SINIF ÖĞRETMENLİĞİ PROGRAMI FEN ve TEKNOLOJİ

Transkript

SINIF ÖĞRETMENLİĞİ PROGRAMI
FEN ve TEKNOLOJİ LABORATUVAR UYGULAMALARI I-II DERSİ
KILAVUZ KİTAPÇIĞI
SINIF ÖĞRETMENLİĞİ PROGRAMI
FEN ve TEKNOLOJİ LABORATUVAR UYGULAMALARI I-II DERSİ
KILAVUZ KİTAPÇIĞI
HAZIRLAYANLAR
Öğr.Gör. Ali KARACA
Öğr.Gör. Resul KÖSEOĞLU
Öğr.Gör. Suat PEKER
Doç.Dr. Sevilay KARAMUSTAFAOĞLU
Doç.Dr. Şafak ULUÇINAR SAĞIR
Arş.Gör. Kayhan BOZGÜN
Arş.Gör. Murat BAŞGÜL
Arş.Gör. Neşe KUTLU ABU
AMASYA
İÇİNDEKİLER
BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM………………………………………………………………………………………………….........
FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE LABORATUVARIN YERİ VE ÖNEMİ……………………………………………………….
FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE LABORATUVARIN TARİHSEL GELİŞİMİ………………………………………………….
FEN ÖĞRETİMİNDE LABORATUVAR ÇALIŞMALARININ ÖNEMİ……………………………………………………….
FEN ÖĞRETİMİNDE LABORATUVAR YAKLAŞIMLARI……………………………………………………………………….
1. Doğrulama Yaklaşımı…………………………………………………………………………………………………………….
2. Tümevarım Yaklaşımı……………………………………………………………………………………………..…………….
3. Bilimsel Süreç Becerileri Yaklaşımı……………………………………………………………………………….……….
4. Teknik Beceriler Yaklaşımı…………………………………………………………………………………………………….
5. Buluş Yaklaşımı……………………………………………………………………………………………………………………..
FEN BİLGİSİ LABORATUVARLARINDA KULLANILAN DENEY TÜRLERİ……………………………………………….
1. Yapılış Şekline Göre Deneyler………………………………………………………………………………………………..
1.1. Bireysel Deneyler………………………………………………………………………………………………………….
1.2. Grup Deneyleri……………………………………………………………………………………………………………..
1.3. Gösteri Deneyleri………………………………………………………………………………………………………….
2. Yapılış Amacına Göre Deneyler……………………………………………………………………………………………..
2.1. Kapalı Uçlu Deneyler…………………………………………………………………………………………………….
2.2. Açık Uçlu Deneyler……………………………………………………………………………………………………….
2.3. Hipotez Test Etme Türü Deneyler…………………………………………………………………………………
3. Yapılış Zamanına Göre Deneyler……………………………………………………………………………………………
3.1. Dersin Başında Yapılan Deneyler…………………………………………………………………………………..
3.2. Öğretim Süreci İçerisinde Yapılan Deneyler…………………………………………………………………..
3.3. Dersin Herhangi Bir Anında Yapılan Deneyler……………………………………………………………….
3.4. Dersin Sonunda Yapılan Deneyler…………………………………………………………………………………
TGA (TAHMİN-GÖZLEM-AÇIKLAMA) YÖNTEMİ………………………………………………………………………………
LABORATUVAR DENEYLERİNİN PLANLANMASI, YÜRÜTÜLMESİ VE SONUÇLANDIRILMASI……………..
1. Deneylerin planlanması…………………………………………………………………………………………………………
2. Deneylerin yürütülmesi…………………………………………………………………………………………………………
3. Deneylerin sonuçlandırılması………………………………………………………………………………………………..
4. Deney sonuçlarının rapor edilmesi………………………………………………………………………………………..
LABORATUVARLARDA KORUNMA VE GÜVENLİK KURALLARI…………………………………………………………
LABORATUVARLARDA ÖNCELİKLİ VE KESİNLİKLE UYULMASI GEREKLİ KURALLAR…………………………..
TEHLİKE SEMBOLLERİ VE ANLAMLARI……………………………………………………………………………………………
LABORATUVAR MALZEMELERİ………………………………………………………………………………………………………
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR…………………………………………………………………….
1
1
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
6
6
6
8
10
13
BÖLÜM 1 : MADDENİN ÖZELLİKLERİ………………………………………………………………………………………………
Deney 1: Kütlenin Ölçülmesi………………………………………………………………………………………………………….
Deney 2: Hacimlerin Ölçülmesi……………………………………………………………………………………………………..
Deney 3: Özkütlenin Bulunması.........................................................................................................
Deney 4: Ağırlık ve Yerçekimi………………………………………………………………………………………………………..
17
17
18
19
20
FİZİK DENEYLERİ
BÖLÜM 2: IŞIK ve IŞIK OLAYLARI - I………………………………………………………………………………………………..
Deney 1: Işığın Yansıması ve Yansıma Kanunları……………………………………………………………………………
Deney 2: Işığın Kırılması………………………………………………………………………………………………………………..
Deney 3: Işığın Renklerine Ayrılması……………………………………………………………………………………………..
BÖLÜM 3: AYNA ve MERCEKLER……………………………………………………………………………………………………
Deney 1: Düz Aynada Görüntü Oluşumu……………………………………………………………………………………….
Deney 2: Küresel Aynalarda Odak Noktasının Bulunması ve Özel Işınlar………………………………………..
Deney 3: Küresel Aynalarda Görüntü Oluşumu.................................................................................
Deney 4: Merceklerde Odak Noktasının Bulunması ve Özel Işınlar.……………………………………………….
BÖLÜM 4: ELEKTRİK - I…………………………………………………………………………………………………………………..
Deney 1: Basit Elektrik Devresi ve Kısa Devre………………………………………………………………………………..
Deney 2: Üreteçlerin Seri ve Paralel Bağlanması……………………………………………………………………………
Deney 3: Ampullerin Seri ve Paralel Bağlanması…………………………………………………………………………...
Deney 4: Yüklü ve Yüksüz Cisimler………………………………………………………………………………………………...
21
21
22
23
24
24
25
26
27
28
28
29
30
31
BÖLÜM 5: ELEKTRİK – II…………………………………………………………………………………………………………………
Deney 1: Limondan Pil Yapımı……………………………………………………………………………………………………….
Deney 2: İletkenler ve Yalıtkanlar………………………………………………………………………………………………….
Deney 3: Sıvıların İletkenliği...............................................................................................................
Deney 4 : Elektromıknatıs ile Zil Yapımı…………………………………………………………………………………………
32
32
33
34
35
BÖLÜM 6: ISI İLETİMİ…………………………………………………………………………………………………………………….
Deney 1: Metallerin Isı İletkenlikleri………………………………………………………………………………………………
Deney 2: Farklı Maddelerde Isı İletimi……………………………………………………………………………………………
Deney 3: Telefon ve Elektrik Kablolarında Genleşme…………………………………………………………………….
Deney 4: Gravzant Halkası…………………………………………………………………………………………………………….
36
36
37
38
39
BÖLÜM 8: BASINÇ VE KALDIRMA KUVVETİ…………………………………………………………………………………….
Deney 1: Balondan Roket Yapımı…………………………………………………………………………………………………..
Deney 2: Su Basıncı……………………………………………………………………………………………………………………….
Deney 3: Sıvıların Basıncının Derinliğine Bağlılığı……………………………………………………………………………
Deney 4: Arşimet Prensibine Bağlı Yüzme Şartı……………………………………………………………………………..
44
44
45
46
47
BÖLÜM 7: IŞIK VE IŞIK OLAYLARI - II………………………………………………………………………………………………
Deney 1: Işığın Yayılması ve Gölge Oluşumu………………………………………………………………………………….
Deney 2: Güneş Tutulması…………………………………………………………………………………………………………….
Deney 3: Ay Tutulması.......................................................................................................................
Deney 4: Gece - Gündüz Oluşumu…………………………………………………………………………………………………
KİMYA DENEYLERİ
40
40
41
42
43
BÖLÜM 1: MADDENİN YAPISI………………………………………………………………………………………………………..
Deney 1: Kütlenin Korunumu………………………………………………………………………………………………………..
Deney 2: Tanecikli ve Bpşluklu Yapı……………………………………………………………………………………………….
Deney 3: Hareketli Yapı (Difüzyon Deneyi)…………………………………………………………………….………………
50
50
52
54
BÖLÜM 3: ÇÖZÜNÜRLÜK………………………………………………………………………………..…………………………….
Deney 1: Benzer Benzeri Çözer………………………………………………………………………………………………………
Deney 2: Çözünürlüğe Etki Eden Faktörler……………………………………………………………………………………..
60
60
62
BÖLÜM 2: MADDENİN DEĞİŞİMİ……………………………………………………………………………………………………
Deney 1: Fiziksel Değişim………………………………………………………………………………………………………………
Deney 2: Kimyasal Değişim………………………………………………………………………………………………………..….
56
56
58
BÖLÜM 4: ÇÖZELTİLER…………………………………………………………………………………………………………………..
Deney 1: Yüzde Çözelti Hazırlama, Molarite, katı-sıvı/ sıvı-sıvı çözeltiler………………………………………..
Deney 2: Seyreltme……………………………………………………………………………………………………………………….
BÖLÜM 5. YOGUNLUK…………………………………………………………………………………………………………………..
Deney: Areometre yapalım……………………………………………………………………………………………………………
64
64
66
68
68
BÖLÜM 7: KARIŞIMLARI AYIRMA YÖNTEMLERİ……………………………………………………………………………..
Deney 1: Yoğunluk Farkı İle Ayırma……………………………………………………………………………………………….
Deney 2: Mıknatısla Ayırma…………………………………………………………………………………………………………..
Deney 3: Damıtma İle Ayırma………………………………………………………………………………………………………..
Deney 4: Süblimleştirme İle Ayırma……………………………………………………………………………………………….
73
73
74
75
76
BÖLÜM 6: ISI VE SICAKLIK……………………………………………………………………………………………………………..
Deney 1: Isı ve Sıcaklık Aynı mıdır?....................................................................................................
Deney 2: Kütle, Sıcaklık ve Isı Arasında İlişki Var mıdır?.....................................................................
BÖLÜM 8: BİLEŞİKLERİ AYIRMA YÖNTEMLERİ………………………………………………………………………………..
Deney: Bileşikleri Isı Enerjisi İle Ayrıştıralım! …………………………………………………………………………………
BİYOLOJİ DENEYLERİ
BÖLÜM 1: MİKROSKOP………………………………………………………………………………………………………………….
70
70
72
77
77
80
BÖLÜM 2: HÜCRE VE ORGANELLER……………………………………………………………………………………………….
Deney 1: Neler Görüyorum?..............................................................................................................
81
81
BÖLÜM 4: BİTKİSEL YAPILAR………………………………………………………………………………………………………….
Deney 1: Bitkisel Yapıları Tanıyalım……………………………………………………………………………………………….
89
89
BÖLÜM 3: HAYVANSAL DOKULAR………………………………………………………………………………………………….
Deney 1: Dokuları Tanıyalım………………………………………………………………………………………………………….
85
85
93
BÖLÜM 5: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ………………………………………………………………………………….
Deney 1: Bul Bakalım!........................................................................................................................
Deney 2: Uyuyan Canlıları Uyandıralım………………………………………………………………………………………….
Deney 3: Bozulan Besinler…………………..………………………………………………………………………………………..
93
94
95
BÖLÜM 7: CANLILARIN DÜNYASI: BİTKİLERİ VE HAYVANLARI SINIFLANDIRALIM……………………………
Deney 1: Canlıları Sınıflandıralım…………………………………………………………………………………………………..
Deney 2: Bitkileri İnceleyelim………………………………………………………………………………………………………..
Deney 3: Çiçekli Bitkiler…………………………………………………………………………………………………………………
Deney 4: Köksüz Yaşam Olur mu? …………………………………………………………………………………………………
Deney 5: Çiçeklerin Rengi………………………………………………………………………………………………………………
Deney 6: Yaprak Koleksiyonu…………………………………………………………………………………………………………
Deney 7: Yaprakları Koparmayalım………………………………………………………………………………………………..
Deney 8: Kimin Özelliği………………………………………………………………………………………………………………….
Deney 9: Mayalayalım…………………………………………………………………………………………………………………..
Deney 10: Yoğurt Yapalım……………………………………………………………………………………………………………..
100
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
BÖLÜM 6: ÇEVRE…………………………………………………………………………………………………………………………..
Deney 1: Neler Görüyorum? …………………………………………………………………………………………………………
Deney 2: Bir Avuç Dünya……………………………………………………………………………………………………………….
Deney 3: Mikroskobik Canlılar……………………………………………………………………………………………………….
Deney 4: Kum Tepesi…………………………………………………………………………………………………………………….
BÖLÜM 8: VÜCUDUMUZUN BİLMECESİNİ ÇÖZELİM………………………………………………………………………
Deney 1: Besinler ve Dengeli Beslenme…………………………………………………………………………………………
Deney 2: Sigara Zararlıdır……………………………………………………………………………………………………………..
Etkinlik 1: Afiş Hazırlayalım…………………………………………………………………………………………………………
Etkinlik 2: Besinleri Sindirelim…………………………………………………………………………………………………………
Etkinlik 3: Poster Hazırlayalım………………………………………………………………………………………………………………
96
96
97
97
99
110
110
111
112
113
114
BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM
Çeşitli gözlem ve deneyler sonucu elde edilen, doğruluğu kanıtlanmış ve belirli kurallar ile düzenlenmiş sistematik
bilgiler bütünlüğüne bilim denir. Bilim bir üründür. Bu ürüne ulaşmak için izlenen yol ise bilimsel yöntem olarak
adlandırılır. Çeşitli bilim dallarında kullanılan bilimsel yöntem ve araçlar birbirinden farklı görünse de hepsinde amaç
gerçekleri bulmak ve bu gerçekler arasındaki ilişkileri ortaya koymaktır. Bilimsel yöntemlerde çeşitli gözlemlere dayalı
olarak ortaya çıkan sorulara kontrollü deneylerle cevap aranır.
Tüm bilim dallarında kullanılan bilimsel yöntemlerde takip edilen yol şu şekildedir.
 Gözlem yapmak ve sorunla ilgili bilgiler toplamak (güçlüğün sezilmesi)
 Gözlemle ilgili sorular sorarak problemi ortaya koymak (problemin tanımlanması)
 Sorunu çözecek varsayımda bulunmak, yeni hipotez kurmak (çözümün tahmin edilmesi)
 Varsayımın doğruluğunu kanıtlamak için kontrollü deneyler yapmak (gözlenebilir sınayıcıların belirlenmesi)
 Deneylerden elde edilen bilgileri mümkün olduğu kadar kısa ve anlaşılır bir şekilde genelleştirerek teori kurmak
(değerlendirme)
 Raporlaştırma (yazılı kayıtlara geçirme)
Günümüzde oldukça büyük öneme sahip bir bilim dalı olan fen bilimleri, doğayı ve doğal olayları sistemli bir
şekilde inceleme, bilginin tabiatını düşünme, mevcut bilgi birikimini ayrıntılı bir şekilde inceleme, bilginin tabiatını
düşünme, mevcut bilgi birikimini ayrıntılı bir şekilde araştırma, anlama, değerlendirme ve yorumlama, bu bilgilerden
yararlanarak yeni bilgiler üretme ve henüz gözlenmemiş olaylar hakkında tahminlerde bulunma süreci olarak
tanımlanabilir. Fen bilimleri ve onda elde edilen bilgilere dayalı teknolojiler geliştikçe insanların bunlardan yararlanması
için eğitim denilen bir aracıya ihtiyaç duyulmaktadır. Bu amaçla okullarda fen ve teknoloji dersi altında fen bilimleri eğitimi
verilmektedir. İlköğretimdeki fen derslerinin en temel amacı “çocuklarda doğal çevreyi gözleme becerisini geliştirmek”
olarak ifade edilmektedir. Bu amaçla fen ve teknoloji dersleri en temel bilim dallarından fizik, kimya ve biyoloji derslerinin
sentezi sayılabilecek bir içerikle yürütülmektedir.
FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE LABORATUVARIN YERİ VE ÖNEMİ
Fen konularının daha anlamlı ve etkili öğretilebilmesi açısından laboratuvarın önemli bir fonksiyonu vardır.
Laboratuvar özellikle fen grubu derslerde soyut ve kompleks kavramların öğretiminde etkili bir şekilde kullanılır.
Öğrencilerin biyoloji, kimya ve fizik derslerinin deneysel yöntemlerine karşı olumlu tutum geliştirmelerini ve öğrenmede
daha istekli olmalarını sağlar. Fen bilgisi öğretiminde laboratuvar, bilimsel düşüncenin temelini oluşturan araştırma,
inceleme, deney yapma ve deney sonuçlarını yorumlama becerisi kazandırır. Öğrencilere deneyler sayesinde deneysel
yöntemin bilimsel bilgi elde etme sürecinde kullanımı, deney düzeneğinin kurulumu ve deneyler sonucunda elde edilen
verilerin yazı, resim, şekil, şema ya da grafikle gösterilerek yorumlanması öğretilir. Fen bilgisi laboratuvarının amaçları
arasında kalıcı ve etkili öğrenmeyi sağlayabilmek, teorik derslerde öğrenilen bilgileri pratiğe dökebilmek ve sistemli
düzenli planlı çalışmanın önemini kavratarak yeni çalışmalar planlayabilmek sayılabilir. Bunlara ilave olarak öğrencilerin
laboratuvar çalışması sırasında araç- gereç, madde ve malzemeleri dikkatli ve ekonomik kullanmayı öğrenmesi ile
öğrenmede öğrencilerin kendi zihin becerilerini kullanabilme yollarını görebilmesi de sağlanmış olur.
Fen Bilgisi öğretiminde laboratuvar destekli öğretimin temel felsefesi, olayların denenerek sonuçlarının
gözlemlenmesidir. Bu yöntemde öğrenciler öğretmen tarafından sağlanan araç gereçlerle öğretmenin gözetiminde
deneyler yaparak fen bilimleri ile ilgili davranış kazanırlar. Laboratuvarın öğrencileri aktif durumda tutması ve öğrencilerin
öğretim etkinliklerine bizzat katılmaları, konuyu daha iyi anlamalarına ve öğrendiklerinin kalıcı olmasına yardım
etmektedir. Laboratuvar, öğrencinin birinci elden deneyim kazandığı yani kavram, prensip ve yasaları kendi yaptığı
deneylerle buluş esasına göre öğrendiği bir ortam olarak tanımlamaktadır. Birçoğu soyut olan fen konularının kalıcı olarak
öğrenilmesi ancak konularla ilgili deneylerle desteklendiği ve öğrencilere bizzat yaptırıldığı taktirde mümkündür. Teorik
anlatımda ne ölçüde deney desteği varsa, o ölçüde kavrama kolaylığı sağlanacağı için öğrenme heves ve ilgisi artar. Ayrıca,
fen bilimlerinin hiçbir dalının deneylere yer verilmeksizin tam olarak öğrenilmesi mümkün değildir. Deneye yer
verilmediğinde teorik olarak aktarılan konuların öğrenciler için soyuttan somuta dönüşmesi ve yaşamla gerekli bağlantılar
kurulmasının da zorlaşacağı bilinmektedir. Çünkü fen gözlem ve deneye dayalı ve kişilerin tüm duyularını kullandığı bilgi ve
becerileri kazanmalarını ön gören pozitif bir bilimdir.
1
FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE LABORATUVARIN TARİHSEL GELİŞİMİ
19. yüzyılın ortalarından beri laboratuvar yöntemi fen bilimleri öğretiminin temel öğelerinden biri olarak kabul
edilmiş olup öneminin gittikçe arttığı ifade edilmektedir. Laboratuvar deneyleri bilgi edinmek için yararlı ve gelecekteki
hayat ile ilgili alışkanlıklar kazanmak için gerekli kabul ediliyordu. Lise programlarında laboratuvarlara yer verilmesinde ilk
defa 1865 yılında Boston Kız Lisesi kimya programında rastlanmıştır.
1890-1910 yılları arasında laboratuvar programlarında hızlı değişiklikler olmuş ve bu değişiklikler okul
programlarına da yansımıştır. 1910’ da John Dewey’ in öncülüğünü yaptığı eğitim hareketi fen öğretimini, özellikle de
laboratuvarın kullanılma yöntemini ve amacını etkilemiştir. Bu görüş yaparak-yaşayarak öğrenme esasına dayanmaktadır.
Bu dönemde laboratuvar kılavuzlarında ve ders kitaplarında uygulamaya daha çok yer verilmeye başlanmış, fakat zaman
ve para yönünden öğretmenin yaptığı gösteriler tercih edilmiştir. Özellikle 1910-1930 yıllarını kapsayan dönemin en
önemli özelliği, bilimsel bilgilerin aktarılabilecek bir birikim olarak görülmesi, fakat bu bilgilerin elde edilme yöntemleri
üzerinde durulmamasıdır.
1930-1950 döneminde fen öğretimi iki ana etki altında kalmıştır. Bunlardan birincisi ikinci dünya savaşı, diğeri ise
atom çağının başlamasıdır. Bu iki etki değişik toplumların eğitimde fen bilimlerinin ve dolayısıyla laboratuvarların önemini
daha iyi kavramaya başlamalarını sağlamış ve etkili, yeterli bir fen öğretimi için laboratuvar temel olarak alınmaya
başlanmıştır. Bu dönemin en önemli özelliği, fen öğretiminde hazır bilginin aktarılması yerine bilginin elde edilme
yöntemlerinin öğrencilere öğretilmesinin amaçlanmasıdır.
1955-1970 yılları arasındaki dönemde, fen bilimleri eğitiminde laboratuvar temel bir araç olarak algılanıp rolünün
de “neler biliyoruz?” dan “nasıl biliyoruz?” a doğru bir geçiş yaptığı görülmektedir. Amerika’ da filizlenen bu yeni
düşünceler ve laboratuvarın değişen rolü kısa bir süre sonra diğer gelişmiş batı ülkelerinden başlayarak bütün dünyayı
etkilemiştir.
1970-1980 döneminde laboratuvarın fen öğretimindeki rolü ve fonksiyonu üzerinde dikkate değer değişiklikler ve
yeni fikirler ortaya atılmıştır.
1980’ lerden sonra ise fen öğretiminde laboratuvarın rolü kısmen değişerek, gerek normalin üstünde ve gerekse
normalin altında yeteneğe sahip olsunlar, bütün öğrencilere hitap edebilecek şekilde yeniden organize edilmesi fikri
gelişmeye başlamıştır. Böylece öğrenciler hem bilgi edinme yollarını öğrenmiş olacak hem de bilgilerin sosyal ve toplumsal
etkileri ile teknolojik uygulamalar arasında ilişkiler kurabilme yeteneği kazanmış olacaklardır.
FEN ÖĞRETİMİNDE LABORATUVAR ÇALIŞMALARININ ÖNEMİ
Fen bilgisi derslerinde laboratuvarın temelde soyut kavramları somutlaştırmak, ilk elden deneyimler kazandırmak
ve öğrencilerin çeşitli yeteneklerini geliştirmek amacıyla kullanıldığı bilinmesine rağmen, bunlara ek olarak laboratuvar
değişik amaçlarla da kullanılabilir. Özellikle öğrencilere bilimsel çalışma yapma alışkanlığının kazandırılması ve bilimsel
yöntemleri kullanma becerilerinin geliştirilmesi laboratuvar çalışmaları ile mümkün olabilmektedir. Fen bilgisi derslerinde
laboratuvar kullanımının öğrencilere sağladığı faydaları aşağıda verilen başlıklar altında toplamak mümkündür.
1. Fen bilimleri konuları soyut olduğundan öğrencilere somut materyallerle deneyim kazandırır.
2. Öğrencilere çalışma yöntemleri, problem çözme, inceleme ve genelleme yapma becerileri kazandırır.
3. Öğrencilerin özel yeteneklerini ve psikomotor becerilerini geliştirir.
4. Öğrencilerin fen bilimlerine karşı tutumunu geliştirir.
5. Öğrencilere bilimin deneysel yöntemini öğretir.
6. Bilgilerin sıralı bir düzen içerisinde elde edildiğini ve bilinen teori ve modellerin zamanla değişebileceği fikrini kazandırır.
FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE LABORATUVAR YAKLAŞIMLARI
Fen bilgisi öğretiminde laboratuvar değişik amaçlarla kullanılır. Laboratuvarın kullanım amaçlarıyla ilgili
yaklaşımları beş grupta toplamak mümkündür.
1. Doğrulama Yaklaşımı
Bu yaklaşım derste işlenen kavramı, ilke, yasa ve denencenin, öğrenciler veya öğretmen tarafından
laboratuvarda ispatlanmasını gerektirir. Bir başka deyişle, sınıfta çeşitli öğretim yöntemleri işe koşularak öğretilen
kuramsal bilgiler, laboratuar ortamında çeşitli araç-gereçler kullanılarak doğrulanmaya çalışılır. Bu yaklaşım uygulanırken
2
öğrenci neyi nasıl yapacağını ve sonuçta ne bulacağını önceden bilmelidir. Bu yaklaşımın en önemli eksikliği, deneyin
doğru sonuç vermemesi durumunda, öğrencilerin bilimsel geçeklere ve öğretmene olan güven duygularının azalmasıdır.
2. Tümevarım Yaklaşımı
Doğrulama yaklaşımının tersine, tümevarım yaklaşımında öğrenciler, laboratuvar ortamında ilk elde edilen
deneyimler ile ilke, kavram ve bilimsel genellemeleri kendileri bulmaya çalışırlar. Sonuçlar sınıf ortamında tartışılır ve
incelenen konuyla ilgili bilimsel tanımlar ve çeşitli bilgiler verilerek konunun öğrenilmesi tamamlanır. Deneyin yapılması ve
yorumlanması öğrencilere bırakılır. Bu yaklaşım, öğrencinin öğretmenden tarafından hazırlanan bir öğrenme-öğretme
ortamında kendi etkinlikleri yoluyla bilgi edinmesine olanak sağlanır. Ancak öğrencilerin, deneyin planlanması,
gerçekleştirilmesi, verilerin toplanması ve sonuçların yorumlanması için fazla zamana gereksinim duymaları bu yaklaşımın
sınırlılığını oluşturmaktadır.
3. Bilimsel Süreç Becerileri Yaklaşımı
Bu yaklaşım gözlem yapma, sınıflandırma, yer ve zaman ilişkilerini kullanma, sayıları kullanma, ölçme, sonuç
çıkarma, kestirimde bulunma, işlevsel tanımlar yapma, değişkenleri saptama ve kontrol etme, verileri yorumlama,
deneyleri planlayıp gerçekleştirme gibi bilişsel süreç becerileri yaklaşımı etkili olmaktadır. Bilişsel süreç becerilerini
geliştiren öğrencilerin daha kolay öğrendiklerine tanık olunmaktadır.
4. Teknik Beceriler Yaklaşımı
Bazı özel araçların kullanılması ve deney düzeneklerinin kurulması ile ilgili teknik becerilerin geliştirilmesi
yönelik olarak laboratuarların kullanılmasını gerektirir. Bu yaklaşım sayesinde öğrencilerin fen bilgisindeki etkinlikleri
gerçekleştirme becerileri gelişir. Böylece, öğrencilerin öğrenmelerine dolaylı bir biçimde yardımcı olunur. Özellikle
laboratuara geç gelen araç ve gereçlerin kullanımının öğrencilere öğretilmesi söz konusu olduğunda bu yaklaşıma yer
verilir. Bu yaklaşım deneylerin laboratuarda sağlıklı bir biçimde gerçekleştirilmesini ve güvenli sonuçlara ulaştırılmasını
sağlar.
5. Buluş Yaklaşımı
Buluş yaklaşımına dayalı laboratuvar kullanımı sayesinde öğrenciler, bir ilke, kavram ya da bilimsel bir
genellemeyi kendi planladıkları bir deney ile serbestçe araştırırlar. Öğretmenin öğrencilere herhangi bir fikir benimsetme
yönünde bir çabası söz konusu olamaz. Öğrencilerin gereksinim duyacakları araç gereçler öğretmen tarafından olanaklar
ölçüsünde sağlanır. Ayrıca öğrencilerin bazı araç ve gereçleri evlerinden getirmeleri istenebilir. Bu yaklaşımda bilgiyi
öğrencinin bizzat kendisi keşfeder. Bu durum öğrencilerde ilgi uyandırır ve onları öğrenmeye güdüler. Bu yaklaşım
genelde, yüksek düzeyde bilişsel, duyuşsal ve devinimsel özelliklere sahip öğrencilerin bulunduğu ortamlarda uygulanır.
Bu yaklaşım, sınıftaki tüm öğrencilere değil başarılı ve ilgili öğrencilere uygulandığında daha anlamlı sonuçlar elde edilir.
FEN BİLGİSİ LABORATUARLARINDA KULLANILAN DENEY TÜRLERİ
Fen bilgisi laboratuarlarında gerçekleştirilen deneyler yapılış şekillerine göre deneyler, sonuçlarına göre deneyler
ve yapılış zamanına göre deneyler olmak üzere üç başlık altında toplamak mümkündür.
1. Yapılış Şekline Göre Deneyler
Bu tür deneyler bireysel deneyler, grup deneyleri ve gösteri deneyleri olmak üzere üç grupta toplanırlar.
1.1. Bireysel Deneyler
Bu tür deneyler sınıftaki her bir öğrencinin kendi başına yaptığı deneylerdir. Deneyin yapılması aşamasında
benimsenen yaklaşıma göre, öğrencilere gerekli yardımlar ve rehberlik yapılır ve öğrenciden deneyi yapması istenir.
Öğrencilerin psikomotor becerilerinin ve problem çözme becerilerinin gelişimine katkı sağlar. Özellikle her öğrenciye araçgereç sağlamanın zor olduğu kalabalık sınıflarda uygulanması zor olabilir.
1.2. Grup Deneyleri
Sınıftaki öğrencilerin 3-4 kişilik gruplar halinde yürüttükleri deneylerdir. Özellikle bir tek kişi tarafından
yapılamayacak yardımlaşmayı gerektiren deneylerde grup çalışması tercih edilmektedir. Bu tür çalışmalar öğrencilerin
tümünün katılımı ile yapıldığında istenen sonuçlara ulaşılması daha kolay olmaktadır. Bu nedenle öğretmen gruptaki
öğrencilerin görevlerini dengeli dağıtmalı ve bütün öğrencilerin sorumluluk almasını sağlamalıdır.
1.3. Gösteri Deneyleri
Genellikle madde ve malzeme yetersizliği, deneylerin öğrenciler için tehlikeli olması, deneyin hassas çalışma
gerektirmesi, sınıfların kalabalık olması veya zaman yetersizliği gibi nedenlerden dolayı, deneylerin öğretmen tarafından
öğrencilerin gözlemleyebilecekleri şekilde sınıfta veya laboratuvarda yapılması esasına dayanan deney türüdür. Bu
3
yönteme demonstrasyon yöntemi de denir. Gösteri deneyler öğretmenler tarafından yapılabileceği gibi, öğretmenin
görevlendireceği bir veya birkaç öğrenci tarafından da yapılabilir.
2.
Yapılış Amacına Göre Deneyler
Bu tür deneyler kapalı uçlu deneyler, açık uçlu deneyler ve hipotez test etme türü deneyler olmak üzere üç
grupta toplanırlar.
2.1. Kapalı Uçlu Deneyler
Bu tür deneyler teorik olarak sınıfta verilen bilgilerin ispatlanması amacıyla gerçekleştirilen deneylerdir. Bu
yönüyle tümdengelim yaklaşımında kullanılan deney türüdür.
Bu tür deneylerde öğrencilerin elinde bir föy veya deney kılavuzu bulunur. Bu kılavuzda, yapılacak deneyin adı, amacı,
işlem basamakları, kullanılacak araç ve gereçler ve elde edilecek sonuç öğrencilere verilir, öğrenciler işlem basamaklarını
takip ederek verilen sonuca ulaşmaya çalışırlar.
2.2. Açık Uçlu Deneyler
Bu tür deneylerde fen ile ilgili teorik bilgilerin bizzat öğrenciler tarafından yapılan deney veya etkinliklerle
belirlenmesini amaçlamaktadır. Bu yönüyle tümevarım yaklaşımında kullanılan deney türüdür. Bu tür deneylerde
öğrencilere sadece yapılacak deneyin nasıl yapılacağı, sonuçta ne bulunacağı hakkında bilgi verilmez. Deneyin yapılması,
verilerin toplanması ve kaydedilmesi, analizi ve yorumu öğrencilere bırakılır.
2.3. Hipotez Test Etme Türü Deneyler
Bu tür deneylerde öğrenciler bir problem durumuyla ilgili olarak ya kendi durdukları, ya da öğretmen tarafından
kendilerine verilen bir hipotezi, kendi tasarladıkları deneylerle test ederek çözüme kavuşturmayı amaçlamaktadırlar.
Deneylerde kullanılacak araç gereçten verilerin toplanıp yorumlanmasına kadar tüm sorumluluk öğrenciye aittir.
3. Yapılış Zamanına Göre Deneyler
Bu tür deneyler dersin başında, öğretim süreci içerisinde, dersin herhangi bir anında ve dersin sonunda yapılan
deneyler olmak üzere dört grupta toplanırlar.
3.1. Dersin Başında Yapılan Deneyler
Öğretim süreci başında öğrencileri motive etmek, derse ilgi çekmek, öğrenme isteği uyandırmak, anlatılacak
konuya giriş yapmak ve ders öncesi öğrenilecek konu hakkında öğrencilerin kafalarında sorular oluşturmak amacıyla
kullanılırlar. Deneyin yapılış amacı öğrencilere bir bilgiyi öğretmek değil, onların ilgisi çekmek, kafalarında soru işareti
oluşturmak ve böylece onları öğrenmeye hazır hale getirmektir.
3.2. Öğretim Süreci İçerisinde Yapılan Deneyler
Bir ilkeyi, bir olguyu veya bir kavramı öğrencilere öğretmek amacıyla ders devam ederken yapılan deneylerdir. Bu
tür deneylerde tümevarım yaklaşımı benimsenir ve bilgiler öğrenciye deneysel faaliyetlerle öğretilmeye çalışılır. Öğrenciler
deneyde ulaşmaları istenen bilgilere deneyde elde ettikleri verilere yorumlayarak ulaşmaya çalışırlar. Bu yöntemde
deneyler sözlü anlatıma paralel olarak yürütülür.
3.3. Dersin Herhangi Bir Anında Yapılan Deneyler
Ders sürecinin herhangi bir anında bir problemi çözmek amacıyla kurulmuş bir hipotezi test etmek için kullanılan
deneylerdir. Bu tür deneylerde problem durumu belirlenir, bu problemin çözümüne yönelik bir hipotez kurulur ve yapılan
bir deneyle hipotez doğrulanmaya çalışılır.
3.4.Dersin Sonunda Yapılan Deneyler
Öğretim süreci sonunda, ders içerisinde teorik olarak anlatılan bilgilerin doğruluğunun ispatlanması için kullanılır.
Öğrenci sınıf ortamında teorik olarak öğrendiği bilgilerin doğru olduğunu deney yoluyla bizzat yaparak görür. Bu tür
deneyler genellikle öğretim süreci tamamlandıktan sonra yapılırlar.
TGA (TAHMİN-GÖZLEM-AÇIKLAMA) YÖNTEMİ
TGA, literatürde POE (Prediction-Observation-Explanation) yöntemi olarak bilinir. Laboratuvarda yapılan
etkinliklerin bir amacı da öğrencilerin tahmin yürütme, gözlem yapabilme ve açıklama yapma yeteneklerinin
geliştirilmesidir. Kavram haritalarında olduğu gibi hem öğretme hem de ölçme aracı olarak kullanılan bu tekniğin
uygulanması üç basamaktan oluşmaktadır. Özellikle laboratuvarda öğrencinin bir deneyin sonuçlarının gerekçeleriyle
4
birlikte tahmin etmeleri istenir. Sonra öğrenciler deneyi ve deneyin sonuçlarını gözlemler ve bu gözlemleri kaydederler.
Daha sonra da öğrenci kendi tahminleriyle bu gözlem sonuçlarını karşılaştırır.
Bu teknikten azami fayda alınabilmesi için öğrencinin tahminlerini ve bu tahminleri destekleyen gerekçeleri
yazması gerekmektedir.
Deney yapılırken her öğrenci gözlemlerini yazar. Son olarak öğrenci tahmin ve gözlemleri arasında farkları
irdeleyerek önbilgilerini yeniden yapılandırılarak yeni bilgileri özümser.
Bu teknik herhangi bir deneyde rahatlıkla kullanılabilir ancak sonuçları herkesçe belirli bir deneyde TGA
önerilmez.
LABORATUVAR DENEYLERİNİN PLANLANMASI, YÜRÜTÜLMESİ VE SONUÇLANDIRILMASI
Laboratuvarın kullanım amacı ve kullanılan laboratuvar yaklaşımı hangisi olursa olsun, laboratuvar etkinlikleri ve
deneyler için önceden bir planlamanın yapılması ve yapılacak işlemlerin bu plan dahilinde yürütülmesi önemlidir. Çünkü
yapılacak deneylerle ilgili iyi bir planlamanın yapılması deney sırasında karşılaşılabilecek sorunların aşılması, dikkat
edilecek hususların belirlenmesi, gerekli araç-gereç ve malzemenin tespiti ve tedariki ve deney için ayrılması gereken
zamanın belirlenmesi gibi hususlarda öğretmene kolaylık sağlar ve deneylerin daha sağlıklı ve sorunsuz olarak
yapılabilmesini kolaylaştırır.
1. Deneylerin planlanması
Planlama aşamasında deneyin konusu, amacı ve kullanılacak araç-gereçler belirlenir. Bunlara ek olarak planda,
deney sırasında neyin ne zaman ve kim tarafından yapılacağı açık olarak belirtilir. Fen bilgisi derslerinde gerçekleştirilen
deneylerin bazıları tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle öğretmen, deneyin planlanması aşamasında dikkat edilmesi
gereken bir başka önemli nokta da, gereksinim duyulan araç-gereçlerin sağlanarak kullanım sırasına göre deney masaları
üzerine yerleştirilmesidir. Eksik malzemeler varsa, bunlar çevreden temin edilebilir. Bundan sonra öğretmen deneyin
doğru sonuç verip vermediğini, deneyi bizzat yaparak kontrol eder, hata ya da eksiklik varsa bunların nedenlerini ve çözüm
yollarını araştırır. Son olarak deney sonunda gerçekleştirilecek tartışmanın nasıl yapılacağını ve hangi noktalara ağırlık
verileceğini belirler. Deneyle ilgili hazırlıklar tamamlandıktan sonra, öğrencilerin deneyi yapma aşamasına geçilir. Bu
aşamada eğer gerekli ise, deneydeki etkinlik sırasını gösteren bir yönerge hazırlanır, öğrenciler yanıldıkları ya da kuşkuya
düştükleri zaman bu yönergeden yararlanırlar.
2. Deneylerin yürütülmesi
Deneylerin yürütülebilmesi için planlama aşamasının eksiksiz bir biçimde tamamlanmış olması gerekir. Deney
düzeneği karmaşık ve öğrencilerin çoğunluğu zeka yönünden orta veya daha alt düzeyde ise, öğretmen başlangıçta deney
düzeneğini kurar, eğer öğrenciler için yeni olan araç ve gereçler varsa, bunları öğrencilere tanıtır. Deneyin yürütülmesi
sırasında malzeme israfını engellemek için, öğrencilerin dikkatli olarak çalışması sağlanır ve deneyin özelliğine göre
öğrencilere gerektiği kadar rehberlik yapılır. Eğer deney sonucu belli olmayan bir deney ise bu rehberlik daha az yapılır ve
öğrenciye daha fazla serbestlik sağlanır. Deneylerin doğru sonuç vermesi temiz ve titiz çalışmayı gerektirir. Bu nedenle,
öğrencilerin deney sırasında masalarını temiz ve kuru tutmaları, deney sonuçlarını kaydetmeleri için gerekli çizelgeleri
önceden hazırlamaları veya hazır çizelgeleri kullanmaları gerekir. Böylece deney sonrası için veriler analiz ve yoruma hazır
hale gelmiş olur. Deneyin yürütülmesi sırasında öğretmen bazı sorular sorarak öğrencileri düşünmeye yöneltir. Böylece
öğretmen, öğrencilerin yorum yapma ve sonuç çıkarma yeteneklerinin geliştirilmesine yardım etmiş olur. Şüphesiz ki
düşük sınıflardaki öğrenciler daha fazla yardıma ihtiyaç duyarlar. Bu durum da gözden kaçırılmamalıdır.
3. Deneylerin sonuçlandırılması
Deneyin bireysel ya da grup deneyi olması durumuna göre öğrencilerin verileri ya tek başlarına ya da gruptaki
arkadaşları ile birlikte çözümleyip yorumlarlar. Öğrencilerin kendi başlarına ya da grupça topladıkları veriler ve elde
ettikleri sonuçlar, yapılacak bir sınıf tartışması ile paylaşılır ve ortak yargılara varılmaya çalışılır. Deney sonuçlarının
tartışılarak ortak yargıya varılması, öğrencilerin bilimsel bilgilere duydukları güveni arttıracağı için önemlidir. Bu aşamada,
ayrıca deneyin önemli noktaları üzerinde durularak yanlış ve ya eksik sonuç bulanların olası hata kaynakları açıklığa
kavuşturulur. Öğretmen, öğrencilerin belirlenen amaçlara ulaştığını gözledikten sonra, tartışma oturumunu genel bir
değerlendirmeyi içeren özet ile sona erdirir. Ayrıca öğretmen, öğrencilerin deney ile ilgili raporlarını hazırlayıp kendisine
teslim etmelerini ister. Bu raporda öğrenciler deneyde varılan sonucu kendi sözcükleri ile ifade ederler. Deney sonrası
hazırlanan bu raporlar, öğrencilerin düşünce ve yorumlarına yazılı olarak ifade etme yeteneklerinin geliştirilmesine katkıda
bulunur eğer öğrencilerden bazıları raporlarını hazırlamakta ya da gerekli yorumları yapmakta ve bilimsel terimleri
kullanmakta zorlanırlarsa, öğretmen kendilerine gerekli yardımı yapmalıdır. Deney sonrası yapılan tartışmalarda bazen
deneyin başarısızlıkla sonuçlandığı anlaşılır. Bu durumda paniğe kapılmaksızın hatanın kaynağı araştırılmalıdır. Eğer zaman
yeterliyse, deney öğrenciler tarafından tekrar edilmelidir. Zaman sınırlı ise, öğretmen deneyi gösteri deneyi biçiminde
yapmalıdır. Bu sırada öğretmen gerekli açıklamaları adım adım yaparak öğrencilerin nerelerde hata yapmış olabileceklerini
5
anlamalarını sağlamalıdır. Bu gibi durumlarda hiçbir zaman geçiştirme veya öğrencileri aldatıcı yorumlara
başvurulmamalıdır. Gerçekçi olmanın bilim adamlarının en önemli özelliği olduğu hiçbir zaman akıldan çıkarılmamalıdır.
4. Deney sonuçlarının rapor edilmesi
Herhangi bir deney sonucunda elde edilen nicel veya nitel verilerin öğrenciler tarafından yorumlandıktan ve
sonuç çıkarıldıktan sonra, öğrenciler tarafından rapor haline dönüştürülmesi öğrenmelerin daha kalıcı olması olmasını
sağlar. Öğrencilerin rapor hazırlama sırasında mutlaka uymaları gereken konular olmamakla birlikte uygulamada birlik
sağlama açısından deney raporlarının hazırlanması sırasında belirli bir sıra izlenebilir. İzlenecek yol,
Deneyin adı
Araştırma soruları
Tahmin aşaması
Gözlem aşaması
Kullanılan araç-gereçler
Deneyin yapılışı
Deney düzeneği
Veriler
Deneyin sonucu
Açıklama aşaması
Değerlendirme
Neler Öğrendik?
Ancak şablon değişmez bir şablon değildir ve bazen deneyin özelliğine göre raporun biçiminde değişikler yapılabilir.
Önemli olan nokta öğrencilerin hazırladıkları raporda kazanımlarını düzgün ve anlaşılır bir biçimde ifade etmeleridir.
LABORATUVARLARDA KORUNMA VE GÜVENLİK KURALLARI
Laboratuvarlarda daima bir tehlike kaynağı bulunabilir. Korunma ve güvenlik kuralları tehlikeyi azaltmak amacıyla
oluşturulmuştur. Fakat bu kuralların izlenmesi ve uygulanması güvenliğinizi garanti etmez. Ancak, temel kurallara
kesinlikle uyulmalıdır. Yapılacak bir hata kendileri kadar diğer insanlara da zarar verecektir. Laboratuvar sorumlularının tek
başına kazaları önleme yetenekleri sınırlıdır. Bu nedenle, laboratuvara girdiğiniz andan başlayarak yapacağınız her türlü
işlemde aşağıdaki kurallara uymak ve sorumlulukları üstlenmek zorunda olduğunuzu unutmayınız!
Laboratuvar çalışmalarında öncelik tehlikenin farkında olmaktır. Bu tehlikeden korunmanın yolları ve oluşabilecek
kazaları önlemenin yolları vardır. Bu kurallara uyulması kazanın yaşanmayacağı anlamına gelmez. Yapmamız gereken
laboratuar ortamında kuralları göz ardı etmeden çalışmalarımızı sağlıklı şekilde yapmaktır.
LABORATUVARLARDA ÖNCELİKLİ VE KESİNLİKLE UYULMASI GEREKLİ KURALLAR
 Fen laboratuvarlarına, özel koruma gözlüğü ve laboratuvar önlüğü olmadan girilmemeli ve sürekli olarak
kullanılmalıdır. Tehlikeli deneyler için de ayrıca maske kullanılmalıdır.
 Laboratuvara giren öğrenciler makyajsız olmalı, saçlar toplanmış olmalı, kimyasal madde kalıntısı biriktirecek olan
tırnaklar kesilmiş olmalı, kimyasal çözücü buharlarının etkisinden dolayı lens takılmamalıdır.
 Laboratuvarda yüzük, künye, kolye, bilezik gibi takılar kimyasalların deri ile temas süresini arttıracağından, çalışmaya
başlamadan önce çıkarmalıdır.
 Ellerde açık yara, kesik, çatlak vs. varsa çalışmaya başlamadan önce mutlaka bandajla kapatılmalı ve yapılacak işe
uygun eldiven giyilmelidir.
 Laboratuvardan çıkınca eller mutlaka yıkanmalıdır.
 Laboratuvarda asla cep telefonu kullanılmamalıdır. Uçucu ve yanıcı çözücüler sayesinde, pillerin alev alma riski taşıdığı
ve statik elektrik ile çözücülerin alev alma riski olduğu bilinmelidir.
 Laboratuvarda hiçbir şekilde müzik dinlenmemelidir.
 Laboratuvarlara hiçbir şekilde yiyecek, içecek getirilmemeli ve tüketilmemeli, asla sakız çiğnenmemelidir.
 Laboratuvarda bulunan hiçbir malzeme deney dışı amaçlar için kullanılmamalıdır.
 Laboratuvarda, başkalarının dikkatini dağıtıcı hareketler yapılmamalıdır. Laboratuvarda oyun oynanmamalı ve asla
şaka yapılmamalıdır.
 Laboratuvara gelmeden önce hiçbir şekilde ilaç alınmamalıdır. Eğer, tedavi amaçlı ilaç alınmışsa ilgili/sorumlu, ilacı alan
öğrenci tarafından bilgilendirilmelidir.
6
 Kimyasal maddeler asla koklanmamalı ve ağız yolu ile tadına bakılmamalıdır. Kesinlikle çıplak elle dokunulmamalı,
uygun malzeme ile tartılmalı ve aktarılmalıdır.
 Herhangi bir kimyasalın/çözeltinin alındığı şişenin kapağı derhal üzerine yerleştirilip kapatılmalıdır. Aynı şekilde diğer
kimyasal maddelerinde kapaklarının açık kalmamasına özen gösterilmeli ve kapaklar asla karıştırılmamalıdır. Şişe
kapakları hiçbir zaman alt tarafları ile masa/set üzerine konulmamalıdır. Konulduğu takdirde, kapağın yabancı
maddelerle kirlenebileceği ve tekrar şişeye yerleştirilmeleri durumunda, bu yabancı maddelerin şişe içindeki saf
madde veya çözelti ile temas edeceği ve saflığını bozacağı göz önüne alınmalıdır.
 Laboratuvarda kullanılan tüm kimyasallar üretim aşamasında saf olarak üretilmişlerdir. Dolayısı ile reaksiyonlarda
tehlike veya kazaya sebep olmamak için her kimyasal malzeme şişesi veya ambalajından reaksiyon ortamına
aktarılırken; kendine ait temiz bir spatula, kaşık veya pipetle transfer edilmelidir. Aynı spatula, kaşık veya pipet
temizlenmeden başka bir madde için kullanılmamalıdır.
 Laboratuvarda kullanılan ölçekli cam malzemelerin, üretim aşamasında yapıldığı için hassas deneylerde kullanılıyorsa
hiçbir zaman kurutma işlemi(etüvde) yapılmamalı, asla yüksek sıcaklıkta ısıtılmamalıdır. Sıcaklık ile cam malzemelerin
genleşerek, bozulduğu bilinmelidir.
 Kimya deneylerinde derişik asitlerle çalışırken son derece dikkatli olunmalıdır. Asitler genelde derişik konsantrasyonda
bulunmaktadırlar. Dolayısı ile asistan gözetiminde cam baget yardımı ile asit yavaşça su içerisine dökülüp
seyreltilmelidir. Dikkat! Asla asit üzerine su eklemeyiniz.
 Laboratuvarda, teknisyen ve/veya ilgili/sorumlu gözetimi olmadan hiçbir şekilde laboratuvar malzemesinin yeri
değiştirilmemelidir, öğrenci tarafından izinsiz olarak alınmamalıdır.
 Deneylerde uçucu (eter, aseton, alkol vs.) ve yanabilen maddeler açık aleve yakın tutulmamalıdır. Çünkü bu gibi yanıcı
maddelerin buharları çalışma tezgahının ötesindeki alev kaynağına ulaşıp yangına sebep olabileceği göz önünde
bulundurulmalıdır.
 Kullanılmış kaplar, her ne suretle olursa olsun kirli bırakılmamalıdır. İçindeki maddelerin kuruyup yapışmasına imkan
verilmemelidir. Temizleme işlemi bittikten sonra kaplar ve diğer malzemeler yerlerine yerleştirilmeli, deney
masası/seti temizlenmelidir.
 Laboratuvarda deney esnasında ısıtma işlemi uygulanıyorsa, asla deneyin başından ayrılınmamalıdır. Deney ısıtıldığı
sürece gözetiminiz altında olmalıdır. Hiçbir reaksiyon sistemi reaksiyon koşulları üzerine aşırı ısıtılmamalıdır.
 Balon, erlenmayer, beher ve şişelerin basınca karşı dayanma dirençleri az olduğundan soğumaya bırakıldığında, kapak
veya mantar ile kapatılmamalıdır. Böyle durumlarda, kabın soğuma esnasında çatlayıp kırılabileceği bilinmelidir.
 Çok büyük tehlike yaratabileceği göz önünde bulundurularak, kimyasal maddeler gelişigüzel birbirine
karıştırılmamalıdır.
 Laboratuvar cam malzemelerinin, oldukça ince ve kırılmaya hassas malzemeler olduğu değerlendirilerek, kesinlikle
elde gelişigüzel kuvvet uygulayıp cam malzemelerin kırılmasına sebep olunmamalıdır. Sebep olunacak kötü kesikler
sonucu mikro cerrahi müdahalesi gerektiği göz önünde bulundurulmalıdır.
 Laboratuvarda kullanılan çeşitli maddelerin ambalajları üzerindeki yazılı olan etiketler kesinlikle koparılmamalı,
karalanmamalı ve hiçbir şekilde bozulmamalıdır. Etiketleri bozulmuş ambalajlar, en kısa zamanda teknisyene veya
ilgiliye/sorumluya bildirilmelidir.
 Şişelerden sıvı akıtılırken etiket tarafı yukarı gelecek şekilde tutulmalıdır. Aksi halde, şişenin ağzından akan damlaların,
etiketi ve üzerindeki yazıyı bozacağı ve şişenin ağzında kalan son damlaların da, şişenin kendi kapağı ile silinmesinin en
uygun şekil olduğu bilinmelidir.
 Onay verilmemiş deney/işlem yapılmamalıdır.
 Paslanmamaları için metalik yapılı laboratuvar araçları nemli bırakılmamalıdır.
 Gelip-geçilen ve doğrudan güneş alan yerlerde kimyasal madde şişeleri (boş bile olsa) bulundurulmamalıdır.
 Laboratuvarda çözücüler ve pisetler için mevcut olan renk kodlaması asla değiştirilmemelidir.
 Deney esnasında beklenmeyen bir durum ortaya çıktığında laboratuvardaki ilgiliye/sorumluya hemen haber
verilmelidir.
 Laboratuvarda yangın söndürücülerin yeri ve nasıl kullanılacağı öğrenilmelidir.
 Laboratuvarda görevli kişiye danışmadan deney bırakılıp gidilmemelidir.
 Laboratuvarda yapılan deneyler sona erdiğinde, kullanılan elektrikli malzemelerin fişi çekilmeli ve su vanaları
kapatılmalıdır. Bu işlemler sonunda, ilgili/sorumlu bilgilendirilmeli ve birlikte son kontrol yapıldıktan sonra,
ilgili/sorumlunun izni ile laboratuardan çıkılmalıdır.
 Çalışmalarda dikkat ve itina ön planda tutulmalıdır.
 Mikroskop kullanımını gerektiren çalışmalarda mikroskobun ayarı kontrol edilmeli ve temizliğine dikkat edilmelidir.
 Deneylerde kullanılan lam, lamel jilet, süzgeç kâğıdı gibi atıklar lavaboya atılmamalıdır.
 Deneylerde hazır prepatlarla çalışırken prepatın zara görmemesi için dikkatli olunmalıdır.
 Laboratuvar düzeninin korunması için kullanılan araç (mikroskop gibi), madde ve malzemeler dolaplara veya alındıkları
raflara geri konulmalıdır.
7
TEHLİKE SEMBOLLERİ VE ANLAMLARI
Patlayıcıdır. Patlayıcı kimyasallar için kullanılır. Vurma, sürtünme, kıvılcım, alev ve
ısınmaya maruz kalmamalıdır.
Yanabilir özelliklere sahip organik maddeleri gösterir. Yanabilir olan bu malzemeler
alev alabilir veya yanabilir. Yanabilir maddelerle karıştırıldıklarında patlayabilirler.
Yanan maddelerle teması önlenmelidir.
Çok zehirlidir. Ağız, deri ve solunum yolu ile zehirlenmelere yol açar. Tüm vücut ile
temas ettirilmemelidir. Kanser riski taşır.
Zarar vericidir. Ağız, deri ve solunum yoluyla uzun süre maruz bırakılmamalıdır. Tüm
insan vücudu ile teması engellenmelidir. Kanser riski taşır.
Kuvvetli alev alıcılar için kullanılır. Alevlenme noktası sıfır derecenin altı ve kaynama
noktası maksimum 35° olan sıvılar. Çıplak alev, kıvılcım ve ısı kaynaklarından uzak
tutulmalıdır.
Çok kuvvetli alevlendirici olmayandır. Alevlenme noktası 21° altında olan sıvılar. Ya da
sıvı şartında olan gazlar. Su ile veya nemli hava ile temas eden kimyasallar alev
alabilen gazlardır.
Deride hasar yapar. Gözleri ve deriyi korumak için özel önlemler almak gerekir. Buharı
solunum yoluyla alınmamalıdır.
Gözlerde önemli hasar yapar. Deriye belirli bir süre maruz kaldığında deride yanma
veya solunum sisteminde tahriş yapar. Gözler ve derinin temasından kaçınılmalıdır.
Buhar solunum yoluyla alınmamalıdır.
8
ELBİSENİN GÜVENLİĞİ
Bu sembol, elbiseyi lekeleyecek veya yakacak maddeler kullanırken görülür.
AÇIK ALEV UYARISI
Bu sembol, yangına veya patlamaya sebep olabilecek alev kullanıldığında görülür.
DUMAN GÜVENLİĞİ
Bu sembol, kimyasal maddeler veya kimyasal reaksiyonlar tehlikeli dumana sebep
olduklarında görülür.
ELDİVEN
Cilde zararlı bazı kimyasal maddelerle çalışırken eldiven kullanılması gerektiğini hatırlatan
uyarı işareti.
ELEKTRİK GÜVENLİĞİ
Bu sembol, elektrikli aletler kullanılırken dikkat edilmesi gerektiğinde görülür.
YANGIN GÜVENLİĞİ
Bu sembol, açık alev etrafında tedbir alınması gerektiğinde görülür.
PATLAMA (İNFİLAK) GÜVENLİĞİ
Bu sembol, yanlış kullanımdan dolayı patlamaya sebep olacak kimyasal maddeleri
gösterir.
GÖZ GÜVENLİĞİ
Bu sembol, gözler için tehlike olduğunu gösterir. Bu sembol görüldüğünde koruyucu
gözlük takılmalıdır.
KESİCİ CİSİMLER GÜVENLİĞİ
Bu sembol, kesme ve delme tehlikesi olan keskin cisimler olduğu zaman görülür.
BİYOLOJİK TEHLİKE
Bu sembol, bakteri, mantar veya tek hücreli hayvan veya bitki tehlikesi olduğunda görülür.
ISI GÜVENLİĞİ
Bu işaret sıcak cisimlerin tutulması esnasında önlem alınmasını hatırlatmak içindir.
KİMYASAL MADDE UYARISI
Bu sembol deriye dokunması halinde yakıcı veya zehirleyici etkisi olan kimyasal maddeler
kullanılırken görülür.
RADYOAKTİF GÜVENLİĞİ
Bu sembol, radyoaktif maddeler kullanırken görülür.
9
LABORATUVAR MALZEMELERİ
Ağırlık takımı
Arşimet silindiri
Akım makarası
Ayna
Alçak gerilim güç
kaynağı 80 w
Alüminyum kap
Aydınlatma
lambası
Ayırma hunisi
Ampermetre
Ampul
Ayırma hunisi Açı yapan aynalar
Anahtar basit
Baget cam
Bağlama
parçaları
Bağlama
parçası
Bağlama parçası
Bağlama parçası Bağlantı kablosu Bağlantı kablosu Bakır elektrot
ikili
Bakır sülfat
Bakır tel
emaye
Balon çıkış borulu
Birleşik kaplar
Bisturi saplı
Bobin 5 sarımlı
Böbrek
Boşaltım
sistemi
Bünzen beki
Cam balon
Çelik şerit
Cam boru 5 li Cam boru dik açılı
Çiçek kesiti
Çinko elektrot
Balon jojeler
Basınç iletim
aleti
Başkesiti modeli
Beherglas
Bobin 300 Sarım Bobin 600 sarım Bobin 800 sarım Bobin 1200 sarım
Bünzen kıskacı Bünzen mesnedi
Cam borular
Cam levha
Çinko parçaları
Cıva çanağı
10
Burun kesiti
Çekiç 300 gr
Büyüteç saplı
Çekül
Cıva damlalığı Çukur ayna saplı
Damlalık şişe
Damıtma cihazı Dalga leğeni takımı Daniel pili kabı
Deney tüpleri
Dereceli
silindir
Direnç serisi
Diseksiyon
iğne
sivri uçlu
Duvar
Dünya ay modeli termometresi
Deri kesiti
Desimetreküp
Diseksiyon iğnesi Diyafram taşıyıcı
yassı uçlu
Dört zamanlı
motor
Duy
Demir u çekirdek Demir u çekirdek
kapağı (levha) Deney paleti
levhalı
Destek çubuğu
Dinamometre Dip basınç aleti
Diapozitif
DNA modeli
Eğik düzlem
arabası
Eğik düzlem
tahtası
Ekran yarı
saydam saplı
Elektrik zili
Elektrik motoru
Elektro manyetik
kuvvet salıncağı
Elektroskop
Elektrostatik
takımı
El Stroskobu
Emme basma
tulumba
Erlenmayer
Eşit kollu terazi
Eylemsizlik
terazisi takımı
Fanus
Gövde kesiti
Göz modeli
Huni cam
İki boyutlu
uzayda
çarpışma
takımı
Gravzant halkası Porselen havan
İnsan vücudu
İndüksiyon
bobini
11
Hertz ayağı
Isı iletim aleti
Hidrostatik terazi
Işık kaynağı
Döküm ayak
Ekran saplı
Elektrod
Geisler tüpleri
Hücre modeli
Işık önleyici
Işık prizması
İspirto ocağı
İskelet modeli
Kalp modeli
Kil üçgen
Kimya
termometresi
Kontrol kalemi
Konveksiyon
Kaldıraç kolu
Kristalizuar
Krokodil
Porselen kroze
Kulak modeli
Lam
Lamel
Makara ikili
Makara
kademeli
Makara saplı
Makara tekli
Masa kıskacı
Mercekler
Merkezcil kuvvet
Metal çifti
Makas
Mıknatıs çubuk
Optik daire
Pipet bullu
Pusula
Manometre
Mıknatıs U
Optik ray
Plastik boru
Reosta 5A
Manometre
boru
u
Mikroskop
Mineral
koleksiyonu
Optik kutu
Pense izoleli
Plastik küvet
Saat camı
Molekül
modelleri takımı Nikel krom tel
Kök modeli
Ksilofon
Nuçe erlenmayer
Penset
Ph kağıdı
Pil yatağı dörtlü
Porselen kapsül
Portatif priz
Pota pensi
Potansiyel enerji
takımı
Saat kardanı
Saç ayağı
Saplı halka
Saplı sehpa
12
Sarma yay
Sifonlu
barometre
Spatül
Şişe tutucu
Sürtünme takozu
Su terazisi
Süzgeç kağıdı
Tel amyant
Toriçelli
borusu
Tornavida
Turnusol kağıdı
Üç ayak
Üçgen eğe
Yarıklı ağırlık
askısı
Yarım küre
Y boru plastik
Spektra takımı
Taneciklerle
kırılma
takımı
Tabanı kesik şişe
Tümsek ayna
Voltmetre
Tüp fırçası
Yaprak kesiti
Yıkama şişesi Yoğunluk küpleri
Su çarkı
Telem şeridi
Tüplük plastik
Zil teli
Sürmeli kumpas
Telgraf modeli
Tüp maşası
takımı
Zımpara kağıdı
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR
Bozkurt O., Orhan A. T., Ay Y., (2012). Fen ve Teknoloji Laboratuvarı Uygulamaları I-II, Eğiten Kitap Yayıncılık, Ankara.
Bahar M., Aydın F., Polat M., Bertiz H., (2008). Fen ve Teknoloji Laboratuvarı Uygulamaları 1-2, Pegem A Yayıncılık, Ankara.
Şimşek N., Çınar Y., (2007). Fen ve Teknoloji Laboratuvarı Uygulamaları, Nobel Yayıncılık, Ankara.
Özmen H., Yiğit N., (2005). Teoriden Uygulamaya Fen bilgisi Öğretiminde Laboratuvar Kullanımı, Anı Yayıncılık, Ankara.
Güneş T., Güneş H., Çelikler D., Demir S., (2006). Fen Bilgisi Laboratuvar Deneyleri, Anı Yayıncılık.
M.E.B. (Komisyon). İlköğretim Fen Bilgisi Ders Kitabı (6), (2008). Milli Eğitim Basımevi. İstanbul.
Yalçın N., Karamustafaoğlu O., Yiğit N., Alev N., Özsevgeç T., (2006). Genel Fizik Laboratuvarı I-II, Anı Yayıncılık, Ankara.
URL1:http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=10&ved=0CF8QFjAJ&url=http%3A%2F%2F
belma.bilkent.edu.tr%2Flab_guv_sembol.doc&ei=A_39UqizNyS7AaetIHoAQ&usg=AFQjCNEKc0bkvIolKkNvd7jckq_1SPCa2g&bvm=bv.61190604,d.bGE
URL2: http://www.kimya.itu.edu.tr/TR/lab_kurallari
URL3:http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&ved=0CCsQFjAB&url=http%3A
%2F%2Fyunus.hacettepe.edu.tr%2F~serkany%2Fbaglantilar%2FLabmalzeme.doc&ei=Y_z9UoPdOojA7Aa2uIBA&us
g=AFQjCNEq72-wxjxof3oPPGZRtjLwbm2lKA&bvm=bv.61190604,d.bGE
URL 4: http://w3.balikesir.edu.tr/~asker/gkimlabI.html
13
14
FİZİK
DENEYLERİ
15
FİZİK BÖLÜMLERİ
I. DÖNEM FİZİK DENEYLERİ
BÖLÜM 1 : MADDENİN ÖZELLİKLERİ
BÖLÜM 2: IŞIK ve IŞIK OLAYLARI - I
BÖLÜM 3: AYNA ve MERCEKLER
BÖLÜM 4: ELEKTRİK - I
II. DÖNEM FİZİK DENEYLERİ
BÖLÜM 5: ELEKTRİK - II
BÖLÜM 6: ISI İLETİMİ
BÖLÜM 7: IŞIK VE IŞIK OLAYLARI - II
BÖLÜM 8: BASINÇ VE KALDIRMA KUVVETİ
16
BÖLÜM 1
MADDENİN ÖZELLİKLERİ
Deney 1: Kütlenin Ölçülmesi
Kazanımlar
1. Katı, sıvı ve gazların kütlelerinin nasıl ölçüldüğünü öğrenir.
2. Kütlenin ne olduğunu ve hangi aletlerle ölçüldüğünü kavrar.
3. Terazilerin nasıl kullanıldığını bilir.
Araştırma Soruları
1. Bir cismin kütlesi her yerde aynı mıdır? Neden?
2. Dara, brüt ve net kütlelerin birbirinden farkları nelerdir?
3. Kütle ve ağırlık arasındaki temel farklar nelerdir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Eşit kollu terazi ile hassas terazideki ölçüm aynı sonucu verir mi?
2. Balona hava doldurulduğunda kütlesi değişir mi?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Eşit kollu terazi, hassas terazi, katı cisimler, su, boş kap, balon
Deneyin Yapılışı:
1. Katı cisim ilk önce eşit kollu terazi sonra hassas terazi ile ölçülüp fark olup olmadığı incelenir.
2. Boş kap ölçülür ve ölçüm not edilir ya da hassas terazide darası alınır. Sonra su eklenerek tekrar ölçülür. Son ölçümden
boş kabın ölçüsü çıkarıldığında sıvının kütlesi bulunmuş olur.
3. Balon boş iken ölçüldükten sonra, içine hava üflenir ve terazide toplam ağırlığı ölçülür. Toplam ölçümden boş balonun
ölçümünün çıkarılması balon içindeki gazın kütlesini verir.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Kütle, değişmeyen madde miktarıdır. Katı, sıvı ve gazlarda kütle ölçümlerinde terazilerden faydalanılır. Kütlenin birimi kg
ya da gr. ‘dır. Kütle “m” ile gösterilir.
Değerlendirme
1. 1000 gr= ……….kg = ………..mg ………..ton
2. Günlük hayatta hangi sıvı maddeler gr ve kg cinsinden ölçülür?
3. Gazların kütlelerini ölçmek; katı ve sıvılardan daha zordur.
o Evet, çünkü……………………………………………….
o Hayır
4. Katı, sıvı ve gazların kütleleri hangi aletlerle ölçülür, ayrı ayrı sınıflayınız.
17
Deney 2: Hacimlerin Ölçülmesi
Kazanımlar
1. Katı, sıvı ve gazlarda hacim ölçmenin yollarını bilir.
2. Hacim ve kütle farkını anlayarak örnekler verir.
3. Gazların hacimlerinin, katı ve sıvılardan farklı ölçüldüğünü öğrenir.
1. Yemek yaparken belli ölçülerde zeytinyağı, su veya tuz kullanmak için ne tür ölçümler yapılır?
2. Geometrik şekle sahip olmayan katıların hacimleri nasıl ölçülür?
3. Küp, küre, koni, dikdörtgenler prizmasının belirli hacimleri var mıdır? Varsa sınıflayınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Dikdörtgen tahtadan bir parça kopardığımızda hacmi değişir mi?
2. Su ile aynı kütlede zeytinyağını başka bir dereceli silindire eklersek su ile aynı seviyede olur mu?
3. Şırıngaya hava doldurulduktan sonra beklemeye bıraktığımızda gaz miktarında bir değişme olur mu?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Dikdörtgen tahta, düzgün şekli olmayan tahta, su, balon, dereceli silindir, şırınga
1. Dikdörtgen tahtanın yükseklik, genişlik ve uzunluğunu ölçüp bunları ayrı ayrı çarparak hacmi bulunur.
2. Dereceli silindire su ekleyerek, düzgün şekli olmayan tahta içine atılır. Taşan su miktarı cismin hacmini verir.
3. Su dereceli silindirin içine eklenir. Su seviyesi göstergesi, hacimdir.
4. Şırınganın içine hava doldurulur. Bu doldurulan hava yani gaz miktarı hacimdir.
Deney Düzeneği:
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Maddelerin bulundukları ortamda kapladığı yere hacim denir. Hacim “V” ile gösterilir. Birimi lt. veya cm3 ’tür. Katı ve
sıvıların belirli hacimleri vardır. Gazların hacimleri ise değişkendir.
Değerlendirme
1. Gazların hacimleri bulundukları kabın şekline eşittir.
o Evet, çünkü………………………………….
o Hayır
2. Katı, sıvı ve gazların hacimleri hangi durumlarda değişir?
3. Bir kapta bulunan belli miktardaki buzun tamamı eriyerek suya dönüşmektedir. Bu dönüşüm süreciyle ilgili olarak
yandaki grafiklerden hangisi doğrudur? Neden? Açıklayınız.
18
Deney 3: Özkütlenin Bulunması
Kazanımlar
1. Yoğunluk kavramını ve birimlerini öğrenir.
2. Özkütlenin ayırt edici olup olmadığını kavrar.
3. Katı, sıvı ve gazların yoğunluğunun nasıl ölçüldüğünü anlar.
1. Şekli belli olan küp, küre ve dikdörtgenler prizması gibi katıların hacimleri farkını araştırınız.
2. Yoğunluk nedir? Katı-sıvı-gaz üçlüsünde ayırt edici midir?
3. Katı ve sıvılar hangi durumlarda yüzer?
TAHMİN AŞAMASI
1. Katıyı su içine bıraktığımızda su seviyesinde nasıl bir değişiklik olur?
2. Katının boyutu büyüdükçe öz kütle artar mı?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Dikdörtgen tahta, su, dereceli silindir, şırınga, hassas terazi
1. İlk önce hassas terazi ile dikdörtgen tahtanın kütlesi bulunur. Hacmi, 3 boyutu çarpılarak bulunur.
2. Dereceli silindirin boş ağırlığı ölçülür. Su eklendikten sonra su seviyesi not edilir (hacim) ve ağırlığı ölçülür. Son
ölçümden ilk ölçüm çıkarılarak suyun kütlesi bulunur.
3. Boş şırınganın ağırlığı ölçülür. Hava eklendikten sonra hava seviyesi not edilir (hacim) ve ağırlığı ölçülür. Son ölçümden
ilk ölçüm çıkarılarak havanın kütlesi bulunur.
4. Yoğunluk(d)=kütle(m)/hacim(v) formülünden özkütleler hesaplanır.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bir maddenin kütlesinin hacmine oranı olarak bilinen yoğunluk, maddeleri ayırt etmede kullanılır. Birimi g/ml. veya
g/cm3’tür. Yoğunluk “d” ile gösterilir. Formülü;
d =
m
V
Kütle
Hacim
Değerlendirme
1. 1 cm3 = ….. lt. = ……m3 …..ml
2. Katılar geometrik bir şekle sahip olduklarında boyutları ölçülerek hacim hesaplanır.
o Evet, örneğin………………………………………
o Hayır, örneğin ……………………………………
3. Katı, sıvı ve gazların hangilerinin yoğunluğu basınç farkından etkilenir?
19
Deney 4: Ağırlık ve Yerçekimi
Kazanımlar
1. Kütle ve ağırlığı birbirinden ayırt eder.
2. Ağırlığı bir kuvvet olarak tanımlar ve dinamometre ile ölçer.
3. Dünya ile üzerindeki kütleler arasındaki çekim kuvvetini yerçekimi kuvveti olarak isimlendirir.
1. Farklı gezegenlerde aynı kütlenin ağırlıkları neden farklıdır?
2. Yerçekimi ivmesi nedir, nelere bağlıdır?
3. Dünyada kütlesi 90 kg olan bir insanın Ay’daki kütlesinin ne olmasını beklersiniz? Cevabınızın sebepleri nedir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Cisimlerin büyüklüğü artıkça dinamometre yayında ne gibi değişiklikler olur?
2. Farklı cisimler kullanılması durumunda “ g” (yerçekimi ivmesi) değişir mi?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Dinamometre ve 2 farklı katı cisim
1. Her iki cismin ağırlığını dinamometre ile ölçeriz.
2. G=m.g formülünden kütlelerinin farkını karşılaştırırız.
3. Ayrıca g değerinin her iki cisimde de eşit olduğu görülür.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Ağırlık; bir cisme etki eden yer çekimi kuvvetine ağırlık denir. Bir maddenin kütlesi hiçbir yerde değişmez, sabit kalır. Ancak
yer çekimi kuvvetinin her yerde aynı olmayışından dolayı cismin ağırlığı değişir. Genellikle G harfi ile gösterilir. Ağırlık
birimi Newton’dur.
Değerlendirme
1. 60 kg lık kütlenin Dünya’da ve Ay’daki ağırlıkları kaç Newton‘dur?
2. Kutuplarda bir cismin ağırlığı ölçülürken dinamometreden okunan değer azalır.
o Evet, çünkü…………………
o Hayır, çünkü ………………
3. Uzayda bir cismin kütlesi Dünya’ya göre nasıl değişir?
NELER ÖĞRENDİK?
Bölüm deneylerinde öğrendiklerinizi açıklayınız.
20
BÖLÜM 2
IŞIK ve IŞIK OLAYLARI - I
Deney 1: Işığın Yansıması ve Yansıma Kanunları
Kazanımlar
1. Yansıma olayının nasıl oluştuğunu görür.
2. Yansıma kanunlarını öğrenir.
3. Saydam, yarı saydam ve opak maddeleri tanır.
1. Yansıma kanunları hakkında araştırma yapınız.
2. Kaç çeşit yansıma vardır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Düz aynanın boyutu artıkça yansıma açısı değişir mi?
2. Gelen ışın ve yansıyan ışınlar farklı düzlemlerde bulunur mu?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Işık kaynağı, düz ayna, açıölçer, güç kaynağı, karton levha, destek
1. Karton levha düz aynanın üzerine yerleştirilir.
2. Karton hareket ettirilerek ışığın ayna üzerine düşmesi sağlanır.
3. Gelen ve yansıyan ışınların izlediği yol bulunur.
4. Açıölçer ile yansıma ve gelme açıları ölçülür.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Işığın geldiği yüzeyden aynı ortama geri dönmesine yansıma denir. Yansıma olaylarında yansıyan ışın ve gelen ışın aynı
düzlemdedir. Gelme açısıyla yansıma açısı birbirine eşittir. Bütün cisimler üzerine düşen ışığın bir kısmını yansıtır.
Değerlendirme
1. Aynaların görüntü vermesinin nedeni nedir?
2. Işığı yansıtamayan maddelere ………………. denir.
3. Ay ışık kaynağı olmadığı halde görünür.
o Evet, çünkü………………………………….
o Hayır, çünkü…………………………….
21
Deney 2: Işığın Kırılması
Kazanımlar
1. Işığın kırılması ile ilgili bilgi sahibi olur.
2. Kırılmanın özelliklerini bilir.
3. Farklı ortamlarda kırılma durumlarını inceler.
1. Günlük hayatta kırılma olayını nasıl gerçekleştirebiliriz?
2. Cam, su ve hava ortamlarında kırılma açıları farklı mıdır?
3. Kırılma hangi durumlarda gerçekleşmez?
TAHMİN AŞAMASI
1. Işık ne kadar kırılabilir?
2. Deneyde bağımlı, bağımsız ve sabit değişkenler ne olur?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Işık kaynağı, su, şişe
1. Karanlık bir ortam sağlanır.
2. Şişe su ile doldurulduktan sonra bir kenarından delik açılır.
3. Açılan deliğe ışık kaynağı tutularak, ışığın sudan havaya nasıl kırıldığı gözlemlenir.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Işık ışınlarının saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geçerken ışınların bir kısmı yansıyarak geldiği ortama
dönerken, bir kısmının da ikinci ortama geçerken doğrultu değiştirmesi olayına ışığın kırılması denir.
Değerlendirme
1. Işık hangi durumda kırılmaz?
2. Düz aynadaki görüntü oluşumunda etkili olan ışık olayları nelerdir?
3. Sudaki dalgıç havadaki martıyı olduğundan daha uzakta görür.
o Evet, çünkü…………………………………………………………..
o Hayır, çünkü……………………………………………………………
22
Deney 3: Işığın Renklerine Ayrılması
Kazanımlar
1. Ana, ara ve kontrast renkleri tanır.
2. Işık prizmasının ne olduğunu kavrar.
3. Işık tayfı kavramını bilir.
4. Renkleri kırılma sırasına göre sıralar.
1. Her rengin kırılma açısı aynı mıdır?
2. Gökkuşağı nasıl oluşur?
3. Bir sabun köpüğü ya da su damlası ışık prizması olarak kullanılabilir mi?
4. Gökyüzü neden mavi görünür?
TAHMİN AŞAMASI
1. Prizmadan en az ve en çok kırılan renkler hangisi olur?
2. Hızla çevrilen çarkta görünen renk ne olabilir?
3. Bir tek beyaz ışık demetinden kaç farklı renk çıkabilir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Bir adet cd, renkli kâğıtlar (ya da renkli kalemler).
1. Cd’nin bir yüzünü bölümlere ayırıp, bu bölümleri ya renkli kalemler ile boyayınız ya da renkli kâğıtlar yapıştırınız.
2. Bir düzenekle bu cd’nin hızlıca dönmesini sağlayınız. Ya da cd’nin ortasından kalem geçirerek dönüşünü el yardımıyla
yapabilirsiniz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Renkleri analiz etmemize yardımcı olan on iki eşit bölüme ayrılmış ve her bölümün pigment değerine göre farklı rengi
temsil ettiği daire şekline renk çarkı denir.
Renkler ana renkler, ara renkler ve kontrast renkler olmak üzere 3’e ayılırlar.
Işık kaynağından çıkan beyaz ışık prizma üzerine düştüğünde, prizma tarafından kırılmaya uğrar.
Değerlendirme
1. Kırılma oranına göre renkleri azdan çoğa sıralayınız?
2. Her rengin kırılma açısı aynıdır.
o Evet, çünkü…………………………………………………………..
o Hayır
3. Kırmızı, mavi gibi karışım yoluyla elde edilmeyen renklere …………………. renkler denir.
NELER ÖĞRENDİK?
23
BÖLÜM 3
AYNA ve MERCEKLER
Deney 1: Düz Aynada Görüntü Oluşumu
Kazanımlar
1. Düzlem ayna ve özelliklerini bilir.
2. Zahiri ve gerçek görüntünün farkını anlar.
3. Paralel ve çakışan aynaları tanır.
1. Düz aynalarla oluşturulan paralel ve çakışan aynaların kullanıldığı yerleri araştırınız.
2. Periskop nedir? Nerelerde kullanılır?
3. Görüş alanı nedir ve nelere bağlıdır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Aynanın karşısında yanan bir mumu aynaya yaklaştırıldıkça ne gözlenir?
2. İki paralel aynanın arasına konan cismin görüntü sayısı ne olur?
3. İki aynanın 60 derecelik açı ile çakıştırılmasıyla oluşan düzenekte araya konan cismin görüntü sayısı ne olur?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Mum, kibrit, ayna (2)
1. Ortam karartıldıktan sonra, mum yakılır ve aynaya paralel bir uzaklıkta yerleştirilip oluşan görüntü incelenir.
2. İki ayna paralel yerleştirilerek oluşan görüntü incelenir.
3. İki ayna çakışık hale getirilip aralarındaki açı artırılıp azaltılarak farklar incelenir.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Ayna, ışığın %100 e yakın kısmını düzgün olarak yansıtan cilalı yüzeydir. Metal yüzeylerin parlatılmasıyla ilk ayna elde
edilmiştir. Daha sonraları ise cam levhaların bir yüzeyi civa ile kaplanarak ayna geliştirilmiştir.
Değerlendirme
1. Çakışan aynalarda görüntü sayısı hangi formül ile bulunur?
2. Aynada yansıyan cisim ve görüntüsü aynaya göre simetriktir.
o Evet, çünkü…………………………………………………………..
o Hayır, çünkü…………………………………………………………..
24
Deney 2: Küresel Aynalarda Odak Noktasının Bulunması ve Özel Işınlar
Kazanımlar
1. Küresel ayna çeşitlerini ve farklarını bilir.
2. Çukur aynalarda odak noktasını bulur ve özel ışınları inceler.
3. Tümsek aynalarda odak noktasını bulur ve özel ışınları inceler.
1. Çukur aynalarda özel ışınları araştırınız.
2. Tümsek aynalarda özel ışınları araştırınız.
3. Düz aynalar ile küresel aynaların farkları nelerdir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Aynaya paralel ışın gönderdiğimizde nereye yansır?
2. Odaktan gelen ışın nereye yansır?
3. Merkezden geçen ışın nereye yansır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Çukur ayna, tümsek ayna, ışık kaynağı, keçeli kalem, açıölçer levha
1. Açıölçer levhayı düz bir zemine koyunuz. Çukur aynayı çukur kısmı ışık kaynağına bakacak şekilde açıölçer levhaya dik
olarak yerleştiriniz. Bulunduğunuz ortamı karartınız.
2. Odak noktasını bulmak için aynaya paralel ışın demeti göndererek ayna önünde kesiştiği yeri işaretleyiniz.
3. Özel ışınları bulmak için ışını aynanın odağına, tepesine, merkezine gönderiniz
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Üzerine düşen ışığın tamamına yakınını yansıtabilen yüzeylere “ayna” denir. Aynalarda yansıtıcı yüzeyi çukur olan aynalara
“çukur ayna”; yansıtıcı yüzeyleri tümsek olan aynalara “tümsek ayna” denir. Işığın toplandığı noktaya “odak noktası” denir.
Değerlendirme
1. Çukur ayna ve tümsek aynanın kullanıldığı yerlere örnekler veriniz.
2. Küresel aynalarda odak noktası ve ışın yolu nelere bağlıdır?
25
Deney 3: Küresel Aynalarda Görüntü Oluşumu
Kazanımlar
1. Çukur ve tümsek aynalarda görüntü oluşumunu inceler.
2. Küresel aynaları tanıyarak düz aynalardan farklarını bilir.
3. Merkez ve odak noktasını öğrenir.
1. Çukur aynaların kullanıldığı yerleri araştırınız.
2. Tümsek aynaların kullanıldığı yerleri araştırınız.
3. Çukur ve tümsek aynaların farkları nelerdir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Çukur ayna kullanılarak ışık kaynağı merkezden uzak olduğunda cisim nasıl görünür?
2. Çukur ayna kullanılarak ışık kaynağı merkezde olduğunda cisim nasıl görünür?
3. Tümsek ayna kullanılarak ışık kaynağı odak-merkez arasında ya da odak-tepe arasında olursa oluşan görüntülerde bir
fark olur mu?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Çukur ayna, tümsek ayna, ışık kaynağı,
1. Çukur aynaya farklı açılardan ışık gönderilip odak noktası ve merkez bulunarak oluşan görüntüler incelenir.
2. Tümsek aynaya farklı açılardan ışık gönderilip odak nokta ve merkez bulunarak oluşan görüntüler incelenir.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Üzerine düşen ışığın tamamına yakınını yansıtabilen yüzeylere “ayna” denir. Aynalarda yansıtıcı yüzeyi çukur olan aynalara
“çukur ayna”; yansıtıcı yüzeyleri tümsek olan aynalara “tümsek ayna” denir. Işığın toplandığı noktaya “odak noktası” denir.
Değerlendirme
1. Bir çukur ayna önündeki bir cismin görüntüsünü kaç farklı şekilde verebilir? Açıklayınız.
2. Bir tümsek ayna önündeki bir cismin görüntüsünü kaç farklı şekilde verebilir? Açıklayınız.
26
Deney 4: Merceklerde Odak Noktasının Bulunması ve Özel Işınlar
Kazanımlar
1. Mercekleri ve çeşitlerini bilir.
2. İnce kenarlı ve kalın kenarlı merceklerin günlük hayatta kullanıldığı yerleri öğrenir.
3. Konveks ve konkav farkını bilir.
1. Mercekler hangi malzemeden yapılır?
2. Basit mercek, bileşik mercek nedir? Farklarını araştırınız.
3. İnce kenarlı ve kalın kenarlı merceklerle karşılaştığınız yerlere örnekler veriniz.
TAHMİN AŞAMASI
1. Paralel ışın gönderdiğimizde nerede kırılır?
2. Odaktan gelen ışın nerede kırılır?
3. Merkezden geçen ışın nerede kırılır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Işık kaynağı, açıölçer levha, konkav mercek, konveks mercek, keçeli kalem
1. Açıölçerin üzerine mercek konularak ışık gönderilmesiyle açıölçeğe gelen ışın ile odak noktası bulunur.
2. Özel ışınları bulmak için ışın odağa, merkeze, asal eksene gönderilip mercek ve açıölçerdeki durum gözlenir.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Işığın yönünü değiştiren, ışık ışınlarını birbirine yaklaştıran-uzaklaştıran optik aletlere “mercek” denir. İnce kenarlı mercek
üzerine gelen ışınları toplayan; kalın kenarlı mercek ise dağıtan mercek olarak bilinir.
Değerlendirme
1. Uçları ince, ortası kalın merceklere…………………….denir.
2. İnce mercek ile kalın merceklerin farkları nelerdir?
NELER ÖĞRENDİK?
27
BÖLÜM 4
ELEKTRİK - I
Deney 1: Basit Elektrik Devresi ve Kısa Devre
Kazanımlar
1. Basit bir elektrik devresinde bulunan elemanları tanır.
2. Devre elemanlarının birbirine nasıl bağlandığını görür.
3. Açık ve kapalı devre oluşturur. Kısa devre olayını anlar.
1. Elektrik devre çeşitlerini araştırınız.
2. Devre elemanları nelerdir? Kaç çeşit devre vardır?
3. Kısa devre olayını günlük hayatla ilişkilendirerek açıklayınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Anahtar kapalıyken ampul yanar mı?
2. Yanmakta olan lambanın iki ucu iletken bir telle bağlandığında ne gözlenir?
3. Lamba açıkken anahtarın durumu nedir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Güç kaynağı, bağlantı kablosu, ampul, duy, anahtar, iletken tel, reosta, ampermetre,
voltmetre
1. Güç kaynağının iki kutbuna birer bağlantı kablosu takılıp, ampul duya yerleştirilir. Bağlantı kablosunun bir ucunu
anahtara diğer ucunu ampule bağlarız. Anahtar kapalıyken güç kaynağını 1,5-2 volta ayarlarız. Anahtar açık ve
kapalıyken lambanın durumunu gözleriz.
2. Yanmakta olan lambanın iki ucunu iletken bir telle birleştirerek anahtar kapatılır ve akım dirençsiz yoldan gider.
Böylelikle lamba üzerinden giden akım artık lamba üzerinden gitmez ve lamba
söner. Akımın dirençsiz yolu tercih etmesiyle kısa devre gerçekleşir.
3.
Basit elektrik devresi düzeneğine ek olarak bağlama kabloları ile
voltmetre, ampermetre ve reosta bağlanır. Reostadaki sürgü 1 yönünde hareket
ettirilince lambanın parlaklığının arttığı gözlenir aynı zamanda ampermetre ve
voltmetredeki değişim gözlenir. Reostadaki sürgü 2 yönünde hareket ettirilince
lambanın parlaklığının azaldığı gözlenir.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bir üretecin iki ucu bir iletken telle birleştirilip, düzeneğe bir lamba yerleştirilirse, üretecin negatif (-) kutbundan çıkan
elektronlar pozitif (+) kutuba giderler. Kurulan bu düzeneğe elektrik devresi denir.
Değerlendirme
1. Elektrik akışı yönü ………uçtan, ……..uca doğrudur.
2. Basit bir elektrik devresi nelerden oluşur?
3. Ampermetre ile voltmetreyi karşılaştırınız.
28
Deney 2: Üreteçlerin Seri ve Paralel Bağlanması
Kazanımlar
1. Üreteçleri tanıyarak görevlerini öğrenir.
2. Seri ve paralel bağlamayı görerek aralarındaki farkı açıklayabilir.
3. Seri ve paralel bağlı devrelerde akım, gerilim durumlarını inceler.
1. Potansiyel fark nedir, nasıl hesaplanır?
2. Günlük hayatta paralel bağlı üreteçleri nerelerde kullanırız?
3. Günlük hayatta seri bağlı üreteçleri nerelerde kullanırız?
TAHMİN AŞAMASI
1. Seri bağlı üreteçte lambanın parlaklığı daha mı fazladır?
2. Pil sayısındaki değişim ampul parlaklığını etkiler mi?
3. Paralel bağlı üreteçte harcanan güç seri bağlı üreteçten fazla mıdır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Ampul, pil, voltmetre
1. Pil üreteci seri ve paralel bağlanır.
2. Seri ve paralel bağlı üreteçlerin gerilimleri voltmetre ile ölçülür.
3. Ampul parlaklığı karşılaştırılır.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bir üretecin (-) ucu diğer üretecin (+) ucuna bağlanmasıyla seri bağlama oluşur. Üreteçlerin (+) uçları birbiriyle, (-) uçları da
birbiriyle bağlanırsa paralel bağlama oluşur.
Değerlendirme
1. Bir üretecin tükenme süresi nelere bağlıdır?
2. Üreteçlerden geçen akım miktarının üreticin ömrü ile ilişkisi nedir?
29
Deney 3: Ampullerin Seri ve Paralel Bağlanması
Kazanımlar
1. Ampulleri seri ve paralel bağlamanın sonuçlarını tartışabilir.
2. Seri ve paralel bağlamayı görerek aralarındaki farkı açıklayabilir.
3. Paralel ve seri bağlı düzeneklerin ampul parlaklığını görür.
1. Vavien sistemi nedir? Nerede kullanılır? Hangi tür bağlanmaya örnektir?
2. Günlük hayatta seri ve paralel bağlı lambaları nerelerde kullanırız?
3. Seri ve paralel bağlı ampul kullanmanın avantajları-dezavantajlarına birer örnek veriniz.
TAHMİN AŞAMASI
1. Seri bağlı ampullerden biri kapandığında diğer ampullerde bir değişme olur mu?
2. Paralel bağlı ampullerin sayısını artırdığımızda ampul parlaklığına bir etkisi olur mu?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Kablo, 2 adet ampul, duy, güç kaynağı, voltmetre
1. Seri bağlanan lambaların bağlanması: Duylar ampullerin altına yerleştirilir. Güç kaynağından ilk ampule kablo ile
bağlantı kurulur, daha sonra ikinci ampul kabloyla devreye seri bir şekilde bağlanır. Güç kaynağından elektrik akımı
açılır ve ampullerin farklı potansiyelde ışık verdikleri görülür. Voltmetreler devreye bağlanır. Ampullerin voltajları
ölçülür.
2. Paralel bağlanan lambalar: Güç kaynağına kablo takılır. Bu kabloya 2 ayrı kablo bağlanır. Bu 2 kablonun aralarına da
lambalar paralel şekilde bağlanır. Güç kaynağından elektrik akımı yollanır. Lambaların eşit parlaklıkta yanıp yanmadığı
gözlenir.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Akım kendisini tek bir koldan bağlıyorsa seri bağlanma gerçekleşir. Akım kendisini birden fazla kola ayırarak tamamlıyorsa
paralel bağlıdır.
Değerlendirme
1. Paralel bağlı ampul kullanmanın seri bağlı kullanımdan en önemli avantajı ne olabilir?
2. Evlerde kullanılan bağlanma türü hangisidir?
30
Deney 4: Yüklü ve Yüksüz Cisimler
Kazanımlar
1. Yüklü cisimlerin elektriklendiğini bilir.
2. Günlük hayatta karşılaştığı elektriklenme olaylarının mantığını kavrar.
3. Elektriklenme çeşitlerini öğrenir.
1. TV ekranına tozlar neden daha çok yapışır?
2. Yüklü bir plastik çubuk çeşmeden akan suya yaklaştırılırsa suyun akışını etkiler mi?
3. Şimşek, yıldırım, gök gürültüsü olayları nasıl oluşur?
TAHMİN AŞAMASI
1. Tarağı saça hızlıca 10 defa sürtmeyle 20 defa sürtme arasında bir fark olur mu?
2. Balon yün kumaşa sürtüldüğünde son yük miktarları farklı mı olur?
3. Plastik çubuk iletken midir yalıtkan mı?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Saç tarağı, cam parçası, plastik çubuk, balon
1. Bir balonu şişirip, hızlı bir biçimde 10-12 kez saça veya yün kumaşa sürtülür. Balon bir an saça veya kazağa
dokundurulup bırakılır. Elektriklenme gözlenir.
2. Aynı şey tarak, cam parçasıyla da denenir.
3. 10-12 kez saça hızlıca sürtünen plastik çubuk akan suya yaklaştırılır ve elektriklenme olup olmadığı gözlenir.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Aynı tür yükler birbirini iter, zıt yükler birbirini çeker. Yükler arasındaki bu kuvvete “Coulomb kuvveti” denir. Bu kuvvet
yüklerin büyüklükleri ile doğru; aralarındaki uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.
Cisimlerdeki yük varlığını ve türünü anlamamıza yarayan alete “elektroskop” denir.
Değerlendirme
1. Elektriklenme çeşitlerini yazarak birer örnekle açıklayınız.
2. Yüklü iki cisim birbirine dokundurulduğunda işaretleriyle ilgili kaç farklı durum oluşur? Açıklayınız.
3. Topraklama olayını ve nerelerde kullanıldığını açıklayınız.
4. İletken ve yalıtkan maddelere örnekler veriniz?
NELER ÖĞRENDİK?
31
BÖLÜM 5
ELEKTRİK - II
Deney 1: Limondan Pil Yapımı
Kazanımlar
1. Pilin günlük hayattan malzemelerle de üretilebildiğini görmek.
2. Limonun yapısında bulunan asitleri anlamak.
3. Pillerin elektrik enerjisini nasıl oluşturduğunu kavramak.
4. Elektrot, elektroliz kavramlarını öğrenmek.
1. Pillerin yapısında hangi maddeler bulunur?
2. LED lambaların özellikleri nelerdir?
3. Pil çeşitlerini ve pillerin ortak özelliklerini araştırınız?
TAHMİN AŞAMASI
1. Kablonun bir ucu bakır paraya diğer ucu çinkoya bağlandığında ampul yanar mı?
2. Bir limon kaç volt enerji üretebilir?
3. Limon sayısında artış olursa ne gibi değişiklikler gözlenir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: 4 adet limon, bağlantı kabloları, bakır ve çinko elektrotlar, LED lambası
1. Limonun bir tarafına bakır metal parayı ve diğer tarafına çinko çiviyi yerleştiriniz. Bakır paranın ve çinko çivinin
temasının olmamasına dikkat ediniz.
2. Birden fazla limonu bir metal kablo yardımıyla bir limonun (+) kutbu diğer limonun (-) kutbuna gelecek şekilde
bağlayınız. Gözlem yapınız.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Limonun içerdiği sitrik asit, bizim için gerekli olan asidik çözeltinin oluşmasını sağlar. Deney için seçilecek limonun iri, taze
ve sulu olması pilimizin daha iyi çalışmasını sağlayacaktır. LEDler çok düşük voltajda (yaklaşık 2 volt) ve az akımda çalışırlar.
Değerlendirme
1. Bir kasa limon kullanarak piknikte cep telefonu şarj edilebilir mi?
2. Günlük hayatta kullandığımız başka maddeler ile de pil yapabilir miyiz?
o Evet, örneğin……………………………………………….
o Hayır
3. Elektron akışı ( ) kutuptan ( ) kutba doğru akar.
32
Deney 2: İletkenler ve Yalıtkanlar
Kazanımlar
1. İletken ve yalıtkan maddeleri tanıyarak birbirinden ayırt edebilir.
2. Katı cisimlerin iletkenliğinin olup olmadığını kavrar.
3. İletken ve yalıtkan maddelere günlük hayattan örnekler verebilir.
1. Günlük hayatta elektrik akımını kullanmada yalıtkan maddelerin önemi nedir?
2. Maddelerin iletkenliklerini belirleyen özellikler nelerdir?
3. Elektrik telleri neden bakır telden yapılır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Sizce metal, tahta ve plastikten hangisi en az iletir?
2. Alüminyum folyo elektriği iletecek mi?
3. Metal kaşık düzeneğinde ampul yanar mı?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Pil, pil yatağı, ampul, bağlantı kabloları, alüminyum folyo, tahta kaşık, metal kaşık, cam çubuk,
plastik çubuk
1. Pili, pil yatağına yerleştirip bağlantı kablolarını ampulle birleştiriniz.
2. Daha sonra pilden ve ampulden çıkan bağlantı kablolarını önce alüminyum folyoya sonra sıra ile kaşığa, metal kaşığa,
cam çubuğa, plastik çubuğa dokundurunuz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
İletkenlik bir maddenin ısı ve elektriği iletip iletmemesi olayıdır. Madde içindeki elektrik yüklerinin bir noktadan başka bir
noktaya taşınmasına elektrik iletkenliği denir.
Değerlendirme
1. Katı maddelerin elektrik iletkenliğini sağlayan faktörler nelerdir?
2. Silgi elektriği iletir.
o Evet, çünkü………………………………….
o Hayır
3. Elektriği ileten maddelere ………………..madde; elektriği iletmeyen maddelere de ……………….madde denir.
33
Deney 3: Sıvıların İletkenliği
Kazanımlar
1. Sıvılarda iletkenlik kavramını tanımlar.
2. Sıvı cisimlerin iletkenliğinin olup olmadığını kavrar.
3. Asit, baz ve tuzları tanıyarak birbirinden ayırt eder.
1. Saf su neden elektriği iletmez?
2. Maddelerin iletkenliklerini belirleyen özellikler nelerdir?
3. Yemeklik tuz katı haldeyken elektriği iletmez; sulu çözeltileri elektriği iletmektedir. Nedenini tartışınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Sizce alkol, saf su, şeker üçlüsünden hangisi elektriği iletir?
2. Saf su ile çeşme suyu aynı sonuçları verecek mi?
3. Sirkenin olduğu beherde ampulden akım geçer mi?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Bir miktar tuz, şeker, alkol, saf su, musluk suyu, çay, sirke, 500 mL’lik beher, ampul, elektrik
güç kaynağı, timsah ağızlı bağlantı kabloları, 2 adet kurşun kalem
1. Sırasıyla beherlere musluk suyu, saf su, alkol, sirke, çay, şekerli su ve tuzlu su karışımları ekleyiniz.
2. Elektrik güç kaynağından elektrik verilerek ampulün yanıp yanmadığı gözlemleyiniz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
İletkenlik bir maddenin ısı ve elektriği iletip iletmemesi olayıdır.
Madde içindeki elektrik yüklerinin bir noktadan başka bir noktaya taşınmasına elektrik iletkenliği denir. Metallerde
iletkenliği sağlayan serbest elektronlardır. Sıvı çözeltilerde pozitif ve negatif yüklü iyonlardır. Bir sıvının elektriği iletmesi
için iyonlarına ayrışabilmesi gerekir.
Değerlendirme
1. Sıvı maddelerin elektrik iletkenliğini sağlayan faktörler nelerdir?
2. Tuzlu su elektriği iletir.
o Evet, çünkü………………………………….
o Hayır
3. Sulu çözeltilerine hidrojen iyonu (H)+ veren maddelere ………………., hidroksit iyonu veren maddelere ……………… asit
ve bazların tepkimesi sonucu oluşan bileşiklere de …………….denir. ( baz / asit / tuz)
34
Deney 4: Elektromıknatıs ile Zil Yapımı
Kazanımlar
1. Manyetizma konusunda bilgi sahibi olur.
2. Elektromıknatıs yapımını öğrenerek günlük hayatta sağladığı yararları öğrenir.
3. Mıknatıs ve mıknatıs çeşitlerini bilir.
1. Mıknatısın kullanım alanlarını araştırınız.
2. Elektromıknatıs nerelerde kullanılır?
3. Mıknatıslarda tek kutupluluk olmamasının nedenini araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Akım artırıldığında ne gözlenir?
2. Mıknatısı ikiye böldüğümüzde kutup sayısı bire mi iner?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Bobin, pil yatağı, zil çekirdeği, bağlantı kablosu, çivi, toplu iğne, anahtar
1. Anahtar, üreteç ve kablolar ile devre kurulduktan sonra bobinin içine zil çekirdeği yerleştirilir.
2. Anahtar açıkken, bobini küçük çivi veya toplu iğnelere yaklaştırılır. Çekmediği gözlenir.
3. Anahtarı basılı tutarak devre kapatılır, demir çekirdeğin çivi ve toplu iğneleri çektiği gözlemlenir.
4. Anahtar bırakıldığında devre açılır, çivi ve iğneler düşer.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Magnetizma ya da manyetizma sözcüğü, mıknatısları ve manyetik alanları tanımlamak için kullanıgül bir terimdir.
Manyetizma, mıknatıslanmış maddelere ilişkin özelliklerin tümünü ve mıknatısların özelliklerini, inceleyen bir fizik dalıdır.
Bu terimin kökeni, Türkiye'de, Aydın yakınlarında kurulmuş olan ve magnetit (mıknatıs taşı) mineralinin ilk bulunduğu yer
olarak tanınan, antik Magnesia (Manisa) kentine dayanırDemir, nikel, kobalt gibi maddeleri çekme özelliği gösteren
cisimlere mıknatıs denir. Elektrik akımını etkisiyle mıknatıslık özelliği gösterebilen magnetik maddelere elektromıknatıs
denir.
Değerlendirme
1. Öğretmenlik yaparken mıknatıs ile ne tür deneyler tasarlayabilirsiniz?
2. Mıknatısların aynı kutupları birbirini…………..; zıt kutupları birbirini……………..
NELER ÖĞRENDİK?
35
BÖLÜM 6
ISI İLETİMİ
Deney 1: Metallerin Isı İletkenlikleri
Kazanımlar
1. Isı ve sıcaklık farkını anlar.
2. Isı enerjisini tanımlar.
3. Metallerin ısı iletkenliklerinin farklı olma sebeplerini kavrar.
1. Metallerin ısı iletkenlikleri neden farklıdır?
2. Yemek yapılan tencerelerin ve çaydanlıkların sapları neden farklı maddeden yapılmıştır?
3. Isı hangi yollarla yayılır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Toplu iğne ilk olarak hangi çubuktan düşer?
2. Isı iletim aygıtında en hızlı ısınan metal hangisi olur?
3. Alüminyumun iletkenlik sayısı bakırdan fazla mıdır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Isı iletim aygıtı, mum, ispirto ocağı (bunzen beki), toplu iğneler
1. Farklı metaller üzerine mum yardımıyla toplu iğneler tutturunuz.
2. Daha sonra ispirto ocağı yakılarak ısı iletim aygıtının demir levha kısmı ısıtınız.
3. Tüm metallerin aynı ısıyı almaları sağlayınız ve gözlem yapınız.
4. Isıtma aygıtına damlatılan mum üzerindeki iğneleri ilk düşenden sona doğru sıralayınız.
5. Isı iletimleri hakkında çıkarımda bulununuz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Günlük hayatta bilindiği gibi, ısıtılan maddenin sıcaklığı artar, soğutulan maddelerin ise sıcaklığı azalır. Yani ısı ve sıcaklık
birbiriyle ilgili fakat aynı şey değildir. Isı iletimi sıcak cisimden soğuk olana doğru ısı enerjisinin akışıdır. Metallerin ısı iletimi
fazladır. Farklı metallerin ısı iletkenlikleri farklıdır ve ayırt edici özelliktir.
Değerlendirme
1. Isı iletkenliği nelere bağlıdır?
2. Metallerde ısı iletkenliği ayırt edici bir özelliktir.
o Evet, çünkü………………………………….
o Hayır
3. Bütün katı maddelerde ısı …………….yolu ile yayılır.
4. Gümüş, bakır, altın ve alüminyumun ısı iletkenliklerini sıralayınız.
36
Deney 2: Farklı Maddelerde Isı İletimi
Kazanımlar
1. Isı iletiminin maddelere göre değişimi olup olmadığını anlar.
2. Isı iletkeni ve ısı yalıtkanı kavramlarını tanır ve birbirinden ayırt eder.
3. Isının yayılma yollarını kavrar.
1. Günlük hayatta yalıtım amacıyla kullanılan ısı yalıtkanlarını araştırınız.
2. Yemek yapılan tencerelerin ve çaydanlıkların sapları neden farklı maddeden yapılmıştır?
3. Isı hangi yollarla yayılır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Metal, tahta ve plastik kaşıktan hangisi en geç ısınır?
2. Bağımlı, bağımsız ve sabit değişkenler ne olur?
3. Tahta iletken midir, yalıtkan mıdır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Sıcak su, tahta kaşık, plastik kaşık, metal kaşık, beher
1. 3 tane behere sıcak su ekleyiniz.
2. Beherlerin birine tahta kaşık, birine metal kaşık diğerine de plastik kaşık koyunuz. Bir süre bekleyip kaşıklardaki ısı
değişimlerini gözleyiniz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bütün maddelerin ısı iletkenlikleri farklıdır. Bazı maddeler ısıyı hızlı, bazıları da yavaş iletirler. Isının bir maddedeki yayılma
hızı o maddenin iletken mi yoksa yalıtkan mı olduğunu belirtir.
Değerlendirme
1. Yarı iletkenlik nedir, örnekler veriniz?
2. Isının iletim yoluyla yayılması katı maddelerde, sıvı ve gaz halindeki maddelerden daha kolay gerçekleşir.
o Evet, çünkü…………………………………………………………..
o Hayır
3. Isı ……………., ………………, ……………… yolları ile yayılır.
37
Deney 3: Telefon ve Elektrik Kablolarında Genleşme
Kazanımlar
1. Genleşme kavramını ve genleşme çeşitlerini bilir.
2. Katılarda genleşmenin ayırt edici olduğunu öğrenir.
3. Kablonun ve tel gibi metallerin genleşmesini inceler.
1. Günlük hayatınızda genleşme örneklerini inceleyiniz?
2. Genleşme maddenin hangi halleri için ayırt edici özelliğe sahiptir?
3. Genleşmenin olumsuz etkilerini araştırınız?
TAHMİN AŞAMASI
1. Genleşme sırasında madde ısı mı alır; ısı mı verir?
2. Tel ısıtılmaya devam edilirse ne olur?
3. Isıtılan telin hangi özellikleri değişti?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: İnce tel, köpük(bir kitabın yarısı büyüklüğünde), çivi, mum
Deneyin yapılışı:
1. Köpük üzerine çivileri karşılıklı olarak sabitleyiniz.
2. Sabitlenen çiviler arasına teli gergin bir şekilde sarınız.
3. Isıtıcıyı yakarak telin ısınmasını sağlayınız.
4. Telde meydana gelen değişiklikleri gözlemleyiniz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bütün maddeler ısıtıldıkları zaman maddenin cinsine ve şekline göre değişik durumlarda genleşme meydana gelir.
Genleşme maddeler için ayırt edici bir özelliktir. Katılarda boyca genleşmeye boyca uzama denir.
Değerlendirme
1. Katılarda genleşme çeşitlerini yazarak birer örnekle açıklayınız?
38
Deney 4: Gravzant Halkası
Kazanımlar
1. Gravzant halkasının yapısını ve işleyişini kavrar.
2. Gravzant halkasının genleşmesini gözlemler.
3. Genleşmenin katılarda nasıl oluştuğunu inceler.
1. Gravzant halkası nedir? Nerelerde kullanılabilir?
2. Genleşme maddenin hangi halleri için ayırt edici özelliğe sahiptir?
3. Günlük hayatta sıkça rastladığınız genleşme olaylarını yazınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Genleşme sırasında madde ısı mı alır; ısı mı verir?
2. Gravzant halkasını ısıtmayı durdurup soğumaya bırakırsak ne gibi değişiklikler gözlenir?
3. Gravzant halkası ısıtıldığında delikten geçer mi?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Gravzant halkası, metal küre, ispirto ocağı
1. İlk önce gravzant halkasını delikten geçiriniz.
2. Sonra gravzant halkasını ispirto ocağında ısıtınız.
3. Sonra delikten geçirmeye çalışınız.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bir maddenin tanecikleri arasındaki uzaklığın, aldığı enerji sayesinde, artış göstermesine “maddenin genleşmesi” denir.
Gravzant halkası, hacimce genleşme kavramının anlatılmasında kullanılan bir alettir.
Değerlendirme
1. Genleşen maddelerin özkütlelerinde nasıl bir değişme olur?
NELER ÖĞRENDİK?
39
Deney 1: Işığın Yayılması ve Gölge Oluşumu
Kazanımlar
1. Işığın doğrusal yayıldığını anlar.
2. Gölge oluşumunu görür.
3. Gölge çeşitlerini tanır.
1. Işık demeti nedir?
BÖLÜM 7
IŞIK ve IŞIK OLAYLARI - II
2. Ay tutulması ile gölge oluşumunun ilişkisi nedir?
3. Işık kaynağı nedir? Kaç çeşit ışık kaynağı vardır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Engel büyüdükçe gölgenin boyunda değişme olur mu?
2. Işık doğrusal olarak yayılmasa nasıl bir görüntü oluşurdu?
3. Işık kaynağı sayısı artıkça gölge miktarında bir değişme olur mu?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Farklı büyüklükte karton levha (2), mum (2), destek, kibrit
1. Karton levhalar birbirine paralel şekilde yerleştirildikten sonra önüne mum konulur.
2. Karanlık bir ortam sağlanarak mum kibrit yardımıyla yakılır.
3. Gölge oluşumu izlenir. 2 adet mumla yeniden deney yapılarak aradaki fark görülür.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bir ışık kaynağından çıkan ışık doğrusal olarak yayılır. Işık kaynağının önüne opak bir cisim konduğunda arkasında ışık
oluşmamasına gölge denir. Gölge olayı ışığın doğrusal olarak yayıldığını bir kanıtıdır.
Değerlendirme
1. Gölgenin boyutu nelere bağlıdır?
2. Hiç ışık almayan bölgede oluşan gölgeye……………….; kısmen ışık alan bölgede oluşan gölgeye..……………denir.
3. Opak, saydam, yarı saydam maddelerin farkları nelerdir?
40
Deney 2: Güneş Tutulması
Kazanımlar
1. Güneş tutulmasının oluşumunu görür.
2. Gölge, yarı gölge kavramlarını tanır.
3. Güneş tutulması çeşitlerini bilir.
1. Güneş tutulmasının nedenleri ne olabilir?
2. Ay tutulmasının güneş tutulmasından farkı nedir?
3. Son güneş tutulması ne zaman görülmüştür?
TAHMİN AŞAMASI
1. Deneyde ay nerede yer alır?
2. Oluşan gölgeler hangileridir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Döküm ayak, bağlama parçası, ışık kaynağı, güç kaynağı, dünya ve ay modeli
1. Şekilde görülen düzeneği hazırlayınız.
2. Işık kaynağını paralel ışın demeti verecek şekilde ayarlayınız.
3. Modelin yüksekliğini öyle ayarlayınız ki yer kürenin kutup noktaları aydınlansın.
4. Sonra ay modelini dünyanın etrafında elinizle döndürünüz.
5. Ay dünya ile güneş (ışık kaynağı) arasında olduğu anda sonucu gözleyiniz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Güneş tutulması, Ay'ın yörünge hareketi sırasında Dünya ile Güneş arasına girmesi ve dolayısıyla Ay'ın Güneş'i kısmen ya
da tümüyle gölgeyle kapaması sonucunda gözlemlenen doğa olayıdır.
Değerlendirme
1. Tam güneş tutulması nasıl oluşur?
2. Gökyüzünde ay ve güneş aynı büyüklükte görünür.
o Evet, çünkü…………………………………………………………..
o Hayır
3. Bir yılda en az ………… en fazla ……… güneş tutulması meydana gelir.
41
Deney 3: Ay Tutulması
Kazanımlar
1. Ay tutulmasının oluşumunu görür.
2. Ay tutulmasının güneş tutulmasından farkını anlar.
3. Ay tutulmasının ne zaman gerçekleştiğini bilir.
1. Ay tutulması hangi durumlarda gerçekleşir?
2. Son ay tutulması ne zaman görülmüştür?
TAHMİN AŞAMASI
1. Ay tutulmasında Dünya, Güneş ve Ay’ın hizalamaları ne şekildedir?
2. Dünyanın gölgesi nereye düşer?
3. Ay güneşten ışık alabilir mi?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Döküm ayak, güç kaynağı, bağlama parçası, dünya ve ay modeli, ışık kaynağı
1. Şekilde görülen düzeneği hazırlayınız.
2. Işık kaynağını paralel ışın demeti verecek şekilde ayarlayınız.
3. Modelin yüksekliğini öyle ayarlayınız ki yer kürenin kutup noktaları aydınlansın.
4. Ay modelini dünyanın etrafında elinizle döndürerek dünyanın konik gölgesi içine getiriniz. Sonucu gözleyiniz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Ay dünyamız çevresinde hareketine devam ederken belli zamanlarda dünyamızın konik gölgesi içinde bulunur. Bu
durumda ay güneşten ışık alamaz. Bu olaya “Ay tutulması” denir. Ay tutulması, ay dolunay evresinde iken gerçekleşir.
Değerlendirme
1. Ay tutulmasında güneş sistemindeki üç gök cismini sıralayınız? ( güneş / ay/ dünya)
2. Ay tutulması olayında ay karanlıkta kalır.
o Evet, çünkü…………………………………………………………..
o Hayır
42
Deney 4: Gece – Gündüz Oluşumu
Kazanımlar
1. Gece – gündüz oluşumunu gözlemler.
2. Dünyamızın yörüngesinin nasıl göründüğünü anlar.
3. Yörünge, yörünge düzlemini ayırt eder.
1. Yerkürenin karanlık tarafında bulunan biri, gökyüzüne bakıyor olsaydı güneşi görebilir miydi?
2. Dünyanın kendi çevresinde dönmesi neye sebep olmaktadır?
3. Mevsimler nasıl oluşur?
TAHMİN AŞAMASI
1. El fenerini dünyaya tuttuğumuzda nasıl bir görüntü oluşur?
2. Aydınlık kısmın karanlık, karanlık kısmın da aydınlık olması için ne yapılabilir?
3. Model kürenin aydınlık tarafında günün hangi bölümü yaşanır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Model küre, el feneri (Uyarı: Deneyi karanlık odada yapınız.)
1. Karanlık bir ortamda, el fenerini dünya modeline tutunuz.
2. Her tarafının aydınlanıp aydınlanmadığını gözleyiniz.
3. Aydınlık kısmın karanlık, karanlık kısmın aydınlık olması için küreyi kendi ekseni etrafında çeviriniz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Gece gündüz olayı birbirini takip eder. Güneş ışınlarının düşme açısı günün her saatine göre değişir. Bunun sonucunda;
yerel saat farkları oluşur. Günlük sıcaklık farkları oluşur. Buna bağlı olarak meltem rüzgârları oluşur. Mekanik çözülme olur.
Sürekli rüzgârların esme yönünde sapmalar olur. Okyanus akıntılarında sapmalar ve halkalar olur. Dinamik basınç
merkezleri oluşur. Yönler belirlenir. Fotosentez meydana gelir.
Değerlendirme
1. Dört mevsimin yaşandığı kuşak nedir?
2. Kutup bölgelerinde ….. ay gece, ……ay gündüz yaşanır.
NELER ÖĞRENDİK?
43
BÖLÜM 8
BASINÇ ve KALDIRMA KUVVETİ
Deney 1: Balondan Roket Yapımı
Kazanımlar
1. Hava - gaz basıncının nasıl oluştuğunu somutlaştırarak gözlemler.
2. Gazların özelliklerini bilir.
3. Basınç tanımını yaparak, örneklerle açıklayabilir.
4. Basınç ve itme kuvveti arasındaki ilişki açıklanabilir.
1. Basınç nedir? Basınç kuvveti nedir?
2. Türkiye’nin değişik illerinde atmosfer basıncı neden farklıdır?
3. Gaz basıncı ile çalışan aletleri araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Balon içindeki havanın etkisiyle nasıl hareket eder?
2. Balonu şişirip boşalttığımızda ilk haline döner mi?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Pipet-mandal, balon, ip, bant
1. Balonu şişirip hava kaçmayacak şekilde ağzını bağlayınız.
2. Pipeti balona bantla yapıştırınız.
3. İpi pipetin içerisinden geçiriniz.
4. İpin her iki tarafından tutarak gerip balonun ağzını açınız.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Atmosfer Basıncı: Atmosferi oluşturan gazların belli bir ağırlığı vardır. Gazların yeryüzündeki cisimler üzerine uyguladığı
basınca atmosfer (hava) basıncı denir.
Değerlendirme
1. Roketlerin çalışma prensiplerini açıklayınız?
44
Deney 2: Su Basıncı
Kazanımlar
1. Sıvılarda basıncı anlar.
2. Su basıncının özelliklerini kavrar.
3. Yükseklik ve derinliğin basınçla ilişkisini bilir.
1. Derinlik, yükseklik nedir, basınca etkileri nasıldır?
2. Uçaklarda iniş takımlarının sahip olduğu sistemi araştırınız.
3. Günlük hayatta sıvı basıncını hangi alanlarda kullanırız?
TAHMİN AŞAMASI
1. Basıncın etkisi tüpün her kısmında aynı olur mu?
2. Sıvı tarafından cisme uygulanan basınç sıvı yüzeyine yakın yerde mi, yoksa derin yerde mi daha çok etkilidir?
3. Sıvı basıncı cam tüpün kap şekline bağlı mıdır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Cam tüp, su, tıpa, ispirto ocağı, destek çubuğu, tel
1. Tüpe az bir su koyarak ağzını hafifçe tıpa ile kapatınız.
2. Tüpü destek çubuğuna tel ile yerleştirdikten sonra ispirto ocağı ile ısıtınız.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bir kovaya su dolduralım. Kovanın ağırlığının arttığını görürüz. Başka bir deyişle, suyun kovanın dibine, aşağı doğru yaptığı
basınç artar. Basınç, bir yüzeyin üzerinde belli bir bölgeyi, örneğin bir santimetrekareyi etkileyen, kuvvettir.
Değerlendirme
1. Sıvı basıncı nelere bağlıdır?
45
Deney 3: Sıvıların Basıncının Derinliğine Bağlılığı
Kazanımlar
1. Sıvı basıncının yüksekliğe bağlı olduğunu anlar.
2. Sıvı basıncının nelere bağlı olduğunu kavrar.
3. Farklı sıvı maddelerin farklı yoğunluklara sahip olduğunu bilir.
1. Sıvı tarafından cisme uygulanan basınç sıvı yüzeyine yakın yerde mi, yoksa derin yerde mi daha çok etkilidir?
2. Sıvı basıncına günlük hayattan örnekler veriniz?
TAHMİN AŞAMASI
1. Plastik şişe yerine daha ince yapılı bir beher kullandığımızda deliklerin su fışkırtma sıraları değişir mi?
2. Sizce hangi aralık suyu daha uzağa atabilir?
3. Delik sayısı arttıkça sıvının akış hızında bir değişme olur mu?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Plastik şişe, su, çivi
1. Plastik şişenin içine suyu doldurunuz ve yüzeye göre yükseklikleri farklı olan üç delik açınız.
2. Delikleri kapatarak şişeye su doldurunuz.
3. Delikleri açınız.
4. Suyun hangi delikten nasıl aktığını gözlemleyiniz.
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Sıvı basıncı derinliklere inildikçe arttığından cismin alt yüzeyindeki basınç üst yüzeyindeki basınçtan fazla olur. Bu basınç
farkından dolayı cisme yukarı yönlü bir kuvvet etki eder. Bu kuvvete kaldırma kuvveti denir.
Değerlendirme
1. Derinlik ile yükseklik farkı arasında nasıl bir ilişki vardır?
46
Deney 4: Arşimet Prensibine Bağlı Yüzme Şartı
Kazanımlar
1. Bir cismin bir sıvıda yüzebilmesi için özkütlesinin önemli olduğunu anlar.
2. Cisimlerin yüzme şartının hangi değişkenlere bağlı olduğunu kavrar.
3. Farklı sıvıların olduğu kaplara konulan aynı cisimlerin yüzme durumlarını gözler.
1. Yoğunluk nedir. Sıvılar hangi durumlarda yüzer?
2. Yoğunluk maddenin hangi halleri için ayırt edici özelliğe sahiptir?
3. Yüzen cisimlere günlük hayattan örnekler bulunuz.
4. Arşimet prensibi hakkında bilgi edininiz.
TAHMİN AŞAMASI
1. Suya hiçbir şey katmadan yumurtayı içine bıraksak ne olur?
2. Bağımlı değişkenimiz ne olur?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Beherglas, su, tuz, cam çubuk, taze yumurta
1. Bir beherglasın içine, taşmayacak şekilde su koyunuz.
2. Taze bir yumurtayı yavaşça içerisine bırakınız. Yumurta dibe çöktü mü?
3. Beherglastaki suya biraz tuz koyup, karıştırınız. Yumurta nerede durmaktadır?
4. Beherglastaki tuzlu suya biraz daha tuz ekleyip karıştırınız. Yumurta su yüzeyine çıktı mı?
Deney Düzeneği
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Yüzme koşulunu sağlayan her cisim suda yüzer. Yüzme koşulu Arşimet'in "Suyun kaldırma kuvveti" ilkesine dayanır. Cismin
ağırlığı, taşırdığı suyun ağırlığına eşit olmak zorundadır.
Değerlendirme
1. Deneyin sonucuna göre bağımlı, bağımsız ve sabit değişkenin neler olduğunu belirtiniz.
2. Bayat yumurta mı, çiğ yumurta mı batar?
NELER ÖĞRENDİK?
47
KİMYA
DENEYLERİ
48
KİMYA BÖLÜMLERİ
I. DÖNEM KİMYA DENEYLERİ
BÖLÜM 1. MADDENİN YAPISI
BÖLÜM 2. MADDENİN DEĞİŞİMİ
BÖLÜM 3. ÇÖZÜNÜRLÜK
BÖLÜM 4. ÇÖZELTİLER
II. DÖNEM KİMYA DENEYLERİ
BÖLÜM 5. YOĞUNLUK
BÖLÜM 6. ISI VE SICAKLIK
BÖLÜM 7. KARIŞIMLARI AYIRMA YÖNTEMLERİ
BÖLÜM 8. BİLEŞİKLERİ AYIRMA YÖNTEMLERİ
49
BÖLÜM 1
MADDENİN YAPISI
Deney 1: Kütlenin Korunumu
Kazanımlar
1. Kütleyi tanımlar.
2. Kütlenin korunumu kanunu tanımlar.
3. Kütlenin korunumunu deneylerle gösterir.
1. Kütle, hacim, eylemsizlik ve tanecikli yapı nedir? Açıklayınız.
2. Maddenin ayırtedici özellikleri nelerdir? Açıklayınız.
3. Kütlenin korunum kanunu nedir? Araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Deneye göre erlen ve buz kütleleri toplamı deney bittikten sonra düzeneğin kütlesine eşit olabilir mi? Neden?
2.
Erime, donma, yoğunlaşma gibi hal değişimleri çözünme gibi fiziksel olaylarda kütle korunur mu? Açıklayınız.
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Hassas terazi, ısıtıcı, bir kalıp buz, erlen, tıpa, üç ayak.
1. Hassas terazide erlen ve tıpanın kütlesi ölçülür. Toplam kütle not edilir.
2. Erlenin içine bir kalıp buz atılır ve hassas terazide ölçülür. Elde edilen kütle kaydedilir.
3. Erlendeki buz eritilir. Buz eridikten sonra hassas terazide ölçüm yapılır.
4. Buzun kaynatılmasına devam edilir. Tekrar ölçüm yapılır.
Deney Düzeneği: Aşağıdaki kısıma deney düzeneğini çiziniz.
Veriler
M 1= M erlen +M tıpa= ……
M 1+ Buz=….
Deneyin Sonucu:
M1 + Su=….
M1+ su buharı=
AÇIKLAMA AŞAMASI
Hal değişimleri sırasında kütle korunur. Kimyasal olaylarda, tepkimeye giren maddelerin kütleleri toplamı, tepkime
sonunda oluşan maddelerin kütleleri toplamına eşittir. Bu olaya “Kütlenin Korunumu Kanunu” denir.
Değerlendirme
1. Kütlenin korunumu kanununu örneklerle açıklayınız.
50
2.
Sabit oranlar kanunu ile kütlenin korunumu kanunu arasındaki farklar nelerdir? Açıklayınız.
3.
Bir parça magnezyumun tümü 98 gr sülfürik asit ile tepkimeye giriyor. Oluşan magnezyum sülfatın kütlesi 120 gr ve
açığa çıkan hidrojenin kütlesi ise 2 gr olduğuna göre kullanılan magnezyum kaç gramdır?
51
Deney 2: Tanecikli ve Boşluklu Yapı
Kazanımlar
1. Maddenin tanecikli ve boşluklu yapıda olduğu sonucuna varır.
2. Katı, sıvı ve gazların tanecikli ve boşluklu yapılarını karşılaştırır.
1. Maddelerin katı, sıvı ve gaz halde bulunmalarının sebebi nedir? Araştırınız.
2. Katı, sıvı ve gazların ısıyı iletme durumlarını tanecikli ve boşluklu yapılarını temel alarak açıklayınız.
3. Katı, sıvı ve gazların ortak özellikleri nelerdir? Açıklayınız.
4. Katı, sıvı ve gazların ayırt edici özellikleri nelerdir? Açıklayınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Maddenin tanecikleri arasında boşluklar sıcaklık ya da kuvvet etkisi ile değişebilir mi? Neden?
2.
Deneye göre alkol ve su karışımı toplam hacmi ne kadar olabilir? Neden?
3.
Deneye göre kum ve su karışımının toplam kütlesi ne kadar olabilir? Neden?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Alkol, su, kum, dereceli silindirler, tahta parçası, beher, hassas terazi.
1. Bir miktar kumu hassas terazide tartınız.
2. Beherde bir miktar suyun kütlesini ölçünüz.
3. Ölçümünü yaptığını kum ve suyu beherde karıştırınız. Bir miktar bekleyiniz. Toplam kütleyi ölçünüz.
4. Beklediğiniz kütle ve deneyde bulduğunuzu karşılaştırınız.
5. Bir miktar alkolü dereceli silindirde ölçünüz. Yaklaşık 10 ml kadar alkol alınız.
6. Başka bir dereceli silindirde bir miktar suyun hacmini ölçünüz. Alkole yakın miktarda su kullanınız.
7. Ölçümünü yaptığını alkol ve suyu mezürde karıştırınız. Bir miktar bekleyiniz. Toplam hacmi okuyunuz.
8. Bir tahta parçasını hassas terazide tartınız.
9. Dereceli silindirde bir miktar suyun hacmini ölçünüz.
10. Ölçümünü yaptığını tahta parçası ve suyu behere koyunuz. Bir miktar bekleyiniz.
11. Toplam kütle ve hacmi belirleyiniz.
Deneyin Sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Katılarda, tanecikler arasında boşluk yoktur. Genleşir, sıkıştırılamazlar. Sıvılarda, tanecikler arasında boşluk azdır.
Konulduğu kabın şeklini alır. Azda olsa sıkıştırılabilir ve genleşir. Gazlarda, tanecikler arasında büyük boşluklar vardır.
Yayılır, genleşir ve konulduğu kabın şeklini alırlar, sıkıştırılabilir.
Değerlendirme
1. Maddenin tanecikli ve boşluklu yapıda olduğunu gösteren farklı örnekler bulunuz.
52
2.
Katı, sıvı ve gazlarda tanecikli ve boşluklu yapı ile ilgili bir analoji yazınız.
3.
Maddeler ısıtıldığında kütle ve hacimlerinde nasıl bir değişim olur? Maddeyi oluşturan taneciklerin hacimleri ve
kütleleri değişir mi? Açıklayınız.
53
Deney 3: Hareketli Yapı (Difüzyon Deneyi)
Kazanımlar
1. Difüzyon olayını inceler.
2. Farklı gaz moleküllerinin aynı ortamda farklı hızda hareket ettiğini deneyle gösterir.
3. Gaz moleküllerin hareket ettiğini ve gittikçe kaynaktan uzaklaştığını kavrar.
1. Difüzyon nedir? Açıklayınız.
2. Bir kimyasal reaksiyona girmeyen gazların molekülleri birbiri içerisinde yayılarak homojen mi heterojen mi karışım
oluşturur? Neden?
3. Graham difüzyon yasası nedir? Araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Maddenin farklı hallerinde hareketlilik nasıl değişir? Açıklayınız.
2.
Deneyi okuyunuz, deney sonunda cam boruda ne gibi bir değişim olabilir? Açıklayınız.
3.
Deneye göre amonyak mı yoksa hidrolik asit mi daha hızlı yayılabilir? Açıklayınız.
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Amonyak, hidrolik asit çözeltisi, cam boru, pamuk, tıpa, spor kıskacı, metre.
1. Yaklaşık 1 m boyunda iki ucu açık cam boru alınız.
2. Spora takılı cam boruların açık uçlarına birer parça pamuk koyunuz.
3. Bu pamuklardan birinin üzerine 3-5 damla derişik amonyak diğerinin üzerine 3-5 damla derişik hidroklorik asit
damlatınız.
4. Kısa sürede bu pamukları tıpalar yardımıyla, daha önceden, iki ucu açık ve bir spora yatay olarak tutturulmuş cam
borunun uçlarına aynı anda takınız. Bir süre sonra cam boruyu gözlemleyiniz.
5. Beyaz bulutun oluştuğu yerin başlangıç noktalarında uzaklıklarını ölçünüz.
Deney Düzeneği: Difüzyon deneyinde kullanılan deney düzeneğini çiziniz.
Deneyin Sonucu:
54
AÇIKLAMA AŞAMASI
Moleküllerin çok yoğun ortamdan az yoğun ortama doğru yayılmasına difüzyon denir. Aynı sıcaklıkta ve hacimde olan iki
gazın kinetik enerjileri eşittir. Kapalı sistemde aynı anda bırakılan gazların karşılaşma süreleri aynı olacağından hızlar
yerine alınan yollar yazılabilir. Graham difüzyon yasasına göre maddenin kütlesi ve aldığı yol arasında ters orantı vardır.
=
eşitliği düzenlenirse
Va= a gazının hızı Ma= a gazının molekül kütlesi
Vb= b gazının hızı Mb= b gazının molekül kütlesi
=
Değerlendirme
1. Deneye göre bulut şeklinde oluşan gazın adı ne olabilir? Tepkime denklemini yazınız.
2.
Bulut şeklindeki gaz karışımının cam borunun hangi ucuna daha yakındır? Neden?
3.
Difüzyon olayını açıklayınız. Difüzyon olayında çözünen moleküllerin ve çözücü moleküllerin fiziksel halleri önemli
midir? Neden?
NELER ÖĞRENDİK?
Deney öncesindeki araştırma sorularının cevaplarını yazınız ve deneyde öğrendiklerinizi kısaca açıklayınız.
55
BÖLÜM 2
MADDENİN DEĞİŞİMİ
Deney 1: Fiziksel Değişim
Kazanımlar
1. Fiziksel değişmeyi tanımlar.
2. Fiziksel değişmeye günlük hayattan örnekler verir.
3. Fiziksel değişmeyi deneylerle gösterir.
1. Fiziksel değişme nedir? Açıklayınız. Günlük yaşantınızla ilgili olayların hangileri fiziksel değişme olabilir?
2. Erime, donma, kaynama olayları fiziksel bir değişim midir? Açıklayınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Buz ısıtılırsa ne olur? Maddenin yapısı değişebilir mi? Açıklayınız.
2. Tebeşir ve küp şeker ezilip toz haline getirilmesi olayında ne tür bir değişim vardır? Neden?
3. Patatesin kesilmesi, kağıdın yırtılması olayı fiziksel bir değişim midir? Neden?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Buz, kağıt, patates, tebeşir, yemek tuzu, küp şeker, su, erlen.
1. Buz parçasını erlenin içine koyarak ısıtınız. Maddenin şeklinde, renginde herhangi bir değişme oldu mu? Gözlemleyiniz.
2. Kağıdı parçalara ayırınız. Patatesi rendeleyiniz. Kağıt ve patatesin renginde, şeklinde ya da kokusunda herhangi bir
değişim oldu mu? Gözlemleyiniz.
3. Erlenin içine bir miktar su koyunuz. İçine yemek tuzu atarak karıştırınız ve gözlemleyiniz.
4. Tebeşir ve küp şekeri bir kapta eziniz. Bu maddelerde ne gibi değişiklikler oldu? Gözlemlerinizi not ediniz.
Deneyin Sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Maddenin yapısı değişmeden sadece dış görünüşünde meydana gelen değişmelerdir. Fiziksel değişmeler sonucunda yeni
maddeler oluşmaz. Sadece maddenin renk, şekil, büyüklük gibi özellikleri değişir. Fiziksel değişmeler sonucunda maddenin
kimliği değişmez.
Değerlendirme
1. Aşağıdaki ifadelerden hangileri fiziksel değişime örnektir?
Kömürün yanması - Camın buğulanması - Çaydanlıktaki suyun buharlaşması - Yoğurttan ayran yapılması - Dişlerimizin
çürümesi - Suyun donması
56
2. I. Üzümden sirke elde edilmesi II. Şekerin suda çözünmesi III. Buzun suya dönüşümü
Yukarıdakilerden hangilerinde yalnızca fiziksel değişme olur? Açıklayınız.
3. Çözünme olayı fiziksel bir değişim midir? Açıklayınız.
4. Katı, sıvı ve gazlarda fiziksel değişime örnekler vererek, farklarını tartışınız.
57
Deney 2: Kimyasal Değişim
Kazanımlar
1. Kimyasal değişmeyi tanımlar.
2. Kimyasal değişmeye günlük hayattan örnekler verir.
3. Kimyasal değişmeyi deneylerle gösterir.
4. Kimyasal değişim ve tepkime türleri arasında ilişki kurar.
1. Kimyasal değişme nedir? Açıklayınız. Günlük yaşantınızda hangi olaylar kimyasal değişme olabilir?
2. Erime, donma, kaynama, paslanma, çürüme olaylarından hangileri kimyasal bir değişimdir? Açıklayınız.
3. Baryum klorür, sülfirik asit, sodyum karbonat, hidrolik asit, magnezyum parçası, bakır nitrat, su maddelerinin yapılarını
ve kimyasal formüllerini araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. İki sıvı karıştırıldığında bir çökme olabilir mi? Yoksa yeni oluşan karışım her zaman sıvı mıdır?
2. Baryum klorür, su ve sülfirik asitin karıştırılması deneyinde, nasıl bir kimyasal değişim olabilir? Neden?
3. Sodyum karbonat ve suyun karıştırılması deneyinde, nasıl bir kimyasal değişim olabilir? Neden?
4. Bakır nitrat ve suyun karıştırılması deneyinde, nasıl bir kimyasal değişim olabilir? Neden?
5. Magnezyum parçası ve hidrolik asitin karıştırılması deneyinde, nasıl bir kimyasal değişim olabilir? Neden?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: 6 tane deney tüpü, tüplük, pipet, beher, baryum nitrat, sodyum karbonat, sülfirik asit, bakır
nitrat, amonyak, magnezyum parçası, hidrolik asit, turnusol kağıdı, pH kağıdı.
1. Bir deney tüpüne bir miktar su koyunuz. Diğer bir deney tüpüne bir miktar baryum klorür koyunuz. Üzerine bir miktar
kadar su ekleyiniz. Neler gözlemlediğinizi yazınız.
2. Aynı deney tüpüne bir miktar sülfirik asit koyunuz. Gözlemlerinizi yazınız.
3. Temiz bir deney tüpü alınız. İçine bir miktar sodyum karbonat koyunuz. Daha sonra içine bir miktar su ilave ediniz.
Neler gözlemlediğinizi yazınız.
4. Temiz bir deney tüpüne bir miktar bakır nitrat koyunuz. İçine bir miktar su damlatınız. Nasıl bir değişiklik olmaktadır?
Gözlemlerinizi yazınız.
5. Aynı deney tüpünün içerisine bir miktar amonyak ilave ediniz. Gözlemleyiniz. Nasıl bir değişiklik olmuştur?
Gözlemlerinizi yazınız.
6. Temiz bir deney tüpüne magnezyum parçası atınız. Üzerine bir miktar hidrolik asit damlatınız. Nasıl bir değişiklik
olmuştur? Gözlemlerinizi yazınız.
7. Temiz bir deney tüpünün içerisine hidrolik asit koyunuz. Daha sonra içine bir parça turnusol kağıdı atınız. Turnusol
kağıdının rengi nasıl değişti? Gözlemlerinizi yazınız.
Deneyin Sonucu:
58
AÇIKLAMA AŞAMASI
Kimyasal değişim iki veya daha fazla maddenin birbiri ile etkileşmesi sonucu kendi özelliklerini kaybederek yeni
özellikte maddeler oluşturmasıdır. Kimyasal değişim sırasında fiziksel değişimler de gözlemlenir. Gaz çıkışı, renk değişimi,
çökelek oluşumu ve ısı değişimi kimyasal değişimin kanıtıdır.
Değerlendirme
1. Kimyasal değişim ve kimyasal tepkime arasında nasıl bir ilişki vardır? Tepkime çeşitleri nelerdir? Açıklayınız.
2. Fiziksel ve kimyasal değişim arasındaki farkları örneklerle açıklayınız.
3. Hande okuldan eve gelince mutfağa girip çeşitli işlemleri gerçekleştirmiştir. Salata yapmıştır. Su kaynatmıştır. Yumurta
pişirmiştir. Puding yapmıştır. Handenin yaptığı hangi işler kimyasal değişimdir?
NELER ÖĞRENDİK?
59
BÖLÜM 3
ÇÖZÜNÜRLÜK
Deney 1: Benzer Benzeri Çözer
Kazanımlar
1. Polar maddelerin polar maddeleri çözdüğünü deneylerle gösterir.
2. Apolar maddelerin apolar maddeleri çözdüğünü deneylerle gösterir.
3. Çözünürlük ve çözünme kavramları arasındaki farkı ayırt eder.
4. Çözünürlüğe etki eden faktörleri tanımlar.
1. Saf madde ve karışım nedir? Farkları nelerdir? Açıklayınız.
2. Çözünme maddeler için ayırt edici bir özellik midir? Çözünürlük ve çözünme kavramlarını araştırınız ve açıklayınız.
3. İyonik çözünme ve moleküler çözünme nedir? Açıklayınız.
4. Polar ve apolar madde nedir? Açıklayınız. Örnekler veriniz.
5. Tuz, şeker, kükürt, naftalin, su, alkol, benzen, klorofom, tolien maddelerinin kimyasal formülleri ve özellikleri nasıldır?
Açıklayınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Şeker, alkolün içinde çözünebilir mi? Neden?
2. Naftalin, suda çözünebilir mi? Neden ?
3. Tuz, toluende çözünebilir mi? Neden ?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Tuz, şeker, kükürt, naftalin, su, alkol, benzen, kloroform, toluen, damlalık, 20 deney tüpü,
baget.
1. Bir deney tüpü alınız. Damlalıkla bir miktar su koyunuz. Bir miktar tuz koyarak çalkalayınız. Bekletmeye alınız. Neler
gözlemliyorsunuz?
2. Tablo 1’de verilen çözücü ve çözünenleri değiştirerek 1’deki işlemini ayrı ayrı yapınız. Çözünme durumlarına göre
çözünen maddelere (+), çözünmeyen maddelere (-) işareti koyunuz.
Tablo 1. Farklı maddelerin çözünme durumları
Su
Tuz
Şeker
Kükürt
Alkol
Benzen
Kloroform
Deneyin Sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
60
Naftalin
Çözücü ve çözünen maddelerin birbiri içerisinde iyonlarına veya moleküllerine kadar ayrılmasına çözünme denir. Çözünme
olayında; çözücü ve çözünen maddeleri oluşturan tanecikler yani moleküller veya iyonlar çözünme olayı gerçekleşmeden
önce birbirlerine çok yakındır. Çözücü maddelerin tanecikleri ile çözünen maddelerin tanecikleri yani molekülleri veya
iyonları etkileşir. Çözünme sonrasında, çözücü ve çözünen tanecikleri birbirlerinin etrafını sardığı için çözücü ve çözünen
tanecikleri çözeltinin her tarafında eşit miktarda bulunur. Çözücü madde tanecikleri, çözünen madde taneciklerinin
etrafını sardığı için çözücü maddenin tanecikleri de birbirinden ayrılır. Çözünen madde moleküler yapılı ise, çözücü
maddenin molekülleri, çözünen maddenin moleküllerinin arasına girerek çözünen maddenin moleküllerinin etrafını sarar
ve çözünen maddenin moleküllerine kadar ayrılmasını sağlar. Ayrılan moleküller çözücünün her tarafına eşit oranda
dağılır. Çözünen madde iyonik yapılı ise, çözücü maddenin molekülleri, çözünen maddenin (+) ve (–) iyonlarının arasındaki
iyonik bağı zayıflatır ve (+) ve (–) iyonlar birbirinden ayrılır. Çözücü maddenin molekülleri, ayrılan (+) ve (–) iyonların
arasına girerek bu iyonların etrafını sarar ve çözünen maddenin iyonlarına kadar ayrılmasını sağlar. Ayrılan iyonlar
çözücünün her tarafına eşit oranda dağılır. Örneğin; su – tuz çözeltisinde, çözünen olan tuz iyonik yapılı maddedir. Çözücü
olan su molekülleri, çözünen olan tuz bileşiğindeki (+) ve (–) iyonlar arasındaki iyonik bağı zayıflatır ve (+) yüklü Na iyonu
ile (–) yüklü Cl iyonlarının arasına girerek bu iyonların birbirinden ayrılmasını yani çözünmesini sağlar.
Değerlendirme
1. Benzer benzeri çözer ifadesini örneklerle açıklayınız.
2.
Su hangi maddeleri çözmüştür, hangilerini çözememiştir? Nedenlerini araştırınız.
3.
Çözünme fiziksel mi kimyasal bir değişim midir? Tartışınız.
61
Deney 2: Çözünürlüğe Etki Eden Faktörler
Kazanımlar
1. Çözücünün çözünmeye etkisini açıklar.
2. Çözünürlüğü tanımlar.
3. Çözünürlüğe etki eden faktörleri açıklar.
1. Çözücü nedir? Çözücünün çözünmeye etkisini araştırınız.
2. Çözünen nedir? Çözünme ve çözünen ilişkisini araştırınız.
3. Çözünürlük nedir? Çözünürlüğe etki eden faktörleri araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Tablo 2'ye göre çözünmeyen şeker su karışımını önce 2 dakika sonra 5 ve 10 dakika ısıtıldığında maddelerde nasıl bir
değişiklik olabilir? Açıklayınız.
2. Tablo 1’deki su ve kükürt karışımını ısıtırsak çözünür mü?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Su, dereceli silindir (mezür), şeker, hassas terazi, ısıtıcı, tel amyant, üç ayak, baget ve beherler
1. 25 ml suyu mezürle ölçerek bir beher içine alınız. İçerisine 0,3 g şeker koyarak karıştırınız. Gözlemleyiniz.
2. İlk aşamadaki şekerli suyun üzerine 0,5 g şeker daha ilave ediniz, karıştırarak gözlemleyiniz. Daha sonradan 0,7 g, 1 g ,
3 g ve 5 g şeker ilave ederek deneyi tekrarlayınız. Gözlemlerinizi yazınız.
3. 50 ml, 100 ml ve 150 ml su alarak bunların içerisinde sırasıyla 1 g, 2 g ve 3 g şeker çözmeyi deneyiniz. Gözlemlerinizi
tabloya çözündü + çözünmedi - şeklinde kaydediniz.
4. Çözünmeyen bir su-şeker karışımını önce 2 dakika sonra 5 ve 10 dakika ısıtarak gözlemleyiniz.
Tablo 2. Şekerin sudaki çözünürlüğünün değişimi
25 ml su
0,3 g
0,5 g
0,7 g
1g
2g
3g
1 dk ısıtma
5 dk ısıtma
50 ml su
100 ml su
150 ml su
Deneyin Sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Doymuş bir çözeltide belirli bir çözelti veya çözücü miktarında çözünmüş madde miktarına çözünürlük denir. Başka bir
ifadeyle 100 gr çözücüyü belirli sıcaklık ve basınçta doymuş hale getiren maddenin gram cinsinden miktarına o maddenin
çözünürlüğü adı verilir. Katı ve sıvıların çözünürlüğü genellikle sıcaklıkla artar. Gazların çözünürlüğü ise sıcaklıkla azalır,
basınçla artar Çözünürlük madde miktarına göre değişir.
62
Değerlendirme
1. Doymamış çözelti, doymuş ve aşırı doymuş çözelti nedir?
2. Çözünürlüğe etki eden faktörler nelerdir?
3. Bütün katı maddelerin çözünürlüğü sıcaklıkla artar mı?
4. Vurgun olayı nedir? Araştırınız.
NELER ÖĞRENDİK?
63
BÖLÜM 4
ÇÖZELTİLER
Deney 1: Katı-Sıvı Ve Sıvı-Sıvı Çözeltileri Hazırlama
Kazanımlar
1. Çözelti türlerini açıklar.
2. Yüzde çözelti hazırlama becerisine sahip olur.
3. Yüzde çözelti hesaplamalarını yapar.
4. Molarite, normalite kavramlarını tanımlar.
5. Katı-sıvı/ sıvı- sıvı çözeltilerde yüzde hesaplama yapar.
1. Çözelti türlerini (derişik, seyreltik, aşırı doymuş, doymamış, doymuş çözelti) açıklayınız.
2. Molarite ve normalite nedir? Açıklayınız. Başka derişim birimleri var mıdır? Araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. 500 ml %50’lik NaOH çözeltisinde çözünen madde miktarı ve çözücü miktarı yaklaşık ne kadar olabilir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: 100 ml ve 250 ml’lik balon jojeler, pipet, huni, beher, cam baget, dereceli silindir, su, piset,
sodyum hidroksit (NaOH), derişik hidrolik asit.
1. 100 ml %50’lik NaOH çözeltisi nasıl hazırlanır? Çözünen madde miktarı hesaplanır.
Hesaplamalar:
2.
Hesaplanan kadar NaOH tartılarak alınır ve 100 ml’lik balon jojeye alınır. Az miktarda su ilave ederek balon joje yavaş
yavaş çalkalarak çözmeye çalışılır. Daha sonra balon jojenin çizgisine kadar ile tamamlanır.
3. 0,002 M 250ml HCl çözeltisi, %37’lik yoğunluğu d=1,17 g/ml olan stok HCl (MA= 36,5 g/mol) çözeltisinden nasıl
hazırlanır? Hesaplamalar yapılır.
Hesaplamalar:
4.
HCl çözeltisi için stok çözeltiden hesaplanan kadar HCl pipetle alınır. 250 ml’lik balon jojenin tabanına bir miktar su
koyularak pipetle alınan HCl içerisine konur. Yavaş yavaş karıştırarak balon jojenin çizgisine kadar su ile tamamlanır.
5. Hazırlanan çözeltilerin derişimi, maddenin adını ve tarihi yazılı etiket hazırlanarak balon jojelere yapıştırılır.
Deneyin Sonucu:
64
AÇIKLAMA AŞAMASI
Yüzde hesaplama; (A maddesinin hacmi/ çözelti hacmi) x 100 formülünden hesaplanmaktadır.
Molarite, bir litre çözeltide çözünen maddenin mol sayısını ifade eder.
=
n=
Değerlendirme
M= Çözelti molaritesi n= çözünenin mol sayısı V= çözelti hacmi
m= Maddenin kütlesi
MA= Molekül kütlesi
1.
Asit çözeltisi hazırlarken suyu asit üzerine dökmemizin nedenini açıklayınız.
2.
0,1 M 100 ml nitrik asit (HNO3) çözeltisi %70’lık (d=1,51 g/ml MA= 63,0 g/mol) stok nitrik asit çözeltisinden nasıl
hazırlanır?
3.
0,7 M 500ml tuz (NaCl) çözeltisi için ne kadar tuz almamız gerekir? (Na:23g/mol, Cl:35,5g/mol)
4.
Bakır sülfat ticari olarak CuSO4.5H2O kristali halinde % 98 saflıkta bulunmaktadır. Yani laboratuarınızdaki hali bu
şekildedir. 1 lt 0,3 M CuSO4 çözeltisi hazırlamanız isteniyor. Kaç gram ana maddeden tartmalısınız? Yapacağınız
işlemleri anlatınız.
65
Deney 2: Seyreltme
Kazanımlar
1. Hazır olan çözeltileri kullanarak çeşitli seyreltik çözelti hazırlar.
2. Molarite, normalite, yüzde çözelti hesaplamalarını yapar.
1. Seyreltme nedir? Araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. % 50’lik sülfirik asit çözeltisinden %5’lik 500ml yeni bir sülfirik asit çözeltisi hazırlamak istesek sülfirik asit oranı
yaklaşık kaç gram olabilir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Hidroklorik asit, sodyum hidroksit, 3 adet 100 ml’lik balon joje, mezür, hassas terazi.
1. %37’lik yoğunluğu d=1,17 g/ml olan stok HCl (MA= 36,5 g/mol) çözeltisinin molaritesini hesaplayınız.
2. Deney 1’deki aşamaları takip ederek bu çözeltiden 0,05 M 100ml çözelti hazırlayınız.
3. 100 ml 0,005 M çözeltiyi az önce hazırladığınız çözeltiden hazırlayınız.
Hesaplamalar:
4. % 50lik sodyum hidroksit (NaOH Deney 1’de hazırladığınız) çözeltisinden %10’ luk 100ml yeni bir NaOH çözeltisi
hazırlayınız.
Deneyin Sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Çözeltilerde (çözünen miktarının azaltılıp) çözücü miktarının arttırılmasına seyreltme denir. Çözeltiye (veya derişik
çözeltiye) çözücü madde eklenirse seyreltik çözelti elde edilir. Çözelti seyreltik hale getirilirken çözücü miktarı artmasına
rağmen çözünen miktarı değişmez. Çözünen mol sayısının korunmasından dolayı seyreltme formülü uygulanır. Eğer
çözeltiye çözünen madde eklenirse mol sayısı değiştiğinden seyreltme formülü uygulanamaz. Yeni mol sayısı hesaplanarak
derişim hesaplanır.
=
M1.V1= M2.V2
M= Çözelti molaritesi n= çözünenin mol sayısı V= çözelti hacmi
M1 ve V1= İlk çözeltiye ait molarite ve hacim
M2 ve V2= Seyreltme sonrası hazırlanacak çözeltinin molarite ve hacmi
66
Değerlendirme
1.
% 60’lık HNO3 çözeltisinden %30’luk 250 ml yeni çözeltisi nasıl hazırlanır?
2.
% 40’lık etil alkol çözeltisinden 50 ml ve % 80’lik etil alkol çözeltisinden 50 ml alınarak, üzerine 150 ml saf etil alkol
eklenmiştir. Son hacmi 500 ml’ye suyla tamamlanan çözeltinin yüzde derişimi nedir?
3.
a- 0,80 M potasyum klorür (KCl) çözeltisi kullanarak hazırlanan 100 ml 0,005 M çözeltisi nasıl hazırlanır?
b- Bu çözeltiye 0,25 g KCl ilave edilirse KCl çözeltisinin son derişimi ne olur? (K= 39 g/mol Cl=35,5 g/mol)
NELER ÖĞRENDİK?
67
BÖLÜM 5
YOĞUNLUK
Deney 1: Areometre Yapalım!
Kazanımlar
1. Sıvıların ayırt edici özelliklerini ifade eder.
2. Sıvıların yoğunluk farkı ile ayırt edileceğini deneylerle gösterir.
3. Maddenin ayırt edici özelliklerinden yoğunluk kavramını tanımlar.
4. Sıvıların ayırt edici özelliklerinden yola çıkarak yoğunluk farkı ve ayırma ile ilgili bilgi verebilir.
5. Areometrenin günlük hayatta nerelerde kullanılacağını örneklerle açıklar.
6. Areometrenin çalışma prensibini ifade eder.
1. Sıvıların ayırt edici özellikleri nelerdir? Araştırınız.
2. Yoğunluk nedir? Açıklayınız.
3. Sıvıların ayırt edici özelliklerinden yola çıkarak yoğunluk farkı ile ayırma hakkında bilgi veriniz?
4. Akdeniz’de mi yoksa Karadeniz’de mi daha rahat yüzersiniz? Açıklayınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Deneye göre tuzlu su, musluk suyu, sıvı yağ, alkol, saf su ve içinde ince kum bulunan deney tüpünü koyduğunuzda
beherdeki sıvı seviyelerinde nasıl bir değişiklik beklersiniz? Açıklayınız.
2. Bu beherdeki sıvı seviyesindeki artış yoğunlukla nasıl ilişkili olabilir? Hangi maddenin yoğunluğu daha fazladır,
karşılaştırınız?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: 5 tane aynı büyüklükte beher, bir deney tüpü, 100 mL tuzlu su, 100 mL musluk suyu, 100 mL
sıvı yağ, 100 mL etil alkol, 100 mL saf su, bir miktar ince kum.
1. Beherin yarısını musluk suyu ile doldurunuz.
2. Her bir behere belirlenen miktarda sıvılardan koyunuz.
3. Beherleri içindeki maddeye göre etiketleyiniz.
4. Deney tüpü içerisine 1/5 kadar kum koyunuz.
5. Deney tüpünü sıra ile sıvılara koyarak sıvı seviyesini işaretleyiniz ve sonucu tartışınız. Tüpün dış kısmını her denemede
temizlemeyi unutmayınız.
6. Yukarıdaki uygulamayı her bir sıvı için ayrı ayrı deneyiniz.
Deney Düzeneği:
Veriler
Deneyin Sonucu
68
AÇIKLAMA AŞAMASI
Özkütle, saf maddelerin ayırt edici özelliklerinden biridir. Bir maddenin birim hacminin kütlesine özkütle denir ve “d” ile
gösterilir.
g
mL
Sıvıların özkütlesini belirlemeye yarayan ve özkütlesi bilinen sıvılardan yararlanarak yapılan aletlere areometre denir.
Değerlendirme
1.Birbirinden farklı sıvıların kullanılmasının nedeni nedir?
2. Farklı sıvılar yerine tüpe konulan kum gibi katılardeğiştirildiğindene olur?
3. Deneydeki gözlemlerinize göre kullandığınız sıvıların yoğunluklarını karşılaştırınız.
4. Sıvıların tüpe uyguladıkları kaldırma kuvvetlerinin farklı olması neden kaynaklanmaktadır?
5. Havuzda mı yoksa denizde mi yüzerken daha az enerji harcarız, nedenini açıklayınız?
6. Yoğunluk farkının günlük yaşamda kullanıldığı yerler nelerdir?
NELER ÖĞRENDİK?
Bölüm deneyinde öğrendiklerinizi açıklayınız.
69
Deney 1: Isı ve Sıcaklık Aynı mıdır?
Kazanımlar
1. Isı kavramını açıklar.
2. Sıcaklık kavramını açıklar.
3. Isı ve sıcaklık arasındaki farkı açıklar.
4. Isı birimi ve sıcaklık birimini tanımlar.
5. Isı alışverişi olayını ifade eder.
1. Isı nedir? Nasıl ölçülür? Araştırınız.
BÖLÜM 6
ISI ve SICAKLIK
2. Sıcaklık nedir? Araştırınız.
3. Isı ve sıcaklık arasındaki farklar nelerdir? Açıklayınız.
4. Isı ve sıcaklığa madde türünün etkisini araştırınız.
5. Isı alışverişi nasıl gerçekleşir? Araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Aynı miktar suyu farklı sürelerde ısıttığımızda sıcaklıklarda değişiklik oluşur mu? Ne yönde farklılıklar oluşabilir?
Açıklayınız.
2. Aynı miktar sıvı yağ ve suyu aynı sürede ısıttığımızda sıcaklıklarındaki değişim aynı mı olur? Cevabınızın sebebini
açıklayınız.
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Sıvıyağı, su, 250 mL beher, termometre, baget, terazi, saat, bunzen beki, üçayak, amyant tel.
1. Behere 50 mL su koyunuz ve suyun ilk sıcaklığını okuyunuz.
2. Suyu ısıtmaya başlayınız ve arada bir bagetle karıştırarak 2’şer dakika arayla ölçtüğünüz sıcaklıkları aşağıdaki tabloya
yazınız. (Tablo 1)
3. Deneyi 10 dk süre ile yapınız. Daha sonra diğer behere 50 mL zeytinyağı koyup su için yapılan deneyi tekrarlayınız
(Zeytinyağının ilk sıcaklığı suyun ilk sıcaklığına eşit olmalıdır buna dikkat ediniz). Deney esnasında elde ettiğiniz
verilerinizi Tablo 1’ e kaydediniz.
Veriler
Tablo 1.Isıtma süresi ile sıcaklığın değişimi tablosu
Su (50g)
Sıvı yağ (50g)
Isıtma
Sıcaklık (C0)
Sıcaklık farkı (t2-t1) Sıcaklık (C0)
Sıcaklık farkı (t2-t1)
Süresi (dk)
0
2
4
6
8
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Isı; sıcaklıkları farklı iki sistem arasında alınıp verilen enerjidir. Isının birimi joule veya kalori olup kalorimetre ile ölçülür. Q
ile gösterilir. Sıcaklık, bir maddenin taneciklerinin ortalama kinetik enerjisinin göstergesidir. Termometre ile ölçülür ve
birimi 0C‘dir. t ile gösterilir.Bir maddenin sıcaklığı değişiyorsa, çevresine ısı veriyor ya da çevresinden ısı alıyordur.
Q= m.c.∆ t
m: kütle c: özısı (özgül ısı) ∆t: Sıcaklık farkı= (t2- t1)
Özısı, 1 gram maddenin sıcaklığını 1°C artırmak için gereken ısı miktarıdır. Suyun özısı 1 cal /g°C’dir ve ayırt edici bir
özelliktir.
70
Değerlendirme
1. Isı ve sıcaklık arasında nasıl bir ilişki vardır? Deneydeki her aşama için ısıyı hesaplayınız.
2. Aynı miktarda bakır ve demir aynı sürede ısıtıldığında sıcaklık değişimi nasıl olabilir? Açıklayınız.
3. Halıda ve fayans zeminde yürürken ayaklarınız hangisinde daha fazla üşür? Neden?
4. Yemek yaparken tahta kaşık kullanmamızın nedenini açıklayınız.
71
Deney 2: Kütle, Sıcaklık ve Isı Arasında İlişki Var mıdır?
Kazanımlar
1. Isı kavramını tanımlar.
2. Maddeler ısıtıldığında sıcaklık değişimini açıklar.
3. Kütle değişimi ile sıcaklık değişimi arasındaki ilişkiyi açıklar.
1.Isı nedir? Isı nelere bağlıdır? Araştırınız
2. Kütle nedir? Nelere bağlıdır? Araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Farklı kütlelerdeki suyu aynı sürede ısıttığımızda sıcaklıkları aynı olabilir mi? Neden?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: 1 adet beher, termometre, ısıtıcı, elektronik terazi, su
1. Bir behere 20 g su doldurup sıcaklığını ölçünüz. (Ölçüm 1)
2. Beherdeki suyu 2 dakika ısıtıp tekrar sıcaklık ölçünüz. (Ölçüm 2).
3. Beher ve tel amyantı soğutarak yukarıdaki işlemleri 30 g, 40 g ve 50 g su ile tekrarlayınız. Verilerinizi Tablo 2’ye yazınız.
Veriler
Tablo 2. Madde miktarı ile sıcaklığın değişimi tablosu
2 dakika ısıtma
Kütle (g)
Ölçüm 1
Ölçüm 2
Sıcaklık Farkı
20
30
40
50
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Kütle; değişmeyen madde miktarı olup, g veya kg cinsinden ifade edilir. Eşit kollu terazi ile ölçülür. Isı kütleye bağlıyken
sıcaklık kütleden bağımsızdır.
Değerlendirme
1. Kütle ile ısı ve sıcaklık arasında nasıl bir ilişki vardır? Deneydeki her aşama için ısıyı hesaplayınız.
2. 100 g buzu aynı sıcaklıkta bir kova suyunun içine mi yarım kova suyun içine mi attığımızda daha çabuk erir? Cevabınızın
sebebini açıklayınız.
3. Kütlesi m özısısı c olan bir katı maddeye Q kadar ısı verildiğinde sıcaklığı t kadar artıyor. Özısısı 3c olan 2m kütleli başka
bir katı maddeye 5Q ısı verilirse sıcaklık artışı kaç t olur?
NELER ÖĞRENDİK?
72
BÖLÜM 7
KARIŞIMLARI AYIRMA YÖNTEMLERİ
Deney 1: Yoğunluk Farkı İle Ayırma
Kazanımlar
1. Karışım kavramını açıklar.
2. Karışımların özelliklerini sıralar.
3. Yoğunluk farkı ile ayırma yöntemini açıklar.
4. Çeşitli maddelerin yoğunluklarını bilir.
1. Yoğunluk nedir? Hangi tür maddeler yoğunluk farkı ile ayrılabilir? Örnekler veriniz.
2. Karışımları ayırma metotları nelerdir? Açıklayınız.
3. Birbiri içerisinde çözünmeyen iki sıvı karışım nasıl ayrılabilir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Su ve sıvı yağın yoğunlukları arasında nasıl bir ilişki olabilir? Yoğunluğu fazla ve düşük olan madde hangisi olabilir?
Açıklayınız.
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: sıvı yağ, su, deney tüpü, ayırma hunisi.
1. Bir deney tüpüne önce 2 mL su sonra üzerine 2 mL sıvı yağ koyunuz ve gözlemleyiniz.
2. Ayırma hunisi içerisine karışımı dökerek çalkalayınız ve fazlar ayrılana kadar bekleyiniz.
3. Ayrılan fazları ayırma hunisinin musluğunu açarak farklı kaplara alınız.
4. İki faz oluşmayıncaya kadar ayırma işlemini tekrarlayınız.
Deney Düzeneği
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Yoğunlukları farklı olan sıvılar bir kap içerisine konursa, sıvılar birbirine karışmayarak yoğunluğu büyük olan sıvı, kabın en
dip kısmında yer alır. Yoğunlukları farklı olan sıvılar bir tüp içerisinde aşağıdan yukarıya doğu yoğunluğu büyük olandan
yoğunluğu küçük olana doğru sıralanır.
Değerlendirme
1. Su ile sıvı yağ karışımı birbiri içinde çözünür mü? Oluşan karışımın özel adını öğreniniz.
2. Denize dökülen akaryakıtın su üzerinde durmasının nedenlerini araştırınız?
3. Su ve zeytinyağı yoğunluklarını araştırınız.
73
Deney 2: Mıknatısla Ayırma
Kazanımlar
1. Karışımları ayırma yöntemlerini bilir.
2. Mıknatısla ayırma yöntemini açıklar.
1. Mıknatıs nedir? Yapısında neler vardır?
2. Mıknatısın günlük yaşamda kullanıldığı yerleri araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Mıknatıs demir tozunu ve kükürtü çeker mi?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: 1 adet büyüteç, 1 adet mıknatıs, Demir tozu, Kükürt
1. Demir tozları ile kükürt tozlarını bir kağıdın üzerinde iyice karıştırınız.
2. Karışıma elinizdeki mıknatısı yaklaştırınız. Neler gözlemliyorsunuz.
3. Mıknatısı karışıma yaklaştırmadan önce mıknatısın uçlarını ince bir kağıt ile kapatırsanız, demir tozlarının çekilişini daha
rahat görürsünüz.
4. Mıknatısın üzerinde toplanan demir tozlarını ayırmak, temizlemek çok zor olabilir. Kısmen temizlenen mıknatısı
karışıma tekrar yaklaştırmak suretiyle ayırma işleminin tam olmasını sağlayınız.
5. Mıknatıs üzerine koyduğumuz kağıdı aldığınızda tam olarak mıknatıs temizlenmiş olur.
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Günlük yaşantımızda kullandığımız birçok maddenin mıknatıslanma ve mıknatısla çekilme özeliğini görürüz. Bu özelliği
kullanarak karışım içindeki maddeleri ayırmamız mümkün olur. Mıknatıslanma özeliği Fe, Ni, Co vb. maddelerde
görülebilmektedir. Maddeler iç yapısına göre paramanyetik ve diyamanyetik olabilirler. Diyamanyetik maddeler herhangi
bir manyetik alan tarafından zayıf bir kuvvetle itilirler. Bir maddenin bütün elektronları eşleşmişse o madde
diyamanyetiktir. Paramanyetiklerde ise eşleşmemiş elektronlar bulunur. Bu maddeler mıknatıslanma özelliği gösterir.
Değerlendirme
1. Mıknatısla ayırma yöntemi nerelerde kullanılmaktadır? Örnekler veriniz.
2. Talaş, kum, toplu iğne, tuz karışımını nasıl ayırırsınız? Açıklayınız.
74
Deney 3: Damıtma İle Ayırma
Kazanımlar
1. Basit damıtma deney düzeneğini doğru bir şekilde çizer.
2. Damıtma yönteminin hangi durumlar için yapılabileceğini tahmin eder.
3. Damıtma ile hangi tür maddelerin ayrıştırılacağının farkına varır.
1. Damıtma nedir? Damıtma çeşitleri ile ilgili bilgi veriniz.
2. Hangi tür maddeler basit damıtma ile ayrılabilir? Araştırınız.
3. Buhar basıncı nedir? Nelere bağlıdır?
4. Kaynama noktası nedir? Nelere bağlıdır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Bir sıvının uçucu olmayan safsızlıklardan ayrılması için de basit damıtma kullanılabilir mi?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Potasyum permanganat (KMnO4) veya mürekkep, damıtma balonu (250 mL), düz soğutucu,
beher, termometre, bunzen beki, üçayak (2 adet), amyant tel, kaynama taşı (cam veya porselen kırıkları), spor, kıskaç ve
lastik tıpa.
1. Damıtma balonunun yarısından biraz fazla KMnO4 çözeltisi veya sulu mürekkep koyarak içine kaynama taşları atınız ve
spora tutturunuz.
2. Soğutucuyu damıtma balonunun boyun kısmına ve termometreyi tek delikli lastik tıpaya yerleştirerek balona takınız.
Termometrenin sıvıya değmemesine dikkat ediniz.
3. Yavaş yavaş ısıtınız. Sıvı kaynadığında termometreden kaynama noktasını okuyunuz.
4. Soğutucuda yoğunlaşan sıvıyı beherde toplayınız.
Deney Düzeneği
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Birbirine karışan sıvılar damıtma yoluyla birbirinden ayrılır. Damıtma kaynama noktaları farklı sıvılardan oluşmuş
karışımların ayrılmasında uygulanır. Kaynama noktası farkı 80°C’den büyük olan sıvı karışımların ayrılmasında basit
damıtma, kaynama noktası yakın olan sıvı karışımlarında ayrımsal damıtma, kendi kaynama noktasında bozunan
maddelerin ayrıştırılmasında vakumla damıtma, su ile karışmayan ve kaynama noktası yüksek olan karışımlarda su
buharıyla damıtma yöntemi uygulanır.
Değerlendirme
1. Damıtma yaparken nelere dikkat edilmelidir? Açıklayınız.
2. Basit damıtma yöntemiyle yapabileceğiniz ayırmaya örnekler veriniz.
3. Kaynama taşlarının kullanılma sebebi ne olabilir?
4. Petrolün damıtılmasında hangi tür damıtma kullanılabilir? Açıklayınız.
75
Deney 4: Süblimleştirme İle Ayırma
Kazanımlar
1. Maddenin hallerini örnekleri ile açıklar.
2. Süblimleşmenin nasıl gerçekleştiğini kendi cümleleri ile ifade eder.
1. Maddenin hal değişimleri ile ilgili bilgi veriniz (Yoğunlaşma, erime, buharlaşma, donma, süblimleşme)
2. Süblimleşme nedir? Hangi tür maddeler süblimleşir? Araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1.Deneyin sonucu nasıl olabilir? Maddede herhangi bir değişiklik meydana gelmiş olabilir mi? Neden?
2.Naftalin katısı, gaz hale geçebilir mi? Neden?
3.Deneyde naftalin dışında farklı bir madde kullansaydık neler olabilirdi? Örnek veriniz.
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Naftalin, 2 adet saat camı, beher, süzgeç kağıdı, ispirto ocağı, saplı halka, spor, döküm ayak,
bünzen kıskacı, su.
1. Döküm ayağa spor takarak bünzen kıskacına saplı halka geçiriniz.
2. İçerisine su doldurulan beheri halkaya yerleştiriniz. Beher içerisindeki suyu ısıtınız.
3. Amyant yerine, kaynayan suyun sıcaklığından yararlanmak için bu işlem yapınız.
4. Beherin üzerine saat camı yerleştiriniz ve içine 0,5 g naftalin koyunuz.
5. Bunun üzerine de ortası iğneyle delinen süzgeç kağıdı yerleştiriniz, sonra da diğer saat camı bunun üstüne koyunuz.
6. İkinci saat camı, ağzı kapalı huni yerine geçmektedir. Sıcaklık 80 0C olduktan sonra iki saat camını bozmadan
düzenekten alıp üzerine ıslak bir bez koyunuz. Gözlemleyiniz.
Deney Düzeneği
Deneyin Sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bazı katı maddeler ısıtılınca sıvı hale geçmeden doğrudan gaz hale geçerler. Bu olaya süblimleşme denir. Naftalin gibi bazı
koku yayan maddelerin zamanla azaldığı görülür. Fakat hiç sıvılaştığı görülmez. Bu tür maddelerde süblimleşme olur. Bu
endotermik bir olaydır.
Değerlendirme
1. Süblimleşme olayını kendi cümlelerinizle ifade ediniz.
2. Süblimleşme günlük hayatta ne işimize yarayabilir? Açıklayınız.
NELER ÖĞRENDİK?
76
BÖLÜM 8
BİLEŞİKLERİ AYIRMA YÖNTEMLERİ
Deney: Bileşikleri Isı Enerjisi İle Ayrıştıralım!
Kazanımlar
1. Bileşik kavramını açıklar.
2. Bileşiklerin özelliklerini analiz eder.
3. Bileşiklerin ayrılma yöntemlerini açıklar.
4. Bileşiklerin ayrıştırılması işlemlerinde kullanılan ısı enerjisi ile ayırma ve elektrik enerjisi ile ayırma hakkında bilgi verir.
5. Potasyum klorat bileşiğinin kimyasal tepkimesinde gerçekleşen olayı açıklar.
6. Karışım ve bileşikleri ayırma yöntemlerini bilir.
1. Karışım nedir? Bileşik nedir? Farkları nelerdir?
2. Karışımları ve bileşikleri birbirinden ayırma yöntemleri aynı mıdır? Açıklayınız.
3. Bileşiklerin ayrıştırılmasında hangi yöntemler kullanılır? Açıklayınız.
4. Kimyasal tepkimeler sonucunda oluşan olaylarla ilgili örnekler vererek açıklayınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Potasyum kloratın (KCIO3 ) ayrıştırılması deneyinde nasıl bir kimyasal değişim görülebilir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Potasyum klorat (KCIO3), su, MnO2, 400 mL lik beher, 2 adet deney tüpü (biri büyük, biri
küçük), dik açılı cam boru, cam çubuk, terazi, delikli lastik tıpa, plastik boru, 2 adet spor, 2 adet kıskaç, bağlama parçası,
spatül.
1. Küçük deney tüpüne 1 g potasyum klorat, behere ise ¾ oranında su koyunuz.
2. Cam boru takılmış tek delikli lastik tıpayı, deney tüpünün ağzına tüp ile tıpa arasında boşluk olmayacak şekilde
yerleştiriniz.
3. Büyük deney tüpünü ise içini hava almayacak şekilde su ile doldurarak beherin içine yerleştiriniz.
4. İçerisine potasyum klorat olan tüpü gaz çıkışı bitene kadar ısıtınız.
5. Gaz çıkışı bitince ısıtma işlemini bitirerek lastik boruyu büyük tüpün ağzından çıkarınız.
6. İçerisinde gaz biriken beher içerisindeki tüpün ağzını baş parmağınızla kapatarak hava almayacak şekilde çıkarınız.
7. Çıkardığınız tüpün ağzına yanan bir kibrit alevi tutup, sonuçlarını gözlemleyiniz.
Deney Düzeneği:
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bileşiklerin ayrılması işlemlerinde en yaygın ısı enerjisi ve elektrik enerjisi ile ayrıştırmadır. Isı enerjisi ile ayrıştırmaya kireç
taşı olarak bilinen kalsiyum karbonatın kalsiyum oksit ve karbondioksite parçalanması örnek olarak verilebilir. Elektrik
enerjisi ile ayrıştırmaya ise suyun elektrolizi örneği verilebilir.
Değerlendirme
1. Deneye ait tepkime denklemini yazınız.
2. Deney sonucunda oluşan gaz, hangi gazdır?
3. Bu prensiple yapabileceğiniz başka örnekler veriniz.
NELER ÖĞRENDİK?
Bölüm deneyinde öğrendiklerinizi açıklayınız.
77
BİYOLOJİ
DENEYLERİ
78
BİYOLOJİ DENEYLERİ
I. DÖNEM BİYOLOJİ DENEYLERİ
BÖLÜM 1: MİKROSKOP
BÖLÜM 2: HÜCRE VE ORGANELLER
BÖLÜM 3: HAYVANSAL DOKULAR
BÖLÜM 4: BİTKİSEL YAPILAR
II. DÖNEM BİYOLOJİ DENEYLERİ
BÖLÜM 5: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ
BÖLÜM 6: ÇEVRE
BÖLÜM 7: CANLILARIN DÜNYASI
BÖLÜM 8: VÜCUDUMUZUN BİLMECESİNİ ÇÖZELİM
79
BÖLÜM 1
MİKROSKOP
Mikroskobun Kısımları Ve Kullanıma Hazırlanması
Mikroskop, laboratuarlarda gözle görülmesi zor olan cisimlerin/maddelerin ya da canlıların incelenmesi için kullanılan bir
alettir. Genel kısımları bakımından mikroskop, gövde kolu ve alt kaide olmak üzere iki kısımdan oluşur. Bütün diğer
parçalar bu iki parça üzerine yerleştirilir.
Mikroskop işlevi bakımından mekanik ve optik olarak iki bölümde incelenmektedir.
Mekanik bölümleri; mikroskop ayağı ve mikroskop gövdesinden oluşur. Mikroskop gövdesine mikroskobun en önemli
bölümlerinden olan tüpü ve tablası bağlanmıştır. Genel olarak bu kısım birçok mikroskopta aynıdır. Bazen mikroskop tüpü
ve bazen de mikroskop tablası hareketlidir. Mikroskop tüpünün alt ucuna yerleştirilen yuvarlak, hareketli bir objektif
taşıyıcısı vardır. Gövdenin iki tarafında ayar vidaları(makrovida, mikrovida) bulunur. Mikroskop tablası, kondensörün
yerleştiği kesim, yuvarlak veya dört köşeli tabladır. Tablanın üstünde preparatı sabitlemek için sıkıştırma klipsleri vardır.
Altında ise ışığı azaltıp çoğaltmaya yarayan bir diyafram bulunur. Mikroskop ayağının üst kısmında ise mikroskop aynası
bulunur veya doğrudan doğruya ışık kaynağı konmuştur. Mikroskobun merceklerden yapılmış üç optik bölümü vardır.
Bunlar oküler, objektif ve kondensördür. Oküler mikroskop tüpünün gözle bakılan üst kısmında bulunur. Tüpün alt
kısmında taşıyıcı üzerine değişik büyütmeli objektifler yerleştirilmiştir. Tabanın alt kısmında ise alttan gelen ışığı toplamaya
yarayan kondensör bulunur. Objektif ve okülerin kaç kez büyüttükleri yazılıdır.
Şekil. 1. Mikroskop
Mikroskopta inceleme esnasında görüntünün odaklanması için yapılması gerekenler şunlardır:
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Mikroskopta çalışırken mikroskobun temizliğine özen gösterilmelidir. Çalışmaya başlamadan önce mikroskop temiz
bir bezle iyice silinmelidir.
Preparat nesne tablasının üzerindeki sıkıştırma klipslerinin altına yerleştirilmelidir.
Her zaman en düşük büyütme seviyesi olan objektif ile çalışmaya başlanmalıdır.
Kaba ayar düğmesi makrovida ile nesne tablasını en üst seviyeye çıkartıncaya kadar tablanın kenarına bakılmalıdır.
Daha sonra tüpe bakarak preparattaki görüntü belirinceye kadar kaba ayar düğmesi aşağıya doğru çevrilmelidir.
Kaba ayar yapıldıktan sonra ince ayar düğmesi (mikrovida) ile keskin bir görüntü alıncaya kadar ayar yapılmalıdır.
Büyütmeyi arttırmak için hareketli revolveri saat yönünde çevirerek ve her objektif değişikliğinde sadece ince ayar
düğmesini ayarlayarak görüntü odaklanmalıdır.
Her büyütmede ışığa gereksinim artacağından iris diyafram daha fazla açılmalıdır.
Örnek artık net olarak gözlemlenebilir.
Mikroskop kullanımından sonra dikkat edilmesi gereken hususlar:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Mikroskop taşınırken sadece gövde kolu üzerinden tutulmalıdır.
Objektif tüpteki oküler ile birlikte en düşük büyütme seviyesine getirilip bırakılmalıdır.
Çalışma bittikten sonra aydınlatma sisteminin kapatılması unutulmamalıdır.
Mikroskobun hassas iç bölümlerine tozun girmesini engellemek objektif veya oküler kesinlikle mikroskop üzerinden
çıkartılmamalıdır.
Eğer mikroskobun gövdesi veya tablası tozlu ise, tozun silinmesi için yumuşak pamuklu bez parçası kullanılmalıdır.
Tüm bu işlemlerden sonra mikroskop koruma örtüsüyle örtülmeli veya çantasına yerleştirilmelidir.
80
BÖLÜM 2
HÜCRE VE ORGANELLERİ
Deney 1: Neler görüyorum?
Kazanımlar
1. Hücrenin genel yapısını anlar.
2. Hücrenin yapı elemanlarını ve görevlerini kavrar.
3. Hayvan hücresi ile bitki hücresini birbirinden ayırt ederek özelliklerini anlatır.
1. “Hücre teorisi” nedir? Araştırınız.
2. Çıplak gözle görülebilen hücreler var mıdır? Araştırınız.
3. Tek hücreli canlılar hangileridir? Araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Hücre yapısını hangi yapıya/yapılara benzetebilirsiniz?
2. Hayvan hücresi ile bitki hücresi hangi yönleriyle farklı olabilir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Mikroskop, lam, lamel, soğan zarı, su, ağız içi epitel hücresi, jilet, kürdan.
1. Soğan bitkisinin etli yapraklarından jilet ile zar şeklinde yüzeysel kesit alınıp lam üzerine konur ve üzerine bir damla su
damlatılıp lamel kapatılır. Preparat mikroskopta incelenir.
2. Yanak içinden veya dil üzerinden kürdan yardımı ile epitel hücresi alınarak preparat hazırlanır ve mikroskopta incelenir.
Veriler:
Deneyin Sonucu:
81
AÇIKLAMA AŞAMASI
Hücre canlıların yapısını oluşturan en küçük canlı birimidir. Hayatın yapısal ve işlevsel olarak temelidir. Bütün hayatsal
olaylar hücre içerisinde meydana gelir.
Canlılardaki hücreler çekirdek yapıları bakımından prokaryot ve ökaryot olmak üzere ikiye ayrılır. Prokaryot hücrelerde
çekirdek zarı olmadığından belirgin bir çekirdek gözlenemez. Ayrıca bu hücrelerde zarla çevrili organeller de bulunmaz.
Ökaryot hücreler; gerçek hücreler olup, çekirdek ve diğer organelleri belirgin olarak vardır. Hücreler genelde renksiz olup,
bazıları taşımış oldukları renk maddelerine göre farklı renklerde olabilirler. Alyuvarlar kırmızı, yaprak hücreleri yeşil, yağ
hücreleri sarı, vs.
Ökaryot hücreler zar, sitoplazma ve çekirdek olmak üzere üç kısımda incelenir.
A) Hücre Zarı(plazma zarı)
Hücreyi dış ortamdan ayıran, dağılmasını önleyen, ona şekil veren ve onu dış etkilerden korumaya çalışan, canlı, esnek,,
çok ince ve yarı saydam bir zardır. Esas yapı maddesi “protein ve yağ”dır. En önemli özelliği seçici geçirgen olması, en
önemli görevi ise; hücreye madde giriş-çıkışını düzenlemesidir. Besin maddelerinin hücre içine girmesini; metabolizma
artıkları ve salgı maderinin hücre dışına çıkmasını sağlayarak hücre içeriğini düzenler.
Hücre zarı yaklaşık olarak %60 protein, %35 yağ, ve %5 oranında da karbonhidrat içerir. Canlı hücrelerde hücre zarı; seçici
geçirgen ve yarı geçirgen olarak ikiye ayrılır.
B) Hücre Sitoplazması
Hücre zarı ve çekirdek arasını dolduran yarı akışkan sıvıdır. Sitoplazma, hücrenin canlılığı ile ilgili reaksiyonların
gerçekleştiği önemli bir zemindir. Hücrenin kullanacağı ve depo edeceği bütün maddelerin birimleri sitoplazmada erimiş
olarak bulunur. Sitoplazmada hücre iskeleti yapısı bulunur. Bu yapı sitoplazmanın belli bir şekil almasında ve hücre
organellerinin gerekli yerde bulunmasını sağlar. Sitoplazmada birçok organel yer alır.
1) Endoplazmik Retikulum(ER)
Hücre zarından çekirdek zarına uzanan hücreyi ağ gibi örmüş hücre içi kanallar sistemidir. ER’ler hücre içine ve dışına
madde taşınmasında bazı maddelerin depolanmasında görev alırlar.
2) Ribozom
Hücrede her türlü protein ve enzim sentezinin yapıldığı yerlerdir. Protein ve RNA’dan yapılmışlardır ve bu yapılar
ribozomu oluşturacakları zaman çekirdekte birleşirler. Daha sonra sitoplazmaya geçerler. Virüs hariç bütün canlı
hücrelerde bulunan temel organeldir.
3) Mitokondri
Çift katlı zarlarla çevrili büyük organellerdir. Dış zar düz, iç zar ise kıvrımlıdır. Bu kıvrımlara krista adı verilir. Bu organeller
ATP’yi sentez ve depo ederler. Hücrenin enerji santralleridir. Mitokondriler enerji gereksinimi fazla olan hücrelerde daha
çok bulunur. Bakteri, mavi yeşil alg ve alyuvarlarda bulunmazlar.
4) Golgi Aygıtı
Birbirine paralel uzanmış kanalcık ve kesecikler şeklindedir. Salgı maddelerinin oluşturulması, paketlenmesi ve
salgılanmasından sorumludur. Pankreas, süt bezi, hipofiz gibi salgı bezlerinde, bitkilerin nektar bezlerinde, salgı dokusunda
bol bulunur. Değişerek lizozomları ve kofulları meydana getirirler. Bitki hücrelerinde hücre çeperinin yapımında önemli rol
oynarlar.
5) Lizozom
Hücre içi sindirim enzimlerini taşıyan keseciklerdir. Tek katlı bir zara sahiptirler. Hücreye fagositoz veya pinositozla alınmış
ya da hücre içinde oluşturulmuş her türlü büyük moleküller lizozomlar tarafından hidroliz edilir. Artık ve zararlı maddeleri
yok ederler. Hücre yaşlanınca lizozomlar patlar ve hücre kendini sindirir buna otoliz denir.
6) Vakuol ve Koful
Vakuol bitki hücrelerinde ve tek hücrelilerde bulur. İçerisinde hücre özsuyu vardır. Hücre özsuyunda organik ve inorganik
maddeler bulunur. Osmoz ve pH olaylarında önemli rol oynar. Bitkilerde hücre yaşlandıkça vakuol büyür. Bitkilerde
salgılanan birçok koku maddesi vakuol öz suyundan dışarı atılır.
Kofullar; hayvan hücrelerine has bir organeldir. Geç hayvan hücrelerinde çok sayıda bulunur ve küçük yapıdadırlar. Yaşlı
hücrelerde ise tek ve büyük yapıdadırlar. Hücrelerde belli bir yoğunluk oluşturarak osmoz olayında etkilidirler.
82
7) Sentrozom
Sadece hayvansal hücrelerde ve bazı basit yapılı alg ve mantar türlerinde bulunur. Silindir şeklindeki iki sentriolden oluşur.
Hücre bölünmesinde aktif rolleri vardır. Sentrozomu olmayan hücreler bölünemezler. Bitki hücrelerinde sentrozom
bulunmaz.
8) Plastidler
Plastidler bitki hücresinde bulunur. Hücre gençken renksizdirler. Zamanla gelişen hücreye göre kendi renklerini alırlar.
Genelde ışık gören yaprak ve gövde gibi organlarda kloroplast, kök gibi ışık görmeyen organlarda ise lökoplastlar halinde
gelişir.
9) Hücre Çeperi
Sadece bakterilerde ve bitki hücrelerinde bulunur. Bir hücre organeli olmayıp hücreyi dıştan saran koruyucu yapıdır.
Genellikle selülozdan meydana gelmiştir. Hücre çeperi cansız ve serttir. Bitkilere dayanıklılık ve esneklik verir.
C) Çekirdek
Bakteri ve virüsler hariç hemen hemen bütün hayvan ve bitki hücrelerinin çekirdeği vardır. Bazı hücrelerde birden fazla
bulunur ve genelde hücrenin ortasındadır. Bütün canlılık olaylarını yönettiği gibi canlının kalıtsal özelliklerinin dölden döle
geçmesini (hücre bölünmesini) sağlar. Çekirdek ve sitoplazma birbirine bağlı yapılardır, biri olmadan diğeri yaşayamaz.
Çünkü sitoplazmadaki protein sentezi için gerekli olan RNA’lar çekirdekte sentezlenir ve sitoplazmadaki metabolik olaylar
çekirdeğin denetiminde yapılır. Çekirdek; çekirdek zarı, çekirdek plazması, çekirdekçik ve kromozomlardan oluşur.
a) Çekirdek zarı
Çekirdek zarı çift katlıdır ve endoplazmik retikulum ile bağlantı halindedir. Yani üzerinde ribozomlar vardır. İç zar ise
düzdür. İç ve dış zarın yer yer birleşerek meydana getirdikleri açıklıklara por adı verilir. Porlar çekirdek ile sitoplazma
arasında gerekli maddelerin geçişine olanak sağlar.
b) Çekirdekçik
Hücrede bir veya birden fazla olan çekirdekçik protein ve ribozom sentezinde ve hücre bölünmesinde rol oynar. RNA’nın
en yoğun olduğu bölgedir. RNA’lar proteinlerle burada birleşerek ribozomları meydana getirirler.
c) Kromozom(kromatin ağı)
Hücre çekirdeğinin kalıtsal materyalini kromatin oluşturmaktadır. Kromatin DNA, proteinler ve RNA dan meydana gelir.
Kromozomların en önemli görevi, kalıtım birimi olarak genleri taşır. Her türün kendisine özgü kromozom sayısı vardır. Bir
canlının bütün hücreleri biri anadan, diğeri babadan gelen, aynı şekil ve büyüklükte iki takım kromozoma sahiptir. Böyle
kromozomlara homolog kromozom ve hücrelere de diploid (2n) hücre denir. Olgun üreme hücrelerinde ise kromozom
sayısı vücut hücrelerindekinin yarısı kadardır. Böyle hücrelere haplaoid (n) hücre denir.
Şekil. 2. Bitki ve Hayvan hücreleri
83
Değerlendirme
1. Bitki ve hayvan hücreleri arasındaki farkları yazınız.
2. Otoliz nedir? Hangi organelde meydana gelir?
3. Hücre bölünmesinde aktif rol oynayan organel/organelleri yazınız?
NELER ÖĞRENDİK!
84
BÖLÜM 3
HAYVANSAL DOKULAR
Deney: Dokuları Tanıyalım
Kazanımlar
1. Dokunun yapısını ve işlevini açıklar.
2. Doku çeşitlerini açıklar ve çizer.
3. Kasın yapısını ve çeşitlerini açıklar.
4. Kan yapısını ve görevlerini açıklar.
5. Kan gruplarını ve alıcı-verici durumlarını bilir.
1. Dokuları inceleyen bilim dalının adı nedir? Araştırınız.
2. Dokular kaç çeşittir? Bu çeşitlere örnekler veriniz.
3. Doku oluşumunda görev alan yapılar nelerdir? Açıklayınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Kan, kemik, kıkırdak ve kas dokuları arasında ne gibi farklar vardır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Mikroskop, lam, lamel, kan, kemik, kıkırdak ve kas dokusu örnekleri
1. Kıkırdak dokudan enine kesit alınıp preparat hazırlanarak mikroskopta incelenir.
2. Kemik dokusu laboratuardaki hazır preparatlardan incelenir.
3. Kan dokusu laboratuardaki hazır preparatlardan incelenir.
4. Kas dokusu laboratuardaki hazır preparatlardan incelenir.
Veriler: Mikroskoptaki görüntüleri çiziniz.
Deneyin Sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Tek hücreli canlılarda üreme, beslenme, boşaltım ve solunum gibi hayatsal olaylar bir hücre içinde gerçekleşir. Yüksek
yapılı canlılarda ise bu hayatsal olayları yapmak üzere özelleşmiş hücreler vardır. İşte belli bir işlevi yerine getirmek üzere
özelleşmiş, yapı ve şekil bakımından benzer hücrelerin oluşturduğu yapıya doku denir.
Genel olarak dokuları bitkisel ve hayvansal dokular olmak üzere iki grup altında toplayabiliriz. Çok hücreli hayvanlarda
dokular morfolojik yapı ve görevlerine göre 4 gruba ayrılır. Bunlar; epitelyum doku, bağ ve destek doku, kas doku ve sinir
dokudur.
85
Kıkırdak Doku
Daha çok omurgalılarda görülen bir dokudur. Omurgasızlarda bu dokuya rastlanmaz. Köpek balıklarının iskeleti tüm
yaşamları boyunca kıkırdak halinde kalır. Diğer omurgalılarda ise iskelet başlangıçta kıkırdak iken minerallerin birikmesi ile
kemikleşir. Bu doku vücudun esnek destek dokusunu oluşturur. Kıkırdak dokusunda kan damarları ve sinirleri bulunmaz.
Kıkırdak doku dayanıklı ve esnek bir yapıya sahip olduğu için, kemiklerin arasında, eğrilip bükülmeye elverişli organlar
arasında bulunur.
Şekil. 3. Kıkırdak doku çeşitleri
Kemik Doku
Omurgalı hayvanlarda en gelişmiş bağ ve destek dokusu kemik dokudur. Kalsiyum tuzlarının çökmesiyle oluşmuş sert ara
maddesi ile diğerlerinden ayrılır. Vücudun genel destek görevini yüklenmiştir. Kemik dokunun içerisinde magnezyum,
fosfat, kalsiyum karbonat ve kalsiyum klorür gibi inorganik tuzlar bulunur. Genç fertlerde bu az olan tuz miktarı
yaşlandıkça artar. Bu nedenle, çocuklarda daha esnek olan kemikler yaşlılarda bu esnekliğini kaybederek kolayca kırılabilir.
Kemik doku, kalsiyum ve fosfor miktarını normal düzeyde tutar, fazlasını depo eder. Kemik doku, zengin bir damar
sistemine sahiptir. Bu doku ara maddenin tertiplenmesine göre iki gruba ayrılır.
Şekil. 4. Kemik Doku yapısı
Kas Doku
Çok hücrelilerde hareketi sağlayan doku kas dokudur. Hücre içerisinde kasılma yeteneğine sahip olan, proteinden yapılmış
iplikçikler vardır. Bunlara miyofibril adı verilir. Bir kas uyarıldığı zaman içinde bulunan miyofibrillerin uyumlu biçimde
kasılması ile bu kasa bağlı olan organ çekilir. Kasların kasılması ile hareket ve iç organların çalışması sağlanır. Kasların
kasılması için gerekli olan enerji ATP’den sağlanır. Histolojik bakımdan 3’e ayrılır. Bunlar:
1) Düz Kas
Düz kas hücreleri uzun, ince, iğ şeklindedir. Çekirdekleri hücrenin yapısına uygun olarak oval bir şekil almıştır. Düz kas
hücreleri bir araya gelerek bir tabaka veya demet oluştururlar. Bunların etrafı bir bağ dokusu sarılmıştır. Her düz kas
hücresinin içinde bulunan miyofibrillerin aynı yönde çalışması ile kasın kasılıp-gevşemesi sağlanır. Düz kasın kasılması
istemsizdir. Yavaş ve ritmik halde yapılan kasılıp gevşeme uzun süre devam edebilir. Çabuk yorulmaz. Omurgasız
hayvanların bütün kasları düz kastır.
86
2) Çizgili Kas
Çizgili kasa iskelet kası da denir. Bu kaslar iskelete bağlanmış olduklarından hareketi sağlar. Kasılmaları hızlı, istemli, fakat
kısa sürelidir. Çizgili kaslar ince, uzun, silindirik kas liflerinden olur. Bir tek kas lifi birçok lifçikten oluşmuştur. Lifçikler ise
protein ipliklerinden meydana gelir. Çizgili kas, omurgasızlardan eklembacaklılarda bulunur. Çizgili kas hücrelerinde birden
fazla çekirdek bulunur.
3) Kalp Kas
Kalp kası hücreleri enine çizgilenme gösteren ve isteğimiz dışında çalışan kas dokusudur. Çizgili olması nedeniyle çizgili
kaslara, istemsiz çalışması nedeniyle düz kaslara benzer. Lenf ve kan damarları bakımından düz kaslardan daha zengindir.
Kalp kası ileri derecede farklılaşmış bir doku olduğundan yenilenme yeteneği yoktur. Ölen kısımların yerini bağ doku alır.
Kan Doku
Şekil. 5. Kas Doku çeşitleri
Kan dokusu plazma ve hücrelerden meydana gelmiştir. Mezoderm kökenli bir dokudur. Normal bir insanda yaklaşık 5 litre
kan bulunur. Kan hücreleri; alyuvar, akyuvar ve kan pulcuklarıdır. Bu hücreler kanın toplam %45’ini; plazma ise %55’ini
oluşturur. Plazmanın %90-92’si su, geriye kalan ısmında organik ve inorganik maddeler bulunur.
Alyuvar
Kan plazması içerisinde diğer hücrelere göre en fazla bulunur ve pasif olarak hareket ederler. Bu hücrelere omurgalı
hayvanların kanında rastlanır. Sağlıklı bir erkeğin 1 mm3 kanında 5-5.5 milyon; kadınların ise 4.5-5 milyon alyuvar bulunur.
Yükseklerde yaşayan insanların kanındaki alyuvar miktarı daha fazladır. Alyuvar eksikliği sonucu anemi hastalığı ortaya
çıkar. Alyuvar yapısında kana kırmızı rengini veren hemoglobin bulundurur ve bir alyuvar hücresi yaklaşık 280 milyon
hemoglobin molekülüne sahiptir. Alyuvarlar hemoglobinler sayesinde hücre ve dokulara oksijen taşırlar.
Akyuvar
Akyuvarlar alyuvarlara göre plazma içinde daha az bulunurlar. Akyuvarlar, alyuvarların aksine serbest olarak hareket etme
özelliğine sahiptirler. Hemoglobin taşımazlar. Bu yüzden renksizdirler. 1 mm3 kanda ortalama 7000 kadardır. Akyuvarlar
hem kan dokusunda hem lenf sisteminde bulunurlar. Akyuvarların sayısı enfeksiyon esnasında artar. Bu hücreler, vücuda
giren zararlı maddelerin etrafını çevirerek onları fagosite eder. Akyuvarların hangi çeşidinin kanda arttığı saptanarak,
hastalığın türü tayin edilir.
Kan pulcukları
Kırmızı kemik iliğindeki büyük hücrelerden veya akciğerdeki fagositik hücrelerden meydana gelirler. Bunlara kan plaketleri
de denir. Kan pulcukları birbirine ve pürüzlü yüzeylere kolayca yapıştıklarından kanın pıhtılaşmasında rol oynarlar.
Ömürleri bir kaç gündür. 1 mm3 kanda 150-400 bin kadardır.
Kan Grupları
Kan grupları insanlarda kalıtsaldır. Bütün insanlarda A, B, AB, ve 0 olmak üzere 4 kan grubu vardır. Bu kan grupları
alyuvarlarda A veya aglütinojenleri (antijen) ile plazmadaki A veya B aglütininlerinin (antikor) bulunup-bulunmamasına
göre ayırt edilir. Bazı insanların alyuvarlarında sadece A-antijeni, bazılarında B-antijeni ve bazılarında ise A ve B antijenleri
birlikte bu alyuvarlarında hiç antijen bulunmayan insanlar da vardır.
Kan grubu A olan insanın alyuvarlarında A antijeni, plazmasında ise anti-B antikoru, B grubunda ise alyuvarlarında B
antijeni, plazmasında ise anti –A antikoru vardır. AB kan grubunda alyuvarlarında A ve B antijeni, plazmasında ise antikor
maddesi yoktur. 0 kan grubunda ise alyuvarlarında antijen maddedi yoktur, plazmasında ise anti-A ve anti-B antikorları
vardır. Ana kan gruplarından başka Rh faktörü de vardır. Eğer kanında Rh faktörü bulunuyorsa böyle gruplara Rh pozitif,
bulunmuyorsa Rh negatif adı verilir. Kan nakillerinde Rh faktörü de önemlidir.Besin maddelerini, vitaminleri, hormonları,
O₂ ve bazı enzimleri dokulardaki hücrelere götürür; metabolik artıkları hücrelerden alarak dışarıya atılacağı, ya da zararsız
hale getirileceği organlara taşır.
87
Tablo 1. Kan grupları ve kan alıcı-verici durumları
Fenotip
A
B
AB
0
Alyuvardaki
antijen
A
B
AB
-
Plazmadaki
Kan Alabildikleri
Antikor
Anti B
A, 0
Anti A
B, 0
A, B, AB, 0
Anti A ve Anti B
0
Kan Verebildikleri
A, AB
B, AB
AB
A, B, AB, 0
1) Düzenleme Görevi
Vücuttaki suyu, pH’ı ve sıcaklığı düzenler. Fazla ısının deri yüzeyine yayılmak suretiyle savrulması, az ısıda ise kan
dolaşımının o bölgede hızlandırılması ile düzenlenmiş olur. İç ortamın böyle sabit tutulmasına homeostasis denir.
2) Kanamayı Durdurma Görevi
Pıhtılaşma suretiyle yaralanma sonunda fazla kan kaybını önler.
Değerlendirme
1.
Çizgili kasların özellikleri nelerdir?
2.
Kalp kası hangi yönüyle düz kaslara benzer?
3.
Alyuvarın kandaki önemi nedir? İçerisinde hangi yapılar bulunur?
4.
Kan pıhtılaşması hangi yapı sayesinde olur?
5.
A Rh pozitif kan grubunun özellikleri nelerdir?
NELER ÖĞRENDİK!
88
Deney: Bitkisel yapıları tanıyalım
Kazanımlar
1. Bitkisel yapıları anlar ve işlevlerini açıklar
2. Hayvansal ve bitkisel yapıları karşılaştırır.
3. Kristallerin yapısını kavrar.
4. Kristal yapıları çeşitlerine göre sınıflandırır.
BÖLÜM 4
BİTKİSEL YAPILAR
1. Bitkileri inceleyen bilim dalı hangisidir?
2. Bitkinin tanımını yaparak örnekler veriniz.
3. Kristal nedir? Günlük yaşamdan kristal örnekleri veriniz.
TAHMİN AŞAMASI
1.
Hayvansal yapılarla bitkisel yapılar hangi açılardan benzerlik gösterir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Nişasta taneleri için fasulye ve patates, tüy için menekşe sapı, stoma için telgraf çiçeğinin
yaprağı, kristaller için cam güzeli ve begonya yaprak sapı, mikroskop, jilet, su, lam ve lamel.
1. Telgraf Çiçeği’nin yapraklarının alt yüzeyinden yüzeysel kesitler alınıp preparat hazırlanır ve mikroskopta kloroplastlar,
lökoplastlar ve amaryllis tipi stomalar incelenir.
2. Çayır otu bitkisinin yaprağının alt yüzeyinden yüzeysel kesit alınıp preparat hazırlanır ve mikroskopta gramine tipi
stoma incelenir.
3. Domates meyvesi etli kısımlarından biraz materyal alınıp preparat hazırlanır. Bu preparat kalem arkası ile ezilir ve
mikroskopta likopin kristalleri incelenir.
4. Patates yumrusu jilet ucu ile sürterek biraz materyal alınır ve preparat hazırlanır. Mikroskopta patates nişastası
incelenir.
5. Fasulye tohumu boyuna bölünerek iç kısımdan jilet yardımı ile kazıyarak biraz materyal alınıp preparat hazırlanır.
Mikroskopta fasulye nişastası incelenir.
6. Soğanın dış kabuğundan enine kesit kesitler alınıp preparat hazırlanır. Mikroskopta incelenir.
7. Sardunya yaprak sapından enine kesitler alınıp preparat hazırlanır. Mikroskopta tek ve çok hücreli basit tüyler ve salgı
tüyleri incelenir.
8. Begonya’nın genç gövdelerinden veya yaprak saplarından enine kesitler alınıp bir damla su damlatılır ve preparat
mikroskopta incelenir.
9. Cam güzeli’nin yaprak saplarından enine kesit alınıp preparat hazırlanır ve mikroskopta rafit kristalleri incelenir.
Veriler:
Deneyin Sonucu:
89
AÇIKLAMA AŞAMASI
Plastidler
Kloroplastlar genellikle fotosentez olayının meydana geldiği ışık gören organlarda bulunurlar. Fotosentezde rol oynayan
yeşil renkli klorofil maddesi ihtiva ettiğinden, kloroplastlar yeşil görünürler.
Kloroplastın şekil ve büyüklükleri ile hücre sayıları ve dağılışları değişik bitkilerde farklı fakat aynı dokunun hücreleri için
benzerdir. Stromada DNA, RNA, ribozom, fotosentez enzimleri, su, organik maddeler ve mineraller bulunur.
Kromoplast
Kromoplastlar renk maddesi olarak turuncu renkli karotin, sarı renkli ksantofil, kırmızı renki likopin gibi karotenaidleri
ihtiva eder. Genellikle çiçeklerin veya meyvelerin sarı, turuncu ve kırmızı renklerini kromplastlarki maddeleri sağlar.
Kromoplastlar değişik şekillerde olabilirler.
Lökoplastlar
Renksiz veya renk maddesi ihtiva etmeyen plastitlerdir. Genellikle kök gibi ışık gibi görmeyen organlarda veya yaprakların
epidermasında olduğu gibi kuvvetli ışığa maruz dokularda bulunur. Lökoplastlar özellikle nişasta depolayarak nişasta
tanelerini oluştururlar. Buradaki nişastaya depo nişastası adı verilir. Bütün plastitler ışık ve sıcaklık etkisi ile birbirlerine
dönüşebilirler.
Nişasta Taneleri
Şekil. 6. Kloroplastın genel yapısı
Nişasta taneleri plastidler içinde teşekkül eden cansız, katı maddelerdir. Kloroplastlarda fotosentez sonucu meydana
gelen nişastaya asimilasyon nişastası adı verilir. Her bitkinin kendine özgü bir nişasta şekli vardır. Genel olarak oval ve
yuvarlak şekilli olurlar. Yedek nişasta taneleri lökoplastların ortasında ve kenarında meydana gelmeye başlar. İlk başladığı
yere göbek veya hilyum denir. Her tane homojen olmayıp çeşitli tabakarda meydana gelir. Bu tabakalar iç içe kapalı
daireler şeklindedir. Nişastalar şekil bakımından genellikle küre, basık küre ve yumurtamsıdır. Nişasta taneleri bitki
türlerine göre karakteristik olduğundan bitkilerin tanınmasında önemli rol oynarlar.
Nişasta taneleri şekillerine göre 3 gruba ayrılırlar:
1.
Basit nişasta tanesi
3.
Yarı bileşik nişasta tanesi
2.
Bileşik nişasta tanesi
Nişasta taneleri hilumlarına göre 2 gruba ayrılır:
1.
2.
Eksentrik Nişasta: Nişasta taneleri bir merkez etrafında sıralanmış tabakalar halindedir. Fakat tabakaların merkezi
tam ortada değildir, kenara yakın bir kısımda bulunur. Örneğin patates nişastası.
Sentrik Nişasta: Tabakalar bir merkez etrafında sıralanmıştır, yani hillum ortadadır. Örneğin fasulye nişastası.
90
Stoma
Şekil. 7. Çeşitli nişasta taneleri
Bitki organlarının dış ortamla ilişkisini sağlayan epiderma üzerindeki küçük açıklıklara stoma denir. Stomalar bitkilerde
terleme, özümleme ve solunum olayının meydana gelmesinde önemli rol oynarlar. Bitkilerde toprak üstü organlarda
özellikle yapraklarda bulunurlar. Köklerde stoma yoktur. Canlı olduklarından ve kloroplast ihtiva ettiklerinden turgor ile
açılıp kapanarak gaz alışverişini denetlerler. Stomalar genellikle fasulye tohumu veya böbrek şeklinde iki hücreden
oluşmuştur. Bu hücrelere stoma hücresi denir.
Tüyler
Epiderma hücrelerinin dışarıya doğru verdiği tek ya da çok hücreli uzantılara tüy denir. Bitkilerin hemen hemen bütün
organlarında bulunur. Bunların bazılarının ömürleri kısa, bazılarının ise uzundur. Tüyleri görevlerine göre aşağıdaki şekilde
sınıflandırabiliriz:
 Koruyucu tüyler: Kurakçıl bitkilerde iyi gelişmiş olup, bitkileri aşırı s kaybına karşı korurlar. Örneğin pamuk veya
Afrika menekşesi gibi bitkilerin yapraklarında bulunur.
 Tırmanma tüyleri: Bazı sarılıcı ve tırmanıcı bitkilerde bulunan , bitkinin desteğe tutunmasını sağlayan tüylerdir.
 Salgı tüyleri: Bitkileri özellikle hayvanlara karşı korurlar.bu tip tüylerin ya batıcı özellikleri vardır ya da taşıdıkları
yakıcı sıvılar sayesinde kendilerini savunurlar. Örneğin ısırgan otunun tüylerinin çeperleri silis birikmesi sonucu, çabuk
kırılma özelliği olup temas edince çabuk kırılır ve yakıcı sıvısını temas bölgesine akıtır.
 Emme tüyleri: topraktan ve suda erimiş halde bulunan inorganik maddelerin emilimini sağlayan tüyler arasında
en karakteristik olanları kök tüylerdir. Kökün büyüme noktasına yakın, belli bir bölgeyi kaplayan ince çeperli tüpsü
yapısı ile emilim yüzeyi de artırılarak suyun alınması sağlanmaktadır.
Kristaller
Metabolizma sonucunda meydana gelen kullanılmayan bazı maddeler kristalleşerek hücre içinde kalır. Bunların başında
kalsiyum tuzları gelir. Bunlardan kalsiyum oksalat, Kalsiyum Bikarbonat ve Kalsiyum Sülfat en çok bulunanlardandır.
Bazıları da silis ihtiva eder. Kristaller değişik şekillerde veya kum şeklinde görülür. Tel kristaller, prizmatik ve piramidal
veya romboedrik şekillerde görülür. Druzlar ise pek çok pramidal kristalin bir merkez etrafında rozet şeklinde
toplanmasıyla oluşur. Rafitler iğne şeklindeki romboedrik prizmalardan meydana gelir. Bunlar toplanarak etraflarını
musilaj maddesi çevirir. Çok küçük kristal topluluklarına da Kum Kristalleri denir.
O halde kristalleri sınıflandıracak olursak:
1. Kalsiyum Oksalat kristalleri: Bunlar ihtiva ettikleri su durumuna göre 2 farklı şekilde kristal oluştururlar.
 Üç su ihtiva eden kalsiyum oksalat kristalleri
 Tek kristal
 İkiz kristal
 Druz kristali
 Tek su ihtiva eden kalsiyum oksalat kristalleri
 Rafit kristali
2.
Kalsiyum Karbonat Kristalleri: CaCO₃ şeklinde hücre çeperinde bulunan sistolitlerdir.
91
Değerlendirme
1.
Bitkilere rengini hangi yapı verir?
2.
Nişastanın yapısını açıklayınız.
3.
Kristallerin yapısını açıklayarak çeşitleri nelerdir? Yazınız.
NELER ÖĞRENDİK!
92
BÖLÜM 5
CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ
Deney 1: Bul Bakalım!
Kazanımlar
1. Bitki ve hayvanları canlılık özellikleri açısından karşılaştırır.
2. Canlı ve cansız varlıklara örnek verir.
3. Mikroskop kullanarak gözle görülemeyecek kadar küçük canlıları gözlemler.
4. Bir varlığın canlı ya da cansız olduğunu sorgulayarak karar verir.
5. Gözle görülemeyecek kadar küçük canlıların canlı olup olmadığını tartışır.
6. Uyku halinde canlı varlıkların uygun koşullar oluştuğunda canlılık özelliği gösterdiği çıkarımını yapar.
7. Çevresinde farklı tipte yaşam alanları olduğunu fark eder.
8. Bir yaşam alanında bulunabilecek canlıları tahmin eder.
1. Her varlık canlı mıdır? Araştırınız.
2. Bir varlığın canlı mı yoksa cansız mı olduğunu anlamak için hangi özelliklerini bilmeniz gerekir? Açıklayınız.
TAHMİN AŞAMASI
1.Seçilen varlığın canlı veya cansız olduğunu bilmek varlığın ne olduğunu tahmin etmede işimizi kolaylaştırır mı? Neden?
Açıklayınız.
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Çeşitli canlı ve cansız varlıklar, kutu.
1. Beşer kişilik gruplar oluşturunuz.
2. Kutu içerisine çeşitli canlı ve cansız varlıklar veya resimleri koyunuz.
3. Gruptan bir öğrenci arkadaşlarına göstermeden bir varlık seçer.
4. Gruptaki diğer öğrenciler varlığın canlı veya cansız bir varlık olduğunu sormadan canlı ve cansız varlıkların
özelliklerinden oluşan çeşitli sorular sorarak seçilen varlığı tahmin etmeye çalışır.
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Yaşadığımız ortamda birçok canlı vardır. Bunların bazılarını ise canlı varlıklar, bazılarını ise cansız varlıklar olarak
adlandırırız. Canlılar genel anlamda bitkiler ve hayvanlar olmak üzere iki grupta incelenirler. Bununla birlikte tüm canlı
varlıkların ortak özellikleri vardır. Bunlar;
 Beslenme
 Hareket Etme
 Solunum Yapma
 Boşaltım Yapma
 Üreme
 Büyüme
 Uyarı Alma ve Tepki Vermedir.
Değerlendirme
1. Seçilen varlığın canlı olup olmadığını anlamak için ne tür sorular sordunuz?
2. Bul bakalım etkinliğinde en iyi öğrendiğiniz kavram ya da kavramlar nelerdir?
93
Deney 2: Uyuyan Canlıları Uyandıralım
1. Bitkilerin ürettiği fasulye, nohut gibi tohumlar canlı mıdır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Nohudu bir kap içerisine bir miktar su ve bir pamukla yerleştirip bekletilirse bir hafta sonra nohuttabir değişiklik
gözlemlenir mi? Gözlenebilirse sizce bunlar nelerdir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Nohut, pamuk, su, kap
1. Bir kap içerisine bir miktar pamuk yerleştiriniz.
2. Pamuğun üzerine bir miktar su koyunuz.
3. Pamuk arasına nohut taneleri yerleştiriniz.
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Uygun ortamlar oluşturulduğunda nohutların canlılık özellikleri gösterdiğini gördük. Bunun gibi canlılık özellikleri
göstermeyen varlıklar uygun ortamlar olduğunda canlılık özellikleri gösterebilmektedir.
Değerlendirme
1. Nohutlar canlı mıdır? Etkinlikte en iyi öğrendiğinizi düşündüğünüz hususlar nelerdir?
2. Sizce fındık, ceviz, yumurta, çekirdek canlı mıdır? Cansız mıdır? Düşüncelerinizi gerekçeleri ile yazınız.
3. “Nohutlar Canlı mı?” etkinliğinde en iyi öğrendiğiniz kavram ya da kavramlar nelerdir?
94
Deney 3: Bozulan Besinler
1. Yediğiniz besinlerin küflenmesine neden olan varlıklar hangileridir? Araştırınız.
2. Küfün yapısı nasıldır?
3. Gözle görülmeyen başka canlılar var mıdır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Ekmek ve meyveleri küflendiren varlıklar aynı varlıklar mıdır? Neden?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: : Küflenmiş ekmek, küflenmiş meyve parçası, büyüteç.
1. Küflenmiş bir ekmek ve meyve parçasını büyüteç yardımıyla inceleyiniz.
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Küflenen besinler üzerinde besinlerin küflenmesine neden olan gözle görülemeyen mikroskobik canlılar vardır. Bu canlılar
besinlerin bozulmasına neden oldukları gibi hastalanmamıza da neden olabilirler. Nezle, suçiçeği, kızamık, sarılık, AİDS gibi
hastalıklara neden olurlar.Zararlı olanların yanı sıra yararlıları da vardır. Yararlı mikroskobik canlılar sütü peynir ve yoğurda
çevirirler. Aynı zamanda hamur mayalamada, ilaç yapımında, ölü varlıkların toprağa karışmasını sağlarlar.
Değerlendirme
1. Buzdolabına saklanmayan besinler neden daha çabuk bozulur veya küflenirler?
2. Besinlerin bozulmaması için uygulanabilecek farklı yöntemler nelerdir?
NELER ÖĞRENDİK?
95
BÖLÜM 6
ÇEVRE
Deney 1: Neler Görüyorum?
Kazanımlar
1. Canlıların sınıflandırması ile ilgili olarak öğrenciler gözlemleri sonucunda yakın ve uzak çevresinde yaşayan çeşitli
canlılara örnekler verir.
2. Canlıları benzerlik ve farklılıklarına göre bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mikroskobik canlılar olarak sınıflandırır.
3. Canlıların incelemesinde sınıflandırmanın kolaylık sağladığını fark eder.
4. Gözlemleri sonucunda çevresindeki bitkilerin benzerlik ve farklılıklarını listeler.
5. Gözlemleri sonucunda bitkileri çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olarak sınıflandırır.
1. Yeryüzündeki bütün canlıları görebilir miyiz?
TAHMİN AŞAMASI
1. Bir miktar su, kuru ot, saman ve yaprakla canlı ortamı oluşturulabilir mi? Araştırınız.
2. Bu ortamda canlı oluşuyorsa çıplak gözle görülebilir mi? Araştırınız.
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: sıvı, mikroskop, lam, lamel, kavanoz, kirli su.
1. Bir kavanoza çevrenizdeki bir su birikintisinden bir miktar su alınız.
2. Su solu kavanoz içerisine bir miktar kuru ot, saman veya yaprak atınız.
3. Kavanozu doğrudan güneş ışığı görmeyen aydınlık bir yerde 4–5 gün bekletiniz.
4. Beş gün sonra kavanozdaki sudan aldığınız örneği mikroskopta inceleyiniz.
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Uygun ortamlar oluşturulduğunda nohutların canlılık özellikleri gösterdiğini gördük. Tohum ve yumurta gibi canlılık
özellikleri göstermeyen varlıklar uygun ortamlar olduğunda canlılık özellikleri gösterebilmektedir.
Değerlendirme
1. Gördüğünüz varlıklar hareket ediyor mu?
2. Bunlar canlı olduklarına göre başka hangi özelliklere sahipler?
3. Yaptığınız etkinlikten de faydalanarak gözle görülemeyecek kadar küçük bu varlıkların canlı varlıklar olarak kabul
edilebilmeleri için hangi özelliklere sahip olmaları gerekmektedir?
96
Deney 2: Bir Avuç Dünya
1. Toprağın altında yaşayan canlıların ortak özelliklerini araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Toprağın altı canlılar için yaşam alanı olabilir mi?
2. Farklı yerlerden alınan topraklarda yaşayan canlılar benzerlik gösterir mi?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Çeşitliyerlere ait toprak örnekleri, poşet, gazete.
1. Değişik yerlerden (bahçe, deniz kenarı, ırmak kenarı vb.) farklı poşetler içerisinde içinde yaşayan canlılarla birlikte
toprak koyunuz.
2. Poşetlerin üzerine toprakları aldığınız yerlerin isimlerini yazınız.
3. Toprak örneklerini gazete üzerine dökünüz.
4. Toprak örneklerini büyüteç yardımıyla dikkatlice inceleyiniz.
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Toprağın altı birçok canlı türü için uygun bir yaşam ortamı olmaktadır. Canlılar çeşitli ortamlarda yaşar ve ortama uyum
sağlarlar.
Değerlendirme
1. Yaptığınız etkinlikten faydalanarak toprağı yaşam alanı olarak kullanan canlılara örnekler veriniz.
2. Toprak içinde yaşayan ancak gözlemleyemediğimiz diğer canlılara örnekler veriniz.
Deney 3: Mikroskobik Canlılar
1. Kirli sularda yaşam var mıdır? Varsa ne tür canlılar bu ortamda yaşar?
TAHMİN AŞAMASI
1. Kirli sularda yaşayan organizmaları görebilir miyiz?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç Gereçler: Kirli su birikintisi, damlalık, lam, lamel, mikroskop
1. Çevrenizde bulunan kirli su birikintisinden bir kavanoz içerisine su doldurunuz.
2. Kavanozun içine yaprak, saman, buğday taneleri koyunuz.
3. Kavanozu az ışık alan bir yerde 4–5 gün kadar bekletiniz.
4. Bu süre sonunda damlalık yardımıyla bu sudan birkaç damla lam üzerine damlatarak mikroskopta inceleyiniz.
Veriler
Deneyin Sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Yaşadığımız çevrede gözle görülemeyecek boyutlarda canlılar vardır. Bu canlıları biz sadece mikroskop yardımıyla
görebiliriz. Bu tür mikroskopla görülebilen canlılara mikroskobik canlılar denir.
97
Değerlendirme
1. Mikroskopta görebildiğiniz canlıların şekillerini çiziniz.
2. Yaptığınız etkinlikten yararlanarak mikroskobik canlıların özelliklerini açıklayınız.
98
Deney 4: Kum Tepesi
1. İnsanoğlunun çevreye olan etkisini araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Bitkilerin çevreye olan etkisi nasıldır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak araç-gereçler: Kum, 2 geniş tepsi, su, sürahi, çimen, saç kurutma makinesi
1. İki tepsiye bir miktar kumla kum tepeleri oluşturunuz.
2. Tepsilerdeki kumlardan bir tanesinin üzerini çimen ile kaplayınız.
3. Her iki tepsideki kum tepesine saç kurutma makinesini tutarak rüzgar oluşturunuz.
4. Daha sonra her iki tepsideki kum tepesi üzerine su dökünüz.
Veriler
Deneyin sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Yeşil alanlar çevre ve insan için vazgeçilmezdir. Doğayı koruyan yeşil alanlar insanoğlunun bu çevre içinde sağlık bir
biçimde yaşamaları için mükemmel bir ortam oluşturmaktadır.
Değerlendirme
1. Hangi tepsideki kum şekli daha çabuk bozuldu? Neden?
2. Çimenin erozyonu önlemede nasıl bir etkisi oldu?
NELER ÖĞRENDİK?
99
BÖLÜM 7
CANLILARIN DÜNYASI
BİTKİLERİ VE HAYVANLARI SINIFLANDIRALIM
Deney 1: Canlıları Sınıflandıralım
Kazanımlar
1. Canlıların incelenmesinde sınıflandırmanın kolaylığını fark eder.
2. Gözlemleri sonucunda çevresindeki bitkilerin benzerlik ve farklılıklarını ayırt eder.
3. Gözlemleri sonucunda bitkileri çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olarak sınıflandırır ve örnekler verir.
4. Çiçekli bir bitki üzerinde bitkinin kısımlarını gösterir, çizer.
5. Gözlemleri sonucunda hayvanları benzerlik ve farklılıklarına göre listeler.
6. Hayvanları bir omurgaya sahip olup/olmaması açısından omurgalı ve omurgasız olarak sınıflandırır.
7. Omurgalı hayvanları memeliler, kuşlar, sürüngenler, kurbağalar ve balıklar olarak adlandırır.
8. Omurgalı hayvan sınıflarının genel özelliklerini açıklar.
1. Canlıları kaç sınıfa ayırabilirsiniz?
TAHMİN AŞAMASI
1. Sizce canlılar hangi özelliklerine göre sınıflandırılır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak araç-gereçler: Çeşitli canlı resimleri, karton, yapıştırıcı.
1. İnternet, gazete ve dergi gibi çeşitli kaynaklardan topladığınız canlı resimlerini getiriniz.
2. Getirdiğiniz resimleri benzerliklerine ve farklılıklarına göre sınıflayarak kartona yapıştırınız.
3. Resimleri hangi özelliklerine göre sınıflandırdığınızı karşılarına yazınız.
Veriler
Deneyin sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Dünyamız üzerinde çok sayıda canlı türü bulunmaktadır. Bu nedenle her bir canlı türünü teker teker incelemek mümkün
değildir. Bilim adamları canlıları incelerken onları belirli ortak özelliklerine göre gruplara ayırarak incelemektedirler.
Canlıları belirli gruplara işlemine sınıflandırma denir. Yapılan çalışmalar sonucunda canlılar; bitkiler, hayvanlar, mantarlar
ve mikroskobik canlılar olarak dört temel gruba ayrılmışlardır.
Değerlendirme
1. Canlıları hangi özelliklerine göre ayırdınız?
2. Canlıları kaç gruba ayırdınız?
100
Deney 2: Bitkileri İnceleyelim
1. Bitkiler hangi özelliklerine göre sınıflandırılır? Araştırınız.
TAHMİN AŞAMASI
1. Su yosunu, kara yosunu, eğrelti otu, çeşitli kır çiçekleri arasındaki farklar ne olabilir? Bu bitkiler sizce nasıl
sınıflandırılır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Su yosunu, kara yosunu, eğrelti otu, kır çiçekleri.
1. Sınıfa getirdiğini çiçeksiz bitkilerle üzerinde çiçek bulunan bitkileri büyüteç yardımıyla inceleyiniz.
2. Bu bitkilerin şekillerini çiziniz.
Veriler:
Deneyin sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Yetiştiği yere tutunarak büyüyen, üreyen ve bir süre sonra kuruyarak yaşamı sona eren canlı varlıklara bitki denir. Doğada
binlerce bitki türü vardır. Patates, domates, kestane ağacı, muz, eğrelti otu, kaktüs bunlardan bazılarıdır. Daha binlerce
örneğini sayabileceğimiz bitkiler çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olmak üzere ikiye ayrılır.
Değerlendirme
1. Eğrelti otunun, su ve karayosunun çiçekli bitkilerden farklı olan özellikleleri nelerdir?
2. Eğrelti otunun çiçekli bitkilere benzeyen özellikleri nelerdir?
3. Eğrelti otunun yaprakları üzerinde neler görüyorsunuz?
101
Deney 3: Çiçekli Bitkiler
1. Çiçekli ve çiçeksiz bitkiler arasındaki farklar nelerdir?
2. Çiçeğin bölümleri nelerdir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Sizce bitkiler kaç kısımdan oluşmaktadır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: çeşitli kır çiçekleri, büyüteç.
1. Çevrenizde bulabileceğiniz çeşitli bitkileri topraktaki kısımlarıyla birlikte sökünüz.
2. Sınıfa getirdiğiniz bitkileri büyüteç yardımıyla dikkatlice inceleyiniz.
3. İncelediğiniz bitkilerin kısımlarını çiziniz.
Veriler
Deneyin sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Yapılarında çiçek organı bulunduran bitkilere çiçekli bitkiler denir. Elma ağacı, papatya, gül, kiraz gibi bitkilere çiçekli
bitkilere örnektir. Çiçekli bitkilerde üreme olayını gerçekleştiren organa çiçek denir. Çiçek; çanak yaprak, taç yaprak, erkek
organ ve dişi organ olmak üzere dört kısımdan oluşur.
Değerlendirme
1. İncelediğiniz bitkiler kaç kısımdan oluşmaktadır?
2. Bitkilerin toprak altında kalan kısımları ileüstünde kalan kısımlar arasındaki farklar neleridir?
3. Toprak üstünde kalan kısımları birbirinin aynı mı?
4. Yeşil dışında renkli yapılar var mı? Varsa bu yapıların adı nedir?
102
Deney 4: Köksüz Yaşam Olur mu?
1. Bütün bitkilerde kök var mıdır?
2. Bitkilerde kökün görevleri nelerdir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Sizce bitkiler köksüz de hayatta kalabilir mi? Neden?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: İki saksı, toprak, iki çiçekli bitki, su, bıçak.
1. Saksıların içerisine toprak doldurunuz.
2. Bitkilerden birinin kökünü keserek diğerini ise kesmeden saksıya dikiniz.
3. Her iki saksıya da günlük su veriniz. Birkaç gün aksıları gözlemleyiniz.
4. Bitkilerde ne gibi gelişmeler olduğunu kaydediniz.
Veriler:
Deneyin sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bitkilerin toprak altında kalan, topraktan su ve mineralleri alan yapıya kök denir.
Görevleri:
 Bitkiyi toprağa bağlar.
 Bazı bitkilerde besin depo eder.
 Su ve madensel tuzları topraktan alır.
Değerlendirme
1. İki saksıdaki bitkileri karşılaştırınız. Aralarında ne gibi farklılıklar meydana geldi yazınız.
2. Kökü kesilen bitki uzun süre yaşayabildi mi? Neden?
103
Deney 5: Çiçeklerin Rengi
1. Bitkide gövdenin görevleri nedir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Sizce bitkilerin rengi değiştirilebilir mi? Neden?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak araç-gereçler: Beyaz renkli iki karanfil, su, mavi veya kırmızı mürekkep, iki bardak.
1. Bardakların yarısına kadar su doldurunuz
2. Bardakların birisine mürekkep ekleyiniz.
3. Çiçekleri bir kaç saat gözlemleyiniz.
4. Gözlemlerinizi not ediniz.
Veriler:
Deneyin sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Genellikle bitkinin toprak üstünde bulunan kısmına, yaprak, dal, çiçek ve meyve gibi kısımları üzerinde taşıyan, bitkinin dik
durmasını sağlayan kısmınagövde denir.
Görevleri:
 Genellikle bitkiyi dik tutmak.
 Bitkinin topraktan aldığı su ve madensel tuzları yapraklara iletmek.
 Yaprak, meyve, çiçek gibi kısımları üzerinde taşımak.
 Besin depo etmek.
 Yapraklarda üretilen besinleri bitkinin köklerine taşımak.
Değerlendirme
1. Hangi çiçekte renk değişikliği oldu?
2. Mürekkepli su çiçeğe nasıl ulaştı?
3. Gövdenin görevleri nelerdir?
104
Deney 6: Yaprak Koleksiyonu
1. Yaprakların gövde ve dallar üzerinde dizilişleri nasıldır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Bütün bitkilerde yapraklar aynı özelliklere sahip midir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Çeşitli bitkilere ait yapraklar, karton, yapıştırıcı.
1. Çevrenizdeki bitkilerden yapraklar toplayınız.
2. Yaprakları koparmadan önce gövde üzerindeki dizilişlerini inceleyiniz.
3. Topladığınız yaprakları gruplandırınız ve bir karton üzerine yapıştırınız.
4. Gruplandırmanızı diğer arkadaşlarınızla karşılaştırınız.
Veriler:
Deneyin sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bitkinin genellikle yeşil renkte, dallar üzerinde birbirlerini örtmeyecek biçimde dizili olan yapılarına yaprak denir. Bir
yaprak, yaprak sapı, yaprak ayası ve damarlardan meydana gelir. Yaprak sapı yaprağı dala bağlayan kısımdır. Yaprak ayası,
yaprağın geniş, yassı ve çoğunlukla yeşil kısmıdır. Damarlar ise yaprağa kökten gelen su ve mineralleri gövdeye
dağıtır.Görevleri:
 Bitkiye besin sağlamak.
 Terleme yapmak.
 Bitkinin gaz alış verişini sağlamak.
 Değişikliğe uğrayarak, çiçeği oluşturmak.
Değerlendirme
1. Yaprakların hepsinin şekil ve büyüklükleri aynı mıdır?
105
Deney 7: Yaprakları Koparmayalım
1. Bitkide yaprakların görevleri nelerdir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Sizce yaprakları olmayan bir bitki mi yoksa olan biri bitki mi daha çok su tüketir? Neden?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak araç-gereçler: Aynı büyüklükte iki bitki, dereceli silindir, su, kağıt.
1. Dereceli silindirler içerisine eşit miktarda su koyunuz.
2. Bitkilerden birinin tüm yapraklarını koparınız.
3. Her iki bitkiyi de dereceli silindir içerisine yerleştiriniz.
4. Suyun buharlaşmasını engellemek için dereceli silindir ağzını kağıtla kapatınız.
5. Birkaç gün sonra dereceli silindirdeki su miktarlarını kontrol ediniz.
Veriler:
Deneyin sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Yapılarında çiçek organı olmayan bitkilere çiçeksiz bitkiler denir. Çiçeksiz bitkilerin gerçek kök, gövde, ve yaprak kısımları
ya yoktur ya da iyi gelişmemiştir. Çiçeksiz bitkilere su yosunları, kara yosunları ve eğrelti otları örnek verilebilir. Çiçeksiz
bitkiler genellikle ya su içerisinde ya da nemli ve karanlık bölgelerde daha çok görülebilir.
Değerlendirme
1. Yaprakların kısımlarını yazınız.
2. Yaprakların görevleri nelerdir?
3. Çiçeksiz bitkilerin özelliklerini yazınız.
106
Deney 8: Kimin Özelliği
1. Hayvanlar sınıflandırılırken hangi özelliklerine dikkat edilir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Karada, suda, hem karada hem suda yaşayan canlılar nelerdir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak araç-gereçler: Kağıt, kalem
1. Aşağıda canlı grupları ve özellikleri verilmiştir. Hangi canlı grubunun hangi özelliğe sahip olduğunu belirtmek için ilgili
bölüme atı(+) koyunuz.
Özellikler
Canlılar
Balıklar
Kurbağalar
Sürüngenler
Kuşlar
Memeliler
Tüylere sahiptir
Kanatlıdır
Yumurta ile çoğalır
Doğurarak çoğalır
Kıllara sahiptir
İki yaşamlıdırlar
Suda yaşarlar
Karada yaşarlar
Yüzgeçleri vardır
Solungaçları vardır
Akciğerleri vardır
Yavrularını sütle besler
AÇIKLAMA AŞAMASI
Hayvanlar gelişmiş hareket yeteneğine sahip olan, kendi besinlerini kendileri üretemeyen, bu sebeple de besinlerini
dışarıdan almak zorunda olan canlılardır. Ortak özellikleriyle bitkilerden ayrılmıştır. Hayvanları yapısal olarak incelersek
birbirlerinden çok farklı olduklarını görürüz. Bazı hayvanların vücutlarında kemiklerden oluşan iç İskelet ve omurga vardır.
Bu iskeletin varlığına göre hayvanlar Omurgalı hayvanlar ve Omurgasız hayvanlar olmak üzere ikiye ayrılır.
Değerlendirme
1. Memelileri kuşlardan ayıran en önemli özellikler nedir?
2.
Diğer hayvanlara benzemediği halde aynı sınıfta yer alan hayvanlara örnekler veriniz.
3.
Kurbağaları sürüngenlerden ayıran en önemli özellik hangileridir?
107
Deney 9: Mayalayalım
1. Mayalama işlemi nedir? Nasıl yapılır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Hamur yapımında kullanılan maya canlı mıdır? Nasıl anlayabiliriz?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak araç-gereçler: Şeker, su, maya, mikroskop, lam, lamel, 2 bardak
1. Birinci bardağın içerisine iki yemek kaşığı su, iki çay bardağı şeker ve maya ilave ediniz.
2. İkinci bardağın içerisine iki yemek kaşığı su ve maya ilave ediniz.
3. Bardakları ılık ortamlarda 10 dakika bekletiniz.
4. Karışımlardan alacağınız örnekleri mikroskopta inceleyiniz.
Veriler:
Deneyin sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Çevremizde gözle görülemeyen ancak mikroskop yardımıyla varlıklarını saptayabileceğimiz varlıklar vardır. Bu canlılara
mikroskobik canlılar denir. Bunlar virüsler ve bakteriler olmak üzere iki grupta incelenirler.
Değerlendirme
1. Şeker, su, maya karışımında ne gibi değişikler gözlemlediniz?
2. Şeker ilave etmediğiniz bardakta ne gibi değişiklikler gözlemlediniz?
3. Karışımı neden ılık bir ortamda beklettiniz?
4. Mikroskopta neler gördünüz? Gördüklerinizi çiziniz.
108
Deney 10: Yoğurt Yapalım
1. Bakteriler ne tür varlıklardır? Özellikleri nelerdir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Yoğurdun mayalanmasında bakterilerin rolü ne olabilir?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: bir litre ılık süt, 1 tatlı kaşığı yoğurt, kap, örtü, mikroskop
1. Bir litre ılık sütü bir kap içerisine boşaltınız.
2. 1 tatlı kaşığı yoğurdu süt içerisine katınız. Çok az karıştırınız.
3. Kabın üstünü örtünüz. 3–4 saat bekleyiniz.
4. Yaptığınız yoğurttan bir miktar alınız. Mikroskopta inceleyerek bakterileri gözlemleyiniz.
Veriler:
Deneyin sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bakteriler yeryüzünde oldukça geniş bir yaşam alanına sahiptirler. Bakteri denince akla genelde mikrop ve hastalıklar gelir.
Ancak bakteriler sadece hastalıklara neden olmaz. Eğer bakteriler olmasaydı yeryüzü yaşanmaz hale gelirdi. Çürükçül
bakteriler yeryüzünde biriken maddelerin, ölen canlıların ayrışmasında görev yapar. Ayrıca aşı ve ilaç üretimin de ve
yoğurt yapımında kullanılmaktadırlar. Virüsler sadece canlı vücudunda canlılık özelliği gösterirken bakteriler her ortamda
canlı özelliği gösterirler.
Değerlendirme
1. Kaptaki sütte ne gibi değişiklikler meydana geldi?
2. Sütten yoğurda dönüşmesini sağlayan etkenler nelerdir?
3. Bakteri ve virüslerin benzer ve ayrılan yönlerini açıklayınız.
NELER ÖĞRENDİK?
Bölüm deneylerindeöğrendiklerinizi açıklayınız.
109
BÖLÜM 8
VÜCUDUMUZUN BİLMECESİNİ ÇÖZELİM
Deney 1: Besinler ve Dengeli Beslenme
Kazanımlar
1. Besinleri tanır ve dengeli beslenmenin önemini kavrar.
2. Besinlerin sindirimini ve boşaltımını öğrenir.
3. Vücut için gerekli olan vitamin ve minareleri tanır.
4. Sigara ve alkolün zararlarının farkına varır.
5. Sigaranın akciğerlere olan etkisini anlar.
1. Günlük tükettiğimiz besinlerin içerikleri nelerdir?
2. Enerji üretiminde ilk hangi tür besin grubu harcanır? Tüketim sıralaması nedir? Tersi olsa ne olurdu?
TAHMİN AŞAMASI
1. Yumurta akı, ekmek, patates, süt, ceviz gibi besinlerin içeriklerinde sizce neler vardır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak araç-gereçler: Yumurta akı, ekmek, patates, süt, ceviz, iyot çözeltisi, biüret çözeltisi, damlalık, kağıt.
1. Elinizdeki besin maddelerinden oluşan üç farklı grup oluşturunuz.
2. Birinci grupta yer alan besinlerin üzerine iyot çözeltisi damlatınız.
3. İkinci grup üzerine biüret çözeltisi damlatınız.
4. Üçüncü grup besinleri ise beyaz bir kağıda sürünüz.
5. Gözlemlerinizden elde ettiklerinizi aşağıdaki tabloya kaydediniz.
Veriler:
Besinler
İyot Çözeltisi
Biüret Çözeltisi
Kağıt
İçindeki Madde
Deneyin sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Tüm canlılar hayati faaliyetlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. Enerji ihtiyacımızı karşılamak ve
vücudumuzdaki faaliyetleri düzenlemek amacıyla vücudumuza giren tüm yiyecek ve içeceklere besin denir.
Değerlendirme
1. Birinci grupta bulunan hangi besin maddelerinde renk değişimi meydana geldi?
2. İkinci grupta bulunan hangi besin maddelerinde renk değişimi meydana geldi?
3. Kağıt üzerinde ne gibi değişiklikler meydana geldi?
110
Deney 2: Sigara Zararlıdır
1. Sigara akciğerlerimize nasıl zarar vermektedir?
2. Sigaranın içinde hangi maddeler vardır?
TAHMİN AŞAMASI
1. Sigaranın akciğerlerimize verdiği zararları nasıl model halinde anlatabiliriz?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Plastik şişe, pamuk, sigara
1. Plastik şişenin içerisine bir miktar pamuk yerleştiriniz.
2. Şişenin kapağına bir delik açınız ve sigarayı bu delikten geçiriniz.
3. Şişenin kapağını kapatınız ve sigarayı bu delikten geçiriniz.
4. Plastik şişeyi sıkıp gevşeterek sigara dumanın içeri girmesini sağlayınız.
5. Ardarda 3–4 sigarayı bu şekilde bitiriniz.
Veriler:
Deneyin sonucu:
AÇIKLAMA AŞAMASI
Sigara sizi öldürür! Sigara, akciğerlere zarar vererek vücudun temel fonksiyonlarının körelmesine neden olur. İçeriğindeki
zehirli maddeler akciğer kanseri, solunum yetmezliği, kısırlık başta olmak üzere birçok hastalığa davetiye çıkarır.
Değerlendirme
1. Şişenin içinde bir renk değişikliği oldu mu?
2. Şişedeki pamukta bir renk değişimi gözlemleyebildiniz mi?
3. Sizce her gün bir paket sigara bu şekilde bitirilse bir hafta sonra pamuğun rengi nasıl değişir?
NELER ÖĞRENDİK?
Bölüm deneylerindeöğrendiklerinizi açıklayınız.
111
Etkinlik 1: Afiş Hazırlayalım
1. Diyet nedir? Dengeli beslenmek ne anlama gelir? Nasıl beslenirsek dengeli beslenmiş oluruz?
TAHMİN AŞAMASI
1. Sizce hangi öğünde hangi besin bizim için en sağlıklı olur?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Çeşitli besinlere ait resimler, kağıt, renkli kalemler, boyalar, yapıştırıcı
1. Çeşitli besin gruplarına ait besinlerin resimlerini çeşitli kaynaklardan kesini veya elinizdeki kağıtlara çizerek boyayınız.
2. Daha sonra bu resimleri kullanarak dengeli beslenmeye örnek kahvaltı, öğlen ve akşam yemekleri için öğünler
hazırlayınız.
3. Hazırladığınız öğünlerle ilgili resimleri kartona yapıştırınız.
Veriler
Deneyin sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Besin maddelerin düzenli ve yeterli bir biçimde vücuda alınması olayına sağlıklı beslenme denir.
Besinler genel anlamda;
 Vücudumuzun büyüme ve gelişmesini sağlar.
 Vücudumuzda bakım, onarım ve düzenleme görevi alır.
 Vücudumuz için gerekli olan enerjiyi sağlar.
Değerlendirme
1. Hangi besinleri hangi öğün için seçtiniz?
2. Hangi besinleri bir arada kullandınız? Neden?
112
Etkinlik 2: Besinleri sindirelim
1. Sindirim sistemimizde yer alan organ ve yapılar hangileridir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Vücudumuzda sindirim nasıl bir düzenle olmaktadır?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Çok sayıda karton, kalem, makas.
1. İkişer karton üzerine ağız, yutak, soluk borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsak, damar, besin, su, karbonhidrat, yağ,
protein, mineral yazınız. Ayrıca iki kartona diş şekilleri çiziniz. Ağız, yutak, soluk borusu, kalın bağırsak yazan kartonları
4’er arkadaşınıza ve ince bağırsak yazan kartonları 6 arkadaşınıza dağıtınız.
2. Ağız görevini alan öğrencilere diş şekilleri çizilmiş olan kartonları, besin yazan öğrencilere ise protein, karbonhidrat,
yağ, vitamin mineral ve su yazan kartonları veriniz. Aynı isme sahip olan öğrenciler karşılıklı olarak dizilmelidir. Daha
sonra sindirimde görev yapan organ ve yapıları sırasıyla oluşturunuz.
3. Öğrendiğiniz bilgiler doğrultusunda sindirim olayınız canlandırınız.
4. Her grup besin kendisinde geldiğinde neler olduğunu açıklamalıdır.
Veriler
Deneyin sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Bitkiler besinleri kendileri üretirler ancak hayvanlar ve insanlar besin ihtiyaçlarını diğer hayvan ve bitkileri yiyerek karşılar.
Yenilen besinlerden gerekli enerjiyi sağlayabilmemiz için kanımıza geçmesi gerekmektedir. Besinlerin, ağzımızdan
başlayarak, sindirim kanalı boyunca parçalanıp kana geçmesi olayına sindirim denilir. Kana karışan besin maddeleri
dolaşım yoluyla gerekli yapı ve organlara iletilir. Bu görevi yerine getiren yapı ve organlar sindirimkanalını oluştururlar.
Kana geçmeyen besin artıkları ise dışarı atılır.
Değerlendirme
1. Besinler hangi yolları izlemektedir?
2. Sindirimde dişlerin görevi nedir?
3. Yutak nasıl bir göreve sahiptir?
4. Mide neden geniş bir yapıya sahiptir?
5. İnce bağırsaktan hangi maddeler kana geçmektedir?
6. Kana geçmeyen maddelere ne olmaktadır?
113
Etkinlik 3: Poster Hazırlayalım
Araştırma soruları:
1. Sigara ve alkol gibi alışkanlıklar sağlığınıza ne gibi zararlar vermektedir?
TAHMİN AŞAMASI
1. Sigara ve alkolün zararlarını anlatmak için nasıl bir slogan bulabiliriz?
GÖZLEM AŞAMASI
Kullanılacak Araç-Gereçler: Poster için resim, kağıt, kalem, yapıştırıcı
1. Sağlık kuruluşlarında sigara ve alkol ile ilgili bulduğunuz posterleri inceleyiniz.
2. Siz de sigara ve alkol ile mücadele için kendinize uygun bir slogan bulunuz.
3. Bulduğunuz bu sloganı destekleyen çeşitli yazılar ve resimler bularak kendi posterlerinizi hazırlayınız.
Veriler
Deneyin sonucu
AÇIKLAMA AŞAMASI
Sigara ve alkol sadece kullananları değil tüm insanları olumsuz yönde etkileyen kötü alışkanlıklardır. Yapılan araştırmalara
göre sigara kullanan insanların şiddetli baş ağrıları çektikleri, sürekli öksürdükleri, diş çürükleri ve ağız kokusu problemleri
yaşadıkları, kalp ve damar hastalıkları yaşadıkları tespit edilmiştir.
Değerlendirme
1. Sigara ve alkolün zararlarını anlatmak için bulduğunuz sloganı ve sebebini aşağıdaki boşluğa yazınız.
114

SINIF ÖĞRETMENLİĞİ PROGRAMI FEN ve TEKNOLOJİ

Transkript

Benzer belgeler

fız192 fizik ıı laboratuvarında dikkat edilmesi gereken kurallar

Eğlenceli Bilim Ek Deneyler

fız191 fizik ı laboratuvarında dikkat edilmesi gereken kurallar

çip üstü laboratuvar eğitim kiti

Hız Ölçüm Deneyi - Enerji Sistemleri Mühendisliği Bölümü

uygulamalı çevre deneyleri rehberi

deney talep formu - TESTLA Elektrik Laboratuvarları Tic. Ltd. Şti.

MARSHALL STABİLİTE

çankaya belediyesi ahşap çocuk oyuncakları atölyesi