Türkiye`de üst düzey kad›n yöneticiler

ARAfiTIRMA
Türkiye‘de üst düzey
kad›n yöneticiler
HAYAT KABASAKAL
[email protected]
Nisan 2004‘de
‹ngiltere‘de Ashgate
yay›nc›l›k taraf›ndan
"Women in Management
Worldwide" adl› kitap
yay›nland›. Kitab›n
Türkiye‘deki kad›n
yöneticiler ile ilgili
bölümünde, Bo¤aziçi
Üniversitesi, ‹flletme
Bölümü ö¤retim
üyelerinden Hayat
Kabasakal‘›n kat›ld›¤›
bir çal›flma yer al›yor.
44 • Leaders May›s 2004
Türk kad›n›, geliflmekte olan di¤er ülkelerin ve özellikle de di¤er ‹slam ülkelerinin
kad›nlar›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda önemli siyasi, yasal ve sivil haklara sahiptir. Ö¤retim üyeli¤i, doktorluk, avukatl›k gibi birçok prestijli meslek grubu incelendi¤inde, Türk kad›n›n›n birçok geliflmifl Bat›l›
ülke kad›n›na k›yasla bile çok daha yüksek oranlarda temsil edildikleri görülmektedir. Ancak, Türkiye‘deki kurumlar
incelendi¤inde, kad›nlar›n say›sal yo¤unluklar›na orant›l› olarak yönetimde yer almad›klar› ortaya ç›kmaktad›r. Yönetim
kademelerinde yukar› do¤ru ç›kt›kça, durum kad›nlar aleyhine daha da fazla bozulmaktad›r. Üstelik bu cam tavan, kamu, özel sektör ve sivil toplum kurumlar›
aras›nda bir ayr›l›k gözetmeksizin varl›¤›n› hissettirmektedir.
Özel Sektörde Kad›n Yöneticiler
Özel sektörde çal›flan kad›n yöneticilerin oran› hakk›nda yap›lm›fl kapsaml›
bir çal›flma bulunmamakla birlikte, farkl›
zamanlarda yap›lan baz› araflt›rmalar bu
oran›n ne kadar düflük oldu¤una iflaret
etmektedir. S. Özbaflar ve Z. Aksan
1970‘lerde ‹stanbul ve çevresindeki 48
sanayi kuruluflunda yapt›klar› araflt›rmada, kad›nlar›n bu iflyerlerinde toplam ça-
l›flanlar›n yüzde 25‘ini oluflturdu¤unu, ancak yönetim kademelerinde temsile gelince, bu oran›n orta kademede yüzde
14, üst kademede ise yüzde 4‘e düfltü¤ünü bulmufllard›r. Benzer bir bulgu M. Dilber taraf›ndan saptanmakta ve 1960‘lar
Türkiye‘sinde, üst düzey yöneticilerin sadece yüzde 4‘ünün kad›n oldu¤unu belirtmektedir. 1980‘lere gelindi¤inde, F.
Tabak taraf›ndan yine sanayi sektöründe
yap›lan bir çal›flmada, 100 kifliden fazla
personel çal›flt›ran yerlerde kad›nlar toplam personelin yüzde 17‘sini olufltururken, yönetici düzeyinde bu oran yüzde
15‘e, üst düzey yöneticiler aras›nda da
yüzde 3‘e düflmektedir. Daha küçük firmalarda ise üst düzey yönetim kademelerinde kad›nlara rastlanmamaktad›r.
1990‘lar›n bafl›nda Tabak ve arkadafllar› taraf›ndan yap›lan bir baflka çal›flmada 100‘den fazla sanayi kuruluflu incelenmifl ve kad›nlar›n üst düzey yöneticilerin yüzde 4‘ünü oluflturduklar› bulunmufltur.
Ücretli çal›flan kad›nlar›n daha yo¤un
olarak görev ald›¤› servis sektöründe de
durum sanayiden pek farkl› de¤ildir. Örne¤in, bankac›l›k ve sigortac›l›k‘ta H. Kabasakal, N. Boyac›giller ve D. Erden taraf›ndan 1992‘de yap›lan bir araflt›rmaya
???????
RESEARCH
Women in Management in Turkey
göre kad›nlar, çal›flanlar›n yüzde 43‘ünü
oluflturduklar› halde, orta kademe yöneticilikte yüzde 26, üst düzeyde ise yüzde
4 oran›nda yer almaktad›rlar.
Tüm bu çal›flmalara bak›ld›¤›nda, her
ne kadar belirtilen istatistikleri bire bir
karfl›laflt›rma olana¤› yoksa da, üst düzey kad›n yöneticilerin oran›nda son 30
y›lda hiçbir art›fl olmad›¤› göze çarpmaktad›r.
Siyasette Kad›n
Türkiye kad›nlara seçme ve seçilme
hakk›n› tan›yan ilk Müslüman ülkedir.
Türk kad›n› belediye seçimlerinde seçme ve seçilme hakk›n› 1930‘da, genel
seçimlerde seçme ve seçilme hakk›n› da
1934‘te elde etmifltir. Birçok geliflmifl
Bat› ülkesindeki kad›nlara k›yasla Türk
kad›n› siyasete kat›lma hakk›n› çok daha
önce alm›flt›r. Ancak, Türk siyasi hayat›nda kad›nlar›n temsil oran› çok düflük seviyelerde kalm›flt›r. Türk parlamentosunun tarihçesine bak›ld›¤›nda, kad›nlar›n
en yüksek temsil oran› yüze 4.6 ile 1935
y›l›nda gerçekleflirken, en düflük oran ise
yüzde 0.6 ile 1950 y›l›nda elde edilmifltir.
Kad›nlar›n yerel yönetimlerde temsil
oran› da genel seçimlerle paralellik tafl›maktad›r. 1999 y›l›nda seçilen belediye
baflkanlar›n›n sadece yüzde 5.5‘i kad›n
iken, belediye meclislerinde yer alan kad›n oran› yüzde 1.6‘da kalmaktad›r.
2004‘te gerçekleflen son yerel seçimlerde tüm iller aras›nda sadece bir ilde kad›n belediye baflkan› seçilmifltir.
Sivil Toplum Kurulufllar›nda
Kad›n Yöneticiler
Türk kad›n›n›n uzmanl›k gerektiren baz› mesleklerde, geliflmifl Bat›l› ülkelerdeki hemcinslerine oranla bile daha s›kl›kla
görüldükleri bilinmektedir. M. Koray‘›n
yapt›¤› bir araflt›rmaya göre kad›nlar tüm
eczac›lar›n yüzde 60‘›n›, hekimlerin yüzde 19‘unu, difl hekimlerinin yüzde
30‘unu ve avukatlar›n yüzde 34‘ünü oluflturmaktad›r. Oysa kad›nlar›n, ba¤l› olduklar› meslek odalar›n›n yönetim kurullar›nda temsil oranlar› çok düflüktür.
Meslek odalar›n›n yönetiminde yer alan
kad›n oranlar›, eczac›l›kta yüzde 20, hekimlikte yüzde 6, difl hekimli¤inde yüzde
9, avukatl›kta ise yüzde 7‘dir.
Türkiye‘deki etkin baz› odalara bak›ld›¤›nda, ‹stanbul Ticaret Odas› meclisindeki kad›n oran› yüzde 8, TÜS‹AD‘da ise
sadece yüzde 0.6‘d›r. Bu kurulufllar›n
devlet politikalar›n›n saptanmas›nda rol
oynad›klar› göz önüne al›nd›¤›nda, flirketlerin stratejik önemi olan bu odalarda ve
kurumlarda neredeyse tamamen erkek
yöneticilerin yer almas› önemli bir bulgudur.
Kamu Sektöründe Kad›n Yöneticiler
Türk bürokrasisi ve kamu sektörüne
bak›ld›¤›nda, kad›nlar tüm memurlar›n
yüzde 33.1‘ini olufltururken, alt, orta ve
üst düzey yöneticilerin ancak yüzde
27.5‘i kad›n bürokratt›r. Kad›n yöneticilerin oran›, alt yönetim kademesinden
yukar› do¤ru hiyerarflide t›rmand›kça
keskin bir biçimde düflmektedir. Tablo
Women in Turkey have many political, legal,
and civil rights compared to other developing
nations
and
Islamic
countries.
Professionalization of women in the Turkish
Republic carried a significant importance in
terms of the modernization project of the
country. Considering some of the prestigious
professions, 60 per cent of pharmacists, 19
per cent of physicians, 30 per cent of dentists,
34 per cent of lawyers, and 23 per cent of professors are women in Turkey. For all the successes of women in prestigious occupations it
is not reflected to the same degree in decisionmaking positions. While women are accepted
in high skill and technical professions, when it
comes to decision making for others, their representation drops sharply. For example, M.
Koray compared the rate of women in professions with their representation in their professional boards and found that the rate of representation fell to 20 per cent in pharmacy, 6 per
cent in medicine, 9 per cent in dentistry, and 7
per cent in law.
Turkish women are underrepresented in
managerial positions like in all countries
around the world. Furthermore, women‘s representation in management positions falls
sharply at the upper echelons of the hierarchy.
A glass ceiling exists in all sectors, including
the public and private sectors as well as nongovernmental organizations.
Women Managers in the Private Sector
Several small-scale studies conducted at
different times point to the scarcity of top
women managers in the private sector.
Studies conducted in 1960s, 1970s, 1980s,
and 1990s show that the ratio of women
employed in executive positions in the private
sector does not surpass 4 per cent and that
there has been no increase in their representation levels in the past 30 years in the manufacturing sector. Even in sectors like banking
or insurance, that traditionally employs high
numbers of women; the percent of top women
managers is close to 3 or 4 per cent.
There is a sharp decrease in women‘s presence as the position gets to be more strategic
and involves decision-making responsibility for
large groups of people and significant amount
of resources.
Women in Politics
Turkey was the first Islamic country to
grant women the right to vote; and one of the
few countries in the world with suffrage in the
1930s. Turkish women were granted these
rights even much earlier than their counterparts in many western countries. On the other
Leaders May 2004 • 45
ARAfiTIRMA
hand, the proportion of women elected to the
Turkish parliament was very low and did not
surpass approximately 4 per cent over the
years.
Women Managers in the Public Sector
In the Turkish bureaucracy and public sector, women bureaucrats constituted 27.5 per
cent of all supervisors, middle, and upper level
managers in 1996. The representation of
women at managerial ranks decreases sharply
as one goes up in the hierarchy from supervisory level to middle and upper levels. While
women‘s representation at supervisory levels
was 37.1 per cent, it fell to 13 per cent for
department heads, 7.6 per cent for general
managers, and 2.1 per cent for General
Secretary of Ministries.
An analysis of the key managerial positions
in the public sector reveals that women‘s representation in the higher levels of the public
career ladder is rather low. As seen in Table 2,
there are only 3 women rectors (3.3 per cent),
8 women chief ambassadors (21 per cent), 7
women district managers (1 per cent), while no
there are no women in positions of governorship or even assistant governorship.
Demographic Characteristics of Top Women
Managers
Top management positions are available
only to a very restricted group of women in
Turkish society. When profiles of this restricted
group are analyzed, it is seen that most of
these women did not have to compromise their
personal lives as wives and mothers for their
careers. Most executive women in Turkey are
married and have either one or two children.
Several studies conducted in western societies
show that given the immense household
demands on married women, most women feel
the need to make a choice between their
careers and private life. On the other hand, the
availability of low-paid maids in Turkey allows
women managers to delegate the housework
and child-rearing responsibilities to the fulltime employed maids. Furthermore, due to the
strong familial ties prevalent in Turkish society,
grandmothers and aunts provide support in
household responsibilities, particularly in child
rearing. In other words, top women managers
in Turkey should be able to move up by the
effort of other women.
Women top managers in Turkey have high
socioeconomic origins, reflected in their
fathers‘ prestigious occupations, their elite
educational background, and their urban
upbringing. Women managers interviewed by
Sönmez and F. Tabak received their degrees
from highly prestigious high schools or universities. Most went to schools with "AngloSaxon" traditions. Some pursued their college
46 • Leaders May›s 2004
TABLO I
Kamu Sektöründe Kad?n Yöneticiler (%)
KAMU SEKTÖRÜNDE KADIN YÖNET‹C‹LER (%)
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Müsteºar
Müsteflar
Genel Müdür
Genel
Müdür
ªube Müdürü
fiube
Müdürü
ªef
fief
Toplam
Toplam
Kaynak: Devlet Personel Baflkanl›¤›, Kamu Personeli Anket Sonuçlar›, 1996
1‘de de görüldü¤ü gibi, kad›nlar fleflerin
yüzde 37.1‘ini olufltururken, bu oran flube müdürleri aras›nda yüzde 13, genel
müdürler aras›nda yüzde 7.6, müsteflarlar aras›nda ise yüzde 2.1‘e kadar inmektedir.
Kamudaki baz› kilit yöneticilik pozisyonlar› ele al›nd›¤›nda, kad›nlar›n yok denecek kadar az olduklar› görülmektedir.
Örne¤in, 2000 y›l›nda sadece 3 kad›n
rektör (yüzde 3.8), 8 kad›n büyükelçi
(yüzde 4.3), 49 kad›n dekan (yüzde 9.8)
ve 7 kad›n kaymakam (yüzde 1) bulunurken, vali veya vali yard›mc›s› görevlerinde hiç kad›n bulunmamaktad›r (Tablo
2‘ye bak›n›z).
rinde yukar›ya ç›kt›kça ve stratejik kararlar›n al›nd›¤› mecliste temsil, kamu
ve özel sektörde genel müdür ve genel
müdür yard›mc›l›¤› veya sivil toplum kurulufllar›nda yönetim kurulu üyeli¤i gibi
kilit pozisyonlara bak›ld›¤›nda kad›nlar›n temsil oran›n›n büyük oranda ortadan kalkt›¤› görülmektedir. Kamu sektöründe, siyasette, özel sektörde ve sivil toplum kurulufllar›nda üst düzey kad›n yöneticilerin oran› yüzde 4‘ü geçmemektedir. Üstelik kad›nlar›n ücretli iflgücüne kat›l›m› düzenli olarak artmakla
birlikte, üst düzey yöneticilik oranlar›nda y›llar itibariyle bir de¤ifliklik gözlenmemektedir.
Cam Tavan
Üst Düzey Kad›n Yöneticilerin
Ortak Demografik Özellikleri
Türkiye‘deki çeflitli meslekler ve sektörler incelendi¤inde, kad›nlar›n uzmanl›k gerektiren mesleklerdeki temsil
oranlar›n›n yüksek oldu¤u görülmektedir. Teknik ve uzmanl›k gerektiren görevlerden ayr›l›p, yöneticilik kademele-
Türkiye‘de üst düzey yönetici pozisyonlar›na ç›kmay› baflarm›fl kad›nlar›n
profilleri incelendi¤inde, bu bir avuç kad›n›n meslekleri ile aile yaflamlar› aras›nda bir seçim yapmak zorunda kald›klar›
RESEARCH
???????
TABLO 2
KAMU SEKTÖRÜNDEK‹ BAZI MESLEKLERDEK‹ ÜST DÜZEY KADIN YÖNET‹C‹LER (%)
Kamu Sektöründeki Baz? Mesleklerdeki Üst Düzey Kad?n Yöneticiler ( %)
12
10
8
HAYAT KABAKASAL KİMDİR?
Who is Hayat Kabasakal?
6
4
² 1978 - ‹flletme Lisans›, Bo¤aziçi Üniversitesi
² 1979 - ‹flletme Yüksek Lisans›, Bo¤aziçi
2
0
education or graduate studies in the United
States or the United Kingdom.
Socioeconomic origin is a more important
determinant of status in Turkey than gender. A
study conducted by H. Kabasakal indicates
that socioeconomic variables play a more significant role in shaping organizational relationships and career development compared to
gender in Turkey. Probably because of this reason, almost all top women managers describe,
"not experiencing any disadvantages of being
a women in moving to the top." Their elite
background provided them the advantage. <
Büyükelçi
Büyükelçi
Vali/Vali
ValiYard›mc›s›
/ V.
Yard?mc?s?
Kaymakam
Kaymakam
Rektör
Rektör
Dekan
Dekan
Kaynak: KSSGM (Kad›n Statüsü ve Sorunlar› Genel Müdürlü¤ü), Türkiye‘de Kad›n, 2001
söylenemez. Ço¤u üst düzey kad›n yönetici evli ve çocuklu bir yaflam sürdürmektedir. Her ne kadar erkek yöneticiler aras›nda evlilik oran›n›n daha fazla oldu¤u
görülse de, Türk kad›n yöneticiler aras›nda evlilik oran›, endüstrileflmifl Bat› toplumlar›ndaki kad›n yöneticilerden fazlad›r. Bunun nedenleri aras›nda, Türkiye‘deki ucuz iflgücü dolay›s›yla evde düflük ücretli temizlik iflçisi çal›flt›rabilme
olas›l›¤› bulunmaktad›r. Di¤er bir neden,
Türkiye‘de aile iliflkilerinin çok güçlü olmas› ve büyükanneler, teyzeler, halalar
gibi di¤er aile üyelerinin çocuk bak›m› ve
aile ifllerinde yard›mc› olmalar›d›r. Di¤er
bir deyiflle, Türkiye‘deki üst düzey kad›n
yöneticiler düflük ücretle çal›flan veya
gönüllü olarak destek veren di¤er kad›nlar›n eme¤i sayesinde özel hayatlar› ve
meslekleri aras›nda bir seçim yapmadan
yükselme olana¤›na sahiptir.
M. Sönmez ve F. Tabak‘›n incelemelerine göre, tepe noktalara ç›kmay› baflarm›fl kad›nlar›n ço¤u "Anglosakson" kökenli lise ve yüksekokullarda okumufl,
bir k›sm› da daha sonra ABD ya da ‹ngiltere‘de yüksek lisans e¤itimlerini sürdürmüfllerdir. Türkiye‘de üniversite e¤itiminin s›n›fsal eflitsizlikleri yans›tt›¤› göz
önüne al›nd›¤›nda, bu kad›nlar›n üst sosyo-ekonomik s›n›flardan geldikleri de ortaya ç›kar. Ayr›ca, Arbak ve arkadafllar›n›n yapt›klar› çal›flmada kad›n yöneticilerin erkeklere oranla daha üst sosyoekonomik s›n›flardan geldikleri belirtilmektedir.
Türkiye‘de sosyal s›n›f›n, cinsiyete k›yasla daha güçlü bir statü arac› oldu¤u
ileri sürülebilir. Türkiye gibi s›n›flar aras›ndaki farkl›l›klar›n daha keskin oldu¤u
toplumlarda, sosyal s›n›f etmeninin kurumlardaki iliflkilerin oluflmas›nda cinsiyete oranla daha belirleyici bir rol oynamas› beklenmelidir. Belki de bu nedenle
Türkiye‘deki kad›n yöneticiler, yükselirken "kad›n olman›n dezavantaj›n›" hiç yaflamad›klar›n› belirtmektedirler. Üst s›n›flara mensup olmalar› onlara kariyerlerinde gerekli olan "avantaj›" sa¤lamaktad›r.<
Üniversitesi
² 1984 -
‹flletme Doktoras›, Minnesota
University, ABD
² 1984 - Ö¤retim üyeli¤i, ‹flletme Bölümü,
Bo¤aziçi Üniversitesi
² Halen Bo¤aziçi Üniversitesi ö¤retim üyesi
olarak görev yapan Prof. Hayat Kabasakal‘›n
çal›flma ve araflt›rma alanlar›, "Yönetim ve
Örgütsel Davran›fl", "Kad›n Araflt›rmalar›",
"Liderlik", "Kültür" ve "Afet Yönetimi"dir.
Kendisi, lisans, lisansüstü, doktora, E-MBA ve
ETM programlar›nda ders vermektedir.
² Son yay›n›; "Women in Management
Worldwide", Nisan 2004, bölüm 5, sayfa 273293, Ashgate Publishing Company, www.ashgate.com
² 1978 - B.A., Department of Management,
Bo¤aziçi University
² 1979 - M.A., Department of Management,
Bo¤aziçi University
² 1984 - Ph.D., Department of Strategic
Management and Organizational Behaviour,
Minnesota University, U.S.A.
² 1984 - Faculty Member, Department of
Management, Bo¤aziçi University
² Prof. Hayat Kabasakal is currently lecturing in
Bo¤aziçi
University,
Department
of
Management. Her teaching and research
interests are in the fields of "Management and
Organizational
Behaviour",
"Gender",
"Leadership", "Disaster Management", and
"Culture". She offers courses in undergraduate, MBA, Doctorate, E-MBA and ETM
(Engineering Technology Management) programs.
² Latest publication; "Women in Management
Worldwide, April 2004, Section 5, pages 273293, Ashgate Publishing Company, www.ashgate.com
Leaders May 2004 • 47