docESKİŞEHİR İLİ TEMİZ HAVA PLANI (2011 - 2014)
download 
Şikayet Transkript
ESKİŞEHİR İLİ TEMİZ HAVA PLANI (2011 - 2014)
ESKİŞEHİR İLİ TEMİZ HAVA PLANI (2011 - 2014) Eylül 2010 Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü a | sf ESKİŞEHİR İLİ TEMİZ HAVA PLANI (2011 - 2014) Eylül 2010 Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü b | sf Yazarlar Prof. Dr. Tuncay DÖĞEROĞLU Araş. Gör. Hicran ALTUĞ Wim van DOORN Anadolu Üniversitesi, Türkiye Anadolu Üniversitesi, Türkiye Royal Haskoning, Hollanda Katkı Sağlayanlar İhsan YÜKSEL Tamer ENTOK Şenol ERTAN Adnan BİÇER Evrim DOĞAN Alev KULAÇ Yrd. Doç. Dr. Eftade GAGA Yrd. Doç.Dr. Ozan Devrim YAY Araş. Gör. Özlem ÖZDEN Araş. Gör. Akif ARI Eskişehir Valiliği İl Çevre ve Orman Md. Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Çevre ve Orman Bakanlığı Eskişehir Tepebaşı Belediyesi Anadolu Üniversitesi Anadolu Üniversitesi Anadolu Üniversitesi Anadolu Üniversitesi Bu rapor, Hollanda Hükümeti Dışişleri Bakanlığı MATRA programı tarafından desteklenen 9s0635.01 No’lu “Eskişehir ve İskenderun’da Temiz Hava için Elele” isimli proje kapsamında T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Hava Kalitesinin Yönetimi Dairesi, Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve Eskişehir Büyükşehir Belediyesi’nin desteği alınarak Anadolu Üniversitesi Hava Kirliliği Araştırma Ekibi tarafından hazırlanmıştır. c | sf İÇERİK Sayfa no ÖNSÖZ ...................................................................................................................... 1 ÖZET......................................................................................................................... 2 1. GİRİŞ ................................................................................................................... 3 1. 1. Amaç ve hedef................................................................................................ 3 1. 2. Raporun yapısı ve yöntem ................................................................................ 3 2. ESKİŞEHİR HAKKINDA GENEL BİLGİ .................................................................... 7 2. 1. Coğrafik konum ve idari durum ......................................................................... 7 2. 2. Topografik yapı ve kentsel yerleşim ................................................................... 8 2. 3. İklim ve meteorolojik özellikler ........................................................................ 11 2. 4. Nüfus .......................................................................................................... 12 2. 5. Sanayi ......................................................................................................... 15 2. 6. Yakıt kullanımı .............................................................................................. 17 2. 7. Motorlu taşıtlar ve trafik yoğunluğu.................................................................. 19 3. HAVA KİRLİLİĞİNİN MEVCUT DURUMU VE UZUN DÖNEMLİ EĞİLİMLER ............. 24 3. 1. Eskişehir’de bazı hava kirleticilerinin seviyeleri ve geçmişteki durum ..................... 24 3.1.1. Kükürt dioksit ve partikül madde (duman) ölçümleri ................................. 25 3.1.2. Azot dioksit ve ozon ölçümleri ............................................................... 27 3.1.3. Partikül madde ölçümleri ...................................................................... 32 3.1.4. Çok halkalı aromatik hidrokarbon bileşik ölçümleri ve uçucu organik bileşikler35 3. 2. Hava kirliliğinin kaynakları- Emisyon envanteri .................................................. 38 4. DURUM DEĞERLENDİRMESİ................................................................................ 41 4. 1. Gelecek için projeksiyon ................................................................................ 41 4. 2. Eskişehir’de hava kirliliğine halkın maziyeti ve sağlık etkileri ................................ 45 5. ÖNLEMLER .......................................................................................................... 48 5. 1. Hava kirliliğinin kontrolu için alınması gereken önlemlerle ilgili grup çalışmaları ...... 48 5. 2. Halkın katılımının sağlanması ve bilinç düzeyinin artırılması ................................. 58 6. ÖNCELİKLERİN BELİRLENMESİ .......................................................................... 59 7. ORGANİZASYON ................................................................................................. 62 8. FİNANSMAN ....................................................................................................... 63 9. İLETİŞİM ............................................................................................................ 64 10. GELECEKTEKİ HAVA KALİTESİ PLANLARI İÇİN ÖNERİLER................................ 65 11. KAYNAKLAR ...................................................................................................... 66 i | sf ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa no Şekil 2.1. Eskişehir ilinin ve ilçelerinin coğrafik konumu ve topografik yapı ........................ 7 Şekil 2.2. Eskişehir kent merkezinden bir görüntü ....................................................... 10 Şekil 2.3. Eskişehir il nüfusu .................................................................................... 13 Şekil 2.4. Eskişehir kent merkezinin coğrafik konumu .................................................. 15 Şekil 2.5. Eskişehir OSB’deki faal firmaların sektörel dağılımı ........................................ 17 Şekil 2.6. Eskişehir’de 2004-2009 yıllarında doğalgaz kullanımı ..................................... 18 Şekil 2.7. Eskişehir OSB’de 1991-2009 yıllarında doğalgaz kullanımı .............................. 19 Şekil 2.8. Eskişehir il geneli için türlerine göre motorlu araç sayıları .............................. 20 Şekil 2.9. Eskişehir tramvay sistemi güzergahı ........................................................... 21 Şekil 2.10.Eskişehir belediye-halk otobüsleri güzergahı ................................................. 22 Şekil 2.11.Eskişehir minibüs ve taksi dolmuş güzergahları ............................................. 22 Şekil 3.1. Eskişehir’de SO2 ve duman seviyelerinin yıllara bağlı değişimi ......................... 25 Şekil 3.2. SO2 seviyelerinde yıllık değişimler ve sınır değerler ile karşılaştırma ................. 26 Şekil 3.3. NO2 ve O3 pasif örnekleme noktaları............................................................ 27 Şekil 3.4. Eskişehir’de NO2 seviyelerinin bölgesel ve mevsimsel değişimi ........................ 28 Şekil 3.5. Raylı ulaşım sisteminin a.) trafik yoğun ve b.) kent çeperlerindeki mahallerde NO2 seviyelerine etkileri ............................................................................ 28 Şekil 3.6. Ocak 2008, NO2 seviyelerinin Eskişehir’deki coğrafi dağılımı............................ 29 Şekil 3.7. Eskişehir’de Ozon seviyelerinin bölgesel ve mevsimsel değişimi ....................... 31 Şekil 3.8. Ocak 2008, Ozon seviyelerinin Eskişehir’deki coğrafi dağılımı .......................... 31 Şekil 3.9. PM 10 aylık ortalama değerleri ................................................................... 33 Şekil 3.10.MATRA projesi kapsamında oluşturulan hava kirliliği izleme istasyonları ............ 33 Şekil 3.11.Yaz ve kış aylarında istasyonlarda ölçülen ortalama PM2.5 ve PM10 derişimleri.... 34 Şekil 3.12.Eskişehir kent merkezinde yaz ve kış aylarında ölçülen toplam PAH derişimleri .. 35 Şekil 3.13.Yaz kampanyasında ölçülen PAH derişimleri .................................................. 36 Şekil 3.14.Odunpazarı (E2) örnekleme noktasında ölçülen PAH derişimleri ....................... 36 Şekil 3.15.Kirletici emisyonların kaynaklarına göre dağılımı ........................................... 40 Şekil 3.16.Eskişehir’de trafik, evsel ısınma ve endüstriden kaynaklanan kirleticilerin kütlesel emisyonları ............................................................................................ 40 Şekil 4.1. İki Eylül Caddesinin 2000 öncesi ve 2006 yılında görünümü ............................. 41 Şekil 4.2. 2004-2005 yıllarında şehir merkezinde ölçülen ortalama NO2 seviyeleri ............. 42 Şekil 4.3. SO2 için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi ...................................... 43 Şekil 4.4. NO2 için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi ..................................... 44 Şekil 4.5. PM10 için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi..................................... 44 Şekil 4.6. Kentsel kirlilik düzeyini etkileyen faktörler..................................................... 45 ii | sf ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa no Çizelge 2.1. Eskişehir ilinin iklim özellikleri .................................................................. 13 Çizelge 4.1. Kirleticiler için durum değerlendirmesi ....................................................... 43 Çizelge 5.1. Eskişehir hava kalitesi açısından SWOT analizi sonuçları ............................... 48 Çizelge 5.2. Hava kalitesini iyileştirmeye yönelik önlemler ve uygulanabilirlikleri ile ilgili öncelikler ................................................................................... 51 Çizelge 6.1. Hava kirliliğinin azaltılmasına yönelik önlemlerin öncelik sıralaması ................ 59 iii | sf SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler: CO : Karbon monoksit kcal : Kilokalori μg : Mikrogram 3 : Metreküp NOx : Azot oksitler NO2 : Azot dioksit O3 : Ozon PM : Partiküler maddeler PM2,5 : Aerodinamik çapı ≤ 2,5 µm olan partiküler maddeler PM10 : Aerodinamik çapı ≤ 10 µm olan partiküler maddeler SO2 : Kükürt dioksit m Kısaltmalar: AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri AOT40 : Accumulated Exposure Over a Treshold of 40 ppb (40 ppb sınırı üzerinde birikmiş maruziyet) CORINAIR: Co-ordinated Information on the Environment in the European Community - AIR DSÖ : Dünya Sağlık Örgütü (WHO: World Health Organization) EOSB : Eskişehir Organize Sanayi Bölgesi EPA : Amerikan Çevre Koruma Örgütü (Environmental Protection Agency) ESGAZ : Eskişehir Şehiriçi Doğalgaz Dağıtım A.Ş. HKKY : Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği HKDYY : Hava Kalitesinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği KOAH : Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı KVS : Kısa Vadeli Sınır Değer LPG : Sıvılaşırılmış petrol gazı (Liqufied Petrolium Gas) PAH : Poliaromatik Hidrokarbonlar PPB : Milyarda bir’lik bir derişimi ifade eden birim (Parts Per Billion) PPM : Milyonda bir’lik bir derişimi ifade eden birim (Parts Per Million) THP : Temiz hava planı TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu UOB : Uçucu Organik Bileşikler (VOC: Volatile Organic Compounds) UVS : Uzun Vadeli Sınır Değer iv | sf ÖNSÖZ Soluduğumuz hava yaşam kalitemizi ve sağlığımızı etkilemekte; hava kirliliğine bağlı olarak ortaya çıkan sağlık sorunları, önemli ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Halkın bu konudaki bilinç düzeyi arttıkça kent sakinlerinin konuya olan hassasiyeti ve istekleri de artmaktadır. Ülkemizde özellikle büyük kentlerde konutlarda ve sanayide kalitesiz kömür yakılmasına bağlı kentsel hava kirliliği sorunları yaşanmaktadır. Alınan bazı önlemlere bağlı olarak bu sorun kısmen ortadan kaldırılmakta ve buna bağlı olarak ulusal kirlilik sınır değerleri sağlanabilir hale gelmiş olsa da pek çok kentte Avrupa Birliği hava kalitesi standartlarının henüz sağlanamadığı da bir gerçektir. Ülkemizin içinde bulunduğu AB uyum sürecinde, çevresel konularda da uyum aranmakta ve yaşam kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla kentlerdeki hava kalitesinin iyileştirilmesi beklenmektedir. 6 Haziran 2008’de yürürlüğe giren “Hava Kalitesinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği” (HKDYY) uyarınca ulusal kirlilik sınır değerlerlerinin 2014 yılına kadar kademeli olarak azaltılması ve 2014 yılına gelindiğinde AB sınır değerleri ile aynı seviyelere getirilmesi planlanmaktadır. Buna göre, 2014 yılında kentlerimizde Avrupa kentlerindeki hava kalitesinin de yakalanması örgörülmektedir. Bu standartların sağlanabilmesi için mevcut hava kalitesinin kademeli olarak iyileştirilmesi gerekmekte, bunun için de temiz hava planlarının hazırlanması kritik önem taşımaktadır. AB uyum süreci çerçevesinde yapılan çalışmalar kapsamında değişen çevre mevzuatının getirdiği zorunluluk nedeniyle Türkiye’de de temiz hava planlarının hazırlanması son yıllarda daha önemli hale gelmiştir. Hava Kalitesinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği, ulusal sınır değerlerin aşıldığı illerde temiz hava planlarının hazırlanmasını zorunlu kılmakta ve bu yükümlülüğü diğer kuruluşlarla eşgüdümlü şekilde çalışmak üzere İl Çevre ve Orman Müdürlüklerine vermektedir. Hollanda Dış İşleri Bakanlığının MATRA programı bünyesinde desteklediği “Eskişehir ve İskenderun’da Temiz Hava için Elele” isimli proje kapsamında Anadolu Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümünün öncülüğünde, Eskişehir’deki yerel yönetimler (Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Tepebaşı ve Odunpazarı Belediyeleri) ile işbirliği halinde gerçekleştirilmiştir. Raporun taslak sürümü 2009 yılı başı itibariyle hazırlanmış, plan Temmuz 2010’da tamamlanmıştır. MATRA projesi kapsamında hazırlanan bu plan Türkiye’deki ilk örneklerden birisi olup, temiz hava planı hazırlayacak diğer kentler için örnek teşkil etmesi açısından önem taşımaktadır. Bu çalışmanın Eskişehir ve temiz hava planı hazırlayacak diğer kentler için faydalı olmasını dileriz. 1 | sf ÖZET Eskişehir, nüfusun yaklaşık 700.000 kişi olduğu ve halkın çoğunluğunun (>%85) kent merkezinde yaşadığı bir ildir. Kentte evsel ve endüstriyel bölgeler birbirinden uzak durumdadır. En önemli hava kirliliği kaynağı trafik olarak değerlendirilmekte, ikinci sırada ise evsel ısınma yer almaktadır. Hava kirletici vasfı çok yüksek endüstriyel tesis sayısının çok fazla olmaması, tesislerin tümünde doğalgaz kullanılıyor olması nedeniyle düzeylerde bulunmamaktadır. hava kirliliğine endüstrinin katkısı çok önemli Eskişehir’de ilçe ve köylerin nüfusları ve nüfus yoğunlukları oldukça azdır ve burada yaşayan halk genellikle tarım ve hayvancılık ile geçinmektedir; buralardaki en önemli hava kirliliği kaynakları evsel ısınma ağırlıklıdır. Kent ve birkaç büyük ilçe merkezine gelindiğinde ise, artan nüfus yoğunluğu ve kentsel yaşamın getirdiği trafik gibi sorunlar nedeni ile hava kirliliği de artmaktadır. Temiz hava planı kapsamında, kent genel özellikleri itibarıyle değerlendirilmiş, hava kirliliği kaynakları ve kirleticilerin dağılım özellikleri ve insan sağlığına etkileri açısından ele alınmıştır. Hava kalitesi sınır değerleri açısından yapılan değerlendirme günümüzdeki mevcut durum ve gelecekteki durum açısından değerlendirilmiş ve emisyon azaltımına yönelik önlem alternatifleri değerlendirilmiştir. Başta trafikten kaynaklanan hava kirliliği olmak üzere emisyonların azaltımına yönelik olarak özellikle kent içindeki trafik akışının değiştirilmesi, tramvay hatlarının uzatılması, bisiklet kullanımının yaygınlaştırılması ve kent merkezinde trafik yoğunluğunun azaltılması gibi pek çok önlem alternatifi kentteki ilgili kurum ve kuruluşların temsilcilerin de katılımıyla gerçekleştirilen interaktif çalıştaylarda listelenmiştir. Raporda sunulan öneriler gerçekleştirildiğinde, Eskişehir’de hava kalitesinin önemli düzeyde iyileşmesi beklenmektedir. Yapılan projeksiyon çalışmasında kömür kullanımının tamamen ortadan kaldırılması ile SO2 emisyonlarının %25, Çizelge 5.1’de listelenen önlemlerin hayata geçirilmesi durumunda ise PM ve NOx emisyonlarının %25-30 oranında azaltılabileceği öngörülmektedir. 2 | sf 1. GİRİŞ 1. 1. Amaç ve hedef Hava kalitesinde son yıllarda meydana gelen iyileşmeler sonucunda hava kirleticileri için ulusal sınır değerlerin birçok kentte rahatlıkla sağlanabilmesi nedeniyle kısmen de olsa çözümlendiği kanısı oluşmuş olmakla birlikte, Avrupa Birliği hava kalitesi standartlarının ülkemizde pek çok kentte henüz sağlanamadığı da bir gerçektir. Avrupa Birliği çevre kriterlerine uyum süreci çerçevesinde hazırlanan yeni yönetmelikler ile açık ortam hava kalitesi sınır değerleri düşürülmüş ve bu sınır değerlerin sağlanabilmesi için temiz hava planlarının hazırlanması yasal bir gereklilik haline getirilmiştir. 6 Haziran 2008 tarihinde yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Yönetimi ve Değerlendirilmesi Yönetmeliği’ne göre, kirleticiler için belirlenen sınır değerlerin aşılması durumunda temiz hava planlarının hazırlanması yükümlülüğü diğer kuruluşlarla eşgüdümlü şekilde çalışılarak gerçekleştirilmesi için İl Çevre ve Orman Müdürlüklerine verilmektedir. Hazırlanacak Temiz Hava Planlarının; • Mevcut hava kalitesi mevzuatının ve gelecekteki yasal yükümlülüklerinin yerine getirilmesi (Avrupa Birliği hava kalitesi düzenlemeleri ile uyumlu Türkiye’deki Yeni Hava Kalitesi Yönetmeliği (Haziran 2008) uyarınca getirilen yükümlülüğün karşılanması) • Hava kalitesinin ve halk sağlığının iyileştirilmesi, • Küresel hava kirliliği ile ilgili problemlerin (iklim değişikliği, ozon tabakasının incelmesi, POP) önlenmesi ve • Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması gibi pek çok amaca hizmet etmesi beklenmektedir. 1. 2. Raporun yapısı ve yöntem Temiz hava planlarının hava kirliliği ile ilişkisi olabilecek bölge hakkındaki genel bilgileri, farklı kirleticiler için hava kirliliği ölçüm ve emisyon envanteri verilerini, bu verilere dayalı olarak gerçekleştirilen hava kalitesi durum değerlendirmesi ve öncelik sıralamasına göre hava kirliliğini azaltmak için alınması gereken önlemler listesini kapsaması beklenmektedir. 6 Haziran 2008’de yürürlüğe giren Hava Kalitesi 3 | sf Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği Ek-4’te temiz hava planlarının içinde olması gerekenler ayrıntılı şekilde açıklanmıştır. Bu raporun hazırlanmasında ilgili yönetmelikte sunulan içerik dikkate alınmıştır. Bu temiz hava planının ilk taslak sürümü 2009 yılı başında hazırlanmış olup, rapor Temmuz 2010’da tamamlanmıştır. Temiz Hava Planı Mevcut Durumun Değerlendirmesi ve Hava Kalitesini İyileştirme Planının Geliştirilmesi olmak üzere iki ana kısımdan oluşmaktadır. İlk bölümde genel bilgiler ile hava kirliliği ölçüm ve emisyon verileri yer almaktadır. İkinci bölümde ise hava kalitesini iyileştirmeye yönelik önlemler ve stratejiler sunulmaktadır. Mevcut Durum Değerlendirmesi: Atmosferde yüksek seviyelerde bulunan bir veya birden fazla kirletici bileşenin meydana getirdiği hava kirliliğinin alıcı ortam üzerindeki etkilerinin belirlenmesi ve kirletici derişimlerinin yasal sınır değerleri aşıp aşmadığının izlenmesi için ölçüm, emisyon envanteri ve modelleme çalışmaları gibi farklı yöntemler kullanılmaktadır. Geleceğe yönelik temiz hava planlarının oluşturulması ve gerekli önlemlerin alınması için bu gibi yöntemlerle mevcut kirlilik durumunun iyi bir şekilde izlenmesi sorunun boyutunun belirlenmesi açısından önem taşımaktadır. Bu nedenle ölçüm verileri ve emisyon envanterleri temiz hava planlarında bulunması gereken en önemli kısımlardır. Hava kirliliği ölçüm verileri ulusal ve uluslararası yasal sınır değerler ile karşılaştırma yapılması ve belirli kirleticiler için sınır değerlerin aşılıp aşılmadığının belirlenmesi açısından önem taşırken, emisyon envanterleri de evsel ısınma, trafik ve sanayi gibi farklı kirletici kaynaklardan atmosfere yayılan emisyonların miktar olarak ayrı ayrı belirlenebilmesi ve kirletici kaynaklar arasında karşılaştırma yapılabilmesi açısından faydalı bir araçtır. Eskişehir’de uzun yıllardır hava kirliliğinin izlenmesi ve değerlendirilmesi ile ilgili bilimsel çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Bu bölümün oluşturulmasında Referans listesinde yer alan yönetmelikler, il çevre durum raporları, İl Sağlık Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen 20 yıllık SO2 ve duman ölçüm verileri ve kentsel hava kalitesi bilgileri, emisyon bilgileri, planlar, raporlar, Eskişehir’de hava kalitesinin değerlendirmesi konulu tezler ve “Eskişehir’de Çevre Kalitesinin Dünü, Bugünü ve Yarını” kitabının hava kirliliği ile ilgili bölümünden faydalanmıştır. 4 | sf Temiz hava planının ilk bölümünde daha önce gerçekleştirilmiş hava kirliliği ölçüm verilerine ve emisyon envanterine dayalı olarak bir durum tespiti yapılmıştır. Bu veriler ışığında, kirletici bazında kentte en çok hava kirliliğine neden olan emisyon kaynakları (evsel ısınma, trafik, sanayi vs.), kirliliğin yoğunlaştığı bölgeler, en çok risk oluşturan kirletici türleri ve kirlilikten etkilenen kişi sayısı ve ortaya çıkabilecek sağlık riskleri belirlenmeye çalışılmıştır. Hava Kalitesini İyileştirme Planının Geliştirilmesi: Hava kalitesini iyileştirmek üzere önceliklerin ve uygulanabilecek önlemlerin belirlenmesi bu çalışmanın odak noktasıdır. Raporun bu parçasını oluşturan elemanlar aşağıdaki şekilde sıralanmaktadır; • Emisyon azaltımına yönelik uygulanabilir önlemler, • Hava kalitesi yönetim sistemi bileşenleri ile ilgili gereksinimler, • İşlemsel ve fonksiyonel yapı gereksinimleri ve • Konuyla ilgili araştırma ihtiyacı. Mevcut durumun belirlenmesinden sonraki basamak, elde edilen bilgilere göre evsel ısınma, trafik ve sanayi gibi farklı kirletici kaynaklardan atmosfere atılan hava kirleticilerini kontrol etmek üzere kişisel, yerel ve ulusal ölçekte alınması gereken kısa, orta ve uzun vadeli tedbirlerin belirlenerek uygulanabilirliğine göre öncelik sırasına dizilmesidir. Alınacak önlemler yasal sınır değerlerin aşılması durumuna bağlı olarak kirletici bazında veya kaynak bazında gruplandırılabilir. Kirlilik azaltım önlemlerinin uygulanabilir, ekonomik ve maliyet etkin (yapılan harcamalara göre elde edilen verimin fazla olması) olması gerekir. Ayrıca, önceliklerin belirlenmesinde önemli bir diğer etken de sıcak nokta olarak adlandırılan, kirliliğin yoğunlaştığı ve yasal sınır değerlerin aşıldığı bölgelerin özelliklerinin (şehir içi-şehir dışı, trafik yoğun-orta-az yoğun, doğalgaz-kömür kullanılan vs.) belirlenmesidir. Daha fazla insanın yaşadığı ve hava kirliliğinden etkilendiği bölgelerde alınacak önlemlerin arttırılması insan sağlığının korunması açısından önceliğe sahip olmalıdır. Hava kirliliğinden etkilenen kişi sayısı, hangi kirleticinin en fazla toksik özelliklere sahip olduğuna bağlı olarak maruziyet sonucu ortaya çıkabilecek akut veya kronik sağlık etkilerinin belirlenmesi önceliklerin belirlenmesi açısından önemlidir. 5 | sf Tavsiye edilen tedbirlerin uygulanabilir olması için temiz hava planlarının hazırlanmasında kurumlararası işbirliğine önem verilmelidir. Ayrıca, temiz hava planlarında halkın katılımı ve halkın düşünceleri de dikkate alınmalıdır. Planın hazırlığı aşamasında anket yoluyla kısmen de olsa halkın görüşü alınmaya çalışılmıştır. Ayrıca, hazırlanan temiz hava planı proje web sayfasında Eskişehir halkı ile de paylaşılacaktır. Temiz hava planı hazırlanma aşamasında bilgi ve verinin eksik olduğu noktalar ve bu kapsamda ileride ihtiyaç duyulan bilimsel araştırma gereksinimleri de ortaya çıkacaktır. Kirlilik azaltım çalışmalarının maliyetinin belirlenmesi, iyileştirme sonucunda elde edilecek faydalarının ekonomik değeri ve finans kaynakları bilinmelidir. Temiz hava planlarının uygulanması da işyükü yoğun bir uğraştır ve bu iş için çalışacak yeterince uzman teknik personelin olması da önemlidir. Planın hazırlık aşamasında Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Stratejik Planı (20062010), Eskişehir Odunpazarı Belediyesi Stratejik Planı (2006–2011), Eskişehir Tepebaşı Belediyesi Stratejik Planı (2010–2014) ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Yıllık Çevre Durum Raporları ve Acil Durum planları da dikkate alınmıştır. Diğer yönetim sistemlerinde olduğu gibi, hava kalitesi yönetimi için de döngüsel bir yaklaşım (PUKO) izlenecektir. 1. Hava kalitesi yönetim planı 2011–2014 periyodu için geçerli olacaktır ve 4 yılda bir revize edilecektir. Dolayısıyla, 2014’ün sonuna doğru ilk planı temel alan yeni bir plan hazırlanacaktır. 2. Planın uygulama süreci içerisinde, her yıl aktivitelerin ilerleyişi değerlendirilecektir ve gerekirse planda belirtilen amaçlara ulaşmak için ekstra çalışmalar ve değişiklikler gerçekleştirilecektir. Temiz hava planının uygulanması aşamasında birinci derecede yer alacak paydaş kurumlar • Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve • Eskişehir Büyükşehir Belediyesi olarak belirlenmiştir. 6 | sf 2. ESKİŞEHİR HAKKINDA GENEL BİLGİ 2.1. Coğrafik konum ve idari durum Orta Anadolu’nun Ankara’dan sonra en büyük ikinci kenti olan Eskişehir, 29-32 derece doğu boylamları ile 39-40 derece kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. İç Anadolu Bölgesi'nde yer alan il kuzeyde Karadeniz, kuzeybatıda Marmara, batı ve güneybatıda Ege Bölgesi ile komşudur. Eskişehir ili kuzeyde Bolu ve Ankara, doğuda Ankara ve Konya, Güneyde Konya ve Afyon, batıda Kütahya ve Bilecik illeri ile çevrilidir (Şekil 2.1.) Mihalgazi Sarıcakaya İnönü Alpu Mihallıçcık Beylikova Seyitgazi Mahmudiye Çifteler Sivrihisar Günyüzü Han Şekil 2.1. Eskişehir ilinin ve ilçelerinin coğrafik konumu ve topografik yapı Eskişehir İlinin 14 ilçesi, 3 bucağı, 2’si büyükşehir alt belediyesi olmak üzere 32 belediyesi ve 369 köyü bulunmaktadır. Belediye sınırları içerisindeki mahalle sayısı 182’dir. Bu temiz hava planı nüfusun çoğunu bünyesinde bulundurması nedeniyle iki ilçe (Odunpazarı ve Tepebaşı) ve üç belediye (Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Odunpazarı Belediyesi ve Tepebaşı Belediyeleri) ve 101 mahalleyi kapsamaktadır. 7 | sf 2. 2. Topografik yapı ve kentsel yerleşim Eskişehir ilinin topoğrafik yapısını, Sakarya ve Porsuk havzalarındaki düzlükler ile bunları çevreleyen dağlar oluşturur. Havza düzlüklerini, kuzeyden Bozdağ-Sündiken Sıradağları, batı ve güneyden ise İç Batı Anadolu eşiğinin doğu kenarında yer alan Türkmen Dağı, Yazılıkaya Yaylası ve Emirdağ kuşatır. Tüm il toprakları dikkate alındığında rakım 200-1.800 m arasında değişmekte, kent merkezinde ise rakımın 740-850 metre arasında olduğu görülmektedir. İl toprakları içinde en yüksek nokta 1.825 m ile Türkmen dağı tepesidir. İlin yüzölçümü 13.652 km2 olup, bu alanıyla il, Türkiye topraklarının %1,8'ini kaplamaktadır. Yüzey şekillerine göre, il arazisinin %21,8’inin dağlık, %0,6’sının yayla, %25,8’inin ova ve %51,8’inin dalgalı olduğu görülür. Eskişehir ili toprakları ana vadiler ve bunlarla birleşen çok sayıdaki vadilerle parçalanmış durumdadır. Sakarya ve Porsuk vadileri ilin en önemli vadilerini oluşturur. İlde, yeryüzü şekillerinin oluşturduğu topografik yapının doğal sonucu olarak gelişmiş bir akarsu ağı bulunmaktadır ve Sakarya ırmağı Eskişehir’in başlıca akarsuyudur. İldeki arazilerinin %42’sini tarım alanları (yaklaşık 580.000 hektar), %26’sını çayır ve meralar, %25’ini orman (360.204 hektar) ve fundalık arazi, %7’sini tarıma elverişsiz arazi ve %0,2’sini su yüzeyleri oluşturmaktadır. Güney ve kuzey bölgelerde (Mihalıççık, Beylikova, Alpu, Merkez, Seyitgazi, Sarıcakaya ilçelerinde) bulunan ve flora ve fauna bakımından zengin olan ormanlık bölgelerde karaçam, sarıçam, kızılçam, meşe, gürgen, kayın, sedir, kavak, ardıç gibi ağaçlar yetişmektedir. Bu temiz hava planının çalışma alanı olan belirlenen kentsel alana bakıldığında ise, Eskişehir kent merkezinin büyük kısmı topografik yapı itibariyle çukurda kaldığı görülmektedir. İl topraklarının kuzey batısında, deniz seviyesinden ortalama 790 m yükseklikte bulunan ve yüzölçümü 3.823 km2 olan kent merkezinde, çarşı olarak adlandırılan merkezde deniz seviyesinden 740 m olan yükseklik kentin kenarlarına doğru gidildikçe artmakta ve yaklaşık 850 m’ye ulaşmaktadır. Buna rağmen, yine de Eskişehir kent merkezinde topografya fazla engebeli değildir. Rivayete göre, Eskişehir’in bugünkü yerleşiminin seçiminde en önemli kriter hava kalitesi olmuştur. Eskişehir bölgesine yerleşim kurulmasına karar verildiğinde, ilk yer seçimi için havalanmanın iyi olduğu yeri seçebilmek için bölgenin değişik yerlerine et parçaları asılmıştır. Birkaç gün geçtikten sonra, tüm et parçaları içinde Odunpazarı’na asılmış olanın en taze kaldığı görülünce Eskişehir’deki ilk mahalle, bugünkü Odunpazarı olmuştur. Zaman içinde nüfus arttıkça kentin yeni kısımları daha aşağı bölgelerde 8 | sf gelişmiş ve bu nedenle eski Odunpazarı bölgesi günümüzde kentin diğer semtlerine göre yüksekte kalmıştır. Kentin çoğunlukla yüksek yoğunluklu konut ve ticaret alanlarından oluşan yeni idari ve ticaret merkezi Porsuk Çayı’nın kıyılarında ve yakın çevresinde gelişmiştir. Kentin ortasından geçen Porsuk Çayı ve demiryolu hattının kenti fiziksel olarak kuzey ve güney kesimleri olarak ikiye ayırdığı görülmektedir. Kuzeyde demiryolu, batıda Atatürk Caddesi, doğuda Muttalip ve Yunusemre Caddeleri ile güneyde Cumhuriyet Bulvarı ile çevrili alan, kamu hizmet binaları ile ticaretin yoğunlaştığı kent merkezi olarak gelişmiştir. Bu alanların dışında konut gelişme alanı olarak belirlenen Yenikent, Sultandere, Batıkent gibi daha organize yerleşimler dışında, Tepebaşı ve Muttalip bölgelerinde de günümüzde hızlı bir konut gelişimi gözlenmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan, şeker fabrikası ve Tülomsaş gibi büyük sanayi kuruluşları kent içinde kalmıştır. Kent yerleşiminde 10.000 hektar imarlı alan, 2.000 dekar tarımsal faaliyet yapılan arazi, belediyeler tarafından yapılmış halkın kullanımına açık 1.500 dekar yeşil alan ve kent merkezi etrafında toplam 10.790 dekar orman bulunmaktadır. Şekil 2.2’de Eskişehir kent merkezinden bir görüntü yer almaktadır. 9 | sf Şekil 2.2. Eskişehir kent merkezinden bir görüntü 10 | sf 2.3. İklim ve meteorolojik özellikler Eskişehir iklimi ilk bakışta Batı Anadolu ve İç Anadolu iklimleri arasında bir geçiş iklimi özelliği gösteriyorsa da, coğrafi şartları, yükseltileri, yeryüzü şekilleri ve denize olan uzaklığı gibi nedenlerle ilde genellikle sert ve karasal iklim hakim olup, kışlar çok soğuk, parçalı bulutlu ve kar yağışlı, yazlar sıcak, az bulutlu, açık ve yağışsız geçer. Özellikle sert geçen kışlar evsel ısınma ihtiyacının artması nedeni ile mevsimsel hava kirliliği sorunlarının yaşanmasında önemli rol oynamaktadır Diğer illerde olduğu gibi Eskişehir için de düzenli karışma yüksekliği hesapları mevcut değildir. Ancak “Eskişehir ve İskenderun’da Temiz Hava İçin El Ele” projesi kapsamında kampanya bazında karışma yükseklikleri hesaplanarak, kirletici parametrelerle ilişkisi incelenmiştir. Bu sonuçlara göre, bekleneceği gibi, kış aylarındaki karışma yükseklikleri genelde yaz aylarındakilere göre daha düşük olmakla birlikte, kış-yaz farkı beklenenden daha az çıkmıştır. Ayrıca kış aylarında, gece karışma yüksekliklerinin bazen gündüz karışma yüksekliklerinden fazla olduğu görülmüştür ki, bu teorik olarak çoğunlukla beklenebilecek durumdan farklıdır. Bunun nedeninin, gecelerin çoğunlukla gökyüzünün bulutla kaplı olması olduğu düşünülebilir. Bulut örtüsü, aşırı kararlı koşulları engelleyen bir etkendir. Kış aylarında gecelerin bulutlu olması Eskişehir’deki hava kalitesi açısından kısmen de olsa olumlu bir durum yaratmaktadır. Aynı nedenlerle karışma yüksekliği ile kirlilik arasındaki ilişki beklendiği kadar fazla gözlemlenmemektedir (Örneğin, aynı çalışmanın yürütüldüğü İskenderun’da karışma yüksekliği ile kirleticilerin derişimleri arasında çok daha belirgin bir ilişki bulunmuştur). Ancak yine de kışın karışma yüksekliklerinin Eskişehir’de sık sık 1000 metrenin altına düştüğü görüldüğünden, bunun kirliliğin yoğunlaşmasına etki ettiği muhakkaktır. Ancak kirleticilerin gecegündüz farklarını ya da farklı günlerdeki derişimlerini belirleyen öncelikli etkenler arasında karışma yüksekliğinin gelmediği, en azından projedeki kampanya dönemi için söylenebilir. Eskişehir’de, uzun yıllar ortalamasına göre, kış ayları için (Kasım-Şubat) hakim rüzgar yönü Doğu, yaz ayları için (Mart-Ekim) için Batı’dır. Rüzgarın esiş yönü meteorolojik koşulları belirleyen bir etkendir. Doğulu rüzgarların soğuk hava ile, batılı rüzgarların sıcak hava ile ilişkilendirmesi yapılabilir. Eskişehir’de kış aylarındaki hakim rüzgar yönünün, meteorolojik koşullara olan etkisi dışında, kirletici derişimlerine belirgin bir etkisinin olmadığı söylenebilir. Eskişehir’in 11 | sf doğusunda yer alan ve Eskişehir’e taşınacak kadar önemli emisyon kaynakları bulunmamaktadır. Yaz aylarında ise hakim rüzgarlarının batılı olması, meteorolojiyi etkilemesinin yanında, kirletici seviyelerini başka şekilde de etkilemektedir. En önemli fotokimyasal kirletici sayılan ozon, yüksek sıcaklık ve kuvvetli güneş ışığı varlığında ortaya çıkmaktadır. Ozonun, diğer hava kirleticilerden önemli bir başka farkı ise, öncüllerinin emisyonunun gerçekleştiği bölgeden uzakta oluşmasıdır. Eskişehir’in batı-kuzeybatısında önemli sanayi emisyon kaynakları bulunmaktadır. Yaz aylarında hakim rüzgar yönünün batılı olması ile bu emisyonlarının etkisinin Eskişehir’e ulaşması beklenebilir. Eskişehir’de yüzey ozonu ile ilgili gerçekleştirilen bir çalışmanın (Yay, 2006) bulguları Eskişehir’de gözlenen ozon derişimlerinde, kentin batı ve kuzeybatısında bulunan kaynakların etkili olduğunu gösterir yöndedir. Eskişehir’de ozondan kaynaklı bir sorunla karşılaşılması durumunda sorunun çözümünün yalnız öngörülebilir. Eskişehir’de Nitekim Eskişehir’in alınacak merkez yerel önlemlerle dışındaki çözülemeyeceği bölgelerinde ve kırsal kesimlerinde ozon seviyelerinin yüksek olabildiği bilinmektedir (Yay 2006). Bu düzeyler, çoğunlukla insan sağlığını ciddi şekilde etkileyecek değerlere ulaşmasa bile özellikle kırsal bölgelerdeki düzeylerin bitkilerin hassas olduğu ve olumsuz etkilenmeye başladığı sınır değerleri (AOT40 ile ifade edilen maruz kalma değerlerine göre) aştığı görülmektedir. Ozon kirliliğinin insan sağlığı açısından sorun olup olmadığını ölçümlerle izlemeye devam etmek gerekmektedir ancak bitkiler (dolayısıyla tarımsal ürünler ve ormanlar) açısından sorunun bugün itibariyle yaşanmaya başladığı söylenebilir. 2004-2008 yılları arasında ortalama rüzgar hızı 3 m/s’dir. Eskişehir’de baharın ilk aylarında kuzeybatı, baharın sonunda ise güneybatı, batı ve kuzeybatı rüzgarları görülür. Eylül sonundan itibaren doğu, kuzeydoğu ve güneydoğu rüzgarları ortaya çıkar. 2004-2008 yılları arasında ortalama yerel basınç 925 mbar ve ortalama bağıl nem %57’dir. Çizelge 2.1’de Eskişehir ilinin genel iklim özellikleri özetlenmektedir. 2.4. Nüfus Eskişehir ili, toplam il nüfusu itibariyle Türkiye’de 31. sırada yer almasına rağmen, il merkezi nüfusu dikkate alındığında sıralamada 10. sıraya yükselmektedir. Kırsal nüfusun en düşük olduğu iller sıralamasında, İstanbul ve Ankara’nın ardından 3. sırada yer alan Eskişehir’de, nüfusunun büyük bir bölümü kent merkezinde yoğunlaşmıştır. 12 | sf Çizelge 2.1. Eskişehir ilinin iklim özellikleri Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 -2 1 5 10 15 19 21 21 17 12 7 2 Ort. Sıc., °C *** -1.7 0.2 6.3 10.0 15.2 19.8 22.1 23.1 17.2 12.4 5.3 0.7 Ort. Yağış, Mm * 43 35 37 37 46 35 13 6 16 25 31 49 Ort. Yağış, Mm *** 39 15 24 27 31 26 6 5 41 20 44 28 Hakim rüz. yönü** E E W W W W W W W W E E Ort.rüz.hızı,m/s*** 2.88 2.88 3.38 3.13 3.08 3.3 3.50 3.50 2.90 2.20 2.75 2.68 En kuvvetli rüzgar yönü** SSW NW SSW W WNW NW NNW NNE SW SSW SW NW En kuvvetli rüzgar hızı, m/s ** 21.1 24.5 26.8 27.6 24.4 25.5 27.6 20.7 20.5 20.7 24.4 25.2 Bağıl nem ortalaması, (%) *** 73 67 58 55 51 46 42 44 51 63 68 72 Bağıl nem ortalaması, (%) * 62 78 71 64 84 60 55 66 60 Ort. Sıc., °C * 927 926 923 923 924 924 923 922 926 * 1929-1990 yılları ortalaması, ** 1949-1990 yılları ortalaması, *** 2004-2008 yılları ortalaması Basınç., mbar 58 76 82 928 928 930 2000 yılı sayım sonuçlarına göre, 706.000 kişi olan toplam il nüfusunun 2009 yılı Adrese Dayalı Kayıt Sistemi sonuçlarına göre 755.400 kişi olduğu ve ilin yıllık nüfus artış hızının binde 9,6 olduğu görülmektedir. Eskişehir ili nüfus artış hızı bakımından 14. sırada yer almaktadır. Diğer şehirlerden büyük oranda göç alan bir yerleşim bölgesi değildir. Uzun dönemli nüfus verileri incelendiğinde, ülkemizdeki diğer pek çok şehirde olduğu gibi, Eskişehir’de de şehirleşme oranının Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren hızla arttığı, kent merkezinin özellikle kendi ilçelerinden ve civar şehirlerden göç aldığı görülmektedir. İlin şehir nüfusunda sürekli artış ve köy nüfusunda sürekli azalma nedeniyle ilk zamanlar daha yoğun olan köy yerleşimi 1965 sayımı sonuçlarına göre şehir nüfusu ile neredeyse eşit hale gelmiş, 1965 yılından sonra ise Ekişehir’de nüfusun çoğunluğu il ve ilçe merkezlerinde yaşamaya başlamıştır. Sonraki yıllarda bu fark giderek açılmış ve Eskişehir tam bir kentli şehir haline gelmiştir (Şekil 2.3) (TÜİK). Şekil 2.3. Eskişehir il nüfusu 13 | sf 1990 nüfus verilerine göre %74 olan şehir nüfusunun 2000 ve 2007 yıllarında sırasıyla %79 ve %86 olduğu görülmektedir. 2009 yılı verilerine göre toplam il nüfusunun %88’i (653.600 kişi) ilçe merkezlerinde (şehirlerde) ve geriye kalan yaklaşık %12 (yaklaşık 88.000 kişi) ise belde/köyler de yaşamaktadır. Günümüzde hala Eskişehir kırsalından kente göç görülmektedir, bunun bir yansıması olarak şehir nüfus artış hızı binde 15,41, köy nüfus artış hızı ise binde –9,52 dir. Kentsel alanı oluşturan Tepebaşı ve Odunpazarı ilçelerini içine alan Eskişehir Büyükşehir Belediyesine bağlı (yaklaşık 100 kilometrekarelik) kentsel alanda (bkz. Şekil 2.4) ise yaklaşık 600.000 kişi (tüm il nüfusunun yaklaşık yaşamaktadır ve bu bölge oldukça yüksek nüfus yoğunluğuna sahiptir. %82’si) Eskişehir merkez haricinde en büyük ilçe merkezleri sırasıyla yaklaşık 12.000 ve 11.000 nüfusa sahip olan Çifteler ve Sivrihisar ilçe merkezleridir. 2000 yılında yaklaşık 490.000 kişi olan kent nüfusunun 2009’da 600.000 kişi olması kentin nüfus artış hızının fazla olduğunu göstermektedir. Yapılan nüfus projeksiyonu tahminlerine göre, kentteki sanayi/ticaret/eğitim gibi dışarıdan göç çekebilecek faaliyetler ile ilgili koşulların değişmediği durumda, şu anda yaklaşık 600.000 olan kent merkezi nüfusunun 2015 ve 2020 yıllarında sırasıyla yaklaşık 680.000 ve 760.000 olması beklenmektedir. Eskişehir kentinde yaşayan halkın önemli bir kısmını öğrenciler ve gençler oluşturmaktadır. Anadolu ve Eskişehir Osmangazi Üniversitelerinde eğitimlerine devam eden 40.000’en fazla üniversite öğrencisi nedeniyle bir öğrenci kenti görünümünde olan Eskişehir kent merkezinde yaşayan neredeyse her on kişiden birisi üniversite öğrencisidir. Ayrıca, ilköğretim öğrencisi ve ortaöğretim öğrencisi sayıları sırası ile 83.000 ve 40.000 dir. Buna göre Eskişehir’de yaklaşık 160.000 ilköğretimden üniversiteye 6-25 yaş arası öğrenci bulunmaktadır. Mücavir alan sınırları içindeki kentsel alandaki 66 mahalleyi kapsayan 100 km2’lik alan için nüfus yoğunluğunun 385 kişi.km-2 (75.yıl) ile 46.000 kişi.km-2 (Mamure) arasında değiştiği görülmektedir. Nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu mahalleler: Mamure, Orta, Hacıseyit, Işıklar, Akçağlan, Yeni, Hacıalibey, Güllük, Cumhuriye, Hayriye, İhsaniye, Deliklitaş, Tunalı, Kurtuluş, Kırmızıtoprak, Akarbaşı, Ömerağa, Vişnelik, Bahçelievler, İstiklal, Gökmeydan, Arifiye, Eskibağlar, Alanönü, Yenibağlar, 14 | sf Şarkiye, Mustafa Kemal Paşa, Fatih, Huzur, Akcami, Yıldıztepe, Cunudiye, Göztepe, Yenidoğan, Kumlubel olarak belirlenmiştir. Kırmızı dikdörtgen içinde gösterilen yaklaşık 12 km2 lik küçük alan nüfus yoğunluğunun 1 km2 alan başına 20.000 kişiden daha fazla olduğu ve içinde yaklaşık 245.000 kişinin yaşadığı ve çarşı olarak adlandırılan ticari faaliyetlerinde yürütüldüğü alanı kapsayan bir bölgedir. Eskişehir halkının yaklaşık yarısı 3x4 km’lik bir alan içinde yaşamaktadır ve hergün binlerce kişi alışveriş yapmak, çalışmak ve banka veya diğer kamu kurumlarındaki işlerini halletmek için bu alanı ziyaret etmektedir. Kentin trafiğinin de bu alanda yoğun olduğu ve kent trafiğini taşıyan ana caddelerin çoğunun bu dikdörtgen içinde olduğu düşünülürse bu alan hava kirliliği açısından kritik öneme sahiptir. Eskişehir’de hane sayısı 220.000 adet olarak verilmektedir. Bu durumda, konut başına ortalama 2.7 kişi düşmektedir. Şekil 2.4. Eskişehir kent merkezinin coğrafi konumu 2.5. Sanayi Eskişehir ekonomik ve sosyal gelişmişlik ölçeğinde 81 il arasında 6. sırada yer almaktadır. İl ekonomisinde sektörlerin payına bakıldığında, %61 ile hizmetler sektörü ilk sırada yer alırken, bunu %28 ile sanayi sektörü ve %11 ile tarım sektörü izlemektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında ilin kalkınmasında devlet işletmeleri ve 15 | sf kamu yatırımları büyük rol oynamıştır. 1894 yılında temeli atılan bugünkü adıyla Tülomsaş Fabrikası bir kamu kuruluşu olup, onu Şeker Fabrikası (1933) ve Sümerbank Dokuma Fabrikası (1956) izlemiştir. Bu fabrikalar Bölge Sanayiinin gelişmesi ve dolayısıyla ekonominin canlanmasını sağlamıştır. Ülkemizin dizel lokomotif motoru üreten tek fabrikası Tülomsaş ve Eskişehir Şeker fabrikası bulundukları konumda üretimlerine halen devam etmektedir, fakat bu işletmeler kentin zamanla büyümesi sonucu yerleşim alanı içinde kalmışlardır. Günümüzde ise, ildeki sanayi yatırımlarının büyük bölümü 1975 yılında kurulan ve kent merkezine yaklaşık 10 km mesafade kentin güney doğu kısmında bulunan Eskişehir Organize Sanayi Bölgesinde (EOSB) yer almaktadır. 1990 sonrasında Paşabahçe Şişe Cam Sanayi, Yaşar Holding, Toprak Holding, Kılıçoğlu Kiremit gibi büyük ölçekli yatırımcılar EOSB’de yatırım yapmışlardır. Ülkemizin en yüksek kapasiteli buzdolabı (ARÇELİK) ve kompresör fabrikası da EOSB’de bulunmaktadır. Günümüzde, EOSB 32 milyon m² lik alanı ile ülkemizin en büyük ve doğal gaz kullanan ilk Sanayi Bölgesi durumundadır. EOSB Müdürlüğü’nden alınan bilgilere göre, 2009 yılı itibariyle OSB’nde 389 firma faaliyet halinde, 75 firma inşaat halinde ve 44 kuruluş ise proje aşamasındadır. Başlıca üretim sektörleri arasında makine imalat ve metal eşya sanayii, gıda sanayii, hazır giyim sanayii, taş ve toprağa dayalı sanayi içinde yer alan refrakter, tuğla, seramik, fayans, alçı, çimentodan üretilmiş prefabrik yapı elemanları üreticileri bulunmaktadır (Bkz. Şekil 2.5). Ülkemizin tek uçak motor fabrikası TUSAŞ da Eskisehir’de kent merkezine birkaç kilometre yakında bulunmaktadır. Ayrıca, EOSB’nin dışında Bursa yolu üzerinde Baksan küçük sanayi sitesinde, Muttalip bölgesinde ve organize sanayi bölgesi karsısındaki (EMKO, Teksan, Oto Galericileri) sitelerinde küçük ve orta boy işletmeler yer almaktadır. Baksan küçük sanayi sitesi yaklaşık 700 işyerinden oluşmakta ve 5000 civarında çalışana sahiptir. EMKO mobilyacılar küçük sanayi sitesi ise 450 civarında işyerinden oluşmakta ve 3500 civarında çalışanı bulunmaktadır. 16 | sf 85 90 78 İşletme Sayısı 80 70 60 50 36 40 17 20 0 42 27 30 10 38 1 7 Elektrik Meadencilik Tekstil, Taş ve Santralı Dokuma ve Toprağa Hazır Giyim Dayalı Sanayii İmalat Sanayii Orman Ürünleri, Kağıt ve Mobilya Sanayii Gıda Kimya, Makine Metal Ana Sanayii Kauçuk ve İmalat ve Metal Plastik Sanayii Eşya Sanayii Sanayii Sektör Şekil 2.5. Eskişehir OSB’deki faal firmaların sektörel dağılımı Eskişehir kenti haricindeki diğer ilçelerde ise henüz organize sanayi bölgesi bulunmamaktadır. Sivrihisar, Çifteler ve Beylikova ilçelerinde organize sanayi bölgelerinin kurulması için yer seçimi çalışmaları tamamlanmış ve diğer çalışmalar sürdürülmektedir. Sivrihisar küçük sanayi sitesi 125 civarında işyerinden oluşmakta ve 370 civarında çalışanı bulunmaktadır. Çifteler küçük sanayi sitesi ise yaklaşık 150 işyerinden oluşmakta ve 260 civarında çalışana sahiptir. Ayrıca, şehir merkezine yaklaşık 15 km uzaklıkta bir çimento fabrikası ve şehrin yakınındaki ilçelerde birçok seramik fabrikası (Yurtbay Seramik vd.) bulunmaktadır. Eskişehir ilinde emisyon izni olan tesis sayısına bakıldığında, A ve B Grubunda yer alan tesis sayılarının sırasıyla 26 ve 153 olduğu görülmektedir. İlde emisyon izni olmayan tesis bulunmamaktadır. 2.6.Yakıt kullanımı İl merkezinin zamanla büyüyüp gelişmesi sonucu yerleşim alanı içinde kalan büyük sanayi kuruluşları teknolojilerinin eski olması ve kullandıkları yakıt nedeniyle 1990’lı yılların başlarında hava kirliliğinin artmasına sebep olmuştur. Bu nedenle Mahalli Çevre Kurulunun 02.12.1994 tarih ve 10 nolu kararı ile 11 büyük kuruluşa doğalgaza geçme zorunluluğu getirilmiştir. Böylece, Eskişehir ilinde doğalgaz kullanımına 1995 yılından sonra geçilmeye başlanmıştır. Konutlarda doğalgaz 17 | sf kullanımı ise 1997 yılında başlamış ve hızlı bir şekilde yaygınlaşmıştır. Konutlarda doğalgaz kullanımına başlanmasından sadece 6 yıl sonra (2002 yılı itibariyle) kent nüfusunun yaklaşık yarısı (%48’i) doğalgaz ile ısınır hale gelmiştir. 15.06.2005 tarih ve 03 sayılı Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile doğalgaz projesi tamamlanmış bölgelerdeki işyeri, site ve konutlara doğalgaz kullanımına geçilmesi aksi takdirde cezai işlem yapılması kararı verilmiştir. 2008 yılı sonu itibarı ile il genelinde toplam doğalgaz kullanımı 500 milyon m3’e ulaşmıştır ve halkın yaklaşık ¾’ü doğalgaz ile ısınır hale gelmiştir. Bu kullanımın 2/3’ü konutlarda ve 1/3’lük kısmı ise resmi daireler, ticarethaneler ve sanayi kuruluşları gibi diğer kurumlarda gerçekleşmiştir. Sanayi kuruluşlarının tamamına yakın bir kısmında ise doğalgaz kullanılmaktadır. EOSB’nin 2009 yılı doğalgaz kullanımı 187 milyon m3 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 2.6’da EOSB’de kullanılan yıllık doğalgaz miktarları verilmektedir. ESGAZ’dan alınan 2008 yılına ait verilere göre, Eskişehir’deki toplam konut sayısı yaklaşık 185.000 olarak verilmektedir ve bunların 137.000’i (%74’ü) doğalgaz abonesidir. Geriye kalan 48.000 konut ise ısınmak için kömür (ithal kömür veya linyit) kullanmaktadır. Kişi başına düşen yıllık ortalama doğalgaz kullanımı 400 m3/kişi-yıl olarak hesaplanmıştır. Kullanılan doğalgazın ısıl değeri 8.250kcal/Nm3 olarak kabul edilerek, kişi başına harcanan yakıt enerjisi de ortalama 3.300.000 kcal/kişi-yıl olarak hesaplanmıştır. 3 Doğalgaz (milyon m /yıl) 550 500 450 Meskenler 400 EOSB 350 Sanayi (diğer) 300 Resmi daireler 250 Ticarethaneler 200 Hayır kurumu 150 Toplam 100 50 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Y ıl Şekil 2.6. Eskişehir’de 2004-2009 yıllarında doğalgaz kullanımı 18 | sf 250 233 257254251 227229 3 Doğalgaz (milyon m /yıl) 300 200 168 189189183 187 150 100 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1991 0 26,5 14,4 2,5 8,610,3 11 1992 50 63 67 Yıl Şekil 2.7. Eskişehir OSB’de 1991-2009 yıllarında doğalgaz kullanımı (Eskişehir 2009 il çevre durum raporu) Eskişehir ilinde evsel ısınma amaçlı olarak kullanılan doğalgazdan sonraki ikinci yakıt kömürdür. Konutlarda fuel-oil, LPG gibi diğer yakıtların kullanımı ise ihmal edilebilecek düzeydedir. Evsel ısınma amaçlı olarak Sibirya ve Güney Afrika kökenli ithal kömür ve Soma linyiti olmak üzere iki cins kömür kullanılmaktadır. İthal linyit ithalatçı firmalardan temin edilmektedir. İlimizde evsel ısınma amaçlı yakacak olarak kullanılan kömür miktarları ile ilgili güvenilir kayıtlara ulaşılması mümkün olamamıştır. Eskişehir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü’nden elde edilen bilgiler ve ısıl değer hesaplamaları ışığında, 2009 yılında kent genelinde ısınma amaçlı yaklaşık 100.000 ton kömür tüketildiği tahmin edilmektedir. 2.7.Motorlu taşıtlar ve trafik yoğunluğu Eskişehir, topoğrafyasının fazla engebeli olmaması, nüfusun ve sanayi tesislerinin fazlalığı nedeniyle trafiğin nispeten yoğun olduğu bir ildir. İl merkezinde 120.000’i geçen araç sayısı sebebiyle motorlu taşıtlardan kaynaklanan hava kirliliğinin genel hava kalitesine büyük etkisi vardır. Eskişehir Emniyet Müdürlüğü, Trafik Şube Müdürlüğü’nden alınan verilere göre 2008 yılı Aralık ayı sonu itibariyle ildeki otomobillerin %93’ü merkez ilçede kayıtlıdır. Genel olarak, resmi kayıtlara göre Eskişehir İli’ndeki araçların yaklaşık %90’ı merkez ilçede bulunmaktadır. TÜİK verilerine göre, 1994 yılında il geneline 40.000 civarına olan otomobil sayısı son 15 yıl içinde iki kat artarak 90.000’i geçmiştir. Otomobillerden sonra en yaygın kullanılan araçlar motorsikletler ve kamyonetlerdir. Her yıl trafiğe çıkan araç sayısında ortalama %4,6 gibi önemli bir artış gözlenmektedir. 19 | sf 100000 90000 80000 70000 Otomobil 60000 Minibüs Otobüs 50000 Kamyonet Kamyon 40000 Motosiklet 30000 20000 10000 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Şekil 2.8. Eskişehir il geneli için türlerine göre motorlu araç sayıları Eskişehir’de, motorlu kara taşıtlarından kaynaklanan egzoz emisyonlarının kontrolü amacıyla egzoz gazı emisyon ölçüm yetki belgesi verilen yetkili servisler bulunmakta olup, araç sahiplerinin egzoz emisyon ölçüm istasyonlarına erişiminde sorun yaşanmamaktadır. Yetkili istasyonlarda yapılan egzoz emisyon ölçümleri yapılan araç sayısı, trafiğe kayıtlı araç sayısının %62’sidir. Kent içi taşımacılıkta belediye ve halk otobüsleri, minibüsler, taksi dolmuş ve servis araçları kullanılmaktadır. 2008 yılı verilerine göre, Eskişehir’de günlük toplam yolculuk sayısı 656.000 olarak verilmektedir. Büyükşehir belediyesinin verilerine göre, günlük yolculukların %50’si (330.200) motorlu araçlarla, %48,2’si (315.900) yaya olarak ve geriye kalan %1,8’i de (9.900) bisiklet ile gerçekleştirilmektedir. Yolculukların amaçlarına göre dağılımına bakıldığında ise, toplam yolculukların %60’ından fazlasının iş ve okullara yapılan yolculuklar olduğu anlaşılmaktadır. Eskişehir Hafif Raylı Sistem (ESTRAM): 2004 Yılı Uluslararası Taşımacılıkta yılın Hafif Raylı Sistem ödülünü kazanan Estram, 24 Aralık 2004 tarihinden itibaren işletime açılarak, Eskişehirlilerin hizmetine sunulmuştur. Sistem, OTOGAR-SSK hattı ve OSMANGAZI-OPERA hattı olmak üzere, iki hatta 23 araçla çalışmakta olup hat uzunluğu 19 km'dir. ESTRAM Hattı toplam 26 duraktan oluşmaktadır (Bkz. Şekil 2.8). 18 tramvay ile başlanmış, sonradan 5 tramvay daha ulaşım sistemine dahil edilmiştir. Tramvay iki üniversiteyi, otogarı ve iki büyük hastaneyi birbirine 20 | sf bağlamaktadır. Günlük taşınan yolcu sayısı 70.000-80.000 kişi arasındadır. Bir kişi ortalama 2,3 km yol gitmektedir (2,3 km/pass) HRS hatları ile mevcut sistemin genişletilmesi planlanmaktadır. Estram hatlarına ek olarak Batıkent, Çamlıca, Yenikent, Çankaya, Ihlamurkent, Emek ve 71 Evleri kapsayan yeni hatların olurluluk raporları ve etüd projeleri de hazırlanmıştır (Eskişehir Büyükşehir Belediyesi). Şekil 2.9. Eskişehir tramvay sistemi güzergahı (Kaynak: http://www.estram.com.tr/) Halk Otobüsü: 115 adet Özel Halk Otobüsü, 31 adet Esulaş ve 44 adet Belediye otobüsü ile 73 hatta, 1108 durakta hizmet verilmektedir. Ayrıca 5.216 sayılı yasa gereği 71 adet mahalle statüsüne dönüşen köylerden 51 adetine Belediye otobüsleri ile toplu taşıma hizmeti götürülmektedir. Özel Halk Otobüsleri, Avrupa standartlarında (çevre dostu) motor ve egzoz sistemine sahip, en fazla 5 (beş) yaşında çağdaş araçlarla değiştirilerek, toplu taşıma izin belgeleri yenilenmiştir. İlimizde 2008 yılında Büyükşehir Belediyesi tarafından 190 adet otobüs hizmet vermiş olup, her bir otobüs 80 kişiliktir. 2009 yılı içerisinde halk otobüsleri ile günde yaklaşık 85.000-90.000 yolcu taşındığı düşünülmektedir (Eskişehir 2008 il çevre durum raporu). 21 | sf Şekil 2.10. Eskişehir tramvay + belediye-halk otobüsleri güzergahı Şekil 2.11. Eskişehir minibüs ve taksi dolmuş güzergahları 22 | sf Minibüs: Özel kişiler tarafından 20 hatta işletilen 211 adet minibüs bulunmaktadır. Minibüsler ile taşınan günlük ortalama yolcu sayısı yaklaşık 60.000 kişidir. Taksi Dolmuş: Kentte Ruhsatlı 168 adet taksi dolmuş bulunmaktadır. Araç başına günde ortalama yolcu sayısı 750 kişi taşıdıkları tahmin edilmekte olup, günlük toplam yolcu sayısı 12.500 kişidir. Ticari Taksi: Özel kişiler tarafından, 23 adet sabit taksi durağında 500 adet ticari taksi çalışmaktadır. Servis Araçları: Kent Merkezindeki okullara öğrenci taşıyan servis araç sayısı 409 adet, Organize Sanayi Bölgesindeki çalışanları taşıyan servis araç sayısı da 655 adettir. Buna göre toplam 1064 adet servis aracı ile toplu taşıma yapılmaktadır. Eskişehir karayollarının geçiş noktası konumundadır ve kentin içinden geçen çevre yolu da yoğun trafiğe sahiptir. Otoparklar: Ulaştırma ana planında, kentin merkez bölgesi dışında ve hafif raylı sistem durakları ile ilişkili olacak biçimde, belirli sayıda otopark kapasitelerinin yaratılması ve özel otomobil sahiplerinin buralarda yapacağı aktarmalarla toplu taşıma araçlarına kaydırılması (park and ride uygulaması) önerilmektedir. Taşıtlara Ulaşım Koordinasyon Merkezi Genel Kurulunca; Sirkülasyonun yoğun olduğu cadde ve sokakların yanı sıra tüm raylı sistem güzergahı boyunca, durma ve park etme yasağı kararı alınmıştır. Büyükşehir Belediyesi - İmar ve Şehircilik Dairesi Başkanlığı tarafından kent merkezindeki otopark alanları ile ilgili kamulaştırma çalışmaları devam etmektedir. 23 | sf 3. HAVA KİRLİLİĞİNİN MEVCUT DURUMU VE UZUN DÖNEMLİ EĞİLİMLER 3.1. Eskişehir’de bazı hava kirleticilerinin seviyeleri ve geçmişteki durum Bölgedeki karasal iklim koşulları nedeniyle sert geçen kış aylarında ısınma ihtiyacından kaynaklanan yakıt kullanımı nedeniyle mevsimsel bir hava kirliliği sorununun yaşandığını tahmin etmek zor değildir. 1980’li yıllara dek ne Türkiye’de ne de Eskişehir’de hava kalitesi yönetimi adına planlı işler yapıldığını söylemek pek mümkün değildir. Hava kalitesinin planlı olarak izlenmesinin önünü açan, 2 Kasım 1986’da yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği (HKKY) olmuştur. Bu yönetmeliğin yürürlüğe girmesi ile çok sayıda hava kirletici bileşen için sınır değerler tanımlanmış ve teknik ve ekonomik nedenlerle en önemli görünen kirleticilerin öncelikli olarak izlenmesine karar verilmiştir. Kükürt dioksit ve partikül madde (duman) emisyonlarına neden olan kükürt ve kül oranı yüksek kalitesiz linyitler Türkiye’de yaygın olarak kullanıldığından ve her iki kirleticinin de sağlık üzerinde, özellikle solunum yolları üzerinde, önemli olumsuz etkileri bilindiğinden, Türkiye’deki ulusal hava kalitesi ölçüm ağı bu iki kirleticiyi ölçmek ve izlemek üzere kurulmuştur. Eskişehir kent merkezinde de ulusal ölçüm ağı oluşturma çalışmaları kapsamında hava kirliliği seviyesinin tespiti amacıyla 1986 yılında duman ve SO2 ölçümlerine başlanmıştır. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği’nin yürürlüğe girdiği 1986 yılında hava kalitesi izleme ağını kurma, işletme, ölçümleri gerçekleştirme ve raporları hazırlama görevi Sağlık Bakanlığı’na, izleme çalışmalarının yerel etkinliklerini yerine getirme görevi Sağlık Bakanlığı’nın taşra teşkilatları olan İl Sağlık Müdürlüklerine verilmiştir. Bu kapsamda 1986 yılından itibaren 2008 yılının ortasına kadar Eskişehir İl Sağlık Müdürlüğü tarafından yaz aylarında tek kış aylarında ise kentin iki noktasında 24 saat esasına göre SO2 (asidimetrik yöntem) ve duman (refraktometrik yöntem) örnekleme ve ölçüm çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Ölçüm noktalarından birincisi İl Sağlık Müdürlüğü, ikincisi ise 2005 yılına kadar Sağlık Meslek Lisesinde, 2005 yılından sonra ise Doktorlar Caddesine taşınmıştır. Birbirine uzaklığı yaklaşık 2 km kadar olan iki noktadaki duman ve SO2 derişim değerleri arasında %10-15 arasında fark görülmektedir. 24 | sf İl Sağlık Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen günlük ölçümler Eskişehir’in 2008 yılında Ulusal Hava Kalitesi İzleme Ağı bünyesindeki on-line ve sürekli izleme ağına katılması ile sonlandırılmıştır. 2008 yılından bu yana SO2 ve PM10 bileşenleri İl Çevre ve Orman Müdürlüğüne yerleştirilen otomatik monitorlama cihazları ile saatlik olarak ölçülmekte ve ölçüm sonuçları on-line olarak http://www.cevreorman.gov.tr web adresinden verilen bağlantı ile anlık olarak izlenebilmektedir. 3.1.1. Kükürt dioksit ve partikül madde (duman) ölçümleri 1986 yılından bu yana Sağlık Bakanlığı’nın hava kalitesi izleme programı kapsamında üretilen SO2 ve duman verileri, Eskişehir kent merkezindeki hava kalitesinin zaman içinde değişimini gösteren önemli veriler üretilmiştir ve bu veriler hava kalitesinin değerlendirilmesi için çok önemli göstergeler sağlamıştır. 1990’lı yıllara dek hem evsel ısınmada hem de sanayide kömür kullanımının açık şekilde baskın olduğu Eskişehir’de ölçülen bu iki kirleticinin seviyelerine bağlı olarak geliştirilen bir sınıflandırmaya göre Eskişehir 1994 yılına kadar Türkiye’nin hava kirliliği açısından birinci derecede kirli illeri arasında uzun yıllar yer almıştır. İl Sağlık Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen ölçümler, Eskişehir’de 1990’lı yıllarda önce sanayide daha sonra da evsel ısınmada kademeli olarak doğalgaz kullanımına geçilmesi ve kömürün kullanım oranının azalmasıyla hava kalitesinde belirgin bir iyileşme olduğunu göstermektedir. Şekil 3.1. Eskişehir’de SO2 ve duman seviyelerinin (μg/m3) yıllara bağlı değişimi 25 | sf EPA DSÖ Şekil 3.2. SO2 seviyelerinde (μg/m3) yıllık değişimler ve sınır değerler ile karşılaştırma Şekil 3.1’de, Eskişehir’de yıllar içinde, SO2 ve partikül madde (duman) seviyelerindeki değişim görülmektedir. Ortalama SO2 derişimlerinin 1986-1995 arasında 160 μg/m3 (en az 123 μg/m3 - en fazla 193 μg/m3) ve 1996-2007 arasında 50 μg/m3 (en az 39 μg/m3 - en fazla 69 μg/m3) olduğu görülmektedir. PM derişim değerleri de 1986-1995 arasında 51 μg/m3 (en az 37 μg/m3 - en fazla 61 μg/m3) ve 1996-2006 arasında 41 μg/m3 (en az 34 μg/m3 - en fazla 51 μg/m3) olarak ölçülmüştür. Buna göre, 1996-2005 arasında SO2 ve PM derişimlerinin 1986-1995 arasına göre sırasıyla %69 ve %18 oranında azaldığı görülmektedir. Görüldüğü gibi, 1996 yılından itibaren sanayide tamamen ve evsel ısınmada pek çok bölgede doğalgaz kullanımına geçilmesiyle birlikte özellikle SO2 seviyelerinde çok belirgin ve keskin bir düşüş yaşanmış ve kentin hava kalitesinde önemli oranda iyileşme gözlenmiştir. Sadece kömürün kullanıldığı dönemlerde en kirli iller arasında üst sıralarda yer alan ve ulusal sınır değerlerin bile sağlanamadığı Eskişehir’de kısa sürede hem yıllık ortalama olarak aşılmaması gereken ulusal sınır değer (150 μg/m3) hem de EPA’nın belirlediği 1 yıllık sınır değer (80 μg/m3) sağlanmış ve 1996 yılından bu yana bu değerler bir daha aşılmamıştır. 27.08.2008 tarihli ve 2008/11 sayılı Çevre ve Orman Bakanlığının Hava Kirliliğinin Kontrolü ve Önlenmesi Genelgesi çerçevesinde, Eskişehir ili ikinci derecede kirli iller grubunda yer almaktadır. Uzun yıllardır Eskişehir’de ölçülen yıllık ortalama SO2 seviyeleri DSÖ’nün belirlediği 1 yıllık sınır olan 50 μg/m3 civarında seyretmektedir. 26 | sf SO2 için belirlenen AB sınır değeri ise 125 μg/m3 değerinin bir yıl boyunca 3 defadan daha fazla aşılmamasıdır. Bu değerin aşılıp aşılmadığının anlaşılması için 2000-2007 yılları arasında ölçülen günlük derişimler incelenmiş ve 2005 yılında 4 gün ve 2006 yılında 6 gün boyunca 125 μg/m3 değerinin aşıldığı görülmüştür. 2001 ve 2004 yıllarında bu sınırın hiç aşılmadığı, 2002 ve 2003 yıllarında ise 1’er gün süre ile 125 μg/m3’den yüksek değerler ölçüldüğü görülmüştür. Buna göre 2001-2007 arasında 7 yıl boyunca toplam 12 defa ile 125 μg/m3 ’den daha yüksek günlük SO2 seviyeleri ölçülmüştür. Bu aşımların tamamı Kasım, Aralık ve Ocak aylarında gerçekleşmiştir. Buna göre SO2 problemi sadece mevsimsel olarak gözlenmektedir. Yaz aylarında SO2 seviyelerinin genellikle 20 μg/m3 civarında seyrettiği görülmektedir. Bu nedenle sadece kış aylarında SO2 seviyelerini azaltmak üzere çalışma yapılması gerekmektedir. 3.1.2. Azot dioksit ve ozon ölçümleri Eskişehir’de 2004 yılından bu yana Anadolu Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Hava Kirliliği Araştırma Grubu tarafından sürekli veya periyodik olarak pasif örnekleme yöntemi ile azot dioksit (NO2) ve ozon (O3) kirleticilerine yönelik ölçümler gerçekleştirilmektedir. Ölçümler Şekil 3.3’de gösterilen kent merkezindeki farklı özellikteki (ısınma için kullanılan yakıt türü, trafik yoğunluğu, nüfus yoğunluğu v.b.) noktalarda gerçekleştirilmektedir. 8 7 4 2 1 3 5 6 Şekil 3.3. NO2 ve O3 pasif örnekleme noktaları (1) Atatürk Bulvarı, (2) M. Kemal Atatürk Caddesi, (3) Odunpazarı, (4) Tepebaşı, (5) Çifteler Caddesi,(6) Üniversite Evleri, (7) Zincirlikuyu, (8) Anadolu Üni. İki Eylül Kampusu 27 | sf Şekil 3,4’de NO2 seviyelerinin bölgesel ve mevsimsel değişimleri yıllar bazında gösterilmektedir. 2004, 2005 ve 2006 yılları için mevsimsel NO2 derişimleri kış mevsimi için sırasıyla 35, 29, 34 μg/m3 iken yaz mevsimi için 27, 15, 20 μg/m3 olarak elde edilmiştir. İki Eylül Kampusu M. Kemal Atatürk Caddesi Zincirlikuyu Üniversite Evleri Tepebaşı Odunpazarı Atatürk Bulvarı Çifteler Caddesi 90 NO2 (ug/m3) 80 70 60 50 40 30 20 10 yıs 04 Te mm uz 04 Ey lül 04 Ka sım 04 Oc ak 05 Ma rt 05 Ma yıs 05 Te mm uz 05 Ey lül 05 Ka sım 05 Oc ak 06 Ma rt 06 Ma yıs 06 Te mm uz 06 4 rt 0 Ma Ma Oc ak 04 0 Şekil 3.4. Eskişehir ‘de NO2 seviyelerinin bölgesel ve mevsimsel değişimi 2004 yılı sonunda şehir merkezine toplu taşımacılık amacıyla raylı sistemin getirilmesi sonucu kent merkezindeki otobüs hatlarının sayısı azaltılmıştır. Şekil 3,4’de trafik yoğun ve şehir merkezinden daha uzak iki noktada raylı ulaşım (a) Aralık Kasım Ekim Eylül Ağustos Temmuz Haziran Mayıs Nisan Mart Şubat Ocak Aralık Kasım Ekim Eylül Ağustos Temmuz Haziran Mayıs Nisan Mart Şubat Ocak sisteminin NO2 seviyeleri üzerindeki etkisi örnek olarak gösterilmektedir. (b) Şekil 3.5. Raylı ulaşım sisteminin a.) trafik yoğun ve b.) kent çeperlerindeki mahallelerde NO2 seviyelerine etkisi 28 | sf Trafiğin yoğun olduğu noktada (Bkz. Şekil 3.5.a) 2004 yılından 2005 yılına geçiş sürecinde NO2 derişim değerlerinde yaklaşık olarak %45 oranında bir azalma görülmektedir. Ancak, raylı sistemin kapasitesinin yetersiz olması nedeni ile zamanla otobüslerin tekrar kent merkezi trafiğine dâhil edilmesi NO2 seviyelerinde yeniden artışa neden olmuştur. Eskişehir’de gerçekleştirilen ölçümlerde NO2 seviyelerinin, Odunpazarı, Köprübaşı gibi özellikle trafik emisyonlarının ve nüfusun yoğun olduğu kent merkezinde oldukça yüksek olmasına karşın, kent merkezinden uzaktaki İki Eylül Kampusü, Zincirlikuyu Mahallesi, Sultandere Mahallesi gibi noktalarda çok daha düşük olduğu görülmektedir (Bkz Şekil 3.6). Kentsel bölgelerde atmosferdeki NO2 kirleticisinin temel kaynağının trafik olması nedeni ile özellikle trafiğin yoğun olduğu ve cadde üzerinde bulunan bölgelerde daha yüksek NO2 seviyeleri gözlenmesi çok olağan bir durumdur. Ayrıca, kış döneminde trafiğin yaz aylarına kıyasla daha yoğun olması nedeniyle Eskişehir’de kış aylarında daha yüksek NO2 seviyeleri (aylık ortalama 90 μg/m3) görülmektedir. Yaz aylarında daha düşük seviyelerin elde edilmesi, bu bileşenin fotokimyasal reaksiyonlar sonucu tüketilmesine de bağlanabilir. ® K B D 10-20 20-25 25-30 30-35 35-45 45-65 G Mahalle 0 5 Kilometers Şekil 3.6. Ocak 2008, NO2 seviyelerinin Eskişehir’deki coğrafi dağılımı 29 | sf 1986’da yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğinde listelenen kirletici bileşenler arasında yer almasına ve sınır değerleri belirtilmiş olmasına karşın, atmosferdeki ozon bileşeninin Türkiye’de çok az sayıda şehirde sürekli olarak ölçüldüğü görülmektedir. Anadolu Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümünde yürütülen hava kalitesi çalışmaları kapsamında, 2004 yılından bu yana Çevre Mühendisliğinin de yer aldığı İki Eylül Kampusünde sürekli ozon ölçümleri gerçekleştirilmektedir. Bilindiği gibi, SO2, azot oksitler ve partikül madde gibi kirleticilerin kaynakları çoğunlukla şehir içi etkinlikler olduğundan, kent merkezindeki derişim seviyeleri göreceli olarak daha fazladır. Ozon ise baca-egzozendüstri-doğa gibi kaynaklardan atmosfere salınan bir bileşen değildir. Ozon ikincil bir hava kirleticidir, yani kaynakta bulunmayıp, başka bileşenlerin girdiği tepkimeler sonucunda atmosferde oluşan bir bileşendir. Bu özelliği nedeniyle ozonun coğrafi dağılımı, diğer kirleticilerden çok farklı, hatta çoğunlukla diğer kirleticilerle tam ters yönde eğilim gösterecek şekilde olmaktadır. Yani emisyon kaynaklarının yoğun olduğu kent merkezlerinde ozon seviyeleri düşükken, bu emisyonların zamanla hava hareketleri ile taşınması sırasında meydana gelen tepkimelerin ozonu oluşturması nedeniyle, şehir merkezlerinden uzaklaştıkça ozon seviyeleri de genellikle yükselir. Şehir merkezinde gözlenen düşük ozon seviyeleri, bu noktalardaki yüksek NO2 seviyeleri ile ilişkilidir. Ozonu diğer hava kirleticilerinden ayıran bir başka özelliği de, çoğunlukla kışın görülen SO2 benzeri kirlilik türlerinden farklı olarak, bahar-yaz aylarında yüksek seviyelerin gözlenmesidir. Bunun nedeni, ozon oluşumuna neden olan tepkimeler serisinde yer alan pek çok tepkime için gerekli enerjinin güneş ışığı tarafından sağlanmasıdır. Bu nedenle, ozon oluşumuna neden olan tepkimeler, güneş ışığının çok daha etkin olduğu gerçekleşmektedir. yaz Nisan-Eylül aylarında ayları daha arası çok sayıda “ozon ve hızlı mevsimi” olarak olarak adlandırılmaktadır ve dolayısıyla bu aylar arasında ozon seviyelerinde yüksek oranlarda artış gözlenmektedir. Şekil 3.7’de Eskişehir için ölçülmüş ozon seviyelerinin yıllara bağlı bölgesel ve mevsimsel değişimleri yer almaktadır. 30 | sf İki Eylül Kampusu Üniversite Evleri Atatürk Bulvarı M. Kemal Atatürk Caddesi Tepebaşı Çifteler Caddesi Zincirlikuyu 120 Odunpazarı Ozon, µg/m 3 100 80 60 40 20 6 Ka s. 0 Ey l.0 6 .06 Te m y.0 6 Ma 6 r.0 6 Ma Oc a. 0 5 Ka s. 0 Ey l.0 5 .05 Te m y.0 5 Ma r.0 5 Ma 5 Oc a. 0 Ka s. 0 4 0 Şekil 3.7. Eskişehir’de Ozon seviyelerinin mevsimsel ve bölgesel değişimi Eskişehir’de gerçekleştirilen çalışmalarda da ozon seviyelerinin, Odunpazarı, Köprübaşı, Atatürk Caddesi, Çifteler Caddesi gibi emisyonların yoğun olduğu kent merkezinde oldukça düşük olmasına karşın, kent merkezinden uzaktaki Anadolu Üniversitesi İki Eylül Kampusü, Zincirlikuyu Mahallesi, Sultandere Mahallesi ve Üniversite Evleri gibi noktalarda çok daha yüksek olduğu gözlenmektedir (Bkz Şekil 3.8). - K B nngrid-O3 O3 <VALUE> μg/m3 D 10 - 15 G 15 - 25 25 - 35 35 - 45 45 - 55 55 - 65 Organize Sanayi Bolgesi 0 2.5 5 10 Kilometers Şekil 3.8. Ocak 2008, ozon seviyelerinin Eskişehir’deki coğrafi dağılımı 31 | sf Yapılan çalışmalarda gözlenen ilgi çekici bir sonuç ise, kentten kaynaklı emisyonların yanında, Eskişehir dışından taşınan kirleticilerin de özellikle ozon oluşumunda belirleyici olabildiğidir. Daha önce belirtildiği gibi, hava kütlelerinin taşınımı sırasındaki tepkimelerle oluşan ozon, oluşumuna neden olan bileşenlerinin emisyonlarından çok uzakta etkisini gösterebilir. Eskişehir’de gerçekleştirilen bir çalışmada, Eskişehir ve çevresindeki ozon oluşumu bir hava kalitesi dağılım modeli yardımıyla incelenmiştir (Yay, 2005). Bu çalışma sonucunda, Eskişehir ve yakın çevresinde gözlenen ozon seviyelerinde Eskişehir dışındaki kaynakların etkisi, zaman zaman yerel kaynaklardan daha etkili olmaktadır. Ozon kirliliğinin, yaz aylarında yaşanan bir sorun olduğundan daha önce bahsedilmişti. Yaz aylarında Eskişehir’de rüzgarlar çoğunlukla batı-kuzeybatı yönünden esmektedir. Eskişehir’in batısında ve kuzeybatısında Bozüyük, Kocaeli, İstanbul gibi çok güçlü emisyon kaynakları bulunduğundan, bu kaynaklardan salınan kirleticilerin, Eskişehir’e taşınımları sırasında ozon oluşumuna neden olmaları rastlanan bir durumdur. Yaz aylarında Eskişehir için hakim rüzgar yönü olan batılı-kuzeyli rüzgarların da etkisiyle, Eskişehir çevresindeki en yüksek ozon seviyelerinin şehrin kuzey batısında gözlenmektedir. Sonuç olarak, O3 kirleticisi için Eskişehir’de insan sağlığını olumsuz yönde etkilemesi beklenmeyen ve belirlenen limit değerlerin altında seviyeler hakimdir ancak bitkilerin ozonun etkilerinden korunması için geliştirilen AOT40 limit değerleri aşılmaktadır. 3.1.3. Partikül madde ölçümleri Raporun daha önceki bölümlerinde değinildiği üzere İl Çevre Orman Müdürlüğü bünyesinde PM10 ölçümleri 2008 yılından itibaren yapılmaktadır. Öte yandan 2006 yılında 1 yıl süreyle Odunpazarı Cumhuriyet tarihi müzesinde Anadolu Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümünde yürütülmüş bir TÜBİTAK (2005) projesi kapsamında da PM10 ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Şekil 3.9’da aylık ortalamalar bazında Odunpazarı bölgesinde ölçülen PM10 derişimleri gösterilmiştir. Özellikle ısınma aktivitelerinin yoğun olduğu Aralık, Ocak, Şubat ve Mart aylarında PM10 derişimlerinin arttığı göze çarpmaktadır. HKKY’deki sınır değer olan 50 μg/m3 (1 yılda 35 defadan fazla aşılmaması gereken değer) tüm ölçüm periyodu boyunca 124 kez aşılmıştır. 32 | sf 100 90 derişim(ug/m3) 80 70 60 50 40 30 20 Eki.06 Eyl.06 Ağu.06 Tem.06 Haz.06 May.06 Nis.06 Mar.06 Şub.06 Oca.06 0 Ara.05 10 Şekil 3.9. PM10 aylık ortalama değerleri MATRA projesi kapsamında da yaz ve kış aylarında ikişer haftalık periyotlarda 4 istasyonda PM10 ve PM2.5 derişimleri ölçülmüştür. Örnekleme noktaları Şekil 3.10’da gösterilmiştir. K B Çimento Fabrikası Şeker E4 Fabrikası E1 Vagon ve Tren Motoru Fabrikası E2 D G Askeri Havalanı Endüstriyel Bölge E3 10 km Şekil 3.10. MATRA projesi kapsamında oluşturulan hava kirliliği izleme istasyonları Proje kapsamında oluşturulan 4 istasyon farklı özellikler sahiptir. Örneğin Odunpazarı örnekleme noktası (E2) özellikle trafiğin, kış aylarında ise evsel ısınma emisyonlarının da katkıda bulunduğu bir noktadır. Benzer şekilde E1 istasyonu da trafik etkisi altındadır. Fevzi Çakmak Mahallesinde bulunan E4 örnekleme noktası kışın evsel ısınma faaliyetlerinin olduğu bir mevkidedir. Ankara Eskişehir 33 | sf Karayoluna’da 500 m mesafededir. E3 örnekleme noktası ise mahalle arasında ve trafiğin görece daha az etkisinde bir noktadır. İki haftalık periyotlarda ölçülen PM2.5 ortalama derişimleri incelendiğinde (Şekil 3.11) her 4 istasyonda da ortalamaların Avrupa standardı olan 15 ug/m3’den yüksek olduğu göze çarpmaktadır. Ülkemiz Hava Kirliliği ve Kontrolü yönetmeliğinde henüz PM2.5 için standardart bir değer olmamasına karşın gelecekte PM2.5 için de sınır değerin yönetmeliğe gireceği düşünüldüğünde PM2.5 in önemli kaynaklarından biri olan trafik emisyonlarının azaltılmasına yönelik tedbir alınması gerektiği açıktır. PM10 için benzer şekilde sınır değer olan 50 ug/m3 değeri her 4 istasyonda da pek çok kez aşılmıştır. Bu durumda 1 yıl süresince sınır değerin 35 defadan fazla aşılacağı aşikârdır. Düzlük bir alana kurulu Eskişehir için PM 10 derişimlerine toprak ve yol tozunun da etkisi olduğu düşünüldüğünde emisyonların azaltılmasına yönelik tüm tedbirler alınsa bile bazı lokasyonlarda sınır değerin altına düşmek zor olabilir. Bir diğer husus ise özellikle PM2.5 derişimlerinin belirgin bir şekilde kış aylarında arttığıdır. PM10 derişimlerindeki mevsimsel değişiklik PM2.5 kadar bariz değildir. Bu durum her ne kadar kaynaklar farklılık gösterse de emisyonların kış aylarında arttığının bir göstergesidir. 180 160 concentration (ug/m3) 140 120 100 PM2.5 PM10 80 60 40 20 0 E1E1(yaz) (summer) E1E1(kış) (winter) E2 (summer) E2(yaz) E2 (winter) (winter) E4 (summer) E2(kış) E3 (summer) E3(yaz) E3 E3(kış) E4(yaz) E4 (winter) E4(kış) Şekil 3.11. Yaz ve kış aylarında istasyonlarda ölçülen ortalama PM2.5 and PM10 derişimleri 34 | sf 3.1.4. Çok halkalı aromatik hidrokarbon bileşik (PAH) ölçümleri ve uçucu organik bileşikler Yukarıda bahsi geçen inorganik hava kirletici parametrelerin yanında Anadolu Üniversitesinde hava kirliliğinin izlenmesine yönelik çalışmalar arasında kısaca PAH olarak adlandırılan diğer adıyla “Çok Halkalı Aromatik Hidrokarbonlar” da bulunmaktadır. Bu bileşenler sahip oldukları kanserojenik, mutajenik, toksik etkilerinden dolayı son yıllarda hava kirliliği üzerine yapılan çalışmalara da konu olmuşlardır. Eskişehir kent merkezinde yaz ve kış aylarında Anadolu Üniversitesi BAP (Bilimsel Araştırma Projeleri) ve TÜBİTAK projeleri kapsamında kesikli olarak gerçekleştirilen ölçümlerde elde edilen PAH derişimleri Şekil 3.12’de gösterilmiştir. Şekilde dikkat çeken en önemli husus kış ve yaz aylarındaki farktır. PAH bileşiklerinin kent ortamlarındaki en önemli kaynaklarının evsel ısınma (başlıca kömür) ve trafik olduğu düşünüldüğünde ısınma amaçlı kömür kullanımının en azından kentin bazı bölgelerinde hava kirliliği açısından ciddi bir kaynak olduğunun bir göstergesidir. Son yıllarda artan doğal gaz kullanımının önümüzdeki yıllarda kış aylarında ölçülen PAH derişimlerini de azaltması beklenmektedir. Öte yandan kış aylarında kirletici derişimlerinin artmasının bir diğer nedeninin de olumsuz meteorolojik koşullar olduğu da bir gerçektir. Kış mevsiminde kirleticilerin dikeyde karıştıkları mesafesinin (karışma yüksekliği) azalması derişimlerin de artmasına neden olmaktadır. Toplam PAH Sıcaklık 2500,00 30 25 20 15 1500,00 10 5 1000,00 0 S ıcaklık (C ) D erişim (n g /m 3) 2000,00 -5 500,00 -10 08.10.2006 05.10.2006 02.10.2006 29.09.2006 25.09.2006 13.09.2006 10.09.2006 07.09.2006 04.09.2006 01.09.2006 29.08.2006 26.08.2006 23.08.2006 30.07.2006 26.07.2006 22.07.2006 18.07.2006 13.07.2006 10.07.2006 05.07.2006 05.03.2006 02.03.2006 27.02.2006 24.02.2006 21.02.2006 18.02.2006 15.02.2006 12.02.2006 22.01.2006 19.01.2006 16.01.2006 13.01.2006 10.01.2006 -15 07.01.2006 0,00 Tarih Şekil 3.12. Eskişehir kent merkezinde yaz ve kış aylarında ölçülen toplam PAH derişimleri (Arı, 2007) 35 | sf MATRA Projesi kapsamında kurulu 4 istasyondan ikisinde (E1 ve E2) ikişer haftalık periyotlarda PAH ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Her iki istasyonda ölçülen PAH derişimleri Şekil 3.13’te gösterilmektedir. Ölçülen 16 PAH Birleşik Devletler Çevre Koruma Ajansı (USEPA) tarafından öncelikli kirleticiler listesine alınmıştır. 16 PAH bileşiği içinde Benzo(a)Piren (BaP) kanserojen etkisi en fazla olan PAH bileşiklerinden bir tanesi olduğundan bazı Avrupa ülkeleri tarafından sürekli ölçüm ağlarında ölçülen bir bileşikdir. HKK Yönetmeliğimizde henüz BaP için bir sınır değer olmamakla birlikte Avrupa Birliği direktifleri doğrultusunda 1 ng/m3 2012 tarihine kadar sağlanması gereken hedef değer olarak belirlenmiştir. E1 E2 50 Conc (ng.m-3) 40 30 20 10 Bg P D ah A in d Ba P Bk F Bb F r ch r Ba A py flt t an e ph flu y ac e ac na p 0 PAHs Şekil 3.13. Yaz kampanyasında ölçülen PAH derişimleri Odunpazarı noktasında yaz ve kış aylarında ölçülen 16 PAH derişimine ait ortalama değerler Şekil 3.14’de gösterilmiştir. Görüldüğü üzere PAH emisyonları 2006 yılında gerçekleştirilen ölçümlerde olduğu gibi ciddi bir şekilde kış aylarında artmaktadır. Benzer durum diğer istasyon için de geçerlidir. Kış aylarında artan PAH derişimlerine en büyük katkı evsel ısınma amaçlı yakıt tüketimidir. Şehir içinde ölçülen yüksek PAH derişimleri PAH bileşiklerinin toksik ve kanserojenik etkileri düşünüldüğünde bölgede yaşayan insanlar için risk oluşturmaktadır. 36 | sf Toplam PAH 1400 PAH Conc (ng/m³) 1200 1000 800 600 400 200 12.03.2009 11.03.2009 10.03.2009 09.03.2009 08.03.2009 07.03.2009 06.03.2009 05.03.2009 04.03.2009 03.03.2009 02.03.2009 01.03.2009 28.02.2009 27.02.2009 12.06.2008 11.06.2008 10.06.2008 09.06.2008 08.06.2008 07.06.2008 06.06.2008 05.06.2008 04.06.2008 03.06.2008 02.06.2008 01.06.2008 31.05.2008 30.05.2008 29.05.2008 28.05.2008 27.05.2008 0 Şekil 3.14. Odunpazarı (E2) örnekleme noktasında ölçülen PAH derişimleri Uçucu Organik Bileşikler toksik ve kanserojen özelliklerinden dolayı oldukça önemli kirleticilerdir. Kent ortamlarında, eksoz emisyonları ve çözücü buharlaşmaları en önemli kaynaklardır. HKKY’de benzen için 2014 tarihi itibariyle sınır değer 5 µg/m3 olarak belirlenmiş ve kademeli olarak 2017 yılından itibaren 2021 yılına kadar 1 µg/m3 e indirilmesi hedeflenmiştir. Hâlihazırda ülkemizde hava kirliliği ölçüm ağında benzen ölçümleri yapılmamaktadır. Eskişehir kenti özelinde ise MATRA projesi kapsamında sınırlı sayıda noktada tekbir sefere mahsus benzen ölçümleri yapılmıştır. Şehir merkezinde 2009 yılında tek bir seferde 10 noktada gerçekleştirilen ölçümlere göre benzen ortalaması 2.26 µg/m3 olarak bulunmuştur. Meteorolojik şartların derişimleri etkilediği ve mekânsal ve zamansal olarak derişimlerin değişkenlik gösterdiği göz önünde bulundurulduğunda bu değer sadece fikir vermesi açısından önemlidir. Benzen ile ilgili daha fazla sayıda ölçümün farklı noktalarda yapılması ve kirlilik profilinin çıkarılması hem halk sağlığını korumak hem de HKKY uyarınca da yakın bir gelecekte zaruri hale gelecektir. 37 | sf 3.2. Hava kirliliğinin kaynakları-Emisyon envanteri Emisyon envanteri sınırları tanımlı bir bölgede bulunan mevcut kaynaklardan atmosfere atılan kirletici toz ve gaz miktarları ile ilgili bilgilerin, belirli bir zaman aralığı için, kapsamlı ve sistematik bir şekilde listelenmesi olarak tanımlanmaktadır. Emisyon envanteri sonucunda herbir kirletici kaynaktan (trafik, sanayi, ısınma gibi) salınan kirletici bazında emisyon miktarları ayrıca değerlendirilebilmekte ve böylece her bir kaynağın toplam kirliliğe katkısı belirlenebilmekte ve kirletici kaynaklar birbiri ile karşılaştırılmaktadır. Emisyon envanterlerinin kullanımı kirletici kaynak bazında alınacak önlemlerin belirlenmesi açısından önem taşır. Envanter hazırlama yoluyla hava kalitesinin belirlenmesi yeterli ve güvenilir verinin toplanmasının mümkün olduğu durumlarda oldukça kullanışlı bir yöntemdir ve maliyeti düşük bir yöntem olması nedeniyle de tercih edilmektedir. Emisyon envanterleri gelecek yıllar için projeksiyonların yapılması, farklı emisyon azaltım senaryolarının etkilerinin değerlendirilmesi ve hava kalitesi modelleri için girdi sağlanması gibi amaçlar için de kullanılmaktadır. Eskişehir kenti için 2001 yılından bu yana farklı amaçlarla emisyon envanterleri hazırlanmakta ve belirli aralıklarla güncellenmektedir. Eskişehir kentsel alanındaki en önemli hava kirletici kaynaklar olan evsel ısınma (özellikle kömür tüketimi), trafik ve sanayi emisyonlarına yönelik olarak farklı kirleticiler için hazırlanmış envanter çalışmaları bulunmaktadır (Öztürk 2001; Atasoy 2001; Çınar, 2003; Yay 2006). Eskişehir Büyükşehir Belediyesi sınırları içindeki 65 mahalle (101 km2) ve Organize Sanayi Bölgesi’ni (22 km2) kapsayan kentsel yerleşim alanı için konut ısıtılması, motorlu trafik araçlarının egzozları ve sanayide yakıt tüketiminden kaynaklanan yanma kökenli PM, SO2, CO (karbon monoksit), UOB ve NOx kirleticileri esas alınarak hazırlanan emisyon envanteri, kirletici kaynakların kent atmosferindeki kirliliğe katkı payları hakkında önemli bilgiler vermektedir. Ayrıca, envanter sonuçları ışığında hazırlanan kirlilik haritaları kentsel hava kirliliğinin coğrafi dağılımını da ortaya koymaktadır. Envanter çalışmasında doğal ve endüstriyel süreçlerin kendisinden kaynaklanan emisyonlar dikkate alınmamıştır. Evsel ısınma kaynaklı emisyonların hesaplanması sırasında, kömür yakan sobalar için ulusal bir çalışma (Durmaz v.d. 1994) bünyesinde elde edilen emisyon faktörleri ve diğer 38 | sf yakma sistemleri için Amerikan Ulusal Çevre Ajansı(EPA)’nın belirlediği emisyon faktörleri kullanılmşıtır. Trafik kaynaklı ve sanayi emisyonları için ise sırasıyla Avrupa (EEA)’nın Çevre Ajansı CORINAIR ve EPA’nın emisyon faktörleri kullanılmıştır. 2009 yılı kirletici emisyonların kaynaklara göre dağılımının verildiği Şekil 3.15’den de görüldüğü üzere, evsel ısınmada kullanılan ithal kömür ve Soma linyiti tüketimi PM, SO2 ve CO emisyonlarının meydana gelmesinde önemli paya sahiptir. Trafik ise en çok UOB ve NOx emisyonlarının oluşumunda ön plana çıkmaktadır. Dikkat çekici olan bir diğer husus da tüm kirleticiler için sanayi kaynaklı doğalgaz kullanımından atmosfere salınan emisyonların oranlarının diğer kaynaklara göre önemli ölçüde az oluşudur. Burada, doğalgazın, temiz yakıt olma özelliği bir kez daha ortaya çıkmaktadır. 2002, 2006 ve 2009 yıllarına ait veriler esas alınarak hazırlanan emisyon envanteri verileri Şekil 3.16’da görünmektedir. PM, SO2 ve CO emisyonlarının kömür tüketiminin azalmasına bağlı olarak yıllar içinde azalma eğiliminde olduğu dikkat çekmektedir. Daha çok trafik kaynaklı olan UOB ve NOx emisyonları ise yakıt kalitesi ve araç teknolojisindeki gelişmeler dolayısıyla azalması beklenirken, Eskişehir’de hızla artan araç sayısı ve trafik yoğunluğundaki nedeniyle artış eğilimi göstermektedir. 39 | sf PM Trafik %17 SO2 Sanayi %5 Sanayi <%1 Trafik %38 Evsel ısınma %62 Evsel ısınma %78 UOB CO Sanayi %4 Sanayi %7 Trafik %34 Evsel ısınma %59 Evsel ısınma %38 Trafik 5%58 NOx Evsel ısınma %15 Sanayi %18 Trafik %67 Şekil 3.15.Kirletici emisyonların kaynaklarına göre dağılımı 10000 9.147 9000 8000 2002 2006 7.477 2009 ton/yıl 7000 6000 4.767 5000 4000 3000 2000 1000 3065 3227 2806 2.467 2.166 2.088 881771 620 648 405414 0 PM SO2 CO VOC NOx kirleticiler Şekil 3.16. Eskişehir’de trafik, evsel ısınma ve endüstriden kaynaklanan kirleticilerin kütlesel emisyonları (ton/yıl) 40 | sf 4. DURUM DEĞERLENDİRMESİ 4.1. Gelecek için projeksiyon 1970’li yıllardan bu yana kent merkezindeki nüfus yaklaşık olarak iki kat, trafikte kayıtlı araç sayısı ve sanayi tesisi sayısı ise yaklaşık 10 kat artmıştır. Hızlı kentleşme ve sanayileşmeye bağlı olarak diğer büyük kentlerdekine benzer şekilde çevre sorunları Eskişehir kent merkezinde de yaşanmış ve halen de yaşanmaya devam etmektedir. Özellikle, 1990 öncesinde özellikle evsel ısınma amaçlı kükürt ve kül içeriği yüksek, ısıl değeri düşük kalitesiz linyit kömürlerin kullanımı, kent içinde üretim faaliyetlerini sürdüren tuğla kiremit fabrikaları, kent içinde toplu taşıma hizmetinde kullanılan eski araçlar nedeniyle yaşanan yoğun hava kirliliği yaşamı olumsuz yönde etkileyecek düzeylerde idi (Bkz Şekil 4.1). 2000 2000 ö i Şekil 4.1. İki Eylül Caddesinin 2000 öncesi ve 2006 yılındaki görünümü (Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Stratejik Planı, 2007). 1994 yılından itibaren önce sanayide ardından da evsel ısınma amaçlı olarak doğal gazın kullanılmaya başlanmasıyla özellikle SO2 derişim seviyelerinde önemli derecede düşüş gözlenmiştir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Avrupa ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) sınır değerlerinin üzerinde seyreden SO2 değerleri yakıt politikasındaki değişimle birlikte ABD ve DSÖ değerlerinin altına indirilebilmiştir. 2004 yılının sonunda şehir içerisinde toplu taşımaya yönelik olarak tramvay sistemine geçilmesi Eskişehir hava kalitesini önemli ölçüde etkilemiştir. Özellikle şehir merkezinde NO2 seviyelerinde yaklaşık olarak %45 oranında bir azalma gözlenmiştir (Bkz Şekil 4.2). 41 | sf 90 2004 80 2005 70 3 NO2 (μg/m ) 60 50 40 30 20 10 m m uz Te n ira Ha z M ay ıs n Ni sa ar t M Şu ba t Oc a k 0 Şekil 4.2. 2004-2005 yıllarında şehir merkezinde ölçülen ortalama NO2 seviyeleri Halen endüstriyel tesislerin hemen hemen tamamında, evsel ısınma amaçlı olarak konutların yaklaşık %70’i doğal gaz kullanabilecek imkâna sahiptir. Ancak, ekonomik sebeplerden dolayı evsel ısınma amaçlı doğal gaz kullanım oranı çoğu zaman bu değerin altna kalmaktadır. Evsel ısınma amaçlı olarak halen kaçak kalitesiz kömür kullanımının da mevcut olduğu bir gerçektir. Kalitesiz kömür kullanımının azaltımına yönelik önlemlerle birlikte CO, SO2 ve PM seviyelerinde düşüş beklenmektedir. Mevcut trafik akışını düzeltici önlemler, tramvay ağının yaygınlaştırılması, toplu taşıma araçlarını kullanım oranının arttırılması, eski araçların trafikten çekilmesi, katalizörlü araç kullanımının teşvik edilmesinin yanı sıra bisiklet yollarının yapımı ve bisiklet kullanım oranın arttırılması trafik kaynaklı NO2 ve uçucu organik bileşiklerin azaltılmasında önemli rol oynayacaktır. 2004 yılında yürürlüğe giren Benzin ve Motorin Kalitesi Yönetmeliği uyarınca; - 2007 yılından itibaren, dizel ve benzindeki kükürt içeriği 50 mg/kg’dan az olması - 2009 yılından itibaren, benzinin kükürt içeriği 10 mg/kg’dan az olması konusunda düzenlemeler getirilmiştir. Aşağıdaki Çizelge, SO2, NO2 ve PM için bir durum özeti sunmaktadır ve gelecekte bu kirleticilerin durumu ile ilgili ipucu vermektedir. 42 | sf Çizelge 4.1. Kirleticiler için durum değerlendirmesi Mevcut durum Kirletici bileşen Avrupa Birliği sınır değeri aşma durumu SO2 Trafik Ev: kömür Ev: doğal gaz Endüstri Avrupa Birliği sınır değerlerinin aşılıp aşılmadığı + Çok daha fazla kömür kullanan alanlar ↓ ↓ Mevcut değil ↕ Hayır (sürekli faaliyet gerekli) +++ • Genel olarak bütün şehir. • Kömür kullanılan bölgelerde ve yoğun trafiğin yanında en kritik ↕ ↓ ↓ Evet Eksik yanma nedeniyle ↓ ↓ ↕ Hayır Şehir merkezinde trafik yoğun noktalar ↑ ↓ ↑↓ ↕ Evet Şehir merkezinde trafik yoğun noktalar ↑ ↓ ↑↓ ↕ Evet ↑ ↓ + + NO2 + UOB +++ PAH Gelecek (2019–2023) Sınır değeri aşan kritik noktalar PM10 CO Emisyon eğilimi Trafik yoğun ve kömür kullanan bölgeler Mevcut değil Evet SO2, NO2 ve PM için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi Şekil 4.3-4.5’te verilmiştir. Grafiklerdeki trendlerde de görüleceği gibi önümüzdeki 5-10 yıllık süre içerisinde derişim sınır değerlerinde önemli ölçüde azalmalar olacağı açıktır. 43 | sf Şekil 4.3. SO2 için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi Şekil 4.4. NO2 için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi Şekil 4.5. PM10 için ulusal sınır değerlerin zamana bağlı değişimi Zaman içerisinde azalan sınır değerleri karşılamak üzere ileriki yıllarda problem oluşturma ihtimali yüksek kirletici bileşenler için azaltıcı önlem alternetiflerinin hızla hayata geçirilmesi kaçınılmazdır. Söz konusu önlemlerin lokal, kentsel ve/vaya bölgesel ölçeklerden hangisinde olacağı her bir kirletici bileşenin ne kadarının sınırötesi taşınım ile geldiği, ne kadarının ulusal katkı olduğu ile de yakından ilgilidir. Bu yüzden de kent arka plan derişimlerinin bilinmesi, trafik, endüstriyel bölge ve 44 | sf yerleşim bölgelerindeki derişim seviyeleri hakkında bilgi sahibi olunması alınacak önlemlerin de etkinliği ve etkililiği açısından önem taşıyacaktır (Bkz. Şekil 4.6). Şekil 4.6. Kentsel Kirlilik düzeyini etkileyen faktörler 4. 2. Eskişehir’de hava kirliliğine halkın maruziyeti ve sağlık etkileri Daha önceki bölümlerde bahsedilen uzun vadeli günlük SO2 ve PM ölçümlerine dayanarak Eskişehir’de hava kirliliği sorununun 1990’lı yılların ortalarına kadar oldukça ciddi düzeyde yaşandığı söylemek mümkündür. Buna göre, yüksek seviyelerde hava kirliliğine maruz kalmış Eskişehir halkının sağlığının geçmişte olumsuz etkilendiği muhtemeldir. Ancak, konu ile ilgili Eskişehir’de gerçekleştirilmiş yeterli miktarda epidemiyolojik çalışma bulunmadığından bu durumu bulgular ile desteklemek güçtür. 1996-1997 yıllarında Eskişehir’de gerçekleştirilen bir çalışmada günlük SO2 düzeyi arttıkça alt solunum yolu enfeksiyonları, Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH) ve kor pulmonale nedeniyle acil servise yapılan başvuruların sayısında bir artış olduğu saptanmıştır. Çalışmada özellikle 5-14 yaş grubundaki acil başvurularının kirliliğin yoğun olduğu mevsimlerde özellikle artmış olduğu, benzer biçimde 15-49 yaş grubundakilerin de SO2 ve duman düzeyi arttıkça hastaneye başvurularında artış olduğu belirtilmiştir. Ankara ve İstanbul gibi diğer illerde 1990’lı yıllarda yapılan epidemiyolojik çalışmalar da hava kirliliğinin (özellikle yüksek SO2 seviyelerinin) mortaliteyi ve özellikle solunum ve kalp-damar rahatsızlıklarına bağlı morbiditeyi arttırdığını göstermiştir. Benzer etkilerin o yıllarda 45 | sf birinci dereceden kirli iller listesinde yer alan Eskişehir’de de yaşanmış olması olasıdır. Günümüzde Eskişehir’de yaşanan hava kirliliği probleminin azaldığı ve ulusal standartlar ve ülkemizdeki diğer iller ile karşılaştırıldığında Eskişehir’deki hava kalitesinin göreceli olarak iyi olduğu görülmektedir. Bununla birlikte, özellikle partikül madde ve SO2 gibi bazı kirleticilerin seviyelerinin gelişmiş ülkeler ile karşılaştırıldığında hala kent genelinde yüksek olduğu görülmektedir. Eskişehir’de yaşayan halkın hava kirliliğine maruziyeti mevsimsel olarak ve halkın yaşadığı bölgeye göre değişim göstermektedir. Özellikle kent merkezinden uzak noktalarda yaşayanlar yüksek O3 seviyelerine maruz kalmakta ve bu kirleticiye maruziyet yaz aylarında artmaktadır. Diğer yandan, nüfus yoğunluğunun fazla olduğu ve özellikle de ısınma için kömürün kullanılmaya devam edildiği bölgelerde yaşayan halkın SO2 maruziyeti kış aylarında artmaktadır. Kent merkezindeki nüfus ve trafik yoğunluğunun fazla olduğu noktalarda ise özellikle cadde üzerinde yaşayanların yüksek NO2 derişimlerine maruz kaldığı tespit edilmiştir. Ölçülen O3 ve NO2 seviyelerinin negatif ve güçlü korelasyona sahip olduğu düşünülürse, genel olarak kent merkezinde yaşayanların yüksek NO2 ve kentin kenarlarında yaşayanların ise yüksek O3 kirliliğine maruz kaldığı söylenebilir. Hava kirleticilerine dönemsel maruziyet sonucunda (solunum fonksiyonunda tersinir kısa süreli azalma gibi) akut sağlık sorunlarının ortaya çıktığı ve maruz kalma devam ettikçe zamanla bu sorunların (kalıcı solunum ve akciğer hastalıkları gibi) kronik hale dönüşebildiği bölünmektedir. Uluslararası epidemiyolojik çalışmalar incelendiğinde, Eskişehir’de ölçülen güncel hava kirletici seviyelerinin bölgede yaşayan insanlar için olumsuz sağlık etkilerine yolaçabilecek çoklukta olduğu anlaşılmaktadır. Amerika ve Avrupa’da benzer seviyelerdeki hava kirliliğinin yaşandığı bölgelerde ve düşük derişimlerde dahi hava kirliliği ile ilişkili olumsuz sağlık etkileri tespit edilmiştir. Buna göre, Eskişehir’de de günümüzde hala hava kirliliğine bağlı sağlık şikayetleri meydana geldiği tahmin edilmektedir. Eskişehir’de hava kirliliğinin insan sağlığına etkileri ile ilgili olarak gerçekleştirilen en kapsamlı epidemiyolojik çalışma MATRA projesi kapsamındaki ilkokul çağındaki çocukların incelendiği araştırmadır. Bu çalışmada alerjik rahatsızlıklar (astım, saman nezlesi ve egzama), solunum fonksiyonları ve akciğer iltihaplanması ile ilgili 46 | sf parametreler incelenerek yaz ve kış mevsimlerinde gerçekleştirilen kısa dönemli hava kirliliği ölçüm verileri ile ilişkisi araştırılmıştır. Elde edilen veriler ışığında, ölçülen hava kirliliği seviyelerini ile alerjik rahatsızlıkların yaşanma şiddeti ve günlük yaşam kalitesine etkisi arasında anlamlı ilişki bulunmuştur. Özellikle (hem yaz hem de kış dönemi) ozon seviyelerindeki artışa bağlı olarak saman nezlesinin günlük yaşama yaptığı olumsuz etkide gözlenen artış eğilimi ilgi çekicidir. Kış döneminde ise, son bir haftada yaşanan soğuk algınlığı, burun akıntısı ve boğazda ağrısı ile partikül madde seviyeleri arasına da anlamlı ilişki bulunmuştur. Sonuç olarak, şimdiye kadar Eskişehir’de gerçekleştirilen ve diğer ulusal/uluslararası epidemiyolojik çalışmalar ışığında, hava kirliliğinin Eskişehir’de yaşayan halkın sağlığını geçmişte ve günümüzde olumsuz etkilediği söylemek mümkündür. 47 | sf 5. ÖNLEMLER 5. 1. Hava kirliliğinin kontrolu için alınması gereken önlemlerle ilgili grup çalışmaları 1994 öncesinde Türkiye’nin en kirli illeri arasında yer alan Eskişehir, değişen yakıt politikası, toplu taşım araçlarının yaygınlaştırılması ve yeşil alanların gün geçtikçe artması sayesinde birinci derecede kirli iller listesinden çıkmıştır. Ancak, mevcut durumun daha da iyileştirilmesi hususunda atılacak daha pek çok adım vardır. Eskişehir için ulusal yasal sınır değerleri zorlayan bir durum söz konusu olmasa da geniş ölçekte Avrupa Birliği (AB) ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) gibi kuruluşların oluşturmuş olduğu standartların üzerinde değerlere rastlandığı bir gerçektir. Daha temiz bir hava için uzun süreli stratejilerin ele alınacağı Temiz Hava Planlarının hazırlanarak hayata geçirilmesi kuşkusuz mevcut hava kalitesinin iyileştirilmesine büyük ölçüde katkıda bulunacaktır. Eskişehir’de daha temiz havaya kavuşabilmek için Ekim 2009’da gerçekleştirilen Belediyeler, Çevre Orman İl Müdürlüğü, üniversite ve STK temsilcilerinden toplam 15 kişinin katıldığı iki gruba bölünerek gerçekleştirilen SWOT çalışması sonuçları Çizelge 5,1’de özet olarak verlmiştir. Çizelge 5.1. Eskişehir hava kalitesi açısından SWOT analizi sonuçları GRUP-1: ESKİŞEHİR’İN EĞİTİM ŞEHRİ OLMASI Kuvvetli Yönler: 1. Eskişehir’in iki adet üniversiteye sahip olması (eğitimin kuvvetli olması çevreye dinamizm getirir) 2. Genç nüfusun fazla olması 3. Şehirler arası ulaşımın kolay olması (hızlı tren vs.) 4. Kültürlü ve eğitimli bir kent olması 5. Coğrafi yönden merkezi olması 6. Orta ölçekli bir şehir olması Fırsatlar: 1. Üniversite kenti olması 2. Gelişmeye açık bir toplum olması 3. Çevre ve kültür bilincinin gelişmekte olması Zayıf yönler: 1. Trafik sorunu (şehrin merkezinde özel otolar kullanılması) 2. Kente göç 3. Çarpık yapılaşma 4. Kalitesiz ve temiz olmayan yakıt kullanımı 5. Üniversitelerde sınıfların kalabalık olması Tehditler: 1. Uyuşturucu madde kullanımının artması 2. Alkol kullanımın teşvik eden barların artması 3. Bilgisayar teknolojisinin yanlış kullanılması 48 | sf GRUP-2: ESKİŞEHİR’İN TURİZM ŞEHRİ OLMASI Zayıf yönler: 1. Toplu taşımanın yeterli olmaması 2. Tarihi güzelliklerin tanıtımının yapılamaması 3. Eskişehir’e özel kültürümüzün olmaması 4. İklim 5. Askeri üssün olması Kuvvetli Yönler: 1. Osmanlı evlerinin kentimizde bulunması 2. Coğrafi Güzelliklerinin bulunması 3. Tarihsel ve arkeolojik zenginliğimizin bulunması 4. Termal kaplıcaların bulunması 5. Ulaşım (karayolu, demiryolu, havayolu vs.) 6. Eğitim güçlü olması (2 üniversite ve çok öğrenci olması) 7. Misafirperver halk olmamız 8. Yılmaz Büyükerşen’in olması Fırsatlar: 1. Kaplıcalar 2. Yamaç paraşütü (yüksek rüzgar hızı, yüzey alan) 3. Piknik ve rekreasyon alanları Tehditler: 1. Konaklama talebini karşılayamamak 2. Göç 3. Güçlü komşu illerimizin olması 4. Askeriye 5. Artan endüstri Eskişehir kent merkezinde NO2 emisyonlarının azaltımı amacı ile NO2 emisyonlarının ana kaynağı olan trafik üzerine yoğunlaşılmalıdır. Eskişehir kent merkezinde yasal yükümlülüklerin yerine getirilmesi, farkındalık düzeyinin arttırılması ve trafik akışıyla ilgili düzenlemeler yapılarak çok büyük harcamalar yapılmaksızın özellikle trafik kaynaklı NO2 emisyonlarının 2 yıl içinde %30 oranında azaltılması hedeflenmektedir. Daha önce yapılan bir TÜBİTAK projesi sonuçlarına göre, Odunpazarı bölgesinde ölçülen PM derişimlerinin oldukça yüksek olduğu belirlenmiştir. Eskişehir kent merkezinde özellikle trafik yoğunluğunun fazla olduğu ve kış aylarında evsel kömür kullanım oranının yüksek olması nedeniyle PM derişim seviyesinin yüksek olduğu Odunpazarı bölgesinde ve Yunusemre Caddesinde farkındalık düzeyinin arttırılması ve trafik akışı ve alan kullanımı ile ilgili düzenlemeler yapılarak çok büyük harcamalar yapılmaksızın PM emisyonlarının 2 yıl içinde %25 oranında azaltılmasının mümkün olabileceği öngörülmektedir. Ayrıca, daha uzun vadede ortayüksek maliyetli harcamalarla PM10 emisyonlarının 2-8 yıl içinde %35 oranında azaltılması hedeflenmiştir. Böylece PM10 emisyonlarının 2019 yılına kadar Odunpazarı Bölgesi – Yunusemre Caddesinde %35 oranında azaltılarak AB limit değerlerinin sağlanması beklenmektedir (Mevcut durum= 60 μg/m3). Etkileşimli çalışmanın iyileştirilmesine yönelik ikinci en aşamasında uygun Eskişehir önlemlerin neler kent hava olacağının kalitesinin listelenmesi 49 | sf istenmiştir. Çizelge 5.2’de verilen büyük liste oluşturulmuş, temiz hava planının uygulayıcıları ve sahibi olacak paydaş kuruluşların (Çevre Bakanlığı, Eskişehir Büyükşehir Belediyesi ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğü vs.) katılımı ve katkılarıyla son haline getirilmiştir. Hava kalitesinin değerlendirilmesi ve (en) önemli kirletici kaynakların/aktivitelerin belirlenmesi sonucunda, hangi kirletici kaynaklar ve hangi kirleticiler ile ilgili önlemlerin alınması gerektiği daha açık hale gelmiştir. Temiz hava planının bu bölümünde belirtilen mevcut ve ileride ortaya çıkması muhtemel potansiyel hava kirliliği problemlerine öncelik verilmesi kararlaştırılmıştır. Çalışmalar sırasında, önlemler kirletici kaynağın türüne göre sınıflandırılmış ve herbir kirletici parametre için nasıl bir etkinin beklendiği belirtilmiştir. Takibinde ise herbir önlem ile ilgili olarak hangi kurumların uygulayacağı, uygulama için gerekli zaman aralığı, uygulama maliyeti ve hava kalitesine ne miktarda etki gösteredeği gibi daha çok yönetimsel konularla ilgili durum belirtilmektedir. 50 | sf Çizelge 5.2. Hava kalitesini iyileştirmeye yönelik önlemler ve uygulanabilirlikleri ile ilgili öncelikler Yönetimsel Bakış Açıları Önlem Sorumlu Yönetim Seviyesi Ulusal (Bakanlık) Il Bazında (Valilik) T.TRAFİK T1 Özellikle kent merkezinde daha az otomobil kullanımı T1.1 Motorlu taşıtlar için park yeri probleminin çözülmesi T1.1.1 Hava kirliliğinin Yüksek olduğu bölgelerde (M.Kemal Atatürk, Yunus Emre, Bağlar Cd. vb) daha yüksek park ücreti uygulanması, kontrollerin sıkılaştırılması ve ceza uygulanması T1.1.2 T1.8.2 Kent merkezinin çeperlerinde zeminaltı, çok katlı ve açık oto parklarının yapılması Toplu taşımanın özendirilmesi için ücretlerinin düşük tutulması Kent merkezinde hava kirliliği yüksek olan bölgelerde bazı caddelerin araç trafiğine kapatılması Kent merkezine ağır vasıtaların girişinin engellenmesi Şehir merkezinde daha temiz yakıt kullanan toplu taşıma araçlarının çalışmasının sağlanması (özel servis araçları) Kent merkezine araç girişinin trafik yoğunluk saatlerine göre fiyatlandırılması Araçların yol kenarlarına park etmesinin engellenmesi Bisiklet kullanımının yaygınlaştırılması İmar planı çalışmalarında bisiklet yollarının planlanması Bisiklet yollarının arttırılması T1.8.3 T1.8.4 Bisiklet park yerlerinin yapılması Bisiklet kullanımının özendirilmesi T1.2 T1.3 T1.4 T1.5 T1.6 T1.7 T1.8 T1.8.1 X Uygunluk Uygulama Süresia Kirlilik azaltımına etkisib Uygulama Maliyetic X 1yıl Orta Orta Orta X 1yıl Yüksek Düşük Yüksek X 1yıl Orta Orta Orta X 1yıl Yüksek Düşük Yüksek X 1yıl Yüksek Düşük Yüksek X 1yıl Yüksek Düşük Yüksek X 1yıl Yüksek Orta Yüksek X 1yıl Yüksek Düşük Yüksek 1yıl Orta Düşük Yüksek X >3yıl Orta Orta Orta X X >3 yıl >3 yıl Orta Orta Orta Orta Orta Orta X >3 yıl Orta Orta Orta Yerel (Belediye) X 51 | sf (eğlenceli, sağlıklı, verimli) T1.8.5 T1.9 T1.10 X X X >3 yıl Orta Orta Orta X X 1yıl 1yıl Orta Orta Orta Orta Orta Orta 1 yıl Yüksek Düşük Yüksek X >3 yıl Yüksek Yüksek Orta X >3 yıl Yüksek Yüksek Orta 1 yıl Yüksek Düşük Yüksek X >3 yıl Yüksek Yüksek Orta X >3 yıl Yüksek Yüksek Orta X >3 yıl Yüksek Yüksek Orta X 1yıl Yüksek Yüksek Orta X >3 yıl Yüksek Yüksek Orta X >3 yıl Orta Düşük Yüksek X 1-3 yıl Orta Orta Orta Kent merkezinde ortak kullanımı olan ücretli bisikletlerin bulundurulması Yaya yolları ve kaldırımların İyileştirilmesi Ring hatları (Uygulanmakta) T2 Daha temiz araçlaın kullanılması T2.1 T2.1.1 T2.1.2 T2.1.3 T2.2 T2.2.1 T2.2.2 T2.2.3 T2.2.4 T2.2.5 T2.2.6 T2.3 T2.3.1 Otomobiller - araç emisyon kontrollerinin daha sıkı yapılması - yeni araçlar: daha sıkı (Euro) emisyon yasalarının uygulanması İs filtrelerinin kullanılması X X Otobüsler - araç emisyon kontrollerinin daha sıkı yapılması Eski ve kirletici özelliği yüksek otobüslerin yasaklanması - yeni otobüsler: daha sıkı (Euro) emisyon yasaları Toz/is filtrelerinin zorunlu hale getirilmesi Doğalgaz istasyonlarının kurulması (ÖZEL SEKTÖR) Temiz otobüsler konusunda demonstrasyon amaçlı bir pilot projenin hayata geçirilmesi (LPG, LNG, H2 ) Benzen içeriği düşük yakıt kullanımı Petrol istasyonlarında yakıt buharlaşma kayıplarını önlemek üzere buhar geridöngüsü ile ilgili sistemlerinin kurulması T2.4 Taksiler T2.4.1 LPG/LNG kullanımı X X X 52 | sf T2.4.2 Elektrikli taksi kullanımı (demo olarak) X T3 Trafik akışının iyileştirilmesi = Daha az emisyon T3.1 Trafiği yoğun caddelerde yeşil dalga sisteminin uygulanmasının sağlanması T3.2 Tüneller ( bat-çık uygulaması) X T3.3 Dönel kavşaklar X T3.4 Trafik ışık kontrolleri X (sinyalizasyon) T3.5 Araç hızının azaltılması (Hız limiti uygulaması) (uygulanmakta) T3.6 Tek yönlü caddeler T3.7 Eko sürüş tekniklerinin X özendirilmesi T3.7.1 Sürüş derslerinde eko-sürüş yöntemlerinin ders müfredatına X eklenmesi T3.7.2 Eko sürüşün desteklenmesi X T3.8 Şehirlerarası yol kenarlarına gürültü duvarlarının yapılarak X X tozun önlenmesi P.TOPLU ULAŞIM P1 Tramvay ağının genişletilmesi P2 Farklı ulaşım modlarının birbiri ile uyumlu hale getirilmesi Otobüs – tramvay uyumlaştırılması Tren – tramvay P3 P4 X >3yıl Orta Yüksek Düşük X 1 yıl Orta Düşük Yüksek X X 1-3 yıl 1-3 yıl 1-3 yıl Orta Orta X Yüksek Yüksek Düşük Düşük X 1 yıl 1 yıl Orta Orta Düşük Düşük Yüksek Yüksek Orta Düşük Yüksek 1 yıl Orta Düşük Yüksek X >3 yıl Yüksek Yüksek Orta X 1 yıl Orta Düşük Yüksek Orta Orta Orta Düşük Düşük Düşük Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Düşük 1 yıl 1 yıl X X 1 yıl 1 yıl Bot (su ulaşımı) X 1 yıl Orta Tüm toplu ulaşım modelleri için entegre bilet uygulaması (uygulanmakta) halkın görüşüne başvurularak (ihtiyaca dayalı olarak) otobüs zaman çizelgelerinin tekrar oluşturulması (uygulanmakta) H. EVLER VE BİNALARDA YAKIT KULLANIMI H1 H1.1 H1.2 Düşük kaliteli kömür kullanımının engellenmesi Düşük kalitede kömür kullanımı ile ilgili olarak daha sıkı kurallar ve kontrollerin getirilmesi (en kirli bölgelerden başlayarak) sosyal yakıt yardımlarında, fakir evlere daha kaliteli kömür X X X 1-3 yıl Yüksek Düşük Yüksek X X X 1-3 yıl Yüksek Düşük Yüksek X X X 1 yıl Yüksek Yüksek Orta 53 | sf dağıtımının sağlanması H1.3 H2 H3 (ESGAZ verilerine dayalı olarak) ısınma ve mutfakta kullanım amaçlı yakıt seçimi konusunda daha fazla bilgi elde edinilmesi Kömürden doğalgaza geçişin desteklenmesi * Odunpazarındaki eski evler X X 1 yıl Düşük Düşük Orta X X 1-3yıl Yüksek Yüksek Orta X X 1-3yıl Yüksek Yüksek Orta X X >3yıl Yüksek Yüksek Orta X X >3yıl Yüksek Yüksek Orta X X X >3yıl Yüksek Yüksek Orta X X X >3yıl Yüksek Yüksek Orta X X 1-3 yıl Orta Orta Orta 1-3 yıl Yüksek Yüksek Orta X Güneş enerjisi ile ısıtma sistemlerinin yaygınlaştırılması Binaların ısı yalıtımının sağlanması Merkezi ve bireysel ısıtma sistemleri için ayrı ayrı ısı kontrol sistemlerinin belirlenmesi Binaların ısıtılması için güneş veya yeraltı suları gibi Düşük enerjili ısıtma kaynaklarının kullanımı Uçucu organik madde içeriği düşük boyaların kullanımının desteklenmesi X Yeni binalarda merkezi sistemin kullanılmasının teşvik edilmesi ENERJİ ÜRETİMİ VE DAĞITIMI Enerji dağıtım hatlarındaki kayıpların en aza indirilmesi E. ENDÜSTRİ Daha sıkı emisyon kontrolleri ve E1 daha düşük emisyon sınır değerleri uygulanması E2 IPPC uygulamalarının teşvik edilmesi Temiz teknolojili ve yüksek enerji verimine sahip ürünlerin ve E3 süreçlerin kullanımına yönelik inovasyon X H4 H5 H6 H7 H8 E4 Tramvay ağının Organize Sanayi Bölgesine kadar genişletilmesi X X X X 1 yıl Orta Orta Orta X X >3yıl Yüksek Yüksek Orta X X >3yıl Yüksek Yüksek Orta >3 yıl Yüksek Yüksek Orta X 54 | sf E5 Sanayi bölgelerinde çalışan işçilerin fabrikalara taşınması ile ilgili servis faaliyetlerinin iyileştirilmesi (servis otobüslerinin iyileştirilmesi) X X 1-3 yıl Yüksek Yüksek Orta X X >3yıl Orta Düşük Yüksek X X X 1-3 yıl Orta Orta Orta X X X 1yıl Orta Orta Orta X X X 1yıl Düşük Düşük Orta X X X >3yıl Orta Orta Orta İ. İLETİŞİM VE EĞİTİM İ1 İ2 Aktif paydaşlar ile hava kalitesi iletişim platformlarının devam ettirilmesi 10 yaş grubundaki tüm ilköğretim okulu öğrencileri için hava kirliliği ile ilgili eğitim paketinin sağlanması Hava kalitesini iyileştirmek için halkın bireysel olarak yapabilecekleri faaliyeler ile ilgili bilgilendirme materyallerinin (broşürler, posterler, eko-sürüş yöntemleri ile ilgili web sayfası gibi materyallerin) hazırlanması Araçsız gün – bir gün boyunca İ4 araçsız gün ilan edilmesi ve sokaklarda şenliklerin düzenlenmesi Kapalı Ortamlarda hava kalitesinin İ5 iyileştirilmesi için gerekli önlemlerin alınması • Şikayet bilgi sisteminin kurulması • Panolar aracılıgıyla online bilgi verilmesi • Çevre gununde daha geniş kapsamlı halka yonelik bilgilendirme. • Trafikte seyreden ve yuksek emisyonu olduğu gozlenen araçlar için şikayet sistemi S. ŞEHİR PLANLAMASI Lojistik faaliyetlerin düzenlenmesi (eşya/mal depolarının kent merkezinden organize sanayi S1 bölgesine taşınması ve kent merkezindeki taşımacılık işlerinin mümkün olduğunca azaltılması) İ3 55 | sf S2 S3 S4 • Yunusemre caddesindeki mobilya mağazalarının depolarını organize sanayi bölgesine taşımaları, mağazaların sadece teşhir amaçlı kullanılması, • Yunusemre caddesine bisiklet yollarının yapılması Şehir planlamasının çevresel etkiler de dikkate alarak yapılması, özellikle meteorolojik şartlar dikkate alınarak kent planlamasında hava koridorlarının oluşturulması, bu konuda rehber dokumanların hazırlanması, (distance guidelines) Kent içinde yeşil alanların artırılması, (küçük ve daha büyük alanlar, yürüyüş ve bisiklet yolları ile bağlantı kurulması) X Ormanlaştırma/Ağaçlandırma faaliyetlerinin artırılması X 1 yıl Orta Düşük Yüksek X X 1-3 yıl Orta Düşük Yüksek X X 1-3 yıl Orta Yüksek Düşük X X 1 yıl Orta Orta Orta K.HALKIN BİLGİLENDİRİLMESİ B1 B2 Hava kalitesi izleme ağının kalitesinin iyileştirilmesi ve nokta sayısının artırılması Bazı araştırma konularındaki bilgi eksikliğinin giderilebilmesi için özellikle hava kirliliği seviyeleri konusunda koordineli araştırma faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi, örneğin PM10/PM2.5 kirleticileri için bölgesel ve yerel fon derişimlerinin belirlenmesi gibi. X X 1-3 yıl Orta Düşük Yüksek X X 1-3 yıl Orta Düşük Yüksek 56 | sf B3 B4 B5 B6 Emisyon seviyeleri ve hava kalitesi ile ilgili (ön) değerlendirmeler konusunda merkezi bir bilgi sisteminin geliştirilmesi Kamu çalışanları ve uygulayıcılar için bir Hava Kalitesi Yönetimi eğitiminin organize edilmesi Hava Kalitesi Yönetimi konusunda bilgilendirme ve farkındalık yaratmak üzere eğitim merkezinin kurulması Sürdürülebilir geliştirilmesi bilgi X X X X X 1 yıl Orta Orta Orta X 1-3 yıl Orta Orta X 1-3 yıl Orta Orta, Orta 1-3 yıl Orta Orta Orta 1yıl Orta Düşük Yüksek Orta merkezinin X X Y. YÖNETİM Y1 Y2 Y3 a Ulusal yönetici kurumlar ile gerçekleştirilen entegre toplantıların sürdürülmesi Hava kalitesi yönetim eylemlerinin diğer planlar ile entegre hale getirilmesi Belediye ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğündeki çevre ve özellikle hava kalitesi konusunda çalışan elemanların sayısının artırılması Süre Etki (Hava kirliliğinin azaltılmasına katkı düzeyi) c Maliyet b X X X X X 1-3 yıl Orta Düşük Yüksek X X X 1yıl Orta Orta Orta : Kısa: <1 yıl, Orta: 1-3 yıl, Uzun: >3 yıl : Yüksek, Orta ve Düşük : Yüksek:>2.000.000TL, Orta: 200.000-2.000.000 TL, Düşük:<200.000TL 57 | sf 5. 2. Halkın katılımının sağlanması ve bilinç düzeyinin artırılması Eskişehir’de hava kirliliğine karşı halkın duyarlılığını ve davranışsal bilinç düzeyini belirlemek amacıyla MATRA Ppojesi kapsamında 400 kişiye bire bir görüşme yöntemiyle 27 soruluk bir anket uygulanmıştır. Bu anketin sonuçlarına göre Eskişehir’de en önemli çevre problemi gürültü olarak belirtilmekte ve hemen ardından hava kirliliği gelmektedir. Tüm yanıtlar arasında gürültü yanıtının payı %24,9, hava kirliliği %24,6 ve üçüncü sırada %21,6 ile evsel atıklar gelmektedir. Anket uygulanan 400 kişiden 234’ü (halkın %58’i) üç önemli çevre problemi arasında hava kirliliğini sıralamıştır. Eskişehirlilere göre en önemli hava kirliliği kaynakları evsel ısınmada odun-kömür kullanımı, toplu taşıma araçları ve otomobillerdir. Hava kirliliği kaynakları arasında en önemli olanının sorulduğu soruda sanayinin payı tüm yanıtlar arasında yalnız %12’dir ve sanayi yanıtı evsel ısınma, toplu taşıma araçları ve otomobiller yanıtlarının ardından ancak dördüncü sırada önemli kaynak olarak ortaya çıkmaktadır. Bilindiği üzere Eskişehir’de Organize Sanayi Bölgesinde yakıt olarak sadece doğalgaz kullanılmaktadır ve kent merkezinde emisyon yükü ağır sanayi tesisleri bulunmamaktadır. Halk, yöredeki mevcut çevre sorunlarının en önemlileri olarak belirttiği sorunları niçin önemli bulduğu sorusuna en çok “Çünkü bu sorunla sürekli karşılaşıyorum” yanıtını vermiştir. “Bu yüzden sağlık problemi yaşıyorum” yanıtının tüm yanıtlar içindeki payı ise %9,2’dir. Hava kirliliği konusunda en çok hangi 3 haber kaynağından bilgi alındığı sorusuna ankete katılan halkın %47’si sosyal çevresinden bilgi aldığını belirtmiştir. Bununla birlikte gazetelerden ve radyodan/televizyondan bilgi aldığını belirlenlerin sayısı sırasıyla %56 ve %70’dir. Eskişehir halkı hava kirliliği ile ilgili bilgiyi en çok kitle iletişim araçlarından sağlamakta, bunun yanı sıra çevresel sorunlar hakkında sosyal çevresinden de bilgi almaktadır. Ankete katılanların %76’sı hava kirliliğini en çok kış ayında hissettiğini bildirmiştir. Halkın en yaygın ısınma kaynağının doğalgaz ve odun/kömürdür. Sert iklime sahip Eskişehir ilinde halkın %65,8’i evinin ısı yalıtımına özen gösterdiğini belirtmiştir. Halkın %44’ü evsel ısınmada odun kömür kullandığını ifade ederken, bu yakıttan vazgeçmek için fırsat kolladığını belirten bir dizi veriyi de bizlere sunmuştur. Araştırma verileri halkın hava kirliliği konusunda oldukça yüksek bir farkındalık düzeyine sahip olduğunu göstermektedir. Ancak aynı veriler bu farkındalık düzeyine uygun tutum ve davranışların henüz gelişmemiş olduğuna da işaret etmektedir. Halk sorunu görmek ve yetkili makamları uyarmak konusunda isteksizdir. Yürümeyi, bisiklete binmeyi, toplu taşıma araçlarını kullanmayı alışkanlık haline getirmemiştir. 58 | sf 6. ÖNCELİKLERİN BELİRLENMESİ Katılımcı yöntemle oluşturulan ve Çizelge 5.1’de toplu olarak sunulan önlemler listesi yine benzer şekilde ilgili paydaşalrın katılımıyla aşağıdaki kriterlere göre maliyet, kirliliği azaltmadaki etkinlik faktörü dikkate alınarak puanlama yapılmış ve aşağıdaki matris uyarınca üç farklı uygunluk sınıfına ayrılmıştır. Mali açıdan, süre bakımından ve kirlilik azaltımına olumlu etkisi açısından yüksek, orta ve düşük olmak üzere önceliklendirme yapılmıştır. Etki Maliyet Yüksek (3) Orta (2) Düşük (1) Yüksek (1) Orta (2) Düşük (3) 3*1=3 2*1=2 1*1=1 3*2=6 2*2=4 1*2=2 3*3=9 2*3=6 1*3=3 UYGUNLUK: 1-2=Düşük, 3-4=Orta, 6-9=Yüksek Etki Düşük (1) Düşük (1) Düşük (1) Orta (2) Orta (2) Orta (2) Yüksek (3) Yüksek (3) Yüksek (3) Maliyet Düşük(3) Orta (2) Yüksek (1) Düşük (3) Orta (2) Yüksek (1) Düşük (3) Orta (2) Yüksek (1) Uygunluk Orta (3) Düşük (2) Düşük (1) Yüksek (6) Orta (4) Düşük (2) Yüksek (9) Yüksek (6) Orta (3) Yukarıda açıklanan metodoloji kullanılarak yapılan önceliklendirme sonucunda elde edilen liste ise Çizelge 6.1’de verilmiştir. Her bir kirletici kaynağa özgü önlemlerin öncelik sıralaması kendi içinde yapılmıştır. Çizelge 6.1. Hava kirliliğinin azaltılmasına yönelik önlemlerin öncelik sıralaması Önlem Uygunluk TRAFİK 1 2 3 4 5 6 7 8 10 11 12 13 14 15 Hava kirliliğinin yüksek olduğu bölgelerde (M.Kemal Atatürk, Yunus Emre, Bağlar Cd. vb) daha yüksek park ücreti uygulanması, kontrollerin sıkılaştırılması ve ceza uygulanması Toplu taşımanın özendirilmesi için ücretlerinin düşük tutulması Kent merkezinde hava kirliliği yüksek olan bölgelerde bazı caddelerin araç trafiğine kapatılması Kent merkezine ağır vasıtaların girişinin engellenmesi Şehir merkezinde daha temiz yakıt kullanan toplu taşıma araçlarının çalışmasının sağlanması (bu konuda özel servis araçlarının özendirilmesi) Kent merkezine araç girişinin trafik yoğunluk saatlerine göre fiyatlandırılması Araçların yol kenarlarına park etmesinin engellenmesi Araç emisyon kontrollerinin daha sıkı yapılması Petrol istasyonlarında yakıt buharlaşma kayıplarını önlemek üzere buhar geridöngüsü ile ilgili sistemlerinin kurulması Trafiği yoğun caddelerde yeşil dalga sisteminin uygulanmasının sağlanması Tek yönlü caddelerin oluşturulması Eko sürüş tekniklerinin özendirilmesi (Sürüş derslerinde eko-sürüş yöntemlerinin ders müfredatına eklenmesi ve Eko sürüşün desteklenmesi) Tramvay ağının genişletilmesi Farklı ulaşım modlarının birbiri ile uyumlu hale getirilmesi (Otobüs – tramvay ve tren-tramvay uyumlaştırılması) Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek Yüksek 59 | sf 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 1 2 Yeni araçların kullanılması- daha sıkı (Euro) emisyon yasalarının uygulanması Araçlarda is filtrelerinin kullanılması Eski ve kirletici özelliği yüksek otobüslerin şehie içinde kullanımının yasaklanması Yeni otobüslerin kullanılması- daha sıkı (Euro) emisyon yasalarının uygulanması Otobüslerde toz/is filtrelerinin zorunlu hale getirilmesi Doğalgaz istasyonlarının kurulması (ÖZEL SEKTÖR) Temiz otobüsler konusunda demonstrasyon amaçlı bir pilot projenin hayata geçirilmesi (LPG, LNG, H2) Araçlarda yakıt olarak LPG/LNG kullanımı Şehirlerarası yol kenarlarına gürültü duvarlarının yapılarak tozun önlenmesi Elektrikli taksi kullanımı (demo olarak) Tünellerin inşa edilmesi ( bat-çık uygulaması) Dönel kavşaklar ın oluşturulması Trafik ışık kontrollerinin (sinyalizasyon) iyileştirilmesi Bot (su ulaşımı?) kullanımı EVSEL ISINMA Düşük kaliteli kömür kullanımının engellenmesi Düşük kalitede kömür kullanımı ile ilgili olarak daha sıkı kurallar ve kontrollerin getirilmesi (en kirli bölgelerden başlayarak) sosyal yakıt yardımlarında, fakir evlere daha kaliteli kömür dağıtımının sağlanması Isınma ve mutfakta kullanım amaçlı yakıt seçimi konusunda daha fazla bilgi elde edinilmesi (ESGAZ verilerine dayalı olarak) Kömürden doğalgaza geçişin desteklenmesi Güneş enerjisi ile ısıtma sistemlerinin yaygınlaştırılması Binaların ısı yalıtımının sağlanması Merkezi ve bireysel ısıtma sistemleri için ayrı ayrı ısı kontrol sistemlerinin belirlenmesi Binaların ısıtılması için güneş veya yeraltı suları gibi Düşük enerjili ısıtma kaynaklarının kullanımı Uçucu organik madde içeriği düşük boyaların kullanımının desteklenmesi Yeni binalarda merkezi sistemin kullanılmasının teşvik edilmesi ENERJİ ÜRETİMİ VE DAĞITIMI Enerji dağıtım hatlarındaki kayıpların en aza indirilmesi ENDÜSTRİ Daha sıkı emisyon kontrolleri ve daha düşük emisyon sınır değerleri uygulanması IPPC uygulamalarının teşvik edilmesi Temiz teknolojili ve yüksek enerji verimine sahip ürünlerin ve süreçlerin kullanımına yönelik inovasyon 3 Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Düşük Düşük Düşük Düşük Düşük Yüksek Yüksek Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Tramvay ağının Organize Sanayi Bölgesine kadar genişletilmesi Orta Orta Sanayi bölgelerinde çalışan işçilerin fabrikalara taşınması ile ilgili servis faaliyetlerinin iyileştirilmesi (servis otobüslerinin iyileştirilmesi) Orta 4 5 İLETİŞİM Aktif paydaşlar ile hava kalitesi iletişim platformlarının devam ettirilmesi 1 Yüksek 10 yaş grubundaki tüm ilköğretim okulu öğrencileri için hava kirliliği ile ilgili eğitim paketinin sağlanması Orta 2 3 Hava kalitesini iyileştirmek için halkın bireysel olarak yapabilecekleri faaliyeler ile ilgili bilgilendirme materyallerinin (broşürler, posterler, eko-sürüş yöntemleri ile ilgili web sayfası gibi materyallerin) hazırlanması Araçsız gün – bir gün boyunca araçsız gün ilan edilmesi ve sokaklarda şenliklerin düzenlenmesi 4 Orta Orta Kapalı ortamlarda hava kalitesinin iyileştirilmesi için gerekli önlemlerin alınması 5 Orta ŞEHİR PLANLAMASI Lojistik faaliyetlerin düzenlenmesi (eşya/mal depolarının kent merkezinden organize sanayi bölgesine taşınması ve kent merkezindeki taşımacılık işlerinin mümkün olduğunca azaltılması) 1 • Yunusemre caddesindeki mobilya mağazalarının depolarını organize sanayi bölgesine taşımaları, mağazaların sadece teşhir amaçlı kullanılması, • Yunusemre caddesine bisiklet yollarının yapılması Yüksek 2 Şehir planlamasının çevresel etkiler de dikkate alarak yapılması, özellikle meteorolojik şartlar dikkate alınarak kent planlamasında hava koridorlarının oluşturulması, bu konuda rehber dokumanların hazırlanması, (distance guidelines) Yüksek 4 Ormanlaştırma/Ağaçlandırma faaliyetlerinin artırılması Orta Kent içinde yeşil alanların artırılması, (küçük ve daha büyük alanlar, yürüyüş ve bisiklet yolları ile bağlantı kurulması) Düşük 3 60 | sf HALKIN BİLGİLENDİRİLMESİ Hava kalitesi izleme ağının kalitesinin iyileştirilmesi ve örnekleme nokta sayısının artırılması 1 2 3 Yüksek Bazı araştırma konularındaki bilgi eksikliğinin giderilebilmesi için özellikle hava kirliliği seviyeleri konusunda koordineli araştırma faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi, örneğin PM10/PM2.5 kirleticileri için bölgesel ve yerel fon derişimlerinin belirlenmesi gibi. Yüksek Emisyon seviyeleri ve hava kalitesi ile ilgili (ön) değerlendirmeler konusunda merkezi bir bilgi sisteminin geliştirilmesi Orta Kamu çalışanları ve uygulayıcılar için bir Hava Kalitesi Yönetimi eğitiminin organize edilmesi Orta Hava Kalitesi Yönetimi konusunda bilgilendirme ve farkındalık yaratmak üzere eğitim merkezinin kurulması Orta 4 5 Sürdürülebilir bilgi merkezinin oluşturulması 6 Orta YÖNETİM Ulusal yönetici kurumlar ile gerçekleştirilen entegre toplantıların sürdürülmesi 1 Yüksek Hava kalitesi yönetimine yönelik eylemlerinin diğer planlar ile entegre hale getirilmesi 2 3 Yüksek Belediye ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğündeki çevre ve özellikle hava kalitesi konusunda çalışan elemanların sayısının artırılması Orta 61 | sf 7. ORGANİZASYON Hava kalitesi eylem planı kapsamındaki organizsayon ile ilgili düzenlemeler uygulayacı kurum ve kuruluşlara bırakılmıştır. 62 | sf 8. FİNANSMAN Hava kalitesi eylem planı kapsamında gerekli finansmanın temini ve kaynakların kullanımı ile ilgili düzenlemeler uygulayacı kurum ve kuruluşlara bırakılmıştır. 63 | sf 9.İLETİŞİM İl Çevre ve Orman Müdürlüğü İhsan Yüksel Tel: + 90 222 335 88 98 (114) E-posta: [email protected] Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Tamer Entok (Çevre Sağlığı Şubesi) Tel: + 90 222 220 42 32 E-posta: [email protected] Şenol Ertan (Ulaşım Dairesi Başkanlığı UKOME Şube Müdürü) Tel: + 90 222 220 42 32 E-posta: [email protected] Çevre ve Orman Bakanlığı Evrim Doğan (Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı) Tel: + 90 312 207 52 14 E-posta: [email protected] [email protected] Anadolu Üniversitesi Prof. Dr.Tuncay Döğeroglu Tel: +90 222 322 36 62 E-posta: [email protected] Araş. Gör. Hicran Altuğ Tel: +90 222 335 05 80 (6414) E-posta: [email protected] Royal Haskoning Wim van Doorn Tel. + 31 24 3284 418 E-posta: [email protected] Proje web sayfası: www.temizhava.anadolu.edu.tr Halkı ve konunun tüm taraflarını bilgilendirme amaçlı olarak proje kapsamında hazırlanan web sayfası proje tamamlandıktan sonra da aktif olarak tutulacaktır. Proje süresince her üç ayda bir toplanan iletişim platformlarının yılda en az bir kere bir araya gelmesi ve mevcut durum değerlendirmesi yapması hedeflenmektedir. 64 | sf 10. GELECEKTEKİ HAVA KALİTESİ PLANLARI İÇİN ÖNERİLER Eskişehir ili ve özellikle merkez ilçe dikkate alınarak hazırlanan Temiz Hava Planı (THP) hazırlanırken • Kentteki nüfus, trafik ve endüstrinin geçmişten günümüze değişen durumu, • Kentte hava kirliliğine neden olan kirletici kaynaklarını belirlemek üzere yapılan emisyon envanteri sonuçları ve • Hava kalitesi ölçüm sonuçları (geçmişten günümüze ulaşan durum) eşanlı olarak değerlendirilmiş ve ilgili paydaşlarla birlikte mevcut kirlilik düzeyi dikkate alaındığında yasal sınır değerlerin sağlanıp sağlanmadığı konusu irdelenerek ve gelecek için durum değerlendirmesi yapılmıştır. Gelecekte nüfus, trafik ve endüstriyel faaliyetlerdeki artışa paralel olarak özellikle endişe oluşturabilecek kirleticilerin azaltımına yönelik alınabilecek önlemler listelenmiştir. Bu önlemler listesinde yer alan eylemlerden ise hızlı şekilde hayata geçirilebilecek ve etkisi hemen gözlenebilecek olanlar dikkate alınarak bir öncelik sıralaması yapılmıştır. Tahmin edileceği gibi THP’nın hazırlanması sırasında mevcut durum değerlendirmesi için gerekli verilerin toplanması, toplanan verilerin doğruluğunun test edilmesi, değerlendirmenin yapılarak kent için çıkarımlarda bulunulması oldukça zorlu bir süreçtir. O yüzden de tek bir kurum ve kuruluşun üstesinden gelmesi çoğu zaman kolay olmamaktadır. THP’nın hazırlama metodolojisi oldukça açık olduğundan içerikten çok stratejik tavsiyeler çok daha fazla işe yarayacaktır. Burada esas olan hazırlanan THP’nın ne kadar gerçekçi olduğu ve sonrasında ise hayata geçirilme durumudur. Gerçekleştirilebilir ve yaşayan bir THP hazırlanması ise bu planın ne kadar katılımcı bir yaklaşımla hazırlandığı ve ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından ne ölçüde içselleştirildiği ile yakından ilintilidir. THP’nını hazırlayacak kentler için önemli tavsiyeler olarak aşağıdaki hususları sıralamak mümkündür: 1.Planın hazırlık aşamasından itibaren ilgili tüm paydaşlarla birlikte hareket edilmesi 2.THP’nn uygulanması ve takibinden sorumlu bir platformun oluşturulması 3.Planın belirli aralıklarla (yılda bir kez veya iki yılda bir) mutlaka gözden geçirilmesi ve güncellenmesi 65 | sf 11. KAYNAKLAR Kentle İlgili Stratejik Planlar 1. Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Nazım Planı 2006 – 2010, ve Nazım Planı 2010 – 2014 (hazırlama aşamasında) 2. Odunpazarı Belediyesi Stratejik Planı, 2010 – 2014. 3. Tepebaşı Belediyesi Stratejik Planı, 2010 – 2014. İl Çevre Durum Raporları 4. Eskişehir İl Çevre Durum Raporu, Eskişehir Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Eskişehir,2005. (http://www.cedgm.gov.tr/icd_raporlari/eskisehir2005.pdf) 5. Eskişehir İl Çevre Durum Raporu, Eskişehir Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Eskişehir,2006. (http://www2.cedgm.gov.tr/icd_raporlari/eskisehiricd2006.pdf) 6. Eskişehir İl Çevre Durum Raporu, Eskişehir Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü,Eskişehir,2007. (http://www2.cedgm.gov.tr/icd_raporlari/eskisehiricd2007.pdf) 7. Eskişehir İl Çevre Durum Raporu, Eskişehir Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü,Eskişehir,2008. (http://www2.cedgm.gov.tr/icd_raporlari/eskisehiricd2008.pdf) 8. Eskişehir İl Çevre Durum Raporu, Eskişehir Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Eskişehir,2009. (http://www2.cedgm.gov.tr/icd_raporlari/eskisehiricd2009.pdf) 9. “Eskişehir ve İskenderun’da Temiz Hava İçin El Ele” projesi internet sayfası, 2008 (http://www.temizhava.anadolu.edu.tr) 10. Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Faaliyet Raporu 2006 (http: www.eskisehir-bld.gov.tr/belediye/files/faaliyet2006.pdf) 66 | sf Anadolu Üniversitesinde gerçekleştirilen Eskişehir’de Hava Kirliliği Konulu Çalışmalar Listesi Projeler Together Towards Clean Air in Eskişehir and Iskenderun-Turkey (Eskişehir ve İskenderun’da Temiz Hava için Elele) Başlıklı Hollanda Hükümeti destekli MATRA Projesi, Yürütücü: Tuncay Döğeroğlu (Haziran 2007- Temmuz 2010). Eskişehir İlinin Hava Kalitesinin Belirlenmesi: Karakterizasyon, kaynak belirleme ve sağlık etkileri, TÜBİTAK Araştırma Projesi, Proje no: 104Y263, Yürütücü: Eftade Gaga, Mayıs 2005–2008. Kentsel Atmosferik Çok Halkalı Aromatik Bileşiklerin (PAHs) Monitorlanması: Karakterizasyon ve Kaynak Belirleme (Genel Amaçlı Proje), Anadolu Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projesi, Yürütücü: Eftade Gaga, Proje No:050222, 2005–2007. Eskişehir atmosferinde fotokimyasal tepkime ürünlerinin monitorlanması ve modellenmesi, Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi, Proje No:030247, Yürütücü: Tuncay Döğeroğlu, 2003. Eskişehir'de hava kalitesinin NOx ve Ozon kirliliği açısından izlenmesinde pasif örnekleme yönteminin kullanılması ve kirlilik haritalarının çıkarılması, Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi, Proje No:020237, Yürütücü: Tuncay Döğeroğlu, 2002. Açık Ortam (İmisyon) Havasında Uçucu Organik Bileşiklerin Ölçümü ve Eskişehir için mevcut VOC potansiyelinin Belirlenmesi, Üniversite Araştırma Fonu Projesi, Proje No.000213, Yürütücü: Tuncay Döğeroğlu, 2000. Makaleler Atasoy E., Döğeroğlu, T., Kara, S., “The estimation of NMVOC emissions from an urban-scale wastewater treatment plant”, Water Research, 38, 3265-3274, 2004. Özden Ö., Döğeroğlu T., A Field Evaluation of a Passive Sampler for the Simultaneous Determination of NO2 and SO2 in an Urban and Rural Area., WSEAS Transections on Environment and Development Issue 8, Vol 2., August 2006. Özden Ö., T. Döğeroğlu, S. Kara, Assessment of ambient air quality in Eskişehir, Turkey, Environment International, Volume 34, Issue 5, 678–687, July 2008. Özden Ö., Döğeroğlu T., Field Evaluation of a tailor-made new passive sampler for the determination of NO2 levels in ambient air, Environ Monit Assess, Volume 142, pp.243-253, Number 1-3/July, 2008. 67 | sf Ulusal ve Uluslar arası Bildiriler Arı A., Gaga E., Döğeroğlu T., Örnektekin S., Meliefste K., Argante J., van Doorn W., “Eskişehir ve İskenderun’da Atmosferik PM10 Derişimleri ve Çok Halkalı Aromatik Hidrokarbon İçerikleri”, 8. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, Hukuk Siyaset Bildiriler Kitabı, 175-182, Antalya, 12-14 Kasım 2009. Kurada B., Evci Hidrokarbonların Y.M., Arı A., Toprak/Hava Gaga E.O. Geçişlerinin “Eskişehir’de İncelenmesi”, Polisiklik 8. Aromatik Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, Çevre Hukuk Siyaset Bildiriler Kitabı, 295-305, Antalya, 1214 Kasım 2009. Özden Ö., Yay O.D., Altuğ H., Gaga E.O., Demirel G., Döğeroğlu T., Örnektekin S., Meliefste K., Doorn W.V. “Eskişehir’de Hava Kirliliği Ön Değerlendirme Çalışmalarının Pasif Örnekleme Yöntemiyle Gerçekleştirilmesi”, Hava Kirliliği ve Kontrolü Sempozyumu-2008, sayfa 631-642, Hatay, 22-25 Ekim 2008. Özden Ö., Koçaker S. ve Döğeroğlu T., "Eskişehir'de Azot Dioksit(NO2) ve Kükürt Dioksitin(SO2) Kış Dönemi İç ve Dış Ortam Seviyelerinin Pasif Örnekleme Yöntemiyle Ölçümü", Hava Kirliliği ve Kontrolü Ulusal Sempozyumu-2008, Bildiriler Kitabı, 618-630, Hatay, 22-25 Ekim 2008. Yay, O.D., Altuğ, H., Özden, Ö., Arı, A., Gaga, E., Döğeroğlu, T., “Eskişehir'de hava Kalitesinin Dünü, Bugünü, Yarını”, TMMOB Eskişehir Kent Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, 45-50, Eskişehir, 28-29 Şubat 2008. Ayvaz, K.T., Özden, Ö., Döğeroğlu, T., Kara, S., Tuncel, G., Gaga, E.O. ”Eskişehir Atmosferindeki Partikül Maddenin İyonik Bileşenler Açısından Karakterizasyonu” , 7. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi , 538- 545, 24-27 Ekim 2007. Yay, O.D., Altuğ, H., Özden, Ö., Döğeroğlu, T., Kara, S., “Eskişehir’de Ozon Seviyelerinin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi”, 7. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, İzmir, Yaşam Çevre Teknoloji Bildiriler Kitabı, 555-563, 24-27 Ekim 2007. Altuğ, H., Özden, Ö., Döğeroğlu, T., Kara S., “Eskişehir’de Hava Kalitesinin PM, SO2 ve NOx Kirliliği Açısından Değerlendirilmesi”, VII. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, İzmir, 24-27 Ekim 2007. Arı, A., Gaga, E.O. “Kış mevsiminde Eskişehir Atmosferinde Gözlemlenen Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar (PAH)”, VI. Ulusal Ekoloji ve Çevre Kongresi, sayfa 193201, Diyarbakır, 18-21 Eylül 2006. Arı, A., Gaga, E.O. “Eskişehir Atmosferinde Çok Halkalı Aromatik Hidrokarbonların (Pah’s) Mevsimsel Değişimi ve Kaynaklarının Belirlenmesi”, 7. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, sayfa 126-134, İzmir, 24-27 Ekim 2007. Özden, Ö., Döğeroğlu, T., Eskişehir’de İç Ortam NO2 Seviyelerinin Pasif Örnekleme Yöntemiyle İzlenmesi,VI. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, İstanbul, Kasım 2005. Çokgürses, E.S., Yurtsever, D., Canbaz, Ş., Döğeroğlu,T., Eskişehir’de Ozon, azot oksitler ve uçucu organik bileşiklerin atmosferik ölçümlerine ait ilk sonuçların 68 | sf değerlendirilmesi, "V.Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi", pp347-356, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası, Ankara, 1-4 Ekim 2003. Çınar, H., Döğeroğlu, T., Yay, O.D., Altan, M. ,Yazıcı, B., Ayday, C., Kara, S., Eskişehir için hava kirliliği envanterinin hazırlanması ve CBS kullanılarak kirlilik haritalarının oluşturulması, "VI. Ulusal Yanma ve Hava Kirliliği Kontrolu Sempozyumu", pp.106-118, İzmir, 10-12 Eylül 2003. Atasoy,E., Döğeroğlu, T., "Eskişehir'de yakıt kullanımı ve yanmadan kaynaklanan uçucu organik bileşiklerin (VOCs) mevcut potansiyeli", Yanma ve Hava Kirliliği Kontrolu 5. Ulusal Sempozyumu, 305-318, Elazığ, 19-21 Haziran 2000. Demirel, Y., Döğeroğlu, T. ve Kara, S., "Yangından korunma konusunda ulusal stratejilerimiz ve Eskişehir'deki uygulamalar", Yanma ve Hava Kirliliği Kontrolu 4. Ulusal Sempozyumu, 309-327, Antalya, 20-22 Mayıs 1997. Altuğ, H., Özden, O., Döğeroğlu, T. “Evaluation of NOx pollution in Eskişehir urban area (Turkey)”, 10th International Conference on Environmental Science and Technology, Kos/Yunanistan, September 05-07 2007. Altuğ, H., Döğeroğlu T., “Emission Inventory for the Evaluation of Air Quality in Eskişehir, Turkey”, MESAEP (Mediterranean Scientific Association of Environmental Protection), Book of Abstracts of the 14th International Symposium on Environmental Pollution and Its Impact on Life in the Mediterranean Region with Focus on Environment and Health, pp.288, Sevilla, Spain, 10-14 October 2007. Döğeroğlu, T. and Özden, O., “Field Method Comparison Between Passive Samplers, Sodium Iodide Method and Continuous Monitor for NO2 in Eskişehir, Turkey”, MESAEP (Mediterranean Scientific Association of Environmental Protection), Book of Abstracts of the 14th International Symposium on Environmental Pollution and Its Impact on Life in the Mediterranean Region with Focus on Environment and Health, pp.205, Sevilla, Spain, 10-14 October 2007. Özden, O., Altug, H, D Döğeroğlu, T. “Evaluation of SO2 pollution in Eskişehir (Turkey) by using monitoring and emission inventory studies”, 10th International Conference on Environmental Science and Technology, Kos/Yunanistan, 05-07 Eylül 2007. Özden, Ö., Gaga E., Döğeroglu T. “Indoor And Outdoor NO2 & Ozone Levels In Schools of Eskişehir, Turkey” 14th International Symposium on Environmental Pollution and its Impact on Life in the Mediterranean Region, Appropriate Solutions for Environmental Problems in Emerging Economies, Sevilla, Spain, page:214, October 10th to 14th, 2007. Arı A., Özer E., Olten N., Gaga E., “A Wintertime Study of PAHs in Two Urban Cities of Turkey ”, 14th International Symposium on Environmental Pollution and its Impact on Life in the Mediterranean Region, Appropriate Solutions for 69 | sf Environmental Problems in Emerging Economies, Sevilla, Spain, page:214, 10-14 October 2007. Yay, O.D., Altuğ, H., Özden, Ö., Döğeroğlu, T., “Determination and Evaluation of Surface Ozone Levels in Eskişehir, Turkey”, MESAEP (Mediterranean Scientific Association of Environmental Protection), Book of Abstracts of the 14th International Symposium on Environmental Pollution and Its Impact on Life in the Mediterranean Region with Focus on Environment and Health, pp.288, Sevilla, Spain, 10-14 October 2007. Özden, O., Döğeroğlu T., “Application of Ion Chromatographic Method for the Simultaneous Measurement of NO2 and SO2 by Passive Sampling Method in Eskişehir, Turkey”, The 4th WSEAS International Conference on Environment, Ecosystems and Development (EED '06), Venice, Italy, Proceedings of the 4th WSEAS International Conference on Environment, Ecosystems and Development, pp.174-180, November 20-22, 2006. Çabuk, S.N., Döğeroğlu, T., Çabuk, A., Using GIS Capabilities for Strategic Environmental Assessment Studies:Eskişehir Mass Housing Project, 4th GIS Days in Türkiye, Fatih University, Istanbul,Türkiye, September 13-16 2006. Özden, Ö, Döğeroğlu, T., Kara, S. “Development of a New Passive Sampler for NO2 and Field Evaulation in the Urban Area of Eskişehir, Turkey”, 9th International Conference on Environmental Science and Technology, Rodos/Yunanistan, September 01-04 2005. Döğeroğlu, T., Çınar, H., Özden, Ö, Kara, S., “Evaluation of Urban Air Pollution in Eskişehir, Turkey”, The 16th Regional Conference of Clean Air Environment in Asian Area, August 2-4 2005. Özden, Ö, Döğeroğlu, T., Kara, S. “Determination of Indoor /Outdoor No2 Concentration Relationship in Eskişehir, Turkey, By Use of Passive Samplers”, The 16th Regional Conference of Clean Air Environment in Asian Area, August 2-4 2005. Özden, Ö., Döğeroğlu, T., Kara, S., “Determination of Tropospheric Ozone in Eskişehir by use of Passive Sampler”, 1st International Conference on Air Pollution And Combustion, Ankara, June 22-25 2005. Özden, Ö., Döğeroğlu, Kara S., “Assessment of Ambient Air Quality in Eskişehir, Turkey”, 3rd International Symposium on Air Quality Management at Urban, Regional and Global Scales, İstanbul, 30 Eylül 2005. 70 | sf Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri: • Arı, A. (2008) “Eskişehir Atmosferindeki Polisiklik Aromatik Hidrokarbonların (PAH’ların) Derişimlerinin ve Kaynaklarının Belirlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Eskişehir • Atasoy, E. (2001) “Eskişehir’de uçucu organik bileşiklerin (VOC) emisyon potansiyelinin belirlenmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Eskişehir. • Çınar, H. (2003) “Hava Kirliliği Envanterinin ve CBS Destekli Hava Kirliliği Haritalarının Oluşturulması”, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Eskişehir. • Demirel, G.(2010) “Eskişehir, İskenderun ve Payas’taki İlköğretim okulu öğrencilerinin uçucu organic bileşiklere kişisel maruziyetlerinin incelenmesi” Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Eskişehir. • Kahramantekin,T. (2006) “Atmosferik Partiküllerde İyon Analizi ve İstatistiksel Değerlendirme”, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Eskişehir. • Özden, Ö. (2005) “Hava Kalitesinin Monitorlanmasında Pasif Örnekleyicilerin Kullanılması”, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Eskişehir. • Öztürk, P. (2001) “Eskişehir’de konutsal ısıtma sistemleri, enerji kullanımı ve emisyon kaynaklarının mahalleler bazında dağılımlarının haritalandırılması”, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Eskişehir. • Yay, O.D., (2006) “Eskişehir ve Yakın Çevresinde Yüzey Ozon Dağılımının MM5-CAMx Modelleri Kullanılarak Belirlenmesi”, Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Eskişehir. Kitap ve Kitap Bölümü: • Çevre Penceresinden Eskişehir’in Dünü, Bugünü, Yarını, (Editör: Prof. Dr. Ü. Bakır Öğütveren) Bölüm 2: Hava Kalitesi, (Bölüm Yazarları: T.Döğeroğlu, E. Gaga, O.D.Yay, Ö.Özden, H.Altuğ), Anadolu Üniversitesi Yayınları NO.1896, Çevre Sorunları Ugulama ve Araştırma Merkezi Yayınları No:3, Şubat 2009.(ISBN 978–975–06– 0588–8) 71 | sf 72 | sf 73 | sf
