Gemi Ana Makina Seçiminde Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri

Yapım Matbaacılık Ltd., İstanbul, 1999
Editörler :A. İ. ALDOĞAN
Y. ÜNSAN
E BAYRAKTARKATAL
GEMİ İNŞAATI VE DENİZ TEKNOLOJİSİ
TEKNİK KONGRESİ 99 – BİLDİRİ KİTABI
GEMİ ANA MAKİNA SEÇİMİNDE ÇOK KRİTERLİ KARAR
VERME YÖNTEMLERİ AHP VE SMART UYGULAMASI
Engin HERİŞÇAKAR1
ÖZET
Bu çalışmada bir çok endüstri alanında uygulama bulmakta olan Cok Kriterli Karar
Verme yöntemlerinden SMART ve AHP yöntemleri tanıtılmış ve daha sonra her iki yöntem
de gemi ana makina seçimi problemine uygulanmış ve sonuçları verilmiştir. Çalışmanın
amacı ana makina seçimini karar verme mekanizmaları kullanarak çözülür hale
getirebilecek bir model kurmaktır.
GİRİŞ
Çok Kriterli Karar Veme Yöntemleri, 1960'lı yıllarda, karar verme işlerine
yardımcı olacak bir takım araçların gerekli görülmesiyle geliştirilmeye başlanmıştır.
Seçimde ulaşılmak istenen hedefi bir çok parametrenin balirlediği ve seçim için
değerlendirilecek alternatiflerin her birinin kendine has avantajlarının bulunduğu
durumlarda karar verme işi çok zor bir durum alacaktır. Böyle durumlarda kararı verecek
olan kişi ya tüm bu kararsızlık sıkıntısından kurtulmak için, sağlıklı olup olmadığını
önemsemeden, bir karara varacak; ya da uzun ve rasyonel olmayan analizler sonunda kuşku
içerisinde bir karara varacaktır. Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri'ni kullanmaktaki
amaç alternatif ve parametre (kriter) sayılarının fazla olduğu durumlarda karar verme
mekanizmasını kontrol altında tutabilmek ve karar sonucunu mümkün olduğu kadar kolay
ve çabuk elde etmektir.
1
Gemi İnşaatı ve Gemi Mak. Mühendisi. Yüksek Lisans öğrencisi: University of New
Orleans, Engineering Build. Room 911, New Orleans, LA - 70148. A.B.D.
240
Gemi dizayn ve inşaat aşamaları bir çok kez birden fazla parametrenin önemli
olduğu ve seçilebilecek bir çok alternatifin mevcut olduğu karar verme işlemlerini içerirler.
Bu kararların en önemlilerinden biri kuşkusuz gemide kullanılacak ana makinanın seçimidir.
Tek başına gemi maliyetinin önemli bir bölümünü kapsayan ve bakım, tutum ve onarımı
düşünüldüğünde tüm gemi ömür çevrim masraflarında büyük paya sahip olan ana makina
için en uygun alternatifin seçilmesi büyük bir önem taşımaktadır.
Karar verme işinin bir optimizasyondan çok belirlenmiş alternatifler arasından en
uygun olanın secilmesi olduğu Ana Makina Seçimi gibi durumlarda yararlanılabilecek bir
çok yöntem mevcuttur. AHP (Analytic Hierarchy Process) ve SMART (Simple Multi
Attribute Rating Technique) bunlardan kararın modellenmesindeki basitlikleri bakımından
Ana Makina Seçiminde kullanılmaya elverişli ve alternatiflerin değerlendirilmelerindeki
farklılıkları bakımından sonuçların karşılaştırılması mümkün olan iki yöntemdir.
AHP (ANALYTIC HIERARCHY PROCESS)
AHP; T. Saaty [1977,1982] bağıl önemler için yapılan kişisel atamaları, ağırlıklar
kümesine dönüştürmekte kullanılan bir tekniktir. AHP’nin en kritik yanı karar vericinin bir
“çok kriterli karar verme problemini” görsel olarak, kriter hiyerarşisi formunda
görebilmesine olanak sağlamasıdır.
Bu şekilde oluşturulmuş bir hiyerarşi en az üç seviyeden oluşur: en üstte
problemin en üst amacı, ortada alternatifleri tanımlayan kriterler, ve en altta da seçim
yapılacak olan alternatifler bulunur. Bir kriter “iyi olmak” gibi çok soyut ya da geniş
kapsamlı olduğunda alt kriterler ya da alt-alt kriterler türetilerek çok seviyeli hiyerarşiye
yerleştirilir.
AHP yönteminde temel olarak üç prensip uygulanır: (1) problemler, önemli olan
faktörlerin tanımlanmasıyla parçalanır, (2) problemin parçalanmış elemanları üzerinde
karşılaştırmalı yargılara varılır, (3) çiftli karşılaştırma matrislerinden bağıl önem ölçüleri
elde edilir ve bunlar daha sonra elde bulunan seçeneklerin genel değerlendirilmesi için
birleştirilirler.
Karar vericinin bu çiftli karşılaştırmalarına yardımcı olması için Saaty iki elemanın
arasındaki önemi belirleyebilmek amacıyla dokuz noktalı bir skala geliştirmiştir. İki
elemanın arasındaki tercih oranını belirleyecek rakamlar ve bunların sözel karşılıkları Tablo
1’de gösterilmiştir. Arada bulunan değerler (2, 4, 6 ve 8) iki ifadenin arasında kalan
kararlar için kullanılabilir.
241
TABLO 3.1 Dokuz Noktalı Puanlama Skalası ve Karşılıkları.
Eğer A, B’ye (‘den) ………… ise
eşit önemde
az çok daha önemli
kuvvetle daha önemli
çok kuvvetle daha önemli
aşırı derecede daha önemli
atanacak tercih rakamı
1
3
5
7
9
Bu şekilde her seviyedeki kriterler ve en nihayetinde de her kritere göre
alternatifler biribirileriyle karşılaştırıldıktan sonra karşılaştırmalar matrisleri oluşturulur. Bu
matrislerde satır ve sütunları karşılaştırılan kriter ya da alternatifler meydana getirir ve
matrisin her elemanı satırdaki elemanın sütundaki elemana karşılaştırılmasından elde edilen
orandır. Bu şekilde oluşturulan matrisin simetrik oolacağı aşikardır. K1, K2, K3 gibi üç
kriter için oluşturulan matris Şekil 1'de; A1, A2, ve A3 gibi üç alternatif için oluşturulan
matris ise Şekil 2'de gösterilmiştir.
Şekil 1: K1,K2 ve K3 kriterlerinin
karşılaştırma matrisi
A1,A2 ve A3
Şekil 2:
alternatiflerinin K1 kriteri
için karşılaştırma matrisi
Çiftli karşılaştırmalar matrisinin oluşturulmasından bir sonraki adım; matriste
bulunan elemanların ağırlıklarının elde edilmesidir. Bir çok durumda yakın sonuçlar elde
edebilmek için Saaty, satırların geometrik ortalamalarının alınmasını tavsiye etmektedir: (a)
Her satırdaki n elemanı çarp, n. kökünü al ve elde edilen değerler için yeni bir kolon oluştur,
(b) yeni kolonu normalleştir (her değeri değerlerin toplamına böl). Bu şekilde her kriterin 1
üzerinden önem ağırlığı ve her alternatifin de her kriterden aldığı puan 1 üzerinden elde
edilmiş olur. Alternatiflerin nihai değerlerini elde etmek içinse alternatifin her bir kriterden
aldığı puanla o kriterin çarpımları toplanır.
242
SMART (Simple Multi Attribute Rating Technique)
1971, 1977 yılları arasında Edwards tarafından geliştirilen SMART yöntemi çok
kriterli yararlılık teorisini uygulamaya yardımcı olan basit bir yöntemdir. Edwards
kararların, her ikisi de öznel olan, değer ve olasılık fikirlerine bağlı olduğundan yola
çıkmıştır. Hata, problemin modellenmesinden ya da sağlanan bilgilerden meydana çıkabilir.
Modelleme hataları basitleştirilmiş modellerin uygulanmasıyla ortaya çıkarken, bilgi
hataları elde edilen ölçülerin gerçek tercih ölçülerini yansıtmamasından ortaya çıkar. Karar
vericiye yöneltilen sorular karmaşıklaştıkça (AHP'deki ikili karşılaştırmalar gibi) bilgi
hatalarının meydana gelme olasılığı artacaktır. SMART diğer bir çok ÇKKV yönteminin
aksine kuramsal alternatifler hakkında tecih ya da farklılık yargılarına ihtiyaç duymaz.
Edwards kuramsal yargıların güvenilemez ve gerçek tercihlerin karşılığı olamayacağını
iddia etmiştir. Karar vericiden bu tür bilgiler istenmesi karar vericinin bilgi sağlama
aşamasını reddetmesine ya da bu aşamayı en çabuk şekilde sonlandıracak herhangi bir kararı
en kısa yoldan kabul etmesine yol açacaktır.
SMART yöntemi her biri değişik ölçü birimine sahip alternatifleri tek bir skala ile
göstererek ve ağırlıkları bu şekilde etkiterek sonuca ulaşmayı amaçlayan bir yöntemdir.
Alternatifler her kriter için tek tek değerlendirilirler ve her kriterden aldıkları notun o
kriterin ağırlığı ile çarpımı alternatifin genel puanlamasına etkiyecek “değeri” olur.
Edwards on adımdan oluşan bir yöntem meydana getirmiştir.
Adım 1: Faydaları maksimize edilecek kişi ya da kurumu belirle.
Adım 2: Konu ya da konuları belirle. Fayda kararın amaç ve içeriğine göre
değişmektedir.
Adım 3: Değerlendirmeye girecek alternatifleri belirle.
Adım 4: Alternatiflerin değerlendirilmesi için uygun kriterleri belirle
Adım 5: Kriterleri önemlerine göre sıraya koy.
Adım 6: Önem sırasına göre kriterleri oranlarla değerlendir. En az öneme sahip
olan kritere 10 olarak önem atanabilir. Bir sonraki en az öneme sahip kritere en az öneme
sahip olan kritere olan oranına göre bir değer atanır. Bu proses atanan her yeni oranın
kontrol edilmesiyle birlikte devam eder. Karşılaştırma sayısının çok artmaması ve çözümün
zorlaşmaması için kriterlerin sınırlı sayıda tutulmasında yarar vardır.
Adım 7: Önem ağırlıklarını topla ve her birini toplama böl. Bu adım bağıl
önemlerinin normalize edilerek toplamalarının 1,0 olmasını sağlayacaktır.
Adım 8: Her alternatifin kriterlerdeki yerlerini ölç: Kriterler öznel, kısmen öznel
ve nesnel olarak sınıflandırılabilir. Öznel olan kriterler için konu üzerinde uzman bir kişi
alternatifleri, 0 makul olan minumum ve 100 de makul olan maksimum değer olmak üzere,
0 ile 100 arasında bir skala üzerinde değerlendirebilir. Kısmi öznel olan kriterler için
ölçüler bellidir ancak bazı alternatiflerin değerleri için tahmin yürütülebilir. Tamamen
nesnel olan kriterler ölçülebilirler. Edwards en kestirme yol olarak minimum makul değer
243
ile maksimum makul değeri bir doğru ile birleştirmeyi ve aradaki değerleri bu şekilde lineer
olarak atamayı önermektedir. Lineer atamalarla elde edilen sonuçların iyi derecede
yaklaşımları sağladığı iddia edilmektedir.
Adım 9: Alternatifler için fayda değerlerini hesapla:
Uf = Σ wj * uij
Burada Uf, i. Alternatifin fayda değeri; wj, j kriterinin normalleştirilmiş ağırlığı; uij ise i.
Alternatifin k kriterindeki skala üzerinden belirlenmiş değeridir. Wj değerleri adım 6’dan,
uij değerleri ise adım 8’den alde edilmiştir.
Adım 10: Karar ver. Eğer tek bir alternatif seçilecekse en büyük Uf değerine sahip
olan alternatif seçilir. Eğer bütçe kısıtlaması söz konusu ise alternatifler Uf /Ci değerlerine
göre sıralanırlar. Burada Ci i. Alternatifin fiyatıdır. Bundan sonra alternatiflerden, ta ki
bütçe aşılana dek, en yüksek orana sahip olan ilk olarak seçilirler.
ÇKKV YÖNTEMLERİNİN UYGULAMASI
AHP ve SMART yöntemlerinin kısaca açıklanmasından sonra bu bölümde AHP ve
SMART yöntemleri “Bir Geminin Ana Makina Seçimi”’ne uygulanacaktır. Ana makina
seçimi bir optimizasyon ya da geliştirme işi olmayıp sadece mevcut alternatifler arasından
en uygun olanını seçme işi olduğundan bu çalışmada incelenen yöntemler uygulama alanı
bulabilir. Bu bölümde eldeki yöntemlerin probleme uygulanması ve gerçek bir problemden
yola çıkarak elde edilen sonuçların verilmesi amaçlanmaktadır.
ANA MAKİNA SEÇİMİ
Ana makina seçimi bir çok kriteri göz önünde bulundurarak, belirlenmiş
alternatiflerin (makinaların) uygunluğunun belirlendiği ve söz konusu durum için en iyi
alternatifin seçilmesinin gerektiği karmaşık bir problemdir.
Güvenilirlik
En uygun ana makinanın seçiminde dikkate alınan tüm faktörler arasında en
önemli yerlerden bir tanesini servis güvenilirliği teşkil etmektedir. Sevk makinasındaki
herhangi bir hasar çoğu zaman geminin servisten çıkması anlamına gelir ki; bu hem gemi
sahibi hem de operatörler açısından çok ciddi bir sorundur.
Güvenilirlikten ayrı olarak ele alınan ve ilk aşamalarda çok daha önemli gibi
görünen yakıt ekonomikliği, ağırlık, ilk fiyat gibi faktörler daha sonraki aşamalarda geminin
servisten çıkmasından oluşacak yüklü masrafların yanında çok önemsiz kalırlar. Bu yüzden
gemi inşaat mühendisleri güvenilirliği ispat edilmiş makinaları kullanmalıdırlar.
Genellikle güvenilirlik ve basitlik beraberce ele alınırlar. Mühendisliğin tüm
dallarında modern gelişmeler daha karmaşık mekanik düzenlemeleri beraberinde getirmiştir.
244
Bu ilerlemenin doğal bir sonucudur; zira çalışmalar mevcut sistemleri geliştirme amaçlı
yapılmaktadır. Muhafazakar gemi makinaları mühendisleri daha fazla mekanik karmaşıklığı
içeren gelişmelere kuşku ile bakmaktadırlar.
Bunun tipik bir örneği bugünkü manuel kontrolden otomatik kontrole geçiş
dönemidir. Bu tip uygulamaların tamamen geliştirilip, makinayı işletenler tarafından
anlaşılmadıkları takdirde meydana gelecek kullanım hataları ve zorluklarından dolayı,
rağbet görmeleri mümkün olmayacaktır.
Bakım Tutum
Tamir sırasında ve periyodik bakımlardaki parça bulunabilirliği kullanılacak
makinenin seçimini etkileyen faktörlerden biridir. Bu, özellikle yabancı sularda çalışan ve
uzun periyotlarla kendi limanına uğrayan gemilerde daha da büyük bir önem arz etmektedir.
Belli parçaları sadece makina üreticisinin kendisinden temin edilebilen ya da standartlar
dışında parçalar bulunduran makinalar işletim ve bakım tutum işlerinde bir çok sorun
çıkarırlar.
Bu hendikaplar yeter miktarda yedek parçayı gemide bulundurmakla giderilebilir
ancak bu makinanın büyük parçaları için pratik olmaktan uzak bir çözümdür.
Makina Ağırlığı
Makinanın ağırlığı gemi dizaynında her zaman önde tutulan bir faktördür çünkü bu
ağırlık gemi ağırlığının önemli bir kısmını oluşturur. Geminin ön dizaynının ilk
safhalarında, gemi ana değerlerinin saptanması için makina ağırlığının ve ağırlık dağılımının
yaklaşık değerlerle bilinmesi gerekmektedir.
Ana makina ile pervane arasına dişli kutusu konulan durumlarda dişli kutusunun
ağırlığı da önem kazanmaktadır ve hem gemi dizayneri hem de ana makinayı seçecek kişler
tarafından dikkate alınmalıdır.
Maliyetler
Ana makinanın gerçek fiyatının önceden tahmin edilmesi oldukça güçtür. Fiyat,
malzeme için yapılan ödemeler ve makinanın tersaneye ulaşım masraflarına bağlıdır ve tüm
bunlar makina üreticisinin üretim için tanıdığı süreye ve geminin inşa edildiği tersaneye
uzaklığına bağlıdır. Bunun yanı sıra makina üreticisinin üretiminde bulunduğu önceden
yapılmış makinaların istenmesi veya üretilecek makinanın üretici imkanlarına uygun olması
daha düşük teklifler alınabilmesini sağlayacaktır. Diğer bir değişle fiyat ve masraflar
tamamen ticari bir takım faktörlere bağlıdır ve dolayısıyla zaman ve yere göre değişiklikler
gösterir.
245
Titreşim ve Gürültü
Hiç bir makina titreşimsiz ve gürültüsüz olamaz ancak bazıları bu konuda
diğerlerine göre dah iyi olabilir. Bu iki unsurun önemi doğal olarak gemi tipine göre
değişir. Yük gemilerinde önemleri daha azdır zira etkileri anormalin dışında olmadığı
sürece mürettebat titreşim ve gürültüye alışmıştır ve aşırı olmadıkça etkilerinden rahatsızlık
duymazlar. Yolcu gemileri içinse durum çok daha farklıdır. Gemi sahibi, gemisinin
konforlu bir gemi olarak isim yapmasını isteyecek ve geminin konforunu azaltacak etkileri
ortadan kaldırmasını isteyecektir.
Yakıt Tipinin Etkileri
Göz önünde bulundurulması gereken bir husus seçilen makinanın ön görülen gücü
minimum yakıtla ve güvenilir olarak sağlayıp sağlayamadığıdır. Gemi sahibi tarafından
bakıldığında elde edilen güç için gereken yakıt sarfiyatı kadar kullanılan yakıtın birim
fiyatından dolayı bu gücü elde etmek için gereken yakıt masrafı da önem kazanır.
Makina Boyutları
Ana makinanın kapladığı alan ve hacim de makina seçimini etkileyen faktörlerden
biridir. Makinanın ve dolayısıyla makina dairesinin boyutlarının küçülmesi gemide
kullanılabilir alanları arttıracak ve daha fazla yük taşınabilmesini sağlayacaktır. Vergi
ödemelerinde geçerli olan gemi kapalı hacimlerinden türetilen tonajlarda makina dairesi
yerine kargo hacimlerinin olması gemi sahibi açısından önemli bir husustur.
ÇKKV YÖNTEMİYLE ANA MAKİNA SEÇİMİ YAPILAN GEMİ
ÇKKV yöntemlerinden AHP ve SMART’ın ana makina seçimine uygulanmasında
için Çelik Tekne Tersanesi’nde inşa edilen Furtrans Şirketi’ne ait 6000 DWT’luk kimyasal
tankerler kullanılmıştır.
Bu gemilerin dizaynında ana makinanın gücü 4000kW olarak belirlenmiştir.
246
KRİTER TÜRETİLMESİ VE HİYERARŞİ KURULMASI
Bu çalışmada ana makina seçimi yapılacak olan gemi belirlendikten sonra gemi
sahiplerinin makina üreticilerinden aldıkları tekliflerle oluşan alternatifleri göz önüne
almadan, genel olarak ana makina seçimi problemi için gerekli olan kriterlerin türetilmesi
yoluna gidilmiştir. Burada; yalnız bir seçim için değil ileride yapılacak başka seçimler için
de bir temel oluşturmak ve bir takım yeni düzenlemelerle başka ana makina seçimi
problemlerine de uygulanabilecek bir model elde etmek amaçlanmıştır.
Belirtmek gerekir ki ÇKKV yöntemlerinde kriterleri türetmek ve hiyerarşi
içerisinde düzenlemek için iki ayrı yol bulunmaktadır. Bunlardan birincisi elde bulunan
alternatifler hakkında sahip olunan bilgilerden yola çıkarak kriterleri türetmektir. Bu yol
yaygın olarak “aşağıdan yukarıya türetme” olarak adlandırılır. Bir diğer yol ise alternatifleri
dikkatte almadan seçimin amacına yönelik olarak amaçların belirlenmesi ve daha sonra da
bu amaçlara ulaşmada etkin olacak kriterlerin türetilmesi ile gerçekleşen “yukarıdan aşağıya
türetme”dir. Bu çalışmada en iyi seçimi elde etmek için makinada gerekli görülen amaçlar
önceden belirlenmiş ve bu amaçlara hizmet eden kriterler türetilerek bu kriterler bir
hiyerarşi içerisinde düzenlenmiştir.
Probemin karmaşıklaşmaması ve puanlamada zorlular çıkmaması için hiyerarşi
mümkün olduğu kadar basit tutulmuş ve sadece iki seviye kritere yer verilmiştir. İlk
aşamada belirlenen kriterler başka kriterler içerisinde tanımlanabildikleri ya da bağıl
önemleri çok az olduklarında elenmişlerdir.
Problemin çözümünde kullanılacak olan hiyerarşiyi kurabilmek amacıyla aynı
konu üzerinde çalışmakta olan bir yüksek lisans öğrencisinin yaptırmış olduğu anketlerden
faydalanılmıştır. Anketlerde gemi ana makinaları konusunda bilgi ve tecrübe sahibi olan
kişilerden ana makina seçiminde kendilerinin önemli gördükleri faktörleri sıralamaları
istenmektedir. Daha sonra bu anket sonuçlarından elde edilen kriterler düzenlenmiş ve bir
çok uzmanın dahil ettiği kriterler ile gemi makinaları hakkındaki yayınlardan elde edilen
kriterler birleştirilmiş ve hiyerarşi şeklinde düzenlenmiştir.
Elde edilen kriterler ana makina seçiminde ulaşılması gereken beş ana amaç
olduğunu göstermiştir. Bunlar: maliyetin en az olması, güvenilir bir makinaya sahip
olunması, teknik özelliklerin en iyi olması, bakım ve tutumun kolay ve yapılabilir olması ve
çevre için belirlenmiş uluslararası kural ve kaidelere uyumlu bir makina seçilmesidir.
Bundan sonra bu ana amaçlar hiyerarşi içerisinde birinci seviye kriterler haline
getirilmiştir. Bunlar: mali kriterler, güvenilirlik, teknik özellikler, bakım tutum ve
çevreciliktir. İlk başta elde edilen kriterler de bu ana kriterlerlerin altında düzenlenmiş ve
Şekil 3'te verilen hiyerarşi elde edilmiştir.
247
ANA MAKİNA İÇİN TEKLİF ALINAN ALTERNATİFLER
Seçilen gemi için Furtrans Teknik Departmanı tarafından altı adet makina
üreticisinden teklif alınmıştır.
Alınan altı teklifteki makinaların güçleri 4000kW
civarındadır. Bu makinalar markaları, tipleri ve kW cinsinden güçleriyle Tablo 2’de
sıralanmıştır:
Tablo 2: Uygulama yapılacak gemi için teklif alınan makinalar ve güçleri.
.
.
MAK 8M32
WRTSL 9R32
MAN 8L32/40
SULZER 6ZAL40S
UL. BERGEN BRM9
DEUTZ 645L8
.
3840kW
3690kW
3840kW
4320kW
3975kW
3680kW
.
PUANLAMANIN YAPILMASI
Kriterlerin türetilmesi ve mevcut alternatiflerin belirlenmesinden sonra ana makina
seçimi için kullanılacak modelin puanlanmasına çalışılmıştır. Elde edilen kriterlerin
puanlamalarının yapılması ve alternatiflerin kriterler üzerinden aldıkları değerlerin
belirlenmesi buradaki asıl sorunu teşkil etmektedir.
Amaç olarak belirlenen ana makina seçiminin altında bulunan ana kriterlerin tümü
niteliksel kriterlerdir ve ana makina seçimine katkıları nümerik olmayan bir skala ile
belirlenebilir. Burada kullanılan iki ayrı yöntemden dolayı iki ayrı puanlama şekli
mevcuttur. AHP yöntemi bu kriterler arasında karşılaştırmalı bir değerlendirmeyi ön
görürken SMART yöntemi direkt değerlendirme ile çalışmaktadır. Çalışma sırasında
bilgisayar programının sağladığı olanaklar da göz önünde bulundurularak karşılaştırmalı
değerlendirmelerde dokuzlu, direk değerlendirmede ise beşli skala kullanılmıştır.
Puanlama yapılmasında en önemli hususlardan biri program ile kriterleri
karşılaştıracak uzman ya da uzmanlar arasında bir iletişim kurabilmektir. Bunun için
programın ön gördüğü puanlama yöntemleri tablolar vasıtasıyla uzmanlara ulaştırılmıştır.
Direkt puanlamada kullanılan skala şu şekildedir: herhangi bir kriterin bir üst seviyedeki
kritere olan katkısı o kriterin önemi ile belirlenmektedir. Kullanılan skalanın değerleri ise
Tablo 3’de verilmiştir:
248
Şekil 3: Gemi Ana Makina Seçimine Ait Kriter Hiyerarşisi
249
TABLO 3: Kriter katkıları için sözel skala
.
.
1: dikkate değmez
2: önemsiz
3: önemli
4: çok önemli
5: kritik
.
.
Altenatiflerin kriterler üzerinden değerlendirmesinde ise iki çeşit skala
kullanılmıştır. Nümerik olarak ölçülen kriterler için her alternatifin bu kriterden aldığı
değer belirlenmiş ve daha sonra bunlar SMART yönteminde anlatılan yolla 1 ile 100
arasında puanlara dönüştürülmüştür. Alış fiyatı ve kW başına yakıt fiyatı bu türden
kriterlerdir. Nümerik olarak ölçülemeyecek kriterler için ise yine sözel bir skala
kullanılmıştır. Burada kullanılan bilgisayar programının da ön gördüğü şekilde yedilik bir
skala kullanılmıştır. Bu skalanın değerleri Tablo 4’de verilmiştir.
TABLO 4: Altenatif değerlendirmelerindeki sözel sakala
.
.
1: Tatmin edemez
2: Zayıf
3: Vasatın altında
4: Vasat
5: Vasatın Üstünde
6: Çok iyi
7: En iyi
.
.
AHP yönteminin ön gördüğü karşılaştırmalı değerlendirmede ise tüm
karşılaştırmalar için dokuzlu skala kullanılmıştır. Nümerik olarak ölçülebilen kriterlerde ise
kriterden alınabilecek makul en düşük ve makul en yüksek değerlerin arası dokuza
bölünmüş ve alternatiflerin karşılaştırılmasında elde ettikleri değerlerin bu aralığın
neresinde kaldığına göre puanlama yapılmıştır. Kullanılan karşılaştırma değerleri Tablo
5’de verilmiştir.
250
TABLO 5: Karşılaştırmalı skala değerleri.
.
Alternatif1 Alternatif2’ye göre:
.
1:
2:
3:
4:
5:
6:
7:
8:
9:
Eşittir
Çok az daha iyi
Zayıfça iyi
Orta derecede iyi
Bariz iyi
Kuvvetlice iyi
Çok kuvvetlice iyi
Kritik olarak iyi
Kesinlikle iyi
.
.
Uygulamada alternatiflerin kriterler üzerinden alacakları değerlerin toplanması
konusunda bir takım sıkıntılar yaşanmıştır. Yedek parça bulunabilirlik, güvenilirlik gibi
öznel olan kriterlerde bu makinalar hakkında bilgi ve tecrübe sahibi kişilerin
değerlendirmelerinden yararlanılmıştır.
Şirket politikalarından ve ya özel bilgiler
olduğundan dolayı bilgi edinilemeyen kriterler içinse tüm alternatiflere eşit değerler
atanmıştır. Böylece mevcut olan bilgilerle genel sonuç hakkında bir bilgiye sahip olunması
ve ileride yapılacak seçimler için de modelin aynı şekilde korunması amaçlanmıştır.
Oluşturulan modelin ileride kullanılacak olması durumunda tüm alternatifler için mevcut
değerlerin modele girilmesi yeterli olacaktır.
UYGULAMA SONUÇLARI
Uygulamada kullanılmak amacıyla internet vasıtasıyla "Criterium Decision Plus"
adlı yazılım programının 30 günlük deneme versiyonu indirilmiştir. Kullanılan yazılım
programı her iki yöntem için de karar puanlarını, duyarlılık analizlerini, kriter katılımlarını
ve belirsizlik katılımlarını hesaplayarak sonuçları grafikler halinde vermektedir.
Oluşturulan modelin bir temel oluşturması amaçlandığından burada sadece karar
puanları ve kriter katılımları grafikleri sunulmuştur. Duyarlılık analizi ve kriter katılımları
daha dogru bir model oluşturulmasına yardımcı olan elemanlar olduğundan modelin
geliştirilmesinde kullanılmıştır.
Bu grafiklerde ilk önce her iki yöntemden de elde edilen karar puanlarıö
alternatifler en iyiden en kötüye sıralanarak, bar grafikler halinde verilmiştir. Daha sonra
verilen "kriterlerin alternatiflerin genel puanlarına oranları" grafiklerinde ise her alternatifin
aldığı genel puana, ılk olarak ana kriterlerin daha sonra da kriterlerin katkıları
gösterilmektedir.
251
Şekil 4: AHP ile elde edilen karar puanları
Şekil 5: SMART ile elde edilen karar puanları
252
Şekil 6: SMART yöntemi uygulamasında ana kriterlerin alternatiflerin genel değerine oranı.
(kriterlerin her kolondaki yukarıdan aşağı sırası: int. kural ve kısıtlar, teknik özellikler,
bakım tutum, güvenilirlik ve mali kriterler şeklindedir).
Şekil 7: AHP yöntemi uygulamasında ana kriterlerin alternatiflerin genel değerlerine oranı.
(kriterlerin her kolondaki yukarıdan aşağı sırası: bakım tutum, teknik özellikler, güvenilirlik,
int. kural ve kısıtlar, mali kriterler şeklindedir).
253
Şekil 8: SMART yöntemi uygulamasında kriterlerin alternatiflerin genel değerlerine
oranları. (Kriterlerin her kolondaki yukarıdan aşağıya sırası: diğer, operasyon kolaylığı,
gürültü, yedek parça bulunabilirlik, alış fiyatı, NOx emisyonu ve yedek parçaö tamir ve
overhaul masrafları şeklindedir.)
Şekil 9: AHP yöntemi uygulamasında kriterlerin alternatiflerin genel değerlerine oranları.
(Kriterlerin her kolondaki yukarıdan aşağıya sırası: diğer, operasyon kolaylığı, yedek parça
bulunabilirlik, gürültü, yedek parçaö tamir ve overhaul masrafları, NOx emisyonu ve alış
fiyatı şeklindedir.)
254
SONUÇLAR VE ÖNERİLER
Bu çalışmada Çok Kriterli Karar Verme yöntemlerinin "Bir Geminin Ana Makina
Seçiminde" ne şekilde kullanılabileceği gösterilmiştir.
Çok Kriterli Karar Verme
yöntemlerinden, ikisi de ayrı puanlama yöntemi ile çalışan, AHP ve SMART yöntemleri
kullanılmıştır.
SMART yöntemiyle modelin çözülmesinde SULZER 6ZAL40S ve DEUTZ 645L8
alternatifleri eşit puanla en iyi alternatifler olmuşlar, AHP ile çözümde ise SULZER
6ZAL40S en iyi punaı alan alternatif olmuştur.
Kriterlerin alternatiflerin genel puanlarına katkılarını gösteren grafikler
incelendiğinde Sulzer makinasının en önemli avantajının güvenilirlikten kaynaklandığını
Deutz'un ise en büyük katkıyı mali kriterlerden aldığı görülmektedir. Ancak burada elde
edilen sonuçlar ulaşılamayan bir takım bilgiler için bazı kabuller yapılması neticesinde elde
edilmiş sonuçlardır. Örneğin her iki yöntem için de verilen bakım tutum ana kriterinin
ağırlıkları için duyarlılık analizi yapılmış ve yapılan "alternatiflerin eşit değerli olduğu"
kabulünden dolayı bu ana kriterde yapılan değişikliklerin genel sıralamaya bir etkisi
olmayacağı görülmüştür. Aynı durum uluslararası kural ve kısıtlar ana kriteri için de
geçerlidir.
Bunların yanında kriter ve ana kriterlere başka kişi ya da ekipler tarafından farklı
önemler atanması farklı sonuçlar elde edilmesini sağlayacaktır. Örneğin SMART
yönteminde teknik özellikler ana kriterine daha yüksek bir öncelik değeri atandığında Sulzer
ve Deutz arasındaki eşitlik bozulacaktır.
Bu çalışmada ana makina seçimi için oluşturulan model ancak bu konuya Çok
Kriterli Karar Verme yöntemleri AHP ve SMART'ın uygulamasının bir temelini
oluşturabilecektir.
Bundan sonra bu konu için bahsedilen yöntemleri kullanırken
oluşturulmuş bulunan model karar vericiye göre adapte edilebilir, burada göz önüne
alınmayan bir takım parametreler modele eklenebilirya da bu uygulamada kriterlere atanmış
olan öncelik değerleri ve karşılaştırmaları yeniden düzenlenebilir. Burada Çok Kriterli
Karar Verme yöntemlerinin esneklik yanı da meydana çıkacaktır zira farklı görüşlere sahip
olan karar vericiler modeli yeniden kurmak yerine atamalardan uygun görmediklerini
değiştirerek sonuçları elde edebileceklerdir.
Bir diğer önemli husus ta elde bulunan alternatiflerin hakkında sağlıklı bilgilerin
elde edilebilmesidir. Bu çalışma sırasında bir takım eksiklikler göz ardı edilmiş ve
çalışmanın yöntemlerin uygulamasına yönelik bir örnek oluşturması amaçlanmıştır. Ancak
bu karar verme işlemi ticari bir kuruluş için yapıldığı takdirde doğru ve eksiksiz bilgilerin
elde edilebilmesinden dolayı daha sağlıklı sonuçlara ulaşılacaktır.
255
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Criterium Decision Plus v 2.0.5 TW
EDWARDS,W. How To Use Multı Attrıbute Utılıty Measurement for Social
Decisionmaking, IEEE Transactions On Systems, Man, and Cybernatics, Vol. SMC-7,
No.5, May 1977
LEE, Y-W., AHN, B-H. Static Valueation of Combat Force Potential by the Analytic
Hierarch Process, IEEE Transactions On Engineering Management, Vol.38, NO.3,
August 1991
SEÇER, Turhan Mülakat
SUVAR, Mehmet Mülakat
OLSON, D.L. Decision Aids for Selection Problems, Springer Series in Operations
Research, California, (1996)
YOON, K.P., HWANG, C-L. Multiple Attribute Decision Making, Sage Publicatıons,
Iowa City, 1995
256