İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmaları

Transkript

‹STANBUL KÜTÜPHANELER‹NDE BULUNAN
FARSÇA TAR‹H YAZMALARI HAKKINDA
BAZI MÜLÂHAZALAR
Yrd. Doç. Dr. Osman G. Özgüdenli* - Abdulkadir Erdo¤an**
‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazmalar, türü ve niteli¤i kadar, geçirdi¤i serüven
olarak da ilgi çekicidir.
Bu araflt›rma, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n›n say›sal
tahlili esas›na dayanmaktad›r. Çal›flmada, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih
yazmalar›; konu, müellif, yüzy›l, nüsha say›s›, kitap say›s›, müstensih, istinsah yeri ve kütüphanelere da¤›l›mlar›na göre tasnif edilmifl, yazmalar›n haz›rlanma amac›, genel okuyucu zümresi ve ‹stanbul’a gelifl serüvenleri hakk›nda genel yorumlara ulafl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Yine
araflt›rmada, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n›n, Osmanl› toplumunda nas›l bir bofllu¤u doldurdu¤u ve hangi entelektüel ihtiyaca cevap verdi¤i sorular›na da
cevap aranm›flt›r. Toplam 98 farkl› müellife ait 692 yazman›n de¤erlendirildi¤i araflt›rmam›z
için temel kaynak, Çek araflt›rmac› Felix Tauer’in 1931-1932 y›llar›nda “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul” ad›yla haz›rlad›¤› tan›t›m/katalog çal›flmas›
ile, bu tan›t›mda yer almayan 137 yazma için, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazmalar›n
muhtelif kataloglar› ve kendi flahsî notlar›m›z olmufltur. Ulafl›lan sonuçlar, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar› perspektifinde, Fars dilinin Osmanl› co¤rafyas›ndaki seyri, XV-XVII. yüzy›llarda Osmanl›-‹ran kültür iliflkilerinin yeniden yorumlanmas› ve
Osmanl› toplumunun entelektüel boyutunun tespit ve tahliline katk› sa¤layacak mahiyettedir.
‹stanbul kütüphaneleri dünyan›n en zengin yazma koleksiyonlar›n›n
bafl›nda gelmektedir. fiimdiye kadar pek çok tan›t›m yaz›s› ve katalo¤a konu
olmakla birlikte1, bütün kütüphaneleri kapsayan toplu bir katalog henüz mevcut olmad›¤›ndan, araflt›rmac›lar›n bu paha biçilmez eserlerden yeterince istifade edebilmesi bugün için pek de mümkün de¤ildir.
‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazmalar, türü ve niteli¤i kadar, geçirdi¤i serüven olarak da ilgi çekicidir. Her biri kendi alan›nda paha biçilmez
olan bu yazmalar›n; nerede, ne zaman, ne flekilde, kimler taraf›ndan ve kimler için haz›rland›¤›, ‹stanbul’a nas›l geldi¤i ve ne gibi bir ihtiyaca cevap ver––––––––––––––––––––––––––––
* M.Ü. Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü, (‹stanbul).
** M.Ü. Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü Ortaça¤ Bilim Dal› Yüksek Lisans Ö¤rencisi.
64
‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar› Hakk›nda Baz› Mülâhazalar
di¤i bugün için karanl›k bir konudur. Baz› de¤erli incelemelere ra¤men2, ‹stanbul kütüphanelerinin oluflum flekli, yazmalar›n geçirdi¤i serüven ve yazma ak›fl› gibi konular hakk›nda bilgimiz oldukça azd›r.
‹stanbul kütüphanelerinde matematik, t›p, astronomi, dil, edebiyat ve
co¤rafya gibi farkl› pek çok konunun yan›s›ra, tarih ile ilgili de çok say›da
Arapça3, Farsça4 ve Türkçe5 yazma bulunmaktad›r. Bu araflt›rma, ‹stanbul
kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n›n say›sal tahlili esas›na
dayanmaktad›r. Çal›flmada, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan “Farsça tarih
yazmalar›” (bundan sonra: yazmalar)6; konu, müellif, yüzy›l, nüsha say›s›,
kitap say›s›, müstensih, istinsah yeri ve kütüphanelere da¤›l›mlar›na göre tasnif edilmifl, yazmalar›n haz›rlanma amac›, genel okuyucu zümresi ve ‹stanbul’a gelifl serüvenleri hakk›nda genel yorumlara ulafl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Yine araflt›rmada, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n›n,
Osmanl› toplumunda nas›l bir bofllu¤u doldurdu¤u ve hangi entelektüel ihtiyaca cevap verdi¤i sorular›na da cevap aranacakt›r. Toplam 98 farkl› müellife ait7 692 yazman›n de¤erlendirilece¤i araflt›rmam›z için temel müracaat
eseri, 1921-1929 y›llar› aras›nda ‹stanbul kütüphanelerinde araflt›rmalar yapan Çek araflt›rmac› Felix Tauer’in 1931-1932 y›llar›nda “Les manuscrits
persans historiques des bibliothèques de Stamboul” (‹stanbul Kütüphaneleri
Farsça Tarih Yazmalar›)8 ad›yla haz›rlad›¤› tan›t›m/katalog çal›flmas› ile, bu
tan›t›mda yer almayan kitaplar için de, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan
yazmalar›n muhtelif kataloglar›9 ve kendi notlar›m›z olacakt›r10.
I. Konular›na Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerindeki Farsça
tarih yazmalar› konular›na göre tasnif edildi¤inde; toplam 692 yazma içerisinde ilk s›ray› 196 nüsha (226 cilt) ile genel tarihlerin ald›¤› görülür. Bunu
160 nüsha ile ‹slâm tarihi ve 89 nüsha (98 cilt) ile Mo¤ol tarihiyle ilgili kitaplar takip etmektedir. Daha sonra ise, s›ras›yla 71 nüsha ile Osmanl›, 49
nüsha ile Timurlular, 25 nüsha ile Hind, 25 nüsha ile Nâdir fiâh ve Afflârl›lar,
26 nüsha ile Safevî, 15 nüsha ile eski ‹ran, 10 nüsha ile flehir ve bölge (mahallî tarihler), 8 nüsha ile Anadolu Selçuklular› ve Beylikler, 7 nüsha ile Muzafferîler, 7 nüsha ile Gazneliler tarihine ait kitaplar gelmektedir. Listenin en
alt›nda ise 1’er nüsha ile Büyük Selçuklu, Kirmân Kara-H›taylar›, fieybânîler
ve Akkoyunlu-Karakoyunlu tarihleri yer almaktad›r (Bkz. Tablo I).
Name-i Aflina
65
.
i
.
.
.
.
.
r
r
r›
T.
T.
T.
T.
îT
rih
rT
lile
l› T lar T
n T allî T klula ler erile
ol
m
er
Ta
ind
um
ne
an
fflâ
ff
‹ra
h
u lik
vîl
lu
H
z
slâ Mo¤
u
z
r
i
A
m
ç
l
a
‹
e
m
l
y
a
f
k
u
k
U
M
G
Mu
Os Tim
Se Be
Es
Sa
lçu
u ve
Se
ol
ad
ük
n
y
A
Bü
Tablo 1: Yazmalar›n Konular›na Göre Da¤›l›m›
Esasen bu da¤›l›m pek de flafl›rt›c› de¤ildir: Genel tarihlerin 196 nüsha
(226 cilt) ile listenin en üst s›ras›nda bulunmas› tamamen mant›kl›d›r. Zira,
Osmanl› umumî tarih yaz›c›l›¤›n›n do¤uflu ve geliflmesi ancak XVII. yüzy›ldan sonraya rastlamaktad›r. XVII. yüzy›l öncesi Osmanl› entelektüellerinin,
dünya tarihini okuyabilmek için Arapça ya da Farsça tarih kitaplar›na müracaat etmeleri tabiî bir zorunluluk olmufltur. Bu boflluk ancak XI./XVII. yüzy›ldan itibaren Kara Çelebizâde Abdü’l-Azîz Efendi taraf›ndan Miratü’s-safâ
fî ahvâli’l-enbiyâ’ ve Ravzatü’l-ebrâr ile Müneccimbafl› taraf›ndan Câmi‘u’d-duvel ve bu eserin k›salt›lm›fl Osmanl›ca tercümesi olan Sahâ’ifü’lahbâr gibi umumî tarihe ait Osmanl›ca genel mahiyetteki eserlerin telifi ile
doldurulmufltur.11 Listemizde genel tarihleri 160 nüsha ile ‹slâm tarihiyle ilgili eserlerin takip etmesi de pek tabiî gözükmektedir. Bu durumu Osmanl›
toplumunda ‹slâm tarihine duyulan ilgi ile aç›klamak mümkündür. Yine, 89
nüsha (98 cilt) eser ile Mo¤ollar’›n listenin üçüncü s›ras›nda yer almas› da
dikkat çekicidir. Dünya tarihinde büyük izler b›rakan ve Yak›ndo¤u’da adlar› korku ile an›lan Mo¤ollar’›n da Osmanl› entelektüelleri aras›nda büyük ilgi uyand›rd›¤›n› söylemek yanl›fl olmayacakt›r. ‹stanbul kütüphanelerinde
Osmanl› tarihine ait 71 nüsha eser bulunmas› da bu alanda önemli bir ilginin
göstergesidir. Osmanl› okuyucusunun, Osmanl› tarihini okuyabilmek için Osmanl›ca’n›n yan›nda Farsça yaz›lm›fl eserlere müracaat etmesi pek tabiî kar-
66
fl›lanmal›d›r. ‹stanbul kütüphanelerinde Timurlular tarihine ait 49 cilt eser de
yine, ‹stanbul’da Timurlular tarihine duyulan ilgiye iflaret etmektedir. Timur
ve Timurlular’›n Yak›ndo¤u tarihindeki önemi ve Osmanl› devletiyle iliflkisi
düflünüldü¤ünde bu kitaplar›n nas›l bir ilgiye cevap verdi¤i kendili¤inden ortaya ç›kar. Hind (Babürlü) (25), Nâdir fiâh ve Afflârîler (25) ve Safevî (26) tarihine ait eserler de az say›lmamal›d›r. Eski ‹ran tarihine ait eserler (15) ise
daha az ilgi yaratm›fl gözükmektedir. fiehir ve bölge tarihleri (mahallî tarihler)’nin 10 nüsha ile Osmanl› okuyucusu aras›nda çok az ilgi çekti¤i anlafl›lmaktad›r. Anadolu Selçuklular› ve Beylikler (8) Muzafferîler (7), Gazneliler
(7), Selçuklular (1), Kirmân Kara-H›taylar› (1), fieybânîler (1) ve Akkoyunlu-Karakoyunlu (1) tarihlerinin Osmanl› okuyucular› aras›nda pek de fazla ilgi uyand›rmad›¤›n› söylemek, ya da Osmanl› entelektüelleri taraf›ndan bu
devletlerin tarihlerinin genel dünya tarihiyle ilgili kitaplardan okundu¤unu
varsaymak yanl›fl olmayacakt›r. Buradan, s›n›rl› bir zaman ve mekân›n tarihini konu alan bu tür eserlerin, Osmanl› toplumunda ancak çok küçük bir entelektüel zümrenin ilgisini çekti¤i sonucuna ulaflmak mümkündür.
II. Müelliflerine Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan
Farsça tarih yazmalar›n› müelliflerin yaflad›¤› yüzy›llara göre12 tasnif etti¤imizde; kütüphanelerde, IV./X. yüzy›la ait 113, V./XI. yüzy›la ait 114 ve
VI./XII. yüzy›la ait 115 müellifin eseri bulunmaktad›r. VII./XIII. yüzy›ldan
itibaren müellif say›s›n›n h›zla artt›¤› görülmektedir: VII./XIII. yüzy›la ait
1116; VIII./XIV. yüzy›la ait 2217; IX./XV. yüzy›la ait 2318 ve X./XVI. yüzy›la ait 2519 müellifin eserleri bulunmaktad›r. X./XVI. yüzy›l müellif say›s›nda
zirveyi teflkil etmektedir. XI./XVII. yüzy›ldan sonra müellif say›s›nda h›zl›
bir düflüfl gözlemlenmektedir: ‹stanbul kütüphanelerinde, XI./XVII. yüzy›lda
820, XII./XVIII. yüzy›lda 321 ve XIII./XIX. yüzy›lda 322 müellife ait eser bulunmaktad›r (bkz. Tablo II).
VIII./XIV., IX./XV. ve X./XVI. yüzy›llarda yaflayan müelliflere ait
eserler dikkat çekicidir. Esasen, VIII./XIV. ve IX./XV. yüzy›llar› ‹ran tarih
yaz›c›l›¤›n›n en olgun ve verimli devresi olarak kabul etmek mümkündür.23
fiu halde, ‹ran tarih yaz›c›l›¤›n›n zirvesi say›lan VIII./XIV. ve IX./XV. yüzy›llara ait müelliflerin eserlerinin ‹stanbul kütüphanelerine ulaflmas›n› tesadüf
kabul etmemek gerekmektedir. Bunun yan›s›ra, X./XVI. yüzy›l Fars dilinin
Name-i Aflina
67
müellif say›s›
Müelliflerin Yüzy›llara Da¤›l›m›
y.
I.y
y.
II.y
.
yy
III.
.
yy
IV.
.
.
.
.
y.
.yy II.yy III.yy X.yy
V.y
VI
I
V
V
.
.
.
.
yy
.yy II.yy III.yy
X.
XI
X
X
yy.(hicrî)
Tablo II: Yazmalar›n Müelliflerin Yaflad›¤› Yüzy›la Göre Da¤›l›m›
Osmanl› devletindeki tesirinin ve Osmanl›-‹ran münasebetlerinin en yo¤un
oldu¤u dönemi teflkil etmektedir. Bu yüzy›lda Osmanl› co¤rafyas›nda kaleme
al›nan Farsça tarih kitaplar›n›n yan›s›ra, farkl› co¤rafyalarda telif edilen eserlerin de ‹stanbul kütüphanelerine girdi¤i anlafl›lmaktad›r.
‹stanbul kütüphanelerinde Farsça tarih kitab› bulunan müelliflerin toplam eser say›s›na gelince; müellifler aras›nda Hâfiz-i Ebrû’nun 424; Hamdullâh Mustevfî-yi Kazvînî25, Hvândemîr26, Kâdî Ahmed-i Gaffârî27, Sa‘îd b.
Mes‘ûd-i Kâzerûnî28, fierefu’d-dîn ‘Alî-yi Yezdî29, Fazlullâh b. Rûzbihân-i
‹sfahânî30, Mîrzâ Mehdî Han-i Esterâbâdî31, Kâflifî32, ‹drîs-i Bidlîsî33 ve
Lokmân el-Huseynî34’nin de ikifler eseri bulunmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda kalan müelliflerin ‹stanbul kütüphanelerinde ancak birer eseri vard›r.
III. ‹stinsah Tarihlerine Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerindeki Farsça tarih yazmalar›n›n istinsah edildikleri yüzy›llara göre da¤›l›m›na
gelince; toplam 692 yazma içerisinden, ancak 666 yazman›n istinsah edildi¤i y›l› ya da yüzy›l› tespit edebilmek mümkündür.35 Bu eserler içerisinde elimizde VII./XIII. yüzy›ldan öncesine ait hiç bir tarih yazmas› bulunmamaktad›r. Sonraki yüzy›llarda yazma say›s›n›n h›zla artt›¤› görülmektedir. Buna göre, VII./XIII. yüzy›la ait 11, VIII./XIV. yüzy›la ait 33, IX./XV. yüzy›la ait 90
ve X./XVI. yüzy›la ait de 241 yazma bulunmaktad›r. X./XVI. yüzy›l ayn› za-
68
manda yazmalar›n istinsah tarihi aç›s›ndan bir zirvedir. Bundan sonraki yüzy›llarda istinsah edilen yazma say›s›nda h›zl› bir düflüfl görülmektedir:
XI./XVII. yüzy›la ait 173, XII./XVIII. yüzy›la ait 65 ve XIII./XIX. yüzy›la ait
53 yazma bulunmaktad›r. Toplam 26 yazman›n ise istinsah edildi¤i y›l veya
yüzy›l› tespit edebilmek mümkün olmam›flt›r (Bkz. Tablo III).
Bu durumda flu sorulara cevap aramak gerekecektir: Yazma say›s›nda,
X./XVI. yüzy›la kadarki h›zl› art›fl ve bu yüzy›ldan sonraki h›zl› düflüfl nas›l
Kitab Adedi
Yazmalar›n Yüzy›llara Göre Da¤›l›m›
Yüzy›llar (hicrî)
Tablo III: Yazmalar›n Yüzy›llara Göre Da¤›l›m›
izah edilebilir? Zirveyi teflkil eden X./XVI. yüzy›l neyi ifade etmektedir? Kanaatimize göre, bütün bu sorulara ancak, Osmanl› devletinin siyasî, sosyal ve
kültürel geliflimi içerisinde cevap aramak gerekecektir. ‹stinsah tarihi itibar›yla en çok yazman›n X./XVI. yüzy›la ait olmas›, bu yüzy›lda Osmanl› siyasî ve kültürel durumuyla alâkal› gibi gözükmektedir. X./XVI. yüzy›l ayn› zamanda Osmanl›-Safevî (‹ran) münasebetlerinin de en yo¤un oldu¤u yüzy›ld›r. Osmanl› devletinin do¤u istikâmetinde genifllemesi bu yüzy›lda gerçekleflmifltir. Tebrîz, Merâga, Ba¤dâd ve Basra gibi do¤unun önemli kültür ve
Name-i Aflina
69
ilim merkezleri Osmanl› devleti taraf›ndan bu yüzy›lda ele geçirilmifltir. Kanaatimize göre, pek çok ganimetin yan›s›ra36, baz› yazma eserlerin de fetih
ve savafllar neticesinde ‹stanbul’a tafl›nm›fl olmas› pek de uzak bir ihtimâl de¤ildir.37 Öte yandan, X./XVI. yüzy›l ekonomik olarak da Osmanl› devletinin
zirvede bulundu¤u döneme tekâbül etmektedir. Bir miktar yazman›n da, tamamen piyasa koflullar› içerisinde ve arz-talep dengesi çerçevesinde tüccârlar vas›tas›yla siyasî kaos içerisindeki Orta ve Bat› ‹ran flehirlerinden zengin
Osmanl› entelektüellerine do¤ru el de¤ifltirmifl olmas› çok muhtemeldir. Bunlar›n yan›s›ra, özellikle Fars dili ve Farsça eserlerin X./XVI. yüzy›lda Osmanl› saray çevresinde ilgi ile karfl›land›¤›na flüphe yoktur. Cem Sultan, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman’›n Farsça Dîvân’lar› ile Osmanl› hükümdarlar› ad›na yaz›lan Farsça tarih kitaplar› bunun en somut delilleridir.38 Bütün bunlar›n ›fl›¤›nda, elimizde bulunan X./XVI. yüzy›la ait
yazmalar›n, Osmanl› kültür muhitindeki büyük bir entelektüel ilgiye cevap
verdi¤ini söylemek yanl›fl olmasa gerektir. Kanaatimize göre, X./XVI. yüzy›ldaki h›zl› art›fl› bu ilgiye ba¤lamak yanl›fl olmayacakt›r.
‹stinsah edildikleri tarihlere göre yazma say›s›n›n XI./XVII. yüzy›ldan
sonra h›zl› bir düflüfle geçmesi de ayn› sebeplerle ilgili gözükmektedir.
XI./XVII. yüzy›ldan itibaren istinsah eserlerin say›s›n›n h›zla azalmas›nda;
bir yandan Osmanl› devletinin do¤u istikâmetindeki fetihleri ve Osmanl›-‹ran
kültür münasebetlerinin sekteye u¤ramas›, di¤er yandan da Osmanl› edebiyat› ve tarih yaz›c›l›¤›n›n h›zl› bir geliflme yaflamas›, Osmanl› kültür muhitinde
Farsça eserlerin yerlerini yavafl yavafl ayn› konularda telif veya tercüme Osmanl›ca eserlere b›rakmaya bafllamas› ve Osmanl› devletinin içerisinde bulundu¤u olumsuz ekonomik koflullar gibi sebeplerin önemli rol oynam›fl olmas› kuvvetle muhtemeldir. Bu durumun bir dereceye kadar entelektüel ihtiyac›n azalmas›yla izah edilmesi de mümkündür. Zira, XII./XVIII. yüzy›l›n ilk
yar›s›nda Erdebîl’i ele geçiren Osmal›lar’›n fieyh Safîu’d-dîn Erdebîlî’nin
türbesinde bulunan son derece de¤erli yazmalara el bile sürmedikleri bilinmektedir.39
70
IV. Nüsha ve Kitap Say›s›na Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›n› nüsha say›s›na göre tasnif etti¤imizde; Mîrhvând’›n Ravzatu’s-safâ isimli eserinin 87 nüsha (110 cilt) ile ilk s›rada yer ald›¤› görülmektedir. Vassâf’›n Tecziyetu’l-emsâr ve tezciyetu’l-âsâr
isimli eseri 74 nüsha (92 cilt) ile ikinci ve ‹drîs-i Bidlîsî’nin Heflt Beheflt’i ile
‘Abdu’r-Rahmân b. Ahmed-i Câmî’nin fievâhidu’n-nubuvvet isimli eseri 42
nüsha ile üçüncü s›rada yer almaktad›r. Bundan sonra, Emîr Cemâlu’d-dîn
Atâullâh b. Fazlullâh Cemâl-i Huseynî’nin Ravzatu’l-ahbâb’› 24, Hvândemîr’in Habîbu’s-siyer’i 23, Mu‘înu’d-dîn-i Ferâhî’nin Meâricu’n-nubuvvet’i
20, fierefu’d-dîn ‘Alî-yi Yezdî’nin Zafer-nâme’si 23, Hâtifî’nin Tîmûr-nâme’si 19, Esterâbâdî’nin Târîh-i Nâdirî’si 14, Bela‘mî’nin Tercume-yi Târîhi Taberî’si 13, Ebû ‹shâk ‹brâhîm b. Mansûr b. Halef en-Nîflâbûrî’nin K›sâsu’l-enbiyâ’s› 12, fierefu’d-dîn Fazlullâh b. ‘Abdullâh el-Huseynî’nin elMu‘cem fî âsâri’l-mulûki’l-‘acem’i 12, Esterâbâdî’nin Durre-yi Nâdire’si 12,
Kâflifî’nin Ravzatu’fl-fluhedâ’s› 9, ‹skender Beg Munflî’nin Târîh-i âlem-ârâ-yi
‘Abbâsî’si 10, Hasan-i Nizâmî’nin Tâcu’l-me’âsir’i 9, fieyh Ebû’l-Fazl-i Mubârek’in Ekber-nâme’si 9, Hâfiz-i Ebrû’nun Mecmû‘au’t-tevârîh’i 8 ve Hamdullâh
Mustevfî-yi Kazvînî’nin Târîh-i guzîde’si 8 nüsha bulunmaktad›r. Di¤er Farsça
tarih yazmalar›n›n ise 7 veya daha az nüshas› mevcuttur40 (Bkz. Tablo IV).
Mîrhvând olarak bilinen Ravzatu’s-safâ müellifi Mîr Muhammed b.
Seyyid Burhânu’d-dîn Hvândflâh (öl. 1498) IX./XV. yüzy›l›n en büyük tarihçilerinden biridir.41 Eser, genel yap›s› itibar›yla hilkatten müellifin zaman›na
kadar geçen dünya tarihini ihtiva etmektedir. Ravzatu’s-safâ ‹ran tarih yaz›c›l›¤›n›n en önemli eserlerinden birisidir. Bir mukaddime ve yedi ciltten oluflan
eser, sadece Osmanl› dünyas›nda de¤il, ‹slâm dünyas›n›n dört bir köflesinde
büyük bir ilgi yaratm›flt›r. Eserin bugün dünya kütüphanelerinde yüzlerce
farkl› nüshas› bulunmaktad›r.42 Osmanl› okuyucusunun, Ravzatu’s-safâ’ya
daha çok dünya tarihiyle ilgili merak›n› gidermek için baflvurdu¤u düflüncesindeyiz. Ravzatu’s-safâ’n›n muhtelif zamanlarda Osmanl›ca’ya da tercüme
edildi¤i düflünülürse43, 87 nüsha ve 110 cilt ile Osmanl› tarih okuyucusu aras›nda ne derece büyük bir ilgi yaratt›¤› daha iyi anlafl›l›r.
Name-i Aflina
71
Yazman›n Nüshas›
Nüsha Say›lar›na Göre Yazmalar
’
’
î
î
t
t
î
t
r
r
r
e
e
â
âb me iye vve
er
âs
dâ
ve
dir
m
sâ hefl
af
iyâ âsâ âdir
m
-s
hb -nâ
ab nb
u
uv
bb uhe
-s
e
nâ i Nâ
î
s
T
e
a
f
’
N
s
b
b
A
B
’
r
r
e
i
l
’
l
i
u
fl
’
i
’
’lfe
nu imu
nu
flt
bü
at
tu
tu
em e-y râ-y u’flrih
rîh su
Za abî u’n’nvz
T
za
He
iye
u’c urr
Tâ r.Ta ›sâ
â
at
H
idu Rav
Ra
M
cz
ric
D em- avz
e
K
h
l
e
â
T
e
T
e
vâ
R
âl
M
-i
fie
rîh
Tâ
Yazman›n Ad›
TABLO IV: Yazmalar›n Nüsha Say›s›na Göre Da¤›l›m›
fiaflaal› üslûbu ile ‹ran tarih yaz›c›l›¤›nda zirve teflkil eden Tecziyetu’lemsâr ve tezciyetu’l-a‘sâr (Târîh-i Vassâf) ismini tafl›yan befl ciltlik eserin
müellifi Vassâf ad›yla tan›nan fierefu’d-dîn ‘Abdullâh b. Fazlullâh Kâtib-i fiîrâzî (öl. 730/1329-1330)44 de ‹stanbul kütüphanelerinde önemli bir yere sahiptir. Vassâf, eserini ‹ran tarih yaz›c›l›¤›nda görülmemifl flaflaal› bir üslûpta
kaleme alm›fl ve bu üslûp kendisinden sonraki müverrihler üzerinde derin bir
tesir yaratm›flt›r. Vassâf’›n, Cuveynî’nin Cihânguflâ isimli eserinin zeyli olan
ve nispeten s›n›rl› bir kronolojiyi kapsayan eserinin Osmanl› tarih okuyucular› aras›nda büyük bir ilgi yaratt›¤› eserinin önemli bir yekun tutan Osmanl›ca tercüme ve flerhlerinden de anlafl›lmaktad›r.45 Biz tarihî merak›n yan›s›ra, entelektüel Osmanl› okuyucusu aras›nda46, bilhassa müellifin flaflaal› üslûbuna eriflme arzu ve hevesinin47 ‹stanbul kütüphanelerindeki Vassâf nüshalar›n›n ço¤almas›nda önemli rolü bulundu¤u kanaatindeyiz. Bunun yan›s›ra,
Târîh-i Vassâf’›n Osmanl› okuyucusu aras›nda bu derece ra¤bet görmesinde,
Mo¤ollar hakk›nda verdi¤i önemli bilgi ile kronolojik olarak Osmanl› devletinin kuruluflu esnas›nda Yak›ndo¤u tarihini ihtiva etmifl olmas›n›n da s›n›rl›
bir rolü olabilece¤ini tahmin etmek mümkündür. Her halükarda, eserin
72
X./XVI. ve XI./XVII. yüzy›l Osmanl› entelektüelinin çok yönlü merak›na dönük önemli bir ilgiye cevap verdi¤i muhakkakt›r. Bu durumda, Târîh-i Vassâf’›n gerek üslûbu, gerekse konusu itibar›yla 74 nüsha (92 cilt) ile ‹stanbul
kütüphanelerinde ikinci s›rada bulunmas›n› flafl›rt›c› karfl›lamamak gerekir.
Listemizin üçüncü s›ras›nda yer alan “‹drîs-i Bidlîsî” ad›yla tan›nan Hakîmu’d-dîn ‹drîs b. Husâmu’d-dîn ‘Alî el- Bidlîsî (öl. 926/1520)48’nin 42 nüsha ile üçüncü s›rada yer alan Heflt Beheflt isimli eseri sahas›nda kendisinden
sonra da afl›lamayan ilk ve tek Farsça umumî Osmanl› tarihi niteli¤indedir.
Eserin ‹stanbul kütüphanelerindeki bunca farkl› nüshalar›n›, belki de müellifin “Osmanl› tarihinin Farsça’da di¤er hanedanlar tarihinin kaydedildi¤i zerâfet ve flaflaa içinde yaz›labilece¤ini ispatlam›fl olmas›”na49 ba¤lamak mümkündür. Heflt Beheflt, Osmanl› tarihçili¤i üzerinde b›rakt›¤› derin izler ile50
Osmanl› tarih okuyucusu üzerinde büyük bir ilgi uyand›rm›fl gözükmektedir.
Meflhûr edib ‘Abdu’r-Rahmân b. Ahmed-i Câmî (öl. 898/1492-93) taraf›ndan
kaleme al›nan fievâhidu’n-nubuvvet isimli eserin de, gerek müellifi gerekse
konusu itibariyle Osmanl› entelektüeli aras›nda genifl bir ilgi yaratm›fl olmas› tabîidir. Esasen gayet ilginç olan bir baflka nokta, en çok ilgi çekmifl gözüken ilk befl eserden dördünün müellif nüshas›n›n bugün ‹stanbul kütüphanelerinde bulunuyor olmas›d›r.51
V. Müstensihlerine Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça yazmalar› müstensihlerine göre tasnif etti¤imizde, iki eseri istinsah eden 1452, üç eseri istinsah eden 553 müstensihe rastlanmaktad›r. En az
sekiz yazma ise muhtemelen müellif hatt› olarak gözükmektedir.54 Yazmalar›n istinsah› ile ilgili dikkat çeken husus, baz› müstensihlerin ayn› yazmay›
iki ya da daha çok kez istinsah etti¤idir.55 Yine, istinsah kay›tlar›ndan, müstensihlerin zaman zaman yer de¤ifltirdikleri, ya da ayn› kitab› iki farkl› flehirde istinsah ettikleri anlafl›lmaktad›r. Bunun yan›s›ra, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan baz› nadir yazmalar›n müstensihlerinin kalemlerinden ç›kan baz›
eserlere farkl› müze ve kütüphanelerde de rastlamak mümkündür.56
VI. ‹stinsah Yerlerine Göre Yazmalar: Yazmalar›n istinsah edildikleri yerlere göre tasnif edilebilmesi, pek çok yazman›n üzerinde istinsah yeri
Name-i Aflina
73
kayd› bulunmamas›ndan dolay› oldukça zor bir ifltir. Baz› aç›k istinsah kay›tlar›n›n yan›s›ra, yazmalar›n sunuldu¤u hükümdar, devlet adam› ya da görevlilerin ikâmet etti¤i flehirler ile zaman zaman müstensihlerin tafl›d›klar› nisbeler de, az da olsa bize bu konuda bir fikir verebilmektedir.57 ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan ve istinsah yeri tespit edilebilen toplam 125 Farsça tarih
yazmas›, istinsah yerleri esas al›narak incelendi¤inde, üç ana co¤rafî k›sma
ayr›labilir: A. Anadolu ve Rumeli flehirleri gibi Osmanl› kültürünün a¤›rl›kl›
bulundu¤u yerleflim merkezlerinde istinsah edilen yazmalar; B. ‹ran, Afganistan ve Mâverâ’u’n-nehr gibi ‹ran kültür muhitinde istinsah edilen yazmalar; C. Ba¤dâd, Mekke, Dimaflk, Curhum ve Basra gibi Arap kültür muhitinde istinsah edilen yazmalar.
A. ‹stanbul 16, Bursa 2, Van 1, Taflköprü 1, Kastamonu 1, Manast›r 3,
Vardar 1, Üsküp 1, Haleb 1, Sincân 1, Selçuk 1, Hisâr 2, Edirne 1, Aksaray
2, Ahlat 1, Kayseri 1, Karacada¤ 1, Erzincan 1.
B. fiîrâz 12, Tebrîz 7, Herât 6, Yezd 3, ‹sfahân 3, Buhârâ 3, fiîrvân 3,
Kirmân 2, Sa¤nak 2, Yemîn 1, Karfl 1, Hanef 1, Tester 1, Alân 1, Nahcevân
1, Meflhed 1, Kâzerûn 1, Hânî 1, Eberkûh 1, Hazerflâh 1, Belh 1, Semerkand
1, Kâflân 1, Nîflâbûr 1, ‹sfizâr 1, Mecd 1, Kirmânflâh 1, Fârs 1, Hakaniyye 1,
Peyker 1, Lâr 1, Hurrem-âbâd (Luristân) 1, Rimâl 1, Kazvîn 1, Dizfûl 1, Hançûr 1, Ahsiket 1, Gîlân 1, Tahrân 1, Hemedân 1, Hindistân 1. C. Ba¤dâd 5,
Mekke 3, Medine 3, Dimaflk 1, Curhum 1, Basra 1.
‹lk gruba giren flehirler içerisinde 16 yazman›n istinsah edildi¤i ‹stanbul önemlidir. Edirne, Taflköprü, Manast›r, Vardar ve Üsküp gibi Rumeli flehirleri ise, kültür faaliyetlerinin yan›s›ra, küçük de olsa Farsça tarih kitab›
okumaya merakl› bir entelektüel birikimi ve Farsça eser istinsah edebilen
müstensihlerin varl›¤›n› göstermektedir.
‹kinci gruba dahil yazmalar›n ‹ran, Afganistan, Hindistân ve Mâverâ’u’n-nehr’deki önemli ilmî ve kültürel merkezlerde istinsah edildi¤i dikkat
çekmektedir. ‹ran flehirleri içerisinde fiîrâz 12, Tebrîz 7 ve ‹sfahân ve Yezd de
3’er yazma ile baflta gelmektedir. ‹ran d›fl›ndan ise, Herât 6, Buhârâ ve fiîrvân ise 3’er yazma eser ile ‹stanbul kütüphanelerine yazma eser veren önem-
74
li kültür muhitlerinin bafl›nda gelmektedir. Bu durum ayn› zamanda fiîrâz,
Tebrîz, Herât, Ba¤dâd, ‹sfahân, Mekke, Medine, Yezd ve fiîrvân gibi flehirlerdeki kültür faaliyetlerini göstermesi aç›s›ndan da önemlidir.
Yazmalar istinsah yerlerine göre, yüzde olarak de¤erlendirildi¤inde, istinsah yerleri hakk›nda bir dereceye kadar fikir sahibi olabildi¤imiz toplam
125 yazmadan; 73’i (%58,4) ‹ran (‹ran, Afganistan, Mâverâ’u’n-nehr ve Hindistân), 38’si (%30,4) Osmanl› (Anadolu ve Rumeli) ve 14’si (%11,2) ise
Arap (Irak, Suriye ve Arabistan) kültür muhitinde istinsah edilmifltir (Bkz.
Tablo V, VI, VII).
‹stinsah Yerlerinin Co¤rafî Da¤›l›m› (yüzde)
Yerleflim yerlerinin toplam›: 125
‹stinsah Yerlerinin Co¤rafî Da¤›l›m› (adet)
Yerleflim yerlerinin toplam›: 125
fiehirler
‹stinsah Adedi
‹stinsah Yerlerine Göre Yazma Adetleri
Tablo V-VI-VII: Yazmalar›n ‹stinsah Yerleri
Name-i Aflina
75
Burada dikkat çeken bir baflka husus da, Timurlu, Akkoyunlu ve Safevî hükümdarlar›n›n hususî kütüphaneleri için haz›rlanan pek çok de¤erli yazman›n, bir flekilde ‹stanbul kütüphanelerine ulaflm›fl olmas›d›r. Bu yazmalar›n ilginç serüvenleri, ancak bu konuda ileride yap›lacak hususî tetkiklerle
ayd›nlat›labilecektir.
VII. Kütüphanelere Da¤›l›m›na Göre Yazmalar: ‹stanbul kütüphanelerindeki Farsça tarih yazmalar›, mensup olduklar› kütüphane ve koleksiyonlara göre tasnif edildi¤inde de ilginç sonuçlarla karfl›laflmak mümkündür: Buna göre, toplam 692 yazmadan, en çok Farsça tarih kitab›na sahip olan kütüphane 106 nüsha ile Ayasofya’d›r. Bunu 71 nüsha ile ‹stanbul
Üniversitesi, 70 nüsha ile Nuruosmaniye, 48 nüsha ile Esad Efendi ve 47
nüsha ile Fatih kütüphanesi takip etmektedir. Revan Köflkü 39, Topkap›
Saray› Müzesi Kütüphanesi 45 (Hazine 37, Emanet 7, Yeni Giren 1), Lala
‹smail Efendi 22, Halis Efendi 17, R›za Pafla 13, III. Ahmed 15, Hekimo¤lu Ali Pafla 14, Y›ld›z Köflkü 12, Beyaz›t Umumî 18, Ali Emirî Efendi 12,
Selim A¤a 10, Ât›f Efendi 8, Damad ‹brahim Pafla 10, Veliyüddin Efendi
7, Mustafa Efendî 9, Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi 9, Yeni Câmi 8, Rag›p
Pafla 7, Hamidiye 6, Köprülü 8, Mahmûd Efendî 7, fiehid Ali Pafla 5, Laleli 5, Feyzullâh Efendi 4, Vehbi Efendi 4, Edebiyat kütüphanesi 4 ve
Ba¤dad Köflkü 4 nüsha yazmaya sahiptir. Bundan sonraki 14 kütüphanede
bulunan toplam 28 Farsça tarih yazmas›n›n say›s› ise kütüphane bafl›na 2
ve 2’nin alt›ndad›r (Bkz. Tablo VIII).
76
Yazma adedi
Yazmalar›n Kütüphanelere Göre Da¤›l›m›
.
iv. iye
ya
Ef
of
d
Ün an
as
ul sm Es’a
b
Ay
an ruo
‹st Nu
i
t
›
.
li
iri
ail
im
kü
fla
kü
z›
tih ap
¤a
Ef med u A
nd
öfl ‹sm eya lis
Fa pk
Pa Köfl li Em m A brah Efe
h
¤l
li
‹
B
To an K ala
za ›z
A
a
Ha II. A imo
e
.
›
f
S
I
D sta
R
ld
v
k
L
Y›
u
Re
He
M
Kütüphane ad›
TABLO VIII: Yazmalar›n ‹stanbul Kütüphanelerine Göre Da¤›l›m›
Sonuç olarak, bütün bu tahlil ve de¤erlendirmeler, ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan on binlerce yazma üzerinden sadece 692 cilt Farsça tarih yazmas› esas al›narak haz›rlanm›flt›r. Yazmalar›n tahlil ve de¤erlendirmesinden
ç›kan genel neticeler, XV-XVII. yüzy›llarda Osmanl›-‹ran kültür iliflkilerini
ayd›nlatmaya katk› sa¤lay›c› mahiyettedir. Benzer çal›flmalar›n Arapça, Farsça ve Türkçe gibi muhtelif dillerde kaleme al›nan co¤rafya, edebiyat, t›p, astronomi ve matematik gibi farkl› ilimlere ait yazmalar üzerine yap›lmas›, kuflkusuz
ileride Osmanl› toplumunun entelektüel boyutunu anlama yönünde daha genel
yorum ve de¤erlendirmelere ulafl›labilmesi için yeni imkânlar yaratacakt›r.
1
‹stanbul kütüphanelerinde bulunan yazma eserler XX. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren; O.
Rescher, Martin Plessner, Max Weisweiler, Felix Tauer, Joseph Schacht, Richard Walzer,
Max Krause, Claude Cahen, Hellmut Ritter, Zeki Velidi Togan, Ahmed Atefl, Fehmi Edhem Karatay, Fuat Sezgin, Muctebâ Mînovî, Ramazan fieflen, Jürgen Paul, Günay Kut ve
Tevfîk Sobhânî gibi pek çok araflt›rmac› taraf›ndan, farkl› bilimler esas al›narak haz›rlanan çok say›daki katalog ve tan›t›m yaz›s›na konu olmufltur. ‹stanbul kütüphanelerinde
bulunan yazmalarla ilgili önemli tan›t›m yaz›lar› flu külliyatta toplanm›flt›r: Beiträge zur
Erschliessung der arabischen Handschriften in Istanbul und Anatolien, I-III, ed. Fuat
Sezgin, Frankfurt 1986; Türkiye Yazma Eser Kütüphaneleri ve Bu Kütüphanelerde Bulunan Yazmalarla ‹lgili Yay›nlar Bibliyografyas›, (Ircica), ‹stanbul 1995. Bu konuda genel
bir tan›t›m için bkz. Orhan Bilgin, “Turkey”, The World Survey of Islamic Manuscripts,
Name-i Aflina
77
III, General ed. Geaffrey Roper, London 1994, s. 271-400; Ramazan fieflen, “Türkiye’deki Yazma Koleksiyonlar› ve Bunlar›n Kataloglar›n›n Neflredilmesi”, ‹.Ü.E.F. Tarih Dergisi, XXXV, (Prof. Dr. Hakk› Dursun Y›ld›z Hat›ra Say›s›), (1994), s. 1-34.
2
Bilhassa flu çal›flmalar zikredilebilir: ‹smail Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, I-II, Ankara 1991; Ayn› müellif, Kütüphanecilikle ‹lgili Osmanl›ca Metin ve Belgeler, I-II, ‹stanbul 1983-1990; Ayn› müellif, “The Golden Age of Ottoman Libraries (1730-1754)”,
‹.Ü.E.F. Kütüphanecilik Dergisi, Belge Bilgi Kütüphane Araflt›rmalar›, 4, (1998), s. 1929; Ayn› müellif, “A Brief survey of the Development of Turkish Library Catalogues”,
M. U¤ur Derman Arma¤an›, (Altm›flbeflinci Yafl› Münasebetiyle Sunulmufl Tebli¤ler), ed.
Irvin Cemil Schick, ‹stanbul 2000, s. 271-282.
3
‹stanbul kütüphanelerinde bulunan baz› önemli Arapça tarih yazmalar› hakk›nda bkz. Cl.
Cahen, “Les chroniques arabes concernant la Syrie, l’Egypte et la Mésopotamie, de la
conquête arabe à la conquête ottomane, dans les bibliothèques d’Istanbul”, Revue des
Etudes Islamiques, X, (1936), s. 333-362.
4
‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar› Felix Tauer taraf›ndan 19311932 y›llar› aras›nda flu yay›nlarda tan›t›lm›flt›r: “Les manuscrits persans historiques des
bibliothèques de Stamboul, I. Histoire Générale”, Archiv Orientálni, III, (1931), s. 87118; “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul, II. Histoire des
Muhammad, des ‘Alides et des Halîfas. Les K›sasu’l-Anbiyâ”, Archiv Orientálni, III,
(1931), s. 303-326; “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul,
III. Histoire de l’Irân et de la Transoxiane”, Archiv Orientálni, III, (1931), s. 462-491;
“Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul, IV. Histoire des états
Turcs en Asie Mineure et de l’empire Ottoman”, Archiv Orientálni, IV, (1932), s. 92-107;
“Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul, V. Histoire des Indes - Index”, Archiv Orientálni, IV, (1932), s. 193-207. Felix Tauer’in bu önemli çal›flmas› ‹ranl› bilim adam› ‹rec Afflâr taraf›ndan hulâsa edilerek baz› ilâvelelerle yeniden yay›nlanm›flt›r: “555 nusha-yi Fârsî-yi târîh der-kitâbhânehâ-yi ‹stanbul”, Nâme-yi Bahâristân, I/1, Tahrân 1379/2000, s. 85-98. Bu makalenin ilâveli Türkçe tercümesi taraf›m›zdan yay›na haz›rlanm›flt›r: “‹stanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmalar›”, Prof. Dr. Ramazan fieflen Arma¤an›, (yay›nda).
5
‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Türkçe yazmalar hakk›nda bkz. ‹stanbul Kütüphaneleri Tarih-Co¤rafya Yazmalar› Kataloglar›, I, Türkçe Tarih Yazmalar›, (I. Fasikül:
Umumî Tarihler, II. Fasikül: Türk Tarihine Ait Eserler, III. Fasikül: Arap Tarihi, IV. Fasikül: ‹ran Tarihi, V. Fasikül: Di¤er Milletler Tarihlerine Ait Eserler, VI. Fasikül: fieriat ve Peygamber Tarihi, Biyografiye Ait Eserler, Sefaretnameler ve Vakfiyeler), ‹stanbul 1943.
78
6
‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar›ndan bundan sonra ‘yazmalar’
fleklinde söz edilecektir.
7
Toplam 21 farkl› eserin müellifi tespit edilememifltir.
8
“Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul I-V”. Bkz. yukar›da
not 4. Felix Tauer’in bu çal›flmas›nda ‹stanbul’da bulunan; Süleymaniye, Köprülü, Nuruosmaniye, Topkap› Saray› Müzesi kütüphanelerine ait toplam 555 Farsça tarih yazmas› tan›t›lm›flt›r.
9
Felix Tauer’in tan›t›m çal›flmas› içerisinde tam olarak yer almayan kütüphanelerden; ‹stanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi ve Türk-‹slâm
Eserleri Müzesi Kütüphanesi’nin yazma kataloglar› taranmak suretiyle araflt›rmam›z
desteklenmifltir. Bu kütüphanelerle ilgili flu kataloglardan istifade edilmifltir: Fehmi Edhem Karatay, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Katalo¤u, ‹stanbul
1961 (45 cilt); Tevfîk Hâflimpûr Sobhanî-Hüsameddin Aksu, Fihrist-i nushahâ-yi hattîyi Fârsî-yi Dâneflgâh-i ‹stânbûl, Tahrân 1374/1995 (63 cilt); Tevfîk H. Sobhânî, Fihristi nushahâ-yi hattî-yi kitâbhânehâ-yi Turkiye, Tahrân 1373/1994 (12 cilt); Ahmed Atefl,
‹stanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, I, (Üniversite ve Nuruosmaniye Kütüphaneleri), ‹stanbul 1968; Ramazan fieflen, “Türkiye Kütüphanelerindeki Tan›t›lmam›fl Baz› Farsça Yazmalar”, ‹TED, VIII/1-4, (1984), s. 5-70 (1 cilt); R. fieflen-C. ‹zgi-C.
Akp›nar, Köprülü Kütüphanesi Yazmalar Katalo¤u, I-III, ‹stanbul 1406/1986; Kemal
Ç›¤, “Türk ‹slam Eserleri Müzesin’deki Minyatürlü Kitaplar Katalo¤u”, fiarkiyat Mecmuas›, III, (1959), s. 51-90 (3 cilt).
10
Yukar›daki kataloglarda yer almayan 9 (Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi Kütüphanesi’ne
ait 6, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi’ne ait 2 ve Hekimo¤lu Ali Pafla Kütüphanesi’ne ait 1) Farsça tarih yazmas› da flahsî notlar›m›za dayan›larak araflt›rmam›za ilâve
edilmifltir. ‹lavelerimizin tam bir listesi Felix Tauer’in makalesinin n. 4’te zikretti¤imiz
tercümesinde verilecektir. Bu ilâvelere ra¤men, araflt›rmam›zda toplanan verilerin, henüz
tam bir katalo¤u bulunmayan ‹stanbul kütüphanelerindeki Farsça tarih yazmalar›n›n tamam›n› kapsad›¤›n› iddia etmek mümkün de¤ildir. Bununla birlikte, araflt›rmam›za dahil
edemedi¤imiz -muhtemel- yazmalar›n, araflt›rmam›z›n genel çerçeve ve sonuçlar›n› kökten sarsaca¤›n› varsaymak da pek mümkün de¤ildir.
11
Kara Çelebizâde Abdü’l-Azîz Efendi (1591-1657)’nin eserleri ve nüshalar› için bkz.
‹stanbul Kütüphaneleri Tarih-Co¤rafya Yazmalar› Kataloglar›, I, Türkçe Tarih Yazmalar›, s. 4-12. Müneccimbafl› Dervifl Ahmed Dede Efendi (öl. 1722) taraf›ndan kaleme
al›nan ve 1083/1672-1673 y›l›na kadar cereyan eden hadiseleri ihtiva Câmi‘u’d-duvel
isimli Arapça tarih Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n en önemli eserlerinden birisidir (eserin
müellif nüshas› için bkz. Nuruosmaniye ktb. nr. 3171). Müellifin Arapça kaleme ald›-
Name-i Aflina
79
¤› bu eser flâir Nedim baflkanl›¤›nda kurulan bir komisyon taraf›ndan Sahâ’ifü’l-ahbâr
ismiyle Osmanl›ca’ya tercüme edilmifltir (Sahâ’ifü’l-ahbâr, I-III, ‹stanbul 1285).
12
Müelliflerin yaflad›¤› yüzy›llar›n tesbitinde, umumiyetle müelliflerin ölüm tarihleri, tercüme eserlerde ise, mütercimlerin yaflad›¤› yüzy›l esas al›nm›flt›r. Hayatlar› hakk›nda bilgi sahibi olamad›¤›m›z baz› müellifler ile toplam 21 anonim eser tablo d›fl› b›rak›lm›flt›r.
13
Bela‘mî.
14
Ebû ‹shak ‹brâhîm b. Mansûr b. Halef en-Nîflâbûrî.
15
Muhammed b. Zufer.
16
Muhammed Hasan-i Nizâm-i Nîflâbûrî, Ebû’fl-fieref Nâsih b. Zafer-i Cerbâzkânî, Muhammed b. Ahmed Mustevfî-yi Herevî, ‹bn Bîbî, Cuveynî, Kâdî Beyzâvî, Kâdî Fahru’ddîn Muhammed b. ‘Abdullâh b. ‘Omer, Ahmed b. Muhammed b. el-Buhârî, Burhânu’ddîn Ebû Nasr b. Mes‘ûd el-Anevî, Muhammed b. Hasan el-Daydûzmî (Daydûzî) ve Muhammed b. Ahmed b. Ebû Bekr el-Kârtânî.
17
Reflîdu’d-dîn Fazlullâh, ‘Abdullâh el-Kâflânî, fierefu’d-dîn Fazlullâh b. ‘Abdullâh-i fiîrâzî, Vassâf, Muhammed b. Muhammed Nizâm el-Huseynî el-Yezdî, Muhammed b. ‹shâk
b. Muhammed el-Mutallibî, Hindûflâh Nahcevânî, Nâsiru’d-dîn Munflî-yi Kirmânî, Aksarâyî, Kâdî Ahmed Nigdevî, Benâketî, fiebânkâre’î, Hamdullâh Mustevfî-yi Kazvînî,
‹bn Bezzâz el-Erdebîlî, fiemsu’d-dîn Muhammed-i Kâflânî, ‘Abdu’s-Selâm b. ‘Alî el-Huseyn el-Eberkûhî, Sa‘îdu’d-dîn Muhammed b. Mes‘ûd-i Kâzerûnî, ‘Alî b. Huseyn b. ‘Alî
‘Alâ’u’d-devle el-Kazvînî el-Hilâlî, Bahâ’u’d-dîn-i Kâzerûnî, Hâcî Muhammed b. Hâcî
18
‘Alî b. Muhammed Bîgamî, ‘Azîz b. Erdeflîr-i Esterâbâdî ve Mu‘înu’d-dîn-i Yezdî.
Tâcu’s-Selmânî, Kemâlu’d-dîn Huseyn-i Hvârezmî, Mu‘înu’d-dîn Muhammed-i ‹sfizârî, fierefu’d-dîn ‘Alî-yi Yezdî, Hasan-i Yezdî, Asîlu’d-dîn ‘Abdullâh el-Huseynî eflfiâfî, Selâmullâh b. ‘Alî el-Bekrî, ‘Abdu’r-Rahmân b. Ahmed-i Câmî, Hâfiz-i Ebrû,
‹bn ‹shâk es-Semerkandî, Mîrhvând, Zekî el-Amâsî, Muhammed b. Emîr Fazlullâh elMusevî, ‘Abdu’r-Rezzâk es-Semerkandî, ‘Abdu’l-‘Azîz Muhyî el-Hisârî, Cemâlu’ddîn Muhammed el-Ardistânî, ‘Abdullâh b. ‘Abdu’r-Rahmân b. ‘Abdu’l-Latîf el-Huseynî el-Vâ‘iz, Hâcî Nûru’d-dîn Muhammed-i Kâzerûnî, Mîr Seyyid Zahîru’d-dîn b.
Nasîru’d-dîn Mar‘aflî, Hasan b. fiihâb b. Hüseyn b. Tâcü’d-dîn-i Yezdî, fiükrullâh b.
Ahmed b. Zeynu’d-dîn Zekî, Fazlullâh b. ‘Abdullâh el-Hüseynî ve Mîr Seyyid ‘Alî b.
Muzaffer et-Tûsî.
19
Kâflifî, ‘Abdullâh-i Hâtifî, Edâ’î-yi fiîrâzî, Fazlullâh b. Rûzbihân-i ‹sfahânî, ‹drîs-i Bidlîsî, Hvândemîr, Ebû’l-Fazl b. Mubârek ‘Allâmî, Hasan Beg Rumlu, Yahyâ b. ‘Abdu’lLatîf-i Kazvînî, Kâd› Ahmed-i Gaffârî, Kâsim-i Gunâbâdî, fieref Han b. fiemsu’d-dîn-i
Bidlîsî, Sultân Ahmed Hvândflâh el-Huseynî, Mollâ Câmî, Emîr Cemâlu’d-dîn Atâullâh
b. Fazlullâh Cemâl el-Huseynî, Muslihu’d-dîn-i Lârî, ‹yânî, ‹smâ‘îlî, Çâkerî, Ebu’l-Fazl
80
Mehmed b. ‹drîs-i Bidlîsî, ‘Ârîf, Nazar b. Hasan-i Gîlânî, Mu‘înu’d-dîn Muhammed-i
Ferâhî, Kebîr b. Uveys Kâd›-zâde ve Lokmân el-Huseynî.
20
‹skender Beg Munflî, Muhammed Tâhir Vehîd-i Kazvînî, Tevekkul Muhammed el-Huseynî, Ebû Tâlib Kelîmî-yi Hemedânî, Hvâce Ni‘metullâh-i Sâmânî b. Habîbullâh-i Afganî, Cihângîr Nuru’d-dîn Muhammed Selîm b. Ekberflâh, Mîrzâ Beg b. Hasan el-Huseynî-yi Gunâbâdî ve Kemâl b. Celâl Muneccim-i Yezdî.
21
Mîrzâ Mehdî Han-i Esterâbâdî, Muhammed ‹smâ‘îl Han Ebcedî-yi Hindî ve Mîrzâ Sâd›k Tefriflî-yi Hicrî.
22
Muhammed Huseyn-i Zonûzî, Gulâm-Huseyn Hidâyet ‘Alî Han el-Huseynî ve Mîrzâ
Muhammed R›zâ Mustevfî-yi Tebrîzî.
23
Bkz. Walther Hinz, “Timurlular Tarihi Hakk›nda Menba Tetkiki”, Türkçe terc. M.A.
Köymen, Belleten, VI/21-22, (1942), s. 85-120; F. Tauer, “Timurlular Devrinde Tarihçilik”, Türkçe terc. A. Atefl, Belleten, XXIX/130, (1965), s. 49-69.
24
Mecmû‘a-yi Hâfiz-i Ebrû; Mecmû‘atu’t-tevârîh, Zeyl-i Câmî‘u’t-tevârîh ve Zubdetu’t-tevârîh-i Baysungurî.
25
Târîh-i guzîde; Zafer-nâme.
26
Habîbu’s-siyer; Hulâsatu’l-ahbâr.
27
Kitâb-i Cihân-ârâ; Nigâristân.
28
el-Muntakâ fî sîreti’l-Mustafâ; Nihâyetu’l-mes‘ûl fî dirâyeti’r-resûl.
29
Zafer-nâme; Mukaddime-yi Zafer-nâme.
30
Târîh-i âlem-ârâ-yi Emînî; Mihmân-nâme-yi Buhârâ.
31
Târîh-i Nâdire; Durre-yi Nâdire.
32
Gâzâ-nâme-yi Rûm; Ravzatu’fl-fluhedâ’.
33
Heflt Beheflt; Selîm-nâme.
34
Selîm Han-nâme; fiehinflâh-nâme (Târîh-i Sultân Murâd).
35
Bilhassa F. Tauer taraf›ndan istinsah y›l› iyi tespit edilemeyen baz› yazmalar için T. Sobhânî-H. Aksu ve F. Ethem Karatay’›n kataloglar›na müracaat edilerek boflluk doldurulmaya çal›fl›lm›flt›r.
36
Meselâ, bugün ‹stanbul Topkap› Saray› Müzesi’nde bulunan Akkoyunlu hükümdarlar›na
ait çeflitli z›rhlar (bkz. Tülin Çoruhlu, “Osmanl› Cebehanesine Ganimet Olarak Giren
Akkoyunlu Silahlar›”, Uluslararas› Dördüncü Türk Kültürü Kongresi, Bildiriler 4-7 Kas›m 1997, Ankara, yay. A. Aktafl Yasa, I, Ankara 1999, s. 177-189), yine Topkap› Saray›
Müzesi’nde bulunan Safevîler’e ait baz› hususî eflyalar (bkz. Farrokh Malekzadeh, “‹stanbul Topkap› Saray› Müzesinde Bulunan fiâh ‹smail-i Safevi’ye Ait Kupa”, ‹.Ü.E.F.
Tarih Enstitüsü Dergisi, 7-8, (1977), s. 263-276; ‹. Hakk› Uzunçarfl›l›, “fiah ‹smail’in
Zevcesi Tacl› Han›m’›n Mücevherat›”, Belleten, XXIII/92, (1959), s. 611-619) ve ayn›
Name-i Aflina
81
müzenin arflivinde bulunan Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevî devletlerine ait baz› hususî yaz›flmalar (bkz. Topkap› Saray› Müzesi Arfliv K›lavuzu, I. Fasikül, ‹stanbul 1938, s.
21-22, 28, 108, 120 vd.; A. Nimet Kurat, Topkap› Saray› Müzesi Arflivindeki Alt›n Ordu,
K›r›m ve Türkistan Hanlar›na ait Yarl›k ve Bitikler, ‹stanbul 1940, s.119-133; L. Fekete,
Einführung in die persische Paläographie. 101 persische Dokumente, ed. F. Hazai, Budapest 1977, s. 110, 184, 188, 260, 264 vd.) Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevî devletlerine ait pek çok de¤erli eflyan›n ele geçirilerek ‹stanbul’a nakledildi¤ini göstermektedir. Bunlar›n yan›s›ra, yine, Osmanl› devletinin Çald›ran savafl›ndan sonra Tebrîz’i ele
geçirmesinin ard›ndan, burada bulunan çok say›da sanatç›n›n Yavuz Sultan Selim’in emri ile ‹stanbul’a nakledildi¤i de arfliv vesikalar›n›n ›fl›¤›nda bilinmektedir (bkz. ‹. Hakk›
Uzunçarfl›l›, “Osmanl› saray›nda ehl-i h›ref (sanatkarlar) defterleri”, Belgeler, XI,
(1986), s. 23-76).
37 Meselâ Hacî Muhammed b. Hâcî ‘Alî b. Hâcî Muhammed (Bîgâmî) taraf›ndan kaleme al›nan Târîh-i Firûzflâhî isimli eserin Bende-yi dergâh Muhammed Kivâm Kâtib-i fiîrâzî taraf›ndan fiâh Tahmâsb’›n hususî kütüphanesi için haz›rlanan çok güzel bir nüshas› Aya
Sofya Kütüphanesi’nde (nr. 3055) bulunmaktad›r.
38 Bkz. ‹lhâme Miftâh-Vahhâb-i Velî, Nigâhî be-revend-i nufûz u gosterifl-i zebân u edeb-i
Fârsî der-Turkiye, Tahrân 1374/1995, s. 193-216; Muhammed Emîn Riyâhî, Osmanl›
Topraklar›nda Fars Dili ve Edebiyat›, Türkçe terc. Mehmet Kanar, ‹stanbul 1995, s. 171218.
39 Osman G. Özgüdenli, “fieyh Safîu’d-dîn Erdebîlî’nin Türbesinde Bulunan Kitaplar”, Marmara Üniversitesi Türklük Araflt›rmalar› Dergisi, 10, (2001), s. 43-56.
40 Kâdî Ahmed-i Gaffârî’nin Nigâristân’› 7, ‹bn Hiflâm’›n Sireti’nin Farsça tercümesinin 7,
Mu‘înu’d-dîn Yezdî’nin Mevâhib-i ‹lâhî’si 7, fiükrullâh’›n Behcetu’t-tevârîh’i 7, Corfâdekânî’nin ilâveli Târîh-i Yemînî tercümesi 7 ve ‘Abdullâh b. ‘Omer Beyzâvî’nin Nizâmü’t-tevârîh’i 7 nüsha bulunmaktad›r. Bunun d›fl›nda kalan eserlerin ise 6 ya da daha az
nüshas› mevcuttur.
41 Hayat› ve eserleri için bkz. C. Storey, Edebiyyât-i Fârsî, ber-mebnâ-yi te’lîf-i ‹storî, II, tercume-yi Y. Bregel, Farsça terc. Y. Aryanpûr-S. ‹zedî-K. Keflâverz, tahrîr A. Munzevî, II,
Tahrân 1362/1983, s. 521-544; Ahmed Munzevî, Fihristvâre-yi kitâbhâ-yi Fârsî, I, Tahrân 1374/1995, s. 619-622; T. Yaz›c›, “Mirhand”, ‹A, VIII, s. 360-361; F. Tauer, “Timurlular Devrinde Tarihçilik”, s. 62; R. fieflen, Müslümanlarda Tarih-Co¤rafya Yaz›c›l›¤›, ‹stanbul 1998, s. 247-248.
42 Eserin dünya kütüphanelerindeki nüshalar› için bkz. C. Storey, Edebiyyât-i Fârsî, ber-mebnâ-yi te’lîf-i ‹storî, II, s. 522-535.
82
43 Ravzatu’s-safâ Osmanl›lar zaman›nda Mustafâ b. Hasanflâh taraf›ndan 957/1550 y›l›nda
Hadîkatu’l-ulyâ ve Balatî-zâde Mehmed Kemâlî Efendi taraf›ndan da 962/1555 y›l›nda
Tercümânü’d-düstûr fî havâdisi’z-zamân ve’d-duhûr ad›yla Osmanl›ca’ya tercüme edilmifltir (bkz. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, nr. 2021; Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi, Emanet Hazinesi, nr. 1378, 1380. Daha baflka nüshalar› için bkz. ‹stanbul Kütüphaneleri Tarih-Co¤rafya Yazmalar› Kataloglar›, I, Türkçe Tarih Yazmalar›, (I. Fasikül:
Umumî Tarihler), ‹stanbul 1943, s. 47-53, 77-79; C. Storey, Edebiyyât-i Fârsî, ber-mebnâ-yi te’lîf-i ‹storî, II, s. 538-539. Eser, Osmanl›ca’n›n yan›s›ra, Do¤u Türkçesi’ne de tercüme edilmifltir.
44
Hayat› ve eserleri hakk›nda bkz. C.A. Storey, Persian Literature, A Bio-bibliographical
Survey, I/1, London 19702 [= Storey], s. 267-270 (ilâvelerle Rusça terc. Yu. E. Bregel,
Persidskaya Literatura, Bio-bibliografiçeskiy Obzor, II, Moskva 1972 [= Storey/Bregel], s. 769-775); Ahmed Munzevî, Fihristvâre-yi kitâbhâ-yi Fârsî, II, Tahrân
1375/1996, s. 918-919; Ramazan fieflen, Müslümanlarda Tarih-Co¤rafya Yaz›c›l›¤›, s.
238-239); Edward G. Browne, A Literary History of Persia, III, The Tatar Dominion
(1265-1502), Cambridge 1956, s. 67-68; V.V. Barthold, Mo¤ol ‹stilas›na Kadar Türkistan, haz. H.D. Y›ld›z, ‹stanbul 1981, s. 63-65; Bertold Spuler, Die Mongolen in Iran, Leiden 19854, s. 7-8; Zebîhullâh Safâ, Târîh-i Edebiyyât der-‹rân, III/2, Tahrân
1366/19837 s. 1259-1262; Celâlu’d-dîn Humâ’î, Târîh-i edebiyât-i ‹rân, yay. MâhduhtBânû Humâ’î, Tahrân 1375/1996, s. 251-252; Muhammed Takî Bahâr (Meliku’flfiu‘arâ), Sabk flinâsî, Târîh-i tatavvur-i nesr-i Fârsî, III, Tahrân 1373/1994, s. 99-103;
Erdo¤an Merçil, “Vassâf”, ‹A, XIII, s. 232-234; ‹smail Aka, “Vassaf”, Türk Ansiklopedisi, XXXIII, (1984), s. 267; P. Jackson, “Wass_f”, EI2, XI, s. 174.
45
Târîh-i Vassâf pek çok kez flerh edilerek Türkçe’ye tercüme edilmifltir. Eser evvelâ ‹drîsi Bidlîsî’nin o¤lu Ebu’l-Fazl Muhammed Defterî taraf›ndan k›salt›larak Türkçe’ye tercüme edilmifltir. Bu tercüme Emîrî Efendi taraf›ndan Timur’un ölümüne kadar (807/1405)
devam ettirilmifltir. Bu konuda XVIII. yüzy›l âlimlerinden Ba¤dadl› Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ Efendi (öl. 1134/1721)’nin çal›flmalar› dikkate de¤erdir. Nazmî-zâde’nin
Vassâf tarihi ile ilgili bafll›ca çal›flmalar› flunlard›r: 1. Lugat-› müflkilât-› Vassâf (fierh-i
Lugat-› Târîh-i Vassâf): 1118/1706-7 y›l›nda kaleme al›nan ve Arapça, Farsça terimlerin
aç›kland›¤› bir lügattir. (Nüshalar› için bkz. Esad Efendi, nr. 3227; Hamidiye, nr. 1396;
Hamidiye, nr. 1162; Reisülküttap, nr. 1114; Lala ‹smail, nr. 546; ‹stanbul Üniversitesi
Kütüphanesi, TY, nr. 1530, 6047, 9588). 2. fierh-i Târîh-i Vassâf: Müflkül ibâre ve manzûmeler tercüme edilerek, yer ve flah›s adlar› aç›klanm›flt›r. (Nüshalar› için bkz. Fatih, nr.
4409; At›f Efendi, nr. 1894, 1895; Nuruosmaniye, nr. 3376; ‹stanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY, nr. 3268). 3. Tercüme-i Târîh-i Vassâf: (bkz. Veliyüddin Efendi, nr. 2408/1).
Name-i Aflina
83
4. Zeyl-i Nazmî-zâde: (Bkz. Storey, II/2, s. 270). Bunun yan›s›ra, Târîh-i Vassâf’›n Mollâ Nâilî Ahmed Efendi (Mîrzâ-zâde) (öl. 1161/1748) taraf›ndan yap›lan Türkçe flerhleri
de dikkate de¤erdir: 1. fierh-i Lugat-› Târîh-i Vassâf (Süleymaniye Kütüphanesi, Lala ‹smail, nr. 542/2). 2. Mâ lâ budd li-l-erîb min el-meflhûr ve’l-garîb (bkz. Storey/Bregel, II,
s. 774). Eserin di¤er flerh ve Türkçe tercümeleri için bkz. F. Edhem Karatay, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalo¤u, I, ‹stanbul 1961, s. 198-199; Storey/Bregel, II, s. 773; E. Merçil, “Vassâf”, ‹A, XIII, s. 233.
46
Târîh-i Vassâf’›n okuyucular› aras›nda baz› Osmanl› hükümdarlar› da bulunmakta idi:
866/1462 y›l›nda Fatih Sultan Mehmed için haz›rlanm›fl bir Târîh-i Vassâf nüshas› bugün Viyana’da bulunmaktad›r (G. Flügel, II, nr. 959). Yine, Osmanl› Padiflah› Yavuz Sultan Selim’in iyi bir Vassâf okuyucusu oldu¤u bilinmektedir (bkz. fiinasi Altunda¤, “Selim I.”, ‹A, X, s. 433).
47
Müellif, eserini, ‹ran ve Arap edebiyat›ndan yapt›¤› önemli nakillerin yan›s›ra, bizzat kaleme ald›¤› pek çok fliirle süsleyerek, kendinden sonraki pek çok müellifin taklit edece¤i, ama hiç birinin de aflamayaca¤› flaflaal› bir üslûp yaratm›flt›r (bkz. Muhammed Takî
Bahâr, Sabk flinâsî, III, s. 100-101).
48
Hayat› ve eserleri için bkz. Mehmet Bayraktar, Bitlisli ‹dris, Ankara 1991, s. 1-52; Franz
Babinger, Osmanl› Tarih Yazarlar› ve Eserleri, Türkçe terc. Coflkun Üçok, Ankara 1992,
s. 51-55.
49
Bkz. V.L. Ménage, “Osmanl› Tarihçili¤inin Bafllang›c›”, ‹.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, 9, (1978), s. 227.
50
Eser, Kemâl Pâflâ-zâde (öl. 941/1535) ve Sa‘dî mahlasl› ‘Abdu’l-bâkî (öl. 1146/1733) taraf›ndan Osmanl›ca’ya tercüme edilmifltir (F. Babinger, Osmanl› Tarih Yazarlar› ve Eserleri, s. 54-55).
51
Bu eserler flunlard›r: ‘Atâullâh b. Fazlullâh Cemâl el-Huseynî (öl. 926/1519-20), Ravzatu’l-ahbâb; fiihâbu’d-dîn ‘Abdullâh b. Fazlullâh Kâtib-i fiîrâzî (Vassâf) (öl. 730/132930), Tecziyetu’l-emsâr ve tezciyetu’l-âsâr; ‘Abdu’r-Rahmân b. Ahmed-i Câmî (öl.
898/1492-93), fievâhidu’n-nubuvvet ve ‹drîs-i Bidlîsî (öl. 926/1520), Heflt Beheflt.
52
Muhammed Yemînî, Kanber ‘Alî-yi Kehûrî, ‹brâhîm b. Hâcî ‘Abdullâh, ‘Abdu’r-Rahîm
b. Mollâ ‹mâm ‘Alî, Muhammed b. ‘Alî el-Muharrir-i Aksarayî, Mustafâ b. Sunnullâh,
Muhammed Nâzif, Bâbî? b. Murâd el-Manast›rî, Mahmûd b. Hâcî-yi Cehremî, Muzaffer ‘Alî-yi fiirvânî, ‘Alâ’u’d-dîn Mansûr-i fiîrâzî, ‘Abdullâh-i Hemedânî, ‹brâhîm b. Hâcî ‘Abdu’l-Celîl efl-fiirvânî ve Muhammed b. ‘Alî.
53
Hidâyetullâh-i fiîrâzî, ‘Osmân b. Ahmed b. Ebî Bekr Ya‘rif Behâlûye, Dervîfl Muhammed ‘Alî, Sâlih b. ‘Osmân el-Üsküdarî ve Ahmed b. el-Huseyn b. Sagnak el-Herevî.
54
Bu eserler flunlard›r: ‘Abdullâh b. Lutfullâh b. ‘Abdu’r-Reflîd (Hâfiz-i Ebrû) (833/1430),
84
Mecmû‘au’t-tevârîh; Hasan Bag Rûmlu, Ahsenu’t-tevârîh; Ebû’l-Feth Muhammed b.
Ahmed b. Ebî Bekr el-Kârtânî (VII. yüzy›l), Zulâlu’s-safâ fî ahvâli’l-Mustafâ; ‘Abdu’rRahmân b. Ahmed-i Câmî (öl. 898/1492-93), fievâhidu’n-nubuvvet; ‘Atâullâh b. Fazlullâh Cemâl el-Huseynî (öl. 926/1519-20), Ravzatu’l-ahbâb; fiihâbu’d-dîn ‘Abdullâh b.
Fazlullâh Kâtib-i fiîrâzî (Vassâf) (öl. 730/1329-30), Tecziyetu’l-emsâr ve tezciyetu’lâsâr; Kemâl b. Celâl Muneccim-i Yezdî, Rûz-nâme (Târîhçe fî ahvâl-i mulûk) ve ‹drîs-i
Bidlîsî (öl. 926/1520), Heflt Beheflt.
55
Meselâ Muhammed b. ‘Alî el-Kâtib-i Aksarâ’î, Musâmeretu’l-ahbâr’› hicrî 734 ve 745
y›llar›nda iki defa istinsah etmifltir (bkz. Aya Sofya, nr. 3143; Yeni Cami, nr. 827). Yine,
‹brâhîm b. Hâcî ‘Abdu’l-Celîl efl-fiirvânî, iki farkl› Târîh-i Vassâf nüshas›n› hicrî 1050
ve 1051 y›llar›nda Gîlân ve Reflt’te istinsah etmifltir. Bkz. ‹stanbul Üniversitesi Kütüphanesi, nr. 1268; Y›ld›z Köflkü, nr. 11 (2260).
56
Örnek olarak, Hasan-i Yezdî’nin Câmi‘u’t-tevârîh isimli eserinin sadece iki nüshas›
bilinmektedir. Bkz. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 4307 (hicrî 880 tarihli); Tahrân,
Kitâbhâne-yi Millî-yi ‹rân, nr. F. 1330 (hicrî 859 tarihli). Yirmi bir y›ll›k zaman fark›na
ra¤men her iki nüshan›n da müstensihi ayn›d›r: ‘Abdullâh Kâtib-i ‹sfahânî.
57
Bununla birlikte, belirtmek gerekir ki, müstensihlerin bütün ömürlerini nisbesini tafl›d›klar› flehirde geçirip geçirmedikleri, baflka bir ifade ile yazmay› do¤duklar› flehirde istinsah edip etmedikleri bafll› bafl›na bir meseledir.

İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Tarih Yazmaları

Transkript

Benzer belgeler

ttb`nin sayg›nl›¤›! ve birinci basamak hekimli¤i

Sizin Tesisinizde Toz Patlama Riskleri Var mı?

Hoşçakal demeden yeniden merhaba