mantık

SAKARYA ÜNİVERSİTESİ
MANTIK
Hafta 3
Doç.Dr. İbrahim ÇAPAK
Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi’ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak
hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri
mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Her hakkı saklıdır © 2011 Sakarya Üniversitesi
ÜN TE
3
MANTI IN TAR HÇES
NDEK LER
3.1. Mant
n Tarihçesi
3.1.1. Aristoteles’te Mant k
3.1.2. Bat da Mant k
3.1.2. slam Dünyas nda Mant k
3.2. Baz lk slâm Mant kç lar ve Çal malar
3.2.1. Kindi
3.2.2. hvanu’s-Safa
3.2.3. Farabi
3.2.4. bn Sina
3.3. Tanzimattan Sonra Türkiyede Baz Mant k Çal malar
HEDEFLER
Bu üniteyi çal
ktan sonra;
renci, baz Müslüman mant kç lar
renci, mant
gösterebilecek
n tarihçesini aç klayabilecek,
Tanzimatan sonraki mant k çal malar
seçebilecek,
ÖNER LER
Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya ba lamadan önce;
• Herhangi bir
sa layacakt r.
mant k
tarihini
okumak
konunun
anla lmas na
katk
MANTI IN TAR HÇES
3.1. MANTI IN TAR HÇES
Hiçbir bilim kendili inden ve birden ortaya ç kmaz. nsanl k tarihi kadar eski olan ve
dü ünceye dayanan mant k da birden ve tek ba na ortaya ç km de ildir. Her ne kadar
insan n yarat
ile birlikte dü ünce boyutu olsa da dü ünceye dayal olarak mant n
sistemle mesi uzun zaman alm r. Nitekim mant n m.ö. 4. y.y lda sistemle ti ini
görüyoruz; oysa mant k sistemli olmasa da bu dönemden önce de kullan yordu. lk defa
Yunan filozofu Aristoteles’in sistemle tirdi i mant k, kendisinden önce bir haz rl k dönemi
geçirmi tir. Çünkü kaynaklara bak ld nda Hint, Çin, M r, ran; Mezopotamya
bölgelerinde sistemli olmasa da mant n kullan ld görülecektir.1
Aristoteles öncesi Grek dünyas na bakt
zda da birçok filozof taraf ndan
mant kla ilgili baz spekülasyonlar n yap ld
görürüz. Örne in, Thales, Anaxsimenes
do rudan do ruya varl kla ilgilenirken, Parmenides, Heraklit, Anaxagoras ve Demokritos
gibi filozoflar bilme fenomeni üzerinde durmu lard r. Dolay ile bilme fenomeni üzerinde
duran filozoflar, mant k aç ndan son derece önemli olan ak l ilkeleri üzerinde
durmu lard r. Nitekim özde lik ve çeli mezlik ilkelerinin ilkel/ham halini Parmenides,
Zenon, Herakleitos ve Pretogoras’ta rastlamak mümkündür. Burada Aristoteles öncesi
önemli isimlerden biri olan Sokrates’i de zikretmek gerekir. Çünkü Sokrates özellikle
sofistlerin “Hakikatin ölçüsü insand r, hiçbir ey ispat edilemez” dü üncesine taraf
olmam , herkesin üzerinde ittifak etmesin gereken adalet ve erdem gibi kavramlar ön
plana ç karm r.
3.1.1. Aristoteles’te Mant k
Yar da da ifade etmeye çal
z gibi Aristoteles, mant kendisinden önce olu mu
belli bir birikimden sonra sistemle tirmi tir. Aristoteles, kendisinden önce Ela Okulu
taraf ndan dillendirilen, “Bir ey bilinemez, bilinseydi bile ba kas na aktar lamazd ”
anlay na kar ç km , prensip olarak bir eyin bilinebilece ini, bir kavram bir konuya
yüklemenin, bir kavram bir konudan kald rman n ve bunlar dil ile ifade etmenin yani
dü üncenin mümkün oldu unu ortaya koymu tur.2 Aristoteles’e göre mant k herhangi bir
bilimle u ra madan önce ö renilmesi gerek eydir. Yani mant k bir ilimden daha çok bir
alettir. Bundan dolay Aristoteles, ilimler tasnifinde mant a ayr bir yer vermemi onun
bütün ilimlere bir haz rl k, bir giri olarak görmü ; mant k ifadesini de il “analitik”
ifadesini kullanm r. Mant k ifadesi ilk defa Stoac lar taraf ndan kullan lm r. Stoac lar
felsefeyi mant k, fizik ve ahlak olmak üzere üçe ay rken mant k ifadesini kullanm lar ve
mant n ö renilmesini zorunlu görmü lerdir. 3
Aristoteles’in mant k ile ilgili yazd klar eserler daha sonra Organon ismi alt nda bir
araya getirilmi tir. Aristoteles’in mant kla ilgili görü leri Metafizik adl eseri ba ka olmak
1
Bkz. Taylan, Mant k Tarihçesi Problemleri, s. 24; Emiro lu, Klasik Mant a Giri , s. 38.
Bkz. Taylan, N., age., s. 27.
3
Bkz. Çapak, brahim, Stoa Mant ve Farabi’ye Etkisi, s. 25-26.
2
üzere di er eserlerinde yer yer bulunmakla beraber temel mant k eserleri unlard r:
Kategoriler (Katigorias), Önermeler (Peri-Hermeneias), I. Analitikler (I. Analutika/K yas),
II. Analitikler (II. Analutika/Burhan), Cedel (Topika), Sofistik Deliller (Sofistika), Hitabet
(Retorika), iir (Poetika).4 Aristoteles’in bu eserlerine Porphyrios’un sagoci adl eseri de
eklenerek mant k külliyat toplam 9 eser halinde kabul edilegelmi tir. Aristoteles, bu
eserlerinde kavram, önerme, k yas ve ekilleri ve be sanattan olu an k yas n uygulama
alanlar üzerinde durmaktad r. Burada en fazla üzerinde durulan konu burhan (II.
Analitikler) konusudur. Çünkü burhan konusundan önce i lenen bütün konular burhan bir
haz rl k konumundad r. Burhan, konusundan sonra i lenen konular ise burhan’ n uygulama
alanlar r. sagoci’de ise be tümel yani cins, tür, ayr m, hassa ve ilinti i lenmektedir.
3.1.2. Bat da Mant k
Bat ortaça nda mant k çal malar , Aristoteles’in eserlerinin Latinceye çevrilmesi ile
ba lar. lk defa Beotius (470-525) Aristoteles’in Kategoriler ve Önermeler adl eseri ile
Porphrios’un sagoci’sini tercüme etti. Organon’un di er bölümleri ile ilgili incelemeler
12. asr n yar ndan sonra ba lam r.5 Ortaça da Aristoteles’in anlay fizik, metafizik ve
mant k alan nda hakim olmu tur. Bu dönemde Albertus Magnus (1193-1280) ve Aquino’lu
Thomas (1225-1274) etkili olmu önemli isimlerdendir. Sonraki dönmelerde Ariatoteles’in
yazd klar na metot konusunun eklendi ini görüyoruz. lk defa Petrus Ramus (1515-1572)
mant bölümlere ay rken, kavram hüküm ve ak l yürütmeden sonra dördüncü bölüm
olarak metot konusunu eklemi tir. Daha sonra Bacon ve Descartes’in metot konusu
üzerinde önemle durmalar üzerine, metot konusu mant n bir bölümü olarak kabul
edilmi tir. 17. y.y lda Port-Royal mant nda metot konusu çok sistemli bir ekilde ele
al nd . Aristoteles’ten sonra klasik mant k ile ilgili yap lan çal malar, Aritoteles’in ortaya
koydu u konularda önemli bir de iklik yapmam r. Klasik mant a yap lan bir tak m
ele tirilerle birlikte 19. y.y ldan itibaren modern mant k di er ifade ile sembolik mant k
geli meye ba lam r. Sembolik mant k ilk defa Leibniz’in (1646-1716) evrensel bir dil
kurmak giri imleri üzerine do mu tur. Daha sonra Bacon, Novum Organum adl eseri,
Descartes’de metot a rl kl eserleri ile sembolik mant n yolunu açm lard r. As l
sembolik mant k çal malar De Morgan (1806-1876), Boole (1815-1864) ve Stanley
Jevson (1835-1882) ile ba lar. Sembolik mant kta, De Mogan kullar olarak bilinin
kurallarla Morgan, klasik mant ktaki tümel, tikel, ko ul, kar kl ko ul önermelerinin
sembollerle nas l ifade edebileceklerini ve ne tür sonuçlar verebileceklerini gösterir. 19.
y.y lda Frege, Peano, Russell ve Whitehead’ n görü leri sembolik mant k aç ndan
önemlidir. Russel ve Whitehead’ n Principia Matemetica adl eserleri ile sembolik mant k
önemli bir a ama kaydetmi tir.6 Günümüzde sembolik mant k özellikle otomasyon,
bilgisayar ve elektrik devreleri gibi alanlarda uygulanabilmektedir. Sembolik mant kla
ilgili gerek bat üniversitelerinde gerekse ülkemizdeki üniversitelerin baz bölümlerinde
dersler okutulmaktad r.
3.1.2. slam Dünyas nda Mant k
4
Kindi, Resail, (tahk. Ebu Ride), M r, 1950, s. 366,367;
Öner, Necati, Klasik Mant k, s. 19.
6
Özlem, Do an, Mant k, stanbul 1996, s. 187-188.
5
slâm dünyas nda özgün mant k çal malar ortaya konmadan önce baz tercümeler
yap lm , geçmi toplumlarda yap lan mant k çal malar incelenmi ve bunlar Arapça’ya
kazand lm r. Tercüme faaliyetleri temelde Antik Yunan felsefesini slâm dünyas na
aktarmay amaçlam r. Antik Yunan dünyas nda da ilk göze çarpan isim “Muallim-i
Evvel” olarak da öhret bulan Aristoteles (385-322)’tir. Onun, Organon ismi alt nda bir
araya getirilen mant k eserleri yani Kategoriler, Önermeler, Birinci Analitikler, kinci
Analitikler, Topikler, Sofistik Deliller7 hem slâm dünyas nda hem de bat da son derece
önemsenmi ve mant n temel eserleri olarak kabul edilmi tir. Bu eserler, de ik dillere
çevrilmi ve bunlar üzerine bir tak m erhler yaz lm r. slâm dünyas nda felsefenin aleti
say lan mant k ile ilgili çal malar, söz konusu eserlerin Arapça’ya tercümesi ile ba lar. Bu
bak mdan slâm dü üncesinin ve mant k külliyat n olu umunda tercüme faaliyetlerinin
önemli katk olmu tur.
Helenistik felsefe ve baz bilimler, ahsi temaslar sonucu, tercüme ve inceleme
yoluyla slâm dünyas na geçmi tir. Bu tür geçi in en önemli ve en etkili ekli, özellikle
dini konularda Müslümanlar ile H ristiyan ve Yahudi veya di er inançlara sahip olanlar
aras nda “tart ma konusu” olmu tur.8 Bu tart malar, slâm dünyas nda mant n
renilmesini zorunlu hale getirmi tir. Müslümanlar n iki yol ile Aristoteles mant
rendikleri ileri sürülmektedir; Bunlardan birincisi, Aristoteles mant
reddetmek için
ilk kelamc lar n, Revakilerin (Stoac ) eserlerine ba vurmas , ikincisi ise Organon’un
tercüme edilmesidir. 9
Süryaniler ve di er H ristiyanlar, Yunan eserleriyle Müslümanlardan daha önce ve
daha iyi tan
, özellikle de mant a çok önem vermi lerdir. Fakat bu ilmi geli tirme ve
gelecekte özgün eserler meydana getirme görevi, Müslümanlara kalm r. Hatta, Do udaki
ristiyanlar aras nda kültürel aç dan en geli mi i olan Süryaniler bile Farabi (870-950),
bn Sina (980-1037), Biruni (973-1048) ve bn Rü d (1126-1198) ile mukayese
edilebilecek alimler yeti tirememi lerdir.10 Dolay yla Yunan felsefe ve mant
Müslüman filozoflar arac
yla daha iyi anla r hale gelmi tir.
slâm dünyas nda ilk tercüme faaliyetinin, Emevi hanedanlar n ileri gelenlerinden
olan Halid b. Yezid b. Muaviye (ö.704) taraf ndan ba lat ld , onun Grekçe ve eski M r
dillerinden baz eserleri Arapça’ya çevirtti i kabul edilir.11
Emevi hanedan n y lmas ndan sonra iktidara gelen Abbasiler de tercüme
faaliyetlerine destek vermi lerdir. Özellikle ikinci Halife Mansur (754-775) zaman nda,
ran as ll Abdullah bnü’l-Mukaffa’ (ö.758) taraf ndan Aristoteles’in mant k ile ilgili olan
Organon’unun ilk üç kitab (yani Kategoriler, Hermeneutica, Birinci Analitikler) ile, bu
7
Bkz. bn Nedim, el-Fihrist, Beyrut, 1994, s. 307-308.
Bayraktar, M., slam Felsefesine Giri , Ankara, 1997, s. 36.
9
Ne ar, A. Sami, Menahicü’l-Bahs inde Mütefekiri’l- slam, skenderiye, 1947, s. 7.
10
Barthold, W., slam Medeniyeti Tarihi, (çev. Fuat Köprülü), Ankara, 1940, s. 16; Keklik, N., slam Mant k
Tarihi ve Farabi Mant , stanbul, 1969-1970, C.1, s. 19.
11
Bkz. Karl a, Bekir., “ slam’da Tercüme Hareketleri”, Uluslararas slam Dü üncesi Konferans 2 (25-27
Nisan 1997), stanbul, 1997, s. 90; Ne ar, A. Sami, age., s. 7; Öner, N. Tanzimattan Sonra Türkiye’de lim ve
Mant k Anlay , Ankara, 1967, s. 3. Farkl görü ler için bkz. Gutas, Dimitri., Yunanca Dü ünce Arapça Kültür,
(çev. Lütfü im ek), stanbul, 2003, s. 34.
8
esere giri olarak yaz lm olan Porphrios’un (232-305) sagoci’si12 Farsça’dan Arapça’ya
tercüme edilmi tir. 13
Aristoteles’in çal malar n slâm kültürüne ilk giri inde büyük bir role sahip olan
Huneyn b. shak, (809-877)14 IX. as rda Yunanca’dan Arap ve Süryani dillerine tercüme
yapanlar n en önemlilerinden biridir. Ba dat’ta t p e itimi alm ve daha sonra slâm
imparatorlu unun yan s ra Bizans imparatorlu una da seyahat etmi , orada Yunanca’y
renerek önemli el yazmalar yla dönmü tür.15 Bu arada Halife Mansur zaman nda
çevrilen eserlerin ço unlu unu nücüm (astroloji) ve hendese ilimleri olu turmu tur. Ancak
ilk önce Aristoteles’in Organon’unun da Arapça’ya çevrilmesini emreden ve bunu
döneminde gerçekle tiren bu Halifenin kendisi olmu tur.16
Abbasiler döneminde özelikle Me’mun’dan ba lamak üzere X. Asr n sonlar na kadar
birçok me hur mütercim yeti mi tir. 17 Nicholas Rescher, The Development of Arabic Logic
adl esrinde Arapça’ya mant ilk tercüme eden yirmiden fazla mütercim ismi saymaktad r
ki onlardan baz lar unlard r: Muhammed bn el-Mukaffa (750-815), Yahya bn el-Bitrik
(770-830), el-Bermeki (780-840), bn Naime (780-840), Huneyn b. shak, (809-877), shak
b. Huneyn (845-910/911), Kusta b. Luka (820-912), Sabit b. Kurra (834-901).18 Ayr ca
Rescher, bu eserinde 9. ve 10. as rda yeti en mant kç lar n birer isim listesini de
vermektedir.19
Aristoteles mant
n slâm Kültürüne giri i a amal olarak gerçekle mi tir. Bunun
en aç k delili; Kitabu’l-Burhan veya kinci Analitikler’in ancak hicri dördüncü as rda
Arapça’ya çevrilmi olmas ve bu i i Farabi’nin ça da olan Ebu Bi r Metta b. Yunus’un
(ö.h.328) üstlenmi olmas r.20
Mansur ile Me’mun aras ndaki dönemde, daha çok Aristoteles mant
ile ilgili
eserler tercüme edilmi bunun yan s ra Platon’un (m.ö. 427/429-347-348) baz eserleri de
Arapça’ya aktar lm r. Tercümeler, do rudan do ruya Yunanca’dan de il, söz konusu
filozoflar n daha önce Farsça ve Süryanice’ye çevrilen eserlerinden yap lm r.21
Aristoteles’in fizik ve metafizi e ait baz fikirleri gerek H ristiyanl a ve gerekse
Yahudili e ters dü tü ü için, özellikle do u H ristiyan medreselerinde Süryaniler aras nda
elden geldi ince yasaklanm ve okutulmam r. Mesela Süryaniler, sadece Organon’un
ilk üç kitab olan Kategoriler, Hermeneutica ve Birinci Analitikler ile Porphrios’un
sagoci’sinin tercüme edilmesine izin vermi lerdir. Miladi 800’den önce Süryanice’ye
12
Bkz. bn Nedim, age., s. 313.
Karl a, Bekir., agm., s. 90; Ne ar, A. Sami, age., s. 7-8. Söz konusu tercümelerin bnü’l-Mukaffa’ de il,
onun o lu Muhammed taraf ndan yap ld da iddia edilmi tir. Bkz. M. Abid, Arap Akl n Olu umu (çev.
brahim Akbaba), stanbul, 1997, s. 330.
14
Cabiri, M. Abid, age., s. 329.
15
Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 25; Barthold, W., age., s. 15.
16
Keklik, N., age., C.1, s. 39; Bolay, M. Naci, Farabi ve bni Sina’da Kavram Anlay , st., 1990, s. 3
17
Keklik, N., age., C.1, s. 39.
18
Rescher, Nicholas, The Development of Arabic Logic, London, 1964, s. 30. Bkz. Ülken, H. Ziya, Mant k
Tarihi, stanbul, 1942, s. 80; Öner, N., Klasik Mant k, Ankara, 1996, s. 17.
19
Bkz. Rescher, Nicholas, age., s. 34.
20
Cabiri, M. Abid, age., s. 330.
21
Bayraktar, M., age., s. 37. Bkz. Günaltay, emsettin. “Kadim Felsefe slam Alemine Nas l ve Hangi Yol ile
Girdi” Darü’l-Funun lahiyat Fak. Dergisi, C.II, s. 210.
13
çevrilen bu kitaplar onlar aras nda “Dört Kitap” olarak me hur olmu tur.22 Böylece
Aristoteles, gerek slâm’ n yay ld
dönemlerde ve gerekse Emeviler devrinde do uda
23
sadece bir mant kç olarak tan nm r.
Me’mun’dan önce, bilimi ve mütercimleri koruma görevi düzensiz bir ekilde
yürütülürken, Me’mun, hem bir kütüphane hem de bir tercüme merkezi olan Beytü’l
Hikme’yi kurdurmak suretiyle bu konuya bir çözüm getirmi tir. 24 Böylece Huneyn b.
shak, Yahya b. Maseveyh, Haccac b. Matar, Yahya b. el-B trik gibi mütercimlere, 25
çal malar daha faydal bir ekilde yürütme ortam sa lam r.
Tercüme faaliyetlerinin ba lamas ve Aristoteles’in mant k ile ilgili eserlerinin
çevirilerinin yap lmas n birçok nedeni vard r. Bunlar n bir k sm artlar n gerektirdi i
zorunluluktan, bir k sm da ki isel ilgiden kaynaklanmaktad r. Ayr ca o dönemde
müslümanlar n mant k eserlerini tercüme etmeye yönelmelerinin baz sebeplerini öyle
ralamak mümkündür:
1. Müslümanlar gittikleri her yere e itlik ve fikir hürriyeti götürmü lerdir. Bu fikir
hürriyeti din fark gözetmeksizin slâm topraklar nda ya ayan herkesin dü üncelerini
ortaya koyma, hatta Müslümanlarla bunu tart ma imkan ve f rsat vermi tir. Bu durum
hürriyetin elverdi i bütün konularla ilgili eserlerin okunmas na sebep olmu 26 ve böylece
mant n ö renilmesine zemin haz rlanm r.
2. slâm’ n yay ld yerlerdeki H ristiyan, Yahudi ve di er de ik inançlara sahip
ki iler, kendi inançlar Grek dünyas ndan ald klar mant k metodu ile savunuyorlard . Bu
durum, müslümanlar n da delillerin ortaya konmas ve düzenlenmesinde bir metoda ihtiyaç
duymalar na sebep olmu ve böylece Yunan mant
n tan p ö renilmesi zorunlulu u
27
do mu tur.
3. slâm’ n do undan sonra ba ms z bir disiplin haline gelen Kelam ilmi, slâm
inanc savunmada mant kullanma ihtiyac duymu tur.
4. Mant n akla dayanmas ve Kur’an’da da pek çok ayetin akletme, inceleme, ibret
alma, bakma, görme, tefekkür ve tezekkür etme, f khetme gibi emir ve tavsiyeleri ihtiva
etmesi, slâm dünyas nda akli faaliyetlere önem verilmesine neden olmu tur.
5. Bu dönemde genel dü ünce aç ndan geçerli hakikat ölçütlerinin ve mant ki
tart ma metotlar n bilinmesine kar duyulan ihtiyaç, Müslümanlar mant k eserlerini
tercüme etmeye zorlayan ba ka bir sebeptir.28
Görüldü ü gibi Müslümanlar n mant kla ilgilenmelerinin birçok sebebi vard r.
Yukar da da geçti i üzere slâm dü ünce tarihinde ilk mant k çal malar , Aristoteles’in
Organon olarak adland lan mant kla ilgili eserlerinin ve Porphrios’un Aristoteles
mant na giri olarak kaleme ald
sagoci’nin Arapça’ya çevirileriyle ba lam r. lk
22
Bayraktar, M., age., s. 39; Bkz. Rescher, Nicholas, age., s. 18,19. Ahmed es-Seyyid, age., s. 8; Durusoy Ali,
bn Sina’n n “el-Mücezü’s-Sa ir fi’l-Mant k” adl risalesi, M.Ü. .F.Dergisi, sy. 13-14-15, stanbul, 1997, s. 145.
23
Bayraktar, M., age., s. 39.
24
Watt, W. Montgomery, age., s. 26.
25
Iysa A. Bello, age, s. 3.
26
Bolay, M. Naci, age., s. 2
27
Emiro lu, ., Ana Hatlar yla Klasik Mant k, Bursa, 1999, s. 48; Bayraktar, M., age., s. 39.
28
Emiro lu, ., age., s. 49.
tercümeler sagoci’yle, Organon’un ilk üç kitab
yani Kategoriler, Hermenötik, I.
Analitikler’i kaps yordu. Bu ilk tercümelerin 749-810 y llar aras nda Farsça’dan bnu’lMukaffa ve o lu Muhammed (780-815) taraf ndan yap ld san lmaktad r. 835-840 y llar
aras nda “Yedi Kitab”, yani sagoci, Kategoriler, Hermönetik, I. Analitikler, Topikler,
Sofistik delillerin çürütülmesi, Retorik Süryanice’den Arapça’ya çevrilmi tir.29 Bu eserlerin
bilinen ilk mütercimlerini öyle s ralamak mümkündür:
sagoci: Eyyub b. el-Kas m el-Rakki (780-840),
I. Analitikler: Yahya b. el-Batrik (770-810) veya “Theodore” (Tadhari, 790-850)
Topikler: Timotheus (718-821),
Sofistik Deliller: Abdullah bn Naime (780-840)’dir.30
Huneyn b. shak ve ekolü taraf ndan Organon’un Süryanice’den Arapça’ya tam bir
tercümesi yap lm r.31 Huney b. shak, Organon’un hepsini Yunanca’dan Süryanice’ye
oradan da Arapça’ya çevirirken Ebu Bi r Metta, Organon’un baz bölümlerini
Süryanice’den Arapça’ya tercüme etmi tir. Yahya b. Adiy ise sadece mant k kitaplar
Arapça’ya tercüme etmekle yetinmemi mant k ile ilgili baz telif eserler de yazm r.32
Aristoteles mant
n slâm dünyas na geçi ini sa layanlar üphesiz ço unlukla Nesturi
mezhebi mensuplar r. Tercümelerden sonraki ilk mant k çal malar ise, Kindi (796-866)
ile ba lam r.33
Böylece, slâm dünyas na mant k biri sagoci, alt Organon külliyat di er ikisi de
Reorika ve Poetika olmak üzere dokuz kitap halinde girmi tir, bu kitaplar n ilk dördü
mant n “dört kitab ” olarak an lm ve mant ki çal malar n temeli olarak kabul
edilmi tir.34
Tercüme faaliyetleriyle Arapça’ya kazand lan Isagoji ve Organon, slâm mant k
külliyat n olu mas nda önemli rol oynam r. Çünkü Müslüman mant kç lar mant k
anlay lar temelde bu eserlere dayand rm lard r.
3.2. Baz lk slâm Mant kç lar ve Çal malar
Bu ba k alt nda Kindi, hvanu’s-Safa, Farabi ve bn Sina incelenecektir:
3.2.1. Kindi
lk slâm filozofu el-Kindi, tan nm bir Arap kabilesi olan Kinde’ye mensuptur.
Kindi’nin do um ve ölüm tarihi hakk nda farkl tarihler rivayet edilmekle beraber
kanaatimizce do ruya yak n olan 796-866’d r.35 slam dünyas nda ilk defa mant sadece
alet ilimlerinden biri olarak kabul eden filozof Kindi olmu tur.36 Kindi, sistemini kurarken
daha çok matematiksel ve mant ki kan tlamalara ba vurur. Mant ki ispat konusunda en çok
“hulfi k yas” denen iki görü ten birinin yanl
göstermek suretiyle ötekinin
29
Bayraktar, M., age., s. 134; Rescher, Nicholas, age., s. 25. Bkz. Ahmed es-Seyyid, age., s. 9.
Bkz. bn Nedim, age., s. 308-309; Bayraktar, M., age., s. 135; Kr . Rescher, Nicholas, age., s. 29; Günaltay,
emsettin, agm., s. 205; Gutas, s. 66, 134.
31
Bayraktar, M., age., s. 135; Ne ar, A. Sami, age., s. 9.
32
Ne ar, A. Sami, age., s. 9-10.
33
Bayraktar, M., age., s. 135.
34
Rescher, Nicholas, age., s. 18-19.
35
Kindi, Felsefi Risaleler, Önsöz, (çev. Mahmut Kaya), stanbul, 1994, s. XII.
36
Taylan, N., Mant k Tarihçesi Problemleri, stanbul, 1996, s. 41.
30
do rulu unu ortaya koyma yöntemini benimser.37 Ayr ca mant n slâm dünyas na
girmesinden sonra, mant k alan nda Arapça olarak ilk eserleri yazan ve slâm toplumunda
ilk defa filozof unvan
alan ve ayn zamanda Me ai okulunun da kurucusu olan
38
Kindi’dir.
Kindi, ilim ve dü ünce alan nda son derece cömert davranm geriye, ça ndaki tüm
bilgi dallar
ihtiva eden 270 civar nda eser b rakm r. 39 Onun, mant k ile ilgili
eserlerinin say ise bnü’n-Nedim ve bnü’l-K fti’ye göre dokuz, bn Ebi Usaybia’ya göre
ise onbir’dir. 40 O, eserlerinde Aristoteles’in fikirlerine yer verenlerin ilki olarak tan r.
Gerçekten de onun yazd birçok eserde Aristoteles önemli bir yer i gal eder. Fakat Kindi,
sadece Aristoteles’in eserlerini tercüme etmekle yetinmemi , ayn zamanda yap lm olan
tercümeler üzerinde çal arak, onlar düzeltmeye ve erh etmeye de ayr bir önem
vermi tir.41
Kindi, Aristoteles’in Kitaplar
mant k ile ilgili kitaplar n say
ralamaktad r:
n Say
Üzerine adl risalesinde; Aristoteles’in
n sekiz oldu unu ifade ederek onlar öyle
Katigorias (ala’l-Makulat)
Peri-Hermeneias (ala’l-Tefsir)
I. Analutika (el-Aks mine’l-Re’s)
II. Analutika (el- zah)
Topika (Mevaz ’ el-Kavl)
Sofistika (el-Mütehakkim)
Retorika (el-Bela i)
Poetika (el- i’ri)42
Ayr ca Kindi, bu kitaplar n içerikleri ve onlar n amaçlar hakk nda da ayn eserde
bilgi vermektedir.43 Arapça bibliyografik kaynaklardan Kindi’nin, Porphrios’un
sagoci’sinin yan s ra Aristoteles’in söz konusu eserleri hakk nda da bir tak m erhler
yazd anla lmaktad r.44
Kindi, lk Felsefe Üzerine adl risalesinde klasik mant kta son derece önemli olan be
tümeli yani tür, cins, fas l, hassa ve araz- amm’ n her birini ayr ayr tan mlayarak
incelemektedir. 45 O, bunlara de inirken hvanu’s-Safa’n n da daha sonra üzerinde duraca
ah s” kavram
ele almay da ihmal etmemi tir.46 Kindi “Tarifler Üzerine” adl
37
Kindi, age., s. XIX.
Rescher, N., Studies in The History of Arabic Logic, Pittsburgh, 1963. s. 28; Kindi, age, s. XI.
39
Bkz. bn Nedim, age., s. 315-321; Kindi, age., s. XV. Bkz. Dumitru, Anton., History of Logic C. II, Kent,
1977, s. 22.
40
Bkz. bn Nedim, age., 317; Kindi, age., s. XXIV.
41
De Boer, T.J. slam’da Felsefe Tarihi, (çev. Ya ar Kutluay), Ankara, 1960, s. 74.
42
Kindi, Resail, (tahk. Ebu Ride), M r, 1950, s. 366,367; Bkz. Bayraktar, M., age., s. 138; Rescher, N., age., s.
30.
43
Bkz. Kindi, age., s. 365-367; 381,382.
44
Rescher, N., age., s. 28; Taylan, N., age., s. 41; Ülken, H. Ziya, Uyan Devirlerinde Tercümenin Rolü,
stanbul, 1997, s. 130-134.
45
Bkz. Kindi, age., s. 128-130.
46
Bkz. age., s. 128.
38
risalesinde de felsefi bir tak m kavramlar n tan
yaparak slâm felsefesi ve mant a
47
katk da bulunmu tur. Böylece çok k sa da olsa bir terimler sözlü ü olu turma çabas
ortaya koymu tur.
3.2.2. hvanu’s-Safa
hvanu’s-Safa, 970-1030 y llar aras nda, slâm kültür dünyas nda felsefeyi “batini bir
akide” gibi yaymaya çal an gizli bir cemiyetin ad r. hvanu’-Safa, felsefelerini Resailü
hvanu’s-Safa ad verilen 51 risalede toplam lard r. Eklektik metotla ortaya konulan ve X.
yüzy lda Arapça’n n konu uldu u ülkelerde bilinen ilimlerin ve felsefi görü lerin adeta bir
ansiklopedisi niteli ini ta yan bu eserlerinden dolay , hvanu’s-Safa slâm Felsefesi
tarihinde “ slâm Ansiklopedistleri” ad yla da an r.48
hvan, di er ilimlere ay rd risalelerde zaman zaman mant ele almakla beraber,
be risaleyi özel olarak mant a ay rm r. Bu risalelerde sagoci’den ba lanarak mant n
o gün için geçerli olan önemli konular na de inilmi tir. 49 Felsefenin konusuna giren
ilimleri matematik, mant k, tabiat ve teoloji (ilahiyat) olmak üzere dörde ay rken,
mant n ayr bir ilim oldu u görü ündedirler. Öte yandan onlar n anlay na göre mant k,
felsefenin ölçüsü, filozofun aletidir. Böylece mant k hem bir ilim, hem de ilmin vas tas
olmaktad r.50
hvanu’s-Safa, üç mant ki metot olan tahlil, tan m (had) ve burhan üzerinde de
önemle durur. Onlara göre tahlil ah slar n (ferdi olan eylerin); had türlerin, burhan ise
cinslerin hakikatlerinin bilgisini sa lar. Fakat had ve burhan ma’kul eyleri, yani tür ve
cinsleri bize daha do ru bir ekilde bildirir. 51
Yukar da da ifade edildi i gibi ba ka risalelerde de mant a de inmekle beraber
mant k konular temelde be risalede özetlemeye çal an hvanu’s-Safa, mant a di er
mant kç larda oldu u gibi sagoci ile ba lar, daha sonra Kategoriler, Kitabu’l- bare (Peri
Hermeneias), Birinci ve kinci Analitikler’i ele al r. Bu konular n ele al
nda,
Aristoteles’in mant k anlay gözetilmi tir.
hvanu’s-Safa’ya göre mant k “nutk” kökünden türemi tir. Nutk ise insan n
fiillerindendir; bu fiiller ya fikri ya da lafzidir. Lafzi nutk, hissedilen (mahsus) cismani bir
tir; fikrî nutk ise akledilen ruhani i tir. Lafzî nutk i itilen seslerden olu urken, fikri nutk
nefsin e yan n manalar
tasavvur etmesiyle olu ur.52 hvanu’s-Safa, sagoci’deki, be
tümel konusunu di er mant kç lardan biraz farkl olarak ele al r; onlar cins, tür, ayr m,
hassa, ilinti’ye alt nc olarak bir de ahs eklerler. Bunlardan ahs, tür ve cins varl klara;
ayr m, hassa ve ilinti anlamlara delalet eder, ayana delalet edenler nitelenen, maaniye
delalet edenler de niteleyen gurubuna girer.53 Kategoriler konusunda ise Aristoteles’ten
farkl görü lerinin oldu u söylenemez. Onlara göre, on kategoriden biri olan cevher, tek bir
cinstir, araz ise dokuz cinsten olu ur. Buna göre varl klar n toplam on cins (kategori)dir.
47
Bkz. age., s. 165 vd.
Bingöl, Abdülkuddus, “ hvanü’s-Safa Risalelerinden Mant k Konular ”, Türkiye I. Felsefe Mant k Bilim Tarihi
Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1986, s. 104.
49
hvan- Safa, Resail, M r, 1928, C.1. s. 310. vd.
50
Bingöl, Abdülkuddus, agm., s. 104.
51
hvan- Safa, age., C.1, s. 344.
52
Age., C.1, s. 310.
53
Age., C.1, s. 313.
48
Kategorilerin tamam ise: cevher, nicelik, nitelik, görelik, yer, zaman, durum (vaz’), sahip
olma, etki ve edilgidir.54 Hiçbir varl k bu on kategorinin d nda olamaz ve bu kategoriler
ayn anda bir varl kta bulunabilir. 55
hvanu’s-Safa’n n mant k anlay nda, Aristoteles’çi çizgiyi takip ettikleri
söylenebilir. Bununla beraber onlar n be tümel’e “ ah s” eklemeleri de bir yenilik
say lmaz. Çünkü hvan’ n alt nc kavram olarak ele ald “ ah s” kavram Kindi’de de
bulunmaktad r.56
Risalelere göre mant k, matemati e ba
r. Nas l matematik mahsusattan makulata
geçmekte rehberlik ediyorsa, mant k da fizik ile metafizik aras nda arac bir rol oynar.
Fizik’te cisimler, metafizik’te mufar k suretler (gayr maddi formlar) vard r; fakat mant k,
akli manalardan oldu u kadar nefisteki mahsus formlardan da bahseder. Dolay yla saha
ve önem bak ndan mant k matematikten a
bir derecededir. Çünkü matemati in
konusu sadece mahsus ve makul aras ndaki ba kuran ey de il ayn zamanda her eyin
cevheridir.57
Bütün bunlar göz önünde bulunduruldu u zaman, hvanu’s-Safa’n n, mant n birçok
konusuyla ilgilendi i görülür. Ancak yukar da da vurguland
gibi onlar n mant
temelde Aristoteles merkezlidir ve günlük ihtiyaçlar kar laman n ötesine geçmemi tir.
3.2.3. Farabi
Muhammed b. Muhammed b. Tarhan Uzlu Ebu Nasr el-Farabi, 870 y nda Farab
yak nda bir köyde do mu , Arapça ö rendikten sonra o dönemin tan nm hocalar ndan58
matematik, mant k ve felsefe okumu tur.59
Farabi, slâm dünyas n en önemli mant kç
r.60 O, felsefenin ve bilimin di er
dallar ndan daha çok çabas
mant kta yo unla rm r.61 Ondan sonraki bütün slâm
mant kç lar , Aristoteles’i onun bak
aç yla yorumlam lard r. Çünkü Farabi,
Aristoteles’in Organon’unun bütün bölümleri üzerine çal malar yapt
gibi, ba ms z
62
mant k eserleri de yazm r.
Farabi’ye göre mant k sadece bir “alet ilmi” de il, ayn zamanda ba ms z bir
ilimdir. Farabi mant
n, sa lam ve orijinal oldu unu ve bir bütün olarak, derin bir
bilginin varl na i aret etti ini, ilgili uzmanlar ittifakla dile getirmektedirler. Rescher’e
göre Farabi, slâm dünyas n yeti tirdi i en orijinal mant kç r. 63
Farabi’ye göre mant k, be ana konuya ayr r: kavramlar, tan m, hükümler,
kar mlar ve k yas. Mant n as l alan k yast r; çünkü ancak bununla do ru bilgi elde
54
Age., C.1, s. 323.
Bkz. Age., C.1, s. 325,326.
56
Bkz. Bingöl, Abdülkuddus, agm., s. 111,112.
57
De Boer, T.J., age., s. 63.
58
Farabi’nin hocalar için bkz. Rescher, N., a.g.e., s. 25.
59
Ayd n, Mehmet. Türklerin Felsefe Kültürüne Katk lar , Ankara, 1997, s. 2.
60
Rescher, N., age., s. 15.
61
Age., s. 21.
62
Bkz. bn Nedim, age., s. 323; Rescher, age., s. 15; A. es-Seyyid, Ahmed, Ghazali’s View on Logic, Ph.D.
Edinburg Unv. 1981, s. 15.
63
Ayd n, M., age., s. 5.
55
edilebilir. 64 O, kitaplar nda mant n bu be temel ögesini aç klayarak bunlardan
yararlanma yollar göstermi tir. Onun mant kla ilgili kitaplar var lacak en güzel sonu ve
en doyurucu kayna olu turur. Bu özelli iyle Farabi, Müslümanlar n gerçek anlamda ilk
filozofudur. Aristoteles’ten sonra olmas ve mant k ile ilgili önemli eserler yazmas ndan
dolay “ kinci Ö retmen” (Muallim-i Sani) lakab yla an lm r. 65
bn Mukaffa, el-Kindi ve di er baz mant kç lar n müphem b rakt klar veya
çözemedikleri mant k meseleleri, Farabi taraf ndan son derece anla r bir ekilde çözüme
ba lanm r.66 Nitekim Orta Ça da Yahudi filozoflar n en büyü ü say lan bn Meymun
(1135-1204), Samual ben Tibbon’a yazd bir mektupta “Mant k konusunda Farabi’nin
yazd klar ndan ba kas okuman tavsiye etmem, çünkü onun bütün yazd klar , özellikle
de Prensipler kitab nefis bir ziyafet sofras r” demektedir.67
Farabi’ye göre mant k, hataya dü menin mümkün oldu u bütün konularda dü ünce
kuvvetini do ru yöne sevk eden eylerle ilgili bir sanatt r. Di er bir ifade ile ak l
yürütmeyle var lan bütün hususlarda hatadan koruyacak her eyi ö reten bir sanatt r.68
Mant k, bütün dillerde mü terek olan sözlerin kanunlar verir. 69 Ayr ca Mant k “bütün
halinde akl düzeltme e ve yanl yap lmas mümkün olan bütün makul eylerde, insan
do ru yola ve gerçe e (hak) yöneltme e yarayan ve insan makullerde yanl tan, sürçme ve
hatadan koruyan ve muhafaza eden kanunlar verir.”70
Farabi’ye göre, mant n bölümlerini öyle s ralamaktad r: Kitabu’l-Makulat
(Kategoriler), Kitabu’l- bare (Peri-Hermeneias), Kitabu’l-K yas (Analitika’l –Ula),
Kitabu’l-Burhan (Analitika’s-Sani), Kitabu’l-Cedel (Diyalektik-Topikler), Kitabu’l-Hikme
(Sofistika), Kitabu’l-Hitabe (Rhetorika), Kitabu’l- iir (Poetika).71 Farabi, bu sekiz kitab n
tamam n mant kla do rudan ilgili olmad klar ama en büyük hedef olan “burhana vak f
olma” hedefine ula makta yararl olduklar için mant k içinde zikredildiklerine dikkat
çeker. te bu bak mdan mant n dördüncü kitab olan Kitabu’l-Burhan, önem ve öncelik
bak ndan ba çekmektedir. Hatta Farabi’ye göre di er kitaplar n varl k nedeni de
dördüncü kitaba katk da bulunmakt r. Çünkü mant k ilminin temel hedefi, burhand r. u
halde Kitabu’l-Burhan’dan önce gelen di er üç kitap yani Kategoriler, Önermeler ve K yas
sadece dördüncü kitap için bir haz rl k, giri ve burhana ula ma yönteminden ibarettir.
Topika, Sofistika, Hitabet (Retorika) ve iir’i (Poetika) inceleyen di er dört kitap ise
dördüncü kitab n araçlar durumundad r. 72
64
Age., ayn yer.
Cabiri, M. Abid, age., s. 341; Ayr ca, bkz. Ayd n, M., age., s. 2; Farabi, Peri Herneneias, (N r. M. KüyelTürker), Ankara, 1990, s. 5; Leaman, Oliver, Ortaça slam Felsefesine Giri , (Çev Turan Koç), stanbul, 2000,
s. 40-41; Anton Dumitriu, age., C.II, s. 24.
66
Keklik, N., age., C.1, s. 69.
67
Ayd n, M., age., s. 2.
68
Farabi, Tavti’atu fi’l-Mant k, (N r. Mübahat Türker-Küyel), Farabi’nin Baz Mant k Eserleri, içinde Ankara,
1990, s. 19.
69
Farabi, age., 19. Bkz. Hadad, Fuad, “Al-Farabi’s Views on Log c and its Relation to Gramer”, Islamic
Guarterly V.I:XIII, nr.4 (1969) s. 193-194.
70
Farabi, hsau’l-Ulum, M r, 1949, s. 53.
71
Farabi, age., s. 70-72. Bkz Öner, N., Tanzimattan Sonra Türkiye’de lim ve Mant k Anlay , s. 8.
72
Farabi, age., s. 72,73.
65
Farabi, hsau’l-Ulum ve et-Tavti’atu fi’l-Mant k adl eserlerinde sagoci’yi mant k
kitaplar aras nda saymam r. Bu bilgiler göz önünde bulunduruldu unda Farabi’ye göre
mant k kitaplar n sekiz kitaptan ibaret oldu u görülür.73 Bunun yan s ra sagoci’yi de
Farabi’nin, mant k kitaplar na ekleyerek, onun mant k kitaplar n say
n dokuz
74
oldu unu ifade eden slâm mant kç lar da vard r.
Farabi’nin, mant k çal malar üzerine yap lan ara rmalar, Aristoteles mant na
çok büyük ölçüde sad k kald
göstermektedir. Fakat bu iki dü ünür aras nda mant k
problemleri ve konular n i leni indeki paralelli e ra men, temelde bir anlay fark
vard r. Çünkü Farabi, öncelikle slâmiyet’in ve ayr ca hem H ristiyanl n hem de
Musevili in getirdi i felsefi ve kültürel problemlerle yüz yüze kalm r.75 Bu bak mdan
Farabi, her ne kadar Aristoteles’in mant k anlay na sad k kalm sa da Müslüman olmas
sebebiyle mant
ele al nda inanc
da göz önünde bulundurmu tur. Mesela, daha
sonraki dönemlerde Gazali’nin sistemli bir ekilde f h ve kelama uygulad mant n
örneklerini Farabi’de de görmek mümkündür.
3.2.4. bn Sina
bn Sina, bütün mant k disiplinlerini ilgilendiren önemli yenilikler ortaya koyan,
büyük bir sistemcidir. 76 bn Sina, mant n ilk önce ne verebilece ini ara rm , mant
tarif ve izah ettikten sonra, kanunlar
tespite çal
r. Ona göre, mant k bir “alet-i
kanuniyedir”. Fikrin do ru ve yanl
birbirinden ay r, bilinenlerden bilinmeyenleri elde
77
etmek için kullan r.
bn Sina’ya göre, mant n akla nisbeti, nahiv ilminin kelama, aruz sanat n iire
nisbeti gibidir. Fakat sa lam f trat sahipleri, nahiv ilmini veya aruz ilmini ö renmekten
uzak durabilirlerse de hiçbir insan, akl kullanma konusunda mant ktan uzak duramaz.78
bn Sina, mant
sadece bir alet olarak de il ayn zamanda, ilim ve sanat olarak da
79
kullanm r.
bn Sina, mant k anlay nda Aristoteles’çidir. Ayr ca, Aristoteles’in Yunan
tefsircilerinin eserlerini de okumu , tan m nazariyesinde Eflatun ve Calinus’tan da
faydalanm , hüküm mant nda Stoac lar n fikirlerine de yer vermi tir. 80 O, Aristoteles
felsefesinde oldu u gibi bütün eserlerine mant k ile ba lamaktad r. Fakat mant n umumi
emas itibar ile Grek filozoflar na sad k kalmakla beraber onlardan çok yenidir. H. Z.
Ülken’e göre bn Sina mant na modern mant k gözüyle bak labilece ini ifade eden
ça da bilim adamlar da vard r.81
73
Farabi, age., s. 70; Farabi, era’itu’l-Yakin, (N r. Mübahat Türker-Küyel) Ankara, 1990, s. 7; Tavti’atu fi’lMant k, s. 20; Peri Herneneias, s. 9; Bkz. Bayraktar, M., age., s. 125; Öner, N., Klasik Mant k, s.18; Hadad,
Fuad, agm., s. 196.
74
Bkz. Bingöl, Abdülkuddus, Gelenbevi’nin Mant k Anlay , st., 1993, s. 10; Taylan, N., age., s. 42.
75
Ural, ., Temel Mant k, stanbul, 1985, s. 35
76
Ayd n, M., age., s. 7.
77
Günaltay, M. emseddin, bni Sina ve Mant k, “ bni Sina ahsiyeti ve Eserleri Hakk nda Tetkikler”, stanbul,
1937, s. 2.
78
Agm., s. 6.
79
Bkz. bn Sina, ifa, Mant k, Kahire, 1964, s. 10; Günaltay, M. emseddin, agm., s. 6.
80
Öner, N., age., s. 18.
81
Bkz. Ülken, H. Z., bn Sina, Hayat ve Eserleri, stanbul, 1951, s. 9,10.
bn Sina’ya göre ilim ya tasavvur ya da tasdiktir. Tasavvur, ilk ilimdir ve tan m ile
elde edilir. Tasdik ise k yas ile elde edilir. K yas ve tan m, bilinmeyenleri elde etmek için
kullan lan iki alettir. 82 Necat adl eserinde, bu bilgilere yer veren bn Sina mant n bütün
konular na yer vermemekle beraber be tümel ve k yas üzerinde hassasiyetle
durmaktad r.83 Onun mant k konular
en geni tarzda ele ald
kitap, bir bölümünü
mant a ay rd
ifa adl eseridir.
Farabi, Aristoteles’in sekiz kitab mant k kitab olarak ele al rken; bn Sina, Tis’a
Resail adl eserinde sagoci’yi Organon’un giri i olarak ba a alm , arkas ndan,
Kategoriler, Peri Hermeneias, Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Topikler ve Sofistik
Delillerin Çürütülmesini ralayarak, bunlara Retorika ile Poetika’y eklemi , böylece
Organon’u dokuz kitaba ç karm r.84 Mant k kitaplar n bu ekilde s ralanmas nda ve
Retorika ile Poetika’n n ilavesinde Aristoteles’in pay oldu u üphelidir. Bu s ray tanzim
edenlerin Alexandros Afrodisias ( skender el-Afrudisi) ile Aristoteles’in daha sonraki
talebeleri oldu u rivayet edilir.85 bn Sina s ralamay “el-Mucezü’s-Sa ir fi’l Mant k” adl
risalesinde aynen korumakta ve bu risalede bunlar n her birisinin içeri i hakk nda bilgi
vermektedir.86 Görüldü ü gibi slâm dünyas n en önemli mant kç lar ndan biri olan bn
Sina Aristoteles’in çizgisini takip etmekle beraber mant kla ilgili önemli eserlere imza
atm r. Onun di er alanlarla ilgili eserlerinde oldu u gibi mant kla ilgili eserleri de
günümüzde önemini korumaktad r.
3.3. Tanzimattan Sonra Türkiyede Baz Mant k Çal malar
Modern mant k Üniversitelerimize Reichenbach’ n . Ü. Edebiyat Fakültesinde 1938
nda Lojistik dersleri ile girmi , 1942’den itibaren Dil ve Tarih- Co rafya Fakültesi’nde,
1965’ten beri de ODTÜ’de okutulmaya ba lanm r.
Tazimattan sonra Türkiye’de yap lan baz mant k çal malar
1.
talyan mant kç Gallupi’den tercüme edilen ve mütercimi bilimeyen 1860’da ne r ediln
Miftahu’l-Fünün,
2. Ali Sedad’ n 1885’de yay nlad
3.
öyle s ralayabiliriz:
Mizanu’l-Ukul fi’l-Mant k vel-Usul, stanbul 1303.
zmirli smail Hakk ’n n Felsefe Dersleri, stanbul, 1330; Fenn-i Menahic (Metodologie),
stanbul 1329.
4. Salih Zeki’nin 1916’da yazd
Mizan- Tefekkür.
5. Tezer A ao lu, Sûrî ve Tatbiki Mant k, stanbul 1926.
6. Mehmet Ali Ayni, “Türk Mant kç lar ”, Daru’l-Fünun lahiyat Fakültesi Mecmuas , Sene:
3, Say 30, stanbul 1928.
7. Hasan Ali Yücel, Sûrî ve Tatbiki Mant k, stanbul 1935.
8. Hans Reichenbach, Lojistic, (çev. H. Vehbi Eralp), stanbul 1939.
9. Hilmi Ziya Ülken, Mant k Tarihi, stanbul 1942.
82
bni Sina, Necat, (tahk. Muhyiddin Sabri), M r, h.1331,s. 3,4.
Bkz. Age., s. 12-15,47.
84
bn Sina, Tis’a Resail, M r, 1908, s. 116-118.
85
Farabi, era’it ul-Yakin, s. 6.
86
Bkz. Durusoy Ali, agm., s. 150. vd.
83
10. Aristoteles, Organon (çev. H. Rag p Atademir), stanbul 1989.
11. Necati Öner, Tanzimat’tan Sonra Türkiye’de lim ve Mant k Anlay , Ankara 1967.
12. Nihat Keklik, slam Mant k Tarihi ve Farabi Mant
, stanbul 1969.
13. Hüseyin Batuhan ve Teo Grunberg, Modern Mant k, Ankara 1970.
14. Hamdi Rag p Atademir, Aristo’nun Mant k ve lim Anlay , Ankara 1974.
15. Cemal Y ld m, Mant k, stanbul 1999.
16. Tahir Yeren, slam Kültüründe Mant k Çal malar na Kar Fikirler, Ankara Ü. lahiyat
Fak (Bas lmam Doktora Tezi), Ankara 1982; bn Sina Mant na Giri , Ankara, 1996
17. Necati Öner, Klasik Mant k, Ankara 1996; Frans z Sosyoloji Okunla Göre Mant
Men ei Problemi, stanbul 1991. Felsefe Yolunda Dü ünceler, stanbul 1995.
n
18. afak Ural, Temel Mant k, stanbul 1985.
19. M. Naci Bolay, Farabi ve bn Sina’da Kavram Anlay , stanbul 1989.
20. Do an Özlem, Mant k, stanbul 1991.
21. Abdülkuddüs Bingöl, Gelenbevi’nin Mant k Anlay , st. 1993; Klasik Mant
Teorisi, st.1993.
Tan m
22. brahim Emiro lu, Klasik Mant a Giri , Ankara 2004; Mant k Yanl lar , st. 1993.
23. Necip Taylan, Mant k Tarihçesi Problemleri, st. 1996.
24. Ahmet Kayac k, Ebheri’nin saguci’sinin lk
Kayseri 1996 (Bas lmam Doktora Tezi)
erhleri, Erciyes Ünv. Sos. Bil. Enst.,
25. brahim Çapak, Gzali’nin Mant k Anlay , Anakara 2004; Stoa Mant
Etkisi, Ankara 2007.
ve Farabi’ye
26. Ali Durusoy, Mant a Giri , stanbul, 2008.
27. smail Köz, Mant k Felsefesi, Ankara 2003.
28. Naz m Has rc , John Stuart Mill'in Tümevar m Anlay
Tezi,) Ankara 2005.
(A.Ü:S:B:E Bas lmam
Doktora
29. Halil mamo lugil, lk Dönem slam Mant kç lar nda K yas, (A.Ü:S:B:E Bas lmam
Doktora Tezi,) Ankara 2006.
ÖZET
Her ne kadar insan n yarat
ile birlikte dü ünce boyutu olsa da dü ünceye dayal olarak
mant n sistemle mesi uzun zaman alm r. Nitekim mant n m.ö. 4. y.y lda sistemle ti ini
görüyoruz; oysa mant k sistemli olmasa da bu dönemden önce de kullan yordu. lk defa
Yunan filozofu Aristoteles’in sistemle tirdi i mant k, kendisinden önce bir haz rl k dönemi
geçirmi tir.
Süryaniler ve di er H ristiyanlar, Yunan eserleriyle Müslümanlardan daha önce ve daha
iyi tan
, özellikle de mant a çok önem vermi lerdir. Fakat bu ilmi geli tirme ve gelecekte
özgün eserler meydana getirme görevi, Müslümanlara kalm r. Hatta, Do udaki
ristiyanlar aras nda kültürel aç dan en geli mi i olan Süryaniler bile Farabi (870-950), bn
Sina (980-1037), Biruni (973-1048) ve bn Rü d (1126-1198) ile mukayese edilebilecek
alimler yeti tirememi lerdir.
3.4. DE ERLEND RME SORULARI
1.
2.
3.
4.
5.
dakilerden hangisi mant sistemle tirmi tir?
a) Stoac lar
b) Sokrates
c) Aristoteles
d) Protogoras
e) Zenon
dakilerden hangisi Aristoteles’in eserlerinden de ildir?
a) Retorik
b) sagoci
c) Kategoriler
d) Topika
e) Poetika
dakilerden hangisi Aristoteles’in eserlerindendir?
a) Resail
b) Devlet
c) hsau’l-Ulum
d) Medinetu’l Fadila
e) Perihermeneias
Aristoteles, mant k ifadesi yerine a
daki kavramlardan hangisini
kullanm r?
a) Logos
b) Logic
c) Dü ünce
d) Analitik
e) Organon
daki filozoflardan hangisi “Müallim-i-Evvel” olarak me hur olmu tur? (x)
a) Zenon
b) Sokrates
c) Aristoteles
d) Farabi
e) bn Sina
Sorular n Cevaplar : 1. C, 2. B, 3. E, 4.D, 5. C.
3.5. KAYNAKLAR
A. es-Seyyid, Ahmed, Ghazali’s View on Logic, Ph.D. Edinburg Unv. 1981.
Ayd n, Mehmet. Türklerin Felsefe Kültürüne Katk lar , Ankara, 1997.
Barthold, W., slam Medeniyeti Tarihi, (çev. Fuat Köprülü), Ankara, 1940.
Bayraktar, M., slam Felsefesine Giri , Ankara, 1997.
Bingöl, Abdülkuddus, “ hvanü’s-Safa Risalelerinden Mant k Konular ”, Türkiye I. Felsefe
Mant k Bilim Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1986.
Bingöl, Abdülkuddus, Gelenbevi’nin Mant k Anlay , st., 1993.
Bolay, M. Naci, Farabi ve bni Sina’da Kavram Anlay , st., 1990.
Çapak, brahim, Stoa Mant ve Farabi’ye Etkisi, Ankara.
De Boer, T.J. slam’da Felsefe Tarihi, (çev. Ya ar Kutluay), Ankara, 1960.
Dumitru, Anton., History of Logic C. II, Kent, 1977.
Durusoy Ali, bn Sina’n n “el-Mücezü’s-Sa ir fi’l-Mant k” adl risalesi, M.Ü. .F.Dergisi, sy.
13-14-15, stanbul, 1997.
Emiro lu, ., Ana Hatlar yla Klasik Mant k, Bursa, 1999.
Farabi, Peri Herneneias, (N r. M. Küyel-Türker), Ankara, 1990.
Farabi, era’itu’l-Yakin, (N r. Mübahat Türker-Küyel) Ankara, 1990.
Farabi, Tavti’atu fi’l-Mant k, (N r. Mübahat Türker-Küyel), Farabi’nin Baz Mant k Eserleri,
içinde Ankara, 1990.
Günaltay, M. emseddin, bni Sina ve Mant k, “ bni Sina ahsiyeti ve Eserleri Hakk nda
Tetkikler”, stanbul, 1937.
Günaltay, emsettin. “Kadim Felsefe slam Alemine Nas l ve Hangi Yol ile Girdi” Darü’lFunun lahiyat Fak. Dergisi, C.II.
Hadad, Fuad, “Al-Farabi’s Views on Log c and its Relation to Gramer”, Islamic Guarterly
V.I:XIII, nr.4 (1969).
bn Nedim, el-Fihrist, Beyrut, 1994.
bn Sina, ifa, Mant k, Kahire, 1964.
bn Sina, Tis’a Resail, M r, 1908.
bni Sina, Necat, (tahk. Muhyiddin Sabri), M r, h.1331.
hvan- Safa, Resail, M r, 1928, C.1.
Karl a, Bekir., “ slam’da Tercüme Hareketleri”, Uluslararas slam Dü üncesi Konferans 2
(25-27 Nisan 1997), stanbul, 1997, s. 90;
Keklik, N., slam Mant k Tarihi ve Farabi Mant , stanbul, 1969-1970, C.1.
Kindi, Felsefi Risaleler, Önsöz, (çev. Mahmut Kaya), stanbul, 1994, s. XII.
Kindi, Resail, (tahk. Ebu Ride), M r, 1950.
Leaman, Oliver, Ortaça slam Felsefesine Giri , (Çev Turan Koç), stanbul, 2000.
M. Abid, Arap Akl n Olu umu (çev. brahim Akbaba), stanbul, 1997.
Ne ar, A. Sami, age., s. 7; Öner, N. Tanzimattan Sonra Türkiye’de lim ve Mant k Anlay ,
Ankara, 1967. Gutas, Dimitri., Yunanca Dü ünce Arapça Kültür, (çev. Lütfü im ek),
stanbul, 2003.
Ne ar, A. Sami, Menahicü’l-Bahs inde Mütefekiri’l- slam, skenderiye, 1947.
Öner, N., Klasik Mant k, Ankara, 1996.
Öner, N., Tanzimattan Sonra Türkiye’de lim ve Mant k Anlay , Ankara
Özlem, Do an, Mant k, stanbul 1996.
Rescher, N., Studies in The History of Arabic Logic, Pittsburgh, 1963.
Rescher, Nicholas, The Development of Arabic Logic, London, 1964.
Taylan, Mant k Tarihçesi Problemleri, s. 24;
Taylan, N., Mant k Tarihçesi Problemleri, stanbul, 1996.
Ural, ., Temel Mant k, stanbul, 1985.
Ülken, H. Ziya, bn Sina, Hayat ve Eserleri, stanbul, 1951.
Ülken, H. Ziya, Mant k Tarihi, stanbul, 1942.
Ülken, H. Ziya, Uyan Devirlerinde Tercümenin Rolü, stanbul, 1997.