Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm

Transkript

Friedrich Engels
Ütopik Sosyalizm
ve Bilimsel Sosyalizm
Friedrich Engels
Ütopik Sosyalizm
ve Bilimsel Sosyalizm
SOL YAYINLARI’NIN NOTU
"Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm" Anti-Dühring"in üç bölümünden oluşmaktadır. Paul Lafargue'ın isteği
üzerine, Engels'in Anti-Dühring’in bazı bölümlerini biraraya
getirerek ve bazı eklemeler yaparak, hazırladığı kitap, ilk kez,
Fransızca olarak, Socialisme utopique et socialisme scientiflque, adı ile, 1880'de, Paris'te yayınlanmıştır. Fransızca ilk baskısında yayınlanan önsöz, Marx tarafından kaleme alınmıştır.
Engels, Almanca ilk baskısına (1882) ve ikinci baskıya (1891)
birer önsöz yazdı. 1892'de ilk İngilizce baskısına yazdığı ünlü
önsöz. Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm"bütünleyen
bir "Giriş" olarak benimsendi.
Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, dilimize İngilizcesinden çevrilmekle birlikte, Fransızca baskısına ve daha
sonra İngilizce yazılan "Giriş"e Lafargue tarafından eklenen
arabaşlıklar, Türkçe çeviriye aktarılmış. Almanca baskısına
uygun olarak, Karl Marx'ın Fransızca ilk baskısına yazdığı
"Önsöz", ve Engels'in Almanca baskısına yazdığı önsözler,
Türkçe çevirinin bu baskısına alınmıştır. Eleanor Marx Aveling'in, Engels'in 70. doğum yıldönümü dolayısıyla Socialdemokratische Monatsschrift için yazdığı makale de, Fransızca
baskısına uygun olarak bu baskıda yeralmaktadır. [sayfa 7]
5
Friedrich Engels
6
FRİEDRİCH ENGELS
28 KASIMDA (1890), Friedrich Engels, yetmiş yaşını
doldurmuş olacak. Bu, bütün dünya sosyalistlerinin kutlayacakları bir doğum günüdür. Bundan ötürü, dostum Dr. Victor
Adler, benden Sozialdemokratische Monatsschrift için Sosyalist Partinin ünlü önderi üzerine kısa bir yazı yazmamı istedi.
Böyle çetin bir görevi yerine getirmek için bazı koşullar
gerekir. Ben, Engels'i yalnızca doğduğum günden beri tanımaktayım. Bir insanın uzun zaman yakınında bulunmuş olmanın onu iyi tanımak için elverişli bir koşul olup olmadığı
tartışılmaya değer. En az tanıdığımız insan, kendimiz değil
miyiz?
Marx ile Engels'in biyografilerini kaleme alabilmek için
[sayfa 9] –çünkü bu iki insanın yaşamı ve yapıtları öylesine
içiçedir ki, ayırmak olanaksızdır– sosyalizmin "ütopik sosyalizmden bilimsel sosyalizme" doğru gelişmesinin tarihini yazmak, üstelik buna, yaklaşık olarak, son yarım yüzyıllık işçi
hareketinin tarihini de eklemek gerekir. Gerçekten bu iki insan
işçi yaşantısından uzak ve ayrıklanmış aydın önderler, teoris7
Friedrich Engels
yenler, filozoflar olmakla yetinmediler; genelkurmayını oluşturdukları bu devrimin erleri olarak savaşımda her zaman ön
safta yerlerini aldılar. Bu tarihi yazabilecek yalnız bir kişi vardır; umalım ki, ömrü yazmasına yetsin.
Engels'in yaşamı o kadar iyi bilinir ki, şimdi burada, bu
konu ile ilgili kısa bazı notlar yetersiz kalır; onun yazınsal ve
bilimsel çalışmalarına gelince, onların tahlilini yapmaya kalkmak benim için alçakgönüllülükle bağdaşmayan bir tutum
olurdu; zaten onlar genel olarak bilinmektedir. Burada, yalnız
bütünün bir tablosunu sunmakla yetineceğim. Bu insanın ve
yaşantısının bir eskizini sunmaya çalışacağım ve bunu yapmakla, "otoritelerin putlaştırılması" ile ahlaklarının bozulmasından büyük korku duyanlar dışında, birçok insanı
sevindireceğimi sanıyorum. Bana gelince, öyle sanıyorum ki,
Engels'in çalışmalarıyla yaşayan bizler için onun yaşamı örnek
olabilir ve bizi yüreklendirir.
Friedrich Engels, 28 Kasım 1820'de, Barmen'de doğdu.
Babası fabrikatördü (unutmamak gerekir ki, o dönemde, Ren
bölgesi eyaletleri, Almanya'nın geri kalan kesiminden çok
daha gelişmiş durumdaydı); ailesi saygın bir aileydi. Hiçbir
çocuk, kendi çevresiyle bu kadar çelişmemiştir. Friedrich, ailesi için "korkunç bir ördek yavrusu" olacaktı. Belki şimdi bile,
ailesi, bu ördek yavrusunun gerçekte bir "kuğu kuşu" olduğunu anlamış değildir. O, neşeli mizacını anasından almıştır.
Barmen'de başladığı öğrenimini, Elberfeld lisesinde tamamladı. Önce üniversiteye girmeye niyetlendi, ama üniversitedeki eğitime karşı duyduğu küçümseme ve aynı zamanda
aile işleri, onu bu niyetinden vazgeçirdi. Okuldan ayrılmasından ve bitirme sınavlarını vermesinden bir yıl sonra, Barmen'de, bir ticaret firmasına girdi; bundan sonra, bir yıl
süreyle, Berlin'de, gönüllü askerlik yaptı. 1842'de, [sayfa 10]
İngiltere'ye Manchester'a, sermayesi babasının olan bir ticaret
firmasına gönderildi. Engels, Manchester'da iki yıl kaldı. Klasik kapitalizmin ülkesinde bir büyük sanayi ortamında geçen
bu iki yıl, onun için pek büyük bir önem taşır ve onun Manchester'da bu dönemdeki eylemi, nasıl bir insan olduğunu be8
lirlemeye yeter: Bir yandan İngiltere'de Emekçi Sınıfların Durumu adlı yapıtının yayınlanabilmesi için gerekli materyali
topluyor, bir yandan çartist harekete etkin bir biçimde katılıyor, bir yandan da Northern Star ile Owen'ın New Moral
World 'una[1*] aksatmadan yazı yazıyordu.
1844'de, Engels, Paris üzerinden Almanya'ya döndü.
Orada uzun süreden beri yazıştığı ve artık ömrünce en yakın
dostu olacak insanla, Karl Marx'la, ilk defa karşılaştı. Bu karşılaşmanın ilk sonucu, Kutsal Aile'nin[2*] yayınlanması ve
daha sonraları Brüksel'de tamamlanan ve Marx'ın Eleştiri'sinde[3*] ve Engels'in Feuerbach’ın, "İki kalın cilt tutan elyazması çoktan beri Westphalie'de bir yayınevinin elindeydi
ki, koşulların, yayınına olanak vermediği haberini aldık. Elyazmasını farelerin kemirici eleştirisine bıraktık ve bunu gönüllü olarak yaptık, çünkü asıl amacımıza, kendimizi anlama
(Selbstverstandigung) amacımıza ulaşmıştık" sözleriyle anlattıkları bir yapıt üzerinde çalışmaya başlamaları oldu.
Aynı yıl, Engels, İngiltere'de Emekçi Sınıfların Durumu4adlı kitabını yazdı. Bu yapıt gerçeği hâlâ öyle doğru
yansıtmaktadır ki, bundan birkaç yıl önce, İngilizce çevirisi
yayınlandığı zaman, İngiliz işçileri yeni yazıldığını sanmışlardı! Engels, bu sırada değişik konularda denemeler ve bazı
makaleler vb. kaleme alıyordu. (Engels Paris'ten Barmen'e
döndü ama orada kısa bir süre kaldı.) [sayfa 11]
1845'te, Brüksel'de, Marx'la buluştu ve orada, gerçekten,
ortak çalışmaları başladı. Bu harekete sunmuş oldukları ortak
emekleri pek büyüktür, ikisi, Brüksel'de Alman İşçileri Derneğini kurdular ve asıl önemlisi, sonraları özünde Enternasyonalin tohumunu taşıyan ünlü Komünistler Birliği olan
Adiller Birliğine girdiler. Brüksel'de Marx, Paris'te Engels,
1847'de Komünistler Birliğinin teorisyenliğini yaptılar. O yılın
yazında, bu birliğin birinci kongresi Londra'da toplandı. Engels, bu kongreye, Parisli derneklilerin delegesi olarak katıldı.
Aynı yılın güzünde, birliğin, Marx'ın da katıldığı, ikinci kongresi yapıldı. Bu son kongreden nasıl bir sonuç elde edildiğini
bugün bütün dünya bilmektedir: Komünist Parti Manifestosu.
9
Friedrich Engels
İki dost, Londra'dan, yoğun bir pratik eyleme girebilecekleri Köln'e geçtiler. Bu eylem, Neue Rheinische Zeitung
adlı gazetede ve Köln komünistleri davasında[5*] anlatılır.
O günün baskısı ve Marx'ın sınırdışı edilmesi, iki dostu
uzun süre birbirinden ayırdı. Marx, Paris'e geldi, Engels de Palatinat'a gitti; orada Baden ayaklanmasına katıldı. Üç silahlı
çatışmada yer aldı ve onu ateş hattında görenler, olağanüstü
serinkanlılığından ve her türlü tehlikeyi umursamayışından
uzun süre sözettiler. Engels, Neue Rheinische Zeitung'da,
Baden ayaklanması hakkında bir yazı yazdı. Bütün umutlar yitirilince, İsviçre'ye geçenlerin sonuncularından biri oldu ve
oradan, Paris'ten sürgün edilen Marx'ın sığındığı Londra'ya
gitti.
İşte o zaman, Engels'in yaşamında yeni bir aşama başlıyor. Şimdilik her türlü politik eylem olanaksız hale geldiği
için, Marx, Londra'ya yerleşti. Engels, babasının ortağı olduğu
dokuma fabrikasına, görevli olarak Manchester'a geri geldi.
Yirmi yıl boyunca, büro yaşamının zorunlu çalışmasına mahkûm kaldı ve iki dost, yirmi yıl içinde, pek seyrek olarak buluşma olanağı buldular, ama aralarındaki bağlantı hiç
kesilmeden sürdü. Manchester'dan Engels'in mektuplarının
[sayfa 12] gelişi, benim ilk çocukluk anılarımdan biridir. İki
dost, hemen hemen her gün birbirine mektup yazıyorlardı ve
Mohr'un –babamı evde böyle çağırırdık– mektubu okurken
sanki yazan karşısındaymış gibi yüksek sesle konuşarak: "ama
sorun hiç de öyle değil" ya da "haklısın, haklısın" vb. dediğini
anımsıyorum. Ama en iyi anımsadığım şey, Mohr'un, Engels'in
mektuplarını okurken katılarak gülmesiydi; öylesine gülerdi
ki, gözlerinden yaşlar akardı.
Manchester'da Engels tek başına değildi. Orada, Kapital’in birinci cildinin sunulduğu ve bizim evde Lupus dediğimiz "proletaryanın yiğit, vefalı, ve yüce savunucusu"
Wolff[6*] vardı; daha sonraları babamın ve Engels'in fedakâr
dostu (kocamla birlikte Kapital’i İngilizceye çevirmiş olan)
Sam Moore ile o zamanın en ünlü kimyacılarından biri olan
Profesör Schorlemmer de oraya geldiler. Ama bu iki dostu he10
saba katmazsak, o yirmi yılın böyle bir adam için nasıl geçtiğini düşününce insan dehşete kapılır. Ama Engels, Manchester'daki yaşamından hiçbir zaman yakınmamıştır. Tam tersine,
bu görevini sanki dünyada her gün bürosuna gidip masasına
oturmaktan daha zevkli bir şey yokmuş gibi, şevkle ve serinkanlılıkla yapıyordu. Bürodaki bu zoraki işi sona erdiği zaman
Engels'in yanındaydım ve bütün bu yılların onun için ne
demek olduğunu o zaman anladım. Sabahleyin, büronun yolunu son kez tutmak üzere ayakkabılarını giydiği zaman, "Bu
artık sonuncu!" diye attığı zafer çığlığını hiçbir zaman unutmayacağım. Evin kapısında oturmuş onu bekliyorduk; birkaç
saat sonra evin önündeki küçük tarlanın ötesinden gelişini gördük. Bastonunu havada sallıyor ve sevinç içinde türkü söylüyordu. Akşamleyin olay şampanyalı bir ziyafetle kutlandı.
Hepimiz sevinçliydik. Şimdi bunları anımsarken gözlerim yaşarıyor.
1870'te, Engels, Londra'ya geldi ve hemen Enternasyonal
için yapılan yoğun çalışmada yerini aldı; Belçika temsilcisi
olarak genel konsey üyeliğine getirildi ve daha sonra İspanya
ve İtalya temsilcisi oldu. Engels'in yazı çalışmaları, [sayfa 13]
çok çeşitliydi. Makaleler, kitapçıklar vb., 1870 ile 1880 arasında sonu gelmeyen bir sıra halinde birbirini izledi; ama en
önemli yapıtı 1878'de yayınlanan Bay Eugen Dühring Bilimi
Altüst Ediyor oldu. Kapital’in etkisinden ve öneminden sözetmek ne kadar gereksiz ise, bu kitabın etkisinden ve öneminden sözetmek de o kadar gereksizdir.
Bu on yıl içinde, Engels, her gün babamı ziyarete gelirdi;
ikisi sık sık gezintiye çıkarlardı; çoğu zaman da evde kalırlar
ve babamın odasında, bir aşağı bir yukarı dolaşırlardı. Her ikisinin de yeğlediği bir köşe vardı ve her ikisi de topuk üzerinde
dönüş yaparken odanın o köşesinde, döşemede, izlerini bırakmışlardır. Öyle şeyler üzerinde tartışırlardı ki, bunların birçoğunu, birçok kimsenin felsefesi hayal bile edemez. Çok zaman
da susarak yanyana yürürlerdi. Ya da herbiri o anda kendisini
özellikle ilgilendiren konu üzerinde konuşurdu, ve bir an gelirdi ki, geçen yarım saat içinde ayrı ayrı şeylerden sözettikle11
Friedrich Engels
rini kahkahalarla gülerek birbirlerine itiraf ederlerdi.
Bu dönemle ilgili neler neler anlatılabilir! Enternasyonal,
Paris Komünü, evimizin bütün sürgünlerin buyur edildiği bir
yolgeçen hanına döndüğü o aylar!
1881'de annem öldü ve sağlık durumu sarsılan babam bir
süre için İngiltere'den ayrıldı. 1883'te o da öldü.
Bundan sonra Engels'in neler yaptığını bütün dünya bilir.
Zamanının en büyük kesimini babamın yapıtlarının yayınlanmasına, yeni baskıların düzeltilmesine ve Kapitalin çevirilerinin gözden geçirilmesine harcadı. Bu çalışmayı ya da kendi
öz çalışmalarını değerlendirmek bana düşmez. Engels'in her
gün harcadığı emeği ancak onu tanıyanlar değerlendirebilir.
İngilizleri, Almanları ve Fransızları saymazsak, İtalyanlar, İspanyollar, Hollandalılar, Danimarkalılar, Romenler (bu halkların dillerini pek güzel bilirdi), hepsi gelip onun desteğini ve
öğütlerini alırlardı.
Karşılaştığımız sayısız güçlüklerin herbiri için –biz ki
efendimiz olan Halkın bağlarında çalışmaktayız,– Engels'e
başvururuz. Ve elimiz boş dönmeyiz. Bu son yıllarda yalnız
[sayfa 14] bunun ona yüklediği ağır çalışmayı sıradan bir düzine adam ancak omuzlayabilirdi. Ve Engels'in bizim için yapacağı daha çok şeyler var ve yapacak da.
İşte size onun yaşamının basit bir eskizi. Bu, bir bakıma
bu insanın iskeletidir –kendisi değildir. Bu iskelete can katma
işinde ne kadar yetersiz olduğumu bilmekteyim ve belki de bu
görev hepimizin üstündedir. Biz, henüz onu iyice göremeyecek
kadar kendisine yakınız. Engels 70 yaşındadır, ama yaşını göstermiyor. Bedeni henüz zihni kadar genç. Altı ayaklık [1,89
m.] vücudunu öylesine hafif bir şeymiş gibi taşıyor ki, o kadar
iri gözükmemekte. Makas değmemiş sakalı yana kaçıyor ve
artık kırlaşmaya yüztutmuş. Saçları koyu ve bir tek ak tel yok;
hiç değilse dikkatle arandığı halde bulunamadı. Görünüşü genç
olduğu kadar, kendisi göründüğünden de gençtir. Tanıdığım
adamların en genci odur. Ve anımsayabildiğim kadarıyla şu
son yirmi yıl içinde, hiç yaşlanmadı.
Onunla 1869 yılında İrlanda gezisine çıktım (ve o sırada,
12
İrlanda'nın, "ulusların Niobe"sinin tarihini yazmak istediği için
bu ülkeyi onunla birlikte dolaşmak özellikle ilginç idi), ve
sonra 1888'de birlikte Amerika'ya gittik. 1869'da olduğu gibi
1888'de de uğradığımız her yerde, o, çevrenin ruhu idi.
City of Berlin ve City of New York transatlantiklerinde,
hava nasıl olursa olsun, her zaman güvertede bir gezinti yapmaya ya da bir bardak "lager" içmeye hazırdı.
Burada babamın bir özelliği üzerinde durmak istiyorum;
bu özellik Engels'te de vardır. Bunu özellikle belirtmek istiyorum, çünkü bu özelliği pek az bilinir ve hatta pek değerlendirilmez. Babam, yıldırımlarını düşmanlarının olduğu gibi
dostlarının da üzerine yağdırmaya her zaman hazır, pervasız ve
alaycı bir çeşit Jüpiter gibi gösterilmiştir. Ama onun o kadar etkileyici ve o kadar tatlı, sevinç ve iyilikle o kadar dolu güzel
kahverengi gözlerini bir kez olsun gören ya da onun çevresindekileri güldüren gülüşünü işiten, bilir ki alaycı ve soğuk tanrı,
Jüpiter, salt bir uydurmadır. Engels için de aynı şeyi söyleyebiliriz. O, genellikle, bir otokrat, bir diktatör, acı söyleyen bir
eleştirici gibi gösterilir. Hiç de öyle değildir. Başkalarına karşı
onun kadar yumuşak davranan, [sayfa 15] herkesin yardımına
koşmaya onun kadar hazır bir insan belki de hiç olmamıştır.
Onun gençlere karşı tükenmez iyiliğinden sözetmek istemiyorum. Bütün ülkelerde buna tanıklık edebilecek olanlar vardır. Ben, yalnızca, gençlere yardımcı olmak için kendi kişisel
işlerini bir yana bıraktığını sık sık gördüğümü söyleyebilirim.
Engels bir şeyi hiçbir zaman bağışlamamıştır – sahteliği. Bir
adam ki, kendi kendisine karşı dürüst değildir, ve üstelik partisine bağlı değildir, böylesi Engels'ten en küçük bir acıma
duygusu beklemesin. Bunlar, Engels için bağışlanmaz günahlardır. Engels, başka günah tanımaz. Burada bir başka karakteristik çizgiye değinmek isterim. Dünyanın en dakik adamı
olan Engels, partiye karşı görevin ve özellikle disiplinin en
derin duygusunu herkesten fazla taşıyan Engels, hiçbir zaman
bağnaz olmamıştır. Kimse, her şeyi onun gibi anlama yeteneğinde değildir ve dolayısıyla kimse küçük zaaflarımızı onun
gibi rahatlıkla bağışlayamaz.
13
Friedrich Engels
Engels'in olağanüstü geniş bir bilgisi vardır. Hiçbir şey
ona yabancı değildir; doğal tarih, kimya, botanik, fizik, filoloji
(yirmi dilde dili döner diye yazıyordu Figaro 1870'te), ekonomi politik ve last but not least,[7*] askerî taktik. 1870'te,
Fransız-Alman savaşı sırasında Engels'in Pall Mall'de yayınladığı makaleler dikkati çok çekti, çünkü bunlarda Sedan muharebesini ve Fransız ordusunun bozgununu önceden
bildirmişti. Ona "general" lakabının takılması, bu makalelerden sonradır. Kızkardeşim ona "General Staff' derdi. Bu lakap
yerleşmiş kalmıştır ve o gün bu gün, Engels, bizim için "general"dir. Bugün bu lakabın daha geniş bir anlamı var: Engels,
işçi ordumuzun generalidir.
İşte onun iyiliğinden bir örnek daha: Freethinker'ın yazıişleri müdürü Dr. Foote, bir yıl hapse mahkûm olmuştu; kimse
bu işle ilgilenmiyordu ve kocam işi ele aldı. Engels hiç tanımadığı ve kendileriyle ortak görüşler taşımadığı Dr. Aveling
ve Foote'a yardımda bulunabilmek için, Foote'un dergisi Progress'e, Aziz Jean'a göre Apokalips üzerine son derece değerli
bir inceleme yazdı.
Engels'in bir başka özelliği de vardı (bu belki de en [sayfa
16] önemli özelliğidir): çıkarını düşünmemesi. O, Marx sağken şöyle demeyi âdet edinmişti: "ben hep ikinci keman oldum
ve öyle sanıyorum ki bir ölçüde ustalaştım; Marx gibi bir birinci kemana sahip olmaktan büyük mutluluk duydum!"
Bugün orkestrayı yöneten Engels'tir ve sanki kendi deyimiyle
hâlâ "ikinci keman" imiş gibi sade ve alçakgönüllüdür. Birçokları gibi, ben de, babamla Engels'i birbirine bağlayan dostluktan, Damon ile Pythias'ın dostluğu gibi tarihsel olacak olan
bu dostluktan sözetme fırsatını buldum; ama bu notları sona erdirirken, onun Marx ile ilişkilerine borçlu bulunduğu ve yaşamı ile çalışmalarını ikiye bölen iki ayrı dostluktan da
sözetmem gerekir.
Bunlardan birincisi anneme karşı olan dostluğu, ikincisi
de bu yılın (1890) 4 Kasımında ölen ve mezarlıkta annemle
babamın yanında yatan Helene Demuth'a olan dostluğudur.
Engels, annemin mezarı başında şu sözleri söylemiştir:
14
"Dostlar!
"Bugün toprağa vermekte olduğumuz yüce gönüllü kadın,
1814'te, Salzwedel'de doğdu. Babası, Baron von Westphalen,
Trier'de Marx'ın ailesiyle yakın dostluk kurdu; her iki ailenin
çocukları birlikte büyüdüler. Marx üniversiteye giderken, o ve
gelecekteki karısı, yazgılarını sürekli birleştirmeye önceden
karar vermişlerdi.
"Marx, ilk Rheinische Zeitung'un başyazarı olarak tanındıktan ve gazete Prusya hükümetince kapatıldıktan sonra, 1843
yılında evlendiler. Ondan sonra Jenny, kocasının yazgısını, işlerini, savaşımlarını yalnızca paylaşmakla kalmadı, onlara en
büyük anlayışla ve en ateşli tutkuyla katkıda bulundu.
"Genç çift Paris'e gitti; gönüllü sürgünlük hemen zorunlu
oldu. Prusya hükümeti, Marx'ı Paris'te bile izledi. Üzülerek
anmalıyım ki Alexandre de Humboldt[8*] gibi bir adam,
Marx'ın Fransa'dan sınırdışı edilmesini sağlamak için çalıştı.
Marx, Brüksel'e sığındı. Şubat devrimi patladı. Bu olayın
Brüksel'de yarattığı kargaşalıklar sırasında, Belçika polisi, yalnızca Marx'ı tutuklamakla yetinmedi, karısını da hiç [sayfa 17]
gerekçesiz hapse attı.
"1848 devrimci atılımı ertesi yıl bastırıldı. Sürgün yeniden
başladı; önce Paris'te, sonra, Fransız hükümetinin işe karışmasıyla, Londra'da. Bu defaki bütün yoksunluklarıyla sürgündü. Bunlar iki oğlunu ve bir kızını yitirmesine neden
olmakla birlikte. Jenny, sürgünlerin bilinen bütün acılarına
hâlâ katlanabilirdi; ama bütün partilerin, muhalefettekiler (feodaller, libareller, sözde demokratlar) gibi hükümettekilerin de
kocasını kargıması, ona en bayağı ve en alçakça iftiralarda bulunması, bütün basının ona hiç istisnasız kapanması, ikisini de
horgören hasımları karşısında kocasının yardımsız ve silahsız
kalması – bu, onu derinden yaraladı. Ve bu, yıllarca sürdü.
"Ama sonunda bitti, Avrupa işçi sınıfı, giderek kendisine
birkaç eylem olanağı veren politik koşullara kavuştu. Uluslararası İşçi Birliği kuruldu. Enternasyonal, uygar ulusları birbiri
ardına savaşıma soktu, ve kocası bu savaşımda en öndekilerin
önünde savaştı. Sonunda, geçmişteki bütün acıların dinmeye
15
Friedrich Engels
başladığı zaman geldi. Kocasının üzerine, dolu sağnağı gibi
yağdırılmış alçakça iftiraların toz gibi dağıldığını gördü; kocasının bütün ülkelerdeki gericilerin boğmaya çalıştıkları öğretilerinin, bütün ülkelerde, bütün uygar dillerde özgürce ve
yengiyle yayınlandığını gördü; proletaryanın devrimci hareketinin, yengisinin bilincinde olarak, Rusya'dan Amerika'ya
kadar, bir ülkeden öbürüne yayıldığım gördü. Son sevinçlerinden biri de, ölüm döşeğindeyken, Alman işçi sınıfının bütün
olağanüstü yasalara karşın son seçimlerde gösterdiği tükenmez yaşam gücünün kesin kanıtını görmek oldu.
"Pek keskin ve pek eleştirici anlayışla, politik bakımdan
pek güvenilir bir denlilik (Takt) ile, pek coşkun bir enerjiyle,
pek büyük bir özveriyle, böyle bir kadının devrimci harekette
ne yaptığı açıkça ortaya konmadı, gazete sütunlarında asla
anılmadı. Onun ne yaptığını, yalnızca onunla birlikte yaşamış
olanlar biliyor. Ama biliyorum ki onun gözüpek ve tedbirli –
büyüklenmeden gözüpek, onura biraz olsun gölge düşürmeksizin tedbirli– öğütlerinin yokluğunu sık sık duyacağız. [sayfa
18]
"Onun kişisel özelliklerinden sözetmeyi hiç gereksinmiyorum. Dostları bu özellikleri bilirler ve asla unutmayacaklar.
En büyük mutluluğu başkalarını mutlu etmekte görmüş olan
bir kadın var idiyse, o, bu kadındı."
Demuth'un mezarı başında ise Engels şunları söylemiştir:
"Marx, partinin güç anlarında, ondan sık sık öğüt alırdı...
ve bana gelince, Marx'ın ölümünden sonra yaptığım bütün çalışmaları, büyük ölçüde, Marx’ın ölümünden sonra gelme onurunu bahşettiği evimde varlığının bana sağladığı güneş ışığına,
yardımına borçluyum."
"Onun, Marx için ve Marx’ın ailesi için ne olduğunu
ancak biz bilebiliriz ve bunu anlatmak olanaksızdır. Bu kadın,
1873'ten 1890'a kadar, her zaman bizim dostumuz ve desteğimiz olmuştur."
ELEANOR MARX
16
Le Devenir Social dergisi, Eléanor Marx'ın bu makalesini
Ağustos 1895 sayısında –Engels 5 Ağustos 1895'te ölmüştü–
yeniden yayınlarken, ağıt niteliğindeki şu satırları makalenin
başına eklemişti.
Bilimsel sosyalizm, kurucularından birini yitirdi. Friedrich Engels, 5 Ağustos günü Londra'da öldü. Sosyalizm, bu
günkü sosyalizm oluşunu kısmen bu alçakgönüllü ve yüce düşünüre borçludur; çünkü denebilir ki, bilimsel sosyalizmin,
ekonomi politiğin o amansız eleştirisini, toplumsal olayların
o güçlü tahlilini, insanlığın tarihsel seyrinin o olağanüstü kavranışını, gerçek toplumsal bilimin temellerini atmış olan ve tarihi olsun, felsefeyi olsun, yenileyen ya da yenileyecek olan o
felsefi kavrayışı, özverili dostu, değerli çalışma arkadaşı ve
sadık yorumcusu olduğu Marx kadar, ona da borçluyuz.
Birinci planda olabileceği halde, gönüllü olarak ikinci
planda durmuş olan bir adam öldü. Fikir, onun fikri sağdır,
ayaktadır, her yerde, her zamankinden daha çok canlıdır ve
[sayfa 19] Marx ile birlikte, o fikre sağlamış olduğu silahlarla,
bütün saldırıları yenilgiye uğratmaktadır.
Bu yürekli demircinin örsteki çekiç sesi artık işitilmeyecektir; usta işçi yıkıldı; güçlü ellerinden düşen çekiç yerdedir
ve belki de orada uzun süre kalacaktır; ama onun döverek yarattığı silahlar yerli yerindedir, sağlam ve pırıl pınl. Yeni silahlar yaratmak çoğumuza vergi değilse de, en azından
hepimiz, üzerimize düşeni yapmalıyız, bize teslim edilen silahları paslanmaya bırakmamalıyız; ve bu silahlar, ancak böyle
davranmakla, bize zaferi sağlayacaktır ve onun için yapılmıştır.
Marx da, Engels de, herkesten çok (burda karşılaştırma
olanaksızdır) hazırlamış oldukları büyük şeylerin gerçekleştiğini görme sevincini tadamadılar; ama insanlar, kendi mutlulukları için çalışan ve etkili olan anılarını saklayabilirlerse,
ikisinin de ölümsüzlükleri perçinlenmiş olacaktır. [sayfa 20]
17
Friedrich Engels
18
KARL MARX
[FRANSIZCA BİRİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ (1880)1]
ÖNÜNÜZDEKİ kitapçığın içeriğim kapsayan sayfalar,
Friedrich Engels'in en yeni yapıtı Die Umwälzung der Wissenschaft’ın[9*] çevirisi olarak önce Revue Socialiste'te2 üç
makale halinde yayınlandı.[10*]
Modern sosyalizmin en seçkin savunucularından biri
[sayfa 21] olan Friedrich Engels, ilkin 1844'te, Marx'ın ve Ruge'un Paris'te çıkardıkları Deutshe-Französischen Jahrbücher'de3 yayınlanan "Umrisse zu einer Kritik der
Nationalökonomie"si[11*] ile tanındı. Bilimsel sosyalizmin
genel ilkelerinden birkaçı, daha "Umrisse”de formülleştirilmiştir. Engels, daha sonra yaşadığı Manchester'da, Marx'ın
Kapital'de gereği gibi değerlendirdiği pek önemli bir yapıtı,
Die Lage der arbeitenden Klasse in England'ı (Almanca olarak) yazdı (1845). İngiltere'de ilk bulunduğu sırada –daha
sonra Brüksel'de iken olduğu gibi– sosyalist hareketin resmî
organı Northern Star'da4 ve Robert Owen'ın New Moral
World'unda5 birlikte çalıştı.
19
Friedrich Engels
Brüksel'de iken Engels ve Marx, Flaman ve Valon işçi kulüpleriyle bağlantılı olan komünist Alman İşçi Birliğini6 kurdular; ve Bornstedt'le birlikte Deutsche-Brüsseler-Zeitung'u7
çıkardılar. Karl Schapper'in 1839 Blanquis suikastına katılıp
Fransa'dan kaçtıktan sonra kurduğu Adiller Birligi'ne (Bundes
des Gerechten) (Londra'da), bu birliğin Alman komitesinin
çağrısı üzerine üye oldular. Gizli derneklerdeki bilinegelen kurallar giderildikten sonra, birlik, uluslararası Komünistler Birligi'ne dönüştürüldü. Varolan koşullarda birliğin hükümetler
karşısında daha az gizli olmaması gerekiyordu. 1847'de Marx
ve Engels, birliğin Londra'daki uluslararası kongresinde, Şubat
devriminden hemen önce yayınlanan ve aşağryukarı bütün Avrupa dillerine çevrilen Komünist Parti Manifestosu’nu[12*]
yazmakla görevlendirildiler.[13*] Aynı yıl, burjuva radikallerin ve sosyalist işçilerin temsilcilerinin biraraya geldiği açık
ve uluslararası bir birlik [sayfa 22] olan Brüksel Demokratik
Derneği’nin6 kurulmasında birlikte çalıştılar.
Şubat devriminden sonra Engels, Mars'ın 1844'te Köln'de
kurduğu ve 1849 Mayısında bir Prusya coup d'état'sı ile kapatılan Neue Rheinische Zeitung'un9 yazıkurulu üyelerinden biri
oldu. Engels, Elberfelder ayaklanmasına katıldıktan sonra, o
zaman bir gönüllü taburunun albayı olan Adjutatn Willichs
imiş gibi, Prusya'ya karşı açılan Badener seferine katıldı.[14*]
Londra'da, 1850'de Neue Rheinische Zeitung'da birlikte
çalıştılar. Marx’ın çıkardığı ve Hamburg'da basılan Politischökonomische Revue'de,10 19 yıl sonra Leipzig'de bir kitapçık
olarak yayınlanan ve üç baskı yapan Alman Köylü Savaşı (Der
deutsche Bauernkrieg)[15*] adlı yapıtını ilk olarak yayınladı.
Almanya'da sosyalist hareketin yeniden canlanmasından
sonra, Engels, Volksstaat’ta11 ve Vorwärts'te yayınlanan makalelerinin en önemlilerini yazdı. Bunların pek çoğu Soziaies
aus Russland,[16*] Breussischer Schnaps im deutschen Reichstag,[17*] Zur Wohnungsfrage,[18*] Die Bakunisten an der
Arbeit[19*] vb. el kitapçıkları halinde yayınlandı.
Engels, 1870te Manchester'dan Londra'ya çekildikten
sonra, Enternasyonal genel danıştayı üyesi oldu ve İspanya,
20
Portekiz ve İtalya ile haberleşmekle görevlendirildi.
Alay ederek Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft adını verdiği en son makaleler dizisini (bay Eugen
Dühring'in genel olarak bilim ve özel olarak sosyalizm [sayfa
23] üzerine sözde yeni teorilerine karşılık olarak) Vorwärts'e
gönderdi. Bu dizi bir ciltte birleştirildi ve Alman sosyalistleri
arasında büyük başarı kazandı. Önünüzdeki kitapçıkta bu kitabın teorik bölümünden bilimsel sosyalizme belirli bir ölçüde
bir giriş oluşturan en uygun özetleri veriyoruz. [sayfa 24]
FRİEDRICH ENGELS
[ALMANCA (1882)12] BİRÎNCÎ BASKIYA ÖNSÖZ
BU önsözü izleyen yazı Herr E. Dührings Umwälzung der
Wissenschaft (Leipzig 1878) adlı yapıtımın üç bölümünden
meydana gelmiştir. Onları Fransızcaya çevirmesi amacıyla
dostum Paul Lafargue için biraraya getirdim ve birkaç ekleme
yaptım. Gözden geçirdiğim Fransızca çeviri önce Revue socialiste'te ve sonra bağımsız olarak şu adla yayınlandı: Socialisme utopique et socialisme scientifique, Paris 1880.
Fransızcasından Polonya diline bir çevirisi şimdi şu başlıkla
Cenevre'de çıktı: Socyjalizm utopijiny a naukovoy, Imprimerie de l’Aurore, Geneve 1882.
Lafargue'ın çevirisinin Fransızca konuşulan ülkelerdeki
ve hele Fransa'daki şaşırtıcı başarısı, beni, bu üç bölümün
[sayfa 25] ayrı bir Almanca baskısının da yararlı olup olmayacağını sormaya zorladı. O sırada Zürih'teki Sozialdemokrat’ın13 yazıkurulu, bana, Alman Sosyal-Demokrat Partisi
içinde yeni propaganda kitapçıklarına karşı genel istek uyandırıldığını bildirdi ve o üç bölümü bu iş için vermeyi isteyip istemediğimi sordu. Buna doğallıkla razı oldum ve yapıtımı
kullanımlarına verdim.
Ama yapıtım başlangıçta doğrudan doğruya halka propaganda amacıyla yazılmamıştı. Her şeyden önce katışıksız bilimsel bir yapıt bu işe nasıl yarayabilirdi? Biçimde ve içerikte
hangi değişiklikler gerekliydi?
Biçime gelince, yalnız birçok yabancı sözcük kaygılar
21
Friedrich Engels
uyandırabilirdi. Ama Lassalle, söylevlerinde ve propaganda
yazılarında yabancı sözcükleri kullanırken hiç de tutumlu değildi, ve bildiğim kadarıyla bundan yakınılmamıştı. Onun zamanından beri işçilerimiz daha çok ve daha düzenli olarak
gazete okudular ve böylece yabancı sözcüklerle aynı ölçüde
daha çok tanıştılar. Bu konuda bütün gereksiz yabancı sözcükleri çıkarmakla yetindim. Kaçınılmaz olanlara, sözde açıklayıcı çeviriler eklemekten vazgeçtim. Kaçınılmaz yabancı
sözcükler, çoğu genellikle kabul edilmiş bilimsel-teknik deyimler, çevrilebilir olsalardı, kaçınılmaz da olmazlardı. Çeviri,
anlamı da bozar; açıklayacağı yerde karıştırır. Sözlü bilgi burada daha çok yardımcı olur.
Buna karşılık içerik, sanırım, Alman işçilere az güçlük çıkaracaktır, denebilir. Güçlük genellikle yalnız üçüncü bölümdedir; ama işçilerin genel yaşam koşullarım özetleyen bu
bölüm, işçiler için "eğitilmiş" burjuvalar için olduğundan çok
daha az güçtür. Burada yaptığım açıklayıcı sayısız eklerde,
gerçekte işçileri "eğitilmiş'' okurlardan daha az düşündüm; Eynern'li bay milletvekili, Sybel'li özel danışman bay Heinrich
ve başka Treitschke'ler[20*] gibi kimseler, korkunç bilgisizliklerini ve dolayısıyla sosyalizmi pek yanlış anladıklarını hep
yeniden en iyi kanıtlama karşı konmaz arzusuyla yanıp [sayfa
26] tutuşurlar. Don Kişot mızrağını yeldeğirmenlerine doğrultursa, bu onun görevi ve rolüdür; ama Sanço Pansa'nın böyle
bir şey yapmasına izin vermemiz olanaksızdır.
Böyle okurlar, sosyalizmin kabataslak bir gelişim tarihinde Kant-Laplace Evrendoğumu (Kosmogonie), modern doğabilim ve Darwin, klasik Alman felsefesi ve Hegel ile
karşılaşınca da şaşacaklardır. Ama bilimsel sosyalizm önemli
bir Alman ürünüdür ve ancak klasik felsefesi bilinçli diyalektiğin geleneğini canlı olarak korumuş bir ulustan doğabilirdi:
Almanya'da.[21*] Materyalist tarih görüşü ve proletarya ile
burjuvazi arasındaki modern sınıf savaşımına özel uygulayımı
ancak diyalektikle olanaklıydı. Ve Alman burjuvazisinin okul
öğretmenleri, büyük Alman filozoflarının anısını ve onların
verdiği diyalektiği boş bir seçmeciliğin (Eklektizismus) ba22
taklığında boğdularsa, biz de gerçeklikle diyalektiğin korunması için modern doğabilime tanık olarak başvurmaya o derece zorlandık – biz Alman sosyalistleri yalnız
Saint-Simon'dan, Fourier'den ve Owen'dan değil, ama Kanttan, Fichte'den ve Hegel'den de kaynaklandığımız için övünçlüyüz. [sayfa 27]
Londra, 21 Eylül 1882 FRİEDRİCH ENGELS
FRIEDRICH ENGELS
[ALMANCA (1891)14] DÖRDÜNCÜ BASKIYA
ÖNSÖZ
BU kitapçığın içeriğinin Alman işçilerimize az güçlük çıkaracağı konusundaki sanım doğrulandı. îlk baskının çıktığı
1883 Martından beri en az toplam 10.000 nüshalık üç baskı
satıldı; üstelik mürekkebi uçan Sosyalistler Yasasının15 egemenliği altında – aynı zamanda, modern proletaryanınki gibi
bir hareket karşısında polis yasaklarının ne kadar güçsüz olduğunun yeni bir örneği.
Birinci baskıdan beri yabancı dillerde çeşitli çeviriler
çıktı: Pasquale Martignetti'nin İtalyanca çevirisi: II Socialismo
Utopica e il Socialismo scientifico, Benevento 1883; bir Rusça
çeviri: Razviti naujnago Sosyalizmo, Genf 1884; bir Danca:
Socializmens Udviklingfra Utopi til Videnskab, [sayfa 28] Socialistik Biblothek'te I. Bind, Kjöbenhavn 1885; bir İspanyolca: Socialismo utopico y Socialismo sicientifico, Madrid
1886; ve bir Flamanca: De Ontwikkeling vanhet Socialisme
van Utopie tot Wetenschap, Haag 1886.
Elinizdeki baskı çeşitli küçük değişiklikler geçirmiştir;
önemli ekler yalnız iki yerde yapıldı: birinci bölümde, Fourier'ye ve Owen'a göre biraz aşın kısa işlenmiş olan Saint-Simon
üzerine, ve üçüncünün sonuna doğru bu arada önemli olan
yeni üretim biçimi "tröstler" üzerine. [sayfa 29]
Londra, 12 Mayıs 1891
FRİEDRİCH ENGELS
23
Friedrich Engels
24
GİRİŞ [22*]
ELİNİZDEKİ küçük kitap, aslında, daha büyük bir bütünün[23*] bir parçasıdır. Berlin üniversitesinde Privat-dozent[24*] olan Dr. E. Dühring, aşağıyukarı 1875'te, artık
sosyalist olduğunu birdenbire ve pek gürültülü bir biçimde
açıkladı, ve Alman kamuoyuna, ayrıntılı bir sosyalist teori ile
birlikte, toplumun yeniden örgütlenmesi için eksiksiz bir uygulama planı da sundu. Bunun doğal sonucu olarak, öncellerine çattı; ve Marx'a, olanca öfkesiyle saldırarak, hepsinden
çok onur verdi.
Bu, Almanya'da Sosyalist Partinin iki kesimi [sayfa 30] –
ayzenahçılar ile lasalcılar–16 tam birleştikleri,17 ve böylece
daha da güçlenmekle kalmayıp, bütün güçlerini ortak düşmana
karşı kullanma yeteneğini kazandıkları sıralarda oldu. Almanya'da Sosyalist Parti hızla bir güç olmaktaydı. Ama onu bir
güç haline getirmenin ilk koşulu, yeni sağlanmış olan birliğin
tehlikeye düşürülmemesiydi. Ve Dr. Dühring, kendi çevresinde, bir kümeyi, geleceğin ayrı bir partisinin çekirdeğini,
açıkça toplamaktaydı.18 Bundan ötürü, onun karşısına çıkmamız, ve hoşlansak da hoşlanmasak da, savaşımla hesabını
görmemiz zorunlu hale geldi.
25
Friedrich Engels
Bu, pek güç olmayabilirdi, ama uzun bir iş olduğu besbelliydi. Bilindiği gibi, biz Almanlar, ince eleyip sık dokumaya, çok derin ve köklü düşünmeye, Gründlichkeit'a[25*]
–nasıl isterseniz öyle deyiniz– düşkünüzdür. İçimizden biri,
yeni bir öğreti saydığı bir şeyi açıklayınca, onu önce her şeyi
kapsayan bir sistem haline getirmek zorundadır. Mantık ilkelerinin ve evrenin temel yasalarının, eninde sonunda, yalnız
bu yeni bulunup tamamlanan teoriye ulaşılmak için varolageldiğini kanıtlaması gerekir. Ve Dr. Dühring, bu bakımdan,
tam istenen ulusal nitelikteydi. Şunların hakkından gelmem
gerekiyordu: eksiksiz bir ussal, ahlaki, doğal, ve tarihsel "Felsefe Sistemi"; eksiksiz bir "Ekonomi Politik ve Sosyalizm Sistemi"; ve son olarak, bir "Eleştirel Ekonomi Politik Tarihi" –
görünüşü ve içeriği bakımından ağır üç koca cilt; genellikle
daha önceki filozofların ve iktisatçıların hepsine karşı ve özellikle Marx'a karşı seferber edilmiş üç kanıtlar kolordusu –gerçekte tam bir "bilimde devrim" çabası–. Uzay ve zaman
kavramlarından bimetalizme,19 maddenin ve hareketin öncesizliğinden ve sonrasızlığından ahlaki ideaların kalımsız nitelikte olmasına, Darwin'in doğal seçmesinden (natural
selection) gelecekteki bir toplumda gençliğin eğitimine kadar,
aklagelen çeşitli konuların hepsini ele almam gerekiyordu. Ne
olursa olsun, Dr. Dühring'in işi geniş ve sistemli tutması, bana
Marx'ın ve benim bu pek çeşitli konulardaki görüşlerimizi
daha önceleri yaptığımızdan çok daha birbirine bağlı bir biçimde ve Dr. Dühring'e karşı geliştirme fırsatını verdi. Başka
bakımlardan pek tatsız tuzsuz olan bu işi [sayfa 31] üstlenmemin başlıca gerekçesi budur.
[Dr. Dühring'e –ç] yanıtını, önce Leipzig'de, sosyalist kesimin başlıca organı olan Vorwärts'te20 bir makaleler dizisi
halinde yayınlandı, ve daha sonra bir kitap haline getirildi.
Herr Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft [Bay
Eugen Dühring Bilimi Altüst Ediyor.] Bu kitabın ikinci bir basımı, 1866'da, Zürih'te yapıldı.
Şimdi Fransız yasama meclisinde Lille temsilcisi olan
dostum Paul Lafargue'ın dileği üzerine, bu kitabın üç bölü26
münü21 elden geçirerek bir kitapçık haline getirdim. Ve Lafargue, bunu Fransızcaya çevirip Socialisme Utopique et Socialisme Scientifıque adıyla, 1880'de yayınladı. Bu Fransızca
metinden yararlanılarak bir Lehçe ve İspanyolca basımı yapıldı. 1883'te, Alman dostlarımız, bu kitapçığı özdilinde yayınladılar. O zamandan beri, Almanca metinden yapılan
İtalyanca, Rusça, Romence, Flamanca ve Danimarka dilindeki
çevirileri yayınlandı. Böylece, bu kitapçık, elinizdeki İngilizce
basımı ile birlikte, on dilde yayınlanmış oluyor. Herhangi bir
sosyalist yapıtın, 1848'deki Komünist Manifesto'muzun ya da
Marx'ın Kapital’inin bile, böyle birbiri ardına çevrildiğini bilmiyorum. Almanya'da dört basımı yapıldı ve basılan nüshaların toplamı, 20.000'i buldu.
Eklenti, "Mark",22 Almanya'da toprak mülkiyetinin tarihi ve gelişimi konusundaki bazı temel bilgileri, Alman Sosyalist Partisi içinde yaymak amacıyla yazılmıştı. Bu, partinin
kentlerde çalışan insanları özümsemesinin aşağıyukarı tamamlandığı, ve tarım işçileri ile köylülerin ele alınması gerektiği bir zamanda, her şeyden daha zorunlu görünüyordu.
Toprağı kullanma hakkının özgün biçimleri, eski Cermen kabilelerinin hepsinde ortak olduğu için, ve bunların ortadan kalkışının tarihi, İngiltere'de bile, Almanya'da olduğundan daha
az bilindiği için, bu eklenti, çevirinin kapsamına alındı. Metni,
Maksim Kovalevski'nin bu yakınlarda geliştirmeye başladığı
varsayımı anmadan, aslında olduğu gibi bıraktım. Onun varsayımına göre, ekilebilir alanların ve otlakların birkaç kuşağı
içeren büyük bir ataerkil aile topluluğunun ortak hesabı için
işletilmesi, o alanların Markın üyeleri arasında paylaşılmasından önce geliyordu (hâlâ [sayfa 32] varolan Güney Slovenya
Zadrugası örneğindeki gibi), ve paylaşma, daha sonra, topluluk ortak işletmeciliğe güçlük çıkaracak kadar büyüyünce
oldu. Kovalevski belki tümüyle haklıdır, ama konu hâlâ sub
judice'dir.[26*]
Bu yapıtta kullanılan ekonomik terimler, yeni oldukları
ölçüde, Marx’ın Kapital’inin İngilizce baskısındakilere uygundur. Nesnelerin yalnız üreticinin kullanımı için değil, ter27
Friedrich Engels
sine, değişim amacıyla da üretildiği; yani kullanım-değeri olarak değil, meta olarak üretildiği ekonomik evreye "meta üretimi" diyoruz. Bu evre, değişim için üretimin başlangıcından
günümüze kadar uzanmakta; ancak, tam gelişimine kapitalist
üretim koşullarında, yani üretim araçlarının sahibi olan kapitalistin, kendi emek-gücünden başka hiçbir üretim aracı olmayan insanları, emekçileri, ücretle çalıştırdığı ve ürünlerin
satış fiyatının kendi gideri üstündeki fazlasını cebine attığı koşullarda ulaşır. Sınai üretim tarihini, ortaçağdan bu yana üç döneme ayırıyoruz: 1° küçük usta zanaatçının, kalfaları ve
çıraklarıyla birlikte [çalıştığı –ç.] ve her emekçinin nesnenin
bütününü ürettiği zanaatçılık [dönemi –ç]; 2° çok sayıda işçinin, topluca ve büyük bir işyerinde, nesnenin bütününü işbölümü ilkesine göre ürettiği; her işçinin, işlemin yalnız bir
kesimini yaptığı, ve bundan ötürü ürünün ancak ardarda hepsinin elinden geçtikten sonra tamamlandığı manüfaktür [dönemi –ç.]; 3° ürünün [herhangi bir –ç.] güçle işletilen
makinelerce üretildiği, emekçinin işinin mekanik aracın çalışmasını denetlemek ve düzeltmekle sınırlı olduğu modern sanayi [dönemi –ç.].
İNGİLTERE, MATERYALİZMİN BEŞİĞİ
Bu yapıtın içeriğinin, İngiliz kamuoyunun büyükçe bir kesiminin itirazı ile karşılaşacağını çok iyi biliyorum. Ama biz
Kıtalılar, İngiliz "saygınlığının" önyargılarına biraz olsun
önem verseydik, durumumuz bugünkünden de kötü olurdu. Bu
kitap, "tarihsel materyalizm" dediğimiz şeyi savunmaktadır;
ve materyalizm, İngiliz okurların büyük çoğunluğunun kulaklarını tırmalayan bir sözcüktür. [sayfa 33] "Bilinemezcilik"23
hoşgörülebilir, ama materyalizm hiç kabul edilemez.
Bununla birlikte bütün modern materyalizmin asıl yurdu,
17. yüzyıldan beri, İngiltere'dir.
"Materyalizm, Büyük Britanya'nın evlilik-dışı (naturalborn, doğal-doğmuş) oğludur. İngiliz skolastiği Duns Scotus,
eskiden "Madde için düşünmek olanaksız mıdır?" diye sormuştu.
28
"Bu mucizeyi gerçekleştirmek için Tanrının sonsuz gücüne sığındı, yani tanrıbilime materyalizm vaazettirdi. Üstelik Duns Scotus bir adcıydı. Materyalizmin ilk biçimi olan
adcılığa24 özellikle İngiliz skolastikler arasında raslanır.
"İngiliz materyalizminin gerçek atası Bacon'dır. Ona göre,
doğal felsefe (natural philosophy) biricik doğru felsefedir; ve
duyuların deneyimine dayanan fizik, doğal felsefenin en
önemli bölümüdür. Onun sık sık andığı otoriteler, Anaksagoras ile homoiomerileri25 ve Demokritos ile atomlarıdır. Bütün
bilim deneye dayanır, ve duyuların sağladığı verilere ussal bir
araştırma yöntemini uygulamaktan ibarettir. Tümevarım, çözümleme, karşılaştırma, gözlem, deney, böyle bir ussal yöntemin bellibaşlı biçimleridir. Maddede doğal olarak bulunan
nitelikler içinde hareket, yalnız mekanik ve matematik hareket
biçiminde değil, maddenin bir itki, bir yaşamsal ruh, bir gerilim –ya da Jakob Böhme'nin kullandığı bir terimle, bir
"qual"[27*]– biçimi olarak da ilk ve en önemli niteliktir.
"Materyalizm, Bacon'da, ilk yaratıcısında, henüz çok
yönlü bir gelişimin tohumlarını taşır. Bir yanda madde, duyumsal, şiirli bir büyü içinde, insanın bütün varlığını tatlı gülümsemelerle kendisine çeker görünür. Öte yanda, atasözleri
gibi formülleştirilmiş olan öğreti, tanrıbilimden aktarılan tutarsızlıklarla dallanıp budaklanır.
"Materyalizm daha sonraki evrimi sırasında tek yönlü
[sayfa 34] bir hale gelir. Hobbes, Bacon’ın materyalizmini sistemleştirir. Duyulara dayanan bilgi, şiirli çiçeklerini yitirir, matematikçilerin soyut deney konusu olur; geometri, bilimlerin
en yücesi ilan edilir. Materyalizm, insandan-kaçar (misanthropic) olur. Çünkü kendi karşıtını, insandan kaçan o tensiz ruhsalcılığı kendi alanında altetmesi için kendi teninden sıyrılması
ve çileri olması gerekmektedir. Bunun için, duyumsal bir kendilik olmayı bırakıp zihinsel bir kendilik olur; ama bu yüzden,
zihne özgü bütün tutarlılıkları da, sonuçlarını önemsemeden
geliştirir.
"Bacon'a katkıda bulunan Hobbes, şöyle konuşur: İnsanın bütün bilgisi duyularla sağlanıyorsa, bizim kavram ve idea29
Friedrich Engels
larımız, ancak gerçek alemin duyumsal biçimlerinden soyutlanmış görüntüleridir. Felsefe, bu görüntülere ancak ad koyabilir. Bir ad, onların birden çoğuna verilebilir. Adların bile
adları olabilir. Bir yandan bütün kavramların kökeninin duyulur alemde bulunduğunu ve, öte yandan, bir sözcüğün bir sözcükten daha çok şey olduğunu; duyularımızla bildiğimiz
varlıkların, hepsi de tek olan varlıkların dışında, genel, tekil
olmayan doğal özellikte varlıklar bulunduğunu savunsaydık,
bu bir çelişki olurdu. Maddesiz bir töz, maddesiz bir cisim gibi
saçmadır. Madde, varlık, töz, yalnızca aynı gerçeklik için [kullanılan –ç.] farklı terimlerdir. Düşünceyi, düşünen maddeden
ayırmak olanaksızdır. Bu madde, evrende oladuran bütün değişmelerin etkenidir. Sonsuz sözcüğü zihnimizin sonsuz bir
toplama işlemini gerçekleştirme gücü olduğunu saptamadığı
sürece, anlamsızdır. Bizim için yalnız maddesel şeyler algılanabilirdir, Tanrının varlığı konusunda hiçbir şey bilemeyiz.
Yalnız benim kendi varlığım kesindir. Her insani tutku, bir başlangıcı ve bir sonu olan mekanik bir harekettir. İyi dediğimiz
şeyler, itkinin amaçlarıdır. İnsan, doğa ile aynı yasalara bağımlıdır. Güç ile özgürlük, özdeştir. "Hobbes, Bacon'ı sistemleştirmişti, ama Bacon'ın temel ilkesine, bütün insan bilgisinin
kökeninin duyulur alem olduğuna bir kanıt göstermemişti. Bu
kanıtı, Essay on the Human Understanding [İnsan Zihni Üzerine Deneme] adlı yapıtında, Locke verdi.
"Hobbes, Bacon materyalizminin tanrıcı26 önyargılarını
[sayfa 35] yıkmıştı; Collins, Dodwell, Coward, Hartley, Priestley de Locke'un duyumsalcılığını kuşatan son tanrıbilimsel
engelleri yıktılar. Ne olursa olsun, pratik materyalist için yaradancılık,27 dinden kurtulmanın yalnızca kolay bir yoludur."[28*]
Karl Marx modern materyalizmin İngiliz kökeni üstüne
işte böyle yazıyordu. Günümüzün İngilizleri, onun kendi atalarını övmüş olmasından pek hoşlanmıyorlarsa, yazık olur. Bacon'ın, Hobbes'un ve Locke'un, İngilizlerin ve Almanların,
Fransızları karada ve denizde yenmiş olmalarına karşın, dışında kaldığımız ve sonuçlarını İngiltere'nin olduğu kadar Al30
manya'nın da iklimine alıştırmaya hâlâ çabaladığımız Fransız
devrimine taç giydirilmeden önce bile, 18. yüzyılı tam anlamıyla bir Fransız yüzyılı yapan o ünlü Fransız materyalistlerinin babaları oldukları yadsınamaz.
Bunun yadsınacak bir yanı yoktur. O yüzyılın ortalarında,
İngiltere'ye yerleşen her kültürlü yabancıyı şaşırtan ve onun
dikkate almadan edemeyeceği şey, saygın İngiliz orta-sınıfının dinsel bağnazlığı ve budalalığı idi. Biz, o sıralarda, hepimiz materyalisttik, hiç değilse, çok ileri derecede özgür
düşünen kimselerdik; ve İngiltere'deki eğitilmiş kişilerin aşağıyukarı hepsinin her türlü olmayacak mucizeye inanacağını,
ve Buckland ile Mantell gibi yerbilimcilerin bile, Tekvin'in28
efsaneleriyle öyle pek çatışmasınlar diye kendi bilimlerinin olgularını çarpıtacaklarını pek düşünemiyorduk; o zamanlar,
dinsel konularda kendi zihinsel yetilerim kullanmaya cesaret
eden insanlar bulmak için, eğitilmemişlerin, "ayak takımı"29
diye anılan emekçilerin, özellikle ovıncı sosyalistlerin arasına
girmemiz gerekiyordu.
İNGİLİZ BİLİNEMEZCİLİĞİ,
UTANGAÇ MATERYALİZM
Ama İngiltere o zamandan beri "uygarlaştı". 1851 sergisi[29*], İngilizlerin o adasal içekapanıklığının ölüm çanını
[sayfa 36] çaldı. İngiltere, beslenme düzeni, adetler, düşünceler bakımından giderek uluslararasılaştı; öylesine ki, keşke
bazı İngiliz adetleri ve töreleri, Kıtada, Kıtasal alışkanlıkların
burada tutunduğu kadar çok tutunmuş olsaydı, demeye başlıyorum. Her nasılsa, 1851'den önce yalnız soyluların bildiği salatayağının ülkeye sokulup yayılmasına, dinsel konulardaki
Kıtasal kuşkuculuğun o uğursuz yayılması eşlik etti, ve bu,
şuna vardı: bilinemezcilik, tam İngiliz Kilisesi kadar saygıdeğer tutulmamakla birlikte, saygınlık bakımından Baptism30
ile hemen hemen başabaş ve Selamet Ordusunun31 kesinlikle
daha üstünde bir aşamaya yaraşır görüldü. Bu koşullarda,
münkirliğin gelişmesine yürekten acıyan ve bunu kınayan
kimseleri, bu "yeni moda kavramların" her gün kullanılan bir31
Friedrich Engels
çok nesne gibi yabancı kökenli olmadığını, made in Germany
olmadığını, tersine, hiç kuşkusuz eski İngiltere'ye özgü olduğunu; ve onların Britanyalı türeticilerinin, bundan iki yüzyıl
önce, bugünkü torunlarının cesaret ettiğinden epeyce ileri gittiklerini öğrenmenin avutacağına inanmamak elimden gelmiyor.
Gerçekten, bilinemezcilik, "utangaç" bir materyalizmden
başka nedir? Bilinemezci doğa kavramı, baştan sona materyalisttir. Bütün doğal alem, yasalara bağımlıdır, ve bir dış etkinin
işe karışmasını kesinlikle dışarır. Ama, bilinemezci şunu ekler:
bilinen evrenin ötesinde yücelerden yüce bir varlığın bulunduğunu ileri sürmemizi de, çürütmemizi de sağlayacak hiçbir
aracımız yoktur. Laplace, Mécanique céleste32 adlı yapıtında,
Tanrının adını bile neden anmadığını kendisine soran Napoléon'a, kıvançla, "Je n'avais pas besoin de cette hypothèse."[30*]
karşılığını verdiği çağda, bunun bir anlamı olabilirdi. Ama
bugün, evrimci evren anlayışımızda, bir Yaradana ya da Düzenleyiciye hiç yer yoktur; ve varolan alemin dışında bırakılmış bir Yüce Varlıktan sözetmek, terimlerdeki bir çelişkiyi
dolaylı olarak göstermektedir, ve bana öyle geliyor ki, bu, dindar kimselerin duygularını yok yere aşağısamaktır.
Bundan başka, bizim bilinemezcimiz, bütün bilgimizin,
duyularımızın sağladığı bileşime dayandığını kabul eder.
[sayfa 37]
Ama şunu ekler: duyularımızın, bize, kendileriyle algıladığımız nesnelerin doğru tasarımlarını verdiğini nereden biliyoruz? Ve bize, nesneleri ve onların niteliklerini sözkonusu
ederken, gerçekte kendileri üzerine kesin hiçbir şey bilemeyeceği bu nesneleri ve nitelikleri değil, yalnızca onların kendi
duyularında yarattığı izlenimleri kastettiğini bildirir. Bu durumda, düşünmenin bu türlüsünü yalnız kanıtlamayla altetmek
kuşkusuz güç görünüyor. Ama kanıtlamadan önce eylem vardı,
im Anfang war die Tat.[31*] Ve insan eylemi, [sözkonusu –
ç.] güçlüğü, insan becerikliliği onu uydurmadan çok önce yenmişti. Çöreğin [varlığının –ç.] kanıtı, yenmesindedir. Bu
nesneleri, onlarda algıladığımız niteliklere göre, kendi yararı32
mıza kullanmaya başladığımız an, duyusal algılarımızın doğruluğunu ya da yanlışlığını yanılmaz bir sınamadan geçirmekteyizdir. Bu algılar yanlışsa, bir nesnenin onlara göre
kestirdiğimiz kullanım yolunun da yanlış olması ve çabamızın boşa gitmesi gerekir. Ama amacımıza varmayı başarırsak,
o nesne ile onun bizdeki ideasının uyuştuğunu anlarsak; nesne,
ereğimiz için kendisinden beklediğimizi verirse, o zaman bu,
bizim o nesne ve onun nitelikleri üzerine olan algılarımızın,
kendi dışımızdaki gerçeklikle uyuştuğunun o ölçüde olumlu
kanıtıdır. Ve bir başarısızlığa uğradığımız zaman, başarısızlığımızın nedenini bulmada genellikle pek gecikmeyiz; kendisine dayanarak iş gördüğümüz algının ya eksik ve yüzeysel,
ya da başka algıların sonuçları ile onların elvermediği bir
tarzda birleştirilmiş olduğunu –kusurlu usavurma dediğimiz
şey budur– anlarız. Duyularımızı gerektiği gibi eğitmeye ve
kullanmaya, ve eylemimizi gerektiği gibi edinilmiş ve kullanılmış algıların belirlediği sınırlar içinde tutmaya ne kadar dikkat edersek, eylemimizin sonucunun, algılarımız ile algılanan
şeylerin nesnel doğası arasındaki uyuşmayı gösterdiğini o
kadar iyi anlayacağız. Şimdiye kadar, bilimsel olarak denetlenmiş duyu-algılarımızın, zihnimizde doğaları gereği, dış
alem bakımından gerçeklikle çatışmalı idealar yarattığı, ya da
dış alemle onun bizdeki duyu-algıları arasında bir iç bağdaşmazlık bulunduğu sonucuna varmamıza yolaçan tek bir örnek
yoktur. [sayfa 38]
Ama hemen ardından yeni-kantçı bilinemezci ortaya çıkıp
diyor ki; bir şeyin niteliklerini doğru olarak algılayabiliriz, ama
şeyin kendisini hiçbir duyulur ya da zihinsel yolla kavrayamayız. Bu kendinde-şey, kavrayışımızın ötesindedir. Hegel,
buna çok önceleri şu karşılığı vermişti: bir şeyin bütün niteliklerini biliyorsanız, şeyin kendisini de biliyorsunuz demektir; geriye, sözkonusu şeyin bizim dışımızda varolmasından
başka hiçbir şey kalmaz; ve duyularınız size bu olguyu öğrettiği zaman kendinde-şeyin, Kant’ın o ünlü Ding an sich33 bilinmezinin üst yanını da kavramış olursunuz. Buna şunu
eklemek gerekir: Kant'ın çağında, doğal nesneler konusundaki
33
Friedrich Engels
bilgimiz gerçekten öylesine bölük pörçüktü ki, onların herbiri
üzerine bildiğimiz az bir şeyin ötesinde sırlarla dolu bir "kendınde-şey" bulunduğu pekâlâ sanılabilirdi. Ama bu kavranamaz şeyler, bilimin dev adımlarıyla ilerlemesi sırasında
kavrandılar, çözümlendiler, üstelik; yeniden üretildiler; üretebildiğimiz şeyin bilinemez olduğunu elbette düşünemeyiz. Bu
yüzyılın [19. yüzyıl –ç.] ilk yarısında, organik maddeler, kimya
için sırlarla dolu nesnelerdi; bugün, onları, birbiri ardına, organik süreçlerin yardımı olmaksızın, kimyasal öğelerini kullanarak yapmayı öğreniyoruz. Modern kimyacılar, herhangi
bir cismin, kimyasal bileşimi bilinir bilinmez, kendi öğelerinden yapılabileceğini söylüyorlar. En yüksek organik tözlerin,
albüminli cisimlerin, bileşimlerini bilmekten henüz uzağız;
ama yüzyıllar sonra bile olsa, bu bilgiyi edineceğimizden, ve
onu kullanarak, yapay albümin üreteceğimizden kuşkulanmak
için hiçbir gerekçe yoktur. Ve o aşamaya ulaşırsak, organik yaşamı da yaratacağız, çünkü yaşam, en aşağı biçimlerinden en
yüksek biçimlerine kadar, albüminli cisimlerin normal varolma tarzından başka bir şey değildir.
Bununla birlikte, bizim bilinemezcimiz, bu biçimsel ihtiraz kayıtlarını ileri sürdükten hemen sonra, aslında olduğu
gibi, yola gelmez bir materyalist gibi konuşur ve davranır.
Bizim bildiğimiz kadarıyla, maddenin ve hareketin ya da şimdi
dendiği gibi, enerjinin, ne yaratılabilir, ne de yok edilebilir olduğunu, ama elimizde, herhangi bir zamanda yaratılmamış oldukları konusunda tanıt bulunmadığını söyleyebilir. [sayfa 39]
Ama, kabul ettiği bu gerçeği herhangi özel bir halde kendisine
karşı kullanmayı denerseniz, sizi hemen tersleyecektir. Tinselciliğin (Spiritualism) olabilirliğini in abstracto[32*] kabul
etse de, onun in concreto[33*] ele alınmasını istemez. Bize
şöyle diyecektir: bildiğimiz ve bilebildiğimiz kadarıyla, evrenin bir Yaradanı ve Düzenleyicisi yoktur; madde ve enerji,
bizim bakımımızdan, ne yaratılabilir ve ne de yok edilebilir;
bizce, us (akıl, mind) enerjinin özel bir biçimi, beynin bir işlevidir, bütün bildiğimiz, maddesel alemin değişmez yasalarla
yönetildiğidir, yb.. Böylece, bilinemezci, bir bilim adamı ol34
duğu ölçüde, herhangi bir şey bildiği ölçüde, bir materyalisttir; biliminin dışında, hiçbir şey bilmediği alanlarda, bilgisizliğini Yunancaya çevirmekte ve ona agnosticism
(bilinemezcilik) demektedir.
Ne olursa olsun, bir şey anlaşılır görünüyor: bir bilinemezci olsaydım bile, besbelli, bu küçük kitapta kabataslak sunulan tarih kavramını "tarihsel bilinemezcilik" diye
niteleyemezdim. Dindar kimseler bana gülerdi, bilinemezciler ise kendileriyle alay mı ettiğimi öfkeyle sorardı. Onun için,
önemli bütün tarihsel olayların sonal nedenini ve büyük itici
gücünü, toplumun ekonomik gelişiminde; üretim ve değişim
tarzlarındaki dönüşümlerde; ve bunların ardından toplumun
farklı sınıflara bölünmesinde; ve bu sınıfların birbirlerine karşı
savaşımlarında arayan görüşü adlandırmak için, başka birçok
dilde olduğu gibi, İngilizcede de "tarihsel materyalizm" terimini kullanırsam, bundan, İngiliz saygınlığının bile pek sarsılmayacağını umuyorum.
Tarihsel materyalizmin İngiliz saygınlığının bile çıkarına
olabileceğini gösterirsem, bu yaptığım belki daha çabuk bağışlanacaktır. Bundan aşağıyukarı kırk ya da elli yıl önce İngiltere'ye yerleşen kültürlü bir yabancının, o saygın İngiliz
orta-sınıfının dinsel bağnazlığını ve budalalığını dikkate almak
zorunda kalması ve bu durumun onu şaşırtması olgusunu daha
önce anmıştım. Şimdi, o zamanki saygın İngiliz orta-sınıfının
o zeki yabancıya göründüğü kadar budala olmadığını tanıtlayacağım. Sözkonusu sınıfın dinsel eğilimleri açıklanabilir.
[sayfa 40]
BURJUVAZİNİN TOPLUMSAL BÜYÜMESİ
Avrupa ortaçağdan çıktığı zaman, kentlerin gelişen ortasının, Avrupa'nın devrimci öğesini oluşturuyordu. Orta-sınıf,
ortaçağın feodal örgütü içinde hatırı sayılır bir yer tutmuştu;
ama bu konum, onun engin gücüne çok dar geliyordu. Orta-sınıfın, burjuvazinin gelişmesi, feodal sistemin sürdürülmesiyle
bağdaşmaz oluyordu; bu yüzden feodal sistemin yıkılması gerekiyordu.
35
Friedrich Engels
Ama feodalizmin uluslararası büyük merkezi, Katolik
Roma Kilisesiydi. Bütün iç savaşlara karşın, Roma Kilisesi,
feodalizme bağımlı olan bütün Batı Avrupa'yı, hıristiyanlıkta
bölücülük eden Yunanlılara karşı olduğu kadar, müslüman ülkelere karşı da büyük bir politik sistemde birleştiriyordu. Feodal kurumları, tanrısal kutsama halesiyle çeviriyordu. Kendi
hiyerarşisini feodal örneğe göre düzenlemişti ve, kısacası, Katolik Roma Kilisesinin kendisi, katolik dünyadaki toprakların
tam üçte-birini elinde tutan en güçlü feodal idi. O aşağılık feodalizme her ülkede ayrı ayrı ve başarıyla saldırabilmek için,
önce onun kutsal merkezî örgütünün yıkılması gerekiyordu.
Bundan başka, bilimdeki büyük canlanma, orta-sınıfın gelişmesine paralel olarak sürüp gidiyordu; astronomi, mekanik,
fizik, anatomi, fizyoloji, yeniden ele alındı. Ve burjuvazi, sınai
üretimi geliştirmek için, doğal nesnelerin fiziksel özelliklerini
ve doğa güçlerinin etki tarzlarını araştıran bir bilim gereksiyordu. Bilim, o zamana kadar, kilisenin horgörülen beslemesi
olmuştu, imanın koyduğu sınırları aşmasına izin verilmemişti,
ve bu yüzden hiç bilim olmamıştı. Bilim kiliseye karşı ayaklandı; burjuvazi bilimsiz edemezdi ve, bundan ötürü, ayaklanmaya katılmak zorunda kaldı.
Yukarıda söylenenler, gelişen orta-sınıfın resmî din ile ne
olursa olsun çatışacağı noktalardan yalnız ikisiyle ilgili olmakla birlikte, birincisi, Roma Kilisesinin isteklerine karşı savaşımda, doğrudan doğruya en çok çıkarı bulunan sınıfın
burjuvazi olduğunu; ve ikincisi, o çağda feodalizme karşı her
savaşımın dinsel bir kılığa bürünmek ve her şeyden önce kiliseye yöneltilmek gerektiğini göstermeye yeter. Gerçi çığlığı
[sayfa 41] kentlerin üniversiteleri ve tacirleri kopardı, ama yaşayabilmek için bile, ruhani ve dünyevi feodallere karşı her
yerde savaşmaları gereken köylü yığınları arasında bunun
zorlu bir yankısı olacağı kesindi ve öyle oldu.
Burjuvazinin feodalizme karşı giriştiği uzun döğüş, üç
büyük ve kesin savaşta doruğuna ulaştı.
36
BURJUVAZİNİN KURTULUŞU
1. PROTESTAN REFORMU
Birincisi, Almanya'daki protestan reformuydu. Luther'in
kiliseye karşı attığı savaş narasına, politik nitelikteki iki ayaklanma karşılık verdi: önce Franz von Sickingen'in önderliğindeki küçük soyluluğun ayaklanması (1523); sonra büyük
Köylü savaşı (1525). Bunların ikisi de, özellikle, bunlardaki
çıkan en büyük olan tarafların, kent burjuvalarının burada nedenlerini ele alamayacağımız kararsızlığı yüzünden bozguna
uğradı. Ondan sonra, savaşım, yozlaşarak yerli prenslerle merkezî iktidar arasında bir kavgaya döndü ve Almanya'nın politik bakımdan güçlü Avrupa ulusları arasından iki yüz yıl
silinmesiyle sonuçlandı. Luther reformu, gerçekten yeni bir
iman, mutlak monarşiye uyarlanmış bir din ortaya çıkardı.
Kuzey-doğu Almanya'daki köylüler, lütercrliği kabul eder
etmez, özgür insanlıktan serfliğe düşürüldüler.
Ama Luther'in başarısızlığa uğradığı yerde, Calvin'e gün
doğdu. Calvin'in inancı, çağının en gözüpek burjuvalarına uygundu. Onun alınyazısı öğretisi,34 rekabete dayalı ticaret dünyasında, başarının ya da başarısızlığın bir insanın
çalışkanlığına ya da becerikliliğine değil de, onun denetleyemeyeceği koşullara bağlı olduğu olgusunun dinsel dışavurumuydu. Bu koşullar, isteyenin ya da rekabet edenin
buyruğunda değildir; tersine, bilinmedik üstün ekonomik güç37
Friedrich Engels
lerin lütfuna bağlıdır; ve bu, bir ekonomik devrim döneminde,
bütün ticarî merkezlerin ve yolların yerlerini yenilerinin aldığı
çağda, Hindistan'ın ve Amerika'nın dünyaya açıldığı dönemde,
ve en kutsal ekonomik imanların –altının ve gümüşün değeri–
sarsılmaya ve yıkılmaya başladığı bir dönemde, [sayfa 42]
özellikle doğruydu. Calvin'in kilisesinin kuruluşu, bütünüyle
demokratik ve cumhuriyetçi idi; ve Tanrının saltanatının cumhuriyetleştirildiği yerde, bu dünyanın saltanatı krallara, piskoposlara ve efendilere kalabilir miydi? Alman lüterciliği,
prenslerin elinde uysal bir araç olurken, kalvencilik, Hollanda'da bir cumhuriyet, İngiltere'de ve özellikle İskoçya'da etkin
cumhuriyetçi partiler kurdu.
2. İNGİLİZ DEVRİMİ,
MATERYALİZMİN DOĞUŞU
İkinci büyük burjuva ayaklanması, kendi öğretisini kalvencilikte, biçilmiş kaftan olarak buldu. Bu ayaklanma İngiltere'de oldu.35 Ayaklanmayı, kentlerdeki orta-sınıf başlattı, ve
yeomanry36 başarıya ulaştırdı. Bu üç burjuva ayaklanmasının
hepsinde de, savaşan orduyu köylülerin donatması; ve zafer
kazanılınca, bu zaferin ekonomik sonuçları yüzünden en kesin
yıkıma uğrayan sınıfın da köylülük olması epey gariptir.
Cromwell'den bir yüzyıl sonra, İngiltere'nin küçük çiftçileri
(yeomanry) hemen hemen ortadan kalkmıştı. Her halde, o
küçük çiftçiler ve kentlerdeki aşağı halk tabakası olmasaydı,
burjuvazi, kendi başına bu savaşı sonuna kadar sürdüremeyecek ve Charles I'i asla darağacına çekemeyecekti. Burjuvazinin o çağda devşirilecek kadar olgunlaşmış olan bu zaferlerini
bile güvenlik altına almak için, devrimin – tıpkı 1793'te Fransa'da ve 1848'de Almanya'da olduğu gibi– epeyce ileri götürülmesi gerekmişti. Doğrusu, bu, burjuva toplumun evrim
yasalarından biri gibi görünüyor.
Devrimci etkinliğin İngiltere'deki bu aşırılığını, kaçınılmaz bir tepki, zorunlu olarak izledi; ve o da, tutunabileceği
noktadan ileri gitti. Bir dizi duraksamaların ardından, sonunda,
yeni bir ağırlık merkezine ulaşıldı, ve orası yeni bir çıkış nok38
tası oldu. İngiliz tarihinin saygınlarca "Büyük Ayaklanma"
adıyla bilinen önemli dönemi, ve onu izleyen savaşımlar, liberal tarihçilerin "Görkemli Devrim" diye adlandırdıkları, o
öncekine göre önemsiz olayla son buldu.
Yeni çıkış noktası, gelişen orta-sınıf ile eski feodal beyler
olan toprak sahipleri arasında bir uzlaşmaydı. İkinciler, bugünkü gibi, aristokrasi diye adlandırılmakla birlikte, çoktandır, [sayfa 43] Louis-Philippe'in Fransa'da epey sonraki bir
dönemde olduğu gibi, "krallığın ileri gelen burjuvası" olma
yolundaydılar. İngiltere'nin talihine bakın ki, yaşlı feodal beyler, İki Gül savaşları37 sırasında birbirlerini öldürmüşlerdi.
Onların ardılları çoğunlukla eski ailelerin oğulları olmakla birlikte, soylarının kalıtı olan yoldan öylesine sapmışlardı ki, alışkanlıkları ve eğilimleri bakımından feodal olmaktan çok
burjuva olan yepyeni bir takım oluşturmuşlardı. Paranın değerini tümüyle anlamışlardı; ve yüzlerce küçük çiftçiyi hemen
kovup onların yerine koyunları koyarak gelirlerini artırmaya
başladılar. Henry VIII, kilisenin topraklarını har vurup harman
savurarak, toptan satışlarla yeni burjuva toprak sahipleri yarattı; bütün 17. yüzyıl boyunca topraklara pek büyük ölçüde
elkonması ve bu toprakların, tam ya da oldukça yeni türedilere bağışlanması da aynı sonucu verdi. Bundan ötürü, Henry
VlII'den sonra, İngiliz "aristokrasisi, sjnai üretimin gelişmesine karşı çıkması şöyle dursun, tersine, ondan dolaylı olarak
kazanç sağlamaya çalıştı; ve ekonomik ya da politik nedenlerle, sınai ve mali burjuvazinin önderleriyle işbirliği yapmak
isteyen birtakım büyük toprak sahipleri her zaman bulundu.
Bundan dolayı, 1689 uzlaşması kolayca başarıldı. Politik "vurgun ve mevki" yağmalan, mali, sınai ve ticari orta-sınıfın çıkarları yeterince gözetilmek koşuluyla, büyük toprak sahibi
ailelere bırakıldı. Ve o çağda, bu ekonomik çıkarlar, ulusun
genel politikasını belirlemeye yetecek güçteydi. Ayrıntılar üzerinde kavgalar olabiliyordu, ama aristokrat oligarşi, genellikle,
kendi ekonomik mutluluğunun sınai ve ticari orta-sınıfınkine
bir daha ele geçmemecesine bağlı olduğunu fazlasıyla biliyordu.
39
Friedrich Engels
O çağdan başlayarak, burjuvazi, İngiltere'nin egemen sınıflarının alçakgönüllü, ama resmen tanınmış bir öğesi oldu.
Onların hepsiyle birlikte, ulusun çalışan büyük yığınını boyunduruk altında tutmakta ortak çıkan vardı. Tüccarın ya da
manüfaktür sahibinin kendisi, efendi ya da, yakın zamanlara
kadar dendiği gibi, memurları, işçileri, uşakları karşısında
"doğal üst" durumundaydı. Çıkan, onlardan, başarabildiği
kadar, çok ve iyi iş sağlamaktı; bunun için, onları, başeğmeye
alıştırmak gerekiyordu; kendisi dindardı; [sayfa 44] krala ve
feodal beylere karşı altında savaştığı sancağı, ona, dini vermişti; efendilerini başlarına geçirmeyi tanrının dilediğini onların kafasına sokmak ve onları efendilerinin buyruklarına
başeğdirmek için aynı dinin kendisine sunduğu fırsatları görmekte gecikmedi. Sözün kısası, İngiliz burjuvazisi şimdi,
"aşağı sınıfların" başkaldırmaması için kendisine düşeni yapmalıydı; ve bu amaç için kullanılan araçlardan biri de dinin etkisiydi.
Burjuvazinin dinsel eğilimlerini kuvvetlendiren başka bir
olgu daha vardı. Bu, İngiltere'de materyalizmin doğuşuydu.
Bu yeni öğreti, yalnız orta-sınıfın dinsel duygularını sarsmakla
kalmadı; burjuvaziyi de içeren eğitilmemiş yığınlara yeterince
uygun gelen dine karşıt olarak, kendisini, ancak bilginlere ve
dünyanın kültürlü insanlarına yaraşır bir felsefe olarak sundu.
Materyalizm, Hobbes'la birlikte, krallığın ayrıcalığının ve erkliliğinin bir savunucusu olarak ortaya çıktı; puer robustus sedmalitiosus'un,[34*] yani halkın başkaldırmasını önlemek için
mutlak monarşiyi yardıma çağırdı. Materyalizmin yeni yaradancı biçimi, Hobbes'un ardıllarında, Bolingbroke'ta, Shaftesbury'de, vb. aristokratik, içrek (batini, esoteric), ve bu yüzden
hem dinsel sapkınlığı ve hem de anti-burjuva politik bağlantıları dolayısıyla, orta-sınıf için tiksinç bir öğreti olarak kaldı.
Bundan ötürü, Stuart'lara karşı savaş bayrağını ve savaşçıları
sağlamış olan protestan mezhepleri, aristokrasinin materyalizmine ve yaradancılığına karşı durarak, ilerici orta-sınıfın
başlıca gücünü sağlamayı sürdürdüler, ve bugün bile "Büyük
Liberal Parti"nin belkemiğini oluşturmaktadırlar.
40
3. ONSEKIZINCI YÜZYIL MATERYALİZMİ
VE FRANSIZ DEVRİMİ
O sırada materyalizm, İngiltere'den Fransa'ya geçti ve
orada kartezyanizmin[35*] bir kolu olan başka bir materyalist
felsefe okulu ile karşılaştı ve onunla kaynaştı. Fransa'da da,
önce, özellikle aristokratik bir öğreti olarak kaldı. Ama devrimci niteliği, kendisini çabucak açığa vurdu. Fransız [sayfa
45] materyalistleri, yalnız dinsel inanç konularını eleştirmekle
yetinmediler; karşılarına çıkan bütün bilimsel gelenekleri ya
da politik kurumları da eleştirdiler; ve öğretilerinin evrensel
uygulanırlığını sınamak için kestirmeden gittiler, ve onu, daha
sonra adıyla anılacakları dev yapıtta, Encyclopedie'de, bütün
bilgi konularına cesaretle uyguladılar. Böylece, öğreti, iki biçiminden biriyle –düpedüz materyalizm ya da yaradancılık–
bütün kültürlü Fransız gençliğinin amentüsü oldu; öylesine ki,
İngiliz kralcılarının kurduğu bu öğreti, Büyük devrim patlayınca, Fransız cumhuriyetçilerine ve terör yanlılarına teorik
bir bayrak ve İnsan Hakları Bildirgesinin metnine kaynak oldu.
Büyük Fransız devrimi burjuvazinin üçüncü ayaklanmasıydı, ama din örtüsünü tümüyle sıyırıp atan ilk ayaklanmaydı,
ve açıktan açığa politik alanda yürütüldü; ve gene, taraflardan
birinin, aristokrasinin yıkımına ve öbürünün, burjuvazinin
kesin zaferine kadar sürdürülmüş ilk ayaklanmaydı. İngiltere'de devrim-öncesi ve devrim-sonrası kurumların kalımı ve
büyük toprak sahipleriyle kapitalistler arasındaki uzlaşma, adli
teamüllerin kalımında ve hukukun feodal biçimlerinin bağnazlıkla korunmasında kendisini gösterir. Fransa'da devrim,
geçmişin geleneklerinde kapanmaz bir gedik açtı; feodalizmin
son kalıntılarını silip süpürdü, ve Code Civil'de[36*] eski
Roma hukukunu, çağdaş kapitalist koşullara ustalıkla uyarladı.
Bu yasa, Marx’ın meta üretimi dediği ekonomik evreye karşılık olan hukuki ilişkilerin aşağıyukarı yetkin bir dışavurumudur; bu devrimci Fransız yasası öylesine ustalıklıdır ki, bütün
öbür ülkelerde, İngiltere'de bile, mülkiyet hukuku reformlarında, hâlâ örnek olarak alınmaktadır. Bununla birlikte, unutmayalım ki İngiliz hukuku, dışavurduğu şeyi, –bir Fransız'ın
41
Friedrich Engels
vous écrivez Londres et vous prononcez Constantinople[37*]
dediği– İngiliz yazımının İngiliz söyleyişine uyduğu kadar
uyan o barbar feodalizm diliyle saptıyorsa da, aynı İngiliz hukuku, mutlak monarşi sırasında Kıtada yitirilmiş ve şimdiye
kadar hiçbir yerde tümüyle yeniden ele geçirilmemiş olan o
eski [sayfa 46] Cermenlerdeki kişisel özgürlüğün, yöresel
özerkliğin ve mahkemelerin dışındaki her şeye karşı bağımsızlığın en iyi yanım çağlar boyunca saklamış, Amerika'ya ve
sömürgelere iletmiş biricik hukuktur.
İNGİLİZ BURJUVAZİSİ MATERYALİZME
VE DEVRİME KARŞI
Gene İngiliz burjuvamıza dönelim. Fransız devrimi, ona,
Kıtadaki monarşilerin yardımıyla, Fransız deniz ticaretini yıkmak, Fransız sömürgelerini kendi sömürgelerine katmak ve
Fransa'nın denizlerdeki son isteklerini önlemek için büyük bir
fırsat verdi. Onun Fransız devrimine karşı savaşma gerekçelerinden biri, buydu. Öbürü, bu devrimin izlediği yolun hiç hoşuna gitmemesiydi. Devrimin yalnız "aşağılık" terörizmi değil,
burjuva egemenliğini sonuna kadar götürmeye kalkışması da
sinirine dokunuyordu. Kendisine görgü kurallarını –değersiz
de olsalar– öğreten, modalar uyduran, içerde düzeni sağlayan
orduya ve dışarda sömürgeler ve yeni pazarlar edinmesini gerçekleştiren donanmaya subay yetiştiren aristokrasisi olmasaydı, İngiliz burjuvası nasıl ederdi? Burjuvazinin içinde,
çıkarları bu uzlaşmayla pek de gözetilmeyen ilerici bir azınlık
gerçekten vardı; özellikle daha az varlıklı orta-sınıftan oluşan
bu kesim, devrime yakınlık duydu, ama parlamentoda güçsüzdü.
Bundan dolayı materyalizm Fransız devriminin amentüsü
olmuşsa da, yüreğinde tanrı korkusu taşıyan İngiliz burjuvası,
dinine daha sıkı sarılmıştır. Paris'teki terör dönemi, yığınların
dinsel içgüdüleri yittiğinde, işin nereye vardığını göstermemiş
miydi? Materyalizm, Fransa'dan komşu ülkelere yayılıp benzer öğretisel akımlarca, özellikle Alman felsefesince desteklendiği, gerçekte, materyalizm ve özgür düşünce, genellikle,
42
Kıtada kültürlü bir kimsenin zorunlu niteliği olduğu ölçüde,
İngiliz orta-sınıfı, pek çeşitli dinsel amentülere bağlı kalıyordu.
Bu amentüler birbirlerinden farklı olabiliyordu, ama hepsi de
kesinlikle dinsel ve hıristiyan amentülerdi.
Devrim, Fransa'da burjuvazinin politik zaferini [sayfa 47]
sağlarken, İngiltere'de Watt, Arkwright, Cartwright38 ve başkaları, ekonomik gücün ağırlık merkezinin yerini tümüyle değiştiren bir sınai devrimi başlatıyorlardı. Burjuvazinin
zenginliği, toprak aristokrasisinin zenginliğinden önemli ölçüde daha hızlı artıyordu. Fabrikatörler, burjuvazinin kendi
içinde, mali aristokrasiyi, bankerleri vb., gittikçe daha arka
plana ittiler. 1689 uzlaşması, burjuvazinin yararına olan aşamalı değişikliklere uğradıktan sonra bile, artık tarafların göreli durumlarına uymuyordu. Tarafların karakterleri de
değişmişti; 1830 burjuvazisi, geçen yüzyılınkinden çok farklıydı. Politik iktidar hâlâ aristokrasiye bırakılıyordu, ve aristokrasi onu yeni sınai burjuvazinin isteklerine karşı direnmede
kullandığı için yeni ekonomik çıkarlarla bağdaşamaz oldu.
Aristokrasiyle yeni bir savaşım zorunluydu; ve bu, ancak yeni
ekonomik gücün zaferiyle bitebilirdi. Önce Reform Yasası
(Reform Act), bütün direnmeye karşın, 1830 Fransız devriminin verdiği hızla, çıkarıldı. Bu, burjuvaziye, parlamentoda sayılır ve etkili bir yer bağışladı. Sonra Tahıl Yasalarının (Corn
Laws)39 yürürlükten kaldırılması, burjuvazinin, ve özellikle
onun en etkin kesimi olan fabrikatörlerin, toprak aristokrasisine karşı üstünlüğünü ilk ve son olarak saptadı. Bu, burjuvazinin en büyük zaferiydi; bununla birlikte, kendi öz çıkarı için
kazandığı son zafer de buydu. Daha sonraki bütün zaferlerini,
önce müttefiki, ama çok geçmeden hasmı olan yeni bir toplumsal güçle paylaşmak zorunda kaldı.
İNGİLİZ PROLETARYASININ ORTAYA ÇIKIŞI
Sınai devrim, büyük bir sınai kapitalistler sınıfı ile birlikte, ondan çok daha kalabalık bir sınai işçiler sınıfı yaratmıştı. Bu sınıf, sınai devrimin çeşitli yapım işlerine birbiri
ardına elkoyduğu oranda kalabalıklaştı; ve gücü de aynı
43
Friedrich Engels
oranda arttı. Bu güç, direngen bir parlamentoyu, işçi birliklerini yasaklayan yasaları yürürlükten kaldırmayı zorlayarak,
daha 1824'te, kendisini gösterdi. Reform karışıklığı sırasında
işçiler, reform yandaşlığının köktenci kanadını oluşturdular;
1832'de çıkarılan yasa, kendilerini oy hakkından yoksun bırakınca, isteklerini Halk Buyrultusunda (People's [sayfa 48]
Charter) açıkça dile getirdiler, ve Tahıl Yasalarının kaldırılmasından yana olan büyük burjuva partisinin karşısında modern çağların ilk işçi partisi olan bağımsız bir partide, çartistler
adı altında örgütlendiler.
Sonra, 1848 Şubat ve Mart Kıtasal devrimleri oldu; işçi sınıfı, bu devrimlerde pek öneli bir rol oynadı ve, hiç değilse
Paris'te, kapitalist toplum bakımından hiç kabul edilmez istekler ileri sürdü. Ve sonra genel tepki başladı. Önce 10 Nisan
1848'de çartistlerin bozgunu, sonra aynı yılın haziranında Paris
işçi ayaklanmasının bastırılması, daha sonra İtalya'da, Macaristan'da, Güney Almanya'da 1849 felaketleri ve en sonunda 2
Aralık 1851'de Louis Bonaparte’ın Paris'e karşı zaferi. İşçi sınıfı umacısının istekleri, hiç değilse bir süre için sindirildi, ama
ne pahasına! Aşağı halkın,dinsel bir ruh durumu içinde tutulmasının gereğine daha önceden inanmış olan İngiliz burjuvazisi, bütün bu deneyimlerden sonra, bunun gereğini kimbilir
ne kadar yakından duymuş olmalıdır! İngiliz burjuvası, Kıtali
arkadaşlarının küçümseyerek dudak bükmelerini önemsemeden, aşağı sınıflara İncil'i öğretmek için her yıl binler ve yüz
binler harcamayı sürdürdü, kendi yerli dinsel araçlarını pek
yeterli bulmayarak, din ticareti alanında en büyük örgütçü olan
Brother Jonathan'dan40 yardım diledi, ve Amerika'dan revivalizm,41 Moody ve Sankey vb. ithal etti; ve sonunda, ilkel
hıristiyanlığın propagandasını yeniden canlandıran, yoksulların cennetlik kılınması için yakaran, kapitalizmle dinsel bir
tarzda savaşan ve böylelikle, ilkel hıristiyanlığın uzlaşmaz
sınıf karşıtlığı öğelerinden birini bağrına basan, ve günün birinde, o sırada kendisini desteklemek için hazır para bulan varlıklı kişilerin başına bela olabilecek Selamet Ordusunun
tehlikeli yardımını kabul etti.
44
Burjuvazinin, politik gücü, feodal aristokrasinin ortaçağ
boyunca elinde tuttuğu o kendine özgü biçimde, hiçbir Avrupa
ülkesinde –hiç değilse uzun denebilecek bir süre– ele geçirememesi, tarihsel gelişim yasalarından biri olarak görünüyor.
Feodalizmin tümüyle yok edildiği Fransa'da bile, burjuvazi,
genellikle, hükümeti ancak çok kısa dönemler için ele geçirdi.
Louis-Philippe'in saltanatı sırasında, 1830-48, [sayfa 49] burjuvazinin çok küçük bir kesimi, krallıkta seçmen olabilme koşullarının ağırlığı yüzünden oy hakkından yoksun kalan büyük
kesiminden42 çok daha egemen oldu. İkinci Cumhuriyette,
1848-51, burjuvazinin tümü, ama ancak üç yıl, yönetimde bulundu; yetersizliği ikinci imparatorluğa yolaçtı. Burjuvazi, bir
bütün olarak ancak Üçüncü Cumhuriyette yönetimi yirmi yılı
aşkın bir süre elinde tuttu; şimdiden kuvvetli çöküş belirtileri
göstermektedir.43 Burjuvazinin sürekli bir saltanatı, ancak feodalizmin hiç bilinmediği ve toplumun, daha başlangıcında,
burjuva bir tabana dayandığı Amerika gibi ülkelerde olabilmektedir. Kaldı ki, Fransa'da ve Amerika'da bile, burjuvazinin ardılları, işçiler, daha şimdiden kapıya dayanmışlardır.
İNGİLİZ BURJUVAZİSİNİN
BOYNU BURUKLUĞU
Burjuvazi, İngiltere'de asla kendi başına egemen olmadı.
1832 zaferi bile, başlıca yönetim görevlerinin hepsini, hemen
hemen yalnız toprak aristokrasisine bıraktı. Büyük liberal fabrikatör W. A. Forster, bir söylevinde, yaşamda insanı başarıya
ulaştıran araçlardan biri olan Fransızcayı öğrenmeleri için
Bradford gençlerine yalvarıncaya ve kendi başından geçenleri
anıp, bir bakan olarak, Fransızcanın hiç değilse İngilizce kadar
gerekli olduğu yüksek tabakaya girmesi gerekince nasıl salaklaştığını anlatıncaya kadar, varlıklı orta-sınıfın, bu durum
karşısındaki yumuşakbaşlılığı, benim için anlaşılmaz bir şey
olarak kaldı. Gerçek şuydu ki, o zamanki İngiliz orta-sınıfı,
genellikle, tümüyle kültürsüz türedilerden oluşuyordu, ve ticari açıkgözlülükle[38*] bezenmiş o adalılara [sayfa 50] özgü
darkafalılığın ve kendini beğenmişliğin ötesinde başka nite45
Friedrich Engels
likler gerektiren yüksek yönetim görevlerini aristokrasiye bırakmamak, orta-sınıfın elinde değildi. Şimdi bile, orta-sınıfın
eğitimi üzerine basında yapılan sonsuz tartışmalar, İngiliz ortasınıfının kendisini en iyi eğitime henüz yeterince yaraşır görmediğini ve daha alçakgönüllü bir şey aradığını
göstermektedir. Ensonu, Tahıl yasalarının ilgasından sonra44
bile, bunu başaran Cobden'ler, Bright'lar, Forster'lar, vb. gibi
adamların ülkenin resmî yönetimine katılmaktan alıkonmaları,
yeni bir Reform Yasasının45 yirmi yıl sonra onlara kabinenin
kapısını açmasına kadar, olağan göründü. İngiliz burjuvaları,
bugün bile, öyle çapraşık bir toplumsal aşağılık duygusunun
pençesinde kıvranmaktadırlar ki, süs niteliğindeki bir tembeller kastını, bütün devlet işlerinde ulusu gereğince temsil etmesi için kendi keselerinden ve ulusun sırtından
geçindirmektedirler; ve içlerinden biri aslında kendilerinin türettiği bu seçkin ve ayrıcalıklı kurula alınmaya yaraşır bulununca, kendilerine büyük onur verildiğini düşünmektedirler.
Onun için, sınai ve ticari orta-sınıf, kendisine başka bir
rakip, işçi sının ortaya çıktığında, toprak aristokrasisini politik
iktidardan tümüyle kovmayı henüz başarmamıştı. Çartist hareketten ve Kıtasal devrimlerden ve onların üstüne İngiliz ticaretinin 1848-1866 arasındaki o eşsiz (ve kabaca yalnız
serbest ticarete yorulan, ama daha çok demiryollarını, buharlı
deniz taşıtlarının ve genellikle ulaştırma araçlarının pek büyük
çapta gelişmesinin sonucu olan) genişlemesinden sonraki gericilik, işçi sınıfını, yeniden, çartist hareketten önce radikal kanadını oluşturduğu Liberal Partiye katılmaya zorladı. Bununla
birlikte, işçilerin oy hakkı istekleri giderek karşı konmaz oldu;
Whig46 önderleri "kaçınırken", [sayfa 51] Disraeli, Tory'leri47
fırsattan yararlanmaya ve seçim çevrelerinin yeniden düzenlenmesiyle birlikte kentlerde aile başına oy hakkını tanımaya
zorlayarak üstünlüğünü gösterdi. Bunu gizli oy izledi; sonra,
1884'te, aile başına oy hakkı kapsamına ilçeler de alındı ve
sandalyeler yeniden üleştirilerek seçim bölgeleri belirli bir ölçüde eşitleştirildi. Bütün bu önlemler, işçi sınıfının seçim gücünü büyük ölçüde artırdı, öyle ki, bugün en az 150-200 seçim
46
çevresinde seçmen çoğunluğu bu sınıftandır. Ama parlamentoculuk, geleneğe saygıyı öğreten yetkin bir okuldur; ortasınıf, lord John Manners'in şakacıktan "bizim eski
soylularımız" dediği şeye nasıl alçakgönüllülük gösterisiyle
ve taparcasına bakıyorsa, işçi yığınları da, o zaman, kendilerine "üstleriniz" denegelen şeye, orta-sınıfa, saygıyla ve boyuneğerek baktı. Doğrusu, İngiliz işçisi, bundan onbeş yıl
kadar önce, patronunun toplumsal durumuna gösterdiği saygı
ve kendisini kendisi için haklar istemekten alıkoyan çekingenliği ile, Almanya'da Katheder-Socialist[39*]8 okula bağlı
iktisatçılarımızı kendi yurtlarındaki işçilerin o onmaz komünist
ve devrimci eğilimleri karşısında avutan örnek işçiydi.
HALKA BÎR DİN GEREK
Ama iyi işadamlarından meydana gelen İngiliz orta-sınıfı,
Alman profesörlerden daha ileri görüşlüydü. Gücünü, istemeyerek de olsa, işçi sınıfıyla paylaşmıştı. Çartist dönemde, puer
robustus sed malitiosus'un, halkın, nelere güç yetirdiğini öğrenmişti. Ve burjuvalar, o zamandan beri, Halk Buyrultusunun
en iyi bölümünü Birleşik Krallığın anayasasına katmak zorunda kalmışlardı. Halkın ne zaman ahlaki araçlarla buyruk altında tutulması gerekse, din, yığınları etkilemede bütün ahlaki
araçların ilki ve başlıcası olmuştur ve öyle oladurmaktadır.
School board'larda49 bölge papazlarının çoğunlukta olması
bundan ötürüdür; ritualizmden Selamet Ordusuna kadar her
türlü revivalizmi desteklemek için burjuvazinin kendi vergi
yükünün durmadan artması bundan ötürüdür.
Ve bugün, İngiliz saygınlığı, Kıtali burjuvaların özgür
[sayfa 52] düşüncesine ve dinsel gevşekliğine karşı zafere
ulaştı. Fransız ve Alman işçileri, başkaldıran olup çıktılar.
Hepsi de sosyalizm hastalığına yakalandı; ve pek yerinde gerekçelerle kendi üstünlüklerini sağlama bağlamalarına yarayan araçların yasadışı olmasına hiç aldırmadılar. Orada, puer
robustus[4*] günden güne daha malitiosus** oluyordu. Fransız ve Alman burjuvaları için son çare, tıpkı bir geminin güvertesinde çalımla tüttürdüğü purosunu, deniz tutunca,
47
Friedrich Engels
usulcacık denize bırakıveren delikanlı gibi, özgür düşüncelerini sessizce bırakıvermekti; alaycı kişiler, birbiri ardına, görünüşte sofulaştılar, kiliseden, onun dogmalarından ve
ayinlerinden saygıyla sözettiler, ve hatta sonunculara, kaçınamadıkları ölçüde, uydular. Fransız burjuvası, cuma günleri perhiz tuttu; ve Alman burjuvaları, pazar günleri, kilisedeki
yerlerinde, uzun protestan vaızlarını sonuna kadar dinlediler.
Materyalizm, başlarını belaya sokmuştu. "Die Religion muss
dem Volk erhalten werden" –din, halk için muhafaza edilmelidir–. Toplumu kesin yıkımdan kurtaracak biricik ve son araç
din idi. Onların talihsizliğine bakın ki, dini bir daha dirilmemecesine yıkmak için ellerinden gelenin en iyisini yapmadan
önce, bunu anlamamışlardı. Ve şimdi, alay etmek ve şöyle
demek sırası İngiliz burjuvasındaydı: "Hay budalalar hay, bunu
size iki yüzyıl önce söyleyebilirdim!"
Bununla birlikte, İngiliz burjuvasının dinsel vurdumduymazlığının da, Kıtali burjuvanın post festum[41*] hidayete ermesinin de, kabaran proletarya dalgasını önleyeceğinden
korkmuyorum. Gelenek, yavaşlatıcı büyük bir güçtür, tarihin
vis inertiae'sidir,[42*] ama, salt edilgin olduğu için, dinecektir; ve bu yüzden, din, kapitalist toplumun sürekli koruyucusu
olmayacaktır. Hukuk, felsefe ve din konularındaki idealarımız,
belirli bir toplumda yürürlükte olan ekonomik ilişkilerin epey
uzak uzantıları ise, böyle idealar, en sonunda, bu ilişkilerdeki
tam bir değişmenin etkilerine dayanamaz. Ve doğaüstü vahye
inanmadığımız sürece, hiçbir dinsel [sayfa 53] öğretinin sallanan bir toplumu, yıkılmaktan kurtaramayacağını kabul
etmek zorundayız.
HER ŞEYE KARŞIN İNGİLİZ PROLETARYASI
KENDİSİNİ KURTARACAKTIR
Gerçekte, İngiltere'de işçi sınıfı yeniden harekete geçmeye
başlıyor. Çeşitli geleneklerin, ancak iki partinin, Muhafazakârlar ile Liberallerin olabileceği ve işçi sınıfının kurtuluşu
için, baştan sona, büyük Liberal Parti50 ile çalışması gerektiği yaygın inancı gibi burjuva geleneklerin, işçilere engel ol48
duğu kuşkusuzdur. Düzenli bir çıraklıktan geçmemiş bütün isteklilerin, sayıları pek çok olan o eski trade-union'lardan [işçi
sendikalarından –ç] çıkarılması gibi ilk bağımsız eylem denemelerinin kalıtı olan, ve bu sendikaların herbirinin kendi grevbozanlarını türetmesi anlamına gelen işçi gelenekleri. Ama
bütün bunlara karşın, profesör Brentano'nun bile Kürsü-Sosyalisti olan kardeşlerine üzülerek bildirmek zorunda kaldığı
gibi, İngiliz işçi sınıfı ilerliyor. O da, İngiltere'deki her şey gibi,
ağır ve ölçülü adımlarla, bazan duraksayarak, bazan oldukça
verimsiz deneyim çabalarıyla, ilerliyor; zaman zaman, sosyalizmin özünü yavaş yavaş soğururken, sosyalizm adına karşı
aşırı sakıngan bir güvensizlikle ilerliyor; ve hareket, işçi tabakalarına birbiri ardına yayılıyor ve onları kendisine katıyor.
Londra'nın doğu ucundaki vasıfsız emekçilerin uyuşukluğunu
şimdiden silkip attı; ve bu taze güçlerin ona nasıl yetkin bir
itki kazandırdığını hepimiz biliyoruz. Hareketin hızı bazı kimselerin sabrını taşırıyorsa, onlara şunu anımsatalım: İngiliz karakterinin en güzel niteliklerini canlı olarak sürdüren işçi
sınıfıdır ve, İngiltere'de ileri doğru bir adım gidilince, genellikle, asla geri çekilinmez. Eski çartistlerin oğulları, yukarda
açıklanan gerekçelerden dolayı tam yetkin değil idilerse, torunları atalarına yaraşır olacağa benziyorlar.
Ama Avrupa işçi sınıfının zaferi, yalnız İngiltere'ye bağlı
değildir. Bu zafer, ancak, hiç değilse İngiltere'nin, Fransa'nın
ve Almanya'nın işbirliği ile sağlanabilir. Bu son iki ülkedeki
işçi sınıfı hareketi, İngiltere'dekinden epeyce ilerdedir. [sayfa
54] Hatta Almanya'daki, başarıya, ölçülebilir bir uzaklıktadır.
Orada, son yirmibeş yılda gösterdiği ilerleme, eşsizdir. Durmadan artan bir hızla ilerlemektedir. Alman orta-sınıfı, politik
yetenek, disiplin, cesaret, enerji ve sebat bakımından acınacak
kadar eksik görünmüştür, ve buna karşılık, Alman işçi sınıfı,
bütün bu nitelikleri taşıdığına pek çok kanıt göstermiştir. Yüzyıllar önce, Almanya, Avrupa orta-sınıfının ilk ayaklanmasının
çıkış noktasıydı; bugün işler bu kerteye varmışken, Avrupa
proletaryasının ilk büyük zaferine gene Almanya'nın sahne olması, olanaksız mıdır? [sayfa 55]
Londra, 20 Nisan 1892 F. ENGELS
49
Friedrich Engels
ÜTOPİK SOSYALİZM
MODERN sosyalizm, özünde, bugünkü toplumda yaşayan varlıklılarla yoksullar, kapitalistlerle ücretli işçiler arasındaki uzlaşmaz sınıf karşıtlığını, öte yandan varolan üretimdeki
anarşiyi tanımanın doğrudan ürünüdür. Ama, teorik biçimi ile
modern sosyalizm, görünüşte, 18. yüzyıl büyük Fransız filozoflarının koydukları ilkelerin daha mantıklı bir genişlemesi
gibidir. Her yeni teori gibi, modern sosyalizm de, kökleri maddesel ekonomik olguların derinliklerinde bulunmakla birlikte,
önce eldeki hazır zihinsel birikime bağlanmak zorundaydı.
Fransa'da, yaklaşan devrim için zihinleri donatmış olan
büyük adamların kendileri de son derece devrimciydiler. Herhangi bir dış otorite tanımıyorlardı. Din, doğa anlayışı, [sayfa
56] toplum, politik kurumlar – her şey, en amansız eleştiriden
geçirildi: her şey sağduyu mahkemesi önünde varlığını haklı
çıkarmak ya da varolmaktan vazgeçmek zorundaydı. Sağduyu,
her şeyin biricik ölçüsü oldu. Hegel'in, önce insan kafasının
ve onun düşüncesiyle varılan ilkelerin, bütün insan eyleminin
ve topluluğunun temeli olmayı ileri sürdüğü anlamda; ama
biraz sonra da, daha geniş bir anlamda, bu ilkelerle çelişki halinde bulunan gerçekliğin, gerçekte, tepetaklak edildiği anlamında dünya başüstü duruyordu, dediği tam o zamandı.[43*]
O zamanki bütün toplum ve yönetim biçimleri, bütün eski geleneksel kavramlar, usa-aykırı bulunup hurdalığa atıldı; dünya,
o zamana kadar, yalnız önyargılarla yönetilmişti; geçmişteki
her şey, ancak acınmaya ve horgörülmeye yaraşırdı. Artık, ilk
olarak, gün, [yani –ç.] sağduyunun egemenliği, doğmuştu;
bundan böyle, boşinanın, haksızlığın, ayrıcalığın, baskının yerini, sonsuz gerçek, doğaya ve insanın elinden alınamaz haklarına dayanan kalımlı hak ve eşitlik alıyordu.
TOPLUM SÖZLEŞMESİNDEN SOSYALİZME
Bugün biliyoruz ki, sağduyunun egemenliği, burjuvazinin düşüncelleştirilmiş (idealleştirilmiş) egemenliğinden başka
bir şey değildi; kalımlı hak, gerçekleşmesini burjuva adaletinde buldu; eşitlik, yasa karşısında burjuva eşitliğine indir50
gendi; burjuva mülkiyeti, insanın temel haklarından [sayfa 57]
biri ilan edildi; ve sağduyunun egemenliği, Rousseau'nun Toplum Sözleşmesi, demokratik bir burjuva cumhuriyeti oldu, ve
yalnız öyle olabilirdi. 18. yüzyılın büyük düşünürleri, kendi
çağlarının çektiği sınırı, öncellerinden daha çok aşamadılar.
Ama, feodal aristokrasi ile toplumun bu aristokrasi dışında kalan tümünü temsil etmek iddiasında olan burjuvazinin
uzlaşmaz karşıtlığı, sömürenlerle sömürülenlerin, boş gezen
zenginlerle çalışan yoksulların o genel uzlaşmaz karşıtlığı ile
yanyanaydı. Burjuvazinin temsilcilerine, özel bir sınıfın değil
de, acı çeken bütün insanlığın temsilcisi gibi ortaya çıkma olanağını veren gerçek durum buydu. Dahası var. Burjuvazi, kökeninden kendi antitezi ile eyerlenmişti: ücretli işçiler olmadan
kapitalistler olamazdı ve loncaya bağlı ortaçağ kentlisinin gelişip modern burjuva olduğu oranda, loncalı kalfa ve lonca dışındaki gündelikçi de proleterleşti. Burjuvazi, genellikle,
aristokrasi ile savaşımında, aynı zamanda, o dönemin farklı
çalışan sınıflarının çıkarlarını da temsil ettiğini ileri sürebildi,
bununla birlikte, her büyük burjuva hareketinde modern proletaryanın hayli gelişmiş öncüsü olan sınıfın bağımsız patlamaları oldu. Örneğin, Alman Reformu ve Köylü savaşı
sırasında, anabaptistler51 ve Thomas Münzer; büyük İngiliz
devriminde Leveller'ler,52 büyük Fransız devriminde Babeuf.
Henüz gelişmemiş bir sınıfın bu devrimci başkaldırmalarına karşılık olan teorik belirtiler vardı: 16. ve 17. yüzyıllarda
ideal toplumsal koşulların ütopik tasarımları;53 18. yüzyılda
gerçekten komünist teoriler (Morelly ve Mably). Eşitlik istekleri artık politik haklarla yetinmiyordu; bireylerin toplumsal
durumlarını da kapsamına alıyordu. Ortadan kaldırılması gereken, yalnız sınıf ayrıcaklıkları değildi, tersine, sınıf ayrılıklarının kendileriydi. Yeni öğretinin ilk biçimi, çileri (ascetic),
yaşamın bütün nazlarını kötüleyen, Ispartalılara özgü bir komünizmdi. Ondan sonra üç büyük ütopyacı geldi: orta-sınıf
hareketini onunla yanyana ilerleyen proletarya hareketinden
hâlâ daha anlamlı bulan Saint-Simon; ve kapitalist üretimin en
çok geliştiği ülkede, ve bunun doğurduğu uzlaşmaz karşıtlık51
Friedrich Engels
ların etkisinde, sınıf ayrılıklarının [sayfa 58] giderilmesi konusundaki önerilerini sistemli ve Fransız materyalizmiyle doğrudan ilişkili olarak işleyip tüketen Fourier ye Owen.
Üçünün de ortak bir yanı vardır: hiçbiri, tarihsel gelişimin
o arada yarattığı proletaryanın çıkarlarının temsilcisi olarak
ortaya çıkmamıştır. Onlar da, Fransız filozofları gibi, önce belirli bir sınıfı değil, tersine, bütün insanlığı hemen kurtarmak
istemişlerdir. Onlar gibi, sağduyunun egemenliğini ve sonsuz
adaleti gerçekleştirmek istemişlerdir, ama bu egemenlik, onların anlayışına göre, Fransız filozoflarının anladığı egemenlikten, cennetin dünyadan farklı olduğu kadar farklıdır.
Çünkü, bu üç toplumsal reformcuya göre, o filozofların
ilkelerine dayanan burjuva dünyası, usa-aykırıdır ve adaletsizdir ve, bu yüzden, tıpkı feodalizm ve daha önceki bütün toplum aşamaları gibi, onun da sonu süprüntülüktür. Salt sağduyu
ve adalet, bugüne kadar, yeryüzünde egemen olmamışsa, bu,
yalnızca insanoğlu onları gereğince anlamadığı için böyle olmuştur. Aranan şey, gerçeği kavrayan ve şimdi ortaya çıkan o
tek dâhi adamdı. Onun şimdi ortaya çıkması, gerçeğin şimdi
apaçık kavranması, tarihsel gelişim zincirindeki zorunluluğu
izleyen kaçınılmaz bir olay değildir, yalnızca mutlu bir raslantıdır. O, bundan tam 500 yıl önce de doğabilir ve insanları
500 yıl yanılmaktan, çekişmekten ve acı çekmekten koruyabilirdi.
USA-UYGUN VE GERÇEK ÜTOPYACI TEPKİ
Devrimin öncüleri olan 18. yüzyıl Fransız filozoflarının,
her konuda, biricik bilirkişi olarak sağduyuya nasıl başvurduklarını gördük. Usa-uygun bir devlet, usa-uygun bir toplum
kurulmalıydı; öncesiz ve sonrasız (eternal) sağduyuya aykırı
her şey, hiç acınmadan ortadan kaldırılmalıydı. Bu öncesiz ve
sonrasız sağduyunun, tam o sırada burjuvalığa evrinen düşüncelleştirilmiş 18. yüzyıl anlayışından başka hiçbir şey olmadığını da gördük. Bu usa-uygun toplumu ve devleti, Fransız
devrimi gerçekleştirdi. [sayfa 59]
52
Ama işlerin yeni düzeni, eskiye oranla, yeterince usauygun olmakla birlikte, hiç de kesinlikle usa-uygun olmadı.
Sağduyuya dayanan devlet, tümüyle çöktü. Rousseau'nun Toplum Sözleşmesi, kendi politik yeteneğine güveni kalmayan
burjuvazinin, önce Directoire'ın ahlak bozukluğuna ve, sonunda, Napoléon despotizminin kanadı altına sığındığı terör
sırasında gerçekleşmesini buldu. Vaadedilen sonsuz barış, sonsuz bir fetihler savaşma döndürüldü. Sağduyuya dayanan toplum, hiç de iyi çıkmamıştı. Zengin ile yoksul arasındaki
uzlaşmaz karşıtlık, genel refah içinde eriyip yitecek yerde, onu
belirli bir ölçüde hafifleten loncaların ve başka ayrıcalıkların
kaldırılmasıyla, ve kiliseye bağlı yardım kurumlarının kapatılmasıyla daha çok yeğinleşti. Feodal prangalarından kurtarılması artık gerçekten başarılmış olan "mülkiyet özgürlüğü",
büyük kapitalistlerin ve büyük toprak sahiplerinin o boyuneğdiren rekabetinin ezdiği küçük kapitalistler ve küçük mülk sahipleri için, küçük mülklerini o büyük efendilere satma
özgürlüğü olmaya yüz tuttu, ve böylece, küçük kapitalistleri
ve toprağı olan köylüleri ilgilendirdiği ölçüde, "mülkiyetten
özgür kılınma" oldu. Sanayinin kapitalist bir tabana dayanan
gelişimi, çalışan yığınların yoksulluğunu ve sıkıntısını, toplumun varlık koşulu yaptı. Peşin ödeme, Carlyle'ın deyimiyle,
insanla insan arasındaki biricik ilişki, gittikçe yaygınlaştı. İşlenen suçların sayısı yıldan yıla arttı. Daha önce, feodal beylerin kepazelikleri ortalıkta güpegündüz kol gezmişti; bu
kepazelikler gene vardı, ama her nasılsa arka plana itilmişlerdi.
Onların yerinde, burjuvazinin şimdiye kadar gizlice gerçekleştirdiği kepazelikler, fazlasıyla ortaya çıkmaya başladı. Ticaret, gittikçe büyüyen bir ölçüde, dolandırıcılık oldu.
Devrimci "kardeşlik" simgesi, rekabet çatışmalarında çevrilen
dolaplarda gerçekleşti. Ahlak bozukluğu kaba kuvvete dayanan baskının, altın ise, ilk toplumsal kaldıraç olan kılıcın yerini aldı. İlk gece hakkı, feodal beylerden burjuva
fabrikatörlere aktarıldı. Orospuluk, işitilmedik ölçüde arttı. Evliliğin kendisi, daha önce olduğu gibi orospuluğun yasayla tanınan biçimi, resmî örtüsü olarak kaldı, ve üstelik, zinanın
bereketli ürünleriyle tamamlandı. [sayfa 60]
53
Friedrich Engels
Sözün kısası, "sağduyunun zaferi"nden doğan toplumsal
ve politik kurumlar, filozofların bol bol vaadettikleriyle karşılaştırılınca, pek hayal kırıcı karikatürlerdi. Eksik olan, yalnız
bu hayal kırıklığını apaçık dile getirecek adamlardı, ve onlar
da, o yüzyılın dönümünde çıkageldiler. 1802'de, Saint-Simon'un Cenevre Mektupları yayınlandı; Fourier'nin ilk yapıtı,
teorisinin temeli 1799 tarihli olmakla birlikte, 1802'de çıktı;
Robert Owen 1 Ocak 1800'de, New Lanark'ın yönetimini üzerine aldı.
Bununla birlikte, o çağda kapitalist üretim tarzı ve onunla
birlikte burjuvazi ile proletarya arasındaki uzlaşmaz karşıtlık,
henüz çok eksik gelişmişti. İngiltere'de tam o sırada ortaya
çıkan modern sanayi, Fransa'da henüz bilinmiyordu. Ama modern sanayi, bir yandan, üretim tarzında bir devrimi, ve onun
kapitalist karakterinin ortadan kaldırılmasını kesinlikle gerektiren çatışmalar –yalnız modern sanayinin yarattığı sınıflar arasında değil, ama aynı zamanda gerçek üretken güçlerle modern
sanayinin getirdiği değişim biçimleri arasında çatışmalar– geliştirir. Ve, öte yandan da, bu pek olağanüstü üretken olan güçlerde, bu çatışmaları sona erdirmenin araçlarını geliştirir. Onun
için, aşağıyukarı 1800 yılında, yeni toplumsal düzenden doğan
çatışmalar, ancak tam o sırada biçimlenmeye başlamış olsa da,
bu, yine de onları sona erdirme araçlarının daha tam olarak
elde bulunması demektir. Terör döneminde, Paris'in "yoksul"
yığınları, bir an için üstün gelebildiler ve böylelikle burjuva
devrimi, burjuvaziye karşın zafere götürebildiler. Ama bunu
yaparken, yalnızca o zamanın koşullarında egemenliklerini
sürdürmenin ne kadar olanaksız olduğunu kanıtladılar. Bu
"yoksul" yığınlardan bağımsız politik eylem yeteneğinden
henüz yoksun bir yeni sınıfın çekirdeği olarak kendisini ilk
defa o zaman çekip çıkaran proletarya, o kendine yetmez durumunda, olsa olsa dışardan ya da gökten yardım görebilecek
ezilmiş, acı çeken bir tabaka olarak ortaya çıktı.
Bu tarihsel durum, sosyalizmin kurucularını da etkiliyordu. Eksik kapitalist üretim koşulları ve eksik sınıf koşulları, eksik teorilerle karşılandı. Toplumsal sorunların henüz
54
gelişmemiş ekonomik koşullarda gizli duran çözümünü, [sayfa
61] ütopyacılar, insan beyninden çıkarmaya kalkıştılar. Toplumda yanılgılardan başka hiçbir şey yoktu; bunları gidermek
sağduyunun göreviydi. Öyleyse, yeni ve daha yetkin bir toplumsal düzen sistemi bulmak ve onu topluma dışardan, propagandayla ve olabildiği her yerde, örnek alınacak deneylerle
kabul ettirmek gerekiyordu. Bu yeni toplumsal sistemler, ütopik olmaya önceden mahkûm edilmişti; bunlar, ayrıntıları bakımından ne kadar tam işlendilerse, olmayacak hayallere
kapılmaktan o ölçüde kurtulamadılar.
Bu olgular bir defa saptandıktan sonra, sorunun artık tümüyle geçmişin malı olan bu yanı üzerinde daha çok durmamızın gereği yoktur. Bugün bizi ancak gülümseten bu
kuruntular üzerine, ağırbaşlılıkla iki-anlamlı sözler etmeyi ve
"çılgınlığı" böylesiyle karşılaştırılınca, kendi sağduyularının
apaçık ortaya çıkan üstünlüğüyle çalım satmayı, işin edebiyatında horozlananlara bırakabiliriz. Biz, kendi payımıza, bu darkafalıların görmediği, o ululuğuyla insanı şaşırtan
düşüncelerden ve her yerde fantastik kabuklarını çatlatıp çıkan
düşünce tohumlarından hoşlanırız.
FRANSA'DA ÜTOPYACILIK:
SAINT-SIMON, FOURIER
Saint-Simon, büyük Fransız devriminin oğullarından biriydi; devrim patladığında, henüz otuzunda değildi. Devrim,
avamın (tiers-etat), yani ulusun üretim ve ticaret alanında çalışan büyük yığınlarının, ayrıcalıklı ve boş gezen sınıflarına,
soylulara ve papazlara karşı zaferiydi. Ama avamın zaferi, çabucak, bu "tabakanın" yalnız küçük bir bölümünün zaferi, bu
"tabakanın" toplumsal olarak ayrıcalıklı kılınmış kesiminin,
yani malı ve mülkü olan burjuvazinin politik iktidarı ele geçirmesi olarak belirdi. Ve burjuvazi, devrim sırasında, kısmen
soyluların ve kilisenin elkonan ve sonra satışa çıkarılan topraklarındaki spekülasyonlarla ve kısmen de orduyla yaptığı
sözleşmelere karıştırdığı hilelerle, ulusun sırtından, elbette çabucak gelişti. Fransa'yı, Directoire’ın buyruğunda, yıkımın eşi55
Friedrich Engels
ğine getiren, ve böylece Napoleon'a coup d'état[44*] için bahane yaratan, bu dolandırıcıların [sayfa 62] zorbalığıydı.
Bundan dolayı, Saint-Simon'a göre, avam ile ayrıcalıklı
sınıflar arasındaki uzlaşmaz karşıtlık, "çalışanlar" ile "boş gezenler" arasında bir uzlaşmaz karşıtlık biçimini aldı. Boş gezenler, yalnız eski ayrıcalıklı sınıflar değil, üretime ve dağıtıma
hiç katılmadan, kendi gelirleriyle geçinenlerin de tümüydü. Ve
çalışanlar, ücretli işçilerden başka, fabrikatörler, tacirler, bankerlerdi. Boşgezenlerin, zihinsel (intellectuel) önderliği ve politik üstünlüğü yitirdikleri saptanmış ve sonunda devrimle
karara bağlanmıştı. Malsız-mülksüz sınıfların da bu yetenekten yoksun olduğu, Saint-Simon'a kalırsa, terör döneminin deneyleriyle saptanmıştı. Öyleyse, kimin önderlik etmesi ve
buyurması gerekiyordu? Saint-Simon'a göre, bilim ve sanayi,
Reformdan beri dinsel fikirlerin o yitmiş birliğinin yenilenmesini mukadder kılan yeni bir dinsel bağla –zorunlu olarak
gizemci ve baştan sona hiyerarşik bir "yeni hıristiyanlık" ile–
birleştirilmişti. Ama bilim, bilginler; ve sanayi, her şeyden
önce, çalışan burjuvalar, fabrikatörler, tacirler, bankerler demekti. Bu burjuvalar, Saint-Simon'a göre, elbette, toplumsal
güvenlikleri olan bir çeşit kamu görevlileri haline gelmek niyetindeydiler; ama onlar, hâlâ, işçilerin vis-à-vis [karşısında –
ç.] buyuran ve ekonomik bakımdan ayrıcalıklı bir konumda
kalmak zorundaydılar. Kredilerin düzenlenmesi yoluya toplumsal üretimin yönetimi için özellikle bankerlere başvuruluyordu. Bu anlayış, Fransa'da modern sanayinin, ve onunla
birlikte, burjuvazi ile proletarya arasındaki uçurumun ancak
yeni ortaya çıkmakta olduğu bir çağla tam uygunluk halindeydi. Ama Saint-Simon'un özellikle önemli bulduğu şey
budur: onu önce, ve bütün öbür şeylerden çok ilgilendiren, en
kalabalık ve en yoksul sınıfın ("la classe la plus nombreuse et
la plus pauvre") kaderidir.
Saint-Simon, daha Cenevre Mektupları'nda, şunu önerir:
"herkes çalışmalıdır".[45*] Aynı yapıtında terör dönemini,
malsız-mülksüz yığınların egemenliği olarak tanır. "Bakın" der
[sayfa 63] onlara, "yoldaşlarımızın yönetiminde Fransa'da
56
olana; yoldaşlarınız kıtlık getirdiler"[46*] Ama Fransız devrimini bir sınıf savaşı olarak tanımak ve yalnız soylularla burjuvalar arasında değil de, soylular ve burjuvalar ile
malsız-mülksüzler arasında bir savaş olarak tanımak, 1802 yılında, pek anlamlı ve verimli bir buluştu. Saint-Simon,
1816'da, politikanın üretim bilimi olduğunu bildirdi; ve ekonominin politikayı tümüyle soğuracağını öngördü. Ekonomik
koşulların politik kurumların temeli olduğu bilgisi, burada
ancak embriyon halinde beliriyor. Bununla birlikte, burada
şimdiden açıkça saptanan şey, insanlar üzerindeki politik düzenin, gelecekte, şeylerin yönetimine ve üretimin gözetimine
dönüşeceği düşüncesidir – yani son zamanlarda üzerinde pek
çok gürültü edilen "devletin ortadan kaldırılması”dır.
Saint-Simon, 1814'te, müttefiklerin Paris'e girmelerinin
hemen ardından, ve yine, 1815'te, Yüz Gün savaşı sırasında,
Fransa'nın İngiltere ile, ve sonra, bu iki ülkenin Almanya ile
birleşmesinin, Avrupa'nın barış içinde ve başarıyla gelişmesi
için biricik güvence olduğunu açıkça söyleyerek, çağdaşlarından üstünlüğünü bir daha gösterir. Fransızlara, 1815'te Waterloo zaferini kazananlarla bir birleşmeye gitmelerini öğütlemek,
tarihsel sağgörü kadar yüreklilik de gerektirir.
Daha sonraki sosyalistlerin tam anlamıyla ekonomik olmayan düşüncelerinin aşağıyukan hepsi, onda embriyon halinde bulunduğu için, Saint-Simon'da engin bir görüş
genişliğiyle karşılaşıyorsak, o günkü toplumsal koşulların gerçekten Fransızlara özgü ve nükteli, ama hiç de üstünkörü olmayan bir eleştirisini de Fourier'de buluyoruz. Fourier,
burjuvaları, onların devrimden önce ortaya çıkmış peygamberlerini ve devrimden sonraki övgücülerini, kendi sözleriyle
ele alır. Burjuva dünyasının maddesel ve moral sefaletini apaçık ve hiç acımadan ortaya kor. Bu sefaleti, daha önceki filozofların, yalnız sağduyunun egemen olacağı bir toplum,
mutluluğun evrensel olacağı bir uygarlık, sonsuz bir insan yetkinliği üzerine gözleri kamaştırarak vaadettikleriyle ve çağının
burjuva ideologlarının dünyayı tozpembe gösteren tumturaklı
sözleriyle karşılaştırır. Her yerde, en bayağı [sayfa 64] ger57
Friedrich Engels
çekliğin nasıl en tumturaklı sözlere karşılık olduğunu gösterir, ve tumturaklı sözlerin bu umutsuz fiyaskosunu o yüreğe
işleyen alaycılığıyla yerer.
Fourier yalnız bir eleştirici delildir, serinkanlı ve duru yaradılışı, onu bir yergici yapmıştır ve o, gelmiş geçmiş yergicilerin herhalde en büyüklerinden biridir. Devrimin güçten
düşmesi üzerine, artan dolandın ve vurgunları, ve o zamanki
Fransız ticaretinde başat ve ona özgü olup dükkan dükkan dolaşan korkunç ruhu, aynı güç ve çekicilikle anlatır. Burjuva biçimi kadın-erkek ilişkileri, ve kadının burjuva toplumundaki
durumu konusundaki eleştirileri daha da ustalıklıdır. Belirli bir
toplumda kadına verilen özgürlüğün, genel olarak tanınan özgürlüğün doğal ölçüsü olduğunu ilk kez açıkça söyleyen odur.
Ama Fourier'nin en anlamlı yanı, toplum tarihi kavramındadır. Toplumun bütün tarihsel gidişini dört aşamaya ayırır – yabanıllık, barbarlık, ataerkillik, uygarlık. Bu sonuncusu,
uygar, ya da burjuva denen bugünkü toplumla – yani 16. yüzyılla birlikte gelen toplumsal düzenle– özdeştir. Fourier, "barbarlığın basit bir biçimde yaşadığı her eksikliği, uygarlık
aşamasının, karmaşık, belirsiz, iki anlamlı, iki yüzlü bir biçime yükselttiğini" – uygarlığın, çözmeye güç yetirmeksizin
sürekli olarak yeniden yarattığı çelişkiler içinde, "bir kısır
döngü"de ilerlediğini; bundan dolayı, ulaşmak istediğinin ya
da ulaşmak ister göründüğünün tam karşıtına vardığını, öyle
ki, örneğin, "uygarlık durumunda, yoksulluğun, aşırı bolluğun
kendisinden doğduğunu" anlatır.
Fourier, gördüğümüz gibi, diyalektik yöntemi, çağdaşı
Hegel kadar ustaca kullanır. Aynı diyalektiği kullanarak, sınırlanmaz insan yetkinliği konusunda söylenenleri çürütür. Her
tarihsel evrenin bir yükselme dönemi ve bir de düşme dönemi
vardır; ve o, bu gözlemi bütün insan soyunun geleceğine uygular. Kant'ın, bu dünyanın eninde sonunda yok olacağı düşüncesini doğa bilimine sokması gibi, Fourier insan soyunun
eninde sonunda yok olacağı düşüncesini tarihsel bilime sokmuştur. [sayfa 65]
58
İNGİLİZ ÜTOPYACILIĞI: ROBERT OWEN
Devrim kasırgası Fransa'da ortalığı altüst ederken, İngiltere'de daha sessiz, ama daha az korkunç olmayan bir devrim,
sürüp gidiyordu. Buhar ve yeni makineler, manüfaktürü, modern sanayiye dönüştürüyor ve böylece, burjuva toplumun
bütün temellerini baştan aşağı değiştiriyordu. Manüfaktür döneminin ağır aksak gelişimi, gerçek bir üretim fırtınası ve gerginliği dönemine dönüşüyordu. Toplumun büyük kapitalistlere
ve malsız-mülksüz proleterlere ayrılması, durmadan artan bir
hızla ilerliyordu. Artık, onların arasında, o eski kararlı orta-sınıfın yerinde zanaatçıların ve küçük dükkancıların kararsız bir
yığını, nüfusun en çok dalgalanan kesimi, güvenilmez bir varlık göstermeye başladı.
Yeni üretim tarzı, henüz yükselme döneminin ancak başlangıcındaydı; henüz normal düzenli, – varolan koşullarda olabilen biricik üretim yöntemiydi. Yine de, o zaman bile
herkesin gözüne çarpan toplumsal bozukluklar yaratıyordu –
yersiz yurtsuz bir nüfusun büyük kentlerin en kötü kesimlerinde sürü sürü toplanması; ataerkil ilişkilerde ve aile ilişkilerinde bütün geleneksel ahlaki bağların yitmesi; özellikle
kadınların ve çocukların korkunç ölçüde aşırı çalıştırılması;
kırdan kente, tarımdan modern sanayiye, istikrarlı yaşam koşullarından günden güne değişen güvensiz yaşam koşullarına,
topluca ve birdenbire savrulan işçi sınıfının yılgınlığını tamamlıyordu.
Bu nazik zamanda 29 yaşında bir fabrikatör –yüce denilebilecek çocuksu yalınlıkta kişiliğiyle bir adam, aynı zamanda
insan soyunun dünyaya pek seyrek gelmiş önderlerinden biri–
bir reformcu olarak ortaya çıktı. Robert Owen, materyalist filozofların şu öğretisini benimsemişti: insanın kişiliği, bir yandan, soyaçekimin; ve öte yandan da, bireyin ömrü boyunca,
ve özellikle gelişme dönemi boyunca yaşadığı çevrenin ürünüdür. Onun sınıfından olanların pek çoğu sınai devrimde yalnız karışıklık, anlaşılmazlık ve bu bulanık sularda avlanma ve
çabucak yığınla para kazanma fırsatı gördüler. O ise sınai devrimde, önemsediği teorisini uygulama alanına koyma, ve böy59
Friedrich Engels
lece, karışıklığa bir düzen verme [sayfa 66] fırsatını gördü.
Daha önce Manchester'daki bir fabrikada, beşyüzü aşkın insanın yöneticisi olarak, buna başarıyla sınamıştı. 1800'den
1829'a kadar, İskoçya'da New Lanark'taki büyük pamuklu dokuma fabrikasını, işletici ortak olarak, aynı yolda, ama daha
büyük eylem özgürlüğüyle, ve kendisine Avrupa çapında ün
kazandıran bir başarıyla yönetti. Aslında pek farklı ve, büyük
çoğunluğu bakımından, pek umutsuz insanlardan oluşan bir
yığını, yavaş yavaş 2.500'e ulaşan bir nüfusu, sarhoşluk, polis,
yargıç, dava, yoksulları koruma yasaları, sadaka nedir bilmeyen örnek bir göçmen topluluğuna dönüştürdü. Ve bütün bunları, insanlara, insana yaraşır koşullar sağlayarak, ve özellikle,
yeni kuşakları özenle yetiştirerek başardı. Owen, anaokullarının kurucusudur ve ilk anaokulunu New Lanark'ta açmıştır. İki
yaşında iken okula gelen çocuklar, orayı öylesine seviyorlardı
ki, onları evlerine götürmek güç oluyordu. Onun rakipleri, işçilerini günde onüç ya da ondört saat çalıştırırlarken, New Lanark'taki işgünü onbuçuk saatti. İşleri dört ay durduran bir
pamuk bunalımında, onun işçileri, ücretlerini her zaman tam
olarak aldılar. Ve bütün bunlara karşın iş, ortaklara dağıtılan
son büyük kâra göre, değerce iki katının üstüne çıktı.
Bütün bunlara karşın Owen kıvançlı değildi. Onun gözünde, işçilere sağladığı yaşayış, hâlâ insana yaraşır olmaktan
uzaktı. "Bu insanlar, benim insafıma kalmış kölelerdi." Başka
işçilere oranla işçilerine sağladığı elverişli koşullar, kişiliğin
ve zihnin her yönde usa-uygun bir gelişimine elvermek şöyle
dursun, onların bütün yetilerini engelsiz kullanmaya bile elvermiyordu. "Ve yine de, bu 2.500 kişinin çalışan kesimi, toplum için, her gün, yarım yüzyıldan daha az önce, 600.000'lik
bir nüfusun çalışan kesiminden istendiği kadar gerçek servet
üretiyordu. 2.500 kişinin tükettiği servetle, 600.000 kişinin tüketeceği servet arasındaki farkın ne olduğunu kendi kendime
sordum."[47*]
Bu sorunun yanıtı belliydi. O fark, 300.000 İngiliz liralık
[sayfa 67] net kâra ek olarak, kurumun sahiplerine, yatırdıkları
sermaye üzerinden %5 ödemek için kullanılmıştı. Ve New La60
nark için geçerli olan bu durum, İngiltere'deki bütün fabrikalar için daha da büyük bir ölçüde geçerliydi. "Bu yeni servet,
makinelerle yaratılmasaydı, Napoléon'a karşı Avrupa savaşları eksiksiz yürütülemez, ve toplumun aristokrat temelleri
ayakta tutulamazdı. Bununla birlikte, bu yeni güç, işçi sınıfının yaratmış olduğu bir güçtü."[48*] Onun için, bu yeni gücün
meyveleri, işçi sınıfınındı. Owen'a toplumun yeniden kurulmasının temellerini gösteren bu yeni yaratılmış olağanüstü
üretken güçler, o zamana kadar yalnız bireyleri zenginleştirmek ve yığınları köleleştirmek için kullanılmıştı. Bu güçlerin,
herkesin ortak mülkü olarak, herkesin ortak yararı için işletilmesi kaçınılmazdı.
Owen'ın komünizmi, bu katışıksız iş temeline, sonuca,
yani ticari hesaba dayanıyordu. Bu pratik karakterini baştan
sona korudu. Onun için Owen, 1823'te, İrlanda'daki acıklı duruma komünist göçmen topluluklarıyla son vermeyi önerdi, ve
bunları kurmanın kaça çıkacağını, yıllık gideri ve olası geliri
eksiksiz hesapladı. Ve onun gelecek için hazırladığı kesin
planda, ayrıntıların teknik hesabı öylesine uygulanabilir bir
bilgiyle yapılmıştır ki, –zemin planı, ön, yan ve kuşbakışı görünüşler, hepsi vardır– Owen'ın toplusal reform yöntemi bir
kez kabul edilince, uygulama bakımından ayrıntıların gerçek
düzenine karşı pek az şey söylenebilir.
Komünizm doğrultusundaki ilerlemesi, Owen'ın yaşamının dönüm noktası oldu. Yalnız bir insansever olduğu sürece,
servetten, alkıştan, şereften ve övgüden başka hiçbir şeyle
ödüllendirilmemişti. Avrupa'nın en sevilen adamıydı. Yalnız
onun sınıfından olan kimseler değil, devlet adamları ve prensler de onu beğenerek dinliyorlardı. Ama komünist teorileri ile
ortaya çıkması bambaşka bir şeydi. Şu üç büyük engel, ona,
toplumsal reforma çıkan yolu özellikle kapatmış görünüyordu:
özel mülkiyet, din, evliliğin yürürlükteki biçimi. Bunlara saldırırsa başına neler geleceğini biliyordu: yasanın tanıdığı haklardan yoksun bırakılmak, resmi toplumdan kovulmak,
toplumsal konumunu tümüyle yitirmek. Ama [sayfa 68] bunların hiçbiri, başına geleceklerden korkmaksızın onlara saldır61
Friedrich Engels
masını önleyemedi ve öngördüklerinin hepsi başına geldi.
Resmî toplumdan çıkarıldı, basında ona karşı bir sessizlik
kampanyası açıldı, Amerika'da bütün servetini feda ederek
yaptığı başarısız komünist denemeler, onu iflas ettirdi. Doğrudan doğruya işçi sınıfına başvurdu ve işçiler arasında otuz yıl
daha uğraştı. İngiltere'de işçilerden yana olan her toplumsal
harekette ve her gerçek ilerlemede Robert Owen'ın adı geçer.
Beş yıllık bir savaşımdan sonra, 1819'da, fabrikalardaki kadınların ve çocukların çalışma saatlerini sınırlayan ilk yasayı
çıkarttırdı. İngiltere'deki bütün sendikaların tek bir büyük sendika birliğinde birleştiği ilk büyük kongrenin başkanıydı. Toplumun tümüyle komünist yolda örgütlenmesine geçiş
önlemleri olarak, bir yandan, üretim ve tüketim amacıyla işbirliği yapan dernekler kurdu. Bunlar, o zamandan beri, hiç
değilse, tacirlerin ve fabrikatörlerin toplumsal bakımdan tümüyle gereksiz olduğunun pratik kanıtını verdiler. Öte yandan, emek ürünlerinin, birimi tek bir iş saati olan
emek-pusulaları aracılığıyla değişimi için iş pazarları kurdu;
bu kurumlar, zorunlu olarak, başarısızlığa mahkûmdular, ama
Proudhon'un çok daha sonraki bir döneme raslayan değişim
bankasının ilk örnekleri oldular, ve bütün toplumsal dertlerin
genel çaresi olmayı istemeyip yalnız daha köklü bir toplumsal
devrime doğru bir ilk adım olmayı istemeleri bakımından
ondan tümüyle ayrıldılar.
Ütopyacıların düşünme tarzı, 19. yüzyılın sosyalist idealarını uzun süre etkiledi ve bazılarını hâlâ etkilemektedir. Çok
yakın zamana kadar, bütün Fransız ve İngiliz sosyalistleri,
onun egemenliğini tanıdılar. İlk Alman komünizmi, Weitling'inki de, aynı okuldandır. Onların hepsine göre, sosyalizm,
salt gerçeğin, sağduyunun ve adaletin dışavurumudur. Ve
kendi gücüyle dünyayı fethetmesi için yalnızca bulunmuş olması gerekir. Ve salt gerçek, uzaydan ve zamandan bağımsız
olduğu için nerede ve ne zaman bulunacağı, yalnızca bir raslantıdır. Bununla birlikte, salt gerçek, sağduyu ve adalet, farklı
her okulun kurucusunda farklıdır. Ve herbirinin kendine özgü
salt gerçeği, sağduyusu ve adaleti, onun öznel anlayışı, yaşama
62
koşullan, bilgisinin ve zihinsel eğitiminin [sayfa 69] ölçüsü ile
belirlendiği için, bu salt gerçekler çatışmasında, onların karşılıklı olarak birbirini çelmesinden başka bir son olamaz. Bundan dolayı, bir hiç olan bu sondan, ancak bir çeşit seçmeci,
ortalama, ve Fransa'daki ve İngiltere'deki sosyalist işçilerin
pek çoğunun zihnine günümüze kadar gerçekten yön vermiş
bir sosyalizm çıkabilirdi. Bundan ötürü, bir kanının en çeşitli
renklerine izin veren şaşırtıcı bir karışım; farklı çığırlar açanların en az itiraza yolaçan eleştirel demeçlerinin, ekonomik
teorilerinin, toplumun geleceği konusundaki taşanlarının şaşırtıcı bir karışımı; tek tek bileştirenlerinin belirli keskin kenarları tartışma akıntısında tıpkı bir derede yuvarlaklaşmış
çakıllar gibi aşındıkça daha da kolay kükreyen bir karışımı ortaya çıkabilirdi.
Sosyalizmi bir bilim yapmak için, onun önce gerçek bir
tabana oturtulması gerekiyordu.
HEGEL DİYALEKTİĞİ
Bu arada, 18. yüzyıl Fransız felsefesiyle birlikte ve ondan
sonra, Hegel'de doruğuna varan yeni Alman felsefesi ortaya
çıktı. Bu felsefenin en büyük başarısı, diyalektiği, düşünmenin
en yüksek biçimi olarak yeniden ele almasıdır. Eski Yunan filozoflarının hepsi, doğal diyalektikçiler olarak doğmuşlardı,
ve onların en geniş bilgilisi olan Aristoteles, diyalektik düşüncenin en önemli biçimlerini daha önceden çözümlemişti.
Yeni felsefe, öte yandan, içinde diyalektiğin parlak temsilcileri
(örneğin Descartes ve Spinoza) bulunmakla birlikte, özellikle
İngiliz etkisiyle, metafizik denen düşünme tarzına gittikçe
daha çok saplanmıştı. 18. yüzyıl Fransızlarında da, özel felsefi çalışmalarının bütün hallerinde, aşağı-yukarı tümüyle bu
düşünme tarzı başattı. Bununla birlikte, Fransızlar, tam anlamıyla felsefenin dışında, diyalektiğin üstün yapıtlarını verdiler. Bunlardan yalnız Diderot'nun Le Neveu de Rameau'su
["Rameau'nun Yeğeni"] ile Rousseau'nun Discours sur l'origine et les fondements de l'inéegalite parmi les hommes'unu
["İnsanlar Arasındaki Eşitsizliğin Kökeni ve Temelleri Üze63
Friedrich Engels
rine Konuşmalar"] anmamız yeter. Burada, bu iki düşünce tarzının temel karakterini kısaca [sayfa 70] veriyoruz.
Ayrıntılı olarak doğayı ya da insan soyunun tarihini ya da
kendi zihinsel etkinliğimizi inceleyip düşününce, başlangıçta,
hiçbir şeyin olduğu gibi ve olduğu yerde kalmadığı, tersine her
şeyin hareket ettiği, var olduğu ve göçüp gittiği' bir sonsuz ilişkiler ve tepkiler, değişimler ve bileşimler karmaşasıyla karşılaşırız. Bundan dolayı, bu tabloyu önce bir bütün olarak,
ayrıntıları hâlâ azçok arka planda kalmış olarak görürüz; hareket eden, bileşen ve birbirleriyle ilişkili olan şeylerden çok,
hareketleri, geçişleri, bağlantıları gözlemleriz. İlkel, bönce,
ama aslında doğru olan bu dünya anlayışı, eski Yunan felsefesinindir, ve bunu ilk kez apaçık dile getiren Heraklitos'tur: her
şey vardır ve yoktur, çünkü her şey akıcıdır, durmadan değişmektedir, durmadan var ve yok olmaktadır.
Ama görünüşlerin tablosunu genel niteliğiyle doğru olarak saptayan bu anlayış, bu tabloyu meydana getiren ayrıntıları açıklamaya yetmez, ve biz onları anlamadıkça tablonun
tümü üzerine açık bir idea edinmiş olmayız. Bu ayrıntıları anlamamız için, onları doğal ve tarihsel bağlantılarından koparmamız ve herbirinin doğasını, özel nedenlerini, etkilerini vb.
ayrı ayrı incelememiz gerekir. Bu, öncelikle doğa biliminin ve
tarihsel araştırmanın ödevidir: bu iki bilim dalını, klasik çağın
Yunanlıları, pek yerinde gerekçelerle, ikincil bir plana itmişlerdi, çünkü, her şeyden önce bu bilimlerin işleyeceği gereçleri
toplamak zorundaydılar. Sınıflarda, takımlarda ve türlerde,
herhangi bir eleştirel çözümleme, karşılaştırma ve sıralama yapılabilmesi için, doğal ve tarihsel malzemenin belirli bir ölçüde derlenmiş olması gerekir. Bundan ötürü, gerçek doğa
bilimlerini önce İskenderiye dönemi54 Yunanlıları ve daha
sonra da, ortaçağda, Araplar işlemiştir. Grerçek doğa bilimi,
15. yüzyılın ikinci yarısında başlar ve o zamandan beri gittikçe
artan bir hızla ilerler. Doğanın, bireysel parçalarına çözümlenmesi, farklı doğal nesnelerin ve süreçlerin belirli sınıflarda
toplanması, çeşitli organik varlıkların iç yapılarının incelenmesi – bunlar, doğa konusunda son dört yüzyıl içinde dev
64
adımlarla ilerleyen bilgimizin temel koşullarıydı. Ama bu çalışma yöntemi, bizde, [sayfa 71] doğal nesneleri ve süreçleri o
koskoca bütünle bağlantılarından koparılıp ayrıklanmış (izole
edilmiş) olarak gözlemleme; onları harekette iken değil de durgudayken; aslında değişken değil de durağan olarak; dirilikleri içinde değil de, ölülükleri içinde gözlemleme alışkanlığı
olarak kaldı. Ve Bacon ile Locke, şeyleri bu türlü inceleme tarzını, doğa biliminden felsefeye aktarınca, son yüzyıla özgü,
dar, metafizik düşünce tarzı doğdu.
DİYALEKTİK, METAFİZİĞİN KARŞITIDIR
Metafizikçi için, şeyler ve onların zihinsel yansıları, idealar, ayrıklanmıştır, onların birbiri ardına ve birbirinden ayrı
olarak incelenmeleri gerekir, ve onlar, her zaman için, durağan, kaskatı, belirli inceleme konularıdır. O, kesinlikle uzlaşmaz antitezlerle düşünür. "Sözleri 'evet, evet; hayır, hayır'dır;
bunun dışında olan her şey, kötüdür." Ona göre, bir şey, ya vardır ya da yoktur; bir şey aynı zamanda, hem kendisi ve hem de
kendisinden başka bir şey olamaz. Olumlu ile olumsuz, kesinlikle uyuşmaz; neden ile sonuç, birbirine göre, kaskatı birer
antitez durumundadır.
Bu düşünme tarzı, ilk bakışta, bize çok açık görünür,
çünkü doğru ortak duyu (sound common sense) denen şeyin
düşünme tarzıdır. Ancak, bu doğru ortak duyu, kendi dört duvarının çevrelediği yalınkat alanda saygıdeğer bir yoldaş olmakla birlikte, araştırmanın geniş alemine açılmak cesaretini
gösterince şaşılacak serüvenlerle karşılaşır, ve metafizik düşünce tarzı, genişliği, özel (tikel) araştırma konusunun niteliğine göre değişen birtakım alanlarda yetkili ve gerekli ise de,
eninde sonunda, daha ötesinde tek yanlı, yetersiz, soyut kaldığı, ve çözülmez çelişkiler içinde yittiği bir sınıra ulaşır. Bireysel şeyleri incelerken, onlar arasındaki bağlantıları unutur;
onların varlığını incelerken, o varlığın başlangıcını ve sonunu;
onların durgunluğunu incelerken, hareketini unutur. Ağaçlar
yüzünden ormanı göremez.
Gündelik amaçlarımız için, örneğin, bir hayvanın ölü mü,
65
Friedrich Engels
yoksa diri mi olduğunu biliriz ve söyleyebiliriz. Ama daha yakından araştırılınca, bunun, pek çok halde, hukukçuların [sayfa
72] çok iyi bildiği gibi, pek karmaşık bir iş olduğunu anlarız.
Hukukçular, anasının dölyatağındaki çocuğu öldürmenin cinayet olduğuna usa-uygun bir sınır bulmak için boşuna kafa
yormaktadırlar. Bu, ölüm anını kesinlikle belirlemek kadar
olanaksızdır, çünkü fizyoloji ölümün birdenbire ve bir anlık
bir görüngü olmayıp, çok uzayan bir süreç olduğunu kanıtlamaktadır.
Bunun gibi, her organik varlık, her an hem aynıdır hem de
aynı değildir; her an dışardan sağlanmış maddeleri özümser
ve başka maddeleri dışarı atar; her an vücudun bazı hücreleri
ölür ve yeniden başka hücreler oluşur; uzun ya da kısa bir süre
sonra vücudun maddesi tümüyle yenilenir, onun yerini başka
madde molekülleri alır, öyle ki, her organik varlık, her zaman
kendisidir ve yine de kendisinden başka bir şeydir.
Bundan başka, daha yakından araştırılınca, bir antitezin
iki kutbunun, örneğin olumlu ile olumsuzun, karşıt oldukları
kadar ayrılmaz ve bütün karşıtlıklarına karşın, birbirleriyle ortaklaşa içice olduklarını görürüz. Ve bunun gibi, neden ile sonucun ancak bireysel hallere uygulanmaları sırasında geçerli
kavramlar olduğunu; ama bireysel halleri evrenin bütünüyle
olan genel bağlantıları içinde düşünür düşünmez, neden ile sonucun birbiriyle raslaştığını, ve nedenlerle sonuçların sürekli
olarak yer değiştirdiği evrensel etki ve tepkiyi dikkate aldığımız zaman, neden ile sonucun birbirine karıştığını, öyle ki burada sonuç olan şeyin, orada ve sonra neden olacağını ya da
bunun tersini, vice versa, görürüz.
Bu süreçlerin ve düşünce tarzlarının hiçbiri, metafizik düşünme çerçevesine girmez. Oysa diyalektik, şeyleri ve onların tasarımlarını, ideaları, köklü bağlantıları, sıralanmaları,
hareketleri, başlangıçları ve bitimleri içinde kavrar. Yukarda
anılanlar gibi olan süreçler, bundan dolayı, diyalektiğin kendi
işleme yönteminin birer doğrulanmasıdır.
Doğa, diyalektiğin kanıtıdır ve çağdaş bilimin bu kanıtı
her gün artan çok zengin gereçlerle donattığı ve böylece, şunu
66
gösterdiği söylenmelidir: doğa, metafizik olarak değil, diyalektik olarak işlemektedir; hiç durmaksızın yeniden [sayfa 73]
dönülen bir çemberin o sonsuz değişmezliğinde hareket etmemekte, tersine, gerçek bir tarihsel evrimden geçmektedir. Bununla ilişkili olarak, herkesten önce Darwin'in adı anılmalıdır.
Darwin, bütün organik varlıkların, bitkilerin, hayvanların ve
insanın kendisinin, milyonlarca yıldır olagelen bir evrim sürecinin ürünleri olduğunu kanıtlayarak, metafizik doğa görüşüne en ağır darbeyi indirdi. Ama diyalektik düşünmeyi
öğrenmiş doğa bilginleri sayılabilecek kadar azdır, ve bulunan
sonuçlarla ileri sürülen düşünme tarzının karşıtlığı, teorik doğa
biliminde şimdi başat olan ve öğrenciler kadar öğretmenleri,
okurlar kadar yazarları da umutsuzluğa düşüren o sonsuz karışıklığı açıklamaktadır.
Evrenin, onun evriminin, insan soyunun gelişiminin, ve
bu evrimin insan zihnindeki yansısının doğru bir tasarımı, bundan dolayı, ancak diyalektik yöntemle, dirimin ve ölümün,
ilerleyen ya da gerileyen değişmelerin sayısız etki ve tepkileri
sürekli olarak dikkate alınmakla başarılabilir. Ve yeni Alman
felsefesi, işte bu ruhla çalışmaktadır. Kant, Newton'un o eşsiz
ilk itişin bir defa verilmesinden sonraki kalımlı güneş sistemini ve onun sonsuz süredurumunu, tarihsel bir sürecin, güneşin ve bütün gezegenlerin kendi ekseninde dönen bulutsu
bir kütleden oluşmasının sonucu olarak açıklamakla kariyerine başladı. Ve güneş sisteminin belirli bir başlangıcı olmasından, aynı zamanda, onu gelecekte zorunlu olarak ölümün
izleyeceği sonucunu çıkardı. Laplace, yarım yüzyıl sonra,
Kant'ın teorisinin doğru olduğunu matematikle sınamış, ve
bundan yarım yüzyıl sonra da, spektreskop, uzayda, böyle pek
çeşitli yoğunlaşma aşamalarında ve akkor halinde gaz kütleleri
bulunduğunu saptamıştır.
Bu yeni Alman felsefesi, Hegel sisteminde doruğuna
vardı. Bu sistemde –onun en büyük başarısı hurdadır– doğal,
tarihsel, zihinsel bütün alem, ilk defa bir süreç olarak, yani sürekli hareket, değişim, dönüşüm ve gelişim içinde betimlendi;
ve bu hareketin ve gelişimin tümünü bir bütün yapan iç bağ67
Friedrich Engels
lantı izlenmeye çalışıldı. Bu görüş açısından insanlık tarihi,
artık, olgunlaşmış felsefi sağduyu mahkemesince hepsi de eşit
olarak mahkûm edilebilen ve olabildiği kadar çabuk unutulup
giden anlamsız şiddet eylemlerinin yabanıl [sayfa 74] bir burgacı gibi değil de, insanoğlunun kendisinin evrim süreci olarak görünüyordu. Artık, bu sürecin aşamalı ilerlemesini bütün
çapraşık yolları boyunca izlemek ve onun dışardan raslantı
gibi görünen bütün görüngülerinin iç düzenini ortaya çıkarmak, zihnin ödeviydi.
HEGEL'İN İDEALİST YANILGISI
Hegel sisteminin, ortaya koyduğu sorunu çözmemiş olması, burada, önemsizdir. Onun çığır açan başarısı, problemi
ortaya koymasıydı. Bu, hiç kimsenin tek başına çözemeyeceği
problemlerden biridir. Hegel, –Saint-Simon ile birlikte – çağının en bilgili ve güçlü kafasıydı, yine de, önce kendi bilgisinin o zorunlu sınırlılığı ile ve, sonra da, çağındaki bilginin ve
kavramların sınırlı genişliği ve derinliği ile kuşatılmıştı. Bu sınırlara bir üçüncü eklenmelidir. Hegel bir idealistti. Ona göre,
beynindeki düşünceler, gerçek şeylerin ve süreçlerin azçok
soyut resimleri değildi, tam tersine, şeyler ve onların evrimi,
yalnız, alem varolmadan, öncesizlikten beri ve herhangi bir
yerde varolan "Fikir"in (İdea) gerçekleşmiş resimleriydi. Bu
düşünme yolu her şeyi başaşağı ediyor ve alemdeki şeylerin
gerçek bağlantısını tümüyle tersine çeviriyordu. Hegel, tek
olgu gruplarının birçoğunu doğru olarak ve ustalıkla kavramaktadır, yine de hemen yukarda anılan gerekçelerden ötürü,
kötü yamanmış, yapmacık, emek verilmiş, sözün kısası ayrıntı
bakımından yanlış yanları çoktur. Hegel sistemi, aslında, pek
büyük bir başarısızlıktı – ama kendi türünün de sonuncusuydu.
Gerçekte, bir iç ve onmaz çelişkiye yakalanmıştı. Bir yandan,
bu sistemin başlıca önerisi, insan tarihinin bir evrim süreci olduğuydu, ve bunun gereği olarak, insan tarihi, salt gerçek
denen herhangi bir şeyin bulunmasıyla zihinsel olarak kesin
sonuna erişemez. Ama, öte yandan, bu sistem, bu salt gerçeğin
kesin özü olma isteğini ileri sürüyordu. Her şeyi kapsayan ve
68
her zaman için kesin (son) olarak bir doğal ve tarihsel bilgi
sistemi, diyalektik düşünmenin temel yasasına aykırılıktır. Bu
yasa, gerçekten, dış evren konusundaki sistemli bilginin çağdan çağa dev adımlarla ilerleyebileceği düşüncesini asla [sayfa
75] dışarmaz, tam tersine, içerir.
DOĞA ANLAYIŞINDA MATERYALİZME DÖNÜŞ
Alman idealizmindeki köklü çelişkinin algılanması, zorunlu olarak, materyalizme –ama nota bene[49*], 18. yüzyılın
düpedüz metafizik, özellikle mekanik materyalizmine değil–
dönülmesine yolaçtı. Eski materyalizm, bütün eski tarihi usaaykırılığın ve zorbalığın kaba bir yığını olarak gördü; modern
materyalizm, onda, insanlığın evrim sürecini görür, ve amacı
bunun yasalarını bulmaktır. 18. yüzyıl Fransızlarında, ve Hegel'de bile, edinilmiş doğa anlayışı, onun, Newton'un düşündüğü gibi, ölümsüz gök cisimleri ve, Linnaeus'un düşündüğü
gibi, değişmez organik türleriyle birlikte, dar çemberlerde hareket eden, her zaman değişmeden kalan bir bütün olduğudur.
Modern materyalizm, doğa biliminin en yeni buluşlarını benimser; bunlara göre, doğanın da zaman içinde bir tarihi vardır; gök cisimleri de, elverişli koşullarda kendilerini yurtlanan
organik türler gibi doğmakta ve ortadan kalkmaktadır. Ve doğanın, genel olarak, yeniden dolaşılan çemberlerde hareket ettiği hâlâ söylenmek gerekse bile, bu dolaşmalar çok daha
sonsuz büyüklükte boyutlar alır. Her iki durumda da modern
materyalizm, temelinden diyalektiktir ve artık, bilimlerin düzensiz duran kalabalığına bir kraliçe gibi düzen vermek iddiasında olan felsefe çeşitinin yardımcılığına gereksinmesi
yoktur. Her özel bilim, şeylerin ve şeyler üzerine olan bilgimizin büyük bütünü içindeki konumunu aydınlatmak zorunda
kalır kalmaz, bu bütünle uğraşan özel bir bilim fazla ve gereksizdir. Bütün eski felsefeden hâlâ sağ kalan, düşünce bilimi
ve onun yasalarıdır – biçimsel (formel) mantık ve diyalektiktir. Başka ne varsa, hepsi, olumlu (positive) doğa ve tarih biliminin kapsamında kalmıştır.
69
Friedrich Engels
TARİH ANLAYIŞINA MATERYALİZMİN GİRİŞİ
Bununla birlikte, doğa anlayışındaki devrim, ancak, [sayfa
76] araştırmayla sağlanan, uygun olumlu malzemeyle orantılı
olarak yapılabilirken, tarih anlayışında kesin bir değişikliğe
yolaçan tarihsel olgular, çok daha önce ortaya çıkmıştı.
1831'de, Lyon'da, işçi sınıfının ilk büyük ayaklanması oldu;
1838 ile 1842 arasında, İngiliz çartistlerinin ilk ulusal işçi sınıfı hareketi doruğuna ulaştı. Proletarya ile burjuvazi arasındaki sınıf savaşımı, Avrupa'daki en ilerlemiş ülkelerin
tarihinde, bir yandan modern sanayinin, öte yandan da burjuvazinin yeni ele geçirdiği politik üstünlüğünün gelişmesiyle
orantılı olarak, ön plana geçti. Sermaye ve emek çıkarlarının
özdeşliği gibi, başıboş rekabetin sonucu olan evrensel uyum ve
evrensel refah gibi burjuva ekonomi öğretilerini, olgular, giderek daha kesin bir biçimde yalanlıyordu. Bütün bu şeyler,
artık çok eksik olmakla birlikte, onların teorik dışavurumu
olan Fransız ve İngiliz sosyalizmlerinden daha çok bilmezlikten gelinemiyordu. Ama henüz yerinden atılmamış olan idealist tarih anlayışı, ekonomik çıkarlara dayanan sınıf
savaşımları ve ekonomik çıkarlar üzerine hiçbir şey bilmiyordu; üretim ve ekonomik ilişkilerin hepsi "uygarlık tarihi"nin ancak rasgele, ikincil öğeleri olarak görünüyordu.
Yeni olgular, bütün geçmiş tarihin yeniden incelenmesini
zorunlu kıldı. O zaman görüldü ki, bütün geçmiş tarih, ilkel
aşaması ayrı tutulursa, sınıf savaşımları tarihidir; toplumun
birbirleriyle çatışan sınıfları, her zaman, üretim ve değişim
tarzlarının, kısaca, kendi çağlarının ekonomik koşullarının
ürünleridir; toplumun ekonomik yapısı, her zaman, belirli bir
tarihsel dönemin hukuki ve politik kurumlarının olduğu kadar,
dinsel, felsefi ve öteki idealarının bütün üstyapısının asal bir
açıklamasını ancak kendisinden başlayarak yapabileceğimiz
gerçek temeli sağlamaktadır. Hegel, tarihi, metafizikten kurtarmış, diyalektikleştirmişti; ama onun tarih anlayışı, aslında,
idealistti. Ama artık, idealizm son sığınağı olan tarih felsefesinden de kovulmuş; materyalist bir tarih görüşü ortaya konmuş, ve bundan önceki o insanın "varlığını" insanın "bilinci"
70
ile açıklama yöntemi yerine, insanın "bilincini" "varlığı" ile
açıklamanın bir yöntemi bulunmuştu. [sayfa 77]
MARX'IN İKİ ANA BULUŞU
O zamandan beri, sosyalizm artık şu ya da bu usta beynin
rasgele bir buluşu olmaktan çıktı, tarihsel olarak gelişmiş iki
sınıf –proletarya ile burjuvazi– arasındaki savaşımın zorunlu
sonucu oldu. Sosyalizmin ödevi, artık, olabildiği kadar yetkin
bir toplum sistemi uydurmak değildir; ama bu sınıfların ve onların uzlaşmaz karşıtlığının zorunlu olarak doğduğu tarihselekonomik olayların ardışmasını incelemek, ve böylelikle
yaratılmış olan ekonomik koşullarda, çekişmeye son vermenin çaresini bulmaktır. Ama yakın zamanların sosyalizmi, bu
materyalist anlayışa, Fransız materyalistlerinin doğa anlayışlarının, diyalektiğe ve modern doğa bilimine karşıt olduğu
kadar, karşıttı. Yakın zamanların sosyalizmi, varolan kapitalist üretim tarzını ve onun sonuçlarını elbette eleştiriyordu.
Ama onları açıklayamıyordu ve, bu yüzden, onların hakkından gelemiyordu. Ve onları, ancak, kötü oldukları gerekçesiyle
düpedüz reddediyordu. Bu sosyalizm, işçi sınıfının kapitalizm
koşullarında kaçınılmaz olan sömürülmesini ne kadar kuvvetle
haykırdıysa, bu sömürülmenin nerede olduğunu ve nasıl belirdiğini açıkça göstermeye o kadar az güç yetirdi. Ama bunu
yapabilmek için, (1) kapitalist üretim yöntemini, tarihsel bağlantısı ve belirli bir tarihsel dönemdeki kaçınılmazlığı içinde,
ve bundan ötürü, kaçınılmaz çöküşüyle birlikte göstermek; ve
(2) onun hâlâ bir sır olan temel karakterini ortaya çıkarmak
gerekliydi. Bu, artı-değer'in bulunmasıyla yapıldı. Ödenmemiş emeğe elkomanın, kapitalist üretim tarzının ve bu üretim
tarzında ortaya çıkan işçi sömürüsünün temeli olduğu; ve kapitalistin, emekçinin emek-gücünü pazardaki bir meta gibi tam
değerini ödeyerek satın alsa bile, ondan, ona ödediğinden daha
çok değer çıkardığı (sağladığı); ve son çözümlemede, bu artıdeğerin, varlıklı sınıfların ellerinde sürekli olarak artan sermaye birikimlerinin çıktığı değerler tutarını oluşturduğu
gösterildi. Kapitalist üretimin ve sermaye üretiminin doğumu,
71
Friedrich Engels
ikisi de, açıklandı.
Bu iki büyük buluşu, materyalist tarih anlayışını, ve artıdeğer yoluyla kapitalist üretimin sırrının çözümünü, [sayfa 78]
Marx'a borçluyuz. Sosyalizm, bu buluşlarla bir bilim oldu.
Bundan sonra iş, onun bütün ayrıntılarını ve ilişkilerini işlemekti. [sayfa 79]
BİLİMSEL SOSYALİZM
MATERYALİST tarih anlayışı, insanın yaşamını sürdürmeye yarayan araçların üretiminin ve, üretimin yaraşıra, üretilen şeylerin değişiminin bütün toplumsal yapının temeli
olduğu; tarihte ortaya çıkmış her toplumda, zenginliğin dağıtıldığı ve toplumun sınıflara ya da takımlara bölündüğü tarzın,
ne üretildiğine, nasıl üretildiğine ve ürünlerin nasıl değişildiğine bağımlı olduğu önermesinden hareket eder. Bu görüş açısından, bütün toplumsal değişmelerin ve politik devrimlerin
ereksel nedenleri, insanların kafalarında, insanların sonrasız
gerçeği ve adaleti daha iyi kavramalarında değil, ama üretim
ve değişim tarzlarındaki değişmelerde aranmalıdır. Bunlar felsefede değil, her sözkonusu çağm ekonomisinde aranmalıdır.
Varolan toplumsal kurumların [sayfa 80] usa-aykırı ve adaletsiz olduğunun, sağduyunun saçmalaştığının, doğrunun yanlış
hale geldiğinin55 giderek kavranması, yalnızca, üretim ve değişim tarzlarında sessizce değişmeler olduğunun ve eski ekonomik koşullara uyarlanmış toplumsal düzenin artık onlara
uymaz hale geldiğinin kanıtıdır. Bundan şu da anlaşılır: günışığına çıkarılan aykırılıklardan kurtulmanın araçları da, değişmiş üretim tarzlarının kendilerinde, epeyce gelişmiş halde
bulunmak gerekir. Bu araçlar, tümdengelim yoluyla temel ilkelerden çıkarılmamalı, ama yürürlükteki üretim sisteminin
çetin olgularında aranıp bulunmalıdır.
Öyleyse, modern sosyalizmin bu bağlantıdaki konumu
nedir?
72
ÜRETKEN GÜÇLERİN EVRİMİ
Toplumun şimdiki yapısı –bu, artık hemen hemen genellikle kabul edilmektedir– bugünkü egemen sınıfın, burjuvazinin yaratışıdır. Marx'tan beri, kapitalist üretim tarzı diye anılan
burjuvaziye özgü üretim tarzı, feodal sistemde, onun bireylere
bağışladığı ayrıcalıklarla, bütün toplumsal aşamalarla ve yöresel tüzel kişiliklerle ve onun toplumsal örgütünün çatısını
belirleyen kalıtsal astlık bağlarıyla uyuşmuyordu. Burjuvazi,
feodal sistemi yıktı ve onun yıkıntıları üzerine kapitalist toplum düzenini, bütün mal sahiplerinin artakalan bütün kapitalist
nimetler için özgür rekabetinin, kişisel özgürlüğünün, yasa
karşısında eşitliğinin egemenliğini kurdu. Kapitalist üretim
tarzı, o zamandan beri, özgürlük içinde gelişebildi. Buhar, makineler ve makinelerin makinelerle yapımı, eski manüfaktürü
modern sanayiye dönüştürdüğünden beri, burjuvazinin kılavuzluğunda serpilen üretken güçler, daha önce işitilmemiş bir
hızla ve işitilmemiş bir ölçüde gelişti. Ama tıpkı kendi çağında
eski manüfaktürün ve onun etkisinde daha da gelişen zanaatçılığın, loncaların, feodal kösteklerle çatışmaya düştüğü gibi,
şimdi de modern sanayi, kapitalist üretim tarzının kendisini
içine kapattığı sınırlarla çatışmaya düşüyor. Yeni üretken güçlerin kapitalist kullanım tarzı, o büyüyen güçlere şimdiden dar
geliyor. [sayfa 81]
Ve üretken güçlerle üretim tarzları arasındaki bu çatışma,
ilk günah ile tanrısal adalet arasındaki çatışma gibi, insanoğlunun kafasından çıkmıyor. Bu çatışma, gerçekte, nesnel olarak, bizim dışımızda ve kendisini yaratan insanların bile istenç,
ve davranışlarından bağımsız olarak vardır. Modern sosyalizm,
gerçekte, bu çatışmanın, düşünce halinde yansımasından; bu
çatışmanın, önce ondan en çok zarar gören sınıftan, işçi sınıfından olanların zihinlerindeki düşüncel (ideal) yansısından
başka bir şey değildir.
73
Friedrich Engels
TOPLUMSAL NİTELİK KAZANMIŞ "ÜRETKEN
GÜÇLER" İLE BİREYSEL KALMIŞ "ÜRETİM BİÇİMLERİ" ARASINDAKİ ÇATIŞMA (ÜRETİM DÜZENİ İLE MÜLKİYET DÜZENİ ARASINDAKİ
ÇATIŞMA)
Öyleyse, bu çatışma neden oluşmaktadır?
Kapitalist üretimden önce, yani ortaçağda, emekçilerin
kendi üretim araçlarındaki özel mülkiyetine dayanan küçük
üretim; kırda, özgür ya da serf olan küçük çiftçilerin tarımı:
kentlerde, loncalarda örgütlenmiş elzanaatçılığı, genellikle yürürlükteydi. Emek aletleri –toprak, tarımsal aletler, işlik
(atelye), avadanlık–, tek tek bireylerin, tek işçinin kullanmasına uyarlanmış emek aletleriydi ve, bu yüzden, zorunlu olarak, küçük, önemsiz ve sınırlı idi. Ama, işte bundan ötürü,
genellikle, hepsi de üreticinin kendisinindi. Bu dağınık, sınırlı
üretim araçlarını biraraya toplamak, genişletmek ve onları o
günün güçlü üretim kaldıraçlarına dönüştürmek – bu, kesinlikle, kapitalist üretimin ve onu gerekli bulan burjuvazinin tarihsel rolüydü. Marx, Kapital, Dördüncü Kısımda, bunun 15.
yüzyıldan bu yana, basit elbirliği, manüfaktür ve modern sanayi olmak üzere, üç evrede nasıl başarıldığının tarihini ayrıntılı olarak açıklamıştır. Ama burjuvazi, gene aynı bölümde
gösterildiği gibi, bu cüce üretim araçlarını, onları aynı zamanda bireysel üretim araçları olmaktan çıkarıp insanların
ancak ortaklaşa (elbirliğiyle) işletebileceği toplumsal üretim
araçları haline getirmeden, büyük üretken güçlere dönüştüremezdi. Çıkrığın, eltezgahının, demirci çekicinin yerine iplik
makinesi, mekanik tezgah, buharlı çekiç [sayfa 82] kondu; bireysel işliğin yerini yüzlerce, binlerce işçinin işbirliğini gerektiren fabrika aldı. Üretim araçları gibi, üretimin kendisi de,
bir bireysel işlemler dizisinden bir toplumsal işlemler dizisine,
ve ürünler, bireysel ürünlerden toplumsal ürünlere dönüştü.
Artık fabrikalardan çıkan iplik, kumaş, madensel eşya, tamamlanmadan önce ardarda ellerinden geçtiği birçok işçinin
ortak ürünüydü. Bu işçilerin hiçbiri, "şunu ben yaptım; bu
benim ürünümdür", diyemiyordu.
74
Ama, belirli bir toplumda, kerte kerte ve önceden düşünülmüş bir plana dayanmadan emekleyen kendiliğinden işbölümü üretimin temel biçimi ise, orada ürünler, karşılıklı
değişimi, alımı ve satımı, tek tek üreticilerin çeşitli gereksinmelerini giderebilecek hale getiren metalar biçimini alır. Ve
ortaçağdaki hal buydu. Örneğin, köylü, tarımsal ürünleri zanaatçıya satıyor ve ondan el işi ürünler satın alıyordu. Bu bireysel üreticiler toplumuna, meta üreticileri toplumuna, yeni
bir üretim tarzı girdi. Toplumun bütününde başat olan, kendiliğinden ve hiçbir belirli plana dayanmadan gelişmiş eski işbölümünün ortasında, artık belirli bir plana dayanan, fabrika
içinde örgütlenmiş, yeni işbölümü belirdi; bireysel üretimin
yanıbaşında, toplumsal üretim ortaya çıktı. Her ikisinin de
ürünleri aynı pazarda ve, bundan dolayı, hiç değilse yaklaşık
olarak eşit fiyatlarla satıldı. Ama belirli bir plana dayanan
örgüt, kendiliğinden oluşmuş işbölümünden daha güçlüydü.
Bireylerin ortaklaşmasının toplumsal güçleriyle çalışan fabrikalar, mallarını, tek başlarına çalışan küçük üreticilerden çok
daha ucuza üretiyordu. Bireysel üretim, bütün alanlarda, birbiri
ardına yenildi. Toplumsallaştırılmış üretim, eski üretim yöntemlerinin hepsini baştan aşağı değiştirdi. Ama onun devrimci
karakteri, aynı zamanda, öylesine az anlaşılıyordu ki, tersine,
meta üretimini artırmanın ve geliştirmenin bir aracı olarak tanıtılıyordu. Toplumsal üretim ortaya çıktığı zaman, meta üretimi ve değişimi için belirli araçları, ticaret sermayesini,
zanaatçılığı, ücretli emeği hazır buldu ve bol bol kullandı.
Böylece, toplumsallaştırılmış üretim, kendisini yeni bir üretim biçimi olarak tanıtmakla birlikte, onun yarattığı koşullarda,
eski mal edinme biçimlerinin tam geçerlikte kalması, ve onun
ürünlerine de [sayfa 83] uygulanması, doğal bir şeydi.
Meta üretimi evriminin ortaçağ aşamasında, emek ürününün kimin olacağı sorunu ortaya çıkamazdı. Bir kural olarak,
bireysel üretici, ürünü genellikle yine kendi el işi olan hammaddeden, kendi aletleriyle, kendisinin ya da ailesinin el emeğiyle üretiyordu. Yeni ürünü mal edinmesine hiç gerek yoktu.
Ürün, doğal olarak, tümüyle onundu. Ürün üzerindeki mülki75
Friedrich Engels
yeti, bundan dolayı, onun kendi emeğine dayanıyordu. Başkasının yardımına başvurulan yerde bile, bu, genellikle az
önemliydi, ve pek genel olarak, ücretten başka bir şeyle ödeniyordu. Lonca çırakları ve kalfalar, doyurulmak ve ücret
almak için öğrenmekten çok, kendi başlarına usta olmaya çalışıyorlardı.
Bu sırada, üretim araçları ve üreticiler büyük işliklerde ve
manüfaktürlerde toplanıyor, gerçekten toplumsallaştırılmış
üretim araçlarına ve toplumsallaştırılmış üreticilere dönüşüyorlardı. Ama toplumsallaştırılmış üreticiler ile üretim araçları ve onların ürünleri, bu değişmeden sonra hâlâ önceki gibi,
yani bireylerin üretim araçları ve ürünleri gibi işlem görüyordu. O zamana kadar, emek aletlerinin sahibi, ürünü mal
edinmişti, çünkü, ürün onun ürünüydü ve başkalarının yardımı
istisna idi. Şimdi, emek aletlerinin sahibi, ürün artık onun
ürünü olmayıp başkalarının emeğinin ürünü olmakla birlikte,
ürünü kendisine mal edegelmekteydi. Böylelikle, artık toplumsal olarak üretilen ürünleri, üretim araçlarını gerçekten çalıştıranlar ve metaları gerçekten üretenler değil, ama
kapitalistler mal ediniyordu. Üretim araçları ve ürünün kendisi aslında toplumsallaşmıştı; ama bireylerin özel üretimini
ve, bundan dolayı, herkesin kendi öz ürününe sahip olmasını
ve pazara götürmesini önkoşul sayan eski mal edinme biçimine bağımlı kılınıyordu. Üretim tarzı, ikincinin dayandığı koşulu ortadan kaldırmakla birlikte, mal edinmenin bu biçimine
bağımlı kalıyordu.[50*] [sayfa 84]
Yeni üretim tarzına kapitalist niteliğini veren bu çelişki,
bugünkü toplumsal uzlaşmaz karşıtlıkların hepsinin çekirdeğini içermektedir. Yeni üretim tarzının önemli bütün üretim
alanlarındaki ve bütün imalatçı ülkelerdeki üstünlüğü arttığı
oranda bireysel üretim önemsiz bir hale geldi, toplumsallaştırılmış üretim ile kapitalist mal edinmenin bağdaşmazlığı, o
oranda günışığına çıktı.
76
ÜRETKEN GÜÇLER İLE
KAPİTALİST MÜLKİYET ARASINDAKİ
UZLAŞMAZ KARŞITLIK, SINIFLARIN
UZLAŞMAZ KARŞITLIĞINDA AÇIĞA VURULUR
Daha önce söylediğimiz gibi, ilk kapitalistler, emeğin
öbür biçimlerinin yanıbaşında, ücretli emeği de pazarda kendileri için hazır buldular. Ama bu, istisnai, tamamlayan, yardımcı, süreksiz bir ücretli emekti. Arada bir gündelikçi olarak
çalışan tarım emekçisinin kendisini ancak zar-zor geçindiren
üç-beş dönüm toprağı vardı. Loncalar öylesine örgütlenmişti
ki, bugünün kalfası yarının ustası oluyordu. Ama üretim araçları toplumsallaştmış kapitalistlerin ellerinde toplanır toplanmaz, bunların hepsi değişti. Bireysel üreticinin ürünü gibi,
üretim araçları da, gittikçe değersizleşti; ona, kapitalistin buyruğunda ücretli işçi olarak çalışmaktan başka hiçbir şey kalmadı. Önceleri istisna ve yardımcı olan ücretli emek, artık
bütün üretimin kuralı ve temeli oldu; önceleri tamamlayanken,
artık işçinin geri kalan biricik görevi oldu. Bir süre için ücretli
işçi olan, ömür boyu ücretli işçi oldu. Bu sürekli ücretli işçilerin sayısı ayrıca feodal düzenin aynı zamanda çökmesi, feodal beylerin maiyetindekilerin dağılması, köylülerin
yerlerinden yurtlarından kovulması vb. ile görülmemiş ölçüde
arttı. Bir yanda ellerinde üretim araçları toplanmış bulunan kapitalistler, ve öte yanda emek-gücünden başka hiçbir şeyi olmayan üreticiler olmak üzere, ayrılma tamamlandı.
Toplumsallaştırılmış üretim ile kapitalist mal edinme arasındaki çelişki, proletarya ile burjuvazi arasındaki uzlaşmaz karşıtlık olarak belirdi. [sayfa 85]
DEĞİŞİMİN GENELLEŞMESİ,
TOPLUMSAL ÜRETİMDE ANARŞİ
Kapitalist üretim tarzının, toplumsal bağı ürünlerini değişmek olan meta üreticileri toplumuna, bireysel üreticiler toplumuna, sızdığını gördük. Ama meta üretimine dayanan
toplumun şu özelliği vardır: Üreticiler, kendi toplumsal karşılıklı ilişkileri üzerindeki denetimlerini yitirmişlerdir. Herkes,
77
Friedrich Engels
kendisi için, elindeki rasgele üretim araçlarıyla, bireysel gereksinmelerini değişimle sağlamak amacıyla üretir. Hiç kimse,
özel malının ne kadarının pazara çıkacağını, ve bunun ne kadarının talep edileceğini bilmez. Hiç kimse, kendi bireysel ürününün gerçek bir taleple karşılaşıp karşılaşmayacağını, üretim
giderlerini çıkarıp çıkarmayacağını ya da malını satıp satamayacağını bile, asla bilmez. Toplumsallaştırılmış üretimde
anarşi egemendir.
Ama meta üretiminin de, üretimin bütün öbür biçimlerinin olduğu gibi, kendine özgü, kendi içinde taşıdığı, kendinden
ayrılamayan yasaları vardır; ve bu yasalar, anarşiye karşın,
anarşi içinde ve anarşiyle işler. Bu yasalar, toplumsal karşılıklı
ilişkilerin biricik kalımlı biçiminde yani değişimde kendilerini
açığa vurur, ve orada bireysel üreticileri zorunlu rekabet yasaları olarak etkiler. Üreticiler, başlangıçta, bu yasaları bilmezler; onları kerte kerte ve yaşantı sonucu olarak bulmaları
gerekir. Onun için, bu yasalar, üreticilerden bağımsız olarak,
ve onlarla uzlaşmaz karşıtlık içinde, onların özel üretim biçiminin amansız doğal yasaları olarak işler. Ürün, üreticileri yönetir.
Ortaçağ toplumunda, özellikle ilk yüzyıllarda, üretim, aslında bireyin gereksinmelerini karşılamaya yönelmişti. Çoğunlukla, yalnız üreticinin ve ailesinin gereksinmelerini
karşılıyordu. Kırdaki gibi, kişisel bağımlılık ilişkilerinin bulunduğu yerlerde, feodal beyin gereksinmelerinin doyurulmasına da yardım ediliyordu. Onun için bütün bu durumlarda,
değişim yoktu; ve bundan dolayı, ürünler, meta niteliğini almıyordu. Köylü ailesi, yiyeceğini olduğu gibi, giyeceğini ve
kullanacağını, gereksindiği şeylerin aşağıyukarı hepsini, üretiyordu. Ancak kendi öz gereksinmesini ve feodal beyinin
[sayfa 86] ayni vergilerini karşılamaya yetenden fazlasını ürettiğinde, ancak o zaman, meta da üretmiş oluyordu. Toplumsallaştırılmış değişime katılan ve satışa sunulan bu fazlalık,
meta oluyordu.
Kentlerdeki zanaatçıların daha başlangıçta, değişim için
üretmek zorunda kaldıkları doğrudur. Ama onlar da, bireysel
78
gereksinmelerinin en büyük kesimini kendileri sağlıyordu. Bu
zanaatçıların bahçeleri, küçük tarlaları vardı. Davarlarını, aynı
zamanda kereste ve odun sağladıkları kamu ormanına gönderiyorlardı. Kadınlar keten, yün eğiliyordu vb.. Değişim amacıyla üretim, meta üretimi, ancak başlangıcındaydı. Bundan
dolayı, değişim sınırlı, pazar dar, üretim yöntemi dengeli idi;
dışarda kapalı yerellik, içerde yerel birlik; kırda mark, kentte
lonca vardı.
Ama meta üretiminin yaygınlaşmasıyla, ve özellikle kapitalist üretim tarzının başlamasıyla, o güne kadar uyuklayan
meta üretimi yasaları, daha açıkça ve daha büyük güçle yürürlüğe girdi. Eski bağlar gevşedi, eski kapalılığın sınırları parçalandı, üreticiler gittikçe bağımsız, ayrıklanmış meta
üreticileri oldular. Toplumsal üretimi, genel olarak plansızlığın, raslantının, anarşinin yönettiği belli oldu; ve bu anarşi arttıkça arttı.
ÖBÜR UZLAŞMAZ KARŞITLIK:
ÜRETİMİN FABRİKADA ÖRGÜTLENDİRİLMESİ,
BÜTÜN TOPLUMDA ÜRETİM ANARŞİSİ
Ama kapitalist üretim tarzının bu toplumsallaştırılmış üretim anarşisini yeğinleştirmek için yararlandığı başlıca araç,
anarşinin tam karşıtıydı. Bu, her bağımsız üretim kurumunda,
toplumsal bir tabana oturan üretimin gelişen örgütlenmesiydi.
Bununla o eski, sessiz, kararlı koşullara son verildi. Üretimdeki bu örgütlenme, bir sanayi dalına sokulduğu her yerde, yanında eski yöntemlerin hiçbirinin kullanılmasına artık izin
vermedi. İş alanı, bir savaş alanı oldu. Büyük coğrafi keşifler,56 ve onları izleyen sömürgeleştirmeler, pazarları çoğalttı
ve zanaatçılığın manüfaktüre dönüşmesini çabuklaştırdı. Savaşım yalnız belirli yerlerin bireysel [sayfa 87] üreticileri arasında patlamakla kalmadı. Yerel savaşımlar, büyüyerek, ulusal
savaşımların sınırına, 17. ve 18. yüzyılın ticaret savaşlarına
kadar genişledi.57
79
Friedrich Engels
Ensonu, modern sanayi ve dünya pazarının açılması, savaşımı evrenselleştirdi, ve aynı zamanda, işitilmedik ölçüde
azgınlaştırdı. Az ya da çok üstün olmalarına göre, üretimin
doğal ya da yapay koşulları, bireysel kapitalistler arasında,
bütün sanayiler ve bütün ülkeler arasında olduğu gibi, varolmanın ya da olmamanın yazgısını belirledi. Düşen, hiç acımasız, bir yana atıldı. Bu, Darwin'in bireylerin yaşama
savaşının yeğinleştirilmiş bir azgınlıkla doğadan topluma aktarılmışıydı. Hayvan için doğal olan varolma koşulları, insan
gelişiminin son kertesi olarak belirir. Toplumsallaştırılmış üretim ile kapitalist mal edinme arasındaki çelişki, artık bireysel
işliklerdeki üretimin örgütlenmişliği ile toplumdaki genel üretim anarşisi arasında bir uzlaşmaz karşıtlık olarak kendisini
gösterir.
80
SONUÇLAR:
1. YIĞINLARIN PROLETERLEŞMESİ, ISSIZLIK
(YEDEK SANAYİ ORDUSU), YOKSULLUK
Kapitalist üretim tarzı, daha kökeninde, kendiliğinden varolan uzlaşmaz, karşıtlığın bu iki biçiminde kendisini gösterir. Önce Fourier'nin bulduğu bu "kısır döngü"den asla
kurtulamaz. Fourier'nin kendi çağında göremediği şey, bu döngünün yavaş yavaş daraldığı; hareketin daha çok bir sarmal
çizdiği ve, gezegenlerin hareketinin dönülen merkezle çarpışarak sona ermesi gibi, bir sona varmak gerektiğiydi, insanların büyük çoğunluğunu gitgide proleterler durumuna
dönüştüren şey, üretimdeki toplumsal anarşinin itici gücü, ve
sonunda üretimdeki anarşiye bir son verecek olanlar da, proleter yığınlardır. Büyük sanayideki makinelerin sonsuz yetkinleşme anıklığını, tekbaşına alınmış her sanayici kapitalist
için, onu yıkım tehdidi altında kendi maşinizmini gitgide daha
da yetkinleştirmeye zorlayarak, buyurucu bir yasa durumuna
dönüştüren şey, üretimdeki toplumsal anarşinin itici gücüdür.
[sayfa 88]
Ama makinelerin yetkinleşmesi, insan emeğini gereksiz
kılıyor. Makinelerin kullanılması ve çoğalması, birkaç maki;
ne işçisinin milyonlarca el işçisini yerlerinden etmesi demekse;
makinelerin geliştirilmesi, gittikçe artan sayıda makine işçisi81
Friedrich Engels
nin kendi kendilerini yerlerinden etmesi demektir. Bu, sonunda, kullanılmaya hazır ücretli işçilerin, sermayenin ortalama gereksinmesini aşan sayıda ortaya çıkması; 1845'te
dediğim gibi,[51*] sanayinin son hızla çalıştığı zamanlarda
kullanılmaya hazır tam bir yedek sanayi ordusunun oluşması;
ve o kaçınılamayan çatırtı kopunca bunların sokağa atılması;
sermayeye karşı vermekte olduğu varolma savaşımında işçi
sınıfının sırtına ezici bir yük vurulması; ücretleri sermayenin
çıkarlarına uygun bir düşük düzeyde tutmak için bir düzenleyici demektir. Marx'ın deyişiyle, makinelerin, sermayenin işçi
sınıfına karşı savaşımında en zorlu silah haline gelmesi; emek
aletlerinin, emekçinin elindeki geçim araçlarını sürekli olarak
zorla çekip alması; işçinin öz ürününün, işçiye boyun eğdiren
bir araca dönüşmesi, işte böyle olmaktadır.[52*] Emek aletlerinin tutumlu kullanımının, aynı zamanda, başlangıçtan beri,
emek-gücünün hiç umursanmadan boşuna harcanması; ve
emeğin görevini yaptığı normal koşullara dayanan soygunculuk halini alması; emek-zamanını kısaltmak için en güçlü araç
olan makinelerin, emekçinin ve ailesinin zamanının her anını,
sermayenin değerini artırması için kapitalistin buyruğuna
sokan en şaşmaz araçlar olması, işte böyle gerçekleşmektedir.[53*] Bazılarının aşırı çalışmasının, başkalarının boş gezmesinin önkoşulu halini alması, ve bütün dünyada yeni
tüketiciler arayan modern sanayinin, kendi ülkesindeki yığınların tüketimini açlıktan ölmeyecek en düşük düzeyde kalmaya
zorlaması, ve bu yüzden kendi öz yurdundaki pazarı yıkması,
işte böyle olmaktadır. "Nispi artı-nüfusu ya da yedek sanayi
ordusunu, birikimin büyüklüğü ve hızı ile her zaman dengeli
durumda tutan yasa, emekçiyi, sermayeye, Vulcan'ın Prometheus'u [sayfa 89] kayalara mıhlamasından daha sağlam olarak
perçinler. Sermaye birikimine tekabül eden bir sefalet birikimi
yaratır. Bu yüzden, bir kutupta servet birikimi, öbür kutupta,
yani kendi emeğinin ürününü sermaye şeklinde üreten sınıfın
tarafında, sefaletin, yorgunluk ve bezginliğin, köleliğin, bilisizliğin, zalimliğin, akli yozlaşmanın birikimi ile aynı anda
olur." (Marx’ın Capital'i [Sonnenschein & Co.], s. 671.[54*])
82
Ve kapitalist üretim tarzından, ürünlerin bir başka türlü bölüştürülmesini beklemek, bir bataryanın elektrotlarının bataryaya
bağlı oldukları sürece, asitli suyu ayrıştırmamasını, oksijeni
artı, hidrojeni eksi kutupta açığa çıkarmamasını beklemekle
birdir.
SONUÇLAR:
2. AŞIRI-ÜRETİM, BUNALIMLAR, SERMAYENİN
YOĞUNLAŞMASI
Modern makinelerin durmadan artan yetkinleşebilirliğinin, toplumsal üretimdeki anarşi ile, her sanayici kapitalisti,
kendi makinelerini durmadan iyileştirmekle, onların üretken
gücünü durmadan artırmakla yükümlü tutan zorun, bir yasa
haline geldiğini görmüştük. Üretim alanını genişletmenin kıt
olanağı, kapitalist için buna benzer zorunlu bir yasaya dönüşür. Modern sanayinin pek büyük genişleme gücü, –ki bunun
yanında gazların genişlemesi gerçekten çocuk oyuncağı kalır–
, tüm direnmeyle alay eden bir nitel ve nicel genişleme zorunluğu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu direnme tüketimden,
sürümden, modern sanayi ürünlerinin pazarlarından gelir. Ama
pazarların yaygın ve yoğun genişleme yeteneğini yöneten yasalar tümüyle farklıdır ve daha düşük güçlü işlemektedir. Pazarların genişlemesi, üretimin genişlemesine ayak uyduramaz.
Çatışma kaçınılmaz olur ve kapitalist üretim tarzı ortadan kaldırılmadığı sürece, herhangi bir gerçek çözümle sonuçlanamayacağı için, çatışmalar dönemli olur. Kapitalist üretim,
başka bir "kısır döngü" doğurur.
Gerçekten, ilk bunalımın çıktığı 1825'ten beri, bütün
[sayfa 90] sınai ve ticari alem, bütün uygar ulusların ve onların azçok barbar çanak yalayıcılarının ülkelerindeki üretim ve
değişim, aşağıyukarı her on yılda bir, çığrından çıkmaktadır.
Alışveriş durmakta; pazarlar malla dolup taşmakta; satılamayacak kadar çok olan ürünler birikmekte; kredi kesilmekte;
fabrikalar kapanmakta; işçi yığınları, gereğinden çok geçim
aracı ürettikleri için, geçim araçlarından yoksun olmaktadır;
83
Friedrich Engels
iflaslar iflasları, hacizler hacizleri kovalamaktadır. Durgunluk
yıllarca sürmekte; üretken güçler ve ürünler, birikmiş meta yığını epeyce değerden düşerek sonunda elden çıkarılıncaya,
üretim ve değişim giderek yeniden canlanmaya başlayıncaya
kadar, büyük ölçüde boşa harcanmakta ve ortadan kaldırılmaktadır. Gidiş, yavaş yavaş hızlanmakta, tırısa dönüşmektedir. Tırıstaki sanayi, eşkin gitmeye başlamakta, eşkin gidiş,
tam bir sınai ve ticari kredi ve spekülasyon engelli yansının
dolu dizgin dörtnalına gelişmekte, ve bu da, sonunda, boyun
kıran atlayışların ardından, başladığı yerde –bir bunalım çukurunda– bitmektedir. Ve bu, durmadan yinelenmektedir.
1825'ten beri beş kez başımızdan geçen bu hal, şimdi (1877)
altıncı kez başımıza geliyor. Ve bu bunalımların karakteri öylesine açıkça belirmektedir ki, Fourier, onların ilkine "crise
pléthorique", bolluktan doğan bunalım, dediği zaman, hepsine
uygun düşen tanımı yapmıştır.
Bu bunalımlarda, toplumsallaştırılmış üretim ile kapitalist mal edinme arasındaki çelişki, korkunç bir patlamaya varır.
Meta dolaşımı, o an için, durmuştur. Dolaşım aracı olan para,
dolaşım için bir engel olur. Bütün meta üretim ve dolaşım yasaları altüst olmuştur, çatışma doruğuna ulaşmıştır. Üretim
tarzı, değişim tarzına karşı ayaklanmış durumdadır.
Fabrika içindeki toplumsallaştırılmış üretim örgütünün
kendisiyle yanyana bulunan ve kendisine egemen olan o toplumdaki üretim anarşisi ile bağdaşmaz hale geldiği noktaya
kadar gelişmesi olgusu, bunalımlar sırasında, büyük birçok kapitalistin ve daha da çok sayıda küçük kapitalistin yıkıma uğraması ile ortaya çıkan zorlu sermaye yoğunlaşması gerçeğini,
kapitalistlerin kendilerine de kabul ettirmiştir. [sayfa 91] Kapitalist üretim tarzının bütün mekanizması, kendi öz yaratıları
olan üretken güçlerin baskısı altında işlemez olur. Bütün bu
üretim araçları kitlesini sermayeye dönüştürmeye artık güç yetiremez. Üretken güçler boş durur, ve aynı nedenle, yedek sanayi ordusu da boş durmak zorundadır. Üretim araçları, geçim
araçları, çalıştırılmaya hazır emekçiler, üretimin ve genel servetin bütün bu öğeleri, bol bol vardır. Ama "bolluk, sıkıntının
84
ve yoksunluğun kaynağı olur" (Fourier), çünkü üretim ve
geçim araçlarının sermayeye dönüşmesine asıl engel olan şey
odur. Çünkü kapitalist toplumda, üretim araçları, ancak önce
sermayeye, insan emek-gücünü sömürme araçlarına dönüştükleri zaman işleyebilirler. Üretim ve geçim araçlarının bu
sermayeye dönüşme zorunluluğu, onlarla işçiler arasında bir
hayalet gibi durur. Üretimin maddesel ve kişisel kaldıraçlarının biraraya gelmesini önleyen yalnız odur; üretim araçlarının
işlemesini, işçilerin çalışmasını ve yaşamasını yasaklayan yalnız odur.
BİREYSEL KAPİTALİZMİN ORTADAN
KALKMASINA DOĞRU
Bundan dolayı, bir yandan, kapitalist üretim tarzı kendisinin bu üretken güçleri yönetegitmeye yetersiz olduğunu ortaya koymaktadır. Öte yandan, bu üretken güçlerin kendileri,
varolan çelişkinin giderilmesine, sermaye olma niteliklerinin
ortadan kaldırılıp toplumsal üretken güçler olma karakterlerinin eylemle (fiilen) tanınmasına doğru gittikçe artan bir enerjiyle ilerlemektedirler.
Etkileri gittikçe artan üretken güçlerin sermaye olma niteliklerine karşı bu ayaklanması, kendilerindeki toplumsal karakterin tanınması için gittikçe sertleşen bu zorunluk, kapitalist
sınıfın kendisini, kapitalist koşullarda olabildiği ölçüde, gitgide toplumsal üretken güçler olarak görmeye zorlamaktadır.
Sanayinin son hızla çalıştığı dönem, kredinin sınırsız şişkinliği
(enflasyonu) ile birlikte, en az, büyük kapitalist kurumların
çökmesiyle kopan çatırtının kendisi kadar, üretim araçlarının
o farklı çeşitlerde karşımıza çıkan anonim ortaklıklar biçiminde büyük çapta toplumsallaştırılmasına [sayfa 92] yolaçar.
Bu üretim ve dağıtım araçlarının birçoğu, başlangıçtan beri,
öylesine büyüktür ki, bunlar, demiryolları gibi, bütün öbür kapitalist işletme biçimlerini dışarırlar. Evrimin daha ileri bir aşamasında, bu biçim de elvermez olur. Belirli bir ülkedeki
sanayinin belirli bir dalındaki büyük üreticiler, bir "tröst”te,
üretimi düzenlemeyi amaç edinen bir birlikte birleşir. Bunlar,
85
Friedrich Engels
toplam üretim tutarını belirler, onu aralarında bölüşür ve böylelikle önceden saptanmış satış fiyatını zorla kabul ettirirler.
Ama bu tür tröstler, işler kötüleşir kötüleşmez, genellikle dağılmaya eğilimlidir, ve işte bundan ötürü, birliğin daha çok yoğunlaşmasını zorunlu kılmaktadır. Sözkonusu sanayinin tümü,
tek bir dev anonim ortaklığa dönüşür; iç rekabet, yerini bu tek
ortaklığın iç tekeline bırakır. Bu, 1890'da, İngiliz alkali üretiminde böyle olmuştur. Sözkonusu üretim, şimdi, 48 büyük
fabrikanın bir ortaklıkta birleşmesinden sonra, 6.000.000 İngiliz liralık bir sermaye ile ve bir tek plana göre yönetilmektedir.
Tröstlerde, rekabet özgürlüğü, tam kendi karşıtına, tekele
değişir; ve kapitalist toplumun belirli hiçbir plana dayanmayan üretimi, kapıyı çalan sosyalist toplumun belirli bir plana
dayanan üretimine teslim olur. Bu, elbette, yine kapitalistlerin
yararına ve çıkarına olduğu ölçüde gerçekleşir. Ama bu durumda, sömürü öylesine apaçıktır ki, yıkılması gerekir. Hiçbir
ulus, tröstlerin yönettiği üretime, kâr payı satıcılarından küçük
bir takımın toplumu yüzsüzce sömürmesine katlanamaz.
Her halde, tröstlerle birlikte ya da tröstler olmadan, kapitalist toplumun resmî temsilcisi –devlet–, üretimin yönetimini
eninde sonunda üzerine almalıdır.[55*] Bu devlet [sayfa 93]
mülkiyetine dönme zorunluluğu, önce büyük haberleşme ve
ulaştırma kurumlarında –posta, telgraf ve demiryolları– duyulmuştur.
Bunalımlar, burjuvazinin modern üretken güçleri yönetmeye artık yetersiz olduğunu gösteriyorsa, büyük üretim ve
dağıtım kurumlarının anonim ortaklıklara dönüşmesi, tröstler
ve devlet mülkiyeti, burjuvazinin bu amaç için ne kadar gereksiz olduğunu gösterir. Artık kapitalistin bütün toplumsal
görevlerini aylıklı memurlar yapmaktadır. Kapitalistin, artık,
kâr paylarını cebe atmaktan, faiz kuponu kesmekten ve farklı
kapitalistlerin birbirlerinin sermayelerini yağma ettikleri borsada kumar oynamaktan başka toplumsal bir görevi yoktur.
Kapitalist üretim tarzı, önce işçileri yerlerinden eder. Şimdi
ise kapitalistleri yerlerinden ediyor ve onları, tıpkı işçiler gibi,
86
doğrudan doğruya yedek sanayi ordusu saflarına değilse de,
fazla-nüfus saflarına sokuyor.
Ama gerek anonim ortaklıklara, gerek devlet mülkiyetine
dönüşme, üretken güçlerin kapitalist niteliğini ortadan kaldırmaz. Bu, anonim ortaklıklarda ve tröstlerde besbellidir. Ve modern devlet, gene ancak burjuva toplumun, kapitalist üretim
tarzının, işçilerin olduğu kadar bireysel kapitalistlerin de saldırılarına karşı maddesel koşullarını sürdürme görevini verdiği örgüttür. Modern devlet, biçimi ne olursa olsun, aslında,
kapitalist bir makinedir, kapitalistlerin devletidir, toplam ulusal sermayenin ideal kişileştirilmesidir. Üretken güçlerin yönetimini ele almada ne kadar ileri giderse, gerçekte o kadar
çok ulusal kapitalist olur, o kadar çok yurttaşı sömürür. İşçileri,
ücretli işçiler –proleterler– [sayfa 94] olarak kalırlar. Kapitalist ilişki ortadan kaldırılmaz, daha da olgunlaştırılır. Ama olgunlaşınca, artık kopup düşer. Üretken güçler üzerinde devlet
mülkiyeti, çatışmanın çözümü değildir, ama çözümünün öğelerini oluşturan teknik koşullar onun içinde gizlidir.
ÜRETİM ARAÇLARININ VE DEĞİŞİMİN
TOPLUMSALLAŞTIRILMASI
Bu çözüm, ancak çağdaş üretken güçlerin toplumsal niteliğinin eylemle (fiilen) tanınmasında ve bundan ötürü, üretim,
mal edinme ve değişim tarzları ile üretim araçlarının toplumsallaştırılmış niteliğinin uyumlu hale getirilmesinde bulunabilir. Ve bu, bir bütün olarak toplumun denetimi ayrı tutulursa,
her türlü denetimin dışına taşan üretken güçlerin mülkiyetini
toplumun açıkça ve doğrudan doğruya ele almasıyla olabilir.
Üretim araçlarının ve ürünlerin toplumsal karakteri, bugün
üreticilere karşı bir durum almıştır; bütün üretimi ve değişimi
dönemli olarak bozmaktadır; tıpkı zorla ve yıkıcılıkla çalışan
kör bir doğa yasası gibi işlemektedir. Ama üretken güçlerin
yönetimini toplumun ele almasıyla, üreticiler, üretim araçlarının ve ürünlerin toplumsal karakterinden, onun özünü tümüyle
kavrayarak, yararlanacaklardır; ve onlar bir karışıklık ve periyodik çökme kaynağı olacak yerde, üretimin kendisi için en
güçlü kaldıraç olacaktır.
87
Friedrich Engels
Etkin toplumsal güçler, kendilerini bilmediğimiz ve hesaba katmadığımız sürece, tıpkı doğal güçler gibi, körü körüne, zorla, yıkıcılıkla işler. Ama onları bir kez anladığımız,
işleyişlerini, yönlerini, etkilerini bir kez kavradığımız zaman,
onları öz isteğimize gittikçe daha çok bağımlı kılmak ve onların aracılığıyla öz amaçlarımıza varmak, yalnız bizim kendimize bağlıdır. Ve bu, günümüzün büyük üretken güçleri için
özellikle geçerlidir. Bu toplumsal eylem araçlarının özünü ve
karakterini anlamaktan inatla kaçındığımız sürece – ve bu anlama işi, kapitalist üretim tarzının ve onun savunucularının hiç
hoşuna gitmez– bu güçler bize karşın, bize karşıt bir durum
alarak işler, yukarda ayrıntılarıyla [sayfa 95] gösterdiğimiz
gibi, bize egemen olur.
Ama onların doğasını bir kez anlayınca, onlar, birlikte çalışan üreticilerin ellerinde egemen kötülük tanrıları olmaktan
çıkıp gönüllü hizmetçilere dönüşebilirler. Fark, fırtınalı havadaki yıldırım elektriğinin yıkıcı gücü ile telgrafta ve elektrik
arkında kumanda altına alınmış elektrik arasındaki fark gibidir; yangın ile insanın hizmetinde yanan ateş arasındaki fark
gibidir. Bugünün üretken güçlerinin gerçek doğasının tanınmasıyla, sonunda, üretimdeki toplumsal anarşi, yerini, topluluğun ve her bireyin gereksinmelerine göre, belirli bir plana
dayanan üretimin toplumsal düzenine bırakır. O zaman, ürünün önce üreticiyi ve sonra mal edineni köleleştirdiği kapitalist mal edinme tarzı yerine, ürünlerin modern üretim
araçlarının niteliğine dayanan mal edinilmesi; bir yandan üretimi sürdürme ve genişletme araçları olarak, doğrudan doğruya toplumsal mal edinme; öte yandan da, geçim ve eğlence
araçları olarak, doğrudan doğruya bireysel mal edinme geçer.
PROLETARYANIN ÖZEL GÖREVİ:
SINIFLARIN VE SINIF DEVLETLERİNİN
ORTADAN KALDIRILMASI
Kapitalist üretim tarzı, nüfusun büyük çoğunluğunu gittikçe daha tam proleterleştirirken, yok olma tehdidi altında bu
devrimi başarmaya zorlanan gücü yaratır. Büyük ve zaten top88
lumsallaştırılmış üretim araçlarının devlet mülkiyetine dönüşmesini gittikçe daha çok zorlarken, bu devrimin başarılması
yolunu da gene kendisi gösterir. Proletarya, politik iktidarı ele
geçirir ve üretim araçlarını devlet mülkiyeti haline getirir.
Ama, böyle yaparken, proletarya olarak kendisini ortadan
kaldırır, bütün sınıf farklarını ve uzlaşmaz sınıf karşıtlıklarını
ortadan kaldırır, devleti de devlet olarak ortadan kaldırır. Uzlaşmaz sınıf karşıtlıklarına dayanan toplumun, buraya kadar,
devlete gereksinmesi vardı. Yani her defasında sömüren sınıfın bir örgütüne; varolan üretim koşullarına dışardan herhangi
bir karışmayı önlemek amacıyla, ve [sayfa 96] bundan ötürü,
özellikle, sömürülen sınıfları belirli üretim tarzına karşılık olan
baskı koşullarında (kölelik, serflik, ücretli-emek) zorla tutmak
amacıyla bir örgüte gereksinmesi vardı. Devlet, genellikle,
toplumun resmî temsilcisiydi; onun görülür bir kurumda, biraraya gelmesiydi. Ama, o, kendisi, belirli bir zamanda, bir
bütün olarak toplumu temsil eden sınıfın devleti olduğu sürece
böyle idi: ilkçağda köle sahibi yurttaşların; ortaçağda feodal
beylerin; çağımızda da burjuvazinin devleti. Sonunda bütün
toplumun gerçek temsilcisi olunca, kendi kendini gereksiz
kılar. Baskı altında tutulacak hiçbir toplumsal sınıf kalmayınca; sınıf egemenliği ve şimdiki üretim anarşisine dayanan
bireysel varolma savaşı, bunlardan doğan çatışmalar ve aşırılıklar giderilir giderilmez, baskı altında tutulacak hiçbir şey
kalmaz, ve özel bir baskı gücü, bir devlet, artık gerekli değildir. Devletin yapmakla kendisini bütün toplumun temsilciliğine gerçekten atadığı ilk iş – toplum adına üretim araçlarının
mülkiyetini ele alma– aynı zamanda, onun, devlet olarak, son
bağımsız işidir. Devletin toplumsal ilişkilere karışması, birbiri
ardına bütün alanlarda gereksizleşir ve ondan sonra devletin
kendisi sona erer; kişilerin yönetilmesinin yerine, şeylerin yönetilmesi ve üretim sürecinin gözetimi geçer. Devlet "ortadan
kaldırılmaz" devlet tükenir. Bu, hem kışkırtıcıların zaman
zaman haklı olarak bu deyimi kullanması; hem bunun sonal
bilimsel yetersizliği; ve hem de devletin birdenbire ortadan
kalkması düşüncesini benimseyen sözde anarşistlerin istekleri
89
Friedrich Engels
bakımından, "özgür bir devlet" değiminin değerinin ölçüsünü
verir.
Kapitalist üretim tarzının tarihsel olarak ortaya çıkmasından beri, bütün üretim araçlarını toplumun mal edinmesini,
çömez topluluklar gibi bireyler de epeyce belirsiz ve geleceğin
ideali olarak düşünmüşlerdir. Ama bu, ancak gerçekleştirilmesi için gerçek koşullar varolunca olabilir, tarihsel bir zorunluluk haline gelebilirdi. Bu, bütün öbür toplumsal
ilerlemeler gibi, insanların, sınıfların varlığının adaletle, eşitlikle vb. çelişkili olduğunu anlamalarıyla değil, bu sınıfları ortadan kaldırmayı yalnızca istemekle değil, ama belirli yeni
ekonomik koşulların varlığı ile uygulanabilir olur. [sayfa 97]
Toplumun sömüren bir sınıf ile sömürülen bir sınıfa egemen
bir sınıf ile baskı altındaki bir sınıfa bölünmesi, üretimin eskiden az ve sınırlı gelişmiş olmasının zorunlu sonucuydu. Toplumsal emeğin tümü, herkesin varlığı için ille de gerekli
olandan ancak biraz fazla bir ürün sağladığı sürece; bundan
ötürü, herkes çalışmakla yükümlü olduğu ya da çalışmak, toplum üyelerinin büyük çoğunluğunun aşağıyukarı bütün zamanını aldığı sürece, bu toplum, zorunlu olarak, sınıflara bölünür.
Özellikle angarya altında olan büyük çoğunluğun yanıbaşında,
doğrudan doğruya üretken çalışmadan bağışık, toplumun genel
işlerine bakan, emeğin yönetimiyle, devlet işleriyle, hukukla,
bilimle, sanatla vb. ile uğraşan yeni bir sınıf doğar. Bundan
dolayı, sınıflara bölünmenin temelinde, işbölümü yasası bulunur. Ama bu, bir defa üstün çıkan egemen sınıfı, kendi gücünü
çalışan sınıfın zararına olarak pekiştirmekten, kendi toplumsal
önderliğini, yığınların yeğinleşen bir sömürülmesi haline getirmekten alıkomaz.
Ama, buna göre, sınıflara bölünmenin belirli bir tarihsel
haklılığı ve yerindeliği de olsa, bu, ancak belirli bir dönem ve
ancak belirli toplumsal koşullar içindir. Sınıflara bölünme, üretimin yetersizliğinden doğmuştur. Modern üretken güçlerin
tam gelişimiyle silinip süpürülecektir. Ve gerçekte, toplumdaki
sınıfların ortadan kaldırılması, yalnız şu ya da bu egemen sınıfın varlığının ve, bundan ötürü sınıf ayrımının kendisinin,
90
kesin bir çağa uymazlık olduğu bir tarihsel evrim derecesini
öngörür. Bundan ötürü, üretim araçlarının ve ürünlerin mal
edinilmesinin ve, bununla birlikte politik egemenliğin, kültür
tekelinin ve zihinsel önderliğin toplumun belirli bir sınıfının
elinde bulunmasının yalnız gereksiz değil, ama ekonomik, politik, zihinsel bakımdan gelişmeye engel olduğu bir aşamaya
kadar başarıyla gelişmesini öngörür.
Şimdi bu noktaya ulaşılmıştır. Burjuvazinin politik ve zihinsel iflası, artık burjuvazinin kendisi için bile bir sır değildir.
Burjuvazinin ekonomik iflası, her on yılda bir, düzenli olarak
yinelenmektedir. Toplum her bunalımda kullanamadığı kendi
öz güçlerinin ve ürünlerinin ağırlığı altında boğulmakta ve tüketiciler yoksunluk içinde oldukları için [sayfa 98] üreticilerin
tüketecek hiçbir şeyleri olmaması saçma çelişkisi karşısında,
çaresiz kalmaktadır. Üretim araçlarının büyük gücü, kapitalist
üretim tarzının kendisine vurduğu zincirleri parçalamaktadır.
Üretim araçlarının bu zincirlerden kurtulması, üretken güçlerin aksaksız ve sürekli bir hızla gelişmesi ve aynı zamanda üretimin kendisinin gerçekten sınırsız artması için biricik
önkoşuldur. Ama hepsi bu değildir. Üretim araçlarının toplumsallaştırılmış mal edinilmesi, yalnız bugünkü düzmece üretim engellerini yok etmekle kalmaz, bugünkü günde üretimle
birlikte olmasından kaçınılmayan ve bunalımlar sırasında doruğuna ulaşan o kesin üretken güç ve ürün israfını ve yıkımını
da ortadan kaldırır. Bundan başka, bugünkü egemen sınıfların
ve onların politik temsilcilerinin anlamsız israfını ortadan kaldırarak bir yığın üretim aracını ve ürünü topluluk için özgür bırakır. Toplumsallaştırılmış üretim araçları ile, toplumun her
üyesine yalnız maddesel bakımdan tümüyle yeterli ve günden
güne daha zenginleşen bir yaşamı güvenlik altına almanın
değil, ama herkesin bedensel ve zihinsel yetilerini özgürce geliştireceği ve kullanacağı bir yaşam sağlamanın olanağı – bu
olanak şimdi ilk defa vardır, ama vardır. [56*]
91
Friedrich Engels
KADER ÇAĞINDAN ÖZGÜRLÜK ÇAĞINA
Toplumun üretim araçlarına elkoyması ile, meta üretimi
ve, eşanlı olarak, ürünün üretici üzerindeki egemenliği ortadan kalkar. Toplumsal üretimdeki anarşinin yerine, sistemli,
belirli bir örgüt geçer. Bireysel yaşam kavgası kalmaz. Ondan
sonra, insan, ilk olarak, belirli bir anlamda, [sayfa 99] hayvanlar aleminden kesinlikle ayrılır ve düpedüz hayvanca yaşama koşullarından kurtulup gerçekten insanca yaşama
koşullarına girer. İnsanı kuşatan ve şimdiye kadar ona zorbalık etmiş bütün yaşam koşulları, artık, ilk defa, doğanın gerçek
ve bilinçli efendisi olan insanın egemenliği ve denetimi altına
girer, çünkü insan, artık, kendi toplumsal örgütünün efendisi
olmuştur. İnsan, artık, şimdiye kadar insana karşı doğa yasaları gibi yabancı kalmış ve ona egemen olmuş o kendi öz toplumsal eyleminin yasalarını tümüyle bilerek kullanır ve onlara
egemen olur. Şimdiye kadar doğanın ve tarihin insana zorla
kabul ettirdiği bir kaçınılmazlık olarak insanın karşısına çıkan
o kendi öz toplumsal örgütü, artık onun özgür eyleminin sonucu olur. Şimdiye kadar tarihi yönetmiş olan yabancı nesnel
güçler, insanın kendi denetimi altına girer. Ancak o andan
sonra insanın kendisi, gittikçe daha bilinçli olarak, kendi öz
tarihini yapacaktır – ancak o andan sonra, insanın harekete getirdiği toplumsal nedenler, çoğu zaman ve durmadan artan ölçüde, onun istediği sonuçları verecektir. Bu, insanın zorunluk
aleminden özgürlük alemine yükselmesidir.
ÖZET VE SONUÇ
Şimdi tarihsel evrim taslağımızı kısaca özetleyelim:
I. Ortaçağ Toplumu. – Küçük ölçüde bireysel üretim. Üretim araçları bireysel kullanıma uyarlanmış (adapte olmuş); bu
yüzden ilkel, kaba, cılız, az etkili. Üretim, ya üreticinin kendisinin, ya da feodal beyinin doğrudan doğruya tüketimi için.
Ancak bu tüketimin üzerinde bir üretim fazlası olan yerde, bu
fazlalık satışa çıkarılır, değişime katılır. Bundan dolayı, meta
üretimi ancak başlangıç halinde. Ama daha şimdiden toplumsal üretimdeki anarşiyi bütün ayrıntılarıyla, embriyon halinde,
kendi içinde taşımakta.
92
II. Kapitalist Devrim. – Önce elbirliği ve manüfaktür aracılığı ile sanayide biçim değiştirme. O zamana kadar dağınık
olan üretim araçlarının büyük işliklerde toplanması. Bunun sonucu olarak, bireysel üretim araçlarının toplumsal üretim araçlarına dönüşümü – genellikle, değişim biçimini [sayfa 100]
etkilemeyen bir dönüşüm. Mal edinmenin eski biçimleri yürürlükte kalır. Kapitalist ortaya çıkar. Üretim araçlarının sahibi olarak ürünleri mal edinmeye ve onları meta haline
getirmeye de yetkilidir. Üretim, toplumsal bir eylem olur. Değişim ve mal edinme ise bireysel eylemler, bireylerin eylemleri olarak sürer. Toplumsal ürünü bireysel kapitalist mal
edinir. Bugünkü toplumumuzun içinde hareket ettiği ve modern sanayinin günışığına çıkardığı bütün çelişkilerin doğduğu
temel çelişki.
A. Üreticinin üretim araçlarından ayrılması. İşçinin ömür
boyu ücretli emeğe mahkûm edilmesi. Proletarya ile burjuvazi
arasındaki uzlaşmaz karşıtlık.
B. Meta üretimini yöneten yasaların üstün gelmesi ve etkilerinin gittikçe artması. Başıboş rekabet. Bireysel fabrikadaki toplumsallaştırılmış örgüt ile genellikle üretimdeki
toplumsal anarşi arasında çelişki.
C. Bir yandan, makinelerde rekabetin her fabrikatör için
zorunlu kıldığı o gittikçe artan sayıda emekçinin yerinden olması ile tamamlanan yetkinleşme. Yedek sanayi ordusu. Öte
yandan, üretimin sınırsız genişlemesi ve rekabet karşısında her
fabrikatör için [bunun –ç.] zorunluluğu. Her iki yandan da,
üretken güçlerin işitilmemiş gelişmesi, arzın talepten fazlalığı,
pazarların dolup taşması, her on yılda bir bunalımlar, kısır
döngü: burada, üretim araçlarında ve üründe fazlalık – orada,
işsiz ve geçim araçlarından yoksun emekçilerde fazlalık. Ama
bu iki üretim ve toplumsal esenlik kaldıracı, birlikte işleyememektedir, çünkü kapitalist üretim tarzı, üretken güçleri çalışmaktan ve ürünleri, önce sermayeye dönüşmedikleri sürece,
dolaşımdan alıkor – onların gerçek bolluğunu engelleyen
budur. Çelişki bir saçmalığa varmıştır. Üretim tarzı, değişim
biçimine karşı ayaklanmış durumdadır. Burjuvazi, kendi öz
toplumsal güçlerini yönetegitmede yetersizliğe mahkûmdur.
93
Friedrich Engels
D. Kapitalistlerin kendileri de, üretim araçlarının toplumsal karakterini kısmen tanımaya zorlanır. Büyük üretim ve haberleşme kurumlarının işletilmesini, önce anonim ortaklıklar,
sonra tröstler ve daha sonra da devlet ele alır. Burjuvazinin gereksiz bir sınıf olduğu kanıtlanır. Onun [sayfa 101] bütün toplumsal görevlerini artık aylıklı memurlar yapmaktadır.
III. Proleter Devrim. – Çelişkilerin çözümü. Proletarya,
kamu iktidarına elkoyar ve, onun aracılığıyla, toplumsallaştırılmış üretim araçları, burjuvazinin elinden çıkıp, kamu mülkiyetine geçer. Proletarya, bu eylemiyle üretim araçlarını
şimdiye kadar taşıdıkları sermaye karakterinden kurtarır ve
onlardaki toplumsal karakterin sonuna kadar kendisini göstermesine tam özgürlük tanır. Bundan böyle önceden belirlenmiş
bir plana dayanan toplumsallaştırılmış üretim olanaklı hale
gelir. Üretimin gelişmesi, toplumdaki farklı sınıfların varlığını
artık bir çağa uymazlık haline getirir. Toplumsal üretimdeki
anarşinin yittiği oranda, devletin de politik otoritesi tükenir.
Sonunda kendi öz toplumsal örgüt biçiminin efendisi olan
insan, aynı zamanda, doğanın egemeni ve kendisinin efendisi
olur – özgür olur. Bu evrensel özgürlüğe kavuşturma işini başarmak, çağdaş proletaryanın tarihsel özel görevidir. Bu işin
tarihsel koşullarını ve böylelikle doğasını anlamak, şimdi baskı
altında bulunan proletaryaya, başarmaya çağırıldığı bu önemli
işin koşulları ve anlamı üzerine eksiksiz bilgi vermek, bu, proleter hareketin teorik dışavurumunun, bilimsel sosyalizmin ödevidir. [sayfa 102]
94
[1*]
Dipnotlar
[1*] Northern Star ("Kuzey Yıldızı"). – İngiliz çartistlerinin gazetesiydi. Yöneticisi O'Connor'dı, Julian Harney ve Ernest Jones gazetenin başlıca yazarları arasındaydı. New Moral World ("Yeni
Ahlaki Dünya") ünlü İngiliz sosyalisti Robert Owen'ın (1771-1858)
organıydı.
[2*] Kutsal Aile ya da Eleştirel Eleştirinin Eleştirisi. Bruno
Bauer ve Hempalarına Karşı (Die heilige Familie oder Kritik des kritischen Kritik) [Sol Yayınları, Ankara 1976], 1844'te yayınlandı.
[3*] Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (1859), Sol Yayınları,
Ankara 1979.
[4*] İngiltere'de Emekçi Sınıfların Durumu (Die lage der arbeitenden Klasse in England).
[5*] Marx ve Engels'in Almanya'ya dönüşlerini (Mart 1848)
sağlayan, devrim oldu. Bu arada Marx, üç yıl önce Fransa'dan sınırdışı edildiği gibi (1849'da gene edilecektir), Belçika'dan da sürüldü.
Köln komünistlerinin davası bundan dört yıl sonradır (1852).
[6*] Wilhelm Wolff (1809-1864). – "Eskiden Silezya dokumacılarının acılarım dile getirmiş ve onların isyanlarının nedenlerini
açıklamış olan ateşli ve gadre uğramış savaşçı yazar." (Adler). Wolff,
kurt (Lupus) anlamına gelir.
[7*] Sonuncu, ama aynı derecede önemli.
[8*] Ocak 1845. A. de Humboldt, tanınmış coğrafyacı, o zaman
Prusya'nın Paris büyükelçisi idi.
[9*] Friedrich Engels, Herr Eugen Dührings Umwälzung der
Wissenschaft. Philosophie. Politische Ökonomie. Sozialismus, Leipzig 1878. (Bkz: Anti-Dühring, Bay Eugen Dühring Bilimi Altüst
Ediyor, Sol Yayınları, Ankara 1977.) –Ed.
[10*] Lofargue'ın imzasıyla yayınlanan metinde şu ek vardır:
"Üçüncü bölümde çeşitli eklemeler yapan yazar, kapitalist üretimin
ekonomik güçlerinin diyalektik gelişimini Fransız okurlar için anlaşılır hale getirmek için, bunları gözden geçirdi." –Ed.
[11*] Bkz: Friedrich Engeis, "Bir Ekonomi Politik Eleştirisi Denemesi" Karl Marx, 1844 Elyazmaları – Ekonomi Politik ve Felsefe,
Sol Yayınlan, Ankara 1976, s. 397-433. -Ed.
[12*] Bkz: "Komünist Parti Manifestosu", Komünist Manifesto
ve Komünizmin İlkeleri, Sol Yayınları, Ankara 1991, s. 105-157. –
Ed.
[13*] Lafargue'ın imzasıyla yayınlanan metinde şu ek vardır:
"Komünist Manifesto, modern sosyalizmin en değerli belgelerinden
95
Friedrich Engels
bindn Bugün bile, burjuva toplumun gelişiminin ve kapitalist topluma bir son vermesi gereken proletaryanın doğulunun en güçlü ve
açık bir sunumudur; burada, Marx’ın bir yıl önce yayınlanmış Misére
de la philosophie’sinde olduğu gibi, sınıf savaşımı teorisinin ilk kez
açıkça formülleştirildiği görülür." –Ed.
[14*] Bkz: Friedrich Engels, "Reich Anayasası İçin Kampanya", Almanya'da Burjuva Demokratik Devrim, Sol Yayınlan, Ankara 1S75, s. 149-266. –Ed.
[15*] Bkz: Friedrich Engels, Köylüler Savaşı, Sol Yayınları,
Ankara 1990. -Ed.
[16*] Bkz: Friedrich Engels, "Rusya'daki Toplumsal İlişkiler
Özerine", Marx-Engels, Seçme Yapıtlar, 2, Sol Yayınları, Ankara
1977, s. 402-Ed.
[17*] MEW, Bd. 19, s. 37-51.
[18*] Bkz: Friedrich Engels, Konut Sorunu, Sol Yayınları, Ankara 1992. – Ed.
[19*] Bkz: F. Engels, "Bakuninciler işbaşında", Marx-EngelsLenin, Anarşizm ve Anarko Sendikalum, Sol Yayınları, Ankara
1979. -Ed.
[20*] Treitschke, Heinrich V., (1834-1896) tarih yazarı.
1866'dan önce Avusturya'yı dışaran birleşik bir Almanya isteyen politik görüşü benimseyenlerden. En önemli yapıtı: Deutsche Geschichte im 19. Jahrhundert (Ondokuzuncu Yüzyılda Alman
Tarihi).–Ed.
[21*] "Almanya'da" bir yazım yanlışıdır. Şöyle olmalı: "Almanlardan." Çünkü bilimsel sosyalizmin doğuşunda bir yandan diyalektiği ne kadar vazgeçilmez idiyse, İngiltere’nin ve Fransa'nın
gelişen ekonomik ve politik koşulları da o kadar vazgeçilmezdi.
Kırklı yılların başlarında Almanya'nın bugünkünden çok daha aşağıda bulunan ekonomik gelişim basamağı, olsa olsa ekonomik karikatürler yaratabilirdi (karş: Komünist Parti Manifestosu, III, 1, c:
"Der Deutsche oder 'wahre' Sozialismus"a). Ancak İngiltere’de ve
Fransa'da doğan ekonomik ve politik durumlar, Alman-diyalektik
eleştiriden geçtikten sonra, ancak o zaman gerçek bir sonuç elde edilebilirdi. Bu bakımdan, bilimsel sosyalizm yalnızca Alman değil, tersine, uluslararası bir üründür.b
a Bkz: "Alman Sosyalizmi ya da 'Hakiki' Sosyalizm", Komünist
Manifesto ve Komünizmin ilkeleri, s. 144-148. -Ed.
b Engels, bu dipnotu, 1863'teki üçüncü Almanca baskıya koymuştur. -Ed.
[22*] 1892 ilk İngilizce baskısı için yazılmıştır. –Ed.
96
[23*] Engels, Anti-Dühring'i kastediyor. –Ed.
[24*] Özel öğretim görevlisi. –ç.
[25*] Derinlik. –ç.
[26*] İncelenmekte. –ç.
[27*] "Qual" filozofça bir sözcük oyunudur. Qual, harfi harfine,
işkence, bir çeşit eyleme zorlayan bir acı anlamındadır; gizemci
Böhme, [qual’ın -ç.] Almancasına Latince qualitas (nitelik) sözcüğünden bir şeyler katmıştır. Onun "qual"ı, dıştan çektirilen bir acıya
karşıt olarak, ona yakalanan nesnenin, ilişkinin, ya da kişinin kendiliğinden gelişiminin doğurduğu eyleme geçiren ilkeydi.
[28*] Marx ve Engels, Die heilige Familie, Frankfurt a. M.,
1845, s. 201-204. [Marx ile Engels’in bu kitabının tam adı şöyledir:
Die heilige Familie oder Kritik der Kritischen Kritik. Gegen Bruno
Bauer und Konsorten. (Bkz: Kutsal Aile ya da Eleştirel Eleştirinin
Eleştirisi, Sol Yayınları, Ankara 1976, s. 197) -Ed.]
[29*] Londra'da Mayıs ve Ekim 1851 arasında düzenlenen
Dünya Ticareti ve Sanayi Sergisine gönderme yapılıyor. -Ed.
[30*] "Bu varsayımı hiç gereksinmedim." –ç.
[31*] "Başlangıçta eylem vardı" (Goethe, Faust.) –ç.
[32*] Soyut olarak. –ç.
[33*] Somut olarak. –ç.
[34*] Gürbüz, ama kötücül çocuk. –ç.
[35*] Dekartçılık. –ç.
[36*] Medeni Kanun, Yurttaşlık Yasası. –ç.
[37*] Londra yazarsınız ve İstanbul okursunuz. –ç.
[38*] Ticari sorunlarda bile, şovenizm, kötü bir kılavuzdan
başka bir şey değildir. Pek yakın zamanlara kadar, sıradan İngiliz
fabrikatörü kendi dilinden başka bir dili konuşmayı bir İngiliz için
küçültücü sayıyor ve "zavallı yabancıların" İngiltere’ye yerleşerek,
onu, ürünlerini dışarda satma derdinden kurtarmış olmalarından daha
çok kıvanç duyuyordu. Pek çoğu Alman olan bu yabancıların, böylelikle, İngiliz dış ticaretinin çok büyük bir kesimini, dışalımı ve dışsatımı ellerine geçirmelerine ve doğrudan İngiliz dış ticaretinin
aşağıyukan tümüyle sömürgelerde, Çin, Birleşik Devletler ve Güney
Amerika ile sınırlanmasına hiç önem vermiyordu. Bu Almanların,
bütün dünyada eksiksiz bir ticaret sömürgeleri ağı örgütleyen ve dış
ülkelerde bulunan Almanlarla ticaret yapmalarına da aldırmıyordu.
Ama Almanya, kırk yıl kadar önce, dışsatım için üretime ciddi olarak başlayınca, bu ticaret ağı, Almanya'nın, dışa tahıl satan bir ülke
iken kısa sürede önde gelen bir sanayi ülkesi haline gelmesine yaradı.
O zaman, on yıl kadar önce, İngiliz fabrikatörü ürktü, elçilerine ve
97
Friedrich Engels
konsoloslarına müşterilerini artık neden elinde tutamadığını sordu.
Şu yanıt, oybirliğiyle verildi: 1. Müşterilerinizin dilini öğrenmiyor,
tersine, onların sizin dilinizi öğrenmesini bekliyorsunuz. 2. Müşterilerinizin gereksinmelerine, alışkanlıklarına ve zevklerine bile
uygun davranmaya çalışmıyor, tersine, İngilizlere özgü alışkanlıklar ve zevkler edinmelerini bekliyorsunuz.
[39*] Gürbüz çocuk, –ç.
[40*] Kötücül. –ç.
[41*] Bayramdan sonra, iş işten geçtikten sonra. –ç.
[42*] Eylemsizlik kuvveti. –ç.
[43*] Fransız devrimi üzerine olan paragraf şöyledir: "Düşünce,
hukuk kavramı, kendisini birdenbire duyurdu, ve haksızın düzeni
bunun karşısında tutunamadı. Şimdi, bu hukuk kavramı içinde, bir
anayasa kurulmuştu ve artık her şeyin ona dayanması gerekiyordu.
Güneş gökyüzünde parıldadığından ve gezegenler onun çevresinde
yörüngelerine oturduğundan beri, insanın başüstü durduğu, yani düşünceyi temel aldığı ve gerçeği bu imgeye göre kurduğu görülmemişti. Nous'un, sağduyunun, dünyayı yönettiğini ilk defa
Anaksagoras söylemişti; ama şimdi insan, ilk olarak, düşüncenin zihinsel gerçekliği yönetmesi gerektiği bilgisine varmıştı. Ve bu, olağanüstü bir gündoğumuydu. Bütün düşünen varlıklar, bu kutsal günü
hep birlikte övdüler, insanlar, yüce bir heyecana kapıldılar, sağduyunun coşkusu dünyayı kapladı, sanki artık Kutsal ilke ile dünyanın
uzlaştırılmasına gelinmişti" [Hegel, Philosophy of History (Tarih
Felsefesi") 1840. s. 535] Profesör Hegel'in böyle yıkıcı ve tehlikeli
öğretilerine karşı, sosyalistlere-karşı yasayı yürürlüğe koymanın tam
zamanı değil midir?
[44*] Hükümet darbesi. –ç.
[45*] Saint-Simon, Lettres d'urt habitant de Genéve à ses comtemporains, Paris 1868, s. 55. –Ed.
[46*] Aynı yapıt, s. 41-42. –Ed.
[47*] "Avrupa'nın bütün kızıl cumhuriyetçilerine, komünistlerine ve sosyalistlerine" seslenen, ve, 1848'de, Fransa'nın geçici hükümetine, ve aynı zamanda "kraliçe Victoria'ya ve onun sorumlu
örgütçülerine" gönderilen "Us'ta ve Uygulamada Devrim" adlı bir
muhtıranın 21. sayfasından.
[48*] Not, 1. Bölüm, s. 22.
[49*] Dikkat ediniz. –ç.
[50*] Mal edinme biçimi aynı kalsa bile, mal edinmenin niteliğinin, yukarda anlatılan değişmelerden dolayı, baştan sona ve üretim
kadar değiştirildiğini söylemek pek de gerekli değildir. Kendi öz ürü-
98
nümü kendime mal edinmem ile başkalarınınkini mal edinmem, elbette çok farklı bir sorundur. Bu arada, bütün kapitalist üretim tarzım
embriyon halinde içeren ücretli emeğin çok eski olduğunu; köle emeğinin yanıbaşında, ayrı ve dağınık bir biçimde bulunduğunu belirtelim. Ama bu embriyon, ancak tarihsel önkoşullar ortaya çıktıktan
sonra gereğince gelişebildi.
[51*] The Condition of the Working Class in England (İngiltere'de Emekçi Sınıfların Durumu), (Sonnenschein & Co.), s. 84.
[52*] Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, Sol Yayınları, Ankara
1986, s. 496-498. –Ed.
[53*] Aynı yapıt, s. 473. –Ed.
[54*] Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 663. italikler Engels'in.
–Ed.
[55*] [Al]"malıdır", diyorum. Çünkü üretim ve dağıtım (distribution) araçları, gerçekten anonim ortaklıklarla yönetilemeyecek
kadar gelişince ve bundan ötürü, devletleştirilmeleri ekonomik bakımdan kaçınılmaz olunca, –bu işi bugünün devleti bile yapsa– ancak
o zaman, ekonomik bir ilerleme vardır; toplumun kendisinin bütün
üretken güçlere elkoymasına doğru bir ilk aşamaya ulaşma sözkonusudur. Ama son zamanlarda, Bismarck sınai kurumların devletleştirilmesine giriştiğinden beri, her türlü devlet mülkiyetini,
Bismarck'a özgü biçimde olanı bile, hiç gürültü patırtı etmeden sosyalistliğe özgü ilan eden, zaman zaman uşaklığa doğru yozlaşan, bir
çeşit düzmece sosyalizm doğdu. Ve elbette, tütün sanayiine devletin
elkoyması sosyalistliğe özgü, Napoléon ve Metternich sosyalizmin
kurucuları arasında sayılmak gerekti. Belçika devleti, tam anlamıyla
politik ve mali nedenlerle başlıca demiryollarını kendisi yaptırdıysa,
Bismarck, hiçbir ekonomik zorunluk olmadan, savaş halinde demiryollarından daha iyi yararlanmak için, ve demiryolu memurlarım hükümete oy veren bir sürü haline getirmek için, ve özellikle, kendisi
için parlamento oylarına bağımlı olmayan yeni bir gelir kaynağı yaratmak amacıyla, bellibaşlı Prusya demiryollarını devletleştirdiyse,
bu asla, dolaylı ya da dolaysız olarak, bilinçli ya da bilinçsiz olarak,
sosyalistliğe özgü bir yol değildi. Yoksa, Krallık denizcilik ortaklığı,
Krallık porselen yapımı ve hatta ordudaki alay terzisi, (Friedrich Wilhelm III devrinde açıkgözün birinin, devletleştirilmesini ciddi ciddi
önerdiği genelevler bile) sosyalistliğe özgü kurumlar olurdu.
[56*] Çağdaş üretim araçlarının, kapitalizmin baskısı altında
bile, işitilmemiş taşkın gücü konusunda yaklaşık bir fikir vermeye
birkaç rakam yetebilir. Bay Giffen'e göre, Büyük Britanya'nın ve İrlanda’nın toplam serveti, yuvarlak rakamlarla şöyledir:
99
Friedrich Engels
1814'te 2.200.000.000 İngiliz lirası
1865'te 6.100.000.000 "
1875'te 8.500.000.000 "
Üretim araçlarının ve ürünlerin bir bunalım sırasındaki israfına
ve yıkımına gelince, ikinci Alman Sanayi Kongresinde (Berlin, 21
Şubat 1878), yalnız Alman demir sanayiinin 1873-78 bunalımındaki
toplam zararı, 22.750.000 İngiliz lirası olarak hesaplanmıştır.
Açıklayıcı Notlar
1 Friedrich Engels'in Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm'inin Fransızcadaki birinci baskısına önsözü (1860) Marx, aşağıyukan 4 ya da 5 Mayıs 1880'de yazdı. Önsöz, kitapçıkta, Engels'in
yapıtını Fransızcaya çeviren Lafargue'ın imzasıyla yayınlandı. Bulunan elyazmasında aşağıdaki ek vardır: "Sevgili Lafargue, Engels'le
(dün akşamki) danışmamın meyvesi ilişiktir. Üslubu düzeltiniz, ama
içeriği değiştirmeden bırakınız. Tümüyle sizin Karl Marx." (MEW,
Bd. 34, s. 444.) - 21.
2 La Revue socialiste – Fransız küçük-burjuva sosyalist ve
sonra olanakçı [Possibilist. Yalnızca hemen uygulanabilecek reformları amaçlayan politik parti üyesi, özellikle İspanyol cumhuriyetçisi ya da Fransız sosyalisti, –ç.] Benoît Malon'un kurduğu aylık
dergi; başlangıçta cumhuriyetçi sosyalist, sonra sendikalist ve kooperatifsel organ; 1880'de Lyon'da ve Paris'te, 1885'ten 1914'e kadar
Paris'te çıkarıldı. Marx ve Engels 1880'de dergide birlikte çalıştılar.
- 21.
3 Deutsche-Französische Jahrbücher – Karl Marx ile Arnold
Ruge'un yönetiminde, Paris'te, Almanca yayınlandı. 1844 Şubatında
yalnız iki çift-nüshası çıktı. O nüshada Marx'ın ve Engels'in çeşitli
çalışmaları yayınlandı. - 22.
4 The Northern Star – Haftalık gazete, çartistlerin baş organı;
1837'den 1852'ye kadar önce Leeds'te ve 1844 Kasımından sonra
Londra'da çıktı. Gazetenin kurucusu ve yayıncısı Feargus Edward
O'Connor idi; kırklı yıllarda yazıişlerini George Julian Harney yürüttü. Engels, 1845 Eylülünden 1848 Martına kadar bu gazetede çalışanlardandı. - 22.
5 The New Moral World – Haftalık gazete, 1834'ten 1846'ya
kadar çeşitli yerlerde, sonunda Londra'da çıktı; kurucusu Robert
Owen'dı. - 22.
6 Alman İşçi Birliği’ni Marx ve Engels 1847 Ağustosunun sonunda, Brüksel'de, Belçika'da yaşayan Alman işçileri politik bakımdan aydınlatmak ve bilimsel komünizmin düşüncelerini onlara
100
tanıtmak amacıyla kurdular. Mantın, Engels'in ve savaşım arkadaşlarının yönetiminde birlik, Belçika'daki devrimci proleter güçleri biraraya toplamak için yasal bir merkeze dönüştü. Birliğin en ilerici
üyeleri Komünistler Birliğinin Brüksel topluluğuna girdiler. Bununla
birlikte, Alman işçi Birliği, Şubat devriminin hemen ardından, Belçika polisi üyelerinin pek çoğunu tutukladığı ve sürdüğü zaman, çalışmalarım Paris'te yürüttü. - 22.
7 Deutsche-Brüsseler-Zeitung – Brüksel'de Alman politik göçmenlerin kurduğu gazete; 3 Ocak 1847'den 1848 Şubatına kadar haftada iki kez çıktı; 1847 Eylülünden sonra Marx ve Engels gazetede
sürekli çalıştılar. Gazete onların etkisiyle proletaryanın gelişmekteki
devrimci partisinin –Komünistler Birliğinin– organı oldu. - 22.
8 Demokratik Dernek (Association démocratique) – Proleter
devrimcileri, özellikle Alman devrimci göçmen çevresinden olanları, ve ilerici ve küçük-burjuva demokratları saflarında birleştirdi.
Marx ve Engels derneğin kurulmasına etkin olarak katıldılar. 15
Kasım 1847'de, Belçikalı demokrat Lucien Jottrand'a başkanlık görevi verilince, Marx başkan yardımcısı seçildi. Marx'ın etkisi sayesinde Brüksel Demokratik Derneği uluslararası demokratik hareketin
en önemli merkezlerinden biri haline geldi. Pransada Şubat devrimi
sırasında Brüksel Demokratik Derneğinin proleter kanadı Belçikalı
işçilerin silahlanması için çalıştı ve demokratik cumhuriyet uğruna
geniş bir savaşıma girdi. Bununla birlikte, 1848 Martında Marx
Brüksel'den sürülünce ve Belçika resmî çevreleri devrimci öğeleri
izlediği zaman Belçikalı burjuva demokratlar, çalışanların anti-monarşist hareketini yönetmeyi bilmediler. Demokratik Dernek, ondan
sonra sınırlı, tümüyle yerel bir etkinlik gösterdi ve aşağıyukan
1849'da etkinliği sona erdi. - 23.
9 Neue Rheinische Zeitung. Organ der Demokratie – Marx'ın
yönetiminde 1 Haziran 1848'den 19 Mayıs 1849'a kadar Köln'de çıkarılan günlük gazete. Gazete, demokrasinin proleter kanadının savaşım organı olarak karşı-devrime karşı savaşımda halk yığınlarının
eğiticisi oldu. – 23.
10 Neue Rheinische Zeitung. Politisch-ökonomische Revue –
Marx ile Engels'in 1849 Aralığında kurdukları ve 1850 Kasımına
kadar çıkarılan dergi. Komünistler Birliğinin teorik ve politik organı,
Marx ile Engels'in 1848-1849'da Köln'de çıkardıkları Neue Rheinische Zeitung'un devamı. – 23.
11 Der Volksstaat – Sosyal-Demokrat (ayzenahçı) işçi Partisinin organı; 2 Ekim 1869'dan 29 Eylül 1876'ya kadar Leipzig'te (başlangıçta haftada iki, 1873 Temmuzundan sonra üç kez) yayınlandı;
101
Friedrich Engels
Alman işçi hareketindeki devrimci görüşleri yansıttı; Marx ve Engels
gazetede birlikte çalışanlar arasındaydılar. - 23.
12 Önce Fransızca yayınlanan yapıt, 1883 Martında Engels'in
kendisinin hazırladığı haliyle, Sozialdemokrat’ın yayınları arasında,
Hottingen-Zürih, Almanca olarak yayınlandı. (Başlık sayfasında
yayın yılı 1882 olarak verilmiştir.) - 25.
13 Der Sozialdemokrat – Alman sosyal-demokrasisinin merkezî organı; Sosyalistler Yasası sırasında 1879 Eylülünden 1888 Eylülüne kadar Zürih'te ve 1888 Ekiminden sonra 1890 Eylülüne kadar
Londra'da çıktı. Marx ve Engels, marksist çizgiyi kabul ettirmek için
merkezi organa yardım ettiler. Engels gazetede bile çalıştı. - 26.
14 Bu yapıtın ikinci ve üçüncü Almanca baskılan, birinci baskısı gibi, Sozialdemokrat’ın yayınları arasında, 1883'te çıktı. Dördüncü baskı Engels'in sağlığındaki son Almanca baskıdır. Bu baskıya
da Engels'in "Die Mark" adlı çalışması ek olarak basılmıştı. ("Mark"
için bkz: Ailenin, Devletin ve Özel Mülkiyetin Kökeni, Sol Yayınları, Ankara 1992, s. 191-207.) - 28.
15 Sosyalistler Yasası (Sosyal-Demokrasinin Kamu Esenliği
için Tehlikeli Çabalarına Karşı Yasa"), 19 Ekim 1878'de Reichstag'ta
kabul edildi, 21 Ekimde yürürlüğe girdi. Partinin bütün örgütlerini ve
sosyalist amaç güden bütün sendikaları yasakladı. Önemli bütün sosyalist basın organları kapatıldı, sosyalist nitelikli bütün toplantılar
yasaklandı. Reichstag, 25 Ocak 1890'da, yığınların baskısı karşısında
Sosyalistler Yasasının yürürlüğünde bir uzatma yapmayı reddetti.
Yasanın yürürlük süresi 30 Eylül 1890'da sona erdi. - 28.
16 Ayzenahçılar ve lasalcılar – 19. yüzyılın altmışlarında ve
yetmişlerinin başlarında, Alman işçi sınıfı hareketinde iki parti.
Ayzenahçılar – Marksizme bağlı kalanlar; Marx'ın ve Engels'in
ideolojik etkisindeydiler. Başlarında Wilhelm Liebknecht ile August
Bebel vardı. 1869'da Eisenach kongresinde, Almanya'da, Sosyal-Demokrat Partiyi kurdular.
Lasalcılar – 1863'te Alman işçileri Genel Birliğini kuran Ferdinand Lassalle'ı izleyenler.
Alman işçi sınıfı hareketinin gelişimi, bu iki partiyi birleşip kaynaşmaya yöneltiyordu. Birleşme 1875'te, Gotha kongresinde gerçekleşti, lasalcıların oportünist kanadını temsil ettikleri tek bir Alman
Sosyalist İşçi Partisi kuruldu. - 31.
17 Gotha kongresi (Mayıs 1875). - 31.
18 Bernstein bu ahbap topluluğu içindeydi. Partinin Bismarck'a
karşı yürüttüğü savaşımın gereği, daha Marx ve Engels sağ iken bu
çevreden ayrıldı. Engels, 1892'de, bu satırları yazarken, vasiyetna-
102
mesinin yerine getirilmesiyle görevlendirdiği adamlardan biri olan
Bernstein'ın, ölümünden sonra davaya ihanet edeceğini, ilk aşklarına döneceğini ve daha embriyon halindeyken ölümüne yolaçtığı
ayrılıkçı partiyi kurmayı deneyeceğini aklından geçirmezdi. - 31.
19 Para değeri için iki maddenin –altın ile gümüş– esası teorisi.- 31.
20 Vorwärts – Alman sosyal-demokrasisinin Gotha birleşme
kongresinden sonraki merkez organı. Leipzig'de (1876-78) çıktı. 32.
21 Bunlar şu bölümlerdir: Giriş'in birinci bölümü, Üçüncü Kesimin birinci ve ikinci bölümleri. Giriş'in birinci bölümü ikiye bölündü, ve bunların arasına Üçüncü Kesimin birinci bölümü kondu. 32.
22 Mark – Eski Cermen köy topluluğu. Engels, Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm'in ilk İngilizce baskısına yazdığı özel girişte, Cermen köylülüğünün ilkçağ ile başlayan tarihine kısaca
değindi. Engels'in "Mark" adlı incelemesi için bkz: Ailenin, Özel
Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, Sol Yayınları, Ankara 1992, s. 191207. - 32
23 Bilinemezcilik (agnosticism) – Yunanca a (olumsuzluk
öneki) ile gnosis (bilgi) sözcüğünden. - 34.
24 Adcılık (nominalism) – Latince nomen–ad sözcüğünden türetilmiştir. Ortaçağ felsefesinde bir eğilim; savunucuları, genel kavramların benzer nesnelerin yalnız adları olduğunu iddia etmişlerdir.
- 34.
25 Anaksagoras'ın felsefesinde, birleşerek ve ayrılarak nesneleri
oluşturan türdeş öğeler. - 34.
26 Tanrıcı (theistic) – Tanrıcılığa (theism), kişisel bir tanrılığın,
evrenin bir yaratıcısının olduğunun kabul edildiği dinsel-felsefi öğretiye değgin, bağlı. - 35.
27 Yaradancılık (deism) – Tanrı fikrini alemin kişisel-olmayan
ilk nedeni olarak kabul eden ve doğaya ve insan yaşamına müdahale
etmediğini ileri süren dinsel-felsefi eğilim. - 36.
28 Tevrat'ın ilk kitabı. – 36.
29 Great unwashed, harfi harfine "ulu yıkanmamışlar" demektir. Ledru-Rollin, Mazzini, Pyat ve 1848'in gül suyunda yıkanmış
cumhuriyetçileri, sosyalistleri aynı şekilde küçük görüyorlardı; sosdemler (sosyal-demokratlar) sabunla savaş halindeler diyorlardı. Temizlik, burjuvaların yolduğu işçi sınıfı için ancak güçlükle elde
edilebilecek bir lükstür: bu parlak kafalar, suç ortakları burjuvaların
işçilere çektirdikleri yoksulluğu, onların kabahatiymiş gibi yüzlerine
103
Friedrich Engels
vuruyorlardı. - 36.
30 Vaftizcilik (baptism) – İngiltere'de ve Birleşik Devletler'de
çok yandaşı olan bir mezheptir: ayırıcı dogması, müminleri ancak
erginlik çağında, o da bütün vücuduyla suya sokarak vaftiz etmektir.
- 37.
31 Selamet Ordusu (Salvation Army) – 1864'te Londra'da William Boot'un kurduğu ve tapınakları dışındaki vaızları ve eylemiyle
dikkati çeken bir dinsel birlik. - 37.
32 P. S. Laplace, Traite de mécanique céleste [Gök Mekaniği
Konusunda İnceleme], c. I-V. Paris, 1799-1825. - 37.
33 Ding an sich, eşyanın özü, kendinde-şey demektir. Kantin
felsefesinde eşyanın özü ya da numen bilinemez, ancak onun karşılığı olan fenomen (eşyanın duyulara açık yanı) bilinebilir. Engels,
burada, böyle bir felsefe anlayışının yanlışlığını gösteriyor. - 39.
34 Kişilerin ahirette ne olacaklarının daha doğuştan ve yaşarken
ne yaparlarsa yapsınlar, belli olduğunu savunan öğreti. – 42.
35 1648 ve sonraki yıllar. - 43.
36 Yeoman'lar, topraklanın kendileri işleyen küçük toprak sahipleriydi; o tarihte İngiltere’de çok kalabalıktır. Yeomanry, yeomari’lar topluluğu demektir. - 43.
37 1455-1485. - 44.
38 Sırasıyla, buhar makinesinin, iplik (eğirme) makinesinin,
makineli dokuma tezgahının bulucuları. - 48.
39 Tahıl Yasaları (Corn Laws) – İngiltere’de tahıl ithalinin sınırlandırılmasına karşı savaşım, 1846'da hububat tarifelerinin üç yıl
yürürlükten kaldırılmasını sağlayan bir yasanın kabul edilmesiyle
sona erdi. 1849'da, bu yasa uyarınca, tarifeler kaldırıldı. - 48.
40 Jonathan Brother (Jonathan Birader) – Uncle Sam'ın (Sam
Amca'nın) eski adı. - 49.
41 Revivalism – Geçen yüzyılda, dinin azalan etkisini yeniden
canlandırmaya çabalayan bir akım. Moddy ile Sankey adlı iki Amerikan vaizi, bu akımın örgütleyicisiydi. - 49.
42 Seçmen olabilmek için en az 200 frank dolaysız vergi ödemek gerekiyordu (1830 devriminden önce, 300 frank). Bu en az vergi
miktarına seçim cens'ı denirdi. - 50.
43 Engels bunları parlamenter kurumları tehlikeye atmış olan
''Boulanger bunalımının ertesinde yazıyordu. - 50.
44 1846. Bu ilga, serbest ticaretin himayecilik üzerinde ve İngiliz burjuvazisinin Landlord’lar (toprak ağaları) üzerinde zaferini
tescil ediyor. - 51.
45 1867 seçim reformu. - 51.
104
46 Liberallerin eski adı. - 51.
47 Muhafazakarların eski adı. - 51.
48 Katheder-Socialist (Kürsü-Sosyalistleri) –Almanya'da,
1870'ten sonra klasik İngiliz ekonomisinin ilkelerine, yöntemlerine
ve eğilimlerine karşı çıkan ve toplumsal bir politika öğütleyen bazı
ekonomi politik profesörlerine verilen ad. Örnek olarak Schmoller,
Adolf Wagner, Brentano'yu sayabiliriz. Bunlar elbette devrime karşıydılar. Bismarck'ın 1880'den sonra giriştiği "toplumsal reformlar"
politikasının esin kaynağı oldular. - 52.
49 School Boards – 1870'te kurulan eğitim komisyonları. Görevleri "kamu okulları kurmak ve onlara bakmak üzere belirli bir
vergi toplamak, velileri çocuklarım okula göndermeye zorlamak ve
yoksulları okul harçlarından bağışık tutmaktı". (Seignobos, Çağdaş
Avrupa'nın Siyasal Tarihi, s. 65.) - 52.
50 Labour Party'nin (İşçi Partisi) beşiği olan işçi temsil komitesinin kuruluşundan sekiz yıl önce yazılmıştır. - 54.
51 Anabaptistler (Rebabtists) – 16. yüzyılda Almanya'da ve
Hollanda'da ortaya çıkmış bir dinsel mezhebe bağlı olanlar. Bunların çoğu, Thomas Münzer'in önderliğini yaptığı en devrimci kanada
katılan köylüler, zanaatçılar ve küçük esnaflardı. - 58.
52 17. yüzyıl İngiliz burjuva devrimi sırasında kentli ve köylü
yoksulların çıkarlarım temsil edenlere, "true levellers" ya da "diggers" diye anılanlara değiniliyor. – 58.
53 Engels, burada, ütopik sosyalist Thomas More'un (16. yüzyıl) ve Tommaso Campanella'nın (17. yüzyıl) yapıtlarını anımsatıyor.
- 58.
54 MÖ 3. yüzyıldan MS 7. yüzyıla kadar sürmüş olan bilimsel
gelişimin İskenderiye çağı. Adım Mısır'ın İskenderiye kentinden almıştır, İskenderiye, o sıralarda, uluslararası ekonomik ilişki merkezlerinin en önemlilerinden biriydi, İskenderiye çağında matematik
(Euclides ve Archimedes), coğrafya, astronomi, anatomi, fizyoloji
vb. önemli gelişme gösterdi. - 71.
55 Goethe'nin Faust'unda Mephistopheles. - 81.
56 Bunların en önemlileri şunlardır: 1492'de Christopher Columbus'un Amerika'yı ve 1498'de Portekizli Vasco de Gamanın Hindistan'a ulaşan bir deniz yolunu bulması. - 87.
57 17. ve 18. yüzyıllarda, ispanya, Hollanda, Fransa ve Britanya
arasında, Hindistan ve Amerika ile yapılan ticarete egemen olmak
ve bu iki ülkeyi sömürge olarak ele geçirmek için savaşlar oldu. Britanya, bu savaşlardan zaferle çıktı ve 18. yüzyılın sonunda bütün
dünya ticaretini ele geçirdi. - 88.
105

Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm

Transkript

Benzer belgeler

liberal demokrasi üzerine özlü sözler

Eroğlu - Kıbrıs Postası

Bayim Olur Musun?

Otobüs Rayiç Bedelleri - izmir yüksek teknoloji enstitüsü

Facebook paylaşım detaylarını kişiselleştirme

Reconsidering Migration, Globalization and Social

Limanın dertleri kendisi kadar eski Limanın dertleri

KARL MARX KARL MARX`IN HAYATI Karl Marx, 5 Mayıs 1818`de