ORTADOĞU”nUn TAnım ve TAsnİf sORUnU - Türk

ORTADOĞU
“
”
NERESI?
“Ortadoğu”nun Tanım ve Tasnİf Sorunu“
Birinci Dünya Savaşı sırasında İngiliz sömürgesi Hindistan’da askerler demiryolu döşüyor
24 YEDİKITA TEMMUZ 2013
...........................................................................
YRD. DOÇ. DR. OSMAN NURİ ÖZALP
Türk-Alman Üniversitesi - İ.İ.B.F
............................................................................
Doğu ile ilgili algı ve tanımlamaların ilk kez
antik eserlerde yer aldığını ve bunların da modern
çağlara ait zihnî tasarımlara doğrudan etki ettiğini
görmekteyiz.1 Bu döneme ait Persler ve Eski Yunanlılar
arasındaki savaşların etkileri, günümüze kadar süren
iki farklı coğrafyaya ait zihnî tasavvurların kaynağını
oluşturmaktadır. Antik Yunan yazarı Eshilos’un2 (MÖ.
524–456) Persliler3 adlı oyununda, Perslerin özellikleri
despotluk olarak karakterize edilmiş ve böylece Asya,
coğrafi bölge olarak despotluğun ve barbarlığın simgesi
olmuştur. Bu bakış açısı, daha sonraları iki farklı
medeniyetin karşıtlığının sembolü haline
gelmiştir: Avrupa ve Asya. Antik dünyada
Eshilos, Euripides ve Herodot gibi yazarların
eserlerine bakıldığında, Yunan edebiyatında
Hindistan ve hatta Çin’i de içine alacak şekilde
geniş bir bölgeyi tanımlamak için kullanılmıştır.
Zamanla Batı dillerinde mahallî anlamda çok farklı
tanımlamalara da yer verilmiştir. Ancak bu farklı
tanımlamalarda ortak olan bir şey varsa, o da Avrupa
perspektifli bakış açısıdır. Çünkü sadece Avrupa’dan
bakıldığı zaman Doğu yakın, orta veya uzak olmaktadır.
Daha doğrusu modern anlamda Orta Doğu tabirini
anlayabilmek için, emperyalizmin tarihî sürecine
bakmak gerekmektedir.
Napolyon’un Mısır Seferi’nden (1798-1801)
sonra, Avrupalı büyük güçler arasında Doğu’nun
ele geçirilmesi ve paylaşımı amacıyla bir yarış başladı.
Bölge, Avrupa açısından jeopolitik bir bütün olarak
görülmekteydi. Öyle ki, bölgeye ait kısmi problemler o
zamandan beri bağımsız olarak ele alınamamaktadır,
çünkü bir bütün olarak dünya politikasının içine
Doğu karşıtı bir klişeleştirmenin temellerinin
Irak’ın
atıldığı söylenebilir.
devrik lideri
Ortaçağ Avrupası’nda Romalılar ise, kökünü
Saddam
Latince güneşin doğuşu anlamına gelen “sol oriens”
Hüseyin 2004
yılında
kelimelerinden alan Oriens terimini, bölge tanımlaması
yargılanırken
amacıyla kullanmışlardır. Bununla da Roma
İmparatorluğu’nun doğu yarısını yani Bizans’ı (3951453) kastetmişlerdir.4 Daha sonra Haçlı Seferleri’nin
Ortadoğu
başlamasıyla, Antik çağlardan beri pek değişmemiş
coğrafyası
olan Avrupa’nın dünya tasavvuru genişlemeye
başlamış, İslam dini Doğu’nun en önemli karakteristik entegre olmuştur. Söz konusu durum günümüzde de
özelliklerinden biri haline gelmiştir. Böylece, Hıristiyan geçerliliğini korumaktadır.
Batı (Occident) ile İslamî Doğu (Orient) arasında farklı
Siyasî terminolojide Doğu ile ilgili farklı terimlerin
iki inanç sistemi bağlamında bir ilişkinin temelleri de
kökeni, 19. yy’ın sonunda ya da 20. yy’ın başında
atılmıştır.
Avrupa emperyalizmine dayanmaktadır. Bu bağlamda,
Osmanlı Devleti’nin yıkılış sürecinde topraklarının
paylaşımı ile ilgili rekabetin, uluslararası ilişkiler
alanında Doğu Sorunu (Eastern Question) olarak
Doğu (Orient) tabiri, genel olarak Avrupa’da 19.
adlandırıldığını görmekteyiz. Kavram ile ilgili bu
yy’a kadar Arapça konuşan ülkeler, Türkiye, İran,
döneme ait gelişmeleri kısaca özetlersek; I. Dünya
Kİme Göre “Doğu”?
TEMMUZ 2013 YEDİKITA 25
Savaşı’nın sonuna kadar Doğu’yu tanımlamak için The
Near East, The Middle East ve The Far East olmak üzere
üç farklı terimin yerleştiğini görmekteyiz. Her terim belli
bir bölgeyi tanımlamak için kullanılırken, içerik olarak
The Near East Türkiye’yi; The Middle East Hindistan’ı
ve The Far East ise Çin’i kapsamaktaydı.5
Soğuk Savaş Dönemİnde
“Ortadoğu”
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra global anlamda büyük
güçlerin yapısındaki değişikliğe paralel olarak bölge
de değişmeye başladı. Savaştan İngilizlerin zayıflayarak
çıkması, bölge sınırlarını daha da belirsiz hale getirdi.
Bölgede artık Pax Britannica (Britanya Barışı(!)) yerine
Pax Americana ikame olurken Ortadoğu, enerji
kaynakları nedeniyle Amerika nezdinde stratejik açıdan
önemli bir bölge konumunu kazandı.
Ortadoğu terimi, uluslararası literatürde yerleşiklik
kazanmasına rağmen, Ortadoğu’nun hangi coğrafi
alanları kapsadığı konusunda ortak bir kabul yoktur,
demiştik. Yukarıda da kısaca dile getirildiği gibi,
farklı çıkarlar nedeniyle Ortadoğu’nun sınırları
farklı zamanlarda çok farklı biçimlerde tespit
edilegelmiştir. Özellikle Soğuk Savaş’ın bitiminden
günümüze uluslararası ilişkilerdeki köklü değişimler
dikkate alındığında, Ortadoğu ile ilgili kapsam ve
terminolojinin yeniden esaslı bir şekilde değişime
Versay
Antlaşması
imzalanırken
Afrika’da bir
İngiliz askeri ve
Ortadoğu’nun
kaderi...
uğradığı görülmektedir. Orta Asya
ve Kafkasya’nın genç cumhuriyetleri,
İslamî kimliklerinden dolayı kültürel
ve siyasî anlamda yeni büyük bir bölgenin oluşumuna
Savaş sırasında Middle East tabiri, özellikle İngilizlerin
yol açmışlardır. Kültürel, etnik, linguistik ve dinî olarak
etki alanı Malta’dan İran ve Suriye’ye, oradan da
geçmişte tarihî Ortadoğu’nun bir parçası olan bu
Etiyopya’ya kadar olan alanı kapsayan Middle East
ülkeler, bağımsızlıklarını kazanmalarıyla tekrar bu tarihî
Command (Orta Doğu Komutanlığı) ile popüler hale
boyutun oluşmasını sağlamışlardır.6 Bu yüzden genişleyen
gelmiş ve savaştan sonra uluslararası ilişkiler literatürüne
Ortadoğu için İslamî Orient, İslamî Ortadoğu,
sağlam bir şekilde yerleşmiştir. Ortadoğu terimi,
Arap-İslam Dünyası, İslamî-Oriental Dünya tabirleri
uluslararası literatürde yerleşiklik kazanmasına rağmen,
kullanılmıştır.
Ortadoğu’nun hangi coğrafi alanları ve ülkeleri kapsadığı
Daha sonra meydana gelen 11 Eylül 2001 saldırıları
konusunda ortak bir kabul yoktur. Peki o zaman
uluslararası
sistemi derinden etkilediği gibi, Ortadoğu
Ortadoğu tam olarak nerede durmaktadır?
ile ilgili terim ve kapsam tartışmalarını da temelinden
etkilemiştir. Terör saldırılarının hemen ardından,
uluslararası ilişkiler literatürüne, Ortadoğu’nun
jeopolitik olarak yeniden düzenlenmesi bağlamında
Greater Middle East (Büyük Ortadoğu), Broader Middle
East (Genişletilmiş Ortadoğu) veya Islamic Greater
Ortadoğu’nun
Değİşen Sınırları
26 YEDİKITA TEMMUZ 2013
Middle East (İslamî Büyük Ortadoğu) gibi tanımlamalar
girmiştir.
Tanımlama ve kapsam konusunda 19. yy ve 20.
yy’da olduğu gibi, günümüzde de Ortadoğu ile ilgili
terminoloji büyük güçler tarafından belirlenmektedir.7
Ortadoğu’nun neresi olduğu ve hangi ülkeleri kapsadığı
ya da nasıl olması gerektiği konusundaki terminoloji,
bugün global anlamda tek süper güç olan Amerika
tarafından belirlenmektedir. Örneğin, gerek ilmî
literatürde gerekse kamuoyunda
Amerika tarafından kullanılmaya
başlayan Büyük Ortadoğu terimi
dünya politikasında ve bölge içindeki değişikliklere göre
dinamik, akışkan bir özelliğe sahiptir (Greater Middle
East, Broader Middle East vb). Türkiye’nin de içinde
bulunduğu bölge coğrafyasının hem günümüzdeki siyasî
gelişmelerini daha iyi anlayabilmek, hem büyük güçlerin
yakın geleceğe yönelik mevziî siyasî perspektiflerini
öngörebilmek açısından, tanımlama ile ilgili tartışmalar
önem kazanmaktadır. Bu bağlamda Ortadoğu teriminin
coğrafi bir sınırlamayı değil, siyasî ve kültürel bir kimliği
içerdiği unutulmamalıdır. Dünya politikasındaki değişim
ve mahallî gelişmelere paralel olarak, Ortadoğu’da yeni
coğrafi yapıların ortaya çıkması ve bölge ile ilgili yeni
tanımlamaların yapılması her zaman muhtemeldir.
Dipnotlar: (1) Daha fazla bilgi için bkz. Reinhold Bichler, “Der ‘Orient’
im Wechselspiel von Imagination und Erfahrung: Zum Typus der
11 Eylül 2001’de Amerika’daki ikiz kulelere
saldırı düzenlenmişti, saldırıyı düzenleyenler bir
muamma olarak kaldı
Birleşmiş Milletler üyesi batılı ülkeler doğuda
çıkaracakları muhtemel savaşların tohumlarını ekerken
kısa sürede benimsenmiştir. Öyle ki, ülkemizde de
terim olarak Büyük Ortadoğu tanımlaması, günlük
kullanımda dahi yer edinmiş durumdadır. Ancak,
Büyük Ortadoğu’nun hangi ülkeleri kapsadığı konusu,
yine daha önceki tanımlamalarda gördüğümüz gibi
açık değildir. Kısaca özetlemek gerekirse; 11 Eylül
saldırılarından sonra Amerika, Büyük Ortadoğu Projesi
ile bölgeyi siyasi olarak yeniden tanımlamış ve sınırlarını
genişletmiştir.
Sonuç olarak Doğu (Orient) teriminin içeriği tarihî
süreç içinde incelendiğinde, Batı’nın doğusundaki bütün
kültürler için kullanılan genel bir tanımlama olduğu
görülmektedir. Doğu coğrafi olmaktan ziyade, tamamen
Batı’ya ait soyut bir düşüncedir. Bu algı biçimi ise,
yüzyıllar boyunca Avrupa’nın siyasî, dinî ve fikrî yapısına
tesir etmiştir.
Ortadoğu (Middle East) terimi öncelikle coğrafi bir
tanımlama olmayıp, modern siyasî bir terimdir. Yine
‘orientalischen Despotie’”, Getrennte Wege? Kommunikation, Raum
und Wahrnehmungen in der Alten Welt, Ed. Robert Rottinger,
Andreas Luther, Josef Wiesehöfer, Verlag Antike, Frankfurt, 2007 s. 475;
(2) Latince Aischylos ya da Aeschylus; (3) Eshilos’un Persliler adlı eseri
antik dünyadan günümüze kalan en eski drama özelliğini taşımaktadır.
MÖ 472’de ilk kez Atina’da oynanmıştır; (4) Andreas Pflitsch, Mythos
Orient Eine Entdeckungsreise, Herder, Freiburg/Basel, 2003, s. 11; Anja
Jedlitschka, Weibliche Emanzipation in Orient und Okzident. Von der
Unmöglichkeit die Andere zu befreien, Ergon Verlag, Würzburg, 2004,
s. 22; (5) Roderic H. Davison, “Where is The Middle East?”, Richard H.
Nolte (Ed.), The Modern Middle East, Atherton, New York, 1963, s. 18;
(6) Bernard Lewis, “Rethinking the Middle East”, Foreign Affairs, No
4, 1992, s. 103; (7) Hans-Georg Ehrhardt / Margret Johannsen (Hrsg.),
Herausforderung Mittelost: Übernimmt sich der Westen? Nomos,
Baden-Baden, 2005, s. 11; (8) Elmar Janssen, Stabilität in Nahost?
Transformationsansätze von USA und EU und strukturelle Hindernisse
einer Friedensordnung, m-ress, München, 2005, s. 136.
TEMMUZ 2013 YEDİKITA 27