biyoloji - Açık Öğretim Kurumları

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ
BİYOLOJİ
2
DERS NOTU
YAZAR
Oğuzhan ÜSTÜNEL
ANKARA 2015
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
: Oğuzhan ÜSTÜNEL
Grafik
: Hatice DEMİRER
Kapak
: Güler ALTUNÖZ
İÇİNDEKİLER
CANLILAR ÂLEMİ, GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI
1. ÜNİTE
CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI
1.1 Canlıların Sınıflandırılması _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14
1.1.1 Canlıların Sınıflandırılmasında Kullanılan Yaklaşım ve Modellerin Tarihi
Gelişimi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14
1.1.2 Sınıflandırma Çeşitleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15
1.1.2.1 Ampirik (Yapay) Sınıflandırma_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15
1.1.2.2 Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 10
1.1.3 Canlıların Sınıflandırılmasındaki Bazı Güçlükler_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17
1.1.4 Canlıların Sınıflandırılmasında Kullanılan Başlıca Kategoriler ve Bu Kategoriler
Arasındaki Hiyerarşi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 18
1.2 Canlı Âlemi ve Özellikleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22
1.2.1 Bakteriler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22
1.2.1.1 Bakterilerin Yapısı_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22
1.2.1.2 Endospor Oluşumu_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23
1.2.1.3 Bakterilerin Üremesi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23
1.2.2 Arkebakteriler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 25
1.2.3 Protista Âlemi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
1.2.4 Mantarlar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 30
1.2.5 Bitkiler_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32
1.2.5.1 Damarsız Tohumsuz Bitkiler_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32
1.2.5.2 Damarlı Tohumsuz Bitkiler_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33
1.2.5.3 Damarlı Tohumlu Bitkiler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33
1.2.6 Hayvanlar_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35
1.2.6.1 Omurgasızlar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36
1.2.6.2 İlkel Kordalılar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41
1.2.6.3 Omurgalılar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41
1.2.7 Canlı Âleminin Biyolojik Süreçlere ve Ekonomiye Katkıları_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 46
1.2.7.1 Bakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 46
1.2.7.2 Arkebakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 47
1.2.7.3 Protistaların Biyolojik ve Ekonomik Önemi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 48
1.2.7.4 Mantarların Biyolojik ve Ekonomik Önemi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 48
1.2.7.5 Bitkilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 48
1.2.7.6 Hayvanların Biyolojik ve Ekonomik Önemleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 49
1.2.8 Virüsler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 49
1.2.8.1 Virüs Nedir? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 49
1.2.8.2 Virüsler ve Sağlığımız_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 51
Özet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54
Değerlendirme Soruları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 58
2. ÜNİTE
GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI
2.1 Güncel Çevre Sorunları ve İnsan _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 64
2.1.1 Güncel Çevre Sorunlarının Sebepleri ve Olası Sonuçları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 4
2.1.1.1 Hava Kirliliği_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 65
2.1.1.2 Su Kirliliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 69
2.1.1.3 Toprak Kirliliği_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71
2.1.1.4 Besin Kirliliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74
2.1.1.5 Radyoaktif Kirlilik_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 80
2.1.1.6 Ses Kirliliği_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86
2.1.1.7 Işık Kirliliği_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89
2.1.1.8 Asit Yağmurları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 94
2.1.1.9 Erozyon _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95
2.1.1.10 Küresel İklim Değişikliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 99
2.1.1.11 Yaban Hayatın Tahribi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 99
2.1.1.12 Orman Yangınları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104
2.1.2 Birey Olarak Güncel Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkmasındaki Rolümüz _ _ _ 108
2.1.2.1 Ekolojik Ayak İzi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 109
2.1.2.2 Karbon Ayak İzi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 110
2.1.3 Güncel Çevre Sorunlarının İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 110
2.1.3.1 Çevre Sorunları Nedeniyle Ortaya Çıkan Hastalıklar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 110
2.2 Doğal Kaynaklar ve Biyolojik Çeşitliliğin Korunması _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 111
2.2.1 Doğal Kaynakların Sürdürülebilirliğinin Sosyal, Ekonomik ve Biyolojik Önemi_111
2.2.1.1 Doğal Kaynaklar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 111
2.2.1.2 Sürdürülebilirlik Kavramı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 113
2.2.1.3 Türkiye Geneli ve Yerel Çevreden Başarılı Uygulama Örnekleri_ _ _ _ _ _ 113
2.2.2 Biyolojik Çeşitliliğin Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 114
2.2.2.1 Biyolojik Çeşitliliğin Yerel Düzeyde Etkisi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 114
2.2.2.2 Tabiattaki Her Canlı Önemlidir _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115
2.2.3 Türkiye’nin Biyolojik Çeşitliliği_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 116
2.2.3.1 Türkiye’nin Biyolojik Çeşitlilik Bakımından Zengin Olmasının Nedenleri_116
2.2.4 Türkiye’ de Biyolojik Çeşitliliği Koruma Faaliyetleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 122
Özet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 125
Değerlendirme Soruları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 131
CEVAP ANAHTARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 133
SÖZLÜK_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 134
KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 138
1. ÜNİTE
CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI
Çevrenizdeki canlı çeşitliliğini fark edecek,
Canlıların nasıl sınıflandırıldığını ve sınıflandırmanın önemini bilecek,
Canlıların sınıflandırıldığı altı âlemi, bu âlemlerdeki canlıların genel özelliklerini ve canlı örneklerini öğreneceksiniz.
BİYOLOJİ 2
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
I. CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI
1. Canlıların Sınıflandırılmasında Kullanılan Yaklaşım ve Modellerin Tarihi Gelişimi
2. Sınıflandırma Çeşitleri
a) Ampirik (Yapay) Sınıflandırma
b)Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma
3. Canlıların Sınıflandırılmasındaki Bazı Güçlükler
4. Canlıların Sınıflandırılmasında Kullanılan Başlıca Kategoriler ve Bu Kategoriler
Arasındaki Hiyerarşi
II. CANLI ÂLEMİ VE ÖZELLİKLERİ
1. Bakteriler
a)Bakterilerin Yapısı
b)Endospor Oluşumu
c)Bakterilerin Üremesi
2. Arkebakteriler
3. Protista Âlemi
4. Mantarlar
5. Bitkiler
a)Damarsız Tohumsuz Bitkiler
b)Damarlı Tohumsuz Bitkiler
c)Damarlı Tohumlu Bitkiler
6. Hayvanlar
a)Omurgasızlar
7. Canlı Âleminin Biyolojik Süreçlere ve Ekonomiye Katkıları
a)Bakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi
b)Arkebakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi
c)Protistaların Biyolojik ve Ekonomik Önemi
d)Mantarların Biyolojik ve Ekonomik Önemi
e)Bitkilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi
f )Hayvanların Biyolojik ve Ekonomik Önemleri
8. Virüsler
a)Virüs Nedir?
b)Virüsler ve Sağlığımız
12
ANAHTAR KAVRAMLAR
İkili adlandırma
Sınıflandırma
Sürdürülebilirlik
Virüsler
Bakteriler
Arkebakteriler
Mantarlar
Bitkiler
Protisler
Hayvanlar
Biyolojikçeşitlililk
Aids
BİYOLOJİ 2
1.1. CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI
Canlılar alemi çok çeşitli türlerden meydana gelmektedir. Günümüzde 10 milyon civarında canlı türü olduğu tahmin edilmektedir. Bu da canlıların araştırma ve
incelemelerini zorlaştırmaktadır. Bundan dolayı canlılar belirli özellikleri dikkate alınarak gruplara ayrılmıştır.
Sınıflandırma; canlılar hakkında bilgi edinme yollarını oldukça kolaylaştırdığı
için araştırmaları hızlandırıp, daha düzenli ve doğru sonuca ulaşma fırsatı vermektedir. Canlıları sınıflandırmanın faydalarını şu şekilde ifade edebiliriz.
*Canlıların benzer özellik gösterenleri gruplamak, elde edilen bilgiyi o grubun
tamamı için geçerli saymak zaman kaybını en aza indirir.
*Sınıflandırma yöntemi ile türlere verilen Latince adlar tüm dünyada ortak
olacağından bilim adamları arasında iletişim birliği sağlamaktadır.
* Bir canlı çeşidi üzerinde araştırma ve buluşlar diğer bilim adamları tarafından
öğrenilerek aynı konuda tekrar çalışılmasına gerek kalmamaktadır.
*Biyologlar canlıları gruplandırarak onları daha kolay incelemişler, böylece incelenmedik canlı grubu bırakmamayı hedeflemiştir.
1.1.1 Canlıların Sınıflandırılmasında
Kullanılan Yaklaşım ve Modellerin Tarihi
Gelişimi
Bilim insanları da dünyada yaşayan canlıları sınıflandırma çabası içerisindedirler. Bu çaba muhtemelen insanlık tarihinin başlangıcı ile başlamıştır. Ancak bilinen
ve kabul gören ilk sınıflandırmayı yunan filozof Aristoteles yaklaşık 2400 yıl önce
(MÖ 384-322) yapmıştır. Aristo, yaptığı sınıflandırmada canlıları iki ana grup altında
toplamıştır. Bitkiler ve hayvanlar olarak ayırdığı canlıları daha sonra alt gruplara bölerek bildiği tüm organizmaların sınıflandırmasını tamamlamıştır.
Bitkileri, yapı ve büyüklüklerine göre otlar, çalılar ve ağaçlar olarak ayırırken
hayvanları ise suda yaşayanlar, karada yaşayanlar ve havada yaşayanlar şeklinde
sınıflandırmıştır. Yine bu dönemde gözlem yoluyla elde edilen bilgi birikimine ve
tecrübeye dayanarak yapılan bir başka sınıflandırmaya göre de canlılar; yararlılar ve
zararlılar, gerekliler ve gereksizler olarak sınıflandırılmıştır.
Aristo bu sınıflandırmayı yaparken canlıların sahip oldukları bazı fiziksel yapıları
dikkate almıştır. O günün şartları düşünüldüğünde, canlıların gözle görülebilir bu fiziksel yapılarına (kol, bacak, kanat, ağaç dalları vb.) göre yapılan sınıflandırmalar çok
da yanlış olarak görülmemelidir. Biyologlar canlıların dış görünüşlerine, görev benzerliklerine ve yaşadıkları yere göre yapılan sınıflandırmaya yapay (suni=ampirik)
sınıflandırma demektedirler. Yüzyıllar boyu Aristo’nun sınıflandırma sisteminin kul-
14
BİYOLOJİ 2
lanılmasına rağmen, ilerleyen zamanlarda yeni canlı türlerinin bulunması ve biyoloji
alanındaki gelişmeler ile bu sistem kullanışlılığını kaybetmiştir. Rönesans döneminde artan coğrafi keşiflerle birlikte, insanlar başta yeni bitki türleri olmak üzere yeni
canlı türleri ile tanışmaya başlamıştır. Bilim insanları, farklı coğrafi bölgelere seyahat
eden ticaret gemilerinden her gittikleri yerlerden farklı bitki ve hayvan örnekleri getirmelerini istemişlerdir. Elde edilen zengin hayvan ve bitki örneklerinin sınıflandırılmasında Aristo’nun sınıflandırma sisteminin yetersiz kalması ile birlikte, canlıları
sınıflandırmada yeni yaklaşımlara ihtiyaç duyulmuştur. Bilim insanları da araştırmalardan elde edilen bulgular arttıkça sınıflandırma ile ilgili modellerini de yenilemişlerdir.
17. yüzyılda John Ray (1627-1705) bitkileri araştırmış ve tohum yapılarına göre
bitkileri sınıflandırmıştır. John Ray 1686 yılında yazdığı “Bitkiler Tarihi” adlı kitabında
tür kavramına yer vermiştir.
18. yüzyılda İsveçli botanikçi Carolus Linnaeus’un (Line) (1707-1778) oluşturduğu sınıflandırma, günümüzde de kullanılan modern sınıflandırmanın temelini
oluşturmuştur. Linnaeus o dönemde yeni bulunan canlı türlerini de tanımlamak için
yeni bir sınıflandırma yapmıştır. Linnaeus, canlıları morfolojik ve yapısal özelliklerine
göre gruplandırmıştır. Bitkiler konusunda başarılı bir bilim insanı olan Linnaeus, bitkileri incelerken onların da cinsiyetleri olduğunu fark etmiştir. Bitkilerin erkek organ
ve dişi organ sayılarının bitkiden bitkiye değişiklik gösterdiğini fark eden ilk bilim
insanı Linnaeus olmuştur. Sınıflandırmasını bu yönde geliştiren Linnaeus gruplama
yaparken John Ray ’in geliştirdiği “tur” kavramını kullanmıştır. Bu kavramı bilim dünyasına kazandıran Ray, Linnaeus’ un çalışmalarına ilham veren kişi olarak tanımlanabilir.
Canlıları sınıflandırmaya başlayan Linnaeus, başlangıç olarak Aristo’nun yaptığı gibi canlıları hayvanlar ve bitkiler olarak iki âlemde toplamıştır. Çalışmaları sırasında, Aristo’nun sunduğu âlem ve Ray’ in sunduğu tur grupları Linnaeus’ un yapacağı sınıflandırma için yetersiz kalmıştır. Canlıları sınıflandırırken hiyerarşik bir yapı
kurması gerektiğini düşünüp ara kademeler oluşturan Linnaeus, âlemleri benzer
sınıflara, sınıfları benzer takımlara, takımları benzer cinslere ve cinsleri de benzer
türlere ayırmıştır. Belli bir hiyerarşide düzenlenmiş bu basamakların ortak adı takson
olarak nitelendirilmektedir. Bilim dünyasına kattığı bu fikirlerinin yanında Linnaeus’
un canlı türlerine verilen isimlerle ilgili oluşturduğu sistem belki de en önemli katkısı olarak karşımıza çıkmaktadır.
1.1.2 Sınıflandırma Çeşitleri
1.1.2.1 Ampirik (Yapay) Sınıflandırma
Canlıların sadece dış görünüşlerine ve yaşadıkları yere göre sınıflandırılmasına
ampirik sınıflandırma denir.
15
BİYOLOJİ 2
Bu sınıflandırmayı ilk yapan kişi Aristo’dur (M.Ö 384-322).Aristo canlıları bitkiler ve hayvanlar diye iki gruba ayırmıştır.
Hayvanları da yaşam ortamına göre karada yaşayanlar, suda yaşayanlar ve havada yaşayanlar olmak üzere üç gruba ayırmıştır. Ayrıca hayvanlar âlemini insanlara olan etkilerine göre faydalılar, zararlılar ve gereksizler şeklinde gruplayan bilim
adamları da olmuştur.
Yapay sınıflandırma yapılırken yararlanılan özelliklerden biri de
analog organların varlığıdır.
a) Analog (Görevdeş) Organlar
Yapıları yönüyle sadece yüzeysel olarak benzer olup, temel yapıları (kökenleri)
farklı fakat görevleri aynı olan organlara denir.
Örneğin, kartalın kanadı ile kelebeğin kanadı aynı görevi yaptıkları halde yapı
olarak birbirinden tamamen farklıdır.
Ampirik sınıflandırma yalnız nitel gözlemlere dayalı olarak yapıldığı için bilimsel olmaktan uzaktır. Bundan dolayı günümüzde geçerliliğini kaybetmiştir.
b) Homolog (Kökendeş) Organlar
Embriyonik gelişim sırasında aynı hücre gruplarından farklılaşarak gelişen (kökenleri aynı olan) dolayısıyla da yapıları birbirine çok benzeyen fakat görevleri farklı
olabilen organlardır.
İnsanın kolu, balinanın yüzgeci ve kuşun kanadı homolog organa örnek verilebilir. Üçü de aynı kemiklere sahip olmasına rağmen insanın kolu tutmaya, balinanın
yüzgeci yüzmeye, kuşun kanadı uçmaya yarar.
Farklı canlılara ait
I. Yarasanın kanadı
II. Sineğin kanadı
III. Fok balığının ön yüzgeci
IV. Kedinin ön ayakları
Yapılarından hangileri birbirleriyle homolog organdır?
16
BİYOLOJİ 2
Şekil 01.01: Homolog organlar
1.1.2.2. Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma
Canlıların, ilk devirlerden günümüze gelinceye kadarki birbirleriyle akrabalık
ilişkileri göz önüne alınarak yapılan sınıflandırmadır.
Bu sınıflandırmada canlıların morfolojik özelliklerinin yanı sıra;
* Biyokimyasal özellikleri
* Hücre yapıları
* Embriyolojik gelişmeleri
* Anatomik benzerlikleri
* Fizyolojik benzerlikleri
* Köken (orijin) benzerlikleri
* Homolog organları
gibi faktörler de dikkate alındığı için doğru sonuç veren bir sınıflandırma çeşididir.
Filogenetik sınıflandırma yapılırken canlıların sahip olduğu homolog organlar dikkate alınır.
17
BİYOLOJİ 2
1.1.3 Canlıların Sınıflandırılmasındaki Bazı
Güçlükler
Bitki ve hayvanların ortak özelliklerini taşıyan ancak gerçek anlamda ne bitki
ne de hayvanlar âleminde sınıflandıramayacağımız pek çok çeşit canlı mevcuttur.
Bilim insanları, sınıflandırması çelişkili olan ilkel ve basit yapılı canlıları bitki ve hayvanlar âleminden ayrı tutma eğilimindedir. Örneğin öglena kloroplast taşıdığı için
bitki, kamçısı ile serbest hareket ettiği için ise hayvan kabul edilmektedir. Bu sorun,
sınıflandırmada canlıların hücresel yapıları göz önüne alınarak çözülmüştür.
Bilinen tür sayısı ve bu türlerin akrabalık dereceleri hakkında bilgilerimiz arttıkça türlerin sınıflandırma durumlarını belirlemede daha dikkatli olma zorunluluğu
ortaya çıkmıştır bu zorunluluğun giderilmesi de ek kategorilerin eklenmesi ile çözülmüştür.
1.1.4 Canlıların Sınıflandırılmasında
Kullanılan Başlıca Kategoriler ve Bu
Kategoriler Arasındaki Hiyerarşi
Yapı ve görev bakımından birbirine benzer özelliklere sahip olan, doğada yalnızca kendi aralarında üreyebilen ve verimli (kısır olmayan) yavrular oluşturabilen
canlılar grubuna tür adı verilir. Linne’ ye göre; türlerin çeşidi ve sayısı değişmez. Ayrıca her tür içinde ideal bir tip bulunur.
Filogenetik sınıflandırma biliminin kurucusu Carolus Linnaeus (Karl Linne),
canlıları sınıflandırırken tür, cins, takım ve sınıf basamaklarını kullanmış fakat ilerleyen zamanlarda bu basamaklar yetersiz kaldığı için, şube ve familya basamakları da
ilave edilmiştir.
Adlandırma yapan bilim insanları da buna benzer şekilde her bir tür için ikili
adlandırma yöntemini kullanırlar. Bu ikili adlandırmada ilk ad türün ait olduğu cinsi
ifade eder ve ilk harfi büyük yazılır. İkinci ad tanımlayıcı ad olarak kullanılır ve küçük
harfle yazılır. İkisi birlikte tür adını oluşturur. Tür ve cins adları yazılırken eğik yazı
karakteri kullanılır.
Felis domesticus (Felis domestikus) kedinin, Felis leo (Felis leo) aslanın, Canis
familiaris (Kanis familiyaris) köpeğin, Canis lupus (Kanis lupus) kurdun bilimsel adıdır.
Canlılar arasındaki akrabalık derecesi birinci isme (cins adı) bakılarak belirlenebilir. İkinci isim (özel tanımlayıcı ad) akrabalık derecesi ile ilgili
bir anlam taşımaz.
Türler bu şekilde bilimsel olarak adlandırılır ve hiyerarşik gruplar içinde yer alır.
Türler cinslere, cinsler aile (familya) lere, aileler takımlara, takımlar sınıflara, sınıflar
18
BİYOLOJİ 2
şubelere, şubeler âlemlere yerleştirilir.
Günümüzde kullanılan sınıflandırma basamakları, en büyük sınıflandırma
basamağı olan alemden en küçük sınıflandırma basamağı olan türe doğru aşağıda
gösterilen basamaklardan meydana gelir.
Sınıflandırma basamakları arasında alemden türe doğru gidildikçe ;
* Birey sayısı azalır.
* Ortak özellik sayısı, benzerlik ve akrabalık derecesi artar.
* Çeşitlilik azalır.
Cins ismi
Tamamlayıcı ad
Populus
alba ( Akkavak )
Populus
nigra ( Karakavak )
Morus
alba ( Akdut )
Morus
nigra ( Karadut )
Pinus
nigra ( Karaçam )
Pinus
pinea ( Fıstık çamı )
Homo
sapiens ( İnsan )
Canus
lupus ( Kurt )
Canus
familiaris ( Köpek )
Felis
familiaris ( Kedi )
Felis
leo ( Aslan )
Felis
tigra ( Kaplan )
Felis
cheetah ( Çita )
Tablo 01.01: Canlıların isimlendirilmesi
Türden aleme doğru ise belirtilen durumların tersi geçerlidir.
Sınıflandırmada temel birim türdür.
19
BİYOLOJİ 2
Diğer bireyler bu ideal tiple karşılaştırılabilir.
Tablo 01.02: Sınıflandırma örnekleri
Canlıların bilimsel olarak adlandırılmasında kullanılan yönteme göre;
I.Capra domesticus
II. Felis domesticus
III. Canis lupus
IV. Felis leo
Olarak adlandırılan canlıların cins ve tür adlarına bakarak, hangilerinin birbirleriyle daha yakın akraba olduğu düşünülebilir
A. I ve II
B. I ve III
C. II ve III
D. II ve IV
E. III ve V
(1992-ÖSS)
20
BİYOLOJİ 2
Aynı türdeki bireylerin kromozom sayıları aynı iken, kromozomlarındaki genetik bilgiler farklıdır. Farklı türlere ait canlılarda aynı sayıda kromozom bulunabilir. Örneğin hem insanda hem de moli balığında kromozom sayısı 46 dır. Fakat kromozom
sayılarının aynı olması bu iki canlı grubunun benzer veya akraba olmasını gerektirmez. Çünkü önemli olan kromozom sayısı değil, kromozomlardaki bilgilerin nicelik
ve niteliğidir. Aynı türdeki bireylerin protein yapıları tamamen aynı olmamakla birlikte birbirlerine, diğer türlere ait bireylere göre daha çok benzerler.
Canlıların sınıflandırması ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A. Aynı türe ait bireylerin cinsleri de aynıdır.
B. Aynı tür canlıların kromozom sayıları aynıdır.
C. Bir aile içinde çok sayıda tür bulunabilir.
D.Bir aile birden fazla takım içinde bulunabilir.
E. Kromozom sayıları aynı olan iki canlı farklı sınıflara ait olabilir.
Şekil 01.02: Canlıların sınıflandırılması
21
BİYOLOJİ 2
1.2 Canlı Âlemi ve Özellikleri
Günümüzde sınıflandırma basamakları geçmişte yapılan sınıflandırma yöntemlerine göre değişiklik gösterir. En son kabul edilmiş sınıflandırma yöntemi, Carl
Woese’nin (Karl Vos) 1990’da yapmış olduğu sınıflandırmadır. Woese alemden daha
üst bir sınıflandırma basamağı olan ve “Domain (domein)” adı verilen bir taksonomi
birimi kullanmıştır. Bu sınıflandırmaya göre canlılar “Bacteria (bakteriler)”, “Archaea
(arkeler)” ve “Eukarya (ökaryotlar)” olmak üzere üç domain altında toplanmışlardır.
Bu üç domain ise bakteriler, arkeler, protisler, bitkiler, mantarlar, ve hayvanlar olarak
altı âlem altında sınıflandırılır.
Domain
1 - Eukarya
2 - Archaea
3 - Bacteria
Protistler (Protista)
Alem
Bitkiler (Plantae)
Mantarlar (Fungi)
Arkeler
Bakteriler
Hayvanlar (Animalia)
1.2.1. Bakteriler
Tablo 01.03: Canlılar âlemi
Dünyada sayısı en fazla olan canlı grubudur. Bakteriler toprak, tatlı ve tuzlu su,
canlı vücudu ve ölmüş organizmalar gibi çok değişik ortamlarda yaşayabilmektedir.
Birçoğu faydalı canlı grubu olup, bazı türleri zararlı özellik göstermektedir. Basit kültür ortamlarında rahatlıkla çoğalabilmektedirler.
1.2.1.1. Bakterilerin Yapısı
Prokaryot hücre yapısına sahip olan bakteriler dıştan hücre zarı
ve hücre duvarı ile kuşatılmışlardır.
Hücre duvarı, peptidoglikan adı verilen kısa peptid zincirleriyle bağlanmış bir polisakkarittir.
Fotosentez yapan bakterilerde ise klorofil pigmenti bulunur.
Sitoplazmada bakteri DNA sından
daha küçük halkasal yapıda DNA
molekülleri de bulunabilir. Sayıları
1-10 arasında değişebilen bu yapılara plazmit denir.
Şekil 01.03: Bakterilerin genel yapısı
22
BİYOLOJİ 2
Plazmitler bulundukları bakterilere antibiyotiklere veya kimyasal maddelere
karşı direnç gibi özellikler kazandırırlar. Bakteriler pasif veya aktif hareketli olabilirler.
Aktif olarak hareket edebilen bakterilerde kamçı bulunur. Bakterilerde pilus
adı verilen uzantılar çeşitli yüzeylere ve birbirlerine tutunmalarında görev alırlar.
Oksijenli solunum yapan bakterilerde mezozom adı verilen hücre zarı girintileri de
bulunur.
1.2.1.2. Endospor Oluşumu
Bazı bakteriler uygun olmayan ortam şartlarında su kaybederek ve kalın bir
örtü oluşturarak kendilerini koruma altına alırlar. Bu şekildeki oluşuma endospor
denir.
Endospor halindeki bakterinin metabolizma hızı en düşük seviyededir.
Şekil 01.04: Endospor
1.2.1.3. Bakterilerin Üremesi
Bakterilerde eşeyli ve eşeysiz üreme görülebilir.
a) Eşeysiz üreme: Bütün bakterilerde görülür. Bakterilerdeki eşeysiz üreme
ikiye bölünme şeklinde gerçekleşir. Eşeysiz üreme ile çoğalan bakterilerde kalıtsal
çeşitlilik görülmez.
23
BİYOLOJİ 2
b) Eşeyli üreme: Bakterilerde görülen eşeyli üremeye konjugasyon denir.
Bakterilerin konjugasyonunda iki bakteri arasında önce sitoplazmik bağlantı
kurulur. Daha sonra bakteriler arasında
plazmit adı verilen DNA parçacıklarının
aktarımı gerçekleşir.
Konjugasyon sonunda bakteri sayısı artmaz. Ancak bu olay sayesinde kalıtsal çeşitlilik sağlandığı için daha dayanıklı formlar oluşturulabilir
Şekil 01.05: Bakterilerde eşeysiz üreme
Şekil 01.06: Bakterilerde eşeyli üreme
24
BİYOLOJİ 2
1.2.2 Arkebakteriler
Arkeler prokaryot hücresel yapıya sahip olan ve birçok özellik bakımından
bakterilere benzerlik gösteren tek hücreli canlılardır. Zorlu şartlara uyum sağlamış
canlılardır.
1990’larda yapılan çalışmalarda sistematik üzerine çalışan bilim insanları bu
canlıları bakterilerden ayırmayı önermişlerdir. Bu ayırım canlının; hücresel, metabolik ve filogenetik özellikleri ile gen yapılarına bakılarak yapılmıştır.
Arkeler yaşadıkları çevresel koşullara göre dört grupta incelenebilirler.
Resim 01.01: Arkeler
Metanojenik Arkeler (Metanojenler) Zorunlu anaerobik organizmalardır. Oksijen bu canlılar için zehir etkisi yapar.
Genellikle oksijence fakir olan bataklık, pis sular, çöplükler gibi alanlarda bulunan çürümekte olan maddelerle beslenirler.
Bazı türleri ise kemosentez yapar. Bu olaylar sırasında bataklık gazı da denilen
metan (CH4) ortaya çıkar.
&
(CO2 + 4H2
CH4 + 2H2O) Bazı türleri otçul canlıların sindirim sisteminde yaşarken, diğer bazı türleri okyanusların derinliklerindeki dibe çökmüş organik
maddelerle beslenir.
Pis suların arıtımında bu canlılardan faydalanılır.
Aşırı Tuzcullar (Halofiller) Büyük Tuz Gölü ve Kızıl Deniz gibi çok tuzlu alanlarda
yaşarlar.
Bazı türler tuzluluğa sadece dayanırken, bazıları büyümek için deniz suyundan on kat fazla tuz oranına (% 36’lık) gereksinim duyarlar.
25
BİYOLOJİ 2
Ortamdaki yüksek tuz oranı halofiller için önemli bir potansiyel enerji kaynağıdır. Halofil kolonileri mor-kırmızı renkte görünürler.
Aşırı Termofiller Sıcak ortamlarda yaşarlar.Genellikle 60-80 °C sıcaklığa sahip
ortamlarda yaşayabilirler. Bazı türler 105 °C ve daha yüksek sıcaklıklardaki yanardağ
bacalarının etrafında ve derin deniz termal çukurlarında yaşayabilirler.
Soğuk Seven (Psikrofilik Arke) Suyun donma noktasına yakın sıcaklık aralıklarında yaşamaya uyum sağlamışlardır.
Aşağıda verilenlerden hangisi bakteriler ile arkeler arasındaki ortak özelliklerden birisi değildir?
A. Gram boyama
B. Farklı şekillere sahip olma
C. Solunum ile enerji üretme
D.Saprotif olarak beslenebilme
E. Aşırı özelliklere sahip ortamlarda yaşama
1.2.3. Protista Âlemi
Yaşamsal faaliyetlerin
büyük bir kısmını sitoplazmalarındaki organellerde
gerçekleştirirler. Çekirdek
zarı ve zarlı organelleri bulunan ökaryot canlılardır.
Çoğu bir hücreli olan
mikroskobik canlılardır. Ancak çok hücreli türleri de bulunur. Tatlı sularda yaşayanlarda fazla suyu dışarı atan
kontraktil kofulu bulunabilir. Bir hücreli algler, diatomŞekil 01.07 Protistaların genel yapısı
lar, amip, plazmodyum, terliksi hayvan ve öglena protista aleminde incelenen canlılara örnek olarak verilebilir.
Nemli topraklar, su birikintileri, hayvanların vücut sıvıları gibi çok farklı ortamlarda yaşayabilirler. Tek tek, koloni halinde, serbest ya da parazit olarak yaşayan
formları bulunur.
Protista grubuna ait canlıların oluşturduğu kolonilere örnek olarak Volvox ve
Pandorina kolonileri verilebilir.
Protista silliler, kamçılılar, kök ayaklılar, sporlular, algler ve cıvık mantarlar olmak üzere altı grupta incelenir.
26
BİYOLOJİ 2
Resim 01.02: Volvoks, eudorina, pandorina
Silli protistalar tatlı sularda yaşayan türlerde bulunan kontraktil kofullar, hücre
içindeki fazla suyu atarak ozmotik dengeyi sağlar.
Sillilerin yapılarında büyük ve küçük olmak üzere iki çekirdek bulunur. Büyük
çekirdek, hücre metabolizmasını düzenlerken küçük çekirdek üreme olaylarını düzenler.
Bazı türleri trikosist adı verilen zehirli ipliksi zıpkınlara sahiptir. Trikosistler düşmana karşı savunmada ve avlanmada etkili olmaktadır.
Hücre zarının hemen altında hücre şeklinin sabit kalmasını sağlayan bir protein tabaka bulunur.
Bu tabakaya pelikula adı verilir. Siller hücre zarının hemen altındaki mikrotübül sistemi ile bağlantılıdır.
Silliler besinlerini dış ortamdan hazır olarak alan heterotrof canlılardır. Besinler
ağız bölgesinden koful oluşturularak alınır.
Paramesyum, stentor, spirostomum bu grubun örnekleridir. Sindirim artıkları
ise hücre anüsünden dışarı atılır. Eşeysiz üremeyi bölünerek, eşeyli üremeyi konjugasyonla gerçekleştirir.
Kamçılı protistalar hareket organeli olarak kamçı bulunduran canlılardır. Bazı
türleri kloroplast taşıdığından ototrof olarak beslenirken, bazı türleri ise heterotroftur.
Öglena ve tripanosoma kamçılıların en tanınmışlarıdır.
Öglena türleri kloroplast bulundurduklarından ışıklı ortamda fotosentez yaparak organik besin üretirler.
Resim 01.03: Spirostomum, paramesyum
27
BİYOLOJİ 2
Karanlıkta ise besinleri hazır olarak alıp heterotrof beslenirler (Hem
ototrof hem heterotrof beslenme şekli). Kamçılarının kök kısmında ışığa duyarlı göz lekesi bulunur. Hücre zarının
altında pelikula bulunur.
Kloroplast bulundurup fotosentez yaptığı için bitkisel, kamçısıyla aktif
hareket ettiği için hayvansal özelliğe
sahiptirler. Üremeleri ikiye bölünme
şeklinde eşeysiz olarak gerçekleşir.
Resim 01.04: Öglena
Tatlı sularda yaşayanlarda hücrenin su dengesinin ayarlanmasında etkili olan
kontraktil kofulları bulunur.
Kökayaklı protistalar, silliler ve kamçılılara göre daha basit yapılı organizmalardır. Oluşturdukları yalancı ayaklar. Hareket ve besin yakalamada görev yapar.
Bazı türlerin belirgin bir şekli bulunmazken bazı türleri kalsiyum karbonat
veya silisten yapılmış sert yapılı kabukla kaplıdır.
Amip, foraminifera, radiolaria bu grubun örnekleridir. Amipler genellikle tatlı
sularda yaşarlar. Fazla suyu dışarı atan kontraktil koful bulundururlar.
Kötü ortam şartlarında şeklini değiştirir ve dış kısmında koruyucu bir kist oluştururlar. Heterotrof olarak beslenirler.
Besinlerini dış ortamdan yalancı ayakları ile alır ve besin kofulu içinde sindirirler. Çoğu serbest olarak yaşar ancak parazit türleri de bulunur.
Örneğin, insanda amipli dizanteriye sebep olan türü vardır. İkiye bölünme şeklinde eşeysiz olarak çoğalırlar.
Resim 01.05: Foraminifera, amip
28
BİYOLOJİ 2
Sporlu protistalar, hareket organelleri bulunmayan canlılardır. Besinlerini bulundukları ortamdan difüzyon ile hazır olarak alırlar. Tamamı heterotroftur.
Ancak besin kofulu oluşturmazlar. Birçok türü hayvanlarda parazit olarak yaşar. Üremeleri birbirini takip eden eşeysiz ve eşeyli üreme ile gerçekleşir (Metagenez). En önemli örneği insanda sıtma hastalığına neden olan Plazmodyumdur (Plazmodyum malarya).
Algler tek hücreli ve çok hücreli türleri bulunur. Diyatom, klamidomos tek hücreli algler için, ulva (deniz marulu) ve ulotriks ise çok hücreli alglere örnek verilebilir.
Çok hücreli türlerinde organ ve sistem farklılaşması yoktur.
Resim 01.06: Ulotriks, ulva
Bu nedenle bitkilerdeki gibi gerçek kök, gövde ve yapraklar bulunmaz. Algler
kloroplast bulundurdukları için fotosentez yapabilirler.
Bu canlılar suda yaşayan hetetrotrof organizmaların temel besin ve O2 kaynağıdır. Bir kısmı kamçıları sayesinde uygun ortam bulabilmek için yer değiştirebilirken, bir kısmı hareketsizdir.
Hücre çeperine sahiptirler. Bölünerek veya sporla çoğalabilirler. Algler bulundurdukları pigment çeşitlerine göre gruplandırılabilirler. Yeşil algler, kahverengi
(esmer) algler, altın sarısı ve kırmızı algler örnek verilebilir.
Resim 01.07: Yeşil, kahverengi, kırmızı algler
Cıvık mantarlar belirgin bir hücre şekilleri yoktur. Çok sayıda çekirdek bulundururlar. Çeper bulundurmazlar. Hareket ve beslenmede etkili olan yalancı ayakları
bulunur. Nemli, organik maddelerce zengin yerlerde serbest olarak yaşarlar. Saprofit olarak beslendiklerinden madde döngülerinde rol oynarlar. Eşeyli ve eşeysiz
olarak ürerler. Diktiyostelyum ve seratiyomiksela örnek olarak verilebilir.
29
BİYOLOJİ 2
Resim 01.08: Cıvık mantarlar
1.2.4 Mantarlar
Genellikle çok hücreli olan ökaryot canlılardır. Kök, gövde ve yaprak gibi organlara sahip değildirler. Hareketsizdirler.
Depo karbonhidrat olarak glikojen bulundururlar. Kloroplast ve diğer plastit
çeşitlerini bulundurmazlar. Bu nedenle fotosentez yapamazlar. Kitin yapılı hücre çeperleri bulunur. Tümü heterotroftur. Parazit veya çürükçül olarak beslenebilirler.
Parazit olanlar insanlarda; deride kaşıntı, saç kıran, ağız ve boğazda pamukçuk
denilen hastalıklara neden olurlar. Çürükçül olanlar madde döngülerinde önemli
rol oynarlar. Bazıları hücrelerinde birden fazla çekirdek bulundurabilirler. Genellikle
eşeyli ve eşeysiz evrenin birbirini takip ettiği bir üreme şekli (metagenez) görülür.
Üreme olayları sırasında spor oluşumu görülür.
Uygun koşullara sahip ortamlarda sporların gelişmesiyle yeni mantarlar oluşur. Bir hücreli mayaların dışında kalan mantarların yapısında hif adı verilen ipliksi
yapılar bulunur.
Hiflerin kendi aralarında birleşmeleri ile miselyumlar oluşur. Miseller canlının
bulunduğu ortama tutunmasında ve beslenmesinde etkili olur.
Plastitlerinin olmaması, glikojen depolamaları ve heterotrof yaşamaları
ile hayvanlara, çeperli olmaları, sporla çoğalmaları ve hareket etmemeleri ile bitkilere benzerler. Gıda ve fermantasyon endüstrisi, ilaç sanayi ve çeşitli ürünlerin elde
edilmesinde kullanılırlar.
Bazı antibiyotik çeşitleri, peynir, alkol ve ekmek yapımında mantarlardan yararlanılır. Kültür mantarları ve bazı zehirsiz kırsal mantarlar yiyecek olarak tüketilmektedir. Protein, vitamin ve mineral yönüyle zengindirler.
30
BİYOLOJİ 2
Mantarlar üreme şekillerine veya yapılarına göre sınıflandırılabilirler. Maya
mantarları, küf mantarları, şapkalı mantarlar ve parazit mantarlar önemli mantar
gruplarıdır.
Resim 01.09: Mantarlar
Maya mantarları sıvı ya da nemli ortamlarda yaşayabilen tek hücreli mantarlardır. Mantarların genelinden farklı olarak hifsi yapı bulundurmazlar. İkiye bölünme
veya tomurcuklanma ile eşeysiz olarak çoğalırlar.
Şapkalı mantarlar çayırlık alanlarda, ağaçların altında yetişen şemsiye görünümündeki mantarlardır. Bazı türleri besin olarak tüketilirken bazı türleri oldukça
zehirlidir. Sporlar aracılığı ile çoğalırlar.
Resim 01.10: Maya mantarları
Küf mantarları miselyumları iyi gelişmiş olduğundan çok farklı ortamlarda
yaşayabilirler. Saprofit olan türler besinlerin üzerinde hızla çoğalarak küflenmeye
neden olurlar.
31
BİYOLOJİ 2
Resim 01.11: Şapkalı mantar, küf mantarı
1.2.5 Bitkiler
Ökaryot hücrelerden oluşan gelişmiş bir organizasyona sahip çok hücreli canlılardır. Genellikle toprağa bağlı olarak yaşarlar ve aktif olarak yer değiştirme hareketi yapamazlar. Selülozdan oluşan hücre çeperleri vardır. Depo karbonhidratları
nişastadır. Kloroplast ve diğer plastitleri bulundururlar. Kloroplastları sayesinde fotosentez yaparak ototrof olarak beslenirler.
Bitkiler; damarsız tohumsuz, damarlı tohumsuz ve damarlı tohumlu bitkiler
olmak üzere üç grupta incelenirler.
Şekil 01.08: Bitkilerin sınıflandırılması
1.2.5.1 Damarsız Tohumsuz Bitkiler
İletim demetleri bulunmayan bitki gruplarıdır. Çiçekleri olmadığından tohum
ve meyve oluşturamazlar. Üremeleri, eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip ettiği
döl değişimi (metagenez) şeklinde olur.
32
BİYOLOJİ 2
Eşeysiz üremeleri sporlarla olur. Üremeleri suya bağımlıdır. Gerçek anlamda
kök, gövde ve yaprak farklılaşması içermezler. Ancak gövde ve yaprağa benzer görünümdeki toprak üstü kısımları bulunur. Toprağa ise rizoit adı verilen kök benzeri
yapılarla bağlanırlar. Ciğer otları, boynuzlu ciğer otları ve kara yosunları damarsız
bitkilerdir.
1.2.5.2 Damarlı Tohumsuz Bitkiler
İletim demetleri bulunan sporlu bitkilerdir. Tohum ve meyve oluşturmazlar,
sporla çoğalırlar. Gerçek kök, gövde ve yaprakları rizom adı verilen toprak altı gövdelere sahiptirler. Daha çok ılık ve nemli bölgelerde yaşarlar.
Üremelerini eşeysiz ve eşeyli üremenin birbirini takip ettiği metagenez ile gerçekleştirirler. Eğrelti otları, kibrit otları, atkuyrukları bu gruba örnek oluşturur.
Resim 01.12: Eğrelti otu, kibrit otu, atkuyruğu
1.2.5.3 Damarlı Tohumlu Bitkiler
Tohum üreten, iletim demetli bitkilerdir. Gerçek kök, gövde ve yaprakları bulunur.
a) Açık Tohumlular
Açık tohumluların gerçek çiçekleri yoktur. Üreme yapıları, pul benzeri özelleşmiş yapraklardan oluşan bir küme şeklindedir. Bu yapıya kozalak adı verilir.
Resim 01.13: Erkek ve dişi kozalak
33
BİYOLOJİ 2
Yaprakları çoğunlukla iğne şeklindedir ve kurak koşullara uyum sağlayacak
özelliklere sahiptir. Çok yıllık odunsu bitkilerdir; otsu formları yoktur. Çoğunda besi
doku (endosperm) döllenme olmadan gelişir. Bundan dolayı endosperm (n) kromozomludur.
Çenek sayısı değişkendir. Örneğin, çam türleri polikotiledon (çok çenekli)
bitkilerdir. Çam, ardıç, servi, köknar, ladin türleri açık tohumlu olan bitkilerdir.
b) Kapalı Tohumlular
Gerçek çiçek, meyve ve tohum taslakları vardır. Tohum, yumurtalığın gelişerek
oluşturduğu meyvenin içinde bulunur. Büyük bir kısmı mevsime bağlı olarak kışın
yapraklarını dökerler. Besi dokusu olan endosperm döllenme sonucu oluşur ve 3n
kromozomludur.
Tek yıllık veya çok yıllık kapalı tohumlu bitki türleri vardır. Örneğin elma, armut, şeftali, kiraz, vişne ve gül kapalı tohumlu olan bitkilerdir.
Kapalı tohumlu bitkiler tohumlarındaki çenek sayılarına göre, tek çenekli
ve çift çenekli bitkiler olmak üzere iki grupta incelenir.
Resim 01.14: Kapalı tohumlular
1. Tek Çenekli Bitkiler (Monokotiledonlar)
Embriyolarında tek çenek yaprağı bulunduran kapalı tohumlu bitkilerdir. Yaprakları şerit şeklinde, ince, uzun olup paralel damarlıdır. Bu yaprak tipinde yaprak
damarlarının kalınlığı birbirine yakındır. Damarlar birbirine paralel şekilde düz çizgi
halinde uzanır.
Resim 01.15: Tek çenekli bitkiler (orkide, buğday, lale)
34
BİYOLOJİ 2
Kökleri saçak kök şeklindedir. Bu kök tipinde gövdeden çıkan çok sayıda kök
yaklaşık olarak aynı uzunluk ve kalınlığa sahiptir. Çoğunluğu bir yıllık olan otsu gövdeye sahip bitkilerdir.
İletim demetlerinin gövdedeki dizilişi düzenli değildir. Enine kalınlaşmayı sağlayan bölünür doku olan kambiyum dokusu bulunmaz. Buğday, lale, orkide ve mısır
tek çenekli bitkilerdir.
2. Çift Çenekli Bitkiler (Dikotiledonlar)
Embriyolarında iki çenek yaprağı bulunduran kapalı tohumlu bitkilerdir. Yaprakları genellikle ağsı damarlıdır. Ağsı damarlanmada yaprağın ortasında büyük bir
ana damar bulunur. Bu ana damardan çıkan daha ince olan çok sayıdaki damar tüm
yaprak yüzeyine yayılır.
Kökleri kazık kök şeklindedir. Bu kök tipinde gövdeden çıkan nispeten kalın
olan bir ana kök ve bu ana kökten çıkan çok sayıda yan kök bulunur.
İletim demetlerinin gövdedeki dizilişi düzenlidir. Enine kalınlaşmayı sağlayan
kambiyum dokusu bulunur. Örneğin elma, badem, bakla, domates gibi bitkiler çift
çeneklidir.
Resim 01.16: Çift çenekli bitkiler (badem, domates, elma)
1.2.6. Hayvanlar
Heterotrof beslenme şekline sahip çok hücreli organizmalardır. Genellikle hareketlidirler. Ancak süngerler ve bazı sölenterler gibi hareketsiz olanları da vardır.
Hücreleri çepersizdir ve plastit çeşitlerini bulundurmaz.
Şekil 01.09: Hayvanlar aleminin sınıflandırılması
35
BİYOLOJİ 2
Büyüme ve gelişmeleri sınırlıdır. Hayvan gruplarının çoğunda kas, sinir, epitel gibi dokular gelişmiştir. İskelet yapılarına göre omurgasızlar, ilkel kordalılar ve
omurgalılar olmak üzere üç ana gruba ayrılırlar.
1.2.6.1. Omurgasızlar
Hayvanlar aleminin en geniş grubudur. Omurgası olmayan canlılardır. Bazılarında vücudun dış kısmını örten ve destekleyen dış iskelet, bazı türlerde ise basit bir
iç iskelet bulunur. Bazıları suda, bazıları karada yaşarlar.
Sinir şeritleri varsa, vücudun karın kısmındadır. Omurgasız hayvanlar altı gruba ayrılarak incelenirler.
a) Süngerler
Herhangi bir gelişmiş sisteme sahip olmayan basit yapılı canlılardır. Tatlı sularda ve denizlerde yaşarlar. Vücutları torba şeklinde olup yapılarında por denilen
delikler bulunur.
Vücut boşluğunda yakalı ve kamçılı hücreler bulunur. Embriyonik gelişim sırasında mezoderm oluşmadığı için vücut boşluğunda organları yoktur. Sinir ve kas
sistemleri bulunmaz. Bir zemine bağlı olarak yaşarlar ve hareketsizdirler. Sarı, gri,
kırmızı, mavi ve siyah renkte olabilirler.
Resim 01.17: Süngerler
b) Sölenterler
Vücutlarının merkezinde sindirim boşlukları vardır. Vücut boşluğu, hem ağız,
hem de anüs görevi yapan tek açıklıkla dışarı açılır. Bu açıklığın etrafında tentakül
adı verilen uzantılar bulunur. Tentaküller savunma ve beslenmede etkili olurlar.
Vücutları iki embriyonik tabakadan (ektoderm ve endoderm) oluşur. Mezoderm (orta deri) tabakası yoktur.
Solunum ve boşaltım vücut hücreleri ve su ortamı arasında difüzyonla gerçekleşir.İlk sinir sistemi sölenterlerde görülür. Vücutlarında ağ şeklinde düzenlenmiş
sinir hücreleri bulunur.
36
BİYOLOJİ 2
Resim 01.18: Sölenteller
c) Solucanlar
Vücutları üç farklı embriyonik tabakadan (ektoderm, endoterm ve mezoderm)
oluşur. Çoğu tatlı sularda yaşar. Denizlerde ve karada yaşayan türleri de bulunur.
Serbest olarak yaşayan türleri olduğu gibi parazit olarak yaşayan türleri de bulunur.
Çoğunlukla eşeyli olarak ürerler. Ancak eşeysiz olarak da çoğalabilirler. Yassı,
yuvarlak ve halkalı solucanlar olmak üzere üç gruba ayrılırlar.
Resim 01.19: Solucanlar (tenya, toprak solucanı, kancalı kurt)
1. Yassı Solucanlar
Vücutları yassı, ince ve uzundur. Oksijen ve karbondioksit alışverişi vücut yüzeyinden difüzyonla olur. Etçil olarak serbest yaşayan türleri olduğu gibi parazit türleri de bulunur. Parazit türlerinin bazılarında (tenya gibi) sindirim sistemi yoktur.
Sindirim boşluğu vücut içine doğru dallanmıştır ve tek açıklığa sahiptir.
Rejenerasyon (yenilenme) yetenekleri fazladır. Tenya, planarya ve karaciğer
kelebeği bu grubun örneklerindendir.
2. Yuvarlak Solucanlar
Vücutları yuvarlak ve uzundur. Solunum ve boşaltım olayları vücut yüzeyinden difüzyon ile gerçekleştirilir. Vücutları ağız ve anüs olmak üzere iki açıklıkla dışarı açılır.
Parazit olarak yaşayanları olduğu gibi toprak ve suda serbest olarak yaşayan
türleri de vardır. Basit bir sinir sistemleri vardır. Kasları sayesinde hareket ederler.
Ayrı eşeylidirler. Kancalı kurt, bağırsak solucanı ve kıl kurdu bu gruba örnek
olarak verilebilir
37
BİYOLOJİ 2
3. Halkalı Solucanlar
Vücutları halka şeklindeki bölmelerden meydana gelmiştir. Vücutlarında baş
bölgesi ayırt edilebilir.
Sindirim kanalı ağız ve anüs olmak üzere iki açıklık bulundurur ve özelleşmiş bölmelerden meydana gelir. Kapalı dolaşım sistemi görülür. Bu dolaşım tipinde kan daima
damarlar içinde dolaşır, doğrudan vücut boşluklarına yayılmaz. Gaz değişimi suda yaşayanlarda solungaçlar, karada yaşayanlarda nemli vücut yüzeyi ile gerçekleşir.
Sinir sistemleri ve basit yapılı duyu organları bulunur. Boşaltım nefridyumlarla
yapılır. Hermafrodittirler (Çift cinsiyetli).
Serbest olarak yaşayan türleri ekolojik açıdan önemlidir. Örneğin toprak solucanı toprağın havalanmasında ve su geçirgenliğinin artmasında etkili olur. Bu durum ise toprağın verimliliğini artırır. Toprak solucanı ve sülük bu grubun örneklerindendir. Bazı türleri ise tıpta tedavi amaçlı veya ilaç üretiminde kullanılmaktadır.
d) Yumuşakçalar
Vücutları yumuşaktır. Dıştan bölmesiz görülürler. İki açıklık taşıyan tüp şeklinde sindirim sistemleri bulunur. Sindirim sistemi özel bölmelerden meydana gelir.
Bazılarında vücudun dış kısmı kabukla örtülüdür.Kabuğun hemen altında
manto adı verilen ince bir vücut örtüleri vardır. Suda yaşayanlar solungaç solunumu yapar. Karada yaşayanlar ise manto boşluğunun genişlemiş yüzeyi ile solunum
yaparlar.
Karın bölgesindeki kaslı ayakları ile hareket ederler.Çoğunda açık dolaşım sistemi görülür.
Yumuşakçaların bir sınıfı olan kafadanbacaklılarda ise (ahtapot ve mürekkep
balığı) kapalı dolaşım sistemi görülür.
Eşeyli olarak çoğalırlar. Döllenme suda gerçekleşir. Ahtapot, midye, salyangoz
ve mürekkep balığı bu gruba örnek olarak verilebilir
Resim 01.20: Yumuşakçalar (salyangoz, ahtapot, midye)
e) Eklem Bacaklılar
Kara yaşamına uyum sağlamış omurgasız grubudur. Vücutları baş, göğüs ve
karın olarak üç bölümden oluşmuştur. Hareket organları eklemlidir.
38
BİYOLOJİ 2
Açık kan dolaşımı görülür. Ayrı eşeylidirler. Gelişimleri doğrudan veya metamorfoz yoluyla gerçekleşebilir. Sinir sistemleri ve duyu organları vardır. Protein ve
kitinden oluşan dış iskeletleri bulunur.
Boşaltım organı olarak özelleşmiş yapılar olan malpighi tüpleri vardır. Gelişmiş sindirim sistemleri bulunur. Beslenme tiplerine göre sindirim sistemi özellikleri
farklılık gösterir.
Solunumları çoğunda trakelerle, örümceklerde kitapsı akciğerlerle, suda yaşayanlarda ise solungaçlarla olur. Vücutlarında çizgili kaslar bulunur.
1. Kabuklular
Vücutları sert bir kabukla kaplıdır. Kabuk aynı zamanda dış iskeleti oluşturur.
Genellikle tatlı su ve denizlerde yaşarlar. Bir kısmı ise karaların nemli bölgelerinde
yaşar.
Resim 01.21: Kabuklular (karides, ıstakoz, yengeç)
Solungaç solunumu yaparlar. Besin ve ekonomik değerleri nedeniyle özel olarak üretilen türleri bulunur. Karides, yengeç ve istakoz bu gruba örnek oluştururlar.
2. Örümcek, Akrep ve Keneler
Eklemli dört çift ayağa sahiptirler. Baş ve göğüs bölgesi birbiriyle kaynamış
durumdadır. Antenleri yoktur. Örümcek, kene, akrep ve akar bu grupta incelenir.
Resim 01.22: Kene, akrep, örümcek
3. Çok Ayaklılar
Vücutları uzun ve bölmelidir. Her bölmeden bir veya bir çift ayak çıkar. Derileri
pullarla kaplıdır.
Kırkayaklarda yaklaşık 200 ayak vardır. Bazı türleri zehirlidir. Kırkayak ve çiyan
bu grubun örnekleridir.
39
BİYOLOJİ 2
f) Böcekler
Resim 01.23: Çok ayaklılar (kırkayak, çiyan)
Vücutları baş, gövde ve karın olmak üzere üç bölümde incelenir. Göğüs bölümünden üç çift ayak ve bazı türlerde iki çift kanat çıkar. Antenleri vardır. Dış iskelet
kitin yapıdadır. Dış iskelet büyümeyi engellediğinden zaman zaman değiştirilir.
Trake solunumu ve açık dolaşım sistemi görülür. Yumurtalarında embriyo
gelişimi için yeterli besin olmadığından gelişim sırasında başkalaşım (metamorfoz)
geçirirler. Yeryüzünde en fazla türü bulunan canlı grubudur. Arı, sinek, kelebek ve
karınca bu gruba örnek oluşturur.
Resim 01.24: Böcekler (arı, sinek, kelebek)
g) Derisi Dikenliler
Denizlerde yaşarlar. Kalker plakçıklardan oluşmuş iç iskeletleri vardır. Vücutları dikensi çıkıntılarla kaplıdır. Vücutlarının alt kısmında tüp ayak adı verilen yapılar
bulunur.
Tüp ayaklar vücuda dağılmış olan içi sıvı dolu kanal sistemiyle bağlantılıdır. Bu
sistem canlının hareketinde, gaz değişiminde, beslenme ve boşaltımda etkili olur.
Eşeyli ve eşeysiz olarak (rejenerasyon) çoğalabilirler. Deniz yıldızı, deniz hıyarı ve
deniz kestanesi derisi dikenli olan canlılardır.
Resim 01.25: Derisi dikenliler (deniz yıldızı, deniz hıyarı, deniz kestanesi)
40
BİYOLOJİ 2
1.2.6.2 İlkel Kordalılar
Kordalılar, ilkel kordalılar ve omurgalıları kapsayan bir üst sınıflandırma basamağıdır.
Bir hayvanın kordalı olarak adlandırılabilmesi için gelişminin en azından belli bir döneminde aşağıdaki dört özelliğe sahip olması gerekir:
1. Sırt bölümünde yer alan içi boş bir sinir kordonu,
2. Notokord. adı verilen destekleyici yapı,
3. Vücudun arka bölümünden dışa doğru uzanan kuyruk,
4. Genellikle solungaç yarıkları olarak adlandırılan yutak yarıkları
İlkel kordalılar sindirim sitemi ile sinir kordonu arasında Notokord (sırt ipliği)
denilen basit bir iskelet yapısına sahiptirler.
Bu iskelet bazılarında tüm yaşam boyunca, bazılarında ise yavru iken görülür. İlkel kordalılar; Tunicata (tulumlular) ve Cephalochordata (kafatassızlar) olmak
üzere iki grupta incelenir.
a) Tunicata (tulumlular)
Genellikle U biçiminde düzenlenmiş vücut yapısına sahiptir. Tunicatların tümünde metamorfoz görülür.
b) Cephalochordata (kafatassızlar)
Denizlerde yaşayan, yüzebilen, küçük deniz hayvanlarıdır. Kordalıların tipik
özellikleri ergin bireylerde de görülür. En iyi bilinen örnek Amphioxus (amfiyoksus)
tur.
Resim 01.26: Amphioxus
1.2.6.3 Omurgalılar
Sırt kısımlarında notokordun etrafında gelişen omurgaları vardır. Sinir kordonu ise gelişerek beyin ve omuriliği oluşturur. Tamamında iç iskelet bulunur. Bazı
omurgalılarda iskelet kıkırdak halindeyken, omurgalıların çoğunda iskelet sistemi
kemikleşmiştir.
Omurganın içinde sinir kordonu (omurilik) bulunur. Bütün omurgalılarda kapalı dolaşım sistemi görülür.
41
BİYOLOJİ 2
a) Balıklar
Suda yaşarlar. İç iskeletleri kemik veya kıkırdak yapıya sahiptir. Solungaç solunumu yaparlar. Çenesiz balıklar, kıkırdaklı balıklar ve kemikli balıklar olmak üzere üç
grupta incelenirler.
1. Çenesiz Balıklar
Denizlerde ve tatlı sularda yaşayan türleri bulunur. Çeneleri ve dişleri bulunmayan canlılardır. Yuvarlak olan ağızları ile balıkların vücuduna sıkıca tutunarak bir
delik açar ve hayvanın kanı ve diğer dokuları ile beslenirler. Gelişimleri sırasında metamorfoz görülür.
Resim 01.27: Çenesiz balıklar
Erginlerinde notokord bulunur. Oysa diğer omurgalılarda notokord sadece
embriyonik dönemde görülür. İskeletleri bütünüyle kıkırdaktan yapılmıştır. Pul içermeyen yumuşak bir vücut örtüleri vardır.
2. Kıkırdaklı Balıklar
İç iskeletleri kıkırdaktan oluşmuştur. Su içindeki asılı besinlerle, planktonlarla
veya diğer deniz hayvanlarıyla beslenebilirler. Derileri pul benzeri yapılarla kaplıdır
Yüzme keseleri bulunmaz. Eşeyli olarak çoğalırlar. Döllenme olayı vücut içinde gerçekleşir (iç döllenme). Bazıları döllenen yumurtaları suya bırakırken (dış gelişme),
bazı türlerde yumurta vücut içinde kalır ve gelişimini burada tamamlar (iç gelişme).
Resim 01.28: Kakırdaklı balıklar (köpekbalığı, vatoz)
42
BİYOLOJİ 2
İç gelişme görülen balıklar yavrularını doğurur. Köpek balığı ve vatoz balığı bu
grupta incelenir.
3. Kemikli Balıklar
Kalpleri iki odacıklıdır. Kalplerinde daima kirli kan bulunur. Kalpten çıkan kan
solungaçlara giderek temizlendikten sonra kalbe gelmeden doğrudan dokulara
gönderilir.
Bu nedenle vücutta temiz kan dolaşır. Balıkların çoğunda dış döllenme ve dış
gelişme görülür. Bazı türlerde ise iç döllenme görülür ve yavrular doğururlar.
Resim 01.29: Kemikli balıklar (mersin morinası, pirana, deniz atı)
b) Kurbağalar
Suda ve karada yaşamaya uyumlu oldukları için iki yaşamlılar olarak adlandırılırlar. Sulu ve nemli bölgelerde yaşarlar. Kalpleri üç odalıdır. Vücuttan gelen kirli kan
ve akciğerlerde temizlenen kan kalpte karışır. Bu nedenle vücutlarında karışık kan
dolaşır. Vücut sıcaklıkları sabit değildir. Soğukkanlı canlılardır.
Resim 01.30: Kurbağalar (semender, ağaç kurbağası)
Kış uykusuna yatarlar. Yumurtalarındaki vitellüs (besin) miktarı yeterli olmadığı için, embriyoları gelişimlerini tamamlamadan yumurtadan çıkar. Bu dönemdeki
bireylere larva adı verilir. Larvalar gelişmelerini suda tamamlarken başkalaşım (metamorfoz) geçirip ergin kurbağaları oluştururlar. Larva döneminde solungaç, ergin
dönemde akciğer ve deri solunumu görülür.
Akciğerleri basit bir kese şeklindedir. Derilerinde mukus salgılayan bezleri
bulunduğu için deri daima nemli ve kaygandır. Nemli deri, gaz değişimine olanak
sağlar. Deri üzerinde vücut örtüsü bulunmaz. Dış döllenme ve dış gelişme görülür.
43
BİYOLOJİ 2
Döllenme ve gelişme ortamı su içidir. Semender ve ağaç kurbağası bu grup için
örnek oluşturur.
c) Sürüngenler
Karada ve suda yaşayan türleri vardır. Vücutları keratinden. yapılmış pullarla
örtülü olup, daima kurudur. Bazılarında deri değişimi (gömlek değiştirme) görülür.
Akciğer solunumu yaparlar. Vücut sıcaklıkları değişkendir. (Soğukkanlı canlılar) Timsahların dışındaki gruplarda kalp üç odalıdır ve kalpte yarım perde bulunur.
Ayrı eşeylidirler.
İç döllenme ve dış gelişme görülür. Timsahlarda kalp dört odacıklıdır. Bu nedenle kalpte kirli ve temiz kan karışmaz. Ancak kalpten çıkan atardamarlar arasında
bulunan panizza kanalı ile kirli ve temiz kan birbirine karışabilir.
Resim 01.31: Sürüngenler (Yılan, kertenkele, timsah)
d) Kuşlar
Vücutları keratinden meydana gelen tüylerle kaplıdır. Tüyler kuşlara özgü yapılardandır. Ön üyeleri kanat şeklinde farklılaşmıştır.
Ağızlarında diş yoktur, boynuzsu sert bir maddeden yapılı gagaları bulunur.
Akciğer solunumu yaparlar. Akciğerlerine bağlı hava keseleri bulunur. Alveol bulundurmazlar. Hava keseleri kemiklerin içine doğru uzamıştır. Vücut ısıları sabittir
(Sıcakkanlı canlılar). Kemikleri uçmayı kolaylaştıracak şekildedir.
Kemiklerin çoğu incedir ve büyük kemiklerin içi boştur. Bu özellik iskeletin
daha hafif olmasını sağlar. Kalpleri dört odalıdır.
Resim 01.32: Kuşlar (penguen, deve kuşu, kartal)
44
BİYOLOJİ 2
Yumurtaları sert bir kabukla örtülüdür. İç döllenme ve dış gelişme görülür.
Birçok türü kuluçkaya yatar. Penguen, tavuk, deve kuşu ve kartal bu gruba örnek
oluştururlar.
e) Memeliler
Vücutları genellikle kıllarla kaplıdır. İnsan ve balina dışındaki memelilerin genelinde vücut kıllardan oluşan kalın bir örtüyle kaplıdır. Kılların en önemli fonksiyonu ısı yalıtımını sağlamaktır.
Akciğer solunumu yaparlar. Akciğerleri alveollerden meydana gelmiştir. Ağızlarında bulunan dişler öğütmek, kesmek, parçalamak gibi farklı görevler için özelleşmiştir. En gelişmiş beyin yapısına sahip olan hayvan grubudur.
Birçok türünde öğrenme yeteneği bulunur. Göğüs ve karın boşluğu arasında
kaslı diyafram bulunur. Genellikle olgun alyuvarlarında çekirdek yoktur. Sesleri toplayan kulak kepçeleri vardır.
Vücut sıcaklıkları sabittir. (Sıcakkanlı canlılar) Yavrularını doğururlar ve sütle
beslerler. Yavru bakımı görülür.
Kalpleri dört odalıdır. Kirli ve temiz kan birbirine karışmaz. Genellikle iç döllenme ve iç gelişme görülür. Memeliler gagalı, keseli ve plasentalı memeliler olmak
üzere üç gruba ayrılırlar :
1. Gagalı memeliler (Yumurtlayan memeli)
Su kenarlarında yaşar, ayakları perdelidir. İç döllenme dış gelişme görülür.
Vücut içinde döllenen yumurta bir kabukla kuşatılarak vücut dışına bırakılır.
Resim 01.33: Ornitorenk
Yumurtaları yapı ve gelişim bakımından sürüngenlere benzer. Embriyo
yumurta içindeki vitellusla beslenir. Yumurtadan çıkan yavru anne sütü ile beslenir. Platipus (ornitorenk) ve karınca yiyenler bu grupta incelenir.
2. Keseli memeliler
Bu canlıların gelişimi sırasında embriyo kısa bir süre rahimde kalır. Gelişimini
tamamlamadan çok erken evrede doğan yavru, gelişimini anne karnındaki kese adı
verilen yapının içinde sütle beslenerek tamamlar. Kanguru, keseli ayı (koala), keseli
fare bu grup için örnek oluşturur.
45
BİYOLOJİ 2
Resim 01.34: Keseli memeliler (kanguru, koala)
3. Plasentalı memeliler
Günümüzde yaşayan memelilerin büyük kısmını oluşturur. Gelişim sırasında
embriyonun madde alışverişi ihtiyacı plasenta adı verilen özel bir yapı aracılığı ile
sağlanır. Plasenta ve embriyoyu birbirine bağlayan göbek kordonu bulunur.
Bu canlılarda yavru, gelişimini anne karnında tamamlar ve doğduktan sonra
bir süre anne sütü ile beslenir. Memelilerin büyük bir çoğunluğu bu gruptadır.
Resim 01.35: Plasentalı memeliler (at, inek, koyun)
1.2.7 Canlı Âleminin Biyolojik Süreçlere ve
Ekonomiye Katkıları
1.2.7.1 Bakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi
Bakteriler insan sağlığı için hem yararlı hem zararlı olabilir. Bakteriler halkasal
DNA’ya sahip olduğu için insülin gibi hormonlar, antibiyotikler, aşılar, kanser tedavisinde kullanılan bazı kimyasal biyoteknolojik yöntemlerle bakterilerden sağlanır.
Fotosentez yapan bazı siyanobakteriler dünyanın en büyük oksijen üreticileri iken
bazıları ise havanın serbest azotunu canlıların kullanabileceği duruma getiren tek
hücrelilerdir.
Tedavi ve hastalıklardan korumada bakterilerden elde edilen aşılar ve serumlardan yararlanılır.
İnsanın kalın bağırsağında yaşayan pek çok bakteri besinlerin ayrışmasını sağlarken, bazıları da K, E ve bazı B vitaminlerini sentezleyerek yararlı olur.
46
BİYOLOJİ 2
Mayalanma olayı ile yoğurt, sirke, turşu, peynir gibi besinler oluşur.
Tarım ve hayvancılıkta canlılara zarar veren canlılara karşı bakterilerden yararlanılır. Çürükçül bakteriler organik atıkları çürüterek bitkilerin yararlanabileceği
inorganik bileşiklere dönüştürür. Toprağı zenginleştirerek humuslu toprak oluşumuna yardımcı olur. Çürükçül bakteriler, doğada sınırlı miktarda bulunan maddelerin tekrar dönüşüp kullanılmasını sağlar. Bu yüzden bu bakterilere ayrıştırıcı bakteriler denir.
Patojen bakteriler ürettikleri toksin ile organizmaya zarar verir.
Bakteriler, kısa sürede çoğalmaları ve DNA’larının üzerinde protein bulunmaması sebebi ile hücre metabolizması ve moleküller biyolojik alanda yapılan çalışmalarda kullanılır.
Resim 01.36: Bakterilerin biyolojik ve ekonomik önemi
1.2.7.2 Arkebakterilerin Biyolojik ve Ekonomik
Önemi
Arkebakteriler bataklılarda, kirli sularda, termitlerin sindirim sisteminde selüloz parçalayıcı; hayvan gübrelerinde ve pis su arıtmalarında parçalayıcı olarak kullanılabilmektedir.
Arkebakteriler, enzimlerinin dirençli olması nedeniyle atık maddelerin zehirli
etkisinin azaltılması, düşük kaliteli metallerin biyolojik yollarla kullanılır hale gelmesi gibi endüstriyel alanlarda kullanılır. Ayrıca arıtma tanklarındaki atık suyun temizlenmesinde ve gübreden metan gazı üretiminde yararlanılmaktadır.
47
BİYOLOJİ 2
1.2.7.3 Protistaların Biyolojik ve Ekonomik Önemi
Protistler endüstri ve canlı atıkların parçalanmasında önemlidir.
Diatomlar tatlı su ve denizlerde yaşayıp hücre duvarlarında silisyum bulundurur. Bunlar öldükten sonra organik tortul kayaçları oluşturur. Diş macununda parlatıcı ve izalasyon maddesi olarak kullanılırlar. Ayrıca algler besin olarak da tüketilmektedir.
Resim 01.37: Protistaların biyolojik ve ekonomik önemi
Atıkların temizlenmesinde alglerden yararlanılır. Ayrıca antibiyotik üretiminde de kullanılır. Bir çeşit algden antibiyotik üretilir.
Algler yiyecekler, kozmetik ve tıbbi ürünlerin yapımında; plastik, yapay tahta
ve boya yapımında, pastacılıkta agar yapımında, tekstil sanayisinde kullanılır. Algler,
deniz ve okyanuslarda diğer canlılar için besin ve oksijen kaynağıdır. Bazen alglerin
su ortamında aşırı artması suyun kirlenmesine neden olup ışığın alt kısımlara geçmesine engel olur. Buna alg patlaması denir ve bu olay sonucunda sudaki canlılar
kirlilikten ölür.
1.2.7.4 Mantarların Biyolojik ve Ekonomik Önemi
Mantarlar, yeryüzünde madde döngüsünde görev aldıkaları gibi gıda, fermantasyon ve ilaç sanayinde de yer alır. Peynir, alkol, antibiyotik, ekmek, yapımında mantarlardan yararlanılır. Orman ekosisteminde CO2 salınımını gerçekleştirerek
toprağın yapısını, bitki gelişimine hazır hale getirir. Kültür mantarı yetiştiriciliği ekonomiye önemli katkı sağlar.
1.2.7.5 Bitkilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi
İnsanoğlunun toprağı işlenebilir hâle getirip tarım yapması 10 000 yıl öncesine dayanmaktadır. Yabani bitki ve meyveler toplanarak bunların tohumlarının yetiştirilip ıslah edilmesiyle bitkiler, dünya üzerinde gelişmeye başlamıştır. Binlerce bitki
türünden sadece 30 kadar tür bugün yediğimiz besinleri oluşturmaktadır. Ruhsatlı
ilaçların da %25’ten fazlası bugünkü bitkilerden elde edilmekte ve daha sonra da
yapay olarak sentezlenmektedir. Bitkiler oksijen sentezlenmesinde de önemli katkısı vardır.
48
BİYOLOJİ 2
1.2.7.6 Hayvanların Biyolojik ve Ekonomik
Önemleri
Süngerler, temizlik işlerinde kullanıldığı gibi ilaç ve kozmetik sanayisinde de
kullanılmaktadır. Mercanlardan süs eşyası yapılmaktadır.
Bazı solucan türleri balık yemi olarak kullanılmaktadır. Bazı midyelerden de
inci elde edilmektedir.
Böceklerden ise biyolojik mücadele için yararlanılmaktadır. Zararlı böcek türlerini yok etmek için yararlı böcek türleri çoğaltılmaktadır. Bu şekilde biyolojik mücadele sağlanmaktadır.
Balıklar, vücudumuz için gerekli olan çok değerli protein ve yağ kaynağıdır.
rıdır.
Kurbağalar, bilimsel çalışmalar için kullanılabilen, ideal laboratuvar hayvanla-
Zehirli hayvanların (yılan, örümcek, akrep vb.) zehirlerinden bazı ilaçlar yapılmaktadır.
Kuşlar; eti, yumurtası gibi ekonomik öneminin yanında kuş gübresi; fosfor,
azot, potasyuma minareleri bakımından da zengindir.
Memelilerin eti, sütü, derisi önemlidir. Derilerinden giyecek, ayakkabı, çanta
gibi ürünler üretilir. Memelilerden temizlik, ilaç ve kozmetik sanayisinde yararlanılır.
Bazı memeliler bilimsel çalışma¬larda deney hayvanı olarak kullanılır.
1.2.8 Virüsler
1.2.8.1 Virüs Nedir?
Virüsler çapı 20 nm’yi bulan, en küçük biyolojik varlıklardan biridir. Bazen biyolojik organizmalar olarak adlandırılsalar da hiçbir canlı âlemi altında sınıflandırılmayan ayrı bir gruptur. Herhangi bir organelleri ve metabolik aktiviteleri olmamasına rağmen protein kılıfı içinde DNA ya da RNA’ya sahip bu varlıkların canlı olup
olmadıkları önemli tartışma konularından biridir. Virüsler, ancak canlı bir hücrenin
içinde canlılık özelliği gösterip bu hücreden ayrıldığı zaman pasif duruma gecen
varlıklardır.
Virüslerin canlı özellikleri: Nükleik asit taşımaları, çoğalabilmeleri canlı özellikte olduğunu gösterir.
49
BİYOLOJİ 2
Şekil 01.10: Virüsler
Virüslerin cansız özellikleri: Virüslerin kristalleşmeleri, enerjilerini üretememeleri, enzim sistemle¬rinin ve metabolizmalarının olmaması onların cansız özellikte
olduğunu gösterir.
Resim 01.38: Aids ve uçuk virüsleri
Virüsler zorunlu parazitlerdir. Çoğalmak için mutlaka canlı hücreye ihtiyaç duyarlar. Her virüs çeşidi¬nin konak olarak kullandığı hücre çeşidi farklıdır.
PH, radyasyon, yüksek sıcaklık, kimyasal maddeler gibi faktörlerden etkilenirler.
Virüsler mutasyona uğrayabilir. İnsan vücudu virüslere karşı interferon denilen bir madde salgılar. Bu madde insan vücudunda bağışıklık sağlar.
50
BİYOLOJİ 2
Işık mikroskobunda görünmez ancak elektron mikroskobunda görünürler.
Çubuk, küre ve elips şeklinde olabilirler.
1.2.8.2 Virüsler ve Sağlığımız
a) Grip
Grip virüsleri, genetik materyali RNA olan üst solunum yollarına etki eden
virüslerdir. Grip, virüs enfeksiyonu olduğu için antibiyotikler tedavide işe yaramaz
çünkü antibiyotikler yalnızca bakterilere etki eder. Yaklaşık bir hafta içinde hastalık
kendiliğinden iyileşecektir ancak doktora gitmek ve 3-5 gün iyice dinlenmek gereklidir. Bol sıvı tüketilmesi de salgıların rahatça dışarı atılmasını sağladığından iyileşmeyi hızlandırır.
Virüs kaynaklı (viral) hastalıkların ve yeni virüs türlerinin ortaya çıkmasında
farklı süreçler etkili olmaktadır. Bunlar arasında belki de en hızlı gerçekleşeni mevcut virüslerin değişime uğramasıdır. Genetik materyali RNA olanların daha kolay değişime uğradığı, bununla beraber DNA virüslerinde de değişim sayısının çok düşük
olmadığı görülmektedir. Bu değişimler, aşı ile kazanılan yeni virüsler için etkisiz kalmasına neden olmaktadır. Aşı olsak da hasta olma ihtimalimizin yüksek olmasının
nedeni, aşının bir önceki yılın virüslerine karşı geliştirilmiş olmasından kaynaklanmaktadır.
Her yıl grip aşısı olsak da grip olma ihtimalimiz vardır. Her yıl grip
virüsünün yeni ve farklı çeşitlerinin ortaya çıkmasının nedeni ne olabilir?
b) Uçuk (Herpes)
Uçuk, Herpes simplex adı verilen virüs ailesine mensup olan bir virüsün neden
olduğu bulaşıcı bir hastalıktır. Uçuk hastalığı, aktif dönemlerinde kabarcıklar içinde
bulunan sıvıda bol miktarda virüs ihtiva eder. Bu dönemde bulaşıcı özellik göstermektedir.
Uçuk’tan Korunmak İçin Yapılması Gerekenler
Hastalık döneminde hastanın kişisel eşyaları kullanılmamalıdır. Bebek ya da
herhangi bir çocuk öpülmemelidir. Genital herpeste cinsel ilişkiden kaçınılmalıdır.
Uçuğa dokunulmamalı ve uçuğun kabuğu ile oynanmamalıdır. Dokunulursa
eller çok iyi yıkanmalıdır.
Uçuk çıkmaya başlamadan önce karıncalanma, kaşınma, yanma, sızlama gibi
birtakım belirtiler gösterir. Bu belirtiler hissedildiğinde ilgili yere varsa uçuk kremi
sürmek yerinde olur.
51
BİYOLOJİ 2
Uçuk tedavisinde buz tedavisi de olumlu sonuçlar vermektedir. Buz, uçuğun
üzerinde bir süre bekletilebilir.
c) Kuduz
Genellikle kedi ve köpeklerden bulaşır. Kuzey Amerika’da virüsün sık rastlandığı memeliler tilki, sincap, opossum, yarasa ve kokarcadır. Otçullar (inek, at, geyik) da
kuduza yakalanmalarına karşın genellikle hastalığı başkalarına bulaştırmadan ölür.
Kuduz, insanlara özellikle evcil hayvanlardan bulaşır.
Kuduz, bir hayvan hastalığıdır, seyrek olarak insana geçer. Bütün sıcakkanlı
hayvanlar kuduza yakalanmalarına karşın, yalnızca bazı türleri hastalığı bulaştırır.
Evcil ya da yabani hayvanlar (köpek, kedi, tilki, kurt, çakal, maymun, sırtlan, yarasa
vb.) ise başka hayvanları ve seyrek olarak da insanları ısırarak kuduzun yayılmasında
önemli rol oynar. Kuduz insanlara daha çok köpeklerden geçer. Kuduzun köpeklerden bulaşması, hayvanları aşılamanın zorunlu tutulması sonucunda günümüzde
ülkemizde azalmıştır. Kuduz virüsünü alan kediler de gerek ısırma gerek tırmalama
yoluyla hastalığı bulaştırabilir.
İnsanda Kuduzun Önlenmesi İçin Yapılması Gerekenler
Kuduz ya da kuduz kuşkusu olan hayvanların ısırması durumunda kesinlikle
en yakın ilgili kuruluşlara (belediye, sağlık kuruluşları vb.) bildirilmelidir.
Korunmada tek yol aşıdır.
Kuduz salgını olan bölgelerde yaşayan ya da hayvanlarla yakın ilişkisi olanların (veterinerler, avcılar, av bekçileri ve orman bekçileri, at bakıcıları, mezbaha görevlileri vb.) aşı yaptırmaları gerekir.
d) Hepatit B
Hepatit B sarılığın bir çeşididir. Hepatit yapan virüslerin başlıcaları hepatit A,
B, C, D ve E’dir. Bunlardan ülkemizde yaygın olanı hepatit B virüsüdür. Bu virüs nadir
de olsa karaciğer kanseri, siroz gibi ciddi hastalıklara yol açabilir.
Hepatit B virüsü kan ve vücut salgıları (meni, tükürük, ter, gözyaşı vb.) ve temas sonucu yayılabilir. Yayılımda en önemli etken ise kandır. Bulaşma yolları; iğne
ve diğer tıbbi cerrahi malzemelerin ortak kullanımı, cinsel ilişki, kan nakli ve dövme
yaptırırken kullanılan iğnelerdir. Özellikle kalabalık ve hijyenik standartların az olduğu yerlerde bu hastalığın bulaşma riski artmaktadır.
Hepatit B virüsünün vücuda girdikten sonra uzun bir kuluçka dönemi vardır
(40-180 gün). Hastalığa ait erken belirtiler baş ağrısı, ateş, yorgunluk, hâlsizlik, kırıklık, iştahsızlık, bulantı, kusma, karın ağrısı ve bazen de üşüme şeklinde görülür. Virüs
karaciğeri etkiler, iltihap ve hücre hasarına yol açar.
52
BİYOLOJİ 2
Hepatit B’den Korunmak İçin Yapılması Gerekenler
Hepatit B aşısı yaptırılmalıdır. Kullanılmış enjektörlerle iğne yaptırılmamalıdır.
Test edilmiş kan kullanılmalıdır. Güvenli cinsel ilişki ve tek eşlilik kurallarına uyulmalıdır.
e) Aids
“Kazanılmış Bağışıklık Yetersizliği Hastalığı” anlamına gelen, kelimelerinin baş
harflerinden oluşan HIV virüsünün bulaşmasıyla meydana gelen bir hastalıktır.
Afrika’da bir maymun türünden dünyaya yayıldığı bilinmektedir. AİDS; cinsel
ilişki, AIDS’li bir kanın başka bir hastaya nakledilmesi, berber aletleri, tırnak makası,
aynı enjektörün kullanılması gibi yollarla bulaşan bir hastalıktır.
Şu ana kadar AİDS’in, yemek kapları, öksürük, öpücük, el sıkışma ve giysilerle
bulaştığı tespit edilememiştir. AİDS’in belirtileri; gece terlemeleri, nedeni bilinmeyen ateş, kilo kaybı, hâlsizlik, devamlı öksürük, özellikle ağızda mantar enfeksiyonu,
deri döküntüleri, bağırsak bozuklukları, menenjit vb.dir.
AİDS’ten Korunmak İçin Yapılması Gerekenler
İnsanlara tek eşliliğin faydaları anlatılmalıdır. Yabancılarla cinsel ilişkiden kaçınılmalıdır. Kan almada veya vermede kan testi yaptırılmalıdır. Yurt dışından yeni
gelmiş ve uzun süre geldikleri ülkelerde kalmış olanlar, AİDS taramasından geçirilmelidir. Kullanılan enjektörler kesinlikle ikinci defa kullanılmamalıdır. Uyuşturucu
maddelerle ilgili, gençlere bilgilendirici eğitimler verilmelidir.
53
BİYOLOJİ 2
ÖZET
Canlıların Sınıflandırılmasında Kullanılan Yaklaşım ve Modellerin Tarihi Gelişimi
Bilim insanları da dünyada yaşayan canlıları sınıflandırma çabası içerisindedirler. Bu
çaba muhtemelen insanlık tarihinin başlangıcı ile başlamıştır. Ancak bilinen ve kabul
gören ilk sınıflandırmayı yunan filozof Aristoteles yaklaşık 2400 yıl önce (MÖ 384-322)
yapmıştır. Aristo, yaptığı sınıflandırmada canlıları iki ana grup altında toplamıştır. Bitkiler ve hayvanlar olarak ayırdığı canlıları daha sonra alt gruplara bölerek bildiği tüm
organizmaların sınıflandırmasını tamamlamıştır.
Ampirik (Yapay) Sınıflandırma
Canlıların sadece dış görünüşlerine ve yaşadıkları yere göre sınıflandırılmasına
ampirik sınıflandırma denir. Analog ve homolog olmak üzere iki kısımda incelenir.
Analog (Görevdeş) Organlar
Yapıları yönüyle sadece yüzeysel olarak benzer olup, temel yapıları (kökenleri)
farklı fakat görevleri aynı olan organlara denir.
Homolog (Kökendeş) Organlar
Embriyonik gelişim sırasında aynı hücre gruplarından farklılaşarak gelişen (kökenleri aynı olan) dolayısıyla da yapıları birbirine çok benzeyen fakat görevleri farklı
olabilen organlardır.
Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma
Canlıların, ilk devirlerden günümüze gelinceye kadarki birbirleriyle akrabalık ilişkileri göz önüne alınarak yapılan sınıflandırmadır.
Adlandırma yapan bilim insanları da buna benzer şekilde her bir tür için ikili adlandırma yöntemini kullanırlar. Bu ikili adlandırmada ilk ad türün ait olduğu cinsi
ifade eder ve ilk harfi büyük yazılır. İkinci ad tanımlayıcı ad olarak kullanılır ve küçük
harfle yazılır. İkisi birlikte tür adını oluşturur. Tür ve cins adları yazılırken eğik yazı
karakteri kullanılır.
Sınıflandırma Basamakları
Filogenetik sınıflandırma biliminin kurucusu Carolus Linnaeus (Karl Linne), canlıları sınıflandırırken tür, cins, takım ve sınıf basamaklarını kullanmış fakat ilerleyen
zamanlarda bu basamaklar yetersiz kaldığı için, şube ve familya basamakları da ilave edilmiştir.
Canlılar Âlemi
Canlılar “Bacteria (bakteriler)”, “Archaea (arkeler)” ve “Eukarya (ökaryotlar)” olmak üzere üç domain altında toplanmışlardır. Bu üç domain ise bakteriler, arkeler,
54
BİYOLOJİ 2
protisler, bitkiler, mantarlar, ve hayvanlar olarak altı âlem altında sınıflandırılır.
Domain
1 - Eukarya
2 - Archaea
3 - Bacteria
Protistler (Protista)
Alem
Bitkiler (Plantae)
Mantarlar (Fungi)
Arkeler
Bakteriler
Hayvanlar (Animalia)
Bakteriler
Dünyada sayısı en fazla olan canlı grubudur. Bakteriler toprak, tatlı ve tuzlu su,
canlı vücudu ve ölmüş organizmalar gibi çok değişik ortamlarda yaşayabilmektedir.
Birçoğu faydalı canlı grubu olup, bazı türleri zararlı özellik göstermektedir. Basit kültür ortamlarında rahatlıkla çoğalabilmektedirler.
Arkeler
Arkeler prokaryot hücresel yapıya sahip olan ve birçok özellik bakımından bakterilere benzerlik gösteren tek hücreli canlılardır. Zorlu şartlara uyum sağlamış canlılardır.
Protista Âlemi
Yaşamsal faaliyetlerin büyük bir kısmını sitoplazmalarındaki organellerde gerçekleştirirler. Çekirdek zarı ve zarlı organelleri bulunan ökaryot canlılardır.
Nemli topraklar, su birikintileri, hayvanların vücut sıvıları gibi çok farklı ortamlarda yaşayabilirler. Tek tek, koloni halinde, serbest ya da parazit olarak yaşayan formları bulunur.
Mantarlar
Genellikle çok hücreli olan ökaryot canlılardır. Kök, gövde ve yaprak gibi organlara sahip değildirler. Hareketsizdirler.
Uygun koşullara sahip ortamlarda sporların gelişmesiyle yeni mantarlar oluşur.
Bir hücreli mayaların dışında kalan mantarların yapısında hif adı verilen ipliksi yapılar bulunur.
Hiflerin kendi aralarında birleşmeleri ile miselyumlar oluşur. Miseller canlının bulunduğu ortama tutunmasında ve beslenmesinde etkili olur.
Bitkiler
Ökaryot hücrelerden oluşan gelişmiş bir organizasyona sahip çok hücreli canlılardır. Genellikle toprağa bağlı olarak yaşarlar ve aktif olarak yer değiştirme hareketi yapamazlar. Selülozdan oluşan hücre çeperleri vardır. Depo karbonhidratları
nişastadır. Kloroplast ve diğer plastitleri bulundururlar. Kloroplastları sayesinde fotosentez yaparak ototrof olarak beslenirler.
55
BİYOLOJİ 2
Bitkiler; damarsız tohumsuz, damarlı tohumsuz ve damarlı tohumlu bitkiler
olmak üzere üç grupta incelenirler.
Hayvanlar
Heterotrof beslenme şekline sahip çok hücreli organizmalardır. Genellikle hareketlidirler. Ancak süngerler ve bazı sölenterler gibi hareketsiz olanları da vardır.
Hücreleri çepersizdir ve plastit çeşitlerini bulundurmaz.
Büyüme ve gelişmeleri sınırlıdır. Hayvan gruplarının çoğunda kas, sinir, epitel gibi dokular gelişmiştir. İskelet yapılarına göre omurgasızlar, ilkel kordalılar ve
omurgalılar olmak üzere üç ana gruba ayrılırlar.
Canlı Âleminin Biyolojik Süreçlere ve Ekonomiye Katkıları
Bakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi
Bakteriler insan sağlığı için hem yararlı hem zararlı olabilir. Bakteriler halkasal
DNA’ya sahip olduğu için insülin gibi hormonlar, antibiyotikler, aşılar, kanser tedavisinde kullanılan bazı kimyasal biyoteknolojik yöntemlerle bakterilerden sağlanır.
Fotosentez yapan bazı siyanobakteriler dünyanın en büyük oksijen üreticileri iken
bazıları ise havanın serbest azotunu canlıların kullanabileceği duruma getiren tek
hücrelilerdir.
Arkebakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi
Arkebakteriler bataklılarda, kirli sularda, termitlerin sindirim sisteminde selüloz parçalayıcı; hayvan gübrelerinde ve pis su arıtmalarında parçalayıcı olarak kullanılabilmektedir
Protistaların Biyolojik ve Ekonomik Önemi
Protistler endüstri ve canlı atıkların parçalanmasında önemlidir.
Diatomlar tatlı su ve denizlerde yaşayıp hücre duvarlarında silisyum bulundurur. Bunlar öldükten sonra organik tortul kayaçları oluşturur. Diş macununda parlatıcı ve izalasyon maddesi olarak kullanılırlar. Ayrıca algler besin olarak da tüketilmektedir.
Mantarların Biyolojik ve Ekonomik Önemi
Mantarlar, yeryüzünde madde döngüsünde görev aldıkaları gibi gıda, fermantasyon ve ilaç sanayinde de yer alır. Peynir, alkol, antibiyotik, ekmek, yapımında mantarlardan yararlanılır. Orman ekosisteminde CO2 salınımını gerçekleştirerek
toprağın yapısını, bitki gelişimine hazır hale getirir. Kültür mantarı yetiştiriciliği ekonomiye önemli katkı sağlar.
56
BİYOLOJİ 2
Bitkilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi
İnsanoğlunun toprağı işlenebilir hâle getirip tarım yapması 10 000 yıl öncesine dayanmaktadır. Yabani bitki ve meyveler toplanarak bunların tohumlarının yetiştirilip ıslah edilmesiyle bitkiler, dünya üzerinde gelişmeye başlamıştır. Binlerce bitki
türünden sadece 30 kadar tür bugün yediğimiz besinleri oluşturmaktadır.
Hayvanların Biyolojik ve Ekonomik Önemleri
Süngerler, temizlik işlerinde kullanıldığı gibi ilaç ve kozmetik sanayisinde de
kullanılmaktadır. Mercanlardan süs eşyası yapılmaktadır.
Bazı solucan türleri balık yemi olarak kullanılmaktadır. Bazı midyelerden de
inci elde edilmektedir.
Böceklerden ise biyolojik mücadele için yararlanılmaktadır. Zararlı böcek türlerini yok etmek için yararlı böcek türleri çoğaltılmaktadır. Bu şekilde biyolojik mücadele sağlanmaktadır.
Virüs Nedir?
Virüsler çapı 20 nm’yi bulan, en küçük biyolojik varlıklardan biridir. Bazen biyolojik organizmalar olarak adlandırılsalar da hiçbir canlı âlemi altında sınıflandırılmayan ayrı bir gruptur. Herhangi bir organelleri ve metabolik aktiviteleri olmamasına rağmen protein kılıfı içinde DNA ya da RNA’ya sahip bu varlıkların canlı olup
olmadıkları önemli tartışma konularından biridir. Virüsler, ancak canlı bir hücrenin
içinde canlılık özelliği gösterip bu hücreden ayrıldığı zaman pasif duruma gecen
varlıklardır.
57
BİYOLOJİ 2
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki canlı gruplarının hangisinde ortak özelliklerin daha fazla olması
beklenir?
A. Bir sınıfta toplanan canlılarda
B. Bir türede toplanan canlılarda
C. Bir familyada toplanan canlılarda
D.Bir cinste toplanan canlılarda
2. Canlıların sınıflandırılmasında “sınıf-takım” birimleri arasındaki bağıntıya benzer
bir bağıntı, familya ile aşağıdakilerin hangisi arasında vardır?
A. Filum
B. Sınıf
C. Cins
D.Tür
3. Bir hücreli canlılardan sayılan ve koloni halinde yaşayan volvox, hangi
özelliğinden dolayı çok hücreliliğe geçiş organizması olarak kabul edilir?
A. Hücrelerinin birbirinin aynısı olması
B. Hücreler arasında işbölümü olması
C. Eşeyli üremeyle de çoğalmaları
D.Hareket etmeyi sağlayan kamçılarının olması
4. Kara yaşamına uyum sağlayan hayvanların hepsinde, aşağıdakilerin hangisi her
zaman bulunmak zorundadır?
A. İç döllenme yapma
B. Yumurtaları çevre koşullarına karşı korunmuş olma
C. Akciğerlerle solunum yapma
D.Vücut ısısını koruyucu önlemler alma
5. Aşağıdaki özelliklerden hangisi, kara bitkilerinin tipik özelliği değildir?
A. Kök ve tutunma organları
B. Destek doku
C. Yaprağın üst düzeyinde yoğunlaşmış stomalar
D.Koruyucu mum tabakası
6. Hayvanların bazı yapısal özellikleri şunlardır;
I. Kasların iskelete dıştan bağlı olması
II. Vücudun kitin ile örtülü olması
III. Vücudun dıştan görünür şekilde segmentli olması
58
BİYOLOJİ 2
Bu özelliklerden eklembacaklılara ait olanlar aşağıdakilerin hangisinde doğru
olarak verilmiştir?
A. Yalnız I
B. I ve II
C. I ve III
D.II ve III
7. Aşağıdakilerden hangisi, kuşların uçmasına doğrudan katkısı olan bir uyum
değildir?
A. Vücut sıcaklığının sabit olması
B. Akciğerlerin hava keseleriyle bağlantılı olması
C. Vücutta fazla su tutulmasını önleyici yapılarının bulunması
D.Gövde omurlarının birbirine kaynaşmış olması
8. Kapalı salça kutuları açıldıktan bir süre sonra, salçaların sadece üst yüzeylerinde
bakteri üremesi olduğu, alt kısımlarında ise bakteri üremesi olmadığı
gözlenmiştir.
Bu gözleme göre, bu bakteri türü ile ilgili olarak aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
A. Oksijenli solunum yapar.
B. Enerji kaynağı olarak glikoz kullanabilir.
C. Solunum ürünü olarak alkol meydan getirir.
D.ATP sentezler
9. Bir bakteri türü ile bir küf mantarı türü, uygun ortamda belirli bir süre birlikte
yaşadıklarında, ortamdaki karbondioksit miktarının sabit kaldığı belirlenmiştir.
Aşağıdaki olaylardan hangisi bu durumun nedeni olabilir?
A. Küf mantarının hücre dışı sindirim yapması
B. Bakterilerin oksijenli solunum yapması
C. Küf mantarının oksijensiz solunum yapması
D.Bakterilerin fotosentez yapması
10.Canlıların tümünde;
I. Enzim kullanabilme
II. Mitokondriye sahip olma
III. Nükleotidlere sahip olma
Özelliklerinden hangileri bulunur?
59
BİYOLOJİ 2
A. Yalnız I
B. Yalnız II
C. Yalnız III
D.I ve III
11.Fotosentez yapan bir bakteride,
I. Ribozom
II. Klorofil
III. Sentrozom
IV. Çekirdekcik
Oluşumlarından hangileri bulunur?
A. I ve II
B. I ve III
C. II ve III
D.II ve IV
60
2. ÜNİTE
GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI
Çevre; dünya üzerinde yaşamını sürdüren canlılarının hayatları boyunca ilişkilerini sürdürdüğü dış ortamdır. Diğer bir deyişle “ekosistem” olarak tanımlanabilir.
Çevrenin canlı öğelerinin hayati aktivitelerini olumsuz yönde etkileyen, cansız
öğeleri üzerinde ise yapısal zararlar meydana getiren ve niteliklerini bozan yabancı
maddelerin hava, su ve toprağa yoğun bir şekilde karışması olayına “çevre kirliliği”
adı verilmektedir.
BİYOLOJİ 2
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
I. GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI VE İNSAN
1. Güncel Çevre Sorunlarının Sebepleri Ve Olası Sonuçları
a) Hava Kirliliği
b) Su Kirliliği
c) Toprak Kirliliği
d) Besin Kirliliği
e) Radyoaktif Kirlilik
f ) Ses Kirliliği
g) Işık Kirliliği
h) Asit Yağmurları
i) Erozyon
j) Küresel İklim Değişikliği
k) Yaban Hayatın Tahribi
l) Orman Yangınları
2. Birey Olarak Güncel Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkmasındaki Rolümüz
a) Ekolojik Ayak İzi
b) Karbon Ayak İzi
3. Güncel Çevre Sorunlarının İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri
a) Çevre Sorunları Nedeniyle Ortaya Çıkan Hastalıklar
II. DOĞAL KAYNAKLAR VE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİN KORUNMASI
1. Doğal Kaynakların Sürdürülebilirliğinin Sosyal, Ekonomik Ve Biyolojik Önemi
a) Doğal Kaynaklar
b) Sürdürülebilirlik Kavramı
c) Türkiye Geneli ve Yerel Çevreden Başarılı Uygulama Örnekleri
2. Biyolojik Çeşitliliğin Önemi
a. Biyolojik Çeşitliliğin Yerel Düzeyde Etkisi
b) Tabiattaki Her Canlı Önemlidir
III. TÜRKİYE’NİN BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİ
1. Türkiye’nin Biyolojik Çeşitlilik Bakımından Zengin Olmasının Nedenleri
IV. TÜRKİYE’ DE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİ KORUMA FAALİYETLERİ
62
BİYOLOJİ 2
ANAHTAR KAVRAMLAR
Kirlilik
Ozon
Radyasyon
Sürdürülebilirik
Gıda boyası
Küresel iklim
değişikliği
Gen bankası
Su kirliliği
trans yağ
Ekolojik ayak izi
Karbon ayak izi
Asit yağmurları
63
BİYOLOJİ 2
2.1 Güncel Çevre Sorunları ve İnsan
Çevrenin canlı öğelerinin hayati aktivitelerini olumsuz yönde etkileyen, cansız
öğeleri üzerinde ise yapısal zararlar meydana getiren ve niteliklerini bozan yabancı
maddelerin hava, su ve toprağa yoğun bir şekilde karışması olayına “çevre kirliliği”
adı verilmektedir.
Hızla artan insan nüfusu ihtiyaçları arttırmakta, insan eliyle yaratılan kirliliğin
tabiata ve çevreye verdiği zararın boyutu her geçen gün artmaktadır. Yaşamı daha
mükemmel hale getirmek, daha sağlıklı ve uzun bir ömür sağlayabilmek amacına
dönük bazı gelişmelerin, kırsal ve kentsel alanlarda doğal kaynakları bozduğu, su,
hava, toprak kirlenmesine yol açtığı, bitki ve hayvan varlığına ve sağlığına zarar verdiği açıkça görülebilen bir gerçek haline gelmiştir.
2.1.1 Güncel Çevre Sorunlarının Sebepleri ve
Olası Sonuçları
İnsanoğlu yaşamını devam ettirebilmek için toplum içinde yaşamaya gereksinim duymuştur. Toplumsal yaşam bireyin yaşamına kolaylıklar sağlayan ögeler
getirdiği gibi, zorlaştıran yanları da içermektedir. Toplumsal yaşam; giderek sayıları
artan ve buna bağlı olarak çeşitlenen gereksinimleri olan bireylerin, daha ileri teknolojileri üretmelerine, daha önce tarımsal üretim alanı olan bölgeleri yerleşim alanı olarak kullanmalarına, sınırlı kaynakları tüketmelerine, yaşadıkları ortamları kimi
zaman onarılmaz biçimde kirletmelerine ve doğal kaynakları yok etmelerine neden
olmaktadır.
Resim 02.01: Çevre sorunları ve çağımız insanı
Bu durumda çağımız insanına düşen; teknolojiden etkili bir biçimde nasıl yararlanabileceği, ortaya çıkan sorunları nasıl çözümleyeceği ve gelecekteki sorunların ortaya çıkma olasılığını nasıl en aza indirebileceği sorularına yanıt bulmaktır.
64
BİYOLOJİ 2
Harita 02.01: İllerin birinci öncelikli çevre sorunları haritası
Küresel etkiler yaratabilen çevre sorunları, karmaşık bir nitelik göstermekte ve
çoğunlukla sosyo-ekonomik konularla bağlantılı olarak karşımıza çıkmaktadır. Hava
ve su kirliliği, katı ve tehlikeli atık üretimi, toprak bozulması, ormanların tahribi, iklim
değişikliği ve biyolojik çeşitliliğin azalması gibi çevre sorunları siyasi sınırlar tanımamakta ve insanların güvenliği, sağlığı ve üretkenliği, canlı türleri ve gıda güvenliği
üzerinde ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. İnsanların geleceğini yakından ilgilendiren bu tehdit nedeniyle çevre sorunlarının üzerine gidilmesi büyük önem arz etmektedir.
Türkiye’de henüz çevresel konularda bilinç ve bilgi düzeyinin ölçülmesi anlamında yapılmış geniş çaplı bir çalışma bulunmamaktadır. Özellikle halkın hangi
kesiminin çevre sorunlarına ne ölçüde tepki verdiği, yine halkın karar vericilerden
ekonomik ve sosyal sorunlar yanında çevre sorunlarına ne ölçüde ağırlık vermesi
gerektiği konusunda talepleri henüz net olarak belirlenmemiştir.
Bu nedenle çevresel sorunlara yaklaşım yerel boyutta kalmaktadır. Bütüncül
bir yaklaşımdan ziyade yerel çevre sorunlarına halkın gösterdiği tepkiler kamuoyunu oluşturmaktadır.
Bunun yolu da; çevre sorunları hakkında bilgilenme sorunları çözümleme ve
sorunun kaynaklarını ortadan kaldırma konusunda bilinçlenmektir. Sözü edilen olgular aşağıda alt başlıklar halinde tartışılmıştır.
2.1.1.1 HAVA KİRLİLİĞİ
Hava kirliliği; canlıların sağlığını olumsuz yönde etkileyen ve/veya maddi zararlar meydana getiren havadaki yabancı maddelerin, normalin üzerindeki miktar
65
BİYOLOJİ 2
ve yoğunluğa ulaşmasıdır.
Resim 02.02: Hava kirliliğine sebep olan fabrika bacaları
ki canlı hayatı olumsuz yönde etkilenmektedir.
Bir başka deyişle hava kirliliği; havada
katı, sıvı ve gaz şeklindeki yabancı maddelerin insan sağlığına, canlı hayatına ve ekolojik
dengeye zarar verecek
miktar, yoğunluk ve sürede atmosferde bulunmasıdır. İnsanların çeşitli faaliyetleri sonucu
meydana gelen üretim
ve tüketim aktiviteleri
sırasında ortaya çıkan
atıklarla hava tabakası
kirlenerek, yeryüzünde-
Canlıların yaşamını olanaklı kılan hava; atmosferi oluşturan gazların karışımından oluşmaktadır. Havanın insan yaşamındaki önemi açısından bir insanın günde
ortalama 14 kg havaya ihtiyacı olduğu örnek olarak verilebilir. Canlılar için yaşamsal
önemi olan hava, hızlı nüfus artışı, kentleşme ve sanayileşme sonucunda atmosfere
bırakılan maddelerin belli bir yoğunluğa ulaşması sonucu kirlenmektedir. Ekonomik
etkinliklerin özellikle belli bölgelerde yoğunlaşarak artması, buna bağlı olarak belli
bölgelerde nüfusun artışı ve daha çok enerjiye gereksinim duyulması hava kirliliğinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Hava kirliliğinin temel kaynakları kentleşme
ve endüstrileşmedir.
Bunlardan kentleşme; nüfus yoğunluğu, kentin topografik ve meteorolojik
koşullarına uygun olmayan bir biçimde oluşturulması ile kirliliği arttıran bir etken
olarak işlev görmektedir. Kentlerdeki ısınma sistemi, kullanılan yakıt türleri, ulaşım
araçları bu sorunun büyümesine etki eden diğer etkenlerdir.
Düzensiz kentleşme eğilimi sürdükçe kentsel kaynaklı hava kirliliği Türkiye’nin
önemli bir sorunu olmayı sürdürecek gibi görünmektedir. Endüstrileşme de endüstri kuruluşlarının yanlış yerlerde yapılandırılması ve yanma sonucu atık gazların
yeterli teknik önlemler alınmadan havaya bırakılmasıyla hava kirliliğine etki eden
diğer bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüz de özellikle azgelişmiş veya
gelişmekte olan ülkelerde endüstriden doğan kirlenme önemli bir yer tutmaktadır.
Bunun nedenleri söz konusu ülkelerde ileri teknolojilerin kullanılmaması, kirliliği önleyici çözümlerin pahalı oluşu nedeniyle uygulamaya geçirilememesidir. Gü-
66
BİYOLOJİ 2
nümüzde ortaya çıkan tablo; gelişmiş ülkelerin bu tür kirlilik yaratan endüstrileri
kendi ülkeleri yerine, gelişmekte olan ülkelerde kurarak kendilerini korudukları ve
bu arada gelişmekte olan ülkelerde endüstri kaynaklı hava kirliliğinin giderek artan
bir sorun olduğudur. Türkiye de bu sorunu yaşayan ülkelere tipik bir örnektir.
Hava kirliliği gerek insan sağlığını gerekse doğayı tehdit eden büyük bir tehlikedir.
Resim 02.03: Hava kirliliği insanlığı tehdit etmektedir.
Kirli hava içerdiği maddeler nedeniyle bronşların iltihaplanmasından akciğer
kanserine varan düzeylerde solunum yolu hastalıklarının nedeni olurken, insanların bağışıklık sistemini etkileyerek, başka pek çok hastalığa karşı da savunmasız bir
hale getirmektedir. Benzer etkiler hayvanlar için de söz konusudur. Hava kirliliği aynı
zamanda değişime uğrattığı atmosfer koşulları nedeniyle, doğal iklim dengesini
bozmakta, bitkilerin dokusu bozularak, toprağın verimliliği azalarak tarımsal üretim
düşmektedir. Yapılar ve eşyalar da hava kirliliğinden kendilerine düşen payı almakta,
nitelikleri bozularak ömürleri kısalmaktadır. Bu tür sonuçların yanı sıra ortaya çıkan
zararlara tüm dünya açısından bakıldığında;
a. Atmosferdeki karbondioksit birikiminin artması sonunda dünyanın ısınmasına, dolayısıyla iklimlerin değişmesine, kutuplardaki buzulların erimesine, deniz düzeyinin yükselmesine, büyük bir oranda tarım toprağının sular altında
kalmasına yol açmakta,
67
BİYOLOJİ 2
Resim 02.04: Kutuplardaki buzulların erimesi
Resim 02.05: Hava kirliliği ve astım
b. Ozon tabakasının incelmesiyle tüm canlı varlıkları olumsuz bir biçimde etkileyen güneşin morötesi ışınlarının zararlı etkisinin giderek daha yoğun olarak
hissedilmesine yol açmaktadır. Hava kirliliği gelişmekte olan ülkelerde çok
ciddi bir çevre sorunu olarak varlığını sürdürmektedir. 1952 yılında bir hafta
içinde hava kirliliği nedeniyle yaklaşık 4000 kişinin yaşamını yitirdiği Londra
örneği gibi dramatik olayların başlamasını beklemeksizin gerekli önlemlerin
alınması ve işler kılınması gerekmektedir.
Hava kirliliğini kaynaklarına göre 3’e ayırabiliriz;
1. Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliği:
Ülkemizde özellikle ısınma amaçlı, düşük kalorili ve kükürt oranı yüksek kömürlerin yaygın olarak kullanılması ve yanlış yakma tekniklerinin uygulanması hava
kirliliğine yol açmaktadır.
68
BİYOLOJİ 2
2. Motorlu Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği:
Nüfus artışı ve gelir düzeyinin yükselmesine paralel olarak, sayısı hızla artan
motorlu taşıtlardan çıkan egzoz gazları, hava kirliliğinde önemli bir faktör oluşturmaktadır.
Resim 02.06: Motorlu Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği
3. Sanayiden Kaynaklanan Hava Kirliliği:
Sanayi tesislerinin kuruluşunda yanlış yer seçimi, çevre korunması açısından gerekli tedbirlerin alınmaması (baca filtresi, arıtma tesisi olmaması vb.), uygun teknolojilerin kullanılmaması, enerji üreten yakma ünitelerinde vasıfsız ve yüksek kükürtlü
yakıtların kullanılması, hava kirliliğine sebep olan etkenlerin başında gelmektedir.
2.1.1.2 Su Kirliliği
Dünyanın dörtte üçünün sularla kaplı olduğu, canlıların ağırlığının ise %75’ini
suyun oluşturduğu düşünülürse, suyun canlı varlıkların yaşamındaki işlevini anlamak kolaylaşabilir. Yeryüzündeki sular, yüzeysel ve yeraltı suları olarak gruplandırılabilir. Bunlardan yüzeysel suların %97.6’sı tuzlu sulardır. Tatlı suların büyük bir kısmını
kutuplardaki buzullar oluşturmaktadır. Su kirliliği kavramı ile su kaynaklarının kullanılmasını bozacak ölçüde, organik, inorganik, biyolojik ve radyoaktif maddelerin
suya karışması kastedilmektedir.
Resim 02.07: Su kirliliği
69
BİYOLOJİ 2
Doğanın işleyişi incelendiğinde, dışsal destekler olmaksızın suyun belli bir düzeydeki kirlenmenin üstesinden gelebildiği görülmektedir. Ancak kirleticilerin türü
ve miktarı arttığında bu işlem etkisiz kalmakta ve kirlilik ortaya çıkmaktadır. Bu şekilde oluşan sürecin yanı sıra su kirliliği, havada oluşan kirlenme ile toprak kirliliği de
suyun doğal çevrimi nedeniyle su kaynaklarının kirlenmesine yol açar. Bu nedenle
su kirliliği sadece kirleticilerin doğrudan su kaynaklarına ulaşmasından değil, hidrolojik süreçler yolu ile dolaylı bir biçimde de oluşabilmektedir.
Türkiye, su kaynakları açısından dünyanın şanslı ülkelerinden biridir. Ancak ülkemizin karşılaştığı çevre sorunları içinde su kirliliği önemli bir yer tutmaktadır. Su
kirliliği insanoğlunun suyun doğal dolanımına yaptığı elektrik enerjisi elde etmek
için, akarsuların üzerine barajların ve sulama amaçlı göletlerin yapılması gibi müdahaleler ile, tarımsal, kentsel ve endüstriyel etkinliklerden oluşan artıkların bir sonucudur. Su kirliliğine ilişkin önlemler, uluslararası ve ulusal düzeylerde oluşturulan
kuruluşlar ve standartları içermektedir.
Su kirliliği; tarımsal etkinliklerle, sanayi etkinliklerle ve yerleşim yerleri ile bağlantılı olarak artmaktadır. Bunlardan ilkinde tarla verimini arttırmak için kullanılan
yapay gübrelerin, hayvan atıklarının, tarımsal mücadele ilaçlarının toprağa karışıp
su kaynaklarına ulaşmasıyla ortaya çıkar.
Resim 02.08: Su kirliliği
Toprak aşınması (erozyon) ile de toprağın en verimli ve tarıma uygun üst kısmı
sürüklenerek su kaynaklarına karışmakta ve içerdiği maddeler bazı yosun türlerini
çoğaltarak, erimiş oksijen tüketimini arttırarak bitki ve hayvan türlerinin yaşamasını
engellenmektedir. İkinci grupta yer alan sanayi etkinliklerin neden olduğu kirlilik
türü dünyadaki pek çok gelişmekte olan ülkenin önemli sorunlarından biridir.
Söz konusu etkinliklerle su kaynaklarına ulaşan sanayi atıkları, kimyasal, radyoaktif maddeler doğanın dengesini ciddi bir biçimde kimi zaman da geriye dönülmez bir biçimde bozmaktadır. Ülkemizde sanayi atıkları ile kirlenen akarsulara ve
göllere Meriç, Ergene, Gediz, Menderes nehirleri ile Nilüfer, Simav, Porsuk çaylarını
ve daha dramatik bir tablo olarak ortaya çıkan Sapanca, Manyas, Van ve Tuz göllerini
örnek verebiliriz.
70
BİYOLOJİ 2
Durumun ciddiyetini göstermek açısından yukarıda sunulan örneklerden biri
biraz daha açılacak olursa; dünya çapında bir kuş gölü olmasına karşın Manyas Gölü
40’a yakın sanayi kuruluşu tarafından kirletilmektedir. Ne yazık ki ülkemizde akarsular, göller, nehirler ve denizler kirletilmekte ve gerek bu sürecin gerekse yanlış
avlanmanın etkisiyle su ürünleri hızla yok olmaktadır.
2.1.1.3 Toprak Kirliliği
Farklı özelliklerdeki birçok kimyasal madde toprak kirliliğine neden olmaktadır. Ağır metaller (Pb, Hg, As, Cd, Zn) ve diğerleri, tarımda kullanılan kimyasal
maddeler (Pestisidler, İnsektisitler, Herbisitler), endüstriyel organik çözücüler, hidrokarbonlar, PAH, petrol ürünleri, VOCs, Sızdıran yeraltı yakıt tankları, Septik tanklar,
Radyoaktif bileşenler.
Bu maddelerin topraktaki kalıcılığı, hem kimyasal maddenin hem de ortamın
fiziksel ve kimyasal özelliklerine ve ortamdaki fizikokimyasal ve biyolojik süreçlere
bağlıdır. Toprak kirliliğinin tespiti, bu gibi alanlardaki yapılaşmada (ev, okul, park,
fabrika vb.) sorun teşkil etmektedir. Toprak kirliliğinin giderilmesinin maliyeti yüksek olabilir.
Toprak kirliliği açısından potansiyel teşkil eden yerlerin düzenli gözlemlenmesi, kirliliğin önemli derecede zararlara neden olmasını önler.
Resim 02.09: Toprak kirliliği
71
BİYOLOJİ 2
a) Doğal Toprak Kirliliği
Jeolojik kirlilikte herhangi bir bileşik veya madde, toprakta gereğinden fazla
bulunarak bitki, hayvan ya da insan sağlığına zarar verir.
Türkiye’de tuzlu, sodyumlu ve borlu topraklar İç Anadolu başta olmak üzere,
ülke genelinde 1,6 milyon hektar alan kaplarlar ve tarımsal üretimi sınırlandırırlar.
Doğal radyoaktivite, flor, asbest, zeolit, selen, kadminyum, krom, cıva ve arsenik
fazlalıkları bu kirliliklerin ülkemizdeki en yaygınlarıdır. Guatr, diş çürüklüğü, ülser,
kretinizm, kanser, simetri bozukluğu vb. rahatsızlıkların normalden sık görüldüğü
yörelerde olayın nedeni çoğu kez çevresel etmenlerdir.
b) Yapay Toprak Kirliliği
İnsanların neden olduğu kirliliğin ülkemizde en yaygın örnekleri; içerdiği tehlikeli ürünler ayrılmadan oluşturulan tüm çöplükler ile arıtılmadan alıcıortama salınan evsel ve endüstriyel artıklardır.
Toprak kirliliğinin ülke genelinde yaygın türleri kökenlerine göre beş grupta
ifade edilebilir. Kirlenen suyla sulanan topraklarda kalıcı kirlilik oluşmaktadır. Katkı
maddelerinde ağır metaller gibi kirlilik öğeleri taşıyan ticari gübrelerin sürekli kullanımı, topraktan yıkanması zor olan zehir yüklerinin birikmesine neden olmaktadır.
Resim 02.10: Yapay toprak kirliliği ve endüstriyel kirlilik
Ayrışması uzun yıllar alan tarım ilaçları da toprakta kalıcı kirliliğe neden olmaktadır. Karayolu yakınlarında yakıtların içerdiği kurşun vb. ağır metaller gerek
bitkilerde,(besinlerde) gerekse toprakta birikmektedir. Filtresiz endüstriyel kuruluşların katı emisyonları toprak kirliliğinin bir diğer nedenidir.
1. Endüstriyel Kirlilik ve Tarım Arazisi
Bozulmalarının Etkileri Endüstri faaliyetlerinin sebep olduğu hava ve su kirliliğinin dolaylı olarak tarım arazilerinde meydana getirdiği kirlenme ve bozulmaların
toprakların fiziko-kimyasal ve biyolojik niteliklerinin etkilemesi sonucu, tarım torakla-
72
BİYOLOJİ 2
rında verim düşüklükleri veya bazı toksik maddelerin tarım ürünlerinde birikmesi ile
gıda zincirindeki kirlenme ve sağlık üzerine etkileri önemli toprak sorunlarındandır.
Şehir ve endüstri atıkları, özellikle nehir ve göl sularını kirletip daha sonra da,
kirlenen bu suların tarımsal amaçlı kullanım sırasında toprakları etkilemesi yolu ile
olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Kirli suların içinde bulunan ve derişimi artmış bulunan mikro elementler toprakta birikip, zamanla toksik hale gelerek, toprağın iyon
dengesini bozmakta, böylelikle yetiştirilen tarımsal ürünlerde kalite ve verim düşüklüğüne sebep olmaktadır.
Resim 02.11: Endüstriyel kirlilik
Özellikle Türkiye’nin bazı yörelerinde belirlenen bor kirliliği, atık suların sulamada yaygın şekilde kullanılması sonucu önem kazanan endüstriyel bir kirlenme
örneğidir.
Türkiye’nin çeşitli yörelerinde bulunan değişik endüstriyel kuruluşlar tarafından atmosfere verilen SO2 ve F emisyonlarının gerek tarım arazilerinde ve gerekse
orman alanlarında asit yağışları oluşturarak büyük çapta zararlara sebep olduğu yapılan araştırmalar sonucu belirlenmiştir.
2. Tarımsal Kökenli Toprak Kirliliği
Ağır kirlilik yüküyle sulamada kullanılan akarsularımız akış hattı boyunca Sakarya Nehri, Balıkesir ve Susurluk Ovalarında Susurluk Nehri, Trakya’da Ergene Nehri,
Gediz Ovası’nda Gediz Nehri, Nazilli Ovası’nda Büyük Menderes, Çukurova’da Seyhan Nehri’dir. Bir diğer yanlış uygulama da, Ege Bölgesi’nde tuz ve sodyum oranı
yüksek yer altı sularının özellikle kiralanan arazilerde pamuk sulamasında kullanılmasıdır. Pamuğun tuza oldukça dayanıklı bir bitki olması, bu zararın kısa sürede görülmesini engellemektedir.
Rize’de çaylıkların sürekli amonyum sülfatla gübrelenmesi, aslında pH’sı
düşük olan toprakların asitliğinin artmasına neden olmuştur. Son yirmi beş yılda
Nevşehir’de aşırı ve tek yönlü azotlu gübreleme sonucu patates yetiştirilen toprakların pH’sı 2 birime varan düzeyde düşmüş yani asitliği 100 kat artmıştır. Kil ve kireç
kapsamları yüksek olan topraklarımızda fosfatlı ve kompoze gübrelerin bitkilere
73
BİYOLOJİ 2
yararlı olması ve çevresel sorunlar doğurmaması için mutlaka bitki kök derinliğine,
yani toprağın altına verilmesi gerekirken, en yaygın uygulama serpme ve karıştırmadır. Bu yolla su kaynaklarında hızlandırılan ötrofikasyonun yanı sıra, kullanılan
gübrenin yaklaşık yarısının kaybolduğu tahmin edilmektedir.
Erozyona neden olan suyun toprağa girmeyip yüzey akışına geçmesiyle, çözerek uzaklaştırdığı besin maddesi miktarları da, sırasıyla 190 bin ton/yıl azot, 4 bin ton
/yıl/fosfor ve 560 bin ton/yıl potasyum değerlerine ulaşmaktadır. Bu yolla yitirilen
besin maddelerinin yaklaşık değerleri de;
Azot: 117,6 milyon ABD Doları
Fosfor:12,7 milyon ABD Doları
Potasyum: 441,4 milyon ABD Doları olacaktır.
Erozyon sonucu katı ve sıvı ortamla her yıl yitirdiğimiz bu üç besin maddesinin
gübre olarak değeri 36,8 trilyon TL (868 milyon ABD Doları) düzeyindedir.
2.1.1.4 Besin Kirliliği
Tüm dünyada insanların sağlıklı olmaları, yaşamlarını ve fiziksel gelişimlerini
sürdürebilmeleri için yeterli miktarda ve güvenli gıdayı alabilmeleri, yeterli ve dengeli beslenebilmeleri gerekir. Bu gereksinimin gıdalardan karşılanması açısından
güvenli ve sağlıklı gıda üretimi ve tüketimi de zorunludur. Dünyada gıdaya ilişkin
sorunlar gün geçtikçe artmaktadır. Bu sorunların başında gıda güvenliğinin sağlanamaması gelmektedir.
a) Gıda Kaynaklı Tehlikeler
Dünya nüfusunun hızla artması, artan çevre kirliliği, ekonomik güçsüzlük ve
eğitim yetersizliği beslenme sorunlarını derinleştirmekte ve güvenli gıda teminini
zorlaştırmaktadır. Güvenli (sağlıklı) gıdayı, besleyici değerini kaybetmemiş, fiziksel,
kimyasal ve biyolojik tehlikeler açısından temiz ve bozulmamış gıdalar olarak tanımlayabiliriz.
Birçok tehlike gıda güvenliğini tehdit etmekte ve gıdaların sağlığımızı bozucu
unsurlar haline gelmesine neden olabilmektedir. Çiftlikten sofraya kadar geçen tüm
aşamalarda gıdalara farklı kaynaklardan çeşitli zararlı unsurlar bulaşabilmektedir. Gıda
güvenliğini tehdit eden başlıca unsurlar fiziksel, kimyasal ve biyolojik tehlikelerdir.
b) Fiziksel tehlikeler
Gıdalarda bulunmaması gereken cam kırıkları, plastik, kemik, kâğıt, taş, toprak, tahta, metal parçaları, saç, tırnak, sigara külü, sinek, böcek, radyoaktivite ve
kirler gibi yabancı maddeler fiziksel tehlikelerdir. Bunlar hammadde elde edilmesi,
üretim, saklama, paketlenme, taşınma veya tüketim aşamalarında çevreden gıdalara bulaşabilirler veya hileyle eklenebilirler. Ayrıca gıdayla ilgisi olmasa bile uzun süre
74
BİYOLOJİ 2
gürültü ve titreşimlere, yüksek sıcaklık veya soğukla karşılaşması da insan vücuduna
zarar verebilen diğer fiziksel tehlikelerdir. İnsanların derisi veya gözlerine zarar verebilen veya kansere neden olabilen diğer bir fiziksel tehlike de radyasyondur.
c) Biyolojik tehlikeler
Biyolojik tehlikeler üç gruba ayrılabilir. Birincisi gıda bileşiminde doğal olarak
bulunan zehirli kimyasal maddelerdir (örneğin yeşillenmiş ve filizlenmiş patateste oluşan solanin, zehirli bal, zehirli mantarlar, bazı bitki meyvelerindeki siyanatlar
gibi). İkincisi gıdalara bulaşan ve uygun koşullarda üretilmeme veya saklanmama
nedeniyle hızla üreyen mikroorganizmalar (küfler, parazitler, bakteriler), virüsler ve
mikrobiyal toksinlerdir.
Üçüncüsü genetiği değiştirilmiş organizmalarıdır (GDO). Biyolojik tehlikeler
içerisinde gıda güvenliğini en çok tehdit eden ve gıda zehirlenmelerine en fazla yol
açanlar bakterilerdir. Gıda zehirlenmelerine neden olan bakterilerden bazıları: PatojenikEscherichiacoli, Salmonella, Bacilluscereus, Staphylococcusaureus, Clostridiumbotulinum, C. perfringens, Listeriamonocytogenes.
Mikroorganizmaların başlıca bulaşma (kontaminasyon) kaynakları, toz, toprak,
hava, haşereler, kemirgenler ve diğer hayvanlar, çiğ gıdalar, çöpler, gıda üretiminde
kullanılan araçlar, gereçler ve insanlardır. İnsanlar birçok patojen bakterinin kaynağıdır. İnsanın boğazı, burnu, elleri, derisi, bağırsakları ve dışkısı bakterilerle yüklüdür.
Bu nedenlerle patojen bakterilerin çoğunluğu insanlar tarafından gıdalara bulaştırılır. Az gelişmiş ülkelerde su ve gıdaların neden olduğu ishalli hastalıklar nedeniyle
her yıl, çoğunu çocukların oluşturduğu, yüz binlerce kişi ölmektedir.
Gıda zehirlenmeleri gıdaların uygun olmayan sıcaklıkta (7-60C arasında) iki saatten fazla bekletilmesi, gıda üretimi ve hazırlanmasında uygulanan işlemlerin yetersiz kalması, kirli araç-gereçler ve su kullanılması, güvenilir olmayan alandan gıda
temini, çiğ gıdaların işlenmiş gıdalarla teması, uygunsuz saklama koşulları, gıda
hazırlayan veya sunan insanların kişisel hijyeninin yetersiz olması gibi nedenlerle
görülebilmektedir. Gıda zehirlenmelerine neden olan patojen mikroorganizmalar
çoğunlukla gıda üretiminde çalışan insanlardan bulaşmaktadır.
Mikroorganizmalar gıdalara insanlardan doğrudan solunum sisteminden öksürme ve hapşırmayla, açık enfekte yaralardan, dışkı-el ile ya da çiğ gıdalardan bulaşabileceği gibi, dolaylı olarak hasta hayvan etleri, kesme tahtası, çöpler, kirli sular,
kirli araç-gereçler, haşereler, kemirgenler, evcil hayvanlar, toprak gibi kaynaklardan
da bulaşabilmektedir.
Biyoteknolojideki gelişmeler, gıdaya olan ihtiyacın artması, daha çok para kazanma ve diğer ülkeleri kontrol etme, teknolojik gelişmeler gibi nedenlerle genetiği
değiştirilmiş organizmaların gıda üretiminde kullanımı gün geçtikçe azımsanmayacak boyutta artmaktadır.
75
BİYOLOJİ 2
d) Kimyasal tehlikeler
Gıdalara çeşitli kaynaklardan karışan ya da bir amaçla dışarıdan eklenen gıda
olmayan kimyasal maddeler insan sağlığı üzerinde olumsuz etkilere neden olurlar.
Tüketiciler her gün onlarca farklı gıda katkı maddesi (GKM) ve gıdalara bulaşan diğer
kimyasal maddelerin etkisine maruz kalmaktadır. GKM’leri ve gıdalara dışarıdan bulaşan kimyasallar insan ve hayvan organizmasında metabolize edilmeyen, hücreler
için yabancı (toksik) maddelerdir.
Kimyasal tehlikeler gıda içinde saklandığı ya da bekletildiği kaptan çözünme
sonucu geçen veya çevresel atıklardan bulaşan metaller (cıva, kurşun, kadmiyum
gibi), dioksinler, tarım ilaçları, iyi durulanmayan kaplardan geçen deterjan atıkları,
gıda ambalajlarından bulaşan kimyasallar, pestisitler ve veterinerlik ilaçları kalıntıları, önerilen miktarların üzerinde kullanılabilen gıda katkı maddeleridir. Son 15 yıldır
gelişmiş ülkeler başta olmak üzere dünyada gıda üretiminde katkı maddeleri, hormon ve tarım ilacı kullanımında ciddi artış olduğu bilinmektedir. Örneğin sadece
İngiltere’de bir yıl içinde kullanılan GKM toplam ağırlığının iki yüz bin tonu geçtiği
sanılmaktadır.
GKM’nin, hormonların ve kimyasalların insan sağlığı üzerinde neden olduğu
olumsuz etkileri genel olarak; kalp hastalıklarından kansere, cilt hastalıklarından
sindirim bozukluklarına kadar birçok hastalığın yanı sıra, uykusuzluk, kaşıntı, sinirlilik ve alerji gibi rahatsızlıklar olarak belirtilebilir.
Resim 02.12: Gıda renklendiricileri
e) Gıda katkı maddeleri
GKM hazır gıdalardan dondurmalara, çikolatadan gofrete, dondurulmuş ürünlerden konserve balıklara kadar yüzlerce gıdanın üretiminde kullanılmaktadır. GKM,
gıdalarda mikrobiyolojik bozulmaları önlemek; dayanıklılığı artırmak, besleyici değerlerini korumak; teknolojik işlemlere yardımcı olmak; renk, görünüş, lezzet, koku
gibi duyusal özellikleri düzeltmek gibi pek çok amaçla gıdalara katılmaktadır. Bilimsel çalışmalar sonucunda Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ve Amerikan İlaç ve Gıda Örgütü (FDA) tarafından kabul edilen günlük kabul edilebilir (ADI) gıda katkı maddesinin
miktarından yararlanılarak her ülkenin gıda otoriteleri katkı maddesinin katılabileceği gıdaları ve katılma miktarını kendi ülkelerinin koşullarına göre belirlemektedir.
GKM’den kaynaklanan olumsuzluklar, katılmasına izin verilen kimyasal maddelerin
76
BİYOLOJİ 2
mevzuata uygun olarak kullanılmaması, sürekli ve uygun şekilde kontrol edilmemesi, üretici bilincinin olmaması, satışa sunulan ürünlerde kalıntı analizlerinin yapılarak
risk değerlendirmelerinin yapılmaması gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır.
1. Renklendiriciler:
Birçok sentetik boya renklendirici olarak gıda üretiminde kullanılmaktadır.
Bunların kullanıldığı bazı gıdalar: şekerlemeler, dondurma, içecekler, salata sosları,
konserve, sakızlar, sosis, reçel, unlu gıdalar, balık, hazır çorbalar, alkolsüz meşrubatlar, ketçap, yoğurt, şeker ve bisküvidir.
Renklendiricilerin aşırı duyarlılık, astım, deri döküntüleri, migren, erken doğum, kanser, tiroit tümörü, kromozom zedelenmesi, aspirin duyarlılığı gibi rahatsızlıklara yol açtığı belirtilmiştir. Çocuklarda (özellikle 3-9 yaş) hiperaktivite gibi davranış bozukluklarına yol açtıkları kaydedilmiştir. İngiltere’de yapılan araştırmalarda
renklendiricilerin kullanıldığı şekerlemelerin ve meyveli içeceklerin, çocuklarda gözle görülür davranış farklılıklarına yol açtığı belirlenmiştir. Bu nedenle İngiltere’de yiyecek ve içeceklerdeki katkı maddeleri ile çocuklarda görülen hiperaktif davranışlar
arasında belirgin bağlantı olduğu konusunda aileler uyarılmıştır.
2. Tatlandırıcılar
Tatlandırıcıların çoğunluğunu sentetik olarak üretilen siklamat, glisirhizin, aktilol, maltilol, sulfam, sukraloz, sakarin ve aspartam gibi maddeler oluşturmakta ve
birçok gıdanın üretiminde kullanılmaktadırlar. Sukroz, glukoz, fruktoz ve hidrolize
nişasta şurupları ve yüksek fruktozlu mısır şurupları tarımsal kaynaklı doğal tatlandırıcılardır. Tatlandırıcılar fırın ve pasta ürünleri, sakızlar, şekerlemeler, meşrubatlar,
enerji içecekleri, diyet ürünleri, sodalar, çeşitli kolalı içecekler ve meşrubatlar gibi
birçok gıdanın üretiminde kullanılabilmektedir.
Sentetik tatlandırıcılar doğal tatlandırıcılardan (pancar şekeri) 30 ile 500 defa
daha tatlandırıcılar olup daha ucuza imal edilebilmektedirler. Gıdalarda maliyeti
düşürmek amacıyla sentetik tatlandırıcılar kullanılmaktadır. Tatlandırıcıların toksik
ve alerjik reaksiyonlara; deri, sindirim sistemi ve kalp rahatsızlıklarına; tümör oluşumuna; lenf ve kan kanserine neden oldukları belirtilmiştir. Özellikle gebeler ve süt
emziren kadınlarda olumsuz etkileri olabilir.
Resim 02.13: Gıda tatlandırıcıları
77
BİYOLOJİ 2
3. Sodyum nitrit ve nitrat:
Bu katkı maddeleri gıdalara antimikrobiyal özellikleri ve gıdaların doğal renginin korunması amaçlarıyla sosis, salam, sucuk, hazır et yemekleri, tütsülenmiş balık,
tuzlanmış biftek gibi et ürünlerinde kullanılabilmektedir. Nitrit ve nitratların nitrosamin gibi kanserojen bileşiklere dönüşebildikleri, bununda karaciğer, akciğer, böbrek, gırtlak, mide ve pankreas kanserlerinin oluşumunda rol oynadıkları belirtilmiştir. Mide kanseri, nefes daralması ve baş dönmesi gibi rahatsızlıklara neden oldukları
da bildirilmiştir. Bebek ve küçükçocukların bu tür gıdaları yemesine izin verilmemesi
gerektiği belirtilmiştir.
Resim 02.14: Yapımlarında sodyum nitrit ve nitrat kullanılan gıda maddeleri
Nitrit ve nitratın venöz kan basıncını düşürmelerine bağlı olarak, hipotansiyona ve dolaşım kollapsına neden olabildikleri belirtilmiştir. Nitritler kanda hemoglobinle birleşerek methemoglobin oluşturup hemoglobinin oksijen taşıma kapasitesini önler. Bebeklerde, methemoglobine bağlı olumsuzluklar genellikle hazır mama
ile bebeğin beslendiği ve mama hazırlanmasında nitrat içeren su kullanıldığı durumlarda görülür. Çocuk ve gebelerin nitrat ve nitrit içeren gıdalardan uzak tutulmaları gerekir.
4. Kısmen hidrojene nebati yağ (trans yağlar)
Bunlar yüksek sıcaklık ve basınç altında hidrojenle doyurulmuş zeytin, mısırözü ve ayçiçek yağlarından elde edilen katı yağlardır. Trans yağlar margarin, kremalı bisküvi, çikolata, krakerler, cipsler, patlamış mısır, şekerleme, kuru pasta, salata,
salata sosu, aparatif yiyecekler, kızartmalar, ekmek ve benzeri gıdaların üretiminde
kullanılabilmektedir.
Trans yağlar insan sağlığı için hayvansal veya doymuş yağlardan çok daha tehlikelidir. Birçok sağlık uzmanı bu yağların koroner damar hastalıkları riskini üç kat
artırdığını, toplam ve kötü kolesterol düzeyini yükselttiğini, iyi kolesterol düzeyini
düşürdüğünü, kanser riskini beş katına çıkardığını, anne sütünün kalitesini düşürdüğünü, bağışıklık sistemini zayıflattığını, pankreasın insülin tepkisini azalttığını ve
aşırı şişmanlığa neden olduğunu belirtmiştir.
78
BİYOLOJİ 2
Resim 02.15: Yapımlarında hidrojene nebati yağ kullanılan gıda maddeleri
f) Gıdalara bulaşan kimyasal maddeler
Günümüzde on binlerce kimyasal madde ya isteyerek üretilmekte veya istem
dışı endüstriyel işlemler sonucunda açığa çıkmaktadır. Üretilen kimyasal maddeler
çeşitli amaçlar için kullanılmaktadır. Kimyasal maddeler yoğun ve kontrolsüz olarak
gıda üretiminde kullanılarak insan sağlığına ve çevreye zararlı hale gelmektedir. Kimyasal maddelerin her alanda yoğun ve kontrolsüz kullanılmasının yarattığı ciddi sağlık ve çevre sorunları toplumlarda kimyasal maddelere karşı tepkileri artırmaktadır.
Ayrıca endüstrileşmeye bağlı olarak yan ürün şeklinde oluşan kimyasal maddelerin neden olduğu çevre kirliliği de insanların duyarlılığını artırmaktadır.
Tarımsal ilaçlar (pestisitler), metaller (kurşun, kadmiyum, cıva), hormonlar, dioksinler, aromatik hidrokarbonlar gibi çevre kirliliği ajanları; hayvansal ürünlerdeki
veteriner ilaç kalıntıları; gıdaların pişirilmesi sırasında oluşan toksik maddeler; gıda
üzerinde kimyasal tepkimelerle oluşan bileşikler (nitrozaminler gibi); kaplar ve ambalajlardan gıdalara bulaşan kimyasallar, gıda üretiminde kullanılan hormonlar gibi
birçok istem dışı maddenin gıdalarda bulunması gıda bulaşanları olarak adlandırılır.
Her gıda maddesi kimyasal kirliliklerden birden fazlasını taşır. Birçok kimyasal
madde insanlar için çok düşük miktarlarda bile olsa son derece toksik etkiye sahiptir. Bazı kimyasal maddelerin insan hormon dengeleri üzerinde son derece zararlı
etkileri vardır. İnsanlarda tespit edilen ve çağımızın gizli vebası olarak belirtilen endokrin bozucuların bazı kaynakları hormonlu gıdalar, plastik sanayinde kullanılan
ürünler ve pestisitlerdir (DDT, dieldrine, endrine, heptachlor, chlordane, toxaphen,
polychlorinatedbiphenyls, bisphenol A, polybrominateddiphenylethers, phthalates
gibi tarım ilaçları).
79
BİYOLOJİ 2
2.1.1.5 Radyoaktif Kirlilik
Radyasyon; doğal ya da yapay radyoaktif çekirdeklerin kararlı yapıya geçebilmek için dışarı saldıkları hızlı parçacıklar ve elektromanyetik dalga şeklinde taşınan
fazla enerjilerdir. İnsanoğlu varoluşundan bu yana sürekli olarak radyasyonla iç içe
yaşamak zorunda kalmıştır.
Dünyanın oluşumuyla birlikte tabiatta yerini alan çok uzun ömürlü radyoaktif
elementler yaşadığımız çevrede normal ve kaçınılmaz olarak kabul edilen doğal bir
radyasyon düzeyi oluşturmuştur. Günümüzde bu doğal düzey, nükleer bomba denemeleri ve bazı teknolojik ürünlerin kullanımı ile artış göstermiştir.
a) Radyasyon Kaynakları
İnsanoğlu ve diğer canlılar, milyonlarca yıldan beri evrenden gelen kozmik
ışınlar ve yerkürede bulunan doğal radyoaktif maddelerden yayılan radyasyonla
ışınlanmakta olup varoluşlarından bu yana sürekli olarak doğal radyasyonla iç içe
yaşarlar. Radyasyon kaynağı, radyoaktif maddelerle iyonlaştırıcı radyasyon yayan
veya üreten aygıtlardır. Radyasyon kaynakları doğal ve yapay radyasyon kaynakları
olarak ikiye ayrılır.
1. Doğal Radyasyon Kaynakları
Vücudumuza solunum ve sindirim yolu ile hava, su, bitkisel ve hayvansal besinlerde az da olsa bulunan radyoaktif maddeler alınır ve zamanla çeşitli organlarda
birikir. Kozmik ışınlardan ve yerkürede bulunan doğal radyoaktif maddelerden etkilenen insan vücudu, hem iç hem de dış radyasyon ışınlanmasına maruz kalır.
Kozmik ışınlar: Dünyamız uzaydan gelen yüksek enerjili parçacıklara sürekli
olarak maruz kalır.
Resim 02.16: Gama ışınına maruz kalan dünyamız
80
BİYOLOJİ 2
Resim 02.17: Tıpta tedavi amaçlı gama ışını kullanımı
Vücut içi ışınlama: Yeryüzünde doğal olarak bulunan radyoizotopların solunum ve sindirim yolu ile alınmasıdır. Solunum yolu ile iç ışınlanmanın en önemli
bileşenini radon ürünleri oluşturur.
Gama ışını:Atom çekirdeği içindeki proton ve nötronların yeniden düzenlenmesi sonucu oluşur. Işık hızına yakın hıza sahip olan, elektriksel yükü sıfır olan ve
maddelerin içinden neredeyse hiç etkileşmeden geçebilen temel parçacıklardır.
Tehlikelerine karşılık, gama ışınlarından çeşitli yararlar da sağlanır. Tıpta; beyin, tiroit bezi, böbrek, karaciğer ve pankreas gibi organlardaki düzensizlikleri araştırmak
amacı ile X ışınları yerine kullanılır.
Radon: Renksiz, kokusuz, tatsız, 86 atom numarası ile periyodik cetvelin soy
gazlar sınıfında yer alan radon; kaya, toprak ve sudaki doğal uranyumun radyoaktif bozulması sonucunda oluşur. Bu bozulma zincirinin ana atomları bütün doğal
malzemelerde bulunabilir. Bundan dolayı radon, tüm yüzey kaya ve toprak parçalarından ve yapı malzemelerinden ortama salınır. Radonun reaktivitesi zayıftır. Bu
nedenle solunumla dokulara kimyasal olarak bağlanmaz.
Yapay Radyasyon Kaynakları
Tıbbi alandaki radyasyon uygulamaları: Radyasyonla görüntü elde edebilme ve
radyasyonun hücre veya tümörleri yok edebilme yeteneğine sahip olması temeline dayanır. Bu iki özelliğinden dolayı radyasyon hastalıkların teşhis ve tedavisinde
önemli rol oynar.
81
BİYOLOJİ 2
Resim 02.18: Tıpta tedavi amaçlı radyasyon kullanımı
Endüstriyel uygulamalar: X ve gama ışınlarından yararlanılarak röntgen filmleri
çekilen endüstriyel ürünlerin (borular, buhar kazanları, her türlü makine aksamları,
vs.) her hangi bir hata içerip içermediği tespit edilir. Bu yöntemle birçok sanayi ürününün (demir, çelik, lastik, kâğıt, plastik, çimento, şeker, vs.) üretim aşamasındaki
seviye, kalınlık, nem ve yoğunluk ölçümleri yapılır. Işınlama tesislerinde, gıda ışınlaması, tek kullanımlık atılabilir tıbbi malzemelerin sterilizasyonu yapılır.
Resim 02.19: Endüstriyel amaçlı radyasyon kullanımı
82
Araştırma amaçlı radyoaktif kaynak kullanımı: Özellikle
üniversitelerde açık veya kapalı
radyoaktif kaynak kullanılarak
DNA üzerinde çalışmalar yapılır.
Tarım alanında radyasyondan
yararlanılarak mutasyona uğratılan tohumlar daha verimli ve dayanıklı hale getirilir. Tohum ıslahı
genetik mühendisliği, DSİ tarafından akarsularda debi ölçümü,
barajlarda su kaçaklarının tespiti, yeraltı sularının hareketlerinin
takibi gibi diğer endüstriyel uygulamalar radyasyon sayesinde
BİYOLOJİ 2
hem daha ucuz hem de daha kolay bir şekilde yapılır. Petrol aramalarında belirli
derinliklerdeki nem ve yoğunluk ölçümünde de radyasyon kullanılır.
Nükleer serpinti: Atmosferde gerçekleştirilen nükleer bomba denemeleri sonucu meydana gelen radyoaktif serpintiler, radyoaktif çevre kirliliğine neden olan
en büyük yapay radyasyon kaynağıdır. Ancak 1960’lı yılların başlarında bu yolla maruz kalınan radyasyon dozu günümüzde nispeten azalmıştır. Bununla birlikte, yer
üstü ve hatta yer altında yapılan bu tür denemeler bölgesel kirliliğe neden olur.
Radyoaktif yağışlar: Nükleer patlamaların atmosfere yaydığı radyoaktif maddelerin çeşitli biçimlerde yeryüzüne inmesidir
Nükleer güç santralleri: Ağır radyoaktif (uranyum gibi) atomların bir nötronun
çarpması ile daha küçük atomlara bölünmesi (fisyon) veya hafif radyoaktif atomların birleşerek daha ağır atomları oluşturması (füzyon) sonucu büyük miktarda enerji
açığa çıkar. Bu enerjiye nükleer enerji denir. Nükleer reaktörlerde fisyon reaksiyonu
ile edilen enerji elektriğe çevrilir. Güneşteki reaksiyonlar ise füzyon reaksiyonudur.
Bu reaksiyonun oluşturduğu sıcaklık fisyon reaksiyonundakinden çok daha fazladır.
Bu yüzden bu sıcaklığı kontrol edebilecek bir füsyon reaktörü henüz kurulamamıştır.
Radyasyon
kazası: İstenmeyen bir olay
sonucu, radyasyon korunması standartlarıyla
belirlenen sınırların çok
üzerinde radyasyon dozu
alınması veya radyoaktif
bulaşma meydana gelmesidir. Nükleer reaktör
kazaları canlılara zarar
veren en ciddi radyasyon
kaynağıdır. Ukrayna’nın
Çernobil kentindeki nükŞekil 02.02: Nükleer serpinti
leer güç reaktöründe 26
Nisan 1986 günü nükleer kaza meydana geldi. Reaktördeki zirkonyum ve grafitin
yüksek sıcaklıktaki buharla karşılaşması ile oluşan hidrojenin yanması sonucu çok
büyük oranda radyoaktif madde atmosfere karıştı.
Nükleer kalıntıların ürettiği radyoaktif bulut patlamadan sonra tüm Avrupa
üzerine yayılmış ve Çernobil’den yaklaşık 1100 km uzaklıkta radyoaktif parçacıklara
rastlanmıştır.
Tüketici ürünleri:Televizyonlar, duman detektörleri, fosforlu saatler, paratonerler ve lüks lambası fitilleri gibi bazı tüketici ürünleri az miktarlarda da olsa radyoaktif
madde içerir. Fosfatın gübre ve kömüründe yakıt olarak kullanılması çevreye az da
83
BİYOLOJİ 2
olsa radyasyon dozu verir. Ayrıca cep telefonu, ince ekran televizyonlar, saç kurutma
makineleri gibi elektronik aletler radyasyon yayarak sağlığı tehdit eder.
b) Radyasyonun İnsan Sağlığına Etkileri
Uzayda yüksek hızla hareket eden ışınlar, kolaylıkla insan vücuduna nüfuz ederek vücudu oluşturan biyolojik hücrelere hasar verebilir. Ayrıca, bu ışınlar hücrelerin
kimyasal yapılarını da değiştirebilir. Özellikle elektrik yüklü ışınlar çok kısa süre içinde hücre moleküllerini parçalayıp iyonlarına ayrıştırabilir. Bununla birlikte, etrafta
bulunan diğer hücreleri de fizyolojik görevlerini yapamaz duruma getirebilir. Bütün
bunların sonucunda radyasyona maruz kalan hücre ya işlevini yitirir veya ölür. Yüksek radyasyon sonucu çok sayıda hücrenin aniden ölmesi veya normal çalışmasının
bozulması canlının sağlığını önemli ölçüde etkiler.
Kemik iliği, dalak, kan ve üreme hücreleri gibi hayati önem taşıyan hücrelerde
radyasyonun etkisi daha erken görülür. Bu hücreler daha çabuk çoğaldığından hücredeki hasar, uzun bir zaman dilimi içerisinde tümör olarak sonuçlanabilir. Böylece
radyasyonun kanserojen etkisi ortaya çıkar.
Radyasyonun en büyük tehlikesi hücre çekirdeğindeki DNA’ların bozulmasıdır. DNA’lardan oluşan kromozom yapılarının mutasyona uğraması sonucunda
ebeveyne benzemeyen yeni bir genotip ortaya çıkar. Eğer bu durum, bireyin üreme
hücrelerinde gerçekleşirse bu değişiklik gelecek nesillere de aktarılır
1. Biyolojik Etkiler
Radyasyonun insan sağlığı üzerindeki etkilerin bazıları; radyasyon yanıkları,
kanser ve gelecek nesillerdeki genetik bozukluklardır. Hatta çok büyük miktarda
radyasyon dozuna maruz kalınması ani ölümlere yol açar.
Radyasyonun biyolojik etkileri, erken ve kronik etkiler olarak ikiye ayrılır.
Erken Etkiler:Erken etkiler; vücudun tamamının veya büyük bir bölümünün genellikle radyasyon kazasına maruz kalınması sonucu meydana gelen ışınlanmalardır. Çok büyük dozlardaki radyasyon, birkaç saat veya birkaç hafta içerisinde sağlık
üzerinde zararlı etki gösterebilir.
Erken etkiler, öldürücü olabilen radyasyon yanıkları ve radyasyon hastalıklarıdır. Genel olarak; akut radyasyon sendromları ve bölgesel radyasyon hasarları olarak
sınıflandırılır.
Kronik Etkiler: Düşük dozların etkileri yıllar sonra ortaya çıkabilir. Bunun sebebi,
doz düşük dahi olsa tekrarlanan ışınlanmalarda organizmanın bir sonraki ışınlanmaya kadar hasarı onaramaması ve hasarın gittikçe artmasıdır.
Kronik olarak ışınlanan kişilerde, yıllar sonra katarakt, malignite, doğal ömür
sürelerinde kısalma ile sonraki nesillerinde kalıtımsal bozukluklara rastlanabilir.
84
BİYOLOJİ 2
Resim 02.20: Radyasyonun biyolojik etkileri
c) Radyasyonun Hücre ile Etkileşimi
İyonlaştırıcı radyasyonun soğurulması sonucu hedef moleküllerde iyonlaşma
ve uyarılmalar meydana gelir. Bu iyonlaşmalar, DNA zincirlerinde kırılmalara ve hücre içerisinde kimyasal toksinlerin üremesine neden olabilir. Kırılmaların hemen ardından bir onarım faaliyeti başlar. Hasar çok büyük değilse DNA” da meydana gelen
kırılmalar onarılabilir. Ancak bu onarım esnasında da hatalar oluşabilir ve yanlış şifre
bilgiler içeren kromozomlar meydana gelebilir.
Resim 02.21: Radyasyon miktarı kontrolü
reye dönüşme işlemine verilen addır.
Her hücre tipinin radyasyona
duyarlılığı farklıdır. Sık bölünen ve
bir organ ya da dokuya ait hücrelerin
özelliklerini yansıtmayan, nitelikleri
belirsiz olan (indiferansiye) over ve
testisin germinal hücreleri, hematopoetik sistem hücreleri, gastrointestinal sistem epitel hücrelerinin duyarlılığı fazla iken, bölünmeyen ve üst
diferansiasyon gösteren karaciger,
böbrek, kartilaj, kas, sinir hücrelerinin
duyarlılığı daha azdır. Diferansiasyon;
ayrışmamış bir hücrenin ( örn; bir kök
hücrenin ) vücuttaki spesifik bir hüc-
d) Radyasyonun Kromozoma Etkileri
Vücudun birçok organ veya dokusu, önemli sayıda hücre kaybına rağmen faaliyetlerini normal bir şekilde sürdürür. Yine de hücre kaybı belli bir sayının üzerine
çıktığında ışınlanan kişilerde gözlenebilir hasarlar meydana gelir. Etki eşiğini aşan
85
BİYOLOJİ 2
akut doz almış kişilerde ortaya çıkan bu hasarlara deterministik (belirlenimlilik) etkiler denir. Kanser ve genetik etkiler, radyasyonun stokastik etkileridir ve belli bir eşik
doz yoktur. Kromozom hasarlarına etki eden faktörler;
* Radyasyonun çeşidi, enerjisi, doz hızı ve maruziyet süresi,
* Organizmanın yaşı, cinsiyeti, sağlık durumu, oksijen konsantrasyon durumu, sık bölünen ve bölünme safhasında veya tam olarak farklılaşmamış hücrelere sahip olmasıdır.
2.1.1.6 Ses Kirliliği
Gürültü; insanlar üzerinde olumsuz etki yapan ve istenmeyen seslere denir.
Gelişmiş ülkelerde teknolojinin gelişmesine bağlı olarak ortaya çıkmış olan gürültü
sorunu, günümüzün önemli çevre sorunlarından birisi olmasına karşın, ülkemizde
az bilinen bir kirlilik türüdür.
Gürültü insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen,
fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iç performansını azaltan, çevrenin
hoşluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren bir tür kirliliktir.
Yaşama kalitemizi bozmadan alacağımız basit önlemlerle insan sağlığı üzerinde olumsuz etki yapan gürültü kirliliğini önleyebiliriz.
* Düğün, sünnet, vb. toplu merasimlerde, çevrede bulunabilecek yaşlı, hasta
ve bebekleri düşünerek, aşırı gürültülü müzik çalmayalım ya da kapalı ve ses
yalıtımlı mekanları seçelim.
* İşyerlerindeki gürültünün dışarı taşımasını önleyecek ses yalıtımlarını yapalım, yapmayanları uyaralım.
* Evlerimizde kullandığımız TV ve müzik aletlerinin sesini sadece kendi duyabileceğimiz kadar açalım.
* Çevremizdeki insanları rahatsız edecek gereksiz gürültülerden kaçınalım.
* Gereksiz yere korna çalmayalım.
* Patlak egzozlarımızı hemen tamir ettirelim.
* Evlerimizdeki bakım ve onarım işlerini uygun saatlerde yaptıralım.
* Toplumun huzurunu bozacak davranışlardan kaçınalım ve insanca yaşamak
için birbirimizin haklarına saygı gösterelim.
* Bina içerisindeki ayak sesleri ve benzer gürültüleri önlemek için gerekli tedbirleri alalım.
* Evlerde yapılacak kutlamalarda komşuları rahatsız edici gürültülerden kaçınalım.
86
BİYOLOJİ 2
Resim 02.22: Yaşam kalitemizi bozan ses kirliliği
Çevre Kanununun 14. maddesi kişilerin huzur ve sükununu, beden ve ruh salığını bozacak şekilde “Gürültü Kontrol Yönetmeliğinde belirlenen standartlar üzerinde gürültü çıkarılmasını yasaklanmıştır. Bu konu hakkındaki şikayetler Valiliklere
bildirilmelidir.
“İnsanların dinlenmeye ihtiyaç duyduğu tatil beldeleri ve piknik yerlerinde aşırı gürültü yapmak, yüksek sesli müzik dinlemek bir kültür noksanlığı olduğu gibi,
aynı zamanda sağlıksız bir davranıştır.
Gürültünün strese ve de birçok hastalıklara sebep olduğunu unutmayalım.
Gürültü kirliliği konusuna hassas yaklaşan Avrupa Birliği, standartların çerçevesini
günden güne genişletiyor. Hatta Avrupa Komisyonu Nisan 2013 de “Bu Sesi Durdurun” isimli bir kampanya başlatarak işyerlerindeki ses düzeyini belli bir seviyeye
düşürmek istedi.
Avrupalıların bu denli önemsediği bu konuda Türkiye’nin de adımlarını hızlandırması gerekecek. Uzmanlar, AB’nin gürültü standartları ile Türkiye’deki tablonun
örtüşmesinin kolay olmayacağı görüşünde. Aslında Türk mevzuatında gürültü standartları yeni bir kavram değil. Konuya ilişkin yönetmelik 1986 yılında çıktı, Avrupa
Birliği’ne uyum amacıyla yönetmelik 2005’te yenilendi.
Yeni Gürültü Kontrol Yönetmeliği’ne göre çeşitli kullanım alanlarının kabul
edilebilir üst gürültü seviyeleri tespit edildi. Hatta öyle ki, yönetmeliğin standartları evin içinde yaptığınız gürültüyü bile sınırlandırıyor. Konutların yatak odalarında
oluşacak gürültünün 35 desibeli geçmemesi gerekiyor. Bu sınır oturma odasında 60,
mutfak ve banyoda ise 70 desibel olarak belirlendi. Gürültü sınırına uymayan para
cezasına çarptırılacak. Tekrarı ve gürültünün gece yapması halinde ceza iki katına
çıkacak.
Desibel Sınırları
Yönetmeliğe göre gürültünün desibel sınırları şöyle belirlendi:
Otel yatak odası
: 30 dB
87
BİYOLOJİ 2
Hastaneler
: 35 dB
Yatak odası
: 35 dB
Oturma odası
: 60 dB
Mutfak, banyo
: 70 dB
Uzay roketleri
: 170 dB
Motosiklet
: 110 dB
Kabare müziği
: 100dB
Şehir içi trafik
: 65 dB
Bununla birlikte, motorlu kara taşıtlarının egzoz gürültülerinin kontrolü, açık
alanda bulunan eğlence merkezlerinin gürültü denetimi, fabrikalarda ve işyerlerinde işçi sağlığı açısından gürültü azaltıcı tedbirlerin aldırılması ve sağlanması da yönetmelikteki düzenlemeler arasında.
30-65 dB (desibel): Konforsuzluk, rahatsızlık, sıkılma duygusu, kızgınlık, konsantrasyon ve uyku bozukluğu.
ması.
65-90 dB: Kalp atışının değişimi, solunum hızlanması, beyindeki basıncın azal90-120 dB: Metabolizmada bozukluk, baş ağrısı.
120-140 dB: iç kulakta bozukluk.
140 dBve üzeri: Kulak zarının patlaması.
Resim 02.23: Ses kirliliği kaynakları
88
BİYOLOJİ 2
Türkiye’de nerelerde gürültü olup olmadığı bilinmediğinden; öncelikle gürültü yoğunluğu olan bölgeler tespit edilmelidir. Tespit edilen bölgelere ilişkin çözüm
üretebilmek için gürültü haritaları hazırlanmalıdır.
Bu amaçla Türkiye’ de öncelikle gürültü haritaları hazırlanması gerekmektedir. Amaç, hangi bölgelerin gürültü yoğunluğu var, tespit edip, çözümler üretmek.
Çünkü Türkiye’de nerelerde gürültü yoğunluğu var, nerelerde yok tam olarak bilinmemektedir.
Örneğin İstanbul Mecidiyeköy, Beşiktaş ve Bağdat Caddesi’nde gürültü seviyelerinin 90db’e kadar çıkabildiği belirtiliyor, oysa AB standartı 65 db.
Havaalanları, tren yolları şehir merkezinde sesin insan sağlığını tehdit ettiği
bölgeler saptanacak ve oralardaki binalara, sanayi bölgelerine vs. yalıtım zorunluluğu getirilecek. Uzmanlar bu durumun Türkiye için bir dezavantaj olduğu görüşünde. Havaalanlarına ve demiryollarına gürültüyü absorbe edecek ses duvarları konulabileceği belirtiliyor. Şehir içindeki gürültüyü de AB standartlarına çekmek için
ağaçlandırmaya ağırlık verilebileceği ya da tepeler oluşturulabileceği ifade ediliyor.
Bu standartların uygulanmasında belediyelere önemli görevler düşüyor. Yönetmelik hazır, denetim belediyelerde. Belediyeler gürültü düzeylerini aşan işyerlerine ceza kesebilir. Ayrıca belediyelerin sanayicilere proje izni verirken, gürültü
konusunu göz önünde bulundurmaları gerekiyor.
2.1.1.7 Işık Kirliliği
Kentsel kaynaklı çevre kirliliği ve çevre problemlerinden birisi ışık kirliliğidir.
Işık çevreyi daha iyi görmek, daha kolay çalışmak ve daha güvende hissetmek için
kullandığımız bir araçtır. Ancak giderek artan yanlış aydınlatmalar ışık kirliliği kavramını güncelleştirmiştir.
Işık kirliliği; ışığın yanlış olarak canlıları rahatsız edecek şekilde kullanılmasıdır.
Işık kirliliği değişik şekillerde ortaya çıkmakta olup, bunlar kamaştırıcı ışık, ışık taşması, gökyüzü aydınlatmaları, aşırı miktarda ışık olarak sınıflandırılmıştır.
Çevre sorunları arasında başlangıçta önemli yer tutmayan ışık kirliliği son
yıllarda ortaya çıkarak, kirlilik boyutunda değerlendirilmeye alınmıştır. Bu nedenle
birçok ülkede ışık kirliliğine karşı dernekler, birlikler kurulmuş, ulusal komiteler oluşturulmuştur. Bu kuruluşların üyeleri arasında profesyonel ve amatör gök bilimciler
dışında, aydınlatma mühendisleri, mimarlar, armatür üreticileri ve diğer çevreciler
yer almaktadır.
Hepsinin amacı, ışığın nerede lazımsa orada kullanılması, gece güvenliğinin
ve iyi görme koşullarının sağlanması, gökyüzünün karanlık kalması ve böylece enerjinin tasarruf edilmesidir. Bu konu ile ilgili olarak pek çok ülkede çeşitli çalışmalar
bulunmaktadır. ABD’de kurulan IDA’nın (Uluslararası Karanlık Gökyüzü Birliği) 68
ülkeden 2917 üyesi bulunmaktadır. İngiltere’de CFDS (Karanlık Gökyüzü İçin Kam-
89
BİYOLOJİ 2
panya), Japonya’da ‘Yıldızlı
Gökyüzünü Koruma Birliği’
kurulmuş, ilk ışık haritası
1973 yılında çıkarılmış ve
İtalya’da 4 Ekim ‘Işık Kirliliği
Ulusal Günü’ ilan edilmiştir.
Ülkemizde ışık kirliliği
kavramı çok yakın bir zamanda yeni yeni gündeme
gelmeye başlamıştır.
Resim 02.24: Işık kirliliği (uydu görüntüsü)
Resim 02.25: Işık kirliliği
Türkiye’de de 1998 yılında kurulan Işık Kirliliği Çalışma Grubu çalışmalarını yoğun bir şekilde sürdürmektedir. Bu gruba, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Başkanlığı, TEDAŞ, Karayolları Genel Müdürlüğü, Türk Standartları Enstitüsü (TSE), TUG (Tübitak Gözlemevi) ve İstanbul Teknik Üniversitesi’nden
uzmanlar katılmaktadır.
Bu çalışmanın amacı, özellikle kentsel mekânlarda karşılaşılan çevre kirliliği
boyutu içerisinde ışık kirliliği kavramını ele alarak, ışığın insan ve çevre sağlığı üzerine olan olumsuz etkilerini ortaya koymak ve peyzaj planlama-tasarım çalışmalarında ışık kirliliğini önlemeye yönelik önerilere yer vermektir.
a) Işık Kirliliğinin Etkileri
Çevre sorunlarında biri olan ışık kirliliği bitkilere, hayvanlara ve insan aktivitelerine olumsuz etki yapmaktadır.
90
BİYOLOJİ 2
1. Işık Kirliliğinin Bitkilere ve Hayvanlara Etkileri
Böcekler:
Bazı böcek türleri ışığa karşı duyarlı iken, bazı böcekler ise yaşamları için mutlak fazla ışığa ihtiyaç duyarlar. Tarlalarda, ormanlarda, göllerde yapılan aydınlatmalar böcek popülasyonlarını artırmakta ya da duyarlı olan türlerin yok olmasına neden olmaktadır.
Böcekler ışığa verdikleri tepkiye göre; gündüzcü, alaca karanlıkta faal, gececi
türler olmak üzere 3’e ayrılırlar. Işıkta yaşayan larvalar, ışık yokluğunda daha yavaş gelişir, karanlıkta yaşamaya alışmış olanların ise ışık karşısında gelişme gecikmesi gösterirler. Böcekler için önemli olan diyapoz (kışlama), polimorfizm (çok şekillilik), çoğalma
şekli, göç hareketleri gibi yaşamsal olayları da fazla ışık olumsuz etkilemektedir.
Memeliler- Sürüngenler:
Gece aydınlatmasının çevreye etkisi özellikle geceye özgü hayvanlar için
önemlidir. Yetersiz ya da fazla ışık hayvanların yaşam döngülerini olumsuz etkilemektedir. Denize ulaşmak için deniz ile kara arasındaki aydınlık farkını kullanan kaplumbağalar da ışık kirliliği sayesinde denize bir daha dönemeyerek hayatlarından
olmaktadırlar. Avustralya’da yapılan bir araştırmaya göre de mercanlar, üzerlerine
düşen aşırı ışık yüzünden kendilerine renklerini veren mikroskobik bitkileri reddetmekte ve beyazlaşmaktadırlar.
Kuşlar:
Özellikle göçmen kuşlar, kötü hava koşullarında alçaktan uçarlarken, gökdelen ve deniz fenerleri gibi yüksek yapıların çekici ışıklarına kapılarak, etraflarında
yorulup düşene kadar döner ya da doğrudan bu yapılara çarparak can verirler.
Balıklar:
Balık türlerinin ışığa verdikleri tepki ışığın şiddetine, balığın cinsine göre değişiklik göstermektedir. Fazla ışıkta tutulan balıklarda aktivite çok yükselmekte ve
bu yüksek aktiviteye bağlı olarak da balık aldığı enerjinin bir kısmını büyüme yerine
aktivitede kullanmaktadır. Ayrıca fazla ışık özellikle alabalıklarda yumurtlama dönemini değiştirmekte ve yumurta kalitesini bozmaktadır.
Bitkiler:
Bitkilerin büyüme ve çiçeklenme döneminde ışığın miktarı, süresi ve ışığın
geliş açısı önemlidir. Işık bitkiler için sadece fotosentezde enerji kaynağı olmayıp,
aynı zamanda birçok farklı gelişim sürecini kontrol ve yönlendirici bir faktördür. Işığın miktarı, şiddeti, süresi, bitkinin gelişmesini, kaliteli ve bol çiçek vermesini etkiler. Bu yüzden yapılacak aydınlatmalarda bitkinin türüne ve yerine bağlı olarak
dalga uzunluğu, intensitesi, mevsimine bağlı olarak zamanı iyice düşünülmelidir. 91
BİYOLOJİ 2
Fazla ışık olan yerlerde yetişen bitkiler morfolojik (bitki sapında kalınlaşma, internod
(boğum arası) kısalması, dallanmada artış, kütikula ve hücre çeperinde kalınlaşma,
köklerde uzama vb.) ve fizyolojik (klorofil miktarında azalma, respirasyon (solunum)
artışı, transpirasyon artışı, tuz oranı ve osmatik basınçta artış, erken çiçeklenme vb.)
özelliklerinde değişiklikler gösterirler.
Zirai Ürünler ve Çiftlik Hayvanları:
Yapay aydınlatma zirai bitkilerde özellikle pirinç ve ıspanakta fizyolojik bozulmaya neden olmaktadır. Uygun olmayan aydınlatma, çiftlik hayvanları ve kümes
hayvanlarının psikolojik ve metabolik yapısını bozarak, üretim kapasitelerinin düşmesine ve anormal davranışlar sergilemesine neden olmaktadır.
Özellikle kanatlılarda fazla ışık kanibalizm ve tüy yolma gibi rahatsızlıklara neden olmaktadır. Işık kirliliği insanlar gibi hayvanlarda da kanserojen etkilere neden
olur.
2. Işık kirliliğinin İnsan ve Aktivitelerine Etkileri
İnsanlara Etkileri:
Uygun olmayan aydınlatma evlerin camlarından içeri girerek insanları rahatsız
etmekte ve uykusuzluğa neden olmaktadır. Aydınlık ortamda uyumanın insanlarda miyopluğa neden olduğuna dair incelemeler yapılmaktadır. İnsan sağlığı üstüne
yapılan diğer bir çalışmada ise uygun olmayan ışığın göğüs kanseri ile bağlantısı
bulunmuştur.
Aşırı ışık nedeniyle beyin melatonin maddesinin salgılamadığı için, oluşmayan ostrojen hormonu özellikle kadınlarda göğüs kanserine neden olmaktadır.
Işık kaynağı aşırı parlak olduğu zaman doğrudan bir yerden gelmemesi nedeniyle
rahatsız edici olabilir. Işık şiddetinde ve yoğunluğunda meydana gelen değişiklik
insan ruh sağlığında da olumsuzluklar oluşturarak ‘SAD’ adı verilen bir rahatsızlığa
neden olmaktadır.
Ayrıca, fazla güneş ışığına maruz kalan insanların değişik cilt hastalıklarına
hatta, cilt kanserine maruz kaldığı bilinen bir gerçektir.
Yayalara Etkileri:
Sokak ışıklarının uygun seçilmemesi ve düzensiz yerleştirilmesi yayalar için
parlaklık oluşturmaktadır. İnsan gözü farklı ışık seviyelerine adapte olma kabiliyetine sahip olmasına rağmen aşırı parlak ışık gözü kamaştırmaktadır. Hatta göze giren
aşırı ışığı kontrol altına alabilmek için göz kaslarının irisi aşırı zorlamasından kaynaklanan geçici körlüklere neden olmaktadır.
Taşımacılık Sistemine Etkileri:
Yansımadan kaynaklanan sorunlar, sürücüleri olumsuz etkilemektedir. Özellikle yollarda orta refüjlerin bitkilendirilmediği alanlarda sabah ve akşam güneş ışık92
BİYOLOJİ 2
ları, gece ise far ışıkları sürücüler için tehlikeli durumlar yaratmaktadır.
Astronomik Gözlemlere Etkileri:
Gece aydınlatmaları gökyüzünde bulanık görüşe neden olarak, gözlemleri
olumsuz etkilemektedir.
b) Işık Kirliliğine Karşı Alınabilecek Önlemler
Işık kirliliğine alınacak önlemler teknik, planlama, eğitsel, yasal ve biyolojik
önlemler olarak sınıflandırılabilir.
1. Teknik Önlemler
Işık kirliliği kentsel mekanlarda özellikle binaların dış cephe kaplama malzemelerinin yanlış seçilmesi (cam gibi parlak yüzeyler), yine açık renkli dış cephelerin
ve zemin kaplamalarının kullanılmasından dolayı gelen güneş ışınlarının yansımasına bağlı olarak ışık kirliliğine neden olmaktadır. Yine, bu malzemelerin kullanılmasından ve aydınlatmaların fazla ve yanlış kullanılmasından, gece vaktinde de ışık
kirliliği oluşturmaktadır. Işık kirliliğine karşı doğru malzemelerin kullanılması ile yansıma engellenebilir. Yine gece vaktinde kullanılacak aydınlatmaların doğru bir şekilde yerleştirilmesi ve bulunduğu alanın özelliğine göre uygun miktarda ışık ayarı ile
ışık kirliliğine karşı teknik olarak önlemler alınabilir.
Bunlar;
* Park, bahçe ve spor alanlarının aydınlatılmasında, estetik olduğu düşüncesiyle kullanılan küresel lambalardan vazgeçilmelidir. Bu tür lambalar her
yönde ışık yayarlar. Bu lambalar yerine bulundukları düzlemin üst tarafına
ışık yaymayan, perdeli aydınlatma lambaları kullanılmalıdır.
* Işığın suçu engellediğine ve güçlü ışığın iyi aydınlattığına ilişkin inanışın
engellenmesi gerekir. Yapılan araştırmalar gökyüzündeki aydınlatmanın, suç
işlemeyi engellemediğini ortaya çıkarmıştır. Güvenlik amaçlı aydınlatmalarda harekete duyarlı, kendini otomatik olarak açan sistemler kullanılmalıdır.
Bu sistemler elle de kullanılabilmektedir. Böylece enerji gideri azaldığı gibi,
ışığın caydırıcı etkisinden de yararlanılabilir.
* Binaların dış cephe aydınlatmaları ile ışıklı reklam ve ilan panolarının aydınlatılmasına özen gösterilmelidir. Dış cephe, reklam ve ilan panolarının
aydınlatılması yukarıdan aşağıya doğru yapılmalıdır. Böylece ışık asıl amaçlanan yere düşer ve oradan da yere yansıtılır. Ayrıca vitrin aydınlatmalarında
zamanlayıcılar kullanılmalıdır, ışık kaynakları gece belli bir saatten sonra otomatik olarak kapanabilmelidir. Bu sayede gökyüzüne kaçan ışık minimum
seviyede olur.
93
BİYOLOJİ 2
* Bazı park alanlarında çok kısa direklerin üzerinde çok yoğun ışıklı projektörler kullanılmaktadır. Bu tip projektörler en az 15 m yükseklikteki direkler
üzerinde uygun açılarla yönlendirilerek kullanılmalıdır.
* İki yanında binaların bulunduğu cadde ve sokaklarda enine halat askı sistemine takılan ve sadece yola ışık gönderen armatürler kullanılmalıdır.
* Hangi çeşit lambaların nerelerde kullanılacağını kurallara bağlayarak, yasal
önlemler alınmalıdır. Renk ayrımının önemsiz olduğu yerlerde en verimli ışık
kaynakları olan düşük basınçlı sodyum lambaları tercih edilmelidir. Düşük
basınçlı sodyum lambaları harcadıkları enerji başına en az 3 kat daha fazla
ışık üretirler. Böylece %30’un üzerinde enerji tasarrufu mümkündür. Düşük
basınçlı sodyum buharlı lambanın ışık rengi altın sarısı olup, tek renkli bir
ışınlamadır. Bu nedenle yayılan ışıklar tek bir filtre ile elimine edilebildiğinden, astronomik gözlem koşulları açısından da en iyi lamba grubu düşük basınçlı sodyum lambalardır. Ayrıca led lamba teknolojisinin gelişmesi ile led
lambaların düşük basınçlı sodyum lambaların yerini alacağı düşünülmektedir.
2.1.1.8 Asit Yağmurları
Yağmur suyunda çok zayıf olsa da asitler bulunur ve bunların ph’ si 5-6 arasındadır. pH’sı 5’in altına düşen yağmur, asit yağmuru olarak adlandırılır. Kömür, petrol,
doğal gaz gibi fosil yakıtların yakılması sonucu atmosferde karbondioksit (C02), kükürtdioksit (S02) ve azotdioksit (N02) gazları yayılır. Bu gazlar daha sonra su buharı
ile tepkimeye girince sülfrik asit (H2S04), karbonik asit (HCO3), nitrik asit (HN03) gibi
kuvvetli asitlere dönüşür:
& H2CO3 (karbonik asit),
H2O + SO2 & H2SO4 (sülfrik asit) ve
H2O + NO2 & HNO3 (nitrik asit) olarak yere düşer.
CO2 + H2O
Bu tepkimeler güneş ışığının etkisi ile hızlanır. Asitli su buharı bulutlara katılarak yeryüzüne yağış olarak iner. Böylece toprağın ve canlıların kimyasal yapısı
bozulur. Bu da toprağı asitleştirir. Bitkiler için gerekli minerallerin (kalsiyum, magnezyum gibi) çözünmesine neden olur ve bu nedenle bitkiler bu minerallerden yararlanamaz. İçme sularına, göllere, akarsulara karıştığında ortamın pH’ sini düşürerek asitleşmesini sağlar. Asitleşme olayından canlılar zarar görür. Besin zincirinde
alüminyum ve cıva gibi ağır metaller su kaynaklarına karışır. İnsanlarda deri, göz ve
solunum yollarında rahatsızlığa yol açar.
Asit Yağmurlarının Sebep Olduğu Zararlar
Göller ve nehirlere asit yağmurları yağdığında suların asitliği artar. Sudaki
94
BİYOLOJİ 2
canlılar zarar görür. Tarihî ve doğal anıtlar zarar görür. Toprağın mineral oranının
düşmesine neden olur, bu durum bitkilerin topraktan beslenmesine engel olur. İnsanlarda çeşitli solunum yolları, akciğer kanseri, nefes darlığı gibi hastalıklara neden
olur.
Asit Yağmurlarını Engellemek İçin Yapılabilecekler
Sanayide fosil yakıtlar yerine kükürt ve azot içermeyen doğal gaz, güneş enerjisi, jeotermal enerji tercih edilmelidir. Yeşil alanlar artırılmalıdır. Toplu taşıma araçları yaygınlaştırılmalıdır.
Kalorisi düşük olan ve havayı daha çok kirleten kaçak kömür kullanımı engellenmelidir. Sanayi tesislerinin bacalarına filtre takılması sağlanmalıdır. Her yıl bacalar ve soba boruları temizlenmelidir.
Şekil 02.03: Asit yağmuru oluşumu
2.1.1.9 Erozyon
Erozyon, diğer adıyla aşınım, yer kabuğunu oluşturan kayaçların, başta akarsular olmak üzere türlü dış etkenlerle yıpratılıp yerinden koparılarak eritilmesi veya
bir yerden başka bir yere taşınması olayıdır.
a) Su Erozyonu
Bitkilerin kökleri vasıtası ile toprağı tutma, toprağa gelen fazla suyu emme
gibi bağlaştırıcı özellikleri bulunmaktadır. Ağaçlar derin toprağın birkaç kademe altına kadar kök salmakta ve bu kökler gevşek zemine sahip olan toprakları tutucu
özellik göstermektedir.
Yağışın bol olduğu ve bitkilerin az olduğu bölgelerde, su yüzeysel akıntılar
sayesinde toprak parçacıklarını eğim doğrultusunda sürükler. Bu Erozyon cinsine
ise “Su Erozyonu” adı verilir.
95
BİYOLOJİ 2
Su erozyonu, diğer erozyon çeşitleri içerisinde en yaygın ve en etkili olanıdır.
Eğimli arazilerde, vejetasyonun (bitki örtüsünün) zayıfladığı veya tamamen yok olduğu bölgelerde, yere düşen yağmur damlaları darbe etkisi ile bir kısım toprak parçasını yerinden kopararak parçalar. Böylece yüzeysel akışa geçen yağmur suları, bu
toprak parçalarını sürükleyerek aşağılara taşır. Yüzeysel akış halindeki sular aşağılara
indikçe diğer yüzeysel akış suları ile birleşerek güçlenir ve giderek taşıma gücü de
artar. Böylece akış sularının beraberinde taşıdığı toprak ve iri materyal miktarı çoğalarak taşkın şeklinde akan ve büyük zararlara sebep olan seller meydana gelir.
Resim 02.26: Su Erozyonu
Su erozyonunun ileri boyutlarında büyük derelerin ve yarıkların oluşumu görülmektedir. Bu olayın diğer bir sonucu da, taban sularının yeteri kadar beslenememesi ve kuraklığa sebep olmasıdır.
Yüzey toprağı besin maddeleri yönünden çok zengindir. Su erozyonu sonucu
yüzey toprağının kaybolması, toprağı fakirleştirmekte ve toprağın verimini düşürmektedir. Bu erozyon çeşidi bütün ülkelerde görülmektedir. Erozyonla kaybolan
toprak verimliliğinin yeniden kazanılması mümkün değildir. Rüzgâr erozyonu ile
mücadelede başarı sağlanmasına rağmen, su erozyonu ile mücadele çalışmalarında
henüz yeterli mesafe alınamamıştır.
96
BİYOLOJİ 2
b) Rüzgâr Erozyonu
Bitki örtüsünün zayıf olduğu yerlerde meydana gelmektedir. Çöl gibi ince
kumlu arazilerde, rüzgâr toprağı bir yerden bir diğer yere taşır. Rüzgârın taşıdığı
kum taneciklerinin (ince toprak) yerinde, ufalanabilecek kayalar olmazsa, giden bu
toprak taneciklerinin yerini dolduracak yeni topraklarda meydana gelmemiş olur.
İşte bu erozyon cinsine “Rüzgâr Erozyonu” adı verilir.
Resim 02.27: Rüzgâr Erozyonu
Rüzgâr erozyonu, yeterli bitki örtüsü bulunmayan oldukça düz ve geniş arazilerde, gevşek yapıdaki kuru ve ince bünyeli toprağın şiddetli rüzgârların etkisi ile
parçacıklar halinde yerinden oynatılarak, toz bulutları şeklinde yer değiştirmesi ile
gerçekleşmektedir.
Rüzgâr erozyonu ile toprakta yer yer çukurlar oluşur. Bu çukurlardan çıkan
toprak, başka yerlerde toplanarak kum tepeleri meydana getirir. Rüzgâr erozyonu
yolları, binaları ve suyollarını etkileyebilir; ayrıca tarımsal alanlarda hasara sebep
olabilir.
c) Çığ Erozyonu
Çığ; yamaç üzerinde toplanan kar kütlesinin yeni yağan karlarla aşırı yüklenmesi veya yamaçla bağlantısının zayıflaması halinde, herhangi bir etki ile dengesini
kaybederek dağ yamacından aşağıya doğru kayması ve yuvarlanması olayıdır.
Çığlar önlerine gelen engelleri tahrip eder, beraberinde toprak, taş ve ağaçları
söker götürür. Bu şekilde meydana gelen aşınma ve taşınma olayına “çığ erozyonu”
denir.
97
BİYOLOJİ 2
Resim 02.28: Çığ Erozyonu
d) Yerçekimi Erozyonu (Kitle Hareketleri)
Kitle hareketleri, genellikle ayrışma ürünü olan ve sağlam kaya üzerine oturmuş bulunan örtünün, esas itibariyle yerçekimi etkisi ile küçük veya büyük kitleler
halinde yamacın aşağısına doğru yer değiştirmesi olayıdır.
Resim 02.29: Buzul erozyonu
e) Buzul Erozyonu
Yüksek dağlık arazilerdeki derelerde, çeşitli zamanlarda oluşmuş buzulların
parça parça aşağılara doğru kayması sırasında, beraberinde moren (buzultaş) denilen çeşitli büyüklükteki materyal kitlelerini sürüklemesi ile meydana gelen aşınma
ve taşınma olayına ‘’buzul erozyonu’’ denir.
98
BİYOLOJİ 2
2.1.1.10 Küresel İklim Değişikliği
Son yıllarda fosil yakıtların yakılması, bitki örtüsünün azalıp nüfusun hızla artmasıyla atmosferdeki karbondioksit, metan ve diazot monoksit (N2O) gazları artmıştır.
Atmosferdeki gazların %75’i ve su buharının ise tamamı troposfer tabakasında bulunur. İklimi ise daha çok atmosferin alt kısımları belirler. Su buharı, yer ve
zamana göre değişirken yeryüzünün aşırı ısınıp soğuması engellenir. Karbondioksit
ise atmosferin güneş ışınlarını emme ve saklama özelliğini arttırır. Bu yüzden C02
arttıkça sıcaklık artar, CO2 azaldıkça sıcaklık azalır. Güneş ışınlarıyla ısınan fakat ısıyı
dışarıya göndermeyen seralara benzediği için bu olay doğal sera etkisi olarak adlandırılır. Günümüzde CO2 deki artış insan kaynaklı sebeplere bağlı olarak hızla devam
etmektedir. CO2 deki artışın en büyük sebepleri ise fosil yakıtları ve ormanların tahribatıdır. Okyanus diplerinden yüksek dağlara ve Ekvator’a kadar her alanda küresel
iklim değişikliğinin etkisini görmekteyiz.
Birleşmiş Milletler ve Hükümetler Arası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) tarafından ortaya koyulan senaryolara göre Dünya’da 2100 yılına kadar küresel sıcaklık 1
ile 3,5 derece artacaktır. Deniz seviyeleri yükselecek; seller, taşkınlar, çölleşme, fırtınalar, kuraklık, afet özelliğinde salgınlar geniş alanlara yayılacaktır.
Ülkemiz küresel iklim değişikliğinden en fazla etkilenecek ülkelerden biridir.
Örneğin sıcaklık değişi¬minden daha çok çölleşme tehdidi altındaki yeterli suya sahip olmayan Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu, Akdeniz ve Ege bölgeleri etkilenecektir. Şüphesiz, iklim değişikliği biyolojik çeşitliliği azaltacak, ekosistemin yapısı ve
işleyişi bozulacak, yararlı türlerin yerini ise zararlı türler alacaktır.
Tüm bu olumsuzlukları hafifletmek için özel olarak düzenlenmiş parklara ve
ormanlık alanlara ihtiyaç vardır. Ülkemiz küresel ısınmanın etkileri açısından riskli
ülkeler arasında bulunmaktadır. Önlemler alınmazsa özellikle su sıkıntısı başta olmak üzere birçok tehlike bizi beklemektedir. Yağış miktarı sürekli azalmaktadır. Bu
da başta tarımı etkilemektedir. Hemen önlem almazsak yaşam alanları daralacak,
bü¬yük göçler olacak, birçok böcek ve kuş türü yok olacak, çiftçiler ürettikleri ürünleri değiştirmek zorunda kalacaklardır.
2.1.1.11 Yaban Hayatın Tahribi
Yaban hayvanları tabiatta serbest olarak yaşarlar. Bunlardan bir kısmı, yaşama
ortamı olarak seçtikleri belirli bir alanın dışına hiç çıkmayıp yıl boyu o alana bağlı
kalırlar. Diğer bir kısmı ise hayatlarının belli bir döneminde veya belli mevsimlerde
uzun yahut kısa mesafeler dâhilindeki başka alanlara göç ederler. Bununla beraber,
gerek tek bir alandan ayrılmayan gerekse göç eden türler, yaşamaları için muhtaç
oldukları, belirli karakteristiklere sahip, yani hayati ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri
ortamlara bağımlıdırlar.
99
BİYOLOJİ 2
Diğer bir ifadeyle, ister ömür boyu aynı yerde yaşasın, isterse zaman zaman
başka bir yere göç etsin, yabani bir türün bulunduğu yerde onun isteklerine cevap
veren bir ortamın bulunması gerekmektedir. Türün biyolojik isteklerine göre değişen bu ortam; bazen bir orman, bazen tarım alanı, bazen mera veya çalılık, bazen bir
göl veya bataklık vs. olmaktadır.
Resim 02.30: Orman
Orman, fundalık, çayırlık veya sulak alan gibi biyotopların yeknesak bir yapıda
olmayıp içinde farklı karakterde habitatlar bulundurması sayesinde yabani hayvanların değişik ihtiyaçlarına cevap verebilirler. Mesela bir ormanın sık ağaçlı yerlerinde gizlenen, yuva yapan bir tür, otlamak veya avlanmak için de daha açık yerlere
çıkar. Böylece aynı biyotopun farklı kesimleri yabani türlere beslenme, gizlenme ve
üreme imkânı veren çeşitli habitatlar oluştururlar. Bu bakımdan göç eden türlerin
dışındakilerin de bulundukları biyotop içerisinde devamlı hareket halinde oldukları
görülür.
Türkiye’de muhtelif yaban hayvanı türünün yaşayabilmesine uygun olan alanların toplam büyüklüğü 70 milyon hektar kadardır. Bunun 20 milyon hektarını ormanlar oluşturmaktadır. Geriye kalan 50 milyon hektarlık saha ya tarım alanı, ya sulak alan, ya da bozkır-yayla gibi bakir alanlardır. Bunun dışında yabani türlere daha
küçük çapta da olsa kara ve demiryolları güzergâhları boyunca, ev ve okul bahçeleri, şehirlerdeki parklar gibi diğer yerlerde de rastlanmaktadır.
a) Ormanlar
Türkiye arazisinin %25’i ormanlarla kaplıdır. Ülkemizdeki ormanlar diğer biyotoplara göre insan etkisine daha az maruz kalmakta ve nispeten daha stabil oldukla-
100
BİYOLOJİ 2
rı için yabani türlerin birçoğuna güvenli ortamlar oluşturmaktadır. Bunda, ormanlık
alanlardaki nüfusun nispeten az oluşu, özellikle dağlık yörelerde orman dâhilinde
ulaşılması güç noktaların bulunabilmesi ve nihayet ülkemizde ormanlarda aktif korumayı amaçlayan köklü bir organizasyonun bulunması büyük ölçüde etkili olmaktadır.
Resim 02.31: Orman çeşitliliği
Bu sebeple, ülkemizdeki ormanlar, çok çeşitli hayvan gruplarının barındığı
önemli birer yaban hayatı sahası oluşturmaktadır.
Türkiye ormanları, biyolojik çeşitlilik açısından önemli bir potansiyele sahiptir.
Farklı yörelerdeki ormanlarda, hatta bazen her bir orman parçasında kendine has
bir canlı kompozisyonuna rastlamak mümkündür.
Bunun temel sebebi, Türkiye’nin, farklı bitki coğrafi bölgeleri arasında kalması ve bunların etkisi altında bulunmasıdır. Bunlarda yayılış gösteren bitki örtüsüne
bağlı olarak hayvan türleri de yöreden yöreye değişmektedir.
Mesela Avrupa-Sibirya bölgesinde, yani Karadeniz ve Kuzey Trakya’da, yapraklı
ağaçların bol bulunduğu orman kuşağı ve bu kuşağa uygun Karaca Capreoluscapreolus, Sülün Phasianuscolchicus veya Kara ağaçkakan Dryocapusmartius gibi türler,
ancak bu bölgedeki orman dokusuyla sıkı ilişki içerisinde bulunmak suretiyle varlıklarını sürdürebilirler. Doğu Anadolu’da ise çoğunlukla meşenin hakim olduğu İranTuran bitki coğrafyasının uzantısı olarak, kökeni kuru orman dokusu uzanmaktadır.
Özellikle, bu bölgenin kuzeyindeki orman-bozkır geçiş kuşağında yer alan ormanlar Kara akbaba Aegypiusmonachus gibi büyük yırtıcı kuşlar başta olmak üzere
pek çok nadir türe ev sahipliği yapmaktadır.
101
BİYOLOJİ 2
Resim 02.32: Bozkırlar
Akdeniz ve Ege ormanlarında ise Anadolu’nun otokton türlerinden olduğu
halde bugün sayıca çok azalmış olan Alageyik dama veya dünya ölçeğindeki yayılışının büyük bölümünü bu bölgelerdeki yaşlı iğneyapraklı ormanlarda yapan Küçük
sıvacıkuşu, Sittakurueperi gibi türler vardır.
b) Bozkırlar
Dışarıdan bakıldığında bomboş gibi görünen bozkırlar, olağanüstü bir canlı
çeşitliliğine ev sahipliği yapar. Pek ender görülen veya soyu tükenme tehlikesiyle
karşı karşıya bulunan pek çok canlıya bozkırlarda rastlamak mümkündür. Toy Otis
tarda, Mezgeldek Otixtetrax, ÇilkeklekPerdixperdix, AvurtlakCricetusmigratorius,
AraptavşanıAllactagaspp. ve Yaban koyunu Ovisorientalis bunlardan yalnızca birkaçıdır Doğal bozkırlar Türkiye’nin biyolojik çeşitliliğine katkıları ve değişik türlere ait
yaşama ortamlarını temsil etmeleri yönüyle oldukça önemlidir.
Özellikle Orta Anadolu’da dünyanın başka hiçbir yerinde bulunmayan nadir
bitkiler yaşadığı gibi, sadece Konya-Bozdağ’da kalmış olan Anadolu yaban koyunu
Ovisorientalisanatolica gibi bir tür de bulunmaktadır. Keza, Güneydoğu Anadolu’da
ise neredeyse yok olma noktasına gelmiş olan Ceylan Gazellasubgutturosa , Çizgili sırtlan Hyaenahyaena ve dev bir kentenkele türü olan Çöl varanı Varanusgriseus
yaşamaktadır.
c) Sulak Alanlar
Ülkemizde sulak alan adı verilen sahalar, genellikle göller, bataklıklar ve buna
ilaveten baraj gölleri ile akarsu kenarlarıdır. Bunlardan tabii göller ile baraj gölleri,
yaklaşık 906 bin hektarlık bir alanı kaplamaktadır. Ancak bunları, kendilerini çevreleyen, bataklık, sazlık, çayırlık, otlak gibi arazilerden kesin olarak ayırmak mümkün
değildir.
102
BİYOLOJİ 2
Resim 02.33: Sulak alanlar
Sulak alanlarda yaşayan balık, kurbağa, salyangoz gibi canlılar ve yetişen çeşitli türden bitkiler dolayısıyla bu alanlar birçok yaban hayvanı için cazip besinler
ihtiva eden ve barınak imkânı sunan habitatlar oluşturmaktadır. Sulak alanlar, ülkemizde, ördek, kaz, suna, kuğu, pelikan, balıkçıl, yağmurcun, martı, balıkkartalı gibi
çok sayıda sukuşu ve bu arada susamuru, sazkedisi, porsuk, yabandomuzu, tilki gibi
bazı memeliler için beslenme ve üreme yerleridir. Türkiye genelinde özellikle sukuşlarını barındıran ve yaklaşık 1.2 milyon hektarı kaplayan 76 önemli sulak alan
bulunmaktadır. Sultan sazlığı, Seyfe gölü, Manyas gölü, Burdur gölü, Beyşehir gölü
bunlardan bazılarıdır.
Ülkemizde sulak alanları ve dolayısıyla barındırdıkları yaban hayatını tehdit
eden faktörler arasında kurutma, ıslah, sulama ve baraj inşası gibi su düzenine müdahale eden projeler ve tarım, saz kesimi, kaçak / usulsüz avlanma / balıkçılık gibi
kullanımlar ve hepsinden önemlisi endüstriyel kirlenme gelmektedir.
d) Yüksek Dağlar
Dağlar; derin nehir vadileri ile birlikte endemik bitkilerin ve relikt canlıların
en sık görüldüğü biyotoplardır. Anadolu’daki dağların yükseklerini kaplayan alpin
doku, pek çok hayvan türünü barındırmaktadır. Yalnız Türkiye’deki yüksek dağlarda
yaşayan yüzlerce canlı türü bulunmaktadır.
Toros kurbağası Rana holtzi, ve Kaya uyuru Dryomislaniger, bunlardan ikisidir. Çengelboynuzlu dağkeçisi Rupicaprarupicapra, UrkeklikTetraogalluscaspius ve
Dağ horozu Lyrurusmlokosiewiczi ise dağılışları Ülkemiz sınırlarını aşan yüksek dağ
türlerindendir.
103
BİYOLOJİ 2
Resim 02.34: Dağlar
e) Diğer Biyotoplar
Yaban hayatına ev sahipliği yapan yukarıda anlatılanlardan başka; makilik,
fundalık, bataklık, mağara, tarla, bahçe, park, yol kenarı gibi çok çeşitli yaşama alanı
bulunmaktadır. Bunları bazen müstakil birer biyotop, bazen de belirli bir biyotop
içerisinde yer alan farklı karakterde habitatlar olarak mütalaa edilebilir. Mesela bir
mağara yalnız başına düşünüldüğünde, tamamen farklı türlere ev sahipliği yapabilen başlı başına bir biyotop olarak görülür.
Fakat diğer yandan da bu mağaraya bir dağda veya bir bozkırda yer almakta olduğundan, sözgelimi bir bozkırın veya alpinbiyotop içerisinde genelden farklı
olarak biyotopun mağara/mağaralar ihtiva eden bir habitat tipi olarak da düşünülebilir. Yine aynı şekilde, tarla-bahçe gibi tarım alanları, bulundukları bölge ne olursa
olsun ortak özellikleri dolayısıyla, sözgelimi ‘Tarımsal Yabanhayatı Alanları” şeklinde
ayrı bir biyotop mütalaa edilebileceği gibi, bulundukları -bozkır, fundalık, ormanlık
alan gibi biyotopların sınırları içerisindeki habitat mozaikleri olarak da değerlendirilebilir.
2.1.1.12 Orman Yangınları
Orman yangını, çevresi açık olması nedeniyle serbest yayılma eğiliminde olan
ve ormandaki yanıcı maddeleri (çalı, kuru ve ince dal, kuru kütük, yaprak ile belirli
oranda canlı ağaçları da yakan) yangındır.
Orman yangınları, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de ormanların sürekliliğini tehlikeye sokan etkenlerin başında gelmektedir. Akdeniz iklim kuşağında yer
alan ülkemizde, insan orman ilişkisinin de etkisiyle her yıl 2000’den fazla orman yangını binlerce hektar orman alanının yok olmasına neden olmaktadır.
104
BİYOLOJİ 2
Resim 02.35: Orman yangını
Orman yangınlarının neden olduğu zararların en aza indirilmesi için, köklü önlemler almak ve etkin bir Yangın Koruma ve Savaş Organizasyonu kurmak gereklidir.
a) Yangın ve İnsan
İnsan ve onun davranış biçimi orman yangınlarının kilit konularından birini
oluşturmaktadır.
Şekil 02.04: Orman yangınlarında zarar gören alan/yıl grafiği
*Yüksek sayıdaki yerleşim yeri ve nüfus, orman bütünlüğünü bozup yerleşim
yeri-orman ve orman-tarım alanlarını artırarak yangın riskini önemli ölçüde
yükseltmektedir.
*Kent ortamının gittikçe kalabalıklaşması ve kirlenmesi, kentlerden kırsal
alanlara doğru göçün artmasına yol açmıştır. Gittikçe artan sayıdaki konutlar,
orman-kırsal alan sınırına ya da doğrudan orman içine inşa edilmektedir.
105
BİYOLOJİ 2
b) Orman Yangınlarının Çıkış nedenleri
Ülkemizde orman yangınlarının çıkış nedenlerine baktığımızda %90’dan fazlasının insan kaynaklı olduğu görülmektedir. İhmal ve dikkatsizlik en başta gelenidir.
Bunlar; anız yakma, bahçe temizliği, piknik ateşi, sigara gibi dikkatsizliklerdir.
Ancak son yıllarda yıldırım ve enerji hattından çıkan yangınlar da dikkat çekmektedir.
Grafik 02.01: Orman yangınlarının çıkış nedenleri
Dikkatsizlik ve İhmal Örnekleri
* Ormana sönmemiş sigara, kibrit atılması,
* Anız yakılması, zeytin altındaki otların yakılması
* Çocukların ormanda ateşle oynamaları,
* Orman içinde ve kenarında çöplerin yakılarak imha edilmesi sırasında,
* Arı kovanlarının tütsülenmesinde kullanılan ateşin ormana söndürülmeden
atılması,
* Kireç ve kömür ocaklarının yakılması sırasında,
* Piknik amacıyla, yemek pişirmek su ısıtmak amacıyla yakılan ve terk edilen
ateşlerden,
* PVC boruların ateş yakılarak ısıtılması sırasında,
* Ateşli silah tatbikatları sırasında, havai fişeklerin ormana düşmesiyle,
* Elektrik tellerinin kopmasıyla, bakımsız trafoların çıkardığı kıvılcımlardan,
* Yol ve benzeri inşaatlarda patlayıcı maddeleri ateşleyecek fitilin otları tutuşturmasıyla,
106
BİYOLOJİ 2
Kasıt Örnekleri
* Terör amacıyla ormanların yakılması,
* Yerleşim yeri, tarla otlak kazanmak gayesiyle,
Harita 02.02: Orman varlığımız
* Orman idaresine kızgınlık,
* Ormanda yapılan kanunsuz işleri örtbas etmek,
* Başka tarla sahibini zor durumda bırakmak,
* Yabani hayvanları uzaklaştırmak,
* İş temin etmek amacıyla (üretim, ağaçlandırma)
* Yol yaptırmak amacıyla,
Dünya kara yüzeyinin % 30’u ormanlarla kaplıdır. Anadolu’nun ise geçmişte
%70’i ormanlarla kaplıydı. Dünya kara yüzeyinin geçmişte %70’nin ormanlarla kaplı
olduğunu söylemek çok yanlış olmayacaktır.
Türkiye orman varlığı ve orman Yangınları
* 21.7 ha (OGM, 2012)
* Ülke genelinin %27,6’si
* %60 İbreli, %40 Yapraklı
* Normal (Verimli) ve kapalılık derecesi %11-100 arasında olan ormanlar genel ormanlık alanımızın %60‘ını oluşturmaktadır.
* Yaklaşık 11456 ha (OGM, 2013)
* Ülke ormanlık alanının %60’ı
107
BİYOLOJİ 2
* 3755 adet orman yangını (OGM, 2013)
* Toplam 1.617.788 ha
* Yıllık ort.yanan alan 21649 ha
* Yıllık ort.yangın sayısı 2017 adet
Resim 02.36: Ev tutuşma zonu
Eğer evler tutuşmazsa, evler yanmaz! Ve evler yanmazsa, Orman ve Kentsel
Alanların Kesişimi problem oluşturmaz.
2.1.2 Birey Olarak Güncel Çevre Sorunlarının
Ortaya Çıkmasındaki Rolümüz
Yıllardır insanlar hep şu soruyu sormaktadır; iklim değişiyor mu? Eğer iklim
değişmeseydi hâlâ buzul çağında yaşamamız gerekirdi. Bununla birlikte son yıllarda
karbondioksit ve sıcaklıktaki değişimin para¬lelliği bozulmuş ve karbondioksitteki
artış çok hızlanmıştır.
Resim 02.37: Çevre sorunları nedeniyle ortaya çıkan hastalıklar
Küresel ısınmanın etkisi küresel iklim değişikliğidir. Özellikle son 30 yıldır daha
belirgin hâle gelen küresel iklim değişikliği su kaynaklarının azalması, besin kıtlığı,
enerji sıkıntısı ve kuraklık çölleşmeye sebep olmuştur. Bu iklimsel değişiklikler doğanın dengesinin ve canlılar ile cansızlar arasındaki etkileşimin bozulmasına neden
olmuştur. Ayrıca türler ve gen kaynakları gibi biyolojik çeşitliliğin temel parçaları
olan sistemlerin olumsuz etkilenmesine yol açmıştır
Su ve kara ekosistemlerinde meydana gelen değişim bu ekosistemlerin biyolojik yapılarında da değişime neden olmuştur. Bu tahribatın başlıca nedenleri ara-
108
BİYOLOJİ 2
sında yanlış arazi kullanımı; toprak, hava ve sudaki kirlilik, ormanların yok edilmesi
gibi doğada insanoğlunun neden olduğu etkilerdir. Bu faaliyetler ekosistemlerin
hem yapısını hem de işlevlerini tahrip ederek doğal biyolojik dengenin bozulması ile sonuçlanmaktadır. Ekosistemlerin ve biyolojik çeşitliliğin olumsuz etkilenmesi
bazı türlerin yok olmasına, bazı türlerin yaşam alanlarını değiştirmesine veya göç
etmesine neden olurken bazı türlerin de bireylerinin artışına sebep olmuştur. Söz
konusu iklim değişikliği doğal biyolojik çeşitliliğin değişime uğramasına, organizmaların birbirleriyle ve çevreleriyle olan etkileşimlerinin farklılaşmasına sebep olmuştur. Sucul ve karasal ekosistemler ve bu ekosistemlerin parçası olan biyolojik
çeşitlilik de ciddi risk altındadır. Küresel iklim değişikliği özellikle tropikal ve orta
kuşak ormanlarındaki bitki ve hayvan türlerine ciddi zararlar verebilecektir.
2.1.2.1 Ekolojik Ayak İzi
Bu kavram ilk olarak Prof. Dr. William Rees (Vilyım Res), Dr. Mathis Wackernagel (Matis Vekırnegıl) ve arkadaşları tarafından ortaya koyulmuştur. Ekolojik ayak izi
insanların yaşaması için gerekli kaynakların üretimi, atıkların yok edilmesi amacıyla kullandıkları biyolojik alanı gösteren bir ölçüdür. Bir toplumun tüketmiş olduğu
kaynakların üretimi ve atıkların yok edilmesi için gereken kara ve su alanlarının tümüdür. Bu sayede ne kadar tükettiğimiz, tükettiklerimizin nelere yol açtığı anlaşılarak bilinçli birer tüketici olmamız sağlanmaktadır.
Kullandığımız kaynaklar Dünya’nın farklı bölgelerinden geldiği için ayak izimiz de Dünya’nın farklı bölgelerindeki alanların toplamıdır.
Ekolojik ayak izi birincil ayak izi (doğrudan) ve ikincil ayak izi (dolaylı) olarak
ikiye ayrılır.
Birincil ayak izi evsel enerji tüketimi ve fosil yakıtlarının yanmasıyla oluşan
doğrudan CO2 oranının ölçüsüdür.
İkincil ayak izi ise kullandığımız ürünlerin tüm yaşam döngüsünde bu ürünlerin üretiminden bozulmalarına kadar dolaylı CO2 oranının ölçüsüdür. Örneğin
yemeklerimizde yediğimiz eti ele alırsak; kesim hayvanlarının yetiştirilmesinden kesimine, taşınmasına, satışının yapıldığı marketlere kadar büyük bir yer işgal eder. Ayrıca etin üretimi ve dağıtımı sırasında da CO2 ve diğer atıklar açığa çıkar. Bu atıkların
ortadan kaldırılması için bir alana ihtiyaç vardır. İşte, tüm bu alanlar, etin Dünya’ya
bıraktığı ayak izidir.
Ekolojik ayak izine göre 2007 yılında Dünya’daki her bir birey, ihtiyacı için 2,7
küresel hektar alan kullanabilmekteydi. Dünya’nın biyolojik kapasitesi ise 1,8 küresel hektardır. Bu şekilde devam edilirse 2030 yılında 2, 2050 yılında ise 2,8 gezegene
ihtiyacımız olacaktır.
Dünya üzerinde herkesin ayak izi eşit değildir. Örneğin; bir Amerikalının ayak
izi, 43 Afrikalının ayak izi kadardır.
109
BİYOLOJİ 2
Görüldüğü gibi her ülkenin ekolojik ayak izi de farklı olabilmektedir. Ekolojik
ayak izi herhangi bir ürünün doğaya saldığı sera gazlarının genel toplamıdır. Yani
doğaya salınan CO2 ve benzeri sakıncalı gazların kişi başına düşen yüzdesidir. Örneğin elbiselerdeki pamuk için ne kadar pamuk ekimi alanına ihtiyaç vardır? İçtiğiniz
su ne kadar alandan karşılanır? İçinize çektiğiniz oksijen için ne kadar bitki örtüsü
gerekir? Çöplerin ve zararlı atıkların yok edilmesi için ne kadar alan kullanılır? İşte bu
sorularımızın cevabı ekolojik ayak izimizde saklıdır.
Sonuç olarak; barındığımız evler, kullandığımız elektronik eşyalar, tükettiğimiz yiyecekler hatta parfümlere kadar tüm kimyasal ürünler ekolojik ayak izini artıran faktörlerdir. Yani insanın tüketim çılgınlığının doğaya yansımasıdır.
Ekolojik ayak izini azaltmak için gerekmedikçe özel araç kullanılmamalı elektronik eşyalar azaltılmalı, doğal ürünler kullanılmalı, çöplerin geri dönüşümü sağlanmalı ısınmada güneş enerjisi kullanılmalıdır.
2.1.2.2 Karbon Ayak İzi
Karbon ayak izi, bir bireyin bir yılda doğaya verilmesine neden olduğu toplam
karbondioksit miktarının ölçülmesiyle hesaplanır. Her birey ulaşım, ısınma, elektrik
tüketimi, uçak kullanımı veya satın alıp kullandığı çeşitli ürünlerin tüketiminde atmosfere karbondioksit bırakır. İşte atmosfere bırakılan karbondioksitin tamamı karbon ayak izini oluşturur. Genellikle kg veya ton olarak ifade edilir.
Bireyler olarak küçük önlemler alıp karbon ayak izini azaltılabiliriz. Örneğin
yaşadığımız mekânın sıcaklığını bir derece azaltarak yılda 300 kg civarında karbondioksitin atmosfere salınmasını engelleyebiliriz.
Karbondioksit ve sıcaklıktaki değişim her zaman birbirine paraleldir. Karbondioksitin artışı insan kaynaklıdır ve acımasız bir şekilde devam etmektedir. Birey olarak karbondioksiti azaltıcı önlemler almazsak sonuç hüsran olacaktır.
Çevre konusunda bilinçli sivil toplum kuruluşları, vakıflar, dernekler tüm
Dünya’da örgütlenmelidir. Unutmayalım ki doğanın dili hep aynıdır. Ne verirseniz
karşılığında onu alırsınız. Bir pet şişeyi toprağa atarken içiniz sızlamıyorsa sizde bir
eksiklik var, demektir. Bu dünya sadece bizim değil aynı zamanda doğacak çocuklarımızın da yuvasıdır.
2.1.3 Güncel Çevre Sorunlarının İnsan Sağlığı
Üzerindeki Etkileri
2.1.3.1 Çevre Sorunları Nedeniyle Ortaya Çıkan
Hastalıklar
Çevre sorunlarının insanlar üzerinde önemli hastalıklara sebep olması bu hastalıkların bazen ölümlerle sonuçlanmasına yol açmaktadır. Çevre kirliliğinin canlılar
üzerinde meydana getirdiği hastalıkların başlıcaları astım, kronik bronşit gibi solu110
BİYOLOJİ 2
num yolu hastalıkları, kalp ve damar hastalıkları, böbrek rahatsızlıkları, kanser vakaları, göz hastalıkları, kolera gibi bulaşıcı hastalıklar, işitme bozuklukları, saldırgan
davranışlar ve strestir.
Resim 02.38: Çevre sorunları nedeniyle ortaya çıkan hastalıklar
Hava kirliliğinin; solunum yollarının nezle, grip gibi virüslerle oluşan enfeksiyonları ve bakterilerle oluşan bronşit, zatürre gibi hastalıkları kolaylaştırdığı ve bu
hastalıkların daha ağır seyretmesine yol açtığı bilinmektedir.
2.2 Doğal Kaynaklar ve Biyolojik Çeşitliliğin
Korunması
2.2.1 Doğal Kaynakların Sürdürülebilirliğinin
Sosyal, Ekonomik ve Biyolojik Önemi
2.2.1.1 Doğal Kaynaklar
Doğal kaynaklar; toprak, su, besinler, meralar, ormanlar olarak sınıflandırılır.
Kalkınma büyük oranda, doğal kaynakların verimli bir şekilde organize edilerek
bütün toplumun faydalanacağı şekilde kullanılmasına bağlıdır. Bir ülkenin doğal
kaynakları hakkında bilgi sahibi olması, ekonomik anlamda kalkınmanın temelini
oluşturur.
a) Toprak
Resim 02.39: Doğal kaynaklar
Geçmişten günümüze kadar önemini kaybetmeyen aksine değeri giderek artan doğal bir kaynaktır. Tarım toprakları, hızla artan Dünya nüfusunun beslenmesinde vazgeçilmez kaynaklardan biridir.
b) Ormanlar
Geçmişte avcılık ve toplayıcılık ile yaşamını sürdüren insan, çevredeki bitki ve
111
BİYOLOJİ 2
hayvan alanlarının zengin olduğu mekânlarda yaşamını devam ettirmiştir. Isınmak,
yemek pişirmek, kil fırınları için enerji üretmek ve suda yüzen kütüklerle yolculuk
yapmak için ormanlardan yararlanmıştır.
Ormanlar geçmişte olduğu gibi günümüzde de ısıtma, gemi yapımı, yemek
pişirme, mobilya yapımı, kâğıt üretimi, demir yolları gibi pek çok alanda kullanılmaya devam edilmektedir. Fakat beş bin yıldır ormanların aktif olarak kullanılması,
ormanlık alanların hızla tahrip edilmesine neden olmuştur. Ortaya çıkan çevresel
sorunlar nedeniyle günümüzde insanlar gerekli ihtiyaçlarını yapay ormanlardan
karşılama yoluna gitmişlerdir. Bugün yok olan ormanların hızla yenilenmesi için çözüm yolları aranmaktadır.
c) Su
Geçmişten, bugüne kadar su, insanlar için vazgeçilmez bir kaynak olmuştur.
Ayrıca insanlar akarsulardan enerji elde etmişlerdir. İnsanların beslenmesinde su
ürünleri önemli rol oynamaktadır. İnsanlar, iç sulardan ve denizlerden eskiden beri
su ürünleri elde etmişlerdir. Dünya nüfus artışına paralel olarak iç sular ve denizlerden avlanan balık miktarı her geçen yıl artmaktadır. Türkiye, su kaynakları açısından
dünyanın şanslı ülkelerinden biridir. Ancak ülkemizin karşılaştığı çevre sorunları
içinde su kirliliği önemli bir yer tutmaktadır.
Su kirliliği insanoğlunun akarsuların üzerine barajların ve sulama amaçlı göletlerin yapılması gibi müdahaleler ile tarımsal, kentsel ve endüstriyel etkinliklerden
oluşan artıkların bir sonucudur. Su kirliliğine ilişkin önlemler, uluslararası ve ulusal
düzeylerde oluşturulan kuruluşlar ve standartları içermektedir.
d) Meralar
Meralar, hayvan otlatmak amacıyla kullanılan doğal ya da yapay otlatma alanlarıdır. En ucuz, dolayısıyla en kârlı yem kaynaklarıdır. Bitki örtüsü ve arazi yapıları
itibarıyla özellikle küçükbaş hayvanların otlatılmasına uygundur. Bu hayvan gruplarından keçiler, Türkiye’nin özellikle çalılık meralarında tamamen meraya dayalı olarak yetiştirilmektedir.
Otlatma yoğunluğu mera otunun kullanım oranını belirlemektedir. Otlatma
yoğunluğu arttıkça hayvanların tükettikleri ot miktarı belirli ölçülerde artar.
e) Besinler
Gelişen ve değişen dünyada insanoğlunun geçmişte var olan, bugün yaşanan
ve gelecekte de hissedilecek önemli ve değişmez sorunlarının başında yeterli ve
dengeli beslenme gelmektedir. Bu olgu söz konusu olduğunda, hayvansal ve bitkisel ürünler taşıdıkları biyolojik özellikleri nedeniyle vazgeçilmez bir konumdadır.
Örneğin insan beslenmesinde en değerli ürün grubunu hayvansal kökenli ürünler
et, süt, yumurta, bal ve bunların yan ürünleri oluşturmaktadır.
112
BİYOLOJİ 2
2.2.1.2 Sürdürülebilirlik Kavramı
Sürdürülebilir kalkınmanın en çok kullanılan tanımı Dünya Çevre ve Kalkınma
Komisyonu tarafından 1987 yılında yapılan tanımdır. Bu tanıma göre kalkınma “Gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılayabilme yeteneğini ortadan kaldırmaksızın
şimdiki neslin ihtiyaçlarının karşılanmasıdır.”
Sürdürülebilir kalkınma ilk bakışta basit bir kavram gibi görünse de aslında
oldukça derin bir kavramdır. Dünya ülkeleri 1950-60’lı yıllar arasında, daha fazla
üretmeye odaklanmışlardı. Sürekli büyümeye odaklanan sistemler Dünya ülkeleri
arasında çok yaygındır. Ancak 1970’i yıllarda özellikle gelişmekte olan ülkelerde önceki yıllarda hedeflenen üretim ve ekonomik etkinliğe odaklı kalkınma çabaları, yerini gelir dağılımı ve yoksulluğun azaltılması gibi sosyal amaçları da kapsayan daha
dengeli kalkınma modeline bırakmıştır. Ayrıca etkisini hissettirmeye başlayan çevre
felaketleri, çevreyi korumanın kalkınmanın önemli bir aracı olduğu görüşünü dünya
gündemine getirmiştir. Sürdürülebilir kalkınma kavramı 1970’li yıllardan günümüze
kadar toplum, ekonomi ve çevre arasında kurulmak istenen dengenin bir anlatımı
olarak ortaya çıkmıştır.
Günümüzde ülkeler ekonomik açıdan gelişmiş fakat gelir dağılımındaki adaletsizlik giderilememiş, doğal kaynaklar bilinçsiz bir şekilde tüketilerek çevreye zarar verilmiştir. Bununla beraber, daha yüksek refah seviyesine ve sürdürülebilir bir
Dünya’ya olan talep her geçen gün artmaktadır. Önümüzdeki yıllarda insanlığın
ihtiyaçları daha da artacaktır. 2030 yılında en az yüzde 50 daha çok gıdaya, yüzde
45 daha çok enerjiye ve yüzde 30 daha çok suya ihtiyaç olacağı tahmin edilmektedir. Fakat Dünya’nın mevcut kaynaklarının sınırlı olduğu bilincinde olmamız daha
sürdürülebilir yaklaşımların benimsenmesini zorunlu kılmaktadır. Bu nedenle öncelikle doğal kaynakları kirleterek yok eden davranışlardan uzaklaşarak daha güçlü
ve yaşanabilir Dünya için ortaklaşa ve acil olarak hareket edilmesi gerekmektedir.
Çevreye duyarlı davranışları ve tercihleri yaşam biçimine çevirdiğimiz zaman sürdürülebilir kalkınma yolunda ciddi ilerlemeler sağlamış olacağız.
2.2.1.3 Türkiye Geneli ve Yerel Çevreden Başarılı
Uygulama Örnekleri
Konya Kapalı Havzası’nda Su Kaynaklarının Akılcı Kullanımı ve İklim Değişikliğine Uyum Projesi aşağıdaki gibi gerçekleştirildi:
Dört modern sulama pilot projesi gerçekleştirildi. Çumra ve Beyşehir’de çiftçi
eğitimleri yapıldı.
2009-Türkiye’nin Yarınları Projesi: İklim değişikliğinin kısa, orta ve uzun vadede Konya Kapalı Havzası’nın su varlığı üzerindeki beklenilen etkilerinin ortaya
çıkarılması için bir araştırma gerçekleştirildi. Türkiye ve Konya Kapalı Havzası için
2015,2030 ve 2050 yıllarına ilişkin bir iklim değişikliği modellemesi yapıldı. Tarımda
su kullanımı ve ürün deseni konusunda dört farklı senaryo üretildi.
113
BİYOLOJİ 2
2010-Türkiye’nin Geleceği için İklim Değişikliğine Uyum Projesi: İklim değişikliği modellemesinin so¬nuçlarının aktarılması için Konya Kapalı Havzası’nın beş
farklı bölgesinde tır aracılığıyla bir tanıtım gezisi düzenlendi.
2011-Türkiye’nin Geleceği için İklim Değişikliğine Uyum Projesi-Pilot Projeler
ve Eğitimler: İklim değişikliği modellemesinin somutlaştırılması için 17,5 hektarlık
bir alanda modern sulama sistemlerinin ve kuraklığa dayanıklı ürün üretiminin gösterildiği dört pilot uygulama gerçekleştirildi. Pilot projeler, aynı zamanda çiftçi eğitimleri ile desteklendi.
Resim 02.40: Doğal kaynaklar
Sonuç olarak; gerçekleştirilen uygulamalarla, suyun kısıtlı bir kaynak olduğu, tarımda suyun aşırı ve yanlış kullanımı, bunun gelecekte yaratacağı tehditler
konusunda farkındalık yaratılmıştır. WWF(World Wide Found Nature-Doğal Hayatı
Koruma Vakfı) tarafından Türkiye’nin çalışmaları bölgede suyun algılanma şeklini,
kullanımını ve yönetimini değiştirmiş, su ile tarım arasındaki ilişkinin oluşturulan
politikaların bileşenlerinden biri hâline geldiği gözlemlenmiştir
2.2.2 Biyolojik Çeşitliliğin Önemi
2.2.2.1 Biyolojik Çeşitliliğin Yerel Düzeyde Etkisi
Canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için beslenmek zorundadır. Beslenmenin
gerekliliği canlılar arasında av-avcı ilişkisini ortaya çıkarır. Besin zincirinin ilk basamağındaki üreticilerden, en üst basamakta bulunan tüketicilere kadar tüm canlılar
etkileşim içindedir. Besin zincirindeki kopmalar, yani türlerin ortadan kalkması, sürekliliği bozar ve biyolojik çeşitliliği azaltır. Yeryüzünde yaşayan birbirinden farklı
tüm canlılar biyolojik çeşitliliği oluşturur.
Biyolojik çeşitlilik içerisinde genetik, tür ve ekosistem çeşitliliğinden söz edebiliriz. Genetik çeşitlilik, bir türdeki bireylerin farklılığını; tür çeşitliliği, belirli bir alandaki farklı türlerin sayısını ifade eder. Ekosistem çeşitliliği ise canlıların cansızlarla
olan etkileşimlerindeki farklılıkları gösterir.
Dünyada tür zenginliği ekvatordan kutuplara doğru azalır. Bölgenin coğrafik
yapısı, iklim koşulları ekosistemdeki tür sayısını doğrudan etkiler. Örneğin tropikal
yağmur ormanlarında bir hektar alanda 300 ağaç türü bulunurken ılıman bölge orman alanlarında yaklaşık 10 ağaç türü bulunur. Hayvan çeşitliliği de yağmur orman-
114
BİYOLOJİ 2
larında ılıman bölge ormanlarına göre yüksektir. Tür sayısının çok olması genetik
çeşitliliğin zenginliğini de beraberinde getirir. Her türün bireylerinin genetik farklılığı o türün kendi içinde genetik çeşitliliği demektir. Bu da o bölgedeki biyolojik
çeşitliliğe katkıda bulunur. Bir bölgede farklı ekosistemlerin bulunması biyolojik
çeşitliliği etkiler. Örneğin ülkemizde Karadeniz’de yaprak döken ağaç ormanları ile
çayır ekosistemleri farklı türleri barındırır.
Biyolojik çeşitlilik ile ilgili yapılan araştırmalar incelendiğinde her yıl yüzlerce
türün yok olduğu görülmektedir. Bu türlerin yok olmasında insanoğlunun çevreye
karşı bilinçsizliği, aşırı tüketimi rol oynamaktadır. Giderek artan dünya nüfusunun
gıda, sağlık ve diğer ihtiyaçlarının karşılanması, canlı varlığının sürdürülebilmesi için
biyolojik çeşitliliğin korunması son derece önemlidir. Gelecek nesillerin devamlılığı
da biyolojik çeşitliliğin korunmasına bağlıdır.
Resim 02.41: Akdeniz kaplumbağası ve Akdeniz foku
Ülkemiz sahip olduğu zengin biyolojik çeşitliliği ve endemik türleri ile dünya
üzerinde önemli bir konuma sahiptir. Nüfusu gittikçe artan dünyamızda ülkelerin en
büyük zenginliği biyolojik çeşitliliktir. Biyolojik çeşitliliğini koruyan ülkeler zamanla
daha güçlü olacak ve dünya ekonomisini ellerinde tutacaktır. Bugün ülkemizde koruma altına alınmayan ve biyolojik çeşitlilik bakımından oldukça önemli olan doğal
alanlar bulunmaktadır. Bu alanları belirlemek ve bir an önce koruma altına almak,
hem doğanın korunması hem de doğal kaynakların sürdürülebilir şekilde kullanılması için oldukça önemlidir.
Türkiye’de doğal koruma alanları bilim insanları ve sivil toplum kuruluşları
tarafından incelenmektedir. Yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen raporlardan
Türkiye’nin her yerinde biyolojik çeşitliliğin zengin olduğu anlaşılmıştır. Bu çalışmalar sonucunda Türkiye’nin önemli kuş yaşam alanları, endemik bitki yayılım alanları,
Akdeniz kaplumbağası üreme alanları ve Akdeniz foku yaşam alanları belirlenmiştir.
2.2.2.2 Tabiattaki Her Canlı Önemlidir
İnsan, var oluşundan bu yana hayatını çevresini değiştirerek devam ettirmiştir.
İlk çağlarda insanlar temel ihtiyaçlarını doğayla mücadele ederek karşılamışlardır.
İnsanın daha ileri uygarlıklara ulaşma çabası ile kaynakların bilinçsizce kullanılma-
115
BİYOLOJİ 2
sı yaşam alanlarını olumsuz etkilemiştir. Doğal kaynakla¬rın yok olma derecesinde
kullanılması, insan-doğa dengesinin bozulmasına yol açacak bir yoğunlukta yaşanmasına neden olmaktadır. Bu da insanın geleceğini tehdit etmektedir. İnsanla
çevresi arasındaki dengeyi sağlayan koşullar bozulunca insanların gerekli önlemleri
alma zorunluluğu doğar. Gerekli önlemler alınmazsa çevre kirliliği oluşur ve doğal
denge bozulur. İnsanoğlunun doğanın merkezine oturmak yerine onun bir parçası olduğunu anlaması, doğadaki her canlının Dünya’mız için çok büyük önemi ve
gerekliliği olduğunun bilincine varması gerekir. Örneğin azot bağlayan bakterilerin
olmaması madde döngüleri için çok ciddi sorunlar meydana getirir. Çevremizde bitkilerin yok olması besin zincirinin en temel halkasının yok olması demektir ki bu da
tüm canlıların sonu demektir.
2.2.3 Türkiye’nin Biyolojik Çeşitliliği
2.2.3.1 Türkiye’nin Biyolojik Çeşitlilik
Bakımından Zengin Olmasının Nedenleri
Ülkemizin genetik ve tür çeşitliliği ekosistem çeşitliliği ile yakından ilgilidir.
Orman, step, sulak alan, deniz ve kıyı, dağ ekosistemleri farklı tür canlılar barındırır.
Türkiye, sahip olduğu zengin biyolojik çeşitliliği ile ılıman iklim kuşağının
önemli ülkeleri arasında yer almaktadır. İklim farklılıkları, jeolojik geçmişi, deniz,
göl, akarsu gibi çeşitli ortamların varlığı, yükselti farklılıkları Türkiye’deki biyolojik
zenginliğin nedenlerindendir.
Karalar, denizler ve okyanuslar bir zamanlar bugünkü biçim ve boyutlarında
değildi. Kıtaların hareketleri ile yeryüzünün şekillenmesi için milyonlarca yılın geçmesi gerekti. Anadolu’nun da jeolojik zamanlar içinde karaları ve denizleri şekillenirken farklı ekosistemler birbirleriyle etkileşim hâline geçtiler. Anadolu’nun kıtalar
arasında köprü olma niteliği de bu etkileşimi arttırdı. Bu durum biyolojik çeşitliliğin
artmasında önemli bir etmen oldu.
Resim 02.42: Köknar, çam ve kayın
116
BİYOLOJİ 2
Biyolojik çeşitliliği etkileyen bir diğer etmen Türkiye’nin coğrafik özellikleridir. Güneyde ve kuzeyde kıyıya paralel uzanan sıra dağlar ve bu sıra dağların canlı
grupları arasında engeller oluşturması bu bölgelerde çeşitliliği arttırdı. Doğal göller, geniş ova ve vadiler, ırmaklar, su ve kara canlıları için uygun ortamlar oluşturur.
Ülkemiz ılıman iklim kuşağında yer almaktadır. Yıllık ortalama sıcaklık 4-20°C arasında değişir. Ortalama yıllık yağış da bölgeden bölgeye değişiklik gösterir. Coğrafi
konum, yükselti farklılıkları ve denizler iklim açısından bölgeler arasında farklılıklar
oluşturur. Bu özellikler farklı ekosistemlerin ortaya çıkmasını sağlar.
Resim 02.43: Alageyik ve sülün
Ilıman kuşakta bulunan ülkelerin biyolojik çeşitliliği incelendiğinde hayvan
çeşitliliğinin (fauna) ülkemizde oldukça yüksek olduğu göze çarpmaktadır. Yeterli
çalışmalar henüz tamamlanmamış olmasına rağmen tanımlanan canlı türleri içinde
en büyük rakamı omurgasızlar grubu oluşturmaktadır. Ülkemizde yaşayan omurgasız hayvan türü sayısı yaklaşık 30.000 dolayındadır. Bugüne kadar belirlenen omurgalı hayvan türü sayısı ise 1.500’e yakındır ve bunların 5 memeli 16 sürüngen türü
sadece ülkemizde yaşamaktadır. Alageyik ve sülünün ana vatanı Anadolu’dur. Ancak 11 omurgalı türünün nesli tükenmiştir.
Ülkemizin dünyanın iki büyük kuş göç yolu üzerinde olması, kuşlar için beslenme ve üreme alanı oluşturması bakımından önemlidir. Türkiye’nin bitki çeşitliliği
(flora) bakımından sahip olduğu zenginliği anlamak için Avrupa kıtası ile karşılaştırmak yeterli olacaktır. Avrupa kıtasında 12.500 açık ve kapalı tohumlu bitki türü
varken sadece Anadolu’da yaklaşık 9.000 tür olduğu bilinmektedir. Bunların yaklaşık
1/3’ü Türkiye’ye özgü(endemik) türlerdir. Yeryüzünün sınırlı bölgesinde örneğin bir
ekolojik ortamda ya da bir ülkenin siyasi sınırları içinde yayılış gösteren türlere endemik türler denir.
Coğrafik bölgelerden Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgeleri endemik bitki türleri bakımından zengin alanlarıdır.
117
BİYOLOJİ 2
Harita 02.03: Türkiye endemik tür sayısı haritası
Ülkemizde Akdeniz, Doğu ve Batı Karadeniz orman alanlarında iğne yapraklı
ya da yaprak döken birçok ağaç türü görebiliriz. Örneğin çam, köknar, kayın, meşe,
dişbudak, akçaağaç, gürgen gibi. Akdeniz Bölgesindeki Toros dağlarında yer alan
sedir ormanları dünyadaki en geniş sedir ormanıdır. Ülkemizdeki endemik ağaç türlerinin en önemlilerinden birkaçı Kaz Dağı’nda orman meydana getiren Kaz Dağı
köknarı; Eğridir’in güneyindeki kasnak meşesi; Köyceğiz-Dalaman arasında yaygın
olan sığla ağacı veya günlük ağacı ormanları; Datça ve Teke yarımadalarındaki Datça hurması; Kastamonu, Yozgat ve İspir çevresindeki İspir meşesidir.
Ormanlarımız bitki çeşitliliğinin yanında hayvan türleri açısından da çok zengindir. Ayı, tilki, çakal, vaşak, geyik, dağ keçisi, yaban domuzu türleri, bazı yılan türleri, kaplumbağalar, ağaçkakan ve çeşitli baykuş türleri için de ormanlarımız doğal
habitat oluşturmaktadır. Biyolojik çeşitliliğin yanında Avrupa’da nesli tehdit altında
olan şah kartal (Aquila heliaca) ve kara akbaba (Aegypus monachus) Türkiye ormanlarında üremektedir. Ormanlarımızın yanı sıra ülkemizin %28’ini de stepler kaplar.
Özellikle İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgemizdeki bu alanlar biyolojik çeşitlilik
açısından önemlidir. Burada yetişen türlerin bazıları tarım, endüstri ve sağlık alanları
için değerlidir. Bu stepler özellikle bazı endemik türler bakımından gen merkezidir.
Gen merkezi türlerin ortaya çıktığı ve ilk yayılmaya başladığı yerdir. Örneğin buğdayın gen merkezi Anadolu’dur. Ülkemizde farklı yabani (ıslah edilmemiş) buğday
türleri varlığını sürdürmektedir.
Amerika Birleşik Devletleri’nde 1960’larda başlayan bir salgın hastalık her yıl
buğday üretiminin %30 kaybına neden olmuştur. Türkiye’deki yabani buğdaylarla
yapılan genetik çaprazlamalar sonucunda bu buğdaylardan aktarılan genlerle sorun
çözülmüştür. Bu örnek, gen merkezlerinin korunmasının önemini göstermektedir.
118
BİYOLOJİ 2
Resim 02.44: Alageyik ve sülün
Türkiye’deki ekosistemler açısından bakıldığında en zengin endemik bitki türlerinin steplerde olduğu görülmüştür. 3000 endemik bitki türünden 1200’ü step bitkisidir. Örneğin Ankara çiğdemi (Crocus ancyrensis), yanardöner çiçeği (Centaurea
tchihatcheffi), çoban dikeni (Centaurea urvillei) bu bitki türlerindendir.
Bitkilerin yanı sıra steplerdeki hayvan türlerine de şu örnekleri verebiliriz; Anadolu miflonu (Ovis orientalis anatolica), vaşak (Lyrnx lyrnx), geleni (Spermophillus
citellus). Üç kıta arasındaki konumu nedeniyle Türkiye’de görülen farklı ekolojik ortamlar dünyadaki tür çeşitliliğinin korunmasına katkıda bulunur. Örneğin Avrupa’da
nesli tehlikede olan kuş türlerinden toy, küçük kerkenez, yılan kartalı, şahin, doğan,
ibibik, bıldırcın gibi türler ülkemiz steplerinde yaşamaktadır.
Stepler böcek türleri açısından da zengindir. Sulak alanlar başta su kuşları olmak üzere çok zengin hayvan ve bitki türleri için yaşama alanlarıdır.
Ülkemizde Van Gölü, Tuz Gölü, Kızılırmak, Fırat, Seyhan gibi büyük ırmaklar,
baraj gölleri sulak alanlardır. Bu alanlar, sadece Türkiye’deki kuşlar için değil göçmen
kuşların göç yolları üzerinde olması nedeniyle de büyük öneme sahiptir. Örneğin
dünyada nesli tehlike altında olan tepeli pelikan Manyas Kuş Gölü ve Çamaltı Tuzlasında, dik kuyruk ördeği Burdur Gölü’nde kışlar. Tuz Gölü flamingoları da bu bölgede yuva yapar.
Türkiye’nin sulak alanlarında saz, kamış, hasır otu, nilüfer vb. bitkilerin yanı sıra
su mercimeği gibi su altı bitkilerine de rastlanır.
Ülkemizin denizlerinde zengin biyoçeşitliliğe sahiptir. Ege Denizi birçok ada,
adacık, deniz mağaraları ve kayalıklar yönüyle ekosistem çeşitliliği açısından önemli
konumdadır. Örneğin Ege Denizi’ndeki mağaralar Akdeniz foku (Monachus monachus) ve birçok balık türü için barınak oluşturmaktadır. Bu denizler ve kıyılar su canlılarının çeşitliliği açısından önemlidir. Çok çeşitli balık türleri vardır. Kalkan, uskumru,
kılıç balığı nesli tehdit altında olan balık türleridir.
Ülkemizde dağların uzanışı ve yüksekliği, farklı bitki ve orman ekosistemlerinin ortaya çıkmasını etkilemiştir. Örneğin Doğu Karadeniz bölümündeki ladin ormanlarının zenginliği Karadeniz’den gelen nemli havanın dağlar boyunca yüksele119
BİYOLOJİ 2
rek su oluşturmasıyla ilgilidir.
Ülkemizin farklı ekosistemlerinin varlığı dolayısıyla biyolojik çeşitliliğin zenginliği dünyadaki doğal yaşamın varlığı ve sürdürülebilirliği açısından önemlidir.
Besin maddesi, ilaç ham maddesi, sanayi ham maddelerinin sağlanması açısından biyoçeşitlilik ekonomik öneme sahiptir. Örneğin besin olarak tüketilen balık,
tahıl türleri; ilaç ham maddesi olarak kullanılan yabani otlar; sanayi ham maddesi
olarak pamuk, keten vb. türlerin kullanıldığı alanlar dikkate alındığında biyolojik çeşitliliğin önemi ortaya çıkmaktadır.
İnsan etkisinden kaynaklanan bazı uygulamalar biyolojik çeşitliliği tehdit etmektedir. Bu tehditlerin başlıcaları aşırı otlatma, orman yangınları, çevre kirlilikleri,
kontrolsüz avcılık, yol ve baraj inşaatları, nüfus artışı, çarpık kentleşme, petrol sızıntıları, bireylerde doğaya karşı sevgisizliğin ve duyarsızlığın var olmasıdır
Ülkemiz tarihî ve kültürel mirası ile çevre değerleri bakımından dünyanın en
zengin ülkelerinden biridir. Ülkemizde son yıllarda 130’dan fazla bitki türü tespit
edilmiştir ve hala yeni bitki türleri tanımlanmaktadır.
Doğal Çiçek Soğanları, doğal soğanlı, yumrulu, rizomlu bitkiler yeni çeşitlerin
elde edilmesi ve hastalıklara dayanıklılığı artırma gibi konularda ıslah materyali olarak kullanılmaktadır. Bu bitkiler genellikle sonbaharın sonlarından ilkbahara kadar
çiçek açar.
Bazıları tıbbi bitkidir. Doğal çiçek soğanları, hızlı şehirleşme ve sanayileşmenin
yanı sıra yapılan bazı aşırı sökümler nedeni ile azalmış hatta kardelen (Galantus) ve
sıklamen (Cyclamen) türleri tehlike altına girmiştir. Bu durumu önlemek amacıyla
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı koruma projeleri düzenlemiştir. Safran (Crocus sativus) ülkemizde çok eskiden beri yetiştirilen önemli bir bitkidir. Soğanlı bir
bitki olan safran eylül, ekim aylarında çiçek açar ve çiçeği açık mor renktedir. Boya
maddesi, baharat, ilaç ve kozmetik sanayisinde, halk hekimliğinde, aşure, zerde yapımında, lokum imalatında kullanılmaktadır. Sıklamen (Cyclamen coum) bu yabani
sıklamen türü, şubat ayında çiçek açmaya başlar. Soluk pembe renkli çiçekleri vardır.
Ağaç altında, yamaçlarda, nemli ve gölge yerlerde iyi gelişir. Soğuk havalara dayanaklıdır. Genellikle Türkiye’nin kuzeyinde yayılım gösterir.
Resim 02.45: Safran ve sıklamen
Resim 02.45: Safran ve sıklamen
120
BİYOLOJİ 2
Türkiye’nin de taraf olduğu Bern Sözleşmesi gereği doğal yaşam alanında
korumakla yükümlü olduğumuz bitkiler arasındadır. Tülüşah (Centaurea iconiensis) Türkiye’nin endemik bitkilerinden olan tülüşah (Konya gaşağı) dünyada sadece
Konya’da yetişmektedir. 2006 yılında bilim insanları tarafından doğada yalnız 9 kök
gaşak bitkisi kaldığı belirlenmiş, tülüşah ya da Konya peygamber çiçeği olarak da
bilinen Konya gaşağının, koruma projesi kapsamında tohumları özel olarak yetiştirilmiş ve doğal yaşama ortamına dikilmiştir.
Eber Sarısı-Piyan (Thermopsis turcica) Küresel ısınma nedeniyle yaşanan kuraklık, sulak alanların kurumasına, yer altı su seviyesinin düşmesine neden olmuştur.
Topraktan ihtiyacı olan suyu alamayan bitkilerden biri de Eber sarısıdır.
Eber sarısı tek çiçekten 3 meyve verebilen bir bitkidir. Bu özelliğin kültür baklagillerine aktarılabilmesi için çalışmalar yapılmaktadır.
Dünyada sadece Akşehir Gölü ve Eber Gölü çevresinde yaşayan bu endemik
tür, önlem alınmaması durumunda kuraklık nedeniyle yok olacak. Dünya Doğal Hayatı Koruma Konseyinin çalışmaları ile Türkiye’de korunması gereken ilk 10 bitki arasındadır. Üç dişi organa sahip ve yabani bir baklagil olan eber sarısı dünyada önemli
bir türdür.
Resim 02.46: Piyan ve Tüllüşah
Oklu Kirpi (Hystrix indica): Dikenlerinden dolayı “kirpi” olarak adlandırılan bu
canlı aslında bir kemiricidir ve kirpiler ile akrabalığı yoktur. Familyanın Türkiye’de
bulunan tek temsilcisi hint oklu kirpisidir. Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu
Bölgesi’nde görülen oklu kirpi, geceleri aktiftir. Gündüzleri ağaç altlarında, mağaralarda ya da toprağa açtığı tünellerde dinlenir.
Bitki kökleri, patates, soğan, yumru ve meyvelerle beslenirler. Yaşam alanının
bozulması, avlanma ve tarım ilaçları nedeniyle yaşamları tehdit altında olan oklu
kirpi koruma altına alınmıştır ve avı yasaktır.
Van Kedisi (Felis Domesticus-Turkish Van): Suda yüzmeyi ve suyla oynamayı
seven Van kedilerinin erkekleri dişilere göre daha iri yapılıdır. Yeni doğan yavruların
gözleri grimsi renktedir. Doğumundan 40 gün sonra göz renkleri farklılaşır. Bu ke-
121
BİYOLOJİ 2
dilerin gözlerinin biri mavi, diğeri sarı veya yeşildir. Her iki göz rengi mavi ya da sarı
olanlar da vardır. Dünyada en saf ırklardan olan Van kedileri doğal yaşam alanından
uzaklaşmaları, başka ırklarla çiftleştirilip melezleştirilmeleri nedeniyle saf ırk özelliğini yitirmekle karşı karşıyadır. Doğal yaşam alanı Van ili ve çevresi olan Van kedisi
endemik hayvan türlerinden biridir, son yıllarda nesli tükenme tehlikesi altındadır.
Bayağı Sülün (Phasianus colchicus): Ülkemiz birçok hayvan türünün ana vatanı olarak bilinir. Sülünlerin en çok bilineni bayağı sülünün de doğal yaşam alanı Türkiye, Gürcistan, Volga Nehri kıyıları, Azerbaycan ve İran’ın Hazar kıyıları, Kırgızistan,
Çin, Kore, Tayvan’a kadar uzanır. 30 kadar alttürü olan bayağı sülünün nesli tükenme
tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bundan dolayı 1969 yılında kurulan Samsun-Tekkeköy
Gelemen Sülün Yetiştirme İstasyonunda yetiştirilerek doğaya salınmaktadır. Ayrıca
Ankara keçisi (Capra aegagrus hircus), Hopa engereği (Vipera kaznakovi), yaban koyunu (Ovis orientalis) da ülkemizde bilinen endemik hayvan türleridir.
Resim 02.47: Bayağı sülün ve oklu kirpi
2.2.4 Türkiye’ de Biyolojik Çeşitliliği Koruma
Faaliyetleri
Biyolojik çeşitliliğin korunması için yürütülen çalışmalar iki grupta toplanmaktadır. Birincisi, canlının yaşadığı doğal ortam içinde korunmasıdır. Bir canlının tüm
yaşamsal ilişkileri, komşulukları yaşadığı ortamda devam etmektedir. Bu demektir
ki siz, bir canlı turunu kendi yaşam ortamında koruma altına alırsanız orada yaşayan başka türleri de korumuş olursunuz. Bu amaçla çevremizde, milli parklar, tabiat
parkları, tabiatı koruma alanları, habitat/tur yönetim ve işletme alanları, gen yönetim bölgeleri, gen koruma ormanları oluşturulmuştur. Ülkemizde de türlerin doğal
yaşama alanlarını korumak için oluşturulmuş, milli parklar ve tabiat parkları, tabiatı
koruma alanları, yaban hayatı koruma ve yaban hayatı üretme istasyonları faaliyet
göstermektedir.
Canlılar kendi yaşam ortamlarında koruma altına alınabilecekleri gibi, bulundukları alan dışına çıkarılarak da koruma altına alınabilirler. Aklınıza şöyle bir soru
takılabilir; canlı yaşadığı ortamdan nasıl dışarıya çıkarılır?
Elbette, bu mümkün değildir. Mümkün olan, koruma altına alınacak canlıya
ait genetik materyalin çeşidine ve kaynağına bağlı olarak botanik ve zooloji bah122
BİYOLOJİ 2
çelerinde, tohum bahçelerinde, doku kültüründe, tohum, polen ve DNA saklama
bankalarında korunmasıdır. Tahmin edebileceğiniz gibi genetik kaynakların dışarıda uzun sure korunabilmesi oldukça pahalı bir süreçtir. Öte yandan yapay koşullar
altında korunan ve üretilen genetik materyal, tamamen insana bağımlı olmakta ve
doğaya bırakılınca kısa surede nesli tükenebilmektedir. Bütün bu bilgiler ışığında,
bir turun kendi yaşam ortamında korunmasının, genlerinin dışarıda koruma altına
alınmasından daha güvenilir ve daha ucuz olduğu görülmektedir.
Harita 02.03: Türkiye’ de yaşam alanlarının koruma altında olduğu bazı bölgeler
Ülkemizdeki bu çalışmalar, tarımsal biyolojik çeşitliliği koruma amaçlı olarak
1930’lu yıllarda, orman biyolojik çeşitliliğini koruma amaçlı olarak da 1975 yıllında başlatılmıştır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına (GTHB) bağlı Tarla Bitkileri
Merkez Araştırma Enstitüsü ile Ege Tarımsal Araştırmalar Enstitüsünde bulunan gen
bankaları, kültür bitkilerinin yabani akrabalarının ve diğer otsu bitki türlerinin korunmasında önemli bir yere sahiptir. Tohum bankalarında yerel tohumun korunması, bunların ürüne donuşumu ve hep daha iyi şartlarda (sağlıklı ve verimli tohumların
seçilerek) gelecek nesillere aktarılması biyolojik çeşitliliğimizin ve topraklarımızın
korunması kadar, sağlığımız ve yerel kültürümüzü korumak için de çok önemlidir.
Örneğin Şanlı Urfa’ ya özgü domates, biber, nar, buğday, salatalık ve patlıcan tohumları GAP Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından depolanarak çiftçiye dağıtılmaktadır. Ülkemizde, hayvanlar için de gen bankası oluşturma çalışmaları
sürmektedir. Orman ve Su İşleri Bakanlığının “Ulusal Biyoçeşitliliğin ve Gen Kaynaklarının Korunması Hedefleri Doğrultusunda Büyük Memeli Türlerinin Araştırılması,
Korunması ve Yönetimi” projesi kapsamında, Türkiye’de yaşayan bütün büyük memeli türlerin DNA ve hücre örneklerini barındıracak gen bankası çalışmaları başlatılmıştır. Sizler de öğretmeninizle birlikte size en yakın gen bankası hakkında bilgi
toplayabilirsiniz.
123
BİYOLOJİ 2
Ülkemizde gerek devlete bağlı kurumlar gerekse gönüllü çalışan kuruluşlar,
doğal yaşamı ve endemik türlerimizi korumak adına pek çok önlem almakta ve birçok çalışma yürütmektedirler.
Avlanma yasakları, erozyonu önleme çalışmaları, çevre kirliliğinin önlenmesine yönelik alınan tedbirler bunlardan bazılarıdır. Şunu unutmamamız gerekir ki
hepimiz çevremizden sorumluyuz ve çevreyi koruma işini sadece kurum ve kuruluşlardan beklersek gelecek nesillere yaşayan bir çevre yerine bozulmuş bir çevre bırakacağız. Bizler de elimizden geldiği kadarı ile çevre koruma faaliyetlerine katılabilir
ve çevremizdeki insanları bilinçlendirebiliriz.
Gönüllü çevre kuruluşlarının çoğu halkımız tarafından bilinmemektedir. Türkiye Erozyonla Mücadele ve Ağaçlandırma Vakfı (TEMA), Çevre ve Kültür Vakfı (CEKUL), Çevre Gönüllüleri Derneği, Türkiye Çevre Eğitimi Vakfı, Türkiye Doğal Hayatı
Koruma Derneği, Çevre Dostları Derneği, Çevre Koruma ve Araştırma Vakfı (CEVKOR), Su Ürünleri Derneği, Türk Deniz Araştırmaları Vakfı, Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği, (ETO), Sürdürülebilir Kalkınma Derneği bu kuruluşlardan bazılarıdır.
124
BİYOLOJİ 2
ÖZET
Çevrenin canlı öğelerinin hayati aktivitelerini olumsuz yönde etkileyen, cansız
öğeleri üzerinde ise yapısal zararlar meydana getiren ve niteliklerini bozan yabancı
maddelerin hava, su ve toprağa yoğun bir şekilde karışması olayına “çevre kirliliği”
adı verilmektedir.
Hava kirliliği: Hava kirliliği; canlıların sağlığını olumsuz yönde etkileyen ve/
veya maddi zararlar meydana getiren havadaki yabancı maddelerin, normalin üzerindeki miktar ve yoğunluğa ulaşmasıdır.
Hava kirliliğini kaynaklarına göre 3’e ayırabiliriz;
1. Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliği:
2. Motorlu Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği:
3. Sanayiden Kaynaklanan Hava Kirliliği:
Su Kirliliği: Dünyanın dörtte üçünün sularla kaplı olduğu, canlıların ağırlığının
ise %75’ini suyun oluşturduğu düşünülürse, suyun canlı varlıkların yaşamındaki
işlevini anlamak kolaylaşabilir. Yeryüzündeki sular, yüzeysel ve yeraltı suları olarak
gruplandırılabilir. Bunlardan yüzeysel suların %97.6’sı tuzlu sulardır. Tatlı suların büyük bir kısmını kutuplardaki buzullar oluşturmaktadır. Su kirliliği kavramı ile su kaynaklarının kullanılmasını bozacak ölçüde, organik, inorganik, biyolojik ve radyoaktif
maddelerin suya karışması kastedilmektedir.
Ses Kirliliği: Gürültü; insanlar üzerinde olumsuz etki yapan ve istenmeyen seslere denir. Gelişmiş ülkelerde teknolojinin gelişmesine bağlı olarak ortaya çıkmış
olan gürültü sorunu, günümüzün önemli çevre sorunlarından birisi olmasına karşın,
ülkemizde az bilinen bir kirlilik türüdür. Gürültü insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iç
performansını azaltan, çevrenin hoşluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren bir tür kirliliktir.
Toprak Kirliliği: Farklı özelliklerdeki birçok kimyasal madde toprak kirliliğine
neden olmaktadır. Ağır metaller (Pb, Hg, As, Cd, Zn) ve diğerleri, tarımda kullanılan kimyasal maddeler (Pestisidler, İnsektisitler, Herbisitler), endüstriyel organik
çözücüler, hidrokarbonlar, PAH, petrol ürünleri, VOCs, Sızdıran yeraltı yakıt tankları,
Septik tanklar, Radyoaktif bileşenler.
Besin Kirliliği: Tüm dünyada insanların sağlıklı olmaları, yaşamlarını ve fiziksel
gelişimlerini sürdürebilmeleri için yeterli miktarda ve güvenli gıdayı alabilmeleri,
yeterli ve dengeli beslenebilmeleri gerekir. Bu gereksinimin gıdalardan karşılanması açısından güvenli ve sağlıklı gıda üretimi ve tüketimi de zorunludur. Dünyada
gıdaya ilişkin sorunlar gün geçtikçe artmaktadır. Bu sorunların başında gıda güvenliğinin sağlanamaması gelmektedir.
125
BİYOLOJİ 2
Işık Kirliliği: Kentsel kaynaklı çevre kirliliği ve çevre problemlerinden birisi ışık
kirliliğidir. Işık çevreyi daha iyi görmek, daha kolay çalışmak ve daha güvende hissetmek için kullandığımız bir araçtır. Ancak giderek artan yanlış aydınlatmalar ışık
kirliliği kavramını güncelleştirmiştir.
Doğal Radyasyon Kaynakları
Vücudumuza solunum ve sindirim yolu ile hava, su, bitkisel ve hayvansal besinlerde az da olsa bulunan radyoaktif maddeler alınır ve zamanla çeşitli organlarda
birikir. Kozmik ışınlardan ve yerkürede bulunan doğal radyoaktif maddelerden etkilenen insan vücudu, hem iç hem de dış radyasyon ışınlanmasına maruz kalır.
Kozmik ışınlar: Dünyamız uzaydan gelen yüksek enerjili parçacıklara sürekli
olarak maruz kalır.
Gama ışını: Atom çekirdeği içindeki proton ve nötronların yeniden düzenlenmesi sonucu oluşur. Işık hızına yakın hıza sahip olan, elektriksel yükü sıfır olan ve
maddelerin içinden neredeyse hiç etkileşmeden geçebilen temel parçacıklardır.
Tehlikelerine karşılık, gama ışınlarından çeşitli yararlar da sağlanır. Tıpta; beyin, tiroit bezi, böbrek, karaciğer ve pankreas gibi organlardaki düzensizlikleri araştırmak
amacı ile X ışınları yerine kullanılır.
Radon: Renksiz, kokusuz, tatsız, 86 atom numarası ile periyodik cetvelin soy
gazlar sınıfında yer alan radon; kaya, toprak ve sudaki doğal uranyumun radyoaktif
bozulması sonucunda oluşur. Bu bozulma zincirinin ana atomları bütün doğal malzemelerde bulunabilir. Bundan dolayı radon, tüm yüzey kaya ve toprak parçalarından ve yapı malzemelerinden ortama salınır.
Erozyon: Erozyon, diğer adıyla aşınım, yer kabuğunu oluşturan kayaçların,
başta akarsular olmak üzere türlü dış etkenlerle yıpratılıp yerinden koparılarak eritilmesi veya bir yerden başka bir yere taşınması olayıdır.
Su Erozyonu
Bitkilerin kökleri vasıtası ile toprağı tutma, toprağa gelen fazla suyu emme
gibi bağlaştırıcı özellikleri bulunmaktadır. Ağaçlar derin toprağın birkaç kademe altına kadar kök salmakta ve bu kökler gevşek zemine sahip olan toprakları tutucu
özellik göstermektedir.
Rüzgâr Erozyonu
Bitki örtüsünün zayıf olduğu yerlerde meydana gelmektedir. Çöl gibi ince
kumlu arazilerde, rüzgâr toprağı bir yerden bir diğer yere taşır. Rüzgârın taşıdığı
kum taneciklerinin (ince toprak) yerinde, ufalanabilecek kayalar olmazsa, giden bu
toprak taneciklerinin yerini dolduracak yeni topraklarda meydana gelmemiş olur.
İşte bu erozyon cinsine “Rüzgâr Erozyonu” adı verilir.
126
BİYOLOJİ 2
Çığ Erozyonu
Çığ; yamaç üzerinde toplanan kar kütlesinin yeni yağan karlarla aşırı yüklenmesi veya yamaçla bağlantısının zayıflaması halinde, herhangi bir etki ile dengesini
kaybederek dağ yamacından aşağıya doğru kayması ve yuvarlanması olayıdır. Çığlar önlerine gelen engelleri tahrip eder, beraberinde toprak, taş ve ağaçları söker
götürür. Bu şekilde meydana gelen aşınma ve taşınma olayına “çığ erozyonu” denir.
Yerçekimi Erozyonu (Kitle Hareketleri)
Kitle hareketleri, genellikle ayrışma ürünü olan ve sağlam kaya üzerine oturmuş bulunan örtünün, esas itibariyle yerçekimi etkisi ile küçük veya büyük kitleler
halinde yamacın aşağısına doğru yer değiştirmesi olayıdır.
Buzul Erozyonu
Yüksek dağlık arazilerdeki derelerde, çeşitli zamanlarda oluşmuş buzulların
parça parça aşağılara doğru kayması sırasında, beraberinde moren (buzultaş) denilen çeşitli büyüklükteki materyal kitlelerini sürüklemesi ile meydana gelen aşınma
ve taşınma olayına ‘’buzul erozyonu’’ denir.
Yaban Hayatın Tahribi:Yaban hayvanları tabiatta serbest olarak yaşarlar. Bunlardan bir kısmı, yaşama ortamı olarak seçtikleri belirli bir alanın dışına hiç çıkmayıp
yıl boyu o alana bağlı kalırlar. Diğer bir kısmı ise hayatlarının belli bir döneminde
veya belli mevsimlerde uzun yahut kısa mesafeler dâhilindeki başka alanlara göç
ederler. Bununla beraber, gerek tek bir alandan ayrılmayan gerekse göç eden türler,
yaşamaları için muhtaç oldukları, belirli karakteristiklere sahip, yani hayati ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri ortamlara bağımlıdırlar.
Ormanlar
Türkiye arazisinin ¼’ü ormanlarla kaplıdır. Ülkemizdeki ormanlar diğer biyotoplara göre insan etkisine daha az maruz kalmakta ve nispeten daha stabil oldukları için yabani türlerin birçoğuna güvenli ortamlar oluşturmaktadır. Bunda, ormanlık
alanlardaki nüfusun nispeten az oluşu, özellikle dağlık yörelerde orman dahilinde
ulaşılması güç noktaların bulunabilmesi ve nihayet ülkemizde ormanlarda aktif korumayı amaçlayan köklü bir organizasyonun bulunması büyük ölçüde etkili olmaktadır.
Bozkırlar
Dışarıdan bakıldığında bomboş gibi görünen bozkırlar, olağanüstü bir canlı
çeşitliliğine ev sahipliği yapar. Pek ender görülen veya soyu tükenme tehlikesiyle
karşı karşıya bulunan pek çok canlıya bozkırlarda rastlamak mümkündür. Toy Otis
tarda, Mezgeldek Otixtetrax, ÇilkeklekPerdixperdix, AvurtlakCricetusmigratorius,
AraptavşanıAllactagaspp. ve Yaban koyunu Ovisorientalis bunlardan yalnızca birkaçıdır Doğal bozkırlar Türkiye’nin biyolojik çeşitliliğine katkıları ve değişik türlere ait
127
BİYOLOJİ 2
yaşama ortamlarını temsil etmeleri yönüyle oldukça önemlidir.
Sulak Alanlar
Ülkemizde sulak alan adı verilen sahalar, genellikle göller, bataklıklar ve buna
ilaveten baraj gölleri ile akarsu kenarlarıdır. Bunlardan tabii göller ile baraj gölleri,
yaklaşık 906 bin hektarlık bir alanı kaplamaktadır. Ancak bunları, kendilerini çevreleyen, bataklık, sazlık, çayırlık, otlak gibi arazilerden kesin olarak ayırmak mümkün
değildir.
Yüksek Dağlar
Dağlar; derin nehir vadileri ile birlikte endemik bitkilerin ve relikt canlıların
en sık görüldüğü biyotoplardır. Anadolu’daki dağların yükseklerini kaplayan alpin
doku, pek çok hayvan türünü barındırmaktadır. Yalnız Türkiye’deki yüksek dağlarda
yaşayan yüzlerce canlı türü bulunmaktadır.
Diğer Biyotoplar
Yaban hayatına ev sahipliği yapan yukarıda anlatılanlardan başka; makilik,
fundalık, bataklık, mağara, tarla, bahçe, park, yol kenarı gibi çok çeşitli yaşama alanı
bulunmaktadır. Bunları bazen müstakil birer biyotop, bazen de belirli bir biyotop
içerisinde yer alan farklı karakterde habitatlar olarak mütalaa edilebilir. Mesela bir
mağara yalnız başına düşünüldüğünde, tamamen farklı türlere ev sahipliği yapabilen başlı başına bir biyotop olarak görülür.
Birey Olarak Güncel Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkmasındaki Rolümüz
Yıllardır insanlar hep şu soruyu sormaktadır: İklim değişiyor mu? Eğer iklim
değişmeseydi hâlâ buzul çağında yaşamamız gerekirdi. Bununla birlikte son yıllarda
karbondioksit ve sıcaklıktaki değişimin paralelliği bozulmuş ve karbondioksitteki
artış çok hızlanmıştır.
Ekolojik Ayak İzi
Bu kavram ilk olarak Prof. Dr. William Rees (Vilyım Res), Dr. Mathis Wackernagel (Matis Vekırnegıl) ve arkadaşları tarafından ortaya koyulmuştur. Ekolojik ayak izi
insanların yaşaması için gerekli kaynakların üretimi, atıkların yok edilmesi amacıyla kullandıkları biyolojik alanı gösteren bir ölçüdür. Bir toplumun tüketmiş olduğu
kaynakların üretimi ve atıkların yok edilmesi için gereken kara ve su alanlarının tümüdür. Bu sayede ne kadar tükettiğimiz, tükettiklerimizin nelere yol açtığı anlaşılarak bilinçli birer tüketici olmamız sağlanmaktadır.
Karbon Ayak İzi
Karbon ayak izi, bir bireyin bir yılda doğaya verilmesine neden olduğu toplam
karbondioksit miktarının ölçülmesiyle hesaplanır. Her birey ulaşım, ısınma, elektrik
tüketimi, uçak kullanımı veya satın alıp kullandığı çeşitli ürünlerin tüketiminde at128
BİYOLOJİ 2
mosfere karbondioksit bırakır. İşte atmosfere bırakılan karbondioksitin tamamı karbon ayak izini oluşturur. Genellikle kg veya ton olarak ifade edilir.
Çevre Sorunları Nedeniyle Ortaya Çıkan Hastalıklar
Çevre sorunlarının insanlar üzerinde önemli hastalıklara sebep olması bu hastalıkların bazen ölüm¬lerle sonuçlanmasına yol açmaktadır. Çevre kirliliğinin canlılar üzerinde meydana getirdiği hastalıkların başlıcaları astım, kronik bronşit gibi
solunum yolu hastalıkları, kalp ve damar hastalıkları, böbrek rahatsızlıkları, kanser
vakaları, göz hastalıkları, kolera gibi bulaşıcı hastalıklar, işitme bozuklukları, saldırgan davranışlar ve strestir.
Doğal Kaynaklar
Doğal kaynaklar; toprak, su, besinler, meralar, ormanlar olarak sınıflandırılır.
Kalkınma büyük oranda, doğal kaynakların verimli bir şekilde organize edilerek
bütün toplumun faydalanacağı şekilde kullanılmasına bağlıdır. Bir ülkenin doğal
kaynakları hakkında bilgi sahibi olması, ekonomik anlamda kalkınmanın temelini
oluşturur.
a) Toprak
d) Meralar
b) Ormanlar
e) Besinler
c) Su
Sürdürülebilirlik Kavramı
Sürdürülebilir kalkınmanın en çok kullanılan tanımı Dünya Çevre ve Kalkınma
Komisyonu tarafından 1987 yılında yapılan tanımdır. Bu tanıma göre kalkınma “Gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılayabilme yeteneğini ortadan kaldırmaksızın
şimdiki neslin ihtiyaçlarının karşılanmasıdır.”
Biyolojik Çeşitliliğin Yerel Düzeyde Etkisi
Canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için beslenmek zorundadır. Beslenmenin
gerekliliği canlılar arasında av-avcı ilişkisini ortaya çıkarır. Besin zincirinin ilk basamağındaki üreticilerden, en üst basamakta bulunan tüketicilere kadar tüm canlılar
etkileşim içindedir. Besin zincirindeki kopmalar, yani türlerin ortadan kalkması, sürekliliği bozar ve biyolojik çeşitliliği azaltır. Yeryüzünde yaşayan birbirinden farklı
tüm canlılar biyolojik çeşitliliği oluşturur.
Türkiye’nin Biyolojik Çeşitliliği
Ülkemizin genetik ve tür çeşitliliği ekosistem çeşitliliği ile yakından ilgilidir.
Orman, step, sulak alan, deniz ve kıyı, dağ ekosistemleri farklı tür canlılar barındırır.
129
BİYOLOJİ 2
Türkiye, sahip olduğu zengin biyolojik çeşitliliği ile ılıman iklim kuşağının
önemli ülkeleri arasında yer almaktadır. İklim farklılıkları, jeolojik geçmişi, deniz,
göl, akarsu gibi çeşitli ortamların varlığı, yükselti farklılıkları Türkiye’deki biyolojik
zenginliğin nedenlerindendir.
Karalar, denizler ve okyanuslar bir zamanlar bugünkü biçim ve boyutlarında
değildi. Kıtaların hareketleri ile yeryüzünün şekillenmesi için milyonlarca yılın geçmesi gerekti. Anadolu’nun da jeolojik zamanlar içinde karaları ve denizleri şekillenirken farklı ekosistemler birbirleriyle etkileşim hâline geçtiler. Anadolu’nun kıtalar
arasında köprü olma niteliği de bu etkileşimi arttırdı. Bu durum biyolojik çeşitliliğin
artmasında önemli bir etmen oldu.
Türkiye’ de Biyolojik Çeşitliliği Koruma Faaliyetleri
Biyolojik çeşitliliğin korunması için yürütülen çalışmalar iki grupta toplanmaktadır. Birincisi, canlının yaşadığı doğal ortam içinde korunmasıdır. Bir canlının tüm
yaşamsal ilişkileri, komşulukları yaşadığı ortamda devam etmektedir. Bu demektir
ki siz, bir canlı turunu kendi yaşam ortamında koruma altına alırsanız orada yaşayan başka türleri de korumuş olursunuz. Bu amaçla çevremizde, milli parklar, tabiat
parkları, tabiatı (doğayı) koruma alanları, habitat/tur yönetim ve işletme alanları,
gen yönetim bölgeleri, gen koruma ormanları oluşturulmuştur.
130
BİYOLOJİ 2
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Hava, su ve toprak kirliliği olarak ele alınan küresel sorun nedir?
A. Çevre kirliliği
B. Hava kirliliği
C. Su kirliliği
D.Toprak kirliliği
2. Toprağın rüzgar ve suların etkisi ile aşınması ve taşınması olayına ne ad verilir?
A. Heyelan
B. Erozyon
C. Kayma
D.Erime
3. Bir bölgedeki toprağın su ve rüzgar etkisiyle aşınarak başka yerlere taşınmasına
erozyon denir. Erozyon oluşmasına neden olan;
I. Ormanların azalması
II. Yağışların artması
III. Eğimli yerlerdeki torakların yumuşaması
Şeklindeki etkinliklerin hangilerinde insan etkisi bulunur?
A. Yalnız I
B. I ve II
C. I ve III
D.I,II,III
4. Aşağıdakilerden hangisi sera etkisinin sebep-sonuç ilişkisini tanımlar?
A. Havadaki zararlı gazların artması sera etkisini azaltır, sera etkisi de sıcaklık
ortalamasını azaltır.
B. Havadaki zararlı gazların artması sera etkisini arttırır, sera etkisi de sıcaklık
ortalamasını azaltır.
C. Havadaki zararlı gazların azalması sera etkisini arttırır, sera etkisi de sıcaklık
ortalamasını azaltır.
D.Havadaki zararlı gazların artması sera etkisini arttırır, sera etkisi de sıcaklık
ortalamasını arttırır.
131
BİYOLOJİ 2
5. Aşağıda verilen çevre sorunlarından hangisinin oluşmasında, insanların etkisi
diğerlerine göre daha azdır?
A. Çığ oluşması
B. Ormanların tahribi
C. Asit yağmurlarının oluşması
D.Sera etkisinin oluşması
6. Bir bölgedeki toprağın kirlenmesine, aşağıdakilerden hangisi sebep olmaz?
A. Asit yağmurlarının toprağa ulaşması
B. Deterjanlı suların toprağa ulaşması
C. Hayvan dışkıları ve canlı leşlerinin toprağa karışması
D.Tarımsal gübrelerin toprağa verilmesi
7. I. Bölgede bulunan fabrika ve konutların artması
II. Bölgede asit yağmurlarının oluşması
III. Havadaki zararlı ve zehirli gaz miktarının artması
IV. Çevredeki bitki ve hayvan sayısının azalması
Bu olayların baştan sona doğru gerçekleşme sırası nasıl olur?
A. 2-3-1-4
B. 1-2-3-4
C. 1-3-2-4
D.4-2-3-1
132
BİYOLOJİ 2
Değerlendirme Soruları Cevap Anahtarı
1. Ünite
1. A
2. Ünite
1. B
2. B
2. C
3. A
3. B
4. D
4. A
5. A
5. C
6. C
6. D
7. B
7. A
8. C
9. D
10. D
11. A
133
BİYOLOJİ 2
SÖZLÜK
A
açık dolaşım : Kanın damarlardan dokular arasındaki özel boşluklara yayılıp madde alış
verişinden sonra toplayıcı damarlarla kalbe geri
dönmesi.
aerobik
: Havadan oksijen alınarak
solunum
karbonhidratların parçalanması yoluyla karbondioksit, su ve enerjinin
çıkması. Oksijenli solunum.
alg
: Yapıları kök, gövde ve
yaprak olarak farklılaşmamış, genellikle sucul
yaşayan
fotosentetik
canlı.
amino asit : Bir amino (-NH2) grubu
ile bir karboksil (- COOH)
grubu taşıyan proteinlerin yapı taşı olan organik
bileşikler.
anaerobik
solunum
: Hücrede oksijenin kullanılmadığı bir solunum
şekli.
anal açıklık : Sindirim sonucu oluşan
atıkların hücreden uzaklaştırıldığı bolum.
ayrı eşeyli : Eşey organlarının ayrı bireyler üzerinde taşınması, dişi ve erkek bireyleri
ayrı olarak meydana getirme.
B
bakteri : Zarla çevrili gerçek ve
belirgin çekirdeği, organelleri bulunmayan canlı.
biyokütle : Canlı organizmaların bir-
134
birleri ile ilişkilerinin sürdüğü kayaç, su ve hava
katmanlarından oluşan
yeryüzü örtüsü
çenek
C-Ç
:Embriyonun bir kısmını
oluşturan, bazı bitkilerde
besin deposu gorevini
yapan ve ilk oluşan yapraklar.
D
:Nişastanın kısmen sindirilmesi sonucu oluşan
küçük zincirli, çözünebilen polisakkarit.
denaturasyon: Protein, DNA gibi bir
kimyasal bileşiğin üç boyutlu yapısının sıcaklık
vb. etkilerle bozulması.
denek
: Üzerinde deney yapılan.
deoksiribonukleik
Asit
:(DNA) Kendini eşleme
yeteneği olan ve kalıtsal
özellikleri belirleyen canlıların yönetici molekülü.
diploit
: 2n kromozom takımı taşıyan hücre.
döl Yatağı : Uterus. Dişi üreme sisteminde, fetusu doğuma
kadar beslemek ve barındırmakla görevli kas
yapısında bir organ.
dekstrin
embriyo
enzim
E
: Yumurtadan meydana
gelen ve gelişmenin erken evrelerinde olan
genç organizma.
: Canlı hücreler tarafından
meydana getirilen, biyo-
BİYOLOJİ 2
kimyasal tepkimelerde
katalizör olarak görev gamet
yapan bir protein mole- gen
külü.
eşeyli üreme: Eşey hücreleri meydana
getirerek erkek ve dişi genom
eşey hücrelerinin zigotu
oluşturmasıyla başlayan
üreme biçimi.
eşeysiz üreme : Eşey hücreleri meyda- glikojen
na getirmeksizin atasına
benzer canlının oluşmasını sağlayan üreme şek- gliserin
li.
eşey hücresi : Dişi ya da erkek eşey
organlarında meydana
gelen ve birleşerek döllenmiş yumurtayı oluş- habitat
turacak dişi ya da erkek
hücre.
F
fermentasyon: Bakteri ve mayalarda gö- hif
rülen anaerobik şartlar
altında şeker moleküllerinin parçalanarak ener- homolog
jinin açığa çıktığı reaksi- hromozom
yonlardır.
fagositoz
: Hücre zarından geçeme- yen büyük, katı moleküllerin yalancı ayaklarla
hormon
hücre içine alınması.
fauna
: Belirli bir bölgede yaşa
yan hayvanların tümü.
filtre
: Akışkan olan sıvıyı veya
gazı süzmeye yarayan
gözenekli madde.
fotokimyasal
tepkime
: Işık etkisiyle oluşan kimhomojen
yasal tepkime.
fotosentez : Üreticilerin güneş enerjisi
ve klorofil pigmenti yardımıyla karbon dioksit
ve sudan besin madde- iyon
lerini üretmesi.
G
: Eşey hücresi.
: Kromozom üzerinde belirli bir yer işgal eden kalıtımın temel birimi.
: Prokaryot ya da ökaryot
organizmalardaki genetik materyalin hepsi.
: Glikoz monomerlerinden oluşan dallı polisakkaritzinciri.
: Gliserol. Lipitlerin yapısında bulunan üç karbonlu bir alkol.
H
: Bir canlı türünü ya da
canlı birliklerini barındıran ve kendine özgü
özellikler gösteren yaşama ortamı.
:Mantarların misel (ağsı)
yapısını oluşturan iplikcik.
: Her biri bir ana ve babadan gelen çiftler halinde
gelen morfolojik olarak
birbirine benzeyen gen
çifti.
: İç salgı bezleri tarafından
salgılanıp kana verilerek
vücudun başka bölgesindeki hücre ya da hücre
gruplarını faaliyete geçiren genelelikle protein
yapıda olan maddelerdir.
: Benzer karakterlere ya
da yapıya sahip olan.
I-İ
: Pozitif veya negatif yüklü
bir atom.
135
BİYOLOJİ 2
inorganik
madde
: Yapılarında karbon zin- laterit
ciri bulundurmayan karbon dioksit, su, tuz vb.
maddeler.
K
kambiyum : Bitkilerin iletim demetlerinde bir ya da birkaç sıra
meristematik hücre tarafından oluşan enine büyümeyi sağlayan
doku.
katalizör
: Kimyasal tepkimeye katılmadan tepkimenin hızını artıran madde. büyümeyi sağlayan doku.
Kitin
: Böceklerin dış iskeletini oluşturan protein ve
polisakkarit yapısındaki
madde.
klorofil
: Fotosentez olayında güneş enerjisini kimyasal
enerjiye çeviren yeşil
pigment maddesi.
kloroplâst : Bütün yeşil bitki hücrelerinde bulunan ve klorofil
kapsayan tanecikler ya
da plastitler.
kromatin iplik: Dinlenme halindeki
ökaryot hücrenin çekirdeğinde bulunan kromozomların dağınık hali.
kodon : Özel bir amino asidi şifreleyen ve üç nukleotitten oluşan birim. Büyümeyi sağlayan doku.
larva
136
L
: Başkalaşım gösteren böceklerde yumurtadan
çıkan ve ergin karakteri
göstermeyen kanatsız,
kurt biçimindeki evre,
legumen
lenfosit
lignin
kurtçuk.
: Sıcak, nemli iklimlerde
oluşan, parlak kırmızı
veya kahverengiye çalan
kırmızı renkli, demir oksit ve alüminyum bakımından zengin toprak.
: Tek kartelden meydana
gelen, olgunlukta hem
sırt hem de karın hattı boyunca açılan kuru
meyve.
: Kanda ve lenfte bulunan, tek çekirdekli, küçük, renksiz, vücudun
savunmasında
görev
alan beyaz kan hücresi.
: Bitkide kök ile gövdenin
sert ve odunsu yapısını
oluşturan madde.
M-N
metabolizma: Canlı organizmada veya
canlı hücrede meydanagelen yapıcı ve yıkıcı
nitelikteki kimyasal olayların tümü.
mezozom : Bazı prokaryot hücrelerde nükleotidin yakınında bulunan ve DNA’nın
bağlanabileceği hücre
girintisi.
nötr atom : Elektron ve proton sayısı
birbirine eşit olan atom.
nükleoprotein : Proteinleri nükleik asitlerle meydana getirdiğibirlik.
nükleus
: Ökaryot hücrelerde bir ya
da daha fazla sayıda bulunan kalıtım materyali
olan DNA ile çeflitli organik ve inorganik maddeler kapsayan çift katlı
zarla çevre lenerek
BİYOLOJİ 2
madde.
sitoplâzmadan ayrılmış
populâsyon : Belli bir bölgede yaşayan
olan hücre organeli.
bir türün bireyleri.
nodül
: Baklagil köklerinde azot
: Hücre içinde ya da üzebağlayan
bakterilerin reseptör
rinde hormon, ilaç, virüs
ortak yaşamaları sonucu
vb. nin özel bir hücre ceköklerde meydana gelen
vabının verilmesine yol
yumru şeklindeki yapılar.
açan veya bunların hücnotr atom : Elektron ve proton sayısı
reye girmesini sağlayan,
birbirine eşit olan atom.
protein, glikoprotein ya
nükleoprotein :Proteinlerin nükleik asitda oligosakkaritlerden
lerle oluşturduğu moleoluşan yer veya yapı.
kül.
O-Ö
: Ökaryot hücrelerde belirli
organel
bir görev yapmak üzere
özelleşmiş mitokondri,
çekirdek gibi organellerin her biri.
organik madde: Doğal olarak bulunmayıp organizmada metabolizma sırasında meydana gelen maddeler.
ototrof
: Kendi besinini kendileri
yapan canlılar.
özümleme : Canlı organizmanın dışarıdan aldığı besin
maddelerini parçalayıp
yeniden kendine özgü
maddelere dönüştürmesi.
ökaryot hücre : Zarla çevrilmiş çekirdeği ve organelleri bulunan hücreler.
S-Ş
santrifüj
: Farklı yoğunluktaki sıvı
ya da katı parçacıkların yoğunluklarına göre
farklı hızlarda döndürme
işlemi ile bir birinden ayrılmasının sağlanması.
selüloz
:
Bitki hücre duvarının
esas yapısını oluşturan
ve glikozdan yapılmış bir
polisakkarit.
sentromer : Kromozom üzerinde iğ
ipliklerinin bağlandığı
özel bir bölge.
P-R
patojen
: Hastalık yapan herhangi
bir mikroorganizma.
pH
: Bir sıvının asit ya da bazlık derecesini gösteren,
hidrojen iyonu konsantrasyonun negatif logaritmasıdır.
pigment :Hücrelere renk veren
yumurta
zigot
vejetatif
çoğalma
zooloji
V-Y-Z
: Eşeysiz üreme usulleri
ilekesilmiş yaprak veya
sap gibi bitki kısımlarının kültüründen bitki
üretilmesi.
: Dişi üreme hücresi.
:Döllenmemiş yumurta
hücresi.
: Biyolojinin hayvanları inceleyen dalı.
137
BİYOLOJİ 2
KAYNAKÇA
1. İmlâ Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Ankara, 2005.
2. Komisyon, FEM 9. SINIF Biyoloji; anafen yayınları, Sürat Basım Reklamcılık İstanbul, 2013
3. Arslan, Z., Ünver, E. Ortaöğretim Biyoloji 9. Dikey Yayıncılık.Ankara, 2014
4. Çağdaş Toplumda Çevre Sorunları ve Çevre Bilinci, Yazar Yrd.Doç.Dr. A. Sibel TÜRKÜM
5. Işık Kirliliği , Ortaya Çıkardığı Sorunlar ve Çözüm Önerileri: Nalan DEMİRCİOĞLU (YILDIZ)
Hasan YILMAZ
6. Gıda kaynaklı tehlikeler ve güvenli gıda üretimi: Osman Erkmen Gaziantep Üniversitesi
Mühendislik Fakültesi Gıda Mühendisliği Profesörü
7. Ormancılıkta Yaban Hayatı Ders Notu: Prof.Dr. İdris Oğurlu
8. Orman Yangınları: Prof. Dr. Ertuğrul BİLGİLİ
9. Cooper, C.M.,Housman, R. E., The Cell: A Molecular Approach, Ceviri Editorleri Sakızlı, M.,
Atabey, N., İzmir Tıp Kitapevi, İzmir, 2006.
10. Boru, S., Ozturk, E., Cavak, Ş., Biyoloji 9, MEB Yay., Ankara, 2007.
11. Russel, P., Wolfe, S.L., Biology The Dynamic Science, Boorks/Cole, 2008
12. Megep Modülleri
13. Aile Ve Tüketici Hizmetleri: Toprak Kirlilik Kaynakları
İNTERNET KAYNAKLARI
http://www.ibb.gov.tr
http://jeoloji.kocaeli.edu.tr: Dr. İrfan Yolcubal KOU Jeoloji Müh.
http://www.obi.bilkent.edu.tr
http://www.tarim.gov.tr
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/index.htm
http://www.osym.gov.tr/belge/1-12673/gecmis-yillara-ait-sinav-soru-ve-cevaplari.html
http://www.3dscience.com
http://tr.wikipedia.org
http://www.dogadernegi.org
www.alamy.com/tr/
www.123rf.com
138
BİYOLOJİ 2
www.dijitalimaj.com
www.gettyimages.com
www.agefotostock.com
http://ieee.bilkent.edu.tr/
http://visual-science.com/
http://eba.gov.tr
http://sutterstock.com
http://kaynak.eba.gov.tr/
139
GÜNEY KIBRIS
RUM YÖNET‹M‹
NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
(Azerbaycan)
İl merkezleri
Başkent (Ankara)
N
)
RB .Ö
AY .C
CA
N
ZE
(A