Full Text - Sosyal Bilimler Dergisi

Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 260-269
Larisa ZAKHAROVA YETER1
B. ZAYTSEV’İN ESERLERİNDE BENZETMENİN ROLÜ İLE YAPI VE
ANLAM ÖZELLİKLERİ
Özet
Bu makalede işlev, yapı, imgesellik oluşturma yolları ve benzetmelerin B.
Zaytsev’in dile yansıyan dünya görüşündeki yerini incelenmektedir. Bu
araştırmanın sonucunda, benzetmenin yeri etkileyici anlatım unsuru, felsefi
düşüncelerini aktarma biçimi ve karşılaştırılan kavramların anlamlarına yapılan
ekleme, netleştirme ve zenginleşme olarak belirlenmiştir. B. Zaytsev’in
eserlerindeki benzetmeler şu yollarla oluşturulmaktadır: Farklı türden nesnelerin
karşılaştırılması, Rusçada genelde bir arada kullanılmayan benzeyen ve
benzetilenlerin bir araya getirilmesi, benzetmenin benzetme yönü ile benzetilen
arasında ortaya çıkan bağ ve benzetilen ögesinin özellikleriyle kurulan imgelerin
oluşturulması.
Anahtar kelimeler: Benzeyen, Benzetme yönü, Benzetilen, Etkileyici anlatım,
İmgesellik, Duygusallık, Anlam birimi, Bağlam.
STRUCTURAL AND SEMANTİC FEATURES OF SİMİLES AND THEİR
ROLE İN THE WORKS OF B.ZAYTSEV
Abstract
The article deals with functions, structure, mechanisms for creating imagery
and the role of similes in the word-building world model of B.Zaytsev. The
results of the present research reveal the role of similes as mean of expression, as
an expression of philosophical ideas and as addition, concretization and expansion
of information on comparable notions. The mechanisms of creation of similes in
the works B.Zaytsev are as follows: similes of different classes of objects, the
1
Yrd.Doç.Dr.,Beykent Üniversitesi, Mütercim Tercümanlık (Rusça) ABD., [email protected]
B. Zaytsev’in Eserlerinde Benzetmenin Rolü İle Yapı ve Anlam Özellikleri
association of words in a literary language, linking of indicative and the object
components of similes, creation of a model of image based on the properties of the
object component.
Keywords: Subject of similes, Basis of similes, Object of similes, Expressivity,
Imagery, Emotionality, Sema, Context.
GİRİŞ
Mecaz ve değerlendirmelerle birlikte benzetmeler en temel insani düşünce yapılarındandır.
Belli bir amaç doğrultusunda kullanılan bu benzetmeler her dil üslubunda kullanılabilir. Edebî
eserlerde bu yaklaşıma bir hayli önem verilmektedir. Makalemizin amacı, B. Zaytsev’in
eserlerindeki benzetmelerin işlevlerini, imgeselliklerini, yapılarını incelemektir. B.Zaytsev
(1981-1972), Rus Edebiyatının empresyonist, 1917 Sosyalist Devrimi’nden önceki dönemin
Rus “köy hayatını” kaleme alan hikâye, öykü ve roman yazarıdır. B.Zaytsev’in empresyonizmi,
hem eserlerinin konularını hem de kullanılan zengin, sıra dışı dil sanatlarını yansıtmakta.
B.Zaytsev’in eserlerindeki deyim ve mecaz gibi dil sanatları, Rus dilbilimciler tarafından son 20
yılda araştırılmaktadır (Çubayeva 2003; Orehova 2009). Fakat bugüne kadar B.Zaytsev’in
eserindeki benzetmeleri konu alan dil ve edebiyat çalışması bulunmamaktadır.
Araştırmamızın temeli, Y.N. Karaulov’un ortak bir toplum dilinin var olmadığı, dilin ancak
şahsî bir sözlü iletişim dizgesi olduğu fikrine (Karaulov 1987:13) dayanmaktadır. Y.N.
Karaylov’a göre her kişiliğin dil kullanım şekli, onun düşüncelerini ifade eden, dile yansıyan
dünya görüşünü meydana getirmektedir.
İnceleme
Benzetmeler, üç öge içeren (benzeyen, benzetme yönü ve benzetilen), “gibi (kak), sanki
(kak budto, slovno), aynı (toçno)” Rusçadaki benzetme bağlaçlarıyla birleşen sözcük öbeklerini
ve edatsız araç biçiminde olan bir benzetilenle yapılan benzetmeleri nitelemektedir.
Benzetmelerin yapısı birkaç ögeden oluşur: Benzeyen (bir şeye benzetilen), benzetme yönü
(belirtilmemiş olabilir) ve benzetilen (benzeyene kazandırdığı yeni özellikler). Bunun dışında
V.M. Ogoltsev, benzetmelerin bir başka önemli unsuru olarak koşulları, durumu ve bizim
deyişimizle, olayların bağlamını saymaktadır (Ogoltsev 1978: 27). Edebiyat eserlerinde, diğer
dil sanatlarının gibi benzetmeler imgesellik anlam öge sayesinde imgeler (imgesel düşünceler)
yaratabilirler. Hemen hemen her sözcük veya sözcük öbeği, anlam ögelerinden biri olan
imgeselliği içermektedir (Zakharova 2006: 38). Bu anlam ögesini, bir sözcük iç formunu
(etimolojisini), türetme özelliklerini veya diğer sözcükler ile çağrışımını inceleyerek ortaya
çıkartmak mümkündür. V.V.Vinogradov, imgeselliği, sözcüğün “gizli enerjisi” olarak
nitelemektedir (Vinogradov 1993: 62). Bir sözcük veya diğer dil biriminin bu “gizli enerjisi”,
insan zihnindeki görsel, işitsel, dokunsal vs. duygusal
düşünceleri yani imgeleri
uyandırmaktadır. Benzetmelerin yapısındaki imgenin oluşumunda benzetilen öge ön plana
çıkmaktadır. Bu makalede imgesellik, imge düşüncelerini yaratan benzetme öğesi olarak;
benzetme ise, imgeselliğin bir ifadesi olarak kullanılmıştır.
Bizce edebî metinlerde, nitelikleri dildeki sözcük birimleriyle ifade edilemeyen kişiler,
nesneler, olaylar, göstergeler ve eylemler için benzetme yapılmaktadır. B.Zaytsev’in eserlerine
anlam katan bu dil sanatı yazar için şüphesiz vazgeçilmezdir.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 260-269
261
Larisa Zakharova Yeter
B.Zaytsev’in eserlerindeki benzetmeleri işlevsellik açısından incelemek mümkündür.
Bu araştırmamızda, edebî metinlerdeki benzetmelerden yola çıkarak, yazarın dünya görüşünü
ortaya çıkarmak için yazarın kullandığı sözcüklerle yeni bir anlam yaratma arayışındayız.
Benzetmelerin detaylı incelenmesi, özellikle de benzetilenin bu benzetme içinde yer almaması,
var olan kısmın bir anlam ifade ettiğini, ama bu anlamın duygusallık ve imgesellik açısından
zayıf kaldığını göstermiştir. Örneğin; “Bayan pek de sıradan değildi ona [Agrafena’ya] göre”
(barışnya kazalas yey [Agrafene] ne sovsem obıçnoy). Buradaki benzetilen öge cümlenin
devamıdır: “Sanki belirsiz ve gizli bir yanı vardı.” (toçno jılo v ney smutnoye i slegka
zagadoçnoye) («Agrafena» öyküsünden(Zaytsev 1989: 65)). Bir başka örnek olarak, “Agrafena
(bodrumdaki mutfağından çıkıp dışarıda) kendini ayazda, acayip bir cennette gibi hissediyordu.”
(Agrafena çuvstvovala sebya v strannom moroznom rayu). Buradaki benzetilen öge ise
cümlenin bir parçasıdır: “Sanki tüm sorunları kenara bırakıp kendini özgür hissetmişti” (Toçno
vsya polegçala) («Agrafena» öyküsünden) (Zaytsev 1989: 68). Bu modelleri bir benzetme
hâline getiren tek şey benzetilendir. Böylece yazar (belki de bilinçsizce) benzetmeleri etki
yaratma amaçlı kullanır.
Yaşlı at arabası sürücüsü Nikolay ile Moskova’daki meşhur Arbat Caddesi’nde adına
pek çok kilise bulunan kutsal Nikolay arasında yapılan benzetmenin anlamını ve işlevini
çözmek, metnin bağlamı “Aziz Nikola Caddesi” öyküsü olmadan bir hayli zordur. Örneğin, “At
arabası sürücüsü Mirlikyalı Aziz, patronu [Aziz Nikolay] gibi arabayı dimdik ve sakin bir
şekilde sürüyordu” (İzvozçik yezdit rovnıy i pokoynıy kak patron ego, svyatoy iz Mirlikii )
(Zaytsev 1989: 88). Bu benzetmenin etkileyici güç katan ögeleri iki benzetilendir: Mirlikyalı
Aziz, patron gibi. “Patron” sözcüğünün mecaz anlamı “koruyucu” demektir. “Mirlikyalı Aziz
gibi” ifadesi ise Likya’da yaşamış olan Aziz Nikola’yı (Nikolay Ugodnik) nitelemektedir.
Benzetmeyi oluşturan sözcüklerin anlamı incelendiğinde “at arabası sürücüsü” (izvozçik)
benzeyeninin benzetilenle bir cümle oluşturabildiği ortaya çıkmaktadır. Bu, “dimdik”(rovnıy)
(kıvrılmayan) (ne sgibayuşiysya) ve “sakin” (pokoynıy) (endişesiz, tasasız) (spokoynıy, bez
volneniya) sıfatlarıyla sağlanmıştır. Buna ilaveten, benzetmenin ikinci kısmı (benzetme yönü ve
benzetilen) birbirine bağlanabilmektedir: “Mirlikyalı Aziz, patronu gibi dimdik ve sakin bir
şekilde arabayı sürüyordu” (yezdit rovnıy i pokoynıy kak patron ego, svyatoy iz Mirlikii ).
“Mirlikyalı Aziz, patronu gibi” (kak patron ego, svyatoy iz Mirlikii ) benzetileninin
benzetmeden çıkarılması, cümleyi hem etkileyici anlatımdan, hem de “at arabası sürücüsü”
(izvozçik), “Aziz” (svyatoy) ve “patron” (patron) sözcükleri kapsamında doğacak ek
anlamlardan yoksun bırakır. Öykünün bu bölümündeki bağlamı göz önünde bulundurursak, at
arabası sürücüsü, kurşun sesleri sırasında insanları barikattan barikata götürürken özellikle de
çatışma sahnelerinde sakinliğini korumaktadır. B.Zaytsev yukarda incelendiğimiz benzetmeler
yardımıyla ‘sakinlik’ kavramına yeni anlamlar katmaktadır. Bunlar, ‘ancak kutsal şahıslara ait
bir sakinlik’, ‘adaşının onu koruduğuna dair inanç’tır. Böylece, incelediğimiz parçada benzetme
dil sanatı olarak, benzeyen ögesi olan sözcüğün anlamını netleştirme ve zenginleşme rolü
oynamaktadır.
Benzetmeler, katkı ve etki işlevleri dışında B. Zaytsev’in felsefi görüşlerini de ortaya
çıkarmaktadır. Bu benzetmelere şunları dâhil edebiliriz: “Çok zengin bir adam yaşadı ve üç kızı
vardı ... Kızları, zengin kızları gibi narindi” (jil odin bogateyşiy çelovek, i u nego tri doçeri …
Devuşki nejnıye, kak obıknovenno bogatıye bıvayut) (“Priyezd na Valaam (Valaam’a
Yolculuk)” öyküsünden) (Zaytsev 1989: 39). B. Zaytsev, bu benzetmedeki benzeyen olan
“kızları” (devuşki) ve ona ait benzetilen “narin” (nejnıy) ögelerini duygu yükü katmadan
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 260-269
262
B. Zaytsev’in Eserlerinde Benzetmenin Rolü İle Yapı ve Anlam Özellikleri
birleştirmiştir: “Zengin kızları gibi” (kak obıknovenno bogatıye bıvayut). Altında yatan felsefi
fikri ise dikkatli okuyucunun retorik bir soruyla ortaya çıkartması gerekir: “Yoksullar narin
olamaz mı?”. Sonuç olarak, “narin” (nejnıy) sözcüğünün ‘ince’ (myagkiy), ‘hassas’ (ranimıy),
‘nazik’ (vejlivıy) anlam birimleri ‘sert’ (jostkiy), ‘katı karakterli’ (s suruvım harakterom) ve
‘sağlam iradeli’ (jeleznoy voley) ögelerine karşıt tutulabilir.
B.Zaytsev eserindeki benzetmeleri, yapı ve imgesellik açısından da inceleyebiliriz.
Yazar, Rusçadaki benzetmeleri kullanmamaktadır. Eserlerinde, kendi bilişsel dil sanatlarını
yaratmakta ve onları algılarken okuyucunun zihninde benzetmedeki benzeyen ve benzetilenin
anlamlarını birleştirme sonucunda ortaya çıkan izlenimin bir “resmini” oluşturmaktadır.
Çağdaş dilbilimde benzetmeler yapılarına göre birkaç türe ayrılmaktadır. Bir araya
getirdiğimiz ögelerde yapısal açıdan çokça benzetme bulunmaktadır. Topladığımız
benzetmelerin arasında benzeyen öğeler en çok şu anlamlara sahiptir: Şahıslar, vücut organları,
insanî hisler veya düşünceler. Bu bilgi ışığında, B.Zaytsev’in eserlerinde doğa imgesel
düşüncelerinde kullandığı görsellik unsurlarına karşın, odak noktasının aslında insan ve onun
“maddî” ve “manevî” hayatı olduğu çıkarımı yapılabilir. B. Zaytsev’in eserlerindeki bu tür
benzetmelerde benzeyen insan; benzetilen ise 1) insan, 2)hayvan (solucan, tay, at, kısrak, kuş,
devekuşu, köpek, dağ sıçanı, böcek, sinek sürüsü), 3) canlı (mantar, yaprak yığını) ya da 4)
cansız doğa unsuru (bulut, güneş sistemi, dalgalar, gölgeler, yığınlar), 5) suni cisimler (duvar,
gemi, saman yığını, çizme), 6) kurgusal varlıklar (hortlaklar ve hayaletler) vb. olarak karşımıza
çıkmaktadır. Sayıca daha az olan benzetme gruplarında ise benzeyen ögeler şunlardır: canlı
varlık, cansız doğa unsuru ve yapay nesne.
Yukarıda belirtilen her gruptan benzetme örneklerini inceleyerek benzetmelerin imgesel
düşünce yaratıp yaratmadığını araştırabiliriz. “Şahıs” anlamı olan benzeyenlerin benzetmeleri
incelendiğinde hepsinin imgesel düşünce yaratmadığı sonucuna varıyoruz. Çünkü şahıs
benzeyen ve benzetilenleriyle yapılan benzetmeler B. Zaytsev’in öykülerinde genelde
imgesellik ögesi içermez. Bu tür benzetmelerin kullanımı, benzeyen ögelerine (ya da benzetme
yönüne) benzetilenin özelliklerini katmayı amaçlar. Örneğin; “Keşiş çok yaşlı ve Havari Pavlus
gibi tamamen kel biriydi” (svyaşennik oçen starıy, soverşenno lısıy, kak apostol Pavel)
(“Strannoe puteşestviye (Garip Yolculuk)” öyküsünden) (Zaytsev 1989: 71). Bu benzetmede
keşişin havariyle kıyaslanması gayet doğal durmaktadır, fakat “havari” (apostol) sözcüğünün
taşıdığı ‘kutsallığı’ (svyatost) anlam birimi ona ait değildir. B. Zaytsev burada yalnızca, bu
kilise hizmetkârının ‘başında saç olmamasını’, Havari Pavlus’un dış görünüşüne gönderme
yaparak kuvvetlendirmektedir. Havari Pavlus tüm Ruslar tarafından bilinmekte ve kutsal
kitaplarda ve ikonalarda yer almaktadır. Bu benzetmedeki benzetme yönü olan “kel” sözcüğü
vazgeçilmez bir ögedir ve bunun cümleden çıkarılması anlam karmaşasına yol açmaktadır. Bu
yüzden “Havari Pavlus gibi tamamen kel” benzetmesinin anlamsal olarak en önemli ögesi,
benzetme yönüdür.
B.Zaytsev’in, insanı bir hayvana, herhangi bir canlıya veya cansız doğa unsuruna
benzetmeleri imgesel düşünce yaratabilme potansiyele sahiptir. Bunun nedeni, Rusçadaki
alışılagelmemiş sözcük birleşimlerini bir benzetme içerisinde kullanmasıdır. Örneğin,
“Agrafena” öyküsündeki benzetme: “Agrafena’nın tanımadığı bir grup çocuk, sarı gagalı
sığırcıklar gibi ona doğru bakıyordu.” (Neizvestnıye Agrafene deti kuçkoy glyadeli na neyo, kak
jeltorotıye skvortsı) (Zaytsev 1989: 77). B.Zaytsev, iki farklı sözcük anlamındaki “çocuklar”
(deti) ve “sığırcıklar” (skvortsı) ‘farklı canlı türlerine ait yavrular’ ortak anlam birimleri bularak
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 260-269
263
Larisa Zakharova Yeter
benzetme oluşturmuştur. Bu benzetmenin imgesel düşünce yaratan iki faktörü vardır. Birincisi,
benzeyen öge olarak insandan ve benzetilen hayvandan yaratılan benzetmesi; alışagelmemiş
sözcük birleşimiyle imgesel düşünceler oluşturarak özel bir anlam kazanmaktadır. “Çocuklar,
sarı gagalı sığırcıklar gibi“ benzetmenin imgesel düşünce yaratma ikinci faktörü kullanıldığı
bağlamdır. Bu benzetmenin özü “sarı gagalı” (jeltorotıye) sıfat öbeğinde anlam çekirdeğinin
dışında gizlenmiş ‘deneyimsizlik’ (neopıtnost) ve ‘merak’ (lyubopıtstvo) anlam birimlerinde
gizlenmektedir. Bu söz sanatı “Agrafena” öyküsündeki bağlam çerçevesinde bir imgesel
düşünce kazanmaktadır. Bu çocuklar ile buluşmasından önce bir şehirde bodrum kattaki havasız
mutfakta çalışmış olan Agrafena, köyüne, doğal hayatına dönmektedir. Ve yolda karşıladığı bu
çocukları kuş yavruları olarak görmesi, doğaya dönüp anlamına da gelen yeni hayatının bir
etkisidir. Karşılaştırma, bağlamsal çözümleme ve dil birimlerinin anlamsal çözümleme
yöntemlerini uygulayarak şu ara sonuca varabiliriz: B.Zaytsev’in kullandığı benzetmeler; anlam
zenginleştirmeyi, imge yaratmayı ve benzetilen öğesini etkili bir şekilde öne çıkarmaktadır.
Benzeyen ögesi insan, benzetilen ise bir canlı olan benzetme örneği B. Zaytsev, "Keşiş
Kronid" öyküsünde yer almaktadır. Yazar, çoban Klim'i iyi bir çörek mantarına benzetirken
okuyucunun zihninde doğayla iç içe ve oldukça bereketli olan bu büyük mantarın görselini
canlandırmayı amaçlamıştır. Böylece bu görsel, betimlenen kahramana, verilen örneğin belirli
özelliklerini kazandırmıştır: "Tıknaz, iyi bir mantar gibi" (korenastıy, kak horoşiy borovik)
(Zaytsev 1989: 28). Yazar o görsele çobanın "üstün dereceli tıknazlığı", (kemiklerinin)
"genişliğini" ve "kısa boylu oluşunu" bağlamıştır ve çobanı temsil eden şey benzetmedeki
benzetilen, yani mantardır. Benzetilen örneği olarak bir canlı varlığı, yani bitki kullanılması, B.
Zaytsev'in dile yansıyan dünya görüşünde insanın her zaman doğayla iç içe olduğunun kanıtıdır.
İnsanın yapraklara benzetilmesini inceleyelim. “Golubaya zvezda (Mavi Yıldız)”
öyküsündeki “kalabalığın ..., bir yaprak yığını gibi karanlığa uçuşmaları için...” (tolpa … çtobı
kak staya listyev razletelos vsyo vo tmu) benzetmesinin imgeselliği farklı türlerdeki benzeyen
(kalabalık) ve benzetilen (yaprak birikintisi) kavramlarının bir araya gelişiyle oluşturulmuştur.
B. Zaytsev’in bilincindeki “kalabalık” (tolpa) sözcüğünün yoğunlaştırılmış anlamı için temel
anlamı nitelemeyen ‘birlik eksikliği’ (otsutsviye sploçyonnosti), ‘spontanelik’ (spontannost)
anlambirimleri kullanılmıştır. Bu kalabalığı oluşturanlar farklı yönlere uçuşan yaprakların
hafifliğine benzemektedir ve şu bağlamla da desteklenmektedir: "Hristoforov, maskeli baloda ne
kadar göz alıcı, neşeli ve rahat olsa da bir anda bu topluluğun bir yaprak birikintisi gibi
karanlığa uçuşmaları için bir nefes yeterliydi." (Na maskarade Hristoforovu vdrug predstavilos,
çto skol ni blestyaşa i vesela, raspuşena eta tolpa, dovolno odnogo dıhaniya, çtobı kak staya
listyev razletelos vsyo vo tmu) (Zaytsev 198:, 183). Bu benzetme anlam açısından bir araya
gelmesi mümkün olmayan "kalabalık" (tolpa) ve "uçuşmak" (razletatsya) sözcüklerinin
birleşimiyle oluşturulmuş bir mecaz üzerine kuruludur, çünkü normalde insan toplulukları
"dağılır".
İnsan ve bulut arasında yapılan benzetmedeki benzetilen, B. Zaytsev'in öykülerinde
sürekli tekrarlanmaktadır. "Kadın (dansçı Labunskaya) onun (Retinazov'un) hayatından bahar
için, gökyüzü için yaratılmış bir bulut gibi geçiyordu" (Ona [tanzovşçitsa Labunskaya]
prohodila v yego [Retizanova] jızni oblakom, sozdannım dlya vesnı, dlya neba) ("Golubaya
zvezda (Mavi Yıldız)” öyküsünden) (Zaytsev 1989: 184) benzetmesinde yeni bir anlam
oluşturulmuştur: Benzeyene, yani Labunskaya'ya bir benzetilenin (bulut) özellikleri
kazandırılmıştır. Bu yüzden B.Zaytsev "bulut" sözcüğünün anlam çekirdeği dışında kalan,
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 260-269
264
B. Zaytsev’in Eserlerinde Benzetmenin Rolü İle Yapı ve Anlam Özellikleri
Labunskaya’nın Retizanov'un hayatındaki ‘hafiflik’, ‘önemsizlik’ ve belki de ‘lakayıtlık’
anlambirimlerini öne çıkarmaktadır. Bu benzetme, B. Zaytsev'in öyküsünde bir benzetme yönü
unsuru olan geniş bir anlam yelpazesine ait "geçmek" (prohodit) sözcüğü sayesinde yaşam
bulmuştur. Benzetmeye "turkuaz mavisi gözleri olan şair, (Arbat Caddesi boyunca) beyaz bir
bulutçasına süzülüyordu." (poet biryuzovoglazıy, pronosyaşçiysya (po Arbatu) slovno oblako
beleyuşçeye) ("Aziz Nikola Caddesi" öyküsünden) (Zaytsev 1989: 85) ifadesinde
rastlanmaktadır. Şairin, "beyaz bulut" (oblako beloye) benzetmesiyle, boş ve faydasız insan
anlamını vurgulamaktadır. "Şair, beyaz bir bulutçasına süzülüyordu" ifadesindeki karşılaştırma
sayesinde de bu şahsın benzer özellikler taşıyan imgesi oluşturulmaktadır.
Benzeyen ögesi insan, benzetilen ise bir cansız doğa unsuru benzetme örneğine "Kara
Rüzgarlar" öyküsünde rastlanmıştır. Bağlamsal açıdan, insan (kara toplulukları) ve dalga,
uyumlu olmayan kavramlardır. B.Zaytsev, onları bir benzetme çerçevesinde benzetilen
(kasvetli dalgalar – mraçnıye volnı) ve benzetme yönü "batırmak" (topit) biçiminde bir araya
getirmeyi başarmıştır: " Tıpkı kasvetli dalgalar kara gruplar da hayatı iniltilere, ağrıya,
işkenceye boğuyordu" (Çornıye otryadı topyat jızn v stonah, boli, muke, kak mraçnıye volnı)
("Kara Rüzgarlar" öyküsünden) (Zaytsev 1989: 48). Böylece, insanların bir araya gelmesi su
doğa elementinin yıkıcı gücüyle kıyaslanmaktadır.
Benzeyen ögesi insan, benzetilen ise bir cansız doğa unsuru benzetmesi “Agrafena”
öyküsünde yer almıştır. “Seksen yaşındaki Munka, yıllanmış bir hayalet gibi, ihtiyar duruyordu”
(Stoit Munka starıy-starıy, vosmidesyatiletniy, kak drevnee privideniye) (Zaytsev 1989: 70)
benzetmesinde benzeyen, bir özel isimdir. Karakterin benzetme yönü “yaşlı” (starıy) oluşudur,
benzetilen ise insan zihninin yaratışı cansız bir varlık olan “yıllanmış hayalettir” (drevnee
privideniye). Benzetilen, anlam çekirdeği dışında kalan ‘orada bulunmayan veya ölmüş bir
kişinin hayaleti’ (prizrak çeloveka otsutstvuyuşego ili je umerşego) anlambirimine sahiptir. Ona
bu anlamı katan “hayal etmek”(prividetsya) (gerçekten olmayan bir şeyi görmek (prigrezitsya))
fiilidir. ‘Orada bulunmayan veya ölmüş bir kişinin hayaleti’ anlambirimdeki “yıllanmış”
(vethiy) sıfatının “pejmürde” anlamında kullanılması, benzeyenin (ihtiyar Munka) “artık cansız
olduğuna dair algı”yı arttırmaktadır. Aynı zamanda, Agrafena’nın durumunu anlamaya da
katkıda bulunmaktadır. Agrafena burada Munkayı gördüğünde korkudan ürpermiştir: “Bu onu
derinden etkilemişti” (Na neyo eto deystvovalo tyajelo).
Miktar olarak daha küçük canlı varlık, cansız doğa unsuru, yapay nesne benzeyen ögeli
olan benzetme gruplarını da incelemek mümkündür. Onlardan en etkileyici olanları "hayvan"
ya da "bitki" benzeyen ögesi ile oluşturulmuş benzetmelerdir. B. Zaytsev'in eserlerinde
benzeyeni canlı varlıklardan oluşan benzetmelerin neredeyse hiçbir zaman benzetileni olarak
insan rastlanmamaktadır. Bir başka deyişle, bitkiler ve hayvanlar yazarın dile yansıyan dünya
görüşünde canlı bir varlıkmışçasına insanlarla karşılaştırılmamaktadır. Yazarın eserlerindeki bu
"kural"a istisna olarak elma ağacıyla anneler arasında yapılan benzetme gösterilebilir: "Elma
ağaçları o saydam, iç ısıtan yüklerini genç anneler gibi taşıyordu" (Yabloni nesut svoy
prozraçnıy tepleyuşçiy gruz, kak molodıye materi) (Zaytsev 1989: 39). Bu benzetme,
kullanıldığı "Efsane" adıyla da öykünün adına da uyumludur. Aynı zamanda "Elma ağaçları
genç anneler gibi" (yabloni kak molodıye materi) benzetmesi öykünün taşıdığı ruh hâliyle de
uyum içindedir: Aydınlık, masalsı havası, malikanede bir gün boyunca ev sahipleri olmadan
kalan kahramanları Mişa ve eşinin bu ruh hâllerini anlatmaktadır. O gün olan biten her şey
onlara sıra dışı gelmiştir. Yazar da benzeyen (elma ağaçları) ve benzetileni (genç anneleri) temel
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 260-269
265
Larisa Zakharova Yeter
anlamlarıyla benzetme yönü mecazı "iç ısıtan yüklerini ... taşıyordu" ile bir araya getirerek
okuyucunun zihninde meyve vermiş ağaç görüntüsü yaratmakta ve okuyucuya anneliğin
kutsallığını ve kahramanların buna karşı şefkatli yaklaşımlarını iletmektedir.
B.Zaytsev’in, canlı varlıkların kendi aralarında ya da cansız doğa unsurlarıyla
karşılaştırılması sonucunda ortaya çıkan benzetmeler dikkat çeker. Bu tür karşılaştırmalar,
benzetilenin niteliklerinin yoğunluğuna göre (hacim, renk, ses), hareket şekline göre veya
hareketsizlik konumuna göre farklı yönlerde yapılımaktadır. B. Zaytsev renk tonu ifadesi
arayışındayken, "üvez" ile (ryabina) "kan" (krov) arasında (Agrafena’nın kızının mezarında,
“Agrafena” öyküsünden) (Zaytsev 1989: 83), "elma ağaçlarıyla" (yabloni) "şafak gemileri"
(predutrenniye korabli) arasında (“Agrafena” öyküsünden) (Zaytsev 1989: 64), "elmalarla"
(yabloki) "güneş hayaletleri" (solneçnıye prizraki) arasında (“Mif (Efsane)” öyküsünden)
(Zaytsev 1989: 40), "ormanın" (les) "sudaki kara tepeler yansıması" (otrajeniye v vode tyomnım
svodom) arasında (“Na Ostrove Valaam” (Valaam Adası’nda) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 37)
vb. benzetmeler yapmayı seçmiştir. Hayvanların ve bitkilerin hareket şekilleri için yazar büyük
hayvanları böceklere ("atlar böcek gibi gidiyorlardı" (loşadi idut kak juki) (“Ekmek, İnsanlar ve
Toprak” (Hleb, lyudi i zemlya) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 33) benzetmiş ve böylece de Rus
diline daha yaygın olan "kaplumbağa gibi" ifadesi dışında yavaşlık anlatan yeni bir ifade
kazandırmıştır. Aynı şekilde atları sıçanlara ("atlar başlarını öne çıkararak suda süzülen sıçanlar
gibi yüzüyordu." (loşadı vıtygivayut vperyod mordı kak plıvuşiye krısı) (“Keşiş Kronid”
(Svyaşçennik Kronid) öyküsünden)) (Zaytsev 1989: 23) benzetmiştir ve bu şekilde uzaklardan
süzülerek gelen büyük hayvanlar algısını oluşturmuştur. Çam ağaçlarının "dansının" sudaki
yansımasını da yılanlara benzetmiştir (“Valaam Adasına Yolculuk” (Priyezd na Valaam)
öyküsünden) (Zaytsev 1989: 33). Hareketsizlik de benzer bir şekilde aktarılmıştır: B. Zaytsev'in
öykülerinde domuzların hareketsizliği, fokların az hareket etme özelliğiyle anlatılmıştır
("Domuzlar kısa bacaklı foklar gibi yatıyordu." (borova lejat korotkonogiye pohojiye na
tyuleney)) (“Köy” (Derevnya) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 36). Sürülerinin lideri öldükten
sonra kurtların hâli ve çaresizlikleri ise hareketsiz odunlar ile ifade edilmiştir ("Genç olanlardan
iki tanesi odun gibi hareketsiz yatıyordu." (dva molodıh lejali tupo kak polenya))(“Kurtlar
(Volki)” öyküsünden) (Zaytsev 1989: 17).
Yazarın, cansız doğa unsurları ile yaptığı benzetmelerini, imgeselliğin olup olmamasına
göre gruplara ayırmak mümkündür. Bunlar içinde cansız doğa unsuru benzetilenlerin aynı
türdeki kavramlara benzetilmesine neredeyse rastlanmaz. Benzetmelerin büyük bir kısmını
yapısı farklı türden nesnelerden oluşan kişileştirme benzetmeleri oluşturur. Bu tip
benzetmelerde vücut uzuvları ve insan ruhu benzetilen olarak kullanılır; bu şekilde de cansız
doğa unsurları insan özelliklerine ait mecazlarla hayat bulmaktadır. Örneğin, “Ufuk, havadar
ruhlarıyla dinliyor; opal rengi gözleriyle bakıyordu” (dal sluşayet duşoy efirnoy, smotrit okom
opalovım) (“Ruh” (Duşa) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 105), “gökyüzü sonsuz bir lacivertlikle
... ve çocuksu gözlerle bakıyordu” (nebo veçno sineyuşçeye smotrelo … detskimi glazami)
(“Yalnızlık” (Uyedineniye) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 42), “Işık, incecik bir kılcal damar
gibi uzanmıştı”(svet lyog tonenkoy jilkoy) (“Agrafena” öyküsünden) (Zaytsev 1989: 70),
“Rüzgar, kızların o piyano çalan parmaklarından süzülüyordu” (veter nesyotsya po vozduşnım
klavişam perstom deviçyim) (“Yalnızlık” (Uyedineniye) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 42), “biri,
canlıymışçasına, nehrin öbür tarafından sesleniyordu” (kto-to, kak jıvoy, otzovyotsya iz-za reki)
(“Abla” (Sestra) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 56) vb. Bu tip benzetilen ögeleri benzetmedeki
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 260-269
266
B. Zaytsev’in Eserlerinde Benzetmenin Rolü İle Yapı ve Anlam Özellikleri
benzeyenin bir özelliğine değil, hareket ya da durumuna yönelmiş olunduğunu göstermekte ve
eylemlerle ifade edilmiş bu benzetme yönünün arttırılmış hâline dikkat çekmektedir.
Cansız doğa unsurlarıyla benzetilen yapay nesneleri ve benzeyenin bu yeni özelliğini
görsel olarak zihinde canlandırmayı mümkün kılan benzetmeler de imgesellik içerir: “Gübre,
bahar havasında sıcak bir yemek gibi tütüyordu” (navoz dımitsya v vesennem vozduhe kak
goryaçee kuşaniye) (“Ekmek, İnsanlar ve Toprak” (Hleb, lyudi i zemlya) öyküsünden) (Zaytsev
1989: 33), “(toprak) parçaları en kara ekmekten birer parça gibiydi” (kuski (zemli) toçno lomti
çerneyşego hleba) (“Ekmek, İnsanlar ve Toprak” (Hleb, lyudi i zemlya) öyküsünden) (Zaytsev
1989: 33), “rüzgar, demir yapraklar gibi şangırdıyordu” (veter gremel jeleznım listom) (“Garip
yolculuk” (Strannoye puteşestviye) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 73) vb.
Cansız doğa unsuru olan bir benzeyenle kurulan benzetmelerde çoğu zaman renkler
Rusçada olan sözcükler ile ifade edilmemiştir. B. Zaytsev’in, benzetmelerde esas öne çıkan
gökyüzü, toprak, ışık için kullanılan altın ile suyun rengi için kullanılan gümüş renkleridir.
Örneğin, “günbatımı altın bir alev gibi yanıyordu”(zakat pılal ognenno-zolotistım zarevom)
(“Mavi Yıldız” (Golubaya zvezda) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 151), “etraftaki güzel manzara
altın bir tabak gibiydi” (slavnaya strana lejit vokrug kak zolotoye blyudo) (“Keşiş Kronid”
(Svyaşçennik Kronid) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 28), “ay ışığı kürkteki tüyleri altın bir
tabakayla kaplamıştı” (svet lunı ohvatil nejnıye vorsinki meha zolotistoy pelenoy) (“Garip
yolculuk” (Strannoye puteşestviye) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 70), “mumların altın ışığı parıl
parıl bir hale hâlinde kah ayrılıyor kah birleşiyordu” (zolotoy svet sveçey drobilsya i roilsya
siyayuşçim oreolom) (“Garip yolculuk” (Strannoye puteşestviye) öyküsünden) (Zaytsev 1989:
71), “akan sudaki hare gümüş bir renk alıp dağılıyordu” (uzor po beguşey vode razlivayetsya
serebrom) (“Valaam Adasına Yolculuk” (Priyezd na Valaam) öyküsünden) (Zaytsev 1989:
32), “Ladoga gölü sakin, gümüş renginde, zaman zaman parlıyordu” (Ladoga posvyorkivayet
tihim serebrom) (“Valaam Adasına Yolculuk” (Priyezd na Valaam) öyküsünden) (Zaytsev
1989: 31).
Aynı türden (yapay nesnelerin) benzetilen ve benzeten öğeleri olan benzetmelerin
incelenmesi ve karşılaştırılmasında imgesellik bulunmamaktadır. Örneğin, “Nikolskiy
Manastırı, Valaam Adası’nın güvenlik noktası gibi” (skit Nikolskiy kak bı storojevoy post
Valaama) (“Valaam Adasına Yolculuk” (Priyezd na Valaam) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 32),
“teknemiz amiral gemisi gibi harekete geçti” (naş motor poşyol vperyod kak admiralskoye
sudno) (“Valaam Adasına Yolculuk” (Priyezd na Valaam) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 33), “ev
harap ve bitap görünüyordu” (dom vıglyadıval jalkoy razvalinoy) (“Karanlık” (Mgla)
öyküsünden) (Zaytsev 1989: 22) vb. Bu gruptaki benzetmeler arasında bir miktar kişileştirme
benzetmesi de bulunmaktadır ve bu benzetmelerdeki benzetilenler B. Zaytsev’in öykülerinde
canlı varlıklardır. Örneğin, yavaş yapılan hareketin yazarın dünya algısındaki karşılığı şu
benzetmeyle ifade edilmiştir: “At arabaları uzaktaki böcekler gibi... neredeyse fark edilmeden
ilerliyordu” (vozı kak dalyokiye juki… polzut yedva zametno) (“Mif” öyküsünden) (Zaytsev
1989: 44). Bazı benzetmelerde hareket şekli ve görseli öğelerin anlamlarının bir araya
gelmesine yol açmıştır: “Kırbaç, arkasından bir yılan gibi geliyordu” (knut polzot za nim
zmeyoy) (“Keşiş Kronid” (Svyaşçennik Kronid) öyküsünden) (Zaytsev 1989: 28). “Keşiş
Kronid” öyküsündeki ilkbahar, ilkbaharda insanın yaşadığı yer, kütüklerle canlılar arasındaki
benzerlik, şu benzetilen ile ifade edilmiştir: “Köy evlerindeki kütükler sanki nefes alıyordu”
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 260-269
267
Larisa Zakharova Yeter
(bryovna v izbah budto dışat) (“Keşiş Kronid” (Svyaşennik Kronid) öyküsünden) (Zaytsev
1989: 26).
SONUÇ
Araştırmamızın başında belirlediğimiz hedeflere; bilimsel betimleme, karşılaştırma
analizi, bağlamsal çözümleme ve dil birimlerin anlamsal çözümleme yöntemleri kullanılarak
başarıyla ulaşılmıştır. Bu çalışmanın, bilimsel açıdan getirdiği yenilik, B. Zaytsev’in edebî
metinlerindeki benzetme kullanımının her yönüyle incelenmesidir. Bizce, benzetmelerin
kullanılma sebebi yazarın bir edebî dilin birimlerinin taşıdığı anlamları yetersiz bulmasıdır. B.
Zaytsev yapısal açıdan, ögelerin türü ne olursa olsun “gibi, aynı, sanki” bağlaçlarıyla
oluşturulan benzetmeler tercih etmektedir. Bunun dışında eserlerinde, canlı benzeyen öğesi olan
ve bağlaç içermeyen benzetmelerin cansız doğa unsurları ile yapay nesneler benzetilen öğeleri
Rusçada “araç durumu” biçiminde bolca kullanılmıştır. Bu bağlaç içermeyen benzetmelerinin
varlığı,
karşılaştırılan nesnelerin hareket ya da durum özelliklerini pekiştirmeyi
amaçlamaktadır.
B. Zaytsev’in eserlerinde benzetmelerin, etkileyici anlatım, yazarın felsefi dünyasını
yansıtma; benzeyenin anlamına yapılan ekleme (benzetilenin özellikleri), anlam netleştirme ya
da zenginleşme işlevi olarak belirlenmiştir. İmgesel düşüncelerin oluşturulması için en büyük
rolü benzetmeler oynamaktadır. Benzetme yardımıyla imgesel düşüncelerin, farklı türden
nesnelerin karşılaştırılması, edebi dilde genelde bir arada kullanılmayan benzeyen ve
benzetilenlerin bir araya getirilmesi, benzetmenin benzetme yönü ile benzetilen arasında ortaya
çıkan bağ ve benzetilen ögesinin özellikleriyle kurulan imgelerin kavramsal örneği oluşturması
gibi ortaya çıkma nedenleridir. Benzetmeler üzerindeki yapısal incelememiz sonucunda
benzeyen ögesi açısından birkaç grup belirledik. Bu kullanımlar da, yazarın Rusçada gördüğü
eksikliklere işaret etmektedir ve bu sebeple kendi dünya algısını alışılagelmemiş şekillerde ifade
etmeyi seçmiştir. Buradaki en güncel ve Rus dilinde bulunmayan ifade şekilleri; Kişi adları,
vücut uzuvları, hisler ve düşüncelerdir. Sayıca fazla olan diğer benzetmeler ise canlı ve cansız
doğa unsurları, yapay nesneler ve zaman benzeyenleriyle yapılanlardır.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 260-269
268
B. Zaytsev’in Eserlerinde Benzetmenin Rolü İle Yapı ve Anlam Özellikleri
KAYNAKLAR
ÇUBAYEVA, Tatyana İ. (2003), Metafora v proizvedeniyah B.K.Zaytseva: Doemigrantskiy
period. Moskova: Pedagoji Devlet Üniversitesi.
GLAZUNOVA, Olga İ. (1996), “Stereotipı natsionalnogo vospriyatiya obobşonnıh sravnitelnıh
konstruktsiy v hudojestvennom tekste”. Vestnik SPbGU, 198-100.
KARAULOV, Yuriy N. (1987), Russkiy yazık i yazıkovaya liçnost. Moskova: Nauka.
OGOLTSEV, Vasiliy M. (1978), Ustoyçivıye sravneniya v sisteme russkoy frazeologii.
Leningrad: Leningradskiy Üniversitesi.
OREHOVA, Marina V. (2009), Frazeologiçeskiye yedinitsı kak element idiostilya B.Zaytseva.
Oryol: Oryol Devlet Üniversitesi.
VİNOGRADOV, Viktor V. (1993), Stil Puşkina. Moskova: Goslitizdat.
VORKAÇOV, Sergey G. (2003), “Etalonnost v sopostavitelnoy semantike.” Yazık, soznaniye,
kommunikatsiya, 256-15.
ZAKHAROVA, Larisa N. (2006) Lingvokulturnıye konnotatzii v yazıkovoy kartine mira.
İstanbul: Multilingual.
ZAYTSEV, Boris. Golubaya zvezda. Tula: Priokskoye Knijnoye İzdatelstvo, 1989.
269
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s. 260-269