Central Asian Studies - IACD(Institute of Asian Culture

ISSN 1226-4490
International
Journal of
Central
Asian Studies
Volume 14 2010
Editor in Chief
Choi Han-Woo
The International Association of Central Asian Studies
Korea University of International Studies
International Journal of Central Asian Studies Volume 14 2010
The Shahrangiz of Shtip by Za’fî
Bilal Çakıcı
Department of Turkish Language and Literature, Çankırı Karatekin
University, Turkey
ABSTRACT:
Shahrangiz is a work of literature that is written to tell the beauties,
sites and great persons of a city. Za’fî-i Gulshenî, wrote five
shahrangizes which had been emerged during sixteenth century. So he
had been one of the most important representatives of this sort of
shahrangiz. In this paper, his work about Shtip that is located in
Macedonia today will be introduced.
Keywords: Mathnawi, Shahrangiz, Shtip, Za’fî, XVI. century
Ottoman Poetry.
ÖZET:
Şehrengizler, bir şehrin güzelliklerini, gezilip görülecek yerlerini, öne
çıkan kişilerini anlatmak amacıyla kaleme alınan eserlerdir. Za’fî-i
Gülşenî, edebiyatımızda XVI. yüzyıldan itibaren görülmeye başlayan bu
türde beş örnek vermiş olmakla türün önemli temsilcilerinden biri
olmuştur. Bu yazının konusu, onun bugün Makedonya sınırları içinde
bulunan “İştip” hakkında yazdığı şehrengizidir.
Anahtar Kelimeler: Mesnevi, Şehrengiz, İştip, Za’fî, XVI. Yüzyıl
Osmanlı şiiri.
INTRODUCTION:
96
Bilal Çakıcı
I had previously made a presentation on the shahrangiz of Giannitsa
(Şehrengîz-i Şehr-i Yenice-i Vardar) by Za’fî.1 Apart from this work, the
poet has also four other shahrangizes, 2 of which were composed in the
poetic form of mathnawi (couplet) and 2 in the muhammas (five-line
stanza) form. This paper will introduce his shahrangiz of Shtip
(Şehrengîz-i Şehr-i İştife).
Stating that “Pīr-i ţarīķat İbrāhīm-i Gülşenī’nin veled-i necībleridür”,
the work Tezkire-i Şu’arâ-yı Âmid reports that the poet, whose real name
was Muhammad, 2 was the son of Sheikh Ibrahim-i Gulshenî, one of the
founders of the Gulshenî order. Nevertheless, this information should be
treated with caution as no other work makes such mention.3 From the
phrase “Ķuţbu’l-Ćārifīn cenāb-ı İbrāhīm-i Gülşenī ķuddise sırruhū
1
“II. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu (24-26 May 2004)” jointly organized
by the Department of Turkish Language and Literature of the Faculty of Letters at
Ankara University and the Society for Language and Literature Studies [Dil ve Edebiyat
Araştırmaları Derneği]. For a general overview of the shahrangiz genre, information on
the poet, the text of the shahrangiz and its analysis, the reader is referred to the text of
this presentation.
2
About the life of the poet, see Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, Maarif Vekaleti
Matbaası, Istanbul, n.d., Vol. I, p. 113 (The information presented here are based on the
work Tezkire-i Şu’ara-yı Amid by Ali Emiri Efendi); Esrar Dede, Tezkire-i Şu’ara-yı
Mevleviyye, (ed.) İlhan Genç, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000,
pp. 314-316; Süleyman Solmaz, Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı, Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları, Ankara 2005; Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratu’n-Nuzamâ, (ed.) Rıdvan
Canım, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000, pp. 365-366; Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (ed.) İbrahim Kutluk, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara 1989, Vol. II, p. 577. The pseudonym is cited as “Za’îfî” in this work.
The poem given as example is an excerpt from the gazel in the poet’s divan 68b, and the
pseudonym “Za’fî” was ascertained drawing upon the poem; Beyânî Mustafa bin
Caru’llah, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (ed.) İbrahim Kutluk, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara 1997, p. 154. This work also cites the pseudonym as “Za’îfî”. The poem given as
example is an excerpt from the gazel in the poet’s divan 68b, and the pseudonym “Za’fî”
was ascertained drawing upon the poem; Müstakim-zade Süleyman Sa’deddin,
Mecelletü’n-nisab, Tıpkıbasım (facsimile), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000, yp.
298b; M. Nail Tuman, Tuhfe-i Nailî, Tıpkıbasım (facsimile), (ed.) Cemal KurnazMustafa Tatcı, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2001, Vol. II, p. 569, no: 2411.
3
Ali Emirî, Esami-i Şu’ara-yı Amid, Hasan Yılmaztürk, Unpublished Master’s Thesis,
Institute of Social Sciences, Fatih University, Istanbul 1999, “Za’fî”.
The Shahrangiz of Shtip by Za’fî
97
ĥulefāsından olup... ” 4 in the work Tezkire-i Şu’ara-yı Mevleviyye, it is
obvious that Za’fî was one of the caliph (deputies) of Ibrahim-i Gulshenî.
In Esrar Dede’s work Tezkire-i Şu’ara-yı Mevleviyye, which offers
the richest information about the poet, it is evident that he received
lessons from Shahidî Dede, Shuhudî Dede, Gunahî Dede and Arshî Dede,
that he was a man of a humble spirit, and that he adopted the Mawlawi
path. Other information reported in the tezkires is as follows: Dedicated
to his instructors and friends, most of his poems were composed in the
sort of tahmis and terci‘ by nazire (imitative piece of poetry),5 he treated
Sufi themes in his poems, he was keen on traveling6 and died in 1543
(950 A.H.).
The poet’s passion for traveling is also evident in the following
couplets found in his shahrangiz of Giannitsa and Shtip:
“murād itdüm ki seyr idem cihānı
teni ĥāk itmeden devrān ĥānı”
gezerken pā-bürehne ben fütāde
Yeñice-nām irişdüm bir sevāda”
…
“bu dünyā-yı denīyi itmeyüp ķayd
gezerdi dehr içinde arayup ŝayd
dilerdi ŝayd ide daĥı ġazāli
gör āĥir n’oldı ol şūrīde-ħāli
gezerken mīşe-i gerdūn içinde
ŝan ol mecnūn gibi hāmūn içinde
irişdüm bir diyār-ı cān-fezāya
naćīm-āsā maķām-ı dil-güşāya
4
Genç, Tezkire-i Şu’ara-yı Mevleviyye, p. 314.
Genç, Tezkire-i Şu’ara-yı Mevleviyye, pp. 314-315.
6
Solmaz, Ahdî Gülşen-i Şuara, p. 389.
5
98
Bilal Çakıcı
ķonulmış İştife nām ol diyāra
hevāsı beñzemiş dāru’l-ķarāra”
For the time being, the only available copy of his divan is accessible
at Millet Kütüphanesi (the Millet Library), Ali Emirî Manzum Eserler
Section, no. 254. Divan; 1 dibace (preface) in prose, 1 münacat (prayer),
a panegyric on Hadrat Ali, 3 mülemma (multi-language) poems
consisting of couplets in Turkish-Arabic-Persian-Chagatai languages, 9
kasides (panegyric), 6 terci’-i bend (stanzaic poem with a refrain), 25
murabba‘s (quatrains), 6 tahmis (cinquains), 5 shahrangiz, 393 gazels, 2
mufreds (single couplets), 3 chronogrammatic verses (tarih), 2 terci‘s
(stanzaic poems) – one in Arabic and the other in Persian –, 2 tahmis
(cinquains) in Persian, 42 gazels in Persian, 2 chronogrammatic verses
(tarih) in Persian and 2 gazels which were later added to the main body
of the work in the final page.
Consisting of 139 sheets with 200x160 mm dimensions, the divan
was inscribed on white paper in the rik’a script of 17 lines. Its binding
was embellished with ebru (marbling). On the first page of the book
there is the waqf stamp of Ali Emirî.7
The Divan of Za’fî incorporates five shahrangizes, three of which
were composed in the poetic form of mathnawi (couplet) and treat the
cities of Giannitsa, Shtip and Metun as the theme. The other two were
composed in the muhammas (five-line stanza) form, one about the city of
Âbqir, and the other titled as “Der-Sitâyiş-i Mahbûbân” (praising of
beloveds).
As it is the case in general with the mathnawis composed in this genre,
the shahrangiz of Shtip 8 also keeps the number of couplets small, does
not fall in line with the classical mathnawi division and moves on to the
7
Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, Vol. I, p. 113.
In the title of the shahrangiz and the fourteenth couplet, the name of the city is referred
as “İshtife”. This pronunciation is apparently closer to “Schtipje,” the old name of the
city of Shtip (see Şemseddin Sami, Kâmûsu’l-A’lâm, Tıpkıbasım (fascimile), Kaşgar
Neşriyat, Ankara 1996, Vol. 2, p. 972).
8
The Shahrangiz of Shtip by Za’fî
99
main theme following a brief prelude. In the mathnawi consisting of 83
couplets, following a prelude giving account of the blessing of youth and
his passion for traveling, the poet goes on to tell about the natural
beauties of Shtip, makes mention about a locality named Pinarbashi
visited by everyone particularly during the spring and spectacular for its
sweet waters. He subsequently eulogizes with six couplets each the
persons named Ibrahim, Ali Balî, Islam, Mushti Ali and Sultan Mahmud,
who are notable figures of Shtip distinguished for their several characters.
As seen in almost all examples of the shahrangiz genre, the end of the
mathnawi includes a concluding part containing arz-i hâl (appeal) and
dua (prayer). The poet concludes this part with a gazel of five couplets,
and declares that he finished the shahrangiz in 1540 (947 A.H.) with a
chronogrammatic verse he added at the end of the work.
TEXT:
Şehr-engīz-i Şehr-i İştife
. – – – /. – – – /. – –
1 zihī dem kim cevānlık ćālemidür
cevānlık belki cānlık ćālemidür
cevān iken olur ćışķa kişi yār
cevān iken müyesserdür ķamu kār
cevān iken dıraĥt olur śemer-rīz
cevān iken olur ćāşıķ seħer-ĥīz
cevān olan olur elbette ćāşıķ
cevān iken kişi ne itse lāyıķ
5 cevānlık ol zamān irdi kemāle
ki ćāşıķ ola bir zībā-cemāle
100
Bilal Çakıcı
çeküp cānı ile yāruñ belāsın
ŝafā vü źevķ añlaya cefāsın
zihī ćālem ki ćışķ olup enīsüñ
belā vü derd ü ġam ola celīsüñ
meger bir ŝubħ-dem bu çerh-i devvār
olup ķuţb-ı murādum üzre seyyār
irişmedi şebābuñ ćunfuvānı
göñül bir berge saymazdı cihānı
10 bu dünyā-yı denīyi itmeyüp ķayd
gezerdi dehr içinde arayup ŝayd
dilerdi ŝayd ide daĥı ġazāli
gör āĥir n’oldı ol şūrīde-ħāli
gezerken mīşe-i gerdūn içinde
ŝan ol mecnūn gibi hāmūn içinde
irişdüm bir diyār-ı cān-fezāya
naćīm-āsā maķām-ı dil-güşāya
ķonulmış İştife nām ol diyāra
hevāsı beñzemiş Dāru’l-ķarār’a
15 ne şehr ol kim anuñ her bāġ u rāġı
virür insāna cennetden ferāġı
varup her gül-şene itseñ nigāhı
görürsin ħikmet-i ŝunć-ı ilāh’ı
ţolu ŝaħrāsı nergisle şaķāyıķ
dir isem bāġ-ı firdevs aña lāyıķ
The Shahrangiz of Shtip by Za’fî
elinde lālenüñ bir cām-ı gül-gūn
dilinde bülbülüñ eşćār-ı mevzūn
temāşā iden ol şehrüñ bahārın
añar mı bāġ-ı cennet sebze-zārın
20 ķurup her bir dıraĥtı aķ çāder
bisāţı olmış anuñ sebze-i ter
benefşeyle ķaranfül lāle vü gül
fiġān eyler bulara ķarşu bülbül
olup şāh-ı şükūfe dürd-i ħamrā
ider ol gül-şen içre bezm-i raćnā
muġannī bülbül ü sāķīsi lāle
elinde pür ţutar laćlīn piyāle
ayaġ üstine ķalķup serv ŝaf ŝaf
egerler başlarını çaluban kef
25 ŝanasın her biri bir ĥūb dil-ber
iderler raķŝ bezme virmege fer
aķar her gūşesinde āb-ı ŝāfī
leb-i dil-ber gibi şāfī vü kāfī
miśāl-i ţılsım-ı gencīne-i zer
ķuşatmış anuñ etrāfını ejder
hevā germ olduġınca serd olur ŝu
veger serd olsa lā-büd germ olur o
egerçi her ŝuyuñ bir eşmesi var
velākin bunlaruñ ser-çeşmesi var
30 Bıñarbaşı aña çün nām olmış
101
102
Bilal Çakıcı
ziyāret-gāh-ı ĥāŝŝ u ćām olmış
bahār eyyāmı olsa cümle ĥūbān
idüp gül-geşt-i ŝaħrā vü beyābān
olup her birisi çāk-i girībān
gelüp anda girerler ŝuya ey cān
gören dir bunları ħavż içre ćuryān
gelüpdür burc-ı āba māh-ı tābān
ŝu içre yā güneşden sāye düşmiş
ya altun tāclar deryāya düşmiş
35 ķuşansa pūşeyi her sīm-endām
ŝanasın kim bir olur ŝubħ ile şām
n’ola aña girerse ħışm-ı cādū
perīler yiridür dirler aķar ŝu
bularuñ her biri bir pādişādur
siyāh-ı ġamzeden leşker-güşādur
egerçi ĥūblardur bī-nihāyet
dir isem cümlesin artar ħikāyet
velī bir ķaç bularuñ nām-dārın
serīr-i ħüsn üzere kām-kārın
40 diyem bir bir elümden geldügince
ķılam vaŝfını ćaķlum irdügince
velī maćźūr ola bu ćöźr bende
ki ancak bu idi maķdūr bende
ĥuŝūŝā zümre-i ĥūbāna server
The Shahrangiz of Shtip by Za’fî
melāħat kānı İbrāhīm-i sīm-ber
diler kim göstere mućciz o dil-dār
ider nār-ı ruĥın bir demde gül-zār
güneş-çehre ķamer-ruĥ ġonce-lebdür
anuñçün meh-cebīn aña laķabdur
45 bunı bu ħüsn ile göreydi Āzer
buña çoķdan ķul olurdı birāder
dil-i mecrūħı ol şūĥ-ı nihāna
ider seng-i cefāyıla nişāne
egerçi bī-bedeldür ĥūb-rūdur
velākin pür-cefādur tünd-ĥūdur
ĆAlī Bālī biri bir ĥūb-reftār
nigār-ı serv-ķadd ü lāle-ruĥsār
söze gelse deminden cān olur şād
ķıyāma gelse eyler servi āzād
50 iñen fettān iñen şūĥ-ı cihāndur
velākin sifle-perver bir cevāndur
ġubār-ı ĥāk-i rāhı olup ādem
aña cānlar virür olmaġa hem-dem
elinden kevśeri yā rab naŝīb it
anı ćuşşāķ-ı bīmāra ţabīb it
Yezīd olsun anı kim sevmez ise
ayaġı ĥākine cān virmez ise
birisi ćilme ţālib nāmı İslām
103
104
Bilal Çakıcı
nigār-ı lāle-ruĥsār u gül-endām
55 ruĥıdur āyet-i nūr-ı ilāhī
anuñçün ħāşiye zülf-i siyāhı
taŝavvur eyleyen vaŝlını anuñ
bilür taŝdīķini bāġ-ı cinānuñ
egerçi nām olmış aña İslām
iñen kāfirdür ammā olsun ićlām
ķatı şīrīn durur ol āfet-i cān
görürse aġzı ŝuyı aķa rıďvān
ĥayāli mürde cisme cānum olsun
derūn-ı sīnede īmānum olsun
60 biri Müştī ćAlī bir yār-ı şengül
ruĥı güldür ŝanasın lebleri mül
perī-rū vü melek-ĥū vü semen-bū
dehānı ħoķķadur dendānı lü’lū
iñen pür-şīvedür ol yār-ı şātır
n’ola meyl eylese gördükçe ĥāţır
şarāb-ı nāz ile mest olmış ol cān
ţuramaz ayaġı üstine bir an
eger Müştī olursa nām-ı lāyıķ
zebūn olur eli altında ćāşıķ
65 güzellik ćarŝasında pehlevāndur
ķaşıyla kirpigi tīr ü kemāndur
birisi nām ile Sulţān Maħmūd
The Shahrangiz of Shtip by Za’fî
idinmiş ţalćatın ćuşşāķ maćbūd
ķabūl olur diye ķuluñ niyāzı
olaydum ol şehüñ ben de Ayāz’ı
nigār-ı serv-ķadd ü mū-miyāndur
dehānı ħoķķa-i yāķūt-ı cāndur
idüp ćuşşāķ ćışķına nažīre
ķul olmış aña beñzer bir emīre
70 ne beñzer aña ol ĥurşīd-i ćālem
anuñ yanında ol ki źerreden kem
n’ola źikr eylesem āĥirde anı
olur deryā dibinde dür mekānı
mu’aĥĥar görinür sūretde ammā
muķaddemdür bulardan ol dil-ārā
melekler vaŝfı yazıldı temāmet
dućāya idelüm şimdi iķāmet
ilāhī her birisini güzīn it
olan ćāşıķlara yār u karīn it
75 ķaçan kim ide bunlar seyr-i gül-şen
olayım ĥāk-i rāhı bunlaruñ ben
Ĥudāyā faĥr-i ćālem ħürmetiyçün
kerāmet ıssı ādem ħürmetiyçün
baña teng eyledüñ çün kim bu dārı
yarın ġılmān u hūrī ile yārī
resūlüñ Mustafā’ya ümmet eyle
105
Bilal Çakıcı
106
daĥı āĥirde ehl-i devlet eyle
Ĥudā bu gülleri ĥandān itsün
güzellik taĥtına sulţān itsün
80 beni dāru’ş-şifāsından bularuñ
dil-i bīmār içün dermān itsün
olup her biri ħüsn ile ser-efrāz
semend-i nāz ile cevlān itsün
dil-i ćāşıķ belā ŝaħrāsı içre
doķunsun ţaşlara efġān itsün
bu deñlü itdi Żaćfī medh-i ĥūbān
begenmezse eger yārān itsün
tārīĥ
Żaćfī-i bī-nevā-yı bī-ārām
geşt idüp bu devr-i devvārı
geldi bir şehre İştife nāmı
ŝanasın bāġ-ı ĥuld gül-zārı
bülbül-i ţabćı ol gülistānda
sevdi bir gül yañaķlı dil-dārı
mübtelā olduġına ol yāra
oldı tārīĥ ü küşte-i yārī
(947)
The Shahrangiz of Shtip by Za’fî
107
BIBLIOGRAPHY:
Beyânî Mustafa bin Caru’llah, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, Hazırlayan: İbrahim
Kutluk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997.
Divan-ı Za’fî, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Manzum Eserler, no: 254.
Esrar Dede, Tezkire-i Şu’ara-yı Mevleviyye, Hazırlayan: İlhan Genç,
Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000.
Çakıcı, Bilal, “Za’fî’nin Vardar Yenicesi Şehrengizi”, II. Dil ve Edebiyat
Araştırmaları Sempozyumu, Ankara 24-26 Mayıs 2004.
Kınalı-zade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, Hazırlayan: İbrahim
Kutluk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
Müstakim-zade Süleyman Sa’deddin, Mecelletü’n-nisab, Tıpkıbasım,
Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
Solmaz, Süleyman, Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı, Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları, Ankara 2005.
Şemseddin Sami, Kâmûsu’l-A’lâm, Tıpkıbasım, Kaşgar Neşriyat, Ankara
1996.
Tuman, M. Nail, Tuhfe-i Nailî, Tıpkıbasım, Hazırlayanlar: Cemal
Kurnaz-Mustafa Tatcı, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2001.
Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, İstanbul Maarif Vekaleti Matbaası,
Tarihsiz.
Yılmaztürk, Hasan, Esami-i Şu’ara-yı Amid’in Tenkidli Metni,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fatih Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1999.
Received January 4, 2010, Revised February 10, 2010, Accepted March 11, 2010