ÖZET: MAKÜ Eğitim Fakültesi`nden: “Yrd. Doç. Dr

ÖZET: MAKÜ Eğitim Fakültesi’nden: “Yrd. Doç. Dr.
Rıza OĞRAŞ Bu çalışmada, Divan şairlerinin sahip oldukları mesleklerin mahlâs seçimine etkisini araştırmak için 3485
şairin biyografik bilgileri incelenmiş ve meslek-mahlâs ilişkileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bazı mahlâsların meslek adı
olması ve bazılarının da o mesleği çağrıştırmasından hareketle yazdıkları şiirlerde görülen etkiler tespit edilmiştir. Farklı
mesleklerin mahlâs olarak kullanılmasından hareketle Divan
şiirininmeslek grupları ve toplumdaki yaygınlığı belirlenmeye çalışılmıştır.”
ABSTRACT: Assoc. Prof. Rıza OĞRAŞ academician
at Education Faculty of MAKU reports ‘In order to search
the effect of occupation of the Divan poets on the their choice of pseudonyms, the biographies of 3485 poets have been
investigated and the relation between the occupation and
pseudonym has been tried to identified in this research. Considering that some pseudonyms are occupational terms and
some of them evoke some occupations; the effects on their
poems are identified. Based on the fact that some occupations are used as pseudonyms the prevalence of Divan poem
on the occupational groups and the community has tried to
be determined.’ (Translated by: BURDİL)
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 59
Şairlerin takma ad olarak kullandıkları mahlâslar, onların dünya görüşlerini ve hayat felsefelerini barındıran ipuçları
taşırlar. Divan şairleri içinde mahlâs kullanmayıp kendi adlarını kullanan şairler
görülse de pek çok şair mahlâs seçerken,
fizikî ve psikolojik özellikleri, ilgilendikleri konular, varsa bağlı oldukları mezhep
veya tarikat, usta veya hoca saydıkları
kişilerin tavsiyesi gibi durumlardan etkilenmişlerdir. Şairlerin meslekleri, mahlâs
seçimini etkileyen bu faktörlerden sadece
biridir. Ayrıca şairin kendi mesleği yanında
baba mesleği de mahlâs seçiminde etkili
olabilmektedir.
Mesleklerin mahlâs seçimine etkisini araştırmak üzere Divan şairlerinin
tespiti için önce Türkçe şair tezkireleri1
başta olmak üzere bu tezkirelerin içeriği
hakkında bilgi veren kaynak eserler2 taranmış; şairlerin hayatları ile ilgili bilgilerin
tamamlanabilmesi için biyografik eserler3
ansiklopediler4 mahallî kaynaklar ve diğer
kaynaklar5 da gözden geçirilmiştir. 3700
şairin biyografik bilgileri incelenmiş ve
meslek-mahlâs ilişkileri tespit edilmeye
çalışılmıştır. Bazı mahlâsların meslek adı
olduğu gibi bazılarının da o mesleği çağrıştırdığı görülmüştür. Bu yüzden mahlâsı
ile mesleği aynı olan veya birbirini çağrıştıran 133 şair tespit edilmiş ve incelenmiştir.
Çalışmaya konu edilen şairlerin
meslek etkisiyle mahlas alma sebepleri şu
başlıklarda toplanmaktadır:
Asker olduğu için, attar olduğu için, ayakkabıcılık yaptığı için, babası cerrahlıkta
usta olduğu için, babası kâğıtemini olduğu için, babası müneccim olduğu için,
balmumcu ve şekerci olduğu için, başdefterdar olduğu için, beylerbeyi olduğu için,
çeşnicibaşı olduğu için, dânişment olduğu için, demirci esnafından olduğu için,
din görevlisi olduğu için, doğancı olduğu
için, dönemin ileri gelenlerinin hizmetinde bulunduğu için, Ebussuûd Efendi’den
mülâzım olduğu için, elbise satarak geçimini sağladığı için, fetihlere katıldığı için,
geçimini canbazlıkla sağladığı için, hac
emini olduğu için, hâfız olduğu için, hattat olduğu için, hekim olduğu için, helvacı
olduğu için, hey’et ilmiyle uğraştığı için,
ilmiye sınıfına mensup olduğu için, ipekçi olduğu için, kadı olduğu için, kâtip olduğu için, kethüda olduğu için, kimyager
1 Halûk İpekten, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu, Turgut
Karabey, Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yayınları: 942, Ankara; Abdülkadiroğlu, Abdülkerim, İsmail Beliğ Nuhbetü’l-âsâr li Zeyl-i Zübdeti’l-eş’âr, AKMB Yayınları, Ankara, 1999; Arslan, Mehmet, Mecma-ı Şu`arâ ve Tezkire-i
Üdebâ, Sivas, 1994; Çapan, Pervin, Mustafa Safâyî,Tezkire-i Safâyî
(Nuhbetü’l-âsâr min fevâ’idi’l-eş‘â)r, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 2005; Erdem, Sadık, Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı, Atatürk
Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1994; Esrar Dede, Tezkire-i Şuarâ-yı
Mevleviyye (Hazırlayan: İlhan Genç), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Sayı: 220, Ankara, 2000; İnal, İbnülemin Mahmut Kemal, Son
Asır Türk Şâirleri, Dergâh Yayınevi, İstanbul, 1988; İnce, Adnan,
Tezkire-i Sâlim, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, 1977; İsen, Mustafa, Künhü’l-Ahbâr’n Tezkire Kısmı, Ankara,
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını-Sayı: 93 Tezkireler Dizisi-Sayı: 2, 1994; Oğraş, Rıza, Esad
Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-endûz’u, Burdur, 2001; Tuman,
Mehmet Nâil, Tuhfe-i Nâilî (Hazırlayanlar: Cemal Kurnaz-Mustafa
Tatçı), Bizim Büro Yayınları, Ankara, 2001; Yılmaz, Kâşif, Güftî ve
Teşrîfâtü’ş-şuarâsı, AKMB Yayınları, Ankara, 2001.
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 60
olduğu için, mahyacılık sanatında usta olduğu için, musahip olduğu için, musikide
başarılı olduğu için, müderris olduğu için,
muid olduğu için, müftü olduğu için, mühürdar olduğu için, nakkaş olduğu için,
na’than olduğu için, nişancı olduğu için,
ressam olduğu için, saray hocalığı yaptığı
için, sipahi olduğu için, sipahi zümresinde
duacı olduğu için, terzi olduğu için, vâiz
olduğu için vb.
Çok sayıda meslek bulunduğundan meslek-mahlâs ilişkilerinin açıklıkla ortaya konulabilmesi için meslekler gruplar halinde
ve aynı mahlâsı kullanan şairlerin karışmaması için de şairin asıl adı, ölüm tarihi,
doğduğu yer, mesleği gibi bazı tanımlayıcı bilgiler sütun başlığı olarak verilmiş
ve bilgiler bütünlük arzetmesi için tablolar halinde sunulmuş ve yorumlanmıştır.
Meslekler,
1.
İlmiye Mensupları (Mülâzım, Dânişment, Müderris, Kadı, Kazasker, Şeyhülislâm)
2.
Saraya mensup olanlar
3.Bürokratlar
4.
Asker Şairler
5.
Esnaf ve Serbest Meslek Erbabı
6.
Din Adamları
gibi başlıklar halinde daha önce yapılan
bir sınıflandırmaya6 uyularak sıralanmıştır.
Bundan başka baba mesleğini seçenler de
Baba Mesleğini Mahlâs Seçen Şairler başlığı altında incelenmiştir. Şairlerin meslek
gruplarına göre mahlâs alma sebepleri ve
dağılımları tablolar halinde şöyle gösterilmiştir:
2 İpekten, Halûk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu, Turgut
Karabey, Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yayınları: 942, Ankara; Ayan, Hüseyin, Tezkireler,
Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Edebiyat Bölümleri
Ders Notları: 60, Erzurum, 1984; İpekten, Halûk, İsen, Mustafa, Kılıç, Filiz, Aksoyak, Hakkı, Eyduran, Aysun, Şair Tezkireleri, Grafiker
Yayınları, Ankara, 2002; Kılıç, Filiz, XVII. Yüzyıl Tezkirelerinde Şair
ve Eser Üzerine Değerlendirmeler, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998.
3 Sâkıb Dede, Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân, Mısır, 1283; Bursalı
Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Meral Yayınevi, İstanbul, 1975;
Canım, Rıdvan, Edirne Şairleri, Akçağ Yayınları, Ankara, 1995.
4 Komisyon, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergâh Yayınevi, İstanbul; Komisyon, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi,
AKMB Yayınları, Ankara.
5 Kurnaz, Cemal, Türküden Gazele, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997;
Levend, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, I, Ankara Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1973; İsen, Mustafa, Ötelerden Bir Ses, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997.
1. İlmiye Mensupları
(Mülâzım,Dânişment, Müderris, Kadı, Şeyhülislâm)
2. Saraya mensup olanlar
(Saray hocası, çelebi, doğancıbaşı)
Tablo: 2’de görüldüğü gibi şairler, Saraydaki görev
İlmiye mensuplarında meslekler, bir silsile halinde leri ile ilgili meslekleri mahlâs olarak seçmişlerdir. Daniş,
yer aldığı için şairlerin birden fazla mesleğe mensup olma- saray hocalığı yaptığı için; Kandî, çeşnicibaşı olduğu için;
sı mümkündür. Çünkü kadı veya müderris olmadan önce Muhlisî, Şehzade Sultan Bayezid’in muhlis dostu olduğu
mülâzim veya dânişment olmak gerekir.
için; Necmî, Hey’et ilmiyle uğraştığı için ve Toganî, sarayda
doğancı olduğu bu mahlâsları seçmişlerdir.
Ölüm
Mahlası
Asıl Adı
Ârif
Mehmet
Şerif Ağa
Ârif
Tarihi
.
Doğduğu Yer
Şairin Mesleği
Buhara
Kadı
.
Hâce
Ârif
Mehmet
Emin
.
Kadı
Ârif
Seyyid
Mehmet
1714
Kadı
Ârif
Feyzullah
1769
Müderris
1824
Kadı
Ârif
Hâfız
Mehmed
1551
Acem
Müderris, Kadı,
Hattat
Hâfız
Mehmed
1887
Antep
Müderris
XVII. yy
Merzifon
Müderris, Kadı
XVI.yy
Edirne
Mülâzım, Müderris
Hâfız
Hıfzî
Mehmed
Hükmî
Molla MehXVI.yy
med
Gelibolu
Kadı
İlmî
Mehmet
Efendi
1597
Edirne
Müderris, Kadı
İlmî
Yahya
1597
İstanbul
Müderris
İlmî
Ahmed
1600
Edirne
Müderris, Kadı
İlmî
Mehmed
1721
Ermenek
Müderris
İlmî
Ahmed
1738
Trabzon
Müderris
Kâşif
Ömer
1881
Konya
Müderris, Kadı
Muhtârî
Mehmed
1679
Bursa
Muîdî
Mehmed
XVI.yy
Müderrisî
Yahya
XVI.yy
Nâib
Mehmed
Nasuhî
Su’ûdî
Mehmed
Mahlası
Asıl Adı
Ölüm
Tarihi
Doğduğu Yer
Şairin Mesleği
Dâniş
Süleyman
1766
.
Saray Hocası, Kâtip
Kandî
XVI.yy
Vardaryenicesi
Çeşnicibaşı
Muhlisî
XVI.yy
.
Çelebi
Necmî
.
Bursa
Saray Hocası, Müderris,
.
Aksaray
Doğancıbaşı
Toganî
Ahmed
Tablo: 2 Saraya mensup olanlar(Saray hocası, çelebi, doğancıbaşı)
3. Devlet Görevlileri ve Bürokratlar
3.1. Kâtip Şairler
Devlet Görevlileri ve Bürokratlar grubunda olup
meslek-mahlâs etkileşimini yansıtan kâtip şairlerin çokluğu dikkati çekmektedir. Kâtiplik yapan 18 şair bu meslekle
ilgili mahlâs kullanmışlardır. 2 Kâtib, 5 Kâtibî mahlâslı şair
meslek adını aynen kullanmışlar; 1 Fasîh, 2 Fasîhî, 2 Lisânî,
1 Meşkî, 1 Nüvîsî, 2 Râkım, 2 Vâsıf mahlâslı şair ise kâtiplik
mesleğini çağrıştıran mahlâsları seçmişlerdir.
Mahlası
Asıl Adı
Ölüm Tarihi
Doğduğu Yer
Şairin Mesleği
Kadı
Fasîh
Ahmed
1699
İstanbul
Divan Kâtibi
Üsküp
Mülâzım, Muîd,
Müderris
Fasîhî
Ahmed
.
İstanbul
Divan Kâtibi
Fasîhî
Mehmed
1693
.
Divan Kâtibi
Trabzon
Müderris
Kâtib
Süleyman
1802
İstanbul
Kâtip
1715
İstanbul
Mülâzım, Müderris,
Kadı
Kâtib
Mustafa
1701
Bursa
Kâtip
1698
İstanbul
Mülâzım, Kadı
Kâtibî
Mustafa
.
Sinop
Kâtip, Muallim
Hasan
XVI.yy
Manastır
Divan Kâtibi
.
Mülâzım, Müderris,
Kadı
Kâtibî
1591
Kâtibî
1499
Bursa
Kâtip, Hattat
Kâtibî
1563
İstanbul
Kâtip, Kaptan
Tablo: 1 İlmiye Mensupları (Mülâzım, Dânişment, Müderris,
Kadı, Şeyhülislâm)
Kâtibî
Mustafa
1667
Bosna
Kâtip
Lisânî
Ahmed
XVI.yy
Adana
Kâtip
1609
İstanbul
Kâtip
1596
Tokat
Kâtip
1564
Edirne
Kâtip
XIX. yy
.
Divan Kâtibi
1846
.
Kâtip
.
Bursa
Kâtip
1717
İstanbul
Kâtip
Tablo: 1’de görüldüğü gibi ilmiye sınıfı içerisinde
Lisânî
Yahya
yer alan 23 şairden 6’sı Ârif mahlâsını, 5’i de İlmî mahlâsını
Mehmet
kadılık ve müderrislik ile bağlantı kurarak seçmişlerdir. Mü- Meşkî
Çelebi
derrisî ve Muîdî mahlâslarını da 1’er şair meslek adı olarak Nüvîsî
Yunus
tercih etmişlerdir. Su’ûdî, Ebussuûd Efendiden mülâzım ol- Râkım
Abdulaziz
duğu için ve Kâşif, Derslerdeki başarısı yüzünden bu mah- Râkım
İbrahim
lâsları almışlardır. Diğer mahlâslar da ilmiye sınıfı meslekle- Vâsıf
Ahmed
rini ilgilendirmekte veya çağrıştırmaktadır.
Vâsıf
Abdullah
Hekimlikle ilgili mahlâsları kullanıp devlet hizmetin- Tablo: 3. Kâtip Şairler
de bulunan veya bulunmayan şairler, hekim şairler grubuna dahil edilmişlerdir.
3.2. Kethüda ve Musahip Şairler
Kethüda olduğu için Emîn, Emnî, Muhlisî, Nedîm ve
Ülfetî mahlâsını kullanan 5 şair vardır. Bu mahlâslar anlamca kethüdalıkla ilgili olduğu için tercih edilmiştir. Musahip
olduğu için 2 Hemdemî ve 1 Yakînî mahlâslı şair vardır.
4. Asker Şairler
Duâyî, Sipahi zümresinde duacı olduğu için; Esîrî,
düşman elinde esir kaldığı için; Gâzî, beylerbeyi olduğu
için; Fedâyî, Gâzî, Gazi Âşık Hasan, Hâfız, Hayâtî, Kevserî,
Mîrî, Serîrî, Sipâhî, Sipâhî, Tîgî veFütûhî de sipahi oldukları
için bu mahlâsları seçmişlerdir.
Mahlası
Asıl Adı
Ölüm Tarihi
Doğduğu Yer
Şairin Mesleği
Emîn
Mehmed
.
.
Kethüda
Emnî
Mehmed
1692
Diyarbakır
Kethüda
Muhlisî
Mehmed
1687
.
Kethüda, Defterdar, Vezir
Nedîm
Mahmud
1837
.
Kethüda
Fedâyî
Ülfetî
Hüseyin
.
.
Kethüda
Derviş
Beyzade
Gâzî
Lâzimî
1542
Edirne
Kethüda
Hemdemî
Mehmed
1657
İstanbul
Musâhib
Hemdemî
Derviş
Dede
1679
Üsküp
Kâtip, Musâhib
Edirne
Musâhib, Külâh
Dikici
Yakînî
Hüseyin
1569
Tablo: 4. Kethüda ve Musahip Şairler
Mahlası
Mehmed
1721
İstanbul
Mühürdar, Musâhib
Şairin Mesleği
Duâyî
.
Hamîd
Sipahi
Esîrî
XVI.yy
Anadolu
Asker
Ali Bâlî
1562
Edirne
Sipahi
Şehsüvar
Bey-zâde
1660
Çankırı
Vâlî
Gâzî
1664
Rumeli
Beylerbeyi
Gazi Âşık
Hasan
XVII. yy
Temeşvar
Asker
Filibe
Kaptan, Beylerbeyi, Vezir
.
İstanbul
Sipahi
Ahmet Paşa 1631
Hayâtî
3.3. Nişancı Şairler
Nişancı olduğu için 3 Nişânî ve 1 Sun’î mahlâsını kullanan
şair vardır. Mühürdar olduğu için 1 Nigînî mahlâslı şair vardır.
Nigînî
Ölüm Tarihi Doğduğu Yer
Hâfız
Asıl Adı
Kevserî
Ali Murtaza
XVI.yy
İstanbul
Sipahi
Mîrî
Mehmed
1671
Bosna
Sipahi
Serîrî
.
Manisa
Sipahi
Sipâhî
XVII. yy
Edirne
Sipahi
Sipâhî
Hüseyin
1605
İstanbul
Sipahi
Tîgî
Mehmed
1611
Üsküp
Sipahi, Müteferrika
Fütûhî
XVI.yy
Asker
Nişanî
Mehmet
1481
Karaman
Nişancı, Vezir,
Müderris
Tablo: 7. Asker Şairler
Nişânî
Mehmed
1541
Amasya
Nişancı, Vezir Müderris
Nişânî
Mustafa
1568
.
Nişancı, Tezkireci
.
Kastamonu
Kâtip, Nişancı
5. Esnaf ve Serbest Meslek Erbabı
Bu meslek grubunda yer alan şairler, çok farklı mesleklere
sahip oldukları için benzer meslekler aynı tablolarla gösterilmiştir:
5.1. Hekim Şairler
Sun’î
Tablo: 5. Nişancı Şairler
3.4. Defterdar Şairler
Hac emini olduğu için Harîmî, başdefterdar olduğu için Cûdî; Divan Kâtibi, Elçi ve Hattat olduğu için Hattî
mahlâsını kullanan birer şair vardır. Muammada usta olup
defterdarlık yapan Zihnî ve Sırrî de bu gruba dahil edilmişlerdir.
Mahlası
Asıl Adı
Ölüm
Tarihi
Doğduğu
Yer
Şairin Mesleği
1
Cûdî
XIX. yy
.
Başdefterdar
1
Harîmî
1512
Bursa
Hac Emîni
1
Hıfzî
Mehmed
1752
İstanbul
Memur
1
Hattî
Mustafa
1760
Urfa
Divan Kâtibi,
Elçi, Hattat
1
Duhânî
Ahmed
1520
.
Kâtip, Defterdar
1
Sırrî
İbrahim
1699
İstanbul
Defterdar
1
Zihnî
Bali
.
İstanbul
Defterdar
Tablo: 6. Defterdar Şairler
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 62
Ölüm
Tarihi
Doğduğu Yer
Şairin Mesleği
Devâî
XVI.yy
.
Tabip
Hakîm
1523
Kazvin
Hekimbaşı
Mahlası
Asıl Adı
Hakîm
İsa
1649
Sakız
Hekim, Kâtip,
Muhasebeci
Şifayî
Abdulbakî
1664
Edirne
Hekimbaşı, Mühürdar
Şifayî
Ömer
1746
Bursa
Hekim
Şifayî
Mehmed
1667
İstanbul
Hekimbaşı, Müderris
Şifayî
Şaban
1704
Ayaş
Hekim, Müderris,
Kadı
Tabîbî
Abdi
.
Filibe
Kadı, Hekim
Tablo: 8. Hekim Şairler
Tablo: 8’de görüldüğü gibi hekimlik mesleğini birebir karşılayan Hakîm ve Tabîbî; hekimliği çağrıştıran Devâî ve Şifâyî
mahlâsları şairlerce seçilmiştir. Bu şairlerin bir kısmı hekimlik dışında başka mesleklere de sahiptir. Hekimlikle ilgili
kavramların şiirlerinde de kullanmışlardır.
Manisa Muradiye Darüşşifasında hekimlik yapan
Şifâyî Mehmed Çelebi (ö.1667), Sabâ rüzgârı, servinin deliliği var deyip tahrik edince ırmak, zincir ile servinin ayağını
bağladı, derken mesleğinin özelliğini şiirinde yansıtmaktadır:
Servin cünûnı var deyü tahrîk idüp sabâ
Zencîr ile ayağını bend itdi cûybâr7
Şifâî Abdülbaki Efendi (ö.1644), hekimbaşılık ve mühürdarlık yapmıştır. Taze fidan üstüne gül nasıl güzel yakışırsa taze dilber koluna dağ yaktığında öyle yakışır derken
yara anlamındaki dağ kelimesini kullanmıştır:
Tâze dilber koluna dâğ yakarsa yakışır
Gâyet a’lâ yaraşır tâze nihâl üstüne gül8
5.2. Ressam veya Nakkaş Şairler
Tablo: 9’da yer alan Levnî, Nakşî ve Sun’î nakkaş ve
ressam oldukları için bu mahlâsları seçmişlerdir.
Levnî, aruz ve hece vezni ile şiir yazan şairlerdendir. Hece
vezni ile yazdığı Tekerleme adlı şiirinde nakış, hüner ve
üstat kelimelerini kullanarak meslekî konumunu çağrıştırmaktadır.
Yağlıya nakış nakışa ipek
Üstada hüner hünere emek
Levnî’ye güzel güzele döşek
Döşeğe yorgan ne güzel uymuş9
Mahlası
Asıl Adı
Ölüm
Tarihi
Doğduğu
Yer
Şairin Mesleği
Levnî
Abdülcelil
Çelebi
1733
Edirne
Nakşî
Ahmed
XVI.yy
XV. yy
Sun’î
Harîrî
Doğduğu Yer
Şairin Mesleği
XV. yy
Bursa
İpekçi
Kâlâyî
Mehmed
Emîn Refî’
1821
İstanbul
Kumaşçı
Kabâyî
Süleyman
1620
Edirne
Elbiseci
Siyabî
Mehmed
XVI.yy
Merzifon
Terzi
Tablo: 11 Şekerci veya Helvacı Şairler
5.5. Diğer Mesleklerden Şairler
Rahîk, içtikten sonra güzel bir koku bırakan cennet
şarabının adıdır. Attarlık yapan Rahikî de bundan etkilenerek bu mahlâsı seçmiştir. Huffî, ayakkabıcılık yaptığı için;
Hadîdî, demircilik yaptığı için; Hâdimî, Kanber Ali’ye hizmet
ettiği için; Zencîrî, ip üzerinde zincir ile canbazlık yaptığı
için; Râsim, hattat olduğu için; Resîm, kuyumcu olduğu için
ve Fennî, mahyacılıkta usta olduğu için bu mahlasları kul¬lanmıştır.
Hadîdî (ö.1814), demirci esnafından olup güzel sesli, musikiye aşina ve hoş sohbet ümmî bir şairdi. Çıraklarına
nağme eşliğinde çekiçlerini örs üzerindeki demirlere intizam ile vurdurur,
Sıhhat-i dil kahr ile her hizmete mutâd olur
Âhenî eşgâl gûnâgûne korlar nâr ile
beyti gibi makama uygun güzel şiirler ve şarkılar okuturdu10. Demircilikle ilgili kelimeleri şiirlerinde ustaca kullanmıştır.
Doğduğu Yer
Şairin Mesleği
Nakkaş, ressam
Rahîkî
Âşık Çelebi
1546
İstanbul
Attar
İstanbul
Muvakkıt, Nakkaş
Bursa
Nakkaş
Hafî/Huffî
Çelebi
1483
Edirne
Ayakkabıcı, Kadı,
Müderris
Hadîdî
1814
Diyarbakır
Demirci
Hadîdî
1533
Ferecik
Demirci, kâtip
Hâdimî
XVI.yy
Bağdat
Hizmetçi
Zencîrî
.
.
Canbaz
Doğduğu Yer
Şairin Mesleği
XV. yy
Bursa
İpekçi
Kâlâyî
Mehmed
Emîn Refî’
1821
İstanbul
Kumaşçı
Kabâyî
Süleyman
1620
Edirne
Elbiseci
Siyabî
Mehmed
XVI.yy
Merzifon
Terzi
7 TDEA:c.8, s.155
8 TDEA:c.8, s.155
9 TDEA, c. 6, s. 86
Harîrî
Ölüm Tarihi
Ölüm
Tarihi
Ölüm Tarihi
Tablo: 10. Terzi Şairler
Asıl Adı
Asıl Adı
5.3. Terzi Şairler
Kabâyî, elbise satarak geçimini sağladığı için; Kâlâyî,
kumaşçı olduğu için; Harîrî, ipekçi olduğu için ve Siyabî, terzi olduğu için meslekleriyle ilgili mahlâsları seçmişlerdir.
Asıl Adı
Mahlası
Mahlası
Tablo: 9. Ressam veya Nakkaş Şairler
Mahlası
5.4. Şekerci veya Helvacı Şairler
Kandî, şekerci; Hüseynî ve Şehdî, helvacı oldukları
için bu mahlâsları seçmişlerdir.
Râsim
Mehmed
1775
İstanbul
Saray Hocası,
Hattat
Resîm
Mustafa
1717
Bursa
Kuyumcubaşı
1598
Edirne
Mahyacı
Fennî
Tablo: 12 Diğer Mesleklerden Şairler
6. Din Adamları
Tablo:6’da yer alan şairlerin mahlâsları ile meslekleri
ve mahlâsı alma sebepleri arasında birebir uyum vardır. Hâfız, Hıfzî, Duâyî, Pendî, Nasuhî, Müftî ve Makâmî dinî konularla ilgili kavramlardır ve mesleklerle örtüşmektedir.
Mahlası
Asıl Adı
Duâyî
Duâyî
Hâfız
Mustafa
Hâfız
Ölüm Tarihi
Doğduğu Yer
Şairin Mesleği
XV. yy
Bursa
Muarrif
1481
Bursa
Muarrif
XVIII. yy
Üsküdar
Hatip
1543
Konya
Mesnevihan
8. Baba Mesleğini Mahlâs Seçen Şairler
Osmanlı döneminde bazı meslekler babadan oğula
geçmekteydi. Tablo: 8’de görüldüğü gibi Tıraşî ve Arif, baba
mesleğini devam ettirmişlerdir. Bu etkinin dışında babasının mesleğindeki şöhretinin etkisiyle o mesleği mahlâs
edinmiş şairler vardır. Emînî, sipahi olduğu halde babası
kâğıt emini olduğu için bu mahlâsı almıştır. Nücûmî’nin
mesleği bilinmemektedir ve babası müneccim olduğu için
bu mahlâsı seçmiştir.
Hâfız
İsmail
Müşfik
1876
İstanbul
Müezzin, Kâtip
Hıfzî
Hâfız Mehmed
1807
Ayaş
Müsevvid, Kâtip,
Hatip
Pendî
Mehmed
1635
İstanbul
İmam
XVI.yy
Serez
İmam, Hatip
Tıraşî
XVIII. yy
Afyonkarahisar
Müftü, Müderris
Emînî
1717
Üsküdar
Vâiz
Makâmî
Müftî
Abdullah
Vehbi
Efendi
Nasuhî
Tablo: 13 Din Adamları
Mahlası
Asıl Adı
Fütûhî
Ârif
Ölüm Tarihi
Doğduğu Yer
XVI.yy
.
Ahmed
XVIII. yy
.
Hâfız
Ebubekir
XVIII. yy
Manastır
XVIII. yy
İstanbul
Hâfız
Mahmut
1635
Vardaryenicesi
Hâfız
Mustafa
1654
Bursa
Hâfız
1744
Galata
Hâfız
1881
.
Fazlî
1605
.
Sarfi
.
Acem
Muammâyî
Ali
Fethullah
Ölüm
Tarihi
Doğduğu
Yer
Baba Mesleği
Şairin
Mesleği
XVI.yy
Gelibolu
Cerrah
Cerrah,
Yeniçeri
1599
İstanbul
Emîn
Sipahi
XVI.yy
Canik
Müneccim
.
1562
.
Hattat
Nakkaş,
Hattat
Tablo: 15 Baba Mesleğini Mahlâs Seçen Şairler
Hâfız
Hâfız
Mustafa
Nücûmî
7. Mesleği Bilinmeyenler
Tablo: 7’de yer alan şairlerin meslekleri kaynaklarda açıkça belirtilmemiştir. Ancak meslekleriyle ilgili ipuçları
verilmiştir. Hâfız mahlâsını seçen şairlerin meslekleriyle ilgili olarak bazı tahminlerde bulunulabilir. Kur’an’ı hıfz etmiş
din görevlisi, kadı, müderris veya bazı sır sayılabilecek bilgileri yazıya aktaran kâtip sınıfından görevli olabilir. Çünkü
kâtiplerin seçiminde sır tutma özelliği önemliydi. Fütûhî,
fetihlere katıldığı için; Fazlî, muamma ve tarih düşürmede
başarılı olduğu için; Sarfi, muamma, aruz ve kâfiyede başarılı olduğu için; Muammâyî, muammada usta olduğu için;
Zamîrî, remlde yetenek sahibi olduğu için ve Senâyî ise
na’than olduğu için bu mahlâsları seçmişlerdir.
Mahlası
Asıl Adı
XVI.yy
Tire
Zamîrî
XVI.yy
Çankırı
Senâyî
.
Kastamonu
Tablo: 14 Mesleği Bilinmeyenler
SONUÇ
Divan edebiyatında meslek ve mahlâs ilişkisini belirlemek amacıyla yapılan bu çalışmada, Divan şairlerinin
sahip oldukları mesleklerin mahlâs seçimine etkisi araştırılmıştır. Bu yüzden mahlâsı mesleğinden farklı olan ve kendi
adını mahlâs olarak kullanan şairler dikkate alınmamıştır.
Meslek ve mahlâs benzerliği olan 133 şairin 50 farklı mesleğe sahip olduğu görülmüştür. Bazı şairlerin birden
fazla mesleğe sahip olduğu görülmüş ve onlar da belirtilmiştir. Şairler tarafından herhangi bir meslekle ilgili mahlâs seçilmesi ve bu mesleklerin çeşitlilik göstermesi, Divan
edebiyatının toplumun her kesiminde yaygın olduğunu
gösteren hususlardan biridir.
Divan edebiyatında kullanılan mana ve mazmunlar bir noktaya kadar ortak olsa da şairler, meslekleriyle ilgili kavramları ustaca kullanarak meslek, mahlâs ve mana
bağlamında başarılı şiirler yazmaya muvaffak olmuşlardır.
Mesleği ve mahlâsı aynı olan şairlerin şiirlerinde meslekleriyle ilgili kavramları kullanmaları, mesleklerinin etkisini
ve sosyal hayatla kucaklaşmalarını gösteren ipuçları olarak
görülebilir.
10 Hayber, Kasım, Tezkire-yi Şuarâ-yı Âmid, Kayseri Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri,
1996, s. 268
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 64
KAYNAKLAR
ABDÜLKADİROĞLU, Abdülkerim, İsmail Beliğ Nuhbetü’l-âsâr li Zeyl-i Zübdeti’l-eş’âr, AKMB Yayınları, Ankara,
1999.
ARSLAN, Mehmet, Mecma-ı Şu`arâ ve
Tezkire-i Üdebâ, Sivas, 1994.
Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Meral Yay., İstanbul, 1975, 3 c.
ÇAPAN, Pervin, Mustafa Safâyî,Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-âsâr min fevâ’idi’l-eş‘â)r, Atatürk Kültür Merkezi Yay.,
Ankara, 2005.
ERDEM, Sadık, Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1994.
Hayber, Kasım, Tezkire-yi Şuarâ-yı
Âmid, Kayseri Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi), Kayseri, 1996.
İNAL, İbnülemin Mahmut Kemal, Son
Asır Türk Şâirleri, Dergâh Yay., İstanbul,
1988.
İNCE, Adnan, Tezkire-i Sâlim, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, 1977.
İPEKTEN, Halûk, İSEN, Mustafa, KILIÇ,
Filiz, AKSOYAK, Hakkı, EYDURAN, Aysun, Şair Tezkireleri, Grafiker Yayınları,
Ankara, 2002.
____________, İSEN, Mustafa, TOPARLI, Recep, OKÇU, Naci, KARABEY, Turgut Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı
İsimler Sözlüğü, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 942, Ankara.
İSEN, Mustafa, Künhü’l-Ahbâr’n Tezkire
Kısmı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi
Yayını-Sayı: 93 Tezkireler Dizisi-Sayı: 2,
Ankara 1994.
___________, Ötelerden Bir Ses, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997.
KILIÇ, Filiz, XVII. Yüzyıl Tezkirelerinde
Şair ve Eser Üzerine Değerlendirmeler,
Akçağ Yayınları, Ankara, 1998.
Komisyon, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Devirler, Isimler, Eserler, Terimler, Dergâh Yayınevi, Istanbul, 1981.
Komisyon, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, AKMB Yay., Ankara,
2003.
OĞRAŞ, Rıza, Esad Mehmed Efendi ve
Bağçe-i Safâ-endûz’u, Burdur, 2001.
Sâkıb Dede, Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân, Mısır, 1283.
SOLMAZ, Süleyman, Ahdî ve Gülşen-i
Şuarâsı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 330 Tezkireler Dizisi: 10, Ankara 2005.
YILMAZ, Kâşif, Güftî ve Teşrîfâtü’ş-şuarâsı, AKMB Yayınları, Ankara, 2001.