özbekistan

Transkript

özbekistan

2101
AN
Özbekistan Sağlık Sistemi
SA
RG
UT
ÖZBEKİSTAN SAĞLIK SİSTEMİ
ARAŞTIRMA YÖNETİCİSİ - EDİTÖR
ER
DA
L
Doç. Dr. A. Erdal SARGUTAN
ARAŞTIRMA GRUBU
A.
Burhan BULUT
Mesut IŞIK
Ramazan ÇAKIROĞLU
Ramazan KAYA
Ülkelerin Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri
A.
ER
DA
L
SA
RG
UT
AN
2102
2103
2104
I. ÜLKE TANITIMI
I.1. Coğrafya
I.2. Tarih
I.3. Devlet Yapısı
I.4. Nüfus Ve Yerleşim
I.5. Ekonomi
I.6. Eğitimi
I.7. Kültürel Yaşam
2107
2107
2108
2109
2110
2110
2111
2111
UT
AN
ÖZET
2112
2112
2112
2112
2113
2115
2116
2116
2117
2117
2119
2119
2119
2120
2121
2121
2122
2123
2123
2124
2124
2126
2129
2129
2129
2130
2130
III. ÖZBEKİSTAN VE TÜRKİYE SAĞLIK SiSTEMLERiNiN
KARŞILAŞTIRILMASI
2133
KAYNAKLAR
2136
A.
ER
DA
L
SA
RG
II. SAĞLIK SİSTEMİ
II.1. Özbekistan Sağlık Sisteminin Gelişim Süreci
II.2. Sağlık Sisteminin Örgütsel Yapısı ve Yönetimi
II.2.1 Sağlık Sisteminin Örgütsel Yapısı
II.2.2. Cumhuriyet Sağlığı Bakanlığı
II.2.3 Sağlık Hizmetlerinin Yerelleştirilmesi
II.2.4. Gönüllü Hizmetler
II.2.5. Özel Sağlık Hizmetleri
II.3. Sağlık Hizmetlerinin Sunumu
II.3.1. Birincil Sağlık Hizmetleri
II.3.2. İkincil Sağlık Hizmetleri
II.3.3. Üçüncül Sağlık Hizmetleri
II.3.4. Sağlık İnsangücü
II.3.5. Anne ve Çocuk Sağlığı Hizmetleri
II.3.6. Aile Planlaması Hizmetleri
II.3.7. Halk Sağlığı Hizmetleri
II.3.8 Seyyar / Ambulator Sağlık Hizmetleri
II.3.9. Eczahaneler ve eczacılık Hizmetleri
II.3.10. Sosyal Güvence Ve Sosyal Hizmetler
II.4. Sağlık Sisteminin Finansman Yapısı
II.4.1. Sağlık Hizmetleri Arzının Finansmanı
II. 4.1.1 Sağlık Hizmetleri Arzında Kamu Harcamaları
II.4.2.Sağlık Hizmetleri Talebinin Finansmanı
II.4.2.1.Doğrudan Kişisel Ödeme
II.4.2.2.Sağlık Sigortası
II.4.3. Sağlık Hizmeti Reformları ve Sonuçları
II.4.4. Projeler ve Sonuçları
2104
ÖZET
.
AN
Özbekistan, bağımsızlığını yeni kazanmış bir ülke olması nedeniyle, meydana
gelen sosyoekonomik değişimden vatandaşlarının çok fazla etkilenmemesi için
sosyal güvenlik programlarının geliştirilmesine öncelik vermiştir.
UT
Özbekistan Sağlık sistemini, eski Sovyetler Birliği’nden devir aldığı yaygın ve
personeli bol bir sağlık sisteminin üzerine oluşturmuştur. Sovyetler Birliği döneminde
olduğu gibi bütün nüfus güvence kapsamına alınmaya çalışılmaktadır. Ülkede sağlık
hizmetleri kamu sektörü ağırlıklı olarak verilmektedir.
RG
Ulusal sağlık yönetim sistemi merkez, bölge ve nahiye düzeyine göre
seviyelere ayrılmıştır.
Özbekistan Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı, Özbekistan’daki tüm sağlık sistemini
kontrol eden ana yönetici konumundadır.
SA
Sosyal güvenlik Sosyal Koruma Bakanlığı’nın sorumluluğunda, sosyal hizmet
programı ise İşçi Bakanlığının denetimindedir
Birincil sağlık hizmetleri kamu tarafından verilirken, ikincil ve üçüncül sağlık
hizmetleri yerel belediyelere ait bölgesel hastahaneler, özelleştirilmiş hastahaneler,
dispanserler ve klinik araştırma merkezleri tarafından sağlanmaktadır.
ER
DA
L
Sağlık hizmetleri için kaynaklar çoğunlukla yerel yönetimler tarafından
sağlanmaktadır. Bölge ve şehir bütçeleri sağlık hizmetleri harcamalarının % 57’sini
finanse etmektedir. Özel merkezler ve ulusal sağlık hizmeti uygulamaları Cumhuriyet
bütçesinden karşılanmaktadır. Ayrıca kâr amaçlı yerli ve yabancı sektör yanında kâr
amaçsız pek çok vakıf, dini grup ve derneğin kurduğu sağlık hizmeti sunan birimler
ve hastahaneler vardır.
Sağlık hizmeti yönetimi ve finansının tümüyle merkezilikten uzaklaştırılması
hizmet kalitesinin gelişimine katkı sağlamasını, yerel seviyede halkın ihtiyaçlarına
daha iyi yanıt verilmesini ve kaynakların daha etkili kullanımı beklenmektedir.
A.
Devletin bütçe yükünü azaltmak, doğrudan kişisel harcamaları bir sisteme
bağlamak ve sağlık sektörüne daha fazla gelir aktarımı sağlamak için özelleştirmeye
gidilmiştir. Özelleştirme çoğunluklu ikincil ve üçüncül sağlık hizmetlerini kapsamıştır.
Özbekistan, yoksul ailelerin sağlık hizmetlerine kolay erişmelerine yardımda
bulunan, temelde ücretsiz bir sağlık sistemine sahiptir. Günümüzde, hemen hemen
ihtiyacı olan bütün gruplar sosyal yardım kapsamındadır ve 2.2 milyon aileden fazla
ya da nüfusun %40’ından fazlasına, yaklaşık olarak 30 tür sosyal yardım, yasal
olarak sağlamıştır.
Özbekistan'da kişi başına sağlık harcamalarının GSMH'ya oranı %3'le Avrupa
ortalamasının altındadır. Gayri Safi Milli Hasıladan ve toplam bütçe giderlerinden
yapılan kamu sağlık hizmeti harcamaları 1995’te %3,8’den 2003’te GSMH’nin %2,5
ine düşmüştür.
2105
GSMH'dan ayrılan payın düşük olması; sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde
sunulmasını etkileyen, yetersiz hizmet sunumuna yol açan ve bazı durumlarda da
kaliteyi düşüren önemli bir etkendir.
AN
Özbekistan’da sosyal güvence programları ağırlıklı olarak primlerini düzenli
olarak ödeyen insanlara hizmet verme esasına dayanmaktadır. Ancak sosyal
güvence programlarının tüm nüfusu kapsamı altına almaktan çık uzak olduğu
görülmektedir.
UT
Özbekistan’da eczacılık sektörü devlet ve özel sektör olmak üzere iki
bölümdür. Devletin elindeki başlıca araç, aralarında 70’i aşkın bayisi ile
“Uzkhimpharm”dır. Eczahanelerin çoğu ya eski ilaç satış sorumlusu ve kendi gelirleri
ile işleyen birleşmiş hisse kurumu olan Dori-Darmon yoluyla ya da bireysel eczacılık
yoluyla özelleşmiştir.
A.
ER
DA
L
SA
RG
Geçiş döneminde sağlık sistemi merkezi planlama ve devlet finansmanından,
kamu ve doğrudan kişisel ödemelerin yapıldığı sisteme doğru değişme göstermiştir.
Bugün yürürlükte olan kamunun etkili olduğu bir Özel Teşebbüs / Serbest Pazar tipi
yapıdan, Refah Yönelimli / Sigorta tipi yapıya geçme çabaları içindedir.
A.
ER
DA
L
SA
RG
UT
AN
2106
2107
I.1. Coğrafya
UT
: Özbekistan Cumhuriyeti
: 447,400 km2
: 27,951,100
: Cumhuriyet
: Taşkent
: Semerkant, Buhara ve Hive
: Özbekçe ve Rusça
: Soum
: Müslüman
RG
RESMİ ADI
YÜZÖLÇÜMÜ
NÜFUS
İDARİ ŞEKLİ
BAŞKENTİ
ÖNEMLİ ŞEHİRLERİ
DİLİ
PARA BİRİMİ
DİN
AN
I.ÜLKE TANITIMI
L
SA
Özbekistan, resmi adı Özbekistan Cumhuriyeti, Özbekçe Özbekistan
Respuplikası, olan Orta Asya'nın orta kesiminde bir ülkedir. Güneybatıda Ceyhun
(Amu Derya) ve kuzeydoğuda Seyhun (Sirderya) ırmaklarının çevrelediği toprakların
büyük bölümünü kaplar. Kuzey ve kuzeybatıda Kazakistan, doğu ve güneydoğuda
Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatıda Türkmenistan, güneyde ise Afganistan'ın
küçük bir bölümü ile çevrilidir. 1936'da kurulan Karakalpak Özerk Cumhuriyeti de
sınırları içindedir. Özbekistan’ın başkenti Taşkent, yüzölçümü 447.400 km2, nüfusu
(2004) 27.951.100'dür
A.
ER
DA
Ülke topraklarının yaklaşık beşte dördünü orta ve batı kesimlerdeki düz ve
kıraç alanlar oluşturur. Kuzeybatıdaki alüvyonlu Turan Ovası, bir bölümü Özbekistan
sınırları içinde kalan Aral Gölünün çevresinde 60-90m'ye kadar yükselir. Kıraç
düzlükler güneyde Kızılkum Çölüyle birleşir. En batıdaki Üstyurt Yaylasının (200 m)
hafif dalgalı düz bir yüzeyi vardır. Bu bölgenin en belirgin özelliği alçak sıradağlar ve
tuzlu bataklıklar, düdenler ve mağaralarla kaplı kapalı havzalardır. Karakalpak Özerk
Cumhuriyeti'nin iç kesimlerine kadar uzanan Ceyhun Deltası alüvyonlu çökellerle
kaplıdır. Ceyhun ve Seyhun ırmakları arasında yaklaşık 300.000 km'lik bir alanı
kaplayan Kızılkum Çölünün önemli bölümü cumhuriyet sınırları içinde kalır.
Dağlık doğu kesiminde, birbirlerinden vadi ve havzalarla ayrılan ve Tian
Şan’ın (Tanrı Dağları) batı uzantısını oluşturan dağ sıraları uzanır. Bunlar sırasıyla
Karjantau, Ugam, Pskem, Çatkal ve Kuramin sıradağlarıdır. Gissar ve Alay
sıradağları Orta Asya'nın en büyük vadisi olan Fergana'yı boydan boya geçer.
Kuzeyde Tian Şhan'ın batı uzantıları bulunur. Güneyde Türkistan, Malguzar ve
Nuratau sıradağlarıyla çevrili olan Taşkent - Golodnaya bozkırının ortasından
Seyhun Irmağı geçer.
Eski bir kültür merkezi olan güneydeki Zerefşan Vadisinde Buhara ve
Semerkand gibi eski kentler yer alır. Vadinin güneyinde Kaşkaderya Havzası,
ülkenin güneydoğu kesiminde ise Surhanderya Havzası uzanır (1/337).
2108
Özbekistan'da çok kurak bir kara iklimi hüküm sürer. Yıllık ortalama yağış
miktarı yalnızca 200 mm'dir. Yazlar uzun, sıcak ve kurak, kışlar ise kısa ve soğuktur.
Yaz aylarında sıcaklık sık sık 40°C'nin üzerine çıkar. Kışın ara sıra don görülür ve
ortalama sıcaklık -12°C'ye kadar düşer (1/337).
AN
Özbekistan'da bitki örtüsü yüksekliğe göre büyük değişiklik gösterir. Batıdaki
düzlüklerde, havzalarda ve dağ eteklerinde yoğunluğu yüksekliğe göre değişen otsu
bitkiler, tepenlerde ise odunsu ve çalımsı bitkiler ya da ormanlar görülür. Ülke
topraklarının ancak yüzde 12'si ormanlarla kaplıdır (1/337).
UT
l.2. Tarih
SA
RG
Özbek halkının tarihinin ilk dönemlerine ilişkin bilgi yoktur. Altın Orda
Devleti'nin kuruluşu sırasında, Urallar'ın doğusundan İrtiş Irmağının kaynağına
doğru uzanan bölge Cengiz Han'ın torunu Şibakan'a (Şiban ya da Şeyban) verildi.
Bölgede yaşayan kabileler büyük olasılıkla Kıpçakların en büyük hükümdarı Özbek
Han döneminde (1313-41) İslam dinini benimsediler ve Özbek adını da gene büyük
olasılıkla bu dönemde aldılar. 15. yüzyılın ilk yarısında güneydoğuya yönelen
Özbekler, Ebu'l-Hayr döneminde Seyhun Irmağının kuzey yakasına ulaşarak
Maveraünnehir'deki Timurlu topraklarını tehdit etmeye başladılar. Ebu'l-Hayr'ın
bölgeyi istila edemeden ölmesinden (1468) sonra, bir gerileme dönemine girdiler.
Daha sonra Ebu'l-Hayr'ın torunu Muhammed Şeybani döneminde Semerkant’la
birlikte bütün Maveraünnehir'i egemenlikleri altına aldılar. (1500)
ER
DA
L
19. yüzyılın başına gelindiğinde Ceyhun ve Seyhun ırmakları arasındaki bölge
Buhara, Hive ve Hokand hanlıklarının egemenliğindeydi. Ne var ki bu devletlerden
hiçbiri kesin sınırlara, kabile reisleri üzerinde sürekli bir denetime ya da tehlike
anında komşularına yardım edecek güce sahip değildi. Bölgeye 18. Yüzyıl
başlarında seferler düzenlemeye başlamış olan Ruslar, 1860'lardan sonra Buhara
ve Hive hanlıklarına üstünlüklerini kabul ettirdiler, 1876'da da Hokand Hanlığı'nı ilhak
ettiler.
A.
Rusya Türkleri arasında geleneksel güçlere karşı başlatılan Cedidcilik
(Yenilikçilik) hareketi 20. Yüzyıl başlarında Özbekleri de etkiledi. Usul-i cedid denen
okullar aracılığıyla geniş bir taban kazanan hareket 1905 Devrimi'nde önemli rol
oynadı. Çarlık yönetiminin baskılarına karşın, Cedidcilerin çalışmaları güçlü bir
milliyetçilik akımının doğmasını sağladı.
Özbekler, 1917 Sovyet Devrimi başladığında Rusya Türkistan içinde kalan
Sirderya, Semerkant ve Fergana yönetim birimleri ile yarı bağımsız Buhara ve Hive
hanlıklarına dağılmış durumdaydı. Devrim sırasında Taşkent'te iktidar önce Geçici
Hükümet'e bağlı Türkistan Komitesi'nin, ardından da Özbeklerin ve öteki
Müslümanların hemen hemen hiç söz sahibi olmadıkları komünistlerin denetimindeki
İşçi, Asker ve Köylü Temsilcileri Konseyi'nin eline geçti. Aralık 1917'de Hokand'da
bir ulusal kongre toplayan Müslümanların Mustafa Çokayev başkanlığında kurdukları
hükümet, Şubat 1918'de Taşkent'ten yollanan askeri birlikler tarafından devrildi.
2109
UT
AN
Darbeden sonra yeni yönetime karşı Basmacı Ayaklanması olarak bilinen bir
direniş hareketi başladı. Nisan 1918'de ilan edilen Türkistan’da (ÖSSC, Özerk
Sosyalist Cumhuriyeti) yönetimi ellerinde tutan Rusların, Müslümanların da yönetime
katılmaları için Moskova'dan gelen baskılara direnmesi hoşnutsuzlukları daha da
artırdı. Sonunda Lenin'in 1919 sonbaharında atadığı Türkistan Komisyonu
Taşkent'te yönetimi devraldı. Hive ve Buhara hanlıklarının 1920'de Kızıl Ordu
tarafından yıkılması ve kâğıt üzerinde bağımsız Harezm ve Buhara Sovyet Halk
Cumhuriyetlerinin kurulması Basmacı Ayaklanmasının yayılmasına neden olduysa
da, Türkistan Komisyonu'nun 1922'de başlattığı reformlar sonucu ayaklanma etkisini
yitirdi.
RG
1924’te Orta Asya ve Kazakistan'da sınırların etnik temellerde yeniden
belirleyen yönetsel düzenlemeyle Harezm, Buhara ve Türkistan cumhuriyetleri
dağıtıldı. Bölge topraklan Özbekistan, Tacikistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve
Kazakistan arasında bölüştürüldü. 1936'da Karakalpak ÖSSC Özbekistan'a
bağlandı. Kazakistan'ın güneyindeki bazı topraklar 1956 ve 1963'te Özbekistan
SSC'ye geçtiyse de, 1971'de bu toprakların bir bölümü Kazakistan SSC'ye geri
verildi.
SA
Stalin'in 1937-38 yıllarındaki Büyük Temizlik hareketi sırasında, aralarında
Özbekistan başbakanı Feyzullah Hocayev ve Özbekistan Komünist Partisi birinci
sekreteri Ekmel İkramov'un da bulunduğu çok sayıda Özbek, milliyetçi bir komplo
hazırlığı içinde oldukları gerekçesiyle idam edildi. Stalin'in ölümünden sonra
Hocayev ve İkramov'un saygınlıkları geri verildi.
ER
DA
L
Sovyet yönetiminin reformlara yöneldiği 1980'lerde Özbekistan'da çeşitli
karışıklıklar yaşandı. Fergana Vadisinde 1989'da Sünni Özbekler ile Şii Mesketler
arasında çıkan çatışmalarda yüzlerce kişi öldü. Sovyet yönetimi 1990'da Kırgızistan
sınırında başlayan çatışmaların savaşa dönüşmesini önlemek için iki ülke arasındaki
sınırı kapattı. Özbekistan parlamentosu Haziran 1990'da Moskova karşısında daha
geniş özerkliği öngören bir karar aldı. Sovyetler Birliği'ndeki başarısız darbe
girişiminin ardından da 31 Ağustos 1991'de ülkenin bağımsızlığı ilan edildi. Aralık
1991'de yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini, daha önce Komünist Partisi birinci
sekreterliği görevinde bulunan İslam Kerimov kazandı (1/338).
1.3. Devlet Yapısı
A.
Bağımsızlığın ardından Aralık 1992'de kabul edilen anayasa otoriter bir
Başkanlık sistemini öngörür. Doğrudan halk tarafından seçilen ve üst üste en fazla
iki dönem görev yapan cumhurbaşkanı geniş yetkilerle donatılmıştır. Başbakan ile
Bakanlar Kurulunun yanı sıra valileri, yüksek mahkeme yargıçlarını ve bazı önemli
devlet görevlilerini de atar. Anayasa uyarınca cumhurbaşkanının görev süresi
referandumla uzatılabilir. Yasama organı Ulu Meclis'in 250 üyesi beş yılda bir seçilir.
Eski Özbekistan Komünist Partisi'nin devamı olan Demokratik Halk Partisi
siyasal yaşama egemendir. Ulu Meclis'te temsil olanağı bulan Fedakârlar Partisi,
Adalet Sosyal Demokrat Partisi ve Vatan Terakkiye Partisi de temelde aynı çizgiye
yakındır. Muhalefet partileri yasaklar ve baskıcı önlemler nedeniyle siyasal yaşamda
etkisizdir (1/338).
2110
l.4. Nüfus Ve Yerleşim
UT
AN
Toplam nüfus 27.951.100'dür. Özbekistan'daki etnik toplulukların sayısı 60
dolayındadır. Özbekler toplam nüfusun (1998) yüzde 75,8'ini oluşturur. Öteki büyük
toplulukların başında Ruslar (yüzde 6), Tacikler (yüzde 5) ve Kazaklar (yüzde 4)
gelir. Küçük topluluklar arasında Tatarlar, Kırgızlar, Ukraynalılar, Türkmenler ve
Karakalpaklar sayılabilir. Özbekler ve öbür Türk kökenli halklar çoğunlukla Sünni
olmak üzere Müslümandır. Dine bağlılık öteki Orta Asya ülkelerine oranla daha
güçlüdür ve Sovyet döneminde Rus kültüründen etkilenmenin sınırlı kaldığı
söylenebilir. Bağımsızlıktan sonra birçok Rus ve az sayıdaki Yahudi ülkeden
ayrılmıştır.
SA
RG
Özbekistan'da nüfus yoğunluğu (2002) kilometrekare başına 57 kişidir. En sık
nüfuslu yerleşim alanları doğu kesimdeki Fergana Vadisi ile orta güney kesimdeki
Zeravşan Vadisidir. 20. Yüzyılda kentleşmenin hızlanmasına karşın, kentsel
alanlarda oturanların oram (2002) ancak yüzde 36,6'yı bulur. Özbeklerin dörtte üçü
kırsal kesimde yaşar. Kentlerde ise Ruslar, Tatarlar, Ukraynalılar, Yahudiler ve
Ermeniler çoğunluktadır. Orta Asya'nın en büyük metropolü olan Taşkent'te yaşayan
en kalabalık etnik grup Ruslardır. Ülkenin ikinci büyük kenti olan Semerkant’ın 2.500
yıllık bir tarihi vardır. Öteki önemli kentler Buhara, Hive ve Hokand'dır .
Özbekistan'ın yıllık doğal nüfus artış hızı (2001) yüzde 1,6 düzeyindedir. Bu
durumun bir sonucu olarak çok genç bir nüfusu vardır; 15 yaş altındaki kesimin
toplam nüfus içindeki oranı yüzde 36,4'tür (1/337).
l.5. Ekonomi
ER
DA
L
Gelişme yolunda bir karma ekonomisi olan Özbekistan, dünyanın üçüncü
büyük pamuk üreticisidir. Aynı zamanda doğalgaz sanayisi ile karakul koyunu ve
ipekböcekçiliği açısından önem taşıyan bölgelerden biridir. 2000 verilerine göre ülke
Gayri Safi Milli Hâsılası (GSMH) 8,8 milyar ABD Doları, kişi başına düşen milli gelir
ise 360 ABD Doları'dır.
A.
Özbekistan'da geniş doğal gaz, petrol ve kömür yatakları vardır. Komşu
ülkelere bağlanan boru hatlarına ek olarak Buhara'dan Urallar'a kadar uzanan bir
doğal gaz boru hattı inşa edilmiştir. Kuramin Sıradağlarında bakır, çinko, kurşun,
tungsten ve molibden yatakları, Kızılkum Çölünde altın bulunmuştur. Nuratau'dan
çıkarılan Gazgan mermeri güzelliği ve dayanıklılığıyla ünlüdür. Moskova metrosunun
cephe kaplamaları bu mermerden yapılmıştır.
Özbekistan'ın iklimi ve bitki örtüsü sığır ve koyun besiciliğine elverişlidir.
Eskiden çok önemli olan kuraklık sorununu çözmek amacıyla devlet denetiminde
büyük sulama projeleri gerçekleştirilmiştir.
Öteki önemli tarımsal etkinlikler pamuk yetiştiriciliği ve ipekböcekçiliğidir.
Özbekistan başta sofralık ve şaraplık üzüm olmak üzere meyve ve sebzeleriyle de
ünlüdür.
Orta Asya'nın önde gelen makine ve ağır donanım imalatçısı olan
Özbekistan'da en çok pamuk ekimi, hasadı ve işlemeciliğinde kullanılan makineler
üretilir.
2111
Fergana bölgesi, Navoi, Hokand, Namangan ve Andijan'da toplanmış olan
kimya sanayisi kuruluşları da pamuk üretimiyle yakından ilişkilidir. Büyük ölçüde
termik santrallara dayanan elektrik üretimi (1999) 45,1 milyon kW-sa düzeyindedir.
AN
En önemli hafif sanayi ürünleri pamuklu ve ipekli kumaştır. Ülkede çok sayıda
sebze, meyve, balık ve hayvan ürünleri işleme tesisi de vardır. Aral Gölü kıyısındaki
Muynak'ta havyar, kurutulmuş, tütsülenmiş ve tuzlanmış balık üretilir. Kürk üretimi
de önemlidir.
RG
UT
Özbekistan'ın ihracatı başta doğal gaz ve pamuk olmak üzere büyük ölçüde
hammaddelere ve tarım ürünlerine dayanır. Ayrıca makine, çimento, dokuma ve
gübre gibi bazı mamul mallar da ihraç edilir. İthalat kalemlerinin başında ise sanayi
donanımı, işlenmiş metaller, gıda maddeleri ve kâğıt ürünleri gelir. Dış ticarette en
önemli yeri tutan ülkeler Rusya, Almanya, ABD, İtalya, Güney Kore, Çin, Tacikistan,
Ukrayna ve Türkiye'dir.
SA
Sovyet döneminden kalma demiryolu hatları önde gelen kentleri komşu Orta
Asya ülkelerinin yanı sıra Moskova ve Sibirya'ya bağlar. Ülkenin yoğun nüfuslu doğu
kesiminde gelişkin bir karayolu ağı kurulmuştur. Taşkent'teki uluslararası havaalanı
Batı dünyasının önemli merkezleriyle bağlantıyı sağlar (1/337,338).
l.6. Eğitim
L
6-14 yaş arasında zorunu ve parasızdır. Okuryazar oranı yüzde 100'e
yakındır. İlk ve orta öğrenim düzeyinde okullaşma oranı yüksektir. Bağımsızlığa
geçişle birlikte eğitim dili olarak Rusçanın yerine Özbekçe benimsenmiştir.
Geleneksel İslami eğitimin verildiği mektep ve medreseler, bağımsızlıktan sonra
yeniden canlılık kazanmıştır ve toplumda önemli bir ağırlık taşır (1/338).
ER
DA
l.7. Kültürel Yaşam
Özbek kentleri eğitim ve kültür merkezleri olarak edindikleri ünü yüzyıllardır
korumaktadır. Her yıl Müslüman Doğu ülkelerinden binlerce öğrenci Buhara, Hive,
Semerkant ve Taşkent'te düzenlenen seminerlere katılır. Ülkenin en önemli
araştırma kurumu Özbek Bilimler Akademisi'ne (1943) bağlı 200 kadar kurum ve
merkez vardır. Taşkent'teki Navoy Opera ve Bale Tiyatrosu uluslararası üne sahiptir.
A.
Özbekistan'da yetişen büyük bilim adamı, şair ve yazarların başında Biruni,
Uluğ Bey ve Ali Şir Nevaî gelir. 20. Yüzyılın ünlü Özbek yazarları arasında Mahmud
Hoca Behbudi, Abdullah Kadiri, Şeref R. Raşidov ve Askad Muhtar sayılabilir.
Samani hükümdarı İsmail bin Ahmed'in (hd 892-907) Buhara'daki türbesi,
Semerkant’ın 14. ve 15. Yüzyıllardan kalma büyük cami ve türbeleri görkemli
yapılardır (1/338).
2112
II. SAĞLIK SİSTEMİ
II.1. Özbekistan Sağlık Sisteminin Gelişim Süreci
AN
Bağımsızlık dönemine geçiş dönemi sırasında Özbekistan’ın sağlık hizmetleri
sistemi merkezi planlama ve devlet finansmanından, kamu ve vatandaşın kendisinin
ödeme yaptığı karışık bir sisteme doğru değişme göstermiştir. Ayrıca kamu ve özel
sektör işbirliğinde de artma vardır.
ER
DA
L
SA
RG
UT
Eski Sovyet sistemi çok fazla kuruluş, çok fazla görevli ve hastahane tabanlı
uzmanlık gerektiren hizmetler ile daha verimli birincil sağlık hizmetleri arasındaki bir
dengesizlikle şekillenmişti. 1991’de bağımsızlığını kazanmasının ardından
Özbekistan Devleti bir dizi kısa dönemli reformlar denemiş ve sağlık sisteminin farklı
özelliklerini iyileştirmeyi amaçlayan girişimlerde bulunulmuştur. Kırsal yapıyı
iyileştirmek amacıyla, kırsal alanda yaşayan ve fakir olan nüfusu hedef alan, 1996
tarihli Başkanlık kararı, merkezi hastahane tabanlı sistemden birincil sağlık
hizmetlerine doğru bir ilerlemenin temelini oluşturmuştur. Yapılan reformların amacı
çok farklı düzeyde sağlık hizmeti sunan kurumları, aralarındaki farkların azaldığı iki
düzeyli bir yapıya dönüştürmek olmuştur. 1998’de Devlet kırsal sağlık yapısının
dışına da müdahalede bulunmuş, her bölgede yeni acil hastahaneler kurmuş ve
ikincil hizmetlerin sunulmasında kamu- özel sektör ortaklığının sağlanmasına olanak
verecek şekilde bir seri reformun genel hatlarını oluşturmuştur. Genel olarak
bakıldığında Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı verilerine göre 1990 ila 2000 yılları
arasında bazı önemli başarılar elde edilmiştir. Bu başarılar arasında 10.000 insana
düşen hastahane yatak sayısının 122,1’den 53,3’e düşürülmesi; yatış oranının 100
insanda 24.4’ten 13.2’ye düşürülmesi ve hastahane de kalış süresinin ortalamasının
14.8 günden 12.1’e çekilmesi vardır. Verimlilikteki bu kazanımlar tüm Bağımsız
Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri arasındaki en önemli kazanımlar arasındadırlar
(Eureopean Observatory, 2001). Ama hekimlerin dengesiz dağılımı gibi konular
halen bir sorun olarak durmaktadır. Kentsel ve kırsal alanlar arasında hekim
yoğunluğu bakımından 8 kat kadar fark olabilmektedir.
A.
Devletin bütçe yükünü azaltmak, doğrudan kişisel harcamaları bir sisteme
bağlamak ve sağlık sektörüne daha fazla gelir aktarımı sağlamak için özelleştirmeye
gidilmiştir. Özelleştirme çoğunluklu ikincil ve üçüncül sağlık hizmetlerini kapsamıştır.
Fakat özelleştirmenin kendisi şeffaf olmamış ve çoğunlukla hem yöneticilerin hem de
hizmetlerden yararlanacak olan halkın kafasını karıştırmıştır (2/3,4).
II.2. Sağlık Sistemi Örgütsel Yapısı Ve Yönetimi
II.2.1.Sağlık Sisteminin Örgütsel Yapısı
Özbekistan’da ulusal sağlık yönetim sistemi bölge ve nahiye düzeyine göre
seviyelere ayrılmıştır. Özbekistan Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı, Özbekistan’daki tüm
sağlık sistemini kontrol eden ana yönetici konumundadır. Taşkent Şehri Sağlık
Otoritesi Ofisi’nin temel sağlık yönetim aktivitelerini kontrol ettiği, Özbekistan’ın
başkenti olan Taşkent’te birkaç tane hastahane vardır. Bir istisna olarak Acil
Hizmetleri (Özbekistan Acil Tıp Cumhuriyet Araştırma Merkezi) sunan
hastahaneler doğruca Cumhuriyet Sağlığı Bakanlığının denetimi altındadır.
2113
Diğer nahiye ve bölgesel hastahaneler ve polikliniklerin denetimi bulundukları
nahiye ve bölgedeki bölgesel sağlık otoritesi ofislerince yapılmaktadır (3/1).
Şema 1: Özbekistan Sağlık Sisteminin Örgüt Şeması
Başkent
AN
Özbekistan Cumhuriyet
Sağlık Bakanlığı
UT
Taşkent
Şehir Sağlık Otoritesi
Ofisi
RG
Bölge
Bölge Sağlık Otorite Ofisleri
Bölge Şehirleri
Bölge Şehirleri Sağlık
Otorite Şubeleri
SA
Bölge
Merkezler/Şehirler
Nahiye Sağlık Otoriteleri
Şubesi
L
Nahiye
ER
DA
Nahiye
Merkezleri/Kasaba
Kasaba Sağlık Otorite
Ofisleri
Köy
A.
Kaynak : (3) Rahimov, B. (2003) Young Leaders Program 2003/ Nogoya Universty
Japan Japanese Goverment Scholarship 1 Year Master’s Course of Medical
Administration
II. 2.2. Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı
Sağlık sistemini örgütleme ve yönetme rolü Cumhuriyet Sağlık Bakanlığının
sorumluluğundadır. Maliye Bakanı sağlık hizmetleri için bir dizi girdi konularını (yatak
sayısı, personel açığı gibi) temel alarak genel hükümet gelirlerinden finanse edilen
bütçeleri tahsis eder ve onaylar.
Aynı zamanda yeniden fonları bir sonraki finansal periyoda taşımakta ve
yeniden tahsis etmekte, sınırlı esneklikler tanımaktadır (4/16).
2114
Özbekistan Cumhuriyeti Sağlığı Bakanlığı, 7 Aralık 1917 tarihinde sosyal
haklardan sorumlu başkanların oluşturduğu Türkmenistan komisyonu tarafından
kurulmuştur.
AN
Özbekistan Cumhuriyeti Halk Sağlığı Bakanlığı kuralları ve yapısı 19 Ocak
1970 tarihinde Özbek Kabine Bakanları 23 nolu kararı ile onaylanmış ve Özbekistan
Cumhuriyeti, Kabine Bakanları “Özbekistan Cumhuriyeti Halk Sağlığı Sistemi
uygulaması ve geliştirilmesi” 14 nolu kararı, 14 Ocak 1999’da yine yer almıştır.
A.
ER
DA
L
SA
RG
UT
Bakanlığın başlıca görevleri şunlardır:
-Halkın sağlığını korunmak ve sağlık koşullarının gelişmesini sağlamak,
sağlıklı bir neslin oluşmasını hızlandıracak koşulları sağlamak, koruyucu halk sağlığı
merkezlerini kurmak, sağlıklı bir yaşam tarzını daha fazla insana benimsetmek,
-Vatandaşların kaliteli bir sağlık hizmetlerinden yararlanmalarını sağlamak için
sahip oldukları haklar hakkında onları bilgilendirmek, ayrıca devlet tarafından halka
garanti edilen sağlık yardımlarından vatandaşların tüm sağlık hizmetlerinden eşit
ölçüde yararlanmasını sağlamak,
-Halk sağlığı sisteminde yapılabilecek iyileştirme düzenlemelerini izlemek,
halk sağlığı hizmetlerinde devlet dışındaki sektörlerini ve özel sağlık hizmetlerini
geliştirmek, sağlık hizmetleri için pazar oluşturmak,
-Sektörde yapılacak reformlar için yasal temel hazırlamak, halk sağlığı
sistemini geliştirmeyi hedefleyen durumların farkına varılmasını sağlayacak şartlar
oluşturmak,
-Tüm sağlık merkezleri ve kuruluşlarında ilk yardım hizmetlerini düzenlenmek
ve güçlendirilmek,
-Tıp biliminin yurt içi deneyimlerine ve tüm dünyada ulaşılan başarılar
doğrultusunda ilerlemesini sağlamak, bilimsel tıp araştırmalarını yaygınlaştırmak,
sağlık sisteminde bilim, mühendislik ve ileri düzeyde deneyimlerden faydalanmak,
-Halkın sağlığını korumak için ayrılan bütçenin yeterliğini sağlamak ve
artırmaya çalışmak; bütçesiz fonlarını yeni yatırımlara ve hastahane binalarının
yeterliğinde kullanmak, sağlık kuruluşlarının kendi kendilerini finanse edebilmeleri
için geçişlerini sağlamak; sağlık sigortası sistemini kurmak ve tanıtmak,
-Halk sağlığı sistemine tıbbi yardım, ilaçların üretimi ve kullanımı, tıbbi ürünler
ve yönetimin kontrolde tutulmasını sağlayan kurallar ve standartlar getirmek,
-Sıhhi tesisatın sağlanması, salgın hastalıklar biriminin iyi bir durumda olması
ve bu organizasyonların yardımı ile halkı bulaşıcı hastalıklardan korumak,
karantinaya almak,
-Üniversite ve ortaöğretim düzeyinde tıbbi eğitim verilmesini sağlamak ve
sağlık sektöründe uluslararası ilişkiler kurmak, yurt dışı deneyimlerini ve dünya
standartlarını uygulamak.
Bakanlığın görevleri doğrultusundaki başlıca uygulamaları şunlardır:
-Hastalıklara karşı koruma, tıbbi yardım, fiziksel yetersizlikler ve tıbbi inceleme
hususlarında tedbirler alır,
-Halka hizmet veren sağlık kuruluşlarını ve bu kuruluşlarda çalışan bireyler ile
özel sağlık kuruluşlarında hizmet veren bireyleri kontrol eder,
-Halk sağlığı kuruluşlarında verilen tıbbi hizmete kalite ve ücret standardı
getirir ve bu kurumlara (eczacılık da dahil) gerekli lisans ve sertifikaları verir,
2115
ER
DA
L
SA
RG
UT
AN
-Eksiklikleri saptar, tıp ve dezenfeksiyon gereksinimlerini karşılar ve tıbbi
amaç taşıyan diğer biyolojik hazırlıkları araştırır,
-Bulaşıcı ya da bulaşıcı olmayan hastalıklara, paraziter hastalıklara, çalışma
şartları ve çalışma ortamının etkisiyle oluşan mesleki hastalıklara karşı koruma
programı yürütür,
-Aile, anne, çocuk ve diğer toplum bireylerini bilinçlendirmek amaçlı tıbbi ve
sosyal programlara katılır, düzenler,
-Sağlık normlarını, kurallarını ve hijyenik şartları hazırlar, sağlık kurallarına
uyulup uyulmadığını denetler, sağlık sistemine bilimsel yol gösterir,
-Sağlık kuruluşlarının ücretsiz hizmetten ödemeli hizmete aşama aşama
geçişini sağlar ve sağlık sigortası sistemini kurar,
-Dış yatırımcıların ve uluslararası örgütlerin fonlarını sağlık sisteminin
gelişmesi yönünde değerlendirir,
-Girişimlerin, kurumların ve halk sağlığı sistemindeki örgütlerin özelleştirilmesi
yönünde teklifler hazırlar ve uygulama aşamasında yardımcı olur,
-Üniversite ve orta öğretim kurumlarında verilen tıp ve eczacılık eğtimlerini
denetler, finansal ve uygulama alanlarını kontrol eder,
-Alt kuruluşların, örgütlerin ve öngörülerin gelişmesini sağlar,
-Halk sağlığı kurullarına düzenli olarak yol gösterir ve yönetim yapısını kontrol
eder. Halk sağlığı hizmet binalarının kapasitesinin artması, yeni bina yapımı veya
var olan yapıların modernleştirilmesi amacıyla taslak planlar hazırlar,
-Bilimsel ve tıbbi araştırmaların yeterliliğini artırır; bilim, mühendislik ve ileri
düzeyde deneyimlerin tıp alanına katılmasını sağlar,
-Bilimsel araştırmaların sonuçlarını inceler, Özbekistan Cumhuriyeti Bilim
Akademisi de içinde olmak üzere, kuruluşlara ve örgütlere sağlık alanında yaptıkları
güncel ve yararlı araştırmaları için müşteri gibi davranır,
-Sektördeki temel sorunları çözmek için diğer ülkeler ile ekonomik ilişkiler
kurar ve yaygınlaştırır,
-Uluslararası konferanslar, sergiler, sempozyumlar düzenler,
-Yurt içi ve yurt dışı örgütlerde devleti temsil eder,
-Bakanlığın tayin ettiği ölçüde bilimsel, sistemli bilgi ve veri yayını yapar (5/13).
II.2.3. Sağlık Hizmetlerinin Yerelleştirilmesi
A.
Sağlık hizmeti yönetimi ve finansının tümüyle merkezi olmaktan çıkarılıp
kısmen yerel yönetimlere devredilmesinin hizmet kalitesinin gelişimine, yerel
seviyede halkın ihtiyaçlarına daha iyi yanıt vermesine ve kaynakların daha etkili
kullanılmasına yol açması beklenmektedir. Fakat bu aynı zamanda bölgelerde sağlık
hizmetine ulaşımda eşitsizliğe de neden olmaktadır. Üstünlük ve tehlikeleri hesaba
katarak, hizmetin yerelleştirilmesi uygulamaları aşamalı olarak gerçekleştirilmektedir.
“Özbekistan Cumhuriyetinde Sağlık Hizmetleri Yönetiminin Gelişimi” konulu
14 Şubat 1999 tarihli Bakanlar Kurulunda alınan 18 nolu kararda Bölgesel Sağlık
Departmanlarının işlevleri tanımlanmıştır (6/46).
Bu karara göre, Bölgesel Sağlık Bölümleri aşağıdaki temel görevleri
gerçekleştirir:
2116
AN
Kendi bölgeleri içindeki temel sağlık gelişimini planlamak, ekonomik ve mali
işleri örgütlemek, bütçesel fonların kullanımını denetlemek, kendi bölgeleri içinde
sağlık birimlerini ve imkânlarını özelleştirmek ve devlet dışına çıkarmak üzere
önerilerde bulunmak, sağlık sistemini devlet dışı bir sektör haline getirmek için
koşullar yaratmak, kendi bölgeleri içinde hastalıkları engellemek için önlemler almak,
ilk yardım, acil bakım üniteleri, kadın doğum ve çocuk bakım hizmetleri kurmak ve
çalışanların gerekli beceri ve deneyime sahip olmasını sağlamak (6/46).
II.2.4. Gönüllü Hizmetler
RG
UT
Hükümet kaynaklı olmayan, sivil veya din kaynaklı oluşumlar HIV/AIDS’in
ulusal ölçüde engellenmesinde çok önemli bir rol oynamaktadır. Ulusal Kızılay
Örgütü, Açık Toplum Örgütü, Kamolot, Sabo, Ayel, Aile Ve Sağlık, Sağlıklı Gelecek
gibi yerel insiyatif oluşumlu örgütler, risk altındaki ve hastalıklı insanları koruma ve
onlara bakım sağlama işlerine yardımcı olurlar (7/2).
SA
“Sağlam Avlat Uçhun” (Sağlıklı Nesiller İçin) fonu ve Ecosan uluslararası
kuruluşu, aktif olarak, sağlıklı bir yaşamı destekler. Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı
ortaklığında ülkenin uzak ve varoş bölgelerinde yaşayan nüfusu kapsayan geniş
çalışmalara düzenli olarak katılırlar (8/15).
II.2.5. Özel Sağlık Hizmetleri
ER
DA
L
2003’te başlayan reformların ikinci aşaması, özel tıbbi merkezler kurmak için
örgütsel, finansal, ekonomik ve yasal durumlar yaratmayı amaçlamıştır. 2003’te
üroloji, cerrahi, göz mikrocerrahi ve kardiyoloji olmak üzere 4 özel merkez
kurulmuştur. Bu merkezler devletin bütçe fonu, merkezin kendi geliri ve diğer
kaynaklar (bağışlar, sponsor fonu, vb.) tarafından karma şekilde finanse edilir. Bu
merkezler 10 yıl boyunca tüm vergilerden ve ithal tıbbi araç ve gereçlerin gümrük
harcamalarından muaf tutulmuştur.
Özel halk sağlığı hizmetleri sektörünün gelişmesini teşvik etmek için, yeni
kurulmuş bütün özel tıbbi kuruluşlar 2 yıl boyunca vergilerden muaf tutulmuştur.
Bölgesel hokimiyatlar (yönetimler), özel halk sağlığı hizmetleri kurumlarının
kurulması için arsa tahsis etmekte ve hizmet sunumunu düzenlemektedirler. Yeni
kurulan özel kuruluşları finanse etmek için kredi imkânları sağlandı.
A.
Özbekistan’da eczacılık sektörü devlet ve özel sektör olmak üzere ikiye
ayrılabilir. Özbekistan 2.220’si özelleştirilmiş 3.600 eczahaneye sahiptir. Geriye
kalanlar yeni kurulmuş ve son derece merkeze uzak eczahanelerdir. Eczahanelerin
çoğu ya eski ilaç satış sorumlusu ve kendi gelirleri ile işleyen birleşmiş hisse kurumu
olan Dori-Darmon yoluyla ya da bireysel eczacılık yoluyla özelleşmiştir. Bu
özelleştirme çabası piyasada rekabet oluşmasını sağlamış ve dışarıdan gelen
ilaçların bulunmasına olanak sağlamıştır (11/2).
Eczahaneler merkeze bağlı olmaktan çıkarıldı ve özelleştirildi. Birinci
basamak sağlık kurumları tarafından kullanılan ilaçlar için tahsis edilen bütçe,
bölgesel özellikler, nüfus sayısı ve hastalık vakaları göz önünde bulundurularak
hesaplanır (5/45).
2117
II.3. Sağlık Hizmetleri Sunumu
II.3.1. Birincil Sağlık Hizmetleri
1991
1,388
258,8
24,4
123.0
14.9
2.977
1332.7
2000
1,162
1386
13,7
55.9
12.0
4.847
157.7
2001
1,159
140,1
14,2
55.8
11.6
5.047
160.4
2002
1,174
147,0
14,6
57.8
11.3
5.294
163.1
7.2
75.00
35.5
246.9
8.8
81.5
32.8
259.7
8.7
81.4
32.4
263.1
8.8
81.0
31.9
255.9
115.2
104.7
104.7
104.6
ER
DA
L
SA
GÖSTERGELER
Hastahane sayısı
Hastahanelerin yatak sayısı (1000)
100 Kişiye düşen yatak sayısı
10.000 Kişiye düşen yatak sayısı
Bir hastanın ortalama yatış süresi (gün)
Ayakta tedavi poliklinik uygulama sayısı
Her 10.000 kişiye ayakta tedavi ve
poliklinik uygulama kapasitesi
Bir kişi için poliklinik (yılda )
Bütün branşlardaki doktor sayısı (1000)
Her 10.000 kişiye düşen doktor sayısı
Orta seviyeli sağlık personeli sayısı
(1000)
Her 10.000 kişiye düşen orta seviyeli
sağlık personeli sayısı
RG
Tablo 1: Sağlık Hizmeti Sistemi Kaynakları
UT
AN
Birincil sağlık hizmetlerinin kamu tarafından verilmesine devam edilmektedir.
1998’de başlayan reformlar sayesinde yeniden yapılandırılmış, Kırsal Doktor
1
Merkezleri kurulmuş ve daha eski olan Sovyet Feldşer istasyonları, Küçük Kırsal
Gezici Sağlık Ekipleri ve Küçük Kırsal Hastahaneler oluşturulmuştur. Bu reformların
sonucunda sevk zincirini 3 düzeyde toplaması amaçlanmaktadır: Kırsal doktor
merkezleri, merkezi bölgesel hastahaneler ve bölgesel hastahaneler. Ulaşımı zor
olan bazı bölgelerde feldşer-ebe istasyonlarının hizmet vermeye devam etmesi
düşünülmektedir. İkinci olarak tıp mesleğinin (özellikle de genel pratisyenler ve genel
hemşirelerin eğitimi konusunda) eğitiminin ve kuruluşların ekipman düzeylerinin
daha iyi hale getirilmesi planlanmaktadır (2/4).
Kaynak: (6) UNDP (2005) Human Development Report Uzbekistan, s.46
Bazı önemli yönetim ve finansman reformları da pilot olarak uygulanmakta ve
uygun görülenlerin ülke genelinde yaygınlaştırılmasına çalışılmaktadır (2/4).
A.
Özbekistan’da birincil sağlık hizmetleri ayakta tedavi poliklinikleri, son yıllarda
yürürlüğe giren kırsal sağlık noktaları, kadın danışma merkezleri (kırsal kesimlerde
aile planlama hizmetleri başta olmak üzere) ve doğum hastaheneleri tarafından
verilir. Bu kurumların temel hedefi hastalıkları engellemek, hamilelik dönemi bakım
hizmeti, doğum yardımı ve aile planlaması hizmeti sunmaktır (9/4).
1
Feldser, hemşirelik ve ebelik eğitimi almış, teşhis ve farmakolojide ek eğitim görmüş
hemşire ve doktor arası bir sağlık görevlisidir. Feldsher’lerin temel tedavi vermeye ve sınırlı
sayıdaki ilacı reçete etmeye yetkileri vardır (9/4).
2118
Son bahsedilen reformlar arasında hukuksal bağımsızlık, tüm seviyelerde
daha büyük mali ve örgütsel özerklik, girişimciliğe dayalı finansman ve işletimi
verimli olmayan kuruluşların kapatılması vardır (2/4).
Tablo 2: Resmi ve Özel Sağlık Kurumların Gelişimi 1999-2002
2000
1.162
89
1.386
2001
1.159
96
1.401
1.9
2.1
2.2
25
3.267.7
3.514.4
3.575.3
3.720.7
27,7
30,5
34,5
39,7
4.643
4.847
5.047
5.294
2045
1083
1158
215.842,1
216.165,
8
222.208,
3
1.510.0
1.997.5
1.719.1
1.892.2
1.015
848
733
607
13
18
22
23
4.098
3.800
3.521
3.114
ER
DA
A.
213.744
,2
UT
RG
SA
956
2002
1.174
113
1.470
AN
1999
1.178
80
1.381
L
Sağlık Kurumları
Toplam Hastahane Sayısı
Özel Hastahane Sayısı
Hastahanelerin Toplam
Yatak Sayısı (1000)
Özel Hastahanelerin Toplam
Yatak Sayısı (1000)
Hastahanelerde Toplam
Yataklı Tedavi Sayısı (1000)
Özel Hastahanelerde
Toplam Yataklı Tedavi
Sayısı (1000)
Ayakta Tedavi İçin Toplam
Poliklinik uygulama Sayısı
Özel Ayakta Tedavi İçin
Toplam Poliklinik Uygulama
Sayısı
Ayakta Tedavi Ve Poliklinik
İçin Toplam Başvuru Sayısı
(1000)
Özel Ayakta Tedavi İçin
Toplam Poliklinik Uygulama
Sayısı
Kırsal Kesim Sağlık İstasyon
Sayısı
Özelleştirilmiş Olan Kırsal
Kesim Sağlık İstasyonu
Sayısı
Hemşirelik-Ebelik İstasyon
Sayısı
Özelleştirilmiş Olan
25
36
44
46
Hemşirelik-Ebelik İstasyonu
Sayısı
Toplam Uzman Doktor
81,2
81,5
81,4
81,0
Sayısı(1000)
Özel Muayene İçin Lisans
3.092
3.340
3.615
3.862
Almış Doktor Sayısı
Ücret Temelli Tıbbi Hizmet
2.099,9
3.618,6
8.068,8
12.347,0
Hacmi (milyon Soum)
2119
II.3.2. İkincil Sağlık Hizmetleri
AN
İkincil sağlık hizmetleri özelleştirilmiş dispanserler, poliklinik birimleri ve
hastalıkların tespiti ve ilerlemesini önlemek amacıyla gözetim programları yürütülen
hastahaneler tarafından sağlanmaktadır (9/4).
II.3.3. Üçüncül Sağlık Hizmetleri
UT
Özbekistan’da üçüncül sağlık hizmetleri yerel yönetimler ait ve bölgesel
hastahaneler, özelleştirilmiş hastahaneler, dispanserler ve klinik araştırma
merkezleri tarafından sağlanmaktadır. Bu kuruluşlarda uygulanan klinik tedavi,
hastalık ve özürlerinin etkilerini en aza indirmeyi amaçlamaktadır (9/4).
II.3.4 Sağlık İnsangücü
RG
Kamu sağlığı uygulamaları bünyesinde 81,000 doktor görev yapmaktadır.
2002’de 10.000 kişi ile doktorların ve orta seviyeli sağlık personelin sayısının oranı
31,9 ve 104,6 kişiyken, bu oran 1991’de 55.5 ve 115.2 idi (6/45).
SA
Lise ve orta dereceli sağlık meslek okulları için devlet eğitim standartları
geliştirildi. Yükseköğretim sisteminde, iki aşamalı profesyonel eğitime geçiş
tamamlandı. İlk aşamada genel pratisyen doktorlar yetiştirirken, ikinci aşamada,
temel teoriler için en az 2 yıl, klinik uygulamalar için en az 3 yıl süreli çalışmalarla
özel alanlarda uzmanlar yetiştirilmektedir (6/45).
ER
DA
L
Genel pratisyen hekimlik artık geniş bağlamda kabul edilmektedir; pilot
bölgelerde birincil sağlık merkezleri doktorlarına verilen 10 aylık eğitim başarılı
olarak değerlendirilmiş, sevk oranını azaltacak ve hastaların daha memnun
kalmasını sağlayacak şekilde hekimlerin yeteneklerini artırmıştır. Bu eğitim Dünya
Bankası ve İngiltere Uluslar Arası Gelişim Departmanının işbirliği yanında teknik
yardım ve eğitim için yaptıkları bağışlar ile finanse edilmiştir. Bu çalışmanın ulusal
düzeyde uygulanabilmesi için pratik eğitimde gerekli olan klinik eğitim merkezlerinin
sayısının ve eğitilmiş eğitimcilerin sayılarının artırılması ve eğitim enstitüleri ve
otoriteler arasında destekleyici antlaşmaların yapılması gerekmektedir.
A.
Müfredat reformu, pedagojik metodolojide yapılan iyileştirmeler ve daha fazla
pratiğe dayalı eğitimin desteklenmesi sayesinde genel pratisyenlerin diploma
öncesindeki eğitimlerinde önemli ilerlemeler sağlanmıştır. Eğitimin çoğunluğu 6 ve
7inci yıllarda gerçekleşmekte ve bunun daha önceki yıllara çekilmesi önerilmektedir.
Diploma öncesi eğitim boyunca genel bir eğitimin verilmesi ve ancak bu eğitimin
tamamlanmasından sonra, aile hekimliği dâhil olmak üzere, bir uzmanlık eğitiminin
verilmesi konusunda genel bir fikir birliği sağlanmıştır. Ek olarak genel tıp eğitiminin
yedi yıla çıkarılmış olması da tekrar ele alınmaktadır, bu problemle birlikte müfredat
içeriğinde ve eğitim metotlarında yenilenmeye gidilmesi önerilmektedir (2/5).
1999-2000’den itibaren, medikal (tıp) okulları yüksek hemşirelik bölümleri
açılmaya başlandı ve şu an kayıtlı 556 öğrenci bulunmaktadır. 2002’de 121 üstün
nitelikli hemşire mezun oldu ve sağlık kurumların hemşirelik bölümlerinin başı olarak
veya sağlık kolejlerinde hemşirelik öğretmenleri olarak görev yapmaktadırlar (6/45).
2120
UT
AN
Birincil sağlık hizmetlerinde hemşirelere önemli bir rol verilmektedir, ancak
hemşirelerin kalitesi düşüktür. Sağlık Bakanlığı yeterlilik düzeyi yüksek profesyonel
personelin çalışmasını istemektedir. Bu isteklerin karşılanabilmesi zordur ve bu
probleme yönelik hemşirelik eğitiminin üç yıldan dört yıla çıkarılmasının teklif
edilmesi haricinde bir çalışma yapılmamıştır. Şu anda 54 tıp fakültesi ve hemşirelik
eğitimi verilen kolejde hemşirelik eğitimi yapılmaktadır. Hemşirelik eğitimi dokuz
senelik temel eğitimden sonra yapılan üç yıllık eğitimden oluşmaktadır ve bunun bir
bölümü de temel eğitimin devamıdır. Hükümet gelecek on yılda okul sayısını 86’ya
çıkarmayı planlamaktadır. Fakat bu tür bir uygulamanın yeterli eğitim almamış
hemşirelerin sayısını artırmaktan başka ne işe yaracağı meçhuldür. Ek olarak, yakın
bir zaman önce tıp fakültelerinde hemşirelere yönelik uzmanlık eğitimleri verilmeye
başlanmıştır fakat katılımcıların sayısı henüz oldukça düşüktür.
RG
Hizmet kalitesinin yüksek tutulması amacıyla doktorlara yönelik devamlı tıp
eğitimi programları başlatılmıştır. Bu programları Cumhuriyet ve il seviyesinde
Cumhuriyet Sağlık Bakanlığının bir sorumluluğu haline getirilerek devamlılığı
sağlanmalıdır. Ayrıca yetki (ehliyet) ve akreditasyon sisteminin geliştirilmesi
gerekmektedir (2/5).
SA
II.3.5. Anne Ve Çocuk Sağlığı Hizmetleri
L
Özbekistan’da ana çocuk sağlığı hizmetleri genellikle birincil ve ikincil sağlık
kurumlarınca sağlanmaktadır. Hemen hemen bütün doğumlar doğum
hastahenelerinde, bazı durumlarda normal hastahanelerde ya da kırsal kesimlerde
kırsal tıp noktalarında ve ilk yardım merkezlerinde gerçekleşir. Hamilelik dönemi
bakımları şehirdeki polikliniklerin bir bölümü olan kadın sağlığı danışma
merkezlerindeki doktorlar, kırsal hastahaneler ve acil durum merkezleri, kırsal tıp
noktaları ve ilk yardım merkezleri tarafından sağlanır.
ER
DA
Doğum sonrası evde bakım, danışmanlık hizmeti veren ve çocuğun fiziksel
muayenesini yapan bir hemşire tarafından periyodik olarak gerçekleştirilir. Daha ileri
düzey çocuk sağlığı hizmetleri birincil sağlık kuruluşları tarafından sağlanır (9/4).
Birincil sağlık hizmetleri ağının bir parçası olan merkezi bölge hastahaneleri,
uzman acil hizmetler ve doğum evi hizmeti sunmaktadır.
A.
Doğum hastahaneleri normal doğum hizmeti verir, ancak yüksek riskli ve
komplike doğumlarda faaliyet alanı dardır ve güvenli annelik, bebek dostu
hastahane imkanları kısıtlıdır. Ayrıca hizmet sunumu standartları, rehberliği ve
protokolü tamamen gelişmemiştir. Kadın ve çocuk sağlığı daha akılcı
düzenlemelere, kadın çocuk sağlığı hizmetlerinin eşgüdüm planı da daha geniş bir
sağlık sistemleri yapısına ihtiyaç duymaktadır.
Ülke, uygun hematoloji ve laboratuar hizmetleri eksikliği içindedir. Hamilelik
kanamaları ve ileri anemi gibi acil durumlarda kan nakli sağlamak için imkânları çok
kısıtlıdır. Ülke düzeyinde kan stoku düşüktür. Hematoloji için stratejik plan
bulunmamaktadır. Kadın çocuk sağlığı için hematoloji ve laboratuar hizmetleri
ihtiyaçlarında daha ileri yönlendirme gerekmektedir.
2121
AN
Hükümet,
uzmanlarının
(ebeler,
jinekologlar,
pediatristler)
genel
pratisyenlerin, hemşirelerin ve ebelerin becerilerini geliştirme girişimindedir. Genel
pratisyenlerin eğitimi için yeni bir müfredat onaylamış olup kırsal tıp noktalarındaki
doktorların genel pratisyen olarak eğitilmesi için yeni bir program geliştirildirmiştir.
Ayrıca genel pratisyenlerin güvenli annelik ve doğum öncesi hizmetleri üzerine
eğitilmesi için yapılan çalışmaların tanıtımı yapılmiştır.
SA
I.3.6. Aile Planlaması Hizmetleri
RG
UT
Hükümet, uzman hemşireler için yüksek eğitimi geliştirmeyi planlamış olsa da,
birincil sağlık hizmetleri ve kadın çocuk sağlığı için genel ya da aile hemşirelerinin
eğitimi üzerinde çok az durmuştur. Jinekologlar ve pediatristler uluslararası
standartlardaki modern müfredatlarla eğitilmemektedirler. Kadın ve çocuk sağlığı
hizmetleri birincil sağlık kuruluşları tarafından sağlanır. Hizmet niteliği ve erişebilirliği
çeşitli olmasına rağmen, kırsal tıp noktaları halka önleyici ve temel tedavi hizmetleri
sunmaktadır. Çocuk hastalıklarının entegre yönetimi programı yaygın olarak
uygulanmamaktadır. Ek olarak, doğum öncesi bakım ve aile planlaması hizmetleri
gibi belli üreme sağlığı konularının eşgüdümüne karşın, doğum ve doğum sonrası
bakım gibi diğer bazı konular, birincil sağlık hizmetleri programına dahil edilmemiştir
(10/2,3).
Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı tüm ülke çapında aile planlaması hizmetlerinden
sorumludur. Aile planlaması hizmetlerinin amacı düşük riskli hamilelik ve güvenli bir
annelik sağlamak, sık doğumlarda görülen komplikasyonların ve üreme çağında
kadınların patolojik şartların oranını düşürmektir.
ER
DA
L
Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı ülkeye gebeliği önleyici ürünler sağlama ve halka
aile planlama programları verilmesi de içinde olmak üzere, geniş ölçüde
sorumluluklara sahiptir. Ayrıca özel sektör de gebeliği önleyici ürünler pazarında yer
alır. Sağlık Bakanlığı aile planlamasını anne sağlığı hizmetinin bir parçası olarak
kabul eder ve jinekoloji ve doğum alanında uzmanlığa sahip kişiler tarafından
bireylere korunma metotlarının kullanımı ve seçimi hakkında danışma sağlar (9/4).
II.3.7. Halk Sağlığı Hizmetleri
A.
Halk sağlığı hizmetlerindeki reformların ilk basamağında mevcut sınırlı bütçe
kaynaklarından, jinekolojik yardım, ana ve çocuk sağlığı ve sosyal tehlike teşkil eden
hastalıklarla ilgili sağlık kurumlarını içeren birincil sağlık hizmetlerinin modern
biçimlerine doğru bir yönelme söz konusudur. Diğer sağlık hizmetleri giderek devlet
bütçesinden ayrılmaktadır ve çeşitli ödeme şekillerine dönüştürülmektedir. Bu
bağlamda, özel sağlık hizmetleri ve uygulamalarının iç gelişimine özellikle dikkat
çekilmektedir (6/45).
Hijyen (sıhhi) ve epidemiyolojik hizmet sistemi dikey bir şekilde organize
edilmiştir. Ulusal, bölgesel ve belde düzeylerinde hizmet verilmektedir. Yakın bir
zaman önce Taşkent Tıp Enstitüsü’nde açılan bir eğitim programına kadar ülkede
halk sağlığı uzmanları bulunmamakta idi.
2122
AN
Ülke çapında uygulanan beslenme programlarına çok az önem verilmektedir.
Malnütrisyon çocuk ve kadınlar arasında sağlığın kötüleşmesinde önemli bir
faktördür. Kadın ve çocuklarda anemi ve mikro gıda eksiklikleri öncelikler
arasındadır. Birincil sağlık hizmetlerinde neler yapılabileceği ve gelişim geriliği
prevalansının en yüksek olduğu fakir kırsal bölgeler başta olmak üzere, toplum
içinde beslenme durumunda önemli bir değişiklik yapabilecek hangi faaliyetlerin
gerçekleştirilebileceği konusunda daha fazla araştırma ve uygulama yapılmasına
ihtiyaç vardır.
UT
Her ne kadar bir dizi halk sağlığı önlemi uygulanmakta ise de, ulusal düzeyde
öncelikli halk sağlığı konularını ele alacak iyi bir strateji ve programın geliştirilmesi
gerekmektedir (2/6).
RG
Sağlık Bakanlığı HIV/AIDS ile mücadelenin ulusal programlarını uygulama ve
koordine etmede öncülük eder. Ayrıca HIV salgınına karşı mücadele programı
içerisinde 2003-2006 yıllarında Maliye, İçişleri, Eğitim, Adalet, Çalışma Ve Sosyal
Güvenlik bakanlıklarının görev ve rolleri belirlenmiştir.
SA
Özbekistan’da HIV/AIDS salgını başlangıç aşamasında olmasına rağmen
büyük bir salgına yol açabilecek potansiyele sahiptir. 2000 yılından itibaren şırıngalı
uyuşturucu kullanıcılarının artmasına paralel olarak AIDS vakalarında da artış oldu.
Ülke genelinde hastalığın yaygınlık oranı düşük olmasına rağmen AIDS vakalarının
artışı önemli oranda olmaktadır. Aralık 2004 itibarıyla 5612 HIV vakası başvurusu
yapılmıştır. 100.000’den fazla şırıngalı uyuşturucu kullanan vatandaşı olan ülkeler
arasında bu artış en fazla Özbekistan’da görülür.
ER
DA
L
Hastalığa yakalanma riski en yüksek ve hastalığa karşı en savunmasız
gruplar uyuşturucu kullanıcıları, mahkûmlar, hayat kadınları ve onlarla beraber
olanlardır. HIV vakalarının %84’ü erkeklerde görülür. Vakaların %50’sinden fazlası
mahkûmlarda, %75’i ise uyuşturucu kullanıcılarında görülür (7/1).
Doğrudan Gözlemlenen Kısa Süreli Tedavi Programı olarak ta bilinen Dünya
Sağlık Örgütü protokolüne göre, Özbekistan’ın batı bölgesi tüberküloz hastalarını
tedavi için pilot bölge olarak seçilmiştir. Bu program, ilaca karşı dayanaklı tüberküloz
çeşidini tedavi için bir stratejidir (9/5).
A.
Tüberkülozdan ölümlerin sayısı her 100.000 kişide 12,8’i olmak üzere 19952002 yılları arasında %46.8 oranında artış göstermiştir. 2002’de her 100.000 kişiden
79’a ulaştı. Ülke, sağlık reformunda ve bazı sağlık göstergelerindeki ilerlemelerde
kısmen başarı sağlanmıştır (6/45).
II.3.8 Seyyar / Ambulatör Sağlık Hizmetleri
Cumhuriyet Acil Tıbbi Yardım Bilim Merkezi (CATYBM), bölgelerde 12 dalda,
geniş kentsel bölgelerdeki hastahanelerde 171 yerde, havada ve karada ambulans
hizmetleriyle birlikte halka acil tıbbi yardım sağlamak amacıyla kurulmuştur. Ülkenin
bütün acil tıbbi yardım kapasitesi, 3.665’i CATYBM dalları ve içinde bulunan 8.240
hastahane yatağı ve merkezi bölge ve belediye hastahaneleri yapısı dahilinde 4.575
yataktır.
2123
1996’dan 2003’e kadar 3.100’ün üstünde hemşire-ebe birimi (toplamın
%50’si), ve 500 kırsal medikal ambulans istasyonu (toplamın %43.499’u)
kapatılırken, 2.363 kırsal sağlık istasyonu açıldı (6/45).
II.3.9. Eczahaneler Ve Eczacılık Hizmetleri
UT
AN
Eski Sovyetler Birliği döneminde Özbekistan eczacılık endüstrisinin en
gelişmiş olduğu ülkelerden biri idi. Sovyetler Birliği döneminde Özbekistan’da 2 ana
ecza firması vardı. Bunlardan biri “Uzkhimpharm” diğeri ise serum, aşı ve bağışıklık
ile ilgili ilaçlar üzerinde uzmanlaşan bir kuruluştu. Bugün Özbekistan’da eczacılık
sektörü devlet ve özel sektör olmak üzere iki bölümdür. Devletin elindeki başlıca
araç, aralarında 70’i aşkın bayisi ile “Uzkhimpharm”dır. Özbekistan’da yaklaşık
eczacılık üretim ve paketlemesi ile ilgili 30 tane özel kuruluş vardır (11/1,3).
SA
RG
1997 yılında ‘İlaçlar Ve Eczacılık Faaliyetleri” yasası ile Özbekistan ilk yasal
düzenlemeyi yapmıştır. Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı, İlaç Ve Tıbbi Donatım Kalite
Kontrolü birimi yasanın işleyişinden, tüm ilaç politikası ve uygulamasından sorumlu
tek ana düzenleyici birimdir. 1995 yılında Başkanlığa ait kararla birim hem idari hem
de düzenleyici işleve sahip ilaç kontrol merkezi olarak kurulmuştur. Kalite kontrol,
standartlandırma, ilaç, tıbbi gıdalar ve donatının sertifikalandırılması alanlarında tek
devlet kuruluşudur.
1991 yılındaki bağımsızlığından önce, eski Sovyetler Birliği’nin Sağlık
Bakanlığı Özbekistan’daki ilaç üretimini denetliyordu. Bağımsızlığından bu yana
kendi ilaç ve aşılarını sağlama, ulusal ilaç politikasını koruma ve yürütme imkanı
bulmuştur.
ER
DA
L
Dori-Darmon, hastahanelerin temel ilaç kaynağıdır. Her hastahane bu kurum
ile yıllık plan hazırlar ve ilaç teslimleri haftalık esasa göre düzenlenmiştir. Ayrıca
özel ilaç dağıtıcıları da vardır. Bunlar sadece eczahane, poliklinik ve özel merkezlere
ilaç temin ederler.
Özbekistan’ın yurt içi ilaç üretimini artırma, temel ilaç üretimini karşılamakta
yeterli olabilme, kan hazırlığı, kan ürünleri üretebilme alanında uzun vadeli bir
stratejisi vardır. Yurt içi endüstrisinde güçlü yatırımlar yapılmıştır. Uluslararası
pazarlama standartlarının yurt içi eczacılık üretimine uyarlanması amaçlanmaktadır.
Bazı yerel ihtiyaçları karşılayarak ve komşu ülkelere ilaç ihraç ederek, dışarıda
üretilen ilaçları almaya çalışırken, oluşan sorunlar ortadan kaldırılabilir (11/1-3).
A.
II.3.10. Sosyal Güvence Ve Sosyal Hizmetler
Özbekistan Cumhuriyeti’nin Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı istihdam,
emek, sosyal güvence ve toplumun sosyal olarak korunması alanlarında çalışır.
Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının temel görevleri şunlardır:
-Vatandaşların refahlarının daha iyi ve dengeli olmasını sağlamayı hedef alan
tek bir sosyal politika oluşturmak ve uygulamak, ekonominin liberrlizasyonu ile
birlikte halkın sosyal korunmasını artırmak.
-Demografik gelişim planları oluşturmak, bunları uygulamak ve kontrol etmek,
iş sahaları yaratmak ve özellikle genç kesim arasında istihdamı artırmak.
2124
UT
AN
-Piyasa şartları ile uyumlu olacak şekilde istihdam ilişkilerini kontrol etmek;
istihdam şartlarını, örgüt güvenliği için oluşturulan sistemleri ve çalışma şartlarını
iyileştirmek.
-Emekliler, sakat insanlar, çok çocuklu ve fakir aileler için bir sosyal güvenlik
yaratmak ve bunun işlemesini sağlamak. Nüfusun sosyal olarak tehdit altında olan
kısımlarını hedef alan etkili teknikler geliştirmek.
-Sosyal garantinin örgütlenmesi ve yönetilmesi, sosyal hizmet uzmanlıkların
etkinliklerinin denetlenmesi, bozulmuş hizmetlerin rehabilite edilmesi, nüfusa protez
ortopedik yardımın verilmesinin örgütlenmesini sağlamak (12/1).
Sosyal refah sistemlerinin gelişimi, reformların en başından beri hükümetin
önceliğindedir. 1994’ten başlayarak genel refah kapsamını reddeden, ihtiyacı olan
ailelere yardım sağlayan bir yapı geliştirilmekterdir.
SA
RG
Özbekistan’da güçsüz nüfus gruplarını desteklemeyi hedef alan geniş
kapsamlı bir refah mekanizması kurulmuştur. Bunun uygulanması aşağıdaki
maddeleri içerir.
- Engellileri, öksüzleri ve yalnız yaşlıları kapsayan bir sosyal güvenlik sistemi,
- Maaşlıları kapsayan sosyal sigorta,
- Yoksul ailelere ve ihtiyacı olan vatandaşlara sosyal yardım sağlayan bir
sistem,
- Belli nüfus kategorilerine tanınan bir sosyal imkânlar sistemi,
- Emeklilik sistemi kapsamında olmayan vatandaşlara yardım sağlayan bir
emeklilik sistemi ve iş bulmalarına yardımcı olan bir sosyal sistem.
ER
DA
L
Özbekistan, yoksul ailelerin sağlık hizmetlerine kolay erişmelerine yardımda
bulunan, temelde ücretsiz bir sağlık sistemine sahiptir.
A.
Günümüzde, hemen hemen ihtiyacı olan bütün gruplar sosyal yardım
kapsamındadır ve 2.2 milyon aileden fazla ya da nüfusun %40’ından fazlasına
yaklaşık olarak 30 tür sosyal yardım, yasal olarak sağlamıştır. 2003’te yoksul ailelere
yapılan sosyal transfer ödemelerinin miktarı toplam devlet bütçe giderlerinin %6’sını
oluşturmaktadır. Emeklilik ve yardımlarda eklenirse son 5 yıl boyunca yapılan sosyal
refah harcamaları Gayri Safi Milli Hâsıla’nın %23’ünü oluşturmaktadır. Eski SSCB
Cumhuriyetlerindeki diğer ülkeler ve Doğu Avrupayla karşılaştırıldığı zaman bu çok
yüksek bir göstergedir (8/18,19).
II.4. Sağlık Sisteminin Finansman Yapısı
II.4.1. Sağlık Hizmetleri Arzının Finansmanı
Geçiş döneminin başlangıcından beri, bir çok eski Sovyet Cumhuriyetleri gibi
bir zamanlar cömert bütçe harcamalarından, yeni bir sağlık hizmetleri sistemine
doğru reform yapmak durumundadır.
Sağlık sektörü, Sovyet dönemi mirasını geliştirmektedir. Bugünkü sağlık
hizmet sunumunun finans ve organizasyonu, hükümetin ve kurumların çeşitli
basamaklarında gerçekleşir.
2125
Devlet, sağlık sistemini reformlarının yönetimden ve Başkan tarafından
onaylanmış kararlarla birlikte, ulusal sağlık önceliklerinden sorumlu olan Bakanlar
Kurulu yolu ile, sağlık sektörünün denetleyicisi olarak görev yapar (4/16).
AN
Özbekistan’da merkezi otorite ulusal düzeyde kamu hizmetler ve özel
hizmetler (örneğin uzmanlaşmış tıbbi olanaklar) sunmakla yükümlüdür.
UT
Yerel yönetimler de kendi yetki alanlarındaki giderlerden sorumludurlar. Ulusal
düzeydeki kamu hizmetler savunma, milli güvenlik ve adaletten oluşurken, bölgesel
düzeydeki kamu hizmeti genel eğitim, sağlık hizmetleri vb. oluşmaktadır.
RG
İnsan gelişiminde çok önemli yeri olan eğitim ve sağlık alanındaki harcamalar
genelde yerel bütçelerden sağlanır. 2003 yılında neredeyse eğitim harcamalarının
%87’si ve sağlık harcamalarının %88’i bölge ve rayon ile şehirlerin bütçelerinden
karşılanmıştır.
Tablo 3: Farklı Bütçelerin Toplam Sosyal Harcamalardaki Oranı
Cumhuriyet Nahiye
Bütçesi
Bütçesi
Bölge
Bütçesi
100
17
24
59
100
100
14
64
29
18
56
18
100
2
23
75
100
0
5
95
2
95
3
SA
Sosyal Alan
Merkezi
Bütçe
Sağlık Hizmetleri
Sosyal Refah
Sosyal Güvenlik
ER
DA
L
Çocuk Yardımı ve Sosyal
Yardım
Sosyal hizmetlerin
maliyetlerindeki artışın geri
ödenmesi
100
Kaynak: (6) UNDP (2005) Human Development Report Uzbekistan s.54
A.
Harcama sorumlulukları genelde bu iki yetkili kademe arasında paylaşılır.
Harcama sorumluluklarında kati kısıtlama ve sınırlamaların olmaması, yeni kurulmuş
bütçe organizasyonlarına ödenek ayrılmasında anlaşmazlıklara yol açmakta,
yetkililerin bütçe fonlarının kullanımındaki sorumluluklarını ve halka nitelikli hizmet
verilmesini bulanıklaştırmaktadır.
Sosyal alan ve sosyal koruma yerel bütçelerin toplam harcamalarının büyük
kısmını (2002 yılında %71) oluşturmaktadır (6/54)
Sağlık hizmetleri için kaynaklar çoğunlukla yerel yönetimler tarafından
sağlanmaktadır. Bölge ve şehir bütçeleri sağlık hizmetleri harcamalarının % 57’sini
finanse etmektedir. Özel merkezler ve ulusal sağlık hizmeti uygulamaları cumhuriyet
bütçesinden karşılanmaktadır (6/46).
Genel yönetimlerin sağlık hizmeti sistemi için sorumlulukları alt birimlere
dağıtırken, mevcut uygulamalar ve kendi bölgelerindeki sağlık ihtiyacı hakkında
daha iyi bilgilendirildikleri düşünülmüştür.
2126
Kırsal kesimdeki birincil sağlık hizmetlerinin yeniden yapılandırılması sonucu
olarak 2.363 kırsal sağlık uygulamasının %50’si yerel bütçe fonlarından
yararlanılarak yeniden yapılandırılmıştır.
AN
Kırsal sağlık uygulamalarında, karar yetkisinin tanındığı Ferghana bölgesinde
bir deney yürürlüğe kondu ve kişi başı harcama (percapita) normları esas alınarak,
bölgesel bütçeden finanse edildi.
Bu, kaynakların daha etkili kullanılmasını sağladı ve kaynağın koruyucu sağlık
hizmetlerini genişletmek için tahsis edilmesine fırsat tanıdı.
SA
RG
UT
Tablo 4: Yerel ve Merkezi Bütçeden Sağlık Ödemeleri
L
A.
ER
DA
Özellikle gelişmemiş bölgelerde, finansal kaynakların meydana gelmesini
sağlayan yerel yeterlilik oldukça sınırlıdır. Dahası, yerel yönetim harcamalarının
çoğu, ulusal vergilerin bir kısmından ve yüksek dereceli bütçe ödenekleri tahsisatı
yoluyla karşılanmaktadır. Özbekistan’da toplam yerel bütçe kaynaklarındaki yerel
vergilerin oranı hâlâ düşük (yaklaşık %17) olduğu ve sağlık hizmetlerinin diğer
harcamalar gibi, öncelikle ulusal bütçeden karşılandığı düşünülebilir. Sonuç olarak,
halk sağlığı harcamalarında etkili kullanımı artırmada, tahsisatlarda şeffaflığı
sağlamada ve birincil sağlık hizmeti finansını geliştirmedeki sorunlar sürmektedir
(6/46).
II.4.1.2 Sağlık Hizmetleri Arzında Kamu Harcamaları
Gayri Safi Milli Hasıladan ve toplam bütçe giderlerinden yapılan kamu sağlık
hizmeti harcamaları 1995’te %3,8’den 2003’te GSMH’nin %2,5’ine düşmüştür.
Gerçekten bugünkü giderler 1992’den beri GSMH’nin bir payı olarak yarıya inmiştir.
Dış krediler ve yerel devlet bütçesi tarafından kabaca eşit olarak finanse edilen
sağlık yatırımları, 1995-2003’te GSMH’nin ortalama %20’sini oluşturacak kadar
düşüktür. Bütçe gelirlerine 2002’de 9,6 trilyon Soum eklenmiştir (GSMH’nin %1’i, ya
da hazine giderlerinin %5’i) (4/19). GSMH’nin bir payı olarak sağlık harcamaları,
hâlâ komşu ülkelerden ve düşük gelirli ülkelerden daha yüksektir. Kişi başına
harcama düşük gelirli ülke ortalamasından daha azdır.
2127
AN
Aslında kişi başına sağlık harcaması önemli ölçüde azalmıştır ve sadece 8
ABD $’dır. Özel harcamalar Özbekistan’da daha düşük görünmektedir. Hükümetin
aile yaşam standartları araştırma sonuçları, resmi olmayan ödemeler dahil olmak
üzere, sağlık harcamalarının çoğunun doğrudan kişisel harcamalar olduğunu
göstermektedir.
Sağlık harcamaları eşitsizlikleri giderememektedir. Yoksulluk oranının yüksek
olduğu bölgeler daha zengin bölgelere kıyasla sağlık hizmetlerine kişi başı
harcamaları daha düşüktür.
SA
RG
UT
Zenginlerin, kentsel nüfusun daha fazla yararlandığı yataklı bakımda
eşitsizliğe devam edilmektedir. OECD 2001 ülkelerindeki yataklı tedaviye harcanan
paranın ortalama %38 olduğu düşünülürse, sağlık bütçesi giderlerinin yeniden tahsis
edilmesi ve rasyonalizasyonu çok yavaş ilerlemektedir denilebilir. Ayakta tedavi
hizmetlerine harcanan kamu giderleri payı 1995-2003’te %60 olmuştur.
Hastahanelere ayrılan bütçe yalnızca %4 azalma göstermektedir ve %5’i acil durum
hizmetleri, hastahane ve epidemiyolojik merkezler gibi diğer merkezlere ayrılmıştır.
Hastahanelere yapılan kamu harcamalarındaki sınırlı azalma, hükümetin daha etkili
birincil ve ayakta tedavi önceliklerini uygulamasını yavaşlatmaktadır. Gerçekte
hastahanelerdeki hasta kabulü, yatak sayısı ve ortalama yatış süresi %3-15
oranında azalmıştır. Hastahane personeli sayısı, doktorlarda görülen küçük bir artışa
karşın sadece %2 oranında azalmıştır (4/20).
ER
DA
L
Fakirlik insidansının yüksek olduğu bölgelerde, daha zengin bölgelere nazaran
sağlık hizmetlerine daha az harcama yapılmaktadır. Örneğin Sirdarya Semerkant’a
göre sağlığa iki kat daha fazla para harcamakta olup, fakirlik oranı Semerkant’ın
yaklaşık üçte biri kadardır. Kaşkadarya’nın fakirlik insidansı ülke çapındaki en
yüksek olanlardan bir tanesi olduğu halde sağlık hizmetlerine kişi başı harcama
tutarı en düşük olan bölgedir. Bu bütçe özellikleri muhtemelen şu anki bütçe
uygulamalarının geçmişte yapılan uygulamalar ile paralellik gösterdiğini, var olan
sağlık yapısının bu şekilde korunduğunu ve nüfusun ihtiyaçlarına göre bütçenin
ayarlanamadığını göstermektedir. Bölgeler içindeki sağlık harcamalarında da benzer
durumlar mevcuttur ve bölge yönetimlerinin, kaynakları zengin kesimden fakir
kesime kaydırmasındaki yetenekleri kısıtlıdır (4/21).
A.
Bütçe yatan hasta hizmetlerini desteklemeye devam etmektedir. Bu
durumdan zengin ve kentte yaşayan kesim daha fazla faydalanmaktadır. Sağlık
bütçesinin üçte ikisinden fazlası halen hastahanelerde harcanmaktadır. Halbuki
2001’de OECD ülkelerindeki hastahane harcamalarının oranı genel sağlık bütçesi
içinde ortalama olarak yüzde 38 olmuştur (OECD Sağlık Bilgileri, 2003). Bu durum
aynı zamanda kentsel ve kırsal toplumlar arasında sağlık kaynaklarını kullanma
açısından var olan eşitsizliği de yansıtmaktadır. Kırsal nüfus ilk anda hastahane
dışında tedavi olmaya çalışırken (%57’ye karşın %26), kentsel nüfus ilk önce
poliklinik ve hastahanelere başvurmaktadır (Dünya Bankası 2003). Zengin ve fakir
kesim tarafından kullanılan hizmetlerin bu genel görüntüsü, hane halkı gelir
araştırmasından elde edilen sonuçlarla desteklenmektedir (14/21,22).
2128
UT
AN
Harcamaların akılcılaştırılması ve tekrar dağıtımı çok yavaş olmaktadır. Her
ne kadar ayakta tedaviye aktarılan kamu harcamalarının oranı 1995 ila 2003 yılları
arasında artmış olsa da (ayakta tedaviye aktarılan devlet bütçesinde yüzde 9’luk bir
artış, %11’den %20’ye), bunun sadece yüzde 4’ü hastahaneye ayrılan bütçelerin
azaltılmasından, yüzde 5’i ise diğer hizmetlerdeki –örneğin acil hizmetler,
dezenfeksiyon istasyonları, sıhhi ve epidemiyolojik istasyonlar gibi- kısıtlamalardan
oluşmuştur. Hastahanelere yapılan kamu harcamalarda kısıtlı azalma olması,
devletin maliyet olarak etkin birincil sağlık hizmetlerine ve ayakta tedaviye yapacağı
yatırımları yavaşlatmaktadır. Aslında hasta yatışları, yatak sayıları ve ortalama
hastahanede yatış süresi yüzde 13-15 oranında düşmüş ve hastahane sayısı %9
azalmıştır. Genel olarak hastahane personelinin sayısı sadece %2 azalmış,
hastahanede çalışan doktor sayısında ise hafif bir artış olmuştur (14/22).
SA
RG
Ayakta tedavi veren kurumlar ile karşılaştırıldığında hastahanelerde görev
yapan personel sayısı orantısızdır (doktorların %62 ve toplam sağlık personelinin
%70’i hastahanelerde görev yapmaktadır. Ayakta tedavi hizmeti veren kurumlardaki
personel sayısı 1998-2003 yılları arasında her ne kadar yüzde 19 oranında artmış
olsa da, bu durum genel olarak sağlık sektöründe çalışan insan sayısının artmasına
bağlıdır, Çünkü hastahanelerde çalışan insan sayısında belirli bir azalma olmamıştır.
ER
DA
L
Bütçede maaşların yüksek bir yer tutması, ekipman ve ilaç gibi diğer
tekrarlayan (cari) harcamalarda kısıtlama yapılmasına yol açmaktadır. 2001 yılında
Özbekistan toplam harcamalarının %60’ını personele ve sadece %10’unu ilaçlara
yapmışken, Almanya’da bu oranlar sıra ile %49 ve %16, Kanada’da sıra ile %25 ve
%16 olmuştur. Ek olarak hastahanelere ayrılan bütçenin yaklaşık %10’u ilaç
harcamaları için ayrılmış olmasına rağmen, pratikte bu harcama sıklıkla çok daha
azdır. Yarı özel ilaç dağıtımcısı olan Dori-Dormon’un hastahaneye sağlanan ilaçların
%40 ila 70’ini, belki daha fazlasını sağladığı rapor edilmektedir. Her ne kadar DoriDormon sağlık kurumlarına yönelik olarak kaliteli bir arz sağlamış olsa da, bu arzın
sağlanması veya ilaçlarda en iyi fiyatları belirlemek için en verimli yöntem değildir.
Aslında Fergana’da piyasada bulunan ilaç fiyatları hakkında yapılan bir araştırmada,
fiyatların, uluslararası fiyatların medyan ortalamasından %64 ila 494 daha fazla
olduğu tespit edilmiştir (4/22).
A.
Kırsal Doktor Merkezleri (KDM) kurmak üzere ilerlemeler kayıt edilmiş olsa da,
şu anki bütçe düzeyi tam fonksiyon görecek bir birincil sağlık hizmeti için yetersizdir.
Bölgelerde yapılan KDM araştırmasında bir dizi KDM’nin su, kanalizasyon,
telefon hattı, ısıtma ve elektrik gibi temel altyapılardan yoksun olduğu saptanmıştır.
Ek olarak pilot bölgelerden toplanan kanıtlar, birçoğunun güç kesintisi ile iş görmek
zorunda kaldığını ve bazılarının günde bir saatten daha kısa süreli olarak elektrik
kullanabildiklerini göstermektedir. Tüm bunların sonucu olarak, birçok ekipman
verimli bir şekilde kullanılamamaktadır. Bölge seviyesinde havuz oluşturulamadığı
için, nahiyeler arasında bütçe farklılıkları görülmektedir. Örneğin 2003 yılında
nahiyeler arasında kişi başına düşen sağlık harcamalarında anlamlı farklılıklar
olduğu hesaplanmıştır. Bu farklılık, yatan hastalarda Taşkentte 2.000 ila 5.500 Soum
arasında, Audican’da ise 3.000 ila 5.000 Soum arasında olmuştur.
2129
AN
Her ne kadar birincil sağlık hizmetleri için fazlalık olan hastahane yataklarının
kapatılması ile kaynak bulunması amaçlanmış olsa da, hastahane rasyonalizasyonu
beklenildiği düzeyde olmamış ve elde edilen gelirler acil hastahanelerinin
kurulmasına ve ekipmanlarının sağlanmasına harcanmıştır. Bu durum devamlı
olarak KDM’lerde verilen bazı hizmetlerin aksamasına neden olmuştur (4/23).
II.4.2.Sağlık Hizmetleri Talebinin Finansmanı
UT
II.4.2.1.Doğrudan Kişisel Ödeme
SA
RG
Sağlık hizmetleri sistemi, merkezi gücü sınırlandırılmış olarak planlanan ve
finanse edilen bir sistemden, daha fazla bölünmüş, harmanlanmış ve doğrudan
kişisel harcamalara dayalı bir sisteme doğru kaymaktadır. Sağlık hizmeti sunumu,
hükümetin bazı uygulamaları (öncelikle üçüncül ve özel dal hizmetler için) ve belli
bakanlıkların (savunma, dışişleri) veya girişimlerin (madencilik) çalışanları için
paralel bir sistem yoluyla dikey olarak sunulmaya devam etmesine rağmen, öncelikle
bölgesel (oblast) ve belediye (kırsal bölgelerdeki rayon) uygulamalarına
devredilmiştir. Bu paralel sistemler, Novai bölgesindeki gibi birçok istisna ile, daha
geniş Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı yürürlüğündeki hizmet sistemi içinde
birleştirilmektedir (4/16).
ER
DA
L
Yoksullar, uygulamalara erişmek için ulaşım sıkıntısı ile birlikte hizmetler için
çok fazla harcama yaparak, sağlık hizmeti alırken birçok engelle karşılaşmaktadırlar.
Ayrıca sistemdeki ayrımcılık ve mevcut şeffaflık eksikliğinden dolayı sıkıntılara
maruz kalınmaktadırlar. Dünya Bankası 2003 verileri, yoksullara düşen doğrudan
kişisel sağlık harcamalarının orantısız olduğunu göstermektedir. Resmi olmayan
ödemeler, sağlık hizmeti alanların 2/3’ten daha fazlasında görülmektedir. Sağlık
hizmeti için ödeme oranının, Fergana’daki kronik durumlarla mücadele eden ve
muhtemelen yaşlılardan oluşan düşük gelirli gruplarına yönelik sağlık hizmetlerini
düzeltmek için alınan kararları etkilediği rapor edilmiştir (4/20).
A.
Devletin yaptığı reformlar bazı birey, hizmetler ve kuruluş tipleri için sağlık
hizmetlerini, ilaç ve alet alımlarını ücretsiz hale getirmiştir. Fakat bu istisna her
zaman, ihtiyaç duyan fakirlere ulaşmamaktadır. Hastahane hizmetlerinden ücretsiz
olarak yararlanma hakkı tanınan toplum grupları her zaman fakirlik durumu (gelir, iş
durumu) ile ilişkili değildir. Ayrıca şu anki istisnalar Özbekistan’da premature
ölümlerin ana sebeplerinden olan kardiyovasküler veya kronik solunum hastalıkları
gibi ciddi kronik hastalıkları tamamen kapsamamaktadır. Bunların sonucu olarak
ücretsiz hizmet alabilenler sınıfında olmayan ama hastalığının tedavisinin acil
olmadığı halde poliklinikte de tedavi edilemeyen fakir insanların hastahanelerden
faydalanması çok zor olmaktadır, Çünkü hastahanenin masrafları tamamen hasta
tarafından karşılanmaktadır. Ek olarak devletin ücretsiz sağlık hizmetlerinden
faydalanabilmek için koyduğu kurallar her zaman şeffaf olmamaktadır ve Dünya
Bankasının yaptığı kalitatif araştırma hekimlerin ve hastaların her zaman bu
haklardan haberdar olmadığını göstermektedir. Hizmetlerinin parasını hastalardan
alan kurumlar her zaman bir fiyat listesi yayınlamamakta ve hastalar faydalandıkları
hizmetlerin tam ne kadar tutacağını önceden bilememektedirler (4/20,21).
2130
II.4.2.2.Sağlık Sigortası
AN
Özbekistan Devletinin sağlık sigorta politikası yoktur. Sağlık sigortası özel
bankalar ile yapılan antlaşmalar ile sağlanabilmektedir, fakat bunu kimse
yapmamaktadır çünkü hiç kimse o bankanın sağlık harcamalarını karşılayacağına
inanmamaktadır.
Bazı uluslararası bankalar ülke dışına çıkan insanlara sağlık sigortası
yapmaktadırlar ama bu uygulama sadece seyahat sırasında yapılan, geçici bir
uygulamadır (3/12).
RG
I.4.3. Sağlık Hizmeti Reformları ve Sonuçları
UT
Gönüllü sağlık sigortası hali hazırda bir seçenek değildir. Şu anda yaygın
olarak yapılamamakta ve fakirlerin bu tür bir sigorta yaptıracak maddi olanakları
bulunmamaktadır (4/21).
Ücretsiz sağlık hizmeti sağlayarak, sistemi daha geniş olan özel sektör açmayı
amaçlayan Özbek Sağlık sisteminin ana reformları 1998’de başlatılmıştır (4/16).
SA
Öncelikle ayakta tedavi hizmetleri için hizmet sunumunun çokluk yapısı
yataylaştırılmakta, ilerleme kaydedilmiştir.
Küçük kırsal hastahaneler, ebelik istasyonları ve paramedik merkezlerin
sayısı azaltılmıştır. Bunlar ülke çapında temel birincil hizmetlere erişimi geliştirmek
için sayıca çoğaltılan kırsal doktor merkezleri ile yer değiştirilmiştir.
ER
DA
L
Hükümet, halk fonu tarafından karşılanan ücretsiz hizmet paketinin birer
parçası olan birincil hizmet gelişimine ve acil durum merkezlerine yatırım yapmıştır.
Hükümet, üç pilot bölgede (Fergana, Novai, Sirderya) daha büyük finansal ve
örgütsel özerklik, rayon ve uygulama basamağı, teşvik temelli finans ve gereksiz
uygulamaların kapatılmasını sağlamıştır.
Bu, oblast seviyesindeki primer hizmetler için bir fon havuzu ve oblast
yönetimlerden, doğrudan birincil hizmet merkezlerinin kişi başı harcama olarak
finanse edilmesini kapsamıştır. Bu reformlar finansta yönetimin bir tabakasını (rayon
seviyesi) azaltmış ve kırsal tıp merkezlerindeki kaynakların ulaşılabilirliği artmıştır.
A.
Özellikle birincil ve acil durum hizmetlerinin yan ısıra halk fayda paketi, yüksek
uzmanlık hizmetleri olmak üzere azaltılmaktadır. Sonuç olarak birçok hastahane
kendi kendini finanse etmeyi planlamaktadır. Acil yardım ve birincil sağlık hizmetleri
hariç, bütün uygulamaların %50’si kişilerin kendi bütçelerinden finanse edilecektir.
Bunun ilk olarak 2005’te yapılması planlanıyordu. Şimdilerde, Daha uzun bir
geçiş dönemi görülmektedir. Hükümet fonları tarafından karşılanan ücretsiz hizmet
almak için hastalara sağlık karnesi gerekmektedir (4/17,18).
II.4.4. Projeler Ve Sonuçları
Özbekistan hükümeti ve Dünya Bankasının anlaşmasıyla, 1998’de başlatılan,
Fergana, Navoiy ve Sirderya’da başlatılan “Birinci Sağlık Projesi”nin uygulaması
2004’te tamamlanmıştır.
2131
Bu proje dâhilinde birincil sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesi, genel doktorlar
ve hemşirelerin eğitilmesi, birincil sağlık hizmetlerinin finansı ve yönetiminin
geliştirilmesi ve kırsal sağlık uygulamalarında her bölgeye bölgesel bütçe
kaynaklarından ödeme uygulaması tanıtıldı (6/47).
RG
UT
AN
“İkinci Sağlık Projesi” önerisi, Birinci Sağlık Projesi üzerine inşa edilmiştir ve
onu takip eder. İkinci Sağlık Projesinin amacı, Özbekistan’daki sağlık hizmetlerinin
kalitesini ve kapsamını geliştirmektir. Başlıca hedefleri şunlardır:
- 8 bölgede birinci hizmet programının tamamlanması (Semerkand,
Surkhandarya, Namangan, Andican, Djizzak, Fergana, Navoiy, Sirdarya) ve genel
pratisyenlerin ulusal olarak kurumlaşması,
- Hizmet sunumunun etkisine ve etkinliğine dayalı finans ve yönetim
reformlarını genişletmek,
- Denetim, halk sağlığı eğitimi ve yaygın hastalıkların kontrolü dahil olmak
üzere halk sağlığı hizmetini geliştirmek,
- Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı bünyesinde reform sürecinin daha iyi takibi,
değerlendirmesi, yeniden yapılandırma sürecinin daha iyi yönetilmesi kapasitesinin
sağlanması.
SA
İkinci Sağlık Projesi önerisinin, kırsal birincil hizmet modellerini yeni kentsel
bölge pilot uygulamalarına doğru genişletilmesi, yeni genel pratisyen (GP)
merkezleri, GP eğitiminin sağlanması, sürekli tıp ve eczacılık eğitimine ve kalite
gelişimine verilen önem artırılması hedeflenmektedir.
L
Yanlış dağılım olaylarını gidermek için hekim bonus planı gibi bazı
uygulamalar gerçekleştirilecektir. Hastahane hizmetleri için yeni ödenek sağlayıcı
deneyler başlatılacaktır. Yeni bir rasyonalizasyon stratejisi hastahane hizmetlerini ve
uygulamalarını birleştirme üzerine odaklanacaktır(13/1).
A.
ER
DA
Sağlık sektörünün temel problemleri aşağıdaki gibi özetlenmektedir:
- Materyal ve teknik temelli eksikliklerin, kalifiye personelin ve ilaçların azlığı
ve finans sisteminin yetersizliği sonucu, birincil sağlık hizmetlerinin gelişmemiş
olması,
- Acil yardım hizmetlerinin tam donanımlı olmaması ve nüfusa sunulan acil
yardım hizmetlerinin kalitesiz olması, profesyonel personel eksikliği,
- Ana-çocuk sağlığından sorumlu kuruluşlardaki kalifiye personel eksikliği ve
yetersiz materyal ve teknik kaynaklar yüzünden ana çocuk ölümü oranlarının
yüksekliği,
- Hastahanelere sağlanan ilaç ve ekipmanların yetersiz olmasının, tüberküloz,
HIV/AIDS ve uyuşturucu bağımlılığı gibi toplumu tehdit eden hastalıklarla
mücadeleyi yavaşlatması,
- Genel olarak devlet hastahaneleri personelinin düşük ve zayıf oranlanmış
farklılaştırılmış maaş derecelerinin, sağlık hizmetleri sisteminde olumsuz bir etki
yaratması, bu durumun sağlık hizmetleri için ek harcamalara neden olması (8/16).
2132
A.
ER
DA
L
SA
RG
UT
AN
Sağlık hizmetlerindeki problemlerin çözümü için şu stratejiler önerilmektedir:
-Halka sunulan ücretsiz nitelikte birincil sağlık ve hastahane hizmetleri
sistemini koruma; acil tıbbi yardım sistemini geliştirme ve özel dallarda sağlık hizmeti
sağlayan kurumları, modern ekipmanlar, ulaşım araçları ve iletişim teknolojisi (uzak
bölgeler dahil) yoluyla güçlendirmek ve halk sağlığı uzmanlarının eğitim kalitesini
arttırmak,
-Halkı aşılama dâhil (öncelikle çocuklar), hastalık önlemeyi amaçlayan özel
programların uygulanması, eksik elementleri de içeren yiyeceklerin zenginleştirilmesi
ve sağlıklı yaşama tarzını teşvik eden bilinçlilik kampanyalarının yoğunlaştırılması,
-Bir dizi hedef önlemlerin ve öncelikle topluluk organizasyonlarıyla sivil
toplumun katılımı yoluyla, hastahane ve epidemiyolojik çalışmaların geliştirilmesi,
-Sosyal olarak belirgin hastalıkların (tüberküloz ve HIV/AIDS dahil) teşhis ve
tedavisi için tıbbi merkezler ağının güçlendirilmesi,
-Kadınlara ve verimli çağdaki çocuklara sunulan yardımın kalitesini geliştirme
ve kurum potansiyelini güçlendirme,
-Mümkün olduğu ölçüde merkezden yerel yönetimlere yetki devri yoluyla özel
sağlık hizmetlerinin gelişimi. Özel sağlık hizmetlerinin daha fazla gelişimine ve sağlık
hizmet piyasasının tanıtılmasına izin vermek için, mevcut uygulamaların ve özel
hizmet sağlayan kurumların aşamalı olarak özelleştirilmesi (13/1).
III.
2133
ÖZBEKİSTAN VE TÜRKİYE
KARŞILAŞTIRILMASI
SAĞLIK
SİSTEMLERİNİN
Tablo 6: Özbekistan Ve Türkiye Sağlık Göstergeleri
5,5
7,6
AN
TÜRKİYE
72,220
1,6
67
70
2790
420
RG
Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık
Harcamalarına Oranı (2003) (%) (US $)*
ÖZBEKİSTAN
26.209
1,5
36
66
420
143
UT
GÖSTERGELER
Nüfus (2004) Milyon*
Yıllık Nüfus Artış Hızı (1994-2004) (2004) (%)*
Kentsel Nüfus Oranı (%) (2005)**
Doğuştan Beklenen Yaşam Süresi (2004)*
Kişi Başına Düşen Milli Gelir (2003) (US $)**
Kişi Başına Düşen Toplam Sağlık Harcaması
(2002)**
Toplam Sağlık Harcamalarının GSMH’ye Oranı
(2003) (%) (US $)*
43
71,6
ER
DA
L
SA
Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık
57
28,4
Harcamalarına Oranı (2003)*
10000 Kişiye Düşen Hemşire ve Ebe Sayısı **
108,5 (2003) 30,4 (2002)
10000 Kişiye Düşen Sağlık Çalışanı Sayısı **
136,5 (2003) 44,0 (2002)
Toplam Doğurganlık Hızı (binde) (2004)*
3,6
2,4
5 Yaş Altı Ölüm Hızı (1000’de)*
69
32
Toplam Doktor Sayısı (2003)*
71,623
96,000
Toplam Hemşire Sayısı (2003)*
256,183
121,000
Toplam Diş Hekimi Sayısı (2003)*
3,606
17,200
Toplam Eczacı Sayısı (2003)*
899
22,500
10.000 Kişiye Düşen Yatak Sayısı (2003)**
55
26
10.000 Kişiye Düşen Doktor Sayısı **
28
13,7
Kaynak: * (14) WHO (2006) The World Health Report Working Together for
Health
** (15) WHO (2005) World Health Statitics
A.
Bağımsızlık dönemine geçiş sırasında Özbekistan sağlık hizmetleri sistemi
merkezi planlanma ve devlet finansmanından, kamu ve vatandaşın kendisinin
ödeme yaptığı karışık bir sisteme doğru değişme göstermiştir. Ayrıca kamu ve özel
sektör iş birliğinde artma vardır.
Özbekistan geçiş döneminde merkezi planlama ve devlet finansmanı esaslı
sağlık sisteminden, kamu ve doğrudan kişisel ödemelerin yapıldığı bir sistemsizliğe
doğru değişme göstermiştir. Bugün yürürlükte olan kamunun etkili olduğu Özel
Teşebbüs / Serbest Pazar tipi bir yapıdan, Refah Yönelimli / Sigorta tipi yapıya
geçme çabaları içindedir. Türkiye ise Refah Yönelimli / Sigorta tipi sağlık sistemi
uygulaması içindedir.
Özbekistan’da sağlık hizmetlerinin finansmanının çoğu yerel yönetimler
tarafından karşılanır. 2003 yılında yaklaşık olarak sağlık harcamalarının %88’i bölge
ve rayon şehirlerin bütçelerinden karşılanmıştır.
2134
Türkiye’de ise sağlık hizmetlerinin finansmanı genel bütçeden, sigorta
primlerinden ve kişisel doğrudan (cepten) ödemelerle karşılanmaktadır.
AN
Özbekistan’da Cumhuriyet Sağlık Bakanlığı tüm sağlık sistemini örgütleyen ve
yöneten ana yönetici konumundadır. Türkiye’de ülke çapına sağlık politikalarını
geliştirmek, uygulamak ve sağlık hizmetlerini sunmak resmi olarak Sağlık
Bakanlığının görevleridir.
RG
UT
Özbekistan’da birincil sağlık hizmetleri kamu tarafından sağlanırken, ikincil ve
üçüncül sağlık hizmetleri yerel belediyelere ait bölgesel hastahaneler, özelleştirilmiş
hastahaneler, dispanserler ve klinik araştırma merkezleri tarafından sağlanmaktadır.
Türkiye’de birincil, ikincil ve üçüncül sağlık hizmetleri kamu ağırlığı büyük olmak
üzere, kamu ve özel sektör tarafından sunulmaktadır. İkincil ve üçüncül sağlık
hizmetlerini genel hastahaneler, özel dal hastahaneleri ve merkezleri, eğitim
hastahaneleri, üniversite hastahaneleri vermektedir.
SA
Özbekistan’da devlet hastahanelerinin finansmanı, yerel ve merkezi bütçeden
sağlanmaktadır. Türkiye’de devlet hastahanelerinin finansmanında temel kaynakları
genel vergi gelirleri, sağlık güvence kuruluşlarının ödemeleri ve hastahanelerin sahip
oldukları döner sermaye gelirleridir.
L
Sosyal güvence programları her iki ülkede de ağırlıklı olarak primleri düzenli
ödeyen insanlara hizmet verme esasına dayanmaktadır. Ek olarak Özbekistan,
yoksul ailelerin sağlık hizmetlerine kolay erişmelerine yardımda bulunan, temelde
ücretsiz bir sağlık sistemine sahiptir. İhtiyacı olan bütün gruplar sosyal yardım
kapsamındadır. Türkiye’de mevcut sosyal güvence programlarının daha iyi hizmet
verebilmesi için yasal çalışmalar sürmektedir. Ödeme gücü olmayan vatandaşların
tedavi giderleri Yeşil Kart ile kamu kaynaklarından karşılanmaktadır.
ER
DA
Özbekistan’da bir doktora 369 kişi ve bir hemşireye 102 kişi düşerken,
Türkiye'de bir doktora 752 kişi ve bir hemşireye de 826 kişi düşmektedir. Buna
bakılarak Özbekistan’da sağlık hizmetlerinin Türkiye’den daha geniş bir personel ağı
ile sağlandığı söylenebilir. Bunda Özbekistan’nın eski bir Sovyetler Birliği devleti
olması nedeniyle geniş bir kamu personeli kesimine sahip olması rol oynamaktadır.
Her iki ülkede de sağlık hizmetlerinin arzı, talebi ve bunların finansmanında
çok sayıda kamu ve özel kuruluşlar yer almaktadır.
A.
Özbekistan ulusal sağlık yönetimi sistemi merkez, bölge ve nahiye, düzeyine
ayrılmıştır. Nahiye bölgesel hastahaneler ve polikliniklerinin denetimi bölgesel sağlık
otoritesi ofislerince yapılmaktadır. Türkiye’de sistem merkez ve taşra olarak
teşkilatlanmıştır.
Özbekistan’da sağlık sistemi devletin bütçe yükünü azaltmak, kişisel
doğrudan harcamaları bir sisteme bağlamak ve sağlık sektöründe daha fazla gelir
aktarımı sağlamak için çoğunlukla ikincil ve üçüncül sağlık hizmetlerini içeren
özelleştirmeler yapılmıştır. Türkiye'de sağlık sektöründe özelleştirmeyi amaçlayan
politikalar geçmiş yıllardan beri var olmasına rağmen özelleştirme yaygın değildir.
Sosyal güvence politikaları, sosyal güvenlik kuruluşları ile özel sağlık kurumları
arasındaki işbirliğinin artması sonucu olarak özel sektör hızlı gelişmektedir.
2135
Her iki ülkede kâr amaçlı yerli ve yabancı sektör yanında kâr amaçsız pek çok
vakıf, dini grup ve derneğin kurduğu sağlık hizmeti sunan birimler ve hastahaneler
vardır.
UT
AN
Özbekistan’da sağlık hizmetlerinin arzı ve arzının finansmanı merkezi
bütçeden, ağırlıklı olarak yerel bütçeden ve özel sağlık sektöründen
karşılanmaktadır. Türkiye’de ağırlıklı olarak kamu kaynaklarından karşılanmakta
olup, bunun yanında özel sektör muayenehane, klinik, hastahane, laboratuar,
görüntüleme birimleri, ilaç ve malzeme üreticileri ve satıcıları da büyük bir paya
sahiptir.
RG
Özbekistan’da sağlık hizmetlerinin talebi ve talebin finansmanı engellileri
öksüzleri ve yalnız yaşlıları kapsayan kamu kaynaklı Sosyal Güvenlik, maşlıları
kapsayan sosyal sigorta, yoksul ailelere ve ihtiyacı olan vatandaşlara geniş sosyal
yardım ağırlığı büyük olmak üzere, kişisel doğrudan (cepten) ödemelerle
karşılanmaktadır. Türkiye’de de kamu kaynakları ağırlığı büyük olmak üzere, sosyal
sağlık güvence kuruluşları yanında, kişisel doğrudan ödemelerle ve az miktarda da
özel sektör tarafından karşılanmaktadır.
A.
ER
DA
L
SA
Özbekistan’da eczacılık sektörü devlet ve özel sektör olmak üzere iki
bölümdür. Kamu kuruluşu olan 70’i aşkın bayisi ile Uzkhipharm, özel kuruluş olan
Dori-Dorman ve 30 tane özel kuruluş vardır. Türkiye’de ilaç sektöründe 200 kadar
kuruluş faaliyet göstermektedir. Her iki ülke de ilaç veya ham madde bakımından
dışa bağımlıdır.
2136
KAYNAKLAR
Ana Yayıncılık (2004) AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Ana Yayıncılık A.Ş.
İstanbul cilt.17 sf.337-339
2.
World Bank (2004) Uzbekistan Health II Project
http://wwwwds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/IW3P/IB/2004/08/18/0
00104615_20 040818155919/Rendered/PDF/PID0P051370.pdf
3.
Rahimov, B.(2003) Young Leaders Program Nogoya Universtiy Japan Japanese
Government Scholarship 1 Year Master’s Course of Medical Administration
http://www.bakhodir.front.ru/report_country/RAHİMOVÜ_UZ
4.
World Bank (2005) Republic of Uzbekistan Public Expenditure Review
www.wds.worldbank.org/.../WDSP/18/2005/04/05/000012000920050405092350/rendered/pdf/310140uz.pdf
5.
MoPH (2004) Ministry of Public Health of the Republic of Uzbekistan
http://www.gov.uzlen/sectionscm?sectionid=2330
(sayfa numaraları araştımacılarca verilmiştir)
6.
UNDP (2005) Human Development Report Uzbekistan
http://www.undp.uz/images/stories/pdf)NHDR 2005(eng).pdt)
7.
WHO (2005) Uzbekistan
www.who.int/3by5/support/june_uzb.pdf
(sayfa numaraları araştırmacılarca verilmiştir)
8.
İMF (2005) Welfare İmprovements Strategy Paper to the Rebublic of Uzbekistan for
2005-2010 İnterim PRSP Decument (I-wisp),
http://www.imf.org/external/pubs/ft/ser/2005ero5160.pdf
9.
Ministry of Health of Uzbekistan (2004) Health Examination Survey 2002, Analytical and
Information Center, Ministry of Health of Uzbekistan
www.measurendhs.com/pubs/fr143/00frontmatter.pdf
ER
DA
L
SA
RG
UT
AN
1.
10. Karima S. S. (2003) Technical Assistence to the Republic of Uzbekistan for Preparing the
Woman And Child Health Development Project Asian Development Bank
www.adb.org/documents/tars/UZB/tar_uzb_36509.pdf
11. Kakherrov, J. (2005) Opportunities in Uzbekistan’s Pheirmaceuticals Sector, BISNIS
www.bisnis.doc.gov/bisnis/bisdoc/0507uzbekistan_pharmaceuticals.htm
(sayfa numaraları araştımacılarca verilmiştir)
A.
12. Ministry of Labor and Social Security of the Republic of Uzbekistan (2005) Ministry of
Labor and Social Security of the Republic of Uzbekistan
http://www.gov.42/en/section.scm?sectionId=2332
(sayfa numaraları araştırmacılarca verilmiştir)
13. Wold Bank (2004) Uzbekistan Health II
Projecthttp://www.wds.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/2004/09/08/0
00104615-20040908125713/Rendered/PDF/ISDSOPO51370.Pdf
14. WHO (2006) The World Health Report Working Together For Health
http://www.who.int/whr/2006/whr06_en.pdf
15. WHO (2005) World Health Statitics
http://www.who.int/entity/healthinfo/statistics/whostat2005en1.pdf
L
ER
DA
A.
UT
RG
SA
AN

özbekistan

Transkript

Benzer belgeler

Özbekistan - Aksaray Üniversitesi

Özbekistan - mozaikasya.com

BilgiNotu - Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü

İndirmek için tıklayınız.

Tekser`den Haberler

Saklı Hazine - Pera Museum

ÖZBEKİSTAN KÜLTÜR TURU 2-9 Eylül 2016

ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3 378 Политология УДК

Özbekistan Ülke Bülteni

Türkiye`deki Özbeklerin Dil Özellikleri