Karışım Gaz Dalışları

Karışım Gaz Dalışları
©2006 Yener Çeltikci
1. Hava İle Yapılan Dalışlar ve Sınırları
2
2. Gazlarla Oynamak: Nitroks ve Trimiks
4
3. Karışım Gaz Tarihçesi
6
4. Eşdeğer Narkoz Derinliği (END)
7
5. Merkezi Sinir Sistemi / Oksijen Zehirleme Birimi (MSS/OZB)
8
6. Trimiks’te Gaz Oranlarının Hesaplamaları
9
7. Helyum ve Basınçatım
10
8. Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar
11
9. Karıştırma Prosedürleri
13
10. Karışımla Yapılan Örnek Dalışlar
15
11. Afilli Karışımlar – Deneysel Gazlar
17
1. Hava İle Yapılan Dalışlar ve Sınırları
İlk regülatör icat edildiğinden bu yana, insanoğlu daima derinlikleri keşfetmek ve keşfettikçe de
daha derinlere inmek arzusunda olmuştur. Sınırlar zorlandıkça daha fazlası hedeflenmiş, aşıldıkça
daha derini istenmiştir. Elbette, dalışların teorik sınırı okyanus tabanıyla sınırlı olmakla beraber,
insan fizyolojisi ve sağlığı açısından dalış derinliklerinde bazı kısıtlamaların olduğunu bilmek
durumundayız.
Sınırlar çoğu zaman kişiden kişiye değişebilir. Dalgıcın fiziksel kondisyonu, ruhsal durumu vb.
unsurlara bağlı olarak, rekreasyon amaçlı yapılan sportif dalışlarda elimizdeki verilerden yola
çıkılarak uygun sınırlar belirlenmiştir. Bunların tamamı henüz %100 doğru kabul edilmese de şu an
için elimizdeki bundan ibarettir. Konuyu derinlemesine incelemeye kalkarsak, bize sınırları dikte
eden tabloların aslında çok da fazla bilimsel dayanağı olmadığını, daha çok ABD Donanması’nın
deneylerinden edinilen verilerle “göz kararı” oluşturulduğunu görürüz. Ancak, sportif dalgıçlar için
bu konular biraz “cıs” olup, çok da fazla tartışılması istenmiyor, beklenmiyor. Giriş seviyesi
eğitimlerde bu sınırlar tartışmasız doğru olarak kabul ediliyor ve dikte ediliyor.
Aslında bu seviyede bir dalgıç için bu yanlış bir önerme değildir. Nitekim, daha emeklemeden
koşamayacağımız, hecelemeden okuyamayacağımız gibi, temel dalış prensiplerini bilip
uygulamaksızın alternatif arayışlarına gitmek de anlamlı olmayacaktır. Öte yandan, belli bir birikim
ve tecrübeye sahip bir dalgıç eninde sonunda “teknik dalış”, “Doing It Right – DIR”, “mağara dalışı”,
“karışım gaz dalışları” gibi bir takım kavramlarla karşılaşacak, kurallara sıkı sıkı uyulduğu taktirde
basınçatımlı (dekompresyon) dalışların “öcü” olmadığını düşünmeye başlayacaktır.
Bu makale, hangi seviyeden olursa olsun, bir dalgıca bu âlemde daha ne gibi alternatifler olduğunu
göstermekten başka hiç bir amaca sahip değildir. Karışım gazlarla ya da havayla olsun, yetkili bir
dalış okulundan doğru bir eğitim alınmadan yapılan dalış faaliyetleri hayati tehlike yaratabilir. Bu
perspektifle, okumakta olduğunuz bu doküman kesinlikle eğitsel bir kapsam ve amaçta değildir.
Çevremizde sıkça dinlediğimiz sohbetlerde “havayla 60 metreye indim, bir şey olmadı”, “narkoz
nedir bilmem”, “derine indikçe kendimi daha iyi hissediyorum” gibi sözler duymuşuzdur. Derine
inmek gerçekte bir marifet olmadığı gibi, bunu hava ile yapmak ise kazaya ve ölüme
yakınlaşmaktan başka bir anlam içermez. İlle de derin dalış yapmak istiyorsanız, “kuru havayla
yapılmaz” ilkesini aklınıza büyük ve kalın harflerle yazın.
Hava %78 azot (N2), %21 oksijen ve %1 diğer (CO2, Ar vb.) gazlardan oluştuğunu biliyoruz. Yine
dalışla ilgili temel fizik kanunlarından, gazların basınç altında hacim değiştirdiğini1, sıkıştırılmış
gazların sıvı içinde kısmi basınçları oranında çözünüp2, buna bağlı olarak kana karıştığını ve
kanda çözünmüş gazların bedenimizde bilinen ya da bilinmeyen bir takım etkilere sebep olduğunu
da biliyoruz.
Bildiğimiz yan etkilerden özellikle 3 tanesi bizi bu makalenin kapsamında öncelikli olarak
ilgilendirmektedir.
1. N2 gazının kısmi basıncı (ppN2) eğer 3,16 ATA’dan daha fazla olursa dalgıcın üzerinde
narkotik bir etkiye sebep olur3; “azot narkozu” ya da “derinlik sarhoşluğu” denilen durum
ortaya çıkar (burada ve bundan sonra, 1 ATA basınçtaki kuru havada N2’nin oranı,
hesaplamaları kolaylaştırması açısından %79 alınacaktır). Buna göre 3,16 ATA’yı N2’nin
havadaki oranına (0,79 ATA) bölersek, elimize 4 ATA basınç çıkar. Deniz seviyesindeki 1
ATA’lık atmosfer basıncı ve denizde her 10 metrede 1 ATA basınç artışı olduğunu
1
Boyle-Mariotte Kanunu
Henry Kanunu
3
http://en.wikipedia.org/wiki/Nitrogen_narcosis#Risk_factors
2
hatırlarsak, N2’nin 30 metreden itibaren narkotik bir etkiye sahip olacağını anlamış oluruz.
Rekreasyon amaçlı dalış sınırlarının 30 m ile sınırlandırılmış olmasının temel sebebi budur.
2. Yaşam kaynağımız olan O2 gazı, kısmî basıncı (ppO2) 1,64 ATA’yı geçtikten sonra
zehirleyici bir etkiye sahiptir. “Oksijen zehirlenmesi” olarak bilinen bu etkinin kuru havayla
yapılan dalışlarda 66 metreden sonra gözlemlenmesi beklenir (1,6/0,21 = 7,6 ATM → 66
m). Oksijen zehirlenmesi merkezi sinir sistemimizi olumsuz etkileyerek tünel görüş, bilinç
kaybı gibi bir takım belirtiler oluşturur ve ölüme kadar gidebilecek sorunlar doğurur. Bu
durum derin dalışlardaki en büyük tehlike olarak değerlendirilebilir.
3. Dekompresyon hastalığı ya da halk arasında bilinen adıyla “vurgun”, basınç altında
solunduğu için sıvılaşarak kan dolaşımına karışan ancak daha sonra dip zamanı ile çıkış
hızına bağlı olarak solunum yoluyla vücuttan atılamayıp, kanda kabarcıklar halinde beliren
N2 gazının neden olduğu bir durumdur. Havayla ya da başka türlü yapılan her türlü dalışta,
belirli derinliklerde belirli süreler aşılır ve buna karşın basınçatım durağı yapılmaz ya da
çıkış hızı sınırlarına uyulmazsa, dekompresyon hastalığına yakalanırız.
Bütün bu saydığımız nedenlerden dolayı, günümüzde rekreasyon amaçlı dalışlar sadece eğitim
amaçlı olarak 42 m ve normal şartlarda da 30 metreyi aşmayacak şekilde sınırlandırılmış ve bu tip
dalışlarda basınçatım uygulamasına da yer verilmemiştir.
Elbette bu durum birçok meraklı dalgıcı, keşfedilmesi gereken o kadar şey varken
durduramamıştır. İnsanoğlu her zaman olduğu gibi zekâsını kullanarak bu sorunları aşmanın
yolunu bulmuştur.
Gazlarla oynamanın büyülü dünyası işte böyle başlamıştır.
4
NOAA Diving Manual
2. Gazlarla Oynamak: Nitroks ve Trimiks
Uç noktalarda dalış yapmak durumunda olan sanayi dalgıçları, askeri dalgıçlar ile keşif amaçlı
derin ve uzun dalışlar yapmakta olan mağara dalgıçları, N2’nin ve O2’nin sebep olduğu sorunları
aşmanın yolunu gazlarla oynamakta bulmuşlardır. Bu oyun sadece bu tarz dalanları değil, yakın
zamanlarda rekreasyon dalgıçları da ilgilendirir bir hale gelmiştir.
Gazlarla oynamakta temel prensip, narkotik etkisi olan N2’nin ve/veya zehirli etkisi olan O2’nin
solunan gazdaki oranını düşürerek etkisini azaltmaktır. Bilinen en eski kayıtlarda, 1919 senesinde
Elihu Thompson adında bir bilim adamının N2’nin narkotik etkisini azaltmak için havayı başka
gazlarla seyreltme fikrini ortaya atmasıyla karışım gaz dalışlarının başladığını görüyoruz. Thomas
Edison’la ortaklığı da bulunan Thompson, yaklaşık 700 buluşun patentine sahip bir dahi olarak
bilinmektedir. Helyum’un (He) solunabilir gaz karışımlarında N2’ye bir alternatif olabileceği fikri de
ilk kez bu bilim adamından gelmiştir. Karışım gazlarla ilgili tarihsel bilgiyi bir sonraki bölümde
bulabilirsiniz.
Gazlarla oynamanın ateşle oynamak kadar tehlikeli olduğu söylenemez. Ancak karışım oranlarının
doğru tespit edilmesi ve gazların doğru şekilde tüplere doldurulması gerçekten hayati önem
taşımaktadır. Sadece ileri seviyede teknik dalışlarda değil, rekreasyon dalışlarında da kullanılan
nitroks gazları, içeriğindeki gaz oranlarıyla oynanmış karışımlardır ve karışımı ile dolumu özen
gerektirir.
Karışım gazların en ilkeli sayılabilecek olan nitroks5, bazı kaynaklarda “Zenginleştirilmiş Hava
Nitroks” (Enriched Air Nitrox, EAN) olarak geçmektedir. Nitroksda prensip, narkotik etkisi olan
N2’nin oranını azaltarak yerine fazladan O2 koymaktır. Rekreasyon amaçlı ve 40 metreyi
geçmeyecek olan dalışlarda nitroks kullanımı dâhiyane bir fikirdir ve pek çok olumlu etkisi vardır.
N2 oranının azalması hem narkotik etkiyi azaltmakta hem de vücutta çözülen N2 miktarı da
azaldığından basınçatım (dekompresyon) gerekmeden yapılacak dalışların dip zamanlarını
artırmaktadır. Bunlara ek olarak yüksek oranda O2 solunması dalgıçtaki yorgunluk ve bitkinlik gibi
dalış sonrasında gelişen belirtileri azaltırken, dinçleştirici bir etkisi vardır. Nitroks, rekreasyon
amaçlı dalışlarda ana gaz olarak kullanıldığı gibi, yüksek O2 oranları sayesinde basınçatım
sürelerini kısaltmasından dolayı teknik ve karışım gazlarla yapılan dalışlarda evre gazı (stage gas)
ya da basınçatım gazı olarak da kullanılmaktadır.
Günümüzde nitroks kullanımı gittikçe yaygınlaşmaktadır. %22’den %40’a kadar O2 karışımlarıyla
hazırlanan nitroks gazları rekreasyon amaçlı dalışlarda kullanılmaktadır. Daha yüksek O2
oranlarına sahip nitrokslar (örneğin Nitroks50 vb.) evre gazı ya da basınçatım amaçlı olarak
kullanılmaktadır. En çok kullanılan nitroks tipleri EAN32 ve EAN36’dır ve piyasada sırasıyla Nitroks
I ve Nitroks II olarak da anılmaktadır.
Nitroksun dezavantajları, şu an için standart dalış gazı olmamasından dolayı fazladan eğitim
gerektirmesi, kullanılan regülatör ve kompresör gibi araçların yüksek O2 seviyelerinde sorun
yaratmaması açısından yağlardan arındırılması gerekliliği ve dolumunun havaya oranla daha
pahalı olması olarak sıralanabilir. Yurt dışında bazı ülkelerde rekreasyon dalışlarında artık hava
tamamen terkedilmiş ve yerini standart olarak nitroksa bırakmıştır.
Nitroksa göre çok daha karmaşık özelliklere sahip birçok karışım gaz vardır. Bunlardan ilerde yeri
geldikçe bahsedilecektir. Ancak bu makalenin esas konusu olan trimiksi burada biraz tanıtmanın
zamanı gelmiştir.
Trimiks, adının da ifade ettiği gibi, “üçlü (tri-) karışım (miks)” anlamına gelir ve içerisinde üç farklı
gaz bileşeninin bulunduğu bir gaz karışımıdır.
5
http://en.wikipedia.org/wiki/Enriched_Air_Nitroks
Trimiks kavramı ile karşımıza yeni bir aktör daha çıkmaktadır: Helyum (He) gazı zehirli olmayan,
renksiz, kokusuz, tatsız, hafif, yanmayan ve N2 gibi atıl bir gazdır. Bunlara ek olarak He, O2 gibi
kullanılan bir gaz olmadığı için N2 gibi tamamlayıcıdır ve solunabilir. He’nin narkotik etkisi (ya da
narkotik endeksi) N2’a göre yok denebilecek kadar azdır. N2’nin narkotik endeksi 1 olarak kabul
edilirse He’ninki 0,23’tür. Bu değer çoğu zaman hesaplarda dikkate alınmayacak kadar düşük
kabul edilir. Bunlara ek olarak N2’ye göre çok daha hafif bir gaz olmasından dolayı, ileri
derinliklerde ve basınç altında soluması daha kolay olmaktadır. Birkaç başa çıkılabilir yan etkisi
dışında, WKPP projesinin lideri ve idarecisi, DIR ekolünün savunucusu efsanevi mağara dalgıcı
George Irvine tarafından da ifade edildiği gibi, “Helyum bizim (dalgıcın) dostumuzdur!”
İlerde detaylı olarak bahsedilecek olsa da burada özet olarak dezavantajlarına da yer vermemiz
doğru olacaktır:
• He, ısıyı havaya göre 5 kat daha hızlı iletir. Bu yüzden He kullanımında dalgıçlar daha
çabuk üşürler ve özellikle de kuru elbiselerin içine He’li karışımlar basılmasından kaçınılır.
Bu amaçla Argon (Ar) gazı kuru elbiselerde yaygın olarak kullanılmaktadır.
• He daha az yoğun bir gaz olduğu için, dokularda çözünmesi ve atılması daha hızlı olur.
Bundan dolayı kısa süreli dalışlarda daha uzun basınçatım süreleri gerektirmesine rağmen
uzun dalışlarda havaya göre daha az basınçatım süresi gerektirerek bu olumsuz yönünü
telafi edebilmektedir. Özellikle basınçatım gazı olarak Nitroks50 ya da %100 O2 (saf O2)
kullanılması durumunda He’nin dokulardan atılması inanılmaz hızlanmakta ve basınçatım
sürelerini en aza indirmektedir.
• 130 m (~430 feet) derinlikten sonra yüksek oranlarda He solunması, dalgıçta Yüksek
Basınç Sinirsel Sendromu (YBSS; High Pressure Neurological Syndrome, HPNS) diye
adlandırılmış bir yan etki göstermektedir6. Titreme, koordinasyon beceriksizliği, istemsiz kas
spazmları gibi belirtileri olan bu yan etki nedeniyle He ve O2’nin saf olarak karıştırıldığı
helioks, çok derin dalışlarda kullanılamamaktadır. YBSS’nin etkilerini gidermek için genel
mantığa tezat olurcasına bir sakinleştiriciye ya da narkoza gereksinim duyulduğundan,
solunan gaza biraz N2 katmanın zararlı değil yararlı olduğu anlaşılmış ve derin dalışlarda
trimiks sarsılmaz bir güvenilirliğe sahip olmuştur.
• Son olarak He gazının ses tellerinde neden olduğu geçici bozulma nedeniyle, gazın etkisi
geçene kadar, trimiks dalgıçlarında ses kısıklığı, seste çatallanma gibi belirtiler izlenir.
6
http://en.wikipedia.org/wiki/High_pressure_neurological_syndrome
3. Karışım Gaz Tarihçesi
Kilometre Taşları
1919:
Profesör Elihu Thompson, solumak için hazırlanan bir karışımda nitrojen yerine helyum
kullanılabileceğini önerdi. Bu sayede narkoz etkisinin azalacağını iddia ediyordu. Ancak o
dönemde Helyum’un yüksek fiyatından dolayı bu hipotetik bir fikir olarak kaldı.
1925:
Amerikan donanması He’nin potansiyel kullanımını araştırmaya başladı ve 1920lerin ortalarında
laboratuvar hayvanları deneysel basınç odalarında helioks (He/O2 karışımı) solutuldular. Kısa bir
süre sonra, insan denekler Helioks 20/80 (%20 O2, %80 He) kullandılar ve basınçatımlı dalışları
başarıyla tamamladılar.
1937:
Max Nohl’un 127 metrelik dalış ve daha bir çok He karışımlı test dalışları yapıldı.
1939:
Amerikan donanması USS Squalus’un kurtarma operasyonunda helioks kullandı.
1965:
Saturaston dalışlarında helioks kullanılmaya başladı.
1970:
Hal Watts adında bir dalgıç, 126 m. derinlikteki Mystery Sinkis’ten kurtarma dalışları yaptı.
Sheck Excley ve Jochen Hasemayer gibi pek çok mağara dalgıcı, helioks kullanarak 212 m.ye
kadar inmeyi başardılar.
1987:
Trimiks ve helioksun ilk kez yoğun şekilde kullanılması: Wakula Springs Project (WKPP)
Exley rekreasyonel dalgıçlara mağaralarda trimiks kullanımını öğretmeye başlar
1991:
Tom Mount isimli bir kişi ilk trimiks eğitim standartlarını geliştirir. (IANTD)
1994:
Ingiliz/Amerikan ortak çalışmasıyla 100 metrelerde Lucitania projesi yürütülür.
2005
Pascal Barnabe isimli Fransız dalgıç, karışım gazlarla 330 metreye inerek SCUBA dünya rekorunu
kırar.
4. Eşdeğer Narkoz Derinliği (END)
Trimiks ile dalışları daha iyi anlayabilmek için bazı bu konuya özel kavramları incelememiz doğru
olacaktır. Bunlardan ilki Eşdeğer Narkoz Derinliği’dir (END; Equivalent Narcosis Depth).
Trimiks doğada ya da dalış merkezlerinde hazır olarak bulunmaz7. Aksine, yapılacak dalışın süresi,
genel profili, en derin noktası, evre ve basınçatım gazlarının kullanımı ve basınçatım süreleri de
göz önüne alınarak, her dalışa özel olarak hazırlanır. Bu hazırlama aşamasında bizlere kılavuzluk
edecek olan iki temel unsur vardır: dalışın planlanan derinliği ve karışımdaki N2 oranı. N2
narkozunun toleransı, trimiksde kullanılacak N2’nin ne kadar azaltılacağı ve yerine ne kadar He
ekleneceğinin bir göstergesidir. END’nin anlamı, dalışın kuru hava ile yapılması halinde N2’nin kaç
metrede narkoz etkisi göstereceğidir. Bunun anlaşılması, trimiks hazırlamakta en önemli
kriterlerden biridir. Konunun daha net anlaşılması için bir örnek vermek doğru olacaktır.
Örneğimizde kullanılacak trimiksin oranları %12 O2, %51 He ve %37 N2’dir. Bu karışım 100
metreye dalmak için hazırlanmıştır ve oranların nasıl hesaplandığı ilerde anlatılacaktır. Aşağıdaki
formül END’nin hesaplanmasında kullanılır8;
END = [(FN2 * (Derinlik + 10))/ 0.79 ] – 10 (FN2: karışımdaki N2 oranı)
%37 N2 ve 100 m derinliğe göre hesaplandığında, END = 41,5 m. çıkacaktır. İnanılmaz gibi
görünse de bu karışımla 100 metreye yapılacak bir dalışın narkoz etkisi kuru hava ile ~40 m.ye
yapılacak bir dalıştan daha fazla olmayacaktır.
END, trimiks oranlarının hesaplamalarında temel sabitlerden biri olarak kullanılır ve kişi kendi
narkoz dayanıklılığına göre bu rakamı 20 m, 30 m vb. derinlikler için sabitleyebilir.
7
Bazı kaynaklarda belirli derinlikler için standart trimiks karışımları önerilmiş olsa da genel olarak kabul görüldüğüne
rastlanılmamıştır.
8
http://www.techdiver.ws/trimiks_narcosis.shtml
5. Merkezi Sinir Sistemi / Oksijen Zehirleme Birimi (CNS/OTU)
Şekil 19
Birinci bölümde kuru hava ile dalmanın dezavantajlarından bir olarak O2 gazının yüksek basınç
altında solunması sonucu O2 zehirlenmesine neden olması gösterilmişti. Trimiks kullanımının ikinci
temel amacı, narkotik etkisi olan N2 oranının azaltılması gibi, zehirleyici etkisi olan O2’nin oranının
da azaltılabilmesidir.
Bilimsel kaynaklarda, solunan gazdaki O2 kısmi basıncının (ppO2) 1,6 ATA’nın üzerinde olmasnın
genel çoğunlukta ciddi O2 zehirlenmesi riski oluşturduğu ifade edilmektedir. Eğer bu ortamda efor
sarf edilecek ise kısmi basıncın 1,4 ATA’dan daha fazla olmaması tavsiye edilir. Bu rakamlar
trimiks oran hesaplamalarında büyük önem taşır ve Oksijen Zehirleme Birimi (OZB, Oxygen
Toxicity Unit) adıyla sabit olarak alınır. Herkes için kabul edilebilir bir maksimum OZB
tanımlanmamıştır ama tavsiye edilen limitlerin aşılmaması, hatta bu oranların 1,4 ATA’nın da
altında kullanılması sağduyulu bir dalgıç açısından kabul edilebilir bir önerme olacaktır.
Kuru havayla dalınabilecek ve teorik olarak kabul edilebilecek en fazla derinliği şu şekilde
hesaplayabiliriz;
Derinlik = ((ppO2/0,21)-1) x 10
(ppO2 bu makalede OZB ile eş anlamlı kullanılmıştır)
Formülü 1,6 ATA OZB’ye göre çözecek olursak, kuru hava ile dalabileceğimiz en çok derinlik ~66
m olarak hesaplanacaktır. Daha derin dalışlarda kuru hava kullanımının O2 zehirlenmesine neden
olabileceği bilinmelidir. Bir sonraki bölümde O2 oranı belirleme hesaplamalarında kullanacağımız
formül, bu formülün bir türevidir.
9
Oxygen Toxicity Calculations by Erik C. Baker, P.E.
6. Trimikste Gaz Oranlarının Hesaplamaları
Bu başlığı bir örnekle anlatmak daha kolay ve anlaşılır olacaktır. Örneğimize göre, dalgıcımız 80 m
derinliğe dalmak durumundadır. Bu derinlikte bir takım faaliyetler gösterecektir ve efor
sarfedeceğinden, OZB (ya da ppO2)’yi 1,2 ATA olarak kullanmayı tercih etmektedir. Tecrübeli bir
dalgıç olmasından dolayı narkoza toleransı görece yüksektir ve END’yi 40 m olarak alacaktır.
Elimizdeki bu verilerle trimiks gaz karışım oranlarını hesaplamamız mümkündür.
FO2 hesaplaması şu formüle göre yapılmaktadır;
FO2 = ppO2/(Derinlik/10+1) = 1,2/(80/10+1) = 0,1333 ~ %13
Bu dalış için hazırlanacak karışımda O2’nin oranı %13 olmalıdır.
FN2 hesaplamasında ise öncelikle verilen END’ye göre N2’nin kısmi basıncını bulmamız gerekir;
ppN2 = 0,79 x (END/10+1) = 0,79x(40/10+1) = 3,95 ATA
ppN2’yi FN2 formülünde yerine koyarsak;
FN2 = ppN2/(Derinlik/10+1) = 3,95/(80/10+1) = 0,4388 ~%44
Bu dalış için hazırlanacak karışımda N2’nin oranı %44 olmalıdır. He ise kalan kısmı tamamlayacak
şekilde (100-(13+44))=%43 oranında olmalıdır. Trimiks gazları yazılır ve söylenirken O2 ve He’nin
yüzdeleriyle anılır ve bu örnekte hazırlanacak gazın adı Trimiks 13/43 olacaktır.
Bu formülleri basit bir Excel tablosuna dönüştürürsek, hesaplamalar iyice kolay olacaktır:
Derinlik, ppO2 ve END'ye göre
Karışım Hesaplama
pp.O2
Derinlik
END
F.O2
F.He
F.N2
İsim
1,2
80
40
13%
43%
44%
Trimiks 13/43
Şekil 2
7. Helyum ve Basınçatım
He gazı da N2 gibi atıl bir gazdır ve yüksek basınç altında solunması sonucunda kanda çözünmeye
başlar. Yanılgı yaratmaması açısından şunu hemen belirtelim: “He ile yapılan dalışlarda
basınçatım yapılması gerekmez” düşüncesi tamamen yanlıştır.
He, N2 gazına göre daha hafif bir gazdır. He’nin atom numarası 2 ve atom ağırlığı 4 iken, N’nin
atom numarası 7 ve atom ağırlığı 14’tür. N2’nin atom ağırlığı ise 28 olur; yani, He’den 7 kat daha
ağırdır. He’nin bu özelliği sayesinde kanda çözünmesi, dokulara karışması ve terk etmesi son
derece hızlı olur. 3 saate yaklaşan bir dalışta, kandaki He çözünmesi neredeyse doyum noktasına
gelir.
Aslında, uzun dalışlarda He kullanılırsa basınçatım süresi N2’ye göre çok daha kısa olmaktadır.
Ancak tersi de geçerlidir. Bu noktada WKPP dalgıçları “derin durak” fikrini ortaya atmışlardır. Derin
duraklama, dalışın ortalama derinliklerinde bir nevi basınçatım duraklaması gibi beklemeler
yapmayı önermektedir. Bu yöntem kümülatif basınçatım sürelerini kısaltmaktadır. Buna ek olarak,
basınçatımda ve evrelerde yüksek O2 yüzdeli nitroks (Nitroks50 vb.) ve 9 metreden daha sığ
basınçatım duraklarında saf O2 kullanarak bu süreleri en aza indirmek mümkündür.
Burada hemen altını çizmemiz gereken bir husus var: trimiks ile yapılacak dalışlarda ille de
basınçatım yapılması gerekmez. Üstüne üstlük trimiks, basınçatımsız dip zamanlarında inanılmaz
bir artış sağlar. Hemen bir örnekle bu konuyu netleştirelim.
Hava ile yapılacak 21 metrelik bir dalış için PADI RDP Dalış Tablosu10 maksimum dip zamanı
olarak 45 dk göstermektedir. Bu derinlikte bu sürenin sınır olmasından dolayı, 5 metrede 3
dakikalık bir güvenlik duraklaması yapmak zorunlu olacaktır. Bu süre Nitroks I (EAN32)11 için 60 dk
(+ 5 metrede 3dk duraklama), ve Nitroks II (EAN36) için 75 dakikadır (+ 5 metrede 3dk duraklama).
Buna mukabil, IANTD’nin rekreasyon amaçlı dalışlarda standart olarak kullandığı Trimiks 32/15
karışımı için hazırlanan tablolarda,12 21 metre için basınçatım gerekmeyen maksimum süre olarak
82 dk gösterilmektedir ve güvenlik duraklaması için önerilen derinlik ve süre aynıdır: 5metrede 3
dakika). Karşılaştırmasını yaparsak, hava ile 21 metrede 80 dk kalmak istenirse 3 metrede 18
dakikalık bir basınçatım duraklaması yapılması gerekecektir. Bu karışımlarda yüzeye kadar aynı
gazı solumak mümkün olduğundan (O2 oranı %32), yanımızda fazladan evre ya da basınçatım
gazı ve dolayısı ile tankları taşımamız gerekmeyecektir.
Burada verilen örnek aslında bir derin dalış değildir ancak kana karışan N2’nin ne kadar az
olduğunu ve buna mukabil basınçatımın da benzer şekilde hızlı olduğunu göstermek açısından
önemlidir. Elbette ki amacımız daha derinlere de inmek olabilir ve bu durumda mutlaka basınçatım
duraklaması yapmak gerekecektir. Bu duraklamalarda EAN50 ya da %100 O2 kullanılmasına
“hızlandırılmış basınçatım” (accelerated deco) denmektedir.
Bu tip dalışların planlanması ve yapılması için yetkili eğitim kuruluşlarından uygun
eğitimlerin alınmasının şart olduğunu ve aksi takdirde ölüme neden olabilecek olumsuz
sonuçlar doğabileceğini tekrar hatırlatalım.
10
http://www.scubatr.com/index.php?option=com_smf&Itemid=58&topic=389.0
http://www.scubatr.com/index.php?option=com_smf&Itemid=58&topic=389.0
12
http://www.diveriteexpress.com/logowear/img/c3715.jpg
11
8. Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar
Bir önceki bölümün son cümlesi aslında dikkat edilmesi gereken ilk hususu belirlemiş oldu. Hangi
kapsamda ve hangi seviyede olursa olsun, dalış faaliyetleri uygun eğitimi gerektirir. Bu, trimiks
dalışlar için de geçerlidir. Her ne kadar önceleri teknik ve sanayi işlerinde kullanılıyor olsa da
günümüzde trimiks artık rekreasyon amaçlı dalışlarda da kullanılabilmektedir ve rekreasyon amaçlı
trimiks dalış eğitimleri belli standartlarda düzenlenmektedir.
Bunlara örnek olarak IANTD, DSAT ve BSAC gibi kuruluşları örnek gösterebiliriz. Ülkemizde henüz
bu konuda bir eğitim standardı olmayıp, karışım gazlarla yapılan dalışlar TSSF’nin
yönetmeliklerinde sadece tanım olarak geçmekte ve herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır. 30
m (eğitim amaçlı 42 m) geçilmediği sürece nitroks ve trimiks gibi karışımlarla dalış yapılabileceği
yorumlanabilir.13 Daha derin dalışlar yapılabilmesi için Profesyonel Sualtı Adamları Yönetmeliği
kapsamına giren bir eğitim alınması gerekmektedir. 14
İdari yönleri kadar, donanım ve dalış bilgisi açısından da dikkat edilmesi gereken hususlara
değinelim:
1. Donanım: Trimiks ile yapılan teknik ve derin dalışlarda kullanılan donanımın standartları ve
kuşanma şekli normal hava ile yapılan dalışlardan farklılık gösterecektir. Hemen bunları
inceleyelim:
a. Tüpler: Derinlik ve süre açısından kısıtlı olacak basınçatımsız
dalışlarda, ortalama bir dalış için 12 litrelik tekli bir tüp sistemi
yeterli olacaktır. Oysa daha derinlere ve daha uzun süre yapılacak
olan bir dalışta gaz kullanımı artacağından muhtemelen 2x10 L ya
da 2x15 L gibi hacimlerde çiftli tüp sistemlerine ihtiyaç olacaktır.
Bunların bağlanması ve manifold/vana düzenlemesi vb. konular
eğitimlerde anlatılmaktadır.
Şekil 3
b. Yüzerlilik Sistemi (BC): Çiftli tüp, evre ve basınçatım gaz
tanklarının kullanımında klasik yelek tipi BC’lerdense
sırttaki ağırlığı en aza indiren ve ön tarafta hareket
kabiliyetini artıran kanat tipli sistemler tercih edilmektedir.
Sırtlık + koşum + kanat (backplate + harness + wing)
üçlüsünden oluşan bu sistemler, çeşitli yerlerine takılı olan
D halkalar sayesinde pek çok tüp ve diğer teçhizatı
üzerinizde kolayca taşımanızı sağlar.
Şekil 4
c. Regülatör: Normal dalışlara göre daha derin dalışlar
yapılacağı düşünülürse regülatörün performansı ve
güvenilirliği ön planda olacaktır. Bu itibarla piyasada bilinen
yüksek performanslı cihazlara yönelmek doğru olacaktır.
Genel bir öneri olarak DIN tipte regülatörlerin kullanımının
yüksek basınç altında conta (o-ring) patlamasını daha fazla
önleyeceği söylenebilir. Trimiks, evre ve basınçatım
5 bu
tüplerine bağlanmak üzere 2 ya da 3 adet regülatöre ihtiyaç duyacaksınız.Şekil
(Sakın
işin ucuz olduğunu düşünmeyin.)
d. Diğer donanımda da bir takım değişiklikler önerilebilir ancak bu makalenin konusu
dışındadır. Genel olarak, teknik dalışlarda donanım ve onu kuşanma konusunda en
13
14
TSSF Aletli Dalış Yönetmeliği 5. Madde (b) fıkrası
http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/mevzuat/metinx.asp?MevzuatKod=7.5.5689
akılcı yöntem olarak WKPP projesi üyelerinin başlattığı DIR (Doing-It-Right)
ekolünün önerdiği sistem örnek alınabilir.15
2. Dalış Becerileri: Trimiks ve derin dalış bu spora yeni başlamış bir dalgıca önerilmez.
Karışım ve derin dalışlarda dalgıcın yüzerlilik, yön bulma, ekipman idaresi gibi becerileri çok
iyi bilmesi, dalış hastalıkları, basınçatım teorisi, panik ve acil durum yönetimi gibi konularda
eğitilmiş olması şarttır. Pek çok eğitim sistemi nitroks eğitimini trimiks ve teknik dalış
eğitimleri için ön şart kabul etmektedir. Buna ek olarak kurtarma ve ilk yardım eğitimlerinin
de faydalı olacağı bilinmelidir.
3. Dalış Eşi ve Organizasyon: Derin ve karışım gazlarla yapılan dalışlar normal dalışlara göre
daha fazla risk içermektedir. Bu yüzden dalış eşinizin yeterliliği ve güvenilirliği inanılmaz
önem kazanmaktadır. En az sizin kadar yetkin olması doğru olacaktır. Öte yandan böyle bir
dalışı organize eden kuruluşun da bu konuda yeterli ve gerekli güvenlik önlemlerini (basınç
odası, acil durum prosedürleri vb.) almış olması gerekmektedir. Bu koşulların olmadığı
ortamlarda trimiks ve derin dalışlar yapmaktan kaçınılmalıdır. Bu tarz dalışlarda dalış profili
ve dalış planlaması hiç bir şekilde esnetilmemeli, noktasına virgülüne dokunmadan
uygulanmalıdır.
4. Trimiksde Basınçatım: He gazının hafif olması ve çabuk soğurulması nedeniyle trimiks
dalışlarında basınçatım derinlikleri ve süreleri çok önemlidir. ±30-50 santimetrelik bir
tolerans oldukça düşük bir değerdir ve bu yüzdendir ki trimiks dalışı yapmak isteyen bir
dalgıç, hangi derinlikte olursa olsun, karmaşık ekipman düzenekleriyle kusursuz yüzerliliğe
sahip olmalıdır ve referans ipine tutunmaksızın basınçatım derinliğini koruyabilmelidir.
15
DIR Bilgileri İçin;
http://www.wkpp.org
http://www.dir-diver.com
Google’da “DIR Diving” taraması yapılabilir
9. Karıştırma Prosedürleri
Trimiks hazırlarken gazları karıştırmanın bir takım yöntemleri vardır. Yöntemine uygun olmadan
doldurulan bir trimiks tüpüne güvenmek doğru olmaz. Çok ince ayarlarla hazırlanan gaz oranlarının
kontrolsüzce bozulması dalış esnasında hayati tehlike yaratabilir.
Gaz karıştırmanın yöntemleri Amerikan donanması aletli dalış kitaplarında16 ve WKPP’nin
prosedürlerinde17 açıkca anlatılmıştır. Konu fazla teknik olacağından burada anlatmak yersiz
olacaktır. Nitekim gaz karıştırma işi yine bir eğitim ve sertifikasyon meselesidir. Ancak bu
yöntemlerden genel olarak bahsetmekten zarar gelmez.
Trimiksin O2, N2 ve He gazlarının karışımı olduğunu biliyoruz. Gaz hazırlama yöntemlerinden ilki,
bu gazları ayrı ayrı ve saf olarak bulundukları tüplerden uygun miktarlarda karıştırmaktır. Önerilen
yöntem önce He’yi tüpe basmak, ardından O2 ilave etmek ve son olarak da N2 ile tamamlamaktır.
Bu yöntem en güvenilir ve kontrol edilebilir yöntemdir ama tüm gazları saf olarak bulundurmanın
yüksek maliyetinden dolayı pek tercih edilmez. Bunun yerinde, saf He ve saf O2 dolumunun
ardından tüpü normal hava ile tamamlama yöntemi kullanılır.
Bir başka yöntem ise tüpe önce yeteri kadar He koyup ardından üzerini normal hava ile
tamamlamaktır. Bu yöntemle hazırlanan karışıma Heliair de denmektedir ve trimiksin bir şeklidir.
Bu yöntemde OZB ve END değerleri kontrollü olarak hazırlanamaz bu yüzden çok tercih edilmez.
Kullanım alanları daha çok ulaşımı zor bölgelerdir. Böyle yerlerde dolum yapmak gerekirse sadece
bir He tüpü ve klasik dolum kompresörü kullanarak Heliair elde etmek mümkündür.
Yine bir başka yöntem He’nin üzerine çeşitli oranlarda nitroks eklemek olabilir. Son olarak He’nin
üzerine O2 eklenerek elde edilen gaza “helioks” denir. Karışımı kolaydır ancak bu gaz daha önce
de belirtilen sebeplerden dolayı (YBSS) çok derin dalışlarda kullanılmaz.
Hangi yöntemle doldurulacak olursa olsun, yüksek oranlı O2‘nin yanıcı olduğu bilinmeli, dolum
aletlerinin yanmayı kolaylaştıracak şekilde yağlı olmamasına dikkat edilmeli ve bu tip ekipmanlar
tamamen yağdan arındırılmış olmalıdır. Dolum yapılırken ve akabinde, sürekli olarak özel
cihazlarla analiz ederek, karışımın gaz oranları kontrol edilmelidir.18
Aşağıdaki şekilde
inceleyebilirsiniz.
16
Jim
Bembanaste19
tarafından
http://www.coralspringsscuba.com/usn/Chap16.pdf
http://www.gue.com/Projects/WKPP/Procedures/index.html
18
http://en.wikipedia.org/wiki/Gas_blending
19
http://cisatlantic.com/trimiks/graphics/Endm.jpg
17
hazırlanmış
gaz
karıştırma
tablosunu
Şekil 6
10. Karışımla Yapılan Örnek Dalışlar
Trimiksin avantajlarından bahsederken bunları gösterebilmenin en iyi yolu gerçek dalış örnekleri
vermektir. Aşağıdaki örneklerdeki dalışlar normal hava ile yapılması tehlikeli, hatta imkansız
profillerdir.
DİKKAT: Bunlar kesinlikle planlama örnekleri değildir. Kişisel fizyolojik özellikleri, gaz
hesaplamalarını ve OZB/END birimleri dikkate alınmamıştır!
Dalış 1: 60 m
Çok seviyeli planlanmış bir mağara dalışı.
İlk 10 dakikada maksimum derinlik 30 m olacak daha sonra dalgıçlar mağara/tünel değiştirerek
daha derin bir seviyeye inecekler ve en çok 58 m yapacaklardır. Buna rağmen dalgıçların 60
metreye düşebilmeleri de olasıdır. Bu derinlikte dip zamanı 12 dakikadır. Hemen ardından dalgıçlar
40 metreye yükselecekler ve daha sonra mağara çıkışına doğru 20 metreye varacaklardır. Dalışın
kalan kısmı basınçatım sürecidir.
Dalış bilgisi ve basınçatım zaman tablosu:
Derinlik
(m)
Zaman
(dk)
30
60
40
21
12
9
6
10
12
1
1
3
4
15
Toplam
Zaman
(dk)
10
22
25
28
32
36
51
Gaz
EAN34
Trimiks 20/35
Trimiks 20/35
EAN50
EAN50
EAN50
Oksijen
Dalış 2: 82 m
Çok seviyeli planlanmış bir mağara dalışı.
İlk 8 dakikada 42 metreye inilecek, daha sonra buradan mağara salonunun dibine (76-77 m)
inilecektir. Dip düz değildir ve 82 metrede görülecek ilginç bir nokta vardır. Burada dip zamanı 10
metredir ve sonrasında çıkış için yükselme başlar. Dönüş önceki örnekte olduğu gibidir.
Dalış bilgisi ve basınçatım zaman tablosu:
Derinlik
(m)
Zaman
(dk)
42
82
33
30
27
24
21
18
15
12
9
6
8
10
1
1
1
1
1
2
3
4
7
22
Toplam
Zaman
(dk)
8
18
22
23
24
25
27
29
32
36
44
66
Gaz
EAN26
Trimiks 11/47
EAN26
EAN26
EAN26
EAN26
EAN50
EAN50
EAN50
EAN50
EAN50
Oksijen
Dalış 3: 110 m.
Tekneden denizde yapılan bir batık dalışı. Doğrudan iniş ve çıkış. Maksimum derinlik 110 m
Dalış bilgisi ve basınçatım zaman tablosu:
Derinlik
(m)
Zaman
(dk)
50
110
50
39
36
33
30
27
24
21
18
15
12
9
6
3
12
2
1
1
1
1
2
3
3
4
5
7
12
43
Toplam
Zaman
(dk)
3
15
20
22
23
24
26
28
31
34
38
44
51
63
106
Gaz
Hava
Trimiks 11/65
Hava
Hava
Hava
Hava
Hava
Hava
Hava
EAN50
EAN50
EAN50
EAN50
EAN50
Oksijen
11. Afilli Karışımlar – Deneysel Gazlar 20
Bu bölümde trimiksin değişik oranlarda karıştırılmasından çıkan ve değişik isimlerle anılan bir
takım afili karışımlar ile henüz deneysel olarak araştırılan ve günlük kullanımda yerini alamamış bir
takım gaz karışımlarından bahsedilecektir. Bununla birlikte bu gazların özelliklerini de inceleyerek
bir karşılaştırma yapma imkanı bulunabilir.
Trimiksin belirli oranlarda hazırlanmış hallerine verilen değişik isimler şöyledir:
• Hiperoksik Trimiks (ya da Trioks) → FO2 > %21
• Normoksik Trimiks → FO2 = %21 (normal havada olduğu gibi)
• Hipoksik Trimiks → FO2 < %21
• Heliair → He ve hava karıştırılarak elde edilir. Karışım daima hipoksiktir.
Aşağıda bir takım gazların karşılaştırmalı özelliklerini bulabilirsiniz21:
Gaz
Yoğunluk g/L
Isı İletkenliği
Wm-1K-1
Narkotik
İndeks
(xx/N2)
20
21
Helyum
(He)
0.1787
0.1513
Hidrojen
(H2)
0.0899
0.1805
Neon (Ne)
Argon (Ar)
Zenon (Xe)
Kripton (Kr)
0.853
0.0491
1.662
0.01772
5.59
0.00565
3.553
0.00943
Radon
(Ra)
9.73
0.00361
0.23
0.55
0.28
2.33
25.64
7.14
?
http://www.techdiver.ws/exotic_gases.shtml
Gazlarla ilgili daha fazla bilgi için http://www.webelements.com adresinden yararlanabilirsiniz.