İndir

TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR
EĞİL İLÇESİ VE TURİZM
PROF. DR. YUSUF KENAN HASPOLAT
TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR KULP İLÇESİ VE TURİZM
Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat
Tür
Araştırma
Sayfa Tasarımı
Erdinç Baş
Birinci Baskı
AĞUSTOS 2014(e-kitap)
Bu kitabın her türlü yayın hakkı Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat’a aittir.
Tanıtım amacıyla yapılacak
kısa alıntılar dışında yazarın yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla
çoğaltılamaz.
ISBN: 978-605-84962-4-8
e-mail:[email protected]
Yusuf Kenan Haspolat • 1954 yılında Diyarbakırda doğmuştur. Çocuk
Hastalıkları, Çocuk Acil, Gelişimsel Pediatri ve Endokrin dallarında
profesör olan yazar halen Dicle Üniversitesi Çocuk Hastanesinde
Anabilim Dalı Başkanı olarak görev yapmaktadır. Yazar evli ve iki çocuk
babasıdır.
Yayınlanmış Eserleri
Bedüzzaman ve Diyarbakır
Dicle İlçesi
Diyarbakır Ekonomi Tarihi 1
Diyarbakır Ekonomi Tarihi 2
Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 1
Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 2
Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 3
Diyarbakır Yeraltı Kaynakları
Diyarbakır Yerüstü Kaynakları 1
Diyarbakır Yerüstü Kaynakları 2
Diyarbakır'da Çevre ve Doğa (Sempozyum)
Diyarbakır'da Doğal Hayat, Su, İklim, Enerji, Maden
Eğil ve Turizm
Ergani İlçesi ve Turizm
Gül Şehri - Diyarbakır Sempozyumu
Hani İlçesi
Her Yönüyle Diyarbakır İlçeleri
Karacadağ
Peygamberler, Sahabeler ve Evliyalar Kenti Diyarbakır
Peygamberler, Sahabeler ve Evliyalar Kenti Diyarbakır (4. Baskı)
Sema (Şiir)
Tabiattan Fısıltılar (Şiir)
Tarih - Kültür - İnanç Kenti Diyarbakır
Tüm Yönleriyle Çermik İlçesi ve Turizm
Ümit (Şiir)
Tüm Yönleriyle Diyarbakır Kulp İlçesi Ve Turizm
Tüm Yönleriyle Diyarbakır Kocaköy İlçesi Ve Turizm
Tüm Yönleriyle Diyarbakır EĞİL İlçesi Ve Turizm
İÇİNDEKİLER
1-Eğil’de inanç turizmi
1
2-Anılarda Nebi kabirleri
82
3-Hz.Musa ve Eğil ilişkisi
97
4-Hz.Nuh ve Eğil ilişkisi
104
5-Eğil ilçesi ve Hz.Abbas soyu
111
6-Eğil’de türbeler,camiler,medreseler
118
1.BÖLÜM
Eğil’de İnanç Turizmi
EĞİL İLÇESİNDE İNANÇ TURİZMİ
(DUA VE DOĞA KENTİ EĞİL)
Tarihi perspektifte Diyarbakır,Eğil ve peygamber ilişkisi
Yaradan son buzul çağından sonra dünyada ilk defa hayatı Diyarbakır,Karacadağ çevresine
nasip ediyor.Burada 33 medeniyet gelişiyor.Haliyle bu medeniyetleri doğru yola sokmak için
peygamberler gönderiliyor
Körtiktepe(Diyarbakır-Bismil ilçesi):M.Ö.10.400
Körtiktepede dünyada ilk tekstilin yapıldığı,dinsel tören,sosyal yaşamın olduğu bir mekandır
1
Çayönü (Diyarbakır):M.Ö.8000:Dünyada ilk tarımın yapıldığı yerdir
Dünyanın ilk arkeolojik buğdayı olan Einkorn buğdayı da Karacadağ orijinlidir
 ABD ‘li bilim adamı Jared Diamond ilk nohutun menşeinin Güneydoğu Anadolu
olduğunun ifade eder.
 Patrik Mc.Gowen üzümün genetik kaynağının Karacadağ olduğunu yazmaktadır
 Arkeolog Wooley:İncir,gül,üzüm Dicle çıkış kaynağındandır,demektedir
Ermeni hristiyanları anlayısına göre( Mıgırdıç Margosyan) Hz.Adem Diyarbakır’a gelmiştir
Adem ile Havva’nın cennette kovulduktan sonra ilk defa ayak bastıkları topraklar
Dicle kıyılarıdır.Çoluk çocuk elbirliğiyle bir şehir kurup Adem’in dem’ini de ters çevirerek
adını Amed koymuşlar.Bağlar semtinde,o zamanlar Adem’in bağları varmış
Yahudi anlayışına göre Diyarbakır arz-ı mevzud’un merkezidir
Tevrat-Tekvin Bab-2’ye göre Aden cennetinin merkezinde Dicle ve Fırat’ın çıkış kaynağı
olarak aradaki tek il Diyarbakır’dır
2
Dicle ve Fırat arasında Diyarbakır(Aden cenneti)
Deyrüzzefaran sitesine baktığımızda aynı durumu orada da okuyoruz
Kilise Babalarına göre, Aden Bahçesi Allah’ın iki nehir (Dicle ve Fırat) arasında
yarattığı ruhani bir yerdir
Hz.Adem’in bölgeye gelişi torunlarının da burada olduğunu akla getirir
Diyarbakır Ergani İlçesi’nde Hz. Adem’in 6. göbek torunu Hz. Şit’in oğlu Enuş
Peygamber yatmaktadır.
Salname; Osmanlı Devleti'nde bir yıllık, olayları göstermek amacıyla hazırlanan eser
demektir. Biz burada 19. yüzyılda Diyarbakır’a ait salnamelerden Ergani ilçesine ait
Peygamberlerle ilgili bilgilere bakacağız.(1)
Esami Şerifeleri
Türbe ve merakıdı şerifeleri Malumat-ı
mevkii
saire
ve
mülahazat
Enuş Peygamber İbn-i Şit Ergani nahiyesinde Kızılca Nebi-i Müşarun-İleyh EbnaAleyhisselam
Efendimiz Karyesinde medfundur.
yı Beni Beşerden
Hazretleri
3
Enüş Peygamberin Mezar Taşı ve Şeceresini Gösteren Bilgiler
Luka İnciline göre peygamberler zinciri: Adem, Şit, Enoş, Kainan, Mahalaleel,
Yared, Hanok, Metuşelah, Lamek, Nuh, Sam şeklindedir.(2)
Enüş Peygamberin Türbesi
Şit Aleyhisselam, Adem Aleyhisselam'dan sonra gönderilen - ikinci - Peygamberdir.
Adem Aleyhisselam'in oğludur. Babasi vefat edince kendisine peygamberlik ve ayrıca 50
Suhuf kitap verildi. Şit Aleyhisselam vefat etmeden önce yerine oğlu Enus'u halife tayin etti.
(3)
Enuş (Yaneş) Peygamber Hz. Şit'in en sevdiği çocuğu idi. Hz. Enus, Hz. Şit 105 yaşında iken
doğmuştur. Annesi ise Hazura Hanımdır. Hz. Enuş Na'me isimli hanımla evlenmişti. (4)
Adem (a.s)’a kadar olan nesebi şöyledir: İdris (a.s) - Yerd - Mehlail - Kinan - Enuş - Şit (a.s) Adem (a.s). İdris Aleyhisselamin pek çok evladı olmuştur.
Tevrat’ta Enuş Peygamber: Tevrat Tekvin Bab 4: Ve Şit yüz beş yaşında Enoş’un
babası oldu. Ve Enoş doksan yaşında, Kenan’ın babası oldu ve Kenan’ın babası olduktan
sonra Enoş sekizyüzonbeş yıl yaşadı, oğullar ve kızlar babası oldu. Ve Kenan yetmiş yaşında,
Mahallel’in babası oldu. Kenan’ın bütün günleri dokuzyüzon yıl oldu ve öldü. (5)
4
Enûş; Babası Şit (a.s.) öldükten sonra devletin idare ve siyasetinde, emri altında
bulunan tebeasmı idarede onun yolundan ayrılmadı, idare ve siyasette de herhangi bir
değişiklik yapmadı. Tevrat ehline göre, Enûş yedi yüz beş (doğrusu dokuz yüz beş) yıl
yaşamış ve Enûş, babası Şit (a.s.) altı yüz beş yaşında iken dünyaya gelmiştir.
İbn Abbâs bu hususta şunları söylüyor: «Şit (a.s.)'in Enûş'tan başka da pek çok
çocukları vardı; Şit (A.s.), Enûş'u kendisine vasi tayin etti. Sonra Enûş'tan doksan yaşında
iken Şit (a.s.)'in kızı Nimet'ten yani kız kardeşi ile olan evliliğinden Kaynân ve bir birçok
çocukları dünyaya geldi. Enûş’da oğlu Kaynân'i kendisine vasi tayin etti : Kaynân’ın da
Mehlâil adında bir oğlu ve daha pek çok çocukları dünyaya geldi. Kaynân, oğlu Mehlâil'i
kendine vasi tayin etti. Mehlâil’den de Yerd, yani Yârd ve pek çok çocuk dünyaya geldi.
Mehlâil de oğlu Yârd'î kendisine vasi seçti. Yârd'dan Hanûh, yani İdrîs (a.s.) ile pek çok
çocuk dünyaya geldi. Yerd’de oğlu İdrîs (a.s.)'ı kendine vasi tayin etti. Hanûh' tan ise
5
Metûşalah ve pek çok çocuk dünyaya geldi ve oğlu Metûşalah'ı kendisine vasi yaptı.»
Tevrat'ta zikredildiğine göre, Mehlâil doğduğu zaman Hz. Âdem üçyüzdoksanbeş, Kaynân ise
yetmiş yaşlarında idi. Mehlâil'in oğlu Yerd dünyaya geldiği zaman Âdem (a.s.) dörtyüzaltmış
yaşındaydı. Mehlâil babası (Kaynân'ın) yolundan yürüdü; fakat bununla beraber bir takım hadiseler onun zamanında baş gösterdi. (6)
Enüş Peygamberin medfun olduğu bölge Hilar-Çayönü Bölgesine yaklaşık 5 km.
ötededir. Çayönü ise dünyada ilk tarımın yapıldığı arkeolojik bir bölgedir.
Kızılca (Otluca) denilen köyün güneyindeki Gire Sor ile kuzeyindeki Balahur
(Kızılyamaç)'ın da bir şehir harabesi olduğu meydandadır. Bunların Enüş peygamber
tarafından kurulduğu, Hz. İdris'in burada yaşadığı ve ilk yazının onun tarafından burada
yazıldığı ve ilk defa demiri erittiği yerli efsaneler arasındadır.
Maden ve Amedi köyü civarında, Kalhane köyünde bakır, Girgis köyü ile Zülküfl
dağının kuzey batı eteklerinde altın, Hilar’da cam, Gire Sor’da demir madenleri işletildiği
söylenir. Bunların birçoğunun eritme ocakları ile maden sahaları da halen bilinmektedir.(7)
Şehmus Aslan Enüş peygamber için şunları yazar; ’Şit Peygamberin oğlu, Hz.
Adem’in torunudur. Gökbilimi hakkında derin bilgisi olan bir zattır. 960 yıl ömür yaşamıştır.
Bundan dolayıdır ki Hilar, Kızılca, Kikan üçgeni dünyanın ilk yerleşim olarak kabul edilir.
Yani insanın yaratılışı ve çoğalımı burada başlayıp sonra dünyaya dağılmıştır. (8)
Yahudilerin Arz-ı Mev’ud” olarak bildikleri Kenan İli Filistin olarak bilinir.Yalnız bir
tevafuktan bahsedeyim.Ergani Otluca’da medfun Hz.Şit’in oğlu ,Enuş peygamberin oğlunun
Kenan olduğunu bu vesileyle bu bölgeye Kenan ili anlamı akla gelebiliyor
Türbedeki taşın üzerinde ‘Yerd bini Mehlail,b.Kinan b.Enuş,b.Şit b.Adem’yazılıdır(9-13)
Diğer bir nokta da Filistinin Kenan ili olarak birincil değil,ikincil olduğunu
söyleyebiliriz.Örneğin.Osmanlı döneminde Aksaray ilindeki İstanbul’a
göçettiriliyor.Göçettikleri semte de Aksdaray ismi veriliyor.
Bu noktada
Mircea Eliade’yi dinleyelim
6
Kitab-ı Mukaddeste kullanılan nitelemeyle onlara Kenanlılar adı verilebilir,ama bu sonradan
konulmuş bir isimdir.İşgalciler yerleşikleşir,tarım yapar,bir kent uygarlığı geliştirirler(14)
Diyarbakır hem İsrailoğulların na hem de düşmenı Asurlulara mekan olmuştur.Bu
açıdan burada İsrailoğulları peygamberlerini görüyoruz
Sami ırkının menşei neresi:
 Sami ırkı;Arami,İbrani ve Arap olmak üzere üç kola ayrılmaktadır.
 Tevrat’a ve çivi yazısı kitabelerine göre menşeleri ;Kuzey mezopotamyada
Toroslardan gelmiştir
 Sami Irkının bölgemizden çıkmış olması bu bölgedeki peygamber çokluğu hakkında
fikir verir.
 Sami uluslara ait kitabeleri inceleyen filologlara göre Samiler,kuzeyden yani Toros
civarından güneye inerek bir kısmı Mısır’a gitmiş,bir kısmı Suriye ve Filistin’e
dağılmış;Akad adını alan diğer bir kolu yarımadaya çekilmiş,Araplar da Arap
yarımadasına yayılmışlardır.Daha sonra Arabistan’dan Afrikaya bazı kabileler
geçmiş,bunlar da Habeşlileri oluşturmuşlardır.Bu görüş Babil bölgesi tarihinin bazı
noktaları ile Aramilerin en eski izlerini kuzeyde gösteren çivi yazısı kitabelerine
dayanarak ileri sürülmüştür.(15)

Eğil ve çevresi İsrailoğullarına mekan olmuş bir bölgedir
 Prof.Dr.Yona Sabar(Amerikalı teolog) Diyarbakır şehrinde ezelden beri büyük bir
Yahudi topluluğu yaşıyordu’demektedir.(16)
Eğil İsrailoğullarına can düşmanlığı yapmış Asur memleketidir
 Amed ve çevresi Asur hükümdarı 1.Salmanasar zamanında ve M.Ö.1260 yıllarında
tamamıyla Asur hakimiyetine girdi. Bu ilk Asur egemenliği yetmiş yıl kadar
sürdü.Diyarbakır 4 dönem Asur egemenliğinde kaldı
 1.Salman-asar=1.Kral Süleyman=Peygamber Süleyman
 Cambridge İnstute of Archeology’e göre Hz.Davud ve Hz.Süleyman Asurlulara
hükümdarlık etmiştir
7
 Adad Ninari=Demir döven=Hz.Davud
 Hz.Davud’un(Adad Ninari) kılıcında Amid ismi geçiyor.
 Oğlu Hz.Süleyman Diyarbakır’ı alıyor
 Hz.Süleyman’ın teyze oğlu ve veziri
 Asaf bin Behriya’da Eğil’i alıyor.
Diyarbakır’da ön planda Asurlular’ı görüyoruz.Burada İsrail oğulları peygamberlerini
görüyoruz.Buradaki peygamberlerin Asurluları etkilediği gözlenmektedir.
‘Peygamberlik olayı,Yahudilerden Asurlulara geçmiş.Çivi yazılı metinlere göre Asur’da
Tanrıdan bir peygamber yoluyla alınan haberler tabletlere yazılmıştır(17)
Eğil kalesinde Asur kralı III.Salmanasar’a ait stel
Asurluların M.Ö. 1260- 606 yılları arasında Eğil' de hüküm sürdükleri tahmin
edilmektedir.
Eğil ilçesi Tevratta bahsi geçen Sanherip’in önemli merkezidir Tevrat 2 Krallar 19:20
 Toumanoff, M.Ö. 6. yüzyıla ait bir Süryanice kaynaktan Angl(Eğil)

Kalesi ve kentinin Asurlu Senahrip (Sîn-ahhe-eriba, Sanhêrib M.Ö. 704-681)’in kenti
olarak da bilindiğini aktarır ve bu kentte bulunan Asur krallarından birine ait yazıtın
Tevrat’ta adı iyi bilinen, M.Ö. 689 yılında Babil’i yakıp yıkan Senahrip’e atfedildiğini
8
söylemektedir. Toumanoff’a göre, Angl prensliğinin Asuri olarak tanınmasında, Asur
Ülkesi sınırlarına yakınlığı nedeniyle bu prensliğin coğrafi konumunun da katkısı
olmuş, bu coğrafi yakınlık ve orada bir Asur yazıtının bulunmuş olması Angl Bölgesi
ve Sanherip Bölgesi’nin orijin olarak da bir ve aynı yer sayılmalarına neden olmuştur.
Nitekim Primary History’de ve M. Khorene’de kayda geçirilmiş bulunan Ermeni
tarihinde de Angl Bölgesi’nin orijini Asur Kralı Sanherip’e dayandırılmaktadır.
(19)
 Tevrat 2 Krallar 19:20
 20 Bunun üzerine Amots oğlu Yeşaya, Hizkiya'ya şu haberi gönderdi: "İsrail'in
Tanrısı RAB şöyle diyor: 'Asur Kralı Sanherib'le ilgili olarak bana yalvardığın için
diyorum ki, "'Erden kız Siyon seni hor görüyor, Alay ediyor seninle. Yeruşalim kızı
ardından alayla baş sallıyor.
 Kudüs’e
düzenlediği
seferden
dolayı
Kutsal
kitapta
adı
geçen
Senharib,Peygamber Yeşaya tarafından ‘Tanrının’yeryüzündeki aracı olarak
bilinir(18)
Özet olarak Eğil hem İsrailoğullarına hemde Asurlulara mekan olmış bir
beldedir.Haliyle burada İsrailoğulları peygamberlerini görmek doğal bir sonuçtur
Eğil’in tarih öncesi dönemde durumu
Diyarbakır ve çevresinde, Orta Paleolitik Çağ’da (M.Ö.20.000-15.000) açık hava
yerleşmelerinin olduğu, 1946 yılında, bu bölgede yapılan kazılardan anlaşılmaktadır. Daha
sonraki bazı dönemlerde, insanların daha çok mağaralarda kaldıkları ve birçok aletler
kullandıkları tespit edilmiştir. Ayrıca, bu çağlarda, toplayıcılık ve avcılığın geçimi sağlamada
yegane yol olduğu bilinmektedir. Diyarbakır genelinde, doğal ve yapay mağaraların toplam
sayısı 3579 olarak tespit edilmiştir. Diyarbakır ve çevresinde olduğu gibi, Eğil’deki birçok
mağaranın da, Ortataş Çağı’ndan kalmış olduğu anlaşılmaktadır. Yalnız, bu konuda detaylı
araştırmaların yapılmamış olması, bu konularda kesin ifadeler kullanılmasını engellemektedir
Bu yönüyle Eğil, Yukarı Mezopotamya Bölgesi’ndeki yerleşim birimleri içerisinde, önemli
bir inanç merkezi olarak ele alınabilir.
9
Eğil’in bilinen geçmişi Orta paleolitik dönem uzanıyor
Orta paleolitik dönemde mağarada bir insan resmi (21)
Beysanoğlu’nun eserinde, Eğil’i de içine alan kuzey bölgesinin adının Sophene olduğu
ifade edilmektedir. Burası, Urartular tarafından Şupani veya Şupa olarak adlandırılmıştır.
Sophene bölgesi, Tunceli’nin güneyinden başlayarak, Eğil’i de içine alacak şekilde, idari bir
anlam taşıyacak biçimde kullanılmıştır. Bu bölgenin daha önceki adı ise İşşuva’dır. Çüngüş,
Ergani, Maden bölgesinin kuzeyi ve kuzeybatısı, Palu, Malatya civarına kadar olan bölgeye
ise Alzi adı verilmiştir. Hititler, bu bölgeyi Alşe olarak adlandırmışlardır. Burada, Arkanya ve
Yanari isimli iki dağın mevcut olduğu ve iki yerleşim yerinin (Urhan, Damdamuza)
bulunduğu bilinmektedir. Bu şehirlerden Urhan, Yanari Dağı’nın tepesine kurulmuştur. Urhan
şehrinin adı, daha sonraları Arsinia, Arkania, Argana ve Argını olarak anılmıştır. Bunun,
Ergani olduğu, dağın da Zülkifl Dağı olduğu anlaşılmaktadır
Eğil, M.Ö.3500-1260 yılları arasında Subarrular, Hurriler, Mitanniler’in egemenliğinde
kalmıştır. M.Ö.1260-606 yılları arasında Asurlular ve Urartular egemenlik kurmuşlardır.
Eğil Kalesi, bu dönemlerde yapılmıştır. Kalenin batısında, Asur krallarından
IV.Tiglatpileser’e ya da III.Salmanassar’a ait olduğu tahmin edilen stel ve kitabe
bulunmaktadır
Eğil bölgesinin kaynaklarda, İngilen veya İngilene; Eğil şehir merkezinin ise; Angel,
Angl, İggel, Aggel, Aggilene, Encil, Gel, Agel biçiminde geçtiği görülmektedir(20)
Partlar'dan önce (M.Ö. 247- M.S.224) Doğu Anadolu Bölgesindeki önemli krallıklardan birisi
de Sophene'dir. Sonrasında Sophanene ve Ingi-lene olmak üzere iki küçük prensliğe ayrılır.
Gerek Sophene gerekse Ingilene'nin başkenti olan Carcathiocerta'nın Harput, Silvan veya Eğil
olduğu üzerine muhtelif tartışmalar bulunmaktadır. Ancak, Eğil olduğu genel kabul
10
görmektedirBizanslı Faustus'a göre de Arsacid Hanedanına mensup birçok kralın mezarının
olduğu yer olan Angl (Eğil), Carcathiocerta'dır. Sonrasında şehrin adı Carcathiocerta yerine
"Baras" bilahare de "Ba-sileon Phrourion" ve en sonunda da "İngila" olmuştur.(22)
Eğil’in adı, Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde “Gel” biçiminde geçmektedir. Gel
isminin, günümüzde bu bölgede yaşayan insanlardan bazıları tarafından da kullanıldığı
bilinmektedir. Şeref Han’ın, Şerefname adlı eserinde, Eğil’le ilgili şöyle bir bilgi mevcuttur:
“Bu Eğil, eğik bir kemer üzerine kurulmuş sağlam bir kaledir ve o kadar yüksektir ki, ona
bakan herkese, korku ve vehim hakim olur. Halkın ağzında ve dilinde dolaşan söylentiye
göre, Allah’ın evliyalarından biri, oradan geçerken o kemere işaret edip, Türkçe olarak “eğil”
demiş, bunun üzerine kemer Allah’ın izniyle eğilmiş ve eğik bir durum almıştır(20)
Antik çağ ise çok parlak.
Bu noktanın en önemli unsurları Asur kalesi,kaleden inen merdivenler,Asur kral
mezarları,mağaralar ve steldir
Amini kalesi ve Hunlar
Eğilli Yuhanna’nın “Kilise Tarihi” adlı eserinin 2. kitabında şunlar belirtilmektedir: “395
yılında Hunlar, Beth Rohmaje memleketini zorlayarak girdiler. Ve Gayja dağı bölgesindeki
memleketleri tahrip ettiler. Dönüşlerinde Eufrat (Karasu) geçidinden geçerlerken muhtelif
kollardan ilerleyen Roma kuvvetleri geri çekildi. Ve bir imha muharebesiyle atıldılar. Bu
zamanda Ziyat kalesinin erleri kaleye kapanmışlardı. Hunlar Amid’e girmeye muvaffak
olmuşlar ve burayı almışlar, kurtulan halk da zorlukla Hunların elinden kaçarak Deba ile
bunun doğusundaki Deglat suları arasında küçük, büyük Zişat ve Kral Senahrip Von Athor’un
Ahgel (Eğil) Kalelerine iltica etmişlerdi. Zişat iki suyun arasında zaptı güç, yüksek ve yalnız
bir kapısı olan bir kale idi. İki su bu kalenin duvarlarının hemen kuzeyinde birleşiyordu.
Fakat, Hunlar Deba ve Deglat sularına gelen yollardan girerek kapıyı aldılar. Bütün erler
susuzluktan harap oldular ve nihayet Hunlar bütün kaleye hakim oldular. Bir çok er ve halk
öldürüldü. Kalanlar esir alındı. Ve kale o suretle yakıldı ve tahrip edildi ki, bir daha iskan
edilemedi.” Zişat Kalesi’nin yerinin bugün Dicle Barajının yapıldığı mevkiden yaklaşık 1 km.
kadar yukarıda bulunan Amini Kalesi olduğu tahmin edilmektedir. Deba ve Deglat Suları
ise Dıpni ve Dicle sularıdır.(19)
11
Eğil’de; 297 yılında Romalılar, 661-750 yılları arasında Ermeniler, 750-869 yılları
arasında Abbasiler, 908’de Bizanslılar, 1085-1093 yılları arasında Büyük Selçuklular, 11571169 arasında Nisanoğulları, 1394-1401 arasında Timur, 1401-1507 arasında Akkoyunlular,
1507-1515 arasında Safeviler ve 1515’te de Osmanlılar hakimiyet kurmuşlardır Ayrı bir yerde
ise, Eğil'de sırasıyla; Asurlular, Urartular, Ermeniler, Abbasiler, Büyük Selçuklular, Hısn-ı
Keyf Artukluları, Şam Eyyubileri, Anadolu Selçukluları, Mardin Artukluları, Safeviler ve
Osmanlılar’ın hakimiyet kurmuş oldukları belirtilmektedir
Eğil Kalesi, Asurlular’dan kalma kitabeli stelleri barındırması yönüyle değer
taşımaktadır. Bu steller, Eğil Kalesi’ni oluşturan yüksek ve sarp kayanın, batıya dönük
yüzünde bulunmaktadır. Kale’yi ayrıca, Dicle Nehri’ne inen ve 177 basamaklı olan gizli
geçitler önemli kılmaktadır. Asur krallarına ait olduğu tahmin edilen, birçok mağara mezar ve
kaya mezarı da kale ve civarında bulunmaktadır Bu, Asurlular’ın yapı sanatında ve taş
oymacılığında ileri durumda oldukları gerçeğinin bir ifadesi olarak ele alınabilir
Eğil Kalesi’nin iç kısmının, üç futbol sahası büyüklüğünde olduğu ifade edilmektedir.
Burası, savaş gibi durumlarda, on binlerce kişiyi barındırabilecek mükemmellikte inşa
edilmiştir Eğilli Yuhanna’nın, Kilise Tarihi adlı eserinin ikinci cildinde, Hunlar ile Doğu
Roma (Bizans) arasında geçen savaşlarda, gerek halkın ve gerekse de askerlerin Eğil
Kalesi’ne sığınmış oldukları ifade edilmektedir
Diyarbakır ili genelinde, Asurlulardan kalma stelli kitabelerin genel olarak; Dicle
Nehri’nin bir kolunu oluşturan Zebene Suyu’nun kaynadığı Bırkılin / Bırkleyn
Mağaraları’nda ve Eğil Kalesi’nde mevcut bulunduğu belirtilmektedir
Eğil Kalesi’ndeki stelli kitabe, kalenin büyük bir bölümünü oluşturan yüksek ve sarp
kayanın Batı’ya dönük olan yüzüne kazınmıştır. Yaklaşık on metre yükseklikte olan bu stelli
kitabe, silik bir durumdadır ve ancak, dürbünle bakıldığında görülebilmektedir. Bu stellerle
ilgili, Beysanoğlu şöyle bir bilgi aktarmaktadır: “Stelde, Asur hükümdarlarının hep bilinen
bütün kök çizgileri toparlanmıştır. Boyundan asılı, sol el sapına konulmuş, belden dışarı az
çıkan ve böylelikle yarı beli çizer gibi dümdüz tutulmuş bir kılıç; uzun başlık, büyük bir sakal,
sonra o hep oyalı gibi duran giyim. Önünde bir kitabe, yüz Doğu’ya dönük. Sağ elinde, ikizli
bir balta tutmaktadır”
1865 yılında, Eğil’de araştırmalar yapan J.G. Taylor, bu yerleşim yerinin İggel veya
Aggel olarak adlandırıldığını belirtir. Eğil Kalesi, kayaların oyulmasıyla meydana gelen ve
177 basamaktan oluşan bir merdivenle, gizli yoldan Dicle’ye bağlanır. Batı kısmında,
üzerinde kalenin inşa edildiği bölüm mevcuttur. Bu bölüm, tam olarak “koruma”yı sağlamak
için “ana dağ”dan ayrılmaktadır. Kayanın bir bölümü, göze batacak şekilde caddeye uzanır.
12
Kayanın ön kısmında, uzun çivi yazısı ile birlikte, 6x4 ft. büyüklüğündeki mihrap üzerinde,
bir Asur kralının silinmek üzere olan figürü bulunur. Yazı tamamen okunamıyorsa da,
kolayca takip edilebilmektedir. Lehmann-Haupt, Eğil Kalesi’nin, kaldik yapı stilinin
özelliğini taşıdığını belirtir. Yapı, güvenlik nedeniyle ana dağdan ayrılmakta, ancak bu durum,
kalenin su ihtiyacının karşılanmasına engel olmamaktadır
Kalenin, bir Kalde kralı tarafından veya bunlara komşu ya da akraba olan halkın
hükümdarları (Supani-Sophene hükümdarları) tarafından yaptırıldığı da tahmin edilebilir.
Eğil Kalesi’nde bulunan çivi yazısının, bir kral figürü ile bulunmuş olması, bu kral
figürünün ve çivi yazının Asurlulara ait olduğunu görüşünü güçlü kılmaktadır. Çünkü,
Kaldeliler, çivi yazısını hiçbir zaman figür ile birlikte kullanmamışlardır. Marquart, kral
figürünün büyük bir ihtimalle, Dicle’nin kaynağındaki III.Salmanassar figürüyle aynı
olduğunu ifade etmektedir. Bazı belirtiler ise, bu figürün III.Salmanassar’a ait olduğu
görüşünü geçersiz kılmaktadır. Figürün, IV.Tiglatpileser’e ait olma ihtimali de
bulunmaktadır. Bu hükümdarın da, fethettiği yerlere bu türden anıtlar yaptığı
bilinmektedir. Ancak, bu hükümdarın, büyük bir katliam yaptığı ve hakimiyet sürdüğü
(M.Ö.735) bölgenin, daha çok güneyde olduğu gözönüne alındığında, bu figürün,
III.Salmanassar’a ait olduğu yönündeki ihtimal kuvvetlenmektedir
M.S.350’li yıllarda, Eğil’den, Harput ve Dersim’e kadar olan bölge, II. Şapur olarak
adlandırılan hükümdar tarafından yağma edilmiştir. Eğil Kalesi’ne girilerek, burada bulunan
Ermeni ve Sup krallarının mezarları açılmış ve hazineleri ele geçirilmiştir. Bu arada,
hükümdar mezarlarının büyük ölçüde tahrip edildiği bilinmektedir
Diyarbakır (Amid), 639 tarihinde, İslam orduları tarafından fethedilmiştir. Eğil de,
İyaz’ın görevlendirmiş olduğu, Numan b. Marife tarafından ele geçirilmiştir. Eğil Beyliği’ni
kuran kişi Pir Mansur’dur. Önceleri, Hakkari’de bulunan Pir Mansur, Eğil Kalesi yakınlarına
daha sonra yerleşmiş ve burada irşat görevinde bulunmuştur. Sonraları yerine, Pir Musa
geçmiş ve ardından da Pir Bedir görevi üstlenmiştir. Pir Bedir, kendilerini destekleyen
aşiretleri de arkasına alarak, Eğil Kalesi’ni fethetmiş ve burada hakimiyet kurmuştur. Bu
beylik, daha sonra Selçuklular’ın egemenliğine geçmiştir
Daha sonraları, Emir Bulduk’un emirlik yaptığı Eğil’de sırasıyla; Emir İbrahim, Emir
Muhammed, Emir İsa hüküm sürmüşlerdir. Daha sonra Şah Muhammed ve ondan sonra da
Kasım Bey Eğil’i yönetmiştir
1507 yılında, Diyarbakır’ı fetheden Şah İsmail’e, Kasım Bey, bağlılığını sunmamış ve
ona muhalefet etmiştir. Bunun üzerine, Eğil’e ordu gönderilmiş ve Şah İsmail’in
13
komutanlarından olan Mansur, Eğil’de emir olarak bulunmuştur. Emir Kasım, Osmanlı
Padişahı Yavuz Selim’e sığınmıştır. Eğil, yedi yıl Şah İsmail’in yönetiminde kalmış, Çaldıran
Savaşı’ndan sonra geri alınmıştır .Emir Kasım, 1536 yılında ölmüştür. Kasım’ın vasiyeti
üzerine, Eğil’in yönetimi, kardeşinin oğlu Murat Bey’e verilmiştir. Daha sonra, yönetimi
Murat Bey’in oğlu Kasım almış, ondan sonra da Cafer Bey, Eğil’e hükümdar olarak
atanmıştır. Eğil’in tarihiyle ilgili, bu tarihlerden sonra (1600’lü yılların başı), pek bilgi
edinilememektedir
Diyarbakır ili ve çevresi 1515 yılı Eylül ayında Osmanlı devletine katılmıştır.
Diyarbakır, Osmanlı devletinin en geniş ve en önemli eyaletlerinden birinin merkezi olmuştur.
Bu eyalet, 24 sancaktan oluşuyordu. Bunun 11 tanesi, normal Osmanlı sancağı, 8 tanesi,
idaresi özel bir şekle bağlanmış yurtluk ve ocaklık sancakları, beş tanesi de Çaldıran
savaşından sonra Osmanlı idaresine severek geçen beylere, idaresi babadan oğula geçmek
üzere bırakılan sancaklardı. Eğil, idaresi babadan oğula geçen sancaklar içinde yer almaktadır
(20)
Kaynaklar
1-Tellioğlu ö(ed):Diyarbakır salnameleri.Diyarbakır Büyükşehir Belediye yay.Yıl.:18691905. cilt:4/208. 2/110 ,5/93.İstanbul.Acar matb.1999
2-Maurice Bucaille.Kitab-ı Mukaddes,Kur’an ve Bilimİzmir.1981.s.133
3-Heyet, Peygamberler tarihi ansiklopedisi cilt: 1, Hakikat kitabevi,)
4-Ahmet Cemil Akıncı Kısas-ı Enbiya.c:1.
5-Ethem Zemgin:Kürdistan’da Mitoloji ve Dini İnançlar.Doz yay.İst.2005.s.1856
6- İbnül Esir.El Kamil fitttarih.c.1 Bahar yay1/49-50.
7- Şerafettin Güneli:Ergani:1966.s:18 8- Şehmus Aslan:Kuzey Mezopotamyanın Gani kenti
Ergani.Diyarbakır.1966 s:67
9-Diyarbakır valiliği İl Yıllığı 1967 s.:332
10Basri Konyar:Diyarbekir Yıllığı.1936. s:347
11-50.Yılında Diyarbakır.1973 İl yıllığı.s:46)
12-Şerafettin Güneli Bütün Yönleriyle Ergani.Ank.1966)
13-Nihat Aytürk:Türkiye'de Ziyaret yerleri.s:16
14-Mirce Eliade.Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi.Kabalcı yay.İsr.2003.s.185
15-M.Şemsettin Günaltay:İslam Öncesi Arap Tarihi.Özkan matb.Ankara.2006s.32-33
16-Yona Sabar:Kürdistani Yahudilerin Halk Edebiyatı.Doz yay.İst.2005.s.238,302
17-Muazzez İlmiye Çığ :Kur’an,İncil ve Tevrat’ın Sumerdeki kökeni.Kaynak
yayİst.2007.s.15
18-
Yuhanun
ve
Abgar
Gülten(Süryaniceden
Terüme.Ahiakr’ın
Öğütleri.GDK
yay.İst.2004.s.62
14
19- http://tekyeli.googlepages.com
20- Yıldız C..Bir inanç merkezi olarak Eğil .Uluslararası Türk Dünyası İnanç Merkezleri
Kongresi Bildirileri.Türksev yay.Ank.20004.s.125
21- Okan Polat.Eğil.Petek Life.2010 Okan Polat.Eğil.Petek Life.2010
22- İrfan Yıldız.Eğilin Kültürel Mirası Diyarbakır -2012
Eğilde Peygamber Mezarları
Diyarbakır, Dicle Nehri’nin kenarında, Yukarı Mezopotamya bölgesinde kurulan en
önemli yerleşim alanlarından biridir. İlk uygarlıklar, Diyarbakır ve çevresinin de içinde
bulunduğu Mezopotamya’da oluşmaya başlamıştır. Medeniyetlere ev sahipliği yapmış eski bir
yerleşim yeri olan şehrimize de peygamberler gönderilmiş olması mümkündür. Çünkü
Kur’an-ı Kerim’de: “Allah’a andolsun ki biz, senden önceki ümmetlere de peygamberler
gönderdik” (Nahl 16/63), “Hiçbir ümmet müstesna olmamak üzere, mutlaka içinde
(azaptan) korkutucu bir (peygamber gelip) geçmiştir.” (Fâtır 35/24), “Her milletin bir
peygamberi vardır." (Yunus, 10/47) Ayeti ile benzer anlamdaki diğer ayet-i celileler ve
peygamberlerin sayısının 124 bin veya 224 bin olduğu yönündeki hadis-i şerif, şehrimizin
tarihi konumu ile birlikte değerlendirildiğinde, ilimizde bulunan peygamber makam ve
kabirlerinin mevcudiyetini mümkün kılmaktadır. 1316/1898 tarihli Diyarbakır Salnâmesi’nde,
Nebî Zülkifl, Nebî Elyesa,’ Nebî Harun-ı Âsafî, Nebî Hallak, Nebî Harut, Nebî Enûş b. Şit
aleyhisselâmın kabr-i şeriflerinin Diyarbakır’da bulunduğu belirtilmektedir.
İlimizde bulunan peygamber makam (bir süre ikamet ettiği yer) ve kabirleri konusunda
bilgi vermeden önce peygamberlik ve bu konu ile bağlantılı “resul” ve “nebî” kavramları
hakkında kısa bir bilgi vermek uygun olur.
Peygamberlere inanmak, iman esaslarındandır. Peygamber kelimesinin kökeni Farsça
olup “Allah’tan, vahiy getiren” demektir. Resul, Yüce Allah tarafından yeni bir kitap ve yeni
bir şeriat ile bir topluma veya Sevgili Peygamberimiz de olduğu gibi bütün insanlığa
gönderilen kimsedir. Resul kavramı, nebi kavramına oranla daha kapsamlıdır. Her resul, aynı
zamanda bir nebidir. Fakat her nebi, bir resul değildir. Nebî, yeni bir kitap ve yeni bir şeriatla
gönderilmeyip kendisinden önceki bir peygamberin kitabını ve şeriatını ümmetine bildirmekle
görevli olan peygamberdir.
15
Hz. Âdem (a.s.)'dan itibaren son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v.)'e kadar pek çok
peygamber ilahi vahyi tebliğ etmiştir. Yüce Allah, Kur'an-ı Kerim’de şöyle buyurmaktadır:
“Allah’a andolsun ki biz, senden önceki ümmetlere de peygamberler gönderdik.”1 “Hiçbir
ümmet müstesna olmamak üzere, mutlaka içinde (azaptan) korkutucu bir (peygamber gelip)
geçmiştir.” “Her milletin bir peygamberi vardır".
Peygamberlerin sayısı hakkında Kur'an-ı Kerim’de bir rakam verilmemektedir. Fakat
bu konuda hadis-i şerifler vardır. Hz. Peygambere, peygamberlerin sayısı sorulmuş, O da 124
bin (bir başka rivayette 224 bin) olduğunu açıklamıştır.
Kur’ân-ı Kerim’de ismi zikredilen 25 peygamber bulunmaktadır: Hz.
Âdem,
Hz.
İdris, Hz. Nuh, Hz. Hud, Hz. Salih, Hz. İbrahim, Hz. Lut, Hz. İsmail, Hz. İshak, Hz. Yakub,
Hz. Yûsuf, Hz. Eyyub, Hz. Şuayb, Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Davut, Hz. Süleyman, Hz. İlyas,
Hz. Elyesa’, Hz. Zülkifl, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriya, Hz. Yahya, Hz. İsa ve Hz. Muhammed
aleyhimüsselamdır. Kur’ân-ı Kerim’de haklarında bilgi verilen Üzeyr, Lokman ve Zülkarneyn
adlarında üç kişinin peygamber olup olmadıkları İslâm âlimleri arasında tartışmalıdır.
Yüce Allah, Kur’an-ı Kerim’de; “Öyle peygamberler (gönderdik ki) hayat hikâyelerini
önceden sana bildirdik. Yine öyle peygamberler (yolladık ki) sana onların hayat hikâyelerini
anlatmadık.” buyurduğu için, peygamberlerin sayısı ile ilgili belli bir rakam tayin etmeden
“Hz. Âdem’den, Hz. Muhammed (s.a.v.)’e kadar gönderilmiş olan peygamberlerin hepsine
inandım. Hepsinin hak ve gerçek olduklarını kabul ettim” demek en uygun olanıdır.
İlimizde bulunan peygamber makam ve kabirleri konusunda bilgi vermeden önce,
büyük medeniyetlere ev sahipliği yapmış, tarihî dokusu ve derinliği ile öne çıkan şehrimiz
hakkında kısa bir bilgi vermek, bu makam ve kabirler konusunda daha isabetli
değerlendirmede bulunmayı mümkün kılacaktır.
Diyarbakır, Dicle nehrinin kenarında, Yukarı Mezopotamya bölgesinde kurulan en
önemli yerleşim alanlarından biridir. İlk uygarlıklar, Diyarbakır ve çevresinin de içinde
bulunduğu Mezopotamya’da oluşmaya başlamıştır. Ergani ilçesine 8 km. uzaklıkta bulunan
“Hilar Şehri Harabeleri”nde yapılan Çayönü arkeolojik kazıları dünya tarihine ışık tutmuştur.
16
Çayönü’nde yapılan araştırmalarda yörenin tarihinin M.Ö. 7000 yıllarına kadar indiği ve ilk
yerleşik tarımın burada yapıldığı ifade edilmektedir. Çayönü buluntuları bugün, Diyarbakır
Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir.
“Her milletin bir peygamberi vardır". Ayeti ve benzer anlamdaki diğer ayet-i Celileler
ile peygamberlerin sayısının 124 bin veya 224 bin olduğu yönündeki hadis-i şerif
Diyarbakır’ın tarihi konumu ile birlikte değerlendirildiğinde, ilimizde bulunan peygamber
makam ve kabirlerinin doğruluğu mümkün gözükmektedir.(1)
Salname Osmanlı Devleti'nde bir yıllık olayları göstermek amacıyla hazırlanan eser
demektir Biz burada 19.yüzyılda Diyarbakır’a ait salnamelerden Eğil ilçesine ait
peygamberlerle ilgili bilgileri derledik.(2)
Esami Şerifeleri
Türbe
ve
merakıdı Malumat-ı saire ve mülahazat
şerifeleri mevkii
Eğil
medfun
peygamberler
Zülküfl
Aleyhisselam
en-Nebi Ergani
efendimiz makam-ı
hazretleri
kasabasındaki Nebi-i
saadetlerinde vilayetde
medfundur
varsada
müşarun-ileyhin
makm-ı
diğer
saadetleri
ala-rivayetin
asıl
merkadd-ı şerifeleri Erganidedir.
Elyesa
Aleyhisselam Eğil kasabasında
Nebi-i müşarun-ileyhin kabr-i
saadetleri on beş metre tülünde
efendimiz hazretleri
idüğü ve bir güne vakfı olmadığı
Nebi
Nebi-i müşarun-ileyhin bir güne
Harun-Asafi Bu dahi
Aleyhisselam hazretleri
evkaf-ı şerifesi yoktur
Nebi Hallak Aleyhiselam Bu dahi
Nebi-i müşarun –ileyhin bir güne
hazretleri
evkaf-ı şerifesi yoktur
Nebi Harut Aleyhisselam
Eğil kasabasında Haciyan Nebi-i müşarun-ileyhin bir güne
nehir evkaf-ı şerifesi yoktur
mahallesinde
kenarında medfundur
Eizze-i kiramdan Zünnun Eğil
haz
kasabasında
medfundur
17
Diyanet İşleri Başkanı Prof. Dr. Ali Bardakoğlu :Türkiye'de en çok evliya, enbiya ve sahabe
kabrine hatırasına sahip olan ilimiz Diyarbakır'dır. demiştir 6-2-2010
EĞİL’DE MEDFUN PEYGAMBERLER
Hz.Zülkifl(AS)
Zülküfl
En-Nebi
Aleyhisselam
Efendimiz
Hazretleri;
Salnameye
göre
Ergani
kasabasındaki makam-ı saadetlerinde medfundur. Nebi-i Müşarun-İleyhin diğer vilayetde
makam-ı saadetleri varsa da ala-rivayetin asıl merkad-ı şerifeleri Ergani’dedir. (2)
Ergani ilçesi-makam dağında makamı
Ergani-Zülküfl peygamber makamı
18
Zülkifl(as) peygamberin mezarı Eğil ilçesinde makamı ise Ergani’dedir.
Hz.Zülkifl (as).M.Ö.1200 mezar taşı kitabesi;
Dilersen izzeti Dareyn yer kim bağriyap olmağa
Yüzün sür Marked-i Paki Nebiyyi Zülkifil Zi Şane
Ondaki Hadım-i Düşnabe tabiri mukareret
Zehi devlet O Cane kim feda olmuş u Canane
Şeklindedir.
Zülkifl (AS)’den Kur'ân'da iki yerde kendisinden bahsedilmektedir: "İsmâil, İdris ve
Zülkifl, hepsi sabredenlerdendi. Onlari rahmetimize soktuk. süphesiz onlar salih olanlardandı"
(el-Enbiyâ, 21/85, 86). Zülkifl Peygamber’e ait olan eski türbe, ilçenin 4 km. dışında Hacıyan
Mahallesi’ndedir. Şu an mevcut bulunan türbedeki tanıtım yazısı şöyledir: “Bu kabir, Zülkifl
(a.s.)'indir.
Eski kabri, Eğil ilçesinin Dicle Nehri kenarındaki Teke Mahallesi'nde iken, Teke
Mahallesi ve adı geçen kabir, baraj suyu altında kalması nedeniyle, Nebi Harun-i Asefi'nin
yanına nakledilmiştir”. Tarihi belgeleri daha çok Ergani makam dağıyla ilişkili olarak
görüyoruz. 12.yüzyılda Diyarbakır’a gelen Ebubekir el Herevi Eğil kalesinde Zülkifl
peygamberin kabrini ziyaret ettiğini söyler. (Kitabu’l-İşarat ila Maraifeti’z-ziyerat). Özellikle
Osmanlı belgelerinde Hz.Zülkfl (AS) makamı ile ilgili oldukça fazla belge vardır: Şemseddin
Sami “Kamus-u Alamda” Ergani’de kalenin üzerinde Zülkif Peygember (AS) makamı
bulunur demektedir.(3)
Zülkifl Nebi zaviyesinin 1518 senesine ait bir vakfiyesi de vardır.(4) Osmanlı Tahrir
defterlerinde 1518 tarihli ve 1530 tarihli tahrirde Bagür ve Ruzbegü köy ve mezranın Zülküfl
Nebi zaviyesi için vakfedildiği yazılıdır. 1801 tarihli Diyarbakır salnamesinde ise 5400’lük
bir geliri olduğu belirtiliyor.
1886 senesi Diyarbakır’da vali olan Arifi Paşa seyahatnamesinde buraya hizmet eden
4-5 haneden söz ediliyor. Osmanlı tahrir defterlerinde Zülküfl Peygamber zaviyesinin ismi
geçmektedir. 1801–1802 tarihli Diyarbekir vilayeti salnamesinde birim belirtilmeden
5400’lük bir gelirinin olduğu görülmektedir (4) (5).
19
Arif Paşa seyahatnamesinde Zülkifl Peygamber makamında Nureddin Şehid oğlu
Melik Salih’in 650 (1252) tarihinde i’mal ve ihda eylediği bir tek şamdanla hazrete mensub
bir asa-yı ahenin görüldü demektedir. (6) 1926’da Ergani Zülkifl Nebi türbesinde bulunan
altın ve gümüş gibi kıymetli eşyalar, çok değerli halı ve seccadeler, Sivas eski valilerinden
birinin gönderdiği gümüş çerçeve, Uzun Hasan’ın hediye ettiği şamdan Diyarbakır Vakıflar
idaresine ve İstanbul’a gönderilmiştir. Arif Paşa seyahatnamesinde 1252’de Melik Salih
zamanında yapılan ve hediye edilen şamdanla, hazrete ait bir demir asayı gördüğünü, ayrıca
İran yapımı bir şamdanı da gördüğünü ifade eder.(4)
Ali Emiri Efendi 1879’da Abidin Paşa ile burayı ziyaret ettiğini burada 1402 tarihinde
Karayülük Osman Bey tarafından yaptırılmış çok süslü Ergani kalesi anahtarını gördüğünü,
ayrıca biri 1252 tarihindeki Melik Salih’e ait olmak üzere 2 şamdan olduğunu ifade ederler.
(4)
Diyarbakırlı meşhur yazar Ali Emiri Osmanlı şark vilayetleri eserinde şu hatırasını
anlatır: Osmanlının son dönemlerinde Diyarbakır’a denetime gelen Abidin Paşa’nın
Ergani’den doğruca Maden’e geçeceğini öğrendim. Abidin Paşa Ergani’nin manevi yüceliğini
bilmemektedir. Hemen Abidin Paşa’ya buradaki Zülküfl Peygamber ve onu ziyaretin önemini
anlatan bir şiir yazdım. Abidin Paşa şiiri okur okumaz Maden ilçesine yöneleceğine Makam
dağına yönelir, dağa tırmanır. Zülküfl peygamber makamına gider. Ali Emiri, Osmanlı’nın
önemli bir paşasının Zülküfl peygamberi ziyaret etmeden Diyarbakır’dan ayrılmasına
tahammül edememiştir. Ali Emiri makam dağında, Melik Salih tarafından H.650 tarihinde
yapılmış bir şamdan ve İran kari başka bir şamdan’ı da ziyaret ettiğini ifade eder.(7)
Zülkifl (AS) makamı Ergani’de mezarı ise Eğil ilçesindedir. Eğil ilçesindeki orijinal
kabri su altında kalma riski nedeniyle Peygamberler tepesine taşınmıştı Zülkifl Peygamberin
naşının baraj altında kalmaması için peygamber tepesine taşınma hikâyesi: Zülküfl (AS)
defininde bulunan Hüsamettin Akboz’u dinledik.
Zülküfl (AS)’i Dicle kenarından Seyda Molla Ömer ve 4 işçi pikapa(araç) yükledi,
defin mekânında biz 35 kişi idik, iplerle zorlukla indirdik, çok ağırdı. Tekbirlerle gömdük.
Ancak Seyda Ömer 4 kişi ile kolaylıkla pikapa yüklemişti. Seyda Ömer’e sordum anlattı.
Zülküfl peygamberi baştan ayağına kadar kontrol ettim, daha dün vefat etmiş gibiydi. Boyu
20
bizim kadardı, kefeni tığla örülmüş şekildeydi, hafif tozluydu, başına dokununca başını örten
örtü açıldı, beyaz saç ve sakalı vardı.
O güne ait gazete haberleri
Hz Zülkifl'in çıkarılışında bulunan Mehmet Kılıç'ın yeğeni Akif Eser ondan duyduklarını
anlatıyor:
2003'tariihinde anlattıkları:Akrabaları anlatması hususunda ricada bulundu.Buruk bir şekilde
ağlayarak bize anlattı.
Mehmet Kılıç Eğil'in yaşlı ve ileri gelenlerindendi,Hz Zülkifl'in çıkarılışında 80 yaşındaydı.
Ben orada hazır bulundum.Eğil müftüsü,Male Ömer,diğer hakem grubu ve işçiler kazıya
gittik.Yanına Kur'an okuyarak edepli olarak yaklaştık.Hürmetle oturduk.Arkadaşlar türbeyi
kazmaya başlarken birden bağırarak dışarı fırladılar.Çıkanların benizleri soluk ve korku
içindeydiler,yerlerinde duramıyor,konuşamıyorlardı.
Kazmayı vurmaya başlarken alev gibi bir sıcaklık üzerimize geldi,yüzümüze vurdu,biz kaçtık
Bunun üzerine hakemler istişarede bulundu.Acaba yanlış mı yapıyoruz.
Mala Ömer hem mutasavvıf hem de alimdir.Bizle konuştu.Siz bekleyin ben tek başıma
gireyim,edebimle konuşurum,diz çöker,derdimizi anlatırım.Baraj gölünde su altında kalma
olayını anlatacağım.Kendisiyle ricaen Arapça konuşmaya başladı.Çok uzun süre konuştu,sesi
bize geliyordu.Onunla konuşuyordu.Karşılıklı konuşmalar oluyordu,sesler bize
gelmekteydi,ancak konuşmaları net olarak duyamadık.
Male Ömer çıktı bize,kendisine ricada bulundum,umuyorum bizim ricamızı kabul etti
Male Ömer'e sorduğumuzda bunları kimseye anlatmayın,dedi ve detayları sormamamızı
istedi.Kısaca konuşmaların özetini verdi:
Male Ömer,Ey Allah'ın peygamberi,senin kabrinin baraj gölü altında kalman bizi çok
üzecektir.Sen bizi bundan mahrum edecek olursan,biz ve diğer insanlar kime gidecek.Sana
21
çok güzel bir yer hazırladık,tüm insanlar seni ziyaret edebilecekler,bu bir ricadır,bizi bundan
mahrum etme,bize engel olma.İzin ver bize,yoksa su altında kalırsın,senden mahrum
oluruz,bizim de boynumuz bükük olur,seni ziyaret edemeyiz.
İşçilere edepli bir şekilde içeri girmelerini,saygıyla kazmayı vurmalarını istedi.İşçiler
korkuyordu,girmek istemiyordu.Male Ömer onları ikna etti.İşçiler kazmaya başladı.Sıkıntı
olmadı.O esnada Kur'an okuyorduk.Tevazu ve göz yaşlarımız vardı .
Aynı zamanda o heyecanla o Allah'ın peygamberi ve Kur'anda ismi geçen Zülkifl
peygamberi görmenin heyecanı içindeydik.Çünkü bu olay tarihte hiç yaşanmamış bir
olaydır.Kendimizi bu olay içinde bulduğumuzdan çok heyecanlıydık.Ondan sonra işçiler
mezarı tam kazdı,cesede vardılar.Artık kabrin içinden cesedi çıkarma işi başladı.Heyecan
doruktaydı.Kesin olarak gördüğümüzde ne yapacağımızı şaşırdık.Male Ömer ,hakemlerle çok
titiz,edep ve hürmetle cesedi çıkarmaya başladı,
Mehmet Kılıç diyor ki'Ben kendi gözlerimle gördüm,kefen yok,üzerinde fistan gibi bir
elbise var,saçları uzun,bembeyaz bir saç, cesed hiç bozulmamış,tabuta koyarken elimi
göğsünün kenarına koydum.Ben diyordum ki benin kanaatim ve düşüncem eğer elimi
ona değdirirsem,Allah o eli yakmaz diye düşünüyordum.Elimi sinesinden ayırmak
istemiyordum; elim teprenmeye başladı.Acaba saygısızlık mı ettim ve elimi çektim'Male
Ömer arkadaşlar dikkat edin yüzü Kabeye değil,Kudüs'e yönelik' dedi.
Cesedi tabuta koyduk,tabutu kapattık.Gizli ve sessiz şekilde yola çıktık.Gizlenmemizin
nedeni,halk gürültü yapar,heyecana gelir,iş zorlaşırdı.Resmi bir araca koyduk,yola
çıktık.Kimsenin haberi yoktu ,kimse bilmiyordu.Nehir kenarından yukarı çıkarken,Eğil
çarşısına girdiğimizde ne hikmetse herkes ayaktaydı.Bu da Allah'ın peygamberinin
mucizesidir ,dedik.Bilmeden Peygambere saygıda bulundular.Tabutu mezar götürdük ve
gömdük.
22
Hz Zülkifl kabri-Eğil:
23
Hz. Zülkifl M.Ö.726'da doğdu.(14) Anadolu'da yaşamıştır, 75 veya 95 yaşında vefat etmiş
olduğu sanılmaktadır. (Salebi,Ebu's-Suud.Tefsir.VI,82)(57). Asıl ismi Bişr olup, lakâbı
Zülkifl'dir. Elyesâ Aleyhisselâmdan sonra, kızmadan sabır göstererek dinin emir ve
yasaklarını İsrâiloğullarına bildirmeyi üzerine aldığı, kefil olduğu için kefâlet sâhibi
mânâsında Zülkifl denilmiştir. Elyesâ aleyhisselâmın amcasının oğludur. İsrâiloğullarına
Mûsâ aleyhisselâmın dininin emir ve yasaklarını tebliğ etmiştir. Allahü teâlânın
İsrâiloğullarına gönderdiği peygamberlerden Elyesâ Aleyhisselâmın eceli gelip vefâtı
yaklaşınca Allahü Teâlâ ruhunu kabz
edeceğini
vahiyle bildirdi
ve ''Mülkünü,
İsrâiloğullarından gece sabaha kadar ibâdet eden, namaz kılan, gündüzleri oruç tutan ve
insanlar arasında kızmadan hükm edecek birine ver.'' buyurdu. Bu peygamber kendisine
verilen emri İsrâiloğullarına bildirdi. Aralarında bir genç kalkıp: ''Bu işe ben kefil olurum,
üzerime alırım.'' dedi. Peygamber o gence; ''Bu kavmin içinde senden daha büyükleri var, sen
otur.'' dedi. Sonra ikinci defâ aynı teklifi yaptı o genç yine ''Kefil olurum.'' dedi. Üçünce defâ
aynı teklif tekrarlanınca cevap veren yine o genç oldu. Bunun üzerine Elyesâ aleyhisselâm,
onun yerine halife bıraktı. Bu genç Bişr idi. Bu sebeple o gence Zülkifl lakâbı verildi.
Bu genç aldığı vazifeyi eksiksiz olarak yerine getirmek için çalışırken İblis (Şeytan) onu
kıskandı ve bu vazifeyi yaptırmamak için çeşitli hilelere başvurdu. Fakat bu genç İblisin
hilelerine aldanmadan aldığı vazifeyi eksiksiz yerine getirdi. Bu hâlinde dolayı Allahü teâlâya
şükür etti. Allahü teâlâ Zülkifl aleyhisselâma peygamberlik vazifesi verdi. Zülkifl
Aleyhisselâm Mûsâ Aleyhisselâmın dininin emir ve yasaklarını insanlara bildirdi. Tevrât'ı
okuyup hükümlerini yerine getirdi. Kur'ân-ı Kerimin Enbiyâ sûresi: 85-86. âyet-i
kerimelerinde,
Sâd
sûresi:
48.
âyetinde
Zülkifl
Aleyhisselâmla
ilgili
haberler
verilmektedir.(44)
Mezarının Eğil’de olduğu kabul edilen Zülkifl, İsrailoğulları’na gelen peygamberlerden
birisidir. Zülkifl Peygamber’in adı, Kur’an’da iki kez geçmektedir. Asıl adının; Hazkıya,
Hazkl, Hazkil veya Hazakel olduğu dile getirilmektedir. Bazı eserlerde, Hazkil Peygamber’in,
İsrailoğulları’na gelen ayrı bir peygamber olduğu, Firavun’la mücadele ettiği ve son
dönemlerinde Babil diyarına gittiği ve orada vefat ettiği nakledilmektedir. Zülkifl, Arapça
Haziya’nın karşılığıdır. Haz, nasip anlamındadır. Başka bir anlatışa göre, kendisi, Hz.
Elyesa’ya iki defa kefil olduğu için Zülkifl adı ile lakaplanmıştır. Babasının adı Buzi’dir.
24
Buzi, Elyesa Peygamber’in amcasıdır. Annesi, Zekeriya kızı Abdiye’dir. M.Ö.666’da
doğmuştur. O tarihte, Elyesa’nın 60 yaşında olduğu tahmin edilmektedir. Doğum yeri, İsrail
devletinin başşehri Samiriyye’dir. M.Ö.641’de, 25 yaşındayken, peygamber olmuştur. Zülkifl,
74 yıl yaşamış, 49 yıl peygamberlik yapmıştır.
Zülkifl Peygamber döneminde, Ortadoğu, en karışık dönemlerini yaşamaktaydı. Mısır,
İranlılar, Asur, Babil ve Roma devletleri arasında bu dönemlerde aralıklarla çatışmalar
olmuştur. Zülkifl’in Peygamberlik bölgesi, doğuda Asur, batıda Akdeniz, güneyde Mısır,
kuzeyde Toroslar’dır. Zülkifl Peygamber’in M.Ö.592 tarihinde vefat ettiği rivayet
edilmektedir. Taberi’de yer alan bir rivayete göre, Zülkifl Peygamber, Şam’da ikamet etmiş,
oradaki insanlara dini tebliğde bulunmuş ve yine orada vefat etmiştir.
Kur'an’da iki yerde Zülkifl Peygamber’den bahsedilmektedir: Enbiya Suresi 85. ayet; “İsmail,
İdris ve Zülkifl’i de (hatırla). Onların hepsi de sabredenlerdendi” biçimindedir. Sad Suresi 48.
ayet ise; “İsmail’i, Elyesa’yı, Zülkifl’i de an. Hepsi de en hayırlı kimselerdendir.” şeklindedir.
Zülkifl Peygamber’in Asurlar döneminde yaşadığı tarih kaynaklarından anlaşılmaktadır.
Zülkifl Peygamber, amcasının oğlu olan Elyesa Peygamber’in her fırsatta yanında olmuş ve
insanlardan gelen birçok olumsuz tavrı göğüslemesini bilmiştir. İsrailoğulları’na gönderilen
peygamberlerden
Elyesa’nın
vefatı
yaklaşınca,
vahiyle
kendisine;
“mülkünü,
İsrailoğulları’ndan; geceleri ibadet eden, namaz kılan, gündüzleri oruç tutan ve insanlar
arasında kızmadan hüküm verecek birine ver,” diye buyrulmuştur. Bu durum, İsrailoğulları’na
bildirilmiş ve aralarından amcasının oğlu olan genç, “bu işe ben kefil olurum, üzerime alırım”
demiştir. Elyesa, o gence; “bu kavmin içinde senden daha büyükleri var, sen otur” der. İkinci
defa aynı teklifi yapmış ve o genç yine, “kefil olurum” demiş ve bu durum üçüncü defa
yaşanmıştır. Bunun üzerine, Elyesa Peygamber, O’nu, yerine halife bırakmıştır. Bu gencin
adı, Bişr olmasına rağmen, kendisine, Zülkifl (kefil olan) lakabı verilmiştir. Kendisine
peygamberlik vazifesi verilen Hz. Zülkifl, Musa Peygamber’e vahyedilen dinin, emir ve
yasaklarını insanlara bildirmiş ve Tevrat'ı okuyup hükümlerini yerine getirmiştir. Ayette
geçen “Zülkifl” lakabı, nasip, kısmet, haz anlamına gelir. Ancak, burada dünyevi zenginlik
değil, onun üstün kişiliği ve ahiretteki derecesi kastedilmiştir.
Zülkifl’in gerçek adı hakkında farklı bir rivayet daha vardır. Yahudiler, O'nun,
İsrailoğulları’nın esareti sırasında peygamber tayin edilen ve vazifesini Habur Irmağı
25
yakınlarında bir bölgede yapan, Hereksel olduğunu ifade etmektedirler. Bazıları da, O’nun,
Eyüp Peygamber’in kendisinden sonra peygamber olan, Bisr ya da Şeref adındaki oğlu
olduğunu ifade etmişlerdir. Zülkifl’in amcası oğlu Yehud’un, Eyüp Peygamber’in torunu
olduğuna dair bilgiler de mevcuttur.
Bir rivayete göre, İsrailoğulları arasında bir melik, öleceği sırada; gece uyumadan ibadet
edecek, gün atlamaksızın oruç tutacak ve hüküm verirken kızmayacak birisinin kendisine
vekil olmasını istemiş ve bu teklifi, yalnızca Zülkifl Peygamber kabul etmiş ve söylenenleri
ölünceye kadar uygulamıştır.
Zülkifl Peygamber’in, aşağıdaki özelliklere sahip olduğu rivayet edilmektedir: Endamlı ve
alımlı, iyilikten haz duyan, nasibe boyun eğen, devamlı oruç tutan, ibadeti bedence ve kalpçe
sürekli olan, asla sinirlenmeyen, adalet ile iş gören, Elyesa’nın devrettiği emaneti severek
kabul eden ve neticede peygamberlikle mükâfatlandırılan, sabırlı, kapanan Mescid-i Aksa’yı
(Davud’un Evi’ni) tekrar ibadete açan, İsrail kavminin çok kötü hallere düşeceğini görebilen,
çiftçilik ile geçinen ve çok çalışan, kendine karşı olumsuz tavır takınanlara karşı, olumlu
muamelede bulunan ve çok sabreden gibi vasıfları bilinmektedir.
Bazılarına göre, Zülkifl Peygamber’e ait mezar Ergani Kalesi’ndedir. Bu kale, neredeyse
tamamen ortadan kalkmıştır. Kaynakların çoğunda, Zülkifl Peygamber’in “makam”ının (belli
bir süre kaldığı yer) Ergani’de, kabrinin ise Eğil’de bulunduğu belirtilmektedir.
Zülkifl Peygamber’in Ergani’den başka Eğil’de de makamı bulunmaktadır. Zülkifl’in
makamının (belli bir süre kalınan yer) olduğu dağın tam zirvesinde bir manastır
bulunmaktadır. Manastır, harap bir biçimdedir, ancak, duvarları ve temeli hala sağlam
durmaktadır.
Zülkifl Peygamber’e ait olan eski türbe, ilçenin 4 km. dışında Hacıyan Mahallesi’ndedir. Şu
an mevcut olan türbedeki tanıtım yazısı şöyledir: “Bu kabir, Zülkifl (a.s.)'indir. Zülkifl (a.s.),
Yasa'nın amcası oğlu veyahut Eyüp oğlu Beşir'dendir. Nebiliğinde ihtilaf vardır. Bazıları
dediler ki, yüz tane nebi, İsrailoğulları’nın öldürme tehditlerinden kaçarak Zülkifl (a.s.)'e
sığınmışlardır. O da, onları himaye etmiştir. Bazıları dediler ki, salih bir adama kefalet
etmiştir. Eski kabri, Eğil ilçesinin Dicle Nehri Hacıyan Mahallesi'nde iken, baraj suyu altında
kalması nedeniyle, Nebi Harun-i Asefi'nin yanında yapılmış olan türbeye nakledilmiştir”.
26
Dicle Barajı’nın yapılmasıyla birlikte, baraj gölü havzasında kalan, Elyesa ve Zülkifl
peygamberlerin naaşlarının, Diyanet İşleri Başkanlığı ve Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün
işbirliği neticesinde, yerlerinden çıkarılması kararlaştırılmıştır. Nakil işlemi, 14–17 Eylül
1995 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Nakil için 9 kişiden oluşan yeminli bir heyet
oluşturulmuştur. Heyette; Eğil Kaymakamı Selim Çapar, Müftü Ekrem Abbasioğlu, Müftülük
memuru Burhanettin İncedursun, Eski Medrese Hocası Ömer Kalkan, Eski Medrese Hocası
İmam Sadullah Kızılay, Kaymakamlık V.H.K.İ. Mahmut Laçin ve üç işçi (Bahattin Köksal,
Mehmet Kaya ve Tahir Korkut) bulunmaktadır. Önce, Hz. Elyesa’nın kabrinin açılmasına
başlanmış ve bu faaliyet iki gün sürmüştür. İkinci gün sonunda naaşa ulaşılmıştır. Heyette
bulunanlar, ittifak halinde, cesedin ve kefenin hiçbir şekilde çürümediğini, daha dün ölmüş
gibi durduğunu ifade etmişlerdir. Elyesa Peygamber’in naaşı, Eğil ilçesine hâkim durumda
olan ve Nebi Harun (Harun-i Asefi)’un kabrinin de bulunduğu tepedeki, Vakıflar Genel
Müdürlüğü’nün yaptırdığı türbeye defnedilmiştir. Daha sonra, Hz. Zülkifl’in naaşının nakli
için çalışmalara başlanmıştır. Bu peygamberin naaşının bulunduğu mezarın açılmasının çok
zor olduğu ifade edilmiştir. Mezarın, dönemin çimentosu olarak bilinen kevs-i hacer (yumurta
akı, kum ve kireçten oluşan karışım) adlı bir madde ile kaplı olduğu ve açılmasının çok uzun
bir süre aldığı ifade edilmiştir.
Aynı şekilde heyettekiler, ittifak halinde, Zülkifl Peygamber’in naaşının ve kefeninin de hiç
çürümediğini ve cesedin, uykudaki bir insanı andırdığını ifade etmişlerdir. Bu naaş da aynı
şekilde, hazırlanan türbeye nakledilmiştir.(1)(46)
Peygamberlerin nakil heyetinde bulunanlar, cesetlerin çürümemiş olmasını, İslam
Peygamberi’nin; “Allah, arza peygamberlerin cesetlerini yemeyi haram kıldı” ve “Cenab-ı
Hak, toprağa, peygamberlerin cesedini çürütmeyi haram etmiştir,” biçimindeki Hadislerle
açıklamaktadırlar. İlçe halkı da benzer kanaatler taşımaktadır.
Özellikle Zülkifl ve Elyasa Peygamber’in türbeleri ve diğer türbelerin ziyaretçileri, yılın
hemen her mevsiminde olmaktadır. Her ziyaretin özellikle Perşembe günleri ve hafta sonları
ziyaretçileri bulunurken, diğer günlerde çok olmasa da ziyaretçi bulunmaktadır.
Eğil İlçe Müftülüğü’nce, Zülkifl Peygamber’in kabrinin bulunduğu türbenin bakımı ve gelen
ziyaretçilerin bilgilendirilmesi için Elyesa Camii’nde bir imam-hatip görevlendirilmiştir.
27
İlçe halkıyla, bu yerleşim yerinin tarihi ile ilgili görüşme yapılmış ve bazı tespitlerde
bulunulmaya çalışılmıştır. İnsanlar, peygamberlerin burada yaşadığı ve kabirlerinin de burada
bulunduğu konusunda kesin bir kanaate sahiptirler. Peygamber sayısının sadece iki olmadığı,
bu sayının 7 olduğu ifade edilmektedir. Kimileri, 10 peygamber kabrinin veya makamının
ilçede bulunduğunu belirtmişlerdir. Saygı ve yüceltme maksadıyla -daha çok peygamberler
için- kullanılan “hazret” kavramı, mezarı / türbesi bulunan bazı kimseler (evliya, hayırsever,
şeyh vs.) için de kullanılmakta ve bu da insanlarda, ilgili kişinin peygamber olduğu yönünde
bir çağrışım yapmaktadır. Kelimelerin farklı kullanımı da, yanlış birtakım bilgilerin ortaya
çıkmasına zemin hazırlamaktadır. Mesela; Elyesa adını, El İsa olarak telaffuz eden olduğu
gibi, Zülkifl ismini, Zülküf ve –hatta farklı anlama gelen– Zülfü biçiminde söyleyenler de
yoğun olarak bulunmaktadır.
Yapılan informel görüşmelerde, isminin başında Nebi veya Hazret olan herkesin peygamber
olarak nitelendirilmesi söz konusudur. Civarda kabri bulunan bazı kimselerin “peygamber
değil veli oldukları” belirtilmiş ve bize verilen yanıt, “ha nebi ha veli” biçiminde olmuştur.
Ziyaretçilerden bir kısmı, burada kabri bulunan kişinin peygamber olduğunun farkında
olduklarını, kabir başında dilekte bulunurken, orada medfun bulunan kişiden / peygamberden
değil, Allah’tan dilediklerini ifade etmişlerdir. Adı geçen türbede yatan kişinin şefaatini
diledikleri ifade edilmiştir. Rüya tabiri kitaplarında Zülkifl’i görmek; kefil olmaya ve rüya
sahibinin, üzerine alacağı emanete işaret etmektedir. Zülkifl Peygamber türbesine gelip de,
türbede yatılan gece veya sonrasında görülen rüya hayra yorumlanmaktadır. (46)
Zülkifl (AS) ile ilgili diğer bilgiler aşağıda oğlu Hz Danyal bölümündedir.
28
Elyesa Aleyhisselam Efendimiz Hazretleri:
Salnameye göre Eğil kasabasında Nebi-i Müşarun-İleyhin kabr-i saadetleri on beş metre
büyüklüğünde ve bir güne vakfı olmadığı. Nebi-i Müşarun-İleyhin bir güne evkaf-ı şerifesi
yoktur. (1)
Su altınd kalan türbe
Mezar taşı
Günümüzde türbe
Elyesa peygamberin su altında kalan makamı -Şu anki kabri – Hz.Zülkifl ve Elyesa nebi
Hz.El-yesa (as).M.Ö.1200- mezar taşı kitabesi:
Ta’alallah ne dergahı ref’üş-şanı alidir
Nebiyullah merkadı El-Yesa kadriyle galidir
Tecella-i ilahidir, beher su sat’ı nurdur.
Zibayı kalbi kasidir, hayatı cismi balidir.
Fütuh-u müşkilat odur, harimindi sahibisi
Birader zadesi Hürmüz, Azizi-yi zişanidi
Elyesa Aleyhisselâmdan Kur'ân-ı kerimde bahsedilmiş olup meâlen; ''(Yâ Muhammed!)
İsmâil'i, Elyesa'ı, Zülkifl'i de hâtırla. (Kavmine anlat) Bunlar hayırlılardan idiler.'' (Enbiyâ
sûresi:85) buyrulmaktadır. M.Ö.8 asırda doğmuştur.(58((59) Hz.Elyesa, Müslüman tarihçilere
göre bir peygamberden bir peygambere geçen ahd tabutu (Allah’ın ahid sandığı)nın da
muhafızı olmuştur. (8) Bu durumda Yahudilerin aradığı ahid sandığı Eğil’demi?
29
Zülküfl ve Elyesa peygamber türbesi
Hz Elyesa
Hz.Elyesa kabri
Elyesa Aleyhisselâm İsrâiloğullarına gönderilen peygamberlerdendir. İlyâs Aleyhisselâmdan
sonra gönderilmiştir. Her ikisi de Mûsâ Aleyhisselâmın dinini yaymakla vazifelendirilmiş
nebi idiler. İlyâs Aleyhisselâm, İsrâiloğullarını Allahü Teâlâya imâna ve ibâdete çağırdı. Onu
dinlemediler, hattâ memleketlerinden kovdular. Ba'l adındaki puta tapmaya ısrarla devam
ettiler. Bu isyanları ve azgınlıkları sebebiyle, Allahü Teâlâ onlar üzerine bela ve musibet
gönderdi. Çeşitli sıkıntılarla cezalandırıldılar. Memleketlerinden bereket kaldırıldı. Yağmur
yağmaz oldu, kıtlık baş gösterdi ve mahsul alamaz yiyecek bulamaz oldular. Açlıktan leş
yemeye başladılar. Sonunda İlyâs Aleyhisselâmı bulup, nasihatini dinlediler. İman ettikleri
için, üzerlerinde belalar ve musibetler kaldırıldı. Bir müddet sonra, tekrar dinden dönüp puta
tapmaya ve çeşitli günahları işlemeye başladılar. Küfürde ısrar edip, iman etmeye bir türlü
yanaşmadılar. İlyâs Aleyhisselam, Allahü Teâlânın izniyle Ba'ıbek'te yaşayan bu kabile
30
arasından ayrılıp gitti. Başka beldelerde yaşayanları, Allahü Teâlâya imân ve ibâdet etmeye
davet etti. Bu davetleri sırasında uğradığı bir belde halkı tarafından çok sevilip, orada kalması
istendi. Bunun üzerine bir müddet kaldı. Bu sırada ihtiyar bir kadının evinde misafir olmuştu.
Bu kadın Elyesa Aleyhisselâmın annesiydi. Elyesa Aleyhisselâm, o sırada genç olup hastaydı.
Annesi, İlyâs Aleyhisselâmdan, oğlunun sıhhate kavuşması için dua istedi. İlyas Aleyhisselâm
da dua etti. Elyesa Aleyhisselâm hastalıktan kurtulup sıhhate kavuştu. Bundan sonra İlyas
Aleyhisselâmın yanından hiç ayrılmadı. Ondan Tevrât-ı şerifi öğrendi. İlyâs Aleyhisselâmdan
sonra Elyesa Aleyhisselâm, Allahü Teâlâ tarafından peygamber olarak görevlendirildi.
Elyesa Aleyhisselâm, İsrâiloğullarının ıslahı için uğraştı, tebliğ vazifesi yaptı. Azgınlık ve
taşkınlıklarını günden güne arttıran bu kavim, Allahu Teâlânın kendilerine gönderdiği kitâbın
gösterdiği yoldan ayrıldı. Kabileler, devletin başına geçmek yarışına girdi. Aralarındaki
ayrılık ve başka memleket meseleleri yüzünden birbirilerine düştüler. İsrâiloğulları arasındaki
fitnenin kavga ve çekişmelerin sonu gelmez oldu. Nihâyet Allahü Teâla üzerlerine Asur
devletini musallat kıldı. Esir olup zelil ve perişan bir hayat sürmeye başladılar.
Elyesa aleyhisselâmdan Kur'ân-ı kerimde bahsedilmiş olup meâlen; ''(Yâ Muhammed!)
İsmâil'i, Elyesa'ı, Zülkifl'i de hâtırla. (Kavmine anlat) Bunlar hayırlılardan idiler.'' (Enbiyâ
sûresi:85) buyrulmaktadır. (41)
Eğil’de kabrinin bulunduğuna inanılan ve Kur’an’da adı geçen, İsrailoğulları’na gönderilmiş
peygamberlerden biri Elyesa’dır (Elyesa b.Uhtub b.Acuz). Elyesa Peygamber’in soy kütüğü;
Elyesa b. Ahtub b. Adiy b. Şütlem b. Efraim b. Yusuf b. Yakub b. İshak b. İbrahim
biçimindedir. Elyesa kelimesinin aslı ve söylenişi hakkında, çok farklı görüşlerin varlığı
dikkat çekmektedir. Elyesa, çok yaygın olarak kullanılan bir söyleyiş olması yanında, bazı
kaynaklarda, Yesa veya Leysa olarak da geçmektedir.
Eğil, aslen Asurluların kenti olup, Elyesa Peygamber’in mezarının burada bulunması,
kronolojik anlamda bir uygunluk arz ettiği ifade edilmektedir. En’am Suresi, 86. ayet
şöyledir: “İsmail, Elyesa, Yunus ve Lut’u da (hidayete erdirdik). Hepsini âlemlere üstün
kıldık”. Sad Suresi 48. ayet ise; “İsmail’i, Elyesa’yı, Zülkifl’i de an. Hepsi de en hayırlı
kimselerdendir” biçimindedir. İslami kaynaklarda, Elyesa b. Uhtub b. Acuz olarak adı geçen
bu peygamberden, Ahd-i Atik’te (Eski Anlaşma) Elişa olarak söz edilmektedir. Bu kelime,
31
İbranice’de; “Tanrı benim kurtuluşumdur” anlamına gelmektedir. Ahd-i Atik’e göre, Elyesa
Peygamber, M.Ö.8. Yüzyılda İsrail Krallığı’nda yaşayan Şafat’ın oğludur.
Elyesa b. Uhtub b. Acuz’un; İlyas Peygamber’in, İsrailoğulları üzerine halifesi olduğu ve
daha sonra kendisine peygamberlik verildiği ifade edilmektedir. Elyesa Peygamber’in, İlyas
Peygamber devrinde yaşadığı bilinmektedir. Tutulmuş olduğu hastalıktan, İlyas Peygamber’in
yaptığı dua ile kurtulduğuna ilişkin bilgiler mevcuttur. İlyas Peygamber’in tebliğ ettiği dinin
esaslarına iman ettiği ve daha sonra peygamberlik vazifesi ile görevlendirildiği
nakledilmektedir. Elyesa Peygamber, Hz. Musa’nın getirmiş olduğu dinin esaslarını yaymaya
çalışmıştır.
Elyesa Peygamber’in doğumunun, İsa Peygamber’den 8 asır önce olduğu güçlü bir ihtimaldir.
Elyesa Peygamber, İlyas Peygamber’le belli bir süre birlikte olmuştur. Ba’lbek hükümdarının
zulmünden kaçan İlyas Peygamber, Tevrat’ı gizli gizli öğretmekte ve kendisi de emirlerinin
gereğini yerine getirmekteydi. Elyesa Peygamber, İsrailoğulları’na çok nasihat etmesine
rağmen, onlardan çok azı kendisini dinlemiş ve iman etmişlerdir. Büyük bir kısmı iman
etmeyen İsrailoğlları’nın başına, gerekli dersleri almamalarından dolayı, Asurluların musallat
edildiği dile getirilmektedir.
Elyesa Peygamber’in, küçüklüğünde kötürüm bir vaziyette olduğu ve o sırada
İsrailoğulları’nın peygamberi olan Hz. İlyas’ın bir gün Yahudilerin azgınlığından kaçarak dul
bir kadın olan Elyesa'ın annesinin evine sığındığı, kendisini koruyan bu kadının kötürüm olan
oğluna (Elyesa) yaptığı dua kabul olunarak Elyesa’nın sıhhatine kavuştuğu ifade edilir. Bunun
üzerine Elyesa’nın, Hz. İlyas'a iman edip ona tâbi olduğu, hizmetinde bulunduğu ve her yere
onunla birlikte gittiği dile getirilir. Elyesa da, İlyas Peygamber gibi, Musa Peygamber’in
dinini / kitabını yaymaya çalışmıştır. Tevrat’a göre Elyesa Peygamber, İsrail kralı Yoaş
zamanında hastalanmış ve vefat etmiştir.
Ahd-i Atik’te (II. Krallar, 2/1–18), Elyesa Peygamber ile ilgili şu bilgiler yer almaktadır;
“Tanrı’nın emri üzerine, Peygamber İlya (İlyas) tarafından kendisine halef olarak seçilmiştir.
Peygamber İlyas O’nu, on iki çift öküzle çift sürerken bulmuş, cübbesini üzerine atarak
peygamber olarak seçildiğini belirtmiştir. Bu sembolik hareketin ne olduğunu bilen Elişa da
çiftini bırakmış, öküzlerden bir çiftini keserek veda yemeği vermiş ve İlyas’ın yanından hiç
ayrılmayarak ona hizmet etmiştir.
32
Nihayet Rab, İlyas’ı kasırga ile göklere çıkaracağı zaman, İlyas, O’ndan artık kendisini takip
etmemesini istemişse de, Elişa bunu reddetmiştir. Beraberce Beyt-El’e ve Eriha’ya, oradan
Erden Irmağı’na varmışlar, burada İlyas, cübbesini ırmağa vurarak sularını ikiye ayırmış ve
karşı tarafa geçmişlerdir. İlyas, Rab tarafından semaya alınmadan önce Elişa’ya bir isteği olup
olmadığını sormuş, Elişa da, “senin ruhundan iki payım olsun” demiş. İlyas ise, “eğer
yanından alındığımda beni görürsen, isteğin yerine getirilecektir” demiş, bu esnada ateşten
araba ve ateşten atlar gelerek İlyas’ı semaya çıkarmışlardır. İlyas’ın semaya çıkarılışını gören
Elişa, daha sonra onun cübbesiyle suları tekrar ikiye ayırıp nehri geçmiş ve Eriha’ya
dönmüştür”.
Elyesa, birçok mucize gösteren bir peygamber olarak bilinir. İsrail ve Yahuda krallarının,
Edom kralına karşı çıktıkları savaşta, Edom çölünde su bulması ve insanları kurtarması,
ölüleri diriltmesi, zehirli yemeği zehirsiz yapması, cüzamlı hastaları iyileştirmesi, İsrail
kralına, Suriyelilerin niyet ve manevralarını haber vermesi, kıtlık dönemini son buldurması,
Suriye kralına öleceğini bildirmesi, İsrail kralı Ahab ve mahiyetinin yok olacağını bildirmesi,
Suriyelilere karşı kazanılan üç zaferi de önceden bildirmesi mucizelerinden bazılarıdır. Elyesa
Peygamber’in bilinen ve yaygın mucizelerinden bir tanesi de aşağıdaki gibidir: Şehri
ahalisinin içme suları acılaşmıştı. Şehir sakinleri, bu durumu Elyesa Peygamber’e bildirip,
kendilerine yardımcı olmasını istemişlerdi. Bunun üzerine, Elyesa Peygamber acılaşan suyun
içine bir parça tuz atıp, ''tatlı ol!'' deyince, su tatlı ve lezzetli olmuştur. Başka bir mucizesi de
şöyledir: Borçlu ve dul bir kadın, Elyesa Peygamber’e gelip, fakirliğinden şikâyetçi olmuştu.
Elyesa Peygamber, ''evinde neyin var?'' deyince, kadın; ''bir kaşık kadar yağım var'' demiş,
Elyesa Peygamber, kadına; ''git, o yağı bir kabın içine koy'' demiştir. Kadın da gidip yağı bir
kabın içine koymuş ve Elyesa Peygamber’in mucizesiyle o yağ o kadar artmıştır ki, pek çok
kap yağ ile dolmuştur. Fakir kadın bu yağlarla borçlarını ödediği gibi zengin de olmuştur.
Elyesa Peygamber’in türbesi, 1995 yılına kadar, Eğil’in bir mahallesi olan Teke Köyü
(Çarıkören Mahallesi)’ndeydi. Çok eski bir caminin bitişiğinde bulunan iki kemer üzerine
oturtulmuş bir türbedir. Mezarın uzunluğu 6 metre civarındadır. Türbe, daha çok Perşembe
gününü Cuma’ya bağlayan gece ve hafta sonu ziyaret edilmektedir. Bahsedilen bu ziyaret
yerinin, tanıtım yazısında şu ifadeler bulunmaktadır: “Bu kabir, Elyesa (a.s.)'nındır. İlyas
(a.s.), kendisinden sonra İsrailoğulları’na halife olarak bırakmıştır. Elyesa, Ehtub'un oğludur.
Elyesa, İlyas (a.s.)'ın amcası oğludur. Takriben, M.Ö.1200 senesinde yaşamıştır. 850 seneden
33
beri burada yaşayan ilim adamları tarafından, Elyesa (a.s.) olarak bilinmektedir. Kufi yazı ve
muhtelif taşlardaki Arapça yazılarda görüldüğü gibi, kabir Elyesa (a.s.)'ın kabridir. Eski kabri,
Eğil ilçesinin Dicle Nehri kenarındaki Teke Mahallesi'nde iken, Teke Mahallesi ve adı geçen
kabir, baraj suyu altında kalması nedeniyle, Nebi Harun-i Asefi'nin yanına nakledilmiştir”.
Bu peygamberle ilgili halk inanışları da bulunmaktadır: Bölge insanının anlattığına göre; Hz.
Elyesa, Eğil’e gelip dinini tebliğ etmiş, ancak, kimseyi inandıramamıştır. Çok yaşlanmış ve
bir gün ortadan kaybolmuş ve hiç kimse nereye gittiğini bilememiş. Bir gün, Eğil’de ölen
birisini, götürüp gömmüşler. Gömdükleri yerde, Hz. Elyesa’nın mezarı varmış. Elyesa
Peygamber ölüye, “buradan git, burası benim mezarım” biçiminde seslenince ölü, “ben
ölüyüm gidemem”, deyince, Elyesa, “söyle, seni buradan kaldırıp başka bir yere gömsünler”,
demiş. Ölü, yine, ölmüş olduğunu ve kimseye sesini duyuramayacağını söyleyince, Elyesa,
“sen seslen, ben insanların duymasını sağlarım” demiş. Ölü, buranın Hz. Elyesa’nın mezarı
olduğunu ve kendisini başka bir yere nakletmelerini istemiş ve bunu duyanlar, gelip ölüyü
başka bir yere nakletmişler. Hz. Elyesa’nın kabrinin üstüne de kubbe yapmışlar. Bu türbeye,
Perşembe günleri hasta olanlar gelir ve adak adarlar. (46)
İsrâiloğulları, Elyesa aleyhisselâma bazen uyup, bildirdiği emirleri yerine getirdiler. Bazen de
muhalefet ettiler. Elyesa Aleyhisselâm vefatına yakın Zülkifl Aleyhisselâmı yanına çağırıp,
kendinden sonra onu yerine halife tayin etti.(41)
Eğil ilçesi peygamberler diyarıdır ve aynı zamanda Asurluların ikametgâhıdır. Eğil Dicle
nehri yanında kurulmuş bir ilçedir ve peygamber mezarları da bunun yanındadır. Muhatapları
Asurlularında burada olduğunu gözlüyoruz. Asur kabartmalarında Asurluların Dicle nehrini
taşımacılıkta kullandığını öğreniyoruz. (42) Elyesa (AS), İlyas (AS) dan sonra peygamberliği
aldığına göre Hz.İlyas’ın izini Diyarbakır’da aramalıyız
34
Hz. İlyas (a.s) ve Diyarbakır:
Elyesa peygambere ,İlyas peygamber,peygamberliği devretmiştir
Hz. İlyas M.Ö.9.asırda doğmuştur. Kral Ahab zamanında yaşamıştır.(58)(61) Kral Ahab ismi
bize yabancı değildir. Bismil Üçtepe’de bulunan ve şuan British Museum’da bulunan Kurkh
Monoliti önemli bir belgedir. (M.Ö. 859 - M.Ö. 824’ye ait) Kurkh Monolit'inde Kral Ahab'ın
adı geçer. Kral III.Salmanasar,Hz.İlyas’ın düşmanı Ahab’ı nasıl yendiğini anlatıyor(62)
1848 yılında Diyarbakır'ı ziyaret eden Yahudi seyyah Benjamin Haşeni şehrin ayrı bir
kesiminde kendi aralarında yaşayan 250 Yahudi aile olduğunu gördü ve onlar hakkındaki
gözlemlerini böyle nakletti: 'Çoğu dinimizi biliyor. Kutsal kitaplarımız ve peygamberlerimiz
kalplerinde yer edinmiştir. Sinagogda mevcut olan küçük bir oda daima kapalı tutulmaktadır.
Bu oda Yahudiler ve diğer dinlere mensup kişiler için kutsaldır. İnançlarına göre Hz.İlyas bu
odada peygamberliğini ilan etmiştir. Duvarla çevrili bu odada Aramice bir Tevrat yazması
mevcuttur. Aynı yıllarda Diyarbakır'ı ziyaret eden seyyah J.J.Benjamin haham olduğundan bu
Tevrat
yazmasını
inceleyebilme
imkanına
sahip
oldu.
Yazma
Hazret-i
İlyas'ın
peygamberliğini ilan ettiği oda olduğuna inanılan odada saklı tutuluyordu. (43)
Sinagog’un orijinal duvarı
İlyas peygamberin makam adresi: Eski adres: Şeyh Arap mahallesi, Yahudi sokak No:21 Yeni
isimlerle adres: Hasırlı mahallesi, Küçük bahçecik sokak No:21’dir. Kapı orijinal kapıdır.
Önünde yere konmuş bir sütun vardır. Buradan bir odaya girilir. Bu oda daha önceki
sinagogun avlusudur. Kapıdan yaklaşık 4 m.ileride bulunan duvar orijinal sinagog duvarıdır.
35
Elyesa Peygamberi
yetiştiren İlyas Peygamberdir. Elyesa peygamberin mezarının
Diyarbakır'ın Eğil ilçesinde olduğunu biliyoruz. Haliyle Hz.İlyas'ın bu interlandda olması
doğaldır.
Nebi Harun-Asafi Aleyhisselam Hazretleri (Asaf bin Behriya):
Salnameye göre Eğil kasabasında Nebi-i Müşarun-İleyhin bir güne evkaf-ı şerifesi yoktur.(1)
Diyarbakır Eğil ilçesinde Hz. Süleyman’ın katibi, veziri Nebi Harun Asefi’nin kabri vardır.
Neml 40. ayette bahsedilen kişi budur. (9) Dünyada ışınlama olayının ilk öncüsü Nebi Harun
Asefi’dir. (10) Eğildeki Harun-u Asefi,Hz.Süleyman’ın veziridir. Hz.Süleyman (as)
buyruğunu veziri Berhiya oğlu Asafa verirdi. Vezir Asaf’ın emrinde binlerce beyler vardı ve
her biri de binlerce kişiye hükmetmekteydiler. (39) Belkısın tahtını getiren de bu kişidir.(40)
Bugün Eğil ilçesi Hz. Asaf’ı unutmamakta ve evlatlarına Asaf ismini vermektedir. Örneğin
önemli bir sima olan rahmetli Asaf Gördük bunlardan birisidir. Kabri, Eğil ilçesi ve Eğil
Kalesi’nin çok rahatlıkla izlendiği yüksek bir tepenin üzerindedir. Eğil’e ulaşmadan sağa
ayrılan bir yolla buraya gidilir. Ağaçlarla kaplı olan bu tepe üzerinde, Nebi Harun’un kabri ve
türbesi bulunmaktadır. Nebi Harun (Harun-i Asafi)’un kabrinin hemen yanında, ayrı bir mezar
daha bulunmaktadır. Bu kabrin, Harun İbn-i Pir-i Can’a ait olduğu, kitabesinden
anlaşılmaktadır. (11)
Hz.Harun (Esfid Berhiya) (as) M.Ö.900 mezar taşı kitabesi:
Nebiyullah Harun merkadidir Asefi ta’bir
Ah’i Musa değil lakin Mesihadır, beher te’sir
Andede nesli paki kim rüyem ismiyle tahkik et
Vekildir enbiyanın, sahibidir bil hayrı ve tavkir
Harun-i Asefi Hz.Süleyman’ın veziridir.(12) Kur’an-ı Kerimde Asaf bin Behriya’dan şu
şekilde bahsedilir: Neml süresi 38. ayet Elmalı tefsiri; 38- (Sonra Süleyman müşavirlerine)
dedi ki: "Ey ulular! Onlar teslimiyet gösterip bana gelmeden önce, hanginiz o Melike'nin
tahtını bana getirebilir?" 39- Cinlerden bir ifrit, "Sen makamından kalkmadan ben onu sana
getiririm. Gerçekten bu işe gücüm ve güvenim var." dedi. 40- Kitaptan ilmi olan kimse ise
(Asaf bin Berhiya Hz.Süleymanın veziri ve teyzeoğlu), "Gözünü açıp kapamadan, ben onu
sana getiririm" dedi. (Süleyman) onu (Melike'nin tahtını) yanı başına yerleşivermiş görünce,
"Bu, dedi, şükür mü edeceğim, yoksa nankörlük mü edeceğim diye beni sınamak üzere
36
Rabbimin (gösterdiği) lütfundandır. Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur; nankörlük
edene gelince, o bilsin ki Rabbim müstağnidir, çok kerem sahibidir."
İbn Abbas´ın en meşhur görüşüne göre bu kişi, Hz. Süleyman´ın veziri Asaf İbn Berhiyâ’dır
ki bu, Allah’ın ismi azamı’nı bilen sıddîk bir kuldu. O bununla dua ettiğinde, duası kabul
olunurdu. (Mefatihül gayb) (Elmalı tefsiri)
Nitekim göz açıp kapayıncaya kadar kısacık bir sürede Belkıs'ın tahtı Süleyman
Aleyhisselam'ın huzurdaydı. Cenabı Hakkın bu büyük ihsanına şükretti. Süleyman
Aleyhisselam, Belkıs gelmeden önce bir köşk inşa ettirmişti. Köşkün avlusunu billurdan
yaptırarak, altından akıttığı suya balıkları koydu. Belkıs, zeminin şeffaf bir madde olduğunu
fark edemediği ve sudan geçeceğini zannettiği için eteğini çekti. Kendisine, havuzun üstünün
camla örtülü olduğu belirtilince, gerek mülk ve saltanat ve gerekse şahsi deha ve zekâ
açısından Süleyman Aleyhisselam'ın kendisinden çok üstün olduğunu anladı. Şimdiye kadar
hayatını boşa geçirmiş olduğunu, kendisine yazık ettiğini, bundan sonra Süleyman (as)'a tabi
olduğunu bildirerek, âlemlerin Rabbi olan Allah'a teslim olduğunu bildirdi. Söz konusu
Belkıs'ın tahtının naklinden haber veren Kur'an-ı Kerim'in; "... Süleyman Belkıs'ın tahtını yanı
başında görünce..." (Neml Suresi, 40) ayeti, uzak mesafelerden eşyanın aynen veya sureten
naklinin mümkün olduğuna işaret etmektedir
ASAF BİN BEHRİYA(as) Nebi Harun (son hali)
37
Şerefname’ye göre Eğil isminin bir kaynağı, fethi zor olan bu kaleye burayı fetheden Asaf bin
Behriya’nın Eğil demesiyle ilgilidir. Anlatılanlara göre, Hz. Süleyman’ın yakını (kâtibi,
veziri) olan Nebi Harun-u Asefi, bir orduyla gelerek Asurlular’dan Eğil Kalesi’ni almak
istemiş. Çok yüksek ve sarp olduğundan dolayı kaleyi ele geçirememiş. Üçüncü kuşatmada,
kaleye “eğil” diye bağırmış, kale eğilmiş ve fethedilmiş. Bu ziyaret yerine bölge halkı,
Çarşamba günleri gitmekte, hasta olanlar ve daha başka dileği olanlar adak adamaktadırlar.(1)
Eğil ilçesi Hz.Süleyman ve Teyze oğlu Asaf bin Behriya:
Asaf bin Behriya, Hz. Süleyman’ın veziri olup Eğil’i fetheden kişi olduğuna göre Süleyman
Peygamber Diyarbakır’a ve Eğil’e geldi mi? Diyarbakır’ın eski isimlerinden birisi Amid’dir.
Bu ismin kaynağı nereden geliyor? Amid ismi Asur kralı Adad Niari’nin kılıcında işlenmiş
olarak görülmüştür. Burada Amid kralı ifadesi var. Yani bu kılıç Hz. Davud’un kılıcımı, zira
Hz. Davud demir döven Peygamberdi. Hadad Niari demir döven demektir. Amid (Diyarbakır)
ismi Hz. Davud’un kılıcında mı yazılıydı? Cambridge instute of Archaeology’de Asur ‘un ilk
dönemlerinde İsrailoğulları kontrolünde olduğu ifadeleri var.
İkinci Asur döneminde; Süleyman (as), Davud (as), Asurlular kardeşçe bir dönemi yaşıyordu.
Asurluların Davud ve Süleyman (AS) zamanında onların kontrolünde olduğunu, yani bunların
aynı zamanda Asur kralı olduğunu anlıyoruz.
I.Salman Asar da Hz. Süleyman mı? Amed ve çevresi Asur hükümdarı 1.Salman Asar
zamanında ve M.Ö.1260 yıllarında tamamıyla Asur hakimiyetine girdi. Bu ilk Asur
egemenliği yetmiş yıl kadar sürdü. (34) Süleyman peygamber mi Diyarbakır’ı fethetti. Eğil’de
teyze oğlu Asaf bin Behriyanın yatması tevafuk mu? Yani Diyarbakır’ı fetheden Süleyman
Peygamber mi ?
Hz. Süleyman:
Adad NirariI’nin oğlu I Salman Eser ile Kral Süleyman arasındaki benzerliklerde oldukça
fazladır. “Eser” kral manasına gelir. Dolayısıyla ‘Kral Salman’ manasındadır. Eser
kelimesiyle Asur kelimesinin aynı kökten olduğu da unutulmamalıdır. Semitik dillerde sesli
harflerin yazılmadığı, Arapça, Akatça ve İbranicenin semitik dil olduğu göz önüne alınırsa;
Arapçadaki Süleyman, Asurcadaki Salman, İbranicedeki Solomon isimlerinin aynı kökten
türemiş kelimeler olduğu görülür. Kuran Arapçasında “vav” ve “ye” harfleri uzatma harfi
38
olarak da kullanıldığını bilirsek 3 dilde de yazılım “slmn” şeklinde olur ve büyük ihtimalle bu
3 kişi aynı kişidir (Adad ile Davud isimlerinde de kullanılabilir: dd şeklinde). Ayrıca Kral
Süleyman’da Kral Salman gibi geniş bir krallık kurmuştur. Babaları olan krallarda birbiriyle
uyumludur.
Günümüz Tevrat’ına göre düşünürseniz Kral Süleyman’ın krallığı Filistin’de küçük bir
krallıktır. Kuran’da ise, o zamana kadar kimsenin görmediği kadar büyük ve zengin bir
krallıktır. (33)
Hz. Davut:
Aynı şekilde, Asur Kralı Adad inari I ile Kral Davud arasındaki benzerliklerde göz ardı
edilmekte. Adad veya diğer bir okunuş tarzıyla Hadad, şimşek tanrısının ismidir deniliyor ve
Asurlar’da bu tanrıya ait tapınağın bulunmadığı da ekleniyor.
Asurca sözlükte “hadadu” kelimesi ‘kükreme’, ‘gürleme’ manasındadır. Ayrıca Asurca,
Arapça gibi semitik bir dildir ve Arapçadaki demir anlamına gelen “hadid” kelimesiyle
hadad kelimesi aynı köktendir. Adad Ninari I’in yaşadığı yüzyıl ile demir çağının başladığı
yüzyıl aynıdır. Adad Ninari I, Mitaniler’e karşı bağımsızlık savaşını devam ettirmiştir.
Mitanni hükümdarlarının lakabı Hani- Golbat’tır. Kuran’da Kral Davud ile ilgili ayetlere
bakıldığında; ‘gür sesli olduğu’, ‘demiri kolayca işlediği’, bağımsızlık savaşında Calut’u
öldürdüğü görülür. Asurluların Mitanilere karşı bu üstünlüğünün, ‘demir silah’ kullanımına
bağlı olduğunu düşünüyorum. Arapçadaki Calut, İbranicede Golyat’tır. İbranicede “c” harfi
bulunmaz ve yerine “g” harfi kullanılır. Arapçadaki Mecüc’ün İbranicede Magog diye
yazılması gibi. Golyat, Calut ve Golbat kelimelerinin kök bakımından benzer olup, bu
kişilerin aynı olması göz ardı edilmemelidir.(33)
39
Buradaki kabrin Hz. Musa’nın kardeşi Hz. Harun’a ait olabileceği söylemi de vardır.
Harun (a.s.), Hz. Musa (a.s.)’ın yardımcısı olarak İsrâiloğullarına gönderilen bir
peygamberdir. Vefat ettiğinde 123 yaşında olduğu Kitab-ı Mukaddes’te zikredilmektedir.
Vefat ettiği zaman Hz. Musa (a.s.) tarafından “Hor Dağı”nın tepesine defnedilmiştir.
“Hor Dağı”nın nerede olduğu kesin olarak bilinmemekle birlikte, “Hor” kelimesinin
Tevrat’ta, ilimizi de içine alan bölgenin ilk medeni ahalisi olan Hurri’ler için kullanıldığı
bilinmektedir. Hz. Harun’un vefat ettiği dönemde İsrâiloğullarının arz-ı mev'ûda girmelerinin
yasaklanmış olduğu, bu nedenle Hor Dağı’nın arz-ı mev’ûd dışında olması gerektiği2, bu
nedenle Eğil’de bulunan bu mezarın Hz. Musâ’nın veziri Hz. Hârun’a ait olabileceği
düşünülebilir. Kaynaklarda bu mezar kaynaklarda Hârûn-ı Âsafî’ye nispet edilmektedir ki
“Âsaf” kelimesi İslâm dünyasında vezir karşılığı olarak kullanılan bir terim olup Hz. Hârun
(a.s.)’da Hz. Musa (a.s.)’ın veziri ve yardımcısı idi
Hz. Musa ve Hz. Hârûn (a.s)’ın bölgemizde bir dönem bulunduklarını teyit eden bir bilgi de,
şehrin fethinden sonra Ulu Camiye çevrilen mabedin Hz. Musa (a.s.) zamanında yapılmış
olduğu konusundaki rivayetlerdir: “Müverrih-i Rûm ve ger ukalâ-ı dûrbîn-i zevî’l-mefhûm
cümlesi müttefiklerdir ki bu ibâdetgâh-ı atîk tâ Hazreti Musa Aleyhisselâmın zaman-ı
saadetlerinde binâ olunmuştur”.
Hârûn-ı Âsafî (a.s.)’ın türbesi, Eğil İlçesi’nde, Nebi Harun Tepesi olarak bilinen tepenin
üzerinde, Nebi Zülkifl Türbesi’nin yanındadır. Nebi Harun (a.s.)’ın kabrine, türbe
müştemilatında bulunan mescid kısmından geçilmektedir.
Türbe, Vakıflar Genel Müdürlüğü veritabanında “Nebi (Peygamber) Harun Türbesi” adı ve
21.06.01/02 envanter numarası ile “Türkiye Kültür Mirasları” arasında kayıtlıdır (1) Bu üç
muhterem zatın Eğil’de ne işi var, gibi bir soru gelebilir. Ancak Eğil’in geçmişte Asurluların
önemli bir merkezi olduğu göz önünde bulundurulduğunda bu sorunun cevabi kolaylıkla
bulunabilir. M.Ö. 922 yılında Asurluların Kudüs’e saldırıp bölgedeki 10 Yahudi Krallığını
(Kabilesini) dağıttığını Asur ve Yahudi yazılı kaynakları (Eski Ahit) kabul etmektedir. Bir
ihtimal, bu zatlar Asurlular tarafından bu tarihlerde sürgün amacıyla Kudüs’ten alınıp Eğil’e
getirilmişlerdir. İkinci bir ihtimal de, bu zatların Kudüs’ten hicret ederek gelip bu topraklara
40
yerleştiğidir. İkinci ihtimale göre, bu olayla M.Ö. 597-586 yılları arasında meydana gelmiştir.
Yazılı tarihi kayıtlara göre Kuzey-Mezopotamya ve civar toprakların egemenliği konusunda
Asurlularla Babilliler arasında sürekli bir rekabet olmuştur.
Eski Ahit (Tevrat)teki anlatımlara göre Babil kralı I. Nebukadnezar M.Ö. 587 yılında Kudüs’e
saldırarak Kudüs’ü ve Yahudilerce Kutsal kabul edilen Kudüs’teki Süleyman Tapınağını
yakıp yıkmış ve Kudüs’ü yerle bir etmiş, Kudüs halkını (Yahudi halkı) alıp Babil’e sürgüne
götürmüştür. Bu zatların bu olaylar esnasında Kudüs’ten hicret ederek gelip Eğil’de
Asurlulara sığınmış olması mümkündür. Zira bu tarihlerde Babilliler ile Asurlular arasında bir
rekabet ve düşmanlığın bulunduğunu tarihler yazmaktadır. Bu zatların Eğil’e gelmelerinde bu
ikinci ihtimal daha kuvvetlidir. En Azından Harun-i Asefi bakımından bu ikinci ihtimal daha
kuvvetlidir. Zira bu zatın mezarı üzerindeki kitabede zatın Hz. Süleyman’ın katibi olduğu
yazılmaktadır. Süleyman’ın tapınağı I.Nebukadnezar tarafından yıktırıldığına göre bu zatın
hicret edip Eğil’de Asurlulara sığınması daha mantıkidir.(13)
Nebi Hallak Aleyhiselam hazretleri
Salnameye göre Eğil kasabasında Nebi-i müşarun –ileyhin bir güne evkaf-ı şerifesi yoktur .
Kabir, Eğil ilçe girişinde, bir meşe ağacının yanındadır.
Nebi Hallak kabri
41
Nebi Harut Aleyhisselam:
Salnameye göre Eğil kasabasında Haciyan mahallesinde nehir kenarında medfundur. Nebi-i
Müşarun-İleyhin bir güne evkaf-ı şerifesi yoktur. (1) Su altında kaldı. Diyarbakır
salnamelerine baktığımızda Eğil’de Nebi Harut isimli bir peygamberden bahsetmektedir
(Diyarbakır salnameleri. cilt:4/208) Eğildeki Harun-u Asefi(AS) Hz. Süleyman zamanında
yaşamıştır. Harut ve Marut olayı da Hz. Süleyman zamanıyla ilgilidir. Hz. Süleyman cinleri
hizmet ettirmiştir. Muhsine Helimoğlu Yavuz’un Diyarbakır efsaneleri isimli kitabında
cinlerle ilgili oldukça fazla hikaye yer almaktadır. Eğille ilgili olanları da gözönüne
aldığımızda Hz. Süleyman, Hz. Harut, cinler, Harun-u Asefi konuları bir tevafuk durum arz
etmektedir..Yunus
Sahabe ve tabiinden önemli kimseler Harut ve Marut’un melek olmayıp insan olduğunu ifade
eder.(Taberi,Tefsir,I,458-59) Bu iki şahıs sihirle uğraşarak, onun olumsuz yanlarından
insanları korumaya çalışmışlardır.(38) Eğil’de ismi geçen Nebi Harut’un bahsedilen kişilerle
ilgili olup olmadığını bilmiyoruz
Yunus (AS)
Eğil ilçesinde Hz.Zennun kabri vardır.Enbiya süresi 87.ayette Hz.Yunus,Zennun(balık
sahibi) olarak ifade edilir.Eğil ilçesinde Hz.Yunus’un makamı,Diyarbakır’da kabri
vardor
Yûnus (a.s)'ın Yakub (a.s)'ın torunlarından olduğu, Kur'ân'da şöyle haber veriliştir. "Nuh'a ve
ondan sonra gelen peygamberlere vahyettiğimiz gibi, sana da vahyettik. Nitekim İbrâhim'e,
İsmail'e, İshâk'a, Yakub'a, torunlarına, İsa'ya, Eyyûb'a, Yûnus'a, Harûn'a, Süleyman'a da
vahyetmiş ve Davud'ada Zebûr'u vermiştik" (en-Nisâ, 4/163).
Bu âyette ifâde edildiği gibi İsâ (a.s), Eyyûb (a.s), Harun (a.s) ve Süleyman (a.s)'da Yunus
(a.s) ile aynı soydan, Yakub (a.s)'ın torunlarındandırlar. Yunus (a.s)'ın nüfusu yüz bini aşkın
bir şehrin halkına uyarıcı ve tevhide çağrıcı bir peygamber olarak gönderildiği, Kur'ân'da
şöyle geçmektedir:"Ve onu yüz bin insana, ya da daha fazla olanlara peygamber gönderdik"
(es-Saffat, 37/147). O'nun peygamber olarak gönderildiği bu yerin Ninova şehri olduğu
nakledilmiştir. Ninova şehri, Dicle nehrinin kıyısında, şimdiki Musul'un yerinde
bulunmaktaydı. Bu beldenin insanları küfrün içinde bulunuyorlardı ve putlara tapmakta idiler.
42
Yunus (a.s) onları küfürden ve putperestlikten nehyetmek bir de onlara, küfürlerinden dolayı
tevbe etmelerini, Yüce Allah'ın varlığına ve birbirine inanmalarını emretmek üzere
gönderilmişti (ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, Kahire, t.y., V, 126; et-Taberî, Tarih, Mısır 1326, II,
(42).
Yunus (a.s)'ın adı, Kur'ân'ın çeşitli yerlerinde geçmekle berâber, Kur'ân'daki sûrelerden birine
isim olarak verilmiştir. Kur'an'ın onuncu sûresinin adı, Yûnus sûresidir. Yûnus (a.s) milletini
otuz üç yıl Allah'a imân etmeye, küfürden kurtulmaya davet etti, tebliğde bulundu ve
peygamberlik vazifesini yerine getirdi. Ancak sadece iki kişi ona imân etti (İbn Esir, elKâmil, Beyrut 1965, I, 360; Sahihi Buhâri ve Tecridi Sarih Tercümesi, IX, 152).
Milletinin bu şekilde küfürde direnmesi ve imâna gelmemesi, Yûnus (a.s)'ın zoruna gitti.
Yüce Allah onun bu kızgınlığını ve bunun neticesinde milletini terletmeye kalkışmasını şöyle
haber vermiştir: "Zünnûn (Yûnus)'a gelince, O, öfkeli bir halde geçip gitmişti. Bizim
kendisini asla sıkıştırmayacağımızı zannetmişti. Nihâyet karanlıklar içinde; "Senden başka hiç
bir İlâh yoktur. Seni tenzih ederim. Gerçekten ben zalimlerden oldum!" diye niyaz etti." (elEnbiyâ, 21/87).
Hz. Yunus Musul'un bir şehri olan Ninova'dan ayrıldıktan sonra gemiye binmiş, gemi Dicle
ortasına gelmiş, geminin durması üzerine gemi içindekiler Yunus peygamberi suçlu kabul
ederek Dicle'ye atmış ve Yunus peygamberi balık yutmuştur.(14)
Balık karnında Yunus (AS)’ı önce Übülle’ye, sonra Dicle’ye, sonra Nineva’ya kadar götürüp
deniz sahiline bırakmıştır. (Taberi Tarih, c. 2, s. 43. Salebi-Arais, s. 409. İbn Esir-Kamil, c. 1,
s. 363.) Yani Dicle’de Yunus (AS)’ın balığın karnında yolculuğu da vardır. Balığın kanından
çıkmayı takiben Hz. Yunus Musul’a gelmiş, Hz. Yunus’a Musul halkı üç yıl iman etmiş,
ancak tekrar isyan edilmiş, akabinde Hz. Yunus Musul’u terk etmiştir. Diyarbakır'a gelmiştir.
Hüsn-ü kabul nedeniyle de Diyarbakır'a duası vardır. Fis kayası Hz. Yunus'un 7 sene kaldığı
bir mekândır. (Yakut-u Hamevi: Mücem ül Buldan ve Abdülgani Fahri Bulduk: Ceziretül
Arabın Muhtasar Tarihi)
(Hz.Yunus ve balık olayı Dicle nehrinde olmuştur.Kudüs ,Hebronda Yunus kabri,daha çok
Akdeniz ilişkilidir.Burada başka bir Yunus kabri veya Hz.Yunus makamı olabilir)
43
Fiskaya’da Yunus (AS) makamı
Fis kayası Hz.Yunus'un 7 sene kaldığı bir mekandır.Hz.Yunus önce Musullulara
tebliğde bulunmuş cevap alamamış,Diyarbakır'a gelmiştir.Hüsnü kabul nedeniyle de
Diyarbakır'a duası vardır.
(Yakut-u Hamevi:Mücem ül Buldan ve Abdülgani Fahri Bulduk:Ceziretül arabın muhtasar
tarihi) Basri Konyar:Diyarbakır Tarihi.1936.s.1/13
Peygamberimiz(SAV)’ın Diyarbakır’a duası ve aşağıda belirttiğimiz gibi Yunus peygamberin
Diyarbakır’a duası Diyarbakır’ı manen ve madden ayakta tutan unsurlardır.
Evliya Çelebi Seyahatnamesinde bu konuda şöyle bir olay anlatır: Yunus Peygamber
Musul’dan Diyarbakır yöresine gelir, bir süre burada kalır. O yıllarda güzelliği ile tanınmış
“Amida” adında bir kız hükümdarlık etmektedir. Yunus Peygamber bu kızla konuşur,
görüşür. Amida'ya kendi dinini kabul ettirir. Yunus Peygamber Diyarbakır'a yapılacak kalenin
planlarını çizerek kıza verir. Kız da kara taşlarla şehrin kalesini yaptırır. Kalenin inşası
tamamlanınca Yunus Peygamber: "Kal'anız mamur olsun, gönlünüz sürûr dolsun" diye dua
eder. (6)
Timur tarihini okuduğumuzda Hz. Yunus’un Diyarbakır merkez Sur içinde olduğu gerçeği
ortaya çıkmaktadır. 1936 baskılı Hasan Basri Konyar’a ait ‘Diyarbakır Tarihi’ s.203’e
bakalım: Amid Timur ordusuna 5 gün dayanabildi. Şehre giren Timur Yunus ve Cercis
Peygamberlerin kabirlerini ziyaret etti. Üzerlerine birer kubbe yapılması için birçok para
verdi. Diyarbekir fakirlerine ihsanını esirgemedi.
18. Yüzyıl büyük Osmanlı tarihçisi Avusturyalı Baron Joseph von Hammer Purgstall
Timur tarihini anlatırken: “Diyarbekir’in idare merkezi Amid hücum ile zapt ve yağma edildi;
44
Timur, Yunus ve Circis peygamberlerin kabirlerini ziyaret ile üzerlerine birer kubbe inşa
olunmak üzere yirmi bin kepik (lira) ita ve her geçtiği yerde fukaraya çok sadakalar
dağıttı”der. (21)
Diyarbakır sur içinde Hz.Yunus’un oğlu ve torunun olduğuna dair bir söylem vardır.
Diyarbakır’da Nasuh Paşa Camii’nin yanında bir türbe vardır. İçinde ise iki kişiye ait kabir
bulunmaktadır. Türbenin kapısında Yunus Peygamberin oğlu Ogeda ve onun oğlu olduğu
ifade edilmektedir. Literatür desteğini bulamadım. Ancak bu yazıyı yazanların hangi bilimsel
temeli olduğunu bilmediğimden aksini iddia edemiyorum. Bu açıdan resimleri koymakla
yetineceğim
Zincirkıran türbesi ve Yunus (AS) oğlu ve torunun olduğu söylenen kabirler
Yunus peygamber’in Fisk kayada ikameti ve Diyarbakır yaşamı konusunun kaynağı yabancı
yazarlara da konu olmuştur.
Martin van Bruinessen,Hendrik Boeschoten bu bilginin kaynağının Ermeni tarihçi Migdisi
olduğunu ifade eder.Yine Mardin kalesi ve Hz. Yunus ilişkisi de aynı tarihçide
yeralmaktadır.(IV,varak 210r,17-18)
(Martin van Bruinessen,Hendrik Boeschoten.Evliya Çelebi Diyarbekir’de.İletişim
yay.İst.2003.s.35)
Önce Hz Yunus önce Asur’lara geldi,yani onların peygamberiydi.Sonra Süryani Hristiyanlar
onu benimsedi.İncil’de de Hz Yunus anlatılmaktadır.
Gerek bugünkü Asur kavmi ve gerekse onların hristiyan varyantı Süryaniler Musulda Hz
Yunus peygamber’in mezarının varlığını kabul etmemektedir.
45
Musulda Nebi Yunus tepesi camii,kilisenin yerine 13.yüzyılda yapılmıştır.Bütün bu tepenin
altında Kral Senharib’in Güneybatı sarayı bulunmaktadır
Musul bölgesini gezen Kudüsteki İngiliz konsolous Harry C Luke(Luke,1925.s.34) yazdığına
göre Nebi Yunus cam,,,Mar Şam’un öncüleri,Musul’da otururken,Nesturi hristiyanlarının
katedraliymiş.Luke’a göre o türbede yatan peygamber Yonan(Yunus) olmayıp Nesturi patriği
Topal Yuhanna imiş
(Friedrick Aprim.Asurlular.Mezopotamya kitaplığı.İst.2008.s.96,119)
Eğil ilçesinde Hz. Zennun:
Kur'an-ı Kerimde Enbiya süresi 87. ayette “Zünnun'u (Yunus'u) da an” denmektedir (Elmalılı
meali). Tefsirlerde Zünnun=Balık sahibi anlamında yorumlanmaktadır. Zünnun tefsirlerde ve
islam tarihlerinde Yunus (AS) olarak anılmaktadır. Ancak A. Cemil Akıncı Hz. Yunus için
halk sahibi anlamında Zennun ifadesini kullanmaktadır. Eğil bölge olarak da Hz. Yunus'un
yaşadığı devletin içindedir. Hükümdar Sardanapel Hz. Yunus'a “Ben yalnız Ninova'nın değil
bir ucu Fırat ötelerine, diğer ucu İran ortalarına dayanan Asur devletinin hükümdarıyım”
demektedir. Hz. Yunus'un bu bölgede yaşama yönü haritasal olarak Tarih-ul Enbiya ve Rüsul
isimli eserde de geçmektedir. Diyarbakır salnamesinde Hz. Zünnun’a eizze-i kiram der.
Eizze-i kiramdan Zünnun hazretleri Eğil kasabasında medfundur. (1) Bu durumda Eğil’deki
kabir ya Zennun isimli bir evliya kabridir veya Yunus(AS) makamıdır.
Yunus Peygamber’in diğer ismi Zennun’dur.Eğilde Zennun Nebi mezarı
46
Nebi Zennun kabri
Eğil’de Ocak 2006 nüfus md. kayıtlarına göre 5000 nüfuslu ilçede 6 Zennun, 160 Yunus ismi
vardır. A.Cemil Akıncı (s:550) ise bu terminolojiyi şu şekilde açıklar: “Hazret-i Yunus (AS)'a
peygamberden yahut isminden çok halk sahibi manasına gelen Zennun diyorlardı. Hazreti
Yunus (AS) bu lakaptan memnundu. Çünkü ilahi gazab olayı her (Balık Adam) deyişlerinde
akıllarına gelir ve yeni nurlu yoldan sapma heveslileri çıkarsa derhal vazgeçerlerdi”.
Danyal (AS):
Hz.Zülkifl'in kabri Eğil'de olduğuna ve 20 yıl önce kabri taşınırken bedeni görüldüğüne
göre çocukları Danyal (AS) ve Üzeyir (AS) de bu bölgede mi bulunmaktadır? Danyal
Peygamberin mezarı Eğil Emniyet Binası’nın arka bahçesindedir. 40 yıl önce üzerinde
kubbesi varken sonradan bu kubbe yıkılmıştır. Eğil halkının bir kısmı, burada Danyal
Peygamber’in kabrinin bulunduğuna inanmaktadır. Bunun yanında, Danyal Peygamber’in bir
makamının da, Zülkifl, Elyesa ve Harun Asefi’nin türbelerine doğru giderken, sağ taraftaki bir
dağın tepesinde olduğu da ifade edilmiştir. Belirtilen yerde herhangi bir yapı bulunmazken,
burası
ağaçlıklar
içindedir
ve
makam
olduğunu
gösteren
herhangi
bir
işaret
bulunmamaktadır.(15) Bu hususta Prof. Dr. Mesut Erdal’ın zaman gazetesine verdiği demece
bakalım
47
Danyal A. S. Kabri
Diyarbakır'ın Eğil ilçesinde yapılan çalışmalarda Hz. Danyal Peygamber'e ait olduğu iddia
edilen mezar bulundu. Eğil İlçe Emniyet Müdürlüğü arka bahçesinde bulunan ve bir zamanlar
türbe olduğu anlaşılan kalıntı üzerin çalışma yapan akademisyen, mezarın Hz. Danyal
Peygamber'e ait olduğu fikrinde birleşti. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi
Prof. Dr. Mesut Erdal, kalıntılarına rastladıkları mezarın, Eğil ilçesinde yaşamış muhtemel
peygamberler arasında bulunan Hz. Danyal'a ait olabileceğini söyledi. Hz. Danyal'in mezarı
bulundu. (16)
40 yıl önce Eğil ilçesi Emniyet binası bahçesinde Danyal (AS) olduğuna dair yaşlıların imzalı
ifadeleri:
Zülkifl(AS),Danyal(AS) ve Eğil ilişkisine bakalım: Zülküfil Peygamberin çocukları Danyal,
Üzeyir, Mişael, Hananya'dır. Hz. Zülküfl Onlara önemli Tevrat levhalarını, Zebur'u
48
ezberletiyor ve açıklamalar yapıyorlardı. Hz. Zülküfl’in (AS) emirlerini tamamen yerine
getiriyorlardı. Babil Kralı Bahtunnasar Kudüs'e girmiş, Zülküfl peygamberi ele geçirememiş,
ancak 4 çocuğunu yanına aldırmıştı. Özellikle de Danyal'la daha çok ilgilenmişti. Hz. Zülküfl
Hicaz, Yemen, Mısır topraklarında bir zaman dolaştı. El attığı her insanın gözleri kör,
kulakları, sağır, ağzı tutuk, kalbi katıydı. Bu sefer kuzeye çıktı Hazreti Zülkifl (AS). Şam
bölgesinde kaldı, Toros eteklerine ulaştı. Şimdiki Bitlis’te epeyce oyalandı. Hatta Ergani’ye
kadar ulaştı. Halkın kimisi konuşmadan haz duyuyor, kimi kaş çatıyor, öldürmeye
çalışıyordu.(14) İşte bu aşamada Hz. Zülkifl Tevrat’ı ezberlettiği Danyal (AS) aramaya başlar.
Neticede bulmuş ki kendi kabrine yakın bir yerde Hz. Danyal’ın kabri de bulunmaktadır.
Danyal Peygamber ve Diyarbakır ilişkisine dair bir veri de Danyal (AS)’ın Diyarbakır ve
Eğil’in yanından geçen güzergâhıyla ilgili olarak bir insiyatife sahip olmasıyla ilgili yaygın
rivayetlerin olmasıdır.
Allah, Hz. Danyal'dan Dicle'nin suyunun çıktığı mağaranın önüne gitmesini istemiş ve demiş
ki: “Buradan itibaren çizgi çizerek yürü. Su seni takip edecek. Ama fakirlerin, vakıfların
malına yetiştiğin zaman yol değiştir ki su onlara zarar vermesin.” Danyal Peygamber Basra'ya
hep garibanları koruyup asasıyla yatağı çizmiş. Bunun için Dicle hep zikzaklar çizermiş.
Elindeki asa ile suyun çıktığı mağaradan, Basra’ya kadar çizgi çizen Danyal peygamber,
Tanrı’nın buyruğuyla kimseye zarar vermemek için güzergâhını sürekli değiştirir. Hz Danyal
kabri ile ilgili olarak Basra bölgesinde Sus şehri söylenir. Ülkemizde de bunun Tarsus olduğu
iddia edilir. Hz. Danyal’ın kabrinin Sus şehrinde olduğu belgeli değildir. Hz. Ali’ye ithaf
edilen belgesiz rivayete bakalım: Bazı İslami kaynaklarda, Hz. Danyal’ın cesedinin Hz. Ömer
zamanında Ebu Musa el-Eşari tarafından fethedilen Sus (Huzistanda bir kent) şehrinde kralın
hazine dairesindeki bir odada bulunduğu ve cenaze namazı kılınarak defnedildiği şeklinde
mevsuk olmayan rivayetler nakledilmiştir. (17) Bu bilgi ispat edilemeyen bir bilgi olduğu için
biz tekrar Eğil ilçesine döneceğiz.
Özet olarak her ne kadar başka illerde de Danyal (AS) kabri olduğu ifade edilse de Eğil
ilçesinde Danyal (AS) kabri veya makamı bulunmaktadır. Kardeşi Üzeyir peygamberin
makamı da Diyarbakır’ın komşusu Adıyaman'dadır. Eğil ilçesine de yakındır. Zira Çermik
ilçesinden bu makama kısa sürede ulaşılmaktadır. Adıyaman’da Kahta’dan Gerger’e giderken
Alidar köyünde Üzeyir Peygamber makamı vardır. Su Tepe-Siver mezrası içinde ve ilçe
merkezine 20 km mesafede, yol üzerindedir. Kabir üzeri taş ve topraklı duvar üstü ağaçla
49
kaplı, 5x5 m. ebadında iki odalı bir türbedir. Bir odası kabir, diğer odası da ziyaretçilerin
ibadet yeridir. (36)
Hz.Danyal,Zülkarneyn(II.Kuroş) danışmanıdır.İslami kaynakların çoğunda Zülkarneyn’in
Lice ilçesinde olduğu belirtilir.Zül.karneyn burada olduğuna göre danışmanı Hz.Danyal’ın
kabrinin burada olması doğaldır
Pers hükümdarı Kuroş(Zülkarneyn)
Lice’de Zülkarneyn kalesi (Kehf Süresi)
Hz.Danyal,Kuroş’un danışmanıydı.
Apokrif kitap / Bel Ejder 1.Bab, 2. Cengiz DUMAN. www.kurankissalari.tr.gg
Zülkarneyn’in Licede olduğunu gösteren belgeler
Zülkarneyn kalesi ve mağarasının Licede olduğu tarihi vesikalarla da teyid edilmektedir.
1139’da Zengi , Siirtten başka Hizan,bakırı ile meşhur Maden ve Zülkarneyni aldı.
El-Mes’udi (ö.345/956-7),Diclenin beşinci iklimde,Amid bölgesindeki Hısn-ı Zilkarneyn
mevkiinden doğduğunu söyler
İbnül Esir,el Kamil fi’t-tarih.c.X.s.215 isimli eserde 516/1122 yılında,Amid’e bağlı
Zülkarneyn ve Ergani kaleleri civarında bakır madeni keşfedilmiş ve o tarihten itibaren
işletilmeğe başlamıştır.
Mesudi,Yakut,Kazvini,Himyeri ve İbnul verdi gibi tarihçiler Diyarbakır surlarının Zülkarneyn
kalesi olduğunu ifade eder.
Zülkarneyn isimli mekan MS.639 İyaz bin Ganem tarafından fetholunduğu zamanda telaffuz
ediliyordu.Vakidi (S.170) eserinde şu cümleleri kullanır:
‘İyaz,Amid’i kuşatmaya karar verdi.Önce Balu (Palu),Hana
(Hani),Hetah,Meyyafarakin,Süveyda,cebel-i Cur ve Zulkarneyn gibi yerleri almanın doğru
olacağını düşündü.
Doğu Kartalı ve İki Boynuzlu Koç tabiri Şiraz'da bulunan iki kanatlı ve iki boynuzlu Kuruş
50
Danyal peygamber Kuroş’u işaret ediyor
. Ve gözlerimi kaldırıp baktım ve işte ırmağın önünde bir koç durmakta idi ve İKİ
BOYNUZU vardı. Ve bu iki boynuz yüksektiler; ancak biri ötekinden daha yüksekti ve
yüksek olanı sonradan çıktı. Koçu garba, şimale ve cenuba doğru tos vurmakta gördüm
Danyel peygamber bu rüyanın yorumunu rüyasında Cebrail (as)'a sorar O da:
"Gördüğün iki boynuzu olan koç Medya ve Fars Krallarıdır. Ve O kıllı ergeç Yunan ili
kralıdır der" (Dan. 8/20-21)
Kuroş’dan sonra iktidara gelen Dara ile ilgili olarak Mardin’e 25 km ötede Dara harabelerini
görüyoruz .Resim:dariaoguz.sitemynet.com
Dara M.Ö. 530-570 tarihlerinde inşa olmuştur
51
Bir yakın mekan daha var.Pers kralı ,Tunceliyi fetheder. Buraya Daranalis ismi verilir.
(Ali Kaya.Dersim Tarihi.Can yay.2002.s.15.)
Bu veriler ışığında Kur’anda ismi geçen Zülkarneyn’le Diyarbakır arasında ciddi bir ilişki
gözleniyor
Zülkarenyn dünyanın iki ucuna(Egede Likya,doğuda Hindistan) gittiği için bu bölge onun ana
üssü olmuştur
Üzeyir (AS) ile ilgili olarak Kur’an da Bakara-259’da geçen hayvanın ölüp tekrar dirilmesi
olayının Nusaybin’de geçtiği, belirtilmektedir. (37) Nusaybin’de Diyarbakır’a yakın bir
ilçemizdir. Adıyaman ve Malatya, Diyarbakır’ın komşu illeridir. Memluklu devleti
kaynaklarında, Dulkadiroğulları ve diğer Türkmenlerle meskun olan Malatya ve havalisi için
"İklim AI-Ozaria (Üzeyir Ülkesi) lakabı kullanılmıştır. (51)
Eğil’de diğer nebiler
Hasan Basri Konyar Diyarbakır yıllığı.1936. s:277-278'de Hz. Harun'un yanında oğlu
Ruveym'in, Elyesa (AS) yanında yeğeni Hürmüz'ün yattığını ifade eder. Kitapta 'ağaçlıkla dağ
ve tepelerden, eski ve yeni mezarlıklardan geçilerek Harun tepesine varılır. Müstatil biçimde
olan yapının methalinde şu kitabe mevcuttur.: Haza kabril merhum Harun ibni Piri Can,
içeride Harun ile oğlu (Ruveym)e ait olduğu söylenen iki mezar vardır. 'Burada Nebi
Harun'unun yanında Nebi Ömer Perican'ın yattığını tarihi kişilikler ifade etmektedir.
(Merhum M. Salih Öge Tekyalıdır Kökleri Molla Hasanlıdır). M. Salih Öge'ye ait bir tarihi
evrakta Tekyalı Salih Efendi, Nebi Harun ve Nebi Ömer'in isimlerini bir tamir sırasında
mezar taşlarında okuduğunu beyan etmektedir.
Bennan
Basri Konyar 279.sayfada eski Zülküfül yatırını anlatırken 'Koridorun sonuna doğru küçük
bir kapı görünür. Bunun tam üst dilini teşkil etmek üzere konulan kırmızı taş üzerine: Haza
Merkad Nebi Zülküfül aleyhisselam ibaresi yazılmıştır. Burada yine duvar üzerine konulan
küçük bir taşta Bennan’ın adı vardır.(Ebü İmad) '
52
Pir Musa ve Muştak
Zülküfl Peygamberin mezarı nakledilirken yardımcısı olan bu iki kişinin mezarı
nakledilmemiş,
su
altında
kalmıştır.
Baraj
suyu
azaldığında
türbe
bir
ölçüde
gözükmektedir.Bu iki kişinin manevi derecesini bilmiyoruz.
SAHABE İLÇESİ EĞİL
DİYARBAKIR’IN SAHABELER TARAFINDAN FETHİ:
Hz. Ömer Halifeliği sırasında Bizans imparatoru Heraklius (610-641) bulunuyordu. İslam
orduları Yermük Savaşıyla Heraklius'u yenerek Suriye'yi fethetti. Hz. Ömer Kuzey
Mezopotamya Bölgesinin fetih işini İyas Bin Ganm'a verdi. İyas, sekiz bin kişilik bir orduyla
harekete geçti, ordusunda bine yakın Sahabe vardı. Kuşatma beş ay sürdü. Fetihte İyaz b.
Ganm Mardin Kapıyı, Said b.zeyd Urfa Kapıyı, Muaz b.Cebel Dağ Kapıyı, Halid b.Velid
Yeni Kapıyı tutmuştu. Halid Bin Velid sur dibinde yaptığı keşiflerde surun doğu vadisine
bakan yönünde şimdiki dairesinin bahçeler cihetinde gördüğü gizli su deliğini genişleterek
oradan içeri girebileceğini keşfetti. Şehre menfezden ilk giren Halid b Velid oldu. Onu Amir
b. El Ahvas, Huzeyfe b.Sabit, İmran b. Bişr, Selame b.Yes’ub, Macid b.Talha, el-Müsenna b.
Asım, Salim b. Adiy, Malik b. Hafs, Hattab b.Cabir, Eflah b. Saade ve diğer Sahabiler takip
etti. Yüz kadar Sahabe şehre girmeyi başardı. Bunların beraberinde kılıç ve hançerlerinden
başka silahları yoktu. Halid’in adamlarından on kişi kapıya yüklenerek kapıyı kırdılar, kilitleri
söktüler, zincirleri keserek kapıyı açtılar. Öte yandan Iyaz da, Halid kendisinden ayrılır
ayrılmaz kapının önüne gelmişti.
53
Böylece Amed, 639'da feth edildi. Halkın silahları toplatıldı. Kendilerine iyi muamele edildi.
Halkın İslam Dinini kabul etmesi için zorlanılmadı. Buna rağmen halk kendi isteğiyle
İslamiyet’i kabul etti. İlk iş olarak şehrin Ortasındaki Mar-Tamu (Sain-Toma) Kilisesinin bir
kısmı, sonradan tamamı camiye (bugünkü Ulu camii) çevrildi ve Müslümanların ibadetlerine
ayrıldı. (Vakidi.s.183)
Vakidi aynı zamanda gizli su deliğinin tespitinide şu şekilde aktarır, “Amid’in kuşatması
sırasında çadırını Su Kapısı civarında (bu günkü Kıtılbil ve Yeni köyde karargâh yeri olmuş)
kurmuş olan Halid b. Velid her gün yanındaki askerlerle şehrin o yanlarında gözcülük
yapıyordu. Human adında bir kölesi vardı. Bu köle her gün arpa unundan yapılma olan birkaç
ekmeği iftar için Halid b. Velid’in çadırına bırakırdı. İki üç gün ekmek bulamayan Halid b.
Velid ‘azık mı tükendi nedir üç akşamdır ekmek yok’ diye sordu. Kölesi de her akşam ekmeği
bıraktığını söyledi ve çadırı gözetlemeye koyuldu. Human, kale duvarının dibinden bir köpek
gelerek çadırına girip ekmeği kaçırdığını gördü. Köpeği takip edip, köpeğin kale duvarı
dibindeki bir sel çukuru yolundan içeri girdiğini tespit etti. Bunun üzerine Human koşup
durumu Halid b. Velid’e haber verdi. Halid b. Velid gidip baktı ve duruma çok sevindi.
‘Mahiyetimde su yolundan şehre girmek için Allah uğruna kendimi koydum. Benimle içeri
girmek için sizden yüz kişi isterim.’dedi. Çıkan yüz kişiyle doğruca Iyaz b. Ganem’in yanına
gidip keyfiyeti bildirdi. O’da ordusuna kale içinden tekbir sedaları işitir işitmez hemen
harekete geçmelerini teklif etti. Halid b. Velid gece yarısı yüz kişiyi alıp su yoluna gitti. İlkin
Halid b. Velid, ikinci Amr b. Avsah, üçüncü Huzeyfe b. Sabit, dördüncü Amr b. Beşir ve
diğerleri içeri girdiler. Doğruca şehrin orta yerine vardılar ve orada yüksek sesle tekbir
getirmeye başladılar. Uykuda olanlar uyandı uyanık olanlar da korkudan titremeye başladılar.
Halid b. Velid, icab eden yerleri tutturdu ve on çeri gönderip surun kapısını açtırdı. Melike
Meryem, İslam askerlerinin şehre girdiğini anlayınca kıymetli eşyaları ve mahiyeti ile birlikte
kendi sarayında bulunan azim ve gizli yolla Ermen kapısından taşraya çıkıp Bilad-ı Ruma
gitti. Yer altından giden bu gizli yolun Seyrantepe’ye çıkmakta olduğu bu gün bile halk
arasında söylenmekte ve bazı izlerine rastlanmaktadır.(114)(115)
54
Sahabeler Kenti Diyarbakır:
Manevi Bir Değer Olarak Hz. Süleyman ve Haziresi (116)
Hz. Süleyman Camisi ve haziresi, Diyarbakır’ın en önemli manevi mekânlarından biri olarak
kabul edilmektedir. Bu mekâna manevi değer katan en önemli unsur, Diyarbakır’ın (Amid)
Müslümanlar tarafından fethinde görev alan önemli komutanlardan Halid b. Velid’in oğlu
olan Süleyman b. Halid’in ve arkadaşlarının kabirlerinin burada bulunmasıdır. Hiç şüphesiz
bu fetih hareketinin diğer en önemli özelliği ise,
şehri kuşatan ordunun birinci kuşak
sahabelerden oluşmasıdır.
Anadolu’nun İslamlaşmasında Diyarbekir bölgesinin Müslümanlar tarafından fethinin önemi
büyüktür. Diyarbakır Kentinin (Amid), çok erken dönemlerde Hz. Peygamberin vefatından
yaklaşık yedi yıl sonra (h.639) İslam’la tanıştığını görmekteyiz. Bu fethin gerçekleşmesi
sırasında birçok sahabe şehit olmuştur. Diyarbakır fethine katılan sahabelerin birçoğunun
daha sonra yanlarına ailelerini de getirdikleri kaydedilmiştir. Fetih esnasında 40 şehidin yanı
sıra, fetihten sonra buraya yerleşen ve daha sonra eceliyle ölen 500 sahabe kabri
bulunmaktadır. Örneğin İyaz’ın ailesinin 641’de Diyarbakır’a göç ettiği dile getirilmiştir.
Diyarbakır’daki Eyyubi (Eba Eyyup) ailesinin bu sülaleden geldiği bilinmektedir. Bu fetih
sırasında bazı kaynakların yirmi beş, bazı kaynakların yirmi yedi olarak verdiği sahabelerin
şehit oluşudur. Bütün kaynaklar burada fetih sırasında şehit olduğunu kabul etmekte ancak
hem şehit sayısı hem de şu anda türbede bulunanların gerçekte bu şehitler olup olmadığı
konusu ise tartışmalıdır. Bu ihtilafın nedeni, türbelerin yapılışı ile fetih dönemi arasında
geçen süreçten kaynaklanmaktadır. Bunun dışında bu sahabelerin hayatı hakkında pek fazla
55
bilgi olmayışındandır. Her ne kadar kaynaklar, türbelerin bu sahabelere ait olduğunu söylese
de, yine de ihtiyatlı olmak gerekir.
Türbede bulunan şehitlerin isimlerini 1631-1633 yılları arasında Diyarbakır valiliği yapan
Silahtar Murtaza Paşa’nın türbeleri onarmasından sonra astığına dair manzume de
görmekteyiz. 1801-1802 yıllarına ait Diyarbakır salnamelerine göre, (4/208) Hz. Süleyman
Camii haziresinde şu sahabelerin yattığı belirtilmiştir: Hz. Halid b. Velid’in oğlu Hz.
Süleyman, Hz. Rıdvan, Hz. Mesut, Hz. Beşir, Hz. Hamza, Hz. Amer, Hz. Sabit, Hz. Zeyd, Hz.
Halid, Hz. Numan, Hz. Muhammed, Hz. Abdullah, Hz. Hasan, Hz. Ka’b Zişan, Hz. Fudayl,
Hz. Malik, Hz. Fahr, Hz. Ebul Hamd, Hz. Ebu Nasr, Hz. Mugire (R. A). (116)
Diyarbakır'da şehit Sahabelerin yanı sıra 500 Sahabe de tebliğci olarak kalmıştır. Aşağıdaki
Osmanlı belgesinden bunu görüyoruz. Aynı husus Vakidi'de ve salnamelerde de geçer.
1218 (1803/1804 ) Tarihli Belge
Diyarbakır Ulu Camii şafiler bölümünde ceylan derisine yazılı belge
Bu belge, Ulu Camii Şafii bölümü imam odasında duvara asılı ceylan derisi üzerine yazılı
olup, Diyarbakır Müftülük katib-i Seyyid Feyzullah Efendi tarafından kaleme alınmıştır.
Belgenin en son paragrafında Diyarbakır’ın Müslümanlar tarafından fethi ile ilgili önemli
bilgilere yer verilmiştir: “Sonra ashabın büyüklerinden ve Resulullah (sav) bayraktarlarından
biri olan ve bilahare vefatı üzerine aynı caminin müştemilatında defnolunan Sultan Sa’sa (ra),
bu kaleye emir tayin edildi. Ve emrine şehrin asayişini muhafaza için de arkadaşlarından beş
56
yüz kişi verildi. Adı geçen komutan ise (İyaz bin Ganem) ordusunun kalan neferleri ile aynı
kaleye bağlı çevredeki diğer beldeleri İslam’a kazandırmak üzere fethi için gazveye yürüdü.
Ancak kaleye emir olarak tayin olunan ve adı geçen komutan (Sultan Sa’sa) savaş sırasında
aldığı yaralardan dolayı bir süre sonra vefat edip insanların gözünden saklı bir vaziyette ve
aynı caminin mülhakatında defnedildi.”(117)
Diyarbakır’da diğer sahabe kabirleri1 Hz.Süleyman (Nasriyye/Kale) Camii
2. Sultan Sa’sa Türbesi Kalıntıları
1926 yılında cesedi, Rıdvan Ağa mezarlığına taşındı. Türbe, restorasyonla eski günlerine
dönülebilecektir.
Diyarbakır’da (Çeşitli Mekanlarda) Metfun Bulunan Sahabeler:
-Malik-i Eşter (Radiyallahu Anh) Bu mekanda parmağı medfundur. Mekan Balıkçılarbaşı
Aşefçiler Sokaktadır.
-Mir Seyyaf (Radiyallahu Anh) Hasırlı Mah. Karadeniz 2 Sk Mir Seyyaf Diyarbekir’in fethi
esnasında şehid düşen sahabedir.
(118),(119) Diyarbakır salnamesinde Sahabe-i kiram
olduğu belirtilir ve Karadeniz nam mevkide medfun olup, türbesi mamurdur denmektedir.
57
3 Malik-i Ejder Türbesi
4 Mir Seyyaf Türbesi
5- Sahabe Abdurrahman Türbesi
Sahabe Abdurrahman: İsmetpaşa ilkokulunun karşısında EHİDER’in içinde sağ taraftadır.
Bu mekan 1522 tarihlerine ait Örfizade vakfiyesinde geçmektedir. Sahabe Abdurrahmanla
ilgili bir belge (120) aşağıda gösterilmiştir.
Örfizade Vakfının 11 Şevval 942 (1536) Tarihli Tescilli Vakfiyesinin Türkçe’ye
Çevrilmiş Son Sayfası
58
Peygamber Efendimiz’in amcasının oğlu Hz. Ali’nin abisi İmam Ukayl’ın Diyarbakır’da
medfun olduğu kesinleşti.
59
İMAM UKAYL: Diyarbakır’da fabrika köyünün üst kısmında İmam Ukayl türbesi vardır.
Halk bu türbenin Hz. Ali’nin abisi olduğuna inanır. Salnamede kendisi için (RA) ifadesi
kullanılır.
Diyarbakır salnamelerinde (IV/208) Fabrika köyünde İmam Akil köyünde İmam Akil
(Ukayl) (RA) yattığı ifade edilir. Salnamede: ‘İmam Akil (RA) efendimiz hazretleri:
Diyarbekir’in Garb nahiyesinde İmam Akil karyesinde medfundur,’ şeklinde ifade vardır.
Diyarbakır’da İmam Ukayl Mescidi vardır. Kasap Hacı Hüseyin Vakfı, İmam Ukayl
Mescidinin yemek masrafları için kurulmuş bir vakıftır. (121) Ukayl Mescidi, Pamukçular
Çarşısı yakınlarında idi. 19. Yüzyılda işlek olan yer, 1915’te yanmıştır.(122)
İmam Ukayl türbesi
Aşağıdaki belgelerde Peygamberimizin amcaoğlu Hz. Ukayl ve Diyarbakır ilişkisi
anlatılıyor. Tarihçi Erpolat hocamızın verdiği belgelere göz atalım: Kısa belgenin ilk cümlesi
60
şöyledir; "Marûz-i çâker-i kimseleridir ki İbn 'Am Cenâb-ı Resûl-i Kibriya Hz. Ukayl (RA)
Teala Efendimizin Diyarbekir Vilayeti dahilinde Amid nahiyesinde vaki Mescid-i Şerifleriyle
Türbe-i saadetlerine merbut Tilvelik? ve Dumlan? karyeleri hasılatının... (Başbakanlık
Osmanlı Arşivi, İrade-Evkaf katalogu, vesika no:6 iki adet belge)
Uzun belgede Hz. Ukayl'ın imam olduğu bilgisi de var. "İbn 'Amr Cenab-ı Resul-i Kibriya
İmam Ukayl (RA) Hazretlerinin Diyarbekir vilayeti dahilinde..." mescit ve türbesinin vakfnın
gelirinden bahsederken Hz. Ukayl'in imamliğına da vurgu yapılıyor.
Diyarbakır Valiliği ile Dicle Üniversitesinin birlikte hazırladığı Osmanlı Belgelerinde
Diyarbakır Kitabı, Hz. Ali’nin ağabeyi, Peygamberimizin amcaoğlu İmam Ukayl’ın
türbesinin Diyarbakır’da olduğunu teyid edici belgelere ulaşıldı. Kitap(123) Belgeler ektedir
1.Belge BOA,İ.EV.446/6 a.22.10.1906
61
Hz. Peygamber (SAV)’in amcasının oğlu Akil (RA)’ın Diyarbekir vilayetinin Amid
Nahiyesinde bulunan mescidi ile türbesinin bağlı bulunduğu vakfın diğer vakıflar gibi
müdahaleden istisna tutulması konusunda Maliye Nezareti tarafından Sadaretten izin talebini
içeren belge
İkinci belge: BOA,İ.EV.44/6 b.24.06.1907: Hz. Peygamber (SAV)’in amcasının oğlu Ukayl
(Akil) (RA)’in Diyarbekir vilayetinin Amid nahiyesinde bulunan mescidi ile türbesinin bağlı
bulunduğu vakfın gelirleri arasında Tilvelik ve Dolman köylerinin öşür hâsılatından daha
önceki
senelerden
bakiye
kalan
1197
kuruşun
ödenmesi
konusunda
Diyarbakır
Defterdarlığının gönderdiği yazı üzerine konunun sadrazam tarafından padişaha arz edildiği
ve padişahın irade-i seniyyesini belirten baş kitabet dairesinin notu yer almaktadır.
62
Diyarbakır Valiliği ile Dicle üniversitesinin müştereken hazırladığı ‘Osmanlı Belgelerinde
Diyarbakır’ kitabı yeni sahabe kabirleri ve onlarla ilgili detayları veriyor. Belge:
1.BOA.Y.MTV. 170/26-a (22 Kasım 1897) Diyarbakır valisi Mehmet Halid Bey imzasıyla
padişaha gönderilen peygamber ve sahabe kabirleriyle ilgili belgede
‘Diyarbekir şehri Bağdat caddesi (Gazi caddesi) üzerinde birçok sahabe kabirleri olduğundan,
bu makamları ziyarete gelen yoksul ziyaretçiler ve gezginleri misafir ederek yemek veren
Diyarbakır Nakibüleşraf Kaymakamı Hacı Mesud Efendiye aylık 1200 kuruş ihsan edilmesi
buyrulmaktadır. Gazi caddesinde Sultan Sa’sa dışında sahabe bilmiyoruz. Dağkapı’da Sahad
bin Vakkas (İbavender) Hazretleri de bulunmaktadır. Ancak belge Gazi caddesinde birçok
sahabe kabrinden bahsetmektedir. Acaba diğer sahabe kabirleri nerededir?
63
Fetih Komutanları:
İyaz b. Ğanm: İyaz b. Ganm, Hz. Ömer'in emriyle, Şam ordusu içinde müstakil olarak
oluşturulan ordunun başında Diyarbakır’ı fetheden komutandır. İyaz fetih için önce Malik elEşteri Diyarbakır'a göndermiş, sonra kendisi gelmiş ve ordusu şehri değişik cephelerden
kuşatırken, kendisi de şehri Babu tell (Tepe Kapı- Mardin Kapı) tarafından kuşatmıştır. İyaz
b. Ganm'in Diyarbakır'dan ayrılmasına rağmen, sonraki yıllarda Diyarbakır'da etkinliği
bulunan şehrin eşrafından Ebu Eyyüb ailesinin onun soyundan geldiği belirtilir.
2.Halid b. Velid: Ünlü sahabelerden Halid b. Velid'in Diyarbakır'ın fethine katılıp
katılmadığı konusunda farklı görüşler bulunsa da fethe katıldığına dair çok sayıda rivayetin
olmasından onun bu fetih olayına katıldığı kabul edilebilir. Klasik İslam tarihi kaynaklarından
Vakidi, Belâzûrî, Yakubi, İbnü'1-Esir, Halid b. Velid'in el-Cezire'nin ve Diyarbakır'ın fethine
katıldığını naklederler. Bazı tarihçiler onun El-Cezire'nin fethine katıldıktan sonra bölgeye vali
olarak atandığını ifade etmişlerse de onun burada kalmadığı hakkında rivayetler
bulunmaktadır. Belâzûrî, Halid b. Velid'in el-Cezire fethinin birçok merhalesine katıldığım
söylerken, Vakidi, onun Amid gibi zor ve çok iyi korunmuş bir şehrin fethinde onun, gizli su
yoluyla şehre girenlerin öncüsü olduğunu zikreder. Rivayete göre Halid, surun Babu'1-ma
(Dicle, Yeni Kapı) tarafında sur dibindeki keşiflerinden birinde gizli bir su yolunu (tünel)
bulmuş ve komutan İyaz b. Ganm ile istişare ederek yüz kişi ile buradan şehre girmiştir.
Halid b. Velid hakkında Diyarbakır'a komutan olarak değil komutan yardımcısı olarak geldiği
belirtilir. O, Müslüman orduları başkomutanlık görevinden bölgenin fethinden önce
ayrılmıştır. Buraya ancak bir alt kademe komutanı olarak gelmiştir. Çünkü bölgenin fethinden
sorumlu genel komutan İyaz b. Ganm’dir.
3. Said b. Zeyd: Hz. Peygamberin yakın arkadaşlarından Said b. Zeyd'in Diyarbakır fethine
katıldığına dair Vakidi'de bir kayıt bulunmaktadır. Onun bu fetihte bir komutan olarak Rum
Kapı (Urfa Kapı) dan şehri kuşattığı belirtilir.
4. Muaz b. Cebel: Vakidi, Hz. Peygamberin önde gelen sahabelerinden Muaz b. Cebel'in
Diyarbakır'ı kuşatan ordunun içinde bir komutan olarak, Diyarbakır'ı, Babu'l-Cebel (Dağ
kapı) yönünden kuşattığını belirtmektedir.
64
Diyarbakır'da Mezarı Bulunan komutan Sa’sa b. Amr b. Savhan el-Abdi: Diyarbakır
şehrinin fethi sırasında şehit düştüğü belirtilen sahabeler arasında yakın zamana kadar
müstakil türbesi olduğu bilinen tek isim Hz. Sa'sa b. Amr'dır. Fakat Sa’sa bu şehrin fethi
sırasında şehit olmayıp, fetihten sonra İyaz b. Ganm tarafından şehre vali ve amil olarak
atanmış ve bir müddet sonra vefat etmiştir. Türbesi kendi adını taşıyan Cami'de idi. Hz. Sa'sa
(r.a) Camii ve türbesi, şehrin ortasında Ulu Camii ile Hasan Paşa hanı arasında yer
alıyordu.(124)
Diyarbakır İslam’ın Şanlı Tarihini Barındırıyor: Diyanet İşleri Başkanı Bardakoğlu
Diyarbakır'ın Anadolu'nun İslam'a açılan ilk kapısı olduğunu söyledi. Bu topraklar üzerinde
ilk ezanın Diyarbakır'dan Anadolu insanın yüreğine aktığını ifade eden Bardakoğlu, şöyle
konuştu: "Anadolu ilk kez Diyarbakır'dan başlayarak Müslümanlaştı. İlk ezan bu topraklar
üzerinden insanların yüreğine aktı.
sahiptir.
Diyarbakır güçlü bir kültür, tarih ve ilim mirasına
Ayrıca İslam'ın şanlı tarihini barındıran bir şehrimizdir. Bizler Diyarbakır'ı bu
güzelliklerle biliyoruz. İnsanı da özellikleri itibarıyla müstesnadır. "Diyarbakır ülkemizin en
çok sahabeyi bağrında barındıran, belki de en çok evliya makamına sahip ilidir." dedi.
Ulu Cami'de vaaz veren Diyanet İşleri Başkanı Prof. Dr. Ali Bardakoğlu, Diyarbakır'da
birçok peygamber ve sahabe kabri olduğunu belirterek, ''Türkiye'de en çok evliya, enbiya ve
sahabe kabrine hatırasına sahip olan ilimiz Diyarbakır'dır. Bu sizin için büyük bir şereftir.
Bizim için büyük bir iftihar vesilesi. Bu toprakların en büyük zenginliğidir. Toprağın altı
üstünden zengin diyebiliriz, çünkü onların duası hatırası ve onların getirdiği bereketle bu
topraklar bugüne kadar ayakta kaldı'' dedi. www. diyarinsesi. org. 5-6-2-2010
Başbakan Erdoğan ise Diyarbakır'da şunları söyledi: Diyarbakır Mekke ve Medine'den
sonra en çok sahabe kabrine sahip olan şehirdir. www.diyarinsesi.org. 03 Eylül 2011
Sahabelerce Diyarbakır İlçe fetihleri: Silvan’ın fethinde sahabe ordularını görüyoruz.
Diyarbakır’ın Silvan (Meyyafarakin) ilçesinin fethinde de Hz. Ömer’in dolaylı etkisi
olmuştur. Vakidi’nin naklettiği bir rivayete göre Silvan’da kilisenin papazı Abdülmesih,
Silvan’a gelmeden önce Kudüs’ün Hz. Ömer tarafından fethi esnasında Beytülmakdis
papazının yardımcısıydı. Ona göre, Hz. Ömer’i bizzat görmüş, Beytül Makdis papazından
onun her yere hakim olacağını, ayrıca Hz. Muhammed’in (Sav) de Hz. İsa’nın müjdesi
olduğunu öğrenmişti. Silvan’da şehir valisi Eslagors, İyaz’ın temsilcisi Hişam oğlu Hakemle
65
papaz Abdülmesihi münazara ettirdi. Bu münazara sonunda hem Eslagors hem de papaz
Müslüman oldu. Silvan halkının da Müslüman olmasını istedi. Halk Müslüman oldu. Ancak
çevre valileri İslam’a girmeyi reddetti. Eslagors, İyazın askerleriyle beraber düşmanla savaştı
ve onları yendi. Böylece Silvan halkı kendi kararlarıyla İslam’ı seçti.(125)
Vakidi buranın fethine katılan sahebe isimlerini şu şekilde zikreder: Hakem b Hişam,
İlyes’e b Halef, Er-Raziki b.Ganm, Sehl b Sabit, El Haris b Zerarh (Seraketü’l Ensari ), Ukbe
b.Kamil (Malik), Ka’k b. Esed, Sarim b. El. Eş’es, Nu’man b. Amir, Talha b.Ye’sub, İbrahim
b.İlyes’e b.Halef. (126)
Diyarbakır’dan sonra İslam ordusu önce Eğil kalesini sonra Hani bölgesini aldı. İslam ordusu
henüz Hani’deyken Zülkarneyn (Çeper) kalesi halkı Hani’ye gelip Müslüman oldu. Bunun
üzerine ordu Lice’nin daha önceki yerleşim yeri olan Antak kalesine yöneldi. Antak kale
komutanı Batis bin Selimus idi. Halid bin Velid dağ tarafından, İyaz kale kapısı tarafından
saldırıya geçti. Dağ tarafından kaleye girmeyi başaran Halid kale içinde şiddetli çarpışmalara
girdi. İyaz da sarp yerden yolu izleyerek içeri girdi. Kale içindeki direnci kırdı. Ordu kaleyi
aldı. Daha sonra önceleri fetholunan Silvan’a doğru yöneldiler.(127)
Antak Kalesi ve Sahabe Mezarlığı: Diyarbakır Lice ilçe merkezinin 15 km.
güneydoğusunda Kayacık ve Kabak Kaya Köyü’nde bulunan Antak Kalesi’nin ne zaman ve
kimin tarafından kurulduğu kesinlik kazanamamıştır. Bununla beraber kalenin Roma
döneminden kaldığı ve 532 yılında Bizans imparatoru I.Iustinianus tarafından onarıldığı
sanılmaktadır. Ebu Abdullah Muhammed bin Ömerü’l Vakadi’nin yazmış olduğu kitapta bu
kalenin hicretin 17. yılında, (VII. Yüzyılda) Diyarbakır bölgesini ele geçirmek isteyen Iyaz
bin Ganem ve Halid bin Velid tarafından Diyarbakır’ın fethinden hemen sonra Arapların eline
geçtiğini yazmaktadır.
Kalenin ismi farklı kaynaklara değişik isimlerle geçmiştir. Eski Arap kaynaklarında Hetax,
Silvanlı tarihçi İbnü’l-Ezrak da Hatak olarak bu kaleden söz etmişlerdir. Bununla beraber
birçok kaynakta da Atak olarak geçmiştir. Burada bulunan Entak şehri Mervaniler ve
Artukoğulları döneminde (X.-XIII.yüzyıl) önemli bir yerleşim yeri idi. Yavuz Sultan selim’in
Çaldıran Savaşı’ndan (1514) sonra kale Osmanlıların eline geçmiştir. Evliya Çelebi bu
kaleden “Kale nehir kenarında yüksek bir tepe üzerinde, dört köşe taş yapılı güzel bir kaledir”
diye söz etmiştir.
66
Kaleden günümüze yalnız temelleri gelebilmiştir. Kalenin üzerinde yıkık bir cami kalıntısı
bulunmaktadır. Güneyinde de Ak Kilise isimli bir kilise kalıntısı vardır.(128)
Kocaköy sahabelerinin Bozbağlar ve Suçıktı Köyleri civarında olduğu ve 33 şehit sahabe
olduğunu öğreniyoruz. (129) Kocaköy ilçesi civarında da çatışmalar olmuştur.
Kulp İlçesi de Halid bin Velid tarafından fethedilmiştir.(130) Kulp Kayacık Köyü Sahabeleri,
Köyün Eski Adı “İnıka”dır. İlçe merkezine uzaklığı 48 Km olan köye ulaşım Kulp-Muş
karayolundan ayrılan stabilize ve tesviye yollar ile sağlanabilmektedir “Kutsal Tarla” denilen
bir yer vardır. Halk arasındaki inanışa göre bu kutsal tarlada sahabe döneminden gelmiş ve
burada savaşıp şehit olmuş kırk kişinin mezarı bulunmaktadır. (131)
Eğil-Kalecik(Amini=Yamani=Zişat) köyü şehit sahabeleri:
Diyarbakır’ın fethinden sonra civar kalelerin fethine geldi. İyaz bin Ganem ve Halid bin Velid
ve seçkin komutanların da içinde bulunduğu İslam ordusu önce Eğil kalesini aldı. (18)(19)
Vakidi’ye göre Eğil kalesi İyaz’ın gönderdiği Numan b.Marife tarafından alındı.(20) Kale
Madenden gelen kolla, Bırkleyn’den gelen kolun birleşme noktasındadır. Kalecik köyünün
eski ismi Amini’dir. Eğil ve Palu bölgesinde yemin edecek kişi Cami-i Amini veya Ziyaret-i
Amini üzerine yemin ederdi. Bölge halkı ihtilaflı konularda Amini’de 40 sahabenin
bulunduğu yere gelerek yemin ederdi.
Su altında kalan kırk sahabeni bulunduğu cami ve avlusu
Amini kalesi (21)
Kalecik, Diyarbakır ilinin Eğil ilçesine bağlı bir köydür. Diyarbakır'ın Eğil İlçesine bağlı
Kalecik Köyü'nün tarihi hakkında net bir bilgi bulunmamakla birlikte "Eğil’de bulunan Asur
Kalesi ile aynı dönemde yapılmış ve bir gözcü kale vazifesi görmüştür."denilmektedir. Kalesi
eski zamana göre çok iyi bir konuma sahip birçok tarihi kalıntılar bulunmakta ama bu konuda
67
yetkili kişilerin herhangi bir çalışması olmamıştır. Kalecik köyü ismini şu an Dicle Barajı'nın
yapılmış olmasından dolayı üç tarafı baraj gölünün doldurduğu sularla bir ada görünümünü
alan kale'den alır.(vikipedi)
Ayınser
Eğil’in Balım(Matmur) köyünde oldukça yüksek bir sıra kayanın ve bu kayaların altında
bulunan tarihi mağaraların,küçük bir su kaynağının bulunduğu alana verilen addır.Bu alandaki
mağaraların bir zamanlar İranlılar(yerel tabirle Acemler) tarafından kullanıldığı ifade
edilmektedir.Çevrede bu alanın fethi esnasında kırk Ashabın şehit olduğu yolunda bir inanç
vardır. (167)
EĞİL'DE YAHUDİ İNANÇ TURİZMİ AÇISINDAN ARAŞTIRILMASI GEREKEN
UNSURLAR
Balım köyünde mezarlıkta Davut yıldızı- Şahaban’da köy çesmesinde yedi kollu şamdan
Eğil ilçesinde Elyesa Peygamberin medfun olduğunu biliyoruz. Yahudilerce son derece
önemli olan Ahid sandığı da en son Elyesa peygamberdeydi. (22) Bu açıdan Yahudi âleminin
çılgınca aradığı Ahid sandığının Eğil bölgesinde olma ihtimali yüksektir. Eğil ilçesi Tevrat’ta
bahsi geçen Senharip’in önemli merkezidir. (Tevrat 2 Krallar 19:20)
Toumanoff, M.Ö. 6. yüzyıla ait bir Süryanice kaynaktan Angl Kalesi ve kentinin Asurlu
Senahrip (Sîn-ahhe-eriba, Sanhêrib M.Ö. 704-681)’in kenti olarak da bilindiğini aktarır ve bu
kentte bulunan Asur krallarından birine ait yazıtın Tevrat’ta adı iyi bilinen, M.Ö. 689 yılında
Babil’i yakıp yıkan Senahrip’e atfedildiğini söylemektedir. Toumanoff’a göre, Angl
prensliğinin Asuri olarak tanınmasında, Asur Ülkesi sınırlarına yakınlığı nedeniyle bu
prensliğin coğrafi konumunun da katkısı olmuş, bu coğrafi yakınlık ve orada bir Asur
yazıtının bulunmuş olması Angl Bölgesi ve Senahrip Bölgesi’nin orijin olarak da bir ve aynı
68
yer sayılmalarına neden olmuştur. Nitekim Primary History’de ve M. Khorene’de kayda
geçirilmiş bulunan Ermeni tarihinde de Angl Bölgesi’nin orijini Asur Kralı Senahrip’e
dayandırılmaktadır.(23)
Eğil, Tevrat’ta ismi geçen Babili yıkan, Kudüs’e sefer düzenleyen ve Peygamber Yeşaya
tarafından ‘Tanrının’ yeryüzündeki aracı olarak bilinen Senahrip’in bir kentidir. Senahrip
Kayseri-Malatya-Diyarbakır-Ninova-Babil hakimiyetinde olan ve Mısır’la da ilişkili olan
İsrailoğullarına saldıran bir hükümdardır.
Resmi devlet belgesi olan tarihi Diyarbakır salnamelerinde şehrin Asur ve Babil
hâkimiyetlerinde olduğu ifade edilir.(53) Bölge bir müddet Babil egemenliğine de
girmiştir.(54)
Diyarbakır’daki
Peygamberlerin
Asurlular
dönemiyle
ilişkili
olduğu
anlaşılmaktadır. M.Ö.1260-653 tarihleri arasında Asurlular Diyarbakır bölgesine hâkim
oldu.(55) Bir diğer ifadeyle Bölge İsrailoğullarıyla Asurlar arasında çekişmeye sahne
olmuştur. Bu durum İsrailoğullarının bölgede yaşamını yansıtmaktadır. Asurlular bu bölgede
olmakla beraber İsrailoğulları da bu bölgede yaşamakta mıydı? Diyarbakır ve Malatya
bölgesinde İsrailoğulları ikamet etmekteydi. Prof. Dr. Yona Sabar Diyarbakır şehrinde
ezelden beri büyük bir Yahudi topluluğu yaşıyordu demektedir.(47)
Diyarbakırlı Yahudiler Diyarbakır’ın Tevrat’ta bahsi geçen Kalne şehri olduğunu
söylemektedir. (Tekvin''Bap 10, ayet 1 Ve onun krallığının başlangıcı Şinar diyarında Babil,
ve Erek, ve Akkad ve Kalne idi')(43)
Diyarbakır’ın komşusu Malatya’ya uzatarak konuyu açmak istiyorum. ‘Malatya’nın asıl adı
Melite’dir. İbrani dilinde ilk olarak Semiramis tarafından kurulmuştur. Elazığ ile Malatya
arasında ve Fırat nehrinin sol kıyısındaki Kömürhan ortalarında düz satıhlı bir kaya üzerinde
Semiramis tarafından yazdırılmış İbrani dilinde bir kitabe vardır.(48)
Eğil’e gelen evliyaların hemen tümü Yahudi asıllı veya İsrailoğullarından oldukları ve bu
bölgeye çok önceden geldikleri biliniyor.
Eğilliler kasabanın girişindeki vadiye Melek Deresi der. Burada yedi İsrailoğullaına ait
evliyanın yattığı söylenir. Bu ismin aynı vadideki mezarlıkta kabri olan Hz. Hellaktan mı
geldiği yoksa burada yatan yedi evliyanın melekle ilgili olması dolayısıyla bu ismin aldığı
69
sorgulanmaktadır. Bu açıdan Melek Deresinin Yahudi evliyalara ait bir mekân olduğu yöre
halkınca ifade edilmektedir. Eğildeki Zülküfl, Elyesa, Yunus, Harun-u Asefi ve Danyal
peygamberler de Yahudilerce kutsaldır.
EĞİL’DE HIRİSTİYAN İNANÇ TURİZMİ
Hıristiyanlığın Mezopotamya’nın yukarı kısmına girişi ve yayılışı Urfa (Ur-Hai) merkezli
olmuştur. Hıristiyanlıktan önce bölge tamamen putperestlik hâkimiyeti altındaydı. İsa’nın
vazetmiş olduğu yeni din, Filistin topraklarında nevş-ü nema bulurken, Urfa’da Abgar
sülalesinden gelen V. Abgar Ukomo hüküm sürmekteydi. Kral V. Abgar Ukomo’nun
Ortadoğu’da bulunan Bizans Kralına göndermiş olduğu elçisi Hananya (Hannan), İmparator
Tiberius ile görüştükten sonra Kudüs’e uğrar. Burada yeni bir peygamberin geldiği, hastaları
iyileştirdiği biçimindeki mucize söylentileri, elçinin kulağına gelir. Bu söylentileri,
seyahatinin dönüşünde Kral Abgar’a anlatır. Kendisi de cüzam hastalığına yakalanmış olan
kral, bunun üzerine Hananya başkanlığında yeni bir heyeti Kudüs’e göndererek, İsa’yı
ülkesine davet eder. Ancak, İsa, cevabi mektubunda, görevinin; “İsrail evinin kaybolmuş
koyunlarına” olduğunu hatırlatarak davete teşekkür eder ve kendisine, öğrencilerinden (şakirt)
birini göndereceğini bildirir.
Bazı kaynaklarda İsa, yüz hatlarının belirgin bir şekilde çizili olduğu bir mendili elçiye vererek,
bunu krala vermesini ister. İsa’nın ölümünden sonra, Havari Toma’nın kardeşi ve 70
müjdeciden sayılan Aday (Addai veya Thaddeus), M.S. 38 yılında Urfa’ya gönderilir. Şehre
gelen Aday, Filistinli bir Yahudi olan Urfa’lı Tobias’ın evinde kalır. Kral Abgar’la görüşen
Aday, kralı iyileştirir ve kendisini vaftiz ederek Hıristiyanlaştırır. Kralın kabul ettiği bu yeni din,
halkı arasında çok çabuk bir şekilde yayılır. Aday, öğrencileri olan Agay (Aggai) ve Mara’yı
yanına alarak, Kuzey Mezopotamya’ya geçer. Kaynaklar, Aday’ın gezileri sonucunda Amid
(Diyarbakır), Nusaybin, İdil, Erbil, Begermay, Keşker, Ahvaz ve civarını dolaştığını ve
buralarda Hıristiyanlığı vazettiğini bildirir.
Aday’ın bu misyon çalışmaları sonucunda, Diyarbakır (Amid) çevresinde Hıristiyanlık
yayılmaya başlar. Miladın 1. yüzyılının ortalarında, misyon çalışmalarına Aggai devam eder.
Eğil, Lice, Silvan (Meyyafarlon) dolaylarına M.S. 70-80’li yıllarda Hıristiyanlık hâkim
olmaya başlar. (24)
70
Eğil’de Hıristiyan inanç turizmi ve kiliseler
Mağara kilise: Eğil’de Süryanilere ait önemli bir yapı mağara kilisedir. Mağara kilise: Eğil
Kalesinin batı bölümünün güneyinde, kalenin içinde yer almaktadır. Kilise içinde
Hıristiyanlarca kutsal sayılan ve çeşitli dönemleri sembolize eden haçlar kazılmıştır.
Eğil’de mağara kilise
Diyarbakır’ın 3. Episkoposu olan Mar Aday, Urfa kralı Küçük Abgar tarafından öldürülmüş
ve cesedi Eğil Kilisesi’ne gömülmüştür. Buna göre Eğil’in, birçok Hıristiyan ruhaninin
mezarına ev sahipliği yapması yönüyle de önemli bir merkez olduğu söylenebilir.(25) Eğil
Kalesinin batı bölümünün güneyinde, kalenin içinde yer almaktadır. Kilise içinde
Hıristiyanlarca kutsal sayılan ve çeşitli dönemleri sembolize eden haçlar kazılmıştır. Hz. İsa
(A.S.) Peygamberin öğrencilerinden (şakirtlerinden) I.Adey I.yüzyılda bu bölgeye gelmiştir.
Kilisenin etrafına güneydoğunun en büyük manastırlarından birini yaparak, Eğil’i
episkoposluk merkezi haline getirmiştir. (26)
Eğil ilçe merkezinde, kalenin Harem kısmının hemen altında takriben 250-300 m2’lik alan
üzerine kurulmuş kubbeli ve sütunlu bir yapıdır. Yapının mihrabı üzerindeki kubbe ses
akustiği sağlamak üzere özel yapılmış seramik borularla donatılmıştır. Yapının defineciler
tarafından tahrip edilen Süryanice yazılmış kitabesinden yapının M.S. 3. Yüzyılda yapıldığı
anlaşılmaktadır. Kilisenin kale duvarı tarafında yüksekçe bir noktada ağzı duvarla örtülü bir
mağaranın içinde Hıristiyanlarca kutsal sayılın beş azizin mezarı vardır. Urfa Kralı Abgar
tarafından öldürülen Diyarbakır’ın III. Episkopusu Aday’ın da burada gömülü beş azizden biri
olduğu tahmin edilmektedir. Bu mezarlardan ikisi ne yazık ki defineciler tarafından 2007
yılında açılıp tahrip edilmiştir. (13)
71
Roma Kilisesi: Bu kilise Eğil Merkez Tekke (Çarıkören) Mahallesinin Haciyan
mezrasındadır. Kilise Eğil’in Mirdasi Beyleri tarafından fethinden sonra Eğil Beyi Pir Bedir
tarafından medreseye dönüştürülmüştür. Kilisenin Latin Yazısı ile yazılı Kitabesinden bu
yerin geçmişte kilise olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Basri Konyar’ın Diyarbakır Tarihi
adlı eserinde kitabenin bir fotoğrafı vardır. Kitabe halen okunabilir durumdadır. Ne yazık ki
bu kilise de Dicle Barajının suları altında kalmıştır.(49) Tekke (Çarıkören) Mahallesi'ndeki
Roma Kilisesi Dicle Barajı'nın suları altında kalmıştır. (27)
Hıristiyanlık açısından Eğil’in inanç merkezi olması, İsa Peygamber’in öğrencilerinden
(şakirt) olan Adey’in, miladi 1. yüzyıl ortalarında buraya gelmesi yönüyledir. Adey’in
ölümünden sonra, öğrencisi olan Agey, Eğil ve çevresinde dinsel telkinde bulunmuştur.
325’te ilk defa yapılan ve Hıristiyanların en büyük konsili olarak bilinen İznik Konsili’ne, -bu
bölgeye ilk olarak gelen Adey’le aynı adı taşıyan- Eğil Metropoliti Adey de katılmıştır.
Eğil’in, Hıristiyanlar arasında önemli bir merkez olmasının en büyük kanıtı, buranın çoğu
zaman episkoposluk merkezi olmasıdır. İslamiyet’ten önce, Diyarbakır ve çevresinde ve tabi
ki Eğil’de, Süryani kültürünün yoğun bir etkisinin olduğu bilinmektedir. Eğil, bu kültürün en
önemli merkezlerinden birini teşkil etmektedir. Eğil manastırında bugün dahi, dünya
Hıristiyanlarının tanıdığı ilim ve sanat adamları yetişmiştir.
Başlıcaları:
a-) II.Adey: 313’te imzalanan Milano Fermanı ile Hıristiyanlık, Roma İmparatorluğunun
resmi dini haline gelmiştir. 325 yılında İznik Konseyi toplanmıştır. İznik Konsiline Eğilli II.
Adey de katılmıştır.
b-) Eğilli Rahip Musa/Muşe: 525 Terde Diyarbakır'ın Kuzeyinde yer alan Eğil beldesinde
doğdu. Süryanice ve Yunanca'yı bilen alimlerden biridir. Rahip Paphnotius'un isteği üzere,
İskenderiyeli Mar Korillus'un "Kelafıra" adlı Yunanca eserini Süryanice'ye çevirmiş, Hz.
Musa ile Yusuf ve eşi Asiyath'm hayatını tercüme etmiştir. 550 yılına kadar yaşadığı
bilinmektedir. (28)
c) Eğil önemli bir psikoposluk merkezidir. I.Urfa kralı Abgarın şehit ettiği Mar abay Eğilde
yatmaktadır.
d) Hristiyan alemince çok tanınan Efesli Yuhanna,yani Eğilli (Eğil doğumlu) Yuhanna’ya
bakalım; M.S. 507 yılında Eğil’de dünyaya geldi. 558 yılında Burdaanlı Mor Yakup
tarafından Efes Metropolitliğine yükseltildi. Döneminin en tanınmış metropolitlerinden,
72
tarihçilerinden ve müjdecilerinden birisidir. Üç büyük cilt tutan ve çeşitli dillere çevrilen
Kilise Tarihi, Azizlerin Yaşam Öyküleri, Bizans’ın bazı imparatorları Ortodokslara yönelik
yaptıkları trajik olayları ve yazdığı diğer eserlerle ün salmıştır. Bizans İmparatoru
Yustinyanos, ilim ve fazlıyla meşhur olan Mor Yuhanon’u huzuruna davet ederek onu ‘Asya
Eyaleti’nin merkezi Efes şehrini irşat etmek için gönderdi. Oradan da Frigya, Lidya ve Karya
gibi Anadolu bölgelerini de dolaşarak henüz Hıristiyanlığı benimsemeyen kabileleri
Hıristiyanlaştırdı. Bu atik çalışmaları sırasında 92 kilise ve 12 manastır inşa ettiğinden Bizans
tarihinde Efesoslu Yuhanon adıyla da anılmıştır. 587 yılında vefat etmiştir. (29)
e) Eğil’de doğup, bu bölgede Hıristiyanlık adına faaliyette bulunan kişilerden birisi de, Aziz
Theodoto’dur. Eğil ilçesinin İnthe (Dişi) Köyü’nde, El-Kiryan ailesinin çocuğu olarak
dünyaya gelmiştir. Kısa zamanda Diyarbakır ve çevresinde ün yapmıştır. Kırıkları düzeltmek,
hastalara şifa vermek, kalben me’yus olanlara teselli vermek gibi meziyetleriyle tanınmıştır.
Theodoto, Antakya’da, Patrik Theodoros ile birlikte Kınnısrin Manastırı’nda bulunmuş ve
667 yılında patriğin ölmesinden sonra, manastırı terk ederek Kudüs’e geçmiştir. Gerek
yolculuğu sırasında ve gerekse de diğer durumlarda keramet gösterdiği ve özellikle hastaların
şifa bulmasında etkin rol oynadığı rivayet edilmektedir. Daha sonra Mısır’a, oradan da
Mardin’deki Karkafta Manastırı’na geçmiş, burada uzun süre kaldıktan sonra Kınnısrin
Manastırı’na geri dönmüştür. Diyarbakır Metropoliti Toma’nın ölmesi üzerine, patrik ve
episkoposlar, O’nun, metropolit olmasını istemişler, ancak, bunu reddetmiştir. Mar Gevergis
Manastırı ve Kınnısrin Manastırı’na, daha sonra da Arknin Dağı’na ve Klevdiye’ye
(Adıyaman) gitmiştir. Samisat metropolitinin, -hiç olmazsa- keşiş olması isteğini de
reddetmiştir. Sonra, Miyafarkin (Silvan) ve Süfniler (Lice) bölgelerinde, Savur ilçesinin Kıllit
Köyü’ndeki Mar Abay Manastırı’nda, ardından Mor Gabriel (Deyrülumur) Manastırı’nda kısa
bir süre kaldıktan sonra, Mar Abay Manastırı’na yerleşmiştir
Theodoto, Araplar ve Romalılar arasında, barış görevi görmüş ve esirlerin mübadelesinde
aktif rol oynamıştır. Bundan dolayı, hem Romalıların ve hem de Arap Müslümanların
sevgisini kazanmıştır. İsteksiz olmasına rağmen, Patrik Yolyanos tarafından Diyarbakır
metropolitliğine atanmıştır. Theodoto’nun ahlakı ve fazileti, Hıristiyanlar, Müslümanlar ve
hem de putperestler arasında çok yayılmış ve bundan dolayı da her kesimin güvendiği bir isim
olmuştur. İnsanlara hoş muamele etmesi ve hoşgörülü davranması da onun en önemli
özelliklerindendir. Theodoto’nun, metropolit olduktan sonra da, birçok bölgeyi ve manastırı
gezdiği ve birçok kerametler gösterdiği ifade edilmektedir. 698 yılında ölmüş ve öldükten
sonra, Kıllit Köyü’nde; Patrik II. Yolyanos, Dara Metropoliti Cebrail, Diyarbakır Metropoliti
73
Matta, Mardin Metropoliti Sercis, Turabdin Metropoliti Aho ve Miyarfarkin (Silvan)
Episkoposu İlya’nın katılımıyla, adına inşa edilen manastıra gömülmüştür. Theodoto’nun
ölüm günü olan 20 Eylül, anma günü olmuş ve “Yedinci Yüzyılın Azizleri” arasında yerini
almıştır.(25)
Şahveliyan Kilisesi: Bu kilise Eğil’in 15 Km. güneyindeki Yatır (Şahveliyan) Köyündedir.
Kilisenin yanında Eski Şahveliyan köyü harabeleri vardır. Kilisenin duvarları ve kubbesi
halen ayaktadır. Kitabesi yoktur. Ancak bu köyün eski sakinlerinin Hıristiyan Süryaniler
olduğu çevrece bilinmektedir. (49)
74
Eğil yatır köyünde kilise(Şehveliyan Süryani kilisesi
Şemsiler için vazgeçilmez mekân Eğil: Eğil, sayısız inanç gruplarını da bünyesinde
barındırır. Bunlardan biri Şemsilik (güneşe tapanlar). Eğil Kalesi'nde Şemsilerin kullandığı bir
mabet var. Kalenin üstünde ve şark yamacındaki açıklıkta, kayalar yontularak vücuda
getirilmiştir. Güneşe doğru oyulan iki büyük salondan oluşuyor. (27) Kalenin üstünde ve şark
yamacındaki açıklıkta, kayalar yontularak vücuda getirilmiş ve heyeti umumiye sile murabaa
yaklaşan bir mabed vardır. İki büyük salon bu taşlıklarda vücuda getirilmiştir. Yan yana iki
küçük kuyuyu andıran ateş gede, güneşe doğru oyulmuştur. Burada taştan yapılmış üç halka
vardır. Kurban yerleri vesaire mabede mahsus mahaller mevcuttur. (30)
75
KAYNAKLAR
1- Ali Melek. Diyarbakır’da Peygamber Makam Ve Kabirleri.1.Nebiler Sahabiler Azizler
Krallar kenti Diyarbakır.2009
2-Tellioğlu ö(ed):Diyarbakır salnameleri.Diyarbakır Büyükşehir Belediye yay.Yıl.:18691905. cilt:4/208. 2/110 ,5/93.İstanbul.Acar matb.1999
3- Şemseddin sami.Kamus-u alam.1889Yılı c.2.s.834’
4-Üzülmez:M .Çayönünden Erganiye.2005 S.262,254,268,269
5-.Erpolat MS:Dünden bugüne Ergani’deki ziyaret yerleri.Uluslar arası Türk Dünyası İnanç
Merkezler Kongresi.Ankara.Türksev yay.2004.s::51
6- Korkusuz Ş:Seyahatnamelerde Diyarbekir.Kent yay.2003.s:151,23
7-Ali Emiri Efendi.Osmanlı Doğu Vilayetleri
(Hazırlayanlar.Prof.A.Yuvalo.Doç.A.Halaçoğlu).Babıali kültür yay.İst.2008s.156
8- Prof.Dr.Süleyman Ateş.Kur’anda Peygamberler Tarihi.Yeni ufuklar neşriyat.İst.2004.s.213
9- -İncedursun. B.Peygamberler Diyarı Eğil.Diyarbakır.2005.s:2
10--Dikmen M.Peygamberler tarihi.Cihan yay.s.417,419
11--Yıldız C..Bir inanç merkezi olarak Eğil .Uluslararası Türk Dünyası İnanç Merkezleri
Kongresi Bildirileri.Türksev yay.Ank.20004.s.125
12- Çiçek ZA.:Diyarbakır’ın Fethi,Tarihi ve Kültürü..2007.s.97,21,53
13-
Gündüz
N,Cengiz
S.
Eğil
Antik
Bir
Kent(Açık
Hava
Müzesi).
S.34
http://www.egilder.org/egil.htm
14- Akıncı AC.:Peygamberler tarihi.6/522,416,147
15- Yıldız M Eğil-ergani halkının dilinde medfun peygamberler.1.uluıslararası nebiler
sahabiler azizler krallar kenti diyarbakır sempozyumu 2010.Diyarbakır.s.25-44
16- 28 Eylül 2006 Kaynak: Radikal Yazan: Timur Soykan
17- Türkiye Diyanet Vakfı.İslam Ansiklopedisi.İst.1993. 8/481
18- Dilek Z.Lice.Diyarbakır.2002s.36
19- Baykal. K.Diyarbakır hakkında yapılan etüdler.Karacadağ dergisi.20 Haziran 1939.cilt
ıı,sayfa 17
20- Beysanoğlu Ş.Kuruluşundan günümüze kadar Diyarbakır tarihi.Diyarbakır Müze
Şehir.YKY yay.İst.1999.s.50
21- http://terkanlilardernegi.com/
22- Ateş S..Kur’anda Peygamberler Tarihi.Yeni ufuklar neşriyat.İst.2004.s.2
23-(tekyeli) ttp://tekyeli.googlepages.com/kelek
76
24-Mehmet Şimşek Diyarbakır’da Gömülü Süryani Aziziler.1.Nebiler sahabiler azizler
Krallar.kenti.Diyarbakır.2009
25-Yıldız. M Bir inanç merkezi olarak eğil*sabard. yıl:ı sayı:1 sayfa:1- 187
26- www.main-board.com/
27- Aziz İstegün Krallar Ve Nebiler Beldesi 07/01/2011 Zaman
28-Şimşek M .Süryaniler ve Diyarbakır.Kent yay.İst.2.baskı.s.59-63
29- Horiepiskopos Gabriyel Akyüz Diyarbakır Süryani Azizleri 2. Nebiler sahabiler azizler
Krallar kenti Diyarbakır.2010,
30- Basri Konyar:Diyarbekir Yıllığı.1936.s:350,269,276
31-Rahmi Hüseyin Ünal.Diyarbakır ilindeki bazı Türk-İslam Anıtları Üzerine Bir İnceleme.
Atatürk Ün Basımevi.Erzurum.1975
32- Metin Sözen.Diyarbakır’da Tük mimarisi.1971
33-http://dersvekuran.blogcu.com/tarihden-ders-cikarmak-6-hz-talut-hz-davut-hzsuleyman/10638287
34-. Balta M:Kültürler kavşağında Şırnak.İst.2003 s:132
35- Mehmet Latif Demir .Danışman Yrd. Doç. Dr. Ali Boran . Ortaçağ’dan Günümüze Eğil
Ve Hani’deki Mimari Eserler Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sanat Tarihi Anabilim Dalı Genel Sanat Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Van-2007
36- Bayram Altan:Türkiyede Dini Ziyaret Yerleri.İstanbul.1996.s:84
37- Mehmet Azimli.İslamın ilk fetih yıllarında Nusaybin ve klasik İslam kaynaklarına göre
Nusaybin’in fethi.Makalelerle Mardin.I İbrahim Özcoşar(ed).İst.2007.s.157
38- Prof.Dr.Ahmet Bedir.Kur’anı-ı Kerim Atlası.Kaynak yay.İst.2009.s.181
39- Abdullah Aydın.Peygamberler Tarihi.Mehdi yay..s.270
40- Prof.Dr.İsmail Yiğit.Peygamberler tarihi.Kayıhan yay.İst.2005.529
41- Peygamberler Tarihi, İhlas Yayınları
42- Austen Nenry Layard:Ninova ve Kalıntıları.Avesta yay.İst.2000.s.501
43- Rifat N.Bali:Diyarbakır YahudileriDiyarbakır Müze Şehir.s:368
44- http://www.ziza.net/tr/peygamberler/
45- www.msxlabs.org/
46- M. Cengiz YILDIZ. Eğil-Ergani Halkının Dilinde Medfun Peygamberler
1.Uluıslararası nebiler sahabiler azizler krallar kenti Diyarbakır sempozyumu
47- Yona Sabar:Kürdistani Yahudilerin Halk Edebiyatı.Doz yay.İst.2005.s.238,302
48- İbrahim Olcaytu:Folklor defterleri-I. Kalan yay.Ank.2000.s.35-36
49- Ayhan KARAKAŞ Eğil İlçesi Kırsal Turizm Potansiyelinin Değerlendirilmesi
77
KMÜ Sosyal ve Ekonomık Araştırmalar Dergısi 14 (23): 5-18, 2012
50- http://tr.wikipedia.org/wiki/Bal%C4%B1m,_E%C4%9Fil
51- www.malatya.gov.tr
52- Bedir A..Kur’an-ı Kerim Atlası.Kitap yurdu yay.İst.2009
53- Tellioğlu ö(ed):Diyarbakır salnameleri.Diyarbakır Büyükşehir Belediye yay.Yıl.:18691905. cilt:4/208. 2/110. c.3,5/195 İstanbul.Acar matb.1999
54-(Özgültekin
Ramazan
,Akman
Ekrem,Demirbağ
Hüseyin
:Dünden
bugüne
Siverek.Konya.1997.s:54
55- Değertekin H.Dünden bugüne Diyarbakır.1.Diyarbakır Sempozyumu.Ankara.2000.s.27)
56- http://nedir.antoloji.com/diyarbakir-egil-balim-koyu/
57-Prof.Dr.İsmail Yiğit.Peygamberler Tarihi.Kayıhan yay.İst.2005.s.371
58-Bünyamin Ateş.Peygamberler Tarihi.YeniAsya yay.İst.2002.s.339,336
59-Mehmet Dikmen.Peygamberler Tarihi.Cihan yay.İst.2006.s.449
60-İhsan Atasoy.Peygamberler tarihi.Yeni Asya yay.İst.1994.s.416
61-Prof.Dr.Nurettin Uzunoğlu.Peygamberler Tarihi.Zembil yay.İst.2005.s.180
62-http://tr.wikipedia.org/wiki/Ahav
63-- Aydın N:Diyarbakır-Eğil hükümdarları tarihi.s.36-39
64-Diyarbakır Valiliği:2000’e beş kala Diyarbakır.1995 s.147,131,382
65--www.kenthaberkurulu.com
66- Maurice Bucaille.Kitab-ı Mukaddes,Kur’an ve Bilimİzmir.1981.s.133
67-( Heyet, Peygamberler tarihi ansiklopedisi cilt: 1, Hakikat kitabevi,)
68- Ahmet Cemil Akıncı Kısas-ı Enbiya.c:1.
69- Ethem Zemgin:Kürdistan’da Mitoloji ve Dini İnançlar.Doz yay.İst.2005.s.1856
70- İbnül Esir.El Kamil fitttarih.c.1 Bahar yay1/49-50.
71- Şerafettin Güneli:Ergani:1966.s:18
72- Şehmus Aslan:Kuzey Mezopotamyanın Gani kenti Ergani.Diyarbakır.1966 s:67
73- Muazzez İlmiye Çığ.Giigameş.Kaynak yay..2006.İst.s.83
74-- Yrd.Doç.Dr.Nesim Doru (ed), Uluslararası Şırnak ve çevresi Sempozyumu. Bünyamin
Açıkalın. Tefsir literatüründe Nuh(AS) kıssası.2010.s.38
75-- Oymak M:Urfa ve Hz.Eyyub..Ş.urfa.2005.s:73
76-Dr.Faruk Öncel. Yeni bir iddia.06.08.2010 Diyarbakır söz
77-R.P.Giuseppe Campanile. Kürdistan tarihi. Avesta yay.Diyarbakır.2009.s.23
78- Cemşit Bender. Kürt mitolojisi. Berfin yay.İst.2007.s.111
79-http://www.bookrags.com/wiki/Corduene
78
80-W.Minosrky.The Bois DN.Mac Kenzie..Kürtler.Kürdistan.Doz yay.2Baskı.;st.2004.s.43
81- Sophene & Corduene Geography Of Strabo, 14. Kitap, s. 161–62, Suriye başlıklı bölüm
82-- Zeki Dilek. Lice.Diyarbakır.2002.
83- Ahmet Eyicil.Afsin Ashab-ı Kehf s.272
84- Orhan Avcı. Irak’ta Türk Ordusu. Vadi yay.İst.2004.s.84-85
85- Doç.Dr. Cem Zorlu. İlk İslam coğrafyacılarına göre Diyarbakır1.Uluslararası. Oğuzlardan
Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu.20–22 Mayıs 2004.Diyarbakır.2004.s.854
86- Murat Bozdoğan, Hamdullah Işık. Kaplıcalar Diyarı Çermik 2012. s. 49
87- Osman İçli – İlkha 03 Ağustos 2012
88-- M. S. Erpolat. Dünden Bugüne Ergani’deki Ziyaret Yerleri. Uluslararası Türk Dünyası
İnanç Merkezler Kongresi. Ankara. Türksev yay. 2004. s:517
89- Müslüm Üzülmez. Çayönünden Erganiye. 2005 S 268, 269
90- Hamza Aksal. Diyarbakır’ın Büyüleyici Mağaraları.Mizgin Dergisi.Sayı.15
91-- Muazzez İlmiye Çığ: İbrahim Peygamber.6.Basım. Kaynak Yay.2006.S.77
92-Samuel Noah Kramer.Tarih Sümerde Başlar.Kabalcı Yay.İst.1999.S.476
93- Halis [Ataksoy Diyarbakır Tarihindekomuk Eliyayma Hazırlayan: Yılmaz Ataksorçeltüt
Matbaacılık Sanayi Ve Ticaret A.Ş.İstanbul — 1988.S.33
94- Muazzez İlmiye Çığ.İbrahim Peygamber.Kaynak yay.6.basımİst.2006..s77.79
95- http://zanakoc.tripod.com/id15.html
96- Samuel Noah Kramer.Tarih Sümerde başlar.Kabalcı yay.İst.1999.s.476
97- Müslüm Üzülmez.Çayönünden Erganiye Uzun bir Yürüyüş.İst.2005.s.49
98- Şevket Beysanoğlu.Diyarbakır Tarihi.2003.I/52
99- Dr.Adil tekin:Diyarbakır.D.Ü.matb.1997
100- Doçi.Eyüp Ay.Hz.İbrahim kıssasına arkeolojik bir projeksiyon.IV.Kur’an haftası Kur’an
sempozyumu.17 Ocak 1998.Ankara.s.188,194
101- Joan Oates, Babil, çev. Fatma Çizmeli, Arkadaş Yy, Ankara,2004.
102- Hans J.Nissen, Ana Hatlarıyla Mezopotamya, Çev.Zühre İlkgelen, Arkeoloji Ve Sanat
Yy,İstanbul,2004.
103- http://www.uludagsozluk.com/k/naramsin/
104-http://cat.une.edu.au/page/diyarbakir%20small%20streams
105- Müslüm Üzülmez.Güneş Ay ve Hilar. Ergani Haber Gazetesi3 Mart 2006, Sayı: 225
106- http://site.mynet.com/mehtun16/alternatif/id3.htm
107-Cuma Karan:Diyar-I bekr ve Müslümanlarca Fethi.Yüksek Lisans
tezi.2003.Diyarbakır.s:1
79
108- A. Cemil Akıncı. Peygamberler Tarihi. 2/286
109-- Zekeriya Kitapçı. Hz. Peygamberin Hadislerinde Türkler. Yedi Kubbe Yay. 5. Baskı.
Konya. 2008. s. 155
110- Zeynel Abidin Çiçek: Diyarbakır’ın Fethi, Tarihi ve Kültürü. . 2007. s. 12
111- Seyyid Osman Ustaoğlu: Tarikatlar ve Silsileleri. Ank. 1/28
112- Bahaeddin Yediyıldız. Osmanlı Öncesi Diyarbakır’ına Genel Bir Bakış. Osmanlıdan
Cumhuriyete Diyarbakır. Diyarbakır Valiliği. 2008. s. 17–19
113- Şevket Beysanoğlu. Diyarbakır Tarihi. 1987. Neyir Matb. 1/219, 176
114- Beysanoğlu, Şevket Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır”, Cilt-1 s:155-156
115-Resul Çoban hz. süleyman camii(Lisans Tezi) D.Ünv. İlahiyat Fak. Diyarbakır / 2004
116- Celal Çayır. Manevi Bir Değer Olarak Hz. Süleyman Ve Haziresi 2. Uluslararası
Nebiler Sahabiler Azizler Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu. 2011
117- . Zeynel Abidin Çiçek,Diyarbakır’ın Fethi,Tarihi ve Kültürü, Diyarbakır, 2007.s.21
118- Mustafa Akif Tütenk.Kara-amid dergisi.Yıl2.Sayı.4.1960
119-Diyarbakır salnameleri4/208)
120- Yrd. Doç. Dr. Hatip YILDIZ Osmanlı Belgelerinde Diyarbakır Ve Sahabe1. Uluslararası
Nebiler Sahabiler Azizler Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu. 2010
121- Yrd.Doç.Dr.Alpay Bizbirlik.16.Yüzyıl Ortalarında Diyarbekri Beylerneyliğinde Vakıflar
TTK.Ank.2002.s.338
122- Yrd.Doç.Dr.İbrahim Yılmazçelik. XIX.yüzyılın ilk yarısında Diyarbakır
TTKAnk.1995.s.72
123- Kenan Yakuboğlu,M.Salih Erpolat,Mustafa Sarıbıyık.Osmanlı Belgelerinde
Diyarbakır.Diyarbakır valiliği.Dicle Üniversitesi.2011.
124- Yrd. Doç. Dr. Mehmet Azimli ilk islam fetihleri bağlamında diyarbakırın fethine katılan
sahabilerle ilgili bazı mülahazalar.I.Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır
sempozyumu.2004.s.820
125- Ahmet Demir:İslamın Anadoluya Gelişi.2004s:109
126-Cuma Karan:Diyar- bekr ve Müslümanlarca Fethi.Yüksek Lisans
tezi.2003.Diyarbakır.s:84
127- Zeki Dilek.Lice.Diyarbakır.2002s.36
128- www.Kenthaber.com
129- Naci Akdemir.Kocaköy.Kocaköy kaymakamlık yayını..2008.s.27
130-.2000’e beş kala Diyarbakır.Diyarbakır valiliği.1995.s.394
131-. www.kulpmerkezilkogretimokulu Âdem Karakuş ve Erkan
80
Göngörmüş’.Kulp.2001.yüksek lisans tezi.Dicle Ün.Eğitim Fak.
132--. L. İnciciyan. XVII. Yüzyılda Diyarbakır. Kara-Amid Dergisi. Haziran. 1979
133- Mıgırdıç Margosyan:Biletimiz İstanbula Kesildi.Aras yay.5.Baskıİst.2003.s.106
134- Mıgırdıç Margosyan. Tesbih Taneleri. Aras Yay. İst. 2007 s. 25
135-- Akın Gölcük. Kentsel Planlama Sürecinde Kent Formundaki Değişimlerin Diyarbakır
Kenti Örneğinde Araştırılması. Çukurova Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü. Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Adana, 2010
136-11 Ekim 2011www. focushaber
137- Dsöz. 19. 06. 2011
138- http: //www. suryanilik. com/suryanikaynakdbakir. htm
139- Mşiha Zha: Erbil Vakayinamesi. 2002. s. 64
140--http: //www. bianet. org/. Şehmus Diken
141- P. Gabriel Akyüz. Hristiyanlık Tarihinde Süryanilerin İnancı ve Özellikleri Tarihte
Süryaniler. Uluslararası Türk Dünyası İnanç merkezler, Kongresi. Türksev Yay. Ank. 2004. s.
83
142-- Zana YAVUZ. Akşam. 12. 02. 2008
143-- http: //www. islamiyet. gen. tr/
144- www. diyarinsesi. org
145-- Kısaltılmış Ermeni Ansiklopedisi, IV. cilt, Yerevan, 2003; Bati Ermenistan Ve Bati
Ermenileri Sorunlari Araştirmalar Merkezi http: //akunq. net/tr/?attachment_id=7505
146-. Yaşar Parlak. Silvan Tarihi. 1980
147- Şevket beysanoğlu. Diyarbakır Tarihi. Neyir Matb. 1987. 1/26
148- Vikont Filip de Tırazi, Doğu ve Batı Süryanileri Altın Çağları, Çev. Murat Kara, Nsibin
Yay. İsveç 1994, s. 27
149- Canan Seyfeli. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır. 2004.. s: 764
150-- Şevket Beysanoğlu. Diyarbakır Tarihi. 2003. I/ 26
151-- Ramazan Hub. Hızır. Kırk Kandil yay. İst. 2000
152- Süleyman Savcı: Silvan Tarihi. 1956. s: 5
153- Doç .Dr.Ahmet Kankal.Prof.Dr.Kenan Z.Taş(ed)195, 242,252 nolu Mardin Şer’iyye
belge ve özetleri ve Mardin.2006
154- İbrahim Olcaytu:Folklor defterleri-I. Kalan yay.Ank.2000.s.35-36
155- Mehmet Kurtoğlu:Urfa Efsaneleri.Kent yay.İst.2005.s.72
156- Müslüm Üzülmez: Çayönünden Erganiye. 2005. s: 251, 276
157- http: //team-aow. discuforum. info/t685-Cermug-Cermik-Kazas. htm
81
158- http://www.gezikitap.com/
159- www.kenthaber.com
160- Beysanoğlu, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, l. Cilt, Sf.271
161-Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c.6, sf.122. Zuhuri Danışman yayını
162- Şefik Korkusuz. Seyahatnamelerde Diyarbekir. Kent yay.İst.2003.s.255 ‘
163- Hayri Yoldaş. Celal Güzelses. Diyarbakır.2005.s.6
164-Hadrien Bru. The Historical geography of Midyat and its Environs during classical
antiquity.
Uluslararası Midyat sempozyumu.(ed.Doç.İ.Özcoşar)Mardin.2012
165- Mehmet Şimşek.Doğu-Batı Süryani Kilise Tarihinde Silvan/Maipherkat Ve Mar
Marutha.Silvan Sempozyumu.2012
166- Mehmet Mahfuz Söylemez.İslam coğrafyacılarına göre meyafarikin.Uluslar arası Silvan
Sempoyumu.2012.s.89,94
167- Av. Neymetullah GÜNDÜZ G. Seyyit Cengiz.
Hava Müzesi) http://www.egilder.org/egil.htm
Eğil (Gêl; Eglê)Antik Bir Kent(Açık
82
2.BÖLÜM
AnIlarda Nebİ kabİrlerİ
83
Anılarda peygamber kabirleri ve dini mekânlar (restorasyon öncesi)
Su altında kalan peygamber kabirleri, yıkılmış türbeler makalemizin konusudur. Eğil’deki
medfun peygamberlere ait bir Osmanlı belgesine göz atalım. Emekli imam Halit Akboz’dan
aldığım belgede; 1888 tarihinde büyük bir ilim adamı ve şair; Eğil ‘de bulunan Elyesa (A.S),
Zülkifil (A.S) ve Harun-i Asefi Berhiya (A.S) onları ziyaret ederek, bu 3 Peygamberin
kitabelerini şiir şeklinde yazmıştır. Dedem Hasan Bey Eğil Abbasi Zadelerinden, Rüştiye
Mektebinde okuyup mezun olmuş. Kendisi adı belli olmayan bu alim zavatten bize intikal
etmiş olan şiir elimizdedir. Bu şiire göre Hz Elyesa, Hürmüz, Zülkif, Düşnap, Harun-i Asefi
Berhiya, Ruveym peygamberleri görüyoruz. Bende Halit Akboz, emekli İmam Hasan
Akboz’un torunuyum. Bu yazıyı görerek muhafaza etmiştim yazının içeriği şudur;
Hz. Elyesa (A.S)
Ta’Allah Ne Dergahi Refi Şan İ Aliydir
Nebiyyüllah Merkadi Elyesa kadr ile galidir
Tecella-i ilahidir beher su sat-i nurdur
Ziba-i kalbi kasidir hayat-i cismi balidir
Fütuh-i müşkilat odur hariminde Sahabesi
Biradır zadesi Hürmüz azizi zi şanidir
Hz. Zülkifil (A.S)
Dilersen izzeti Dareyn yer kim bağriyap olmağa
Yüzün sür Marked-i Paki Nebiyyi Zülkifil Zi Şane
Ondaki Hadım-i Düşnabe tabiri mukareret
Zehi devlet O Cane kim feda olmuş u Canane
Hz. Harun-i Asefi Dir Behriya (A.S)
Nebiyyullah Harun Markedidir Asefi tabir
Aği Musa değil lakin Mesih Hadır beher tesir
Onda da Nesli Paki kim Ruveym ismiyle tahkik et
Vekildir Enbiyanın sahibidir bilhayır ve tevkir
84
Ketebahu Hasan Bey Akboz Eğil Abbasi zadelerinden Osmanlı Türkçesinden Çeviren Hasan
Bey Akbozun Torunu, Emekli İmam Hatip Halit Akboz
Osmanlı belgesi
1936 Yılına ait bir kitapta klasik olarak bilmediğimiz nebi isim analizi var. Kur’an da ismi
geçen Hz Zülkif, Hz Elyesa ve Hz Asaf bin Behriya dışındaki diğer isimlere bakalım: Eğil’de
diğer nebiler; Eğilli çok yaşlılar ve onların dedeleri Rüveym, Hürmüz, Düşnap isimli
nebilerden bahsetmektedir. Hasan Basri Konyar, Diyarbakır yıllığı.1936. s:277-278'de Hz.
Harun'un yanında oğlu Ruveym’in, Elyaesa (AS) yanında yeğeni Hürmüz’ün yattığını ifade
eder.
Hürmüz: Bu hususta Hasan Basri Konyar'ın 1936 yılında yazdığı Diyarbekir yıllığı
isimli eserden alıntılar yapalım(s:277-278): 'Her perşembe ziyaret edildiği rivayet edilen ve
Beni İsrail peygamberlerinden İlyasa ait olduğu söylenen bu yatır Eğilin bir mahallesi olan
Tekke köyündedir. Hariminde kardeşi oğlu Hürmüze ait olduğu söylenen bir kabir vardır.
Peygamberin kabri sol taraftadır. Gösterilen hürmetlice bir mezar Peygamberin yeğeni
Hürmüzün imiş'
Bu bilgilerle Hürmüz’ün çok önemli bir şahsiyet olduğunu algılıyoruz. Nebiliği ile ilgili başka
verileri araştırmak gerekir. Ancak nebi olduğunu tarihi kişilikler ifade etmektedir. (Merhum
85
M.Salih Öge.Tekyalıdır.Kökleri Molla hasanlıdır) Nebi Hürmüzün, nebi olduğunu mekanını
ve peygamber yeğeni olduğunu Tekyalı M.Salih efendi de tarihi evrakta beyan etmektedir.
Ruveym: Bu hususta Basri Konyar'ın eserinde şu cümleler var(s:277): 'Ağaçlıkla dağ
ve tepelerden,eski ve yeni mezarlıklardan geçilerek Harun tepesine varılır. Müstatil biçimde
olan yapının methalinde şu kitabe mevcuttur. Haza kabri merhum Harun ibni Piri Can, içeride
Harun ile oğlu (Ruveym)e ait olduğu söylenen iki mezar vardır. 'Burada Nebi Harun'unun
yanında Nebi Ömer Perican'ın yattığını tarihi kişilikler ifade etmektedir. (Merhum M.Salih
Öge.Tekyalıdır.Kökleri Molla hasanlıdır).M.Salih Öge'ye ait bir tarihi evrakta Tekyalı Salih
Efendi, Nebi Harun ve Nebi Ömer'in isimlerini bir tamir sırasında mezar taşlarında
okuduğunu beyan etmektedir.
Bennan: Basri Konyar 279.sayfada eski Zülküfül yatırını anlatırken 'koridorun
sonuna doğru küçük bir kapı görünür.Bunun tam üst dilini teşkil etmek üzere konulan kırmızı
taş üzerine: Haza Merkad Nebi Zülküfül aleyhisselam ibaresi yazılmıştır. Burada yine duvar
üzerine konulan küçük bir taşta Bennanın adı vardır. (Ebü İmad) '
Pir Musa ve Muştak: Zülküfl peygamberin mezarı nakledilirken yardımcısı olan bu
iki kişinin mezarı nakledilmemiş, su altında kalmıştır. Baraj suyu azaldığında türbe bir ölçüde
gözükmektedir. Bu iki kişinin manevi derecesini bilmiyoruz.
Ecz.Abdulkadir Nur Gördük şiirinde Eğil peygamberlerini tanımlıyor:
Elyesa ve Zükifl adı Kuran da geçen,
Peygamber ikiside, Yaradan sevgilisi.
Zennun, Hallak, Danyal,Harun, Hürmüz nebiler
Eğil ilçemizdedir, hem mübarek hepisi.
86
Türbelerin eski hali
Elyesa ve Zülkifl peygamberlerin, kabirlerin taşınmasından sonraki mekânları
87
Hz.Elyesa su altında kalan kabir
88
Hz.Elyesa su altında kalan kabir
Hz.Elyesa’nın su altında kalan türbesi
89
Peygamber tepesine taşındıktan sonraki kabir
Peygamber tepesine taşındıktan sonraki kabir
90
Ergani makam dağında Hz.Zülkifil makamı(1936 yılı)
Fotoğraf: Basri Konyar'ın Diyarbakır Tarihi kitabı.
Restorasyon öncesi Ergani’de Hz Zülkfil makamı
91
HARUN-U ASEFİ(ASAF BİN BEHRİYA)
Asaf bin Behriya
Asaf bin behriya (en eski hali)
92
Türbenin ilk hali
Türbenin ikinci hali
Asaf Bin Behriya Türbesi
Eğil’deki Peygamber türbe kitabeleri
Hz.El-yesa (as).M.Ö.1200
Ta’Alallah ne dergahı ref’üş-şanı alidir.
Nebiyullah merkadı El-Yesa kadriyle galidir
Tecella-i ilahidir, beher su sat’ı nurdur.
Zibayı kalbi kasidir, hayatı cismi balidir.
Fütuh-u müşkilat odur, harimindi sahibisi
Birader zadesi Hürmüz, Azizi-yi zi şanidir
Hz.Zülkifl (as).M.Ö.1200
Dilersin izzet-i dareyn gür kim bahrı-yab olmağe
Yüz’ün sur merkad-ı pakı nebiyi zülkilfü zişane
Andele hadımı duşnab ta’biri mukarrer et.
Zehl devlet o cane kim feda olmuş bu canane
Hz.Harun (Esfid Berhiya) (as) M.Ö.900
Nebiyullah Harun merkadidir Asefi ta’bir
Ah’i Musa değil lakin Mesihadır, beher te’sir
93
Andede nesli paki kim rüyem ismiyle tahkik et.
Vekildir enbiyanın, sahibidir bil hayrı ve tavkir
Kabirleri 850 yıl önce bulunmuştur. Harun-i Asefi Hz.Süleyman’ın veiziridir. Hz.Musa’nın
kardeşi Harun (as) ise Uhud dağında medfundur. (Zeynel Abidin Çiçek:Diyarbakır’ın
Fethi,Tarihi ve Kültürü..2007.s.97)
Hz.Elyesa ve Hz.Zülkiflin kabrinin taşınma hikayesi
94
Hz.Danyal (AS)
Emniyet binası arka bahçede Danyal peygamber kabri (40 yıl önce üstü kubbeliydi), türbe
şeklindeydi, ne yazık ki sonradan yıktırılmıştır.
95
3.BÖLÜM
Hz.Musa ve Eğil ilişkisi
96
Hz Musa ve Eğil:
Aşağıdaki dergide spekülatif bir yorum var: Musa buradan geçti National geophraphic.
Şubat 2012
Otomobil asfalt-stabilize karışımı dar yolu tırmana tırmana bitirip tepeye vardığında, büyük
karakolun nizamiyesi beliriveriyor. Direksiyonu sağa kırıyor, nizamiyeye doğrudan girişi
önleyen bariyerlerin, üst üste dizilmiş insan boyu kum torbalarının önünden geçip devam
ediyoruz. Göz ucuyla bakarken bile ürkütücü. Nizamiyenin bomboş olması daha da ürkütücü;
duraklamıyoruz bile. O fotoğrafın çekileceği yeri kendimiz de buluruz diye konuşuyoruz
aramızda, izin almak gerekmeyebilir.
Anadolu'da "Musa peygamber makamı" olduğu rivayet edilen yerlerin peşinde, onun Hızır'la
buluştuğu söylenen Kur'an'daki "Mecmaül Bahreyn"i (iki denizin birleştiği yer)" burada
belgeleme, Dicle'nin iki kolunun birleştiği Kralkızı Barajı'nı fotoğraflama derdindeyiz. Ama
yapamıyoruz. Orayı karakola görünmeden fotoğraflayabileceğimiz bir yükselti yok. Dönüyor,
nizamiyenin az uzağında duruyoruz.
"Dur! Arabadan inme! Kimsin?" Emirdeki telâştan belli, asıl ürken o; titreyen sesin
görülmeyen sahibi. "Gazeteciyiz" diye bağırıyoruz kâğıdı camdan uzatarak, "Fotoğraf çekmek
istiyoruz, belgemiz var!" Eteğinde nizamiye olan tepede ses yeniden duyuluyor, ama bu kez
daha yukarıda bir yere konuşuyor ve artık daha az telâşlı: "Komutanım, gazeteciymişler,
belgeleri varmış!"
"Al, gel" diyor komutan ve sesin sahibi asker patırtıyla bayır aşağı koşup kâğıdı alıyor, tekrar
tepeye tırmanıyor. Şimdi komutan da orada; tepeden biraz aşağılara inmiş, belgeyi inceliyor.
Sonra sesleniyor: "Bununla olmaz, valiliğe götüreceksiniz bu kâğıdı, o da bize talimat
verecek, yoksa fotoğraf çekemezsiniz, buralarda fazla da oyalanmayın!" Ve biz kontağı
açarken, esprili, ekliyor: "Derginizdekilere de deyin ki 'Musa buradan geçti mi geçmedi mi,
yüzbaşı bilmiyor, ama kendisi geçmemiş; hâlâ orada, Kralkızı'nda!.." Anadolu'nun en eski
topluluklarından Süryaniler için Diyarbakır ve civarı, kutsal topraklar. Adem'in cennetten
kovulduktan sonra indiği Aden bahçesinin burası, Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki topraklar
olduğuna inanılır. Kitâb-ı Mukaddes'teki birçok peygamber burada yaşamış, "ölümsüzlük
suyu" (âb-ı hayat) burada bulunmuştur. Sadece Süryaniler mi buna inanan? Kralkızı Barajı
karakolundan yüz geri edilmeden bir gün önce, Diyarbakır'a 23 kilometre mesafedeki Eğil
yolundayız. İlçe merkezine yaklaştıkça morlu beyazlı klasik ören yeri tabelaları sıklaşıyor:
97
Nebi Zünnun (Yunus) Makamı'na gider, Nebi Hallak Türbesi 4 km, Nebi Harut Türbesi'ne
gider, Nebi Danyal Türbesi emniyet amirliği bahçesindedir...
Sünni Müslüman bir yerleşim merkezindeyiz, ama adım başı, Kur'an'da adı olmayan, kimi ise
melek olarak anılan (İlahiyatçı Yaşar Seyhan, alanında bir ilk olan 2006'daki Kitâb-ı
Mukaddes ve Kuran'daki Kıssaların Karşılaştırılması başlıklı yüksek lisans tezine göre
Kur'an'da anılan 28 peygamber arasında Danyal'ın adı yok, Harut ise melek olarak
zikrediliyor) nebi, yani peygamber makamları ya da türbeleri var. Bunların en şaşâalısı
yerleşim yeri çıkışında, Kralkızı Barajı yolunda, bir camiyle iki türbe barındıran Nebi Harun
Tepesi'nde. Kitâbesinde, türbelerden birinde altışar metre boyundaki iki yüksek sandukada
Kur'an'daki Elyesa ile Zülkilf peygamberlerin yattığı belirtiliyor. Öteki ise yine Kur'an'da adı
geçen, Musa peygamberin kardeşi Harun'a ait. Kur'an ve Kitâb-ı Mukaddes'te Musa'nın dili
biraz peltek olduğu için, Allah'ın emirlerinin İsrailoğulları'na Harun tarafından tebliğ edildiği
belirtiliyor.
Harun'un Musa'dan çok önce, İsrailoğulları henüz Filistin yolundayken öldüğü yazılmış ama,
buralarda inanış farklı: "Harun'u Musa getirdi, biraz kaldılar, sonra Harun öldü, Musa onu
toprağa verdi ve gitti." Bu çelişki türbe kitâbesinde şöyle açıklanıyor: "Hz. Harun'la ilgili iki
rivayet var. Birincisi Hz. Musa'nın kardeşi ve yardımcısı olduğuna dair. İkincisi ise İÖ 1000900 arasında Hz. Süleyman'ın fetih için gönderdiği kâtibi ve komutanı olduğuna. Gelmiş,
fethetmiş ve 123 yaşında burada ölmüş."
Devamını National Geographic Türkiye'nin Şubat 2012 sayısında okuyabilirsiniz.
Prof K.Haspolat. Açıklamalar: İki kolun birleştiği yer:Kralkızı barajı olabilir
98
Dicle barajının önü de olabilir
Dicle barajı önünde birleşen iki kol
Dicle barajı önünde birleşen iki kol(Mecma-ül Bahreyn)
99
Arapçada nehre bazen deniz denmektedir.(1)
Büyük nehirlere de deniz dendiği unutulmuştur.
(Ahmet Cemil Akıncı.Peygamberler tarihi.s.521(Hz.Musa bölümü) )
Gemidekiler Yûnus aleyhisselâmı denize (O zamanlar büyük nehirlere deniz
deniyordu)=Dicle nehrine attılar. (Peygamberler Tarihi, İhlas Yayınları)
Balık karnında Yunus (AS)’ı önce Übülle’ye,sonra Dicle’ye,sonra Nineva’ya kadar götürüp
deniz sahiline bırakmıştır(Taberi tarih.c.2.s.43,Salebi-Arais.s.409.ibn.Esir-Kamil.c.1.s.363.
)Yani Dicle’de Yunus (AS)’ın balığın karnında yolculuğu da vardır.
İki denizin birleştiği yer Eğil’demidir.
Kehf 60: Hani Musa genç yardımcısına: “Iki denizin birleştiği yere ulaşıncaya kadar
gideceğim, ya da uzun zamanlar geçireceğim” demişti. Hz. Musa yardımcısı Hz. Yuşa Bin
Nun ile birlikte uzun yolculuktan sonra iki denizin birleştiği yere vardılar. Bir çeşme başında
dinlenmek için oturan Hz. Musa bir taşı yastık yaparak yattı. Yuşa Bin Nun Hazretleri ise
abdest almaya koyuldu. Bu sırada yanlarında getirdikleri tuzlu balığa abdest suyu sıçradı,
balık dirilerek bir anda denize atladı.
Kehf 61: Böylece ikisi, iki (deniz)in birleştiği yere ulaşınca balıklarını unutuverdiler; (balık)
denizde bir akıntıya doğru (veya bir menfez bulup) kendi yolunu tuttu. Gördükleri karşısında
hayrete düşen Yuşa Bin Nun Hazretleri bu olayı Hz. Musa’ya anlatmayı unuttu. Hz. Musa
kalkınca yollarına devam ettiler. Yemek vakti gelince balığı yemek üzere durdular. Yuşa Bin
Nun Hazretleri ancak bu durumda balığın canlanıp denize atladığını hatırladı. (Kehf 62-63)
Ve hemen olayı Hz. Musa’ya anlattı. Hz. Musa Hızır (A.S)’la buluşacağı yerin balığın
canlanıp denize atladığı yer olduğunu anladı, hemen geri döndüler. (Kehf 64) Böylece Hz.
Hızır ile Hz. Musa Allah’ın tayin ettiği yerde buluştular. (2)
Hz Musa ve Diyarbakır ilişkisi:
Yukarıdaki Hz.Musa ve Eğil ilişkisini teyid açısından Eğil’in çevresindeki olaylara göz atmak
gerekir.
100
Hz.Musa ve Ulu cami:
Evliya Çelebi, seyahatnamesinde; Diyarbakır Ulu Camisinin Hz. Musa zamanında
yapıldığından bahseder. İfade şu şekildedir.’'Hz.Musa zamanında yapılmştır. Bahçe
sütunlarının sağ tarafında bir sütun üzerinde ibranice tarihi vardır.(2)
Evliya Çelebi Ulu caminin Hz Musa zamanında yapıldığını İbranice bir kitabeye
dayandırmaktadır.
Evliya Çelebi mabedin Hz.Musa yapıldığı hususunda Rum tarihçilerinin tümünün
hemfikir
olduğunu ifade etmektedir.
Lord Kınross isimli seyyah’ın 1954 yılı Londra basılı Toroslardan Asyalı Türkiye’de bir
Yolculuk isimli eserinde Ulu cami ile ilgili şu yorumda bulunur; ‘Ayrıca evliyaların Ulu
caminin Mosların(Hz.Musa) zamanında yapılmış olduğuna dair önerileri de göz ardı edilmiş
olabilir.’ (3)
Halk arasında Hz.Musa’nın Ulu camide namaz kıldığına dair geniş rivayet vardır.
Hz.Musa ve Hz.Hızır’ın Bırkleyn mağarasında buluşması:
Hz.Musa Diyarbakır ilişkisi olarak yaygın şekilde geçen halk hikayeleri vardır: Hz. Musa ve
Hızır Aleyhisselam Kıssası : Diyarbakır'ın doğusunda ve Dicle Nehri’nin kuzeyinde, Hızır
İlyas Köy'ü vardır. Daha kuzeyde Kani Hızır [Hızır Pınarı] vardır. Hızır Aleyhisselam
Lice'deki Bırkleyn mağaralarına gelmiş, bu mağaralardan birinde akan, Cennetten çıkıp yine
Cennet'e giden Dicle ırmağı'nın kaynaklarından birini oluşturan, ölümsüzlük suyundan içmiş
ve ölümsüzleşmiş
Hızır (a.s.)’ın Bırkleyn Mağaraları’nda Hz. Musa ve İskender-i Zülkarneyn ile buluştuğuna
dair efsaneler halk arasında anlatılmaktadır.(4)(5)(6)
Bir olayı aydınlatmada o bölgenin efsaneleri de önem taşır. Bu bilgi bilimsel verilerle de
desteklenince ön plana çıkar. Bırkleyn mağarasına en yakın iki denizin (nehrin)buluşma
noktasının da Peygamberler diyari Eğile yakın bölgede Maden çayı ile Bırkleyn kolunun
birleştiği nokta akla yakın gelmektedir.
101
Diyarbakır nere Hz Musa nere demiyelim
Diyarbakır Yahudilerce kutsal kentdir
Diyarbakır'lı Yahudiler Diyarbakır’ın Tevratta bahsi geçen Kalne şehri olduğunu
söylemektedir. (Tekvin''Bap 10,ayet 1'Ve onun krallığının başlangıcı Şinar diyarında Babil,ve
Erek,ve Akkad ve Kalne idi' Kitabı (7)(8)
Tevrat'a baktığımızdaysa, Nimrod adına rastlarız: "Ve Kuş Nimrod'un babası oldu; o,
yeryüzünde kudretli adam olmaya başladı. O, Rabbin indinde kudretli aver idi; bundan dolayı:
Rabbin indinde Nemrud gibi kudretli avcı, denilir. Ve, onun krallığının başlangıcı Şinar
diyarında Babil ve Erek ve Akkad ve Kalne idi. " (Tevrat, Tekvin, 10/8-12).
Kaynaklar
1-Bünyamin Ateş Peygamberler Tarihi.Yeni Asya yay.İst.2002. S.295
http://www.insirah.com/
2-Beysanoğlu, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, l. Cilt , Sf.271 (Evliya
Çelebi Seyahatnamesi , c.6, sf.122. Zuhuri Danışman yayını)
3-Şefik Korkusuz.Seyahatnamelerde Diyarbekir.Kent yay.İst.2003.s.255 ‘
4-Lİce.Yurt Ansiklopedisi.Diyarbakır md.c.4)
5-Muhsine Helimoğlu Yavuz; diyarbakır efsaneleri, Doruk yayınları, 2. Baskı, Ocak 1993
6-Prof.Dr.İsmail Yiğit.Peygamberler tarihi.Kayıhan yay.İst.2005.529
7- Kitabı MukaddesMukaddes Şirketi.İstanbul.1955 s.9
8-Rifat N.Bali:Diyarbakır YahudileriDiyarbakır Müze Şehir.YKM yay.1999.s:370
102
4.BÖLÜM
Hz.Nuh ve Eğil ilişkisi
103
Hz Nuh Ve Eğil İlçe İlişkisi
Hz. Nuh’un kabri Cizre’dedir. Ancak Nuh’un gemisinin ise Cudi Dağında olduğunu biliyoruz.
Cizre yakınlarında Cudi Dağı olmakla beraber Cudi Dağının yeri hakkında çok farklı
söylemler vardır. Suudi Arabistan, Musul, Şanlıurfa, Amid, Kuzey Mezopotamya gibi. Konu
Amid olunca Diyarbakır’daki Cudi dağı nerededir? sorusu akla geliyor.
Hz Nuh ve mezarı(Cizre)
Eğil baraj havzasında sudan yaklaşık 200 m yukarıdaki mağaralar Nuh tufanı sonra su
erozyonuyla oluşan mağaralardır. Dicle Üniversitesi Mühendislik Fakültesinden konuyla ilgili
uzman, Doç. Dr. Fuat Toprak’a bu mağaraların ne olduğu sordum. Su erozyonu sonrası
olabileceğini ifade etti. Sümer topraklarında tıkanma olunca su membaına doğru geriye dönüş
yapacak ve suyun seviyesi yükselecektir. Yükselen su da erozyon yaparak mağara oluşumuna
neden olacaktır. Gemi de haliyle Sümer topraklarından geriye doğru gelerek suyun doğuş
kaynağı olan Birkleyn mağaraları ve Kralkızı mağaralarına doğru gelecek ve orada bir mekan
da kalacaktır. Eğil baraj havzası Hz. Nuh’un geçtiği güzergâhtadır.
Nuh tufanı etkisiyle oluşan mağaralar
104
Nuh tufanı etkisiyle oluşan mağaralar
Baraj gölündeki mağaralar su seviyesinden yaklaşık 200 metre yukarıdadır. Bu mağaralar su
erozyonuyla oluşmuştur. Yani çok önceleri Dicle Nehri seviyesi bu düzeye ulaşmıştır.
Dicle’nin çıkış kaynağı Maden çayı ve Bırkleyn mağaralarıdır. Maden’den gelen kol Eğil
önünden geçer, Bırkleyn’den gelen kol da akarak Dicle barajı önüne gelir, burada iki kol
birleşir. Sümer topraklarından tufan nedeniyle gelen su, geri istikamete Dicle’nin çıkış
kaynağına kadar dayanır. Dolayısıyla Eğil ilçesi önünde ve Bırkleyn kolu önünde su erozyonu
yaparak mağara oluşturur. Nuh’un gemisi de muhtemelen su akıntısı nedeniyle geriye doğru
sürüklenerek Dicle’nin çıkış kaynağına doğru gelir. Bu bölge Ergani-Dicle-Lice arası
bölgedir. Yani Cudi dağı bu bölgede olabilir. Cudi dağıyla ilgili mekân söylemleri olarak
a) Amid
b)Şanlıurfa
c)Cizre
d)Musul
e) Suudi Arabistan’dır.
Bu durumda, Roma tarihine, İncile, İslami kaynaklara bakarak Cudi’nin yerini arayalım.
Sonuç olarak baktığımızda Cudi’nin Amid’de olduğu ağır basıyor. Amid olarak da
kanaatimce Dicle-Lice arasındaki dağlardır.
105
Amerikan ve İngiliz arkeologlardan kurulu, başlarında Sir Charles Leonard Woolley’in
bulunduğu bir araştırma ekibi, 1923 yılından başlayarak, kazı mevsimlerinde 6 yıl müddetle
kazıyla Sümer topraklarında tufanın izini buldu. Gılgamış destanında da tufan anlatılmaktadır.
Yani arkeoloji ile mitoloji aynı noktada buluşuyor.
Tufan öyküsünün anlatıldığı Akad kil tableti
Tufanı anlatan XI. tablete bakalım: Tufan başlıyor, altı gün yedi gece sürüyor. Yedinci gün
gemiden çıkarak Tanrılara kurban sunuyor.(1)
Tufanın başlangıcı Sümer’de, gemi ise Dicle İlçesi-Lice İlçesi arasındadır? İslami
kaynaklar gemi Cudi’de durdu der. Ancak Cudi nerede? Bu hususta çok söylem var.
Şimdi Cudi’yi arayalım
Nuh tufanı sonrası Diyarbakır
Cudi Dağının ‘Amid yöresinde bir dağ ‘olduğunu ‘İbnül Cevzi Zadü’l–Mesir, IV,112;
Beyzavi, Envar, III,237’ isimli eserler vurgulamaktadır. Elmalı tefisir de aynı hususun altını
çizer, Elmalı Tefsiri: c:4. Hud süresi ‘44-47- Derken aralarına dalga giriverdi, bunun üzerine
o da boğulanlardan oluverdi. Ve denildi. Ey yer, suyunu yut! Ey gök, sen de kes artık! Bu
emirlerin ifade ettiği heybeti ve kudreti tasavvur etmeli. Yere, göğe böyle emir veren ve
onlara hükmeden ilâhî saltanatın azamet ve büyüklüğünü düşünmeli. Bu kudrete kim karşı
durabilir? Sular çekildi ve emir icra edildi. Yani azap emri, azap hükmü yerine getirildi.
Boğulacaklar boğuldu, kurtulacaklar kurtuldu. İş bitirildi. Gemi de Cudi üzerine oturdu.
106
Elmalı tefsirinde:
Cudi: Engince bir dağdır ki, Musul'da denilmiş, El-Cezire’de, Âmid'de, Şam'da denilmiş. Ebu
Hayyan diyor ki, Cezire'de veya Âmid'de denilmesi Musul'a yakınlığı dolayısıyladır. Çok
eski arap şairlerden İbn Kaysel Rukiyyet ile Ümmeye b. Ebü`s-Salt`ın şiirlerinde geçen Cebeli
Cudi’nin artık Arabistan`da değil el-Cezire`de bulunan dağ olduğu anlaşılmalıdır. Ebu
Hayyan, Cudi`nin Cezire`de veya Amid`de bulunduğu yönündeki rivayetleri Musul`a
yakınlığına bağlar. Çok eski arap şairlerden Tefsirciler Cudi dağının Cezire’de olduğunu ifade
eder. Cezire Kuzey Mezopotamya’dır. Amid (Diyarbakır)’ın da dahil olduğu bu bölge
Mezopotamya’nın kuzeyini yansıtır.
Amid ismi de spesifik olarak geçer. Literatür olarak Amid diyenler: Ebu Cafer Muhammed
b.Cerir et_taberi, Camiul Beyan’an Tevili Ayil Kur’an (Tahkik: Abdullah b. Abdu’l Muhsin
et-Türki), XII.424 vd, Kahire.2001
Zemahşeri, Keşşaf, II,383
İbni Kesir, Tefsir IV,323
Ebu’s Suud, İrşad III,49
Kasımi, Mehasin, IX,344
Konyalı Tefsir, VI,2349
Bilmen Tefsir III,1476
Mevdudi, Tefhim, II,371 (2)
Kuzey Mezopotamya (Cezire) diyen kaynaklar; Ebu Cafer İbn Cerir: Cudi dağı Cezirede bir
dağdır. Mucahid, Cudi Dağı Cezirede bir dağdır.
Amid ve Cezire isminin doğrudan geçtiği kaynaklar. Elmalı: Cudi engince bir dağ ki,
Musul’da, Cezire’de veya Amid’de denilmiştir..
Cudi için günümüzde bazı yazarlar Urfa’da demektedir. Bölgede Cudi ile ilgili bunu başka bir
söylem de var: Tektek Dağları, Harran'la Viranşehir ovaları arasında kuzeyden güneye doğru
uzanan kıvrım dağlarıdır. Cudi dağı Tektek dağlarının içinde Urfa ve Ceylanpınar
arasındadır.(3) (4).iddiası mevcuttur
107
Roma tarihleri ve İncil’e göre Nuh’un gemisi Diyarbakır’dadır. İncilin Süryani versiyonu
Pchitta ‘Gemi Cardo Dağı’nın tepesinde durdu der.(5) Grek ve Latin kaynakları geminin
durduğu yerin Gordyne dağları olduğunu vurgular.(6).
Strabo’ya göre bu dağlar Diyarbakır-Muş arası dağlardır.(7)(8)
. Strabon, Gordyaei’ye dahil yerleşmeleri Sareisa, Satalca ve Pinaca şeklinde saymaktadır. (9)
(10 )
Hadrien Bru, Hellenistik dönemde Gordyene'nin üst Dicle bölgesi olduğunu vurgular.(10 Bu
bölgeler Ergani ile Dicle ilçesi arası bölgedir. Pliny, Naturalis Historia (Natural History) adlı
kitabında. Pliny, Natural History VI.xviii.46. bölümünde. Dicle nehrinin Gordyaei
dağlarından geçtiğini yazmıştır. Yani Nuh’un gemisini Dicle nehri yakınında aramamız
yerinde olacaktır.
Diyarbakır Gordyaei dağlarının bulunduğu yerdedir. Bu durumda Grek ve Latin kaynaklara
göre geminin durduğu yer Lice-Dicle-Ergani dağlarıdır. Elmalı tefsirinde geminin durduğu
yer olarak Amid denmesi, ikinci bir seçenek olarak da Cezire (Kuzey Mezopotamya) denmesi
de bu olayla paralellik arz eder.
Bu durumda Cudi
Diyarbakır-Muş arasında olacak
Erganiye yakın olacak
Dicle kenarında olacak
Burası Dicle ilçesi-Hani arasındaki bölge midir?
Eğil önünden geçen Dicle havzasında, vadi boyunca olan çok sayıda mağara tufanın etkisiyle
oluşmuştur. Gemi, Dicle boyunca çıkış kaynağına sürüklenerek bu bölgeye mi geldi? Yani
geminin son durağı Ergani-Dicle-Lice dağları mıdır? Eğil baraj gölünde gördüğümüz
mağaralar Tufan sonucu oluştu. Gemi de bu bölgeye yakın bir mekâna geldi sonucuna
ulaşabiliriz.
108
KAYNAKLAR
1- Muazzez İlmiye Çığ.Giigameş.Kaynak yay..2006.İst.s.83
2-- Yrd.Doç.Dr.Nesim Doru (ed), Uluslararası Şırnak ve çevresi Sempozyumu. Bünyamin
Açıkalın. Tefsir literatüründe Nuh(AS) kıssası.2010.s.38
3- Oymak M:Urfa ve Hz.Eyyub..Ş.urfa.2005.s:73
4-Dr.Faruk Öncel. Yeni bir iddia.06.08.2010 Diyarbakır söz
5-R.P.Giuseppe Campanile. Kürdistan tarihi. Avesta yay.Diyarbakır.2009.s.23
6- Cemşit Bender. Kürt mitolojisi. Berfin yay.İst.2007.s.111
7-http://www.bookrags.com/wiki/Corduene
8-W.Minosrky.The Bois DN.Mac Kenzie..Kürtler.Kürdistan.Doz yay.2Baskı.;st.2004.s.43
9- Sophene & Corduene Geography Of Strabo, 14. Kitap, s. 161–62, Suriye başlıklı bölüm
10-Hadien Bru. The Historical geography of Midyat and its Environs during classical
antiquity.
Uluslararası Midyat sempozyumu.(ed.Doç.İ.Özcoşar)Mardin.2012
109
5.BÖLÜM
Eğil ilçesi ve Hz.Abbas soyu
110
Eğil ilçesinde Hz.Abbas soyu
Abbasiler ve Eğil
:750-869 Diyarbakır (Amid) 639 tarihinde İslam orduları tarafından fethedilmiştir. Eğil
Beyliğini 1030-1085 yıllarında kuran Pir Mansur oğlu Pir Bedir’dir. Bizanslılar II. Kez 9081030, Büyük Selçuklular 1085-1093, Nisanoğulları 1157-1169, Timur 1394-1401,
Akkoyunlular 1401-1507, Safeviler 1507-1515, Osmanlılar 1515 fethetti (1). Vakidî’ye göre,
İslamın ilk döneminde Angil (Eğil) İyâz’ın görevlendirdiği Numan b. Ma’rife tarafından
fethedilmiştir.
Abbasiler döneminde Diyarbekir yöre halkı Ebu'l Abbas'ın halifeliğini kabul etmemiş,
ayaklanmıştır. Ancak bu ayaklanma Ebu’l Abbas’ın kardeşi Mansur tarafından bastırılmıştır.
Mansur Diyarbekir ve El-Cezire bölgeleri valiliği’ne getirilmiştir. 803'te Diyarbekir ve
civarında çıkarılan ayaklanma kanlı bir şekilde bastırılmış, bu tarihten sonra bölgeye Bizans
akınları yoğunlaşmaya başlamıştır. Bağdat yönetimi Diyarbekir ve yöredeki kalelerin
savunmalarını güçlendirmek amacıyla çok sayıda asker göndermiştir. Uzun süre devam eden
saldırılar sonucunda 908 yılında Eğil Kalesi, Cebâbira ve Yamâni Kaleleri ile birlikte
Bizanslıların eline geçmiştir. 1543 – 1604 yılları arasında yaşayan Bitlis Emiri Şeref Han’ın
1596 yılında bitirdiği Farsça yazılmış “Şerefname” adlı eseri, 1667 yılında Türkçeye, 1862
yılında Fransızcaya, 1958 yılında Arapçaya çevrilmiştir. Bu eserde verilen bilgilere göre, Eğil
Beyliğinin kurucusu Mırdasîlerden Seyyid Hüseyin el A’rac (topal) oğlu Pîr Mansur’dur.
Mırdasîler, Pîr Mansur zamanında Hakkari dolaylarında bulunuyorlardı. Pîr Mansur, sonradan
Eğil Kalesi yakınlarındaki Pîran (Şimdiki Dicle ilçe merkezi) köyüne gelip yerleşmişti.
111
Kocaalan’da Pir Mansur kabri
Pîr Mansur'dan sonra yerine Pîr Musa geçti. Mutasavvuf olan Pîr Musa, Pîran’da bir tekke
yaptırmıştı. Ünü Mırdasîler ve diğer aşiretler arasında yayıldı. Onun ölümünden sonra yerine
Pîr Bedir geçti. O dönemlerde dervişlik postu, saltanat tahtının ilk basamağı idi. Gittikçe
müridleri çoğalan, güçlenen Pîr Bedir, Mırdasî ve diğer aşiretlerin desteğiyle Eğil Kalesi’ni
ele geçirdi. Kaleyi kimden aldığı hakkında bilgi yoktur. Bunun 11. yüzyılın sonlarında,
Anadolu’daki siyasi otoritenin zayıfladığı sıralarda vuku bulduğu anlaşılmaktadır. Ancak Pîr
Bedir’in Eğil hâkimiyeti fazla uzun sürmemiş, bir süre sonra kale Selçuklular’ın hâkimiyetine
geçmiştir. Pîr Bedir, Selçuklular’ın elinden kurtulup da kaçmaya muvaffak olunca
Meyyafarikin’e gitmiştir. Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın komutanı Emir Artuk 1089 yılında
Meyyafarikin’i kuşatıp almış ve Meyyafarikin hâkimiyeti sırasında Pir Bedir şehit olmuştur.
Onun ölümüyle aileden kimse kalmamıştır. Fakat bir süre sonra karısının hamile olduğu
anlaşılmış ve doğacak çocuk beklenmeye başlanmıştır. Onun bir erkek çocuk dünyaya
getirmesi üzerine aşiret halkının Türkçe olarak “çok şükür Hüda’ya, istediğimizi bulduk”
112
demeleri üzerine çocuğa “Bulduk”, adı verilmiş, daha sonra Eğil hükümdarının adı ve lakabı
da “Buldukani” olmuştur. Ergenlik çağına gelince beylik makamına getirilen Emir Bulduk’un
11. yy sonları ile 12. yy. başlarında yaşamış olduğu tahmin edilmektedir. Mırdasî aşiretinin
başına, Emir Bulduk’tan sonra Emir İbrahim, Emir Muhammed geçmiştir. Emir
Muhammed’in ölümünden sonra ise aşiretin yaşadığı topraklar üç oğlu arasında
paylaşılmıştır. Bunlardan Emir İsa Eğil yönetimini ele almıştır. Emir Timurtaş’ın daha
babasının sağlığında Bağın kalesi ile Palu çevresine sahip olduğu görülmektedir. Emir
Hüseyin’de Berdenç Kalesi ile Çermik yöresinin beyi olmuştur. Emir İsa’dan sonra oğlu Şah
Muhammed Eğil hükümetinin başına geçmiştir.(2)
Bölgeye, Büyük Selçuklu Devleti, Nisanoğulları Beyliği, Akkoyunlular ve Sefeviler egemen
olmuşlardır. Bölge pek çok kavime yurtluk etmiştir. Eğil 1515 yılında da Osmanlıların
egemenliğine girmiştir.
Eğil İlçesinin Yerlileri Mirdasiler: Mırdasilerin toprakları Amid (Diyarbekir / Diyarbakır) il
sınırlarından başlayıp, batıya doğru Karacadağ’ın kuzey eteklerini izleyerek Adıyaman
Gerger’i de içine alarak batıda Fırat nehrine, Fırat nehri sınır teşkil edecek şekilde kuzeye
doğru çıkarak Pütürge’yi de içine alıp Elazığ, kuzeyde Munzur Dağları, Muş, Bingöl il
sınırları ile doğuya doğru Zirkilerin ve Süleymani aşiretinin toprağı olan Lice (Atak) ve
Silvan toprakları Mırdasilere sınır teşkil edecek şekilde yine Amid il sınırının
kuzeydoğusunda son bulurdu. Mırdasiler gelip bu topraklara yerleştikten sonra kendilerine
önce Piran (Dicle) ilçesini merkez seçtiler. Bu geniş topraklara yayılmış olan Mırdasilerin
bölgeye geliş tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte tarihi kaynaklar, dokuzuncu yüzyılın
sonu ile onuncu yüzyılın başlarından beri bölgenin tarihinde rol oynadıklarını belirtmektedir.
Mırdasiler bölgeye geldikleri tarihten beri etkinliklerini sürdürmektedirler. Bölgenin kültürel,
sosyal ve ekonomik kalkınmasına katkıda bulunmuş, yarattıkları kültürel değerler yer yer
harap da olsa günümüze kadar gelmiştir. Mırdasiler bölgede olduğu gibi Amid’in tarihine de
çeşitli dönemlerde damgalarını vurdular. (3)
Şerefname'nin yazarı Şerefhanê Bidlisî'ye göre; Mirdasiler, Halep civarında egemen bir
toplum-halk iken hâkimiyetlerini yitirince Eğil ve civarına gelip yerleşmiş ve Pîr Mansur'un
himayesiyle buraya hâkim olmuşlardır. Sonraları Pîr Bedir döneminde dini ve siyasi bir
topluluk olarak bölgeye hâkim oldular.(4)
113
H.Basri Konyar (5) bu hususta şunları yazar: ‘müverrihler kavlince Merdasi ailesinin kökü
peygamberimizin amcası hazreti Abbas'a dayanır.’
Bu hususta Nedim Konuksever'in verdiği secereden bir kaçını sunalım:
Peygamberimizin amcası Hz. Abbas soyunun Eğil ve civarında yaşadığını gösteren soy
ağacını Nedim Konuksever Bey ve oğlunun katkısıyla sunuyorum
114
8. yüzyıl sonunda Hz. Abbas soyundan Pir Mansur Dicle ilçesine gelir. Türbesi Dicle ilçesinin
4 km doğusunda Dere (kocaalan) köyündedir. Bugün Eğil’de olduğu gibi Dicle’de de
kendilerinin Abbasi olduğunu söyleyen yani Hz. Abbas soyundan gelen insanlar mevcuttur.
(6)
Çaldıran zaferinde büyük katkı gösteren Lala Kasım bey
Lala Kasım Bey ve Murat Bey kümbeti ve Şerbetin hanı görülmeye değer mekanlardır. Ancak
Şerbetin hanının kamulaştırılması, kafeterya, lokanta, tarihi eşya satımı gibi unsurlara hizmet
etmesi yararlı olacaktır.
Lala kasım bey ve Murat Bey kümbeti
Çaldıran’da Osmanlıların yanında savaşan Kürt ileri gelenleri bölgedeki etkinliklerini yeniden
tesis ettikten sonra Diyarbakır’ı Sefevilerin kuşatmasından kurtarmak için harekete geçtiler.
Bilhassa Atak kalesi ile Eğil ve yöresinin hâkimi Kasım Beg Diyarbakır’ın kurtarılmasında
çok büyük katkılar göstermişler. (Tacüt Tevarih c.4.s.250) (2)
Şerefname’de belirtildiği üzere, “Diyarbakır 1507 yılında Şah İsmail-i Safevî tarafından istila
edildiği zaman Eğil Beyi Şeyh Muhammed oğlu Kasım Bey kendisine bağlılığını sunmamış,
boyun eğmemiş, tersine son derece muhalefet etmiştir. Kasım Bey'in, cesarette, bilimde,
edebiyatta, güzel ahlakta, iyi karakterde tek olması ve çok iyi bir yönetici olması nedeniyle
Akkoyunlular kendisini komutan ve çocuklarından birine mürebbi olarak tayin etmişlerdi.
Bundan dolayı kendisine Lala Kasım denmiştir. Safevilere karşı muhalefeti nedeniyle
Diyarbakır Valisi Ustaclu Muhammed Han büyük bir orduyla üzerine yürümüş ve Eğil
115
Kalesi’ni kendisinden alarak, Şii Mansur Bey’e vermiştir. Yedi yıl süren bu yönetimden sonra
Eğil Kalesi Çaldıran Savaşı’ndan sonra Yavuz Sultan Selim’in yardımı ve desteğiyle Lala
Kasım tarafından geri alınmıştır.” Lala Kasım Bey tarafından, Diyarbakır’da Lala Bey Camii
ve yakınlarından biri için Lala Bey Türbesi yaptırılmıştır. 1518 tarihinde yapılan ilk tapu
tahririne göre, Eğil Beyi Kasım Bey’in Harput’un Ebutahir nahiyesi gelirlerinden 127145
akçelik hası vardı. Eğil sancak beyi hasları toplam sancak hasılatının % 8,2’sini
oluşturmaktaydı.
Eğil Beyi Lala Kasım Bey 1535’de öldü ve Kasım Beyin çocuğu yoktu. Vasiyetine uyularak
Eğil beyliğinin yönetimi Kanuni Sultan Süleyman Divanı’nca kardeşinin oğlu Murad Bey’e
verildi. “Murad Bey, 1561 yılında amcası Kasım Bey’in mezarının yakınında büyük bir
imaret kurdu; onun yanında da bir han ve bir konak yaptırdı. Orada giden gelenlere her gün
yemek verirdi. Bu hayır imareti, Han-ı Şerbetin olarak bilinmektedir.(Tekyeli. Eğil Tarihi.)
(2)
Murad Bey’in birkaç yıllık yönetiminden sonra oğulları Ali Han ve Kasım Bey peş peşe Eğil
hükümdarlığı yaptılar. Ancak genç yaşta öldüler. Kasım Bey iki çocuk bıraktı: Cafer Bey ve
Gazanfer Bey. 1572 yılında Cafer Bey, II. Selim’in çıkardığı ferman gereğince, küçük yaşta
Eğil hükümdarlığı görevine getirildi. (7)
KAYNAKLAR
1- http://www.main-board.com/
2- Baykal. K.Diyarbakır hakkında yapılan etüdler.Karacadağ dergisi.20 Haziran 1939.cilt
ıı,sayfa 17
3-Aydın NDiyarbekir ve Mırdasiler Tarihi Avesta Basın Yayın.2012
4- Mirdasiler Üzerine Söyleşi Röportaj 26 Mayıs 2009 Haber Diyarbakır
5- Konyar. B.Diyarbekir Yıllığı.1936
6- Aydın N:Diyarbakır-Eğil hükümdarları tarihi.s.36-39
7- tekyeli) ttp://tekyeli.googlepages.com
116
6.BÖLÜM
Eğil’de
türbeler,camiler,medreseler
117
Türbeler,Camiler,Medresele
Türbeler
Lala Kasım bey
Çaldıran’da Osmanlıların yanında savaşan Kürt ileri gelenleri bölgedeki etkinliklerini yeniden
tesis ettikten sonra Diyarbakırı Sefevilerin kuşatmasından kurtarmak için harekete
geçtiler.Bilhassa Atak kalesi ile Eğil ve yöresinin hakimi Kasım Beg Diyarbakırın
kurtarılmasında çok büyük yararlıklar göstediler.(Tacüt Tevarih c.4.s.250)(1)
118
Kasım Bey Kümbeti
Şerbetin köyünün yüz metre doğusunda ufak bir tepenin üstünde büyük ölçüde harap olmuş
iki kümbet mevcuttur. Köy halkı ikisine de “Kasım Bey Kümbeti” demektedir. Adı geçen
kümbetlerden birinin, Eğil beylerinden Kasım bin Şah Mehmet Bey’e ait olduğu kesin ise de
diğerinin sahibi belli değildir. Basri Konyar’ın Eğil Eski Belediye Başkanı Zülküf
Karakoç’tan aktardığına göre, altı köşeli kümbet Kasım Bey’e, sekizgen olan diğer kümbet
de, Kasım Bey’in yeğeni Murat Bey bin İsa Bey’e aittir.
Kasım Bey’e ait kümbetin, altıgen yapısının dıştaki kesme taş kaplamalarının bir kısmıözellikle kubbeyi örten ehramı külah üzerindekiler sökülmüş ve köy okulunun inşaatında
kullanılmıştır. Baldakan tarzından inşa edilmiş kümbetin ayakları arasındaki kırık kemerler ve
iç duvarların kaplamaları henüz sağlamdır. Altıgen gövdenin yerden 0,75 m yüksekliğe kadar
olan kısmı koyu gri renkli bazalt taşları ile üst kısmı da bazalt ve bej renkli kesme taşlarla
almaşık duvar düzeninde inşa edilmiştir.
Ehramı külah ile gövdenin birleştiği hizada saçaktan arta kalan oyuk silmenin izleri
görülmektedir.
Bugün kümbetin içinde mezar izine rastlanmamaktadır. Balda kan tipi kümbetlere 15. Yüzyıl
ve sonralarında rastlanmaktadır. Kasım Bey kümbetinin de Miladi 16. Yüzyıla tarihlemek
mümkündür.
Diğer sekizgen olan kümbet ise, Kasım Bey’in yeğeni Murat Bey bin İsa’ya ait olduğu
düşünülmektedir.
Bu kümbet, Kasım Bey kümbetinin 4.5 metre kuzeyinde, o da çok harap bir durumdadır.
Dıştaki kesme taşların tamamı, iç duvarlarda ise zeminden 2 metre yüksekliğe kadar olanlar
sökülmüş ve diğer kümbetten sökülenlerle birlikte köy okulunun inşaatında kullanılmıştır.
Kümbetin oturmalığı dolayısıyla mumyalığı yoktur. Temelden itibaren sekizgen prizma
şeklinde yükselen gövde, sekiz yüzlü ehramı bir külahla son bulmaktadır. Yapının içi de dışı
gibi sekizgen planlıdır.
Dışta, yapının temelinde, koyu gri renkli bazalttan, henüz sökülmemiş bir sıra taş görülüyor.
Kasım Bey Kümbeti’ni yakından hatırlatan bu durum, bu kümbette de dış duvarların almaşık
düzende inşa edilmiş olabileceğini hatıra getirmektedir.
Kümbetin herhangi bir yerinde taşçı markası, süsleme ve kitabe izine rastlanmamaktadır.
Mevcut kitabe ve süslemeler, muhtemelen sökülen kesme taşlarla birlikte yok olmuştur.
Kümbeti Miladi 16. Yüzyılın sonuna tarihlemek mümkündür.)2)
119
Kasım bey kümbeti planı(R.H.Ünal’dan)
(3)
120
Lala Kasım bey kümbeti
CAFER BEY TÜRBESİ
BULUNDUĞU YER : Eğil’in Şerbetin Köyü’nde bulunmaktadır.
Şerbetin Köyü’ndeki Kasım Bey Kümbeti’nin 3-4m. kadar kuzeyinde yer
alan yapı üzerinde, herhangi bir inşâ ve onarım kitabesi bulunmamaktadır. Bu
nedenle yapının kesin olarak ne zaman ve kim tarafından inşâ edildiği
bilinmemektedir.
Çokgen gövdeli ve piramidal külahlı kümbetlerin erken devir Osmanlı
Mimarisi’nden başlayarak geç dönemlere kadar uygulandığı düşünülürse, yapının bir
Osmanlı eseri olduğu hemen hemen kesindir. Ancak yapının kim tarafından hangi
tarihte yapıldığı ile ilgili bilgiler kesin olmamakla birlikte, ilk defa Konyar tarafından
verilmiştir. Konyar , yapının Cafer Paşa’ya ait olduğunun rivayet edildiğini
söylemişse de söz konusu rivayetin kaynağı hakkında herhangi bir bilgi
vermemiştir.
Konyar’ın vermiş olduğu bilgilerden hareket eden Ünal, bölgenin
muhafazakar tutumunu da göz önünde bulundurarak, yapının XVI. yüzyılda inşâ
edilmiş olabileceğini söylemiştir.
Eğil beylerinden Zülküf Bey’in oğlu Fevzi Karakoç’taki soy kütüğünü
inceleyen Beysanoğlu; kümbetin İsa oğlu Murat Bey’in torunu Cafer Bey’e ait
olduğunu, bunun da söz konusu soy kütüğünde kayıtlı olduğunu belirtmiştir.
Bütün bu bilgiler yapının 1585-87 yılları arasında Diyarbakır’da valilik
yapmış olan Cafer Paşa adına XVI. yüzyıl sonlarında inşâ edilmiş bir Osmanlı yapısı
121
olduğunu akla getirse de, Şerefname’deki bilgiler yapının Eğil beylerinden Kasım
Bey’in oğlu Cafer Bey’e ait olduğunu ortaya koymaktadır.
KİTABELERİ
Yapı üzerinde herhangi bir inşâ veya onarım kitabesi bulunmamaktadır.
Bugün harap bir vaziyette bulunan yapının kitabesinin tahrip edilmiş olabileceği
düşünülse de, Konyar’ın vermiş olduğu bilgilerden , yapıda önceden de bir kitabenin
bulunmadığı anlaşılmaktadır.
YAPININ İNCELENMESİ
Genel
Şerbetin Köyü’nün güney-doğusundaki bir tümsek üzerinde bulunan yapı,
sekizgen tarzda inşâ edilmiş bir plan şemasına sahiptir. Temelde her kenarı 2.88m.
ölçülerinde olan yapının gövdesi yaklaşık 0.10 m. kadar içe doğru daralarak
yükselmektedir.
Yapı içten yarım daire profilli bir kubbe, dıştan piramidal tarzda inşâ
edilmiş bir külah ile örtülüdür. Beş cephesi baldaken tarzda inşâ edilmiş olan yapının
kıble duvarı ve bunun iki yanındaki cepheleri ise sağır bir duvar şeklinde inşâ
edilmiştir . İçten ve dıştan kesme taş malzeme ile inşâ edildiği anlaşılan
yapının kaplamaları tamamen sökülmüştür
Dış Cepheler
Dıştan sekizgen bir plan şemasına sahip olan Cafer Bey Kümbeti’nin her
cephesi 2.88m. ölçülerinde olup, üzeri piramidal tarzda sekizgen bir külah ile
örtülmüştür.
Üst örtüsü de dahil tüm kesme taş kaplamaları sökülmüş olan yapının giriş
kapısı kuzey cephede bulunmaktadır Gövdenin doğu ve batı
cephelerindeki açıklıklara oranla daha geniş tutulduğu gözlenen ve bu nedenle de
yapının girişi olarak kabul edilen kapının, orijinalde hangi ölçülerde inşâ edildiği tam
olarak belirlenememiştir.
Kuzey-doğu cephesi kör bir duvar şeklinde inşâ edilmiş olan yapının doğu
cephesinde bir pencere açıklığına yer verilmiştir . Zamanla tahrip edildiği
için orijinal yapısı bozulmuş olan bu pencere açıklığının gerçek ölçüleri
saptanamamıştır.
Güney-doğu, güney ve güney-batı cepheleri kör bir duvar
şeklinde inşâ edilmiş olan yapının bu bölümlerindeki duvar kaplamaları da tamamen
sökülmüştür. Söz konusu cephelerdeki başka bir unsur da, yapıyı temel seviyesinde
122
çevreleyen bazalt taş sırasıdır. Yaklaşık 10 cm. gövdenin dışından yapıyı çevreleyen
bu taş sırası, kümbetin oturtmamalık bölümünü oluşturmaktadır. Batı cephesinde bir
pencere açıklığına yer verilmiş olan yapının kuzey-batı cephesi de kör bir
duvar şeklinde inşâ edilmiştir.
Yöre halkı tarafından almaşık duvar tekniği ile inşâ edildiği söylenen yapıyı
inceleyen Tuncer, harç izlerinden hareketle yapının beyaz taştan inşâ edildiğini
belirtmiştir.Gövdenin bitiminden sonra içbükey şekilde düzenlenmiş taşkın bir
silme gelmektedir ki, söz konusu silmenin bugün ancak profili seçilebilmektedir.
Yapıyı çepeçevre saran bu silme muhtemelen siyah bazalt taşından inşa edilmiştir.
İçbükey şekilde düzenlenmiş olan silmeye oturan sekiz kenarlı külahın tüm
kaplamaları sökülmüş olup, söz konusu kaplamaların da siyah bazalt taşından olduğu
kuvvetli bir ihtimaldir.
İç Mekan
Yapının iç kısmına kuzey cephede açılmış olan bir kapı açıklığı ile
girilmektedir. Dıştaki gibi, içten de sekizgen bir plan şemasına sahip olan yapının
duvar kaplamaları tamamen dökülmüştür
İç kısmındaki mezar yapısından hiç bir iz kalmamış olan yapının güney
duvarında bir mihrap nişi bulunmaktadır Kesme taş kaplamaları sökülmüş
olduğundan tam olarak ne tür bir mimari yapıya sahip olduğu anlaşılmayan mihrabın,
yarım daire profilli ve fazlaca derin olmayan bir niş içerisine yerleştirildiği hâlâ
seçilebilmektedir .
Doğu ve batı cephelerinde birer pencere açıklığı bulunan yapının her
cephesine yuvarlak kemerli sağır birer niş yerleştirilmiştir. Söz konusu kemerler
arasında bulunan pandantifler aracılığı ile de kubbeye geçiş sağlanmıştır. Beyaz
kesme taş malzeme ile kaplı olan kubbenin kaplamaları hâlâ sağlamdır
Örtü Sistemi
Cafer Bey Kümbeti içten yarım daire profilli bir kubbe , dıştan piramidal
tarzda inşâ edilmiş sekizgen bir külah ile örtülmüştür Geçişleri pandantiflerle sağlanmış olan
külahın dış kaplamaları tamamen , içkaplamaları ise sadece kilit taşı civarında dökülmüştür
123
Cafer bey kümbeti planı(R.H.Ünal’dan)
(3)
124
Cafer bey kümbeti planı(R.H.Ünal’dan)
Ziyaret Ali Kümbeti
Eğil Kalesi’nin karşısında ve Ali Tepesi’nin yamacında, Eğil beylerinden Gazanfer Bey’in
mezarı vardır.
Bunun az ilerisinde altı kenarlı dört kapılı bir türbe vardır. Türbenin, Ali adlı bir şahsa ait
olduğusöylenir. Kapıların ikisi, kemerleriyle birlikte sağlamdır. Birisinin de yalnız kemersiz
kısmı kalmıştır.
Türbe, Nebi Harun Tepesi’ne açılan karayolu yapımı esnasında ne yazık ki yıkılmıştır.(2)
125
Zat ı Ali Kümbeti planı
(3)
126
Zatı Ali Kümbetinin Genel Görünüşü 1975 (R. H.
Ünal'dan)
Nisanoğlu Türbesi
Eğil’in güneyinde Nebi Allak Deresi olarak bilinen derenin kenarındadır. Etrafında Eğil dere
mahallesinin eskiden beri kullandığı mezarlık vardır. Türbenin (Künbetin) duvarları kısmen
ayaktadır.
Eski Diyarbakır Valilerinden Basri Konyar, Diyarbakır Yıllığı adlı eserinde türbenin, Nisan
oğullarındanİzdüddevle Nasr veya Esüdüddin’e ait olma ihtimali olduğunu söylemektedir.
İçindeki mezar taşları yok olmuştur. Kitabesi okunmayacak durumdadır. Halk arasında
türbenin kime ait olduğu bilinmediğinden Basri Konyar türbenin Nisan oğullarından birine ait
olduğunu söylemektedir.
Eğil Kalesi’nin güneydoğusunda kalenin en dıştaki suru üzerinde bir yamaçta inşa edilen bir
camidir.
Halk arasında “Camîy Taciya (Taciyan Camii)” olarak bilinmektedir. Gerek üzerinde yer
aldığı arazinin elverişsiz durumu, gerekse yakın zamanlarda taşların sökülerek başka
yapılarda kullanılması nedeniyle cami büyük ölçüde harap olmuştur. Bugün kuzey ve güney
127
cephelerinden birer parça duvar ayaktadır. Doğu ve batı kesimleri tamamen yıkılmıştır.
Yağmur sularının sürüklediği toprak ve yıkılan
duvarların molozları ile caminin kuzeyindeki toprak seviyesi yükselmiş durumdadır. Kuzey
cephesi, yaklaşık 3 m yüksekliğe kadar kesme taşlarla kaplanmıştır. Duvarların üst kesimi
moloz taşlarla örülmüştür. Güney cephesinin tamamı kırma taştandır. Mihrap nişi çıkıntısı ve
pencere süğeleri kesme taştandır.
Doğu-batı yönünden uzanan dikdörtgen yapının kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde,
duvarların kuzeye doğru devam ettikleri görülmektedir. Kuzeybatı köşesinde halen
görülebilen ek yeri, bu duvarların sonradan yapıya eklendiklerini kanıtlamaktadır. Ana
yapının kuzeyinde bir başka kapalı mekân düşünülemeyeceğine göre, bu duvarlar ancak
avluyu çevirmek üzere inşa edilmiş ihata duvarlarının kalıntıları olabilirler.
Kuzeye açılan taç kapı tamamen harap olmuştur. Temele yakın kesimde halen görülebilen
birkaç söğe taşı, taç kapının sade profile sahip olduğunu göstermektedir. Taç kapının iki
yanındaki iki avlu mihrabından batıdaki nispeten sağlamdır. Doğudakinin yerinde ise bugün
sadece bir gedik görülmektedir.
Harem kısmının örtüsü tamamen çökmüş olmakla birlikte, kalan izlerden örtü düzeni tahmin
edilebilmektedir. Mihrabın tam karşısında yer alan taç kapı, mihrap önündeki yarım küre
şekilli kubbenin altına açılmaktadır. Kubbe giriş kapısının ve mihrabın iki yanında yer alan,
dikdörtgen profilli çıkıntılar arasına inşa edilmiş kemerler üzerine oturmaktadır. Mihrap
önündeki mekanın kare profilinden kubbe yuvarlağına geçiş, mukarnaslı tromplar aracılığı ile
sağlanmıştır. Trompların kemerleri tuğla ile örülmüştür. Mukarnas tromp dolguları taştandır.
Trompların üzerine bir sıra kesme taş dizilmiş ve tuğla kubbeye geçilmiştir.
Kubbeli mekan, doğu ve batıda, tonozlarla örtülü iki dikdörtgen mekanla birleşmektedir. Bu
tonozların her biri birer takviye edilmiştir. Cami, dördü alt hizada ve geniş, biri de mihrap
nişinin üst kısmında ve nispeten dar beş pencereden ışık almaktadır. Alt sırada sağlamca
kalmış tek pencere olan mihrabın batısındaki pencere, içten, kırık kemerli bir kavsara ile
örtülüdür. Açıklık dıştan bir atkı taşı ile örtülmüştür. Diğer üç pencerenin de aynı tertipte
olduğu tahmin edilmektedir.
Yapıdan bulunan kitabe parçaları harap ve okunmamaktadır. Benzer yapıların Artukoğulları
tarafından yapıldığından hareketle caminin bir Artukoğlu eseri olduğu söylenmekte ise de
caminin Eğil beylerinden Pir Bedir tarafından Miladi 1040 yıllarında inşa edildiği daha
kuvvetli ihtimaldir.(2)
128
Nisanoğlu türbe resmi
129
130
Nisanoğlu Türbesi
EĞİL’DEKİ CAMİLER
TACİYAN (HACİYAN, ULU, ESKİ) CAMİİ
BULUNDUĞU YER : Eğil Kalesi’nin güney eteklerinde yer alır.
TARİHÇESİ
Kale’nin güney eteklerindeki surlara bitişik olarak inşâ edilmiş olan Taciyan
Camii birçok kaynakta farklı isimlerle anılmaktadır. “Eski Cami”,
“Taciyan Camii”, “Haciyan Camii” veya “Ulu Camii” gibi isimlerle adlandırılan
yapının, ilçedeki Ulu Camii’nden farklı bir yapı olduğu düşünülmektedir.
Caminin inşâ tarihini kesin olarak belirleyen herhangi bir belge
bulunmamaktadır. Artuklular’ın Çermik ve Eğil bölgelerinde XII. yüzyılda yaşamış
olduklarını göz önünde bulunduran Konyar yapıyı XII. yüzyıla tarihlereken, Ara
Altun eserin inşâ tekniği ve plan şemasından hareketle yapıyı XII. yüzyılın sonu ile
131
XIII. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlemiştir. Yapıyı bir Artuklu eseri olarak
tanımlayan Adil Tekin ise yapı hakkında başka da bir bilgi vermemiştir.
Taciyan Camii ile ilgili birtakım incelemelerde bulunmuş olan Ünal; gerek
plan şemasından gerekse de o dönemde bulduğu kitabe parçalarından hareketle,
yapıyı XII. yüzyılın ikinci yarısına tarihlemiştir.
Bütün bu bilgiler ışığında Taciyan Camii’nin XII. yüzyılda yapılmış bir
Artuklu yapısı olduğu kuvvetli bir ihtimal olarak görülmektedir.
Çeşitli dönemlerde birçok kez tamir edilen yapı, meskun mahal alanı
dışında kalınca 1950 yılından sonra kaderine terk edilmiştir. Günümüzde sadece
kuzey ve güney duvarlarının kısmen ayakta olduğu yapı son derece harap bir
vaziyettedir.
KİTABELERİ
Taciyan Camii üzerinde günümüze kadar gelebilmiş herhangi bir kitabe
kalıntısına rastlanmamıştır. Ancak Metin Sözen ve Oktay Aslanapa’nın 1960-61
yılları arasında yapmış oldukları çalışmalar sırasında çekilmiş olan fotoğraflardan,
yapıda var olduğu saptanan kitabelerden biri açık bir şekilde görülmektedir.
Caminin kubbe kasnağını boydan boya dolanan bu kitabe, iki şerit halinde
çiçekli kûfi hatlıdır. Ancak yazıları seçilemeyecek kadar aşınmış olan bu kitabe
okunamamış ve kalıntıları da bugünkü yıkıntılar arasına karışmıştır.
Yapıdan kalan kalıntılar arasında bulunan ve Konyar tarafından yapının
batıya açılan kapısı üzerindeki kitabe olarak ifade edilen ikinci kitabeden de
günümüze eski bir fotoğrafından başka herhangi bir şey ulaşmamıştır.
Günümüzde harap olan bu kitabe de okunamamıştır.
Ancak çiçekli kûfi parçalarının Diyarbakır surlarındaki bir kitabe ile
karşılaştırılması, kitabeyi XII. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlemeye imkan vermiştir.
132
Taciyan camii kubbe kasnağındaki kitabe
133
YAPININ İNCELENMESİ
Genel
Taciyan Camii, Eğil ilçesinin doğusundaki Asur Kalesi’nin güney
eteklerinde bulunmaktadır.
Şehir surlarına bitişik olarak inşâ edilmiş olan yapı, doğu-batı doğrultusunda
uzanan dikdörtgen bir plana sahip olup, dıştan 8.00 X 30.00 m.
ölçülerindedir.
Mihraba paralel tek bir sahından oluşmakta olan yapının mihrap önünün
kubbe ile, yan bölümlerinin ise tonoz ile örtülü olduğu anlaşılmıştır.
Bugün sadece kuzey ve güney duvarlarının ayakta kalabildiği yapının
köşelerinde, pencere kenarlarında, mihrap duvarında, kemerlerde ve kubbe kasnağı
çevresinde kesme taş malzemenin kullanıldığı göze çarparken; tromplar bölgesi ile
kubbede tuğla; diğer kısımlarda ise kırma taş malzemenin kullanıldığı ise eski
fotoğraflarından anlaşılmaktadır . Yapının kuzey-doğu ve kuzey-batı
köşelerinde, kuzeye doğru devam eden kalıntının ise avluyu çevreleyen duvar
kalıntıları olduğu düşünülmektedir.
Dış Cepheler
Taciyan Camii’nin kuzey cephesi, bugün kısmen de olsa ayaktadır .
Yağmur sularının sürüklediği toprak ve yıkılmış olan duvarların molozları ile
pencere seviyesine kadar toprak dolmuş olan bu cephe, aynı zamanda yapının giriş
cephesini oluşturmaktadır.
Kuzey cephenin ortasında bir giriş açıklığı , bu açıklığın iki yanında iki
küçük mihrap nişi ile bu nişlerin yan taraflarına açılmış olan birer pencere açıklığı
bulunmaktadır.
Dışarıdan ve içeriden bir hayli tahrip edilmiş olan kapının orijinalde geniş
ve yüksek bir açıklık olduğu bugün bile rahatlıkla anlaşılmaktadır
Giriş kapısının her iki yanındaki sütunçeler, içbükey şeklindeki kavisli
başlıkları ile kapıya ayrı bir estetik görünüm katmaktadırlar
Kapının sağ ve solunda bulunan küçük mihrap nişlerinden doğudaki tahrip
edilmiş, batıdaki ise sağlamdır Üstten üç dilimli bir kemer ile son bulan
nişin dış kaplaması söküldüğü için, ne tür bir süslemeye sahip olduğu
134
bilinmemektedir. Ancak niş kemerinin uç kısmında bulunan “٨” biçimindeki
geometrik şekiller, yapının basit de olsa birtakım süslemelere sahip olduğunu
göstermektedir.
Daha önceki fotoğraflardan hareketle var olduğu saptanan kuzey cephedeki
pencereler ise günümüze ulaşamamıştır. İçeriden ve dışarıdan düz atkılı kare
biçimindeki bu pencereler güneydekilerden biraz daha küçük tutulmuş olup, kesme
taş malzeme ile örülmüşlerdir.
Taciyan Camii’nin bugün hâlâ ayakta olan bir başka cephesi de Kale’nin
surları üzerine inşâ edilmiş olan güney cephedir Cephe duvarının tamamı
kırma taştan inşâ edilmiştir. Bu cephede yer alan ve dışarıya dikdörtgen bir biçimde
taşmış olan mihrap çıkıntısı ve pencere söveleri ise kesme taştan inşâ edilmişlerdir.
Dışarıya dikdörtgen şekilde çıkıntı yapmış olan mihrap çıkıntısı
üst kısımdan taş bir hatılla son bulurken, alt kısımdan sur duvarı hizasına kadar
devam etmektedir. Mihrabın üst kısmında ise dışarıdan düz atkılı, içeriden ise sivri
kemerli dikdörtgen biçiminde küçük bir pencere açıklığı bulunmaktadır
Mihrap çıkıntısının batısında ve doğusunda da ikişerden 4 adet pencere
açıklığı ile bunlar arasına yerleştirilmiş olan birer adet mazgal pencere açıklıkları
bulunmaktadır. Doğu kısımdakiler, mimari kimlikleri tanımlayamayacak kadar harap
ise de, batı tarafa düşen diğer iki pencere açıklığı ise hâlâ sağlam bir vaziyettedir.
Dıştan düz atkılı kare biçimindeki bu pencereler, içten sivri taş kemerler
biçimindedirler . Kemerleri ve söveleri düzgün kesme taştan inşâ edilmiş
olan bu açıklıklar, kubbeli orta bölümün sağ ve solundaki kubbeli bölümleri
aydınlatmaktaydılar. Söz konusu pencerelerin yüksekliklerinin tonoz başlangıcına
kadar devam ettiği göz önünde bulundurulursa, buralardan gelen ışığın içeride son
derece ferahlatıcı bir hava oluşturduğu düşünülebilir.
Güney cephedeki başka bir unsur da pencerelerin üst hizasından başlayan ve
yapıyı baştan başa dolaşan taş hatıl sırası ile bunun üzerindeki tonoz başlangıcı
kısmıdır.
Yapının doğu ve batı cepheleri günümüze ulaşamamıştır. Bu cephelerin
mevcut durumu, eski mimarileri hakkında herhangi bir tanımlamaya imkan
vermemektedir. Yine de kuzey-batı ve kuzey-doğu köşelerden kuzeye doğru devam
eden duvar kalıntılarından bu cephelerin, kuzeydeki avlu duvarıyla bitişik olduğu
düşüncesini akla getirmektedir.
135
Örtü Sistemi
Mevcut yapısı itibariyle sadece güney ve kuzey duvarlarının bir bölümünün
ayakta kalabildiği yapının üst örtüsü tamamen yıkılmış durumdadır
Eski fotoğraflarından orta bölümünün bir kubbe ile örtülü olduğu anlaşılan
yapının yan kısımlarının, nasıl bir örtü sistemine sahip olduğu ise tam olarak
bilinmemektedir. Ancak kalan kalıntılardan bu bölümlerin beşik tonozlu bir örtü
sistemin sahip olduğu tahmin edilmektedir. Doğu-batı doğrultusunda uzanan bu
tonozlar muhtemelen tıpkı kubbede olduğu gibi, tuğla malzeme ile örtülüydü.
Yine eski fotoğraflarından anlaşıldığı kadarı ile tam daire biçiminde
olmayan orta bölümdeki kubbe tuğla malzemeden örülmüştür. Söz konusu kubbe
köşelerden mukarnas dolgulu ve basit tuğla kemerli bir tromp sistemine, diğer
kısımlardan ise dört yanı çevreleyen takviye kemerlerine oturtulmuştur
Yapıda, güney ve kuzeydeki kemerler düzgün kesme taştan oluşturulmuş bir duvar
dolgusuna sahipken, doğu ve batıdaki kemerler ise mimari açıdan biraz farklılık
göstermiştir Bu kısımdaki takviye kemerleri üst üste yerleştirilmiş ve araları
moloz taş ile doldurulmuş farklı bir mimari özelliğe sahiptir.
Son Cemaat Yeri
Taciyan Camii’nin kuzey bölümünde herhangi bir son cemaat yeri
bulunmamaktadır. Kuzey duvarındaki mevcut kalıntılarından yapının bir son cemaat
yerine sahip olup olmadığı tam olarak saptanamamışsa da, girişin sağ ve solunda
bulunan iki adet mihrap nişi, yapının bu cephesinde bir son cemaat yerinin olduğu
ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
İç Mekân
Taciyan Camii’nin harim bölümüne kuzey cephenin orta kısmında açılmış
olan giriş kapısından girilmektedir. Dikdörtgen planlı bu bölüm tek bir sahından
oluşmaktadır. Eski fotoğraflarından tam daire biçiminde olmayan bir mihrap önü
kubbesine sahip olduğu anlaşılan bu bölümün kubbesi günümüze ulaşmamıştır.
Ancak köşelerden mukarnas dolgulu ve basit tuğla kemerli bir tromp sistemine
oturan kubbe, diğer kısımlardan ise dört yanı çevreleyen takviye kemerlerine
oturmaktaydı ki, söz konusu geçiş öğeleri ve kemerler hala varlığını korumaktadır.
Kubbeyi taşıyan bu dört kemerden kıble tarafındakinin alt kısmında sivri
kemerli, yarım daire biçimli bir mihrap nişi; üst kısmında ise dikdörtgen bir pencere
açıklığı görülmektedir
136
Yapının kuzey bölümde kıble tarafındaki sistem aynen tekrarlanmıştır.
Ancak yapının doğu ve batı bölümlerinde ise durum biraz daha farklıdır.
Günümüze ulaşmamış olan bu kısımlardaki takviye kemerlerinin üst üste
yerleştirilmiş ve aralarının moloz taş ile doldurulmuş olduğu eski fotoğraflardan
anlaşılmaktadır.
Harim kısmı tamamen moloz taş ve toprak yığını ile dolmuş olan yapının iç
mekanı yer yer kesme taş, yer yer de kırma taş malzeme ile örülmüştür.
Taç kapı, pencere söveleri, takviye kemerleri ve güney duvarının kubbeli mekânı
içinde kalan bölümü kesme taştandır. Ayrıca kubbenin ve tonozların başladığı
hizaya birer sıra kesme taş dizilmiştir. Duvarların geri kalan kısımları ise tamamen
kırma taştan inşâ edilmiştir.
Mihrap
Taciyan Camii mihrabı kıble duvarının tam ortasında, giriş ekseninde yer
almaktadır. Yarım daire biçimindeki mihrap nişi kesme taşlardan örülü sivri bir
kemerle çevrelenmiş olup, çeyrek küre şekilli bir de kavsaraya sahiptir
Bugün kavsara seviyesine kadar moloz bir taş yığını ile dolu olan mihrap
nişinin mimari açıdan tam olarak hangi özellikler taşıdığı anlaşılmamaktadır.
Minber
Caminin minberi günümüze ulaşmamıştır.
Minare
Taciyan Camii’nin yıkıntıları arasında herhangi bir minare kalıntısına
rastlanmamıştır.
137
Eğil Taciyan camii(H.R.Ünal işlenerek)
138
Taciyan camii genel görünümü
139
140
141
142
143
144
145
146
147
ŞERBETİN CAMİİ
BULUNDUĞU YER : Eğil’in Şerbetin Köyü’nde bulunmaktadır.
Şerbetin Camii üzerinde yapının inşâ tarihini verecek herhangi bir
kitabe bulunmamaktadır. Ne zaman ve kim tarafından yapılmış olduğu bilinmeyen
cami hakkındaki ilk yazılı bilgiler, Evliya Çelebi’nin “Seyahatnâme”sinde yer
almaktadır
1935 yılında bölgede bir dizi çalışmalarda bulunmuş olan Konyar; camiden
bir enkaz yığını olarak bahsetmiş, minaresinin de bir duvardan ibaret olduğunu
söylemiştir.
Enine dikdörtgen plan şemasıyla bugün Şerbetin Köyü’nde hizmet vermekte
olan yapının, Evliya Çelebi ve Konyar’ın bahsettiği yapı olup olmadığı kesin
değildir. Ancak gerek yapı üzerinde yapılmış olan araştırmalar, gerekse de Eğilli
Ekrem Karakoç’tan alınmış olan bilgiler, sözü edilen yapının bu yapı olduğu
ihtimalini kuvvetlendirmiştir. Karakoç’a göre yapı 1945-47 yılları arsında köylüler
tarafından kazılarak ortaya çıkartılmıştır.1950 yıllarında üst bölümü düz bir damla
örtülmüştür. Uzun süre bu haliyle köylülere hizmet veren yapı, son olarak 1965
yılında köylüler tarafından yeniden onarılarak bugünkü halini almıştır.
Gerçekten de yapı üzerinde yapılan araştırmalar sözü edilenleri doğrular
niteliktedir. Özellikle pencere ve kapı kemerleri, avlu zemininde bulunan blok
taşların durumu ve yapının enine dikdörtgen plan şeması, caminin eski bir yapının
devamı olduğunu kanıtlar gibidir.
Sonuç olarak, ilk inşâ tarihi belli olmayan yapının muhtemelen Şerbetin
Köyü’nde bulunan diğer yapılar ile birlikte XVI. yüzyılın ikinci yarısında inşâ
edildiği söylenebilir.
KİTABELERİ
Şerbetin Camii üzerinde herhangi bir onarım veya inşâ kitabesi
bulunmamaktadır.
YAPININ İNCELENMESİ
Genel
Cami, Şerbetin Köyü’nde bulunan Osmanlı Hanı’nın yaklaşık 100 m. kuzeybatısında
yer almaktadır.
Enine dikdörtgen bir plan şemasına sahip olan yapı , yaklaşık 8.30 x 17.50 m.
ölçülerindedir . Üzeri düz beton bir örtü ile kapatılmış olan yapının orijinalde
ne tür bir örtü sistemine sahip olduğu bilinmemektedir.
148
Tamamen kesme taştan inşâ edilmiş olan yapı zamanla harap olunca, kırma
taş malzeme ile tekrar inşa edilmiş ve üzeri de düz beton bir örtü ile kapatılmıştır.
Beden duvarları dış cephelerden bir sıra briket malzeme ile desteklenmiş olan
yapının güney bölümüne de üç gözlü bir son cemaat yeri eklenmiştir.
Biri kuzey-doğu, diğeri kuzey-batıda olmak üzere iki giriş kapsı bulunan
yapının iç mekanı son derece sade tutulmuştur. Enine dikdörtgen planlı yapının iç
mekanı; ikisi güney duvarında, ikisi kuzey duvarında bulunan dört adet pencere
açıklığı ile aydınlatılmıştır.
Dış Cepheler
Caminin giriş cephesi konumundaki kuzey cephede yapıya sonradan eklenmiş
bir son cemaat yeri bulunmaktadır. . Hiçbir mimari değeri olmayan son
cemaat yerinin kıble duvarı konumundaki kuzey cephe ortadaki mihrabiyesi,
mihrabiyenin iki yanındaki pencere açılıkları ve köşelerdeki kapıları ile yapının en
hareketli bölümünü oluşturmaktadır
Yarım yuvarlak mihrabiye nişinin hiçbir mimari özelliği yoktur. Üstten basık
bir kemerle son bulmuş olan niş ayrıca sivri kemerli ve fazlaca derin olamayan ikinci
bir niş içerisine alınmıştır . Mihrap nişinin sağ ve solundaki dikdörtgen
biçimli pencere açıklıkları demir şebekelerle kapatılmıştır. Dış taraftan düz atkı
biçimindeki pencereler, içten yuvarlak kemerli duvar nişleri içerisine alınmışlardır .
Zamanla yıpranmış olan niş kemerleri ahşap hatıllarla desteklenerek korunmaya
çalışılmıştır .
Kuzey cephenin doğu ve batı uçlarında bulunan kapı açıklıkları içeriden
basık kemerli duvar nişleri içerisine alınmışlardır. Kapılardan doğudaki orijinal
yapısını korurken, batıdaki alt ve üst kısımdan yükseltilerek harim mekanının
yükseltilmiş olan zemin seviyesine uydurularak değişikliğe uğratılmıştır. Bu nedenle
alçakta kalan doğu kapısı bugün kullanılmamaktadır .
Doğu cephesi düz bir duvar şeklinde inşâ edilmiş olan yapının bu kısmında
herhangi bir hareketliliğe yer verilmemiştir. Dört cephede olduğu gibi bu bölümün de
beden duvarları bir sıra briket ile kaplanmıştır.
Aynı sadelikteki güney cephenin tek hareketli bölümü batı kısma yakın bir
yerde açılmış olan pencere açıklığıdır. Dikdörtgen biçimli pencere açılığı demir
şebekelerle kapatılmıştır . Diğer cephelerde olduğu gibi briket bir malzeme
ile kaplı durumdaki cephenin alt kısmındaki iki sıralı taştan duvar dikkat
149
çekmektedir. Temel seviyesindeki bu kısım muhtemelen yapının ilk İnşâ
döneminden kalmıştır .
Kör bir duvar şeklinde inşâ edilmiş olan batı cephe de , doğu ve güney
cephelerde olduğu gibi, bir sıra briket malzeme ile kaplanmış durumdadır.
Örtü Sistemi
Şerbetin Camii’nin üst kısmı düz betonla örtülü olup, söz konusu örtü içten
dört adet beton kiriş üzerine oturtulmuştur. Kuzey-güney doğrultusunda uzanmakta
olan kirişlerin uç kısımları yine aynı yönde bulunan beden duvarlarına oturtulmuştur
Pencere kemerleri seviyesine kadar olan bölümü orijinal olan yapının üst
örtüsü tamamen yenidir.
Son Cemaat Yeri
Yapının kuzey cephesinde yer alan üç gözlü son cemaat yeri orijinal değildir
İç Mekan
Şerbetin Camii’nin harim bölümüne, kuzey cephenin doğu ve batı uçlarına
yakın bir yerinde açılmış olan iki kapı açıklığı ile girilmektedir.
Enine dikdörtgen bir plan şemasına sahip olan cami, içten doğu-batı
doğrultusunda uzanan tek sahınlı bir yapı özelliği göstermektedir. Son derece sade
tutulmuş olan bu bölümün üzeri düz betonla örtülmüştür.
Kıble duvarının ortasına açılmış olan mihrap ve iki yanındaki nişlerin hiçbir
mimari özelliği yoktur. Orijinalde nasıl oldukları bilemeyen bu nişler, muhtemelen
kutsal kitapların konulması için yaptırılmıştır . Bu cephedeki bir başka
unsur da söz konusu nişlerin iki yanındaki dikdörtgen biçimli pencere açıklıklarıdır.
Yapıdaki diğer pencere açıklıkları gibi dıştan düz atkı biçimindeki bu pencereler,
içten basık kemerli bir duvar nişi içerisine alınmışlardır. Doğu taraftaki pencere
açıklığı dış taraftan duvar örgüsü ile kapatılmış olup, bir niş görüntüsü
almıştır.
Batı duvarı oldukça sade tutulmuş olup, buradaki tek unsur kuzey köşeye
yakın bir yerde açılmış olan niş yapısıdır.
Kuzey duvarında yer alan kapı ve pencere açıklıkları iç mekana oldukça
ferahlatıcı bir hava katmaktadır. Kapı açıklıkları içeriden basık kemerli duvar nişleri
içerisine alınmışlardır. Kapılardan doğudaki orijinal yapısını korurken, batıdaki alt ve
üst kısımdan yükseltilerek harim mekanının yükseltilmiş olan zemin seviyesine
uydurulmuştur. Bu nedenle alçakta kalan doğu kapısı bugün kullanılmamaktadır
150
Dış taraftan düz atkı biçimindeki pencereler, içten yuvarlak kemerli duvar
nişleri içerisine alınmışlardır . Zamanla yıpranmış olan niş kemerleri ahşap
hatıllarla desteklenerek korunmaya çalışılmıştır
Doğu tarafta hiç bir unsura yer verilmemiş olup, bu bölüm sağır bir duvar
şeklinde inşâ edilmiştir.
Mihrap
Şerbetin Camii’nin mihrap nişi kıble duvarının tam ortasına yerleştirilmiştir.
Mihrap alt kısımdan beşgen profilli bir niş, üst kısımdan çeyrek kubbe profilli bir
kavsaradan ibarettir.
Düzgün olmayan yapısıyla orijinal olmadığı hemen fark edilen yapı, yine
düzgün olmayan yuvarlak biçimli bir kemer ile son bulmuştur.
Minber
Yapının minberi günümüze ulaşmamıştır.
Minare
Kazıyı yapan köy yaşlılarının ifadelerine göre, yapının kuzey-batı köşesinde
olduğu söylenen minareden günümüze herhangi bir kalıntı ulaşmamıştır.1935 yılında
yapı üzerinde bir dizi araştırmada bulunmuş olan Konyar, minarenin tek duvardan
ibaret bir enkazına tanıklık etmişse de mimarisi hakkında herhangi bir bilgi
aktarmamıştır
151
Şerbeti camii planı
(3)
152
Şelbetin köyü camii
153
Şelbetin camii
Foto: Eyyubiye Camii'nin Kitabesi
Eyubiye Cami
Eğil Kale Mahallesi’nde halen ibadete açık bir camidir. Cami, kemerli düz damlı bir yapıdır.
Sonradan yapılan onarımlarla birçok değişikliğe uğramıştır. Eğil Mirdasi beylerinden Eyyup
Bey tarafından yapılmıştır. Vakıfnamesine göre Aşağı Döşemeler (Ferşikan), Konak (Qonaxe)
ve Işıklı (Rehmanan) köylerinin gelirleri bu cami ve yanındaki medreseye vakfedilmiştir.(2)
154
Eğil eski ziyaret camii
155
Eğil yeni ziyaret camii
156
Eğil yeni ziyaret cami
Eğil yeni ziyaret camii
Eğil yeni ziyaret camii
157
Eğil’de merkez camii
Hasan Celal Polat camii
158
Hasan Celal Polat camii
Eğil yeni camii
Balaban Köyü Camii
Bulunduğu Yer Balaban Köyü'ndedir
Tarihçesi Köyün merkezinde bulunan yapı, sağlam olup, ibadete açıktır. Üzerinde herhangi
bir kitabe bulunmamaktadır. Ancak kullanılan malzeme, inşa tekniği ve bölgede bulunan
benzer plan şemasına sahip olan camilerin inşa tarihinden anlaşıldığı kadarıyla, XVII.
yüzyılda yapılmış olmalıdır. Sağlam olan cami günümüzde ibadete açıktır .
Tanımı
Yapı, dıştan 10.77 x 15.00 m ölçülerinde enine dikdörtgen planlıdır. Mihraba paralel uzanan
iki sahınlı harim bölümü ile kuzeyindeki son cemaat yerinden ibarettir
159
Kırma taş malzemeden inşa edilmiş olan caminin üstü, ahşap kirişlerin taşıdığı düz damla
örtülüdür.
Kuzey tarafta bulunan son cemaat yeri, yapıya sonradan eklenmiştir. Ortaya örülen bir
duvarla ikiye bölünmüş mekanın bir bölümü, son cemaat yeri olarak kullanılırken, diğer
bölümü, oda olarak kullanılmaktadır.
Son cemaat yerinin kuzey duvarında açılan düz lentolu bir kapıdan, harime girilmektedir.
Harim. ortada iki bağımsız payeye, yanlarda, duvarlara bağımlı payelere oturan üç sivri
kemerle, mihraba paralel uzanan iki şahına ayrılmıştır
Balaban Köyü Camii'nin Genel Görünüşü
160
(4)
161
Eğil Tekke Köyü Dergahı (medrese)
Diyarbakır Eğil İlçesi Tekke Köyü’nde bulunan bu yapının önceleri medrese olduğu sanılmış,
Prof. Dr. Metin Sözen’in yaptığı araştırmalar sonunda bu yapının dergah olduğu anlaşılmıştır.
Tekke Köyü Dergahının ne zaman ve kimin tarafından kurulduğu bilinmemektedir. Bu
konuda bir kitabe günümüze ulaşmadığı gibi kaynaklarda da onunla ilgili bir bilgiye
rastlanmamıştır.
Yapının günümüze gelen kalıntılarından dikdörtgen planlı olduğu, kare planlı bir eyvandan
sonra kubbe ile örtülü küçük ve dar bir avluya girilmektedir. Girişin sağında bir,yapının kısa
tarafında da tonoz örtülü iki hücre yer almaktadır. Girişin karşısında kare planlı kubbeli küçük
bir mekan ve yanında yine kare planlı çapraz tonozlu ikinci mekan görülmektedir. Dergahın
diğer kenarında da çapraz tonozlu, yapının kısa kenarı duvarında da boydan boya uzanan bir
koridor bulunmaktadır. Dergahın bu yöndeki duvarına dışarıdan yerleştirilmiş küçük
dikdörtgen bölümün ne olduğu kesinlik kazanamamıştır.( 5)
Tekke (doğudan görünüş)(6)
Tekke(Taçkapı)
Tekke (Tonozlu avlunun doğudan görünüşü)
(Avlunun tonozlu kısmı ile kubbeli
Kısmını ayıran çift takviye kemeri)(6)
162
Eğil Rüşdîye Mektebi
Eğil kasabasında ortaöğretim alanında açılan tek okul rüşdiye mektebidir.
“Eğil Rüşdiye Mektebi” olarak kayıtlara geçen bu okulun resmi açılış tarihi
1873’tür. Sözü edilen rüşdîye mektebi, 9 Mayıs 1873 (11 Rebiyülevvel 1290)
tarihinde eğitime hazır hale getirilmiş ve Diyarbekir Valisi Kurt İsmail Paşa bu
mekteb için İstanbul’dan öğretmen talebinde bulunmuştur. Ancak, Meclis-i
Maarif’ten gelen cevapta; “Bu hizmetin mahallince münasip bir kişiye verilmesi
halinde orada bulunan yetenekli kişiler dahi değerlendirileceğinden, aylık 330
kuruş maaşla istenilen özelliklere sahip bir muallim-i sani bulunarak irade-i
seniyyesi çıktıktan sonra maaş verilmek üzere isminin ve yazısının gönderilmesi”
hususu Diyarbekir valiliğine bildirilmiştir. Bunun üzerine, 26 Eylül 1873
(3 Şaban 1290) tarihinde, Hani Rüşdiye Mektebi Muallimi Ali Efendi aylık 315
kuruş maaşla ikinci muallim olarak buraya tayin edilmiştir.
Muallim Ali Efendi’nin maaşı, 1873 (R.1289) yılı maarif bütçesinin 6.
faslının 3. maddesinde yazılı tertipten karşılanmıştır. Ayrıca, mektebin çeşitli
harcamaları için de yine aynı faslın 6. maddesinde yazılı “Zuhurat Masarifinden”
(hesapta olmayan harcamalar) yıllık 500 kuruş tahsis edilmiştir.
Mekteb muallimliğine Ali Efendi’nin tayiniyle birlikte, öğrenciler için
ihtiyaç duyulan kitap ve risalelerin fiyat listesiyle birlikte bir sandık içinde postaya
verilerek gönderildiği Maarif Nezareti’nce ifade edilmiştir. Maarif Nezareti
kitapların yerine ulaşması için gayet titiz davranarak bu konuda Canik
Mutasarrıflığını uyarmış ve kitapların ulaşıp ulaşmadığının telgrafla bildirilmesini
Diyarbekir Vilayetinden talep etmiştir.
Maarif Nezareti’nin önem verdiği konulardan biri de, mektebin açılışıyla
birlikte mahallince bir bevvab tayinidir. Kapıcı veya çocukları evlerine getirip
götüren okul hademesi anlamına gelen bevvab, okulun ve çocukların emniyeti için
önemli olup, hemen hemen bütün okullarda mevcuttur. Bu nedenle, Eğil Rüşdiyesi
için de okulun öğretime başlayacağı günden itibaren 80 kuruş aylıkla bir bevvabın
mahallince görevlendirilmesi, isim ve göreve başlama tarihinin nezarete
bildirilmesi talep edilmiştir.
Günümüzde mevcut olmayan ve nerede olduğu tam olarak bilinmeyen
mekteb binası, Vali Sırrı Paşa zamanında mükemmel bir şekilde tamir edilmiştir.23
Daha sonraki yıllara ait belge ve kayıtlarda mekteb binasıyla ilgili herhangi bir
kayda rastlanılmamaktadır.
163
1897 yılına kadar muallim-i sanilik ile idare olunan ve eğitim öğretime bu
şekilde devam eden Eğil Rüşdiye Mektebi, bu tarihte düzenlemelere uygun olarak
muallim-i evvelliğe terfi ettirilmiş ve buraya muallim-i evvel tayin edilmiştir
Tayin edilen muallim-i evvel görev yerine ulaşıncaya kadar tedrisatın aksamaması
için, daha önce mahallince atanan muallimin vekil muallim olarak istihdam
edilmesi istenmiştir.
Mekteb muallimlerince hazırlanıp, Maarif Müdürlüğü vasıtasıyla Maarif
Nezareti’ne takdim edilen ve mektebin hademe, öğretmen ve öğrencilerinin devam
devamsızlık vs. durumlarını açıklayan 1901 yılı Ocak, Şubat ve Mart aylarına ait
üç aylık hülasa cedvelinde; mektebin ilerlemesinin, kasabada iki ibtidaî mektebinin
açılmasına bağlı olduğu belirtilmiştir.
Mektebin öğrenim süresi 3 yıl olup, bir de “sınıf-ı mülazımın” denilen bir
hazırlık sınıfı vardır.
Mektebin 1879 (H.1296) senesi umumi imtihan cedvelinde; dördüncü ve
ikinci sene talebelerinin yeterli puanı alamadıkları ve birinci sene talebesinin
olmadığı tespit edilmiştir. Bu nedenle, mevcut uygulamaya göre dördüncü ve ikinci
sene talebelerinin sınıfta kalmaları gerekli görülmüştür. Ancak, dördüncü sene
talebesine şahadetname verileceği gösterilmiş olduğundan öğretim yılının sonuna
kadar okulda tutulmaları uygun görülmüş; ikinci sene talebelerinin ise bir sene
daha aynı yılın derslerini tekrar okumaları kararlaştırılmıştır. Çizelgede birinci sene
talebesine neden yer verilmediği o dönemde de tespit edilememiştir.
Görüldüğü gibi, yeterli puanı alamayan tüm öğrenciler sınıf tekrarına
bırakılarak eğitimde niteliğe önem verildiği bir derece gösterilmiştir.
Eğil Rüşdîyesi’nin 1900-1901 (R.1316–1317) ders yılı sonu umumi
imtihanı da başarılı bir şekilde yapılmıştır
Yukarıda ifade edildiği gibi, mektebin ilk muallimi Ali Efendi’dir.
Yaklaşık üç yıl burada görev yapan Ali Efendi, Eğil’in suyu ve havasıyla imtizaç
edemediğinden 1875 yılında muallimlik görevinden istifa etmiştir. Onun yerine
imtihanla liyakati tespit edilen Ahmed Efendi tayin edilerek memuriyet asaleti
tasdik edilmiştir. Ancak, Diyarbekir Vilayet Salnameleri kayıtlarından anlaşıldığı
kadarıyla, Ahmed Efendi hemen göreve başlayamamış, onun yerine Hasan ve
Zühdü Efendiler bir süre muallimlik yapmışlardır
Tam olarak ne zaman göreve başladığı bilinmeyen Ahmed Efendi, 1879
yılı ortalarında Eğil Rüşdiye Mektebi Muallim-i sanisi olarak görülmektedir. Fakat
164
bu tarihlerde Eğin Rüşdiyesi Muallim-i sanisi Bekir Efendinin Meclis-i İdare
azalığına tayin edilmesinden dolayı onun yerine muallim-i sani olarak aylık 300
kuruş maaşla oraya atanmıştır. Ahmed Efendi’nin tercih edilmesinin en önemli
sebebi, Eğil Rüşdiye Mektebi’nin talebe sayısının bütün zorlamalara rağmen 20
olması ve bu miktar talebe için hâlihazır iktizasınca şimdilik muallim-i saniye
lüzum görülmemesidir. Fakat gelecek yıl talebe sayısı artarsa mahallince tekrar bir
muallim-i sani seçilebilir.
Ahmed Efendi’nin Eğin Rüşdiyesi’ne atanmasıyla yerine yine Ahmed
Efendi adında biri Eğil Rüşdiye Mektebi Muallim-i saniliğine vekâleten tayin
edilmiş ve 1 Ağustos 1880 (24 Şaban 1297) tarihli yazıyla, memuriyet asaletinin
tasdik edildiği vilayete bildirilmiştir
1880-1887 yılları arasında Eğil Rüşdiye Mektebi Muallim-i saniliği
görevinde bulunan Ahmed Efendi, 1887 yılında becayişle Ergani Rüşdiyesi’ne ve
onun yerine de Ergani Rüşdiye Mektebi Muallim-i sanisi İbrahim Rıfkı Efendi
Eğil’e atanmıştır.
Muallim-i sani İbrahim Rıfkı Efendi’nin bilinmeyen sebeplerle istifasından
dolayı yerine darülmuallimin şahadetnamelilerinden Ali Rıza Efendi mahallince
tayin edilerek, 8 Ekim 1889 (26 Eylül 1305) tarihinde görevine başlamıştır.
Ancak, Mekatib-i Rüşdiye İdaresi’ne göre; bahsi geçen muallim-i saniliğe
darülmuallimin şahadetnamelilerinden Ali Rıza Efendi seçilmiş ise de, Vilayet
Darülmualliminleri, ibtidai mekteblerine muallim yetiştirmek için tesis edilmiş
olduklarından buradan şahadetname alanların imtihana girmeden rüşdiye muallim-i
saniliğine tayinleri usule aykırıdır. Bu nedenle, adı geçen şahsın imtihanının
yapılarak tasdikli imtihan varakasının gönderilmesi lazım geleceği, 11 Kasım 1889
(30 Teşrinievvel 1305) tarihli yazıyla Diyarbekir Vilayetine bildirilmiştir.
Maarif Nezareti’nden olumsuz cevap alan Diyarbekir Vilayeti tekrar
harekete geçerek, 25 Aralık 1889 (2 Cemaziyülevvel 1307) tarihli yazıyla durumu
yeniden Maarif Nezareti’ne arz etmiştir. Yazıda; Ali Rıza Efendi’nin,
darülmullimin mezunu olduğu halde daha önce imtihanla Hani Rüşdiyesi Muallimi
saniliğine atandığı ve Maarif Nezareti’nce asaletinin tasdik edildiği; iki sene
burada istihdam olunduktan sonra görülen ikdam ve iktidarına ve Lice Kazası
Rüşdiye Mektebi’nin büyüklüğüyle mualliminin iktidarsızlığına binaen buraya
atandığı; sözü edilen bu iki mektebin lağvedilmesi nedeniyle açıkta kalarak ileride
açılacak bir mekteb muallimliğiyle kayrılmak üzere Diyarbekir merkezindeki Hacı
165
Abdurrahman Mescidi İbtidai Mektebi’ne ve daha sonra Eğil Rüşdiye Mektebi
Muallim-i saniliği münhal olması üzerine buraya tayin edildiği; bununla birlikte
tekrar imtihana girmesine ihtiyaç olmadığı ifade edilmiştir.
Vilayetin sözü edilen ikinci yazısını dikkate alan Maarif Nezareti, Ali Rıza
Efendi’nin yeniden imtihana girmesine gerek olmadığı kanaatine varmıştır. Bu
nedenle, Maarif Muhasebe-i Umumiye Müdürlüğü tarafından kayıt işlemleri
yapılarak, işe başlama tarihinin bildirilmesi hususunda Vilayet Maarif
Müdürlüğü’ne 20 Ocak 1890 (8 Kânunusani 1305) tarihli yazıyla emir verilmiştir.
Bazı güçlüklere rağmen sonunda Eğil Rüşdiye Mektebi Muallim-i
saniliğine asaleten atanan Ali Rıza Efendi, çocukluğundan beri medrese eğitimine
devam ederek, hem Arapça gramer ilminde ve hem de tefsir ve hadis ilimlerinde
icazet almıştır. 1884 yılında Diyarbekir Darülmuallimin Şubesi’nden “ala”
derecesiyle mezun olarak şahadetname almaya hak kazanmıştır. 28 Şubat 1885
(16 Şubat 1300) tarihinde Hani Mekteb-i Rüşdiyesi Muallim-i Saniliğine ve 24
Kasım 1886 (12 Teşrinisani 1302) tarihinde Lice Mekteb-i Rüşdiyesi Muallim-i
saniliğine atanmıştır. 1 Şubat 1887 (20 Kanunisini 1302) tarihinde Hani ve Lice
Rüşdiye mekteblerinin lağvedilmesinden sonra 13 Mart 1888 (1 Mart 1304)
tarihinde Hacı Abdurrahman Mescidi Mekteb-i İbtidaisi Muallimliğine tayin
edilmiştir.
Ali Rıza Efendi, muallimliğe atandığı 1885 yılından itibaren 13 yıl
boyunca hiç izin kullanmamış ve tatil dönemleri dışında sürekli görevinin başında
bulunmuştur. Ancak, İstanbul’daki bazı özel işlerinden dolayı 1897-1898 öğretim
yılı sene sonu umumi imtihanından sonra, tatil dönemini de fırsat bilerek, üç aylık
izin talebinde bulunmuştur. Bu talebi değerlendiren Mekatib-i Rüşdiye İdaresi,
mektebin açılışında yerine bir vekil tayin olunarak tedrisata kesinlikle halel
getirmemek ve izin süresi bittiğinde görevinin başında bulunmak şartıyla Ali Rıza
Efendi’ye üç ay izin verilmesini uygun görmüştür (3 Ocak 1898/9 Şaban 1315)
Görüldüğü gibi, Maarif Nezareti hem personelini mağdur etmemekte, hem de
eğitim öğretimin sekteye uğramamasını oldukça önemsemektedir.
Mekatib-i Rüşdiye İdaresi’nin uygun görüşünü dikkate alan Maarif
Muhasebe Müdüriyeti, Ali Rıza Efendi’nin yerine tayin olunacak vekilin ismi ve
işe başlama ile asilin işten ayrılma tarihlerinin bildirilmesi; vekâlet maaşıyla asilin
alacağı yarı maaştan eskiden olduğu gibi kesinti yapılması gerektiğini Maarif
Nezareti Mektubi Kalemi’ne iletmiştir. Mektubi Kalemi, söz konusu direktifleri
166
27 Ocak 1898 (15 Kânunusani 1313) tarihli telgrafla Diyarbekir Maarif
Müdürlüğü’ne bildirmiştir. Buradan anlaşıldığı gibi, izne ayrılan asil muallime
normal zamandaki maaşının yarısı ödenmekte ve diğer yarısı da vekil muallime
verilmektedir. Ayrıca, hem vekil maaşından ve hem de asilin yarı maaşından
yapılacak emeklilik ve azil kesintilerinin ihmal edilmemesi de oldukça
önemsenmektedir.
1897’de mektebin muallim-i evvellik düzeyine terfi etmesi nedeniyle
muallim-i evvel vekili olarak görevini sürdüren Ali Rıza Efendi’ye, 3 Eylül 1898
(22 Ağustos 1314) tarihinde bu mektebin hat muallimliği vekâleti de ek olarak
verilmiştir. Yaklaşık yedi ay kadar bu görevi vekâleten yürüttükten sonra, 23 Mart
1899 (11 Mart 1315) tarihinde hat muallimliği memuriyet asaleti kendisine tebliğ
edilmiş41 ve bu görevini 1903 yılına kadar sürdürmüştür.
Asaleti tasdik edilen Ali Rıza Efendi, şimdiye kadar vekâleten yürüttüğü
bu hizmetinin karşılığı olan 267,5 kuruşluk ücretini alamadığını iddia ederek,
Maarif Nezareti’nden talepte bulunmuştur. Bu isteği dikkate alan Maarif
Nezareti tarafından 15 Ağustos 1899 (7 Rebiyülâhır 1315) tarihli yazıyla
Diyarbekir Vilayeti Maarif Muhasebe Memurluğuna bildirilmiştir
Görüldüğü gibi, bu dönemde vekâleten yürütülen memuriyetlerde o
görevin asaleten yürütülmesinin karşılığı olarak tahsis edilen maaşın yarısı
ödenmektedir.
Taşra rüşdîye mekteblerinde görev yapan muallim ve müstahdemler ile
talebelerin devam devamsızlık durumları, mekteblerin öğrenci sayıları ve sair
özelliklerine dair bilgiler, rüşdîye muallimleri tarafından zorunlu olarak her üç
ayda bir cetvel şeklinde düzenlenmiştir. Bu hülasa cedvelleri, maarif komisyonları
ve maarif müdürleri tarafından tasdik edilerek Maarif Nezareti’ne gönderilmiştir.
Bu doğrultuda Eğil Rüşdiye Mektebi’nce düzenlenen cedvele bakıldığında; Mekteb
Muallimi Ali Rıza Efendi ile Bevvab Molla İbrahim Efendi 1901 yılı Ocak ayında
26, Şubat ayında 15 ve Mart ayında 24 gün mektebe devam etmişlerdir. Devam
etmedikleri günler ise Cuma ve Bayram tatilidir.
1889 yılında Eğil Mekteb-i Rüşdiyesi’ne atanan Ali Rıza Efendi, bu
görevini tam 17 yıl aralıksız olarak sürdürmüştür. Ancak 1906 yılı Ekim’inde, söz
konusu mektebin muallim-i evvellik kadrosuna Hüseyin Avni Efendi asaleten
atanmış ve Ali Rıza Efendi boşta kalmıştır. Bu durumdan rahatsız olan Ali Rıza
Efendi, 22 senelik başarılı maarif hizmetini nazara vererek, Maarif Nezareti’nden
167
mağduriyetine bir çözüm bulunmasını istemiştir. Dilekçeyi değerlendiren Meclis-i
Kebir-i Maarif, açıkta kalan Ali Rıza Efendi’nin istihdam müddetine nazaran
muallim-i evvellik imtihanına girmeye hak kazandığını, ileride açılacak bir
muallim-i evvelliğe tayin olunmak üzere, rüşdiye mekteblerinde öğretilmekte olan
programda yer alan derslerden sınava girmek istediği takdirde İstanbul’a gelmekte
serbest olduğunu, 30 Nisan 1907 (17 Rebiyülevvel 1325) tarih ve 463 sayılı kararla
hükme bağlamıştır.
Bu karar Ali Rıza Efendi’ye bildirildiğinde, İstanbul’a gidecek mali gücü
olmadığından imtihanının Diyarbakır’da yapılmasını istirham etmiştir. Talebi
uygun bulan Meclis-i Kebir-i Maarif, sözü edilen şahsın vilayet merkezinde naib
efendinin başkanlığında, vilayet mektubi memuru, idadi müdürü, maarif muhasebe
memuru ve idadi mektebi muallimlerinden Fethullah Efendi’den oluşan güvenilir
bir heyet marifetiyle, rüşdiye mekteblerinde okunan derslerden imtihan edilerek,
tasdikli imtihan varakasının gönderilmesini kararlaştırmıştır(6 Ekim 1907/28 Şaban
1325).
Bu karar doğrultusunda, Ali Rıza Efendi’nin rüşdiye muallim-i evvellik
imtihanı yukarıda sözü edilen zatlar tarafından 1 Şubat 1908 (28 Zilhicce 1325) (7)
KAYNAKLAR
1- Nusret Aydın: Diyarbakır-Eğil Hükümdarları Tarihi.S:88,89
2- Av. Neymetullah Gündüz G. Seyyit Cengiz. Antik Birkent (Açık Hava Müzesi). Eğil
http://www.egilder.org/egil.htm
3- Mehmet Latif Demir Ortaçağ’dan Günümüze Eğil Ve Hani’deki Mimari Eserleryüksek
Lisans Tezi. T.C.Yüzüncü Yıl Üniversitesisosyal Bilimler Enstitüsü
Sanat Tarihi Anabilim Dalıgenel Sanat Tarihi Bilim Dalı. Van-2007
4- İrfan Yıldız.Eğilin Kültürel Mirası Diyarbakır -2012
5-www.msxlabs.org/
6- Rahmi Hüseyin Ünal.Diyarbakır ilindeki bazı Türk-İslam Anıtları Üzerine Bir İnceleme.
Atatürk Ün Basımevi.Erzurum.1975
7- Yrd. Doç. Dr. Hatip Yıldız.Eğil Rüşdiye Mektebi’nin Tarihçesi Ve Eğitim Kadrosu
Düsbed, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yıl 5, Sayı 10, Kasım
2013.S.142
168