Bolivya - New Left Review

DAMALI GÖKKUfiA⁄I:
BOL‹VYA’DA ÇÖZÜM*
Forrest Hylton-Sinclair Thomson
gh
E¤er Latin Amerika, son befl y›l› aflk›n sürede neo-liberal yeniden
yap›lanmaya en radikal muhalefetin sergilendi¤i yerse, Bolivya da bu
muhalefetin ayaklanmac› ön cephesinde yer alm›flt›r. Genifl bir co¤rafi ölçekte çok çeflitli s›n›fsal ve etnik güçler yelpazesini birlefltiren
halk hareketleri, iki devlet baflkan›n› (Ekim 2003’te Sanchez de Lozada ile Temmuz 2005’te Mesa’y›) alafla¤› etmifl ve bir üçüncüsü
olan Senato’nun lideri Vaca Diez’in anayasal yolla baflkanl›¤a gelmesini de Temmuz 2005’te veto etmifltir. Aral›k 2005’te yap›lacak olan
seçimlerin yaklaflt›¤› bu dönemde, söz konusu güçler, ülkenin gelecekteki siyasal ve ekonomik geliflmesine kal›c› bir etki yapma f›rsat›n› bulmufllard›r.
*) NLR (II) 35, Eylül-Ekim 2005.
66
Bolivya’n›n gürültü koparan protestolar›n›, kitle hareketlerinin
Arjantin, Ekvator, Venezüela ve Peru’da geleneksel yönetici elitleri
tepeden t›rna¤a sarst›¤› ya da yerinden etti¤i Güney Amerika’da,
Washington konsensüsüne karfl› bir dizi bölgesel kafa tutma ba¤lam›nda yorumlayabiliriz tabii, ancak buna mevcut krize öngörülebilir bir ulusafl›r› fenomenin yerel etkilerinden sadece birisi gözüyle
bakmaktan da kaç›nmal›y›z. Ya ‘neo-liberalizm’ ya da ‘küreselleflme’
ikili¤inin, kaç›n›lmaz olarak kendi mezar kaz›c›lar›n› do¤uran özerk
bir unsur oldu¤unu düflünmememiz gerekti¤i gibi, kitlesel ayaklanmalar›n, ülkeden ülkeye s›çrayarak tek bir dalga meydana getirdi¤ini de varsaymamal›y›z. Bolivya’da 2000 ile 2005 y›llar› aras›nda gözlenen protestolar, afla¤›da ayr›nt›lar›yla anlataca¤›m›z kendi seyrini
izlemifltir. Ancak bu protestolar›n temelini oluflturan dinamik, ülkenin son iki yüzy›lda sergiledi¤i, kendine özgü ayaklanma gelenekleri (önceki devrimci kalk›flmalar› hat›rlayan ve unutan bellek; bu mücadelelerin gerek yerli halklar gerekse ulusal-popüler siyasal ifade
yollar› aras›nda gerilimle yüklü ba¤lar) ba¤lam›nda anlafl›labilir.
fiu andaki süreç, Bolivya tarihinin üçüncü büyük devrimci u¤ra¤›n› oluflturmaktad›r. Bu u¤raklardan ilki yerli halklardan gelmiflti. A¤ustos 1780’de Potosi’de Tomas Katari ad›nda s›radan bir
K›z›lderilinin önderli¤inde patlak veren bir bölgesel ayaklanma,
‹nkalar›n torunlar›ndan, Cuzco’daki ayaklanman›n sembolik lideri Jose Gabriel Tupak Amaru’nun ad›yla bilinmeye bafllayan bir dizi yerel harekete ön ayak olmufltu. Güneyin da¤l›k bölgelerinde
yer alan Oruro ve La Paz, 1781 y›l› bafllar›nda ayaklanm›fl ve Aymara ile Quechua yerlileri, ‹spanyol sömürgesinin denetim alt›nda
bulunan k›rsal bölgelerini yabanc›lardan temizlemifllerdi. La
Paz’daki Aymara köylülerinin komutan› Tupaj Katari, befl ay süren
bir kuflatma sonunda ‹spanyol güçlerini ezerek flehir d›fl›na sürmüfltü. Buna ra¤men, flehirlerde müttefiki olmayan K›z›lderililer,
flehri almay› asla baflaramad›lar. 1781 sonlar›nda Katari sar›l›p geri çekildi ve ‹spanyol yetkililer 1825’te nihai olarak devrilene kadar sömürge yönetimini sürdürmeyi baflard›lar. Gerek creole seçkinlerin gerekse Aymara protestocular›n gözünde, son birkaç y›ldaki La Paz kuflatmalar›, iki yüzy›l öncenin büyük sömürge karfl›t› ayaklanmalar›n› hat›rlat›yordu.
Bolivya’da 1952 tarihini tafl›yan ikinci büyük devrim, ‹kinci Dünya Savafl› sonras› Latin Amerika’da rastlanan ilk ulusal halk devri67
miydi. Gücünü orta s›n›ftan alan Ulusal Devrimci Hareket (MNR)
ile Oruro ve Potosi bölgelerinden Troçkist (POR) kalay madencilerinin milislerinden oluflan silahl› gücün, ayr›ca La Paz’l› silahl› ö¤rencilerle fabrika iflçilerinin deste¤inde patlak veren üç günlük bir
kent ayaklanmas›yla birleflmesi, toprak beyi s›n›f›n› geçici olarak
alafla¤› etti, madenleri millilefltirdi, genel oy hakk›n›n kapsam›n› geniflletti ve oligarflik yönetime bir son verdi. Devlete ait iflletmeler,
ulusal kaynaklar›, özellikle de madenler ve petrolü ç›karmay› ve iflletmeyi beceriyordu ve bu, siyasal alanda, 1985 y›l›ndaki kalay piyasas›n›n çöküflüne ve neo-liberal eksende yeniden yap›lanman›n tasarlanmas›na kadar Ulusal Devrimci Hareket (Movimiento Nacional
Revolucionario – MNR) egemenli¤i ile fiili otoriter askeri rejimler
aras›nda sal›n›p duran bir modelde yans›mas›n› bulmaktayd›.
1952-1953 y›l›n›n hat›ralar› devrimin kendi hayal k›r›kl›klar› ve
neo-liberalizmin dayatmalar›n›n gölgesinde kalsa da, 21. yüzy›l›n bafl›nda isyanc› Aymara yerlileri inisiyatifinin sahneye ç›kmas›yla yeni
bir ulusal devrim (Bolivya’n›n üçüncü ayaklanma u¤ra¤›) ufakta görünmeye bafllayacakt›. Bu süreç, son dönemlerdeki mücadelelerin
derslerini, daha uzaktaki deneyimlerin (1781) canl› hat›ralar›n› ve
1952’deki hareketle ba¤lant›l› (özellikle do¤al kaynaklar üzerindeki
egemenlikle ilgili) ulusal-halkç› talepleri gündeme getirmifltir.1 Genel
olarak bak›ld›¤›nda, Bolivya’daki yerli ve ulusal-halkç› mücadeleler
ayr› tarihsel yörüngeler izlemifl; dolay›s›yla, yerliler ile ilerici mestizo,
yani creole siyasal liderler ve entelektüeller aras›ndaki iliflkiler durmadan yanl›fl anlafl›lmalar, flüpheler ve manipülasyonlarla birlikte
yürümüfltür. Bununla birlikte, yukar›daki güçlerin mücadelelerinin
pek s›k olmasa da birbirlerine yak›nlaflt›¤› dönemlerde güçlü radikal
hareketlerin boy verdi¤i ve bu kalk›flmalar›n kal›c› etkiler b›rakt›¤›
gözlenmifltir. fiu anki halde, Sanchez de Lozada’n›n devrilmesini sa¤layan 2003 Ekim Günleri ile Mesa’n›n düflüflünü getiren Haziran
2005 ayaklanmas›, tarihsel bak›mdan, geçmiflteki yerli mücadelelerle
ulusal-halkç› mücadeleleri yepyeni yollarla birlefltiren ö¤eleriyle bu
tür ola¤anüstü konjonktürler olarak öne ç›kmaktad›r. Resmi ve gayri-resmi sektörleri kapsayan genifl bir çerçevede k›rlardaki köylüler
ile kentlerdeki iflçiler birbirleriyle eflzamanl› olarak harekete geç1) Sinclair Thomson, “Revolutionary Memory in Bolivia: Anticolonial and National Projects from 1781 to 1952”, ed. Merilee Grindle ve Pilar Domingo, Proclaiming Revolution:
Bolivia in Comparative Perspective içinde, Cambridge, MA 2003, s. 117-134.
68
mifllerdir ve bu güçler son kertede ilerici orta s›n›flar›n deste¤ini de
arkalar›na alm›fllard›r.2 Buradaki ortak hedef, temsili karakter tafl›mayan ve bask›c› bir siyasal rejimi y›kmak, ulusal kaynaklar üzerindeki
denetimi sa¤lamak, siyasal ve ekonomik hayat› yeniden yap›land›racak bir kurucu meclis toplamakt›. Yeni bir ‘ulusal-halkç›’ blo¤un
kristalleflmesi aniden mümkün görünüvermiflti.
‹ki Bayrak
Bu Ekim Günleri -wiphala- s›ras›nda, yerlilerin kendi kaderlerini
tayin etme taleplerini öne ç›karan damal› gökkufla¤› bayra¤›, Aymara
protestocular›n›n neo-liberal hükümeti ‘ulus ad›na’ reddetmeleriyle,
La Paz’›n Plaza San Francisco meydan›ndaki üç renkli Bolivya bayra¤›yla yan yana dalgalanmaktayd›. Bu sembollerin iç içe geçip birbirine kar›flmas›, yerli kimlik ile Bolivya kimli¤inin ve bugünün yerli
mücadelesi ile ulusal-halkç› mücadelenin ne derece örtüfltü¤ünü
yans›tmaktad›r. Neo-liberalizmin etkilerinin (her fleyden önce, da¤l›k bölgelerden kentlere ve do¤udaki ovalara do¤ru toplu göçlerin),
köklü etnik dayan›flmalar ile proleter gelenekleri k›rmas› beklenebilirdi; oysa, El Alto ve Cochabamba’n›n gecekondu mahalleleri ile tar›mla geçinilen oval›k bölgelere y›¤›lan k›r emekçileri aras›nda bu tür
dayan›flmalar›n daha da pekiflip güçlendi¤i görülmüfltür. Ekim
2003’te Bolivya’n›n baflkentini iflgal eden göstericilerin pek ço¤u, 800
bini aflk›n nüfusuyla La Paz’›n kendisinden de büyük olan ve (nüfusunun yüzde 82’si yerli Aymara kimli¤ine sahip oldu¤unu iddia
eden) La Paz’›n üstünde kurulmufl El Alto kentinde birlik olmufl kalabal›klardan gelmiflti. Di¤erleriyse, Aymaralar›n yo¤un oldu¤u komflu da¤l›k bölgelerdeki Munapyata, Villa Victoria ve Villa Fatima’daki
birliklerin üyelerinden, kentlerdeki loncalara ait olan kad›nlardan,
ö¤rencilerle iflsiz gençlerden, Oruro kentinin güneyinde bir adac›k
durumundaki Huanuni’nin maden iflçilerinden, La Paz’›n kuzey do¤usundaki alt-tropikal Yungas vadisinin koka yetifltiricileriyle köylülerinden ve isyanda bafl› çeken, plato kenti Achacachi’nin önderli¤indeki Aymara köylü topluluklar›ndan olufluyordu.
2) K›rsal bölgelerdeki sendikalaflman›n etkileyici tarihine ra¤men, burada ‘iflçi s›n›f›’ terimi, 1985’ten sonra örgütlü eme¤in bilefliminin da¤›lmas› ve gayri-resmi sektörlerin
yayg›nlaflmas› göz önüne al›narak kullan›lmal›d›r. El Alto gibi kesimlerdeki kentsel ‘yeniden proleterleflme’, küçük ölçekli imalat ve hizmet sektörlerinde söz konusudur.
69
Gelgelelim, sol partiler ile gücünü hâlâ koruyan Bolivya ‹flçi Merkezi’nin (COB) hem ö¤renciler ve entelektüeller, hem de kentlerden
ve madencilerin yaflad›¤› yerleflim bölgelerinden köylülerle iflçilerin
iflbirli¤i yapt›klar› 2003 y›l›nda, 1970’lerin ve 1980’lerin protestolar›ndan farkl› olarak, muhalefet partilerinin de sendikalar›n da etkili
bir siyasal önderlik sergilemeleri söz konusu de¤ildi. Mestizo ve creole orta s›n›flardan profesyonellerle ö¤rencilerin harekete kat›l›m›
görece düflükken, Aymara soyundan gelen k›r emekçileriyle kentlerdeki emekçilerin saflar› ana caddeleri doldurmaya yetiyordu. Nitekim, genifl çapl› bir ayaklanmay› tetikleyen etken de, Sanchez de Lozada’n›n protestoculara tanklarla ve yayl›m atefliyle karfl›l›k vermesi
oldu. Öyle ki, bu olaylar›n akabinde orta ve üst-orta s›n›flardan creole insanlar bile açl›k grevine bafllam›fllar ve baflkan›n istifa etmesi
talebiyle sokaklar› ve hava alan› gidifllerini istila etmifllerdi.
Ekim’de meydanlarda toplanan kalabal›klar›n ay›rt edici özellikleri (kendi kendilerine örgütlenmeleri ve büyük ölçüde yerli profili
sergilemeleri), Bolivya’n›n üçüncü devrimci u¤ra¤›n›n genel dinami¤inin bir yans›mas›d›r. 2001 nüfus say›m›na göre, nüfusun yüzde
62’si kendisini yerli saymaktad›r (bu, iki Amerika k›tas›ndaki en
yüksek orand›r).3 Bugünkü yerli mücadelesinin temelini oluflturan
ulusal dürtüler, birincisi, 1952 devriminin, cumhuriyetin toplumsal
oluflumuna (az›nl›¤› oluflturan mestizo ve creole seçkinlerinin, ço¤unlu¤u oluflturan yerliler üzerinde kurduklar› kültürel, siyasal ve
ekonomik tahakküme), yani temel çeliflkiye bir çözüm getirememesinden kaynaklanmaktad›r. K›rdaki ve kentteki yerlilerin, bölgesel
ve ulusal düzeylerde demokratikleflmifl, eflitlikçi siyasal temsil bi3) El Alto’da nüfusun yüzde 74’ü kendini Aymara, yüzde 6’s› Ouechua sayarken, La
Paz’da bu rakamlar s›rayla yüzde 50 ve 10 oranlar›ndayd›. Bütün ülke çap›ndaysa kendilerini Aymara sayanlar›n oran› yüzde 25, Quechua sayanlar›nki yüzde 31 ve di¤er otuz
bir yerli gruptan (Uru-Cpihaya, Tupi-Guarani, vb.) görenlerinkiyse yüzde 6’yd›. Bu etnik ba¤l›l›klar yine de bir ana dilin üstünlü¤üne iflaret etmiyordu. Bolivyal›lar›n dörtte
biri 2001’de kendilerini Aymara sayarlarken, örne¤in yüzde 14’ü bu dili konuflmaktayd›; Quechua’lar›n oran›ysa yüzde 21’di. ‘Aymara’ ve ‘Quechua’ terimleri, yerli halklar›n
tarihsel olarak kendilerine atfettikleri isimler olmaktan ziyade, 20. yüzy›ldaki dilsel antropolojiden gelmektedir, ancak 1990’lardan itibaren bu yerli gruplar›n kendi kimlikleriyle olumlu bir temelde özdeflleflmelerinin h›zla yayg›nlaflmakta oldu¤u da bir gerçektir. Bizim terminolojimiz, k›rsal bölgelerdeki ortak kullan›lan dile dayan›r. ‘Mestizo’ terimi, yerli ve Avrupa kökenlerinin bir kar›fl›m›n› ya da miras›n› ifade eder, ancak yüksek bölgelerde normal olarak ‘Yerliler’den ya da ‘Aymara soyu’ndan gelen kesimlerden
(‘cholos’ diye de bilinirler) bir ayr›m› da içermektedir; vadilik bölgelerdeyse ‘mestizo’ daha s›k olarak köylüler ve kent halk› için kullan›l›r. ‘Creole’ ise a¤›rl›kla Avrupa kökenli
kimseleri anlatmaktad›r.
70
çimleri getirmesini ve topluluklar›n özerkli¤i ile yerli egemenli¤inin
alan›n› geniflletmesini umduklar› kurucu meclis talebinin önemi de
buradan gelir zaten. ‹kincisi, creole elitlerinin, do¤al kaynaklar (su
ve 2003’ten itibaren özellikle do¤algaz) üzerindeki denetimi d›fl piyasalar ad›na yabanc› flirketlere devretmedeki rollerine, yaln›zca dar
bir komprador kesiminin ç›karlar›na uyacak flekilde ulusal egemenli¤in yok edilmesi gözüyle bak›lm›flt›r.
Son dönemki direniflin kökleri ayn› zamanda liberal-olmayan ve
Bolivyal›lar›n ço¤unlu¤unun gündelik hayatlar›nda büyük önem tafl›yan kolektif örgütlenme biçimlerindedir (yerli ayllus ve köylü topluluklar›, mahalle ve tanzim sat›fl birlikleri, bölgesel sendika merkezleri, madenciler sendikas›, koka yetifltiricileri federasyonlar›).
1980’lerin ortalar›nda neo-liberal yap›sal uyum programlar› uygulanmaya bafllad›¤›ndan beri sürekli ve görünüflte baflar›l› sald›r›lar
alt›nda ayakta kalmaya çabalayan bu örgütlenme biçimleri, bugün
miras› alttan alta hâlâ canl› bir siyasal tarihe dayanan mücadele tarzlar›n› do¤urmaktad›r. ‹lk olarak 18. yüzy›l›n sonlar›nda sömürgekarfl›t› mücadelelerde kristalleflen yerli topluluklar› politikas›, günümüze uygun mücadele biçimlerine dönüflmüfl ve siyasi temsilciler
üzerinde tabana dayal› bir denetim kurmufltur. Bir zamanlar›n güçlü Bolivya ‹flçi Merkezi gerileme içinde olsa bile, öncü maden iflçilerinin El Alto, Cochabamba ya da tar›m›n a¤›rl›kta oldu¤u do¤u bölgelerine ‘yeniden yerlefltirilmesi’, sendikal siyaset geleneklerini yeni
halk örgütlenmeleriyle ö¤renci kuflaklar›na tafl›maya vesile olmufltur. Bolivyal›lar en son direnifl ve isyan dalgas›n› 2000’de harekete
geçirdiklerinde, bu radikal geleneklerin beklenmedik derecede güçlü bir flekilde ortaya ç›kmalar› bundan dolay›d›r. Daha son y›llara
kadar maziye kar›flt›¤› san›lan devrimci güçler ve özlemler, yeni biçimler ve yeni koflullarda olsa bile, flafl›rt›c› bir enerji ve yarat›c›l›kla yeniden yüzeye ç›k›yordu.
Yerli Ak›mlar
Neo-liberal dönemin yo¤un toplumsal ak›flkanl›¤› yeni bir yerli
politikas›n›n formüle edilmesini h›zland›rm›flsa, bu sürecin orta vadeli kökenleri de 1970’li y›llarda yatmaktad›r. Emenerista köylü sendikalar› ve tar›m okullar›n›n kurulmas›n›n yan› s›ra 1952’den sonra
arazi al›mlar›yla gerçeklefltirilen tar›m reformlar›, büyük ölçüde yer71
li ve küçük toprak sahibi köylülerin MNR’ye siyasal sadakatini sa¤lam›flt›. 1960’l› y›llara gelindi¤inde bir ordu-çiftçi pakt›, militan kalay madencilerine ve ayaklanmac› sola karfl› saflar›n› s›klaflt›rm›flt›.
Aymara-Quechua kesimlerinin muhafazakâr askeri ç›karlar ad›na
konufltu¤unun ileri sürüldü¤ü Haziran 1971’deki radikal Halk Meclisi’nde, çok az say›da köylü delege bulunuyordu.
La Paz, Oruro ve Potosi’deki Aymara sendikac›lar yerli köylülerin mücadele geleneklerini yenilerken, ordu-köylü ittifak›, Banzer’in
1970’li y›llardaki bask›s›n›n etkisiyle çözülmeye bafllam›flt›. 1970’li
y›llar›n bafllar›nda çok h›zl› bir flekilde iki kritik siyasal ak›m (katarismo ile indianismo) geliflti. Bu ak›mlar›n ikisinin de söylem kayna¤› ayn›yd›: ‘mestizaje’nin ulusal bir devrimci ideoloji olarak kullan›lmas›n› elefltirip, sömürgecili¤i ve ‘yerli sorunu’nu analizinin temeline oturtan Fausto Reinaga.4 1973’te, (Tupaj Katari’nin, onun efli Bartolina Sisa’n›n ve 19. yüzy›l sonundaki Aymara önder Pablo Zarate
Villca’n›n miras›n› sahiplenen) katarista’lar, köylü s›n›f bilincinin ve
Aymara etnik bilincinin birbiriyle çeliflmekten ziyade birbirini tamamlad›¤› ve ulusal devrimin kazan›mlar›n›n (bu kazan›mlar›n s›n›rl›l›klar›yla birlikte) teslim edildi¤i “Tiwanaku Manifestosu”nu ç›karm›flt›. Katarista’lar›n iddias›na göre, ça¤dafl sömürünün kökünde
yaln›zca sömürgecilik de¤il, onun yan›nda kapitalizm de yatmaktayd›; bu yüzden, iflçi s›n›f›, Aymara olmayan köylüler ve küçük tüccarlar aras›nda potansiyel müttefik pefline düflmüfllerdi. Öte yandan Indianista’lar köylü sendika hareketinde daha s›n›rl› bir tabana sahiplerdi ve s›n›f egemenli¤inden ziyade ›rk egemenli¤ini vurguluyorlard›. MNR hükümetleri ile askeri diktatörlüklerin ›rkç› paternalizmini yans›tt›klar›n› ileri sürerek, ‘Mestizo-creole’ solu dedikleri kesimle ittifak yapmay› reddetmelerinin sebebi buydu.
Katarista’lar, 1977 ile 1984 y›llar› aras›nda üç askeri diktatörlü¤ün devrilmesinde rol oynad›lar, özerk, yerli köylü sendika federasyonu olan CSUTCB’yi kurdular ve kentli sendikalar ve sol partilerle
birlikte temsili demokrasinin kurulmas›na katk›da bulundular.
Ekim 1982’de yaflanan kitlesel gösterilerin ard›ndan baflkanl›¤a Hernan Silez Zuazo, baflkan yard›mc›l›¤›na da Jaime Paz Zamora, Demokratik Halk Birli¤i (UDP) listesinden seçildi. Yine de, ‘diktatörlük’ten ‘demokrasi’ye ve ‘sosyalizm’e do¤ru geçiflin ilk umutlar›, yan4) Fausto Reinaga, La revolucion India, La Paz, 1969.
72
l›fl yönetim ve krizin külleri alt›nda kald›. Tutarl› bir hükümet program›ndan yoksun olarak UDP koalisyonu, çok geçmeden parçaland›
ve grev dalgalar›yla hem solun hem de sa¤›n bask›s› alt›nda zay›flad›. Enflasyon t›rman›rken, ekonomik ve siyasal kriz Paz Estenssoro
hükümetinin uygulad›¤› neo-liberal çözüme zemin haz›rlad›. Böylece, 1970’lerin sonlar›yla 1980’lerin bafllar›ndaki kitlesel hareketliliklerin h›z kazand›rd›¤› siyasal ivme bo¤uldu ve devrimci ufuk kararmaya yüz tuttu.
Su Savafllar›
1980’li y›llardaki yeniden yap›lanma, ülkeyi resesyona sürüklerken hiper-enflasyonu da durduracakt›. Kalay madenleri özellefltirildi, binlerce madenci iflsiz kald› ve evlerinden oldular (Latin Amerika’n›n en h›rç›n proletaryas› oldu¤u iddia edilen bir kesimin da¤›lmas› demekti bu süreç). Bu insanlar ya k›rsal bölgelerde bozulan yaflama koflullar›ndan kaçan köylü göçmenler seline kat›larak El Alto
ve Cochabamba gibi kentlere gittiler, ya da, önceki yar›m yüzy›ldan
tafl›d›klar› ›rka dayal› sendikac›l›k geleneklerini de beraberlerinde
getirerek La Paz, Chapare ve Santa Cruz’un tar›msal vadilik ve oval›k bölgelerine yerlefltiler. Do¤udaki oval›k bölgelere yerleflen bu
göçmenlerin ço¤u koka yetifltiricili¤ine bafllarken, böylece hem ülke
içinde yerlilerin koka yapra¤› talebini hem de yükselen uluslararas›
piyasan›n isteklerini karfl›layacaklard›. 1980’li y›llarda koka yapra¤›
ve kokain, Bolivya’n›n en kârl› ihraç mal› haline gelmiflti. Neo-liberal sald›r›ya en güçlü direnifl de, Evo Morales’in önderli¤indeki koka yetifltiricileri hareketinden geliyordu.5 ‹lk baflta yerel ve bölgesel
sendika federasyonlar›n›n yan› s›ra s›n›rl› say›daki özsavunma milisleri arac›l›¤›yla örgütlenmifl olan bu hareket, ABD’nin ön ayak oldu¤u ‘uyuflturucuyla savafl’ kampanyas›na, kokan›n And da¤lar›n›n
kültürel geleneklerindeki yerini vurgulayarak ve uyuflturucu trafi¤inde kendilerine sorumluluk yükleyen iddialar› reddederek karfl›5) Morales 1959’da Oruro’da do¤du. Çocukken ailesiyle birlikte Chapare’ye göçtü ve ergenlik y›llar›ndan itibaren koka yetifltiricilerinin örgütlenmesinde yer ald›. 1998’de Chapare bölgesindeki alt› koka yetifltiricisi sendika federasyonu, seçimdeki temsil ilkesine
karfl› ç›kmak amac›yla Movimiente al Socialismo’yu (MAS, Sosyalizme Do¤ru Hareket)
kurdular. Morales, Cochabamba bölgesinden MAS senatörü seçilirken, MAS da bölgede
çok say›da belediye baflkanl›¤› kazand›. MAS’›n bölge ve eyaletler düzeyinde sergileyece¤i as›l patlama, 2002 genel seçiminde gerçekleflecekti.
73
l›k veriyordu. 1990’l› y›llar›n bafllar›nda bu hareketin gücü yaklafl›k
200 bin kifliye ulaflm›flt› ve önce Jaime Paz Zamora (1989-1993),
sonra da Gonzalo Sanchez de Lozada (onun ilk dönemi, 1993-1997)
hükümetlerinin Washington’da haz›rlanm›fl ‘kokan›n kökünün kaz›nmas›’ politikas›n›n tam olarak uygulanmas›n› engelleyerek, iktidar sahiplerine kafa tutacak bir güç konumuna gelmiflti.
1990’l› y›llar›n sonlar›nda ekonomik panorama yaln›zca koka yetifltiricileri aç›s›ndan de¤il, bütün halk aç›s›ndan da kararm›flt›. 1997
ile 2002 y›llar› aras›nda (Banzer’in yeniden ‘demokratl›¤a’ soyundu¤u
bu dönemde) ‘kokan›n kökünün kaz›nmas›’ kampanyas›n›n ülke ad›na 600-900 milyon dolarl›k gelire ve bir y›lda 50 binin üzerinde iflin
kaybedilmesine mal oldu¤u hesaplanmaktad›r. Kay›plar›n en büyü¤ü
hidrokarbon sektörüne düflecekti. 1996’da Sanchez de Lozada’n›n
meclisiyle dirsek temas› halinde olan devletin petrol flirketi YPFB iflas
ettirildi ve haraç mezat sat›ld›; yeni sözleflmeler uyar›nca çokuluslu
flirketlerin ödemesi gereken paylar yüzde 50’den yüzde 18’e indirildi;
sonuçta, hükümetin elde etti¤i gelir, 1997’de 430 milyon dolara ulaflan aç›kla birlikte, dibe vuruyordu. Asya’daki mali krizin akabinde
bölgeye gelen uluslararas› finans ak›fl›nda ciddi bir durma görüldü ve
Arjantin’deki Bolivyal› göçmen iflçilerin gönderdikleri paralar yok derecesine indi. Bu koflullarda, Eylül 1999’da Banzer yönetimi
Dünya Bankas›’n›n dayatmalar›na boyun e¤erek- Cochabamba içme
suyu flebekesinin özellefltirilmesi yönünde harekete geçti. Su da¤›t›m›,
tek tedarikçi olan, Bechtel ile Edison’un (‹talya) mali gücünün deste¤ine sahip Aguas del Tunari ad›ndaki bir ulusafl›r› konsorsiyuma k›rk
y›ll›¤›na kiralanacakt›. Ocak 2000’de, su paralar›n› ikiye katlayan ve
art›k, 60 dolarl›k asgari ücretle geçinen insanlar›n hane bütçelerinin
dörtte birini teflkil eden muazzam fiyat art›fllar› aç›kland›.
Bunun ard›ndan patlak veren ve Nisan 2000’deki ‘Su Savafl›’yla
doruk noktas›na ulaflan kitlesel gösterilere, Coordinadora diye bilinen Suyu ve Hayat› Savunma Koalisyonu önderlik ediyordu. Söz konusu kampanya, özellefltirmeye karfl› ç›kan fabrika iflçileri, köylüler,
koka yetifltiricileriyle ekoloji eylemcilerini bir araya getirmiflti. Bafl›nda fabrika iflçisi Oscar Olivera’n›n bulundu¤u Coordinadora,
Ocak 2000’deki fiyat art›fllar›na, Cochabamba kentinin yollar›n› keserek kentin ülkenin geri kalan›yla ba¤lar›n› koparacak bir genel
grev ça¤r›s›yla karfl›l›k verdi. Kitlesel protestoyla karfl› karfl›ya kalan
Banzer hükümeti, art›fl oranlar›n› yeniden ele almay› kabul etti, fa74
kat hükümet yeni bir teklif getirmeyince Coordinadora yeniden, fiubat ay› için greve ç›kma ça¤r›s›nda bulundu. Bu defa da hükümet,
kontrolü elinde tutmak amac›yla kente 1,200 asker ve polis sevk etti. Ç›kan olaylarda 175’i aflk›n kifli yaraland›, ancak grev devam etti
ve hükümet art›fl oranlar›n›n geçici olarak düflürüldü¤ünü ilan etti.
Ekim 2003’te meyvesini verecek olan halk›n talepleri, devletin bask›s›na tepki olarak h›zla radikallefliyor, zamlar›n düflürülmesi ça¤r›lar›n›n yerini, art›k çokuluslu flirketlerin su ve do¤al kaynaklar› denetlemelerinin toptan reddedilmesi talepleri al›yordu.
Coordinadora, Nisan ay› bafllar› için bir ‘nihai savafl’ ça¤r›s›nda
bulunmufltu. Hükümet de bu ça¤r›ya, Coordinadora önderlerini tutuklay›p s›k›yönetim ilan ederek cevap verdi. Hükümete ba¤l› birliklerden bir keskin niflanc› kalabal›¤›n üstüne atefl aç›p on yedi yafl›nda bir o¤lan› öldürünce bütün kent protesto gösterileriyle sars›ld› ve
hemen barikatlar kuruldu. Bu defa Coordinadora, etkileyici bir yelpazeyle bütün gruplar› (küçük ölçekli su da¤›t›mc›lar›, vadilik ve
oval›k bölgelerdeki köylüler, koka yetifltiricileri, sendikalar, fabrika
iflçileri, ö¤renciler, ilerici entelektüeller, dernekler, genellikle yerlerinden yurtlar›ndan kopar›lm›fl madencilerin ön ayak olduklar› mahalle meclisleri, Aymara köylüleri, sokak çocuklar› ve orta s›n›flar›n
baz› kesimleri) kendi arkas›na toplamay› baflaracakt›. 4 Nisan’da
göstericiler, kentin ana meydan› etraf›ndaki askeri kordonu k›rd›lar
ve aç›k hava mitingine 50-100 bin civar›nda insan kat›ld›. Halk›n
bask›s›n›n do¤rudan sonucu olarak Aguas del Tunari konsorsiyumu
8 Nisan’da Bolivya’dan ayr›lmak zorunda kald›. ‹çme suyunun sat›fl›, da¤›t›m› ve tüketimi de kolektif, özyönetimle idare edilen bir iflletmeye (SEMAPA) verildi.
Coordinadora, bu kadar kalabal›k say›daki kitleleri kendi inisiyatifiyle kontrol edemezdi. Ancak Cochabamba, iki kilit konuda, daha
sonra yaflanacak olaylar›n bafllang›c›n› oluflturdu. Birincisi, ilk kurucu meclis ça¤r›lar› burada çok güçlü bir dille ifade edilmiflti. ‹kincisi, Coordinadora’n›n hiyerarflik bir önderlik yap›s›yla yönetilmemesi ve himayecilik ile flefçili¤in -caudillismo- harekete hiç bulaflt›r›lmamas› ölçüsünde, Ekim 2003’te ülke çap›nda yaflanan dram›n ve
küreselleflme-karfl›t› eylemcilerinin esinlendirdi¤i bir siyasal modelin belediye düzeyindeki bir ön provas› gerçeklefltiriliyordu.
Nisan 2000’de, cocaleros -koka yetifltiricileri, ile köylü kolonicilerin Yungas’da ve kuzeydeki da¤l›k bölgelerde kokan›n tamamen ya75
saklanmas› tehdidine karfl› harekete geçtikleri görüldü. Köylü sendika federasyonu CSUTCB, bir dizi yol kapatma eylemi düzenledi. Bu
eylemde öncülü¤ü Omasuyos’daki Aymara topluluklar ile özellikle
CSUTCB genel sekreteri Felipe Quispe (el Mallku, ‘flahin’ diye biliniyordu) üstlenmiflti.6 Sucre, Oruro ve Potosi’deki Quechua-Aymara
yerlileri, Chapare’deki koka yetifltiricilerinin yolundan gidiyorlard›.
Sonra, 1986’dan 1990’lar›n bafllar›na kadar yüksek ovalarda aktif
olan EGTK’ye (Tupac Atari Gerilla Ordusu) üye olmak suçundan
befl y›l hapiste kald›. 1998’te serbest b›rak›l›nca CSTUCB’nin genel
sekreterli¤ine seçildi ve ülke çap›ndaki köylü sendika federasyonu
olan bu örgüt, onun yönetiminde siyasal gücünü dikkat çekici derecede artt›rd›. 9 Nisan’da Achacachi’de iki Aymara yerlisinin öldürülmesi bir halk isyan›n›n k›v›lc›m›n› çak›nca, hükümet bölgeye 1,000
askerle birlikte uçaklar›n› gönderdi. ‹syanc›lar, su ya da arazi için
para ödemeyi, koka üretimi ya da tüketiminin azalt›lmas›n› reddediyorlard›. Eylül-Ekim 2000’de CTSUCB’nin ön ayak oldu¤u yol kapatma eylemleri ve baflkente do¤ru yürüyüfle geçme ça¤r›lar›,
1781’in devrim hayaletini ak›llara getirmekteydi. Yiyecek darl›¤› çok
geçmeden La Paz’› etkilemeye bafllad›. Quispe ve takipçileri, yerli
topluluklar› konfederasyonlar›ndan oluflan bir Aymara ulusunu propaganda etmeye koyuldular. Biri yerli, di¤eri q’ara, yani yerli-olmayan ‘iki Bolivya’ fikri, yaln›zca h›zla radikalleflen Aymara çevrelerini
de¤il, bütün sivil toplumu da sarsmaya bafllam›flt›.7
Cochabamba, Yungas vadisi ve yüksek ovalardaki hareketlilikler,
bölgesel ve kesimsel olarak s›n›rl› kalmakla blirlikte, ça¤dafl Bolivya’daki en otoriter siyasal figürlerden birinden ‘kokan›n kökünün
kaz›nmas›’ konusunda tavizler kopartmay› baflarm›flt›. Banzer, ilk
baflta, gerek da¤l›k gerekse oval›k bölgelerdeki baflkald›ran toplumsal hareketleri kontrol alt›na alamad›, fakat onu kurtaran, Quispe,
Morales ile Coordinadora güçlerinden kalanlar aras›nda stratejik ve
taktik ittifaklar›n sa¤lanamamas› oldu. Olivera, Eylül-Ekim 2000 yol
kesme eylemleri için yeterince taraftar toplayamazken, Quispe ile
6) Kendi kufla¤›n›n di¤er Aymara önderleri gibi Quispe de, faaliyetlerine k›rdaki sendika örgütlenmesinde bafllam›fl ve Aymara milliyetçili¤i güçlenirken, CSTUCB içindeki katarista hiziplerinin güç kaybettikleri 1970’lerin ortalar›yla 1980’lerin bafllar›nda indianista politikas›nda aktif yer alm›flt›.
7) Q’ara, sözlük anlam›yla ‘ç›plak’ ya da ‘kel’ demek olup, asalak biçimde toplulu¤un s›rt›ndan geçinen anlam›nda, s›kl›kla da ‘beyazlar’›n, yani ‘mestizos’un eflanlaml›s› olarak
kullan›lmaktad›r.
76
Morales de Ekim 2003’e de¤in toplumsal hareketlerin bafl›na bela
olan bir caudillo rekabetine sürüklendiler. Banzer, bu tabloda kurnazca bir manevraya giriflerek, 2002’deki seçimler öncesinde
CSUTCB ile di¤er toplumsal hareketler aras›na çomak sokmak amac›yla Quispe’yle görüflmeler yapt›. Bu görüflmelerin sonucu, neo-liberal yasalar›n yürürlükten kald›r›lmas› ve Yungas’ta koka üretiminin zorla yasaklanmas›na son verilmesi dahil olmak üzere köylü taleplerine ‘hitap eden’ ‘Island of the Sun Accords’tu.
Ancak, son befl y›lda s›k s›k gözlendi¤i üzere, kitlelerin hareketlilikleri liderleri oldukça geride b›rakm›flt›. Örne¤in, radikal Aymara milliyetçili¤i, co¤rafi ve kesimsel bak›mdan tecrit edilmifl olarak
kalsa da, tutarl›l›¤›n› güçlendirdi. Haziran 2001’de La Paz da¤l›k
bölgesindeki CSUTCB blokaj eylemi, Genel Qalachaqa Karargâh›’n›n kurulmas›n› sa¤lad›.8 Yungas vadisindeki Aymara kökenli koka yetifltiricileri, parti liderlerinden, yani caudillo’lardan ba¤›ms›z
eylemlere giriflmifller ve ertesi ay kendi bölgelerindeki ABD-Bolivya
‘ortak görev gücü’nü ayr›lmak zorunda b›rak›p, koka üretiminin
zorla yasaklanmas›n› engellemeyi baflarm›fllard›. Ayn› zamanda, El
Alto’daki mahalle örgütlenmeleriyle güneydeki yerli köylü örgütleri
de h›zla aktiflefliyorlard›.
Yerli ve köylü topluluklar›n›n siyasal bak›mdan yükselen bir profil çizmeleri, en aç›k biçimiyle 2002 parlamento seçimlerinde görüldü. Evo Morales’in önderli¤indeki MAS, parlamentoda 130 sandalyeden 27’sini kazan›rken, Felipe Quispe’nin bafl›nda bulundu¤u
MIP (Pachakuti Yerli Hareketi) 6 sandalye kazanm›flt›; MAS ayr›ca
Senato’nun toplam 27 sandalyesinden 8’sini elde etmiflti. Baflkanl›k
yar›fl›nda yüzde 20,9 oy alan Morales, yüzde 22,5 oy alan Sanchez de
Lozada taraf›ndan az bir oy fark›yla geçilmiflti. Bu baflar›lar, uzun
dönemli krizden ç›k›fl yolu olarak tedrici bir ‘yukar›dan’ geçifl umudu uyand›r›rken, seçim sonuçlar› toplumsal hareketlerin (alçak bölgelerle alt-tropikal bölgelerdeki koka yetifltiricileri, do¤u ve kuzey
bölgelerin sendika federasyonlar›, Sucre ve Potosi’deki Quechua-Aymara topluluklar›, bat› da¤l›k bölgelerin Aymara yerlileri, Cochabamba’daki özellefltirme-karfl›t› hareket) siyasal güçler dengesini
bozdu¤unun apaç›k bir iflaretiydi. Çokuluslu flirketlerin egemenli¤i,
yayg›n yolsuzluklar ve ekonomik krizle sars›lan kent orta s›n›f›n›n
8) Aymara yerli milisleninin, La Paz yolundaki Achacachi d›fl›ndaki toplanma merkezi.
77
küçük ama önemli bir kesimi de, ABD Büyükelçisi Manuel Rocha’n›n Morales’in zafer kazanmas› halinde yard›m› kesme tehdidini
savurdu¤u son dakika hamlesi sonucunda MAS’a oy vermiflti.
Böylece, Sanchez de Lozada s›n›rl› bir halk deste¤iyle ve aç›k bir
programa sahip olmadan 2002’de iktidara geri dönüp, MIR’la (Devrimci Sol Hareket) zay›f bir koalisyon kurdu. On yedi y›ll›k mali s›k›
düzenin ard›ndan neo-liberal program tam bir ya¤ma gibi alg›lanmaya bafllam›flt›. Kifli bafl›na gelir 1986’dan beri hiç yükselmedi¤i gibi,
Bolivya k›tada gelir da¤›l›m›n›n en eflitsiz oldu¤u ikinci ülkeydi (kendisinden daha kötü bir tek Brezilya vard›). Nüfusun en üst dilimindeki yüzde 20’lik kesim, en alttaki yüzde 20’lik kesimden 30 kat daha
fazla varl›kl›yken, nüfusun yüzde 60’› yoksulluk s›n›r›n›n alt›nda yafl›yordu (k›rsal bölgelerdeyse bu rakam yüzde 90 civar›ndayd›). Resmi
iflsizlik oran› üç kat artarak, yüzde 13’e f›rlarken, ‘gayri resmi sektör’de çal›flan insanlar›n oran› on befl y›l içerisinde yüzde 58’den yüzde 68’e yükselmiflti. Bebek ölüm oran› 1,000 do¤umda 60’› bulmufltu,
tahmini ömür süresi 63 y›ld› (k›ta çap›ndaki ortalama oranlarsa s›ras›yla 1,000 do¤umda 28 ve 70 y›ld›). K›rsal bölgelerdeki altyap› harabe durumdayd›, yollar›n yüzde 70’ini aflan bir k›sm› asfalts›zd› ve yine k›rsal bölgelerde evlerin ancak dörtte birine elektrik ba¤lanm›flt›.
Peru’ya
EL ALTO
Tropikler’e
El Alto
Havaalan›
Cochabamba’ya
Pan-American Karay
olu
Rak›m (km.)
.
78
Sefaletin en belirgin biçimde gözlendi¤i yer, 1998 ile 2002 y›llar›
aras›nda nüfusu iki kat artan El Alto’ydu. Bu kente y›¤›lanlar, ço¤unlukla La Paz’›n Aymara bölgelerinden gelen ve neredeyse tamamen gayri-resmi, zanaatç›, ticari ve hizmet sektörlerinde -ve küçük
ölçekli imalathanelerde- çal›flarak ekonomiye kat›lan göçmenlerdi.
Oysa, ücretli istihdam hâlâ çok s›n›rl›yd›. Kentteki temel hizmetler
ya asgari düzeydeydi, ya da hiç yoktu. El Alto’daki evlerin yüzde
53’üne su ba¤lanmam›flt› ve ortalama aile geliri günde 2 dolard›.
Do¤algaz› Savunmak
Yeni Sanchez de Lozada yönetimi, neo-liberal çizgide ›srar etmekte kararl›yd›. Washington’da karara ba¤lanan iki tedbirin aç›klanmas› sonucunda 2003 y›l› bafllar›nda kitlesel gösteriler yeniden
patlak vermiflti. Ocak’ta, ABD elçisi Otto Reich’›n kokan›n yasaklanmas› politikas› yeniden hayata geçirilmezse yard›m› kesme tehdidini savurmas›n›n ard›ndan, Chuquisaca’dan 30 bin cocaleros Sucre’ye
do¤ru yürüyüfle geçmifl ve Potosi, Chapare ile Yungos vadisinde yollara barikatlar kurulmufltu. fiubat’ta, IMF’nin dayatt›¤› bir vergi art›fl›n›n uygulamaya konmas› kitleleri La Paz sokaklar›na döktü. Aymara gençler baflkanl›k saray›n› tafla tuttular ve Baflkanl›k muhaf›zlar› protestocu polislerin üstüne atefl açt›. Huzursuzluk k›sa sürede,
mahalle meclislerinin devlet fliddeti tehdidi ve ya¤maya karfl› seferberlik ilan etti¤i El Alto’ya s›çrad›.9 Ancak bask›c› tedbirler çabuk
geldi ve vahflice oldu: Yirmi dört saat içerisinde 29 kifli öldürülürken, 205 kifli de yaraland›. Sanchez de Lozada vergi art›fl›n› geri çekti¤i ve 18 fiubat’ta bütün kabineyi la¤vetti¤inde düzen bir nebze tesis edilmiflti. Ancak isyan, hükümet denetiminin ne ölçüde afl›nd›¤›n› ç›plak bir flekilde ortaya koymufltu.
‘Do¤algaz Savafl›’ diye an›lacak olan kap›flman›n ilk manevralar›
Eylül 2003’te, hükümetin do¤algaz rezervlerini (1879-1883 Pasifik
Savafl›’nda ülkenin sahil fleridinin büyük k›sm›n› onlara kapt›rd›klar› için Bolivyal›lar›n geleneksel düflman› olan) fiili arac›l›¤›yla ihraç
9) Büyük ölçüde kendi kendine örgütlenen mahalle meclisleri, siyasal kriz dönemlerinde
Federacion de Juntas Vecinales (FEJUVE, mahalle meclisleri federasyonu) arac›l›¤›yla koordine ediliyordu. FEJUVE’ler ülke çap›nda faaldi, ancak, k›smenh eski madenci bölgelerinden göçmenlerin siyasal geleneklerinden faydalanan El Alto’daki mahalle meclisleri,
son y›llarda ço¤u bölgedeki meclislere göre çok daha militan bir rol oynam›flt›r.
79
etme tasar›s›na cevap olarak gündeme gelmiflti. 8 Eylül’de, onlar›n
jilaqatas ve mama t’allas (geleneksel erkek yetkililer ve onlar›n eflleri) önderli¤indeki Los Andes bölgesinden 10 bin Aymara yerlisi, El
Alto’dan La Paz’›n merkezindeki San Francisco Meydan›’na yürümek üzere, kentin halk üniversitesinden ö¤renciler (UPEA) ve flehirler aras› tafl›mac›l›k yapan kamyoncularla birlikte El Alto’daki
FEJUVE’yle birlefltiler. Oradan da, La Paz, Cota Cota’daki köylü sendikas› genel sekreteri Edwin Huampu’nun10 serbest b›rak›lmas›n› isteyerek Plaza San Pedro’daki hapishaneye gittiler. Bu arada, dört yüz
metre ileride, El Alto’daki hayat› felce u¤ratacak olan ve belediyenin
inflaat ve inflaat malzemeleri sektöründeki vergileri artt›rmas›n› kolaylaflt›rma plan›na karfl› ç›kmak üzere düzenlenen toplu grevlerden
ilki bafllam›flt›. Dile getirilen taleplerin içinde, üniversitelerin özerk
olmas› ve Bush’un Amerikalar-aras› bir serbest ticaret bölgesi olmas›n› hedefledi¤i FTAA’n›n reddedilmesi de vard›; yine de protestocular› birlefltiren ortak tehdit, Bolivya do¤algaz›n›n, eski ulusal düflman fiili üzerinden ihnaç edilmesine ‘Hay›r’ demekti.
9-10 Eylül’de, bafllar›nda Quispe’nin bulundu¤u 1,000 kiflilik bir
Aymara heyeti, La Paz’da Radio San Gabriel’de UPEA ö¤rencileri ve
ulafl›m iflçileriyle birlikte bir açl›k grevi bafllat›p, yol kesme eylemlerinin derhal bafllat›lmas› ça¤r›s›nda bulundu. Omasuyos’taki Aymara yerli topluluklar›, El Alto’da FEJUVE ile Bölge ‹flçileri Merkezi’nin
(COR)11 yapt›¤› gibi ‘do¤algaz›n savunulmas›’ ad›na yollar› kestiler.
Baflkent dahil olmak üzere bütün bölge ayaktayd›; yollar›n birço¤u
kesilmiflti ve topluluklar›n denetimi alt›ndayd›. 19 Eylül’e gelindi¤inde, MAS’›n destekledi¤i ve Oscar Olivera’yla Morales’in önderlik
etti¤i ‘Do¤algaz›n Savunulmas› ve At›klar›ndan Faydalan›lmas› Koordinasyonu’, do¤algaz›n fiili’ye ihraç edilmesi tasar›s›n› protesto etmek üzere La Paz’da 50 bini, Cochabamba’da 20 bini aflk›n kifliyi harekete geçirmiflti. Nisan 2000’de oldu¤u gibi, fabrika iflçilerinin,
Chapare koka yetifltiricilerinin, ö¤rencilerin ve çiftçilerin 14 Eylül’de Cochabamba’s Plaza’da düzenledikleri kitlesel aç›k hava toplant›lar›na yine Olivera baflkanl›k ediyordu.
10) Bir mahalle meclisi taraf›ndan at h›rs›zl›¤›ndan dolay› ölüm cezas›na -al›fl›lmad›k
derecede a¤›r bir ceza- mahkûm edilmiflti.
11) FEJUVES gibi COR’lar, bölgesel iflçi merkezleri de, kent sendikalar›n›n flemsiye örgütleri olarak bütün ülkede faaliyet halindeydi; yine, El Alto’daki COR, son y›llarda
ayaklanmalar› koordine etmekte çarp›c› bir rol oynam›flt›.
80
Yol kesme eylemleri sebebiyle mahsur kalan turistleri güvenlikli
yerlere ulaflt›rmak amac›yla Titicaca Gölü yak›nlar›na hükümet birlikleri gönderilince, ç›kan çat›flmalarda 3 Aymara yerlisi öldü ve Warisata yak›nlar›nda toplanan yerel temsilciler topluluk milislerinin bu
sald›r›ya karfl›l›k vermesi ça¤r›s›nda bulundular. Bu ça¤r›, a¤›zdan
a¤za ve kararlar› günde dört defa Aymara’ya yay›nlayan radyo kanallar›yla her tarafa yay›ld›. Hareket, 23 Eylül’de 11 protestocunun (ertesi günse -Huampu serbest b›rak›lm›fl oldu¤u halde- daha da fazla
say›da insan›n) tutukland›¤›, La Paz’›n en güneydeki yerleflim yeri
Aroma’y› da içine katarak geniflledi ve Quispe, hükümetle görüflmeleri kesti. Topraks›z iflçiler hareketi arazilere el konulmas› ça¤r›s›nda
bulunurken, Chapare’deki koka yetifltiricileri Santa Cruz’dan Cochabamba’ya giden yolu keseceklerini aç›klad›lar. Bolivya ‹flçi Merkezi
(COB), 30 Eylül’de genel grev yap›laca¤›n› aç›klarken, birli¤in lideri
Jaime Solares, günlük yol kesme eylemleri ve yürüyüfller yap›lmas›
ça¤r›s›nda bulundu. COB’un 29 Eylül’de La Paz merkezine düzenledi¤i yürüyüfle greve kat›lan kasaplarla ulafl›m iflçileri, iflportac› birlikleri ile UPEA ö¤rencileri de kat›l›rken, ertesi gün Olivera ile Coordinadora, Warisata’ya 300 kiflilik bir yürüyüflün bafl›ndayd›lar.
1 Ekim’e gelindi¤inde bir dizi ortak talep saptanm›fl oluyordu:
Sanchez de Lozada’n›n istifas›, do¤algaz›n ulusal iflletmelerde ifllenmesi ve fiili üzerinden ihraç edilmemesi, yol kesme eylemleri için sekiz y›la kadar hapis cezas› öngören ‘Yurttafl Koruma ve Güvenlik Yasas›’n›n geri çekilmesi ve FTAA’ya ‘hay›r’ denmesi. Bu taleplere çok
geçmeden bir kurucu meclis toplanmas› ve göstericilerin ölümünden sorumlu olanlar›n yarg›lanmas› ça¤r›s› da eklenecekti. 2
Ekim’de, La Paz’daki COB toplant›s›nda, Sanchez de Lozada’n›n
devrilmesi talebi dile getirildi. El Alto’daki COR ile UPEA ö¤rencileri Avenida 6 de Marzo’da güvenlik güçleriyle, 12 alteno’nun tutuklanmas›yla sonuçlanan bir çat›flmaya girerlerken, Radio San Gabriel’deki açl›k grevcileriyle birleflmek üzere de yürüyüfle geçtiler. 8
Ekim’de El Alto’daki COR ve FEJUVE, do¤algaz›n ihraç edilmesine
karfl› genel grev ça¤r›s›n› dile getirdiler. Onlar›, 1952 Ulusal Devrimi’nde kilit rol oynam›fl olan ve 1960’dan sonra direnifl geleneklerini sürdüren Huanuni madencileri de destekliyordu. Ancak 2003’te,
bu gruplar›n büyük k›sm› kendi ‘yerli’ kökenlerini de ortaya koyuyorlard›. Polis 9 Ekim’de, El Alto eteklerindeki Ventilla’da onlar›n
üstüne atefl açt›¤›nda, madenciler ‘do¤algaz›n savunulmas›’ ad›na fle81
hit düflen son kifliler oldular. Aymara yerlileri ulusal hazinenin yabanc›lar›n denetimine geçmesine karfl› ç›karken öldürülürken, Warisata’dan El Alto’ya kadar yay›lan yas dalgas›, toplu kederin ve öfkenin ifade edilmesinin arac› oldu. Baflka kesimlerden de destek kazanan bu dalga, s›rf yerlilerle s›n›rl› kalmaktan ç›k›p, Aymara yerlilerinin önderlik etti¤i (hem kentleri hem de k›rsal bölgeleri içine
alan) bir ‘halk’ mücadelesine dönüflecekti.
10 Ekim’de, Aymara yerlilerinin kentleri k›rlardan kuflatma takti¤inin, ilk ayaklanmalar› hat›rlatan sokak çat›flmalar›yla birleflmesi
sonucu, El Alto’nun her taraf›na barikatlar kuruldu. Protestocular,
devlet petrol flirketinin Senkata tesisini kuflatarak La Paz’a do¤algaz
sevkiyat›n› önlediler. Hükümet, 37 do¤algaz tankerinin ertesi gün
La Paz’a getirilmesi için askeri operasyon düzenlenmesi emrini verdi; gökyüzünde helikopterler dolafl›r ve sokaklar› tanklar doldururken 11 protestocu hayat›n› kaybetti. 12 Ekim’de (Kolomb’un Amerika’ya ilk ayak bast›¤› günde) 23 sivilin daha öldürülmesi sonucu
kriz iyice yo¤unlaflt›. Ertesi gün, can kayb› say›s› 53’e ç›kt›. 13
Ekim’de El Alto’dan yola ç›kan 100 bin kiflilik bir kalabal›k, La
Paz’›n ortas›ndaki Plaza San Francisco’ya do¤ru yürüyüfle geçti.
Meydanda say›ca yetersiz kalan ve cephanesi olmayan polis, beyaz
bayrak çekip, kent merkezinin kontrolünü Aymara yerlilerinin a¤›rl›kta oldu¤u kitlelere b›rakt›.
Gösteriler yay›lmaya devam ediyordu. 14 Ekim’de köylü koloniciler kuzeyde Santa Cruz’da, do¤uda San Julian’da birlefltiler. Eski
Cizvit kal›nt›lar›n alçak bölgeleri de kapat›lm›flt›. Potosi’de, bir konfederasyon çat›s› alt›ndaki ayylus (Quechua ve Aymara topluluklar)
bölgenin bütün yollar›n› keserlerken, Sucre de, ülkenin hukuki baflkentine do¤ru yürüyüfle geçip Yüksek Mahkeme’yi tafllayan 25 bin
gösterici d›fl›nda bütün geçifllere kapat›lm›fl durumdayd›. Huanuni’yi merkez alan bütün madenler ekseni kapat›lm›flt›. Madenler bölgesine en yak›n kent olan Oruro’da bir grev yap›ld›; yürüyüflçüler
ana meydanlar› doldururlarken, üniversite ö¤rencileri güvenlik güçleriyle çat›flt›lar. Cochabamba’da çiftçiler La Paz’a giden yolu keserlerken, kent merkezinde sokak çat›flmalar› patlak verdi. Akflama
do¤ru 1,300 koka yetifltiricisi Yungas’tan La Paz’a girdiler. Omasuyos bölgesinin temsilcileri El Alto’ya akflamüstü vard›lar.
La Paz’da her fley kapal›yd›: Tepelerdeki semtlere giden ana arterler kesilmifl, zengin semtleri yürüyüfller ve barikatlarla kuflat›lm›flt›.
82
Belediye baflkan› Juan del Granado, eski ‹nsan Haklar› Yöneticisi
Ana Maria Campero ve MOR ve NFR hizipleriyle Sanchez de Losada’n›n istifas›n› talep etmekte birleflmiflti. Alteno’lar 16 Ekim’de baflkente do¤ru bir yürüyüfl yap›laca¤›n› aç›klad›; o gece karanl›k çöktükten sonra binlerce erkek, kad›n ve çocuk, La Paz’dan anayolun El
Alto’yla birleflti¤i köprüye, tren vagonlar›n› birkaç kilometre sürüklediler. Tanklar bile düzeni sa¤layam›yordu.
Ertesi gün askerler, Huanuni’den 2,500 madenciye La Paz’›n 60
mil güneyindeki Patacamaya’da kahvalt› için durduklar›nda pusu
kurdular. Bu çat›flmalarda 2 madenci öldürülürken, 1 tanesi a¤›r yaraland›. Madenciler sendikas›n›n lideri, 50 bin üyesinin hepsinin La
Paz yürüyüflüne haz›rlanmas› gerekti¤ini aç›klad›. Eskiden Che Guevara’n›n pefline düflmüfl olan Mantego Rangers Alay›, Chaskipampa’dan gelen Aymara yerlileri baflkentin d›fl›nda tutmak için zona
sur’da mevzilendi. Ö¤leden sonra, kentteki kiliselerde, Ana Maria
Campero ve di¤er entelektüellerin ön ayak oldu¤u, Sanchez de Lozada’n›n istifas›n› ve anayasal olarak onun yerini baflkan yard›mc›s›
Carlos Mesa’n›n almas›n› talep eden bir dizi açl›k grevi ilan edildi. El
Alto’nun 5. Bölge’sinde (12-13 Ekim’de en sert çarp›flmalar›n meydana geldi¤i Rio Seco yak›nlar›nda) mahalle meclislerinin üyeleri dinamitlerle ordu birliklerine sald›rd›lar. Nüfusu seyrek olan Oruro
bölgesinin büyük k›sm›nda köylülerin yol kesmeleri devam ederken, güneyde ve do¤uda halk güçleri Oruro, Sucre, Potosi ve Cochabamba kentlerinin denetimini ele geçirdiler. Bu arada, San Julian ve
Yapacani’den yola ç›kan yürüyüfl kollar›, polisin onlar›n kente girmesini engelledi¤i Santa Cruz önlerine ulafl›yordu.
Alteno’lar 16 Ekim’de yeniden yürüyüfle geçti ve üç ana güzergâhtan baflkente ulafl›p Plaza San Francisco’ya vard›lar. Art›k protestocular›n say›s› 300 bine ulaflm›flt›. Güneyden gelen Aymara yerlilerinin
say›s› daha da artarken, 20 kilometre uzakl›kta, Sopocachi’deki açl›k
grevcilerine ulaflmak için zona sur’da San Miguel’den bir insan zinciri
oluflturuldu. Açl›k grevcilerinin say›s› art›k yüzleri bulmufltu ve ‹sviçre, Arjantin, Peru ve Ekvador’daki vatans›z Bolivyal›lar da onlara kat›lm›fllard›. Güneydeki oval›k bölgelerde Guarani Halk Meclisi, yanlar›nda Ayoreo, Guarayu, Chiquitano, Yucare ve Mojeno yerlilerinden
insanlar oldu¤u halde, da¤l›k yerlerdeki eylemcilerle dayan›flmaya girmek için açl›k grevine kat›ld›lar. Solares ve Bolivya ‹flçi Merkezi de La
Paz’daki ‘yoksullar’› açl›k grevine kat›lmaya ça¤›rmaktayd›lar.
83
Arjantin ve Brezilya büyükelçiliklerindeki yetkililer kendisini istifaya davet ederlerken, Sanchez de Lozada sarayda, ABD Büyükelçisi Greenlee’nin s›k› deste¤iyle konumunu muhafaza ediyordu. Baflkan yard›mc›s› Mesa, rejimle aras›na aç›k bir mesafe koymufl ve böylece, bir anayasal görev de¤iflikli¤i ihtimaline kap›y› açm›flt›. Ö¤len
saatlerinde, ordunun Patacamaya’daki kontrol noktas›ndan Huanuni madencilerinden kalanlar› b›rakt›¤› haberleri ulaflt› ve akflam saatlerinde, Omasuyos’lu jilaqata’lar ve mama t’allas’lar (silahl› komandolar› eflli¤inde) El Alto’ya ulaflt›lar. Sanchez de Lozada’n›n Bolivya’daki günlerinin say›l› oldu¤u her an biraz daha ortaya ç›k›yordu. Ayaklanma ad›m ad›m radikal tutumlar›n önünü açm›flt›. ‹syanc› alteno’lar›n önderlerinden biri flöyle diyordu: “Ya bizimlesiniz, ya
da onunla, Bay Gazeteci. Onu saraydan zorla ç›kartmaya, onun kellesini almaya gidiyoruz.”12
Ne var ki son noktada, Ekim ayaklanmac›lar› devletin idaresini
ellerine geçirmeyi baflaramad›lar. Birleflik bir önderlik yoktu –daha
do¤rusu, herhangi bir önderlik yoktu. Ne Morales ne de Quispe, La
Paz ve El Alto’da önderli¤i ele alabilecek konumdayd›lar (dolay›s›yla, ülke çap›nda kontrolü ellerinde bulundurmalar› ihtimali çok daha zay›ft›). Eylül’de devlet bakan› Yerko Kukoc, yetkili hiç kimse olmad›¤› için Warisata, Sorata ya da Achacachi’de herhangi bir müzakere yürütmenin de imkâns›z oldu¤unu iddia ediyordu. Ekim’in
kargaflal› günlerinde, homojen bir yap›ya sahip olmayan halk güçleri kendi bafllar›na örgütlenmifller, aç›k meclislerde meselelerini tart›flm›fllar ve siyasal parti, sendika ya da di¤er kurumsal önderlerden
emir gelmesini beklemeden do¤rudan eyleme geçmifllerdi. Merkezi
bir otoritenin bulunmay›fl›, Bolivya koflullar›nda hükümetin ayaklanmay› bast›rma, hatta üst düzeyde bir devlet fliddeti uygulama çabalar›n› da sonuçsuz b›rakm›flt›. Ancak, 17 Ekim’de La Paz’›n kalbinde Plaza San Francisco’nun denetimini ele geçirmek için ana ve
ara yollardan merkezi alanlara sokulan yüz binlerce insan, o s›rada
devletin denetiminde bulunan birkaç blok içerisinde yer alan ulusal
saraya ve kongreye yürümekten kaç›nm›flt›. Kentin geri kalan› fiilen
ele geçirilmifl durumdayd›. ‹kinci defa iktidara geliflinin üzerinden
bir y›l bile geçmeyen Sanchez de Lozada, ABD’li destekçilerinin temin etti¤i bir uçakla baflkanl›k saray›ndan Miami’ye kaç›r›l›rken,
12) Gomez, El Alto de pie, s. 137.
84
onun yerini Mesa’n›n ald›¤› ilan edildi. 18 Ekim’de Plaza San Francisco’da yap›lan zafer mitinginin ard›ndan, El Alto-FEJUVE ve COR
üyeleri, sevinç gösterileri yap›p flark›lar söyleyerek, memleketleri
olan maden bölgeleri ve oval›k bölgelere uzun dönüfl yolculuklar›
için kamyonlar›na yiyecek ve sigara yükleyerek, El Alto’nun ana
caddeleri ve köprülerini doldurmufllard›.
Mesa Y›llar›
Mesa ilk baflta, siyasal dengelerin d›fl›nda duruyor ve elit kesimlerden aç›k destek alm›yor gibi görünmesi sayesinde kamuoyu anketlerinde deste¤ini sürekli artt›r›rken, toplumsal hareketler de kendisine bir ara dönem yönetimi kurmas›n› sa¤layacak serbestli¤i tan›m›fllard›. Mesa’n›n Kongre’deki yönetiminin temelini oluflturan destek, koka üretiminin yasaklanmas›n› durdurmak ve 2004 y›l› sonunda yap›lacak belediye seçimlerini düzenlemek için pazarl›ktan faydalanan Evo Morales ve MAS’la kurulan üstü kapal› ittifaka dayan›yordu. MAS, Mesa’yla yapt›¤› muvafakat evlili¤inden dolay› anketlerde aç›k bir flekilde gerilemiflti. Nitekim, rakiplerinin zay›fl›¤›na
ra¤men belediye seçimlerinde ülke çap›ndaki oylar›n ancak yüzde
18’ini toplayabilirken, tek çarp›c› kent gösterisini, ele geçiremedi¤i
Cochabamba’da sergilemiflti. Quispe’nin MIP’i ise sahneden fiilen silinmifl gibiydi; aç›k bir flekilde galip gelenler sadece ‘yurttafl gruplar›’n›n koflullar›n uygunlu¤una göre kurduklar› koalisyonlard›. Bununla birlikte, MAS, hükümetten ancak 2005 y›l›nda, Mesa’n›n hidrokarbonlar sorununa yaklafl›m› halk›n öfkesiyle kriz boyutlar›na
ulaflt›¤›nda kopacakt›.
Temmuz 2004’te Mesa, Ekim ayaklanmas› s›ras›nda vaat etti¤i gibi hidrokarbonlar sorununu referanduma tafl›d›. Ancak sorular, kamulaflt›rma seçene¤ini devre d›fl› b›rakacak bir flekilde haz›rlanm›flt›. Bu yüzden, Sanchez de Lozada döneminde imzalanm›fl olan do¤algaz sözleflmelerinin iptal edilmesini isteyen birçok önemli örgüt
(COB, CSUTCB, El Alto-COR, FEJUVE, Do¤algaz›n Savunulmas› ve
At›klar›ndan Faydalan›lmas› Koordinasyonu) referandumu boykot
ettiler. Mesa hükümeti, titizlikle haz›rlam›fl oldu¤u çözüme ulafl›yordu: Sanchez de Lozada’n›n hidrokarbon yasas› yürürlükten kald›r›lacak, ancak halk›n talepleri ile mülkiyet haklar› ve çokuluslu
sermayenin kâr oranlar› aras›nda bir denge tutturulacakt›.
85
2005 y›l›nda, hidrokarbonlar sorunundaki siyasal kutuplaflma
›rksal-etnik, s›n›fsal ve bölgesel temelde dramatik ölçülerde fliddetlendi. Santa Cruz’daki giriflimci kesimler, özel sermaye ile yerel sermayenin ç›karlar›na sald›r›l›rsa baflkan›n anayasal yollarla de¤ifltirilebilece¤i tehdidini savurdular. Bu arada fiubat 2005’te, FEJUVE, yerel içme suyu ve kanalizasyon hizmetlerini iflleten çokuluslu flirket
Aguas de Illimani’yi hedef alan bir kampanya örgütledi ve flirketin El
Alto ve La Paz sözleflmelerini iptal ettirmeyi baflard›. Bu noktada
Mesa, toplumsal hareketler ile onlar›n liderlerine yönelik sald›r›lara
h›z verdirirken, imaj›ndaki ilerici ciladan kalanlar› da kaz›may› tercih etti ve gür bir sesle petrol, do¤algaz ve içme suyu alanlar›ndaki
çokuluslu flirketleri savunmaya giriflti. Ancak tanklar› sokaklar› göndermeye de cesaret edemedi (2003 y›l›ndaki protestolarda orta s›n›f› da isyan ettiren tanklar›n kitlelerin üstüne sürülmesiydi çünkü). 2
Mart’ta FEJUVE, Aguas de Illimani flirketine karfl› bir grev daha örgütlerken, üç gün sonra Olivera ve Morales (hükümetle iflbirli¤ini
nihayet b›rakarak), do¤al kaynaklarda ulusal egemenlikten yana tutum al›p, alteno hareketiyle dayan›flma halinde yürüyüfller ve yol
kesme eylemleri ça¤r›s›nda bulundular. Yol kesmeler Yungas, Potosi, Chuquisaca ve Oruro’ya yay›l›p, El Alto ve Chapare’de iyice yo¤unlafl›rken, geleneksel partiler 6 Mart’ta istifas›n› sunan Mesa’y›
desteklemek üzere güçlerini birlefltirdiler.
Sa¤›n Mesa etraf›nda birleflmesi ve yeni bir ulusal-halkç› projeye
orta s›n›f›n deste¤inin kaybedilmifl olmas›, normal koflullarda bölünmüfl halde mücadele eden hareket liderleri aras›nda beliren -ne
kadar k›r›lgan ve henüz tasarlama aflamas›nda da olsa- daha genifl bir
programatik birlik sa¤lama e¤ilimiyle dengelenmekteydi. 9 Mart’ta
La Paz’daki COB merkezinde yap›lan bir toplant›da, COB, bölünmüfl
CSUTCB’nin her iki kanad›, gücünü yeniden toplam›fl olan Coordinadora, topraks›z köylüler sendikas› (MST) ve Morales ile Quispe,
bir ‘Birlik Pakt›’ kurmak üzere ilk defa birlikte tav›r ald›lar. Pakt’a
çekinceyle yaklaflan tek hareket, partilere ve caudillo’lara karfl› flüphesini koruyan FEJUVE’ydi. Ana hatlar›yla ilk defa Ekim 2003’te
sahneye ç›kan halk blo¤u, dokuz eyaletten yedisinde bütün ulafl›m›
keserek ve ço¤u kenti fiili bir kuflatma durumuna sokarak yine sahnenin ortas›nda yerini alm›flt›. Ancak 15 Mart’ta, çokuluslu flirketlerin sözleflmelerini muhafaza ederken do¤algaz vergilerini bir parça
artt›ran yeni hidrokarbonlar yasas›n›n Kongre’den geçirilmesi, Mo86
rales ile MAS’› tekrar parlamento a¤›l›na sokmaya yetti ve böylece 16
Mart 2005’te yol kesme eylemleri fiilen durma noktas›na geldi.
Oval›k bölgelerde güçlü olan sa¤c› elitler Mesa hükümeti üzerindeki a¤›rl›klar›n› artt›r›r ve da¤l›k bölgelerindeki kitleler daha ilerici bir hidrokarbonlar yasas› için mücadele ederken, 2005’in May›s ve
Haziran aylar›nda yeniden bir isyan›n patlak vermesiyle yürütme
gücü daha fazla s›k›nt› çekmeye bafllad› ve bir kutuplaflmaya sürüklendi. En son ayaklanma, Ekim 2003 ayaklanmas›n›n bir devam› gibiydi (benzer kesimler harekete geçiyor ve baflkent sokaklar›nda
benzer sahneler sergileniyordu), ancak isyanc› koalisyon içindeki
güçler dengesi de¤iflmiflti.
Ayaklanma, May›s ay› ortas›nda FEJUVE ve COR’un El Alto’da
süresiz genel grev ilan etmesiyle ve MAS’tan Roman Loayza’n›n önderli¤indeki CSUTCB’un, hidrokarbonlar yasas› konusunda Senato’ya bask› yapmak için eyaletlerdeki topluluklar› harekete geçirmesiyle bafllad›. Baflkenti ve El Alto’yu felce u¤ratan yürüyüfller ve grevler iki hafta içinde Sucre, Potosi ve Cochabamba’ya yay›lm›flt›. 6 Haziran’da yol kesme eylemleri, Bolivya’n›n dokuz bölgesinden sekizinde ulafl›m› fiilen durdurdu. Protestocular›n çeflitli ve de¤iflken talepleri vard›. Pek çok kifli bir kurucu mecliste ve Sanchez de Lozada’n›n yarg›lanmas›nda ›srar ederken, baz›lar› Mesa’n›n istifas›n›, baz›lar› da parlamentonun kapat›lmas›n› istiyorlard›. Yine de en güçlü
talep, hidrokarbonlar›n kamulaflt›r›lmas› meselesiydi.
6 Haziran’da, ço¤unlu¤u Aymara yerlilerden oluflan 400-500 bin
kifli aras›ndaki kalabal›k, El Alto’dan baflkentin merkezine akt›. Aroma’dan köylüleri getiren yirmi kadar kamyon sopa, tafl ve sapanla
doluydu. Onlara, hidrokarbonlar›n kamulaflt›r›lmas›n› isteyen on
binlerce paceno efllik ediyordu. Madenciler dinamit lokumlar›n› patlatarak varl›klar›n› belli ediyorlard›. Bu, Ekim 2003’ten beri en kalabal›k kitlesel dalgayd› ve La Paz’› ikinci hafta boyunca felç halinde
tutmufltu. Kitleler Plaza San Francisco’ya akt›lar ve parlamentoyu
ele geçirip baflkanl›k saray›n› iflgal etme and›yla Plaza Murillo’ya yöneldiler.
Otoritesi sars›lan Mesa, gururu çi¤nenmeden istifa etmeye haz›rd›. Ancak onun, Morales taraf›ndan da desteklenen erken seçim önerisi, sa¤›n direnifliyle karfl›laflt›. Senato Baflkan› Hormando Vaca Diez (merkezi Santa Cruz’da bulunan toprak sahipleri blo¤unun önde
gelen simalar›ndand›), Mesa’n›n istifa etmesi durumunda anayasal
87
hakk› olan baflkanl›¤a geçme hakk›ndan feragat etmeyi reddetti. Vaca Diez’in inatç› tutumu, gösterilerin kabar›fl›nda ek bir faktör oldu.
Çok çeflitli s›n›flardan gelen protestocular, Vaca Diez’in baflkanl›k
koltu¤una oturma ihtimaliyle galeyana gelmifllerdi. Sonraki birkaç
günde protestolar daha da yay›ld›. 7-8 Haziran’da yol kesme eylemlerinin say›s› neredeyse iki kat›na ç›karak, 61 vakadan 119 vakaya
yükseldi. Oval›k bölgelerde s›n›r halklar› ve Guarani yerlileri, BPAmoco ve Repsol YPF flirketlerinin mülkiyetindeki yedi do¤algaz
alan›n› iflgal ettiler. Bu arada üç hidroelektrik tesisine de el konurken, Cochabamba, Tapacari’de köylüler, her gün fiili’ye 20 bin varil
do¤algaz tafl›yan borular›n vanalar›n› kapatt›lar. Büyük kentlerin belediye baflkanlar›n›n önderli¤inde, dokuz bölgenin yedisinde, kamulaflt›rmay›, Vaca Diez’in baflkanl›¤›n›n reddedilmesini ve seçimlerin
yap›lmas›n› talep eden ve ço¤unlu¤u orta s›n›ftan gelen 700’ü aflk›n
kiflinin kat›l›m›yla neredeyse 100 kadar açl›k grevi örgütlendi.
Ekim 2003’te, La Paz’daki köylüler süreci bafllatt›ktan sonra, FEJUVE ve COR, ikincil bir rol oynayan madencilerin yan›nda ayaklanman›n öncüleri haline gelmifllerdi. Haziran 2005’teyse FEJUVE
ve COR ilk k›v›lc›m› yakarken, madenciler ve CSUTCB süreci ülke
çap›nda doruk noktas›na tafl›d›lar. Yine de madencilerle köylüler,
kültürel ve siyasal bak›mdan kent orta s›n›f›yla köprü kurma yetene¤ine pek sahip de¤illerdi. Asl›nda, ilerici orta s›n›f kesimleri ile di¤er halk güçleri aras›ndaki iliflkiler Haziran ay›nda, devlet bask›s›n›n
birlefltirici unsuru söz konusu olmad›¤› için (Mesa, Sanchez de Lozada’n›n yapm›fl oldu¤u gibi gösterilerin üzerine tanklar› sürmekten
kaç›nm›flt›), iki y›l öncesine k›yasla daha gergindi. Orta s›n›f›n ilerici bir kesimi harekete kat›ld›, ancak gecikerek ve sadece Vaca Diez
yönetiminde kat› sa¤c› bir hükümet kurulmas› ihtimali üzerine.
9 Haziran’da bu s›n›rl› hedefe ulafl›ld›. Vaca Diez, La Paz’daki kuflatmadan kaçmak için Kongre’nin muhafazakâr Sucre kentinde toplanaca¤›n› aç›klad›. 9 Haziran’da, ülkenin bat›s›ndaki Chuquisaca,
Potosi ve Oruro bölgelerinden on binlerce madenci ve köylü, Vaca
Diez’in Mesa’n›n yerini almas›n› engellemek için Sucre’nin Plaza 25
de Mayo alan›nda topland›lar. Havayolu iflçilerinin greviyle Sucre’de
güç durumda kalan ve art›k askeri koruma alt›nda olan Vaca Diez,
Meclis baflkan› Cosso gibi nihayet boyun e¤erek, Yüksek Mahkeme
Baflkan› Eduardo Rodriguez Veltze’nin Baflkan olarak yemin etmesinin önünü açt›. Rodriguez’in ilk icraat› Aral›k ay›nda genel seçimle88
rin yap›lmas›yd›. Ulusal-halkç› güçler 12 Haziran’da gösterileri b›rakt›lar. Birikmifl siyasal enerji -en az›ndan geçici bir süreli¤ine- da¤›lacakt›. Bu ara dönemde, resmi seçim süreci siyasal elitlere yeniden gruplanma zaman› tan›yacakt›.
Muhtemel Sonuçlar
fiu andaki durum geçici bir ç›kmaza saplanm›fl görünüyor. Siyasette bütün dikkatlerin Aral›k ay›nda yap›lacak seçimlerde toplanmas›yla, ülkenin anayasal temelde yeniden yap›lanmas› ve ulusal
kaynaklar›n denetimi gibi uzun vadeli sorunlar geçici bir süreli¤ine
ertelenmifl bulunuyor. Kurucu meclis projesi de bir belirsizlikle sar›l›: Bu nitelikteki bir meclisin ne zaman toplanaca¤› konusunda en
ufak bir görüfl birli¤i olmad›¤› gibi, delegelerin nas›l seçilece¤i de bilinmiyor ve toplumsal hareketler de henüz aç›kça formüle edilmifl
programlara sahip de¤iller. Bu arada, hidrokarbonlar kritik bir ihtilaf konusu olmay› sürdürecek. Kongre’nin May›s 2005’te benimsedi¤i yeni Hidrokarbonlar Yasas› hiç kimseyi tatmin etmiyor (petrol ve
do¤algaz flirketlerinin önceden ödemeleri gereken yüzde 18’in üstüne, yüzde 32’lik bir vergi daha ekleniyor, ancak bu, Bolivya’n›n 29
do¤algaz sahas›ndan ancak 2’sine uygulanabilir durumda). Son zamanlardaki anketler, nüfusun yüzde 75’inin kamulaflt›rmadan yana
oldu¤unu gösteriyor. Bafla gelecek hükümetin, bu talebi ciddi biçimde ele almas› gerekecek. Pek çok kiflinin gözünde, Bolivya’n›n do¤algaz›, 1950’lerde MNR döneminde bafllat›lan, ancak 1980’lerde Washington Konsensüsü’ne boyun e¤ilince terk edilen bir ulusal kalk›nma projesinin gerçekleflmesi umutlar›n›n biricik temeli.
Siyasal rüzgârlar yeni yönlere do¤ru eserken, soldaki farkl› aktörlerin bak›fllar›, hedefleri ve korkular› nelerdir? Bir yandan kaos, darbe giriflimi ya da sa¤›n canlanmas› risklerinden korkan orta s›n›f ve
MAS yönetimi, maksimalizm diye yorumlad›klar› e¤ilimlerden ciddi
ölçüde rahats›zlar. Öte yandan, kendi kaderini tayin etme hakk›n›n,
hatta devlet iktidar›n› ele geçirme ihtimalinin cazibesi COB,
CSUTCB, FEJUVE ve El Alto-COR içinde gün geçtikçe büyüyor.
Yerli ve proleter mücadele gelenekleri ile tarihsel belleklerin çat›flt›¤›, birbirinin içine girdi¤i ve birbirini besledi¤i El Alto’da, Ekim
2003’ten sonra yap›lan stratejik tart›flmalarda iki kutup belirdi. Daha çok La Paz’›n k›rsal bölgesinden Aymara göçmenlerin ya da onla89
r›n o¤ullar›yla k›zlar›n›n görüfllerini yans›tan birinci kutup, daha çabuk güç toplama ve hükümetin zay›fl›k ya da parçalanma anlar›ndan
faydalanma gereklili¤inde ›srar ediyor. El Alto’daki radikal gruplar,
flimdiye kadarki baflar›lar›n s›n›rl›l›¤›ndan ve Ekim ay›nda bafllat›lan
sürecin tamamlanamamas›ndan dolay› hayal k›r›kl›¤›na u¤rad›lar.
Sürekli halk ayaklanmas›n›n k›demlileri haline gelen baz› gençler,
gelecekte silahl› mücadele biçimlerini benimseyebilirler. Yeniden
yerlefltirilen madencilerin tutumuna yans›yan ikinci kutupsa, iktidar› ele geçirmek için kaynaklar›n ve devlet kurumlar›n›n yönetimi
aç›s›ndan berrak bir program›n gerekli oldu¤unu ileri sürüyor.
1980’li y›llar›n bafllar›ndaki düflmanl›klar genç kufla¤›n haf›zas›nda
yok, yafll› kuflaklar da bu hat›ralardan yeni yeni kurtulmaya bafllad›lar. Daha radikal Aymara kesimlerin ufku onlar›n 1781’e dayal› kavray›fllar›yla beslenirken, 1952’nin hat›ralar› ve 1895’te UDP’nin çöküflü hâlâ eski madencileri etkileyen olaylar.
La Paz’›n, Omasuyos gibi Aymara egemenli¤indeki k›rsal bölgelerinde, silahl› ayr›l›kç›l›¤› ve devletle do¤rudan kap›flmay› zorlayan
ak›mlar, CSUTCB içindeki unsurlar›n örtük -pratik de¤ilse bile- deste¤ine sahipler. Ortada belirgin bir gündem olmad›¤› halde, gelecekte iktidar› ele geçirme ihtimalinden kaynaklanan iyimserlik, bu tür
umutlar›n asla yok olmad›¤›, bazen sadece söner gibi göründü¤ü El
Alto’da daha güçlü. Bu y›l Quispe’nin y›ld›z› sönmekle birlikte,
CSUTCB, Felipe Quispe’nin ve Evo Morales’in takipçileri aras›nda
derin bir ayr›l›k yafl›yor. MAS’›n Roman Loayza’s›, konfederasyondaki denetimini sa¤lamlaflt›rarak, ülke çap›nda hareketine daha bir tutarl›l›k kazand›rd›. Art›k Genaro Flores’in (1970’lerin sonlar›nda örgütü kurmufl olan köylü önderinin o¤ludur) bafl›n› çekti¤i La
Paz’daki Tupaj Katari federasyonu, militan yönlerini hâlâ muhafaza
ediyor. Yerli hareketi içindeki (Oruro, Sucre ve Potosi’dekiler gibi)
di¤er ak›mlar da, on dokuzuncu yüzy›l›n sonundaki yerli federalist
projelerine iflaret ederek belediyelere ve bölgelere daha fazla özerklik istiyorlar.
Geleneksel Bolivya ‹flçi Merkezi’nin yönlendirdi¤i Bolivya solu, tabandan yükselen yerlilerin ve cocalero’lar›n yeni hareketleri sonucu
büyük ölçüde sahneden çekilmifl durumda. Ondan geriye kalan fley,
MAS bayraklar› alt›nda parlamentoda ve parlamento çevresinde faaliyet gösteren gruplar (gerçi MAS içinde de yerli etkisinin artt›¤› söylenebilir). Morales, yaklaflan seçimleri dikkate alarak bir asgari program
90
peflinde, ancak ülkenin büyük k›sm›nda yerli taban›n deste¤ine de sahip ve MAS, parlamentoda ulusal devrimci bir sesi benimsiyor.
E¤er son üç isyan dalgas›n›n deprem merkezi El Alto ve La Paz
olsayd›, mücadelenin ülke çap›nda yayd›¤› ›fl›k kesin olurdu. Sömürge döneminin, daha sonra da cumhuriyet yönetiminin siyasal ve
ekonomik güç merkezleri olan Chuquisaca, Potosi ve Oruro’nun
yoksullaflm›fl güney bölgeleri, ‘kalk›nma’ için hammadde ihracat›na
dayanman›n harap edici etkisinin ilk elden tan›klar. MAS, Sucre ve
Oruro’daki köylü sendikalar›nda güçlü ve Potosi’de ayllus federasyonlarla ittifak› zorluyor, ancak ulusallaflt›rma genel olarak Quechua-Aymara harekti aç›s›ndan (MAS’la ba¤lardan ba¤›ms›z olarak)
bir taban talebi haline geldi. Sa¤›n egemenli¤ine kafa tutulan bölgelerde (Santa Cruz, Tarija) oldu¤u gibi, Sucre, Potosi ve Oruro’daki
taban inisiyatifi MAS önderlerinin tasavvur etti¤i boyutlar›n çok ötesine geçti. Siyasal partilerle ya da caudillo’larla pek al›flverifli olmayan Guarani bölgesindeki hareket, May›s 2004’te ve yine May›s-Haziran 2005’te yabanc›lar›n denetimindeki belli bafll› do¤algaz alanlar›n› ele geçirdi ve bir ulusal-halkç› blok içinde ba¤lant›lar kurulmas› ihtimalini ortaya koyacak flekilde kamulaflt›rmadan yana oldu¤unu ilan etti. 2000 y›l›ndan itibaren ayaklanmada kilit roller oynayan
Chapare ve Yungas’taki cocalero’lar, parti bir ulusal profil sergilemeye çal›fl›rken MAS’›n program›nda kendi taleplerine daha az yer verildi¤ini gördüler ve parti önderlerinin pragmatizminden daha fazla
kayg›lan›r oldular. Cocalero’lar, bir toplumsal hareket olarak kendi
güçleri Bolivya’da kurulacak olan her hükümeti bu soruna ihtiyatla
yaklaflmaya zorlamaya devam edecek olmas›na ra¤men, koka üretimini, do¤algaz sorunuyla eflit öneme sahip bir ulusal egemenlik sorunu olarak dayatmakta güçlük çekebilirler.
Yerlilerin sorunlar› ve önderleri ilk defa ön plana ç›k›nca, yeni
bir ulusal-halkç› projenin ana hatlar› zihinlerde flekillenebilir durumdad›r. Buna ra¤men, son dönemki yak›nlaflmalar› kal›c› bir siyasal cepheye dönüfltürmenin önündeki gerçek güçlükler hâlâ
önümüzde duruyor. K›smen etnik ve s›n›fsal farkl›l›klar›n etkisiyle çeflitli potansiyel oluflumlar aras›nda duyulan güvensizlikler (zaman zaman bir ç›kmaza varacak flekilde) hâlâ yayg›n. Caudilismo
ve kiflisel ç›karlar›n gözetilmesi, yerli ve cocalero hareketlerinin
bafl›na bela olmaya devam etti¤i gibi, komünal ve sendikal demokrasiden miras al›nan taban inisiyatifine dayal› siyasal kültürle geri91
limli bir görünüm sunuyor. ‹lerici orta s›n›f entelektüelleri ve profesyonelleriyle ittifak kurman›n önündeki engeller de hâlâ devasa
boyutlarda. Ekim 2003 olaylar›n›n bu orta s›n›f kesimleri aras›nda
do¤urdu¤u o siyasal umut ve anlaml› birlik duygusu oldukça köreldi; 1971 Halk Meclisi’ni ve UDP’yi tarihsel referans olarak gösteren fraksiyonlar, kontrol edilmesi güç radikalizmden b›kk›nlar
ve muhtemel bir krizin sa¤c› gericili¤in güçlenmesini kolaylaflt›rma ihtimalinden kayg› duyuyorlar. 2003/2005’in ikili volkan›, Bolivya’n›n siyasal manzaras›n› de¤ifltirdi, ancak bu sürecin nas›l
sonuç verece¤i belirsizli¤ini hâlâ korumakta.
(Türkçesi: Osman Ak›nhay)
92