Kitabı oxu - Salatın Əhmədli

Transkript

Kitabı oxu - Salatın Əhmədli
Салатын Ящмядли
КИШИЛИК
СЯНЭЯРИ
(Roman)
“Йазычы” няшриййаты
Бакы-2015
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Салатын Ящмядли
Юн сюзцн мцяллифи вя Ðåäàêòîðó:
Низами Ъяфяров
АМЕА-нын мцхбир цзвц,
Ямякдар елм хадими
Техники редактору вя ряссамы:
Сцлейман Мустафаоьлу
Аз2
2015
Ъ 63
Сàлàòын Яùмяäлè. Êèшèлèê ñянэярè.
Áàêû, “Йàзûчû”. Ромàн. 2015. 344 ñÿù.
Êèòàáäà мянфур гоншулàрымыз олàн
ермянèлярèн хяйàняòèнäян, Ãàрàáàü
мöнàгèшяñèнèн òàрèхè êþêлярèнäян,
ермянèлярèн àзярáàйúàнлылàрà гàршы
ñойгырым ñèйàñяòèнäян, ермянè òеррор
òяшêèлàòлàры âя онлàрын òþряòäèêлярè
ùàäèñялярèн àüыр няòèúялярèнäян ñþùáяò
à÷ылыр. Дàшнàê-ермянèлярèн, öмумèййяòля áяшярèййяòя гàршы хяйàняòêàр
зöмря олäуüу ñöáуò олунур.
5204000349
© Салатын Ящмядли, 2015
© “Йазычы”, 2015
Грифли нÿшр
Я
М-656-2015
2
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Юn sюz
Yazıçı-publisist Salatın Əhmədlinin “Kişilik
səngəri” romanı müasir Azərbaycan ictimai-mədəni
fikri üçün artıq neçə illərdir ki, aktual olan bir mövzuyaAzərbaycan xalqının çox mürəkkəb siyasi konyuktur
məqsədlərlə cəlb olunduğu (kim bilir, neçənci dəfə!) erməni-azərbaycanlı münaqişəsinə (əslində müharibəsinə!) həsr edilmişdir. Romanda həm münaqişənin
(müharibənin) gedişi, həm bu kontekstdə özünü
göstərən ictimai-ideoloji qarşıdurmalar, həm də insan
taleləri nəhayət qədər mükəmməl, səciyyəli, dil –üslub
baxımından təsirli (obrazlı) epizodlarla təqdim olunur.
“Kişilik səngəri”-ndə xüsusi maraq doğuran ədəbi
üsul-priyomlardan biri “tarix-bu gün” paralelliyinin
aparılması, erməni-azərbaycanlı qarşıdurmalarının,
yaxud qarşıdurmaya cəlb olunmalarının tarixi köklərinin konkret faktlar (və canlı təsvirlər) əsasında
göstərməsidir. Əsərdə Basatlı kəndinin tarix müəllimi
İsmayıl müəllimin keçmiş şagirdlərinə öyrətməklə yada
saldığı, mənimsətmək istəyi də bu tarix, məlum olduğu
kimi, Basatlının yerləşdiyi regionun coğrafiyasında (toponomiyasında) da öz əksini tapmışdır. Lakin azərbaycanlılar (türklər) təəssüf ki, öz mentalitetlərindən irəli
gələrək tarixi, bir də o zaman xatırlamağa məcbur
olurlar ki, o, sözün mənfi mənasında, təkrar olunur...Er3
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Салатын Ящмядли
mənilər isə əsərdə göstərildiyi kimi, həm daşnakların,
həm də daşnak təbiətli kommunistlərin şəxsində
“tarix”dən qopa bilmir, mənfur arzularını həyata keçirmək üçün hər cür alçaqlığa əl atır, insan qanına susayır,
Zori Balayan kimi “ideya cəlladları”nın təhriki ilə azğınlaşırlar.
Müəllif tamamilə təbii olaraq (və tarixin çoxsaylı
dərslərindən irəli gələrək) azərbaycanlıların (türklərin)
namus, şərəf barədəki təsəvvürlərilə ermənilərin “müvafiq” anlayışlarını, “əxlaq”ını qarşılaşdırır, dünyagörüşü
və etnik-mədəni vərdişlər miqyasında müqayisə edir. At
minməyi azərbaycanlı Aydından öyrənən erməni Tevonun Basatlını yiyəsiz görüb at oynatmaq istəməsi,
“divan-dərəyə söykənib” güc göstərməsi erməni xislətinin (və siyasətinin!) “genotip”ini, elə bilirik ki, ustalıqla
təcəssüm etdirir.
... Romanın sonunda, erməni quldurları nə qədər
“irəli getsələr” də, quldurbaşı Monte Melkonyanın timsalında layiqli cəzalarına çatırlar. Və bu da ibrətamizdir
ki, onun cəzasını azərbaycanlı mühitində formalaşmış namuslu bir erməni- Rantik verir...
“Kişilik səngəri” xalq təfəkkürü (və dili) ilə qələmə
alınmış, tarixi necə varsa o cür təsvir edən, təsirli bir romandır. Və əminik ki, yazıldığı maraqla da oxunacaqdır...
? Nizami Cəfərov,
AMEA-nın müxbir üzvü,
Ямякдар елм хадими
4
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Басатлы Щача даьдан кечян Аь йолун алтында йерляширди. Кяндин сюйкяндийи даь силсиляси сярт гайаларла –
тябии сядля ящатялянмишди. Гыш сярт эяляндя, шахта оланда
шималдан эялян сойуг кцлякляр кяндин цстцндян кечирди.
Гар, човьун Басатлыны тутмурду. Кянд гуру эцнейдя йерляширди. Айры-айры евлярин – щяйятлярин щамысы еля бил ки,
бир-бириня сюйкянмишди.
5
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Салатын Ящмядли
Даь кяндляриндя ясасян беля олур. Кяндин баь-баьаты, йашыллыьы, бостан-тярявяз йери ашаьыдан кечян чайгыраьы вадидя иди. Йаз башы район мяркязиндян бурайа йолу
дцшянляр дейярдиляр ки, Басатлы дяряси ъяннятди. Дярябойу сыраланан эилас аьаълары барындан-бящяриндян будагларыны яйир, гызылы гырмызы мейвя чарьат кими эцнцн
алтында кюзярир, аралыдан адама «эял-эял» дейирди. Чайын
йухарысындан дюндярилян архларла баь-баьат суварылыр,
бостан-тярявяз басатлыларын зящмятиля бярякятини ашырыбдашырырды. Ясрин sonları idi. Онъа ил дя беляъя сяссиз кечсяйди заманын нювбяти бир йцз иллийи юмрцнц баша
вураъагды. Амма…
Гяфил град мярмиляринин эурултусу алями башына
эютцрдц. Кянддя щарай-гышгырыг гопду, адамлар бир-бириня дяйди. Биринъи атылан мярми мяктябин цстцндя партламышды. Бинанын чардаьы од тутуб йанмыш, диварын да бир
тяряфи учмушду. Йахшы ки, дярс эцнц дейилди. Бир аз кечди,
ара сакитляшди. Адамлар ордан-бурдан чыхыб бир-бириндян
хябяр тутмаьа башлады. Мяктябин учмуш диварларына
бахан Исмайыл мцяллим цзцнц ъамаата тутду.
- Щя, вахт эялди чатды, нащаг демирляр ки, заман тякрар олунур.
Нечя вахт иди ки, еля Исмайыл мцяллимин юзцнцн тякидиля кяндин ъаванлары – Айдын, Зцлфцгар, Бящрям,
Якрям Аь йол ашырымында, кяндя эиряъяк ещтимал олунан
йерлярдя кешик чякирдиляр.
6
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Исмайыл мцяллим тарих дярси дейирди. Еля мяктябдя
тарих дярсиni hansı шяkildя tяdris edirdisя, индики гарышан
заманда щямин дярси кяндин ъаванларына да юйрядирди.
Аталарымыз, бабаларымыз ещтийаты ялдян верибляр. Бялкя,
еля даща чох инаныблар. Амма гоншуларымыз фцрсят
дцшяндя, имкан олан йердян кясибляр. Бах, буну эяряк
унутмайасыныз…
Дядя-бабадан бяри басатлыларла ермяниляр гоншулугда йашамышдылар. Доьрудур, ютян ясрин яввялляриндя
дя чахнашма олмушду. Бураларда ат ойнадан Тевонун
дястяси щямин гарышыглыг заманында нечя дяфя кяндя
щцъум чякмиш, Басатлынын йухары тяряфляриндяки евляри
йандырмышды. Юлцм-итим дя олмушду. Тевонун атлы дястяси башга кяндляря дя щцъумлар елямишди. Юзц дя иллярдян бяри гоншулуг едян, бир-биринин евиня эедяндя
басатлыларын - гонагпярвярлийини, мещрибанлыьыны ясирэямяйян kяnd camaatının хятир-щюрмятини itirirdi. Бир дяфя
Басатлынын йухары тяряфиндя – щцндцр бир йердя атыны сахлайыб гышгырмышды: - Ещей, басатлылар, ня вахт ки, эюрдцнцз
мяним атымын кишняртиси эялир, башыныза чаря гылын, йохса
щамынызы ахыраъан дянляйяъям.
О вахт чар щюкумятиндян гачаг дцшцб эцнцнц мешялярдя кечирян, адына да «Гачаг Нябинин нявяси» дейилян Айдын олмасайды, щягигятян дя Тевон Басатлыйа да,
еля диэяр гоншу кяндляря дя divan tutacaqdı. Амма бир
эцн…
7
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Салатын Ящмядли
…Ики эцн яввял кяндин
аьсаггалларындан йыьышыб bir
neчя nяfяr цзц даьлара тяряф
эеtmiшdi. Онлар Айдыны
эцман эялян йерлярдя ахтарырдылар. Тей даьындан о
цзлярдя – Кирс тяряфлярдя
долашыр, дейирдиляр, Айдын.
Ахыр ки, Кирсин ятякляриндя –
Айы булаьынын башында гачаг
Айдыны тапмышдылар. Амма
Айдыны эюрмяк асан мясяля
дейилди. Эялянляри мцшащидя едян кешикчиляр бир-бириня
ишаря едиб «айыглыг» - дедиляр. Кешикчибашы тятийи чякди,
гяфил эцлля сяси габаг-гяншяр гайада якс-сяда верди.
Эялянляр дурухдулар. Иbrahim kiшi ялини эюзцнцн цстцня
гойуб гайаларда нязярлярини эяздирди.
- Айя, а бала, кимсиниз? Билмядийин, танымадыьын
адама эцлля атмазлар. Щардасыныз, бир цзя чыхын, эюряк.
Кешикчиляр Басатлыдан эялян адамлары шяхсян танымырдылар. Она эюря дя сорьу-суала тутдулар:
- Ай ями, кимсиниз, щардан эялиб, щара эедирсиниз?
Биринъи Иbrahim kiшi ъаваб верди:
- А бала, биз Айдыны ахтарырыг, юзцмцз дя Басатлыданыг.
Иbrahim kiшinin «Басатлыданыг» демяси кешикчиляри
бир гядяр сакитляшдирди. Инди кешикчибашы бир аз йумшаг
сорушду:
8
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Ня лазымдыр, ня истяйирсиниз?
- А бала, билирсиниз ки, Айдын бизим тяряфлярин адамыды,
биз ону эюрмялийик.
- Эюзляйин, - кешикчибашы биръя сюз деди. Амма аз
кечмямиш эялянляри мешянин ичиндян кечян ъыьырла Айы
булаьынын цстцня эятирдиляр. Айдын эялянляри таныды.
Бялкя, нечя ил оларды онлары эюрмцрдц. Еля бил ки, кяндиня-кясяйиня, кяндинин адамлары цчцн гярибсямишди.
Бир-бир гуъаглайыб баьрына басды. Иbrahim kiшi дя кюврялди, еля онун юзц дя кюврялди.
- А бала, сян щюкумятдян гачаг дцшмцсян, кяндиндян ки, йох?! Билмирсян, кяндин ял-айаг тярпядяни олмайанда дцшмян цстцня айаг алар.
- Ня олуб, Исмайыл ями?.. Ешитмишям, о тяряфлярдя
Тевон фировунлуг еляйир.
- Еля дцз ешитмисян. Биз дя она эюря эялмишик, – Иbrahim kiшi ящвалаты данышды. Сонра да цзцнц Айдына тутуб:
- Щя, беля, бала, - биздян дя юлцм-итим вар, о тяряфдян
дя. Давада юлцм дя олар, итим дя. Бунлар мяни аьрытмыр.
Бир-ики ев биздян йандырыблар, бизимкиляр дя онларын от тайаларына од вурублар, евляриндян дя йандырдыглары вар.
Неъя дейярляр, гисаса-гисасды.
Гачаг Айдын щисс етди ки, киши няся демяк истяйир.
Йяни ки, бу олан-олмазлар Иbrahim kiшiyя о гядяр дя йер
елямир. Бяс онда кишинин ящвалына беля ъидди тясир едян
ня иди? Бах, буну баша дцшя билмирди.
- Иbrahim яmi, сян беля шейлярдян ютрц буралара
эялмязсян. Ня мясяляди сяни бура эятирян?
9
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Иbrahim kiшi яввялъя дурухду, башыны йана дюндярди,
сонра да долмуш эюзлярини силди, щандан-щана диллянди: Билирсян, бала, мяня йер еляйян одур ки, бизимкиляр ат
миниб ъыдыра чыханда онлар щеч ата йахын дцшя билмирдиляр.
Инди неъя олур ки, Тевон атлы дястя йарадыр, бизим тяряфлярдя щюкумятлик еляйир, щяля цстялик дя дейир ки, мяним
атымын кишняртисини ешидяндя эяряк габаьыма чыхыб сырайа
дцзлянясиниз, мяня тязим едясиниз.
– Щя, демяк беля,
Тевон беля ад алыб ки, о
ъцр гудуруб?
- Йох, бала, еля дейил.
Тевонун архасында дуран
вар. О, щюкумятя эцвянир.
Диван-дяряйя сюйкянир.
Ня щадися баш верся,
диван-дяря дя онларын
хейриня щялл еляйир. Билмирям, ешитмисян, йа ешитмямисян, Зцлфцгары да,
Бящрамы дя тутуб дамлайыблар. Эюндярибляр Шуша
газаматына. Дейирляр ки,
ордан да Сибиря сцрэцн
едяъякляр.
10
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Зцлфцгар да, Бящрям дя Айдынын щямйашыдлары иди.
Юзляри дя чох гочаг оьланларды. Нечя дяфя сифариш етмишдиляр ки, Айдын разы олсун, эялиб онун дястясиня гошулсунлар. Амма Айдын разы олмамышды. Сифариш
эюндярмишди ки, еля билирсиниз гачаглыг бир щяйатдыр? Ня
эцндцр чякирик, сиз дя эялиб бизя гошулмаг истяйирсиниз.
Биз щюкумятин ялиндян гачаг дцшмцшцк.
Беляъя Айдынын бу сюзляри Зцлфцгарла Бящрямин габаьыны кясмишди. Бялкя, йеня эялярдиляр. Амма Айдын
ону да демишди ки, сиз дя кянддян чыхыб ъамааты йийясиз
гоймаг истяйирсиниз? Ахы ня гядяр олмаса, оьру да,
яйри дя кянддя сяси эялян олмаса, ъамааты саймаз.
Щадисялярин беля гарышмаьы, Басатлыда баш верян щадисяляр Айдыны чох наращат еляди. Дястясини дя чякиб
цзцашаьы эедяр, Тевонла гаршылашарды. Аллащ кимя веряверя. Амма йеня щюкумят адамлары ишя гарышаъаг,
бялкя, онун йанына эялян бу кишилярин дя иши долашаъагды. Диван-дяря онлары силист айаьына чякяъякди. Эетэялдян, сорьу-суалдан бу гоъаларын ъанлары цзцляъякди.
Йеня кимлярися тутуб, голларыны архадан баьлайыб казак
габаьында апараъагдылар. Ким билир, ким гайыдаъаг,
ким эедяр-эялмязя йолланаъагды?
Айдыны фикир эютцрмцшдц.
- Иbrahim ями, сиз ниэаран галмайын. Неъя эялмисиниз, еля дя эедин. Мян бир шей фикирляшярям. – Айдын кишиляри архайын салды. Амма Исмайыл киши йеня сюзлц
11
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
адама охшайырды:
- А бала, сорушанлар олур, ня дейим, бу гачагчылыьын
да ахыры йохдур. Эюр бир йол тапыб цзя чыха билярсянми? Иbrahim kiшinin бу сюзляри Айдынын башында илдырым кими
чахды. Щисс еляди ки, киши айры симя вурур.
Айдынын дейиклиси Пакизя Иbrahim kiшinin гардашы гызы
иди. Нечя ил иди ки, отуруб Айдынын йолуну эюзляйирди. Елчи
дцшянляр дя олмушду. Амма о, кимсяйя дил вермирди.
Елчи дцшянлярин юзляри гыраг кяндлярдян олсалар да Айдынын зящминдян чякиняъякляри варды. Иряли дура билмирдиляр. Пакизя дя ки, бир Пакизя иди - щюкмлц, ядалы… Айдын
гачаг дцшяндян сонра бешатылан алмышды. Щярдянбир нишанэащ гойуб атарды. Инди Пакизянин интизарлы эюзляри
эялиб Айдынын дцз эюзляринин юнцндя дайанмышды. Хяйалян эялян бу эюзляр Айдынла ачыг данышырды.
- Бялкя, ящдиня дюнцксян?
- Йох, Пакизя, мян ящдимя дюнцк дейилям.
- Бяс, онда нийя эери дюнмцрсян?
- Ня билирсян дюнмцрям, Пакизя. Мян щяр эеъя сянин
йанындайам.
Пакизянин хяйали эюзляри Айдына тяяъъцбля бахды. Еля
бил ки, «инанмырам» демяк истяйирди. Амма Айдын Пакизяйя неъя анладайды ки, беш ил ярзиндя бир ан да олса,
ону йадындан чыхармайыб. Дястяси иля имкан дцшян кими
о тяряфляря щярляниб. Аь йолун кясиб кечдийи гайанын арасында далдаланыб, саатларла кяндя бахыб, Пакизяни эюрмяк
12
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
истяйиб. Кянд гызларынын ъярэяляниб сящянэля долайы
Сойуг булаьа эетмяклярини изляйиб. Пакизяни гызларын арасында эюряндя эюзляри эцлцб. Амма гяншяря чыха билмяйиб. Бир дя булагдан гайыданда гызларын габаьынъа
йерийян Пакизянин аддымларыны сайыб. Инди Айдын она
дейя билмирди ки, мян сянин нечя аддыма булаьа эедиб,
нечя аддыма булагдан гайытмаьыны да билирям.
Сцкуту йеня Иbrahim kiшi позду:
- Бала, зяманянин цзц гара олсун. Щярянин башыны бир
тяряфдя гарышдырыб. Бу ермяни мясяляси дя бир йандан
чыхмасайды, кянд-кясяк, ъамаат, йыьышыб эедярдик дивандяряйя, щюкумятдян явф диляйярдик. Еля билирям щюкумятдя дя инсафлы адамлар олар. Чыхардын цзя.
Айдынын тцфянэин гундаьыны сыхан ялляри дейясян гыъ
олмушду. Бялкя, щеч юзцндян дя хябяри йох иди ки, Иbrahim kiшinin нязярляри онун дамарлары аз гала партлайан
ялиня дикилib. O elя tarıma чяkilmiшdi ki, yа тцфянэин гундаьы гырылаъагды, йа да Айдынын эярилмиш бармагларындан
ган сцзяъякди.
Иbrahim kiшi цряйиндя юзцнц гынады. Эяряк щеч сюз
ачыб, ганыны гаралтмайайдым, - дейя дцшцндц. Онсуз да
Айдынын эцнц-эцзяраны йохдур. Чюлдя-байырдадыр.
Дейясян, Айдын да Иbrahim kiшinin ня дцшцндцйцнц
анламышды. Амма кишини дя гынамырды. Юзц бир гядяр ачыг
данышмаг гярарына эялди:
- Билирям, Иbrahim яmi, сян тякъя юз аилянин, гарда13
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
шынын бюйцйц дейилсян, еля бизим дя бюйцйцмцзсян, кяндин аьсаггалысан. Йахшы билирсян ки, гачаьын ахыр пайы бир
эцлляди. Бир ъан да бир эцлля иля бядяндян учуб эедир.
Щеч эцлля олмасын, ян йахшы щалда газамат вар. Эедиб
ъаныны газаматда чцрцтмялисян.
Иbrahim kiшi Айдынын сюзцнц кясди:
- Йох, ай бала, еля демя, Аллащ вар, кярями вар. Бир
эцн баьланан гапы, бир эцн дя ачылар.
- Йох, Иbrahim яmi, билмяк олмур ки, о гапы ня вахт
ачылар. Юзцн йахшы билирсян ки, бизим нясилдя дюнцк адам
йохдур. Мян юзэянин хяйанятини баьышламарам. Юзцм
неъя хяйаняткар оларам? Инди бу замананын эярдишиндян
беля гачаг дцшмцшям… - Щисс олунурду ки, Айдынын
сюзц щяля битмяйиб. О сюзц ки демяк истяйирди, дейя билмирди. Иbrahim kiшinin эюзляриня баханда дцнйанын бцтцн
эялди-эедярини онун бахышларындан охуду. Билди ки, Иbrahim kiшi дцнйанын эялди-эедяриндян йахшы баш чыхарыр. О
сюзляри ки демяк истяйирди, ону демяся дя баша дцшцр.
Амма юзцнц топлады. Бир гядяр астаъа, щям дя башыны
йеря дикиб деди:
- Онун да бяхти беля эятириб.
- Йох, оьлум, тякъя онун бяхти дейил, бизим щамымызын бяхтидир. Бир гызын намусу бцтцн кяндин, елатын намусудур. Доьрусу, мяним горхум башга шейдяндир. Бу
Тевон сяндян йаныглыдыр. Яэяр йадындадырса, она ат минмяйи, эцлля атмаьы еля сян юйрятмишдин. Сяндян сонра
14
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ки, беля фировунлуг еляйир, эюрцрям ки, о, дуз-чюряйи чохдан тапдайыб. Юзц дя ъамаат арасында сянин дя гарана
асыб-кясир. Беля намярддян ня десян эюзлямяк олар.
Гисас цчцн аьлына эяляни еляйяр.
Иbrahim kiшi истяди ки, бир аз да ачыг данышсын. Айдына
десин ки, сянин адын о гызын цстцндядир. Тевон сяни сындырмаг цчцн ня ъцр алчаглыг десян она эедяр. Анъаг
бунлары Айдына демяди. Щисс етди ки, Айдын щяр шейи баша
дцшцр.
Эцн эцнорта йериня галхмышды. Иbrahim kiшi вахтын ютмяйиндян гайьыланды:
- Щя, инди биз гайытмалыйыг. Кянддян дя ниэараныг.
Ди саь олун.
Яслиндя, Айдын да еля онун тяклифиля разылашды.
- Азугяниз, йемяйиниз вармы? – Айдын атлара тяряф
эедян гоъалардан сорушду.
- Варымызды, бала, йол цчцн щяр ъцр ещтийатымыз вар.
- Бялядчи сизи кяся йолла апараъаг. Мешядян чыхандан
сонра юзцнцз эедярсиниз. Гощум-ягрябайа салам дейин.
Иншаллащ, эюрцшярик.
- Аллащ дайаьыныз олсун, бала. - Атлылар аьаъларын далдасына кечяр-кечмяз Иbrahim kiшi йенидян сяслянди: Бах, ещтийаты ялдян вермяйин, щаа.
- Билирям, Иbrahim kiшi, фцрсят кишинин сянэяриди, биздян ниэаран галма.
Эцняш даьларын архасына сары сцрцнцрдц. Бюйцк Кирсин
15
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Салатын Ящмядли
кюлэяси ващимяли гара булуд кими мешяни аьзына алмышды.
Бир аздан ятраф гаранлыьа гярг олаъагды. Щардаса гайаларын арасында тянща йалгузаг улады. Уларты гаршы тяряф гайаларын арасында ващимяли бир якс-сяда йаратды. Гачаглар
Айы булаьынын башында корун-корун йанан тонгалын ятрафына топлашдылар.
Ы
Б
асатлынын цстцня гаранлыг чюкмцшдц. Гарабаь
даьларындан цзц арана тяряф сцрцнян гара булуд
эюйцн цзцнц бцтюв бцрцмцшдц. Арадабир булудларын арасындан дцшян Ай ишыьы еля щямин андаъа йох олурду. Зяиф
чахмагдан дцшян ишыг кими парылдайыр, щямин андаъа
эюздян итирди. Гаранлыг даща эцълц иди. Цзц йухарылара
тяряф Зийарятин, Кирсин айлы эеъялярдя гарлы зирвяляриндян
сцзцлян эцмцшц парылтылар да йох олмушду.
Ахшамдан евляриня чякилян адамлар дцнйада нялярин
баш вердийини юйрянмяк цчцн телевизийа екранларына эюзлярини дикмишдиляр. Щяля ки, адамлары севиндирян бир хябяр
йох иди. Эеъя кечдикъя ишыглар бир-бир сюнцрдц. Тякъя Исмайыл мцяллимин кабинетиндяки ишыг булудлу эеъянин гаранлыьыны кясиб узаглараъан сцзцлмяйиндяйди…
Гяфил эюй эурултусу ешидилди. Басатлынын кцряйини сюйкядийи даьын архасындан да бир аь булуд чыхды вя гара булудла тоггушмасындан эюйц гылынъ кими кясян шимшяк
16
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
парылдады. Дейярдин ки, бу саат йаьыш йаьаъаг, лейсан
алями башына эютцряъяк.
Исмайыл мцяллим пянъяряни ачыб сямайа бахды, юzюzönя:
- Ютяри тоггушмады. Булудлар бир-бириня тяряф
эялмяди, айрылды, йаьыш олмайаъаг. Сонра да пянъяряни
чякиб баьлады вя байагдан ону эюзляйян кечмиш шаэирдляринин йанына гайытды. Йарымчыг галмыш сющбятини дя
щяля йериня кечмямиш, стулуну чякмямиш тязядян
давам еляди:
- Онсуз да юлкянин сащиби бизик. Биздян гейриси
эялиб йеримизи, торпаьымызы горумайаъаг. – Исмайыл
мцяллим вязиййяти ъаванлара лап тарих дярсиндя олдуьу
кими данышыр, тящлцкянин йахында олдуьуну онлара баша
салмаг истяйирди.
Айдын вахтиля она дярс демиш мцяллиминин сюзлярини
динлядикъя няся демяк истяйирди. Анъаг онун тяряддцд
етдийини щисс едян Исмайыл мцяллим:
- Щя, Айдын, оьлум, неъя билирсян, чякиляк щярямиз
бир тяряфдя – евимиздя, ешийимиздя ращат йатаг. Бир эеъя
дя онда айылаг ки, дцшмян кянди ода тутуб. Онда эюряъяйимиз ня олар? Саь галсаг, хяъалят бизи юлдцрмязми? Даща демирям ки, юлсяк, шцкцрлцдцр.
Айдын йанындакы эянъляря – Зцлфцгара, Якрямя,
Бящрама нязяр йетирди. Онларын да сифятиндя бир эярэинлик, бир наращатлыг эюрдц. Зцлфцгарла бирликдя Яфганы17
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
станда хидмят етмишди. О вахт яфган «гардашлара» совет
ордусунун кюмяйя эедян бюлмяляриндя азярбайъанлылар,
Орта Асийа халглары – тцркляр цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Бир
сюзля, Айдынын да, Зцлфцгарын да дюйцш тяърцбяси варды.
Бящрам да, Якрям дя юзляриня эюря эцвянъли оьланлар
идиляр. Инди галырды бу эцнъляри мянян силащландырмаг. Еля
Исмайыл мцяллим дя юз миссийасыны бунда эюрцрдц.
- Язизлярим, сиз бу кяндин оьулларысыныз. Даща бир-биринизля юъяшмяк дюврц кечди. Гялбиниздяки оду, алову
бирляшдирмялисиниз. Бу од-алов юзцмцзц йох, дцшмяни
йандырмаьа йюнялмялидир.
Нисбятян бойдан балаъа, амма юзцня эюря олмайан
Якрям гяфил партлады:
- Мян йумруьуму ермяни дыьасынын башына чатдыранаъан о, мяни эцлля иля дешик-дешик едяъяк. Бош ялля
дцшмянин габаьында неъя дайанаг? – Инсафян Якрямин
чыртламаьы йериндя иди. Нечя эцн иди ки, бу ъаванлар силащы
щарадан, неъя ялдя етмяйи дцшцнцрдцляр. Амма мясяляни бир тяряфя чыхармаг да мцмкцн олмады.
Чохдан бяри Исмайыл мцяллимин дцшцнцб-дашындыьы
мятляби инди ачмаьын вахты иди.
- Якрям, оьлум, сян доьру дейирсян. Дцшмянля йалын
ялля вурушмаг олмаз. Амма биринъи нювбядя эяряк инсанын башы, аьлы, дцшцнъяси силащлансын. Инсан юзц дярк
елясин ки, дурьунлуг, яталят ону учурума апарыр. Силащы
да инсан ювлады иъад едиб. О, йеня инсан ювладынын ялин18
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дядир. Биз о силащы тапмаьын да йолуну дцшцнмялийик. Еля
билирям ки, мяни баша дцшярсиниз. Еля сян юзцн, Якрям,
ермяни кяндлярини йахшы таныйырсан. Кимин, щарда ня иш
эюрдцйцнц дя билмямиш дейилсян.
Исмайыл мцяллимин бу сюзляриндян сонра Якрямин
ясябилийи гисмян ются дя эюзляриндя бир ишыг йанды. Гязябгарышыг, бир аз да няся тапмыш адам кими севинъи эюзляриндян охунурду.
- Щя, мцяллим, доьру дейирсиниз. Саггаллылар нечя
вахтды Таьясярдя ъямляшир. – Якрям буну дейиб яли иля
Басатлынын о цзцнц эюстярди – Таьясяр тяряфи...
Таьясяр Щадруд гясябясиля цзбяцз даьын дюшцндя
йерляширди. Щяр тяряфи мешя иля юртцлц иди. Амма Басатлыдан йухары галхан кими Таьясяр ял ичи кими эюрцнцрдц.
Ермяниляр бурада вертолйот мейданчасы да дцзялтмишдиляр. Дейиляня эюря, вертолйотлар Йеревандан - Театр Мейданынын юзцндян галхыр. Яввял Ханкяндиня, орадан да
Таьясяря учурлар. Бурада Монтенин дястяси щазырлыг ишляри
эюрцрдц. Таьясяр ятрафында сюз-сющбяти Исмайыл мцяллим
телефонла Бакыйа – мяркязи гярарэаща чатдырмышды.
Амма бир хябяр-ятяр йох иди. Щяр дяфя дя дейирдиляр ки,
сябирли олун, щяр шей щюкумятин нязаряти алтындадыр.
Монтенин юзц щарадан эялдийи вя ясли-нясли бялли олмайан бир адам иди. Щяля щадисяляр башланмамыш Исмайыл
мцяллим онунла гаршылашмышды. Qырх йашына hяля йетмямиш бу адам галын саггал сахлайыр, даим цстцндя силащ
19
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
эяздирирди. Щадисялярин башланмасы яряфясиндя Исмайыл
мцяллим ешитди ки, Суръа кяндиндяки мяктябин мцяллими
Павел юлдцрцлцб. Ким юлдцрцб? Неъя юлдцрцб? Ня цчцн
юлдцрцб? – бу барядя щеч ким щеч ня билмирди. Амма
Исмайыл мцяллим йахшы билирди ки, Павел кяндя эедибэялян саггаллылардан чякинмяйян адамды. О, дяфялярля
юз етиразыны билдирмишди. Исмайыл мцяллимля дя йахынлыьы
варды. Байрамларда онлар шаэирдляриля бирэя бир-бирляриня
гонаг эедир, сых цнсиййят сахлайырдылар.
- Ара, Исмайыл, бунлардан маним аьлым бир шей касмир. Бу копай ушаьы дунйаны гана чалхайаъаг. Бары сиз
ещтийатлы олун.
– Павел, достум, сиз дя эяряк аьзыныза су алыб дурмайасыныз. Онлар юлкяни гана чалхайанда сизин дя чюряйиниз щарам олаъаг.
- Ара, ман йахшы билирам, совет щюкумати бунларын
габаьыны вахтында алмышды. Дашнаклар да башларыны эотуруб хариъи олкалара гачмышдылар.
- Нийя, бурда галанлар да аз дейил.
- Доьрудур, - Павел тясдигляди, - видлярини дяйишдиляр.
Пардбилет алдылар. Райгомда, иърагомда ишя дцзялдиляр.
Агидаларындан да дюнмадилар. Оьул-ушагларыны да
дцшмянчилик рущунда бюйцтдцляр.
Павел дцз дейирди. Исмайыл мцяллим онун сямимиййятиня инанырды. Ян башлыъасы она эюря ки, гоншу кянддян идиляр. Бир-бириля даим ялагя сахлайыр, еля бу барядя
20
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дяфялярля сющбятляширдиляр. Исмайыл мцяллим Павели гынаmaq фикриндя дейилди. Амма онун данышыьындан мясялянин ня йердя олдуьуну да ахырадяк юйрянмяк
истяйирди:
- Павел, достум, бунлар тцрк дейяндя гяви бир
дцшмян эюрцрляр. Ахы еля сизин о дашнакларın яксяриййяти гысгы бярк эяляндя Тцркийяйя кечди. Орда бизим ня
гядяр эюркямли адамларымызы юлдцрдцляр. Бунунла беля,
Тцркийя онлары йеня юз ичиндя сахлады.
- Билирам, Исмайыл муаллим, бунларын башында аьры
вар. Щар алли илдан бир о аьры тарпанир. Бир дафа о аьры тарпаниб совет щюкуматинин гурулдуьу вахтда на гадар
инсан ганына галтан олуб. Ела на гадар Азарбайъан
кандлари йандырылыб. Инсанлары гатлиам олуб. Ерманилардан да аз юлмайиб. Амма юзларина йыьышмырлар. Озун
йахшы билирсан ки, биз дада-баба гарабаьлыйыг. Йеримизйурдумуз да бурадыр.
Исмайыл мцяллим достунун данышдыьы щягигяти бюйцк
сямимиййятля динляйирди. Вя щисс едирди ки, яэяр Гарабаьı идаряетmяyi беля адамлара тапшырмаг мцмкцн олсайды, онда бялкя, бу фясадлар да баш галдырмазды:
- Билирям, Павел, щямин о башаьрысы бунларда галханда няляр олур. 1918-ъи илдя ня гядяр азярбайъанлыны
сцрэцн елядиляр, говуб йер-йурдундан чыхардылар. 1948дя дя еляъя. Инди дя башлайыблар Гарабаьдан сыхышдырмаьа.
21
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Ара, Исмайыл, билирсан, такъа Гарабаьдан сыхышдырсалар на вар. Гарабаь атрафы аразилари да озларинки билирлар.
Бу Монте адында бир аълаф эалиб чыхыб, бу йахынларда
онунла чох пис гаршылашдым. Эалиб дейир ки, мактаби вермалисан саггаллылара. Бурада гарарэащ гураъайыг. Инди
на едим?
- Щяр щалда сян юз етиразыны билдирмялисян – Павелин
суалына ъаваб олмаса да, бунунла о, Павелин мювгейини
даща гяти айдынлашдырмаг истяди.
- Ара, Исмайыл мцаллим, на данышырсан, дедим радд
ол бурдан. Эет саггаллыларына башга йер тап.
- Бяс онда ня деди? – Исмайыл мцяллим еля гятиййятля сорушду ки, Павел дцшцнмяйя дя вахт тапмады.
- Монте билирсан неъа газабланди? Айы кими баьырды:
– Сан кимсан, сани бу мактаба ким директор гойуб? –
деди. - Сан озун кимсан? Ахы щарадан эалмисан? - Ман
да она белаъа ъаваб вердим – суалына суалла. Онда даща
бир сюз демади. Дишларини еля гыъады ки, хырчылтысыны ешитдим. Гапыдан чыханда эцъла баша дцшдцм ки: «санинки
да бура гадар имиш», - дейир.
Щеч цч ай кечмямишди, Исмайыл мцяллим ешитди ки,
Павел евиндян чыхыб мяктябя эяляркян сящяр-сящяр тапанчадан ачылан ики эцлля иля юлдцрцлцб.
Инди о вахтдан бяри щадисялярин сцряти хейли дяйишмишди. Павелин юлцмцндян сонра ермянилярин бир гярар22
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эащы да Суръа кяндиндяки мяктябдя йарадылмышды. Таьасяря вертолйотла эялян силащлы, силащсыз адамлар, щятта
гадынлар, гызлар бу гярарэащларда щяфтялярля, бязян айларла галыр.
Эет-эедя azяrbaycanlıların yaшadıьı яtraf кяндлярlя
ялагя тамам кясилирди. Инди ня Таьясяр тяряфя, ня Суръа
тяряфя эетмяк мцмкцн дейилди. Щярдянбир дя орданбурдан атышма сясляри ешидилирди. Щяля ки, щцъумлар йох
иди. Якрям Исмайыл мцяллимин сющбятлярини динлядикъя
силащланмыш ъянэавяр кими гцрурланырды. Исмайыл мцяллимин сюзляри тякъя она инам бяхш елямямиш, щям дя
эцъ-гцввят вермишди.
- Исмайыл мцяллим, мян
щярдян хялбят-хялбят онларын гярарэащына йахынлашырам. Йеревандан, йа
Ханкяндиндян эялянляр йыьышыб эедяндян сонра галанлар тез-тез ички мяълиси
дцзялдир, йыьылыб йейиб-ичирляр. Бир дя эюрцрсян ки, щамысы башларыны итирди, щяряси
бир тяряфя йыхылыб йатды.
Исмайыл мцяллим Якрямин бу сюзляриндян сонра
тябяссцмля онун достларына
тяряф бахды:
23
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Эюрцрсцнцз, бу балаъа Якрям дя аьыл даьаръыьы
имиш.
- Бяс неъя, Исмайыл мцяллим, онун балаъалыьына
бахма, щирсиня-щиккясиня бах, - буну да Бящрам деди.
Бящрамла Якрям дайы оьлу-биби оьлу идиляр. Хасиййятляриндя дя охшарлыг варды. Гочаглыгда, ъясарятдя тян
эялярдиляр. Гыс-гывраг эянъляр идиляр.
Таьясяр тяряфя, Суръа тяряфя дя нечя дяфя бирликдя
эетмишдиляр. Щямин о ички мяълисляриндян сонра йатыбйухулайан ермянилярин щалыны-ящвалыны да бирэя эюрмцшдцляр.
Инди Бящрям Якрямин тякъя юз адыndan данышмаьындан hirslяndi.
- Я, Якрям, десян ки, бирликдя эетмишдик.
- Бирликдя эетмишдик дейяндя ки, доьрудур, амма
дедим ки, сянин бойун узундур, башыны галдырма, эюрярляр. – Якрямин бу сюзляриня Исмайыл мцяллим дя, онун
ятрафындакылар да эцлцшдцляр. Бу сюзляр эярэинлийи
тамам эютцрдц. Чцнки онлара еля эялирди ки, дейясян
ясас мясяляни щялл еляйибляр. Исмайыл мцяллим кечмиш
шаэирдляриня гцрурла, инамла бахды, эюзляри йашарды. Онларын тимсалында кяндин щягиги мцдафиячилярини эюрцрдц:
- Щя, оьулларым, инсанын да аьлы, дцшцнъяси булаг
суйу кимидир, онун габаьыны ачарсан, чаьлайыб axar.
Амма лилляндикъя, от-янъяр басдыгъа, эюзц тутулар,
йюнцнц дяйишяр. Бу да о демякдир ки, инсан эяляъяйини
24
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эюря билмяз, башына ня эяляъяйиндян хябяр тутмаз, тящлцкя дя ону бирдян йахалайар. Инди аьлыныз ня кясир, ня
едя билярик? - Исмайыл мцяллим юзц индики мягамда бу
суалла мясяляни бир гядяр дя конкретляшдирди: - Бялкя,
дягиг ня етмяк лазымдыр, дейясиниз.
Йеня биринъи Якрям диллянди:
- Мян онлары изляйярям. – Буну дейиб Бящряма
тяряф бахды: - Истяся Бящрам да эяля биляр. Еля ки, мян
дейян щала эялдиляр, онда эиришиб силащлары йыьышдырарыг.
Байагдан бяри бу сющбяти динляйян Айдын ялинин
ишаряси иля достларыны сакитляшдирди:
- Дайанын, бу, сизин цчцн ушаг ойуну дейил. Бирдян
айылыб силащ чякян олду. Бяс онда?
Кечмиш, тяърцбяли дюйцшчц кими тямкинля данышан
Айдынын бу сюзляриндян сонра арайа сцкут чюкдц.
- Щя, Якрям, дейясян, сясин эялмир. – Бу дяфя дя
Зцлфцгар диллянди, сонра да сакитляшмиш достларына бахыб
сюзцня давам еляди: - Щя, Айдын, дейясян еля бирликдя
эедяъяйик гуш тцфянэи иля дя олса, биз онлары горуйарыг.
Онлар да…
- Неъя дейярляр, ямялиййаты баша чатдырарлар. –
Айдын бунунла мясяляни щялл етмиш кими Исмайыл мцяллимя бахды.
- Байагкы эюй эурултусу йадыдынздадыр, эюрдцнцз,
неъя гяфил сяс, эурулту аз гала зялзяля кими бизи силкяляди. Гапы-пянъяря таггылдады. Щяля о шимшяйин ойна25
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
масыны неъя, эюрдцнцзмц? Йерин-эюйцн гязяби о ъцр
эюрцнцр. Бир гара булудун габаьына бир аь булуд чыхмасайды, о тоггушма оларды? Бу, о демякдир ки, щяр кясин
юзцнцн щейсиййяти, мяняви мцлкц вар. Щяр кяс юз сярщядини эяряк горуйа билсин. Дцшмянин топу, тцфянэи олса
да, бизим дя щаггымыз вар. Биз юз щаггымыза эцвянмялийик. Бир анлыьа еля дцшцнцн ки, о гара булуд бцтцн алямин цстцнц алыб. Эюйцн эцняшиндян бир дамла ишыг бизя
вермяк истямир. Ким юзцнц неъя эюрцрся, Танры да ону
еляъя эюрцр. – Исмайыл мцяллим дайанды, няфяс алды, сонра
да йетирмяляринин ишыгда парылдайан эюзляриня бахды. Мяним дейяъяйим бунлар иди. Дейясян, щяр шей айдын
олду, мяним балаларым. Щяля ки, щюкумятдян бир кюмяк
йохдур, щяр шей галыб сизин гейрятинизя,-dedi.
Исмайыл мцяллим дя айаьа
галхды, ъаванлар да. Эеъядян
хейли кечмишди. Демяк олар
ки, кянддя ясасян ишыгларын
щамысы сюндцрцлмцшдц. Щарданса, узаглардан бахан олсайды, Исмайыл мцяллимин
кабинетиндяки йанан ишыьы эюрярди. Инди бу ишыг кяндин йеэаня цмиди иди.
26
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ЫЫЫ
Э
еъядян хейли кечдийиндян адамлар евляриня чякилиб сяссизлийя говушмушдулар. Амма тякдянбир эцлля сясляри ешидилирди. Ятраф мешялик олдуьундан еля
бил ки, сяси ня ися тутуб удурду. Сясин якс-сядасы йох иди.
Бу эцлляляр бир щядяфя дяйирди, йа щавайа атылырды – буну
билмяк олмурду. Бялкя, еля Абонун гулдурлары, башкясянляри киминся чыраьыны сюндцрцрдц? Ня билясян? Амма
беля дя олурду ки, щярдян мяктябин щяндявяриндя сащибинин гапысына эялмяйя эеъикмиш бир иняйи, дананы – малгараны да гулдурлар вуруб юлдцрмякдян чякинмирдиляр.
Сящяр дя елан едирдиляр ки, йягин тцрклярин малыдыр, азыб
эялиб. Доьрайыб шишя чякир, цстцндян дя араг вуруб кефлянирдиляр. Инди адамлар беля тяк-тяк атылан эцллялярин сясиня дя алышмышдылар.
…Рантик Йеремйан сящяряъян йеринин ичиндя гур-ъаланды. Эюзцня йуху эетмяди. Эащ галхыб башыны ялляринин
арасына алыр, сяссиз сцкутла беляъя ня гядяр отурдуьундан
да щеч хябяри олмур, эащ да саь ялиля цряйинин цстцнц
овушдурур, няляри дцшцндцйцнц дя бир юзц билир, бир дя
Аллащы. Арвады Эцлзар яринин сон эцнляр адама йовушмаз олдуьуну, фикир ичиндя, яндишяляр арасында чырпындыьыны щисс едирди. Ахшамдан бяри нечя дяфя онун
27
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
йан-йюрясиня щярлянмиш, цряк дярманы вермиш, бир сюзля,
гайьы эюстярмяк истямишди. Амма Рантик демяк олар ки,
бунларын щеч бирисиня ящямиййят вермир, еля щей дцшцнцр,
дцшцнцрдц. Ахыр ки, Эцлзар эеъянин бир алями ишыьы йандырыб яри иля цзбяцз отурду.
- Ран, сяня ня олуб? - Эцлзар иллярдян бяри бирэя
юмцр сцрдцйц ипяк кими хасиййятиндян щямишя разылыг
елядийи, бирэя бюйцтдцкляри цч ювладынын атасы Рантикин
ялляриндян тутуб юзцня тяряф чякди, эюзляриня бахды. Яввялки мящяббятли эюзляр, истякли бахышлар санки думана
гярг олмушду. Эцлзар онун чийниндян тутуб силкяляди: –
Нийя диллянмирсян?
- Дилляниб ня дейим? - Рантик сакитъя, еля бил ки, юзюзцня данышырмыш кими ъаваб верди.
Анъаг Эцлзар тякидля бир дя сорушду:
- Ня цчцн фикря гярг олмусан?
- Билирсян, Эцлзар, язизим, замана дяйишир. Сянин,
ушагларын фикри мяни эютцрцб.
- Юзцнц цзмя, Ран, дцнйа йийясиз дейил ки?!
Рантик башыны галдырды. Байагдан ялини бурахмайан
Эцлзара иллярдян бяри ону эюрмямиш кими бир дя нязяр
салды. Ону сцздц. Эцъля, боьула-боьула, кюврялмиш щалда
ъаваб верди:
– Яэяр дцнйа йийясиз олмасайды Абонун башкясянляри бурада ня эязирдиляр?
Эцлзар билирди ки, Або ермяни саггаллыларынын башчысы
28
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Монте Мелкомйанын лягябидир. Ону бураларда «Або»
дейя чаьырырдылар. О, тез-тез ермяниляри йанына чаьырыр,
силащланмаьы тапшырыр, щяля цстялик дя гойдуьу гайдаганунлары позанлары щядяляйирди. Рантики дя бир нечя
дяфя чаьырмышдылар. Анъаг Рантикя ня демишдиляр, бундан Эцлзарын хябяри йох иди. Рантик Або иля олан сющбятини Эцлзара данышмаг истямирди. Билирди ки, Эцлзар
олан сющбяти там ешится чох наращат олар. Ушагларынын талейи дя бир тяряфдян.
Эцлзарла ийирми иллик аиля щяйатынын хошбяхт эцнляри
бир-бир эюзляринин габаьындан кино ленти кими кечирди.
Рантик Йеремйан яслян Туь кяндиндян иди - ермянилярля азярбайъанлыларын мещрибан гоншулугда йашадыглары кянддян. Онлар Туьда бир мящяллядя
бюйцмцшдцляр. Рантик Эянъя Кянд Тясяррцфаты Институтуну битириб байтар щяким ихтисасына йийялянмишди. Тяйинатыны да еля Туьа алмышды. Бунун цчцн дя чохлу
язиййятляря дюзмяли, инад эюстярмяли олмушду. Мягсяди Эцлзарын йанына гайытмаг иди. Орта мяктяби бирликдя охумушдулар - Эцлзар азярбайъанлыларын охудуьу
синифдя, Рантик ермянилярин. Бу кянддя ермяниляр
Азярбайъан дилини йахшы билдикляри кими, азярбайъанлылар
да ермяни дилини йахшы билирди. Анъаг щямйашыдларындан
фяргли олараг о, ясасян азярбайъанлыларын йашадыьы мящяллядя олурду. Орта мяктяби гуртарандан аз кечмямиш
илк севэисини дя горха-горха Эцлзара ачмышды. Щисс
29
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
едирди ки, онун цчцн чятин олаъаг. Ня юзцнцн валидейнляри, ня дя Эцлзарын ата-анасы бу севэи иля барышмырды.
Чцнки сюз-сющбяти артыг онлар да ешитмишдиляр.
Щяр щалда Рантик аилядя олан наразылыьын габаьыны
алмыш, гятиййятля демишди ки, йа Эцлзарла евляняъям, йа
щеч кимля. Валидейнляри ону Йеревана охумаьа эюндярмяк истядиляр, анъаг о эетмяди. Бу юлкянин институтларындан бириндя охуйаъаьыны деди, сюзцнцн дя цстцндя дурду.
Сонра ясэярлик эялиб кечди. О, Эцлзарла мяктублашырды.
Илк мяктубуну да инди эюзляринин габаьына эятириб йаддашында ъцмля-ъцмля бярпа едирди: «Язизим Эцлзар,
мяним сяня олан севэимин гаршысыны щеч ня кяся билмяз.
Доьрудур, бизя дейирляр ки, динимиз айрыдыр. Баша дцшя
билмирям ки, дин инсанлар цчцн няйя эюря айрылыг сядди
чякмялидир. Мян динляр щаггында чохлу мялуматлар охумушам. Щеч бириндя беля бир гадаьа йохдур. Неъя олур
ки, биз бир кянддя йашайырыг, хейиримиз, шяримиз бирдир.
Демяк олар ки, бир йердя бюйцмцшцк. Аталарымыз бир-бириня щюрмятля салам верир, аналарымыз ев ишлярини бирэя
эюрцрляр. Амма бизим севэимизя эяляндя даш атыб башларыны тутурлар. Еля мяним атамын баъысы да азярбайъанлыйа яря эетмяйибми? Туьда онларын мещрибан йашамасы,
неъя аьыллы ювладлар бюйцтмяси эюзцмцзцн габаьында дейилми? Бяс онда ня цчцн бизя мане олсунлар. Мян чох
хащиш едирям, юз фикрини мяня йаз. Мяни йалныз сянин
дцшцндцклярин марагландырыр. Яэяр гяти гярара эялми30
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
сянся, щеч нядян, щеч кимдян чякинмя, буну билдир.
Мяним институту гуртармаьыма аз галыб. Яэяр разы олмасан, бир дя щямин кяндя гайытмайаъаьам. Мяним
йолум бурдан башга тяряфя олаъаг. Дцнйанын щарасына
эедиб чыхаъаьымы билмирям. Билирям ки, сян мяня биэаня дейилсян. Бяс онда няйя эюря тяряддцд едирсян,
разылыг вермяк истямирсян?
Юмрцнцн сонунаъан сяни севян Рантикин, Кировабад, 1970».
Рантик Азярбайъан дилиндя йахшы йаза билирди. Чцнки
институтда да азярбайъанъа охуйурду. Эцлзар Рантикин
илк мяктубуна ъаваб вермямишди. Амма мяктубда йазыланлары да анасындан эизлятмямишди. Анасы ондан сорушанда ки, «бяс сян ня фикирдясян?» - Эцлзар
чийинлярини чякмишди. Анасы бундан дейясян бярк гязяблянмишди:
- Бу ермяни дыьасына сян ня ъаваб веряъяксян?
Эцлзар йеня динмямишди. Долмуш эюзляриля анасына
бахыб цзцнц йана чевирмишди. Дейясян инди анасы мятляби анламагда иди.
- Бирдян аьлын чашар, ай гыз. Бизи ел-алям ичиндя биабыр едярсян.
- Ня цчцн биабыр едирям ахы? Бялкя, мяним кюнлцм
еля ону истяйир? – Щяр щалда Эцлзарын гяти ъаваб вермямяйи, бир аз тяряддцд эюстярмяйи анасыны гисмян дя
олса разы салырды. Анасы дцшцнцрдц ки, щяля ки, гыз гяти
31
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
фикир демяйиб, ону бу дцшцнъялярин ялиндян гопармалыдыр.
Щягитгятян дя Эцлзар бу эцня гядяр Рантикя гяти бир
сюз демямишди. Щятта Шушада, педагожи мяктябдя охуйанда Рантик онун йанына эялмиш, Эцлзара щядиййяляр
алыб эятирмишди. Эцлзар онун эялишиндян, ялбяття, севинмишди. Анъаг бу севинъини бцрузя вермямяйя чалышмышды. Рантикя дя тякидли тялябляринин габаьында онун
истядийи ъавабы вермямишди. Анъаг инди дейясян щяр шей
эялиб ахыра чатмышды. Вя Эцлзарын бурдан о тяряфя йолу
йох иди. Цряйинин дяринликляриндя щисс едирди ки, Рантикя
гяти йох дейя билмяйяъяк.
- Ахы мян нейляйим, ана? – Эулзарын йалварыш долу
сюзляри ананын цряйини йумшалтмады. Яксиня, гадын гязябиндян пул кими гызарды. Аз гала эюзляринин дамарларына йыьылмыш ган партлайыб бябяйиндян цзц ашаьы
ахаъагды.
- Аьлыны башына йыь, гыз, дцнйа даьылса да мян мцсялман гызымы ермяни дыьасына вермярям.
Сющбят беляъя бится дя мясяля щялл олунмамыш галмышды. Рантик икинъи дяфя мяктубла Эцлзара мцраъият
елямишди: «Билирям, сянин валидейнлярин гызыны мяня - ермяни дыьасына вермяк истямир. Бялкя дя, онлар щаглыдырлар. Бир нюв бу, сизин цчцн адятя чеврилиб. Сян дя бил ки,
щеч мяним ата-анам да севинмир. Мянся бу мяктубумла сяня башга бир мясяляни билдирмяк истяйирям.
32
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Сизин бюйцк йазычыныз олуб Няриман Няриманов. Онун
мяшщур «Бащадыр вя Сона» романы вар. Щямин ясяри
тапыб охумушам. Ашыгларын дилляр язбяри елядийи «Ясли вя
Кярям» дастанындан да хябярим вар. Бу йахынларда
йахшы охуйан тялябяляри Ставропола апармышдылар –
тяърцбя-конфранс олду. Мян дя эетмишдим. Гайыдан баш
Бакыда бир нечя эцн галдым. Опера Театрында «Ясли вя
Кярям»я бахдым. Мяня еля эялир ки, ъямиййятин гайдаганунлары дяйишмялидир. Инсанын юзц, онун арзулары, идеаллары щяр шейдян, щятта адятлярдян дя цстцндцр. Ахы
дедим ки, сяня бу мяктубу йазмагда башга фикрим вар.
Мян бцтцн гайдаларла мцсялман олмаг ниййятиндяйям.
Доьрудур, сян мяня беля бир сюз демямисян. Йадындадырмы, биз Шушада эюрцшяркян Шейх Сянан щаггында сющбятимиз олду. Севэи наминя инсанын динини дяйишмяси
зяннимъя, гябащят олмаз. Бу ямял онун фядакарлыьы
кими гиймятляндирилмялидир. Билясян, Эцлзар, бу мяктубу
йаздыьым андан юзцмц мцсялман щесаб едирям. Мцсялманлыьын да бцтцн шяртлярини гябул едирям. Ону да дейим
ки, сянин ъавабындан асылы олмайараг мян юз фикримдя
гярарлыйам. Щятта гисмят олмаса, сизин азярбайъанлылар
демиш, гязавц-гядяр бизи айры салса да, мян юз юмрцмц
мцсялман кими йашайаъаьам. Саь ол, сянин Рантикин. Кировабад, Декабр, 1970».
О вахт бу сюз-сющбят кяндя тез йайылды. Эянълярин
ирадяси инад эюстярянлярин инадынын габаьыны кясди. Ран33
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
тик даща Туьда галыб ишлямяди. Эцлзарын голундан тутуб
Йаьясяр кяндиня эялди. Бурада бирэя щяйата башладылар
– тойсуз, нишансыз… Бир-биринин архасынъа цч ювладлары
дцнйайа эялди – ики гыз, бир оьул. Гызлар артыг йеткинлик
йашларына чатмышдылар. Оьул ювладлары Байяр ися нисбятян
кичик иди. Щярби хидмят вахтына бир-ики ил галырды.
…Або мяктябин узун дящлизиня йыьдыьы адамларын
гаршысында бир яли йанында олан паранчасына сюйкяли дайанмышды. Данышыьында да щядя варды: «Мян сизя дейирям, щяр биринизя мялум олсун. Бизим гайдалара ямял
етмяйян ъязасыны алаъаг».
Адамлар ися ъынгырларыны беля чякмяйя ъясарят етмирдиляр. О вахт биръя Павел мцяллим диллянмишди. Бир
мцддят сонра Павелин башына эялянляри йадына саланда
Рантик Йеремйанын тцкляри биз-биз олду. О, йахшы билирди
ки, Абонун башкясянляри цчцн Рантики арадан эютцрмяк
щеч нядир. Яслиня галса, Рантик щеч юз юлцмцндян дя
горхмурду. Ону дцшцндцрян аиляси иди. Або ися еля
мяхлуг иди ки, о, адамларын щяр бирисинин щаггында кяшфиййатчы усталыьы иля мялумат топлайыр, кимин ким олдуьуну дягиг юйрянирди. Нювбяти дяфя – еля Павелин
юлцмцндян сонра йеня адамлары башына топламышды,
йеня щямин щядя-горху, йеня силащ эютцрмяк цчцн
мяъбуриййят… инди мясяляни бир гядяр дя башга ъцр
гойурду. Тяляб едирди ки, эянъляр щярби гайдалара
уйьун онун дястясиндя гуллуьа йазылсын. Рантикя дя де34
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мишди ки, оьлуну эюндярсин дястяйя. Байярин щяля кичик
олдуьуну, силащ эютцрмяйин она тез олдуьуну демишди.
Або ися, яслиндя, Байяри бящаня эятирирди. Рантикин
мювгейини билмяк цчцн ону данышдырырды: «Бу, бюйцк
ермяни сийасятидир. Бу сийасятдя щамы, щяр кяс иштирак
етмялидир. Ермяни гызларынын хидмяти дя ваъибдир. Мяня
дяхли йохдур, бюйцк Ермянистан уьрунда бюйцк саваш
башламышыг. Сян бу савашда юз йерини билмялисян. Билирям, билирям, тцрк ганъыьы иля евлянмисян. Кцчцклярин
дя вар. Анъаг бунун мясяляйя дяхли йохдур, яэяр ермянисянся, ермянилийини унутмамысанса, эяряк мян
дейяни баша дцшясян. Унутма ки, башга мясяляляри дя
билирям».
Рантик баша дцшцрдц ки, Або иля мцбащися етмяйин,
она няйися баша салмаьын щеч бир ящямиййяти йохдур.
Якс тягдирдя Або ону еля йериндяъя эцлляляйяр, арвадынын башына Аллащ билир, ня ойун эятиряр, гызларынын да
талейи даща бетяр оларды. Рантик цмуми сюзлярля ъаныны
гуртармаьа чалышмышды. Щятта ону инандырмаг истямишди
ки, ялиндян эялян щяр бир кюмяйи етмяйя щазырдыр. Вязиййят эет-эедя чятинляшир, даща дюзцлмяз олурду. Нечя
эцн иди Або эюрцнмцрдц. Дейиляня эюря, ону Йеревана
чаьырмышдылар. Аллащ билирди ки, о, Йеревандан щансы
иддиа иля гайыдаъаг. Гайыдандан сонра щансы ямрляри веряъяк, кимин башына ня ойун эятиряъяк? Бир сюзля, няляр
олаъаьыны бяри башдан демяк олмазды. Рантик ону да би35
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
лирди ки, ня олаъагдыса, пис тяряфя олаъагды.
Axшam sюhbяt яsnasında Rantik dedi:
- Эулзар, даьын о бири цзц Басатлыдыр. Ийирми илдир сян
бу йерляри йахшы таныйырсан. Мяним башыма бир иш эялся,
еля бураданъа, мешянин ичи иля ушаглары да эютцрцб о бири
цзя ашарсан. Onsuz da qohum-qardaш bizdяn цz
dюndяrub.
Эцлзарын дярддян чийинляри бцкцлмцшдц. Яринин неъя
начар галдыьыны, неъя йазыг бир эюркям алдыьыны да
эюрцрдц.
- Неъя билирсян, бизи неъя гаршылайарлар?
- Дарыхма, Эцлзар, дцшцнцрям. – Рантик чыхыш йолу
тапмыш кими Эцлзары инандырмаьа чалышды. – Еля бу эцнлярдя биртящяр еляйиб Исмайыл мцяллимля эюрцшмялийям.
Она бу тяряфдяки вязиййяти изащ етмяйя чалышаъам. Исмайыл мцяллимин юзц бизим хятримизи истяйян адамдыр. О
тяряфлярдя дя щяля ки, сюзц кечир.
- Дцздцр, елядир, Исмайыл мцяллим щюрмятли адамдыр.
Бизи дарда гоймаз. Щярчянд ки, билмямиш дейилсян. Онларын да арасында еляляри вар ки, ермянилярин нащаг ган
тюкмялярини баьышлайа билмяз. Беля оланда эюрцрсян ки,
гурунун одуна йаш да йаныр.
Рантик Эцлзарын дедикляриня тясдиг цчцн башыны тярпятди. Сонра да бир гядяр аьыр-аьыр, бялкя дя, йарыминамйарымшцбщя иля давам еляди: - Амма йох, щяр щалда
щаггы нащагга вермяйян адамлар да вар. Дцшцнцрям ки,
36
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
бу Абонун башкясян гулдурларынын ялиня кечмямяк
цчцн биз эеъикмямялийик. Мян щеч сабащдан о тяряфя
гоймарам. Даьын о цзцня ашыб Исмайыл мцяллими тапарам, эюрцм ня мяслящят еляйир. Сян юзцн гызлара да де
ки, Абонун гулдурларынын эюзляриня эюрцнмясинляр.
Эюряк ахıрымыз неъя олур?
Эцлзар яринин голундан тутуб айаьа галдырды. Инди
онлар бирликдя пянъярянин габаьына эялмишдиляр.
…Лап ашаьыларда, Араз бойунда чай цстя йатмыш чян
йаваш-йаваш цзц даьлара тяряф сцрцнцрдц. Чяндян йухарыда – цфцгдя гызарты варды. Бир аздан эцн чыхаъагды. Рантикля, Эцлзар чийин-чийиня дайанмышдылар. Яслиндя, онлар
бир-бириня сюйкяк кими, дайаг кими дурмушдулар. Рантик
ялини нявазишля, гайьыйла Эцлзарын башына чякди. Эцлзар
яринин долмуш эюзляриня бахды вя бирдян щюнкцр-щюнкцр
аьлады…
***
Сящярин алаторанында даь ъыьыры иля бир атлы Щачадаьын
арасындан Таьасяря тяряф ашмагдайды. Ятрафда там сакитлик иди. Амма гяфил бир гурд улартысы даьларын арасында
якс-сяда верди. Гайаларын бир-бириня ютцрдцйц сяс ващимягарышыг бир хоф йарадырды. Алаторанлыгда эцъля сечилян
гаралты атын ъиловуну чякди. Ат да гулагларыны шяклямишди.
Бу вахт икинъи бир уларты сяси дя эялди. Бу сяс артыг атлынын
кечиб эялдийи йол тяряфядян ешидилди. Атлы йолун ортасын37
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
даъа карыхыб галмышды. Билмирди ирялийя эетсин, йа эери
дюнсцн. Айдын гайаларын арасындан атлынын щярякятлярини
эюря билирди. Щяля алаторан олса да, онун эюзляри гаранлыьа
алышдыьындан атлынын тапанчаны ялиндя сахладыьы вя йавашъа
тятийини чякдийини дя эюря билирди. Зцлфцгара ишаря еляди.
Зцлфцгар гайанын арасындан атлынын нязярини ъялб елямядян чыхыб йолун лап кянарына йериди. Вя гяфил кцркцнц чыхарыб атын башына тяряф туллады. Ат щцркцб кянара сычрады.
Атлы мцвазинятини сахлайа билмяйиб йолун кянарына йуварланды. Зцлфцгар бир анда онун башынын цстцнц алды. Бир
айаьыны атлынын тапанча тутмуш биляйинин цстцня гойду,
эцлляни дя башына диряди. Йад адамын голу бошалды, силащы
бурахды. Зцлфцгар тапанчаны эютцрцб атлынын цст-башыны
йохлады. Башга силащы йох иди. Сонра ону габаьына гатыб
йухарыйа – байаг ъанавар улартысы эялян тяряфя апарды;
сяссиз-сямирсиз.
Артыг щава ишыгланырды.
– Щя, кимсян, бураларда нейнирсян? – дейя, Айдын
цзцнц йад адама тутду. Онун щяля дя ващимядян, горхудан гырышыьы ачылмамышды. Дюyцкмцш эюзляриля ятрафында олан адамлара бахды. Бунлар ким иди? Эеъянин бу
вахты бурада нейляйирдиляр? – Бцтцн бунлары билмяся дя,
щяр щалда илишдийини дя анлайырды.
- Ара, сиз кимсиниз, мяни нийя йолумдан сахламысыныз? - О, ермяни дилиндя данышмаса да, еля биринъи кялмясиндян ермяни олдуьу анлашылды.
38
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Биз бу йерин адамларыйыг, бяс сян кимсян? – Бу
дяфя Зцлфцгар диллянди.
- Ара, мян йухары тяряфлярдяням – Зянэязурдан.
Юзцм дя йол адамыйам. Бу цздя – Таьасяр тяряфдя
мяним гощумум вар, оьлуна той едяъяк, мяни дя чаьырыб.
-Йахшы, дцз адамсанса, нийя эеъя вахты йол эедирсян?
- Ара, нейляйим, дцнйа гарышыб, щяр дашын архасында
бир гачаг-гулдур вар. Массаб щаггы, еля буна эюря бир
аз чякиняъяйим варды. Дейирдим, еля бу ата эюря мяни
эцлля иля вуруб аты аларлар.
Доьрудан да ермянинин аты йола давамлы, саьлам ат
иди. Узун ъайдаглы, эениш саьрылы атын сащиби еля данышырды
ки, ондан бир шцбщя дя щисс олунмурду.
- Йахшы, о тяряфлярдя ня вар, ня йох?
- Ара, еля о тяряфлярдя дя буралар кимидир. Масаб
щаггы, еля бил ки, даща щюкумят йохдур.
- Биз ешитмишдик ки, бу эцнлярдя бизим тцрклярин
«досту» Андроник бу тяряфляря адам эюндяряъяк, сюзц
вар. Олмайа, еля о сянсян?
- Йох ара, масаб щаггы, мяним о кюпякоьлу иля ня
ишим вар?
Айдын бахды ки, ермяни иля бу ъцр данышмагла ондан
бир сюз ала билмяйяъяк. Бу дяфя хянъяри эюстяриб Бящрама ишаря еляди. Бящрам дцз ермянинин гяншяриня
39
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
эялди. Яли иля ермянинин гулаьыны тутуб силкяляди.
- Бялкя, щягигятян сянин бу гулагларын щеч ня ешитмяйиб?
Ермянинин эюзц кяллясиня чыхды. Габаьындакы гязябли эянъин хянъяри дан цзцнцн шяфягляриндян ишыг алыб
парылдайырды. Еля бил хянъяр она дейирди ки, бу саат сянин
гулаьыны кясяъяйям. Юзцн бил, йа дцзцнц даныш, йа да
гулагларыны тящвил вер.
- Аара, даайан, масаб щаггы мян буйруг адамыйам, мяним щяллям-гяллям ишлярля арам олмаз. – Онун
дилинин топуг чалмасы шцбщяли адам олдуьуну эюстярирди.
Бундан башга, щяля дили топуг чала-чала «мян буйруг
адамыйам» да деди. Демяк, яслиндя, о, тапшырыг цчцн
эедян адам иди.
- Щя, ашна, ахыр ки, дейясян мятлябя эялирсян. –
Айдын ялинин ишаряси иля Бящрамы дайандырды. – Бялкя,
щеч юзцнц язиййятя салмайасан, гулагларын да юзцня
галар, щяля цстялик атын да.
Ермяни дейясян чыхыш йолу эюрмцрдц. Щяля бу
Щачадаьы ашыб Таьасяря эедяняъян башына няляр эяляъяйини дя дцшцнцрдц. Тязядян Андроникин йанына гайыда биляъякдими? Буну билмяк олмазды. Еля она эюря
дя бяри башдан юз ишини етибарлы тутмаг истяди.
- Ара, дада-бабадан биз еля ашна олмушуг. Мян бу
йерляря щямишя эялиб-эедян адамам. Яввялляр мяни
щюкумят эюндярярди, тез-тез буралара эялиб-эедярдим.
40
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Щя, демяк, инди щюкумят эюндярмяйиб. Сяни паша
эюндяриб, доьрудурму?
Ермянинин дили демяся дя башы ики дяфя разылыгла тярпянди. Айдын аъы-аъы эцлдц.
- Щя, ашна, бялкя, еля гансыз-гадасыз, олан ня варса,
щамысыны данышасан.
- Ара, доьрусу, мяня сюзля щеч ня демяйибляр.
Амма…
- Щя, ня амма, - Айдын тез ермянинин цстцнц кясди:
- Де…
- Мяктуб верибляр.
- Щардадыр, щаны?
- Бурда, мяним цстцмдядир.
- Чыхарт вер бяри.
Ермяни папаьыны чыхарды. Папаьын ичяри цзцндя, астарын алтында йерляшдирилмиш каьызы чякиб Айдына узатды.
Айдын аз-чох щюъъяляйя-щюъъяляйя молла мяктябиндя
юйряндийи щярфлярля охуйа билирди. Анъаг каьыздан щеч ня
баш ачмады, каьыз ермяни ялифбасы иля йазылмышды. Айдын
юзцнц о йеря гоймады.
…Эцняш цфцгдян бой вермишди. Ятраф алям сящярин
эцняш ишыьында нура бялянмишди. Кюлэядян чыхыб каьызы
ялиндя тутду. Эуйа ки, няйися охуйурмуш.
- Ашна, мян сизин щярфляри бир аз чятин охуйурам. Бурада йазыланлар да мялумдур. Эяряк бизимля эедясян.
Биздя, ашаьы кянддя – Басатлыда бир ермяни йашайыр, бян41
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
надыр. Бизим ъамаатла йахшы достлуьу вар. Адамларымыз
ону эюз бябяйи кими горуйур, щеч ким хятриня дяймир.
Щягигятян дя Басатлыда Соръадан эялиб цч ай йайы
щюрэц ишляри иля мяшьул олан бир ермяни галырды. Зийансыз
адам иди. Зящмят щаггына ня версяляр эютцрярди. Амма
инди о ермяни кянддя иди, кянддя дейилди, буну Айдын
билмирди. Садяъя она эюря бунлары дейирди ки, ермяни гасидини инандырсын.
- Ня дейирям, масаб щаггы, мян бир сюз демирям.
- Амма йох щаа… Инди данышаъагсан. Яэяр сянин дедикляринля мяктубда йазыланларын арасында фярг олса,
мяндян инъимя. Йох, яэяр щяр шей гайдасында олса, онда
дедийим кими… йолуна давам едяъяксян.
- Бяс мян нейляйим? Мян фаьыр ермяни башыма щаранын дашыны тюкцм?
- Башына нийя даш тюкцрсян, ал мяктубу юзцн оху,
изащ еля.
Ермяни бир аз дурухду. Истяди ки, десин, мян мяктуб
охуйа билмирям. Амма Айдынын ган саьылмыш эюзляриндяки щирси, щиккяни эюрцб тез каьызы онун ялиндян чякди.
Яввялъя юзц диггятля охуду, сонра мяктубдан эюзцнц
чякиб данышмаьа башлады: - Бурада йазылыб ки, «Иэид Тевона саламлар олсун. Сян орада щяля индийя гядяр ямяллибашлы бир иш эюрмямисян. Ня гядяр силащ-сурсат алмысан,
дястяйя йыьдыьын адамлара айрылан пулларын щагг-щесабыны
веряъяксян. Сяня тапшырмышдым ки, индийя гядяр ятраф42
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дакы мцсялман кяндлярини йандырасан, адамлары да дидярэин саларсан. Ня иш эюрмцсян? Сян билирсянми, мяним
орада да эюзлярим вар. Ня олуб щамысыны билирям. Мцсялман кяндляринин башынын цстцндян ики эцлля атмагла онлары горхутмаг истяйирсян? Сян билмирсянми эяряк
мцсялманын эюзцнц гырмаг цчцн габаьына чыханы доьрайасан, эюзлярини тюкясян. Арвад-ушагларыны ясир эютцрясян? Бах онда сяня йалварарлар. Ня гядяр истясян
мал-гойун верярляр. Сян дя дястяни бюйцдярсян. Адамлары йахшы йедириб-ичирясян. Онда ишлярин дя йахшы эедяр.
Мяня эялиб чатан мялумата эюря Шушада олан казаклардан ещтийатланырсан. Бяс билмирсянми ки, о казаклар бизим
адамлара табедирляр. Онлар мцсялманлардан силащлары йыьырлар. Шяраит йарадырлар ки, Гарабаьын яразисиндян бцтцн
азярбайъанлылары чыхарасан. Яэяр тапшырыгларымы йериня йетиря билсян Гарабаь сянин олаъаг. Мян Зянэязурун бу
цзцндяйям. Султан паша иля данышыглар апарырам. Юзцм
дя тезликля бу даьлары ашыб эяляъяйям. Анъаг сян еля етмялисян ки, биз орайа эяляндя Гарабаь бцтцнлцкля бизимкилярин ялиндя олсун. Билмирям, ня едирсян ет казаклардан да щеч бир чякиняъяйин олмасын, онлар да еля
буну истяйирляр - Гарабаьы биз юзцмцзя бирляшдирмялийик.
Бюйцк Ермянистан йаратмалыйыг. Мян бу эцнлярдя Степан Шаумйандан телеграм алмышам. О, бураларда
эюрдцйцмцз ишляря эюря бизи тябрик едир. Мян истяйирям
ки, Гарабаьдан галхан тцстц Нахчывандан, Зянэязурдан
43
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
галхан тцстцлярдян дя щцндцря галхсын. Бир сюзля, бу,
сяня ахырынъы тапшырыьымдыр. Сянин йанына эялян адамы да
сахлайырсан. Нювбяти чапар эяляндя ону эерийя эюндярярсян. Бу адам эери гайыданда ня ишляр эюрмцсянся, о
барядя там мялумат вер. Мян Гарабаьын эяляъяк хозейинини юпцрям. Эяляъяк ермяни нясилляри бизим адымызы
йаддашларында ябяди горуйаъаглар. Унутма ки, эяляъякдя
сянин адыны дашыйаъаг ермяни эянъляри – оьланлары юз адлары иля фяхр етмялидирляр. Онлар тезликля бизим бюйцк ордунун тяркиб щиссяси олаъаглар. Эяляъякляриндян, Бюйцк
Ермянистан уьрунда вурушан оьулларымызын щяр ъцр тяминаты олаъаг. Мяним саламларымы дюйцшян ермяни ъаванларына чатдыр».
Андроникин чапары арадабир каьыза эюз эяздирир, йеня
дил-дил ютцрдц. Айдын там щисс едирди ки, ермяни оланыны
данышыр. Даща юзэя сорьу-суала йер галмыр.
- Щя, ашна, инди сян неъя билирсян, мян дедийим сюзя
ямял едярям, етмярям.
- Ара, сизин гачаглар мард олурлар, дедикляри сюздян
донмязляр. Инанырам ки, сян сюзцня ямял едярсян, - ермяни дил тюкцрдц. Инанса да ки, Айдын ону хятярсиз бурахаъаг, йеня горху онун цряйини, гялбини дидирди.
- Ашна, билясян ки, мян сяни саь-саламат бурахаъаьам, амма бир шяртля, эяряк бу эюрцшцмцз щаггында Тевона щеч ня демяйясян. Юзцн бил, яэяр Тевона бу
барядя бир кялмя десян, сяни йерин дешийиндян дя олса,
тапыб чыхараъаьам. Ондан сонракы щалыны юзцн фикирляш.
44
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Инди дя севинъиндян ермянинин эюзц кяллясиня чыхмышды. Инана билмирди ки, бу мцсялманлар ону саь-саламат бурахарлар. Амма йох, дейясян, Айдын еля оланыны
дейирди.
- Айя, а эиъ ермяни, сизя ня олуб ки, беля аьлыныз башыныздан чыхыб.
- Валлащ, мусалман гардаш, еля мян юзцм дя мящяттялям, бунлары ким беля йолундан чыхарыб? Бизим ъамаатымыз сакит доланырды. Бу копакоьлу Андроник
Тцркийядян эяляндян сонра алями бир-бириня гарышдырды.
- Гарышдырды йох, Зянэязуру ган чанаьына чевирди, ня
гядяр инсан гырмысыныз?
- Ара, валлащ, мян бир эцлля дя атан дейилям. Билирям,
гырылан адамлар да сизин миллятин адамларыдыр. Щяля цстялик сизи эцнащкар да чыхарырлар.
- Башлары хараб олуб да, сизин ермяни хястялийиниз ойаныб. Ону да йахшы билин ки, дашнаклар сизин ахырыныза чыхмасалар ял чякмяйяъякляр.
- Доьрудур, ашна, бунлар хариъдян дя кюмяк алырлар.
Еля щюкумятин юзц дя чардан цзц бяри бунлары гызышдырыр.
Бизи бир-биримизя гаршы гойурлар. Дейирляр ки, нийя щяр бир
халгын юз щюкумяти вар, дювляти вар, нийя ермянилярин олмасын?
- Сиз дя беля кцйя эедирсиниз.
- Нейляйяк, бизим дя Аллащ аьлымызы беля алыб. Инди
иъазя верин, мян эедим.
45
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Йох, щяля сяня иъазя вермяйяъяйик. – Айдынын бу
сюзляриндян сонра ермянинин ъанына виъвиъя долду, йеня
ясмяйя башлады.
- Аара, баас сян… деемишдин…
- Демишдим, доьрудур, - Айдын кинайя иля эцлдц.
Сонра да цзцнц Бящрама тутуб: - Айя, нийя дайанмысан?
– Айдын сюзцнцн эерисини бир аз лянэитди.
Ермяни титряйя-титряйя юзцнц Айдына тяряф верди. Байагдан эюзц Бящрамдан су ичмирди.
- Ашна, горхма, йахына эял, эял бурда мяним йанымда отур. Бяс билмирсян ки, биз гонаьымызы аъ йола салмарыг?
Ермянинин бир шей баша дцшмядийини эюрян Айдын:
- Айя, эялин, сцфря ачын, бир сящяр нащары едяк. О тяряф
ашаьыларда, гайаларын арасында булаг вар, орадан да бир
йахшы су эятирин.
Дейясян, су еля щазыр имиш. Гачаглар цзляриня су вурдулар. Ермянийя дя тяклиф елядиляр. О да ял-цзцнц йуду.
Бу яряфядя гачаглар сцфряйя сойутма ят, тяндир чюряйи дцздцляр. Йуха бцкцмляри дя варды. Щяля цстялик
йуха бцкцмляринин арасында пендир дя. Щамы сцфряйя яйляшди. Амма ермяни отурмаг истямяди.
- Ара, масаб щаггы, мян аъ дейилям, иъазя верин
эедим.
- Щя ашна, бах, эюрцрсян, йеня дцз данышмадын. Сян
бцтцн эеъяни йол эялмисян, неъя аъ олмайа билярсян?
46
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Ара, еля бил сиз Зянэязурдан бурайаъан мянимля
бирэя эялмисиниз. Мян эцндцзляр далдаланыб эеъяляр бурайа йол эялмишям. Юзцм дя дцзц, еля аъындан юлцрям.
- Горхурсан ки, чюряк боьазындан эетмясин, Зцлфцгар ермянийя саташды. Ермяни йеня тяяъъцбля онун
цзцня бахды:
- Ща, ща, масаб щаггы доьрудур, еля о ъцр дцшцнцрям.
- Бизим бу даьларын суйу сафдыр, тямиздир, – буну да
Бящрам деди. - Эял бу эцйцмдяки судан ич, боьазын ачылаъаг. Бизим чюряйимиз щалалдыр, йейя билярсян.
Ермяни биъ-биъ эцлцмсцндц вя бир-бир гачаглары нязярдян кечирди. Ешитмишди ки, гачаглар чюряк кясдикляри
адама тохунмурлар. – Щя, бу, йахшы фцрсятди, - дцшцндц.
Яввялъя Бящрамын дедийи кими судан бир гуртум ичди.
Сонра даща бир гуртум… яйляшиб бир йуха эютцрдц, арасына да пендир гойуб бурмяляди, иштащла йемяйя башлады.
Йедикъя ращатланыр, горху-щцркцсц дя ъанындан чыхырды.
Яввялляр дя бу йолу чох эялиб-эетмишди. О вахтлары
дцнйанын дцз вахты адландырырды. Йадына эялирди ки, йол
бойу мцсялманларын евиндя неъя гонаг галыр, юзцня
гаршы неъя щюрмят эюрцрдц. Амма байагдан бяри бир мясяляни дцшцнцрдц. Инди архайынлашандан сонра ону Айдындан сорушмаг истяди:
- Ара, сизин бу тяряфлярдя ня йаман йалгузаг ъанаварлар вар. Байаг еля улады ки, ъанымдан эизилти кечди.
Щяля бири кясмямиш о бириси улады. Еля бил ки, бир-бирини
47
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
щарайлайырды. Сизин овчулар ня йахшы онлары вурмурлар.
- Биз чюлцн ъанаварына да дяймирик. Сиз ися инсанларын
ганыны ичирсиниз.
Ермяни хяъалятля башыны ашаьы салды. Дейясян билмямишди ки, улайан щягиги ъанавар дейилди.
***
Ахшам чохдан дцшмцшдц. Милис идарясинин гаршысында
бир-ики няфяр силащлы эязинирди. Йарымщярби-йарыммилис формасында олан эянъляр чийинляриндян асдыглары силащын эятирдийи гцрурун тясириндянми, йа еля эеъянин гаранлыьында
эедиш-эялишин кясилдийи бир вахтда ятраф алямин нязяриндян узаг, анъаг юзляриня мялум бир щиссин тясириля гцрурланмаларындан хошланыр вя бир-бириня сюз атырдылар.
- Щя, неъясян? Горхмурсан ки?
- Нядян горхаъам? Силащ чийнимдя, аьлым башымда.
- Даща де ки, ермяни ахтарырсан ки, бядянини дешикдешик едясян.
- Ермяни олса, лап йахшы, юзцмцзцн дя яълафларымыз
аз дейил.
Сон вахтлардакы щадисялярин эедишаты эюстярирди ки, щяр
ан тящлцкя ола биляр. Айры-айры кяндлярдя йерли ъаванлар
силащ яля кечирмяк, ермянилярин гяфил басгынларындан
мцдафия олунмаг цчцн вурнухурдулар. Силащ ися йох иди.
Полковник Билян Имамов тязяъя ряис тяйин олунмушду.
Юзцндян яввялки ряиси даща гайнар бюлэяйя апармышдылар
48
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
– Гарабаьын ичяриляриня. Буну да бир мцддят ряис явязи
сахласалар да тязя назиря йол тапыб ряис ола билмишди.
Инди эеъядян хейли кечмиш полковник Билян Имамов
кабинетиндя яйляшмишди. Дцшцнцрдц - неъя олаъаг? Индийя гядяр ряисляр кеф еляйирдиляр. Бу тяряфлярдя силащ алвери, наркотик йох иди. Эюрцрдцн ки, айры-айры кяндлярдя
ики ъаван далашыб. Икисини дя тутуб эятирир, КПЗ-дя аьыллары
башларына эяляняъян сахлайыр, сонра да барышдырыр, биринин
сачындан чох, о бирисиндян дя бир аз кясиб бурахырдылар.
Йа да щардаса, дана-дуна, гойун-кечи оьурлуьу олурду.
Ейби йохду, Аллащ бярякят версин, бу да пис дейилди.
Чцнки беля ишляри йолуна гоймаг асан олурду. Йа оьруну
тапыб оьурладыьынын цчгат щаггыны алыб бурахыр, бяд щалда
мал йийяси тялябкар оланда, ора-бура йазанда алдыьындан
да беш-цч манат она верирдин, о да ял чякиб эедирди…
Инди эюр мяним ишим ня зцлцмдц. Щям юз вязифями
горумалыйам, щям дя галан ишляри дя йолуна гоймалыйам. Бу тяряфдян дя ермяни кюпякушаьы алями гарышдырыблар бир-бириня. Инди нейляйясян, бунларын габаьыны
аласан, йохса…
Полковник ишчилярини эеъядян хейли кечмиш гябул
едирди. Щамыдан бир-бир эцн ярзиндя олуб-олмазлары сорушур, кимин ня иш эюрдцйц иля марагланыр, биринин щаггында о бириндян сорушур, о биринин щаггында тамам
башгасындан… ахыр ки, саат 12-ни дюйяндя столун сийирмясини чякиб бахды. Бир аз варды… Пуллары дястяляйиб
49
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
овъунун ичиня йыьды. Яши, габагкы ряисин вахтыйла индийя
фярг чохдур. Бу вядя ряисин сийирмяси долуб-дашарды. Инди
бу, нядир ки? Йухарыда да – еля йан-йюрямдя дя аьзыны
ачанлар чохду. Бунунла кимин гарныны дойурасан? Щяля
бу йерли ъаванлар да бир тяряфдян ган-ган дейир. Силащ алмаьа пул тяляб едир, юзляри айрыъа дястяляр йарадырлар.
Бунларын аьзыны бир тяряфя неъя йыьасан. - Билян Имамов
дцшцндцкъя башындан аьры галхырды. Бирдян овъундакы
пуллары хышмалайыб ъибляриня басды. Дейясян ъибинин бири
чох галхмышды. Йарысыны ордан чякиб диэяр ъибиня басды.
Кителин дя дюш ъибляриня йыьмалы олду. Ахыр ки, пуллары
сащманлайыб щцндцрдян: – Яши, буна да бярякят, эюряк
сонрасы ня олур? – деди.
Дейясян, юзц юз сясини йадындан чыхармышды. Гапынын
чюл тяряфиндяки нювбятчи милис гапыны аралайыб: - Ряис,
мяни чаьырдыныз? – дейя сорушду.
Ряис гяфлятян сяксянян кими олду, башыны галдырды.
Милис интиусийасыйла щисс етди ки, сящвя йол вериб. Ахы
онун сяси чыхмамалы иди. Амма юзцнц о йеря гоймады:
- Щя, сяни чаьырмышам. Ахтар, эюр бизим узундраз щардадыр?
Нювбятчи милис бир анлыьа карыхыб галды. Билирди ки, ряисин бибиси оьлу Узун Щаъы щярдян буралара эялир. Амма
эеъянин бу вахты ряис ону нийя чаьырмалыдыр. Узун Щаъы
мяктябдя мцяллим ишляйирди. Йерли адамлар она «охлов
50
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
удуб» дейирдиляр. Юзцнцн дя нечя иллярди ки, йухары вязифяйя кечмяк планы варды. Гощумлары бир йеря йыьышанда
йаныб-йахылырды:
- Щяряси бир тяряфдя нцфузлу вязифя тутуб, мян дя галмышам гырагда, - дейирди.
Ону да ъамаат ешитмишди ки, Узун Щаъы Эянъядя али
тящсил алыб эяляндя - «Сян щансы ихтисасы бимтирмисян?»
сорушана: - Мян катиблик ихтисасыны битирмишям, - дейярди.
- Тез-эеъ райкомда ишляйяъям.
Амма вахт кечирди, Узун Щаъыны ися ишя чаьыран олмурду. Инди нювбятчи милиси дя чашдыран о иди ки, ряис
эеъянин бу вахты ону чаьырмаз, йягин ишчилярдян бирини
дейир. Ща дцшцндцся, кимся йадына дцшмяди. Милислярдян
биръя няфяр узундраз вар иди ки, о да узаг кяндя поста
эетмишди. Демяк, ону чаьыра билмязди. Бяс онда эюрясян, кими истяйир?
- Ряис, дединиз кими чаьырым?
- Яя, бизим бу «охлов удан»ы танымырсан?
Нювбятчи милися щяр шей айдын олду. Шящяр телефон китабчасыны габаьына чякиб Узун Щаъынын ев телефонунун
нюмрясини ахтарды. Аз кечмямиш Узун Щаъы тойа эедирмиш кими, эейиниб-кеъинмиш, щяля цстялик арвадсайаьы
ятирлянмиш бир ящвалла гапыдан ичяри эирди. Нювбятчи бирбаша ряисин отаьыны эюстярди, - йяни, кеч. Ичяри эирян кими
ряис башыны галдырды. Узун Щаъы истяди ки, «ахшамын хейир»
десин. Еля аьзыны ачыб «ахшам» демишди ки, ряис она
51
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
имкан вермяди.
- Я, ня ахшам, эеъя йарыдан кечиб, сящяр ачылыр. Эял
йахына, отур эюрцм.
- Ня олуб, дайыоьлу? - Узун Щаъы йерини ширин салмаг
цчцн иришди.
- Йахшы-йахшы, сянин кими бибиси оьлу оланын, гарайола,
мяним кими дайысы оьлу олайды.
Узун Щаъы эюзлярини дюйдц. Сон эцнлярдяки олайлары
йадына салды. Митинглярдя ъаванлар район рящбярляринин
цнванларына щяр шей дейирдиляр, арадабир Билян Имамовун
да бостанына даш атырдылар. Узун Щаъы ъамаатын ичярисиндя
дайаныб эюзлярини дюйцрдц: - Даьыласан а дцнйа, эюр бу
эядя-эцдяляр ряисин цнванына няляр дейир. Щара эетди о
эцнляр? Икиъя милис бяс иди ки, бу эядя-эцдянин щамысыны
КПЗ-йя йыьа, сонра да гощум-ягрябалары дцшя йалварйахара. Ахырда да гулагларыны кясиб бир-бир бурахасан.
Щяля о йан-бу йан еляйяни ики-цч ай йатыртмаг да оларды.
Сонра юмцрляри бойу йадларындан чыхармаздылар ки, ряисин
бостанына даш атмаг ня демякдир? Инди бирдян-биря Узун
Щаъынын бу мясяля йадына дцшдц. Башга ня ола билярди
ки.. амма юзцнц о йеря гоймады:
- Дайыоьлу, мян баша дцшя билмядим, сян ня дейирсян.
- Я, юзцнц тцлкцлцйя гойма. Айры вахт дилин аьзына
эирмир. Ня олду, дцняняъян катиб олмаг истяйирдин. Бяс
адам неъя катиб олур? Ъамаат цстцмцзя галхыр. Сян дя
52
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эюзцнц дюйцб бахырсан.
Узун Щаъынын нитги батмышды, дили сюз тутмурду. Ща
иллащ едирди ки, ня ися десин, щеч ня дейя билмирди. Ахыр
ки, юзцндя ъясарят тапды.
- Ряис, мян няйи баъарырам, ону едирям. Онларын щяр
бириля айрылыгда данышмышам. Юзц дя сюз верирляр. Райкома, прокурора, башга рящбяр ишчиляря дейилянляр сянин
цнванына олмамалыдыр. Юзцн дя эюрцрсян ки, онлары асыбкясирляр. Бяс бу, няйя эюрядир?
- Мян изащ еляйим? - Ряис Билян Имамов йумруьуну
стола вурду.
- Йох, йох, демирям ки, сян изащ еля. Демяк истяйирям ки, онлары мян баша салмышам.
- Няйи баша салмысан, яя…
- Мян баша салмышам ки, ряис юзцмцзцнкцдц, йерлидир. Бу гырагдан эялянляр индийя гядяр бизим ганымызы
сорублар. Ясас, эяряк, биринъи онлары говаг.
- Говаг, сонра нейляйяк? – Ряис щядяляйиъи тярздя
йеня Узун Щаъынын сюзцнц кясди. Сонра да ону башданайаьа сцзцб: - Мяня наьыл данышма, - деди.
- Мян наьыл данышмырам, ряис. Сян чох шейи билмирсян.
- Неъя йяни мян чох шейи билмирям. Мяним атаанам щавайы йеря адымы «Билян» гоймайыб. Мян кимин
ня йуванын гушу олдуьуну да яла билирям. Кимин ня иля
няфяс алдыьыны, кимин ня вахт йатыб, ня вахт дурдуьуну
да билирям.
53
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Билирям, билирям, ряис.
- Щя, яэяр билирсянся, онда гулаг ас. Сян онун, бунун
чянясинин алтына эирмякля онсуз да биабыр олмусан,
юзцнц бир аз да биабыр едяъяксян. Йахшы олар ки, онларла
бир фикирдя олдуьуну де. Онларла йахын ол, мяни сюйцрлярся, сян дя мяни сюй. Эир онларын ичиня.
Узун Щаъынын эюзляри бюйцдц. Неъя олуб ки, бу мясяляляри индийяъян баша дцшмяйиб. О, юзц бу мясяляни
габагъадан дуймалы, билмяли иди.
- Щя, беля де. Доьрудан да, Билянсян ки, Билян, дайы
оьлу. Сянин эцъцн дя еля биляндяр олмаьындадыр.
- Бяс ня ъцр дцшцнцрдцн? Еля билирдин ки, бу посту
асанлыгла яля кечирмяк, бурда яйляшмяк олар?
- Щя, инди ня мяслящят эюрцрсян? – Узун Щаъы отурдуьу столу бир аз да ряися тяряф чякди.
- Биринъи нювбядя буралара эялиб-эетмяйи тярэидирсян.
Юзцн дя аралыгда «охлову» боьазындан чыхарыб атырсан,
юзцнц дартмырсан. Эюрцрсян ки, юзцнц дартмагла щеч
няйя наил олмадын. Инди ушагларын щалыны юйрян, гылыьына
эир. Щярясинин аьзы бир щава чалыр.
- Щя, елядир, дайыоьлу, бунларла дил тапмаг чятин олаъаг.
- Я, йеня чярянлямя, ня чятин олаъаг? Ал, эютцр, сох
эюзцня, - ряис бир дястя пул чыхарыб Узун Щаъыйа верди –
эютцр, йыь башына о эядяляри, гонаглыг вер. Пул сарыдан ниэаранчылыьын олмасын. Бир балаъа о йан-бу йан олан кими
54
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мяня хябяр вер. Щансынын да янэял иши олса, ону да вахтында чатдыр ки, тутуб сыхышдырым. Сян дя онларын бир нечясиля йаныма эялярсян. Лап еля щядя-горху эялярсян. Мян
дя юзцмц чякинян кими эюстяриб бурахарам. Онда сянин
блатын дя галхар.
Ряисин бу сюзляриндян сонра Узун Щаъы юзцнц тязядян тапды. Бир аз кцряйини эерийя вериб йайханды. Бурнуна няся хош бир ий дяймиш кими, ращат няфяс алды.
Яллярини ряисин йазы столунун ятрафына сюйкяйиб бир аз да
ловьа-ловьа:
- Баш дейил е, гызылды, дайыоьлу, - деди.
- Эяряк сянин дя башын эцмцш олсун ки, бу гызылын ня
дедийини билясян.
- Билдим, билдим, ниэаран галма, бундан сонрасы мянликдир. - Узун Щаъы дивардакы саата бахды. - Бялкя, вахт
кечир, мян галхым, вахтыны алмайым.
- Ейби йох, мяним эцнцм белядир, инди сабащ ачылыр ряис сийирмяни юзцня тяряф чякиб щямишя сийирмядя сахладыьы ещтийат силащы ялиня эютцрдц.
- Буну эюрцрсян? Юзцнц йахшы апарсан, буну сяня
веряъям. Бир аздан силаща да ещтийаъ олаъаг. Эядя-эцдя
сяни силащлы эюрся, ещтийатланар, сяндян чякинярляр. Бир
сюзля, бу, сонранын ишидир. Ясас одур ки, сян эцнц сабащдан етибарян эядя-эцдялярин ичярисиндя ол, онларла доьмалаш. Басатлыдан хябярин вар?
- Щя, хябярим вар.
55
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Исмайыл мцяллими таныйырсан?
- Аз-чох таныйырам. О да мян охуйан университети
битириб. Анъаг мяндян йашъа бюйцкдцр. О, мяндян
яввял эялмишди кяндя. Юзц дя мяним ондан зящлям
эедир.
- Йеня чярянлядин щаа, «зящлям эедир» сюзцнц йыьышдыр. Бу эцндян Исмайыл мцяллим олур сянин ягидя
йолдашын, достун, гардашын – билмирям няйин. Бир сюзля,
онунла ъан дейиб-ъан ешидирсян.
- Дейясян, йаваш-йаваш лап йахшы ганырам.
- Яэяр ганырсанса, онда…
- Наращат олма, дайыоьлу, - Узун Щаъы горхурду ки,
ряис бир дя щирсляняр. Она эюря дя юзцнц бир аз да
дцшцнян, бязи шейляри билян адам кими эюстярди. - Орда
да ушаглар Исмайыл мцяллимин башына топлашырлар. Юзц дя
онун кянддя чох щюрмяти вар.
- Ня ушаглар, я, онлара эядя-эцдя де. Амма йох,
онларын цзляриня гаршы еля демяк олмаз. Онлара гящряман де, иэид де. Ня дейирсян де, еля ет ки, сянин башына
анд ичсинляр. Юзц дя эцнц сабащдан ики-цч няфяр юзцня
йахын адам тап – юзц дя бу эядя-эцдянин йанында щюрмяти олан адамлар олсунлар – ярзаг ал, азугя топла, щардан, неъя тапдыьыны, ня дейяъяйини юзцн билярсян, бу,
тязя формалардан да цч-дюрд дяня эютцр. – Бу ара Узун
Щаъынын йазыг-йазыг бойнуну бцкдцйцнц эюрян ряис
йумшалан кими олду. – Наращат олма, ня лазымдырса,
56
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мян чатдыраъам. Апарарсан Исмайыл мцяллимя.
- Баш цстя, ряис. - Узун Щаъы йериндян галхды, еля
дцшцнцрдц ки, сющбят гуртарды.
- Дайан, щяля сющбятими битирмямишям. Арада район
рящбярлийинин цнванына асыб кяс. Мяним гарама да де,
анъаг инсафла. Де ки, мян сарыдан горху олмайаъаг.
Амма еля де ки, сяндян шцбщялянмясинляр.
Узун Щаъынын сифятиня тцлкц тябяссцмц йайылды. Щяля
бир алтдан-алтдан эцлдц дя.
- Ниэаран галма, ряис, - О, «ряис» сюзцнц бир аз узун,
бир аз да архайынлыгла деди.
Ряис яли иля гапыны эюстярди. Йяни ки, эедя билярсян.
Кабинетиндя тянща галан ряис айаьа галхды. Эялиб
пянъярянин габаьында дурду. Эюйдя улдузлар сайрышырды.
– Дейясян, сабащ бярк исти олаъаг. Аллащ башымы гатанларын башыны гатсын. Дейясян бу ил арвад-ушаглары да эютцрцб
Кисловодскийя эедя билмяйяъям. Яши беляди е, чалышырсан, вурушурсан, ялин бир йеря илишяндя бир иш чыхыр. Азадлыг
беля эялди, мцстягиллик еля эетди, бу ермяни кюпяк ушаьы
да бир тяряфдян.
…Узун Щаъы евя чатанаъан чяк-чевир ичиндя иди. Щеч
юзцндян хябяри йох иди ки, неъя йерийир. Еля бил ки, айаглары йеря дяймирди. Бир тяряфдян ряис онун габаьында
чятин ишляр гойса да, о бири тяряфдян ширин вядляриля аьлыны
башындан алмышды. Дцшцнцрдц: «Бунлара да етибар йохду,
щяр щалда щюкцмят адамыдыр. Иши бяркя дцшяндя мяни эц57
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
даза веряр, мян дя лякялянярям. Даща эяляъякдя мяни
Апарата йахын гойан олмаз. Эяряк ещтийатлы олам…».
Сащибсиз итляр кцчядя о баш-бу баша гачышырды. Яввялъя бу итлярдян бир аз ещтийатланды. Эюрдц ки, аъ итляр
онун архасынъа дцшцб. Шящярин ичи иля хейли йол эетмяли
иди. Тяпяни ашаъаг, гаршы тяряфдя тикдирдийи евиня – щяйятиня эедяъякди. Бир тяряфя бахсан, бу итляр
онунла йолдашлыг едирди. Щярдян дя о йан-бу
йана бахырды. Бирдян габаьына бир адам чыхар,
бу эеъя вахты щарадан эялдийини сорушар, ня дейяъякди?
Шящяр йатырды. Кцчядя йерийян Узун Щаъыдан вя онун йанынъа сцлянян итлярдян башга
кимся эюрцнмцрдц.
***
…Сящяря щяля хейли галырды. Айдын габагда
йерийирди, чийниндя дя тяклцля тцфянэи. Бящрамла, Якрям дя йанында иди. Даьы о цзя - Аь
йол ашырымындан кечиб, ашандан сонра сых, галын
мешяликля цз-цзя эялдиляр. Йол мешянин арасы
иля цзц ашаьы енирди. Ващимяли бир сцкут варды.
Ъаванлар мешянин ващимяли, сцкутлу гаранлыьы
арасында ити аддымларла аддымлайырдылар.
58
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Амма бир-бирляриня сыхылмагларындан щисс олунурду ки,
мешянин гаранлыьы, ващимяли сцкуту онлара да сирайят еляйиб.
Гяфил шaггылты эялди. Диггятля ятрафа баханда йолун
цстцндяки балаъа йарьандан тулланыб йолу кечян тцлкцнц
эюрдцляр. Щяр щалда ня гядяр гаранлыг олса да, боз тцлкц
йолдан кечяндя эюрцнмцшдц. Бир-бириня сюйкянян
эянълярин щямин андаъа кечирдийи щиссляри тясяввцр елямяк чятин дейилди. Айдын тез узун тяклцляни габаьа тутуб
щяля щеч тцлкцнц эюрмямиш, шыггылты эялян тяряфя тушламыш, Якрям ялиндяки балаъа ят балтасыны сазламыш, Бящрам ися бабасындан галма хянъяринин дястяйиндян
йапышмышды. Ахыр ки, тцлкцнцн йолу адлайыб кечмяси заманы ващимядян чыхан эянъляр бир-бириня бахыб эцлцшдцляр.
- Ня олуб, я? – биринъи Якрям диллянди, бу щяля
тцлкцдцр. Беля горхмагла щараъан эедяъяксиз, - деди.
- Горхаг юзцнсян, сакит ол. - Бящрам сюз алтында галмады.
- Ещтийатланырыг десяня, а Бящрам. - Буну да Айдын
бир аз сакит, бир аз да тямкинля деся дя, о да щисс елямишди
ки, ъанындан бир цшярти кечди.
Таьясярин йухары башына чатанда щяля дя гаранлыг чякилмямишди. Амма итлярин гяфил щцрцшмяси, щяйят гапысынын таггылты иля дюйцлмяси онларын нязярини ъялб еляди.
59
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Лап бурунларынын уъунда иди. Онлар бу щяйятин йанындан
кечиб эетмяли идиляр. Амма истяр-истямяз бу сяс-кцйцн
ня иля битяъяйини эюзлямяли олдулар.
- Я, Айдын биз нийя дайанмышыг? Бялкя эедяк?
- Йох, Якрям, бир аз эюзляйяк. Мян биляни бу ев
Рантик Йеравйанын олмалыдыр. Сян ки, билирсян о, азярбайъанлы гадынла евляниб. Юзц дя бизим Исмайыл мцяллимля кечмишдян аз-чох танышлыьы варды, тез-тез бизим
кяндя дя эялярди. Малларымыз дабаг тутанда, йадындадырса, дава-дярман да эятирярди. Йахшы адам иды.
- Я, йахшы адамдыр, - дейирсян. Ермяни щардан адам
олду? Валлащ, эирявя дцшся, азярбайъанлы олдуьуна эюря
гадынынын да башыны кясяр. Щяля десян, азярбайъанлы гадынын гарнындан чыхдыьына эюря ушагларыны да юлдцряр.
Бящрам яли иля эет-эедя сясини галдыран Якрямин аьзыны тутду. Юзц дя пычылты иля: - Я, бир сясини кяс, эюряк
ня вар, ня йох, - деди.
Айдын яли иля онлара ашаьы йатмаьы ишаря еляди. Бу
вахт цстцня ъуман итя эцлля вуран ермяни гязябля диллянди: - Лап еля бил торк кюпяйидир.
Айдын аз-чох ермяни дилиндя ишлядилян сюзляри билирди. «Торк», «шон» сюзляриндян баша дцшмцшдц ки, ермяни вурдуьу ити тцркя бянзядиб. Йа да буна бянзяр
бир шей дейиб. Ики няфяр саггалы ермяни гапыны вуруб
ашырдылар. Щяйятя кечдиляр. Онсуз да ващимя ичиндя олан
60
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
аиля - гадын да, киши дя гапынын аьзында дайанмышдылар.
- Ара, эял, юзцн дя, арвадын да, гызларын да дцшцн
габаьыма.
Бу вахт ермянинин ня дедийини йахшы анламаса да
Айдын щисс еляди ки, автоматы Рантикин цзцня тушлайан
ермяни она ямр едир. Ермяни Эцлзарын вя Рантикин арасындан кечиб ирялийя сохулду. Бу вахт Эцлзар юзцнц
ичяри эирмяк истяйян ермянинин габаьына верди.
- Ащо, торк ганъыьынын ъясарятиня бах. - Ермяни Эцлзарын сачларындан йапышды.
- Ня ъясарят? - Яли иля сачларындан йапышмыш ермянинин аьзынын цстцня бир шилля вуран Эцлзар гышгырды. Бу эеъя вахты мяним евимя сохулмусунуз, щяля бир
щядя-горху да эялирсиниз?
Рантик цзцня тушланмыш силащын уъундан йапышыб йухары галдырды. Ермяни атяш ачмадан, Рантикя бир тяпик
вурду. Рантик сянтирляйиб пиллякянин ашаьысына йыхылды.
Эцлзарын сачларындан йапышмыш саггаллы ону ичяри чякди.
Чяпярин лап дибиня кими эялмиш Айдын яли иля Якрямя
ишаря еляди ки, ичяри адласын. Бу вахт Айдын лап йахынлыгдан ермянинин башыны нишан алды. Сяссиз ачылан эцллянин сясиндян Рантики вуран ермяни йыхылды. Анъаг буну
Эцлзары ичярийя чякян саггаллы эюрмяди. Гызларын ичяридян гяфил гышгырыьы еви эютцрдц. Якрямля, Айдын тез сычрайыб, ачыг гапыдан евя эирдиляр. Рантик башыны
галдыранда Айдыны эюрдц. Айдын бармаьыны аьзынын
61
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
цстцня гойду, йавашъа «сус», - деди. Юзц дя Якрямин
вя Бящрамын далынъа ичяри эирди. Эюзц гызышмыш ерямяни
онлары эюрмцрдц. Якрям балтанын кцпц иля ермянинин
башына зярбя ендирди. Кцт зярбядян йыхылан ермянинин
эюзляри бяряля галмышды. Баш верян щадисялярдян щеч ня
баша дцшмяйян гызлар сяс-кцйя йухудан айылан Байяр
дя нейляйяъяклярини билмир, тяяъъцбля, санки йерин дешийиндян чыхмыш бу адамлара бахырдылар. Рантик дя мяяттял галмышды. Бу, ня мясяля иди? Бу тцрк ъаванлары
щардан эялиб чыхмышдылар? Бунлары бура Аллащ эюндярмишди, йа бяндя эюндярмишди? Щадисялярин сонракы
эедишаты неъя олаъагды?.. Щеч ня баша дцшмцрдц.
Онсуз да сон эцнлярин щадисяляриндян щеч ким баш
ача билмирди. Таьясярдян
бир гядяр гярбя тяряф
даьын дюшцндя мешя иля
ящатялянмиш бир кянд дя
вар иди. Бу кяндин яввялки ады Нурашен иди. Вя
бурада да азярбайъанлылар йашайырды. Онлар да
юзцнцмцдафия цчцн йухарылара телеграм вурур,
ермянилярин силащландыьыны, Монте Мелконйанын гоншулугда силащлы дястя йаратдыьыны, бурайа Йеревандан, Степанакертдян вертолйотлар эялдийини билдирмишдиляр.
62
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Инди кяндин ады Эцняшли иди. Эцнкянд дя дейирдиляр.
Бурайа да еля Эцнкяндин яслян Оьулдярядян кючцб
эялдийини вя бу кяндин адамларынын яксяриййятинин
Оьулдярядян олдуьуну нязяря алыб, Оьулдяряли Гядимяли мцяллими дя бурайа совет сядри тяйин етмишдиляр.
Йухарылара вурулан телеграмлара Гядимяли мцяллим
имза атырды. Щятта телеграмын бириндя беля йазмышды:
«Степанакертин адыны дяйишиб, Ханкянди гоймагла, щеч
ня дяйишмир. Йеревандан Xankяndiня, орадан да Таьясяря учан верталйотлар ня эятирир, ня апарыр - буну щеч
ким билмир. Хащиш едирик, бу мясялялярля марагланасыныз. Кяндин адамлары ващимя ичиндядир. Биз билмирик ня
еляйяк. Гуш тцфянэи иля гаравул чякирик. Йухусуз галмагдан безян адамлары бир тяряфдян дя ващимя цзцр.
Адамлар кючцб эетмяк истяйир. Тезликля кянд бошалаъаг. Еля индиликдя тяъили тядбир эюрцлмяся, бу ишлярин
ахыры чох пис гуртараъаг».
Телеграмı гоншу шящярдян вурмушдулар. Пулуну да
Гядимяли мцяллим вермишди. Артыг нечянъи телеграм иди
ки, беляъя ъавабсыз галырды.
…Айдын яли иля Эцняшлини эюстярди:
- Рантик, сян ня дцшцнцрсян? Бурада галмаг
мцмкцн олаъагмы?
Рантик башыны ашаьы салмышды. Онун ня фикирляшдийини
Аллащ билирди. Аилясини, ушагларыны щарайа апараъагды, ня
еляйяъякди? Сящяр ачылаъаг, ермяниляр юз итиклярини ах63
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
тараъагдылар. Изля бурайа эялиб чыхмайаъагдылар ки, буну
ня билмяк оларды?
Эцлзар иряли йерийиб Айдынла цзбяцз дайанды:
- А гардаш, сизи бурайа Аллащ эюндяриб, сиз олмасайдыныз, биз ня едярдик?
Анасына гысылмыш Байяр, еля эеъя палтарында ващимя
иля орталыгда йыхылыб галан ермянийя бахан Лаля вя Жаля
ъынгырларыны чякмирдиляр.
Айдын юзц дя мяяттял галмышды, йеня биринъи Рантик
диллянди:
- Гардашлар, бизим ермянилярин Аллащы йухуйа эедиб,
йа бялкя, гясдян юзцнц йухулуьа вуруб, дейя билмярям.
Амма дейясян, сизин Аллащыныз щаггы, нащаггы даща
йахшы эюрцр. Йохса эеъянин бу вахты бунлар бизим башымыза няляр эятиряъякдиляр…
- Инди бунлардан кечиб, сиз дя бир гяти гярара эялмялисиниз. Инди нейляйяк? Ня щяйятдяки пиллякянин дибиндя
галан, ня дя евдяки ермянинин бир дамъы да ганы ахмамышды. Якрям балтанын кцпц иля зярбяни еля вурмушду
ки, ермянинин башы йастыланмышды, амма дяри партламамыш,
еля щямин андаъа юлмцшдц. Тцфянэдян атылан эцлля дя
ермянинин башыны дешмиш, амма байыра чыхмамышды. Еля
бейнин ичиндя щараса илишиб галмышды. Эцлля дяйян йердян
азъа ахан ган ермянинин цзцня, бойнуна йыьылыб галмышды.
Якрям онун мурдар ъясядини айаьы иля тярпядиб, диллянди:
- Яввялъя бунларын изини итирмялийик.
64
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Неъя? - Айдын сорушду.
Эюзц ъясядлярдя олан Рантик мялумат верди:
- Мян таныйырам. Бунлар кяндин йухарысында кешик
чякян саггаллылардыр. Щяр эеъя орада ики няфяр кешик
чякир. Бу эеъя дя бунларын нювбяси имиш. Мян ахшам
онларын йанындан кечиб эялмишям. Мяня дя саташмышдылар. Юзц дя мянимля ермяниъя данышмадылар. Бунлар
йерли ермянилярдир. Амма Монтенин тялимини кечибляр,
бизя дя нифрят едирляр.
Рантик ахшам онларын йанындан кечиб эяляркян baш
verяn яhvalatı данышды:
- Барлцс – Рантик ялини галдырды. Ермянилярин динъялдийини эюрцб зянн еляди ки, ешитмядиляр, она эюря
щцндцрдян бир дя диллянди, - ара, барлцс.
- Салам, ара, Рантик, сян ки, чохдан торк олмусан.
Ермяниъя нийя данышырсан?
- Ара, мян нийя азярбайъанлы олурам, мян ермянийям.
- Шан дыьа, сян ермянисян? - Щцндцрбой саггаллы ермяни ялини силащына атыб галхмаг истяди. Бир дя тязядян
сюйдц:
- Шан дыьа, сян бура йахын эял.
Бунларын габаьында ермяниъя «Коммунист» гязетинин ири ачылмыш сящифяси, онун да цстцндя колбаса, йанында да араг qoyulmuшdu. Рантик ермянинин тякидини
эюрцб, йахына эетди.
- Эял бура, бизя гонаг ол.
65
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Рантик дцшцндц ки, етираз еляся, бунун ахыры даща пис
олар. Она эюря дя йахына эедиб, еля айаг цстяъя онларла
цз-цзя дайанды.
- Йох, ара, ашаьы чюк, - Щцндцрбой саггаллы ермяни
бир дя ямрля диллянди. – Сяня дейирям ашаьы чюк. Йохса
торк оландан сонра диз чюкмяйи унутмусан? - Яэяр унутмусанса, биз сяня юйрядярик – буну да онун йанындакы
саггаллы ермяни деди.
Рантик ещтийатла сцфрянин ятрафында яйляшди. Она бир
балаъа стяканда араг сцзцб дедиляр:
- Эютцр ич, бизим ермяни иэидляринин шяряфиня.
Рантик стяканы ялиндя тутуб хейли тяряддцд еляди.
Щисс олунурду ки, ичмяк истямир. Амма бунлардан йахасыны неъя гуртарсын, буну да билмирди. Гязябля бир ялини
тцфянэя узадан ермянинин эюзляриня бахды. Щяля ахшам
дцшмямишди. Эцнцн дя саралтысы даьын о тяряфиня адламамышды. Ермянинин эюзляриндян нифрят йаьырды. Щисс олунурду ки, бир аз о йан-бу йан олса, бир эюз гырпымындаъа
эцлля онун бядянини дешик-дешик едяъяк. Рантик баша
дцшдц ки, йеэаня чыхыш йолу, йахасыны гуртармаг цчцн онларла шян, мещрибан давранмагдыр. Стяканы башына чякди.
– Ахбер ъан, неъя тцнд арагды.
- Щя, бяс неъя? Торклар бизим арагла кеф еляйирляр.
Инди бундан сонра тярсиня олаъаг. Биз онларын вар-йохларыны ялляриндян алаъаьыг. Юзлярини дя буралардан говаъаьыг.
66
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
О бири саггаллы ермяни дя сющбятя гарышды:
- Йох, ара, щяля йох. Щяля яввялъя онларын гадынларыны, гызларыны ясир эютцряъяйик. Бяс биз кефимизи неъя етмялийик? Эяряк беля олсун.
Рантик бир тящяр юзцнц яля алыб – ахберъан, иъазя
верин, мян эедим, ушаглар евдя эюзляйирляр, – деди.
- Сян йахшы билирсян ки, торклар борълу галмырлар. Бах
инди сян бизим гонаьымыз олдун. – Щцндцрбой саггаллы
ермяни щяйасыз-щяйасыз Рантикин цзцня иришди. Рантик ъаныны дишиня тутуб динмяди.
- Ара, ня эюзцнц дюйцб, бахырсан?
Рантик донуб галмышды. Ня ъаваб веряъяйини билмирди. Щяр щалда ъанына горху долмушду, инди онларын ня
дцшцндцйцнц дейясян йахшыъа анлайырды. Щандан-щана о
бири саггаллы силащынын гундаьы иля Рантикин бюйрцня тохунду. Дараглы тязя автоматлары, щяля цстялик тапанъалары
да вар иди. Инди бюйрцня тохунан силащын истилийи эцллянин
юзц кими онун ъанына ишляйирди. Рантик санки бядянини
дешиб кечмиш эцллянин щюлцндян гыврылды. Онун дахилдян
кечирдийи эярэинлик цз-эюзцндя дя якс олунурду.
Щцндцрбой саггаллы ялини башынын алтына гойуб узанмышды.
Еля беляъя дя йанындакы саггаллы ермянийя деди:
- Ара, ону йахшы баша сал.
Бу дяфя саггаллы ермяни автоматын гундаьыны чевириб,
Рантикин эиъэащына сюйкяди. Дейясян, Рантикин бядяни
кейимякдя иди. Биръя ону щисс еляди ки, ермяни данышыр:
67
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Эяряк биз дя сянин гонаьын олаг.
- Щя, олар. Мян юзцм бир эцн сизи дявят едярям.
- Ара, сянин дявятин лазым дейил. Биз юзцмцз кефимиз
истяйяндя эялярик.
Рантик истямяся дя разылашырмыш кими башыны тярпятди.
- Щя, инди эедя билярсян, бу эеъя нювбядяйик. Бир архайын вахты эялярик.
Рантик онларын йанындан айрылыб фикир ичиндя евя
эялмишди. Ящвалаты Эцлзара да данышмыш, амма ушаглара
бир сюз демямясини тапшырмышды. Дцшцнцрдц ки, ушаглар
горхарлар. Орасыны да фикирляшмишди ки, саггаллыларын бу ъцр
данышмаглары да йягин ичкинин тясириндяндир. Щялялик
Монтенин ямри олмаса, бу яълафлар бир щярякят елямязляр. Анъаг эюрцнцр эеъя сянэярдя йатан бу яълафлар ня
дцшцнцблярся, мясялянин ня иля гуртараъаьыны дцшцнмядян бу эеъя вахты онларын евляриня щцъум чякибляр. Чох
ещтимал ки, онлар силащ зоруна юзляринин чиркин ямяллярини
щяйата кечиря биляъякляриня ямин олублар. Эюзляри гызмыш, аьылларыны итирмиш бу вящшиляр ня иля гаршылашаъагларыны, сонлуьу Монтейя неъя изащ едяъяклярини дя
дцшцнмяйибляр.
Рантик сющбятини гуртарды. Горху, ващимя баш верян
щадисянин тясири йаваш-йаваш чякилирди. Шцбщясиз, щава да
бир аздан ишыглашмаьа башлайаъагды.
Бирдян Айдын йухудан айылмыш кими, - бунларын сянэяри йахындадыр, елями? – дейя сорушду.
68
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Щя, щя, ялбяття, йахындадыр.
- Сян дейирсян ки, сянэярдя онлардан башга щеч ким
йох иди.
- Щя, мян билирям бунлар ики-ики нювбя чякирляр. Юзлярини дя чох горхусуз-щцркцсцз апарырлар. Дцшцнцрляр
ки, сизлярдян щеч ким даьлары ашыб буралара йахын эяля билмяз.
- Яэяр онда белядирся… - Айдын сюзцнцн давамыны
эятирмяди.
Бящрам ял атыб ермянинин палтарынын чийниндян йапышды. – Я, бу зырпыны дейирсян инди орайа сцрцйяк? –
дейиб Айдынын цзцня бахды.
- Щя, дцз баша дцшмцсян, Бящрам. Рантик дя кюмяк
едяр. – Рантикя тяряф бахды. Рантик дя дейясян онларын
ня елямяк истядиклярини анлайырды. Айдын сюзцня давам
еляди:
- Мян Якрямля байырдакыны, сян дя Рантикля буну
эютцрцн, сянэяря апараг.
Щеч 5-10 дягигя кечмямиш, ермянилярин икисинин дя
ъясядлярини сянэярдя узатдылар. Еля ахшамдан йарымчыг
галмыш араг шцшяси, йанындакы стяканлар да йериндя иди.
- Щя, Рантик, инди галыр биръя итин мясяляси. Эяряк итин
юлцсцнц бизим эетдийимиз йолда атасан. Эуйа ки, ит бизим
архамызъа эялиб, биз дя ону вурмушуг.
Рантик щяля дя ня едяъяйини кясдиря билмямишди.
Айдын йеня дя тядбирли олду:
69
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Сян щеч ниэаран галма. Онлар сиздян шцбщялянмяйяъяк. Биз мешянин йухарысында бунларын силащларындан
атяш ачарыг. Гой изи тамам итирсинляр. Инди сян эет евиня,
ушагларыны сакитляшдир. Амма итин юлцсцнц йаддан чыхарма.
Рантик итин юлцсцнц йухарыйа, мешянин ятяйиня чыхармаг цчцн эетди.
Бурда хейли силащ-сурсат вар иди. Ял гумбаралары, чохлу
патрон дараглары, ики автомат... Якрям автоматын бирини
чийниня алды. Силащын кцпц аз гала йеря дяйирди. Бящрам
да о бири силащы эютцрдц. Гумбаралары, силащ дарагларыны
щярби сящра чанталарына йыьдылар. Чанталары да еля сянэярдян эютцрмцшдцляр. Фишянэ атан силащ да вар иди. Буну
да Айдын эютцрдц. – Щя, эедяк, ушаглар.
Онлар ещтийатла, ятрафа баха-баха йарымяйилмиш вязиййятдя мешянин ичярисиня доьру ирялилядиляр.
Бу вахт Рантик дя онларын йанына чатмышды. Итин ъясядини йеря гойду. Боз итин эюзляри ачыг иди. Еля бил ки, сащибинин йолунда юлцмяйиндян пешман олмадыьыны демяк
истяйирди.
Ермяни гапыны ашыранда ит онун цстцня ъуммушду.
Еля бил ки, она демяк истяйирди ки, щяр евин, щяр аилянин
юз сярщяди вар, сян Монте Мелконйанын итисян, онун кешийини чякирсян. Сянин ики айаьын, ики ялин вар, эуйа ки, инсансан. Анъаг сянин бейнинин ичини чыхарыблар. Орайа
йыртыъы бейни йеридибляр. Сян щеч вахт дюнцб инсан олма70
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
йаъагсан. Инсандан итя дюнмяк мурдарлыгдыр, мянся дюрдайаглы итям. Бу евин, щяйятин кешийини чякирям. Бураны
горуйурам. Сян мяним кешик чякдийим йеря эяля билмязсян. Лап ялиндяки силащла мяни юлдцрярсян, сян ит
кими эябярмякдян горхарсан, амма мян инсан кими юлмякдян горхмарам. Она эюря ки, мяним нязяримдя ясл
инсан эяряк инсана ял галдырмасын, инсан инсана хяйанят
етмясин. – Рантик бу дцшцнъяляр ичярисиндя ити иля щяля
ъанлы кими сющбятляширди. Юзц дя санки итини динляйирди. Ит
бу олуб-кечянляри тязядян данышырды. Данышдыгъа да санки
онун итликдян чыхмыш инсанлыьа дюнмцш симасы Рантикин
эюзлярининин гаршысында ъанланырды. Рантик ики дяфя ялини
итин башына чякди, тцклярини сыьаллады, эюзляри долду. Цряйиндян гара ганлар ахырды. Бу, санки аилянин илк иткиси иди.
Рантик дцшцнцрдц. «Ганы ганымдан олан сойдашларым
мяним аилямин цзяриня щцъум чякирляр. Инсанлыьы унудублар, вящшиляшибляр. Бир эцн эяляр гяддарлыглары юз башларында чатлайар. Сянся щеч няйя бахмайараг, юзцнц
габаьа вердин. Бу алчагларын эцллясиня туш эялдин. Бялкя,
бир эцн бу гарышмыш щавалар тямизлянди, дурулду. Мян эяляъяйин инсанларына сянин ит сядагятиндян данышаъаьам.
Сянин неъя юлдцйцнц, сянин неъя юзцнц щялак етдийини
дейяъяйям. Адлары инсан олан ермянилярин гяддарлыьыны
инсанлыьа сыьмайан ямяллярини сянин ит фядакарлыьынла
мцгайися едяъяйям». Рантик итин башынын цстцндя дайаныб фикря эетмишди. О, иллярин сынаьындан чыхмыш досту иля
71
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
видалашырды.
Бу анларда Айдын да, Бящрам да, Якрям дя сакит дайанмышдылар. Яслиндя, Айдыны вя еля о бири эянъляри
дцшцnдцрян о иди ки, бу адамлары - Рантики вя онун аиля
цзвлярини – бу эцнащсыз инсанлары одун-аловун ичиндя
гойуб эедирляр. Айдын диггятля Рантикя бахырды. Итин тимсалында санки сонунъу цмидини итирмишди. Онун башга бир
мцдафиячиси йох иди. Щадисялярин сонракы эедиши ону щара
чякяъякди? Щяр щалда башыны галдырыб бу илк бяладан ону
хилас едян эянъляря миннятдарлыqла бахды. Онсуз да эюзляриня долмуш йаш йанагларындан цзц ашаьы ахырды. Бирбир Айдыны да, Бящрамы да, Якрями дя гуъаглайыб
баьрына басды. Онун эюзляриндян ахан йаш щяйатын бяркиня-бошуна дцшмямиш бу гочаг ъаванларын цзцнц дя ислатды.
- Бялкя, сизя мешядян кечяня гядяр кюмяк едим. –
Рантик эянълярин ялиндяки долу кисялярин бириндян йапышды.
- Йох, йох, инди бир аздан сящяр ачылаъаг. Сян тяъили
эери гайыт. Щеч ня олмайыбмыш кими юз щяйатына давам
еля. Йахшыдыр ки, сянин евин гоншуларын щяйятляриндян аралыдыр. Баш верян щадисялярдян щеч кимин хябяри олмады.
Щялялик аьзыны мющкям сахла. Эюряк сонрасы неъя олур?
- Айдын достларына щярякят ямри верди: - Эетдик, достлар.
Бир анда ъаванлар мешянин гаранлыьында эюздян итдиляр. Бир аздан ашаьыларда - узаг цфцгдя дан гызартысы
72
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эюрцндц.
Вадинин о тай-бу тайында тикилмиш евлярин щяйятиндян
арабир ит щцрцшмяси ешидилирди. Тяк-тяк хорузлар банлайырды. Дейясян, инсанлардан даща тез щейванлар сящярин
ачылдыьыны билир.
…Рантик щяйятин гапысыны галдырыб дцзялтмиш, щяйятдяки гармагарышыглыьын изини итирмишди. Ичярийя кечиб щяля
дя йатмамыш ушагларынын йанына гайытмышды. Бир тяряфдян
Эцлзар, бир тяряфдян дя Рантик ушагларыны бу аилянин цзяриня йерийян бялалардан
Пянъярядян эцн дцшцрдц. Сящяр ачылмышды.
***
Узун Щаъы ряисин йанындан чыхандан сонра йолбойу
сящяр эюряъяйи ишляри планлашдырыр, бейниндя эютцр-гой
едирди. Щяля эеъя пуллары чыхарыб, дяфялярля саймышды. Ня
алаъаьыны, кимя ня веряъяйини дя дцшцнмцшдц. Щяля
цстялик пулдан бир нечя шах йцзлцк айылыб, арвадына да
вермишди. «Ал буну сахла, эяряйимиз олар», - демишди. Арвады да шах йцзлцкляри ялиндя о йан-бу йана чевириб, диггятля бахмыш, сонра да аьзы сулана-сулана демишди:
- Еля йахшы олду.
- Ня йахшы олду, ай гыз? – Узун Щаъы тяяъъцбля арвадына бахды.
73
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Щеч, дейирям ки, бу пулларла сырьаларымы дяйишярям.
Мяним тай-тушларымын сырьалары гулагларындан чийинляриъян узаныр, эцн дцшяндя адамын эюзлярини гамашдырыр.
Арвадынын бу сюзляриндян сонра Узун Щаъынын дилхорчулуьу олса да бцрузя вермяди. Дейясян, барышдырыъы бир
сясля:
- Ня билим, дейирям, бялкя, ещтийат сахлайаг.
- Ня ещтийат? Нечя илди ъамаат арасына чыха билмирям.
Сяня дейирям тай-тушларыма бах, мяня гиймят вер.
Узун Щаъынын арвады «тай-тушларым» дейяндя еля
Узун Щаъынын гощум-ягрябасыны нязярдя тутурду, ряисин
арвадыны нязярдя тутурду. Тойда, байрамда гулаьына тахдыьы сырьалар, бойнундакы бойунбаьылар эюзлярини чох гамашдырмышды. Еля инди дя ялиня фцрсят дцшдцйц цчцн беля
дейирди вя йягин ки, бу фцрсяти дя ялдян вермяк фикри йох
иди.
Дейясян, Узун Щаъы ряис гощумунун йанындан чыханда онун дедийи ахырынъы сюзляри щяля унутмамышды: «Бах ща, бу халгын пулудур, бу пулларла ещтийатлы давран,
вахт эяляр, щесабы чякиляр». Узун Щаъы истямишди ки, эери
дюнцб пуллардан эюз-гулаг олаъаьыны десин. Бир гяпийиня
дя щарам бахмайаъаьыны десин. Амма полковник Билян
Имановун биъ-биъ алтдан-алтдан эцлдцйцнц эюрцб: “йахшы,
йахшы, архайын ол», - демишди. Ону да баша дцшмцшдц ки,
бу пуллар тякъя ряисин тапшырыглары цчцн дейил, щям дя
онун юзцнцн сядагятля хидмят едяъяйинин щаггыдыр. Ряис
74
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эеъ-тез бу сядагяти юз эюзляри иля эюрмяли иди. Эюрдцйцня
инамы, аьлы иля кясдирмяли иди. Инди арвадынын щиккясиня
бир ъаваб веря билмяйиб разылашмалы олмушду: «Яши,
онсуз да бу пул бизимдир. Ону неъя хяръляйярик, юзцмцз
билярик».
Сящяр тездян Узун Щаъы шящярин мяркязи кцчясиня
чыхды. Онсуз да ахшамдан киминля эюрцшяъяйини дя гятиляшдирмишди. Аз-чох аралыгдакы «ган-ган» дейян ушаглары тапмалы иди. Бунун бири Кичик Билян олмалы иди.
Ъамаат полковникя Бюйцк Билян дейирди. Кичик Билян ися
институту гуртарандан сонра анасынын кющня танышлары вя
баъысынын катибя ишлядийи шюбя мцдиринин – Мещманын васитясиля райкомда ишя дцзялмиш тай-тушларынын дедийи
кими, бир аз орада авараланмышдыр. Инди дя юзцнцн дедийи
кими заманы эялиб чатмышды. Дцняняъян йанында гуйруг
буладыьы райком ишчиляринин эюзляринин ичиня «бурда
мяням, Баьдадда кор хялифя», - дейирди. Ишин кюкц дя
бундан ибарят иди ки, мяркяздян эялиб, юзляриня дайаг
ахтаранлара бир тялябя йолдашынын адындан истифадя едиб,
таныш чыхмышды. Бир-ики дяфя сифаришля пайтахта чаьырылыб,
онунла сюз-сющбят едянлярин дейясян инамыны да газанмышды. Гысасы, она бир автомат да вермишдиляр. Балаъа
бойу иля юзцня сыьмайан Кичик Билян автоматы чийниндян
асыб, аралыгда эязишир, йаваш-йаваш юз дястясини йарадырды. Габаглар она далдада йох, еля цзцня гаршы Кцчцк
Билян дейирдиляр. «Кцчцк Билян щардадыр?» «Йалланмаьа
75
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
эедиб» ифадялярини ишлядирдиляр. Тай-тушлары онун щаггында
бу ъцр данышмаьы еля Кичик Билянин щалал щаггы билирдиляр.
Амма эет-эедя Кцчцк Билян юз адына сыьышмады, щятта
йанындакылардан бири «кцчцк» сюзцнц ишлядяндя цстцня
автомат да чякди. Вя беляъя «Кцчцк Билян» сюзц даща
онун цзцня гаршы дейилмяди. Амма дейясян, щяля ки,
«Кичик Билян» ады иля барышырды.
Узун Щаъынын ахтараъаьы адам Тел Мяммяд иди. Яслиндя, онун ады «Ялмяммяд» олса да, башынын габаьындан тцкляри узадыб, йана дарадыьына эюря адына «Тел
Мяммяд» дейирдиляр. Тел Мяммядин дя ялиня тапанъа
кечмишди. О да юз дястяси иля щярдян идаря мцдирляринин
гапысыны дюймядян ичяри эирир, тяклиф олунмадан кабинетдя мцдирля цз-цзя отурурду, тапанъаны да о саат чыхарыб столун цстцня гойурду. Мцдирляр дя ки, юлкядя
вязиййятин дяйишдийини йахшы эюрцрдцляр. Она эюря дя ялайаьа дцшцр, катибяйя чай эятирмяйи тапшырыр, юзляри дя
креслодан дуруб, Тел Мяммядин вя онун кимиляринин габаьына стул чякиб яйляширдиляр.
- Щя, гардаш ня йахшы эялмисян?
Тел Мяммяд артыг бу сюзляря алышмышды. Она эюря
дя бир аз да саймазйана:
- Щеч… дедим эюряк нейляйирсиниз?
Ятлик идарясинин мцдири йалтаг-йалтаг ялини узадыб Тел
Мяммядин пенъяйинин уъуну дцзялтди. Баханда бядяниня виъ-виъя салан тапанъаны бир гядяр кянара чякмяк
76
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
истяди. Тел Мяммяд ондан габаг ялини тапанъанын
цстцня гойду – йяни ки, тохуна билмязсян. Сонра да Тел
Мяммяд юзцнц о йеря гоймадан эюзц иля кабинетин диварларыны нязярдян кечиря-кечиря деди:
- Щя, мян дя дедим эюрцм бир нейляйирсиниз?
- Яши, нейляйяъяйик? Адаш, эюрмцрсян евимизи йыхыблар.
Ятлик Ял Мяммяд еля байагкы йалтаг ядасы иля Тел
Мяммядин ясл адыны йада салырды.
- Я, йох ей, бир де эюрцм, нийя демирсиниз Тел Мяммяд ня йейир, ня ичир? Ермяниляр башымызын цстцнц кясдирибляр. Халгын кешийини тякъя мян чякяъям? – Тел
Мяммяд тапанъаны ялиня эютцрцб, кцпц иля столун
цстцнц таггыгдатды. Сонра да диварын кцнъцндя тор гурмуш щюрцмчяйин аьзында чабалайан милчяйи эюстяриб:
- Бир ора бах.
- Щара?
Тапанъа Тел Мяммяд силащы ялиндя фырладыб кцнъя
атяш ачды. Тапанъадан чыхан эцлля таванын тахтасыны дешиб
кечди. Щюрцмчяйин торуна ися щеч ня олмады.
- Сиз щамыныз бах о щюрцмчяйин аьзындакы тордасыныз.
Сизи хилас еляся, биръя мян хилас еляйярям.
Ятлик Ял Мяммядин ъанына цшцтмя дцшмцшдц. Инди
дя лап дизляри титряди. Дцшцндц ки, онсуз да алям бир-бириня гарышыб, ряис щеч бунларын йахынына да эяля билмир,
цстялик бунлары бир тяряфдян дя о фитляйир. Тез айаьа гал77
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
хыб, кцнъдя гойулмуш сейфини ачды. Ачарлар бир нечя дяфя
о тяряф-бу тяряфя шаггылдады. Бир пачка гырмызы онлуьу
эютцрцб, онун габаьына атды.
- Бу нядир, я, итин габаьына сцмцк атырсан?
- Йох, йох. Бурда да бир аз ещтийатым вар, - дейя иш
столунун сийирмясини чякди. Орадан бир нечя йцзлцйц
чякиб Тел Мяммядя верди. Еля бир аз бундан яввял
мцщасиб ахырынъы эцнцн щагг-щесабыны эятирмишди. Тел
Мяммяд пачканы дюш ъибиня, йцзлцкляри дя шалварын йан
ъибиня гойду. Айаьа галханда Ятлик Ял Мяммяд онун
габаьынъан гапыйа гядяр йериди. Лап еля ятлик ъюнэяйя
бянзяйирди. Еля бил ки, Тапанъа Тел Мяммяд ону бу саат
габаьынъа апарыб гяссаба веряъякди. Гапыйа чатанда дайаныб она йол верди:
- Буйур, буйур, гардаш. Валлащ, мян еля яввялдян
билирдим ки, сян гейрятли оьулсан.
- Еля сян юзцн дя пис оьул дейилсян.
- Щя, дцздцр. Мяни дя юзцнцздян билин.
- Я, аьцряк олма, сяни юзцмцздян билмясяк бурайа
эялярдик? Бу эцн, йа сабащ бу районун щамысы бизим ялимиздя олаъаг.
Ял Мяммяд ятлийин щагг-щесабыны йахшы билирди.
Щансы ъюнэянин йийясиня ня гядяр атмаг олар? Щяр ъюнэядян ня гядяр пул чыхартмаг олар? Амма дейясян бу
сийасят щагг-щесабындан щеч башы чыхмырды. Дейясян она
еля эялирди ки, яли тапанъалы Тел Мяммяд еля бу дягигя78
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дян, бу эцндян бу районун йийясидир. Ня гядяр ки, бу
тапанъа бу Тел Мяммядин ялиндядир, бундан беляси
чятин олаъаг.
Вердийи пуллары щагг-щесаба чевирди. Йяни вердийи пулларла Тел Мяммяди яля ала билмишдися, щейфсилянмяйя
дяймязди. Дивин ъаны шцшядя олдуьу кими, онун да ъаны
бу ятлик идарясиндя иди.
Тел Мяммяд байыра чыхыб тапанъаны ялиндя чевирмякля горхаг санепидстансийа мцдиринин ялиндян алдыьы
хидмяти машына тяряф эетди. Сцрцъц ися юз ишиндя иди. Щярдян она да алдыгларындан эюрцм-бахым еляйир. «Сянин
цчцн ня фярги вар. Йа горхаг Ящмяди эяздирдин, йа Тапанъа Тел Мяммяди», - дейирди. Машын аралыьа чыхан
кими Узун Щаъы кцчянин ортасындаъа она ял еляди. Тел
Мяммяд сцрцъцйя ишаря еляди ки, сахласын.
- Гой эюряк я, бу ня дейир?
Узун Щаъы юзцнц йетириб, ялини узатды. Цзцня дя хош
бир эюркям вериб, щцндцрдян сяслянди:
- Хош эюрдцк, ай халгын иэид оьлу.
Узун Щаъынын йалтаг-йалтаг вя юзцняхас сюзляр демяси Тапанъа Тел Мяммядин ъанына йаь кими йайылды.
- Ня мясяляди, Щаъы мцяллим?
- Я, сянин гадан алым, мян нечя эцндц хяъалятимдян
йата билмирям. Дедим бир сяни эюрцм. Еля сянин бюйцклцйцнля бир Басатлы тяряфя дяйяк. Исмайыл мцяллим сяня
салам эюндяриб.
79
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Ялбяття, Исмайыл мцяллимин салам эюндярмяйини
Узун Щаъы юзцндян дейир. Тапанъа Тел Мяммяд Исмайыл мцяллимин салам эюндярмяйини йахшы щал щесаб еляди.
Она эюря дя Узун Щаъыйа бахыб:
- Инди дейирсян, нейляйяк?
- Нейлямяк мянликдир, - Узун Щаъы щисс еляди ки, Тел
Мяммяд башланьыъдан йумшалды. Цзцндя дя хош бир
ифадя йаранды. Она эюря дя фцрсяти ялдян вермяди. Ялцстц
сюзцнцн давамыны эятирди:
- Ня лазымдыса щяр шейи алмышам. Эял еля сянин бюйцклцйцнля апараг, Исмайыл мцяллимэиля. Бу да олсун бизим
кюмяйимиз.
Тапанъа Тел Мяммядин цз-эюзц гырышды. Дейясян,
бу «бизим кюмяйимиз» сюзц хошуна эялмямишди. Тярстярс Узун Щаъыйа бахыб: «- Неъя йяни бизим кюмяйимиз?» - сорушду. Узун Щаъы Тел Мяммядин сярт суалынын
габаьында чашды, дили топуг чалды:
- Щя, щя, йох, йох, сянин кюмяйин, – деди.
Тел Мяммядин йеня кефи дурулду.
- Бу, башга мясяля…
- Анъаг бир иш вар, гардаш. Билирсян, эяряк тядбирли
олаг. Ялбяття, сян неъя мяслящят билсян, елядир. Мян
дцшцнцрям ки, бялкя, бу кичик, - яши, ня кичик ещ -бу
Кцчцк Биляни дя юзцмцзля эютцряк. Бизя инди бирлик лазымдыр.
Тел Мяммяд Узун Щаъынын беля тядбирли данышма80
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ьындан хошланды:
- Ня олар, эютцрярик, отур машина, – деди.
Онлар бирликдя дястянин йыьышдыьы йеря эялдиляр Узун
Щаъынын дедийи кими, Кичик Биляни эютцрмяк цчцн. Тел
Мяммяд габагда отурмушду, сцрцъцнцн йананда. Яли
иля онларын эялишиня бахан Кичик Биляня ишаря еляди. Кичик
Билянин автоматы йеня чийниндя иди. Йериндян галхыб йола
сыьышмайан эюркями, аддымлары иля кцчянин гыраьында дайанмыш машынын йанына эялди.
- Эял отур машына.
- Хейир олсун?
Кичик Билян машына отурмаьа тялясмяди. Щям Кичик
81
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Билян, щям дя Тапанъа Тел Мяммяд бир-бириля чох ещтийатла давранырдылар. Еля бу ещтийатла давранмаг да йухарыдан эялирди. Йухарыдан тапшырмышдылар ки, яэяр
бир-биринизля туташсаныз Бюйцк Билян сизи асанлыгла бир-биринизля вурушдураъаг. Ара йердя сянэярляр йаддан чыхаъаг. Йахшы олар ки, бир-биринизля ещтийатла давранасыныз.
- Бу Узун Щаъынын тядбири вар. Еля билирям аьыллы сюз
данышыр. Йахшы базарлыг еляйиб. Бир Исмайыл мцяллимэилин
йанына дяйяк. Щям дя базарлыьы веряк. Юзляриня дя тапшырарыг сянэярдя айыг-сайыг олсунлар.
Тапанъа Тел Мяммяд даща Ятлик Ял Мяммяддян
алдыьы pul щаггында щеч ня демяди.
Онсуз да ъамаат арасында сюз батмырды. Еля Узун
Щаъынын базарлыьыны Исмайыл мцяллимэиля чатдыран кими
район мяркязиндя сюз-сющбят эязяъяк ки, сянэярдя
айыг-сайыг дайанан ушаглара йардым апарыб. Ятлик Ял
Мяммяд дя юз пулларынын талейиндян арын-архайын олаъагды. Тапанъа Тел Мяммядя дя бу лазым иди. Онсуз
да щялялик Узун Щаъы Бюйцк Билянин щансы мягсядля, ня
цчцн пул вердийини кимсяйя дейя билмязди.
- Машаллащ, карлы базарлыг етмисян, - Тапанча Телмяммяд Узун Щаъынын саь чийниндян тутуб силкяляди,
сонра да сюзцнцн давамыны эятирди: - Бах буна дейярям
Вятяни севмяк.
Узун Щаъынын ейни ачылды, цзц эцлдц. Онун базарлыьыны Тапанча Телмяммядин тягдим елямяси яслиндя,
82
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
онун илк уьуру иди. Вя Тапанча Телмяммядин онун чийнини тутуб силкялямяси цстялик мцкафат кими она тясир баьышлады. Эцля-эцля Тапанча Телмяммядя бахды, сонра
да ловьа-ловьа она башдан-айаьа нязяр салыб ъаваб
верди:
- А гардаш, Вятян щамымызындыр, юзцн билирсян ки,
мян мцяллим ишляйирям. Амма гяпик-гяпик йыьыб боьазымыздан кясмишик, топламышыг. Инди ону Вятянин бу
эцнц цчцн ишлятмяйиб бяс щансы эцнцня сахлайырыг. Бизим
эцнцмцз-эцзяранымыз еля Вятян демякдир.
- Саь ол, Щаъы мцяллим, - бу дяфя Тапанча Телмяммяд лап щюрмят-иззятля она тяшяккцр еляди. - Еля сянин
бу данышдыгларын юзц бир дярсдир. Еля бу дедиклярини шаэирдляриня юйрятсян бяс едяр.
- Онсуз да совет щюкумятинин дярсликляри даща ишя йарамыр. - Бу ъавабы иля дя Узун Щаъы вязиййятдян баш чыхардыьыны эюстярмяк истяди.
Узун Щаъы базарлыьы машынын арха отураъаьынын
цстцня, багаjына йыьдыгcа Тел Мяммяд нязярляриля щесаблайырды. Алтдан-алтдан да Узун Щаъыйа бахыб «Тцлкц,
сян кими алдадырсан? Мян билмирям ки, бу пуллар щардандыр? Щяля билмяк олмаз, пуллардан ня гядярини бу базарлыьа хярълямисян?» - дцшцнцрдц.
-…Габагдакы кящриз цстцндя бир нащар едярик. Ордан
да галхарыг Басатлыйа. - Буну да Узун Щаъы машина яйляшян вахт деди.
83
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
…Эцн-эцнортадан кечмишди. Район мяркязиндя щяр
кяс юз ишиндя иди. Арабир щарданса узаглардан град мярмисинин эурултусу ешидилирди. Щяля ки, юлцм-итим йох иди.
Щяля ки, адамлар сабаща цмидля бахырдылар. Щяля ки,
кимин ким олдуьуну билян дя йох иди…
***
Эеъядян хейли кечся дя мяктябин мцяллимляр отаьынын ишыьы йанырды. Ахшамдан онун йанына йыьышанлары биртящяр сакитляшдириб евляриня йола салмышды. Ъаванларын
валидейнлярини баша дцшцрдц. Щяр кясин юз ювлады цчцн
наращатлыьы тябии иди. Щярчянд ки, о, ъаванларын о цзя ашдыгларыны, ермяни гярарэащына йеридиклярини щеч кимя демямишди. Щеч эялянляр дя мясялядян дягиг щали
дейилдиляр. Амма Айдынын атасы ня гядяр олмаса да баша
дцшмцшдц, эеъядян хейли кечмясиня бахмайараг оьлунун эюзя дяймямяси тясадцфи дейил. Йухары сянэярлярдя
башга ъаванлар дайанмышдылар. Онлара ахшам нащарыны да
юз йахынлары апармышдылар.
- Ай бала, сян эял мяни чашдырма. Еля билирям, ушаглар бураларда дейил. – Айдынын атасы ниэаранчылыьыны истяся
дя, истямяся дя эизлядя билмяди.
Исмайыл мцяллим юзцндян йашъа хейли бюйцк олан
Биннят кишини електрик лампасынын ишыьында диггятля сцздц,
онун ниэаранчылыьыны да щисс еляди. Амма ниэаранчылыьына
бахмайараг, бу кишинин мясяляйя неъя тямкинля йанаш84
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дыьыны да эюрдц:
- Биннят киши, сян еля адамсан ки, няйин дцз, няйин
йалан олдуьуну адам аьзыны ачмамыш билирсян. Щеч мяня
дя йарашмаз ки, сяня йалан сюз дейим. Амма еля мясяляляр вар ки, о барядя данышмаг олмур. Машаллащ, Айдын
гочаг оьландыр, аьыллыдыр, тядбирлидир. Еля йанындакылар да
ондан эери галан дейил.
- Ня дейирям, ай оьул, инди бу елин, обанын йийяси сизсиниз, бу ъамааты горумаг, кянди-кясяйи айаг алтына
дцшмякдян сахламаг сизин пайыныза дцшцр. Бабан Исмайыл кишинин тядбири олмасайды щяля о вахтлар чарын заманында бу кяндин дашыны даш цстя гоймаздылар. - Биннят
киши сюзцнц юз-юзцня дейирмиш кими ъаваб эюзлямядян
гапынын аьзына эялиб эюзцнц гаранлыьа зилляди. Ятрафа
зцлмят чюкмцшдц. Эюйцн цзц булуд олдуьундан щеч улдузлар да эюрцнмцрдц. Исмайыл мцяллим бабасынын цнванына дейилян сюзлярин щяр бирини бейниндя тякрар-тякрар
чевирди: «Бабан Исмайыл кишинин тядбири олмасайды…».
Ялбяття, Исмайыл мцяллим йахшы билирди ки, Биннят киши дя
олуб-кечянлярдян хейли хябярдардыр. Вя еля бу кянд
онун атасы Айдынын иэидлийи сайясиндя ермяни атлыларынын,
ады ермянилярин дилиндя язбяр олан Тевонун ган ичян
дястясинин тюрядяъяйи гырьындан хилас олмушдур. Инди
бунлары йадына салыб Биннят кишийя тяскинлик цчцн ня ися
демяйин мянасы йох иди. Чцнки о вахтлар Айдын вя
Айдын кимиляр юзлярини эцллянин габаьына вериб кянди
85
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
гырьындан хилас елямишдиляр. Инди дя кечмишдя галмыш айдынларын нявя-нятиъяляри щямин миссийанын дашыйыъылары
идиляр.
Исмайыл мцяллим Биннят кишинин йахынына эялди.
Онунла йан-йана дуруб гаранлыьа бцрцнмцш ятрафа нязяр
салды. Онсуз да щеч ня эюрмцрдцляр. Лап бир гаралты олсайды да беш-он аддымлыьа эялмяйинъя щисс етмяк олмазды. Кянддя сакитлик иди. Йухары евлярдян дя ит
щцрцшмяляри сяси эялмирди. Бу, о демяк иди ки, щяля ушаглардан бир хябяр-ятяр йохдур. Юзцндян асылы олмайараг
«бу, мцгяддяс миссийадыр», - деди. Дейясян, Биннят киши
щеч ня баша дцшмяди. Ня «сийадыр» дедин?
Исмайыл мцяллими эцлмяк тутду. Амма тез дя юзцнц
яля алды; - бирдян кишинин хятриня дяйярям, - дцшцндц.
- Йох е, Биннят ями, дейирям ки, елин, обанын, йурдун
тяяссцбцнц чякмяк щамымызын боръудур. Амма бу, еля
боръдур ки, ким баша дцшцрся, онун чийниндя галыр.
- Ня дейирям, ай оьул, дейирям ки, ещтийатлы олун, тядбирли олун.
- Тядбирля иш ашыр ки, Биннят ями?
- Йох, еля демя, ай оьул. Сянин дя аз йашын йохдур.
Онлар ъавандырлар, бейинляри гандыр. Щеч нядян эцдаза
эедярляр. Дюйцш олар, вуруш олар, онда да билярсян ки, ким
юлдц, ким галды.
- Инди ня дейирсян, ай Биннят ями? Чякиляк щамымыз
юз евимизя?
86
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Йох, еля демирям, мцяллим, Аллащ сяни сахласын.
Кишинин сянэяри йурдудур, ъамааты дцшмян тапдаьына
вермяк олмаз. Мяним дя эялишим оьлумдан ютрц дейил.
Эялмишям ки, сизя дейям: бу йашымда да бир ишя йарайарам. Ялимдян бялядчилик эяляр. Бу даьы-дашы йахшы таныйырам. О цзя дя йахшы бялядям. Нядир о ермяни гулдуру,
бизимкиляр телевизордан онун адыны тез-тез чякирляр, адына
Або дейирляр е, бах, о.
- Щя, Биннят ями, Монте Мелконйаны дейирсян?
- Щя, бах о, ону дейирям. Онун ясли-заты бу тяряфли
дейил. Дцнйанын щарасындан азыб-тязиб эялиб, билмирям.
Юзцн эюрцрсян ки, Даьлыг Гарабаьы еля бил овъунун ичиня
йыьыб. Билирсян няйя эюря?
Киши там ъиддиййятля Исмайыл мцяллимин цзцня бахыб
сорушду. Исмайыл мцяллим дя бу сорьунун габаьында бир
сюз демяйиб чийнини чякди. Йяни ки, «билмирям, няйя
эюря?» Биннят киши мцяллимин чийнини чякдийини эюрцб
юзц изащ еляди:
- Она эюря ки, йерли, бу ятрафлары йахшы таныйан ермяниляри йа горхутмагла, йа да онларын бейнини зящярлямякля, бялкя, еля лап ширникляндирмякля яля алыб, ятрафына
йыьыб, Ирявандан эятирдийи башкясянляринин бялядчисиня
чевириб. Онлар да бцтцн йол-йолаьаны, чыхаъаглары нишан
верибляр.
- Тякъя бялядчиликля дя… - Исмайыл мцяллим Биннят
кишинин сюзлц адам олдуьуну эюрцб сюзцня давам ет87
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мяди.
- Билирям, билирям, ай оьул. Онларын бялядчиляри тякъя
бизим ермяниляр дейил.
Биннят киши «бизим ермяниляр» сюзцнц бир аз тяяссцфля, йаныха-йаныха ишлятди. Исмайыл мцяллим баша
дцшдц ки, Биннят киши йерли ермянилярдян о гядяр дя наразы дейил.
- Биннят ями, ясас бялядчи чох йухарылардады, узаглардады. Онларын мягсядляри айрыды. Дцшцнцрляр ки, бизим
дядя-баба торпагларымызда йох йердян йаратдыглары Ермянистаны бир аз да бюйцдя билярляр. Юзцн эюрцрсян ки,
бизимкиляр дя лянэ щярякят еляйир.
- Билирям, бизим башымыза ня эялибся, еля вахтында
айылмамаьымыздан эялиб.
- Щя, елядир, щеч инандыра билирик ки? Нечя дяфя телеграм вурмушам, тяляб елямишям, мяркяздякиляр о тяряфя, щеч бу гулаьымызын дибиндя – районун юзцндя
оланлар бир буралара эялирляр? Эялиб вязиййятля таныш олурлар?.. Цч ай бундан яввял гарамал нахырыны даьдан гайтаран ушаьы эцлляйя тутмушдулар. О цзя ашан мал-гараны
да гайтарыб вермядиляр.
- Дцздцр, бу эцн нахыр отаран ушаьы эцлляйя тутублар.
О цзя ашан дана-дунаны да вермяйибляр. Сабащ даща
бетяр олаъаг. Эяряк бир йол тапылсын. – Биннят киши Исмайыл
мцяллимля инди бир-бирини баша дцшян мцсащиб кими данышырды. Щандан-щана йеня Биннят киши диллянди:
88
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Бир дя ки, ай оьул, тякъя телеграм вурмагла, зянэ
етмякля иш ашмыр. Бялкя, беш-цч няфяр йыьышыб район мяркязиня эедяк. Башбилянляря изащ еляйяк вязиййяти.
Дейяк, няйи эюзляйирсиниз?..
- Няйи эюзляйяъякляр, вязифялярини, креслоларыны. Бирдян бир щярякят едярляр, йухарыда киминся хошуна
эялмяз. Дейярляр ки, даща сян бу вязифяйя йарамырсан.
Дур гыраьа, башгасы эялсин.
- Еля одур да, бизим евимизи йыхан. Бу йер-йурд олмайандан, бу мямлякят даьыландан сонра онлар башларыны
щарда сахлайаъаглар? Кимин щюкумяти олаъаглар? Валлащ,
мян сийасят адамы дейилям, амма гулаьыма да памбыг
тыхамамышам. Йахшы ешидирям ордан-бурдан эялян сяскцйц. Еля бил гарьа-гузьун кими бу мямлякятин ъанынын
чыхмаьыны эюзляйирляр ки, дарашсынлар ъанына, парча-тикялярини щяря бир тяряфя чякчин.
- Тарих бойу беля олуб, Биннят ями, Шащ бабамыз Хятаинин гурдуьу дювлятин бир уъу Тякя-тцркманда, бир уъу
да Дярбянддя иди. Анадолудан, Борчалыдан, Дяряляйяздян беля нящянэ бир ярази онун гылынъынын кюлэясиндя иди.
Яразимиз, торпаьымыз милйон квадраткилометрлярля щесабланырды.
- Нийя, еля бяйянмядийиниз, бяй-хан щюкумяти дедийиниз дювлятимизин дя яразиси индикиндян ня гядяр чох
иди. Кяся-кяся бир овуъ торпаг галыб, о да беля.
Исмайыл мцяллим Биннят кишинин аъы тяяссцф вя эцъля
89
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
сезиляъяк кинайя иля дедийи «бяйянмядийиниз, бяй-хан
щюкцмяти дедийиниз» сюзлярини дя асанлыгла синиря билмяди.
Ялбяття, Исмайыл мцяллим тарих мцяллими иди, бцтцн
бунлары йахшы билирди. Мцстягил Азярбайъан дювлятиня
коммунистлярин неъя йанашмасы она бялли иди. Яслиндя
еля, Исмайыл мцяллимин юзц дя коммунист иди. Щямишя
дцшцнцрдц ки, коммунист олмагла халгына, миллятиня
даща йахын, даща доьма олар. Вя коммунист олмаьы иля
дя еля буна эюря фяхр едярди. Анъаг сон вахтлар онун
гялбиня шцбщя долмушду. Коммунист Партийасынын Москвадакы рящбярляри ермянилярин «зцйцнц» тутурду. Франсада сеператчы идейасы иля мцсащибя верян Агамбекйан
бу гядяр юзцня инамла данышыр. О, щардан эцъ алыр? Бяс
щарда галды коммунист принсипиаллыьы? – Бах бцтцн бунлар
Исмайыл мцяллими дцшцндцрцрдц. Онун мянявиййатыны
дидиб-даьыдан шцбщяляр артыг юз йерини онун баша дцшдцйц
щягигятляря вермякдя иди. Йадына дцшдц ки, бу эцнлярдя
партийа иъласында она хатырлатмышдылар ки, сон ики айын
цзвлцк щаггыны вермяйиб. Щяля цстялик бир аз да эеъикдирсян щаггында тядбир эюряъяйик, дейя щядялямишдиляр
дя. О да гязябля ъаваб вермишди ки, цзвлцк щаггы вермяк щяля коммунист олмаг демяк дейил. Юлкядя баш
верян щадисяляри эюзцнцзцн габаьына эятирин. Нийя Степанакертдяки ермяниляри йерляриня отуртмурлар? Нийя
Сумгайытда баш верян щадисялярин ясл сябяблярини ашкар90
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
лайан йохдур? Бу щадисяляри габагъадан билиб лентя аланлар ким олуб? Бялкя, бу барядя кимся билир? Няся билир,
- дейясиниз? Амма онун коммунист щямкарларынын щеч
бириси динмямишди.
Район партийа комитясинин тяшкилат шюбя мцдири ъаван, йарашыглы оьлан Валид мцяллим сюз алыб айаьа галхмышды:
- Мян Исмайыл мцяллимин чыхышыны динлядим. Анъаг
чох тяяссцф едирям ки, ихтисасъа тарихчи олан бир коммунист мцяллим беля радикал данышыр. Юзц дя еля данышыр ки,
эуйа бу мямлякятдя ондан аьыллы адам йохдур. Мян истяйирям она дейям – еля сиз дя ешидин, - Валид мцяллим
о бири коммунистляря дя нязяр салды вя щамынын диггят
вя марагла динлядийини эюрцб сюзцня давам еляди: – щюрмятли коммунистляр, ня гядяр аъы олса да, ачыьыны демялийям, бу Исмайыл мцяллим кими авантцристляр бизим
ичимиздя олдуьу кими, ермянилярин дя арасында вар. Араны
да гарышдыран еля беляляридир. Биз эяряк беляляринин фелиня
уймайаг, дилиня алданмайаг. Инди Бакыда да беля адамлар пейда олуб. Гарабаьы ялиндя байраг едиб щакимиййят
давасына галхыблар. Мян тяклиф едирям ки, аранызда олан
беляляриня гаршы сярт вя тялябкар оласыныз. – Валид мцяллим чыхышыны гуртарыб яйляшди. Партийа тяшкилат катиби галхыб
йыьынъаьа мцраъият еляди:
- Кимин ня тяклифи вар?
Юмрц бойу колхозда ишлямиш, мцщарибя вахты да
91
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
брону олдуьуна эюря ъябщяйя эетмямиш, амма ъамааты
доландырмаг цчцн щяр ъцр язиййятя гатлашмыш, инди гоъалыб ялдян дцшмцш Ямир киши ялини галдырды:
– А бала, бир мяня сюз вер. О вахт мяни партийайа
кечирмирдиляр ки, мцщарибяйя эетмямисян. Амма мцщарибя вахты мяним ющдямдя олан аилялярин коммунист
ювладлары мяня зяманят верди. Юзц дя щеч о зяманятля
дя кифайятлянмядим. Гатырымы миниб ятраф кяндлярдян дя
ня гядяр коммунист варды, щамысынын дилиндян зяманят
эятирдим. Мяним зяманят каьызларымын сайы-щесабы йох
иди.
Ямир киши сюзцня ара верди. Чцнки адамлар арасында
эцлянляр, щятта ял чаланлар да олду. Анъаг Валид мцяллим
цзцнц бозартды, ара сакитляшди. Ямир киши дя эюзляйирди
ки, ара сакитляшсин. Ахыр ки, диллянди:
- Мян биръя шейи ганмадым. Сян бир «авантцр» сюзц
дедин. Билмирям, о, ня демякдир. – Кишинин «авантцр»
сюзцня йеня эцлянляр олду.
Иъласы апаран партийа тяшкилат катибинин йанында яйляшмиш гонаг – Валид мцяллим: - Ямир киши, авантцр йох,
авантцрист, йяни ара гарышдыран.
Бу ан Исмайыл мцяллим истяди ки, Валид мцяллимин дя
сюзцня дцзялиш версин. Яслиндя, «авантцрист» сюзцнцн бир
аз башга ъцр, даща дцрцст изащы варды. Амма Ямир кишинин
щцндцрдян дедийи сюзляри ону диллянмяйя гоймады.
- Даща дейинян ки, авантцр еля сянин юзцнсян дя, а
92
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
бала. Бурда ня олуб ки? Исмайыл мцяллим кимин арасыны
гарышдырыр? Оланлары дейир дя. О дедикляринин щамысыны еля
биз дя дейирик. Еля онун кими биз дя фикирляширик ки, эюрясян бу мясяляляря бир айдынлыг эятирян нийя йохдур?
Валид мцяллим гызарыб-бозарды. Еля ща истяди ки, дилляниб няся десин, тязядян бир йахшы чыхыш елясин, коммунистляри инандырсын, амма аьлына щеч ня эялмяди. Юзц дя
тяяъъцбля, алтдан-алтдан адамларын цзцня бахды. Щеч дейясян ондан хошу эялян йох иди. Бу адамлара ня олмушду? – тяяъъцблянди. Ахы бир вахт аь да деся, боз да
деся, адамлар она неъя гулаг асыр, ахырда да ял чалырдылар.
Сонра да данышанлар щамысы бир-бир онун сюзляриня истинад
еляйяр, щяля цстялик тярифляйярдиляр дя. Инди тяриф ъящяннямя, адамлар она еля бахырдылар ки, еля бил дявядя буйнуз эюрцбляр.
Щямин эцн иъласдан сонра партийа тяшкилат катибинин
нащара дявятиня бахмайыб Валид мцяллим хидмяти машынына яйляшиб района гайытмышды. Щяля цстялик партийа тяшкилат катибиня дя тяпинмишди. «Ня гядяр сянин
тяшкилатында беля коммунистляр вар, сянин ишин чятин олаъаг. Мян дя сянин колхоз сядрлийиня намизядлийини вермишдим. Инди юзцн фикирляш, щеч олмаса, коммунистлярин
бир нечясинин адындан Исмайыл мцяллимин иъласы позмаг
истядийини, авантцрачы олдуьуну йазыб района эюндяр.
Чалыш ки, райкомун бцросунда онун ишиня бахсынлар».
Онун бу тапшырыьыны йахында оланлар ачыг-ашкар ешитмиш93
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
диляр. Она эюря дя Исмайыл мцяллимя бу дейилянляри чатдырmıшdılar: «Ещтийатлы ол, гаьа, сяни долашдырарлар, бунлардан ня десян эюзлямяк олар». Исмайыл мцяллим дя
ъаваб вермишдир ки, мяним онлардан щеч бир горхум йохдур. Биръя сиз онларын ширин дилиня алданмайын. Аьаъы гурд
юз ичиндян йейяр. Бир-бир сизи яля алмаьа чалышаъаглар…
Доьрусу, Исмайыл мцяллим беля габагэюрянлийиня юзц
дя тяяъъцблянди. Бялкя, щеч беля олмайаъагды. Сонралар
тяк-тяк адамлардан ешитмишди ки, партком адамлары бирбир данышдырыб Исмайыл мцяллимин ялейщиня няся чякмяк
истяся дя, щеч ким ряй вермяйиб. Беляликля, парткомун
яли боша чыхыб.
Инди о вахтдан хейли кечмишди. Исмайыл мцяллими райкома дявят едиб айрылыгда онунла сющбят етмяк истямишдиляр. Ишлярин эедишатындан иди, йа нядян иди, Исмайыл
мцяллим буну дягиг билмяся дя, Валид мцяллимин юзц
дя онунла чох мещрибан данышмышды. Щяля цстялик ону
принсипиаллыьына, ягидялилийиня эюря, ясл коммунист адландырмышды. Валид мцяллимин беля рийакар мцнасибятинин
ня иля баьлы олдуьуну о гядяр дя айдын баша дцшмяйян
мцяллим щеч онун тярифиндян о гядяр хошланмамыш,
бунун бир щийля олдуьуну дцшцнмцшдц. Щийля ися эеъ-тез
ачылаъагды. Щятта айрыланда Валид мцяллим айаьа галхыб
ону гапынын аьзына гядяр йола салыр, ял вериб эюрцшяндя
дя демишди: - О йыьынъагда олан сющбяти дя бурах эетсин,
йадындан чыхарт. Доьрусу, мян дя бир аз ясябиляшмишдим.
94
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Йерсиз ясябиляшмишдим. Нащаг йеря. Инди эюрцрсян, биз
дя еля сян дейян фикирдяйик.
Тяшкилат шюбясинин мцдири Валид мцяллимин отаьындан
чыхандан сонра Исмайыл мцяллим дцшцнмцшдц ки, онсуз
да эеъ-тез щяр шей мялум олаъаг. Бунлар ня фикирляширляр,
ня тор гурурлар… Ахыр-язял шяр иш эюрянин юзц шяря, тор
гуранын юзц тора дцшяр. Даща бу барядя кимсяйя бир сюз
демямишди. Амма вахт ютдцкъя парткомун да, колхоза
йола дцшян рясмилярин дя Исмайыл мцяллимля щюрмят-иззятля эюрцшмясиндян мялум олурду ки, дейясян вязиййят
Исмайыл мцяллимин хейириня дяйишир. Бу да истяр-истямяз
кянд ъамаатына да тясир едирди. Инди адамлар парткома
йох, даща чох Исмайыл мцяллимя инанырдылар. Еля она эюря
дя кимин ня наращатлыьы олса, ниэаранчылыьы олса, онун йанына эялир, онунла мяслящятляширди. Вахтиля бабасы Исмайыл киши дейярмиш ки, «а бала, бу щюкумятля дава-далаша
чыхмайын, бу, чох гансыз щюкумятя охшайыр. Щеч «уф»
демядян няслинизи кясяр, йер-йурдунузу хараба гойар.
Эцллялядийини эцлляляйяр, эцллялямядийини дя Сибир чюлляриня сцрэцн едяр. Юзцнцз йахшы билирсиниз ки, бизим цчцн
гябирля Сибирин фярги йохдур».
Бабасынын сюзлярини вясиййят кими атасы йаддашында
йашатмыш, оьлу Исмайыла да чатдырмышды. Амма бабасынын
бир тяскинедиъи сюзц дя атасындан кечиб онун йаддашына
йазылмышды: «Ниэаран галмайын, бу щюкцмят юзц-юз ичиндян даьылаъаг. Садяъя, сябрля эюзлямяк лазымдыр, за95
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
маны, вахты эялсин». Инди Исмайыл мцяллим дцшцнцрдц ки,
дейясян, щямин заман йахынлашыр.
…Исмайыл мцяллим бу дцшцнъяляр ичярисиндя неъя
фикря эетдийини, ятрафы неъя унутдуьуну да билмирди. Щамы
чякилиб эетмишди. Мцяллимляр отаьынын гапысы аьзында гойулмуш креслода йухулайан Биннят кишини эюрду. Юзцнцн
дя эюз гапаглары йумулмагда иди. Ики ялини башынын алтына
гойуб еля столдаъа эюзцнцн чимирини алмаг истяди.
Кяндин йухары-ашаьы щиссясиндя хорузларын банлашмасы артыг сящярин ачылмагда олдуьуну хябяр верирди. Аз,
йа чох щуша эетдийини билмяся дя, кяндин йухары тяряфляриндя итлярин щцрцшмяси ону йухудан ойатды.
Сящяр юз сяссизлийи иля кяндин цстцндян кечирди.
***
Таьясяр кяндинин цст гыраьындакы сянэярля мешянин
арасында мясафя о гядяр дя чох дейилди. Яслиндя, бу сянэяр щярби ямялиййат характери дашымырды. Монте Мелконйанын гярарэащына кешикчи мягсяди дашыйырды. Бурада
дайанан силащлылар гярарэащы тякъя азярбайъанлылардан
йох, щям дя ермянилярдян – Монте Мелконйанын юзцндян наразы олан гцввялярдян горумалы иди. Ювладларыны
зорла ялляриндян алыб юз дястясиня гошдуьу адамлар тябии
ки, ондан наразы идиляр. О, еля эянъляри мяъбурян силащлыларын арасына гатмышды ки, ялляриня, бялкя, индийяъян
96
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
няинки силащ эютцрмямиш, щеч щярби хидмят йолу да кечмямишдиляр. Амма Монте онлары мяъбур едирди, мяъбуриййятя табе олмайана артыг тязйиг эюстярирди, онлары
щядяляйирди. Лап ъидди етираз едянляри усталыгла арадан
эютцрцрдц. Беляликля, адамлар горху вя тязйиг алтында
она табе олур, тапшырыгларыны сюзсцз йериня йетирирдиляр.
Рантикин оьлу Байяр дя онун сийащысында иди. О, Байяри еля йенийетмя кими дястяйя ъялб етмяк, ону индидян
еля щазырламаг истяйирди ки, эяляъякдя истядийи кими истифадя едя билсин. Рантик Йеремйан онун мягсядини баша
дцшмцшдц. Неъя олса да, оьлунун Монтенин чиркаб ямялляриня шярик олмасына йол вермяк фикриндя дейилди. Монте
ися даща щийляэяр иди. О, адамлары мянян юлдцрцр, онларда йалныз ермянилик хислятинин – юзц дя вящши ермяни
образынын формалашмасына чалышырды. О, щямишя ясэярляриня вя она гошулмуш йерли сакинляря изащ едирди ки, бизя
йалныз миллятини севян вя бюйцк Ермянистаны гурмаг истяйян ермяниляр лазымдыр. Биз онлары горумаг цчцнцк.
Галанлары щеч бизя лазым дейил. Рантик Йеремйанын аиляси
дя Монтейя лазым дейилди, ялбяття, яэяр табе олмайаъагдыса. Табе олмаг ися о демяк иди ки, Рантик Йеремйан
биринъи нювбядя оьлундан ял чякмяли иди. Гызларыны ермяни гярарэащына тящвил вермяли иди. Буна бянзяр аиляляр
варды вя онларын талеляри дя Рантик Йеремйанын эюзцнцн
габаьында иди. Аз кечмямиш гярарэаща эятирилян садя ермяни гызлары сыртыглашыр, ичкийя гуршаныр, антиазярбайъан,
97
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
антитцрк рущда санки йенидян тярбийя олунурдулар. Онлар
яййаш, саггаллы ермяни вящшиляринин щяр ъцр йарамаз
ямялляринин иштиракчысы идиляр. Бцтцн бунлар Рантик Йеремйанын эюзляринин габаьында ъяряйан едирди.
Сящярин ачылмаьына аз галырды. Тезликля сянэярдя баш
верянляри гярарэащда биляъякдиляр. Онлар щяр кцнъ-буъаьы ахтараъаг, щадисянин неъя баш вердийини юйрянмяйя
чалышаъагдылар.
Даща йатмагдан кечмишди. Рантик Йеремйан еркян
галхыб щяйят-баъайа бир дя эюз эяздирди. Баш верянлярин
щяйят-баъада изинин галыб-галмадыьыны бир дя йохлады. Бир
дамла ган лякяси, щардаса зоракылыг яламятлярини ашкарлайаъаг щеч ня эюрмяди: «Саь олсунлар, ишлярини лап сялигя-сащманла эюрцбляр. Щятта ити дя щяйят-баъадан
узаглашдырыблар. Еля баша дцшцрям ки, бу гяддар Або (о,
Монте Мелконйаны нязярдя тутурду) бу дяфя биздян
шцбщялянмяйяъяк». Буна бахмайараг, Рантик бир даща
евя гайыдыб щям арвадына, щям дя аналарына гысылыб бир
кцнъдя горхуларыны ъанларына йыьыб титряйян ушагларына
йанашды. Юзцня тохтаглыг вериб эцлцмсцндц. Щеч ня олмайыбмыш кими: - Щя, нийя дурмусан, Эцлзар, галх айаьа,
бир чай гой, иняйи саь, ушаглара йахшы бир сцд бишир,-dedi.
Рантикин беля архайын данышмаьы Эцлзары тяяъъцбляндирся дя, она щям гцввят верди, щям дя дейясян, гырышыьы
ачылды.
- Щя, мяня бах е, сящяр ачылыб, щеч инякляри дя саь98
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мамышам. – Дейясян Эцлзар яринин тяскинедиъи мцнасибятинин мянасыны анламышды. О да еля щямин мцнасибяти
юз гызларына ютцрмяк, онлары гара-горхудан чыхармаг
цчцн яркйана юзцнц hirsli kimi эюстярди.
- Ня олуб, ай балаларым? Бялкя, бир горхулу йуху
эюрмцсцнцз?
Бюйцк гызы Лаля гара-горхунун ичиндяъя кинайя иля
эцлдц:
- Сян буна горхулу йуху дейирсян?
- Йуху олмамыш ня иди ки?..
- Ялбяття, йуху иди. – Буну да Рантик деди. Сакитъя
бир кцнъдя галан Жаляйя тяряф дюнцб: - Сян неъя билирсян,
йуху дейилди?
- Ялбяття, йуху иди. Инди Ермянистанын щяр йериндя
беля йухулар эюрцрляр. Щяля цстялик щямин йухулары бизя
дя эятирибляр – Гарабаьа, Азярбайъана.
Jалянин бу ъавабы щям атасынын, щям дя анасынын сюзляриня даща бюйцк гцввят эятирди. Щяля бир эцлцшдцляр
дя. Jаля тябият етибариля щазыръаваб гыз иди. Дярслярини дя
чох йахшы охуйурду. Мягсяди щяким олмаг иди. Щямишя
дя атасыйла мцбащися вахты: - Сян щейванларын щякимисян,
мян инсанларын щякими олаъаьам, - дейирди. Атасы ону ъырнатмаг цчцн дейирди ки, щейванларын щякими олмаг чятиндир, ня вар инсанларын щякими олмаьа. Сорушурсан, юзц
дярдини дейир. Сонра да дярманыны йазырсан эедир.
- Еля билирсян ки, дярманы йазмагла иш битир? Щяля о
99
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дярманы алаъаг-алмайаъаг, сонра гябул едяъяк-етмяйяъяк, щяля цстялик гайданы ня дяряъядя эюзляйяъяк? –
буну билмяк олмаз. Индики дюврдя щяр бир инсан цчцн айрыъа бир щяким лазымдыр.-Jalя öz fikrindя qalmaqda idi.
- Дцз дейирсян, гызым, - Рантик гызы иля разылашды. Цстялик дя инсанларын баш-бейини еля позулуб ки, юзцнц
эюзлямяк, юзцнц горумаг явязиня башгаларына да зийан
вурур. Щяля бизим бу ермяниляри – Jаля инъимиш кими
цзцнц йана чевирди. Рантик ермяниляря «бизим» демякля
сящвя йол вердийни анлады.
Артыг щяйятдя самовар тцстцлянмяйя башламышды.
Рантик щяйятя гайыдыб ятрафа эюз эяздирди. Бир сяс-сораг
йох иди.
…Рантик Йеремйан бир-ики эцн сонра ара-бярядя
эедян сюз-сющбятдян юйрянди ки, баш верян щадисяни ермяниляр юзляри юрт-басдыр едибляр. Юзц дя сящра командири Абонун горхусундан. Чцнки Або щямин эцнлярдя
бурада олмайыб. Щараса йени тялиматлар архасынъа эедиб.
Ола биляр ки, Степанакертя, йахуд да Йереванын лап
юзцня. Йерли гярарэащ ряиси поста ялавя нязарят гоймадыьы цчцн ял-айаьа дцшцб, Абонун ону еля дястянин эюзц
габаьындаъа эцлляляйяъяйиндян ващимяляниб. Буна эюря
дя баш верян щадисяни постдакы ермянилярин сярхош олуб
бир-бирини юлдцрмяси кими гейдя алыб. Щятта ялавя шащидляр
дя тапылыб ки, сянэярдя кешик чякян ермянилярин бир-бириля
мцбащися етдийини эюрдцклярини йерли-йатаглы данышсынлар.
100
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Бир сюзля, щадися еля ссенариляшдирилди ки, ня кянарданэялмя гцввялярин сянэяря щцъуму мясяляси орталыьа
чыхды, ня дя йерли сакинлярдя шцбщялянмя ещтималы арайа
эятирилмяди. Беляликля, Рантик Йеремйанын аилясиндя дя
тяшвиш, горху арадан галхды. Доьрудур, щадися узун
мцддят йаддан чыхмады. Анъаг горхулу бир йуху кими
сюзсцз, мцзакирялярсиз, аиля цзвляри бир-биринин эюзцня
бахан кими буну йада салырдылар. Щяр кяс юзлцйцндя баш
верянляри хатырлайыр, гочаг азярбайъанлы эянъляри унутмурдулар. Онсуз да Рантик Йеремйан даьын о цзцндяки
басатлыларын щамысыны йахшы таныйырды. Щярдян юзц даьы
ашыб эедяр, достларынын, танышларынын мал-даварларына нязяр
салар, мал-даварын йолхуъу хястяликляря йолухмамасы
цчцн дава-дярман апарар, мяслящятляр дя верярди. Инди
дя онун ичиндя бир архайынлыг варды. Ня вахт дара дцшяъякдися, чохдан бяри йахындан таныдыьы Исмайыл мцяллими
тапаъагды. Ону бир цмид йери кими унутмурду. Щяля ъаванларын иэидликляриндян дя аьыз долусу данышаъагды.
Бцтцн бунлар ня вахт олаъагды, щяля Рантик билмирди. Билдийи о иди ки, Таьясярдя, Даьлыг Гарабаьын диэяр сярщяд
кяндляриндя саггаллы ермяниляр ъанфяшанлыгла мцдафия
тядбирляри эюрцр вя тякъя бунунла кифайятлянмирдиляр, йалныз юзляриня мялум олан ъидди щцъум планлары да щазырлайырдылар. Рантик ону да эюрцрдц ки, гоншу Эцняшли
кяндиндя азярбайъанлылар ермянилярин бу ъанфяшанлыгларыны эюрсяляр дя бир тядбир эюря билмирдиляр. Ону да билирди
101
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
ки, йухарылара вурулан телеграмларын, йазылан мяктубларын,
арды-арасы кясилмядян апарылан телефон данышыгларынын щеч
бир файдасы олмур. Эцняшлинин сакинляри Таьясяря нисбятян йахын олан тяряфлярдя гуш тцфянэи иля - о да он, он беш
адама бир тцфянэ дцшярди, йа дцшмязди – кешик чякир,
йалын ялля щцъум чякяъяк вящшиляшмиш ермянилярин габаьында неъя дайанаъагларыны да билмирдиляр.
Бу мясяляляр Рантики дцшцндцрмяйя билмязди. Индики вязиййятиндя о, арада галмышды. Таьясярдяки азярбайъанлылар Эцняшли тяряфя кючмцшдцляр. Рантик кими
бир-ики аиля галарды, йа галмазды. Инсафян саггаллылар эяляняъян Рантикэилин аилясиня бир кимся дяйиб-долашмамышды. Ермяниляр, щятта узаг гощумлары беля бу аилянин
гапысыны ещтирамла ачар, еляъя дя азярбайъанлылар Рантикин аилясиня чох доьма мцнасибят бясляйярдиляр. Щямишя дя она зарафатла дейярдиляр ки, «А Рантик, биз
билмирик бу ня иш, ахы бизим гызлар щеч ермяниляря яря
эетмязляр». Эюрярдин ки, бир башгасы да она сюз атыр: «Я,
эюрмцрсян, бу Рантик еля язялиндян мцсялмандыр?»…
Рантик дя бцтцн бунлары эцля-эцля, хош овгатла гаршылайарды. Онсуз да талейинин чалпашыг, зиддиййятли мягамларыны о, артыг бир дяфя йашамышды. Инди бунун кечмишдя
галдыьына чох севинирди. Севинирди, она эюря ки, ювладларыны арвады Эцлзарла бирэя истяйиня уйьун бюйцтмцшдц.
Гызлары Азярбайъан дилини йахшы билир, ермяни дилиндя азчох данышсалар да диксийаларындан, данышыгларындан онларын
102
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
гейри-азярбайъанлы олдуьуну кимся тяйин едя билмязди.
Ня гядяр гярибя олса да, щадисялярин башланьыъ яряфясиндя Туьдан онун артыг кечмишдя галмыш гощумларындан йанына эялян олмуш, щятта она мяслящят дя вермяйя
чалышмышдылар. Сян эял, аиляни дя эютцр Краснодара, Ставропола эет. Орада да гощумларымыз вар, эедиб тапарсан,
демишдиляр. Рантик бу мяслящятлярин ня гядяр сямими олдуьуну бился дя, онун цчцн бу доьма йерлярдян айрылмаг, ювладларыны бюйцдцкляри торпаьа щясрят гоймаг
истямирди. Яслиндя, буну юзцня сыьышдырмырды: «Ахы ня
цчцн? Ня сябябя эюря инсан бюйцдцйц йеря, йурда арха
чевириб эетмялидир? Ахы бурада торпаьын бир эцнащы йохдур. Бцтцн яълафлыгларын баиси инсанлар юзляридир». О, бу
сюзляри неъя дцшцнцрдцся еляъя гощумларынын цзцня демишди. Анъаг дедийи сюзлярин гощумларына неъя тясир
едиб-етмяйяъяйини дцшцнмядян буну да ялавя елямишди:
«Лап бир аз да дягиг десяк, эцнащ бизим ермянилярдядир.
Бунлар адамлыгдан чыхыблар». Щисс етмишди ки, гощумлары
гялбян онун фикирляриля разылашсалар да, онун бу фикрини
тясдиг едяъяк щеч бир яламят эюстярмядиляр. Вя Рантик
баша дцшдц ки, вящшиляшмиш ермяни гулдурлары няинки Ермянистан ящалисини, еляъя дя Даьлыг Гарабаь ермянилярини бцтювлцкдя гара-горху алтында сахлайырлар. Артыг
горху бцтцн ермянилярин варлыьына щаким кясилиб. Инди онлары бу горху алтындан чыхармаг мцшкцл мясяля иди. Щятта
Рантик ону да анлайырды ки, гощумлары индийя гядяр онун
103
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
бир гярара эялмямясиня тяяъъцблянирляр. Сющбяти еля дя
чылпаглашдырмырдылар, беляъя щяр кяс юз фикрини билдирирди.
Шцбщясиз, бу аз-чох дцшцнян, щяля инсанлыгдан чыхмамыш
ермяни гощумларынын она йазыглары да эялирди.
Рантик юзцнц топлайыб ахырынъы дяфя эялян гощумларынын бириня демишди: «Мян сизин наращатлыьынызы баша
дцшцрям. Дцз едиб эялирсиниз. Щяр щалда мяни дя мялуматландырыр, вязиййятин неъя олаъаьыны мяня баша салырсыныз. Дейим ки, мян дя бунлары баша дцшцрям. Анъаг
ону да билин ки, сизин йазыьыныз тякъя мяня, мяним аилямя эялир. Аилямин башына нялярин эяляъяйини
дцшцнцрсцнцз. Унутмайын ки, биз аилядя беш няфярик. Бу
беш няфярин юлцмц, мящви демякдир. Анъаг бцтювлцкдя
ермяни халгынын фаъиясини сиз унудурсунуз. Эюрцн, ермяни халгынын башына щансы мцсибятляр эяляъяк. Бу халгы
йолундан чыхарыб аълыьа, сяфалятя дцчар едянляр, юлцмлярин, ганларын аьзына атмаг, сону билинмяйян фялакятляря
дцчар етмяк неъя бюйцк ъинайятдир. Мян ади байтар щякимийям. Тарихчи дейилям. Анъаг ону йахшы билмялисиниз
ки, тарихян халглары йолундан чыхарыб ону бялалара дцчар
едянляр сон нятиъядя мцщакимя олунурлар. Ян дящшятли
ъязалар алырлар. Ня файдасы, бу, чох эеъ олса да, олаъаг.
Бу олаъаьын гаршысыны кимся ала билмяз. Амма еля Гарабаь да, Ермянистан да узун мцддят бу фаъиянин, бу аьрынын дашыйыъысы олаъаг».
- Ара, Рантик, сян еля ушаглыгдан тярс олмусан. –
104
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Буну Рантикин юзцйля щямйаш олан ямиси оьлу Гарик ону
фикриндян дашындыра билмядийиндян тяяссцфля деди:
– Ямиоьлу, сянин мяня эюря неъя наращат олдуьуну
баша дцшцрям. Амма мяним дедикляримин щамысы
дцздцр - Рантик дя фикриндя галдыьыны билдирди.
- Ара, - Гарик саь ялини дцз онун эюзцнцн габаьында
йелляди – ара, инди дцзя ня верирляр? Мян билмирям ки,
бяйям бизим хейиримизя щеч ня йохдур. Пис-йахшы Туьда
щамымыз бир йердя доланырыдыг. Инди адамлар бир-бириня
дяйиб, эеъя горхусундан щеч ким байыра чыхмыр.
- Ким еляйир буну, Гарик, ким?
- Ара, буну хариъдя йашайанлар еляйир. Адамлары бирбириня вуруб пул газанмаг истяйянляр еляйир. Юзцнц
Андроникя тай тутмаг истяйян Або еляйир, беля «Усатый»
еляйир.
Рантикя Гарикин ахырынъы чякдийи ад гярибя эялди.
- Ким, ким?..
- Беля Усатый, ешитмямисян?
Рантик йаддашыны ойадырмыш кими башыны силкяляди: Йох, беля бир ад ешитмямишям, танымырам.
- Ара, бу, дейирляр, йазычыдыр, нядир, гялями эюзцня
эирсин, Горбачовун да достудур – Зори Балайан. Бу ады
ешитмиш оларсан…
- Щя, щя, Зори Балайан адыны ешитмишям, - Рантик тясдигляди.
- Ешитмисян, даща ня дейирсян? Бцтцн хариъдяки ер105
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мяниляр дя щамысы онун аьзы иля отуруб-дурур. Онун бир
сюзцнц ики еляйян йохдур. Абону да хариъдян бурайа о
эятирдиб. Инди бир-бир Гарабаьын кяндлярини эязир.
- Щя, Гарик, мян ешитмишям, дейирляр ки, бу эцнлярдя
бура да эяляъяк.
- Щадруту, Туь тяряфляри… бизим Нагорны Карабахын
сярщяд кяндляринин щамысыны эязяъяк. Бураларын щамысында гцввяляр йерляшдиряъяк.
Рантик ямиси оьлунун беля мялуматлы олдуьуна тяяъъцблянди. Она инди-инди яйан олурду ки, ермяни тяблиьат
машыны чохдан фяалиййятдядир. Щятта Туьда сырадан бир
кяндли олан ямиси оьлу Гарик дя беля бишмиш сийасятчи
кими данышырса, демяк, артыг Зори Балайан ермяниляри
идеолоjи бахымдан там щазырлайыб.
Рантикин фикря эедиб щеч ня демяйидийини эюрян
Гарик айаьа галхды. Санки ахырынъы дяфя онун голундан
тутуб силкяляди:
- Мян эедирям, Рантик, чалышарам, йеня буралара
эялим, сяня бир йол эюстярим. Анъаг юзцн фикирляш, бунларла чох чятин олаъаг.
Гарик ямиси оьлу иля ял тутуб гуъаглашды вя эерийя
бахмадан дюнцб эетди. Онсуз да бцтцн бунлары йерли-йатаглы олмаса да, дцшдцйц вязиййятин чятинлийини Рантик
юзц дя йахшы билирди. Доьруданмы бир ишыг уъу олмайаъагды. Танрынын онун кими адамлара бахан эюзц тутулмушдуму? Рантик щяля дя цмидини цзмцрдц.
106
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
…Ня файдасы, щеч ня дяйишмир. Щадисяляр Абонун
ссенариси цзря давам едир. Онун ъинайят машыны бир ан да
олсун дайанмадан ишляйирди. Йени-йени инсанлар хариъдян
эятирилян тялиматчыларын тялим кечдийи дястяляря ъялб олунур, бир сюзля, дящшятли мцщарибя механизми щазырланырды.
Бцтцн бунлар эюзяэюрцнмяз бир шякилдя апарылыр, бир нюв
пярдя архасында ъяряйан едирди. Або инсанлары инандырырды
ки, тезликля Шушада биръя няфяр дя олсун азярбайъанлы галмайаъаг. Ермянистанла Лачынын арасы ачылаъаг. Щяля
цстялик Даьлыг Гарабаьдан, Лачынын сярщядляриняъян даь
йолу чякилир, Ермянистан тяряфдян ися Лачына гядяр неъя
кяся йол чякилдийинин лентлярини эюстярирди. Лачын йолунун
ачылаъаьы эцнц бюйцк байрам кими гаршыламаьа щазырлыг
ишляри эюрцлцрдц. Анъаг Рантик ону да баша дцшцрдц ки,
бу йол садяъя, инсанлары бир-бириня баьламаг цчцн дейил,
ганлы мцщарибя планынын бир щиссясидир. Лачын дящлизинин
ачылмасы о демяк иди ки, Лачын ишьал олаъаг, лачынлылар
йер-йурдларындан дидярэин едиляъяк, ня гядяр инсан гырылаъаг. Рантик Йеремйана гярибя эялян мясялянин бу тяряфи Азярбайъан щюкумятиля баьлы иди. Башыны ялляринин
арасына алыб щей дцшцнцр, дцшцнцрдц: эюрясян, бунлар ня
фикирляшир? Эюрмцрляр ки, ики тяряфдян дя даь йолу чякилир.
Щям Ермянистандан Лачына тяряф, щям дя Даьлыг Гарабаьдан Лачын истигамятиня. Бу ки, ачыг-ашкар ермяни щийлясинин ня демяк олдуьуну, онларын мцщарибя планларынын
реаллашдыьыны эюстярир. Бяс бунлар нийя щярякят етмирляр?
107
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Щалбуки индики вахтда бир аз гцввя вя тязйигля Абону
да, онун башкясян дястясини дя Даьлыг Гарабаьдан
говуб чыхармаг олар. Вахт узандыгъа Або юз дястясиня
хариъдян йени-йени тялиматчылар эятирир, эет-эедя сайы артмагда олан ъинайяткарлары Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлыларла гоншу олан кяндляриндя йерляшдирир, щяр эцн
вертолйотлар ярзаг дашыйыр, сурсат эятирир, ъинайяткарлара
йцксяк сявиййядя мааш верилир. Щяля цстялик гоншу азярбайъанлыларын да мал-даварлары талан едилир, йал-йамаъдан
сцрцлцб апарылыр. Йерли ермянилярдян мяъбур адам вя
ярзаг тядарцкц олунур. Артыг ермяниляр эет-эедя щяйасызлашырдылар. Рантик Йеремйан да бцтцн бунлары юзц эюря
билдийи щалда ня цчцн Азярбайъан щюкумятинин бир мцнасибят билдирмядийини, ялини ялинин цстцня гойуб дайандыьыны, юз адамларынын щяйатларыны тящлцкяйя атдыьыны
эюрмцрляр? Яслиндя, Рантик Йеремйанын нятиъяйя эяля
билмямясинин бир сябяби дя бу иди. Ермяниляр тяряфдян
щадисялярин неъя ъяряйан етдийини йахшы эюрсяляр дя гаршы
тяряфин щеч бир щазырлыг тядбири апармамасына тяяъъцблянирди.
Амма тяяъъцблянмякля нятиъя щасил олмур.
Дцшмян дяйирманы бцтцн эцъц иля ишлямякдя иди.
108
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
***
Кичик дястясини сцрятля мешяйя тяряф апаран Айдын
достларына бир-бириндян аралы, мешяйяъян сцрятли эетмяйи
тапшырды. Юзц архадан эялирди. Вя демяк олар ки, бир нечя
аддымдан сонра бир анлыьа дайаныр, ятрафы динlяйир, кечиб
эялдийи тяряфлярдя вя еля индиъя чыхдыглары сянэярдя бир
сяс-сямирин олуб-олмадыьыны диггятдя сахлайырды. Щяр
щалда, дястя мешяйя дахил ола билди. Щярякят истигамяти
мялум олса да, мялум, таныш йолла эетмямяйи тапшырды.
Онлар йолдан бир гядяр аралы, мешянин ичи иля ятрафы диггятля, нязярдян кечиря-кечиря ирялиляйирдиляр. Сюзсцз ки,
йолла эетмядикляри цчцн щям дя инди кифайят гядяр йцклц
олдугларына эюря бир гядяр чятин ирялиляйирдиляр.
109
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Бящрамла Якрям архайын- архайын йерийирди. Амма
Айдын юзцнц онларын икисинин дя явязиндян ъавабдещ билирди. Щям йашъа бюйцк иди, щям дя совет ордусундакы
хидмятинин бир ил йарымыны Яфганыстанда гуллуг елямишди.
Бящрамла Якрямя еля эялирди ки, онлар артыг бцтцн тящлцкядян совушублар. Арадабир сяслярини галдырыр, зарафат
едирдиляр:
- Я, Айдын, даща ня олуб, бу таныдыьымыз аьаъларды
да, аьаълардан да щцркмяйяъяйик ки?! - Габагда эедян
Бящрам Айдынын яли иля «сакит ол» ишарясиня ъаваб цчцн
деди буну. Айдын дайаныб ятрафы диншяйирди. Еля бил ки,
няся бир щянирти дуймушду. Цчц дя ишарядян сонра сакит,
сяссиз дайаныб ятрафы диншяди. Бир сяс-сораг чыхмадыьыны
эюрян Якрям бир аз да сясини галдырыб Бящрама сары:
- Я, бу еля билир ки, бура Яфганыстанды. Ятрафда да
«душман»лар эизляниб, - деди.
Якрямин «душман» сюзцнц хцсуси вурьу иля демяси,
ялбяття, Айдына саташмаг цчцн иди. Айдын ахы Яфганыстан
дюйцшляри, щярби хидмятинин Яфганыстан дюврц щаггында
чохлу ящвалатлар данышмышды достларына. Щятта данышдыгларынын бир чоху онлара наьыл, яфсаня кими эюрцнцрдц. Онлар
инана билмирдиляр. Айдынын Яфганыстанда эюрдцкляринин
бир чохуна сериал-кино цчцн йазылмыш ящвалатлар кими бахырдылар.
«Щярби хидмятими гуртармаг дюврцня аз галмышды. О
вахт советлярин бизя юйрятдийи адла таныдыьымыз адамлары
110
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- «душман»лары бизя тапшырылан яразидян кянара говмушдуг. Совет щярби щиссяляри дя араны кясмишди. Биз артыг
хяритядя эюстярилян «ъябщя хяттиндян» аз гала ялли километрдян чох бир мясафядя щярякятдяйдик. Щеч ким бир
тящлцкянин олаъаьыны дцшцнмцрдц. Там сярбяст щярякят
едирдик. Бирдян габаьымызы даьдан дийирлянян даш кясди.
Дайаныб ятрафа бахдыг, щеч ким йох иди. Еля щярякят
етмяк истяйирдик ки, атяш сяси ешидилди. Амма эцлля щеч
кимя дяймяди. Габагда дайанан ясэярин йанындакы даша
дяйиб човуйан эцлля вызылты иля йанымдан кечди. Илк дяфя
эцллянин лап бурнумун уъуну йалайыб кечдийини онда
дуйдум. Щалбуки, она гядяр дяфялярля одун-аловун ичиня
дцшмцшдцм. Амма онун щеч бирисиндя щягиги юлцм горхусуну дуймамыш, щисс етмямишдим. Бу, мяним цчцн
санки бир хябярдарлыг иди. Юлцм ня гядяр мяним йахынлыьымдадыр. Йахынлыьымда олан юлцмц эюря билирям, йа
эюря билмирям. Бу да мяним цчцн бир щяйат-юлцм дярси
олду. Арадан щеч беш-цч дягигя кечмямиш гайаларын арасындан бизя тушланан силащлары эюрдцк. - Айдын сюзцня
давам еляди: яслиндя, буна сюз йох, бир юмрцн бир ил йарымын ичярисиня йыьылмыш ганлы-гадалы тарихчяси демяк
оларды. Анъаг Айдын цчцн щисс олунурду ки, щямин
юлцмлц, ганлы-гадалы эцнляр онун щяйатында бцтюв бир
мяктяб олуб. Сонралар али мяктяб охуйа билмяся дя йашадыьы эцнлярин алтында кечмиш о гейри-ади щяйат бир университет гядяр онун психолоэийасына тясир елямишди. Айдын
111
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
данышырды:- Щямин эцнлярдя дцшцнцрдцм ки, ахы мяня
чох лазымдыр Азярбайъандан чох-чох узагларда, юзэя
торпагларында бир юлкянин ики вятяндашынын арасына эирим.
Щямин эцнлярдя мяним аьлыма эялирди, дцшцнцрдцм ки,
бу торпаглар да еля бизим торпаглара бянзяйир. Гайалар,
бозгыр йерляр,..
- Я, мешяляр, буз булаглар йох иди? – Зцлфцгар онун
сюзцнц кясярди.
- Доьрусу, Яфганыстанын башга йерляриндя мешялярин,
буз булагларын олуб-олмадыьыны дейя билмярям. Амма
мяним эюрдцйцм йерляр сярт гайалыглар, дяряляр, учгунлар иди, мешя адланаъаг щеч ня йох иди.
- Бяс даща няйи охшайырды бизим йерляря? - буну да
йеня Зцлфцгар санки онунла диряширмиш кими, билиб-билмядийинин щамысыны юйрянмяк цчцн сорушарды.
- А Зцлфцгар, торпаг щяр йердя торпагдыр, амма бахыр
цстцндя ким йашайыр. Торпаьын цстцндя ким йашайырса,
еля онундур. Мян дя о вахт еля буну дцшцнцрдцм ки, ахы
бу торпаьын цстцндя биз йашамырыг, бизим дейил. Ахы бизя
ня дцшцб ки, юзэя торпагларынын цстцндя дюйцшяк? Инди
мяним цчцн айдын олур, торпаьын цстцндя дюйцшмяк ня
демякдир? – Айдын достунун сорьусуну суаллары иля ъавабландырмаьына инамыны билдирирди. Амма Зцлфцгар дейясян йеня шулуглуьундан галмаг истямирди:
- Бир тяряфя баханда биз бу ермяниляря миннятдар олмалыйыг. Бизя баша салдылар ки, баъарырсыныз торпаьыныза
112
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
сащиб дурун.
Айдын сющбятиня давам еляди:
- Ахы мяним сюзцмц кясдиниз. Щяр тяряфдян
цстцмцзя силащлар тушланмышды. Щяр бир лцлянин ичярисиндян ъанлы бир юлцм бахырды. Биръя артыг щярякят щамынын
юлцмц демяк иди. Щямин анларда щисс едирдим ки, ятрафымдакыларын щамысы мяня бахыр. Санки онлар демяк истяйирдиляр ки, бу юлцмцн аьзындан йалныз сян гуртара
билярсян. Мян дя эюрцрдцм ки, мцгавимят мянасыздыр.
Атяш ачсайдыг щеч онлардан бирини дя юлдцря билмяздик.
Анъаг онлар бир анын ичярисиндя бизим щамымызы гырыб-тюкярдиляр. Бюлцк командири идим. Она эюря дя ишаря етдим
ки, щеч ким атяш ачмасын, силащлары атсынлар. Онлар бизя йахынлашдылар. Кимлийимизи сорушдулар. Юзц дя тямиз рус дилиндя. Щисс олунурду ки, русъа данышан яфган ясэяри
кифайят гядяр щазырлыглыдыр. Данышыьы да, суаллары да мянтиги иля там уйьун эялирди. Мян дя она русъа ъаваб верирдим. Анъаг рус олмадыьымы биляндя тяяъъцблянди:
«Рус дейилсиниз, бяс бизим торпаьымызда ня ахтарырсыныз?»
- деди. Она изащ етдим ки, бизи бурайа эюндярибляр, биз
ясэярик. Ясэяр ися ямря табедир. Анъаг щямин яфган
дюйцшчцсц дейясян мяним сюзцмцн сямимиййятиня
инанмады. Азярбайъанлы олдуьуму биляндя бир няфяр кянарда дайананы ирялийя чаьырды. Ъцзи фяргли, анъаг мяним
там ширинлийи иля билдийим Азярбайъан дилиндя щямин
яфган ясэяри сорушду:
113
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Сиз бурайа ня цчцн эялмисиниз? - Ня дейяйдим? Дейяйдим ки, сизин торпагларынызы сиздян горумаьа эялмишям?..» Онун бу щекайятини достлары суалла йарымчыг
кясир. Достлары да байагдан бяри наьыл кими гябул елядикляри щекайятин ня иля гуртараъаьыны билмяк мараьы иля
ондан сорушурлар: «Бяс сян ня ъаваб вердин?»
Айдын достларынын мараьына сябяб олан щекайятини йарымчыг сахлайа билмир: «Мян дя дедим ки, эюрцрсцнцз,
мян азярбайъанлыйам. Бизя дейибляр ки, сизя кюмяк лазымдыр. Биз дя кюмяк цчцн эялмишик». Щямин Азярбайъан дилиндя данышан яфган дюйцшчц мяндян сорушду
ки, «ня гядяр яфган ясэяри юлдцрмцсян?». Мян дя ъаваб
вердим ки, щяля бир няфяр дя олсун яфган дюйцшчцсц
юлдцрмямишик. О, инанмады. Мянся она изащ елядим ки,
бизим бюлцйц тязя эятирибляр. Тялим-мяшг «дюйцшляриндян» башга бир гаршылашмамыз олмайыб. Она эюря дя щеч
бир яфган дюйцшчцсц юлдцрмямишик. О дюнцб йолдашлары
иля яфган дилиндя няся данышды. Анъаг сонра мяня деди
ки, биз сизин щамынызы – бюлцкдя он ики няфяр олардыг –
азад бурахырыг. Эедин, анъаг руслара дейин ки, бизя
дцшмян олмайана дцшмян дейилик». Илк дяфя мян онда
билдим ки, русларын бизя танытдыьы «душман» щеч дя бизим
дцшмян дейилмиш.
Якрям о вахт Айдына саташмышды: «Даща де ки,
юлцмя кяляк эялиб ъаныны гуртармысан». Бящрам да онун
сюзцня гцввят вермишди: «Кяляк эялмяк йахшыдыр, бу,
114
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
лап бетяриндян олуб. Юзцндян башга да он бир няфяри хилас
едиб.
- Лап он ики имамдыр ки?.. - буну да йеня тякрар
Якрям демишди.
- Имам щара, эцлля атмаг щара, ай, Якрям – Зцлфцгар
онларын данышыьынын габаьында лап орта ясрля бу эцнцн фяргини эюстярмяк истямишди. Беляъя, вахт ютдцкъя Айдын
щям яфган щяйатынын хатирялярини достлары иля бюлцшцр,
щям дя онлара санки дюйцш тактикасы кечирди.
- Я, бунлар бизим няйимизя лазымдыр, - Бящрам йеня
санъмаьындан галмырды.
- А Бящрам, сян еля беля эялиб, беля дя эедяъяксян,
- буну да Якрям дейир. - Ня билмяк олур, Сумгайыт щадисялярини ким тюрятди? Ханкяндиндя баш верянлярдян хябярин вар? А залым баласы, бялкя, еля ермяниляр дя
щазырлашыр бизимля вурушмаьа. Сян бу Айдынын беля данышмаьына бахма. Бу, кяшфиййатчыдыр. Бизи дя эяляъяк
дюйцшляря щазырлайыр.
- Биръя галыб тялим-мяшг топланышы кечмяйи. - Якрям
инди Бящрама ъаваб верир. Амма Айдын достларынын бирбириля бу ъцр мцбащися етмяйиндян хошланыр. Она эюря
ки, онлар мцщарибя щавасыны ъанларында щисс етмяк истяйир.
Мцщарибянин ня олдуьуну дярк едирляр. Бахмайараг ки,
Бящрам вя Якрям совет ордусунда иншаат баталйонунда
хидмят етмишдиляр. Белдян вя кцлцнэдян башга бир шей
эюрмямишдиляр. Айдын онлара изащ едирди ки, чар Рцсийасы
115
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дюврцндя дя беля олуб. Руслар бизимкиляри щярби хидмятя
йарарлы щесаб елямирдиляр. Чох аз гисм адамлар олуб ки,
юз истякляриля чар Русийасынын ордусуна йазылыблар. Русийанын апардыьы мцщарибялярдя иштирак едибляр вя гящряманлыглар эюстярибляр. Щямин сийасяти совет щюкумяти дя
давам етдириб. Азярбайъанлылардан щярби хидмятдя ясасян фящля баталйонларынын гцввяси кими истифадя едибляр.
- Я, даща дейнян ки, биз ясэярлик кечмямишик дя… Якрям Бящрама ишаря еляди. - Бу, там фящля олуб ки…
- Эуйа сян юзцн атыб-вуран олмусан? – Буну да Бящрам Якрямя деди.
- Йахшы-йахшы, дайанын, мцбащися етмяйин. Бу, бир
дювр иди, заман иди. Артыг кечиб эетди. Инди еля эцнляр
эялир ки, биз юз талейимизи юзцмцз йазмалыйыг. Амма
неъя йазаъаьыг, - бу, бизим аьлымыздан, дцшцнъямиздян
асылыдыр.
Щямин сющбятлярин иштиракчысы Зцлфцгар Бящрам вя
Якрямя бир аз йухарыдан ашаьы бахырмыш кими: «йазмаьа
галсалар бунлардан щеч ня эюзлямя», деди, - сонра да
достларынын цзцня бахыб онларын хятриня дяйдийини эцман
етдийиндян сюзцнцн тясирини бир аз йумшалтмаг цчцн
ялавя еляди: «йох, нийя ки, лап сянэяр дя газа билярляр,
сянэярдякиляря чюряк, су да апара билярляр»…
- Ня олуб, я, биз дя билирик бу дцнйада ня вар, ня йох,
- щямишяки кими ъырнайан Якрям Зцлфцгарын цстцня йеримишди. О, бойъа балаъа иди, Зцлфцгар да узундраз. Якря116
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мин башы аз гала Зцлфцгарын синясиндян дя ашаьы иди.
- Йаваш я, залым баласы, лап цстцмя йерийирсян? –
Зцлфцгар Якрямин синясиндян азъа эери итяляди.
- Дарыхма, ермяниляр эялир, эцъцнц эюстярярсян.
Бцтцн бунларын щамысы щяля нечя ай бундан яввял олмушду. Вя артыг бу эцнлярин щагг-щесабында аз гала унудулмушду. Достлар да няйи унудуб-унутмадыгларынын щеч
фяргиндя дя дейилдиляр. Амма Айдын тякидля, далбадал
сол ялинин шящадят бармаьыны додагларынын цстцня йапышдыра-йапышдыра щядягарышыг бир щирсля онлара сакит олмаьы
ишаря едирди. Бу вахт гяфил бир сяс ешидилди:
- Дайанын, - боьуг, амираня бир сяс.
Достлар йерляриндя донуб галдылар. Байагдан бяри данышыглар, эцлцшляр, щятта сяссиз, йаддаша эятирилян хатиряляр
йериндяъя, мягамындаъа донду. Бу вахт – сящярин ити
гурддан сечилмяйян вахты ким ола билярди? Бу сяс
эянълярин щягиги юлцм-щяйат тящлцкясиля цзляшдийини онлара тялгин едирди. Айдын да кясдиря билмирди ки, щансы тяряфя атяш ачсын.
- Атын силащлары, - икинъи дяфя ямр эялди.
- Биз оланымызы атарыг, анъаг сян кимсян? Ня истяйирсян? Щардасан? Биз сяни танымырыг, сянинля дя бир ишимиз
йохдур. - Айдын тяърцбяли дюйцшчц тямкини иля ъаваб
верди. Вя ону да щисс елятдирди ки, сян кимсянся, онун
юзцндян дя бир горхулары йохдур. Чцнки сяс тямиз Азярбайъан дилиндя ямрляр верирди вя щям дя Айдына доьма
117
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
тясир баьышлайырды. Бу вахт габагдакы нящянэ палыд аьаъынын архасындан Зцлфцгарын эцлцшляри ешидилди.
- Ща… ща… ща… ня олуб я, бялкя лап юзцнцзц биабыр
елядиниз. Билмирсиниз ки, бяс досту алдадыб арадан чыхмаг
олмаз? - Зцлфцгар палыдын архасындан ашкара чыхды.
Ялиндя тяклцля тцфянэ варды. Щяля дя тцфянэи ялиндя тушланмыш вязиййятдя сахламышды.
- Я, о зящримары ендир ашаьы, - Якрям айаьыны щирсля
йеря вурду. - Сян лап бизи баьырдалаг елядин ки?...
- Я, Зцлфцгар мян сяня демирдим ки, бу Якрям горхаьын биридир. Инди нечя эцн йухусу эялмяйяъяк - Бящрам Якрями ъырнатмаг цчцн деди буну.
Зцлфцгар силащы ендириб габаьа эялди, достлар палыдын
дибиня йыьышдылар. Зцлфцгар юзц дя дцшцб йахына эялди.
Айдынын бойнуну гуъаглайыб юпдц. Бящрамы, Якрями дя
юпдц. Дейясян лап кюврялмишди, эюзляри долмушду.
- Я, бяс мяни нийя эютцрмядиниз. Мяним сизя ня пислийим кечмишди.
Айдын йараг-яслящяни йеря гойуб палыдын дибиндя
отурду.
- Зцлфцгар, юлцмля зарафат етмяк олмаз. Исмайыл
мцяллим дя билир. Еля о, юзц беля мяслящят эюрдц. Сянин
габагда тойун вар. Сяня гыймадыг.
- Я, бяс сян билмирсян ки, тойу олан адамла тойу олмайанын гиймяти бир дейил.
- Йахшы, йахшы, кечи сатмырсан. – Бящрам Якрямин ъа118
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
вабыны верди.
- Йох, йох, беля чыхыр ки, бу, даща бащалы кечидир.
Бунун урваты биздян артыгдыр.
Айдын достларынын мцбащисялярини кясмяк цчцн ялини
йухары галдырды: -Дайанын, даща бащалысы бизим торпаьымыздыр. Сонра Исмайыл мцяллимля арасында олан сющбяти
башдан-айаьа Зцлфцгара данышмалы олду.
Бяли, бу эцн илк - Исмайыл мцяллимин дедийи кими:
«Силащ ямялиййаты»нда Зцлфцгарын ня цчцн иштирак етмядийи щеч мцзакиря обйекти дя олмамышды. Анъаг бу мясялянин мащиййяти Исмайыл мцяллимля Айдынын арасында
галмышды. Зцлфцгарын бу эцнлярдя тойу олмалы иди. Она
эюря дя Зцлфцгары ямялиййата апармамаг Исмайыл мцяллимин мяслящяти вя Айдынын разылыьы иля олмушду. Демяк
олар ки, бцтцн мяслящятляшмяляр - ямялиййатын тяфяррцатлары Зцлфцгарсыз дцшцнцлмцшдц. Зцлфцгар ися ондан хялвят ня ися бир план гурулдуьуну щисс елямиш вя достларыны
диггятдян кянарда гоймамышды. Щятта ахшам Исмайыл
мцяллимин йанына эялян достларыны изляйиб кянарда эюзлямишди.
- Щя, Зцлфцгар, инди сян де эюряк, неъя олуб ки, эялиб
бура чыхмысан, - Айдын мясяляни изащ едяндян сонра сорушду, - Мяня тяяъъцблц эялир, ахы сян бизим планымыздан
хябярсиз идин.
- Доьрудур, сизин планыныздан хябярсиз идим. Анъаг
ня ися бир иш гурдуьунузу щисс едирдим. Она эюря дя ями119
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мин гуш тцфянэини йалвар-йахарла ондан алдым, бура - сизи
гаршыламаьа эялдим.
- Ня йахшы ала билмисян? - Якрям йеня щювсялясизликля суал верди.
- Еля билирсян асанлыгла алмышам? – Зцлфцгар ялини гуш
тцфянэинин цстцня гойуб юзцня тяряф чякди. - Бялкя, ня
гядяр анд-аман елямишям; щеч ким билмяйяъяк, щеч
кимя эюстярмяйяъям.
- Даща денян сянин йерин ъящяннямликдир.
- Нийя? – бу дяфя Зцлфцгар сорушду.
- Бизя ки, эюстярдин.
- Я, щюкумят адамларыны дейирям. Билирсян, ямим ня
деди? - о да суалла Якрямя мцраъият еляди.
- Ямин пис сюз демяз, де, эюряк ня деди?
- Щеч ня, ямим деди ки, полис ряиси Билян Имамйарлы
хябяр тутса, евим йыхылаъаг. Силащы щеч кимя вермямяйим цчцн дилимдян илтизам алыб.
- Я, еля тякъя илтизам?
- Йох е, ня илтизам? Бир гузу, филан гядяр пендир, ики
дя щиндушка цстялик. Йохса, Билян Имамйарлы ямимдя
силащ гойарды галсын?
- Дейирям ахы, онун тамащы Щязрят Ялинин гылынъындан итидир.
- Дцз дейирсян, Якрям, Щязрят Ялинин гылынъы щягигят
наминя чалышырды. Бунун гылынъы шящярин ортасындакы чинарын дибиндя дуруб щягигятин белинин ортасыны гырыр.
120
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Арайа сцкут чюкдц, щеч ким динмяди. Айдын бир-бир
достларыны нязярдян кечириб: - Гардашлар, бу эцн щягигяти
горумаг бизим цзяримизя дцшцр, - деди.
- Горумаг цчцн дя силащ лазымдыр. – Буну да
Зцлфцгар деди.
- Доьрудур, силащ лазымдыр. Анъаг силащдан габаг
гейрят, тяпяр лазымдыр, - бу дяфя Бящрам лап Билян
Имамйарлынын цзцня дейирмиш кими щюкм еляди. Айдын
достларынын бу мцкалимясиня диггят елядикъя синяси гцрур
щиссиля дюйцнцрдц. Кюврялмиш галхdı, onların цчцнц дя
бир йердя баьрына басды. Алынларындан юпдц. Гуъаьындан
бурахмадан, бир гядяр ещтийаты ялдян верирмиш кими
щцндцрдян деди:
- Дцз дейирсиниз, силащ да, гейрят, тяпяр дя лазымдыр.
Анъаг унутмайын ки, аьыл, дцшцнъя дя лазымдыр, эяряк,
тямкини дя унутмайаг, щяр шейи дцзэцн юлчцб-бичяк.
Кимся бизя йардым елямяйяъяк. Биз юзцмцз юзцмцзц
горумалыйыг. Юзцнцз эюрдцнцз ки, дцшмян неъя азьынлашыб, - Айдын буну дейиб тязя йухудан айылырмыш кими
ятрафа бахды. Мешядя бир сакитлик щюкм сцрцрдц. Щяля
ъыръырамалар да няьмялярини охумаьа башламамышды.
Санки щарданса узаг цфцглярдян эялян бир шяфяг аьаъларын башларынын цстя сайрышырды.
…Достлар Аь йол ашырымынын цстцня чыханда артыг
сящяр иди. Бурдан о тяряфя Басатлы ял ичи кими эюрцнцрдц.
121
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
***
Аь йол ашырымындан цзц Шяргя - Гара гайанын алтында
дюрд-беш евлик Гушчулар кяндинин ъаванлары да гядим
Албан килсясинин - Гара гайадан Шяргя тяряф ашырымда
йерляшян бу абидянин юзцнц дя инди сянэяр елямишдиляр.
Исмайыл мцяллим Гушчулар ъаванларындан архайын иди. Билирди ки, онсуз да щюкумятдян Диван-дярядян кюмяк алмайан ъаванлар анъаг юзляриня эцвянир. Ермяни
гулдурларынын хаин - хяйаняткар басгынларындан горунмаг
цчцн нювбя иля бурада да кешик чякирляр.
Бир щяфтя яввял Исмайыл мцяллим Айдынла бирликдя
Албан постуна баш чякмиш - онлар бу кяндя аид олан
посту еля беля дя адландырырдылар - ятрафы нязярдян кечирмишдиляр. Ермяниляр щцъум едярлярся, щарадан, неъя сохула билярляр? Щараны зяиф щесаб едярляр? Бу барядя
мцзакиряляр апармышдылар. Анъаг Исмайыл мцяллим
эюрмцшдц ки, Албан постунун кешикчиляри кифайят гядяр
айыг-сайыгдыр. Йахынлыгдакы чинар аьаъынын дибиндян гайнайыб эялян булагдан су ичмиш, щяля ъаванларын пендирчюряк гонаглыьыны да щявясля, иштащла йемишдиляр. Ким
билир, бу чинарын нечя йцз иллик йашы варды вя няляря, щансы
щадисяляря шащид олмушду? Бир вахтлар гцдрятли Албанийанын иэидляри ола билсин ки, еля бу гайаларын алтында щансыса йаделлилярин басгынларынын габаьыны алмышлар. Дяхли
йох иди. Вахт кечмиш, заман ютмцш, инди хяйаняткар
122
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дцшмян юлкянин ичиндя йерляшиб, йерини ращатлайандан
сонра йенидян баш галдырмышды. Цзц Гярбя тяряф гайаларын диби иля санки гала кими Басатлыны горуйан даьларын синяси иля йеридикъя Исмайыл мцяллим санки щяр гайа иля,
щяр дашла дилляшиб данышырды. Аь йол ашырымына чатмамыш
кичик тяпялийин цстцндя торпагдан газылмыш бир чала варды.
Щяр шейдян эюрцнцрдц ки, бу чала ня вахтса кянддян
хейли йухарыда зирвядя газылмыш бир сянэяр олуб. Исмайыл
мцяллим йанындакы ъаванлара гядим газма йерини эюстяриб деди:
- Билирсиниз, бу ойуьун ады нядир?
Ъаванларын щамысындан нисбятян мялуматлы олан
Айдын да чийинлярини чякди. Онда Якрям биринъи ъаваб
верди:
- Ойугдур да газыблар, ня биляк ня цчцн газыблар?
- Щя, еля ясас мясяля дя будур, эяряк ону билясян
ки, ону ня цчцн газыблар. Диггят елясяниз, эюрярсиниз ки,
бу тяпя ятрафы нязарятдя сахламаг цчцн чох ялверишли йердир. Демяк, вахты иля бурадан нязарят мянтягяси, йахуд
сянэяр кими истифадя олунуб. Ады да билирсиниз нядир?
«Рус ойуьу». - Ъаванлар тяяъъцбля бир-бири иля бахышдылар.
Бу дяфя Айдын диллянди:
- Бяс нийя «Рус ойуьу»? - Доьрусу мян китаблардан
бир шей охумамышам. Бурада ермянилярин казакларла бирляшмиш гцввяляри бизим адамларын цстцня эялиб, кяндимизя щцъум чякибляр. Инди беля дцшцнцрям ки, эюрцнцр,
123
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
бу яразини дя руслар мцшащидя мянтягяси кими сечибляр.
Еля она эюря дя тяпялийин цстцнц газыб, сянэяр кими истифадя едибляр. Сонралар бизим ъамаат да бу йеря «Рус
ойуьу» дейиб.
Исмайыл мцяллим ялини
узадыб бир гядяр кянары эюстярди:
- Бах, о тяряфя бахын, Аь
йол ашырымындан о тяряфя. Оранын ады билирсиниз нядир?
Yеня щеч ким динмяди.
- Аь гайанын йанына бизим
адамлар «Тевон аьлайан» дейярмишляр.
Бу дяфя ъаванларын щамысы эцлцшдц.
– Йахшы, бяс бу Тевон нийя аьлайырмыш? -Yеня
Якрям сюзцн чюзцмцнц истяди.
- Щя, о узун ящвалатдыр. Вахт оланда сизя данышарам.
Ашырымын цстцнц дя «дава йери» адландырармышлар.
- Щя, доьрудан да дава йеридир. Ким бу йеря тез галхармышса, йягин гялябя дя онун тяряфиндя олармыш. Буну ися Зцлфцгар деди. Сонра да ялавя еляди. - Ялбяття,
щяр тяряфи эюря билдийин йери сечмялисян. Бир ещтийатсызлыг
щяр шейи алт-цст едяр.
Айдын Зцлфцгарын бу сюзляриндян сонра хяйалян Яфганыстан щадисялярини йада салды. Яфганларын неъя пусгу
124
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
гурмалары, щадисялярин эедишатыны неъя нязарятдя сахламалары - бцтцн бунлар биряр-биряр онун эюзляринин габаьында ъяряйан едир. Яслиндя, Айдын баша дцшцрдц ки, щяр
бир дюйцшцн характери йер, шяраит сечими иля баьлыдыр. О
вахт командири она юйрятмишди ки, дюйцшдя йерини дцзэцн
сечя билсян, щям юзцнц горуйарсан, щям дя дюйцш йолдашларыны. Бирдян Айдынын йадына дцшдц ки, бир дяфя атасы
иля бирэя Аь йол ашырымынын о цзцндян - мешядян одун
эятиряндя, ат щцркмцш, аз гала учурумун башындан ашаьы
дцшмцшдц. Онда атасы эеридян эялирди. Вя Айдына гышгырмышды ки, атын йцйянини цстцня атсын, аты чякмясин. Беляъя
ат сярбяст олдуьу цчцн йцк алтында олса да, юзцнц дцзялтмишди. Учурумун башындан саь-саламат кечмишди. Атасы
да щямин учурумун башында дайаныб Айдына демишди ки:
- А бала, билирсян, буранын ады нядир?
Ялбяття, Айдын билмязди. Атасы ону эюзлятмямиш вя
демишди ки, бура «Зцлфцгар вурулан» дейирляр. Няся Айдынын йадында щеч ня галмамышды. Бялкя о вахт атасы ящвалат да данышмышды. Амма ща фикирляшдися, Айдынын
йадына бир шей дцшмяди. Амма инди Исмайыл мцяллимин
бир-бир бу йерлярин адыны чякиб, щяр бири щаггында ящвалат
данышмасы ону тязядян неъя ил яввялин сющбятиня гайтармышды. Ахы доьрудан да, Зцлфцгар адлы Басатлынын бир иэиди
олуб. Гочаг, мярд ъаван олуб. Юзц дя атасынын дедийиня
эюря бабасы Гачаг Айдынын дястясиндя вурушуб. Горху
билмяз оьул имиш. Амма неъя вурулуб, бурадан саь чыха
125
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
билибми, йа билмяйиб, бир сюзля, гачаг Зцлфцгарын сонракы
талейиндян щеч ня билмирди. Инди марагла бахырды ки, Исмайыл мцяллим бялкя еля щямин Гачаг Зцлфцгар щаггында няся данышаъаг. Мцяллим тямкини иля данышан бу
адамын дедикляринин щамысы санки ъаванларын бейниня йазылырды. Юзц дя Исмайыл мцяллим ящвалаты щямишя еля данышарды ки, еля билярдин, щямин дягигя ящвалатын
ичиндясян.
Исмайыл мцяллим данышырды:
- Щя, достлар, щямин учурумун башына «Зцлфцгар вурулан» дейирляр. Бялкя бу барядя ешидяниниз вар.
Айдын атасындан бир вахт ешитдиклярини гысаъа данышса
да, ялавя эениш мялумат веря билмяди.
Щандан-щана Зцлфцгар диллянди:
- Зцлфцгар мяним бабамын гардашы олуб, юзц Гачаг
Айдынын дястясиндян олуб.
- Щя, доьрудур, елядир. Гачаг Зцлфцгар сянин атан
Ялямдарын ямиси олуб. Юзц дя щямин пайыз тойу олмалы
имиш. Ермяниляр кяндя щцъум едяндя дястянин габаьында оланлардан бири дя Зцлфцгар имиш.
- Яши, йягин канкан Ялямдарын ямиси олмазмыш Якрям Зцлфцгара саташмаг мягсядиля, ону ъырнатмаг истяди.
Зцлфцгар да тярс-тярс она бахыб:
- Аьзыны йыь я, бир балаъа бойун вар, щардан эялди,
пыртлайырсан.
126
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Ди йахшы, мцбащися елямяйин - Исмайыл мцяллим онлары сакитляшдирди. Сонра да сюзцня давам еляди. - Ясас
одур ки, эюрдцкляринизля ешитдикляринизи бир-бири иля баьлайа
билясиниз. Эцнцмцзцн йолу сизин дцзэцн нятиъя чыхармаьыныздан кечир.
***
Исмайыл мцяллим гапыны ачыб мяктябин щяйятиня эюз
эяздирди. Бир кимся эюзя дяймяди. Мцяллимляр отаьындан чыхыб щяйятя дцшдц. Йан тяряфдяки балаъа идман
мейданчасынын кянарында дашын цстцндя бир няфярин яйляшиб ялиндя тутдуьу аьаъын уъу иля йердя бялкя дя еля
бекарчылыгдан, йа еля башыны гатмаг цчцн ъызыглар чякдийини эюрдц. Щисс олунурду ки, дярин фикря гярг олан бу
адам бурайа тясадцфи эялмяйиб. Сящярин ачылар-ачылмаsында онун бурада нийя яйляшдийини вя кими эюзлядийни
юйрянмяк цчцн Исмайыл мцяллим йахына эялди. Щяр ким
идися башы лап кюкsцня гядяр яйилмиш бу адам йарымйухулу олдуьундан щеч Исмайыл мцяллимин эялишиндян дя
хябяр тутмады.
- Сабащын хейир, а киши.
Киши гяфил сясдян сяксянян кими олду, йериндян дик
атылды. Бир аз наращат, ниэаран о тяряф-бутяряфя бахды,
санки лап гяншяриндя дайанмыш Исмайыл мцяллими
эюрмцрдц. Щандан-щана юзцня эялиб, - Щяр вахтын хейир,
мцяллим, - деди.
127
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Исмайыл мцяллим кишини таныды. О еля бу Басатлынын
юзцндян олан Ялямдар киши иди. Ялямдар яввялляр канканлыгла мяшьул олмушду. Бу да гядимдян галма бир
сянят олса да, инди демяк олар ки, тамам йоха чыхмышды.
Канканлар бармагла сайылырды. Щяр адам ъясарят едиб гуйуйа дцшя билмир. Бунун цчцн тяърцбя - йер алтында ишлямяк баъарыьы олмалыдыр. Сонралар су тялябатыны юдямяк
цчцн артезиан гуйуларына цстцнлцк верилди. Она эюря дя
Басатлы ятрафындакы кящризлярин бир чоху батмышды. Кящризи
ишлядян адамлар, бир сюзля, канканлар олмадыьындан батмыш кящризляри дя бярпа емяк щеч кимин йадына дцшмяйирди. Она эюря дя Ялямдар киши бир нюв сянятиндян айры
дцшмцшдц. Юзц демиш, бир вахт канканларын хятир-щюрмяти
варды. Бир кящризин эюзцнц ачмагла бир иллик рузисини газанарды. Еля дя бюйцк олмайан аилясини бу рузи иля ил ярзиндя доландырмаьа чятинлик чякмязди. Танры она ювлад
сарыдан биръя зцрйят вермишди. Ялямдар киши дя бу оьул
зцрйятиня юз ямисинин адыны гоймушду. Ямиси Зцлфцгары
щеч Ялямдар киши юзц эюрмямишди дя. Атасы онун щаггында данышармыш. Гачаг Айдынын дястясиндя топлашан
иэидлярин сырасында ямиси Зцлфцгар ады иля, саны иля танынармыш. Вя бир вахт ермянилярля савашда Зцлфцгар щялак
олмуш вя юзцндян сонра да бир зцрйяти галмамышды. Бу
щадисялярин аз гала 80 ил яввял олмасы вя кифайят гядяр
заманын кечмяси кимсянин йаддашыны силмямиш вя бу ящвалат да нясилдян-нясиля кечиб индики эцнляряъян эялиб
128
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
чатмышды. Атасы Ялямдара дцнйадан кючяндя вясиййят
елямишди ки, щяйатдан вахсыз кючмцш вя ермяни вящшилийинин гурбаны олмуш гардашы Зцлфцгарын адыны яэяр бир
оьул ювлады оларса, она версин. Беляликля, Ялямдар евляняндян нечя ил сонра дцнйайа эялмиш Зцлфцгара ямисинин
адыны гоймушду. Зцлфцгар бюйцдцкъя канкан Ялямдар
онун бойуна гцрурла бахар вя санки щеч цзцнц эюрмядийи ямисинин неъя адам олдуьуну, бой-бухунуну оьулунун тимсалында эюзляринин габаьында ъанландырарды.
Бялкя еля бу сябябдян иди ки, оьлуну бир ан да гыраьа бурахмазды. Щара эется, щардан эялся, мцтляг хябяр тутарды. Инди эеъяни дя арвады иля бирэя сящяря гядяр оьлуну
сорагламышды, щятта юйрянмишди ки, оьлунун достлары да
кянддя йохду. Йахын эцнлярдя тойу олаъаг Зцлфцгарын
цстцндя беляъя ясирди. Ютян щяр ан, щяр дягигя инди онун
цчцн бир иля бярабяр иди. Бялкя яйляшдийи йердяъя фяргиня
вармадан чякдийи торпаг хяритядя дя оьлунун эетдийи
йолу, изи эюстярмяйя чалышмышды. Онун ниэаранчылыьы щаггында Исмайыл мцяллим дя хябярдар иди. Билирди ки, басатлылар нишанлы оьланлары, гызлары елликъя эюз бябякляри кими
горуйурлар. Еля бу сябябдян дя Айдынэиля тапшырыг веряндя Зцлфцгары кянарда гоймуш, ону хябярдар етмямишдиляр.
- Щя, а бала, Аллащдан эизлин дейил, бяндядян ня эизлин. Бизим ушаг щеч евдян кянарда галан дейил. Онун уъбатындан эялдим, сяндян бир хябяр билим - киши
129
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мялул-мялул Исмайыл мцяллимин эюзляриня бахды. Амма
дейясян, сорьусундан Исмайыл мцяллимин тяяъъцбцнц дя
дуймушду. Цряйиндя Аллаща йалварырды ки, тяки оьлунун
щарада олдуьуну Исмайыл мцяллим билсин. Яэяр Исмайыл
мцяллимин дя хябяри йохдурса, онда… Дейясян, кишинин
бели яйилди. Даща айаг цстя дайана билмяйиб, байагкы
дашын цстцня чюкдц: «Йох, дейясян, Исмайыл мцяллим
она саф сюз дейяня бянзямирди». Долмуш эюзляри иля алтдан йухары Исмайыл мцяллими бир дя сцздц. Онун динмядийини эюрцб - «Балам, бу ушаьын башында ня гяза ола
биляр?» - юз-юзцня диллянди.
- Ялямдар ями, ниэаран галма.
- Неъя ниэаран галмайым, а бала, сяндя дя бир хябяр
йохдурса.
- Ялямдар ями, доьрусу, Зцлфцгарын щарада олмасындан мяним хябярим йохду. Амма индилярдя Айдынэил
эялмялидирляр, юзцнц дарыхдырма, онлар эяляр, бир хябяр
билярик.
Ня гядяр олмаса да, Исмайыл мцяллимин бу сюзляриндян сонра киши бир тяскинлик тапды. Еля бил гялбиндя щансыса
бир эизлин щисс она пычылдайырды ки, оьлу Айдынэилдян айры
дцшмяз. Онсуз да Ялямдар юзц бир гядяр эеъ евлянмишди. Танры зцрйяти она евляняндян нечя ил сонра вермишди. Вя инди оьлунун эялиб ярэянлик йашына чатмасына
заман юз ишини эюрмцш, канкан Ялямдарын сачларыны
аьартмыш, алнына, цзцня-эюзцня гырышлар бяхш етмишди.
130
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Инди биръя цмиди она иди ки, вахтын бу даралан чаьында оьлунун тойуну эюряр.
Яслиня галанда Ялямдар киши юзц дя йахшыъа баша
дцшцрдц ки, дювранын ишляри дейясян гарышмагдады. Йеня
бу дювран аьзыны яждаща кими ачыб, гурбанлар истяйяъяк.
Кюнцллц, кюнцлсцз дишляриня кечирдийи инсанларын щяр бирини асанлыгла удмаьа башлайаъагды. Бу вахт кянд мяктябинин сюйкяндийи тяпянин архасындан ъаванлар
эюрцндцляр.
- Одур, одур, дейясян эялирляр - Исмайыл мцяллим севинъяк Ялямдар кишини муштулуглайырмыш кими ъаванларын
эялдийи тяряфи яли иля эюстярди. Исмайыл мцяллимин зянниня
эюря онлар цч няфяр олмалы идиляр. Амма йох, дюрд няфяр
идиляр. Бунлардан биринин Зцлфцгар олдуьуну Исмайыл
мцяллим дягигляшдиря билмядийи цчцн Ялямдар кишийя
щяля бир сюз демяди. Амма Ялямдар киши дя о щювсялянин сащиби дейилди. Тез йериндян галхыб бойланды:
- Щя, щя, Зцлфцгар да онларын арасындадыр. - Ялямдар
кишинин эюзляриня ишыг эялди, байагдан бцкцлмцш бели
дцзялди. Инди гамятини бир аз да шах тутду. Яввялки
щцзцнлц эюркями йох олмушду. Севинирди ки, оьлу гаравулда оланларын арасында имиш. Онсуз да ъамаат щамысы
йахшы билирди ки, кянддяки ъаванларын яксяриййяти нювбя
иля гаравулда дайаныр. Доьрудур, бир басгын-филан олсайды,
еля бир тутарлы силащлары йох иди, бялкя щеч мцгавимят дя
эюстяря билмяздиляр, амма тяк-тяк адамларда олан «гуш
131
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
тцфянэляриндян» атяш ачмагла кянд-кясякляри хябярдар
едярдиляр. Щяр щалда ъаванларын гаравулда дурмаьы кянд
ъамааты цчцн бюйцк тяскинлик иди. Ъаванлар йахынлашмагда идиляр. Зцлфцгар архадан айаьыны сцрцйя-сцрцйя
эялирди. Еля бил инди баша дцшмцшдц ки, атасындан хябярсиз
евдян чыхдыьы цчцн неъя бюйцк сящв еляйиб, щяля Аллащ
билир анасы инди ня чякирди. Даща Ялямдар киши дя юзцнц
о йеря гоймады. Исмайыл мцяллим ъаванлары бир-бир баьрына басыб юпдц, саь яли иля онларын башыны сыьаллады. Еля
бил ки, ъаванларын саь-саламат гайытмаьына Зцлфцгар юзц
дя инанмырды, бир гядяр атасындан аралы дайанмышды. Киши
бир-бир ъаванлары нязярдян кечириб - А бала, Аллаща шцкцр,
саь-саламатсыз. -Сонра да нязярлярини доландырыб Зцлфцгарын цстцндя сахлады - Айя, ай Зцлфцгар, а бала, бир йеря
эедяндя адама демязляр? О няди, о чийниндяки? - Киши
тцфянэи эюстярди. Бу артыг байагкы Ялямдар киши дейилди,
оьлуна гцрурла бахырды. Вахты иля гушу эюзцндян вурмаьы
иля ад чыхармыш ямиси Зцлфцгары - йаддашындакы Зцлфцгары
эюзляринин габаьында ъанландыран, оьлунун иэидлик эюркяминдян гцрурланан бир ата иди. Зцлфцгар додаьынын алтында ня ися мызылданса да, айдын бир ъаваб вермяся дя,
онун тцфянэи щарадан алдыьыны Ялямдар киши дя билмишди.
Дястя бцтювлцкдя мяктябя - мцяллимляр отаьына эялди.
Айдынын атасы еля тязяъя эюзлярини ачмышды. Хейли йарагяслящя иля, щям дя щай-кцйля отаьа долушан ъаванлары
дюрдэюзля сцзцрдц.
132
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Я, а бала, дейясян овунуз уьурлу олуб. - Биннят киши
Айдынын, еляъя дя диэяр ъаванларын эятирдийи йараг-яслящяни бир-бир нязярдян кечириб - я, лап бир ъяббяхана эятирмисиниз ки, - деди.
- Щя, Биннят ями, юзцн эюрцрсян ки, бунлар сизин артыг
ев ушаглары щесаб елядийиниз ювладларыныз дейил. Онларын
щяр бири синясини дцшмян габаьына сипяр едяъяк бир галадыр.
- Доьру дейирсян, ай Исмайыл мцяллим. Щяр оьул бир
гала, бир сянэяр олмаса, дцшмян дя бизи эцъсцз билиб торпаьын цстцня йерийяр.
- Доьрудур Биннят ями. Еля байаг щяйятдя Ялямдар
ями иля дя бу барядя данышырдыг. Мян севинирям ки, бу
ъаванлар дядя-баба йолуну унутмайыблар. Вятян дара
дцшяндя Вятяни бизя ким яманят верибся, онлары рущлары
ойаныр. Щяр кяс юз яманятлярини чаьырыр, онларын да щяр
бири бир вахт бу даьларын йийяси олан бир иэидин дашыйыъысыдыр. Инди тякъя онлар сянин, йа Ялямдар кишинин ювлады
дейил, щям дя гядими карлы кишилярин юзляридир. Торпаьын
алтындан баш галдырыб индики зяманямизя эялибляр. Эялибляр ки, бу даьлара сащиб чыхсынлар. Бу йери-йурду горусунлар.
Биннят киши йеня тямкинини позмадан бир-бир ъаванлары сцздц. Сонра да бир узаглара бахырмыш кими fikirlifikirli:
- Щя, доьру дейирсян, Исмайыл мцяллим. Инди мян он133
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
лары бир-бир нязярдян кечиряндя бир вахт бу йерин-йурдун
сащиби олан иэидлярин щяр бири эюзцмцн габаьында иди. Еля
бил хяйалымда ъанланан о иэидляр бунлара бахыб гцрурланырдылар. Еля индиъя мяня дедиляр ки, даща ниэаран галмайын, йеринизин-йурдунузун сащиби вар-dedi.
- Амма эяряк ещтийаты да ялдян вермясинляр. - Буну
да Ялямдар киши гоншусу Биннятин сюзляринин давамы
кими деди.
Щяр щалда Ялямдар кишинин бу сюзляри онун гялбини
дидян ниэаранчылыьындан хябяр верирди. Она эюря дя Исмайыл мцяллим дейясян кечмиш бир ящвалаты данышмаьа
щазырлашырмыш кими мцяллимляр отаьындакы бош стуллары эюстяриб, «яйляшин», - деди. - Мян дя сизя бабам Исмайылын
данышдыьы бир ящвалаты дейярям. Гой еля бу ъаванлар
да ешитсинляр. Бир вахт гулдур Тевона гаршы вурушан
басатлыларын гящряманлыьы
еля билирям ки, чох тутарлы
бир дярсдир. Кечмиш еля китабдыр ки, эяряк ону щяр
кяс диггятля охусун. Йаддашларында да чох мющкям
сахласынлар. Йохса щяр шей
унудулуб эедяр.
134
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
***
Гулдур Тевон полковник Смирновун казак дястясини
Таьасяр ятрафы яразилярдя йерляшдирмиш, цстялик дя казак
командири цчцн айрыъа бир казарма да тяшкил елямишди.
Бура щям дя гярарэащ иди. Щямишя Смирновла мяслящятляшир, щансы тядбир цчцн ня гядяр гцввя лазым олдуьуну онунла бирэя юлчцб-бичирди. Смирнов ачыг-ашкар
эюрцрдц ки, Тевон Басатлы гачагларынын цстцня эетмяйя
чякинир. Бир сюзля, буну ачыг-айдын етираф етмяся дя, горхурду. Амма бу бири тяряфдян Ирявандан эялян чапарын
эятирдийи мяктубу охуйандан сонра ъанына бир аз да артыг
горху долмушду. О, йа эяряк гачагларын цстцня эедиб
онлары яли-голу баьлы Смирнова тящвил вермяли, йа да бу
даьлардакы щеэемонлуьундан ял чякмяли иди.
Ачыг-ашкар чапарын эятирдийи мяктуб онун ящвалыны
корламышды. Инди полковник Смирновла мяслящятляшмякдя мягсяди о иди ки, онун гцввясиндян истифадя етмякля бир чахнашма йаратсын. Бялкя гачаглар онда цзя
чыхарлар. Лап еля щамсы яля кечмяся дя, юлдцрцляни олар,
бялкя еля бир-икисини дя пусгулайыб тутмаг олар. Бир анлыьа
Тевон юзцнц гящряман кими тясяввцр еляди. Айдын голу
баьлы онун щцзурунда дайаныб. Юзц дя йалвар-йахар еляйир ки, Тевон ону юлдцрмясин.
- Йох, а мусурман, копак оьлу. Ня юлдцрмяк, сянин
быьларындан гурьушун асаъам. Сяни юз ялляримля щюку135
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мятя тящвил веряъям, эяряк сян боьазындан асыласан, юзц
дя еля мусурманларын эюзляринин габаьында. Сян нийя
йаддан чыхармысан ки, Тевонун габаьында ат ойнада билмязсян.
Бирдян Тевона еля эялди ки, Айдын онун эюзляринин
габаьындадыр вя башыны галдырыб тярс-тяср Тевона бахыр. Ара, мян сизя щямишя дейирям ки, бу щюкумятин ганунлары вар. Бу законлары тапдамаг олмаз. Бцтцн ихтийар полковник Смирновдадыр. Эюрцм, о ня мяслящят еляйяъяк,
билмирям.
Инди дя Тевон хяйалындакы Айдынын она истещза иля
бахыб эцлдцйцнц эюрдц: «Ара, бу эиъ мусурман юлцм
айаьында да беля эцлцр. Бунларын башларыны кясмясян
аьылланмырлар. Эяряк бунларын башларыны кясясян». Тевон
юзцнц унутмушду, Смирновун гярарэащында олдуьуну да
йаддан чыхармышды. Билмирди ки, индиликдя о, Смирновла
цзбяцз дайаныб, йохса Айдынла. Она эюря дя тез-тез
Смирнова бахыр, о тяряф-бу тяряфя бойланырды. Онун беля
тялашла бахмаьы Смирнова да тясир еляди.
- Тевон, сяня ня олуб? - Смирнов Тевондан сорушса
да, юзц дя шцбщяли-шцбщяли кцнъ-буъаьы нязярдян кечирди, галхыб пянъярянин габаьына эялди. Ятрафда сакитлик
иди. Байырда нювбяляри битмиш казаклар йерлярини дяйиширдиляр. Смирнова еля эялди ки, Тевон щяйятдяки казакларын
сюз-сющбятиндян наращат олуб. Юзц архайынлашыб Тевонун
йанына гайытды.
136
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Тевон, дейясян балаъа сяс-кцйдян наращат олдун.
Бунлар бизим казаклардыр, сян щеч нядян наращат олма,
инди эял еля тядбир эюряк ки, биз Айдыны яля кечиряк.
- Щя, щя, мян дя ону дейирям дя, ъянаб полковник,
биз Айдыны яля кечирсяк, онун йанындакылар да тамам
даьлышарлар. Ондан сонра Гарабаь тамам бизим ялимиздя
олар.
- Бяс онда неъя билирсян, сянин дястян, бир дя казаклар… - Смирнов динмяз-динмяз она бахан Тевонла
цзбяцз дайанды. Тевон йериндян галхмаг истяди. Амма
поковник Смирнов онун саь чийниндян басыб галхмаьа
гоймады. Щярби формалы полковник Тевонун эюзляринин
габаьында нящянэ, мяьлубедилмяз бир ъянэавяр кими
дайанмышды, беля вязиййятдя Тевон юзц чох ъылыз
эюрцнцрдц. Вя инди чох тяряддцд едирди ки, няся десин.
Онун динмядийини эюрян полковник сюзцня давам еляди:
- Юзцн эюрцрсян ки, хейли гцввямиз вар. Биръя бурда
галыр баш ишлятмяк, баш, Тевон.
- Доьрудур, доьрудур, полковник, баш ишлятмяк лазымдыр.
- Сянин дя ки башын бошдур. - Полковник бир анда Тевонун гобурундан силащыны чякиб, патрону лцляйя верди
вя Тевонун башына диряди. Тевону титрятмя тутду. Дили
кякялямяйя башлады.
- Ъя-ъянаб, полковник. Сиз ня ямр елясяниз, мян щазырам.
137
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Полковник Тевонун горхусундан тир-тир ясдийини
эюрцб шагганаг чякди.
- Горхма, Тевон, мян сяни юлдцрмярям. Биз бюйцк
чара гуллуг едирик, чарынса тапшырыьы белядир ки, биз сиз ермяниляри горумалыйыг. Сизин Гафгазда ращат йашамаьынызы
тямин етмялийик. Сизин дцшмянляриниз мусурманлардыр.
Сян билмирсян ки, яэяр баъарсайдыг, бцтцн мусурманлары
йыьыб Хязяря тюкярдик. Тцрклярин дя Гафгаза эялян йолу
баьланарды. Бунунла да бирдяфялик бу даьларда яминаманлыг оларды. Русийанын йцз ил яввял ган тюкцб алдыьы
яразиляр щяр ъцр тящлцкядян хилас оларды.
Полковник Смирнов бир гядяр кянара чякилмишди, Тевонун силащыны да онун отурдуьу пянъярянин габаьында
гойулмуш столун цстцня атмышды. Бир анлыьа Тевон индиъя
ону силащы башына тутуб тящгир едян поковники ъязаландырмаьы дцшцндц. Бунун цчцн чох шей лазым дейилди. Ял
атыб силащы эютцр вя еля бурадаъа полковники ганына гялтан
еля. Гой о эюрсцн ки, Тевонун башына силащ диряйиб,
эюзцнцн габаьында тир-тир ясдирмяк ня демякдир. Амма
йох, Тевон буну елямяйяъякди. Полковникин атлы казаклары, силащлы адамлары еля Тевонун юзцня лазымдыр. Тевон
полковник Смирновсуз Айдынын габаьына неъя чыха билярди. Бир дя ки, Ирявандан эялян чапарын эятирдийи мяктубда йазыланлар да Тевонун йадындан чыхмамышды. О
йахшы билирди ки, казакларла йахшы давранмаьы, онлары инъитмямяйи тювсийя едян Ирявандакы башбилянляр буну ща138
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
вайы тяляб кими онун гаршысына гоймайыблар. Онлар щяр
шейдян хябярдардыр. Гой полковник Смирнов еля билмясин ки, Тевонун башы йохдур. Тевонун башы вар, о,
дцшцнцр. Инди еля еляйяр ки, полковник Смирнов онун габаьына дцшцб Айдынын цстцня эедяр. Итки дя олса, еля казаклардан олар.
- Ъянаб полковник, сиз йахшы билирсиниз ки, бу мусурманлар сизин ганунунузу гябул елямирляр. Щеч онлар бизи
дя саймырлар. Бу торпаг мясяляси онларын башларына еля
эириб ки, онлары фикирляриндян дашындырмаг чятин мясялядир.
Щарда олур-олсун, башбилянляри онлары юйрядирляр ки, биз
бу торпаглара эялмяйик. Йяни биз ермянилярин бу торпаглара сащиблянмяк ихтийары йохдур.
- Тевон, бялкя, сящв дейирляр?
Тевон йеня чашды. Яввял-яввял полковникя ня ъаваб
веряъяйини билмяди, «щя» дейяр полковникин аъыьы эяляр,
«йох» дейяр йеня аъыьы эяляр. Буна эюря дя эюзцнц
дюйя-дюйя полковникин аьзына бахды.
- Щя, Тевон, мусурманлар дцз дейир. Сиз бурайа
эялмясиниз.
- Доьрудур, доьрудур, ъянаб полковник. - Ики дяфя
«доьрудур» сюзцнц тякрар еляди. Вя йеня эюзлярини
дюйдц.
Полковник ися истещзалы-истещзалы: - Щя, бах инди щисс
едирям ки, йаваш-йаваш анлайырсан. Сизи бурайа ким эятириб?
139
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Сиз эятирмисиз, ъянаб полковник. Атамыз чарын ордусу. Йохса биз Гарабаьа, Зянэязура, Дяряляйизя, Эюйчяйя эялиб чыха билярдик? Сиз олмасайдыныз, ким бизя
арха-дайаг оларды? Ким бизи мцдафия еляйярди? Сизин сайяниздя бизим халгымыз эцъ, гцввя, арха тапды, силащ ялдя
еляди. Еля она эюря дя чара гаршы дуран ким варса, орада
биз варыг, онлара биз ъаваб вермялийик. Бяс еля билмирсянми ки, буна эюря щяр йердя баш галдыран мусурманлары
«уф» демядян гырыб-тюкцрцк, няйя эюря биз истяйирик ки,
щимайядарларымыз бизи гядяринъя эюрсцнляр. Гой атамыз
чарын кюнлц шад олсун. Гой чар атамыз да эюрсцн ки, биз
хейирхащымыз оланын - чарын сярщядлярини щифз етмяйя, горумаьа щазырыг.
Тевонун бу сюзляриня полковник разылыгла башыны тярпятди.
- Щя, Тевон, инди эюрцрям ки, башыны ишлядирсян. Ялбяття, сизин сядагятинизи эюрдцкъя, биз дя сизи Гафгаза
эятирмяйимизя эюря пешман олмарыг. Бу тцркляри тамам
говуб дянизя тюкяндян сонра сиз бу юлкядя тамам
ямин-аманлыгда йашайаъагсыныз. Анъаг бцтцн бунлар
щяля эяляъякдя олаъаг, Тевон. Щямин о эяляъякдя ки,
олан хош эцнляриниз цчцн сиз еля инди баъардыьыныз хидмяти
эюстярмялисиниз. Щеч ола билмяз ки, буранын йерли ермяниляриндян Айдынэил тяряфя эедян, йолу-йолаьаны билян
олмасын. Эяряк сиз бизя йахшы бялядчилик еляйясиниз.
- Щеч ниэаран галма, полковник. Сиз йахшы билирсиниз
140
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ки, бу ермяниляр щяр вахт мусурманларын якининдя, бичининдя иштирак едиб. Демяк онларын йол-йолаьаларыны да
йахшы билирляр. Бянналар, якинчиляр, бичинчиляр щамысы щяр
вахт мусурман кяндляриня эедян адамлардылар. Юзц дя
чоху мусурманларла сых достлуг еляйирляр. Нясил-нясил
достлуг, ашиналыг, кирвялик еляйянляр вар. Инди онларын щамысыны ахтарырам. Онлары тапыб эюндярярям, эедиб ийляйиб, имсиляйяр, Айдынын йерини-йурдуну юйрянярляр. Бизя
дя доьру-дцрцст мялумат верярляр. Айдынын йерини биляндян сонра ону тутмаьа ня вар ки?!
Гяфил бир шаггылты, пянъярянин гырылыб тюкцлян шцшяляри
полковники дя, Тевону да сяксяндирди. Щялялик щансы щадисянин баш вердийини айдынлашдыра билмяйян полковник
Смирнов аьаппаг аьармыш вя еля йериндяъя гуруйуб галмышды. Тевонун да нитги батмышды. О да щялялик ня олдуьуну анламырды. Амма йанларындан кечиб выйылты иля
шцшяляри гырыб тюкян даш дивара дяйиб эери гайытды, дийирляниб полковникин айаьынын бурнундаъа дайанды. Бу даш
щарадан, неъя атыла билярди?..
Полковник билирди ки, онун эцълц мцщафизяси вар. Щеч
ялли аддымлыгдан да бир кимся бурайа йахынлаша билмязди.
Нящайят ки, Тевон щярякятя эялди, иряли йерийиб дашы
эютцрдц. Даша баха-баха додагларыны кип сыхды. Еля бил
ки, ещтийатсызлыг еляйиб артыг сюз данышмагдан горхурду.
Полковник Тевонун гязябля сыхылмыш додагларынын неъя
сяйридийини эюрцрдц, щятта онун дишляринин хырчылтысыны да
141
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
ешидирди.
- Бу нядир? - Тевондан сорушду. Тевондан алдыьы дашы
овъунда бир-ики дяфя атыб-тутду. - Щя, ня олду, бу ня ола
биляр?
Артыг Тевонун няся демяйя игтидары олмаса да, диллянмяйя мяъбур иди, яввялъя истяди десин ки, «щяйятдян
кянарда ойнайан ушагларын ишидир». Амма полковникин
сярт бахышларындан еля сарсылды ки, дцшцндцйцндян кянар
щеч ня дейя билмяди:
- Бу, сапанд дашыдыр, полковник.
- Ня,.. о нядир еля?
- Кимся кянардан бизи мцшащидя едир. Эюрцнцр, йахынлаша билмяйибляр, хябярдарлыг цчцн бу дашы атыблар.
Полковник «щымм» еляди, сонра да щейсиз-щейсиз
кющня креслонун цстцня чюкдц.
***
Исмайыл мцяллим данышдыгъа арада бир фасиля верир,
сющбятинин санки неъя тясир етдийини, адамларын ону динляйиб-динлямядийини билмяк истяйирмиш кими дайаныб эюзляйирди. Биннят киши сющбятя мцдахиля етди:
- Ай бала, ай Исмайыл, машаллащ, сян бу ящвалатлары лап
еля олдуьу кими данышырсан, еля бил о щадисялярин ичиндя
олмусан. О Тевон дедийин вар а, онун неъя щийляэяр бир
адам олдуьуну мян дя ешитмишям. Еля казакларын габаьына дцшцб, юз гулдурларыны да онларла бирликдя цстцмцзя
142
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эятирян еля о Тевон олуб. Доьрусу сян данышдыгъа, мян
эюрцрям ки, еля бу эцнцн щадисяляри кимидир. Инди дя бу
Або еля о Тевонун нявясидир, нятиъясидир. Атасынын
Тевон олуб, олмамасынын дяхли йохдур, йяни онлар инди
дя щямин йолу эедирляр. Эюрмцрсян, рус щярбичиляри дя
онларла дилбирдир. Ня фярги вармыш о вахт чар еля буйурурду, инди дя Горбачов беля буйурур. Демяк, бизим ишимиз бир Аллаща галыб.
- Йох, Биннят ями, бизим ишимиз тякъя Аллаща галмайыб, щям дя юзцмцзя галыб. Яэяр тякъя Аллаща цмид
олсаг, онда Або эцнцн бириндя эялиб бу кяндин ортасында
дураъаг. Дейяъяк ки, даща сизинки бурада гуртарды. Буйурун чыхын, евиниздян, ешийиниздян.
Ялямдар киши кцнъдя гойулмуш кющня креслонун
цстцндя отурмушду. Байагкы аьаъы ялиндя иди. Ики яли иля
тутдуьу аьаъынын башына сюйкяк олуб, мцрэц вурмуш
кими эюзлярини йуммушду. Амма инди гяфил мцяллим суалына ъаваб верян ушаг кими ялини галдырды. - Йох, а Биннят, еля дейил. Еля билирсян сяссиз, совсуз чыхын евиниздян
дейяъяк. Йох, еля демяйяъяк, габагъа ялиня кечяни
гырыб-чапаъаг. Ушаьы-бюйцйц гарьыдалы сцтцлц кими цтяъяк. Баш тярпядянин щамысынын башыны цзяндян сонра бу
йеря-йурда сащиб чыхаъаг.
- Яши, Аллащ бунларын диваныны версин. Щюкумят олмайан йердя беля олар дя! - Биннят киши канкан Ялямдарын
сюзцня шярик олдуьуну эизлятмяди.
143
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Инди биръя о галыр ки, биз сайыглыьы итирмяйяк. Мян
сизинля ачыг данышырам. Еля щесаб еляйин ки, Тевон кяндин
йухары башындадыр. Ня фярги вармыш ки, инди ады Абодур.
***
Полковник Смирнов индийяъян чохлу ямялиййат планлары йериня йетирмишди. Щямишя дя иши уьурлу олмушду. Еля
Шушада бу йахынларда ермянилярля мцсялманлары бир-бириня qarшı qoymuш, сонра да бир нечя няфяр ермянини щябс
елямиш, амма бунун мцгабилиндя нечя азярбайъанлыны
гятля йетирмишди. Щям дя иши еля гурмушду ки, щеч кяс
казаклардан шцбщялянмямишди. Эуйа бу ишлярин щамысыны
ермяниляр елямишдиляр. Вя эуйа щям дя ермяниляр бу
гятлляри она эюря тюрятмишдиляр ки, азярбайъанлылар онларын
евляриня сохулуб, зоракылыг эюстярмишдиляр. Щягигятян дя
беля зоракылыг ямялляри олмушду, анъаг о зоракылыг ямяллярини дя казакларын Иряванда щазырлайыб эятирдикляри
адамлар тюрятмишдиляр. Миллиййятъя ермяни олан щямин
адамлар, щям дя Азярбайъан диилндя тямиз даныша билирдиляр. Инди неъя ола билярди ки, беля бюйцк ишлярдян саьсаламат чыхмыш, щяля цстялик щюкумятдян дя тялтифляр
алмыш Смирнов балаъа бир дястянин ющдясиндян эялмясин.
Тевон кими бир башкясянин дястясинин онун ялинин алтында
олмасы бу ямялиййаты да уьурла баша чатдырмасы цчцн она
бюйцк шанс верирди.
-Щя, инди эяляк мясялянин тяфяррцатына эюряк неъя
144
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
план чякяъяйик. - Смирнов Тевондан конкрет тяклиф эюзляди. Тевон юзцнц ъямлийиб сюзя башлады:
- Биз щамымыз бирликдя щярякят едирик, юзц дя сящяр
еркян. Онларын щеч аьлына да эялмяз ки, о вахт биз
щцъума кечярик. Аь йол ашырымынаъан щамымыз атларла щярякят едярик. Казаклар ашырымын башында атдан тюкцлцшярляр. Мян дя юз адамларыма эюстяриш verяrяm ки, атлардан
дцшсцнляр. Яввялъя ятрафы йахшы йохлайарыг. Полковник
ъянаблары - сиз ян щцндцр гайаны юзцнцзя сянэяр едярсиниз. Бурадан ятрафы йахшы эюря биляъяксиниз. Адамларына
да тапшырарсан ки, эюзляри сяндя олсун. Сяссиз-сяссиз цзц
ашаьыйа, кяндя тяряф йерисинляр. Мяним адамларым ися
бянд-бяряни кясиб кянди эцлляйя тутаъаглар, кяндин
бцтцн адамлары ващимяйя дцшяъяк. Гачщагач башлайаъаг. Габагъадан данышдыьымыз кими Пакизяэилин евини бялядляйяъяк ики ермянини дя габаьыма гатыб апараъаьам.
Онлар Пакизяэилин евини эюстяряъякляр.
Бяли, Смирновла гурдуьу плана ясасян ещтийатла
кяндя ениб, Пакизяни ясир эютцрмяк ясас мягсяд иди.
Тевонла Смирнов арасындакы эизли данышыьа ясасян
яэяр бу план баш тутаъагдыса, онда Тевон щям казакларын
йанында бюйцк щюрмят сащиби олаъагды, щям дя Ирявандакы аьаларынын нязяриндя бир гящряман кими Гарабаьын
сащиби олаъагды.
- Ща, ща, демя, Тевон сянин дя башын вармыш. Щя, билдим, демяк биз Пакизяни ясир эютцрсяк, онда мусурман145
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
ларын адятиня эюря Айдын мцтляг бизим айаьымыза эяляъяк. Биз дя онун васитясиля гачаглары бир-бир яля кечирярик. Ондан сонра…
- Неъя йяни, ондан сонра Пакизяни бурахарыг? - Тевонун эюзляри кяллясиня чыхды.
- А, а, эиъ ермяни мян дедим ки, Пакизяни бурахарыг?
Щеч Пакизяни бурахмаг олар? Айдыны бурахмаг олар?
Ондан сонра еля Пакизя юзц сизин няслинизи кясмяз?
Тевон полковник Смирновун бу сюзляриндян сонра
йаваш-йаваш юзцня эялди, сакитляшди. Полковник Смирновун ня дцшцндцйцнц анламаьа чалышды: «Дейясян, бу
алчаг рус мяндян дя щийляэяр имиш. Эюрцнцр, чох уста
адамды. Ялбяття, уста олмасайdı дцнйанын о башындан бурайа вур-чартласынын ортасына ону эюндярмяздиляр ки».
- Щя, Тевон, галды бир мясяля. Биз эяряк иши еля гураг
ки, бу эиъ мусурманлар бизи щям дя юзлярининки щесаб
елясинляр. Онар бизим щийлямиздян хябярдар олсалар,
онда ня бизя инанарлар, ня дя биз бу ишляри йолуна гойа
билярик.
Тевонун фикри йеня гарышмышды. Полковник Смирновун
онунла данышдыьы пландан башга айры бир планынын да олдуьуну дцшцндц.
Щягигятян полковник Смирнов фикирляширди ки, dar
айагда мусурманларын ондан шцбщялянмямяси цчцн
эцлляни бу тяряфя дя чевирмяк олар. Лап еля дейяк ки, бирдян ишляр алынмаса, Айдынын адамлары эцъ эялся, онда бу
146
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Тевону еля ара гарышдыран адам кими онларын эюзляринин
габаьында да эцллялямяк олар. Амма ялбяття, бу ян сонунъу тядбир оларды.
Онсуз да Тевонун ъанына горху дцшмцшдц. О, рус
полковникинин даща ня дцшцндцйцнц баша дцшмяйя чалышырды. Ялбяття, ща фикирляширдися дя, полковникин сон анда
ону эцдаза веря биляъяйини аьлына эятиря билмирди: «Йох,
ола билмяз ки, полковник чарын тапшырыьыны йериня йетирмясин. Ахы Ирявандан эялян чапарын эятирдийи мяктубда
ачыг-ашкар йазылмышды ки, казaклар Тевона щяр ъцр кюмяк
эюстяряъякляр». Бунлары йадына саландан сонра Тевонун
ъанына долмуш шцбщя, горху долу щиссляр йаваш-йаваш чякилмяйя башлады.
***
Район мяркязиндян эцнорта цстц чыхдылар. Узун Щаъынын дедийи кими, Басатлыйа тяряф – цзц шимала эедян
йолун алтында, Гозлу баьдакы мяшщур кящризятрафы яразидя
мцштяриляринин йолуну эюзляйян ресторана дюндцляр.
- Щя, бурдаъа нащар еляйяк, сонра галхарыг Басатлыйа.
– Узун Щаъы габагда – сцрцъцнцн йанында яйляшмиш Тапанча Тел Мяммядин сол чийниня тохунду.
Сцрцъц сцряти азалдыб дюнэяйя гядяр машыны лап йавашытды. Чцнки ясас эюстяриши Тапанча Телmяммяддян
эюзляйирди. Телmяммяд ися ъавабы юзцнямяхсус архайынлыгла лянэидирди. Яввяла, истяйирди ки, Узун Щаъы тякид
147
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
елясин. Икинъиси, сцрцъцнц дя диггятиндян бурахмырды.
Билмяк истяйирди ки, о, Узун Щаъынын тяклифиля машыны бирбаша дюндяряъяк, йохса Тапанча Телmяммядин эюстяришини эюзляйяъяк? Ахыр ки, машын дюнэяйя чатанаъан
«имякляди». Телmяммяд бир йолун алтындакы кюлэялийя,
бир дя дюнцб эедяъякляри йола тяряф бахды.
Эцнортанын истиси асфалт йолда гайнар бир бухар йарадырды. О бухар да ода-алова дюнцб машынын ачыг пянъяряляриндян ичяри долур, онун цз-эюзцнц гарсырды. Бу
истидя щеч йол эетмяк дя кюнлцндян дейилди.
- Я, гардаш, нийя дайанырсан? – Узун Щаъы бир дя диллянди вя Тел Мяммядин тяряддцдцнц эюрцб бир аз да
она йалманды: - Мян сяни бу истидя аъ-аъына йола сала билмярям.
Тел Мяммяд астаъа диллянди вя:
- Нийя ки?!. – Гысаъа суал верди.
- Щяля бир сорушурсан да? Эюрян-билян ня дейяр?
Онсуз да сянин эцнцн-эцзяранын йохдур. Эеъя-эцндцз
сянэярлярдясян. Бу миллятин бцтцн аьырлыьы сянин чийинляриндядир. – Узун Щаъынын бу йалмана-йалмана, юзц дя
арадабир яллярини гошалайыб Тел Мяммядин чийинляриня
сыьал чякя-чякя дедийи сюзляр онун ъанына йаь кими йайылды. Бир аз да креслода йайханды. Доьрудан-доьруйа
юзцнц миллятин гящряманы кими тясяввцр еляди. Тез саь
ялини атыб пенъяйинин алтындан баьладыьы гобурда эяздирди,
тапанчасы да йериндя иди. Яли тапанчанын дястяйиня тоху148
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
нан кими, еля бил она тязя эцъ эялди.
- Щя, бяс неъя, сянин гощумун Билян Имамйарлы еля
билир ки, сярщядляри онун милисляри горуйур.
- Йох, яшши, - Узун Щаъы тез онун сюзцнцн габаьында
– Имамйарлынын дястяси тойуг оьруларынын гаровулуну
чякир,- деди.
Онлар эцлцшдцляр. Амма Узун Щаъы бир аз да Тел
Мяммядя йарынмаг цчцн:
- Щя, щя, ахы тойуг оьрулары онун да пайыны верир, деся дя инсафян, дахилян бир аз наращат олду. Тел Мяммядин аьзына там архайын олмадыьындан бу сюзлярин полковник Билян Имамйарлыйа чатаъаьыны дцшцндц. Она эюря
дя бир аз байагкы фикирлярини йумшалтмаг цчцн: - Яшши, о
да щюкумят адамыдыр, буйруг гулудур. Она ня дейирляр,
о да дейиляни иъра еляйир, - дейя ялавя еляди.
Бу сюзляр Тел Мяммяди илан кими санъды.
- Я, бура бах, ики габдан йал йемяк олмаз, йа халгын
тяряфиндя олмалыдыр, йа да щюкумятин.
- Доьрудур, доьрудур, гаьа, - Узун Щаъы Тел Мяммядин ясябиляшиб щяр шейи корлайаъаьыны, бялкя, еля бурадаъа ону машындан дцшцрцб, йол кянарында гойуб,
сонра чыхыб эедяъяйини дя аьлына эятирди. Цряйиндя Билян
Имамйарлыны о ки вар, сюйдц. Тел Мяммядин сакитляшмяйини эюзлямядян Билян Имамйарлынын цнванына аьзына
эяляни демяйя башлады:
- О, юмрц бойу вязифянин гулу олуб. Инандырырам сяни,
149
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
бу эцн онун кителини сойундуруб, вязифясини ялиндян алсалар, башына щава эяляр. Амма унудур ки, онун вязифяси
дя, кители дя халгын мянафейинин йанында щеч нядир. –
Узун Щаъы юзцнц эцъя салырды. Щяля, бялкя, партийа тарихиндян мцщазиря охуйан мцяллимляринин дя дилиндян
ешитдийи сюзлярдян йадына салыб демяйя чалышса да няся
йадына дцшмцрдц. Бирдян франсыз утопик сосиалистляринин
адларыны садалады.
- Гардаш, билирсян, Авропада мяшщур адамлар олублар;
Сен Симон, Шарл Фуйе, Роберт Оуен… Онлар варларыны,
дювлятлярини, саьламлыгларыны да халга верибляр. Вя щеч бир
мцкафат эюзлямяйибляр. Инди юз арамызды, сян бу щюкумятдян, йа халгдан щансы мцкафаты эюзляйирсян? Аилянин,
ев-ешийин доланышыьыны да йаддан чыхармысан. Эеъяэцндцз бу миллятин йолунда ъан гойурсан. Анъаг ня
олсун, Имамйарлы мяним гощумумдур. Отуруб кабинетдя, кондинсионерин габаьында сяринлянир.
Узун Щаъынын нитги Тел Мяммяди тамам сакитляшдирди. Бирдян йадына дцшдц ки, ахы онлар эцнорта нащарына
дюнмяли идирляр. Юзц дя бу кюлэяли, гозлу баьын ичиндяки
адлы-санлы ресторандан о йана, йол бойу - Басатлыйаъан бир
абырлы йер йохдур. Цзц Эцнейя тяряф ня гядяр эетсян дя,
эцняварды. Она эюря дя сцрцъцйя саьа – йолун алтына
дюнмяйи ишаря верди:
- Я, бу Узун Щаъыйа галса, бизи бу йолун ортасында,
асфалтдан галхан одда-аловда цтяъяк. Бир дюняк бурда
150
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
сяринляняк, сонра бахарыг.
Узун Щаъы севинъяк ялини ялиня вурду:
- Я, сянин башына дюнцм, я, еля ганан оьулсан, е,
ганан. Дюн эюряк, дюн. Я, бу дцнйанын ишляри тякъя бизя
галмайыб ки?! – Узун Щаъы буну дейиб ялини дюш ъибиня
тохундурду, пуллар ъибиндя иди. Узун Щаъы да дейясян,
эцъц дюш ъибиндяки пулдан алырды.
- Щя, щя, дюняк, бу Узун Щаъы чох дюшцня дюйцр.
Щя, ня дейирсян, Балаъа Билян?
Тел Мяммяд байагдан бяри машынын кцнъцня гысылыб
автоматыны айаьына сюйкямиш вя лцлянин уъундан йапышмыш Балаъа Билянин эцзэцдян эюрцнян пишик эюзляриня
бахды. Балаъа Билян дя Тапанча Тел Мяммядин бу илтифатлы нязярляриндян севинмиш кими:
- Щя, щя, дюняк, - деди.
Амма, яслиндя, Балаъа Билян тякъя буна эюря севинмямишди. Щям дя она эюря севинмишди ки, Тапанча Тел
Мяммяд она «кцчцк Билян» йох, «Балаъа Билян» демишди. Габаглар бир-ики дяфя адам ичиндя, даща доьрусу,
юзляринин башларына йыьдыглары адамларын арасында она
«Кцчцк Билян» демишди. Бундан да Балаъа Билян неъя
аьарыб-бозармыш, неъя гаралыб-ачылмышды, буну щамы
эюрмцшдц. Тапанча Тел Мяммяд дя саймазйана тапанчасыны чыхарыб Балаъа Билянин автоматынын йанына гоймуш, сонра да эцля-эцля еля мяълис ящлиня цзцнц тутуб
демишди:
151
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Йадыныздадыр, цч ай бундан габаг тцрк гардашларымыз эялмишдиляр. Бюйцк Билян дя – полковник Имамйарлыны дейирям, - о да бизимля иди. Бунлары бир-бир щямин
тцрк гардашларымыза тягдим елядим: - Бу, бюйцк Биляндир
– полковник Имамйарлыдыр. Бу да балаъа Биляндир. Тцрк
гардашымыз да сорушду: «Балаъа ня?»
Эюрцнцр, «балаъа» сюзцнц йахшы анламырды. Мян дя
дедим:
- Бойу балаъадыр, йяни кичикдир. Бир сюзля, Кичик
Билян.
- Щя, щя, билдим, кцчцк Билян.
Тцрк гардашымызын бу сюзцня щамы эцлмцшдц. Она
бир аз да анлатмаг истядим. - Кцчцк йох, кичик Билян. Нечя дяфя кичик дедимся, йеня «кцчцк Билян» деди. Ахыр
ки, дедийиндя дя галды. Даща достумузун нийя хятриня
дяйир. Биз еля тцрк гардашларымыза эцвянирик. Онларын дедикляри бизим цчцн ганун олмалыдыр. Кичик олмасын, кцчцк
олсун. Инди бир сюзля балаъа Билян дюнцб кцчцк - ит олмайаъаг ки?!
О вахт бир анлыьа балаъа Билян автоматыны эютцрцб еля
биринъи бу Тел Мяммяди, сонра да Тел Мяммядин аьзына бахыб она эцлянляри эцлляйя тутмаг истямишди. Щятта
ялини автоматын дястяйиня тяряф дя узатмышды. Анъаг Тел
Мяммяд дя Тел Мяммяд иди. Онун бир щярякятини дя
нязярдян кянарда гоймурду. Ъялдликдя дя бу балаъа Биляндян чох ити иди. Еля щямин андаъа ял атыб тапанчаны
152
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эютцряр, онун эиъэащына диряйярди. Буну да балаъа Билян
щисс етмишди. Она эюря дя гязябини говуб юзцнц сакитляшдирмиш, цряйиндя «лянят шейтана» демиш, цстялик чыхыш
йолу да тапмышды: юзц дя онлара гошулуб эцлмцшдц. Бунунла да бу эярэинлик арадан эютцрцлмцш, бир нюв балаъа
Билян дя юз кцчцклцйц иля барышмышды.
Яслиндя, Тел Мяммядин балаъа Билян демяйи она
сайьы кими, щюрмят кими эялмиш вя Биляни севиндирмишди.
…Бюйцк гоз аьаъынын алтында гойулмуш ири, цстцня
тямиз юртцк салынмыш стола дявят бцтцн сюз-сющбятя
йекун вурду.
- …Дцнйа дяйишяндя фярасятли адамлар юзляриня хейир
олан йолу тез тапыр. - Узун Щаъы ятрафы эюстярди. - Буралар
гядимдя баьлар олуб. Щяря бир йери гамарлайанда биринъи
катибин сцрцъцсц дя бураны ялиня кечириб гардашы оьланларына верди. Неъя дейярляр, онлар да кооператив ады иля
адамлара иашя хидмяти эюстярмяйя башладылар.
- Щя, юзц дя йаман башладылар, – буну да Балаъа
Билян Узун Щаъынын сюзцня тясдиг цчцн деди. Сонра да
яли иля столун баш тяряфини эюстярди.
- Гардаш, сян бурдан яйляш. Цзц кящризя тяряф. Ахан
сулара да йахшы-йахшы бах, эюзлярин динъялсин.
Сых кюлэялийин алтында сяринлик онлара еля бяри башдан
хош овгат эятирмишди. Амма Узун Щаъы Балаъа Билянин
габаьа дцшцб Тапанча Тел Мяммяди биринъи олараг сто153
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
лун баш тяряфиня дявят етмяси онун ящвалыны бир балаъа
корлады. Амма юзцнц о йеря гоймады.
- Щя, щя, сянин йерин бурады, бурдан яйляш. - О да Тапанча Тел Мяммяди столун баш тяряфиня чякиб юзц дя
стулу ращатлады.
- Дейирям, бирдян стулун айаглары йахшы олмаз, - щя,
йахшыды, яйляш, - деди.
Столун цстцня бир ан кечмямиш щяр ъцр сяринляшдириъи
ичкиляр дцзцлдц, цстялик бир графин дя тязя кящриз суйу
гойдулар. Архасынъа да чюряк, тязя помидор-хийар, эюйэюйярти эялди.
- Ня йейяъяксиниз? Бялкя, башга бир шей дя лазымдыр?
– хидмятчи ъаван оьлан бир-бир щамынын цзцндя нязярлярини эяздириб Тапанча Тел Мяммядя суал еляди.
Анъаг щамыдан габаг Узун Щаъы диллянди:
- Гузу кабабы.
Эюрцнцр, о бириляри дя еля бу фикирдя имишляр; башларыны
разылыгла тярпятдиляр. Хидмятчи оьлан йеня дурухуб галды:
- Башга няся?..
- Башга щеч ня лазым дейил, биз иш далынъа эедирик.
ТапанчаТел Мяммяд гятиййятля диллянди. Даща ня
Узун Щаъы, ня дя Кичик Билян диллянмяди.
154
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
***
Монте Мелконйанын – Абонун тапшырыьы иля Таьясяря
эялян вя эедян йоллар нязарятя эютцрцлмцшдц. Онсуз да
Даьлыг Гарабаьын ермяниляр йашайан бцтцн яразиляри
Абонун нязарятиндя иди. Амма бурасы варды ки, Або
Таьясяря эялян вя эедян адамлар васитясиля ялагяляри
юйрянмяк истяйир, цмумиййятля, ермянилярин мювгейини,
Гарабаьын Ермянистана бирляшмяк сийасятиня мцнасибятлярини йерли сакинлярин юз дилляриндян ешитмяк цчцн
демяк олар ки, щяр бир адамла айрыъа, цзбяцз олур, данышыр
вя бунунла да йа щядя-горху, йа да баша салмагла, ялбяття ки, даща чох зорла онларын щамысыны юз мягсядиня
табе еляйирди. Йяни ки, бцтцн ермяниляр Даьлыг Гарабаьын
Ермянистана бирляшдирилмясиня тяряфдар олмалыдыр. Башга
сюзля, онларын гейри бир чыхыш йолу йохдур. Айры-айры табе
олмайан вя йахуд да ниййятини эизли сахлайан ермяниляри
дя ашкарлаyır, йа мящв еdir, йа да чиркин ниййятлярдя бирбаша иштиракларыны тямин етмякля онларын ирадясини гырmaьa
nail olur, бунунла да öz istяklяrini hяyata keчirirdi.
Таьясярдя айры-айры яразиляря фяал ермяниляри бюлцк
командири гоймушду. Бир дястяйя - туьлу ермянилярдян
тяшкил олунмуш дястяйя дя Сурен Степанйан рящбярлик
едирди. О, юзц дя яслян Туь кяндиндян иди. Мялумдур ки,
бу кянддя дядя-бабадан бяри азярбайъанлыларла ермяниляр чох йахын гоншулуг мцнасибятиндя йашайыблар. Щяля
155
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
цстялик гощумлуг ялагяляри дя аз дейилди. Дцздцр, щадисяляр башлайандан бяри Туьдан чох адамлар кючцб
эетмишди. Азярбайъанлыларын евлярини йандырмыш, тяклийя
салыб нечялярини юлдцрмцшдцляр дя. Мяркязи щюкумятдян
дя бир кюмяк олмадыьыны эюрян йерли азярбайъанлылар йа
гоншу районлара эетмиыш, йа да Бакыйа цз тутмушдулар.
Ермянилярдян дя эедянляр аз дейилди. Ясасян дя азярбайъанлыларла гощумлуг ялагяляриндя оланлар узаглашмышдылар. Амма бцтцн бунларла беля, галан ермянилярин
щамысы ейни фикирдя дейилди. Онларын яксяриййяти арзулайырды ки, бу гармагарышыглыг тезликля сона чатсын, кючцб
эедянляр тезликля йер-йурдларына гайытсынлар.
- Сурен, бах, ясас мясяля будур, биз инсанларын башынын, бейнинин ичини дяйишмялийик. Онлар щяр бир вахт
Бюйцк Ермянистан щаггында дцшцнмялидирляр.
- Билирям, Абоcан, бу мясяля асан олмаса да, йавашйаваш ишляри йолуна гойуруг. Тяряддцд едян, табе олмайан ермянилярдян нечясини о дцнйалыг елямишям.
Галанлар да ки, бцтцн бунлары эюрцрляр.
- Сурен, яэяр белядирся, онда туьлу ермянилярин бцтцн
ъаванларыны, гоъаларынын щамысыны сяфярбяр еля, гой
цмуми щцъума щазыр олсунлар.
- Абоъан, сян щеч ниэаран галма, биз щяр ъцр тядарцк
эюрмцшцк.
- Силащ-сурсат неъя, чатыр?
- Ахырынъы вертолйотда эятирилян бцтцн силащлары Туь156
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дакы дястянин ихтийарына вермишик.
- Щя, беля, чох йахшы, мян юзцм тапшырмышдым.
- Абоъан, бир проблемимиз вар. Эцълц тялимчиляр лазымдыр. Йоллара, кюрпцляря мина гойан мцтяхяссисляр,
мцхтялиф нюв силащлардан атяш ачмаьы юйрядян адамлар
эярякдир.
- Мян тапшырмышам, Сурийадан, Ливандан эялян тяърцбяли террор тяшкилатчыларындан бир нечя няфяри сянин ихтийарына веряъякляр. Онлары гаршыламаьа щазырлыг эюрмцсян?
- Бяли, бяли, Абоъан, хябярдарлыг едибляр. Щяр ъцр щазырлыг эюрцлцб. Онлары ян йахшы евлярдя йерляшдиряъяйик.
Або Суренин бу сюзляриндян бир гядяр архайынлашмыш
кими олду. Амма йеня ахырынъы суалыны вермяйи дя унутмады
- Бяс шцбщяли адамлар олмайыб? Таьясяря эялибэедян адамлардан кимляри данышдырмысыныз? Вармы беляляри?
- Вар, вар, Абоъан, бир няфяр сахламышыг. Еля дцнян
Таьясярдян чыхыб Туь тяряфя эедян бир ермяни сахламышыг.
- Данышдырмысан? Инди щардадыр?
- Щя, щя, данышдырмышам. Бурада, йахында – Таьясярдя сахламышам. Мян ону йахшы таныйырам. Еля бизим
кянддяндир, Туьдандыр.
- Ня дцшцнцр? Фикри, мярамы нядир?
Або диггятля Суренин эюзляриня бахды, ону юз кянд157
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
лиси иля ряфтарынын мащиййятини санки эюзляриндян охумаг
истяйирди. Сурен Абонун беля диггятля бахмаьындан бир
гядяр чашды. Щятта ъанындан горху да кечди. Бирдян Або
ондан нядяся шцбщяляняр. Еля ки, бу вящшинин цряйиня
бир шцбщя тохуму дцшдц, даща онун ъянэиндян хилас
олмаг олмазды – Сурен беля дцшцндцйцндян бир аз да
тялаш кечирди. Бу да Абонун диггятиндян йайынмады.
- Сурен, билирсян ки, бизим бюйцк Ермянистан мягсядимизин йанында - бу сянин кяндчиндир, йа гощумундур,
беля мясяляляр йохдур. Бизим биръя мягсядимиз вар –
Бюйцк Ермянистан. Щамыны да бу мягсядя табе етмялийик.
- Доьрудур, доьрудур, Абоъан, мян буну йахшы билирям. Эяляъяк нясилляр еля буна эюря бизи щюрмятля хатырлайаъаглар. - Суренин бу сюзляри Абонун дилиндян
дяфялярля дейилмишди. Вя цстялик Або тяляб едирди ки, бу
сюзляри щяр кяс язбярдян йадында сахласын. Мягамы
дцшян кими Сурен Абонун юз сюзляриля она ъаваб вердийиндян онун кефи дурулду. – Щя, бах, беля.
Йахына эялиб ялини Суренин кцряйиня гойду. - Мян билирям ки, бизим гящряман оьуллар няйин наминя беля
мющкям дайаныблар.
- Ялбяття, Абоъан, биз эяряк ясас мясяляни щеч вахт
унутмайаг. - Бу да Абонун сюзляри иди. Яслиндя, Або юз
башкясянляриня, бу саггаллы гулдурларын щяр бириня тапшырмшды ки, ясас тялимат онун сюзляридир. Щяр кяс о сюзляри
158
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
язбяр юйрянмяли, йадында сахламалы вя ямял етмялидир.
Галан низам-интизам мясяляляри ися командирлярин ишидир.
- Щя, инди сян де эюряк, Суренъан, бу сахладыьын
адам бизя бир мялумат веря биляр? – Абонун «Суренъан»
демяйи Сурени бир гядяр дя шювгя эятирди. Юзцнц Абойа
чох йахын адам кими щисс етди. Она эюря дя бир аз йахына
эялиб билдиклярини йавашъа Абойа данышды.
- Доьрусу, Абоъан, тапшырмышам ки, бу ермянини инъитмясинляр. – Ялбяття, Сурен буну да ещтийатла дейирди.
Яэяр дягиг изащ етмяся, Абону инандырмаса, Або Суреня шцбщяли адам кими бахарды.
Байагкы тяшвиш щяля галырды. Она эюря дя бир аз дайаныб сюзляринин Абойа неъя тясир етдийини эюрмяк истяди.
- Инъитмяйиблярся, бяс онда неъя дягиг билмяк олар
бунун фикрини?
- Билирсян, Абоъан, о, азярбайъанлыларла гощумлуьу
олан Рантик Йеремйанын ямиси оьлудур. Щямишя вятянпярвяр ермяни кими таныныб. Дцзц, дцшцндцм ки, яэяр
ону ин-ъитсяк, ишлярин сонракы эедишатыны позарыг.
Яслиндя, Сурен Гарикля айрыъа данышмыш, Гарик дя бабасындан галма антиквар гызыл сааты она веряъяйини вяд
етмишди. Бу саат щаггында Туьда мараглы ящвалатлар данышырдылар. Щятта вахтиля чох бюйцк мябляья Йеревандан
эялиб щямин сааты алмаг истясяляр дя, бабасы вермямиш,
эуйа щямин саатын итмяси щаггында сюз-сющбят чыхармышдылар.
159
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Сурен Степанйан билирди ки, щямин саатын гиймяти чох
бащадыр. Яэяр о сааты ялдя едя бился, лап бу Гарабаьа да,
Ермянистана да тцпцрцб хариъя эедярди.
Сурен бцтцн эцъц иля Абону инандырмаьа чалышырды ки,
Гарикля хцсуси планы вар. Дейясян Або да артыг Гарикя
инанмышды.
Ахы Абонун да Йеремйан щаггында айрыъа планлары
варды вя Сурен бу планлардан гисмян дя олса, хябярдар
иди. Ола билсин ки, эяляъякдя Гарик дя Рантикин яля алынмасында йардымчы оларды.
- Бялкя, ону эятирясян мяним йаныма, бир сющбят
едям.
- Щя, щя, Абоъан, мцтляг эятирярям, бурада йахындадыр.
Абонун ишарясиля Сурен Степанйан Гарики эятирмяк
цчцн чыхды. Або отагда тяк галмышды. Онун цряйи синясиндя чырпынырды. – Ня цчцн ишляр еля эетмир ки, бир анда
бу Гарабаь проблемини щялл едиб йоллары ачсынлар? Бюйцк
Ермянистан Бирлийи йарансын. Еля бу эцнярдя Степанакертдян дя бу дцшцнъялярля гайытмышды.
Ялбяття, Степанакертдя онун мцхтялиф адамларла
эюрцшц олмушду. Русийанын эизли хидмят полковники иля
арасында олан сющбяти бурада кимсяйя данышмазды.
- Ъянаб Монте Мелконйан, биз сяни Авропа мящкямяляриндян гопарыб бурайа она эюря эятирмямишик ки,
ялини ялинин цстцня гойуб эюзляйясян.
160
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Ъянаб полковник, - о, рус забитиня рясми мцраъият
елямишди – мян лазым олан бцтцн щазырлыг ишлярини эюрмякдяйям. Сизин эюстяришинизи эюзляйирик. Бцтцн Даьлыг
Гарабаь бойу ейни вахтда щцъум башлайаъаг. Данышдыьымыз кими, сизин рус ясэярляри дя бизя бу ишдя йардымчы
олаъаглар, дейилми?
Русийа эизли хидмятинин полковники Авропада мяшщур
олан бу террорчунун ня демяк истядийини йахшы баша
дцшцрдц. Ялбяття, о, истяйирди ки, ямялиййатда руслар да
иштирак елясинляр. Щяля дя юз эцъцня кифайят гядяр инанмырды. Вя бунлар да юз эцъцня инанмамаьындан иряли эялирди.
- Ъянаб Монте Мелконйан, - полковник бир гядяр сясини галдырды, - сян истяйирсян ки, яввялъя руслар Гарабаьы
азярбайъанлылардан тямизлясинляр, сонра сизя версинляр?
- Хейр, хейр, Александр Иванович, бизя йалныз сизин
хейирхащ мцнасибятиниз, бир дя кюмяйиниз…
- Ня кюмяйиниз? – Александр Иванович Монте Мелконйанын сюзцнц кясди.
- Йох, мян силащ-сурсат сарыдан дейирдим. - Монте
Мелконйанын дили топуг чалды.
Ялбяття, о, йахшы билирди ки, диэяр мяшщур террорчу рягибляриндян бирини – еля Александр Ивановичин тягдиматы
иля бура чаьырар, ону да тутдуьу вязифядян азад едярляр.
Монте Мелконйанын рягибляри иля дя мцнасибяти йахшы дейилди. Авропада террорла бирэя газандыглары пулларын ща161
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мысыны Монте Мелконйан яля кечириб Исвечря банкларындан бириня йерляшдирмиш, юзц дя русларын кюмяйи иля Гарабаьа эялмишди. Яслиндя, ону рус щямкарлары рягиб
террорчулардан оьурлайыб Гарабаьа гачырмышдылар. Чцнки
Монтейя сатгынлыьына эюря, башгаларыны яля вериб бцтцн
пуллары мянимсядийиня эюря еля юз рягибляри ону юлцмля
щядялямишдиляр. Инди тязядян Монтенин бурада етимады
итирмяси еля юзцнцн юлцмц демяк иди.
Даьлыг Гарабаьын мяркязиндя она билдирмишдиляр ки,
сянин бирбаша ряисин эизли хидмят полковники Александр
Ивановичдир вя бцтцн тялиматлары да ондан алаъаьыны тапшырмышдылар. Бах еля бу сябябдян Монте Ермянистанын
нящянэ постлары иля иддиа иля даныша бился дя Александр
Ивановичин щцзурунда гуйруьуну булайан горхаг ит кими
дайанырды. Онун щяр бир сюзц Монте цчцн ганун иди.
Александр Ивановичдян айрыланда Монте тяйинат йериня гайыдан кими щансы ишляри эюряъяйини дя она демишди.
Биринъи, ясас о иди ки, русларын гцввясиндян ваъиб олан
йерлярдя истифадя етмяли иди. Вя имкан дахилиндя онларын
ясас щцъум истигамятляриндя эюрцнмямясини тяшкил етмяли иди. Ян ясасы да о иди ки, полковник она тапшырмышды:
«Сянин йадында галсын, империйадан айрылан Азярбайъанын азадлыг истяйян гцввяляри бир-бириля йола эетмир.
Щяр биринин юз иддиасы вар. Инди Азярбайъанда ня гядяр
адам президент олмаг, щакимиййяти яля кечирмяк истяйир.
Биз еля тямкинли олмалыйыг ки.., - полковник Александр
162
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Иванович сюзцнцн эерисини демяди. Дайаныб Монте Мелконйанын эюзляриня бахды.
Монте дя баша дцшдц ки, полковникин сюзлярини о тамамламалыдыр:
- Бяли, ъянаб полковник, биз о гядяр тямкинли олмалыйыг ки, онлар юзляри бир-биринин цстцня дцшсцнляр. Даща
чох да савадсыз оланларыны гызышдырмаг лазымдыр. Бах
онда бизим ишляримиз йахшы эедяр.
- Бах беля… Инди сяндян разы галдым. Эял, буну гейд
едяк. – Полковник дивардакы шкафын ичиндя графиндя гойулмуш тут араьыны столун цстцня эятирди, ики ядяд садя
стякан да гойду. Бир аздан тут араьынын тцнд ийиси отаьа
йайылды.
***
Басатлыйа чатыб, мяктябин щяйятиня йахынлашанда
эюрдцляр ки, учуг-сюкцк щасарын башында бир гара гарьа
ганадларыны саллайыб отуруб. Гарылдайыр, щярдян дя ганадларыны йелляйир. Еля бил учмаг истяйир, амма уча билмирди.
Машын мяктябин ачыг дарвазасындан щяйятя кечди. Дейясян еля гарьа да онлары эюзляйирмиш кими, тулланыб машынын габаьына гонду. Щярдян дя гарылдамаьында давам
еляди.
- Бу гара гарьа щардан чыхды, яя? – Гара гарьанын габагларына чыхмасыны йахшы олмайан яламят кими йозан
Узун Щаъы гарьайа тяряф йерийиб: киш-киш, - деди. Амма
163
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
гарьа учуб эетмяди. Бир аз аралыйа сякиб, йеня гарылдамаьында галды.
Тел Мяммяд дя, Кичик Билян дя машындан дцшмцшдц. Узун Щаъы Тел Мяммядя йанашыб:
- Бунлар щардадылар, я, щеч эюрцнян йохду? – деди.
Тел Мяммяд о йан-бу йана бахыб кимсяни эюрмяди.
Анъаг сцрцъцйя ишаря еляди ки, машынын архасыны мцяллимляр отаьы тяряфя версин. Узун Щаъы о йан-бу йана
бахыб эюзляриля кимися ахтарды. Бу вахт щасарын гыраьындан бахан балаъа бир ушаьы эюрцб йахына чаьырды.
- Я, а бала, бу Исмайыл мцяллимэил щардадырлар?
- Еля индиъя чыхдылар, нащара эетдиляр. Бир аздан эялярляр.
- Гач Исмайыл мцяллимин йанына, де ки, мяктябя
эялян вар, ону эюзляйирик, эялсин. – Тапанча Тел Мяммяд даща Узун Щаъынын ня дейяъяйини эюзлямяйиб юзц
ушаьа эюстяриш верди.
…Эун эцнортадан хейли кечмишди. Артыг ахшам тяряфи
олса да Басатлы эцней аьзы олдуьундан щяля дя илдырым
кими шахыйан эцняшин шцалары алтында даьланырды. Ятрафда
гярибя бир сакитлик варды. Илк бахышдан дейярдин ки, кяндин
адамлары щараса йыьышыб эедиб. Эялянляри биринъи гаршылайан итляр дя эюрцнмцрдц, кюлэялийя чякилмишдиляр. Эялянляр мяктябин кюлэяли ейванына чыхдылар. Эюрцнцр,
Исмайыл мцяллим дя бу базар эцнцндя эялян гонагларын
кимлийини аз-чох щисс елямишди. Она эюря дя она хябяря
164
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эялян ушаьы Айдынын, Зцлфцгарын, Якрямин, Бящрамын архасынъа эюндярмиш, онлары да тапыб мяктябя чаьырмаьы
тапшырмышды.
Щягигятян дя аз кечмямиш онларын щамысы артыг мяктябин щяйятиндя идиляр. Тапанча Тел Мяммяд габаьа йерийиб Исмайыл мцяллимля исти-исти эюрцшдц. Узун Щаъы
Исмайыл мцяллимин она, еляъя дя Балаъа Биляня саймазйана мцнасибятиндян йаранан дилхорчулуьуну цзя вурмады, юзц иряли йериди. Ахы ня гядяр олмаса да, онларын
щяр икиси тарих мцяллими иди. Тякдянбир олса да тарих мцяллимляринин йыьынъагларында эюрцшяр, дилляшярдиляр. Юзц дя
щяр вахт Исмайыл мцяллимин ъясарятли чыхышларына пахыллыьы
тутар, бир нюв она щясяд апарарды. Ахы неъя ола билир ки,
Исмайыл мцяллим беля ъясарятли даныша билир? Партийанын
цнванына еля сюзляр дейирди ки, Узун Щаъынын йатса да
щеч аьлына беля эялмязди о сюзляр. Ня ися, инди ондан
кечмишди. Ясас о иди ки, Исмайыл мцяллим дя ону
юзцнцнкц кими гябул елясин. Она эюря дя даща мющкям
юзцллц кюрпцляр гурмаьын вахты иди. Исмайыл мцяллимля
эюрцшцб бярк-бярк гуъаглады, ону исти-исти юпдц.
- Щя, гардаш, эюрцрсян ки, биз сяни тяк гоймуруг. Амма бирдян аьлына эялди ки, сюзляри Тапанча Тел Мяммядин хошуна эялмяз. Тез дя мясяляни гялизляшдирмямяк цчцн яли иля Тапанча Тел Мяммяди эюстярди:
- Я, бунун эеъяси-эцндцзц йохдур сиздян йана.
Исмайыл мцяллим онун ня дедийини вя ня цчцн Тел
165
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Мяммядя йарындыьыны йахшы анласа да, тямкинини позмады. Узун Щаъыдан айрылыб Кичик Билянля дя эюрцшдц:
- Щамыныз хош эялмисиниз. Мягсядимиз бирдир. Инди
бизим оланымыз-олмазымыз бирлийимиздир, - деди.
Узун Щаъы йеня дил боьаза гоймады.
- Саь ол, Исмайыл мцяллим, сянин кими адамлар олмаса, бу миллят щяряси аьзыны бир тяряфя тутар.
Тапанча Тел Мяммяд Узун Щаъынын наггаллыьына
ящямиййят вермяйиб машыны эюстярди:
- Ушаглара де ки, бу машында оланлары бошалтсынлар. Щялялик бизим эцъцмцз чатаны эятирмишик.
Узун Щаъы габаьа йерийиб машынын йцк йерини ачды.
Бу вахт йахынлашан Айдын вя достлары да эялянлярля истиисти эюрцшдцляр. Щяр щалда, онлар севинирдиляр. Севинирдиляр
ки, районун адамлары онлары тяк гоймур, йохламаьа эялир,
вязиййятля таныш олур, цстялик эцъляри чатан йардымы да эятирирляр.
Балаъа Билян автоматыны чийниндян асмышды. Автоматын кцпц онун дабаныны дюйцрдц. Шястля габаьа эялиб Басатлы ъаванлары иля бир-бир эюрцшцб щал-ящвал тутандан
сонра эятирилянляря ишаря иля «сянэярдякиляря пайлайарсыныз», - деди.
Тапанча Тел Мяммяд бир гядяр аралыда Исмайыл
мцяллимля данышса да, гулаьы Балаъа Билянин «сянэярдякиляря пайлайарсыныз» сюзлярини алды.
- Я, бурада щяряниз бир бюйцклцк елямяйин, Исмайыл
166
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мцяллим юзц биляр; щара, неъя пайлайар?
Сюз Балаъа Билянин аьзына тярс шилля кими дяйди. Балаъа Билян щирсиндян алт додаьыны дишляри арасына алыб сыхды.
Аз гала ганы чыхаъагды. Амма йеня юзцнц яля алды:
«Аллащ еляйя бир эирявяйя эяля, буну верям автоматын
аьзына», - дцшцндц. Бялкя дя, Тапанча Тел Мяммяд дя
онун ня дцшцндцйцнц щисс еляди. Эюзлярийля кинли-кинли
она бахан Балаъа Биляни сцздц. Амма индики мягамда
онун ъырнайб-ачылышмаьыны истямядийиндян автоматгарышыг онун голундан тутуб юзцня тяряф чякди:
- Билян, мян дейирям ки, йяни бунлар юзляри йахшы
биляр, щара ня лазымдыр? Анъаг сян дя дцз дейирсян. Биз
эяряк сянэярдякиляри даща чох диггятдя сахлайаг. Инди
ясас одур ки, сянэярдякиляр щисс елясин ки, щеч ким онлары
йаддан чыхармыр. Щамынын цмиди сянэярдякилярядир.
Индийя гядяр щеч ким Балаъа Биляня эюрдцйц ишя эюря
бир «саь ол» да демямишди. Анъаг Тапанча Тел Мяммядин бу сюзляри онун цчцн мин «саь ол»дан да цстцн
иди. Щятта мяркяздяки «аьасы» она чамаданла пул да
эюндярмишди ки, айры-айры адамлара пайласын. Гой ону
сайсынлар, ону ешитсинляр, юзцня дястя топласын. Щярчянд
ки, Балаъа Билян юзцня бир дястя топлайа билмямишди. Алдыьы пуллары да, инсафян, сярщяд бюлэясиндяки касыб аиляляря, ювладлары сянэярдя оланлара вермишди. Амма буна
бахмайараг, йеня сянэяря эедяндя, сянэярляря йолу
дцшяндя гуш тцфянэи иля силащланмыш ъаванлар онун балаъа
167
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
базбурудуна бахыб эцлцшцрдцляр.
- Я, Билян, автоматын юзцндян узундур.
Бир башгасы да онун сюзцня гцввят верир:
-Эюрян, автоматын щарасы иля атыр?
Балаъа Билян дя бу сюзляри ешидир, ичиндян доьраныр,
щярдян дя автоматы синясиня алыб цзц ермяниляря тяряф
бир дараг бошалдырды.
- Йох, йаланчы автомат дейил…
- Щя, щя, йаланчы дейил, эюрдцн, эцлляляр даша дяйяндя неъя гыьылъым сачырды.
Амма дейясян, автомат юзцндян эцълцдцр. Эцлляляр
автоматдан чыхдыгъа Балаъа Билянин юзцнц дя ойнадыр.
- Йох, йох, о ойнамаг Балаъа Билянин юзцндяндир.
Дейир ки, гой ермяниляр эюрсцнляр ки, биз автоматы ишя саланда неъя ойнайырыг.
Ялбяття, бцтцн бунлар Балаъа Билянин мянявиййатында кин-кцдурят йцкцнц бир гядяр дя чохалдырды. Онун
юзцнц даьа-даша атыр, хяйалыны мин йеря апарырды. Вя щяр
дяфядя дя эцнащы Тапанча Тел Мяммяддя, Узун Щаъыда эюрцрдц. Дцшцнцрдц ки, эирявя дцшян кими бу адамлар онун щаггында щяр ъцр сюз-сющбят уйдурур, аьызларына
ня эялди данышырлар. Щятта бир дяфя Тапанча Тел Мяммядин сяфещ йезняси Балаъа Билянин цзцня гаршы демишди
ки, «сян щаранын кцчцйцсян?» Балаъа Билян дя автоматы
габаьа чякмиш, щятта онун айаьынын алтына бир-ики эцлля
дя атмышды. Тапанча Тел Мяммядин йезняси сяфещ Сяф168
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
гулу эерийя сычрамыш: «дейясян, бу, щягиги эцлля атыр», демишди.
Балаъа Билян дя: «Сяни дя атарам, щяля сянин арханда
дайананлары да» - она беляъя сярт ъаваб вермишди. Доьрудур, сонра юзц биринъи олараг тапанча Тел Мяммяди
тапыб эилейлянмиш, сяфещ Сяфгулунун дедиклярини она чатдырмышды. Тапанча Тел Мяммяд дя саймазйана тапанчасыны бармаьында фырлада-фырлада: - Юзцн билирсян ки, о,
сяфещин биридир, эяряк фикир вермяйясян, - демишди.
- Йох е, неъя фикир вермяйим, эюрмцрсян, ъамаатын
ичиндя мяня ня дейир?
- Ня олсун, ъамаатын ичиндя дейир. Юз ъамаатымызды,
юзэя дейил ки?!.
Сонра да ялавя етмишди:
- Сян ишиндя ол, мян онун гулаьыны бурарам. – Тапанча Тел Мяммядин бу сюзляриндян сонра бу сющбят
гуртармышды. Амма Балаъа Билян дя Аллащына йалвармаьында иди. Неъя бир дюйцш ола, бунлар да кечя мяним габаьыма. Щамысынын бир-бир анасыны аьладам. Онда
эюрярляр ки, аналар неъя оьуллар доьуб.
Бцтцн бунлары Балаъа Билян хяйалында чяк-чевир елядийи вахт Исмайыл мцяллим Тапанча Тел Мяммядля
цзбяцз дайаныб няйися мцзакиря едирди. Яли иля Басатлыны
ящатя еляйян даьлары эюстяриб: «Биз о сянэярляри ялдян
версяк, ермяниляр цзц Араза тяряф щяр йери щядяфя алаъаглар. Бах, онда вязиййятимиз чятин олаъаг. Биз эяряк
169
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
еля щазырлыг эюряк ки, щеч олмаса, ермяниляри стратежи мювгеляри тутмаьа имкан вермяйяк. Хябяриниз вармы ки,
Абонун дястяси щяр эцн ня гядяр силащ-сурсат алыр. Бизим
ися гуш тцфянэиндян башга щеч няйимиз йохдур.
Тапанча Тел Мяммяд дя Исмайылын дедикляриля разылашыр: «Доьрудур, доьрудур» - дейирди. Даща Исмайыл
мцяллим Басатлы эянъляринин Абонун гярарэащына эетмясиня, орадан силащ-сурсат эятирмяляри, бир сюзля, орадан
неъя гайытмалары барядя щеч ня демяди.
…Эятирилян ярзаг мцяллимляр отаьына бошалдылды.
Щамы бирликдя даща эцнцн габаьында дайанмайыб ичярийя кечди. Амма Узун Щаъы Исмайыл мцяллими неъя
йанлайыб бир-ики кялмя юз сюзцнц демяйин мцмкцн
олуб-олмайаъаьы щаггында дцшцнцрдц: «Бу гансызын да
гиблясини танымаг олмур». Йеня дюш ъибиндя сахладыьы
пула ялини вурду. Чох мямнуниййятля пуллары Исмайыл
мцяллимя верярди. Амма горхурду ки, Исмайыл мцяллим
пулу хялвят вердийини ашкарлайар, даща ондан сонра Узун
Щаъы бирдяфялик Тапанча Тел Мяммядин дя, еля Балаъа
Билянин дя йанында дили эюдяк олар вя бу ишиня эюря ону
щеч адам йериня гоймазлар: «Ящ, эуйа инди адам йериня
гойурлар?» - Узун Щаъы йана-йана юз ичиндян эцлдц. Щялялик пул мясялясини ачыб-аьартмаг лазым дейилди.
Гарьа йеня щяйятдя гарылдайырды. Мяктяб щяйяти
бойу ора-бура сякир, щярдян дя йердян няся бир дян тапыб
димдикляйирди.
170
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Исмайыл мцяллим щяссас адам иди. О, йахшы эюрцрдц
ки, эялянлярин щяр бири юз мянафейинин иддиасындадыр. Щяр
кяс юзцнц мцхтялиф йолларла эюзя сохмаг вя еля бу йардымларын да онун иши олдуьуну билдирмяк истяйирди.
Ялбяття, индики вязиййятдя эялянляр арасында айры-сечкилик гоймаг, бириня даща чох диггят эюстяриб, диэярини
нязярдян салмаг да дцзэцн олмазды. Неъя, щансы йолла
бу ишляр эюрцлцрдц? Щяр щалда эятирилян ярзаьын файдасы
даща бюйцк иди. Еля Тапанча Тел Мяммядэилин йанындаъа сянэярдя оланларын сийащысыны чыхарыб щяр биринин адынын габаьына мцфавиг эюстяриъи иля ишаря гойду.
Бир ара Исмайыл мцяллим нядянся ютрц байыра чыханда,
щяйятдя дайанан Айдынэилля сющбятя башы гарышанда
Узун Щаъы дюш ъибиндя айырыб сахладыьы пулу чыхарыб Тапанча Тел Мяммядя узатды вя:
- Билян дя, мян дя беля мяслящят билирик ки, бу пуллары
да Исмайыл мцяллимя верясян, ваъиб олан йерляря хярълясин.
Тапанча Тел Мяммяд ялини пула тяряф узатмады.
Узун Щаъынын узалы яли ясирди.
- Ялин нийя ясир? Пулу гой столун цстцня. – Тапанча
Тел Мяммяд кясиъи нязярлярля Узун Щаъыны сцздц: Эюр, бу алчаьын щярякятиня бах, йягин истяйирмиш пуллары
эизлинъя Исмайыл мцяллимя ютцрсцн, - дцшцндц.
Узун Щаъы пуллары тез столун цстя гойуб эерийя чякилди. Еля бил ки, пулдан ъаныны гуртардыьына эюря бир ра171
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
щатлыг щисс еляди, архайынлады. Яслиндя, нийя яввялъядян
беля елямядийиня эюря юзцнц гынады. Билян дя бир мямнунлуг щисс еляди. Чцнки Узун Щаъы пулу Тапанча Тел
Мяммядя, йа да Исмайыл мцяллимя веряъяйи щагда щеч
онунла мяслящятляшмямишди дя. Анъаг Билянин дя бу
мясялядян щалы олдуьуну диггятя чатдырмышды. Тапанча
Тел Мяммяд бир пула, бир дя нязярлярини пулдан чякмяйян бу адамлара бахыб: «гочаглыг, иэидлик мяндя, пул ися
бунларда, - ейби йох, бу пуллары сиздян йаваш-йаваш чякярям» - дцшцндц.
Бу вахт Исмайыл мцяллим гапыдан ичяри эирди.
***
Монте Мелконйан гяфяся салынмыш пялянэ кими вурнухурду. Отагда ращатлыг тапмырды. Гарики эятирмяк цчцн
эетмиш Сурен Степанйанын тез, йа эеъ гайытдыьыны да унутмушду. Лап бир аз да дяриня эетсян, о, инди Сурен Степанйаны да, Гарики дя йадындан чыхармышды.
Степанакертдя оларкян эюрцшдцйц адамлар бир-бир хяйалындан кечирди. Силащ-сурсат мясялялярини бири иля щялл елямиш, хяритя-кяшфиййат мясялялярини башгасыйла данышмыш,
ясас стратежи мясяляляри дя полковник Александр Иванович
Смирновла мяслящятляшмишди. Она демишдиляр ки, сян ахырынъы олараг «Усаты»йла эюрцшмялисян. Яслиндя, Смирновун тапшырыьына ясасян, о, тяъили эери гайытмалыйды. Анъаг
щямин эцн Усатыйла эюрцшя билмядийи цчцн Ханкяндиндя
172
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эеъялямиш, сящяр саат алтыда ону Усатынын йанына чаьырмышдылар. Ахшам ичдийи араьын ийиси щяля там чякилмямишди, йухудан да йарымчыг дурдуьу цчцн башы аьрыйырды.
Дейиня-дейиня цзцня су вурду. Полковник Смирнову да
сюйдц, Усатыны да. Анъаг йадына дцшяндя ки, щяр щансы
бир сящвя йол верся йенидян Авропайа гайтарылаъаг.
Орада ися Монте Мелконйаны йа Бейнялхалг Мящкямя
юмцрлцк щябс ъязасына мящкум едяъяк, йа да шярик пуллары мянимсяйиб ялиндян гачдыьы рягиблярин, юзц дя миллиййятъя ермяни олан рягиблярин торуна дцшяъякди. Онлар
Мелконйана ермяни лоббиси васитяси иля онсуз да хябярдарлыг елямишдиляр ки «Яэяр яля дцшсян, саь тикяни гулаьын бойда едяъяйик». Бу да Монте цчцн, яслиндя,
сонунъу хябярларлыг иди. О, юзц кимсяйя эцзяшт етмядийи
кими, рягибляри дя Монтейя эцзяштя эедян дейилдиляр.
Она эюря дя аьзындан чыхан сюйцшляри киминся ешидибешитмядийини билмяк цчцн ятрафына бахды. Дейясян, бир
кимсянин сяси эялмирди. Вилайят мяркязиндяки йцксяк
дяряъяли гонаг евиндя Монтени изляйяъяк бир адамын олдуьуна инанмады. Амма йеня дя олсун, щяр щалда, о, йухуда да сящвя йол вермямяли иди. «Обком»ун эениш
щяйятиндя митинг эеъядян хейли кечяня гядяр давам
елямишди. Ялбяття, бу митингляря Усаты рящбярлик едирди.
Кимин чыхыш едяъяйини, щятта ня дейяъяйини дя о, билирди.
Гапыдан ичяри эиряндя Усатынын галын, гара быьлары аз гала
аьзынын цстцняъян енмиш, эорешян аьзына бянзяр аьзыны
173
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
галын чяпяр кими эизлямишди. Гашларынын тцкляри эюзляринин
цстцня енмиш, сачлары хейли пырпызланмышды. Усаты еля дя
гоъа дейилди. Сач-саггалы да о гядяр аьармамышды.
Амма индики эюркями лешйейян кафтар эюркями иди. Санки
бцтцн эцъц иля ора-бураны дартыб-даьытмыш, амма ялиня
бир ов кечмямишди. Щисс олунурду ки, йухусузлугдан да
эюзляри гыпгырмызы олуб, ган чанаьына эюнцб. Бир сюзля,
гарайаныз Усаты бир аз да гаралмышды. Яллярини чянясиня
сюйкяйиб, башыны да бир гядяр ашаьы ендирмиш олдуьундан
аз гала башынын архасынын йастысы да эюрцнцрдц.
Монте йарымачыг гапыдан ичяри кечиб салам верди. Байагдан йорьунлуьу ачыг-ашкар эюрцнян Усаты Монтени
эюрян кими айаьа галхды. Онунла исти-исти ял эюрцшдц.
- Неъясян, ара, бизим Гарабаьын гочаг оьлу? –
Тямиз Гарабаь лящъясийля данышырды. Монте бу лящъяни
инди-инди юйрянирди. Усатынын сяси бир гядяр боьуг олдуьундан Монте аз гала онун ня дедийини дя билмяди.
Амма юзцнц о йеря гоймады.
- Хош эюрдцк, бизим рящбяр. - Монте ися Йереван
лящъясийля она ъаваб верди.
- Юзцн билирсян ки, митинг чох эеъ гуртарыб. Мян дя
бу эеъяни йатмамышам. Буэцнкц митингин планыны щазырламышыг. Дцшцнцрям ки, сян дя бу митингдя чыхыш едясян.
Неъя билирсян?
Щяр щалда Усатынын дедийи бу сюзляри Монте баша
дцшмцшдц. Она эюря дя «бизимки сянэярди, дюйцшдц,
174
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
бизим рящбяр». - Монте Усатынын габаьында сырави ясэяр
кими шах дайанды.
- Йох, мян дцшцнцрям ки, сянин кими иэид бир командир митингдя иштирак едян ермяни эянъляринин гаршысында
чыхыш еляся, онлара деся ки, Гарабаьы хилас етмяк цчцн,
азярбайъанлылардан тямизлямяк цчцн Шушаны, Лачыны, Гарабаьятрафы бярякятли торпаглары Ермянистана бирляшдирмяк цчцн Авропадан, лап еля океанын о тайындан дуруб
бурайа эялмисян, онда эянъляр бизим эюрдцйцмцз ишлярин дяйярини дя йахшы баша дцшярляр.
Монте Усатынын бу сюзляриндян сонра тязядян онун
эюзляриня диггятля бахды. Ясл йыртыъы эюзляри иди. Инди бу
эюзлярдян Монтейя сирайят едян тякидин габаьында о,
йох дейя билмязди. Вя эюрцнцр, еля бу сябябдян щяля
бир эцн дя Степанакертдя галмалы олаъагды.
Усаты онун голундан тутуб Обкомун бинасында эениш отагларындан биринин йан тяряфиндя гойулмуш креслойа тяряф чякди. Габагларында балаъа jурнал столу варды.
Онлар цзбяцз яйляшмишдиляр. Аз кечмямиш Усатынын кюмякчиси ичяри эириб чай эятирди, юзц дя чайы сцзцб эетди.
- Мян сянинля бязи мясяляляри айдынлашдырмаг истяйирям. – Буну чайдан бир гуртум ичян Усаты деди. –
Юзцн йахшы билирсян ки, эерийя йол йохдур.
- Билирям, билирям, бизим рящбяр. «Очак» китабында
бу барядя ачыг вя айдын йазмысан. Даьлыг Гарабаьда вя
Ермянистанда «Усаты» лягябиля танынан Зори Балайан йа175
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
зычылыьы иля о гядяр мяшщурлашмаса да, сийасятя гошуландан сонра гялямя алдыьы «Очак» ясяри иля демяк олар ки,
дцнйанын щяр йериндя олан ермяниляр арасында кифайят
гядяр танынмышды. Милли мясяляляри гызышдырмаг мягсядиля гялямя алынмыш «Очак» ясяри, яслиндя, онун бюйцк
Ермянистан гурмаг планларынын бядии якси олмагла тяркиб
щиссяси иди.
Усатынын зящмли, гарайаьыз эюркямини эцъля щисс олунаъаг тябяссцмц дяйишмяди. Амма щяр щалда, Монте
щисс еляди ки, «Очак» китабыны йада салмаьы уьурсуз йазычы талейи йашайан бу адамын хошуна эялиб. Диггятля баханда онун сифятиндяки эюркями бир аз мцлайимляшдийини
инди щисс еляди.
-Билирсян, нийя эерийя йол йохдур? – Монте додагларыны сыхды, амма ъцрят едиб ъаваб веря билмяди. Эюзляди
ки, Усаты юзц изащ елясин. Онун динмядийини эюрян Усаты
йумруьуну сыхыб стола вурду: - Чцнки эерийя йол бизим
мяьлубиййятимиз, нятиъядя ися юлцм щюкмцмцздцр. Биз
мяьлуб оларыгса, бцтцн Сумгайыт щадисялярини дя бизим
цстцмцзя йыхаъаглар. Азярбайъан йолларында тюрятдийимиз террорун щагг-щесабыны да биздян чякяъякляр. Она
эюря дя… - Усаты сюзцнцн эерисини демяйиб хейли сусду.
Монте бу сцкутун ондан ъаваб истядийини дцшцндц.
- Ялбяття, ялбяття, бизим рящбяр. Биз ганымыз, ъанымыз бащасына бюйцк Ермянистан уьрунда саваша башламышыг. Инди бу савашы неъя йарыда гойа билярик?
176
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Аща, демяк, щяр шейи
йахшы билирсян. Гятиййят вя
ъясарят сянин биринъи силащын
олмалыдыр. Кимсяйя рящм етмякдян сющбят эедя билмяз. – Усатынын бу
сюзляриндян сонра Монтенин
фикри гарышды. «Эюрясян, кимляри нязярдя тутур, тякъя
азярбайъанлыларымы? Йохса
щям ермяниляри, щям дя
азярбайъанлылары?», - дцшцндц.
- Билирям, биз онларын эюзлярини гырмалыйыг. Йохса,
якс тягдирдя бир аз ойансалар бирляшя билярляр.
- Доьрудуr, йахшы дцшцнцрсян. Щялялик онларын башлары
бир-бириня гарышыб. Щакимиййятя кимин сащиб олмаьы мясялясини щялл едя билмирляр. Ялбяття, бир вахт олаъаг айылаъаглар. Бизим Москвадакы достларымыз да онларын
рящбярляринин башыны щяля орада бир хейли гатаъаглар.
Бялкя, Русийадан чыхмаьа да бир хейли вахт имканы вермядиляр. Щяля, бялкя, имкан олаъагса, башга мясяляляр
дя тапылаъаг. – Усаты фикрини ачыг демяся дя, Монте азярбайъанлыларын бюйцк рящбяринин арадан эютцрцлмяйини хяйалындан кечирди. Мцмкцн олаъагды, олмайаъагды, бу,
эяляъяйин ишидир.
177
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Бирдян Усаты Монтенин голундан тутуб силкяляди:
–Бура бах, бир няфяр дя олсун ермянини нащагдан
инъитмяк олмаз. Яэяр беля оларса, халг бизя инамыны итиряр. Анъаг ону да йахшы билмялисян ки, биз сатгынлара, хяйаняткарлара эцзяшт едя билмярик. Имкан дахилиндя
гарышыг аилялярин эцъцндян дя эяряк йарарланаг. Онлары
азярбайъанлыларын ичиня эюндярмяк цчцн щазырламаг лазымдыр. Бунун цчцн эяряк эянъляря ясл милли ермяни рущу
ашылайаг. Бир дя ки, Даьлыг Гарабаьын щяр бир ермянисини
эюз бябяйи кими горумалыйыг, онлары севмялийик.
Зори Балайан бу сюзляри доьрудан-доьруйа чох црякдян дейирди вя щисс олунурду ки, яэяр онун бу тапшырыьы
щяйата кечярся, бцтцн Даьлыг Гарабаь ермянилярини сяфярбяр етмяк олар.
Щямин анда Монтенин хяйалындан Рантик Йеремйан
кечди. Щям дя йахшы ки, Рантикя гаршы еля дя гяддарлыг
эюстярмядийиня севинди: «Бу мясяля чох гялиздир. Эяряк
бу мясялядя чох ещтийатлы олам» - хяйалындан кечирди.
- Бизим рящбяр, мяним артыг нязарятя эютцрдцйцм
беля бир аиля вар. Онунла сющбят етмишям. Бу, ермянилик
рущу дейирсян, еля о мясяля, яслиндя, чох ъидди мясялядир. Мян истяйирям ки, онун ермяни эенляри сяфярбяр
олунсун. «Очак» китабы щаггында да она данышмышам. –
Ялбяття, Монте Мелконйан буну Усатынын йанында йерини
ширин салмаг цчцн дейирди. О, китабы ютяри эюрмцшдц. Садяъя, бу барядя она гярарэащда тяблиьат мясяляляриня
178
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
бахан Йереван Дювлят Университетинин мцяллими данышмышды. Инди Монте дцшцнцрдц ки, «бу яълафа тапшырмышдым
ки, китабы тапыб мяня эятирсин, бахым. Эюр, нечя вахтдыр
китабы тапыб эятирмяди. Китабын щеч рянэи дя йадымда галмайыб. Бирдян няся сорушса, мян ня ъаваб верярям?»
Монте Мелконйан Усатыны габагламаг цчцн- деди:
-Mян хащиш едирям ки, о китабдан бир нечя нцсхя верясиниз, апарым гярарэаща.
- Тапшырарам, верярляр, - деди вя йериндян галхыб диварбойу шкафда ъярэялянмиш китаблара бахды. Ермянистанын «Щайастан» няшриййатында чап едилмиш «Очак»
китабыны эютцрдц. Титул сящифясиндя ъидди бахышларла, охуъусуна нцфуз едян шякилдяки эюзляриня бахды. Йенидян
Монтенин йанына гайыдыб креслода яйляшди. Ъибиндян гялямини чыхарыб китабын титул сящифясиня, еля шякилин алтындаъа бу сюзляри йазды: «Бюйцк Ермянистанын иэид оьлуна
– Монте Мелконйана. Она чох инанан мцяллифдян».
Сонра да имзалайыб адыны йазды: «Зори Балайан».
Саь яли иля Монтенин саь ялини сыхыб китабы она тягдим
еляди. Монте китабы алыб ики яли иля тутду вя цзцня йахынлашдырды, юпдц, сонра да эюйя галдырды: --Бу китаб Бюйцк
Ермянистан гурмаг йолунда бизим ганунумуз олаъаг.
Мян буна анд ичирям.
Зори Балайан да айаьа галхмышды. Онун китабыны
«ганун китабы» адландыран вя анд ичян Монтейя гцрурла
бахды.
179
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Бах беля, унутма ки, мяним ганым бу китабла ермяни эянъляринин цряйиня ахыр.
- О ганын ермяни эянъляринин цряйиня даща йахшы ахмасы цчцн биз бцтцн дамарлары вар эцъцмцзля тямизляйярик, йоллар ачыг олар. Гой ермяни эянъляринин цряйиндя
ясл ермяни ганы чаьласын.
- Бах, беля, ахшам митингдя дя бу сюзляри дейярсян.
– Усаты онун ялини сыхыб йола салды.
…Вар-эял елядийи отагда бцтцн бунлары йада салан
Монте Мелконйан, ялбяття, Гарикля еля дя сярт ряфтар
етмяк фикриндя олмаса да, онун ня дцшцндцйцнц, бу
гяддар Сурен Степанйанын она ня цчцн беля мцлайим йанашдыьынын сябябляри цзяриндя башыны сындырыр, бир нятиъяйя эяля билмирди. Онун террорчу фящми, кяшфиййатчы
интиусийасы ня цчцн карына эялмир? Мясяляни там айдынлатмаг цчцн бир йол тапа билмядийиндян бир аз да ясябиляширди.
Бу вахт гапы ачылды, Сурен Степанйан рянэи аьармыш
Гарики онун йанына эятирди. Ялбяття, цч эцн ярзиндя
Гарик хейли сынмышды. Степанйан ону юзбашына бураха билмязди. Яэяр бурахмыш олсайды вя буну кимся Монтейя
хябяр вермиш оларды. Вя о заман Сурен Степанйанын да
китабы бирдяфялик баьланарды. Ян йахшысы ону сахлайыб
Монтейя тягдим етмяк иди.
Монте диггятля Гарики сцздц. Гярарэащын КПЗ-синдя
180
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
цч эцн галмаг она кифайят гядяр тясир эюстярмишди. Монтенин Гарикя диггятля бахмасы Сурен Степанйана гярибя
эялди. Бирдян онун хяйалындан кечди ки, бялкя, бунлар еля
яввялъядян танышдырлар? Мещрибан нязярлярля бахан эюзляр Степанйаны варындан йох еляди. О, эцъля юзцнц яля
алырды. Ялбяття, бу заман Монте Суреня диггят етсяйди,
онун аз гала дизляринин ясдийини дя щисс едярди. Амма
йох, Монте Суреня щеч ящямиййят вермирди. О, Гарикя
бир аз да нязяр салыб йахына эялди, ял узадыб эюрцшдц.
Шцбщясиз, бу да Сурен цчцн гейри-ади иди: «Ня олуб? Эюрясян, ня цчцн Монте беля мещрибанлашыб?»
- Щя, сянин адыны мяня дедиляр. Сян Гарик Йеремйансан? Елями? Юзц дя ясилли-кюклц Туь ермянисисян.
Гарик бир гядяр биэаня ъаваб верди:
- Бяли, елядир. Бизим няслимиз дядя-бабадан еля туьлу
олмушуг.
- Билирям, совет щюкумятинин вахтында да атан щюрмятли адам олуб.
- Дцздцр, елядир. Щямишя ермяни намусуну цстцн тутмушуг.
- Бах, бу, йахшыдыр - «ермяни намусу!».
Монте Мелконйанын Гарикдян бу сюзц ешитмяси она
гярибя эялди. Чцнки Степанакертдя – Обкомун гаршысындакы митингдя чыхыш етмяйя щазырлашанда «Очак» китабыны
да вяряглямишди. Орада бу сюзляря раст эялмишди. Гарик
дя санки еля щямин мясяляни хатырладырды. Монтейя чыхыш
181
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
цчцн кюмяк едян обкомун тялиматчысы да митингдя еля
бу «ермяни намусу» мясялясини бир аз габарыг демяйи
тювсийя елямишди. Доьрудур, микрофонун габаьына
эедяндя, дальаланан инсан дянизиня баханда тялиматчынын
она юйрятдийи сюзляр йадындан чыхмышды. Амма ики мясяля онун йадында йахшы галмышды. Бир «ермяни намусу»,
бир дя ермяни эянъляринин цряйиндян «тямиз ермяни ганы
ахмалыдыр» сюзляри. О да еля митинг мейданына топлашанлара бунлары демишди: «Мяним халгым, мян бизим рящбярин чаьырышы иля океанын о тайындан бурайа она эюря
эялмишям ки, ермяни намусуну горуйум. Бизим ермяни
эянъляринин цряйиндян эяряк тямиз ган ахсын. Йалныз о
заман биз мягсядимизя-мярамымыза чата билярик. Ким
бизим щяр щансы биримиздян сорушса ки, мягсядиниз нядир?
Биз эяряк тяряддцд етмядян ъаваб веряк: Бюйцк Ермянистан гурмаг. Бу йолда бизим бир ганун китабымыз вар
ки, ону щяр сятриня гядяр язбяр билмялийик. О китабы бизим
цчцн, ермяни эянъляри цчцн, эяляъяк Бюйцк Ермянистаны
гурмаг цчцн бизим рящбяр йазыб – Зори Балайан. Инди
ону дцнйа йахшы таныйыр. Москвада да онунла щесаблашырлар. Гялябя чох йахындыр. Ону ялдян веря билмярик. Бу
йолда щамымыз сяфярбяр олмалыйыг. Биз ян уъгар кянддя
олан бир касыб ермянини дя диггятимиздян кянарда гоймамалыйыг. Ян кимсясиз бир ермяни дя бизим варлыьымыздан эцъ алмалыдыр. Мяняви эцъ бу китабдадыр», - вя Зори
Балайанын «Очак» китабыны башынын цстя галдырмышды.
182
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Бундан сонра митинг дальаланмыш вя Зори Балайан
ону чыхыш цчцн дявят едяркян demiшdi: «Сюз верилир бизим
гящрямана – Монте Мелконйана». Санки bununla da
onun «гящряманлыьы» тясдиг еdilмишди. Ону эурултулу алгышларла йола салдылар. Зorи Балайан ися бу чыхышдан сонра
ону баьрына басмыш, гуъаглайыб юпмцшдцр. Щяля нювбяти
чыхышчыйа сюз вермямиш кювряля-кювряля демишди:
-Мян бизим гящряманын чыхышындан сонра бир даща
инандым ки, биз Бюйцк Ермянистаны гураъаьыг.
Инди Монте Мелконйан бунлары йада салдыгъа тяяъъцблянир, бир тяряфдян дя ермяниляря гаршы неъя диггятли
вя гайьылы олмаьы бир миссийа кими цзяриня эютцрдцйцнц
дя йадына салырды. Вя еля бу щиссин тясириля дя Гарикя
деди:
- Гарик, бундан сонра Туьда бизим нцмайяндямиз
олаъагсан. Щяр бир мясяляйя диггят йетир. Эяряк щеч ня
диггятиндян йайынмасын.
Рущдан дцшмцш, юлцмцнц эюзцнцн алтына алмыш Гарик
Йеремйан бу щийляэярин эяляъякдя щансы планлар гурдуьуну щяля билмязди. Йеэаня чыхыш йолу о иди ки, Монтенин
цряйи истяйян ъавабы версин.
- Баш цстя, бизим гящряманымыз. Биз бцтцн ъанымызла, ганымызла Бюйцк Ермянистаны гурмалыйыг.
Монте йахын эялиб яли иля онун кцряйиня вурду:
- Бах, мян буну истяйирям, - деди. Сонра да ялавя
еляди: - Инди эет, сяня йахшы йол.
183
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Гарик ращат няфяс алды. Сурен Степанйан мясялянин
гялизляшмядян гуртармаьына севинди. Онлар бирэя байыра
чыхдылар.
***
Истяр Кцчцк Билян, истяр дя Узун Щаъы Тапанча Тел
Мяммядин йанында цряк долусу гцрурлана билмясяляр
дя юзлярини тох тутмаьа чалышырдылар. Еля она эюря дя
Узун Щаъы Тапанча Тел Мяммядя бир аз йарынма, бир
аз да яркйана мяслящятиндя:
- Гаьа, бялкя, бир Исмайыл мцяллимин бялядчилийи иля
сянэярляря дя баш чякясян? Истясян, биз бурада галыб
эюзляйярик, - деди.
- Даща сиз нийя бурада галырсыныз, щамымыз бирликдя
эетсяк ня олар ки?!
Bуну да Тапанча Тел Мяммяд Узун Щаъынын аьзындан сюз гуртаран кими деди. Бу вахт артыг Исмайыл мцяллим онларын йанында иди. Тапанча Тел Мяммяд Узун
Щаъынын вердийи пуллары да Исмайыл мцяллимя эюстяриб:
- Бунлары да эютцр, - деди. - Бялкя бир сянэярляря дя
чыхаг?! – сонра да Исмайыл мцяллимдян ъаваб эюзлямядян отагда оланларын щамысыны бир-бир нязярдян кечирди.
- Ушаглар йорьундур, эедиб истиращят елясинляр. Биз дя
бир Щачайал ашырымына галхаг, орадан ятрафа нязяр саларыг.
Вахтымыз галарса, сянэярляря баш чякярик.
Исмайыл мцяллимин мяслящятиня кимся етираз еля184
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мяди. Онсуз да машында анъаг Исмайыл мцяллимя йер
оларды. Щям дя Узун Щаъынын щеч юзцнцн дя бу ахшам
тяряфи цзц гаранлыьа эедян вахтда сянэярляри эязмяк
фикри йох иди. Щеч бу сянэяр мясялясини дя аьыла салмаьына севинмирди. Дцздцр, йерини ширин салмаг цчцн демишди. Амма инди дя пешманламышды: «Яши, бунлара ня
етибар вар. Эеъянин гаранлыьына салыб башыма бир эцлля вурарлар. Юзляри дя дейярляр ки, о тяряфдян атдылар. Ким ахтараъаг, ким ахырына йетяъяк. Юзц дя лар ахырына йетян
олсун, мяним ки, юмрцмц гайтара билмяйяъякляр. Мяня
чох лазымдыр бу? Бир дейян дя йохдур ки, а киши, ня азарына галмышды ки, эцнцн бу вахтында бу сянэяр мясялясини
салдын аралыьа».
Дястя машына тяряф эедяндя Узун Щаъы айагларыны
чякди. Байагкы ганады гырылмыш хястящал гарьа да щяля
машынын бюйцр-башында иди. О йан-бу йана сякир, щярдян
дя бир йеря димдик вурурду. Щярдян дян тапырды-тапмырды,
башыны йухары галдырыб бир нечя аьыз гарылдайырды.
Инди Узун Щаъы гарьайа бахмаьыны бящаня едиб дайанмышды. Тапанча Тел Мяммяд машына чатыб габаг
тяряф гапыны ачды. Бир юзцня, бир дя ятрафындакылара бахыб
Исмайыл мцяллимя ишаря еляди:
-Мцяллим, сян эял, кеч бура. Щям аьсаггалсан, щям
дя щамымыздан бюйцксян, мцяллимсян.
Онун бу сюзлярини ешидяндя бир гядяр аралыда дайаныб
эуйа гарьайа бахан Узун Щаъынын аз галды башындан алов
185
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
чыхсын. Тцстцсцз, одсуз, оъагсыз йериндяъя йанмаьа башлады: «Сян бу кюпяк оьлунун данышыьына бах. Нечя илин
мцяллимийям, бир дяфя дя мяня «мцяллим» демяйиб.
Юзцндян дя йашъа ня гядяр бюйцйям. Ня олар, о щюрмят-иззятин бир йан овуъ гядярини дя мяня эюстяря».
Кцчцк Билян дя, Исмайыл мцяллим дя, Тапанча Тел
Мяммяд дя машына галхмаьа щазыр оланда айагларыны
сцрцйя-сцрцйя атан, нязярлярини дя гарьадан чякмяйян
Узун Щаъынын иштащсыз эялишиндян Тапанча Тел Мяммяд
шцбщялянди. Даща доьрусу, щисс еляди ки, Узун Щаъы машында сыхлыьы бящаня едиб эялмяк истямир. Дейясян,
Узун Щаъынын рянэи дя авазымышды. Бир горху долмушду
ъанына. Буну да артыг шейтана папыш тикян Тапанча Тел
Мяммяд ачыг-ашкар дуймагда иди. О, бир-ики аддым о
йана сякиб гарылдамаьында олан гарьа иля Узун Щаъынын
арасында бир охшарлыг эюрдц. Еля Узун Щаъы да щяр ъящятдян бядлик рямзи кими эюрцнян гара гарьайа бянзяйирди.
Щям онун горхаглыьы, щям дя беля гарьа бянзярлийи Тапанча Тел Мяммяддя гярибя бир овгат йаратды. Узун
Щаъыйа тяряф дюнцб ялини-ялиня вурду, сонра да шагганаг
чякиб эцлдц.
- Ня олуб, гаьа, дейясян, ишин йашды…
Бу йерлярдя беля сюзляр адамын горхаглыьына ишаря
иди. Вя шцбщясиз, Узун Щаъынын бу андаъа горхаглыг эюстярмяси щамыйа мялум олмушду. Еля она эюря дя инди
Узун Щаъы горхмаьы, горхусундан йериндяъя гуруйуб
186
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
галмаьы бир тяряфя, цстялик бунун ъамаатын билмяйини дя
юзц цчцн бир биабырчылыг олдуьуну йахшы билирди. Щяр неъя
олса да, биртящяр юзцнц яля алды. Сярт вя ъялд аддымларла
йерийиб машынын арха отураъаьында йерини тутду.
Онлар бирэя Щачайал ашырымына галхмалы олдулар.
Щачайал ашырымындан щям о цз – Таьасяр тяряф, щям бу
цз – Басатлы тяряф тамам-камал эюрцнцрдц. Басатлы тяряф
там ачыг иди. Айры-айры дярялярдя вя кяндичи йерлярдя йашыллыг олса да, бу ятраф – эцней цз демяк олар ки, мешясиз
иди. Амма Таьасяр тяряф галын мешяликля юртцлмцшдц.
Дцшмян аьаъларын арасы иля, мешянин ичийля Щачайалын
юзцняъян, Исмайыл мцяллимэилин дайандыьы йеряъян эялиб
онлары атяшя тута билярди. Анъаг Исмайыл мцяллимин бундан бир ниэаранчылыьы йох иди. Машын щяля долама йоллары
галханда саь вя сол тяряфлярдяки сянэярлярдя кешик чякян
Басатлы эянъляри байраг йеллямишдиляр. Йяни ки, сизи
эюрцрцк. Онлар мешянин ичини дя нязарятя эютцрмцшдцляр.
Щяр щансы бир тярпяниш, шцбщяли няся олсайды, мцтляг атяш
ачаъагдылар.
Бцтцн бунлара бахмайараг, Исмайыл мцяллим гонагларынын тящлцкясизлийини дя диггятдян гачырмады. Дайандыглары йери еля сечирди ки, бир тяряфи гайалыг олурду. Йяни
мешя тяряфдян атяш ачылсайды онлары тутмазды. Бир сюзля,
дцшмян онлары асанлыгла щядяфя эютцря билмязди. Она
эюря дя гонагларына dedi:
-Щеч нядян ниэаран галмайын. Бах, эюрцрсцнцз,
187
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
ушаглар неъя диггятлидирляр. Бизи изляйирляр, горуйурлар.
Она эюря дя архайын ола билярсиниз.
Нящянэ гайанын йан тяряфиня кечян Исмайыл мцяллим
гонагларыны да юзцня тяряф чаьырды:
- Бах бу габагдакы учуруму эюрцрсцнцз? Бура
«Тевон аьлайан» дейирляр.
- Неъя дедин? – Узун Щаъы тез Исмайыл мцяллимин
сюзцня мцдахиля еляди. – Тевон аьлайан? – сонра да тякрар сорушду.
- Щя, щя, Тевон аьлайан.
- Яэяр диггятля бахсан, бялкя дя, бу гайаларын
цстцндя тарихин сахладыьы ган излярини дя эюрярсян. Бурда
щяр дашын, щяр гайанын юз ады вар. Щяр дяря иля, щяр гайа
иля баьлы бир ящвалат вар. Онлары йада салмаг, тякъя бир
ящвалаты йада салмаг дейил, тарихимизин сящифялярини чевирмякди. – Исмайыл мцяллим аьыр тяяссцратла сющбятини
йекунлашдырмагда иди. Узун Щаъы да юзцнц щямкарындан
аз билмирмиш кими эюстярмяк истяди.
- Доьру дейирсян, Исмайыл мцяллим, бцтцн бунларын
щамысы бизим йаддашымыздыр. Яэяр биз бу мясяляляри гядяринъя йени нясиллярин йаддашында бярпа елясяк, онда
торпагларымызын да бир гара-горхусу олмаз. - Бу вахт Тапанча Тел Мяммяд беля ряван-ряван юзцня архайын данышан Узун Щаъыйа тярс-тярс бахды. Узун Щаъы нитгини еля
орадаъа кясди. Дцшцндц ки, эюрясян, няйи сящв дейиб?
Амма Тапанча Тел Мяммяд байагкы мянзяряни 188
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Узун Щаъынын горхусундан рянэини уддуьу мянзяряни
эюзляринин габаьына эятирмишди.
- Щя, дцз дейирсян, Узун Щаъы, эяляъяк нясилляр бир
тяряфя, эяряк юзцмцз горхмайаг. Юзцмцз горхмасаг,
дцшмяни горхутмагла торпагларымызы гайтара билярик. Тапанча Тел Мяммяд бунлары дейиб Узун Щаъыны
юлдцрцъц бир нязярля сцздц.
Узун Щаъы да: «Я, бу эиъ оьлу, эиъ аьлына ня эялир,
данышыр, эяряк динмяйяйдим», - дцшцндц.
- Доьрудур, доьрудур, гардаш, - Тапанча Тел Мяммядин дедиклярини аьына-бозуна бахмадан тясдигляди.
Бу вахт Аьйол ашырымынын саь вя сол тяряфиндяки сянэярлярин щярясиндян бир няфяр эянъ айрылыб онларын йанына
тяряф эялирди. Исмайыл мцяллим онлара ишаря еляди ки, йахына эялсинляр. Эянълярин щярясинин чийниндя бир гуш
тцфянэи вар иди. Исмайыл мцяллим эянълярин чийниндяки силащы Тапанча Тел Мяммядя эюстяриб:
- Бунлары эюрцрсян? Биз бунлары неъя ялдя елямишик?
Данышсам, айаьынын алтындан йер гачар, - деди.
- Неъя йяни айаьымын алтындан йер гачар, - Тапанча
Тел Мяммяд биръя сюзя бянд имиш кими йеллянди.
- Я, бу Билян Имамйарлыны билмирсян, ня едир? – Исмайыл мцяллим Тапанча Тел Мяммядя суал еляся дя,
цзцнц дюндяриб Узун Щаъыйа бахды. Бу да о демяк иди
ки, Узун Щаъынын беля ъаныйананлыьы щара, онун йахын гощуму Билян Имамйарлынын ямялляри щара?
189
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Тапанча Тел Мяммяд Узун Щаъыйа нифрятля бахды.
Еля бил ки, онун симасында Билян Имамйарлыны эюрцрдц.
Бу вахт Кцчцк Билян дя габаьа йеридиб Исмайыл мцяллимя тяряф йох, Тапанча Тел Мяммядя тяряф цзцнц
тутуб:
- Мян дя эяряк йухары иля данышам. Бу Билян Имамйарлы лап аь еляйиб. Ъамаат гуш тцфянэи иля юзцня кешик
чякя билмир. Бу да бир тяряфдян ермяниляр кими бизя
гяним олуб.
Узун Щаъы юз ичиндян йаныб тюкцлдц. Даща Билян
Имамйарлыны мцдафия етмяйин йери йох иди.
- Дцз дейирсиниз гаьа, - Узун Щаъы Тапанча Тел
Мяммяди бирмяналы, бюйцк кими гябул елямишди. - Бу
шяряфсиз мяним гощумум олса да, йа ъамаатын тяряфиня
кечмялидир, йа да ъамааты горумайанларын туласы олдуьуну бойнуна алмалыдыр.
- Йох, беля олмаз, адамлар щаггында беля тящгирли
сюзляр данышмаг дцзэцн дейил. - Буну да Исмайыл мцяллим гызышан гонагларына деди. Сонра да ялинин ишарясийля
онлары сакитляшдириб сюзцня давам еляди: - Биз эяряк бир
йеря йыьышаг, анлайаг бир-биримизи, баша дцшяк. Вятянин
талейи тящлцкядя оланда мяшщур тямсилдяки кими щяря бир
тяряфя чякмямялидир. Еля бунун юзц Вятяня хяйанят
оларды.
Исмайыл мцяллимин беля кимсянин тяряфини тутмадан,
щамынын мянафейиня уйьун олан сюзляри гонаглары сакит190
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ляшдирди. Артыг бурада щяр кяс юзцнц дцшмянин габаьында
силащсыз, чарясиз бир вязиййятдя – Вятянин юзц кими
эюрцрдц. Исмайыл мцяллимин гонаглары бир-бириня нифрятля
дя бахмырды. Доьрудан-доьруйа «гуш тцфянэи» силащы иля
горху билмядян дцшмян габаьында дайанан эянълярин
сафлыьы, тямизлийи онлара да сирайят елямишди.
- Даща вахтдыр, эедяк, - дейя Исмайыл мцяллим гонаглары машына тяряф йюнялтди.
***
Полковник Смирнов Ирявандан эялян чапары юзц данышдырмышды. Щятта онун Тевона эятирдийи мяктубдан да
хябяри вар иди. Бу мяктубун ясас мязмуну бундан ибарят иди ки, Тевон ящалини чахнашмайа салсын. Полковник
Смирновун башчылыг елядийи казаклар ачыг-ашкар Тевона
кюмяк еляйя билмясяляр дя «гануну мцдафия едирик» ады
иля мцсялманларын эюзцнц гырсын. Бир сюзля, инди щяр кяс
юз ишини йахшы билирди. Онлар бирэя разылыьа эялдиляр. Бу
эцн сящяр алаторанлыгда Басатлынын цстцнц Тевонун дястяси алмалы иди. Казаклар да башга тяряфдян кяндя эиряъякдиляр. Онсуз да Тевонла Смирнов арасында гаршылыглы
анлашма, щятта онларын бир-бириня гядяринъя инамы олмаса
да, мцяййян план цзря щярякят етмяли идиляр. Казаклар
Аь йол ашырымынын алтында, йяни Щачайалын Басатлы тяряф
цзцндя эеъяни сянэяр газыб далдаланмышдылар. Сонралар
узун мцддят бу ойуг мцхтялиф сюз-сющбятя сябяб
191
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
олмуш, «рус ойуьу» кими юзцня ад сахламышды. Казаклар
икибир-цчбир кяндин ятрафыны дюврялядиляр. Тевон да артыг
казакларын мювге тутдугларыны эюрцб юзцнцн атлы дястяси
иля цзц ашаьы – Басатлыйа тяряф шыьыды.
Бцтцн бу щадисяляр баш вердикъя гайаларын арасында
сянэярляри эюзляйян гачагларын щеч бири ъынгырыны да чыхармады. Тевон бирбаша атыны Пакизя эилин евиня тяряф
сцрдц.
- Ещей, ай тцрк ганъыьы, щарадасан, чых.
Бир анда щяйятин сол тяряфиндяки от тайасына од вурулду, алов алями башына бцрцдц. Кяндин башга тяряфляриндя дя йаньынлар олду. Тевон чяпярин архасында бир
гядяр далдаланмыш кими атын цстцндя иди. Пакизя тцфянэи
долдуруб айагда сахламышды. Онун эюзляри щяля ки,
дцшмяни ала билмирди. Мяъбур олуб бир нечя щавайы эцлля
атды.
Атасы, анасы байагдан тялаша дцшцб: «Аллащ, сян
сахла» нидалары иля Аллаща йалварырдылар. Гонум-гоншудан
haray-qıшqırıq сясляри эялся дя, щяля ки, вай-шивян йох
иди. Демяк, щяля юлдцрцлян йох иди. Пакизя ата-анасына
сакит олмаьы тапшырды. Яэяр сакит олмасалар, ермяниляр сяс
эялян тяряфя эцлля атаъаглар ки, бу да онларын юзлярини щавайы эцлляйя вермякляри оларды.
Тевон вя йанындакы ермяниляр атлардан дцшцб еви
дюврялядиляр. Пакизя дя йан тяряф кцфлядян - диварын щава
чякян йериндян сцрцнцб байыра чыхды. Яэяр гапыдан чых192
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
сайды йанан от тайасынын ишыьында дцшмянляр ону тез эюрярдиляр. Вя йягин ки, эцлляйя сыхардылар. Амма Пакизя
билмирди ки, дцшмянляр ону дири тутмаг ниййятиндядирляр.
Пакизя алаторанлыгда Тевонун ялинин ишаряси иля габаьа йерийян ермяниляри эюрдц. Тевон щяля дя юзцнц
ялдян гоймур, ещтийаты эюзляйирди. Дцздцр, атдан
дцшмцшдц, амма атын далдасында дайанмышды. Пакизя ики
дяфя гясдянди ки, аты вурсун, амма ата щейфи эялди. –
Атын ня эцнащы вар? – дцшцндц. Атын гарнынын алтындан
Тевонун айагларыны эюрцрдц. Она эюря дя Тевонун айаьыны нишан алыб атды. Еля щямин андаъа Тевон бир айаьынын
цстя галды. О бири айаьыны йухары галдырыб яли иля тутду вя
гышгырды:
- Ара, щардасыныз, мяни вурдулар.
Бу вахт ики няфяр Тевонун адамларындан арха тяряфдян силащларыны Пакизянин чийниня сюйкядиляр.
Казаклар да эюрцндц. Пакизянин голларыны кцряйинин
архасында баьлайыб габагларына гатдылар. Артыг кяндин щяр
тяряфиндя бярк атышма эедирди.
Айдын кянди дюврялямиш казаклары да, Тевонун дястясини дя нязарятдян кянарда гоймамышды. Яслиндя, о,
юзц дя дюйцшя-дюйцшя лап Пакизяэилин евинин йахынлыьынаъан эялмишди. Пакизянин тутулдуьуну эюряндя бу
адамлары эцлля тутса да, Пакизяйя дя хятяр йетишяъяйини,
йахуд онларын да Пакизяни юлдцря биляъяйини дцшцнцрдц.
Эери чякилмяйи, Аьйол ашырымыны тязядян нязарятя эютцр193
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мяйи планлашдырды. Бу вахт Зцлфцгарэилин, Якрямин, Бящрамын да айры-айры тяряфлярдян бир нечя няфяри тярксилащ
едиб эятирдийини эюрдц. Онларын арасында полковник Смирнов да вар иди. Дястя бирликдя Аьйол ашырымына тяряф чякилди. Инди ики дястя демяк олар ки, бир эцлля мянзили
мясафядя идиляр. Бир тяряфдя ахсайан Тевон, ермяниляр,
бир нечя казак вя голлары баьлы Пакизя. Диэяр тяряфдя ися
бир нечя няфяр тярксилащ едилмиш казак, онларын башчысы
полковник Смирнов вя адамлары иля гайа архасында далдаланмыш Айдын.
Сющбят чох узун чякмяди. Айдын полковник Смирнова баша салды ки, силащлы казаклар Пакизяни вя Тевону
гайтарсынлар, онлары гачаглара версинляр. Гачаглар да полковник Смирнову вя казаклары азад елясинляр. Полковник
Смирнов Айдынын тяклифиндян чох севинди. Амма Тевону
неъя гайтараъаьыны дцшцнцрдц. О, Тевону беля ачыгашкар гайтара билмязди.
Полковникин адамлары онун эюстяришийля о саат силащы
ашаьы салдылар. Буну эюрян ермяни силащлылары да силащларыны
атдылар. Инди Тевон ялиндя бир маузерля Пакизя иля тяк гайанын дибиндя галмышды. Гачаглар бир андаъа силащларын
щамысыны топлайыб бир йеря йыьдылар. Смирнову вя казаклары да азад елядиляр. Анъаг силащсыз.
Тевон ятрафыны тамам кимсясиз эюрдц. Ня казаклардан, ня дя юзляринин ермяниляриндян она бир кюмяк йох
иди. Бир сюзля, щяр кяс юз ъанынын щайына галмышды. Щяр
194
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
щалда, Тевон ахсайа-ахсайа Пакизянин голундан тутуб
иряли йеримяйи ямр еляди. Онсуз да о, чохлу ган итирмишди.
Щярякятляри дя чох зяиф вя щейсиз иди. Лап Пакизяни вурсайды да гачаглар ону эцлля иля дешик-деишик едяъякдиляр.
Ялаъ биръя гачагларын рящминя галмышды.
Айдын Тевону баьышлайаъагдымы? Кимсясиз, кюмяксиз галан Тевон силащы Пакизянин башына диряся дя ялляри
ясмяйя башламышды. Щисс олунурду ки, о, айаг цстя зорла
дурур.
- Ара, ай Айдын, ара, масаб щаггы, мян сизин ъамаата
тохунмаг истямямишям. Ара, бу полковник Смирнов дейирди ки, бир дястя кцрд казакларын анбарына эириб силащлары
оьурлайыб, юзляри дя гачыб Басатлыда эизлянибляр. – Тевон
сюзцнцн баша дцшцлцб-дцшцлмядийинин фяргиня вармадан
бунлары данышырды.
Мясялянин бу ъцр гойулушуну Тевон щцъумдан
яввял Смирнова да демишди. Щяр ещтимала гаршы вязиййятдян ахырынъы чыхыш йолу кими, бу щийлядян истифадя
етмяк файда эятиря билярди.
- Щя, Тевон, бяс щаны сянин оьруларын? Бяс щаны оьурланмыш силащлар? Басатлыдан няйи тапмысан? Бяс Пакизяни
нийя ясир алмысан? - Ъаваб эюзлямядян Айдын Тевондан
сорушурду. Суаллары суал архасынъа йаьдырса да, щяля ки,
Тевон тутарлы бир ъаваб веря билмямишди. Ялбяття, Тевон
юзц йахшы билирди ки, Пакизяни ня цчцн ясир эютцрцбляр.
Мягсядляри нядир. Бу мясяляляри ачыглайа билмязди.
195
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Ачыгласайды щям юзцнц эцдаза верярди, щям дя полковник Смирнову.
- Ара, сян юзцн эюрдцн
ки,.. - Тевон сюзцнцн архасыны демяди.
- Няйи эюрдцм, ай яълаф
ермяни, эюрдцйцм одур ки,
ъамаатын тайаларыны йандырдын, Пакизяни ясир эютцрдцн.
- Ара, Пакизяни ясир
эютцрмяк фикрим олмайыб.
О, мяни айаьымдан вурду. Она эюря яллярини баьладылар
ки, эцлля атмасын. Масаб щаггы, ону да бурайа гядяр эятириб бурахаъагдыг.
- Рящм едиб бурахаъагдын?
- Йох ели, доьрусу, дцшцнцрдцм ки, Пакизяни эюрцб
атяш ачмазсыныз, щяр шей хятярсиз совушар.
Айдын йериндян тяпряниб гайанын архасындан чыхды.
Йаваш-йаваш Тевона тяряф эялди. Тевон Пакизяни бурахыб
силащы Айдына тяряф тушламышды. Ялляри ясся дя, дизляри титряся дя, йаралы айаьынын цстя эцъля дайанса да, щяля ки,
маузер ялиндя иди. Маузери ашаьы ендирмямишди. Еля бил
ки, Айдын да онун силащыны эюрмцр, силащын цзцня тушландыьыны щис етмирди. Тевона ящямиййят вермядян юзцнц
Пакизяйя йетирди, онун голларыны ачды. Пакизя, язизим, дейиб чийинляриндян тутду. Индики мягамда Пакизя цчцн
196
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
бу даьларын юзц гядяр гцдрятли иди, эцълц иди, эцллябатмаз
иди Айдын. Пакизя гцрурла Айдына бахырды. Онун ишыьы сюнмяйян, эур, ишыглы эюзляриндян иэидлик, гящряманлыг йаьырды. Айдынын горхмазлыьы диэяр гачаглара да юрняк иди.
Силащларыны ялляриндян йеря гоймасалар да гайаларын арасындан галхыб бу мянзяряйя бахырдылар.
Айдын гачаглара эюстяриш verди:
- Эялин йахына, казаклары бурахын эетсин, бу ермяниляри дя данышдырын, эюрцн, биздян ня истяйирляр?
Силащыны она тушламыш Тевон щаггында ися:
- Бу ъянабы да бу гайанын синясиня сюйкяйин. Щярямиз она бир эцлля вураъаьыг.
Тевон бу сюзляри ешидяндя дяшщятя эялди. Дцнйаны,
Аллащы, бяндяни – щамыны лянятлямяйя башлады. Арада
Смирнова бахырды. Полковник дя она чийинлярини чякмякля ъаваб верирди. Йяни ки, ня едя билярям? Ону
дцнйайа эятирдикляри цчцн ата-анасыны лянятляди. Полковники дя сюймяк истяди. Амма ня дцшцндцся, сюймяди.
Эюрцнцр, ермяни биълийи бурада да кара эялмишди. О,
щадисялярин сонракы эедишатыны дцшцнцрдц. Бякя, вязиййятдян чыхды? Бялкя, бу авам мцсялманлар йеня она
инанды, ону саь бурахдылар? Онда полковник Смирнов ня
ися бир бящаня эятириб Тевонун юзцнц Сибиря эюндярмяздими?
Бирдян Тевон ясябиликля ялиндяки маузерин тятийини
чякиб далбадал бир нечя эцлляни щавайа совурду. Сонра
197
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
да силащыны Айдынын алтындакы ири гайайа чырпды, тагятдян
дцшцб йеря йыхылды. Сцрцня-сцрцня Айдынын айаглары алтына эялди. Эюзцнцн йашы былдыр-былдыр тюкцрдц.
- Айдын, ара, сана гурбан олум, мяни чевир бу гачагларынын башына. Мяни бу гыза гурбан еля, бурах эедим.
Масаб щаггы, бир дя бу тяряфляря йолум дцшмяйяъяк.
Яэяр бир дя беля бир сящвим олса, ганым сяня щалалдыр.
Бу арада Айдын гачагларын васитясиля кянддян цзцйухары - гайаларын арасына гядяр эялян адамлардан юйрянмишди ки, бир-ики от тайасынын йандырылмасындан башга,
кяндя бир айры хятяр тохунмайыб, юлцм-итим йохдур. Яслиндя, Айдын мясялянин беля юлцм-итимсиз, хятярсиз гуртармаьына севинирди. Казакларын да тязядян кяндя
гайытмаьына бящаня галмырды.
Тевон ялляри иля Айдынын айагларыны гуъагламышды.
Айдын бир Тевона бахыр, онун эюз йашларыны эюрцр, йалварышларыны динляйир, бир дя байагкы вязиййяти – севэилиси голу баьлы Пакизяни эюзляринин гаршысында эюрцрдц. Щягигятян дя фикриндян кечирирди ки, бу шяряфсиз Тевонун инди айаглары алтында инляйиб йалваран Тевонун башына бир
эцлля вурсун. Йеня эюзлярини доландырыб ятрафдакылары бирбир эюздян кечирди.
Артыг сящяр чохдан ачылмышды. Адамлары айдын эюрмяк олурду. Ермянилярин арасында дайанмыш чапары да
эюрдц. О чапары ки, нечя вахт бундан яввял Ирявандан
Тевона мяктуб эятирмишди. Щямин ермяни басатлылары
198
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
йахшы таныйырды. Нечя кяря бу басатлыларын евиндя гонаг
олмушду. Щям дя ахырынъы дяфя бу мяктуб ящвалатында
о, вердийи сюзя ямял елямиш, гачагларын бурада олдуьуну
Тевона билдирмямишди. Айдын айаьы иля Тевону кянара
итяляди - Пакизяйя тяряф. Тевон еля буну эюзляйирмиш
кими Пакизянин айагларына тяряф сцрцндц. Онун айагларынын уъундан, айаьыны гойдуьу йердян юпцб:
- Пакизяъан, мяни баьышла, масаб щаггы, мяним сяня
бир пислийим олмайаъагды.
Ялбяття, щадисялярин эедишаты башга истигамятдя
эетсяйди Тевон тамам башга ъцр олаъаг, онун тамам
мурдар сифяти эюрцняъякди. Инди щяр шей ялдян чыхмыш,
биръя онун щяйаты галмышды. Пакизя бу йазыглашмыш, юлцмгабаьы алчалмыш адамын эюзляриндяки горхуну йахшы
эюрцрдц. Дили иля демяди, эюзляриля ишаря еляди ки, бурах,
эетсин.
Айдын Пакизянин мцнасибятиндян, ону баьышламаьындан тякъя йумшалмады, щям дя хошщал олду. Чцнки
юлдцрцлян щяр бир адамын ган явязи эяляъякдя тязя ганларын тюкцлмяси демяк иди. Ирявандан эялян, мяктуб эятирян ермянини йахына чаьырды. Онун эюзляриндя бир инам
варды – горхусузлуг инамы. Еля бил ки, о, эюзляриля Айдына
дейирди ки, «бах, Айдынъан, эюрдцн ки, мян щеч бир сирри
ачмадым». Айдын да инамлы бахышларыйла билдирди ки,
«бяли, эюрдцм».
- А кирвя, йахына эял. Сян бизим бу Басатлыда чох
199
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
гонаг олмусан. Биз дя сизин кяндя чох эялмишик. Ахы
нийя силащ эютцрцб бизим кяндя эялирсиниз?
- Ара, Айдынъан, дцз дейирсян, Аллащ бунларын аьлыны
алыб. Бир сакит йашамаг йолу тапа билмирляр. Йалварырам,
инди бу бядбяхти дя юлдцрмяйин, бурахын эедяк, бир дя
беля гялят елямярик.
Айдын юзц Тевонун голундан тутуб айаьа галдырды.
Тевонун айаг цстя дайанмаг щалы йох иди. Зцлфцгар габаьа эялиб эцлляни хязняйя верди, чахмаьы чякмяйя щазырлашды вя дцз Тевонун синясиня тутду. Тевон тязядян
ушаг кими щюнкцр-щюнкцр аьламаьа башлады.
- Йахшы, бясдир, аз зыьылда. Бир гашыг ган нядир ки,
ондан горхурсан? Рядд ол, эет, бир дя бу тяряфлярдя
эюрцнмя.
Тевон бу сюзляри ешидяндя цзцнц Айдына тутду, яллярини эюйя ачыб: - Аллащ сяня шцкцр, бу хатадан совушдум.
Танры сяня гыймасын, а кирвя, – деди.
Айдын онун йалтаг вя щийля иля долу эюзляриня бахыб
икращла цзцнц йана чевирди. Полковник Смирнов вя казаклар газылмыш ири ойуьун йанында дайанмышдылар. Гачаглар бцтцн силащлары йыьыб кянара дашымышдылар. Щям
казаклар, щям дя ермяниляр суйу сцзцля-сцзцля Аьйол
ашырымыны ашмагда идиляр. Ирявандан мяктуб эятирян ермяни вя башга бириси Тевонун голларына эириб ону да юзляриля ашырыма тяряф сцрцмякдя идиляр.
200
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
***
Ясрин тамам олмаьына доггуз ил галырды. Совет империйасынын тяркибиндян Прибалтика артыг хейли вахт иди ки,
айрылмышды. Фактик олараг Эцръцстанын, Азярбайъанын,
Малдованын вя диэяр яйалятлярин дя юзяйиндя азадлыг
идейалары баш галдырмыш, радикал дцшцнъяли азадлыг ашигляри
тяшкилатланмышды. Бир сюзля, бир чох яйалятлярдя мяркязля
ялагяляр зяифлямишди. Щярчянд ки, Азярбайъанда да бу
просес давамлы етираз дальаларыйла мцшайият олунурду.
Етираз ися Бюйцк Советин юзцнц горуйуб-сахламаг инадына гаршы иди.
Кичик Билян башы ловлу аралыьа чыхыб она йахын олан
ъаванлары ятрафына топлайыб деди:
-Бакыда бюйцк митинг олаъаг. Достларым мяня зянэ
едиб ки, юз адамларынызы эюндярин. Бялкя, бизим адамлардан да кимляряся сюз верилди. Кими эюндяряк?
Кичик Билян, Тапанча Тел Мяммяд, Узун Щаъы да
бурада иди. Анъаг Узун Щаъы чох наращат иди. Билмирди
ки, нцмайяндя щейятинин тяркибиня дцшсцн, йа йох.
Онсуз да мялум дейилди ки, бу адамлар ону нцмайяндя
кими эюндярмяк истяйярдиляр, йохса, йох. Чцнки онлар
Узун Щаъыны ичяриляриня чохулмуш гара ял щесаб едирдиляр. Бюйцк Билян Имамйарлынын гара яли.
Йахшы, пис – фярги йох иди. Щяр ня олур-олсун, о,
дюзцб-дайанмалы иди. Инди дя ган-ган дейян чохлу ъа201
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
ванларын арасында ону щеч яввяллярдя дя саймайан Кичик
Билянин, Тапанча Тел Мяммядин гаршысында чох ъылыз вя
эцъсцз эюрцнцрдц. Ъаванлар щярдян ону итяляйиб, гаршысына кечир, саймазйана мцнасибят эюстярирдиляр. Онда да
Узун Щаъы юзцнц сахлайа билмяйиб:
- А бала, бир аз йаваш, мян ахы сянин мцяллимин олмушам.
- Олмусан, олмусан, эет мцяллимлийини еля. Сян щардан эялиб бурайа чыхмысан?
- Неъя йяни щардан эялиб чыхмышам. Бу Вятян щамымызындыр. Беля эцндя евдя отура билмярик.
- Йахшы, йахшы, сюзлярини сахла, синифдя дейярсян шаэирдляриня.
- Дилими кясмяйибляр ки. Бурда десям ня олар?
Бялкя, сиз мяним сясими алмысыныз?
Вязиййятин эярэинляшдийини эюрян Тапанча Тел Мяммяд ъаванлары сакитляшдирди.
- Дайанын! - Сонра да Узун Щаъынын бу эцнлярдяки
ишлярини йадына салды. Дцшцндц ки, еля беля адамлардан да
истифадя етмяк лазымдыр. Пул вя имкан онларын васитясиля
эяля биляр. Йохса, башга ъцр ня етмяк оларды? Йа эяряк
эедиб мямурларын бир-бир гапысыны дюйясян, - бу да
мцхтялиф ъцр сюз-сющбятя сябяб олаъаг. Йа да эяряк
Узун Щаъы кими гара яллярдян йарарланмаьы баъарасан.
Тапанча Тел Мяммяд бцтцн бунлары дцшцня-дцшцня
Кичик Билянин дя голундан йапышыб ъаванларын габаьына
202
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эятирди.
- Ушаглар, сиз ниэаран галмайын, биз бу эцнлярдя бу
Кичик Билянля бир йердя сянэярляря эетмишдик. Инанын,
ораларда вязиййят чох эярэиндир, кюмяк лазымдыр.
Юзцнцз билирсиниз, вясаит гытдыр, тапылмыр. Еля бу эцнлярдя
Узун Щаъынын бизя йахшы кюмяйи дяйди, - дейиб Кичик Биляня бахды. Кичик Билян дя баша дцшдц ки, о да бу йердя
юз мцнасибятини билдирмялидир. Йохса, бу эюзляри гызмыш
ъаванлар еля бир щимя бяндиляр ки, Узун Щаъыны гамарлайыб кянара говсунлар.
Узун Щаъынын кянара говулмаьы еля дя чятин иш олмазды. Аьыл, дцшцнъя, интеллект сарыдан да бир шей итирмяздиляр. Онсуз да Узун Щаъы горхусундан мцстягил бир
фикир дейяня охшамырды. О, икитяряфли горху алтында иди. Бир
тяряфдян няйи дейиб-няйи демяйи билмирди. Чцнки щяля
бу ъаванларын нядян разы галыб, нядян наразы олаъагларыны
кясдиря билмирди, диэяр тяряфдян дя эяряк вахташыры
Бюйцк Билян Имамйарлыдан тялимат алайды. Йохса, биръя
аддымы сящв ется, Бюйцк Билян Имамйарлы да гощумлуьа-зада бахан дейилди – гапыны онун цзцня баьлайаъаг,
бялкя, еля бу Кичик Билянля достлуг ялагяляриня эиришяъякди. Кичик Билянин дя мяркяздяки адамлары онун васитясиля онунла ялагяляр гура билярдиляр. Демяк, щяр
ъящятдян Кичик Билян сярфяли иди. Амма йох, Узун Щаъы
гощумунун она ачдыьы гапыны – ян башлыъасы, пул, тяряфдашлыг гапысыны баьлайа билмязди. Она эюря дя бцтцн
203
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
эцъц иля щийля нигабына бцрцндц.
- Гардашлар, лап истяйирсиниз, мяним эюзлярими тюкцн,
голларымы кясин, бармагларымы сындырын, мян сиздян айрылмайаъаг, сизинля бирэя олаъаьам. Ня вахт сянэяря
эетсяниз сизинля эедяъям. Сизя тушланан щяр щансы эцллянин габаьына юзцмц вермясям, намярдям.
Онун бу сюзляри, дейясян йыьыланларын щамысына тясир
еляди. Байагкы бахышлар йох олду. Нифрятляр юз йерини хош
бахыша верди. Инди бцтцн эюзляр она ряьбятля бахырды. Еля
Узун Щаъы беля кясярли, тясирли сюзляр демяйиня юзц дя
тяяъъцб галмышды. О, бу сюзляри щарадан тапыб дейя билди.
Щяр щалда йахшы иди, ишин хейириня иди.
Кичик Билян дя Узун Щаъынын сюзляриндян сонра разылыгла башыны тярпядиб ялавя еляди:
- Щя, гардашлар, Ермянистанда щакимиййятля халг щярякаты бирэядир. Биздя ися щакимиййят халг щярякатына нифрятля бахыр. Эяряк беля олмасын, биз дя бирляшмяйин
йолуну тапмалыйыг. Юзц дя бу щакимиййятля бирляшмяк
чятин олаъаг. Бунлары дяйишиб сонра бирляшмяк, ясас мясяля будур. Эялин, ясас мятлябя кечяк. Инди бизим нцмайяндяляримиз мяркязя эедяъяк. Бялкя, вясаит эятиряни
дя олду, - дейиб Биляня бахды. Бу, о демяк иди ки, инди
бурада Билян дя фикрини билдирмяли иди. Билян ися артыг
мювгейини эюстярмишди.
204
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
***
Ермяниляр Ханкяндиндя там щакимиййят сащиби идиляр. Азярбайъан байраьыны да Мухтар Вилайятин щакимиййят органларынын цстцндян чохдан эютцрмцшдцляр.
Явязиня Ермянистан байраьыны санъмышдылар. Ханкяндинин мяркязи мейданында топлашан митингчиляр юз байрагларыны тяряннцм едян чыхышларла бир-бирини щямряйлийя
чаьырырды. Бу юзцнц эюстярян эцъцн фонунда артыг дцнйанын мцхтялиф йерляриндян Ермянистана ахышыб эялян сащибкарлар мцхтялиф ширкятляр ачыр, юзбашына щярякятлярля
там мцстягил олдугларыны вя Гарабаьын да Азярбайъанла
щеч бир ялагясинин олмадыьыны нцмайиш етдирирдиляр. Ялбяття, Шушанын гяншяриндя щямишя тарихи абидя кими горунуб-сахланан Топхана мешясиндя эюрдцкляри иш дя еля
бу мягсядя хидмят едирди. Формал да олса советляр горунурду. Анъаг тезликля референдум кечириляъяйини щамы
билир, айры-айры бюйцк совет яйалятляринин щяр бириндя тяблиьат мягсядямцвафиг гурулмагда иди. Онсуз да еля бу
илин яввялиндя референдум кечирилмишди. Эуйа ящали дя
бюйцк советлярин горунуб сахланмасына сяс вермишди.
Тябии ки, йерлярдя баш галдыран азадлыгпяряст гцввяляр
бунунла разылашмамыш, психолоjи ъящятдян ящалини
бцтювлцкдя айаьа галдырмышдылар. Азярбайъанда да беля
иди. Щамыйа мялум иди ки, йени референдумда Азярбайъан сяс вермяйяъякди. Буну Ханкяндиндяки гцввя205
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
ляр – щям Усатынын адамлары, щям Русийа эизли хидмятинин Ханкяндиндя йерляшмиш гцввяляри, щям дя еля Ермянистандакы идеологлар йахшы билирдиляр. Айдын мясяля
иди ки, референдум йолу иля мцстягил олан Азярбайъан юз
цряйиндяки – Даьлыг Гарабаьдакы «миокардын мцалиъяси» иля дя мяшьул олаъагды. Бу, индидян тяшвиш йаратмагда иди. Ян башлыъасы, тяшвишин бир тяряфи дя
Азярбайъанын дахили ишляр назири Мящяммяд Ясядовун
Усатынын дили иля десяк, Даьлыг Гарабаьдакы азадлыг ашиглярини мящв етмяк цчцн щазырладыьы банда иля баьлы иди.
Яслиндя, Усатынын Мяhяmmяd Ясядовун бандасы адландырдыьы гцввяляр рясми гурумун тяркибиндя йарадылмыш
гануни бир дястя иди. Дцздцр, бу дястя хцсуси тялим кечмишди. Айры-айры силащлы груплары мящв етмяк, террора
гаршы ямялиййат кечирмяк мягсяди дашыйырды. Амма
кимя дейирсян? Усаты вя еляъя дя полковник Александр
Иванович Смирновун эизли мяшвярятиндя бу мясялянин
ящалийя «даща дцзэцн» айдынлашдырылмасы цчцн йоллар ахтарылырды.
- Салам, полковник. – Ичяри эирян Усаты аьайана бир
эюркямля полковник Смирнова йахынлашды.
Александр Иванович йериндян галхыб Усатыйа тяряф ирялиляди. Цзцня эцлцмсяр бир эюркям верди, ялини узатдыб:
- Салам – деди. – сонра икинъи ялини дя Усатынын чийниня гойуб тякрар еляди: - Даща бир салам.
Ялбяття, полковникин бу ъцр ещтирамлы мцнасибяти
206
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
артыг Русийада ян мцхтялиф даирялярдя ады щалланан, юмрц
бойу йазычылыгла танына билмямиш, амма сийасятя эиришян
кими мяшщурлашан Зори Балайанын хош овгатынын цстцня
даща бир шянлик вя шухлуг эятирди. Доьрудур, эизли хидмят
даиряляриндя онун ады еля Усаты кими эедирди. Бу эизли лягяби о, илляр узуну дашымышды. Амма артыг инди сийасятдяки бир чох ашкарлыглардан сонра ону еля эизли
даирялярдяки эизли ады иля ашкаръасына Усаты дейя чаьырмаьа башламышдылар.
- Щя, Усаты, халг гящряманы, йазычы… даща ня гядяр
адлар сащибисян. – Полковник Александр Иванович кимсянин щисс едя билмяйяъяйи бир тярздя Усатыйа йарынырды.
Усаты буну аз да олса, щисс едирди. Полковник йарынмайа
да билмязди. Чцнки Усаты йахшы билирди ки, яэяр полковник
онунла мцнасибятлярини корласа, бир анда Зorи Балайан
ону азярбайъанлылара мейиллиликдя тягсирляндиряр, асанлыгла шантаж едярди. Йцнэцлвари ишаря вурмаг эюзц гызмыш
кцтля цчцн бяс иди. Онсуз да беля мясяляляр цчцн щазырланмыш дястяйя еля бир щим бяс едярди. Полковник Смирновун юзцнц вя ятрафындакылары щямин андаъа митингин
мяркязиня эятиряр, палтарларыны яйинляриндян дартыб чыхарар, лцм-лцт орталыьа бурахардылар. Щяля онларын саь галыбгалмайаъаьы да шцбщя алтында галарды. О, буну йахшы
билирди. Билирди ки, рясми гурумларын щеч бир эцъц йохдур.
Бцтцн щакимиййят митинг диктатурасынын ялиндя иди. Онун
да башчысы инди полковникин габаьында айагцстя гцрурла
207
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дайанмышды.
- Щя, полковник, беля баша дцшцрям ки, бизим ишляримиз йахшы эедир. Азярбайъанлылар референдумда бюйцк
советлярин ялейщиня эедяъяк, биз ися советлярин горунубсахланмасына сяс верярик. Гой мяркяздяки достларымыз
да эюрсцнляр ки, онлар сатгын вя хаиндирляр. Биз ися Русийа
иля гардашлыгда ябяди бирлийимизи тясдиг етмиш оларыг.
- Ялбяття, ялбяття, Зори, - бу дяфя полковник Смирнов
она юз ады иля мцраъият еляди, сонра да онун голундан
тутуб узун кабинетин бир кцнъцндя гойулмуш столун ятрафына чякди вя сюзцня давам едяряк:
- Сиз сядагятинизи щяля ики йцз ил яввял Кцрякчайда
эюстярмисиниз. Сизин бабаларынызын мяслящятляри олмасайды, бялкя, щеч Кцрякчай мцгавиляси дя баш тутмазды.
- Доьрудур, доьрудур, - Балайан башы иля разылыьыны билдирди, полковникин мцлащизялярини тясдигляди.
Онсуз да бу мясяляляри Балайан йахшы билирди вя полковникин дя тарихя беля бялядлийи ону
щеч тяяъъцбляндирмирди. Чцнки
Смирнов тясадцфи адам дейилди.
ССРИ халгларынын тарихини йахшы
юйрянмиш, хцсусиля, Гафгаз цзря
ихтисаслашмышды. О, няинки бир чох
совет халгларынын диллярини, еляъя
дя Азярбайъан вя ермяни дилля208
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
рини дя кифайят гядяр йахшы билир, щяля цстялик йери эялся,
яряб ялифбасы иля дя мяктуб йаза билярди. Бир сюзля, мцтяхяссис кими о, бу сащялярин щамысында камил иди. Бир дяфя
Балайан ондан мяълислярин бириндя яряб ялифбасыны юйрянмяйя ня цчцн зящмят сярф етдийини сорушмушду. Полковник дя тут араьынын тясириндян щалланмыш эюзлярини
доландырыб ялини Усатынын чийниня гойду:
- Бу, йазычылыг дейил, язизим, бу, сийасятдир.
- Неъя йяни сийасятдир? - Усаты да садялющвлцкля суалында исрарлы олмушду.
- Бизим о тайда да адамларымыз вар.
Полковникин бу сюзляриндян сонра онсуз да газдан
айыг олан Усаты баша дцшмцшдц ки, мцяййян мясялялярля
баьлы полковник Смирнов Аразын о тайы иля дя ялагя сахламаг имканындадыр. Орада да мцяййян адамлары иля
просеся истигамят вермяк эцъцндядир. Онсуз да сярщяди
рус ясэярляри мцщафизя едир. Щяр бир заставанын ряиси дя
Смирновун ким олдуьуну йахшы билирди.
Бирдян Усаты эерийя чякилиб щансыса бир щягигяти индиъя дярк едирмиш кими:
- Ощо, полковник мян сянин тимсалында бюйцк советин
эцъцнц эюрцрям, ермяни халгынын бюйцк достунун эцъцнц эюрцрям.
- Буну индими эюрцрсян? – полковник ловьалыгла Усатыны сцздц.
209
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Йох, йох, буну биз чохдан билирик.
- Йяни ону да йахшы билмисиниз ки, бизим тимсалымызда
– полковник сюзцнц тамамламады, сынайыъы нязярлярля
Усатыны сцзцб ялини йенидян бакала узатды. Бакалын ичиндяки думдуру эюз йашы кими бцллур тут араьы бярг вурурду. Усаты да бакалыны эютцрдц вя артыг полковникин
сынайыъы нязярлярля она бахыб эюзлядийи ъаваб цчцн нитгя
башлады:
- Бизим бяхтимиз онда эятириб ки, сизин кими достумуз
олуб. Бизим бяхтимиз онда эятириб ки, вахтиля сизин тязйигиниз алтында Даьлыг Гарабаьа мухтариййят алыныб.
Йохса, доктор о вахткы нцфузундан истифадя едиб гятиййян Даьлыг Гарабаьа мухтариййят верилмясиня разы олмазды.
- Зори, сян йахшы билирсян ки, яэяр доктор олмасайды,
Азярбайъан Эянъя вя онун ятрафындан ибарят кичик яйалят оларды. Амма о, кифайят гядяр яразиси вя сярщядляри
олан Азярбайъаны горуйуб сахлайа билиб.
- Билирям, ону да йахшы билирям ки, о вахт доктор щям
юз нцфузундан истифадя едиб, щям дя Бакы нефтиндян.
- Щя, щя. Ермянилярин нцмайяндяси Назаретйанын дедийи сюзляр йягин ки, тякъя сян йох, бцтцн ермяниляр
йахшы билир.
- Елядир, полковник, о вахт Назаретйан Йеревана гайыданда ондан сорушмушдулар ки, бяс Даьлыг Гарабаь
мясяляси неъя олду? О да адамлара ъаваб вермишди ки,
210
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
«яэяр бир дя Даьлыг Гарабаьын адыны чяксяниз керосин олмайаъаг». Буну ким дейир, - ермяниляр дя гышгыр-баьырла
Назаретйанын цстцня дцшмцшдцляр. О да «доктор еля беляъя дя деди: «керосин олмайаъаг».
Щяр икиси сусду, щям Александр Иванович Смирнов,
щям дя Балайан. Бцтцн щяйатыны эизли хидмятдя кечирмиш
олан рус полковники сющбятин бу йеря эялиб диряндийини
яввялъядян билсяйди, бялкя, бу мювзуда сющбят салмазды. Ахы доьрудан да яэяр тарих тякрар олунаъагдыса,
Ермянистан тязядян игтисади блокадайа дцшяъяк, мцфлисляшяъяк вя Русийанын боьазындан асылыб галаъагды. Буну
ися Балайана вя ермяниляря гятиййян демяк олмазды.
Неъя олса да, бунларын да ичиндя бир саьлам фикирли адам
тапыла биляр. Лап еля Ермянистанын ичиндя олмаса да кянара гачар, орда-бурда ясл щягигяти дейяр, мятбуатда чыхышлар едярди. Бу да истяр-истямяз артыг аловланмагда
олан вя радикал бир бирликля Азярбайъана гаршы йюнялян
эцъ мяркязляринин арасына тяфригя саларды. Тяряфляр щийляэярликля юз мювгеляриня чякилмишдиляр. Санки щягигяти
щяр кяс юз гялбиндя олдуьу кими дярк едир. Амма буну
диэяриня билдирмяк истямирди. Сакитъя бакалларыны тоггушдурдулар.
- Бюйцк эяляъяйин шяряфиня, – буну полковник деди.
- Бюйцк Ермянистанын шяряфиня, – буну да Балайан
деди.
Сонра араларында башга сющбятляр олду. Ханкяндинин
211
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
бир тяряфиндяки сакит бир эушядя олан мяълис ики няфярин
арасында олан сющбятля бится дя, сющбятин мювзу даиряси
чох эениш иди. Ермяни гызларынын мещрибанлыьы, щярдянбир
щязин мусиги сядалары, тямиз щава, думдуру булаг
суйу… вя бир аздан кимляринся бир ял сумкасында эятирдийи пул баьламалары – щамысы хариъи валйута иди. Достлар
пул баьламаларыны бярабяр бюлцшдцрдцляр. Балайан юз пайындан бир нечя йцзлцк чыхарыб хидмят мяркязинин сащибиня верди. Бу, Даьлыг Гарабаьда илк йарадылмыш
кооперативлярдян бири иди. Юзц дя Балайанын китабынын
адыны дашыйараг «Очаг» адланырды.
- Хорен, бу пуллары эютцр, буну русийалы гонаьымыз
сяня баьышлайыр.
Хорен щямин андаъа эюзяйары хидмяти вя верилян пулларын мябляьини щесаблады. Демяк олар ки, щесаб икигат
юдянирди. Бялкя, икигатдан да артыг.
- Саь олун, саь олун, мяним язизлярим, щяр вахт сизин
гуллуьунузда щазырыг.
- Сян бу сюзляри щамыйа дейирсян, - полковник эцляэцля Усатыйа эюз вуруб Хореня саташды.
- Башгаларына да хош сюзляр дейирик. – Хорен ермяни
биълийиля мясяляни гялизляшдирмяди. – Амма…
- Ня амма? – бу дяфя Балайан Хорени тящдид еляди.
- Аммасы одур ки, сиз бурада Бюйцк Ермянистанын талейини щялл едирсиниз. Буну да биз йахшы билирик. Она эюря
дя тякъя бу, сизя хидмят едян ермяни гызлары йох, еля
212
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мяним юзцм дя сизя гурбанам. Бах буну демяк истяйирдим.
Щяр икиси Хоренин ъавабындан мямнун олду. Даща
чох да Балайан. Щям дя Хорен онун халасы оьлу иди. Хоренин халасы ольу олдуьуну полковникя демямишди, бу
барядя сющбят салмаг истямирди. Амма ону да йахшы билирди ки, полковник дя кющня кяшфиййатчы кими, бу ялагяляри билмямиш олмазды.
Зори Балайан хейли фикря эетмишди. Бирдян фикирдян
айылды. Ня гядяр вахт кечдийини билмирди. Амма мараглы
иди ки, алтдан-алтдан ону диггятля сцзян полковник Смирнов да ону фикирдян айырмаг истямямиш, достунун ахыраъан дцшцнмясиня имкан йаратмышды. Балайанын фикирдян
айрылдыьыны щисс едян полковник аста-аста данышмаьа башлады:
- Бизим вязифямиз адамларын дцшцнъясини ишьал
етмяк, онларын дцшцнъясиня башга щеч няйин дахил олмасына йол вермямякдир. – полковникин сюзляри, яслиндя Балайанын юз гянаяти иди. Она эюря дя полковникин
гянаятлярини тясдигляди.
Кабинетдя онларын икиси иди, башга бир кимся йох иди:
- Билирсян, язизим, - Балайан чох мящрямликля, щям
дя аста-аста диллянди: - Инсан елядир ки, эяряк ону щямишя
сюзля, фикирля йцкляйясян. Бизим коммунист идеологлары
буна идеоложи тясир дейирдиляр.
Полковник Балайанын она язизим демясиндян щямишя
213
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
хошщал олурду. Онсуз да полковникин тялиматында биринъи
мясяля бундан ибарят иди ки, о, юз тяряфдашларынын щюрмятини, севэисини газанмалыдыр, арада инам олмалыдыр. Инди
дя полковники разы салан онун сямими, црякдян эялян
мцраъияти иди. Тясадцфи дейилдир ки, ермяни халгына тясир
етмяк цчцн рус кяшфиййаты язабкеш йазычы образындан тундурадан, чукчаларын йанындан, Сибирдян беля советлярин
бцтцн кцнъ-буъаьыны эязмиш, амма гяляминдян йарымайан – йазычы образындан истифадяйя цстцнлцк вермишди.
Полковник эюрцрдц ки, онун эюзляринин габаьында
бюйцк Ермянистан хцлйасы иля сонунъу щцъейряляриня
гядяр зящярлянмиш кобра хислятли бир йыртыъы дайаныб. Полковник эюрцрдц ки, инди о, тякъя идеолог дейил, щям дя
йери эялся, ялиня силащ эютцрцб тцрклярин ганыны ичмяйя
щазыр олан бир барбардыр. – “Бу, чох йахшыдыр” полковник
дцшцндц. Яэяр бир нечя гяддар щадися тюрятмяк мцмкцн
олсайды, онда щадисялярин эедишатына тясир эюстярмяк
мцмкцн олар. Вя чохдан бяри фикриня йыьдыьы мясяляни
Зори иля айдынлашдырмаг гярарына эялди.
- Билирсян, Зори, Азярбайъанда радикал гцввяляр щакимиййяти истямир. Анъаг щакимиййятин дя кифайят гядяр
эцълц кадрлары щяля ки, дювляти чюкмяйя гоймурлар.
- Баша дцшцрям, полковник, сиз Мящяммяд Ясядову
нязярдя тутурсунуз. Балайан бирбаша ъаваб верди.
214
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Йох, Зори, бу гядяр дя садялющв олмаг олмаз.
Дювлят тякъя Мящяммяд Ясядовдан ибарят дейил.
- Бу щалда биз мясяляни неъя щялл етмялийик? – Зори
йенидян суаллы нязярлярля полковники сцздц.
- Баша дцшцрям, Ясядовун йаратдыьы АМОН дястяси
ермянилярин эюзцнц горхудуб. Чайкянд ямялиййаты, бир
нечя ермяни кяндинин бошалдылмасы… бцтцн бунлар сизин
йаддашынынзда горхулу синдрома чеврилиб.
- Йох, полковник, еля дя горхулу синдром дейил. Инсафян, онлар бир няфярин дя бурнуну ганатмадылар.
Полковник щирсля ялини стола вурду:
- Бу, пис щалдыр. – гязябля деди.
Зори Балайан маtдым-маtдым полковникин эюзляриня
бахды. Юзц дя гаршы тяряфдяки эцзэцдя.
- Неъя йяни пис щалдыр?
- Щаны Сумгайытын ъавабы? - Вахтиля Сумгайыт щадисяляринин щазырланмасында кифайят гядяр хидмятляри олан
полковник суалы Балайана верся дя, ъавабы бцтцн ермяни
халгындан истяйирди. - Сиз билмирсиниз ки, гисаса гисас олмаса, дцшмян бир аз да эцъляняр, сизин цстцнцзя айаг
алар. Сабащ бирдян Ясядовун бандасы вертолйотларла Ханкяндинин цстцня тюкцлдц, онда ня дейяъяксиниз? Еля тядбирляр эюрцлмялидир ки, онлар буна ъясарят елямясинляр.
Сизин дя гцввянизин олдуьуну эюрсцнляр. Хариъдян
Монте кими эятирилмиш беш-он няфяр гулдуру Гарабаьын
сярщядляри бойу йерляшдирмяк щяля мясялянин щялли дейил.
215
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Эяряк биз еля бир тядбир тюкяк ки, Азярбайъан дювлятини
ичяридян зяифлядяк.
- Еля о дювляти ичяридян сиз эцъляндирмисиниз.
- Неъя йяни, биз эцъляндирмишик, - Смирнов тяяъъцбля
щяля дя онун фикирлярини там охумайан Балайана суалла
ъаваб верди.
- Вахтында щакимиййятя еля адамлар эятирмяк лазым
иди ки, юлкяни игтисади ъящятдян чюкдцрмяк мцмкцн
олсун, мянян ифласа уьрасын. Сиз ися онларын кадрларыны Сийаси Бцройа гядяр дартыб апармышдыныз.
- Билирям, ня дейирсян, о, Брежнев дюврц иди. Щямин
хятт бир гядяр сонра да давам еляди. Инди даща заман дяйишиб. Артыг тарих сизин хейиринизя ишляйир. Бу имкандан
кифайят гядяр йарарланмалысыныз.
- Бунун цчцн ня етмялийик?
Дейясян, онларын арасында йенидян фикир бирлийи йаранды.
- Даьлыг Гарабаьын сярщядляри бойу тяхрибатлар тюрядилмяли, имкан дцшян кими кяндляря щцъумлар олмалыдыр.
Еля бир хоф йаратмаг лазымдыр ки, щяр йердя беля бир тясяввцр олсун. Ермяниляр азадлыг мцбаризясиня галхыблар.
Азярбайанлылар да онлары боьмаг истяйир. Арабир онларын
да щярякят етмяляриня имкан йарадын. Бунлар бизим ялимиздя факт олар. Бир дя ки, бязян заманын ишляриня ъаваб
тапа билмяйяндя эяряк тарихя бахасан.
Зори Балайан йеня полковникин ня дедийини анламады.
216
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Она эюря дя тякрар сорушмалы олду:
- Тарихя бахасан?
- Ялбяття, тарихя бахасан. Йадына сал, 20-ъи иллярин яввялляриндяки Азярбайъан щюкумятини. Онларын назирляри
бир-бир арадан неъя эютцрцлдц. Фятяли Хан Хойлуну, Бещбуд бяй Ъаваншири, башгаларыны кимляр юлдцрдц? Неъя
юлдцрдцляр? Йохса, еля билирсян Азярбайъан юз истиглалындан беля асанлыгла ял чякярди?
Дейясян, йаваш-йаваш щяр шей Балайанын эюзляринин
габаьында дивардакы ири хятлярля йазылмыш мятн кими
айдын эюрцнмяйя башлады.
Балайан инди-инди мятляби баша дцшцрдц. Демяк,
Смирновун адамлары эюзляйирмиш ки, Чайкянд ямялиййаты
иля ермяни кяндляри кючцрцляркян гырьынлар тюрядилиъяк.
Ермяниляр юлдцрцляъяк. Бу да йени мцнагишя дальалары
йарадаъагды. Яслиндя, бу имканы йарадан эизли хидмят
даиряляри ямялляринин баш тутмадыьыны, мягсядин ифласа
уьрадыьыны юзляриня баьышлайа билмирдиляр. Полковник
Смирнов сакитляшди. Айаьа дуруб кабинетдя хейли вар-эял
еляди. Эялиб столдан тярпянмяйян Усатынын йанында дайанды, ики ялини онун чийинляриня гойду: биз сизин арханыздайыг, - деди.
Габаг тяряфдяки бойабой эцзэцдя онлар бир-бирини
йахшы эюрцрдцляр. Санки еля ики няфяр – онларын юзляри эцзэцдян онлара бахырды. Полковник Александр Иванович
Смирнов вя сеперат щярякатынын башчысы Зори Балайан.
217
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Инди онлар чох доьма эюрцнцрдцляр. Полковникин Балайанын архасында дайанмасы да рямзи характер дашыйырды.
***
Бюйцк Билян Имамйарлы кабинетиндя яйляшся дя, яслиндя, кцчя-базарда нялярин баш вердийини беш бармаьы
кими билирди. Щярдян дя йухарыдан эялян зянэляря ъаваб
верир, сонра башыны ялляринин арасында алыб фикря эедирди:
«Яши, эяряк бу вурщавур мяним вахтыма эялиб дцшяйди?
Ъамаат дявянин гоз гыьлайан вахтында ишляди, эетди. Вязифянин дя дадыны, тамыны апарды. Инди арада биз галмышыг.
Бу гядяр гуш тцфянэи йыьырсан, йеня дя эюрцрсян ки, щарданса бир эцлля ачылды. Буну щардан алырлар? Неъя тапырлар?.. Ялиндян алырсан, цстялик дярисини дя сойурсан йеня
юзляриня йыьышмырлар. Йухарыйа да бу мялуматлар неъя
эедир, щардан эедир? Кимин ялиндя гуш тцфянэи вар, ону
да билирляр».
Яслиндя, кимин, щарда, няйи олдуьундан еля Билян
Имамйарлы да хябярдар иди: «Сярщяд постларында ялляриндя
гуш тцфянэи олмайан ушаглара неъя демяк олар ки, сян
нювбя чяк. Бу яразилярин щамысына да нязарят етмяйя
милисин эцъц чатмазды. Иш галырды адамлары йола вермяйя;
эяряк щям йухарыны разы саласан, щям дя еля едясян ки,
адамлар цзцня габармасын. Беля эется, чятин олаъаг. Щяр
эцн тязя мялуматлар эялир ки, бейнялхалг дяряъяли террор
устасы Монте Мелконйанын дястяси хцсуси планлар гурур,
218
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
гцввя топлайыр. Бяс бунун габаьында неъя дайанаъаьыг?
Буну фикирляшмирляр?» Бюйцк Билян щярдян дуруб кабинетдя вар-эял едир вя юзцнцн хябяри олмадан дцшцнъялярини еля бяркдян даныша-даныша дилиня эятирирди. Ичяри
эирян олсайды, ону киминляся данышан зянн едярди. Онсуз
да гапынын архасында дайанан нювбятчи эялян оланда сахлайыр, та Билянин сясинин кясилмяйини эюзляйирди. Сонра
юзц ичяри эириб иъазя истяйир вя адамлары Билянин йанына
бурахырды. Йеня щямин гайда цзря нювбятчи гапыны таггылдатды, йавашъа аралайыб:
- Ряис, олар?
- Щя, эял эюрцм, ня вар?
- Ряис, бу мейдан ушагларындан бир дястя эялиб. –
Нювбятчинин бу сюзлярини ешидяндя еля бил ряисин ятиндян
кялбятинля чимдик эютцрдцляр.
- Ня мейдан? Ня ушаглар? – кямщювсяляликля сорушду.
Нювбятчи яввялъя истяди ки, кимлярин эялдийини садаласын. Анъаг ряисин кямщювсяля олдуьуну билдийиндян бир
гядяр кяся деди:
- Узун Щаъы да араларындадыр.
Дейясян, ряисин рянэи дя гачмышды. Айаг цстя дайанмаьа табламайан дизляри ясди. Ахы ешитмишди ки, мейдан
ушаглары районун рящбярлийини дяйишмяк тяляби иряли сцрцр.
Хошларына эялмяйян мцдир вя ряис адланан кяслярин истефасыны тяляб етмяйя щазырлашырлар. Амма биляндя ки,
219
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Узун Щаъы да онларын арасындадыр, бир гядяр юзцня эялди.
Столун бир кцнъцндя гойулмуш графиндяки кящриз суйундан стякана сцзцб башына чякди. Сакитляшди, йалныз бундан сонра: - «де, эялсинляр», - деди.
Еля дя узун олмайан кабинетин гапысынын аьзында топланмыш ъаванлары, щамыдан балаъа эюрцнян Кичик Билян
габагда, онун архасында Тапанча Тел Мяммяд, йанынъа
да щамыдан узун эюрцнян Узун Щаъы дайанмышды. Щяля
ики-цч няфяр дя вар иди ки, ряис даща онларын ким олмагларыйла марагланмады. Амма айаьа дуруб габаьа йериди.
Бир-бир ял вериб эюрцшдц. Щям дя щяр биринин ялини саь яли
иля тутуб сыхырды. Ейни анда эюрцшдцйц адамларын эюзляринин ичиня бахырды. Биринъи Кичик Билянля эюрцшдц:
- Щяя, азадлыг фядаиси, неъясян? Азадлыг уьрунда вурушдан щяля безмямисян ки?!
- Биз щяля инди башлайырыг, ряис. – Кичик Билян бойъа
ондан чох щцндцр олан Бюйцк Биляня ашаьыдан йухары
эюзляринин ичиня зяннля бахды. Санки бунунла юзцнцн
даща бюйцк олдуьуну, Бюйцк Билянин ондан чох ашаьыда
дурдуьуну демяк истяйирди. Щеч Бюйцк Билян дя юзцнц
о йеря гоймады. Онунла эюз-нязяр дюйцшц апаран Кичик
Билянин эюзляриндян эюзцнц чякмяди. Бунунла о да
Кичик Биляня демяк истяйирди ки, «щяддини щеч дя чох
ашма, щяля ки, буранын ряиси мяням».
Доьурудур, Бюйцк Билян юзцнц о йеря гоймаса да,
Кичик Биляндян чякинмядийини, щярякятляриля нцмайиш220
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
караня эюстярмяк истяся дя, мясяляни гялизляшдирмяйин
дя тяряфдары дейилди. Чцнки «щаванын» эцнбяэцн даща
кяскинликля дяйишдийини щисс едирди: «Ня билмяк олар, бунлар цчцн щеч кясин фярги йохдур. Лап еля кцчядян бирисини
эятириб онун йериндя отурдарлар. Цстялик, бирбаша полковник рцтбяси дя верярляр».
Щямин анларда Бюйцк Билянин хяйалындан кечян бунлар иди. Еля бу дцшцнъялярля о, Тапанча Тел Мяммядя
ялини узатды.
- Гочаг, сянин щаггында ермяниляр айры ъцр фикирляшир,
ща, юзцнц гору. – Буну да Тел Мяммядя бир нюв йарынмаг цчцн деди. Анъаг Бюйцк Билянин сюзляриндя щягигят варды. Ня гядяр олмайа милис ряиси иди.
Ордан-бурдан гулаьына хябярляр эялирди. Сулудяря, Эиъитиканлыдяря ермяниляринин мцхтялиф йолларла ряися чатдырдыьы мялуматларда оьру Ъялалын оьлу Тапанча Тел
Мяммядин щаггында сюз-сющбят буну демяйя ясас верирди.
- Ряис, яввяла, горхан эюзя чюп дцшяр. Икинъиси дя
мяним динъ ермянилярля щеч бир ишим йохдур. Амма
эялиб кяндляря долушмуш саггаллы бойевикляр артыг бизим
ъамаатын мал-гарасыны эирявя дцшян кими мянимсяйир,
йыьыб апарыр. Ермяниляр гоншу кяндлярин адамларына эюз
вериб, ишыг вермирляр. Бяс биз нейляйяк? Ялимизи ялимизин
цстцня гойуб отурмалыйыг?
- Гочаг, мян демирям ки, ялинизи ялинизин цстцня
221
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
гойуб отурун. Бу гядяр бюйцк яразини тякъя милис
гцввясиля горумаг мцмкцн дейил. Сизин гцввяниздян
биз истифадя етмялийик. Амма бу, еля олмалыдыр ки,
дцшмянин ялиня ясас вермяйяк. Даща демясинляр ки, бу
йанларда милис галыб бир тяряфя, гулдурлар ат ойнадыр.
Тапанча Тел Мяммядин эюзляриндя шимшяк чахды.
«Гулдурлар» сюзц ону щягигятян ъин атына миндирди.
- Неъя йяни гулдурлар? Биз гулдуруг? Сиз беля дейяндян сонра дцшмян ня фикирляшяр?
Ряис Тапанча Тел Мяммядин еля тапанча кими ачылмаьындан сяксянди. Бир анлыьа хяйалындан кечди. «Ей
эиди дцнйа, эюр иш ня йеря эялиб чатыб ки, ряисин щцзурунда
аваранын бири щюкмля данышыр. Олайды яввялки вахтлар,
дцймяни басмагла нювбятчи ичяри эиряйди. Белясини дя
апарыб басайдылар годуглуьа. Цч эцн орда галайды, аьлы
башына эяляйди. Гощум-ягрябасы да эялиб йалварарды. Еля
бунун атасыны оьурлуг цстцндя айларла КПЗ-дя сахламышам». Аз гала бунлары гышгыра-гышгыра Тапанча Тел Мяммядин юзцня дейяъякди. Амма йеня тямкинини
горумаьа чалышды. О, билирди ки, бунларла ъянэ етмяк
олмаз, утанмаглары йох, чякинмякляри йох. Щяля бир аз
дяриня эедярсян дейяр ки, о вахт атамдан алдыьын пуллары
да гайтар. Бу да олар икинъи бир мясяля. Инди еля етмяк
лазым иди ки, онун юзцнц дя бу ган-ган дейян ъаванларын
тяряфиндя олдуьуну дцшцнсцнляр».
Ялбяття, ряис бурда ики яля «гумар ойнайырды». Щям
222
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
истяйирди вязифясини горусун, щям дя истяйирди ки, бу эялянляр дя ону юз сыраларында билсинляр. Ян азы щеч олмаса,
ряьбятини щисс етсинляр.
Ряис Тапанча Тел Мяммяддян сонра ялуъу Узун
Щаъы иля дя эюрцшдц вя диэяр ъаванларын да яллярини сыхыб
отурмаг цчцн йер эюстярди. Йалныз бундан сонра юз йериня кечиб:
- Щя, инди ня мяслящятя эялмисиниз, мян щазыр, - деди.
- Ряис, мяслящят дейяндя ки, бизя бир нечя ъящятдян
кюмяк лазымдыр. - Буну Узун Щаъы тялям-тялясик габаьа
дцшцб деди. Сюзцнцн ня нятиъя веряъяйини эюзлямядян
давам еляди:
- Даща индийя гядяр ортада йейиб уъда эязмисиниз.
Бясдир, бир аз да халгы дцшцнцн.
Узун Щаъынын беля ъясарятли данышмаьы ряиси аъыгландырса да, яслиндя, цряйинин дяринликляриндя ону разы салмышды. Чцнки о, беля данышмасайды, мцяййян
мягамларда сюзц дя кечмязди. Амма щяр щалда Узун
Щаъыны да сайыб она ъаваб вермяйя лцзум эюрдц:
- Щаъы, сян мцяллимсян, неъя илдир мяктябдя ишляйирсян. Биз щамымыз мцяллимляримиздян Вятяни севмяк
дярси алмышыг. Мян дя сянин мцяллимлийиня щюрмятля йанашырам. Эяряк буну унутмайасан. О башга мясялядир
ки, демогоэийаны бир тяряфя гойуб чыхыш йолу ахтарасан.
- Ахтармаг лазым дейил, ряси, чыхыш йолу еля мясяляйя
223
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
бирбаша мцнасибятдян башлайыр. Сянэярдякиляря кюмяк
лазымдыр. Силащ йох, ярзаг йох. - Узун Щаъы йеня дил-боьаза гоймады.
Ряис цз-эюзцнц туршудуб йана бахды. Йеня щирс ону
боьмагдайды. Аз гала Узун Щаъынын цзцня тцпцряъякди.
Ялбяття, йеня цряйиндя «лянят шейтана», - дейиб башыны
йухары галдырды:
– Йахшы, сиз бурайа сюз эцляшдирмяйя эялмисиниз, йа
мясяля щялл етмяйя.
Бу дяфя о, цзцнц Кичик Биляня тяряф тутуб сюзцнц
деди. Вя бир-бир кабинетиня долушмуш бу щирсли-щиккяли ъаванлары эюзалты нязярдян кечирди. Тапанча Тел Мяммядин дястясиня аид олан эянъляр динмирдиляр. Тапанъа Тел
Мяммядин юзцня дя ряис о гядяр ящямиййят вермяк истямирди. Щисс едирди ки, щарда эирявя дцшся, о, даща ъясарятлидир вя аьлына ня эялся, еляйя биляр. Даща йери дейилди.
Бир дя ки, Тапанса Тел Мяммядя ящямиййят версяйди,
о, бир аз да ъызыьындан чыхарды. Вя щисс етдирди ки, башгасына тятбиг елядийи цсулу она да тятбиг етмякдян чякинмязди. Йахшы билирди ки, Тапанса Тел Мяммяд айры-айры
идаря мцдирляринин отаьына эедир, онларын эюзц габаьында
тапанчасыны чыхарыб ялиндя фырладыр, цстялик неъя атмаьы да
сынагдан кечирирди. Инди Тапанса Тел Мяммяд йанындакылара ъясарятини эюстярмяк цчцн йериндян галхар, тапанчаны онун да алнына диряйярди. Ряис бцтцн бунларын
щамысыны билирди. Щятта бир нечя дяфя фикирляшмишди ки,
224
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
онун тапанчасыны алдырсын, юзцнц дя бир гядяр сыхъаласын.
Амма йухарындан мяслящят эюрмцшдцляр ки, ермяни
саггаллыларынын габаьыны кясян ъаванларын силащларына дяймясинляр. Тапанча Тел Мяммяд дя ки, яслиндя, еля дястя
башчсысы иди. Онун силащыны алдырмаг, юзцнц дя сыхъаламаг
йухарыларда сюз-сющбятя сябяб оларды. Щяля бу, бир тяряфя. Тапанча Тел Мяммядин сянэярлярдя йерляшдирдийи
ъаванлар тюкцлцшцб милис идарясинин габаьына эяляр, онун
башына ойунлар эятирярдиляр. Ня ися… Еля бу ъаванларын
арасында бу зиддиййятли дцшцнъяляр ряисин башыны чатладырды. Юзц дя мянэяняйя дцшмцш кими иди. Кимя, щансы
тяряфя етибар етмяк… ряиси щялялик буну айдынлашдыра билмирди. Чцнки тяряфлярин щяр бири айрылыгда гцввя иди. Кичик
Билянин адамлары чох асанлыгла ъамаат арасында шайияляр
йайар, ряисин ермяниляря ишлядийини дейяр вя буна да ъамааты инандырардылар. Тапанча Тел Мяммядин дястяси ганунлары чохдан унутмуш, ганунларын эятирдийи мясулиййят
щаггында щеч няйи билмяк истямяйян эянъляр идиляр. Онлара биръя фитва бяс иди. Узун Щаъыны да бу дястянин арасына ряис тязя-тязя йеритмяк истяйирди. О да щяля юзцня
кифайят гядяр нцфуз газана билмямишди. Демяк, о, бу
лабиринтлярин арасындан щяля ки, усталыгла, ещтийатла кечмяли иди.
Ютян ахшам район рящбярлийи мцшавиря кечирмишди.
Мцшавирядя ящалини сянэярляря кюмяк етмяйя чаьырмышдылар. Ряися дя тапшырмышдылар ки, юзбашыналыьа йол верил225
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мясин, беля щалларын гаршысы алынсын. Ряис инди билмирди ки,
башына щаранын дашыны тюксцн. Щюкумят дя ки, бир тяряфя
чыха билмирди – ня тязяляр щакимиййятя эялир, ня дя ки,
кющняляр идаря едя билирди. Беля вязиййятдя эюзлямя
мювгейи даща цстцн оларды. Анъаг эюзлямяйин дя бир
щядди вар. Эяряк еля олсун ки, ня шиш йансын, ня кабаб.
Юзц дя щюрмятдян дцшмясин.
- Яши, щамысы ъящянням олсун, - ряис бу сюзляри
щцндцрдян деди. Кабинетдяки ъаванлар ряисин бу сюзляри
кимя дедийини айдынлашдырмаг цчцн бир-бириня бахдылар.
Амма бу дяфя Кичик Билян диллянди:
- Неъя йяни, щамысы ъящянням олсун, ахы бу йер, бу
йурд, щамысы бизимдир. - Кичик Билянин бу сюзляри ряиси
дцшцнъяляриндян айырды.
- Йох, адаш, мян еля демирям, бизим ял-голумузу
баьлайан гайда-ганунлары дейирям. – Ряис инди доьрудан-доьруйа Биляня дя, еля бу кабинетиндя яйляшянлярин
ян кичийиня дя йарынмаьа щазыр иди. Тяки онлар ряиси юзлярининки билсинляр, ону халг адамы щесаб елясинляр. Яслиндя, ряис щийля нигабыны цзцня чякмишди. «щамысы
ъящянням олсун» дейяндя о, еля халгы, Гарабаьы, цстялик
щакимиййяти дя нязярдя тутурду. Амма горхусундан
йеня дизляри титрямяйя башлады. Инди эялиб кцрсцдя – юз
йериндя отурмаьындан севинирди. Онун дизляринин титрямяйини кабинетиндя яйляшмиш, ган-ган дейян бу ъаванлар
щисс елямир, эюрмцрдцляр. Бу дяфя Тапанча Тел Мям226
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мяд синясиня йыьышмыш гязябини ряися билдирмяк истяди.
Амма ряисин йазыглашыб онун эюзляринин ичиня йалварыъы
нязярлярля бахмаьы Тапанча Тел Мяммядин гязябини
йатырды. Щямин анларда ряисин эюзляриндян йалварыш
тюкцлцрдц. Еля бил ки, чох йох, еля бир-ики ил бундан яввял
атасыны эятириб КПЗ-йя салан ряис дейилди. О вахт атасына
алты ай шярти иш кясдиляр. Йайлаьа кючян аран фермаларындан оьурладыьы гойунларын да щаггыны алыб фермайа юдямишдиляр. Амма бундан сонра оьру Ъялалдан цч о гядяр
дя пул тяляб етмишдиляр. Щамысы олмаса да, о вахт оьру
Ъялалын гощумлары бу пулун хейли щиссясини гяпик-гяпик
йыьыб Ят Алмяммядин кюмяйиля ряися чатдырмышдылар. О
вахт Ят Алмяммяд гойунлары оьру Ъялалын юз малы кими
алыб ятлийя гатмышды. Кясимя вериб, цстцндян дя су ичмишди. Юзц дя оьрулуг олдуьуну билдийиндян демяк олар
ки, йары гиймятя эютцрмцшдц. Тапанча Тел Мяммядин
атасы да бир аз о йана - бу йана чабаладыьындан демишди
ки, эютцр, апар базарда сат. Эялиб апарсынлар, бассынлар
тцрмяйя. Онда аьлын башына эяляр. Тапанча Тел Мяммядин атасы да наялаъ галыб разылашмышды. Пуллары Тапанча
Тел Мяммядин атасындан алсалар да Ят Алмяммяд ряися
веряндя демишди:
- Яши, оьрунун айаьы йалын олар, гарны да аъ. Щеч няйи
йохдур. Еля эцъ-бяла ферманын пулуну юдяди.
- Ъаны чыхсын, оьурлуг етмясин.
- Яши, неъя йяни оьурлуг етмясин. Бунун майасы
227
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
оьурлугла гойулуб. Ялини кяссян диши иля тутаъаг. Дишини
тюксян, габаьыны кясяъяк. Бунларынкы еля беля эялиб, беля
дя эедяъяк.
- Онда ъаны чыхсын, эятириб пуллары юдясин.
Ряис юзцня чатасы пуллары нязярдя тутурду.
Ят Алмяммяд Тапанча Тел Мяммядин гощумларына кишини тцрмядян чыхараъаьына сюз вермишди.
Щяля сонралар Тапанча Тел Мяммядин Ят Алмяммядин кабинетиня эедиб орада тапанча фырлатмаьыны,
щюрцмчяйя атяш ачмаьыны ъамаат районда бюйцк бир ящвалат кими данышырды. Ят Алмяммяд дя ешитдиклярини ешитмязлийя вурур, юзцня йахын олан адамларын йанында
дейирди ки, эяряк гойайдым о вахт атасыны тцрмяйя басайдылар. Инди оьлу беля гудурьанлыг етмязди. О вахт ряисин пулларыны ъибимдян вердим. Тцрмянин гапысыны ачыб
атасыны бурахдырдым.
- Нанкор адама ня дейясян? – Буну да Ят Алмяммядин йахынлары она тяскинлик цчцн демишдиляр.
Ня ися, бу мясялядян хейли вахт кечмишди. Тапанча
Тел Мяммяд бцтцн бунлары хяйалында эютцр-гой едир, эирявянин эялиб чатдыьыны дцшцнцр. - Ряисин дярсини вермяйин неъя мягамыдыр? – дейя ъилов эямирирди. Амма яэяр
о, беля бир щалы бцрузя версяйди вя о щадисяляри йада салсайды Узун Щаъы да, Кичик Билян дя дейяъякди ки, сян
шяхси-гярязлик едирсян. Демяк, щяля йери дейилди. Она
эюря дя даща чох шейи ачыб-аьартмаьа лцзум эюрмяди.
228
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- …Щя, ряис, биз бурайа кечмиш щагг-щесаблары
чцрцтмяйя эялмямишик.
Ряис эюзлярини дюйдц. Цряйи эуп-эуп еляди. Ачыгашкар йеня щяйяъанланды. Амма Тапанча Тел Мяммядин бир нюв аьыл-тямкин эюстярмяйи она хош эялди. Юзц
дя етирафын даща цстцн, даща мцнасиб олдуьуну дцшцнцб:
- Гардашлар, доьру дейирсиниз, инди Вятян дардадыр,
кющня щагг-щесаблары сахлайаг бу ишлярин гуртармаьына.
- Мян разы, - Кичик Билян гятиййятля диллянди.
- Яши, доьрудур, инди кющня щагг-щесабларын вахты
дейил. Сянэярлярин о цзцндя басгын щазырлыглары эедир. Биз
кющня мясяляляря баш гошсаг кяндляримиз бир-биринин архасынъа ишьал олунаъаг. – Буну да Узун Щаъы деди.
Нящайят, Тапанча Тел Мяммяд дя диллянди:
- Йахшы, мян дя разыйам, онда эялин фикринизи ряися
ачыг дейин. - Тапанча Тел Мяммяд яввялъя Кичик Биляня, сонра да Узун Щаъыйа ишаря еляди. Йяни ки, инди онларын данышмаьынын вахтыдыр.
- Ряис, мян йухары иля дя данышмышам. Мяслящятляшмишик. Онсуз да тези, эеъи вар. Бу щакимиййят эетмялидир.
Бу да щяля ясас мясяля дейил. Ясас мясяля одур ки, нечя
илдир бу районда вязифядя ишляйян адамлар вар. Юзц дя
бу ъамааты сойуб йыьыблар. Биз сийащы етмишик. Йыьдыглары
пулларын бир гисмини юдямялидирляр. Биз щямин пулларын бир
щиссясини йухарыйа, цмуми мцдафия ишлярини гурмаьа
кюмяк цчцн эюндяряъяйик. Бир щиссясини дя бурада сах229
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
лайыб яразидя мцдафияни тяшкил етмялийик. Онсуз да сиз
бир иш эюря билмирсиниз. – Кичик Билянин бу сюзляри хянъяр
кими ряиси доьрайыб кечирди вя истяр-истямяз дейилянлярин
хейли гисми дя онун юзцня аид иди. Вя ряис ону да йахшы
билирди ки, бу ъаванлар цчцн щеч няйин фярги йохдур. Биръя
кялмя о йан-бу йан ется, ону еля кабинетиндянъя чыхарыб
адамларын топлашдыьы мейдана апараъаглар. Пис дя орасыдыр ки, она табе олан милис ишчиляринин щеч бириси йахын
эялмяйяъяк. Онсуз да милис ишчиляри бир щимя бянд идиляр
ки, бойунларына айлыг план гоймуш бу ряисдян ъанларыны
гуртарсынлар. Щяр айын ахырында онлар ряисин отаьында
анда-мясщябя дюшянирдиляр:
- Ай ряис, анд олсун оъаьа, валлащ, адамлардан даща
щеч ня чыхмыр.
- Я, неъя йяни чыхмыр?
- Чыхмыр да ряис, валлащ, адамлар дейирляр ки, щеч няйимиз йохдур.
- Биринъи сян гялят еляйирсян ки, онларын дедийиня инанырсан. Икинъиси дя, пулу олмайанын гойун-кечиси, малдавары вар… билмирям, няйи вар. Ахыр ки, щагг-щесабы
юдямялисиниз.
- Ахы неъя юдяйяк, олмайан йердян?
- Я, неъя милис ишчисисиниз. Билмирсиниз ки, щярянин бир
ъцр «илишмяк» йери вар.
- Дцздцр, ряис, орасы елядир, ахы вязиййят…
- Билмирям, дярисини сойун. Еля еляйин ки, улдузлары
230
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
артыра билясиниз, азалтмаг йох. Бир дя ки, щяр бир адамын
яли нядяся илишир. О мясяляйя диггят еляйин, айры шей демирям. Еля ъамаатын щяйят-баъасы тиканлы мяфтилля, цзцм
шпалери иля долудур. Бу бетон дирякляр, тиканлы мяфтилляр,
ня билим няляр… бцтцн бунларын щеч бириси сатышда йохдур,
тиканлы мяфтилляри йа сярщядчилярдян эизли йолла алыблар, йа
да оьурлайыблар. Еляъя дя цзцм шпалери щяйят-баъайа щарадан эедиб чыхыб. Щамам тикян адамлар щюрэцнцн цзяриня бетон явязиня цзцм шпалери дюшяйир. Чаьырын
изащатыны алын, эюрцн щарадан алыблар, ахтарсаныз щаралара
эедиб чыхарсыныз, бригадирляр, колхоз сядрляри щамысы
ъаваб вермялидир. Гой изащат версинляр, кимдян алыб десинляр. Эюрцрсцнцз ахтаранда неъя йоллар тапылыр.
Бир-бир гябул елядийи асайиш кешикчиляри, сащя ряисляри
бунлары ешидяндя эюзляри кялляляриня чыхырды. Доьрудан
да бу йолла эюр ня гядяр адамдан щагг-щесаб тяляб елямяк оларды. Ряис сонра да мцшавирядя юз ишчилярини башына
йыьыб, районда ганун-гайда йаратмаьын йолларыны мцзакиря еляйяр, сон нятиъядя дя цзцнц ОБХС-я тутарды.
- Неъя билирсян, биз оьурлуьун кюкцнц кяся билярик?
- Нийя кясмирик, ряис.
- Онда сян изащ еля, гой бунлар да ешитсинляр.
Ахунд лягябли ОБХС айаьа галхыб, милис идарясинин
балаъа иълас салонундакы кцрсцйя йахынлашыр:
- Бизим юлкямиздя ня варса, щамысы щюкумятиндир,
дювлятиндир. Бизим дя яйнимизя бу палтары эейдириб, чий231
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
нимизя бу пагонлары тахыблар ки, бу юлкяни горуйаг.
– Ялбяття, - ОБХС-ин чыхышыны динляйян милис ишчиляри
дилляниб етираз елямясяляр дя, тамам башга ъцр
дцшцнцрдцляр. Щяля сяссиз-сяссиз ону сюйянляр дя варды:
«Йаланчынын атасына лянят».
ОБХС сюзцня давам еляйирди:
- Мян сейид няслиндяням. Ъамаат мяни щалал адам
кими таныйыр.
Бу сюзляри ешидяндя Бюйцк Билянин додаглары гачды.
Щятта юзцнц сахлайа билмяйиб, ляззятли бир эцлцшля Ахунд
лягябли ОБХС-ин чыхышыны кясди:
- Йахшы, йахшы, биръя о галыб ки, сейидлийиня эюря сяня
нязир версинляр. - Ряисинин эцлмяйи салонда да ъанланма
йаратды.
- Кишинин лягяби щавайы йеря Ахунд дейил ки.
Ахунд щаггында да мараглы лятифяйя бянзяр сющбятляр эязиб долашырды. Дейирдиляр ки, Ахунд айры-айры кяндлярдя щцзцр йерляриня эедир, орада кясилян ирибуйнузлу
мал-гаранын башына хцсуси диггят эюстярирди. Бялкя гулаьында «бирка» вар. Сонралар щцзцр сащибини йанына чаьырар,
ону сорьу-суал еляйирди. Малы щарадан, кимдян алдыьыны
сорушарды. Беля-беля, тязя-тязя ъинайят ишляри ачар,
юзцнцн дили иля десяк адамлардан «пул саьарды». Бир
сюзля, бцтцн бунлар ряис Билян Имамйарлынын зяманясиня
аид олан ишляр иди. О, бу ямяллярин ичиндян кечиб эялмишди.
Яввялъя тярбийя ишляри цзря ряис мцавини, сонра сащя ряис232
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ляринин бюйцйц, даща сонра ямялиййат цзря мцавин, нящайят инди эялиб ряис постунда яйляшмишди. Юзц дя щямишя щесабат тяляб елядийи ишчиляриня дейирди ки, сизин
кечдийиниз йолу мян сиздян яввял кечмишям. Щеч бир
мясялядя сиз мяни алдада билмязсиниз. Дцз дя дейирди.
Амма олурду ки, айры-айры ишчиляр онун тялябляриня уйьун
ишлямяк истямядиклярини бирбаша онун цзцня дейирдиляр.
Беляси дя чох узун чякмирди. Иш йерини тезликля итирирди.
Йа айаьында ачылмамыш ъинайят иши галырды. Бир нечя беля
ишля йцкляндикдян сонра юзц башыны эютцрцб гачырды. Ян
йахшы щалда беляляри юз яризяляри иля йухарылара мцраъият
едир, башга района дяйишилирдиляр. Беляликля, ряис Билян
Имамйарлы ятрафына анъаг юз дясти-хятти иля ишляйян адамлары топлайырды. Онлар Билян Имамйарлынын биръя кялмя
сюзцндян баша дцшцрдцляр. Щяр вахт щяр аддымларынын нятиъясини еля щесаблайырдылар ки, Билян Имамйарлынын габаьында ъаваб веря билсинляр. Ряис Имамйарлынын да ки, нечя
эюзц олдуьуну бялкя биръя Аллащ билирди. Яэяр милис ишчиляриндян бири щардаса кимися сахлайыб, сорьу-суал еляйиб
бурахмышдыса, демяк буна эюря ъаваб вермялийди. Ряися
дяхли йох иди ки, эедянин йцкц ня олуб, ня алыб, няйи
сатыб. Бялкя бири даш эятириб ев тикмяк истяйиб, бири чайлагдан гум йыьыб, щяйятиндя суваг иши апараъаг. Бунун
ряися дяхли йох иди. Машын щансы идаряниндир, даш щансы
тяшкилатдан алыныб. Гуму йыьыб апаран шяхс машынын разылыьыны кимдян алыб, бир сюзля, йа сцрцъц ъаваб вермяли233
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дир, йа да мал йийяси.
Ряис синя долусу няфяс алыб, креслосуна йайханды. О
кечмиш дцшцнъяляринин уйушдуруъу хяйаллары иля щалланмышды. Бир анлыьа йадындан чыхармышды ки, онун кабинетиндя яйляшмиш бу эянъляр артыг няинки онун идарясиндян,
пагонларындан, бяркя дцшяндя йанчаьындан асылмыш гобурундакы силащындан – щеч нядян горхуб чякинмирляр.
Еля бил ки, роллар дяйишмишди. Еля бил щюкумят Кичик
Билян, бу дястянин ичярисиндя юзцня йер елямякдя олан
вя Бюйцк Билянин тялиматы иля данышан Узун Щаъы вя
онун кимиляр иди. Дейясян Тапанъа Тел Мяммяд дя еля
бунларын милис ряиси иди. Щяр щалда эюзцнцн габаьындакы
бу адамлар инди бу гырымы эюстярирдиляр. Йеня ряис Билян
Имамйарлы креслосунда йазыглашды. Эцъцнцн, гцввясинин
щарайа эетдийини билмирди, о щяля дя инанмырды ки, Узаг
Шяргдян Калининградадяк, Арханэелскидян Худафяринядяк сярщядляри узанан нящянэ бир юлкя - яслиндя, бир
ямялли-башлы ишин гулпундан йапыша билмяйян бу адамларын габаьында исланмыш ъцъяйя дюнмцшдц. Яслиндя, бу
вязиййят еля ряисин юз вязиййяти иди. Бу бяхбяхтлийи, йазыглыьы вя щеч бир чыхыш йолу да эюрмядийиндян инди
дцняня гядяр ону эюряндя эизлянмяйя йер ахтаран бу
адамларын габаьында оьрулуг цстцндя тутулмуш мящкума бянзяйирди.
- Ня ися, эялин бир даща дейирям, ишя кечяк. – Дцзцня
галса, бунунла ряис демяк истяйирди ки, мяндян ня истя234
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
йирсиниз алын эедин, лап ъанымы алын. Ахыр ки, ял чякин.
Узун Щаъы ялляри яся-яся дюш ъибиндян бир каьыз чыхартды.
«Бурада щамысы йазылыб». Узун Щаъы даща орасыны демяди
ки, эизли йыьынъагларында онун щямфикирляри тапшырмышдылар,
ряися беляъя дя дейярсян. Сяндян тякъя бир айлыг йыьдыьыны истяйирик. Щяля ону да тапшырмышдылар ки, яэяр ряис о
йан-бу йан еляся, бир ай ярзиндя кимдян онун ъибиня
щансы пуллар эялиб о мябляьи эюстяря билярик. Узун Щаъы
бунлары демяди. Сийащыны да ялиндян вермяди. Садяъя сийащыны ялиндя ряися эюстярди. Ряис адынын габаьында йазылмыш рягями охуду. Амма эюзц ОБХС-ин дя адыны
алды. Онун да ады варды сийащыда. Бу да ряис цчцн бир аз
тяскинлик кими олду. Ялини ОБХС-ин адынын цстцня гойуб:
- Буну бура йахшы йазмысыныз - деди вя сонра да ялавя
еляди. – Чаьырын, дярисини сойуn. Щяряси бир дярядян эялиб
ъамааты сойурлар.
Ялбяття, даща ряис демяди ки, онун тапшырыьы иля сойурлар. Онун ямри, эюстяриши олмадан ОБХС щеч кимин
гапысына эедя билмязди. Узун Щаъынын диллянмядийини
эюряндя Тапанъа Тел Мяммяд йерини отурдуьу стулда
ращатлайыб, саь ялинин шяадят бармаьыны иряли узатды.
- Ряис, сянин ОБХС-ля ишин йохду, онунла юзцмцз
данышаъаьыг. Сян юз щагг-щесабыны юдя. Бир айлыг…
- Баш цстя, мяним бир айлыг мяваъибим сизин.
Тапанъа Тел Мяммяд истещза иля эцлцмсцндц:
- Йох, ряис еля дейил, сющбят бир айлыг мяваъибдян
235
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
эетмир, бир айлыг газанъы юдямялисян.
- Ай гардашлар, ай достлар. Мяндя о гядяр пул щардан? Алдыьым мяваъиби дя ушагларымын боьазындан
кясиб, сизя верярям.
Ряисин бу сюзляриндян сонра Тапанъа Тел Мяммяд
айаьа галхды. Бир аз да ирялийя йерийиб бармаьыны сийащыйа
узатды.
- Яввала, пуллары сян бизя йох, ъамаата верирсян. Биз
дя о пулу ъамаатын мцдафийясиня сярф едяъяйик. Индийя
гядяр дярисини сойуб зялил эцнцня гойдуьунуз ъамаатдан сющбят эедир. Икинъиси, яэяр ъяза-фяза елясян, бир ай
ярзиндя кимдян, щардан ня гядяр пул эютцрмцсян, щамысынын сийащысыны митингдя елан едяъяйик. Юзц дя эяряк
сян бизи дцз баша дцшясян. Сящляб оьлунун йаь-пендир
заводундан алдыьын пуллар щяля бу сийащыда дейил. Онун
щесабатыны айрыъа веряъяксян.
Ряис айаьа галхыб Тапанъа Тел Мяммядя ъаваб вермяк истяди. Йериндян гынъанды. Амма Тапанъа Тел
Мяммядин архасында дайанан эянълярин бир андаъа ону
дювряйя алдыьыны эюрдц. Ялини дцймяйя узатмаг истяди.
Йягин ки, нювбячини чаьырмаг истяйирди. Бу вахт Кичик
Билян диллянди:
- Ряис, йахшы олар ки, артыг щярякятя йол вермяйясян.
Сянин бцтцн ишчилярин бу дягигя байырда бизим адамларын
йанындадыр. Биз онларын щамысы иля бир-бир данышмышыг.
Ряис йеня тязядян йазыглашды. Вя йеня щямин йазыг236
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
лыгла Узун Щаъыйа бахды. Узун Щаъы да чийинлярини чякиб,
бойнуну гысды. Йяни ки, мян дя эцъсцзям. Щеч ня еляйя
билмярям. Амма Узун Щаъы ня дцшцндцся, диллянди:
- Ряис, биръя йолунуз вар, халга гошулмаг.
- Халг кимди яя, сизсиниз халг? - ряис гязябля чыьырды.
Кичик Билян дя тямкинини позмадан:
– Бяли, бу эцндян артыг халг бизик - деди.
Ряисин яли йердян-эюйдян цзцлмцшдц. Даща щеч бир
кимсядян кюмяйи йох иди. “Йахшы ки, пулларын бир гисмини
йухарыйа эюндярмямишям. Йохса, инди нейляйярдим?”
Юзц дя тяяъъцб галмышды. Аз гала евиндя ня гядяр пулу
олдуьуну бунлар цзцня охуйаъагдылар. Бяли, бяли щисс
олунурду ки, щяр шейдян хябярдардылар. Ряис вязиййяти
йумшалтмаг истяди:
- Йахшы дейирляр ки, Язрайыл эялир. Ики адамын ъаныны
алаъаг. Аьа, оьлу вя нюкяри цч няфярдиляр. Аьа да, оьлу
да нюкярин цзцня бахыр. Нюкяр иши беля эюряндя дейир ки,
йахшы, Язрайыл ики адамын ъаныны алаъаг. Бири мян, бяс о
бири? - Ряис лятифяни деди вя эцлдц. Демяк олар ки, кабинетдякилярин щамысы эцлцшдц. Ряис еля эцля-эцля айаьа
галхыб:
-Йахшы, кими истяйирсиниз эюндярин эялсин, ахшам пуллары апарсын. - Тапанъа Тел Мяммяд юзцня эцвянъли аддымларла эялиб ряисин ялини сыхды:
- Мян еля беля дя билирдим. О бириляриня дя дейярсян,
щазырлашсынлар.
237
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Тапанъа Тел Мяммяд Щаъынын ялиндяки сийащыны
эюстярди.
Бюйцк мейданын ортасында митинг давам еляйирди.
Натигляр Азярбайъанын талейиндян, тарихиндян, щятта Тябриздян, Дярбянддян данышырдылар.
Эюй цзцнц булуд алмышды. Басатлы тяряфдян ясян
кцляк нящянэ чинар вя говаг аьаъларынын башынын
цстцндян кечирди. Арабир дя бурулуб даланлара сохулур,
аьаълардан тюкцлмцш йарпаглары габаьына алыб говурду.
Лай-лай булудлар габаг-гяншяр эялди. Шаггылты, нярилти
адамлары ващимяйя салды. Бир анлыьа билмядиляр ки, эюй
эурулдады, илдырым чахды, йохса башга бир щадися баш
верди. Мейдана топлашмыш адамлар еля бу чашгынлыгла да
диварларын дибиня, далдалара чякилдиляр.
Онсуз да адамларын эюзцндя бир горху щисси вар иди.
Чцнки ермяниляр дя тутдуглары йцксякликдян «град» мярмиляри иля юлцм йаьышы эюндярирдиляр. Анъаг йох, дейясян
бу щяля «град» мярмиси дейилди, булудларын тоггушмасы
иди. Бирдян чох эцълц лейсан шящярин кцчяляриндя селлямя
иля сцзцлцб ахмаьа башлады.
Йаьышын алтында дайанан митингчиляр сейрялмишди. Даща
чыхыш еляйян натигляр дя йох
иди. Бялкя, митинг цмуми бир
гярар гябул едяъяйди… анъаг
йаьыш йарымчыг гойду.
238
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
***
Ял-айаг чякиляндян сонра ятрафа бир сакитлик чюкцрдц.
Бу сакитлийин ащянэини щярдян мешянин дяринликляриндян
эялян чаггал чыьыртысы, тцлкц ваггылтысы позурду. Чаггаллар
да бирдян аьыз-аьыза вериб еля чыьырышырдылар ки, дейярдин
бяс бир дястя ушаьы чубуьун аьзына вермисян. Бу йерляря
дцшмяйян, бу йерлярин тябиятини билмяйян адам илк дяфя
бу мешя щай-щарайыны ешится ващимяляняр, бялкя, башына
щава эялярди. Амма йерли адамлар билирдиляр ки, бу сяскцй нядир. Рантик Йеремйан да бу даьлара, дяряляря, бу
кечилмяз мешяляря йахшы бяляд иди. Онсуз да еля онун
юзц – аиля цзвляри бу йерлярдян чох да узаг олмайан
Туьда бюйцмцшдц. Сонралар талейи еля эятирди ки, эялиб
Таьясярин цстцня чыхды, бурада йашамалы олду. Гоншулугда да ки, чохлу азярбайъанлы аиляляри варды. Доьрудур,
Монте Мелконйанын дястяси буралара эялиб чыхандан бяри
азярбайъанлы аиляляр даьын йухары дюшцндяки Эцняшлийя
сыьынмышдылар. Арада да щюкумятин эюндярдийи милис дястяляри дайанырды. Анъаг Рантикэилин еви ермяниляр тяряфдя
галмышды. Щяля ки, щадисялярин кяскинляшмядийи анлара
гядяр бу аиля бурада далдалана билирди. Еля олурду ки,
Рантик эцндцзляр йухары мешянин ятяйиня галхыр, ахшамчаьы мешя отлаьындан гайыдан иняйини щяйятиня эятирмяк
цчцн бурада дайаныб ятрафа эюз-нязяр йетирирди. Хяйалына
эялирди ки, Эцлзарла аиля гурандан сонра Туьдан кючцб
239
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
буралара неъя эялиб? Эянъ азярбайъанлы гызы иля баш-баша
вериб доланышыг гурмаьы, ев тикмяйи, сонра бир-биринин ардынъа ушагларын дцнйайа эялмяйи – Лалянин, Jалянин илк
аддымлары, дил ачыб данышмалары – бцтцн бунларын щамысы
онун эюзляринин юнцндян кечирди. Ушаглар ермяни дилини
юйрянсяляр дя даща чох азярбайъанъа данышмаьа цстцнлцк верирдиляр. Она эюря дя еля
Таьясярдяки мяктябин азярбайъанлы синфиндя охуйурдулар. Гызлар юйряндикляри
«Вятян», «Эял-эял а йаз эцнляри», мяшщур «Азярбайъан»
шеирини чох эюзял, бир аз да
ширин лящъя иля язбярдян сюйляйир, динляйиъиляринин алгышларыны газанырдылар. Мяктябин беля тядбирляриня Рантики
дя дявят едирдиляр. Доьрудур, она гынаг етмясяляр дя
щисс едирди ки, бязи ермяни миллятиндян олан мцяллимляри
буна о гядяр дя йахшы бахмыр. Щяля бир дяфя Павел мцяллим ону кянара чякиб сющбят етмишди.
- Ара, Рантик, бунлара Аллащ лянят елясин, ушаьын ня
эцнащы вар? Ушаг щансы дили севир, о дилдя дя няьмя охуйур.
- Ня олуб, Павел мцяллим?
- Ара, эюрмцрсян бунлары? Сянин ушагларын Азяр240
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
байъан дилиндя шеирляр дейяндя еля бил ки, бунларын башына
даш дцшцр. Мян онлара дейирям ки, ара, эюрцн сиз нядян
дилхорчулуг чякирсиниз? Гуша ъик-ъики анасы юйрядяр. Сиз
эяряк беля шейлярдян алынмайасыныз. Кимя дейирсян?
Рантик:
- Павел, гардашым…-дейиб сусду. Ща иллащ етди ки,
няся бир сюз десин. Щеч олмаса, Павели баша дцшдцйцнц
билдирсин. Анъаг щеч ня дейя билмяди.
Рантик чохдан иди Павели таныйырды. Щяля достлуг
мцнасибятляри дя варды. Билирди ки, Павел шаир Бяхтийарын
вурьунудур. Онун Азярбайъан дилиндя чохлу шеирлярини
язбяр билир, щятта онун шеирляриндян юзц тяръцмяляр дя етмишди. Мяктяб тядбирляриндя азярбайъанлыларла ермянилярин бирэя той мяълисляриндя, йыьынъагларда бу шеирляри
язбярдян дейир. Сонра щяля ермяни дилиня дя тяръцмялярини охуйурду. Ъамаат Павел мцялими чох севирди. Еля
Рантик дя онун хятрини беля ачыг цряклилийиня эюря, сямими инсани кейфиййятляриня эюря чох истяйирди. Инди
Павел мцяллим мясялянин ъиддилийини билмясяйди, щеч она
бу барядя бир сюз дя демязди. Рантик кянддян башыны
эютцрцб чыхмышды вя буну да Павел йахшы билирди ки, о, аилясиня эюря кянддян чыхыб, севэисиня хилаф олмайыб.
Павел башыны галдырыб Рантикин цзцня бахды. Рантикин даныша билмямяси, тякъя, «Павел, гардашым» - дейиб сусмасы онун кечирдийи щисслярин аьрыларындан, изтирабларындан
хябяр верирди. Павел ялини онун чийниня гойду. Сонра да
241
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
эюзляриня бахды. Ахыр ки, щандан-щана Рантик диллянди:
- Ахы бу инсанлар биздян ня истяйирляр? Бу дцнйайа
юз юмрцмцзц йашамаг цчцн эялмишик. Нийя гоймурлар
юз юмрцмцзц йашайаг? Эцлзар да, мян дя Туьдан, гощумларымызын арасындан чыхыб бурайа эялдик. Сян бизим
евимиздя чох гонаг олмусан. Евимиз оьулдярялилярин йашадыьы Эцняшли иля Таьясярин арасындадыр. Щяр ики тяряфля
щюрмятли-иззятли доланмышыг.
- Доьрудур, Рантик, сянин эцнащын йохдур. Юзц дя
билирям ки, щяр ики тяряфля мцнасибятлярини йахшы сахлайырсан. Сян азярбайъанлылара щюрмят эюстярдийин кими, арвадын Эцлзар да ермяниляря щюрмят-иззятля йанашыр. Щяр
ики тяряфин адамларына, щяйятинизя йолу дцшянляря сяхавятля гапы ачыб, ачыг сцфря эюстярмисиниз.
- Бяс инди бунлара ня олуб, Павел?
- Доьрусу, мян юзцм дя мяяттял галмышам, Рантик.
- Бу Даьлыг Гарабаь Азярбайъан яразисидир. Нечя вахтдыр вязиййят гарышмаьа башлайыб. Еля бил ки, адамлар бирбириндян сойуйуб. Няся мян бу ишлярин ахырыны йахшы
эюрмцрям. – Павел мцяллим мцдрик адам иди. Юзц дя
узагэюрянлийи, тямкини иля тай-тушлары арасында сечилирди.
Инди дя бир шей билмясяйди, беля ниэаранлыгла данышмаз,
Рантики дя щеч ниэаран гоймаг истямязди.
- Амма, щяр щалда адамлыгдан эяряк чыхмайаг.
- Доьрудур, Рантик, адамлыгдан чыхмаг адам олана
йарашмаз. Амма адамлыгдан чыханлар, унутма ки, щеч
242
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
язялдян адам олмайыблар. Бир балаъа имкан дцшян кими
юзляринин вящши, йыртыъы сималарыны эюстярирляр. Эяряк сян
бир аз ещтийатлы оласан. Бунлары гыъыгландыран ишляря йол
вермяк олмаз.
Рантик ону да билирди ки, Павел беля мяслящятлярини
йери дцшдцкъя диэяр ермяниляря, азярбайъанлы достларына
да дейир. Бялкя, еля бу сябябдян дя Монте Мелконйан
кими бир йыртыъы буралара эялиб чыханда еля биринъи олараг
Павел кимиляринин овуна чыхды. Ялбяття, о, еля щийляэяр
йыртыъы иди ки, Рантики, онун аилясини дя чохдан эюзалты елямишди вя шцбщясиз ки, нязарятдя дя сахлайырды.
Рантик бцтцн бунлары сон эцнлярин гарышыьында, башынын
цстцндяки гара булудларын сыхлашмасы алтында тясадцфи хатырламырди. Щя, доьрудан-доьруйа, Павел дейян гара эцнляр, дейясян, башламышды. Юзц дя инди йох, хейли
яввялдян.
Рантикин сийасятля иши йох иди. Ким щакимиййят истяйир? Кимин вязифядя эюзц вар? Щеч вар-дювлят щярислярини
дя йадына салмырды. Щямишя дцшцрцдц ки, бу гарышыглыьын
сябябкарлары вязифя щярисляридир. Вязифядян пул йыьмаг,
вар-дювлят газанмаг цчцн йарарланмаг истяйянлярдир.
Она эюря дя щадисялярин тезликля дурулаъаьыны, вязифя щярисляринин истякляриня чатан кими бцтцн бу щай-кцйлярин
сакитляшяъяйини садялющвлцкля дцшцнцрдц. Амма йох,
артыг Рантик дя щадисяляря бир гядяр башга эюзля бахырды.
Йыртыъыларын сцрятля силащланмаьы, вертолйотларын Иряван243
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дан бирбаша Степанакертя, орадан да Таьясяря учмалары,
чохлу сайда саггаллыларын бурайа топлашмалары, силащ-сурсат дашымалары, Йеревандан эятирилмиш чохлу сайда гызларын бураларда гурдуьу шянлик мяълисляри… бцтцн бунлар
тамам башга шейляр дейирди. Артыг Рантик анлайырды ки,
Павелин дедийи Азярбайъан щюкумяти бу йерлярин щеч йахынына да эяля билмир. Нечя вахт иди ки, щяр дяфя йухудан
ойананда Монте Мелконйанын дястясинин мцщасиряйя
алынаъаьыны, тярксилащ едиляъяйи эцнцн ачылмаьыны эюзляйирди. Амма беля бир эцн эялмир, беля бир сящяр ачылмырды.
Рантик мешянин еля йериндя отурмушду ки, орадан
Монтенин гярярэащы ачыг-айдын эюрцнцрдц. Илк дяфя иди
ки, бурайа бу гядяр чохлу инсанын топлашдыьыны, айры-айры
дястяляря айрылыб силащландыгларыны эюрцрдц. «Щя, дейясян, бу да ахыры. Бу гядяр гцввя бурайа щардан эялиб?
Неъя эялиб? Эцнцн щансы вахты топлашыблар ки, Рантик онлары щеч эюрмяйиб дя…»
Эцняш даьларын архасына чякилмякдя олса да, даьларын
гаранлыг эятирян кюлэяси щяля Монтенин гярарэащына чатмамышды. Она эюря бурада баш верянляри о, ял ичи кими
эюрцрдц. Силащлы дястяляр Рантикин мцшащидясиня эюря
тапшырыг алыр, щисс-щисся мцхтялиф истигамятляря йолланырдылар. Индийя гядяр беля бир шей олмамышды. Цзц даьа
тяряф, Даьлыг Гарабаьын сярщядляриня доьру йерийян дястялярин щарайа эедяъяклярини артыг Рантик тяйин едя би244
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
лирди. Бир дястя дя дцз Рантик тяряфя йолланды. Рантик арадакы мясафяни, онларын йеришини щесаблады. Бир саатдан
сонра саггаллы гулдурлар онун йахынлыьындан кечиб эедяъякдиляр. Икинъи бир дястя дя онларын ахасынъа чыхды.
Анъаг бир аз эялиб йолларыны Басатлыйа тяряф дяйишдиляр.
Демяк, Рантикя тяряф эялян дястя Эцняшлийя тяряф эедяъякди. Рантик даща мешядян чыхаъаг иняйи эюзлямяди.
Мешянин ашаьы уъу иля, кянардан бахан олса, эюрмясин
дейя - аьаъларын, колларын арасы иля Эцняшлийя тяряф
йцйцрмяйя башлады. Доьрудур, Эцняшлидя милис ишчиляри
дя варды. Амма о, чохдан таныдыьы адамлары – Гядималы
мцяллими – ону бурайа Оьулдярядян эюндярмишдиляр, ярази нцмайяндяси, йяни щюкцмят адамы иди. О да эялян
кими, кяндин адамларыны башына йыьыр, айры-айры вахтларда
гочаг ъаванларын яли иля ермянилярдян оьурладыглары силащларла тяъщиз елямишди. Дястяйя башчылыьы орта йашлы Сярдар адлы гочаг бир кишийя тапшырмышды. Доьрудур, Сярдар
Муьан тяряфлярдян эялиб чыхмышды. Щяля лап эянъ икян,
ял-айаьы йер тутандан бурада ермянилярин арасында ишлямяйя башламышды. Ермяни дилини йахшы билдийи кими, яразиляри дя йахшы таныйырды. Сонралар яслян Оьулдярядян
олан бир аилянин гарабяниз, суйу ширин гызы иля евлянмишди.
Адына да Телли дейирди. Щеч адамлар билмирдиляр ки, Телли
бу гызын щягиги адыдыр, йохса гызын узун, топугларына
дцшян сачларына эюря Сярдар ону «Телли» чаьырыр. Севэили
бир аиля олмушдулар. Сярдар гочаг, баъарыглы оьлан олдуьу
245
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
цчцн йахшы да газанъ эятирирди. Онун йанында, юзц демиш,
бир кимся артыг сюз даныша билмязди.
Гядималы
мцяллим
Чярдара дястяйя башчылыьы
тапшыранда
додагалты
эцлцмсцндц.
- Ай мцяллим, мяним
вуруб-тутан вахтым кечиб.
Башчылыг ъаван ишидир. Мян
дя ялимдян эяляни ясирэямярям.
- Йох, Сярдар, сянин
еля адын бясдир. Щяр-щалда
бу йерли ермяниляр сяни таныйыр. Сянин нцфузуна
эюря дя биз тяряфляря йахын дцшмязляр. Щяр щалда, сяндян чякинирляр.
- Орасы елядир, ай мцяллим, анъаг бу, ня бир-ики кяндин давасы дейил, ня дя беш-он адамын габаг-габаьа
эялмяси. Мян биляни ермяниляр ямялли-башлы мцщарибяйя
щазырлашырлар.
- О, тякъя сян билян дейил, Сярдар, щамымызын билдийидир.
- Ай мцяллим, яэяр щамымызын билдийидирся, онда
эяряк буну щюкцмят дя билсин, бир тядбир тюксцн. Йох
гардаш, беля олмаз. Сян бу диван-дяряни тярпят, щюкц246
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мяти айыг сал.
- Мян юз ишими билирям, Сярдар, сян ниэаран галма.
Щяр эцн эюрдцкляримизи мяркязя телеграма иля чатдырырам. Бу йахынларда бизи мцшавиряйя чаьырмышдылар – Аьдама. Назир мцавини дя орада иди. Щяр шейи олдуьу кими
дедим. Вертолйотларын эялмяйини, силащ эятирмяйини, саггаллыларын чохалмасыны – бцтцн бунларын щамысыны демишям. Сюз верибляр ки, тяъили тядбир эюряъякляр.
- Ня вахт тядбир эюряъякляр, башымызын цстцнц юлцм
кясдиряндя? – Сярдар тябиятиня уйьун сяртликля гязябини
билдирди.
Оьулдяряли Гядималы мцяллим Сярдарын етираз долу
гязябли сюзляринин габаьына щеч ня демяди. Щяр икиси
сусду. Щараданса йеня топ сяси ешидилди. Ким атырды? Щарайа атырды? О тяряфя – Басатлыйа тяряфми? Йохса, мяшг
цчцн атырдылар? Буну щеч бири дейя билмязди. Амма даьларда якс-сяда верян топ эурултусу санки онларын дахили
алямини силкяляди. Бир анлыьа Гядималы мцяллимя еля
эялди ки, айаьынын алтында йер дя тярпянир. Сярдарын цзцня
баханда щисс етди ки, о да бу щиссляри кечирир.
Гядималы мцяллим анлады ки, даща Сярдарла щюкцмят
дили иля, ганун-гайда иля данышмаьын щеч бир мянасы йохдур. Башыны галдырыб аьыр-аьыр диллянди:
- Гейрят заманыдыр, гардаш. Бу арвад-ушаьы саггаллы
алчагларын ялиня веря билмярик.
Дейясян, еля Сярдар бу сюзц эюзляйирмиш кими йерин247
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дян галхды. Эюзлярини гязябля Таьясярин о тяряфляриня,
Монте Мелконйанын гярарэащына тяряф зилляди.
- Сян, ярзаг, имкан дцшяндя силащ-сурсат тядарцкц иля
мяшьул ол. Бир дя бу щюкцмяти йаддан чыхарма. Лап
эцня ики телеграм да вурсан, - пулуну мян юдяйярям –
галан ишлярля юзцм мяшьул олаъам.
- Ай вар ол, мян дя еля буну истяйирям, - Гядималы
мцяллим севинъля разылыьыны билдирди. - Амма Сярдар йеня
сонунъу сюзцнц демяйи лазым билди:
- Бах ща, сяня дейирям. Щяр саатын хябярини эюндярмяк лазымдыр.
- Билдим, билдим, сян ниэаран галма. – Гядималы
мцяллимля Сярдарын арасындакы бу сющбятдян сонра чохлу
тякидли тялябляр олмушду. Телеграмлар бир-биринин архасынъа дцзцлмцшдц. Вя еля о сябябдян дя аран йерляриндян топланмыш бир нечя няфярлик милис дястясини Эцняшлини
мцщафизя цчцн эюндярмишдиляр. Сярдар да кюнцллцляри башына йыьыб сянэярлярдя онларла бирэя кешик чякирди.
…Рантик Йеремйан мешянин ичи иля Эцняшли постуна
гядяр эялди. Амма щава там гаранлыглашмадыьындан йцз
метрдян дя чох мясафяни эяряк ачыглыгда эедяйди.
Амма буну едя билмязди. Чцнки архасынъа эялян дястя
ону эюрмяся дя, ола билсин ки, ачыглыьы нязарятдя сахлайырды. Вя шцбщясиз, мешядян чыхан кими ону эюря дя билярдиляр. Лап еля сяссиз силащла йахын мясафядян ону
вурардылар да. Она эюря дя щаванын бир аз да гаранлыглаш248
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
маьыны эюзлямяли олду. Амма еля йер сечмялийди ки, архадан эялян дястя лап йахынындан кечмяли олса да ону
эюрмясин. Еля беля дя еляди. Мешянин ятяйиндя ири гоз
аьаъы варды. Рантик ятрафы йахшы таныдыьындан билирди ки, бу
йцз-йцз ялли йашлы аьаъын чох ири бир коьушу вар. Щятта
ушаглар вахтиля бу йерлярдя ойнайанда коьуша да долушурдулар. Рантик сцрцня-сцрцня аьаъын эювдясиня йахынлашды, коьуша сыьыныб эюзлямяйя башлады. Саггаллы ермяни
гулдурлары дейясян, она йахынлашырды. Ермяниъя данышырдылар. Юзц дя чох саймазйана. Йягин ки, ятрафда кимсянин олмадыьыны дцшцнцрдцляр. Гулдурлар гоз аьаъындан
бир гядяр йухарыда дайаныб Эцняшлийя нязяр йетирдиляр.
Юз араларында мцзакиря едирдиляр. Бязиляринин ися данышыьыны йахшы баша дцшмцрдц. Дястя Йереван лящъясиля данышырды. Онларын фикирлярини аз-чох анласа да даща чох
ичляриндя олан йерли Таьясяр ермяниляринин данышыьы мясяляни там анламаьы она кюмяк едирди.
- Бах, онларын посту ордадыр, - буну таьясярли ермяни
деди вя яли иля Эцняшлини горуйан милислярин йерини эюстярди.
- Башга щарда постлары вар?
- Милислярдян йухарыда, ашаьыда… Демяк олар ки,
кяндин щяр тяряфиндя.
- Бяс сиз дейирдиниз ки, мусурманлар щеч няйя щазырлашмыр. Щяля йатыблар…
Эюрцнцр, бу адам дястябашы иди.
249
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Таьасярли ермяни она ъаваб верди:
- Щюкцмятляри йатыб, юзляри ки, йатмайыб…
- Адамлары чохдур?
- Вар, ня гядяр олдуьуну дягиг дейя билмярям.
- Силащлары неъя?
- Еля дя фярли силащлары йохдур. Сиз эялмямишдян
яввял руслардан ня ала билиблярся, еля о олар. – Таьясярли
ермяни Эцняшли-Оьулдяря ъаванларынын, еля Сярдарын
адамларынын орда-бурда ермяниляри йахалайыб ялляриндян
алдыглары силащлары дилиня эятирмяди.
- Башчылары кимдир? Таныйырсан?
- Таныйырам, Сярдар адлы бир адамдыр.
- Мяркяздян эялиб, йа буралардандыр?
- Еля бураларда бюйцйцб. Амма дейясян, ясли арандандыр.
Таьясярли ермяни буну дейяндя Сярдарын адыны икинъи
дяфя дилиня эятирмяди. Еля бил ки, ъанындан бир горху
кечди: «Даьын-дашын да дили вар, бирдян ешидяр ки, Сярдарын
адыны мян демишям, дярими боьазымдан чыхарар. Бу саггаллылара етибар йохдур. Бир дя эюрдцн неъя эялибляр, еля
дя йоха чыхдылар. Щюкцмятин бир гысгысы бясди». Таьясярли
ермянинин бу дцшцнъялярини Рантик Йеремйан юзц онун
явязиндян дцшцнцрдц. Йахшы таныдыьы ермяни беляъя
дцшцндцйц цчцн Сярдарын щаггында башга щеч бир мялумат вермяк истямяди.
Ермяниляр дя эюзляйирдиляр, Рантик дя. Рантик наращат
250
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
олмаьа башламышды.
Фикирляширди ки, бирдян
ермяниляр бурадаъа
галыб эюзляйяр, еля
бурданъа да гяфлятян
щцъума
кечярляр.
Рантик дя щеч бир
хябяр веря билмязди.
Йох, дейясян,
щярякятя эялдиляр.
Рантик данышыьын узаглашдыьыны щисс еляди.
Башчы ня дедися, Таьясярли ермяни щцндцрдян ъаваб верди:
- Щя, щя, бир аз о
тяряф бош олар. Онлар
ясас гцввялярини бизимля юз араларына йыьыблар. - Рантик анлады
ки, ермяниляр Эцняшлинин Басатлыйа сюйкяк тяряфиня ирялиляйир. Онлар Басатлы ъаванларынын кешик
чякдийи даьын алтындан кечиб Эцняшлинин архасына адлайаъагдылар.
Шцбщясиз, басатлылар да йухарыда олдугларындан мешя251
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
нин ятяйи иля эедян ермяниляри эюрмяйяъякдиляр. Онсуз
да гаранлыг дцшмцшдц. Рантик баша дцшдц ки, вахтында
хябяр веря билмяся, ермяниляр Эцняшлини архадан эцлляйя тутаъаг, адамлар ващимяйя дцшяъяк. Гачагачда ня
гядяр инсан юляъяк…
Байаг, дястядяки саггаллылары щяля ишыг икян она тяряф
щярякят едяндя Рантик саймышды. Он сяккиз няфяр идиляр,
тяпядян-дырнаьа да силащлы. Яэяр Рантик вахтында хябяр
верся, бялкя, юлцм-итим аз олар. Бялкя, щеч кяндя дя эиря
билмязляр. Рантик коьушдан башыны чыхарыб ятрафы динляди.
Гулдур дястяси узаглашмыш, ятрафа гаранлыг чюкмцшдц.
Мешядя чаггалларын чыьыртысы йеня сяс-кцй салырды. Лап
йахынлыгдакы колун дибиндян бир тцлкц дя ваггылдайыб
гачды. Бу, Рантики сяксяндирди. Юзцндян асылы олмадан
колун цстцндян тулланды. Тцлкцнцн гуйруьу аз гала онун
айаьына тохунду. Бир анлыьа дайаныб ялини синясинин
цстцня гойду. Цряйи щяйяъанла дюйцнцрдц. Юзцня сакитлик тялгин еляди. «Бу, тцлкцдцр, щяля дцшмян дейил. Нядян
щяйяъанланырам? Юзцмц вахтында чатдырмалыйам.
Мяним ушагларымын йеэаня цмиди еля бу оьулдярялиляр эцняшлиляр олаъаг. Исмайыл мцяллимин дя йанына эедя билмядим. Яълафлар бянди-бяряни еля кясибляр ки, биръя
шцбщяляри олса, евими йерля-йексан едяр, ушагларымын да
башына мин ойун ачарлар».
Онсуз да Рантик индийя гядяр она тохунмадыгларына
эюря чох тяяъъцблянир, щяля ки, бунун сиррини ача билмирди.
Гятиййян инанмырды ки, щеч бир ишя гарышмайан, кимсянин
252
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
сийасятиня гошулмайан Рантикин аилясиня онлар йалныз инсаниййят хатириня тохунмурлар.
Рантик ашаьы яйилиб хейли диншяди. Бир сяс-кцй
эялмирди. Ахыр ки, юзцнц топарлады. Сярдарын щарада олдуьуну дцшцнцб гятиляшдирди вя орайа тяряф йцйцрмяйя
башлады. Бирдян кимся габагдан гышгырды:
- Дайан!
Рантик бир-ики аддым атса да, о сяс йеня гятиййятля
щюкм еляди:
- Дайан, йохса, вурарам!
Сяс она таныш эялся дя, ким олдуьуну анламайан
Рантик цнвана чатдыьыны дцшцнцб астаъа диллянди:
- Мяням, Рантикди, тез Сярдары тапын. - О, щяля дя
ещтийатланырды ки, сясини ешидярляр. Дейясян, ону таныдылар.
- Айя, бу, Рантикдир, дайан эюряк ня мясялядир?..
- Мян сизя дейирям ки, вахт итирмяйин, тез Сярдары
тапын.
Гаранлыгда силащы она тушламыш ъаван яли иля ишаря етди
ки, йахына эял.
Ня гядяр гаранлыг олса да, онун ял ишарясини Рантик
эюрцрдц. О, йахына эялиб бир-бир ъаванларла эюрцшдц, онлары баьрына басды:
- Сизин башыныза дюнцм, тез Сярдары тапын. Онлар кяндин о бири тяряфиндян щцъума кечяъякляр.
Ъаванлардан бири вахт итирмядян Рантики эютцрцб Сяр253
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дарын гярарэащына апарды. Демяк олар ки, онлар
йцйцрцрдцляр. Дейясян, онлар да баша дцшмцшдц ки, мясяля чох ъиддидир.
…Кяндин йухары тяряфиндя бир сащибсиз ев варды. Яслиндя, бу ев дя сащибсиз олмамышды. Бурада бир ермяни
аиляси йашайырды. Щадисяляр гарышанда о, аилясини дя
эютцрцб Таьясяря кючмцшдц. Еля Таьясярдян бурайа
эялян азярбайъанлы аилялярдян биринин евиня. О эялян аиля
дя кяндин ичиндя, гощумларынын йанында сакин олмушду.
Она эюря дя ев бош иди. Нязарят цчцн ялверишли олдуьундан Сярдар еля бураны гярарэащ сечмишди. Гядималы мцяллим идаряни отаглардан бириня кючцрмцш, телефону да
идарядян бурайа чякдирмишди. Онсуз да Даьлыг Гарабаьын рабитя сислеми иля ялагяси йох иди. Бурайа Басатлы тяряфдян телефон чякмишдиляр. Гядималы мцяллим
щюкцмятля Туь ярази нцмайяндялийи иля еля щямин хятля
ялагя сахлайырды. Рантикля эялян ъаван гапыны дюйцб
иъазя истяди:
- Командир, олар? – бойъа балаъа эянъ, бялкя, щеч
щярби хидмят дя эюрмяйиб, амма ялини чийниня галдырыб
тязим еляди.
- Айя, Ъоъу, сян бурада нейляйирсян? Ахы нювбядясян.
Юзцнцмцдафия дюйцшчцляринин щярясинин бир лягяби
варды. Командир онлары адлары иля йох, лягябляри иля чаьырырды.
254
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Бяли, командир, мян нювбядяйям, анъаг ваъиб
хябяр вар.
Сярдар дейясян мясялянин ъидди олдуьуну анлады.
Гоншу отагдан Гядималы мцяллим дя чыхды вя гапынын
аьзында Рантики эюряндя тяяъъцб еляди.
- Айя, Рантик, сян щара, бура щара? Залым баласы, сяни
эюрцб елямядиляр ки? Дяриня саман тяпяъякляр. – Гядималы мцяллим Рантики йахшы таныдыьы цчцн онун бурайа
еля-беля эялмядийини о саатъа анламышды. Щям дя билирди
ки, Рантик чохдан чалышыр ки, аилясини бир тяряфя чыхарсын.
«Бялкя, еля аиляси цчцн эялиб», - дцшцндц.
Бир анлыьа Гядималы мцяллим фикриндян кечирди ки,
онун аилясини щарада йерляшдиряъяк? Онсуз да адамларда
инам галмайыб. Бир тяряфдян дя Ермянистанда ермянилярдян щяр ъцр гяддарлыг эюрмцш адамлар да вар иди
кянддя. Онлары неъя баша салаъагды ки, бу Рантик яслян
ермяни олса да, чохдан мцсялмандыр. Инди бир-бир онлара
Рантикин тяръцмейи-щалыны данышмаьа вахт да йох иди.
Юзц дя ня данышырсан даныш, гязяблянмиш, эюзлярини ган
юртмцш, ушагларыны эюзляринин габаьында юлдцрян ермяниляря нифряти неъя дяйишмяк олар? Сярдар ичяридян сяслянди:
- Мцяллим, дайанмайын, эялин ичяри, - Сярдарын бу
сюзляриндян сонра ичярийя чякилдиляр.
Сярдар да Рантики йахшы таныйырды. Она эюря дя айаьа
255
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
галхыб щюрмятля эюрцшдц. Сольун олан ишыьын фонунда
Рантикин цзц аьаппаг эюрцнцрдц. Дейярдин ки, еля индиъя
ъаны аьзындан чыхыб, биръя галыб йыхылмаьы. Сярдар столун
цстцня гойулмуш графиндян стякана су сцздц. Юзц йахына эятириб Рантикин голундан тутуб стяканы верди.
Амма эюрдц ки, Рантикин яли титряйир. Она су ичмяйя
кюмяк еляди. Стулда яйляшдирди. Юзц дя, Гядималы мцяллим дя яйляшди. Ъоъуйа да ишаря еляди ки, байырда эюзлясин.
Рантик ялини галдырыб тяляся-тяляся данышмаг истяся
дя, Сярдар яли иля ишаря елядийи кими, дили иля дя:
- Дайан, дайан, тялясмя, - деди.
Гядималы мцяллим щяйяcанлы олса да, оьулдярялиляря
хас зарафатйана бир тярздя:
- Я, ня олуб, Рантик, башына эцлля чахыблар? Бир юзцня
эял дя…
Рантик Гядималы мцяллимин эцлцмсяр цзцня, мещрибан бахышларына нязяр йетирди. Доьрудан да бу бахыш, бу
цнсиййят ону бир гядяр айылтды. Щисс етди ки, доьма адамларын арасындадыр. Инди бир стякан суйу юзц эютцрцб ичди.
Сонра стяканы графинин бюйрцня гойду. Йалныз бундан
сонра тохтайыб данышмаьа башлады:
- Гардашлар, бу яълафлар бир-ики саат бундан яввял щярякятя кечибляр.
- Неъя? Щансы щярякятя? – Сярдар сорушду.
- Ону билирям ки, он-он беш дястя оларды. Щяр дястяни
256
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дя силсиля бойу даьлара тяряф эюндярдиляр. Мялум мясялядир ки, о цзляр щамысы азярбайъанлы кяндляридир. Щямин
кяндлярин цстцня. Ян бюйцк дястяни, еля щесаб едирям
ки, Айаг тяряфя эюндярдиляр.
Гярибя иди ки, даь силсиляляриндян бири Айаг адланырды.
Юзц дя ян йухары зирвя. Орада милислярдян ибарят мющкямляндирилмиш пост варды. Мцщцм стратежи зирвя иди.
Щямин зирвянин тутулмаьы гоншу Азярбайъанлы районларыны вя бцтцн кяндляри зярбя алтына ала билярди. Сярдар
Рантикин Айаг зирвяси щаггындакы хябярини ешидяндя баша
дцшдц ки, ермяниляр бцтцн сярщяд бойу щцъума кечяъякляр. Амма ясас мягсяд Айаг зирвясини тутмаг олаъаг.
- Нечя дястя оларды? – Сярдар Рантикин он-он беш
дястя дедийини ешитмиш олса да бир дя сорушду.
- Дедим ки, он-он беш дястя оларды. Дягиг сайа билмядим. Ахырынъы дястя Эцняшли тяряфя эялди.
- Биз тяряфя эялянляр ня гядяр оларды?
- Сярдар, башына дюнцм, тяъили тядбир эюр. Онлар он
сяккиз няфярдиляр. Юзц дя Эцняшлинин арха тяряфиня кечдиляр.
Рантикя Сярдарын сакит, тямкинли щярякяти гярибя эялирди. О, еля дцшцнцрдц ки, бу хябяри ешидян кими Сярдар
йериндян тулланаъаг, тяъили эюстяришляр веряъяк, юзц дя
гача-гача онун эюстярдийи тяряфя йцйцряъяк. Амма беля
олмады. Сярдар да сакитлийини позмурду, щеч Гядималы
мцяллим дя. Рантик онларын беля сакитлийиня дюзя бил257
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мирди, пянъярянин габаьына эялиб он сяккиз няфярлик
гулдур дястясинин инди тягрибян щарада олаъаьы тяряфя
ялини узатды:
- Бах, инди онлар йягин ки, орададыр. Бу саат атышма
башлайаъаг.
Гядималы мцяллим дя айаьа дуруб онун эюстярдийи
тяряфя бахды. Амма Сярдар йеня дя йериндян тярпянмяди. Явязиндя Гядималы мцяллимя дя, Рантикя дя ишаря
еляди ки, гайыдын, йериниздя яйляшин.
- Мцяллим, сян ниэаран галма. Онсуз да о тяряфдя дя
бизим нязарятчиляримиз вар. Ещтийат гцввялярини дя орайа
эюндярярик. Онларын мягсяди башгадыр. Сярщяд бойу щяр
тяряфдя мцнагишя йарадыб диггяти йайындырмаг, гцввяляри парчаламаг истяйирляр. Биз кяндин мцдафиясини бир аз
да эцъляндирярик. Онлар арха тяряфи биздя зяиф йер щесаб
едирляр. Она эюря дя бу дястяни орайа эюндярибляр – Сярдар Рантик дейян дястяни нязярдя тутурду.
- Дейирсян, ясас щядяф биз дейилик? – Буну Гядималы
мцяллим сорушду.
- Йох, ялбяття, йох.
- Бяс эеъикмяк неъя, ай Сярдар, эеъикмирсиниз? –
буну да Рантик деди.
- Онлар ня гядяр щийляэяр олсалар да хасиййятлярини
билирям. Инди щамынын ойаг олдуьу вахт щеч ъынгырларыны
да чякмязляр. Эюзляйяъякляр, саат 4-5 оланда башлайаъаглар щцъума. Юзц дя бир балаъа аьызлары овулан кими
258
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
итки вермямяк цчцн чякиляъякляр. Амма ясас сябяб
щансы нюгтядирся, ораны няйин бащасына олур-олсун алмаьа
чалышаъаглар.
Гядималы мцяллим Сярдарын ясл ямялиййатчы олдуьуну, сюзцн щягиги мянасында, мцщарибя ичиндя бишмиш
бир адам олдуьуну, щяр щалда беля эюрцндцйцнц санки
индиъя кяшф етди. Неъя дя дягиг изащ едирди. Еля бил ки,
дцшмянин ичиндян индиъя эялмишди. Сярдар сюзцня ара
вериб адамлара бир дя нязяр салды, сонра да фикрини тамамлады:
- Инди галыр башга мясяля. Биз еля бир йол тапмалыйыг
ки, Рантики юз евиня тящлцкясиз гайтараг. Сиз дарыхмайын,
мян инди эялирям.
Дуруб гапыдан байыра чыхмаг истяйирди ки, йенидян
эери дюндц.
- Мцяллим, сян чалыш телефон ялагяси йарат. Юзц дя
имкан дахилиндя бир аз юртцлц даныш. Телефонда де ки,
«айаггабыныздан мющкям йапышын. Яэяр бир балаъа
фящмляри олса, юзляри баша дцшяъякляр». - Сонра байыра
чыхды. Тягрибян йарым саата гядяр вахт кечмишди. Бу вахт
ярзиндя Гядималы мцяллим Туь ярази нцмайяндяси иля,
еляъя дя Аьдамда йерляшян гярарэащла ялагя йаратмаьа
чалышды. Аз мцддятя олса да, гырыг-гырыг, чятинликля тящлцкядян щюкцмяти хябярдар етмяк истяди. Эялян ъаваблардан беля баша дцшдц ки, онун дедиклярини анлайыблар.
Бу йарым саатлыг вахт Рантик цчцн дя, Гядималы мцяллим
259
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
цчцн дя санки цч саатдан да чох чякди. Инди наращатлыгла
Сярдары эюзляйирдиляр.
Бяли, йеня сюз Сярдарын иди.
***
Монте Мелконйан Даьлыг Гарабаьын хяритясини габаьына гойуб щяр нюгтяйя эюз йетирирди. Хяритядя айрыъа
эюстярилмиш йцксякликляри гырмызы иля ишаря едир, щямин
йцксякликляря апаран йоллары биряр-биряр диггятля нязярдян кечирирди. Гарабаьын ящатя елядийи даща эениш яразиляри дя диггятдян кянарда гоймурду. Ялбяття, о, йахшы
билирди ки, мягсяд йалныз Даьлыг Гарабаьы зябт етмяк
дейил, эяляъякдя азярбайъанлылара йаддан чыхмайаъаг
«гулагбурмасы» вермяк цчцн гоншу районларын яразисини
яля кечирмякля онлара ермяни эцъцнцн няйя гадир олдуьуну, щайларын кимлийини бирдяфялик эюстярмяк, сцбут
етмяк лазым иди.
Гапыда дайанан нювбятчийя Сурен Степанйаны йанына чаьырмаьы тапшырды. Юзц ися йеня хяритянин цзяриня
гайытды. Айаг ашырымындан цзц ашаьы яразиляри, бурунларынын уъундакы Гарадаьлыны, Туьу… эюстярян ишаряляри бир
дя нязярдян кечирди. Бу йерляр щаггында Монтенин айрыъа
фикри варды. О, истяйирди ки, бу яразиляри щеч бир ган тюкцлмядян, садяъя, психоложи тязйиг йолу иля азярбайъанлылардан тямизлясин. Тяяссцфлянирди ки, щяля бунлар
мцмкцн олмамышды. Пис дя орасы иди ки, бу эцнлярдя
260
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Усаты иля йени эюрцшц олаъагды. Шцбщясиз, Зори она индийя
гядяр щансы ишлярин эюрцлдцйц барядя суаллар веряъяк,
вахтла щесабланан планын щяйата кечмяйян тяряфляри щаггында чох ъидди ъаваблар тяляб едяъякди. Ахырынъы дяфя
Усаты иля араларында олмуш сющбяти йенидян хяйалында
ъанландырды:
«- Бизим гящряман ня дцшцнцр?
- Тякъя гящряман йох, бцтцн ермяни халгы бирликдя
ня дцшцнцрся, ону. – Дейясян, ъаваб Усатынын чох хошуна эялди. Ири, гоъа кафтар аьзына бянзяйян ъящянэини
аралады. Щяля дян дцшмямиш гапгара быьлары мешя ъянэяллийи кими пырпызлашды.
- Аща, демяк, бизим сянинля дярсляримиз пис кечмяйиб. Тякъя сянин вердийин бу ъаваб цчцн ермяни коммунист идеологлары эяряк нечя академийа гуртарсынлар.
Эюрдцн ки, митингляр башлайан кими, коммунист идеологлар «биз ермяни халгы иля бирик. Халгымыз ня дейирся, биз
дя ону дейирик», - билдирир вя бундан о йана кечя билмирдиляр.
- Доьрудур, мяним рящбярим. – Монте Мелконйан
Усатыйа «мяним рящбярим» деди. Билирди ки, Зори Балайан
юзцнц ермяни халгынын идеологу, йяни рящбяри щесаб едир.
Она бу адла мцраъият едяндя ися даща чох хошланыр,
юзцнц даща цстцн, даща гцдрятли щесаб едирди. Буну
Монте йахшы билдийи цчцн сюзцня давам еляди. – Яэяр ермяни халгынын мяним рящбярим гядяр эцълц идеологу ол261
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
сайды, биз мягсядимизя 1948-ъи илдя даща асанлыгла чатардыг.
- Башланан иш дя йарымчыг галмазды. – Зори Балайан
разылыгла башыны тярпядиб Монтенин фикрини тамамлады.
- Доьрудур, доьрудур, 48-ъи илдя еля дя бюйцк иш
эюрцлмяди. Садяъя, йцз минлярля азярбайъанлыны Ермянистандан сяссиз-кцйсцз депортасийа елядиляр. Щяля ермяни дювлятиндян компенсасийа да истяйирдиляр. – Монте
щяр вяъщля нитгини Зor Балайанын дцшцнъяляриня уйьун
гурмаьа чалышырды.
Зори Балайан Монтенин симасында щям эцълц
дюйцшчц, щям щярби фяалиййятя рящбярлик едяъяк башчы,
щям дя йерлярдя дюйцшчцляр арасында идеоложи тяблиьат дашыйыъысы кими бахырды. Артыг Монтейя бу тяряфдян там инанырды. Буна бахмайараг, она конкрет тапшырыглар вермяйи
дя йаддан чыхармады.
- Билирсян, Абоъан, - Зorи Балайан Монтейя Гарабаьда мяшщур олан лягябийля мцраъият етди – имкан дахилиндя биз даща актив олмалыйыг. Ня гядяр ки,
азярбайъанлылар онлары эюзляйян тящлцкянин мигйасыны
дярк елямяйиб, ня гядяр эцълц мцгавимят цчцн эцълц
щазырлыг иши эюрмцрляр, биз онлары психоложи тязйигля язмялийик.
- Доьрудур, мяним рящбярим, онларын инамыны гырмаг
эяляъякдя даща ъидди ишлярин гялябясини бяри башдан
тямин етмяк демякдир.
262
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Онда билирсянми ня етмяк лазымдыр? – Зори Балайанын бу суалына Монте юзцнц ъямляйиб диггят кясилди.
Щисс етди ки, даща няся сорушмаг олмаз. Яэяр няся сорушмалы олса, онда Усатынын Монтейя олан инамына шцбщя
тохуму сяпиляр. Она эюря дя дюрд эюзля Усатынын аьзына
бахырды. - Тяъили, имкан дахилиндя силащдан истифадя етмямякля Даьлыq Гарабаьын ичярисиндя олан азярбайъанлылары
сонунъу няфяриня гядяр чыхармаг лазымдыр.
- Мяним рящбярим, силащсыз чятин олар.
- Баша дцшцрям, Монте, о йердя ки, зярурятдир, орада
беш-он няфяр, лап чох олмаьынын да зийаны йохдур – азярбайъанлынын башыны кясмяк еля дя пис олмаз. Билирсянми
онлар бизим щаггымызда ня дейирляр?
- Билирям, дейирляр ки, ермяни ган эюрду, юлдц. –
Монте ялцстц ъаваб верди. Бунунла да санки Балайана
эюстярмяк истяди ки, беля мясялялярдя кифайят гядяр билэиси вар. Амма Балайана ону демяди ки, яввялляр Авропа юлкяляриндя, еляъя дя Тцркийядя тюрятдийи террор
актларына эюря биринъи мцщакимядя онун ъязасыны
йцнэцлляшдирян амиллярдян бири дя гятл заманы юлдцрдцйц
адамын ганыны эюряндя цряккечмяси олмушду. Сонралар
ермяни лоббиси бу факты дястявуз едиб мящкямядя сцбут
етмишдиляр ки, Монте чох инсанпярвярдир. Щятта сящвян
юлдцрдцйц адамын ганыны эюряндя бундан дящшятя
эялмиш, щушуну итирмишди. Монтенин сарсынтысыны онун щуманизми кими гялямя вермишдиляр.
263
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Бир анлыьа щямин щадисяляр эюзляринин габаьындан
кечди. Бяли, о вахт ган эюряндя горхмаьы, щушуну итирмяйи ону сярт ъязадан хилас едя билмишди. Сонралар щятта
бир тцрк вятяндашынын юлцмцндян сонра дястя цзвляри габаьында онун ганындан ичмиш, аьзынын йанларындан ахан
ганы достларына эюстярмиш, щятта щямин эюркямдя шякил
дя чякдирмишди. Бунунла Монтенин горхмазлыьы щаггында яфсаня сцрятля йайылмыш вя бу щадися онун горхаглыьы щаггында олан ящвалатлары бир нюв унутдурмушду.
Йенидян юзцнц ъямляйиб хяйалындан кечянляри бир тяряфя
- юзцндян кянара говду.
- Мяним рящбярим, биз еля етмялийик ки, бцтцн дцнйа
эюрсцн ки, Вятяндян, вятянпярвярликдян данышан азярбайъанлылар бир балаъа щай-кцй дцшян кими Вятяни дя,
йурду да, ев-ешиклярини дя бурахыб гачыблар.
- Чалышыб гоъа, йашлы адамлардан эиров сахламаг лазымдыр. Юзц дя онлара тохунмаг олмаз. Лазым эялярся,
мятбуат нцмайяндяляринин эюзляринин габаьында онлары
саь-саламат тящвил вермяк лазымдыр. Гой дцнйа эюрсцн
ки, ермяни халгы ня гядяр щуманист, инсанпярвяр халгдыр».
Монте Мелконйан Усаты иля арасындакы бу диалогу
Таьясярдяки гярарэащында бцтцн тяфяррцаты иля тязядян
йашайырды. Инди бу йашантылар она кюмяк едирди ки, юз ишлярини неъя гурсун. Бир нюв, Усатынын шифащи тапшырыглары
онун цчцн ъидди тялимат иди. Билирди ки, Усаты щеч кимя йа264
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
зылы тялимат вермир. Анъаг о адамлары йахына бурахыр, онлара сюз дейир ки, онун бцтцн тапшырыгларыны шифащи шякилдя
гябул едир вя ъан-башла йериня йетирир. Монте Усаты иля дя
Авропада, о ъцмлядян, ССРИ-нин мцхтялиф шящярляриндя
мцхтялиф паспортларда башга адларла айры-айры вахтларда
эюрцшмцш, эяляъяк планларыны мцзакиря етмишдир. Щятта
онун цз эюркямини дя тез-тез дяйиширдиляр. Тягдим елядийи паспортдакы ада уйьун она эюркям, форма верир,
кимсянин шцбщялянмясиня эцман йери гоймурдулар. Бир
сюзля, Балайан Монте Мелконйаны Гарабаьа эятиряня
гядяр ону кифайят гядяр таныйа билмишди. Инди галырды
биръя мясяля; Монтени йерли шяраитя уйьунлашдырмаг.
Онун вязифяси бурайа гядяр шящярлярдя тяхрибатлар тюрятмяк, ермяниляря тязйиг эюстярян дцнйанын мцхтялиф юлкяляринин сийаси хадимлярини арадан эютцрмяк…
олмушду. Амма инди Балайанын тябиринъя, она даща шяряфли иш – Вятяни хилас етмяк миссийасы тапшырылмышды. Яввялляр она дейяндя ки, Даьлыг Гарабаь ермянилярин тарихи
йурдудур, о, буна шцбщя иля бахмыш, щеч Даьлыг Гарабаьын йерини хяритядя дя дцзэцн эюстяря билмямишди. Эюряндя ки, Даьлыг Гарабаь Азярбайъанын ичярисиндядир,
эюзц кяллясиня чыхмышды. Азярбайъанын ичярисиндя неъя
ял-гол ачаьаъыьыны хяйалына эятиря билмирди. Амма Зorи
Балайан айры-айры эюрцшляриндя она баша салмышды ки, сян
щеч нядян ниэаран галма, бизим Москвадакы щимайядарларымызын сайясиндя Даьлыг Гарабаьда щакимиййяти яля
265
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
кечиряъяйик. Ондан сонра планлы шякилдя юз ишимизи эюряъяйик.
Зorи Балайанла бирликдя Монте Даьлыг Гарабаьа дяфялярля сяфяр етмиш, Зоринин хариъдян эялмиш гонаьы кими,
няинки Даьлыг Гарабаьын ермяниляр йашайан кяндляриндя,
щятта Шушада, Туьда, Таьясярдя, Хоъалыда… гонаг олмушду. Азярбайъанлыларын неъя онлара щюрмятля йанашдыгларыны эюрмцш, ермянилярля неъя ъанбир гялбдя
олдугларыны мцшащидя етмишди. Щятта бу достлуьун эяляъякдя онларын ишиня проблем йарадаъаьыны да Зorи Балайана демякдян чякинмямишди.
– Сян щеч нядян ниэаран галма. – Зори ъаваб вермишди. – Биз еля едяъяйик ки, аз вахт ичярисиндя онлар бирбириня нифрят етсинляр.
Буну Монте аз кечмямиш, йяни ССРИ лахлайан кими
щисс етмишди. Сумгайыт щадисяляри… инди эюзляринин габаьында иди. Неъя усталыгла бу щадисялярин тюрядилмяси,
щадисялярин эедишинин лентя чякилмяси, дцнйайа эюстярилмяси аз вахт ярзиндя «Дики» образынын йарадылмасы, бир
сюзля, азярбайъанлыларын вящшилийи щаггындакы уйдурмалар
артыг дцнйайа щягигят кими сырынырды. Ялбяття, бу ишдя русийалы щавадарлары да аз рол ойнамырдылар.
Монте йеня хяйалдан айрылды. Столун цстцндяки
«Марлборо» американ сигаретинин гутусуну ялиня эютцрдц.
Гуту бош иди. Овъунда хышмалайыб кцнъдя гойулмуш
266
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
зибил габына тяряф эетди. Гутуну зибил габына атмамышдан
яввял тязядян чякиб ачды. Мяшщур филм гящряманы атынын
йцйяниндян тутуб дашын цстцндя отурмуш ковбой сигарыны
тцстцлядирди. Бир анлыьа щямин образын филм тяъяссцмцнц
йадына салды. Онун щягигятпярястлийи, залымлара гаршы
мцбаризяси – филмдяки щадисяляр эюзляринин юнцня эялди.
Яввялъя истямишди ки, юзцнц онунла мцгайися елясин.
Амма щисс етди ки, мотивляр уйьун эялмир. Ковбой айрыайры адамлары мцдафия едир, дцзэцнцн, доьрунун тяряфиндя олур. Монте ися бцтцн ермяни халгынын щаггыны
гайтармаг цчцн мцбаризяйя гошулуб. Демяк, о, ковбойдан даща эцълц, даща гцдрятлидир. Онун иши эяляъяк
инсанлар тяряфиндян даща цстцн гиймятляндириляъяк. Она
эюря дя ковбойун юзцнц язирмиш кими овъундакы сигар
гутусуну йенидян хышмалайыб зибил гутусуна атды. Эери
гайыдыб тязя, долу сигар гутусуну эютцрцб ичярисиндян бир
ядяд сигар чыхарды. Дамаьына гойуб еля щямин маркалы
алышганла йандырды. Бу, о вахт иди ки, бу йерлярдя ня
«Марлборо» сигары, ня дя бу марка иля бурахылан алышган
йох иди.
Яслиня галса, Монтенин руслардан аъыьы эялирди. Ня
гядяр ермяни халгынын «щагг ишиня» руслар кюмяк елясяляр дя о, ермяни халгынын эяляъяйини океанын о тайындакы
ермяни лоббисинин эюстярдийи йолла эетмякдя эюрцрдц.
Анъаг бу барядя ачыг щеч ня демирди. Чцнки билирди ки,
онун бурайа эялишини тяшкил елямиш Зorи Балайан да апар267
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дыьы мцбаризядя русийалы щямкарларына эцвянир.
Бу вахт гапы дюйцлдц. Монте:
- Эял, - деди.
Сурен Степанйан артыг онун йанында иди. Дцмдцз габаьында гуруйуб галмышды.
- Сизин чаьырышыныза эюря ямялиййат рящбяри Сурен Степанйан эялиб.
Ялбяття, Степанйанын бу ъцр рясми гайдада тязим етмяси, мялумат вермяси о гядяр дя асан баша эялмямишди. Монте буралара эялиб чыхана гядяр бцтцн гцввяляр
онун ялиндя ъямлянмишди. О, юз нцфузуну Монтейя
асанлыгла эцзяштя эетмяк истямирди. Вя Монтени бурайа
эюндяряндя Зorи Балайан она Степанйан щаггында кифайят гядяр мялумат вермишди. Ян башлыъасы, она баша салмышды ки, Степанйан йерли шяраити йахшы билир. Онун
гцввясиндян истифадя етмяк ваъибдир. Башга сюзля, щялялик Суренсиз Гарабаьда бир иш эюрмяк мцмкцн дейил.
Бцтцн гцввяляри Монтейя тящвил веряркян Суренин цряйиндян гара ганлар айырды. О, эяляъякдя талан едяъяйи
Азярбайъан кяндляринин сярвятлярини щесабламышды. Йахшы
билирди ки, кимин няйи вар, кимлярдян няляри алаъаг?
Амма инди эюрцрдц ки, бцтцн ихтийар Монтенин ялиня
кечир. Яввялъя дцшцнмцшдц ки, ейби йох, щяля ишлярин
эедишатына бахаг, гцввяляр ъямлянсин, сонра няляр олаъаг, буну заман эюстяряр. Амма щадисялярин сонракы
эедишатында Сурен тямкин эюстярмяйиня юзцнцн аьыллы
268
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
щярякяти кими бахмышды. Йахшы ки, мцнасибяти о йеря эятирмяйиб ки, Монте иля арасында дцшмянчилик йарансын.
Чцнки Монтенин сайясиндя бурайа чохлу силащ-сурсат,
ялавя гцввяляр эятирилир. Хариъи тялиматчылар ъялб едилир,
хцсусиля, эцълц тяхрибатчылар. Яэяр Монтенин эятирдийи бу
адамлар олмасайды, онда азярбайъанлыларын сых эедиб
эялдийи йерляря, кечидляря, йоллара миналары ким дцзярди?
Бу иши анъаг Монтенин эятирдийи тялиматчылар билирдиляр вя
онлар кюнцллц дястяляря айры-айры яразиляря миналары басдырмаьы юйрядирдиляр.
Онсуз да Сурен гялбинин дяринликляриндя йатан истяйиндян ял чякмямишди. Щямишя дцшцнцрдц ки, вахты чатанда Монтени асанлыгла арадан эютцряр. Вя еля онун
талан йолу иля ялдя елядикляриня дя сащиб чыхар.
Монте дя асанлыгла ъан верян мяхлуг дейилди. О, юз
ишлярини кифайят гядяр ещтийатлы тутур, Сурен Степанйана
ещтийатла йанашырды. Айры-айры мясялялярдя онунла мяслящятляшир, бир сыра ямялляриня эюз йумурду.
Монте башыны галдырыб Суреня мещрибанлыгла бахды. О,
ямялиййатгабаьы гярарэащын мцщцм адамларына беля исти
мцнасибят эюстярирди. Бунунла онлара инам тялгин едир,
горхмазлыг ашылайыр, йяни онлара «мян дя сизинляйян, щеч
нядян горхуб-чякинмяйин», - дейирди.
- Суренъан, неъя билирсян, бу ямялиййат неъя кечяъяк? - Монтенин беля сямими мцнасибяти Суренин дя гырышыьыны ачды.
269
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Мян биляни бу ямялиййатда бизим ясас мягсядимиз
Айаг ашырымыны яля кечирмякдир. Имкан олса, иткисиз, Басатлыйа да щцъум едярик. Лап еля бурнумузун уъундакы
Эцняшлини дя эютцрярик. Амма ялбяття, имкан олса…
Монте Суренин ъавабындан наразы галмады. Щяля
цстялик башыны разылыгла тярпятди. Инди мясяляни она ачмаьын вахты иди.
- Билирсян, Суренъан, бязи мясялялярдя гядяриндян
артыг сцрят зийан эятиряр. Биз ейни вахтда Айаьа, Басатлыйа, Эцняшлийя щцъум етмякля бир шейя наил ола билмярик. Еля сян юзцн дя билирсян ки, Айаг ашырымында онлар
йерлярини кифайят гядяр мющкямлядибляр. Дцздцр, щямин
ашырым мцщцм стратежи мянтягядир. Эеъ-тез щямин ашырым
бизим ялимиздя олаъаг. Эцняшлидя онларын аз гцввяляри
йохдур. Юзц дя айыг адамлардылар. Ня олду, о Оьулдярядян эялян мцяллими, тярифини эюйя галдырдыьыныз Сярдары
арадан эютцрмяк цчцн бир тядбир фикирляшмямисян?
- Щяля ки, о тяряфляря кечмяйя ъясарят едян бир адам
йохдур. Онлар чох эцълц мцщафизя олунурлар. Щеч ким
ямин дейил ки, бу ишин архасынъа эедиб эерийя саь гайыдаъаг.
Монте дахилян гязяблянди, додагларыны бир-бириня
сыхды, дишлярини килидляди. Гязябиндян дишляри шаггылдады.
Ган ичмяйя щазыр олан йыртыъы кими сясини боьуб нярилдяди. Амма йеня гязябини сахлады вя Суренин хятриня
дяйяси бир сюз демяди. Йягин ки, йеня вярдишини позмаг
270
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
истямяди. Ямялиййатгабаьы ясябилик олмазды.
- Йахшы, Суренъан, - ахыр ки, диллянди, - биз бу ямялиййат планы иля алдадыъы эюрцнцш йаратмалыйыг. Щцъумлар
олаъаг. Итки вермямяк цчцн габаьа эетмяк лазым дейил.
Яэяр горхуб гачарларса, бошалмыш постлары тутарыг. Йох,
горхуб гачмасалар, гцввяляримизи горуйарыг. Онлар да
эюрярляр ки, бцтцн ъябщя бойу кифайят гядяр эцъцмцз
вар. Эери чякилмясяляр дя архайынлашаъаглар. Еля биляъякляр ки, ялляриндя олан гцввя иля щямин постлары сахламаг мцмкцндцр. Бяли, онларын бу архайынлашмаьы бизя
щава вя су кими лазымдыр. Анъаг даща ъидди бир мясяля
вар...
Сурен гулагларыны шякляди, лап Монтенин йахынына
эялди. Монте ися хяритяйя тяряф йериди. Щяля дя ялиндя
тцстцлянян сигарын уъуну хяритядяки мцвафиг ишарянин
цстцндя сахлады.
- Бах, бура щарадыр?
Сурен Степанйан Гарадаьлы кяндинин ишарясини эюрдц:
- Бу, Гарадаьлы кяндидир, - деди.
- Йох, кянди иди, амма яввялъя де эюрцм, орада
кимляр йашайыр?
- Анъаг азярбайъанлыларды - тцркляр.
- Эюр бизим ловьаланмаьa щаггымыз вар? Бурнумузун уъунда олан кянди яслиндя, тящлцкядян юзцмцз горуйуруг. Инди биздян башга орайа Аллащын да яли чатмаз.
Сурен индийя гядяр постларын яля кечирилмяси, Даьлыг
271
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Гарабаьын сярщядляринин горунмасы, бир сюзля, Даьлыг
Гарабаьын тящлцкясизлийи щаггында дцшцнцрдц. Онун щеч
аьлына да эялмязди ки, бирдян-биря бцтюв бир азярбайъанлы
кяндини бу тезликдя атяш алтына алмалы олаъаглар. Монте
ялинин Суренин чийниня гойду. Ону бир гядяр эерийя басыб
дикялтди. Сонра да бармагларынын уъу иля чянясиндян йапышыб цзцнц хяритяйя тяряф чевирди. Сурен мцтиликля онун
щярякятлярини изляди. Монте сол ялиндяки сигарын йанан
уъуну яввялъя Суренин бябякляринин габаьында ойнатды.
Суренин ъанына горху дцшдц. Сон вахтлардакы щярякятлярини бейниндя чяк-чевир еляди. Эюрясян, еля бир иш тутмайыб ки, Монте ону беля бир аьыр ъязайа мящкум елясин.
Доьруданмы Монте йанан сигарла онун эюзлярини кор етмяйи душунур?! Хяйалян юзцнцмцдафия цчцн эцъцнц
топламаг истяся дя буна ъясаряти чатмады. Инди о,
бцтцнлцкля Монтенин ихтийарында иди. Бу дягигя Монте
онун йанан сигарла бябякляринин икисини дя ъызылдатсайды
да щярякят едя билмяйяъякди. Биръя Аллаща йалвармаг
галырды; Монтенин цряйиня инсаф дцшсцн.
Бирдян Монет шаггылты иля эцлдц. Йягин ки, Сурен дя
эцлмяк истяйярди. Амма чяняси щяля дя Монтенин дямир
мянэяня кими сыхан бармагларынын арасында иди.
- Ара, сян ня аьцряксян? Бу аьцряклиликля мусурманларла неъя цзбяцз эяля билярсян?
Сурен эюзляринин ишаряси иля Монтейя разылыьыны билдирди. Сонра да йарымачылмыш аьзыны, чянясини, дилини тяр272
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
пядиб: ня эюстяриш олса, ъан-башла йериня йетирярям, деди.
- Онда йахшы бах, - Монте йанан сигары йеня онун
эюзцнцн габаьында тярпятди.
Суренин чянясини бурахыб йанан сигары хяритядя Гарадаьлы кяндинин йерляшдийи яразини эюстярян ишарянин
цстцня гойду. Бир анда щямин ишарянин йериндя йаныг
чевряси ачылды. Йанмыш каьызын ийи вя сигарын тцстцсц башыны ашаьы яймиш Суренин аьзына, бурнуна, эюзляриня
долду. Сурен асгырмаг истяся дя эцъля юзцнц боьду. Сифяти пюртдц. Боьдуьу асгырманын эцъц ону дахилян силкяляди. Эюзляри дя бюйцдц, сонра сакитляшди.
- Щя, Суренъан, инди ня баша дцшдцн?
- Щяр шейи, Монтеъан.
- Онда иш башына.
Ялбяття, Сурен баша дцшмцшдц ки, мящз бу эеъя Гарадаьлы кянди йерля-йексан олмалыдыр. Кяндин йерини хяритядя ачылмыш дешик кими тясяввцр едян Сурен бу
эеъядяки дюйцшцн амансызлыьыны хяйалына эятиряндя ъанындан эизилти кечди. Ахы бурада аз да олса, милис гцввяляри варды. Кяндин юз гцввяляриндян башга бу аз милис
гцввяляри, еля мцдафиячиляр дя юлцм-дирим савашында юз
эцълярини эюстярмяйя чалышаъагдылар. Дюйцшдя ися кимсянин саь галмаьына щеч ким зяманят веря билмяз. Монтенин тапшырыьыны йериня йетирмяк цчцн ися Сурен дюйцшя
апардыьы гцввялярин юнцндя эетмяли иди. Неъя дейярляр,
273
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
шяхси нцмуня эюстярмяли иди.
- Ащ, бу ъан горхусу! – Сурен Степанйан бу сюзляри
дцшцнъясиндян кечирся дя, дейясян, дили иля дя демишди.
Она эюря дя сюз аьзындан чыхан кими ятрафына бойланды.
Кимся ону эюрмцрдц ки?.. Яэяр биръя кимся бу сюзляри
ешитмиш олсайды, онда эяряк Сурен щамынын эюзцнцн габаьында башына эцлля чахайды, юзцнц юлдцряйди. Щамы дейяъякди ки, бу юлцмдян горхмайан Сурен щяля дюйцшя
эетмямиш ясмяйя башлайыб. Еля инди горхусундан ъаныны
тапшыраъаг.
Сурен бир дя ятрафына бойланды, сюзц ихтийарсыз аьзындан чыхаъаьындан ещтийатланыб додаьыны додаьына сыхды.
Йалныз бундан сонра фикриндя гярар гябул еляди:
– Яши, юзцмц горуйарам. - Палтанынын алтындан зирещ
эейинмяйи, башына дябилгя гоймаьы да йадындан чыхармады.
Артыг Монте тапшырыг вермишди. Байырда хцсуси дястя
там щазыр шякилдя ону эюзляйирди. Гярарэащда ещтийат
адыйла сахланмыш ялли няфяр тяпядян-дырнаьа гядяр силащланмышды. Бунлар хцсуси тялим эюрмцш дюйцшчцляр иди.
Араларында Сурийадан, Ливандан эялмиш муздулар вя ики
няфяр дя рус забити варды. Монте онлары эюряндя бир гядяр
наращат олду. Доьрудур, онларын ямялиййатына рус ямялиййатчылар бир о гядяр дя гарышмырдылар. Амма тялиматларыны, лазым олан силащлары да ясирэямирдиляр. Вязиййятин
ъиддилийи гцввянин чохлуьундан вя рус щярбчиляринин дя
274
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ишя ъялб олунмасындан эюрцнцрдц.
Бир аздан Монте Мелконйан да эялди. Дястя «фараьат» вязиййятиндя дайаныб эюзляди.
- Салам, достлар, язиз гардашлар. Бу эцн сизя ермяни
халгынын гящряманлыг тарихинин бир сящифясини йазмаг щяваля олунур. Сиз юз гящряманлыьынызла эцъцнцзцн няйя
гадир олдуьуну эюстярмялисиниз. - Монте бир анлыьа дайанды, Степанакертдяки мейданда Зorи Балайан митингчилярля неъя данышдыьыны йадына салды. Онларын ящвалларыны
галдырмаг, цряклярини аловландырмаг цчцн щансы сюзлярдян истифадя едирди… Монте юмрц бойу еля чох охумаса
да, щяр щалда Zorи Балайанын «Очаг» китабыны йахшы-йахшы
охумушду. Билирди ки, Zorи Балайан онун китабыны йахшы
охуйан, мянимсяйян адамларла чох мещрибан давраныр,
сямими мцнасибят бясляйир. Щаггы нядир, пулуну юдямякля белялярини йанында сахлайыр. «Очаг»ы йахшы юйрянмиш ермяни ъаванларындан ибарят тяблиьат дястяси йарадыр
вя онлар айры-айры ермяни эянъляриня бу китабын мязиййятляриндян данышыр. Бир сюзля, бу китабдан юйряндиклярини
ермяни эянъляринин рущларына кючцрцр, бейинляриня йазырдылар.
Еля бу сябябдян дя Монтенин тяхрибатлар тарихиня
даир юйряндийи, охудуьу китаблар, ясярляр, тялиматлар сырасына Zorи Балайанын «Очаг» китабы да ялавя олунмушду. О, демяк олар ки, «Очаг» китабыны язбяр билирди.
Щярдян «Очаг» китабыны вяряглядикъя «мяним ишим
275
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
щярбди, охумаг йох», дцшцнцр. «Очаг» китабыны гатлайыб
вар эцъц иля кцнъя дя чырпырды. Тез дя юзцнц йыьышдырыр,
Усатынын зящмли бахышларыны цзяриндя щисс едир, она эюря
дя йериндян галхыб китабы бир дя эютцрцр, сялигяйя салыр,
щарда ки, галмышды, ордан охумаьа башлайырды. Билирди ки,
Усаты ону щяр ан йанына чаьыра биляр. Илк эюрцшдяъя китаб
щаггында тяяссцратларыны юйрянмяк истяйяр. О заман
эяряк Монте бцтцн суалларына дцрцст вя айдын ъаваб версин. Йохса, Усатынын эюзцндян дцшя билярди. Бу ися онун
асанлыгла ялдя етмякдя олдуьу чохлу сярвятдян ялинин
чыхмасы, Авропанын, Сурийанын, Ливанын мцхтялиф тяряфляриндя йурд-йува салмыш гощум вя доьмаларына ян
мцхтялиф йолларла эюндярдийи кцлли мигдарда вясаитин итирилмяси демяк иди. Щяля цстялик Усаты ону дцнйанын айрыайры йерляриндян эятирдийи ермяни ясилли террорчуларла да
асанлыгла явяз едярди. Доьрудур, бунун юзц дя бир проблем оларды. Артыг о, Даьлыг Гарабаьын яразисини кифайят
гядяр юйрянмишди. Ня ися, бцтцн бунлар она юзцндя инам
йарадырды. Инди дюйцшчцлярин гаршысында чыхыш едяркян
Усатынын китабыны охудуьуна эюря юзцня хцсуси тяшяккцрляр едирди. «Ахыр ки, тянбяллик етмяйиб китабы охудум.
Няинки охудум, демяк олар ки, язбярлядим. Йохса,
бурда ня данышардым». Щягигятян дя М.Мелконйан Даьлыг Гарабаьа эяляня гядяр щеч йердя ачыг дюйцшдя олмамышды. Бир дяфя эедиб Яфганыстана чыхмышды.
Эцлбцддин Щикмятйарла гаршылашмышды. Сурийайа нарко276
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
тика эятирмяк цчцн онунла разылыьа да эялмишди. Йолда
совет ясэярляринин пусгусуна дцшцб щяр шейи итирмиш,
щятта аз гала ъаныны да вермяли олмушду. Шащидляр арадан
эютцрцлдцйц цчцн юзцнцн тясадцфи адам олдуьуна совет
командирини инандыра билмишди. Эуйа, о, бу дястядя щеч
бир иш сащиби дейилди. Беляъя, Яфганыстандан саламат чыхдыгдан сонра бир даща юзцня сюз вермишди ки, щеч бир ачыг
дюйцшдя иштирак етмяйяъяк. Онун иши, тяхрибат, террор,
конкрет эюстярилян цнвандыр. Инди щадисяляр еля ъяряйан
едирди ки, Монте бюйцк ямялиййатларын рящбяри вя иърачысына чеврилмишди.
О, сюзцня давам еляди: – Юлцмцн эюзцня дик баханда о горхусундан гачыб эизлянир. Ахтарсан да юлцмц
тапа билмирсян. Йох, яэяр сян юлцмдян горхурсанса, лап
маьарайа эириб ири бир дашын архасында эизлянсян дя юлцм
эялиб сяни тапыр, ъаныны алыр, юзцнцн дя рущуну чюлляря бурахыр.
Монте щеч инана билмирди ки, беля натигдир. Гцрурланды, фярх етди ки, беля црякдян, ачыг-айдын даныша билир.
Ялбяття, о, бцтцн бунлара эюря Усатыйа миннятдар иди.
277
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
***
Мящяммяд мцяллим дярсдян сонра евя эялмирди.
Бирбаша Гарабаьлынын ятрафында кешик чякян милис постларына эедир, бурада олан ъаванларла сющбятляшир, онларын ящвалыны юйрянирди. Ахшам тяряфи иди. Эюй цзцнц гара сых
булудлар юртдцйцндян эцнцн батыб, батмадыьы да билинмирди. Бир сойуг сазаг да варды. Онсуз да Зийарятин, Кирсин, Шушанын йухарыларынын щамысы аь гар юртцйцня
бцрцнмцшдц. Мящяммяд мцяллим инсанын ъанына ишляйян сазаьын даьларын цстцндян кечиб эялян кцляйин эятирдийини билирди. Палтосунун хяз бойунлуьуну галдырса да,
кцляк йахасындан йол тапдыьы йерлярдян онун ъанына
долур, истяр-истямяз ону цшцдцрдц. Амма о, инамла йерийирди. Еля биринъи постдакы милис ишчиляринин йанына чатанда онларын оъаг галадыьыны эюрдц, йахына эялиб
саламлашды. Бу йерлярин ъаванлары дейилдиляр. Даьлыг Гарабаьын инзибати органлары иля ялагяляр кясиляндян сонра
азярбайъанлы милис ишчилярини груплашдырыб, Азярбайъанын
Дахили Ишляр Назирлийиня табе етмякля, тящлцкя эюзлянилян
йерляриня езам елямишдиляр. Бурада онларын мцяййян сявиййядя силащла, сурсатла, ярзагла тямин олунмасы да нязарятдя сахланылырды. Анъаг бу нязарятин юзц ермянилярин
эцъц иля мцгайисядя чох ъцзи эюрцнцрдц. Буну Мящяммяд мцяллим милис ишчиляринин командириня демишди. Ня
гядяр олмаса, йерли шяраити билмяйян командир онун
278
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
мяслящятлярини гябул едир вя мяняви кюмяйини йцксяк
гиймятляндирирди. Илщам Щцсейнов адлы ъаван командир
дейясян Азярбайъанын Шимал бюлэясиндян иди. Даь-дяря
адамы олса да, бу йерляря бяляд олмадыьы цчцн тящлцкянин щардан, неъя эяля биляъяйини дягигляшдирмяк цчцн
Мящяммяд мцяллимля бирэя яразини чыхыб эязир, диггятля юйрянирди. Мящяммяд мцяллим оъаг галайыб, ятрафына дювря вурмуш милис ишчиляриня йахынлашды.
- Салам, ай гочаглар. Неъясиниз? Сойугдан горхмурсунуз ки?
- Салам, ай ями, хош эялмисян – эянъ, щяля быь йери
тязяъя тярлямиш милис ишчиси тез диллянди. Юзц дя оъаьын
гыраьында отурдуьу ири дашын цстцндян галхды – эял бурада
яйляш – деди.
- Йох, отурмурам, щяля о бири постлара да баш чякмяк
истяйирям. Ряис щардадыр? Няся эюзцмя дяймир.
- Ашаьы постлара эедиб, бялкя дя инди эяляр - бу дяфя
о бири эянълярдян бири диллянди. Вя юзц дя айаьа галхды.
Бундан сонра о бири эянъляр дя айаьа дурдулар. Байагдан оъаьын гыраьында бир-бириня гысылмыш ъаванларын дейясян гырышыьы ачылмышды. Мящяммяд мцяллимин эюзцнцн
габаьында ъярэялянмиш ъаванларын щяр бири юзцнц шах
тутур. Цшцмядиклярини санки ачыг-ашкар эюстярмяк истяйирдиляр. Оъагдан кянара чякилмиш кюзцн цстцндя гызардылмыш чюряйин йаныб гарышмыш ийи хош ящвал эятирян ятирля
ятрафа йайылырды. Исти чюряйин арасына щисся-щисся кясилмиш
279
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
пендир парчаларыны гойуб бцкцр вя иштащла йейирдиляр.
Оъагда чюряйи гыздырандан сонра да арасына пендир гойуб
бир-бир йолдашларына верян милис ишчиси бу дяфя ири бир
дцрмяк дя щазырлайыб Мящяммяд мцяллимя узатды:
- Буйурун ями, ясэяр оъаьында щазырланан дцрмяйин
дадына сиз дя бахын.
Мящяммяд мцяллим дярсдян сонра евя эетмямишди. Икинъи нювбянин ахырындан бир аз тез чыхыб бирбаша
бурайа эялмишди. Ичиндя дяли бир аълыг иштащ йаратды. Ъаванларын йемяйиня шярик олмамаг цчцн иштащыны боьуб
эери чякилди:
-Йох, йох, а бала, мян аъ дейилям, сиз чюряйинизи
йейин.
Ъаванлар билирдиляр ки, чох вахт Мящяммяд мцяллим
дя постларда эеъяляйир. Инди бялкя щеч евя эетмяйяъякди. Яэяр бир тикя пендир-чюряйи йемяся, еля эеъяни аъ
йатаъагды. Дцрмяйи щазырлайан эянъ она тяряф эялди:
- Ай ями, онсуз да сян бизимля бирэя кешик чякирсян.
Аъ галмайаъагсан ки?
Мящяммяд мцяллим йеня етираз елямяк истяйирди ки,
бу вахт архадан ряис Илщам Щцсейновун сясини ешитди.
- Ай Мящяммяд мцяллим, сян эяряк бизим ашпазын
хятриня дяймяйясян, эюрцрсян ки, онун сящра мятбяхи
ишляйир. Алмасан хятриня дяйяр.
Мящяммяд мцяллим дюнцб Илщам Щцсейновла
икиялли эюрцшдц, сонра да эцля-эцля ялавя еляди:
280
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Яши, алмасан няди, чюряйин ийси еля бил ки, адамы
сещря салыр.
Мящяммяд мцяллим чюряйи алыб иштащла йемяйя башлады. Цмуми щал-ящвалдан сонра Илщамы бир кянара чякди.
Икисинин арасында олан сющбяти башгаларынын ешитмяйяъяйиня ямин олуб деди:
- Ряис, башына дюнцм, эцнорта мешянин ятяйиндя
идим. Кющнядян бизимля йахынлыг едян ермянилярдян бирини эюрдцм. Гоншу кянддяндир. Одун тядарцк еляйирди.
Мящяммяд мцяллим ермяни иля арасында олан сющбяти xatırladı...
- Ара, а Мящяммяд кирвя, хош эюрдцк сяни.
- Айа, а Левон, о тяряфлярдя одун йохдур ки, эялиб
буралара чыхмысан?
Тойда, байрамда, хейирдя-шярдя щямишя онунла
эюрцшяр, бир-биринин евляриня дя эет-эялляри оларды. Анъаг
инди вязиййят гарышандан бялкя нечя айдан бяри Левонун
цзцнц дя эюрмямишди. Инди далаьы санъды. Бялкя намярдляр буну эюндярибляр ки, мцшащидя елясин, эюрсцн ки, щарада гцввя вар, щансы тяряфдя бошлуг вар. Мящяммяд
мцяллим ятрафа диггятля нязяр йетирди; сяс-кцй йох иди.
Еля Левон да девикмиш кими ятрафына бойланды. Сонра
Мящяммяд мцяллимин голундан чякиб галын, сых коллуьун арасына апарды. Мящяммяд мцяллим бир Левонун
ялиндяки дящряйя бахды, бир дя онун арыг, ъылыз ъцббясиня.
Горхуб, чякинмяйя ар еляди. Онунла бирэя коллуьа эирди.
281
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Левон кимся ешидярмиш кими ещтийатлана-ещтийатлана,
аз гала пычылты иля данышмаьа башлады:
- Ара, а Мящяммяд кирвя, мян Аллаща йалварырдым
ки, сяни эюрцм. Бурайа да одун гырмаг бащянясиля юзцм
эялмишям. Ара, Аллащ бунларын евини йыхсын. Йаман щазырлыг эюрцбляр. Мян горхурам ки, бу эцнлярдя онлар
сизин цстцнцзя щцъум елясинляр. Валлащ, щамысы башкясянди. Ара, бизим Гарабаьын мяшщур бир мцяллими варды
щаа, Павел, ешитмиш оларсан, Йухары Таьасяр тяряфлярдян
иди. Онун башына бир ойун эятирдиляр ки, эял эюрясян.
Бизим дя щамымызы горхузублар. Валлащ, эцлляни дирийирляр кцряйимизя, сонра да дейирляр ки, йери. Йа мян балта
иля сяни вурмалыйам, йа да онлар эцлля иля мяни дешикдешик елямялидирляр. Ара, Аллащ елямясин ки, мян сяня
балта галдырым. Ня ися, башына фырланым. Яэяр билсяляр ки,
мяним буралара айаьым дяйиб, валлащ мяним саь тикями
гулаьым бойда еляйярляр. Ара, сян билмирсян, бунлар неъя
гансыздылар, щяля юзцм ъящяннямя, валлащ, арвад-ушаьы
да йаман эцня гойарлар. Онсуз да кимин яли силащ тутмур,
ону да нюкяр ишлядирляр. Арвад-ушагларыны да чякиб апарырлар йанларына. Ара, мян билмирям ки, бу диван-дяря ня
иш эюрцр? Эцн-эцндян дя еля бир уъдан адамлары дартыб
эятирирляр. Щамысы да саггаллы-маггаллы адамлардыр. Щеч
чохунун ня данышдыьыны да билмирик.
Мящяммяд мцяллим од иля су арасында галмышды. Бир
тяряфдян Левонун сямимиййятиня инанырды. О бири тяряф282
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дян дя ешитмишди ки, беля адамларын васитясиля ермяниляр
шаийя йайыр. Адамлары ващимяйя салыр. Кяндляри еля беляъя шаийялярин эцъцня бошалтмаьа чалышырлар. О, Левонун
эюзляринин ичиня диггятля бахды. Левонун эюзляри йашармышды.
- Ай Левон, сян дя беля. – Бу дяфя Мящяммяд
мцяллим ондан шцбщяли олдуьуну ачыг-ашкар билдирди.
Левон Мящяммяд мцяллимин бойнуну гуъаглайыб, о
цзцндян бу цзцндян юпдц, сонра да щюнкцр-щюнкцр аьлады. Аьлайанда да сясини гысырды. Горхдуьу ачыг-ашкар
эюрцнцрдц. Ахыр ки, бир аз тохдайыб Мящяммяд мцяллимин эюзцня бахды:
- Ай кирвя, даща бу дцнйада сян дя мяня инанмайаъагсан, онда мян няйя лазымам, эютцр бу балта иля
мяним бойнуму вур. Еля бурадаъа галым. - Левонун она
узатдыьы балтанын аьзы пар-пар парылдайырды. Левон балтанын дястяйини Мящяммяд мцяллимин овъуна гойду.
Сонра да онун бармагларыны дястяйя сыхыб деди:
- Ай кирвя, сян мцяллим адамсан. Тякъя юз кяндимиздя йох, еля бизим гоншу ермяни кяндляриндя дя сяни
аьсаггал адам кими таныйырлар. Ара, мян сяня ня дейирям ки, мян дейирям ки, айыг олун. Сизин мцсялманларын
бир сюзц вар «Ещтийатлы иэидин анасы…» билмирям нейляйяр? – Левон дейясян мясялин архасыны йаддан чыхармышды, бялкя дя аьламаг сюзцнц демяк истямирди.
Мящяммяд мцяллим Левонун мясялин архасынын де283
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мядийини эюрцб деди:
- Щя, еляди Левон, «аьламаз».
- Ай саь ол, а кирвя, мян дя еля ону дейирям дя. Ещтийатлы иэидин анасы аьламаз. Гой ушаглар сярвахт олсунлар.
Левон узун илляр иди ки, азярбайъанлыларла достлуг, кирвялик ялагяляри сахлайыр. Тякъя юзц йох, ушаглары да азярбайъанъа йахшы билирдиляр. Тятил эцнляри онун ушаглары
Мящяммяд мцяллимэиля эялирдиляр. Мящяммяд мцяллимин оьлу Алтайла Левонун оьлу Сержик достлуг едирдиляр,
чох мещрибан идиляр. Инди бунларын щамысыны Мящяммяд
мцяллим эюзляринин габаьындан кечирир. Баш веряъяк щадисялярин дящшятини габагъадан эюрян Левонун ня цчцн
ващимяляндийини дя артыг там тясяввцр едирди.
Мящяммяд мцяллим балтаны ялиндя сыхыб йухары галдырды. Коллуьун ящатяйя алдыьы гартымыш чцрцк аьаъын
эювдясиня зярбля вурду. Балта чцрцк аьаъын эювдясиня
йарыйа гядяр ишляди. Сонра да эейрийя чякилди.
- Эет Левон, чалыш башыны саламат сахла. Мян дя
эедим бизимкилярин йанына. Еля билирям Аллащ щаггын тяряфиндя олар.
Мящяммяд мцяллим икинъи нювбянин дярсляринин
неъя кечдийини билмяди. Яввялъядян оьлу Алтайы эюндяриб командир Илщамын щарада олдуьуну юйрянмяк истяйирди. Она демишдиляр ки, ахшам тяряфи эяляъяк. Она эюря
юзцнц бура чатдырмышды. Мящяммяд мцяллим билиб-ешит284
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дикляринин щамысыны неъя вар олдуьу кими командиря данышдыгдан сонра онун ня гярара эяляъяйини эюзлямядян:
-Ня дцшцнцрсян, а оьул? Бялкя тяъили йухарлара да
хябяр верясян, - деди.
Командир Илщам Щцсейнов фикря эетмишди. О инди
Мящяммяд мцяллимя дейя билмирди ки, рабитя дя йохду.
Гарадаьлы иля дцнйанын ящатясинин кясилмясини демяк
кянддя щамынын инандыьы бу адамын юзцнцн инамыны гырмаг демяк оларды:
– Щя, Мящяммяд ями, - командир юзцндян йашъа
бюйцк олан бу кишийя щямишя мцяллим дейярди, амма
инди ями дейя мцраъият еляди. Дейясян бунунла она там
инандыьыны вя щям дя архаландыьыны эюстярмяк истяйирди.
– Бу ермяниляр чох ъидди планлар щазырлайыр. Онлар ящалини
ващимяйя салыб гачыртмаьа да чалышырлар, бу йолла кяндляри бошалтмаг онларын тактикасыдыр, амма дейясян… Илщам сюзцнцн эерисини демяди. Мящяммяд мцяллимин
дя щювсяляси галмамышды.
- Амма дейясян, бу щяна, о щянадан дейил. Тяъили
кяндин ъаванларына да, ял-айаг тутанлара да мян хябяр
верярям. Бцтцн постлары мющкямляндиряк, эюряк башымыза ня иш эялир. - Илщам Щцсейнов беля вязиййятдя гадынларын, гоъаларын гырьынына йол вермямяк цчцн бир чаря
ахтарырды. Яслиндя ону дцшцндцрян бу иди.
- Мящяммяд ями, сян бураларын адамысан, щарадан
чыхмагла гадынлары, гоъалары неъя горумаг олар?
285
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Ялбяття, билирям. Дейирсян йяни адамлары чыхараг?
Бяс онда бу ъаванлары мяняви кюмякдян мящрум едярик ахы.
- Башга йолумуз йохдур – командир гятиййятля диллянди. - Анъаг бурасы вар ки, эяряк буну еля едяк ки,
эюрцлян тядбир щай-кцйя, ващимяйя чеврилмясин. Зярурят
йаранан мягамы эюзляйяк. Яэяр сянин Левон кирвянин
дедикляри доьрудурса, онда онлар йа бу эеъя, йа да сабащ
эеъя щцъума башлайаъаглар. Чцнки сянин сющбятиндян
беля баша дцшдцм ки, онларын Гарадаьлыйа щярякяти щаггында Левонун дягиг мялуматы вар. Еля билирям ки, биз
она инанмалыйыг.
- Билирсян, ай оьул, мян сяня демядим. Доьрусу, бу
Левонун гызларындан бири ермяни гулдурларынын башчысы
Сурен Степанйанын гардашы оьлундадыр. Зяннимъя, мялуматын щардан сыздыьыны баша дцшмяк олар.
- Мян дя еля дцшцнцрям ки, мялумат кифайят гядяр
сящищдир, доьрудур. Инди галыр тяъили тядбирляр эюрмяк.
- Бялкя дя эеъикмишик. - Буну да Мящяммяд мцяллим ялавя еляди.
Мящяммяд мцяллим бу ъаван командирля сющбятинин ня гядяр кечдийини щеч щисс елямямишди. Башларынын
цстцндяки булудларын даща артыг сыхлашдыьыны эюрмямишди.
Инди ятраф ахшамын гаранлыьына бцрцнмякдя иди. Мящяммяд мцяллим хяйалында адамлары щаралардан кечириб апа286
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
раъаьыны дцшцнцрдц. Амма бу иши неъя эюряйди ки,
кянддя щарай-щяшир гопмайайды. Бири эетмяк истяйяъяк,
о бири эетмяк истямяйяъякди. Бялкя мцбащисяляр дя олаъагды, ахы щамы еля билирди ки, бурайа мцдафия цчцн эюндярилмиш милис ишчиляри ермянилярин ян эцълц щцъумларынын
да габаьыны кяся биляр. Левонун ися дедикляриндян беля
баша дцшмцшдц ки, о ъцр эцълц силащларын габаьында щеч
ня дайана билмяйяъяк. Инди йадына дцшдц ки, Левонун
«кянддяки бцтцн евляри йандыраъаглар», - дедийини щеч
командиря демяйиб. Яслиндя, буна щеч юзц дя инанмырды. Амма арадан кечян вахт она дигтя елямишди ки,
бяли, еля беля дя олаъаг. Юмрцнц-эцнцнц бу кянддя йашамыш, бурда бюйцмцш, артыг сачларына дян дцшмякдя
олан мцяллим дюшдя, талада йерляшян кяндиня, дейясян,
сонунъу дяфя бахмалы олурду.
- Щя, бу да ахыры, - дейя Мящяммяд мцяллим
дцшцндц.
О, мяктябдя тарих дярсляри дейирди. Инсанларын ахыны,
йердяйишмяси щаггында да кифайят гядяр мялуматы вар
иди. Йох, бу хына, о хынадан дейилди. Мящяммяд мцяллим сонунъу дяфя дяриндян кюкс ютцрдц.
287
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
***
Гарадаьлыда Мящяммяд мцяллим командирля кяндин адамларыны
неъя чыхармаг, йолда ермянилярин
пусгусуна
дцшмямяк, еляъя дя
щцъумун габаьыны алмаг
цчцн тядбирляри мцзакиря
едяндя Левон артыг мешянин о тайында олан
кяндляриндя иди. Орасы да
варды ки, Левон юзц
горха-горха кяндя гайытмышды. Бирдян ондан шцбщялянярляр. Мясялянин кюкц дя
беля олмушду ки, дцнян, йяни биръя эцн яввял Левонун
Таьясярдя йашайан Суренин кичик гардашынын оьлунда
ярдя олан гызы онлара эялмишди. Хябяри еля о эятирмишди.
Яслиндя, хябяри Сурен Степанйан юзц гясдян сыздырмышды.
- Тамела ъан, бир-ики эцня атанын кирвяляринин кяндини
йерля-йексан едаъаьыг. – Бу сюзляри Азярбайъан дилиндя,
юзц дя гясдян иронийа иля демишди. Билирди ки, Левонун
ушаглары йайын ян йахшы эцнлярини Гарадаьлыда кечирир.
Мящяммяд мцяллимэиля гонаг олурлар. Щям дя Левонун ушаглары Азярбайъан дилиндя даща йахшы данышырдылар,
288
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
няинки ермяниъя. Тамела ями дедийи Суренин сюзляриндян
ващимялянди. Бу ня данышыр? - дцшцндц. - Эцнцн-эцнорта
чаьы неъя бир кянди йерля-йексан елямяк олар? Ахы о
кянддя дя башы папаглылар, гочаг оьланлар аз дейил. Бяс
ган су йериня ахмаз? – Тамеланын ями дедийи Сурендян
даща ня ися сорушмаьа ъясаряти чатмады. Истямяди ки, щеч
щяйяъанланмаьыны Сурен билсин. О бири отаьа чай эятирмяк цчцн кечди. Електрик самовары мятбяхдя гайнара
дцшдцйцндян гярибя сяс чыхарырды, Тамелайа еля эялди ки,
самовар улайыр. Пис бир уьулту сяси онун гулагларыны дешир.
Башына, бейниня долур. Бцтцн ъаныны лярзяйя эятирирди.
Балаъа дям чайникини эютцрцб, гутудакы щинд чайыны ачды.
Бу чайы онлара Сурен эятирмишди. Щяля ютян дяфяляр эяляндя.
- Ямиъан, бу чай щардандыр, беля? - О вахт Тамела
сорушмушду.
- Неъя йаны щардандыр? – Сурен Тамеланын суалына суалла ъаваб верди.
- Сорушурам да, ахы биз беля чай аз-аз эюрцрдцк.
- Тамела ъан, бундан сонра тез-тез эюряъяксян.
- Щя, лап йахшы. Бяс беля…
- Ялбяття, беля. Бюйцк Ермянистандан эяляъяк.
Дцнйанын йоллары щамысы бюйцк Ермянистана ачылыб. Орадан да бцтцн йоллар эялиб биздян кечяъяк.
- Неъя йаны биздян? Бу Таьясярдян? – Тамела йеня
тяяъъцбцнц эизлятмямишди.
289
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Йох, ай гыз, сян дя бу тцркляр кими щеч ганмырсан.
Степанакертя эяляъяк. Орадан да бизя. Юзц дя бура бах,
сян даща бу ермяни дилини даща йахшы юйрян. Вахтында
атан-анан сяни бядбахт еляди. Тцркляр охуйан мяктябя
гойду. Эуйа эедиб Бакыда али тящсил алаъагдын.
- Щеч имкан вердиниз? Мян орта мяктяби гутарар-гуртармаз гамарлайыб бура эятирдиниз. Йохса мяним Бакыда
охумаг фикрим варды. Мцяллим олаъагдым. Юзц дя Азярбайъан дили мцяллими. Даьлыг Гарабаьда ермяни мяктябляриндя Азярбайъан дили дярслярини дейянлярдян бири дя
мян олаъагдым.
- Йахшы ки, олмадын.
- Нийя ки, бурада пис ня вар? - Щисс олунурду ки, Тамеланын бу сющбятдян аъыьы эялир вя буну да щеч Сурендян эизлятмяк истямир. Амма Сурен дя тцркляря олан
кинини-кцдурятини ачыгъа билдирмякдян чякинмирди:
- Билирсян, Тамелаъан, даща тцрклярин заманасы гуртарды. Даща онларын дилляри бизим мяктяблярдя лазым олмайаъаг. – Тамеланын тяяъъцбля бахдыьыны эюрцб сюзцня
давам еляди. – Чцнки биз Азярбайъандан бирдяфялик айрылаъаьыг. Юзцмцз дя Бюйцк Ермянистанла бирляшяъяйик.
Даьлыг Гарабаьдан Ермянистана Лачынын ичиндян кечир.
Кяся йол вар.
- Бяс лачынлылар разы олаъаглар ки, бирляшясиниз? – Тамела сорушмушду.
- Онларын разылыьыны сорушан кимдир ки, бизи щеч онларын
290
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
разылыьы марагландырмыр. Бир дя ки, биз бирляшян вахты Лачында щеч адам олмайаъаг.
- Неъя йяни олмайаъаг? Онлар кючцб эедяъякляр,
щара эедяъякляр?
- Ялбяття, кючцб эедяъякляр. Эетмяйяъякляр, мящв
едяъяйик, гырыб-чатаъаьыг. Ахыр ки, Лачыны тамам бошалдаъаьыг.
Доьрудур, ями дедийи Суренля араларында бу сющбят
эетдийи заман Степанакертдя митинг дальалары чохдан
башламышды. Даьлыг Гарабаьын мяркязи шящяриндяки азмаз азярбайъанлылары да чохдан кючцрмцшдцляр. Тязйигляр, щядяляр, эеъяляр евляря сохулма о йеря эялиб
чатмышды ки, даща бурада азярбайъанлылар галмамышды. Вя
буну да Тамела билирди. Щяля Ермянистандакы бюйцк театр
мейданында неъя щай-кцй гопдуьундан да хябярдар иди.
Бцтцн бунлара бахмайараг, щадисялярин Суренин дедийи
кими ъяряйан етмяйиня дя инанмырды. Мятбяхдя Суренин
эятирдийи щинд чайы иля дямлядийи чайникдян бир стякан
сцздц. Уьултусу кясилмиш самовардан цстцня даь суйу
тюкдц. Юзцнц ъямляйиб, гянд вя конфет дя ялавя едиб,
падноса дцздц. Чайы отаьа эятирди. Сурен рянэли чайа
бахды, отаьа йайылмыш чайын ятрини бурнуна чякди. Бу ан
Тамелайа еля эялди ки, ов ийси алмыш чаггал ятрафы имсиляйир. Сурен онун нифрятини эюрмясин дейя цзцнц йана чевирди. Бу вахт яэяр онун имканы олсайды, бу исти чайы еля
паднос гарышыг онун башына чырпарды. Онсуз да юзцня чох
291
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
доьма билдийи Мящяммяд мцяллимин аиляси тящлцкядя
иди. Ахы о, Мящяммяд мцяллимин оьлунун вурьуну иди.
Ону йарызор-йарыхош Суренин гардашы оьлуна алмышдылар.
О да о эцндян бу эцня ичиндян йаныб-йахылырды. Еля шяраит йаратмышдылар ки, Тамела щеч истяйини дя дилиня эятиря
билмямишди. Яслиндя, еля онун эяляъякдя Бакыда охумаг планыны она эюря позмушдулар ки, Мящяммяд мцяллимин оьлуна олан севэисини щисс елямишдиляр. О эцндян
бу эцня Тамела щеч бу евлиликля барышмырды. Щямишя йоллар ахтарырды ки, бир бящаня иля бошаныб Бакыйа эетсин.
Орда гощумларыэилдя йерляшсин. Фабриклярдян бириня ишя
дцзялсин. Бялкя еля олаъагды ки, о, севэилисини дя орада
эюряъяк, онунла эюрцшяъякди. Амма инди эет-эедя щисс
едирди ки, бцтцн цмидляр боша чыхыр. Онун цзцня Бакыйа
эетмяк йоллары бирдяфялик баьланыр. Щяля бу бир тяряфя,
цстялик бу эцнлярдя ширин-ширин ями дедийи Мящяммяд
мцяллимин кяндиня дя басгын щазырланыр. Ким билир, бу
басгында няляр олаъаг? Аллащ елямямиш, бирдян онун да
башына бир иш эяляр. Ялбяття, Тамела севэилисини - Мящяммяд мцяллимин оьлуну нязярдя тутурду. Аллаща йалварырды ки, бу Сурен чайыны тез ичиб ъящяннямлик олсун,
чыхыб эетсин. О да бир йол тапыб атасына мясялянин ня
йердя олдуьуну чатдырсын. Инди вахтын щяр дягигяси санки
онун цчцн няинки бир саат, бир эцн кими аьыр кечирди. Ня
елямяк оларды? Ня еляся дя, о саат Сурен шцбщяляняр,
онун сачларындан тутуб евин ичиндя сцрцйяр. Щяля билмяк
292
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
олмаз ки, башга няляр еляйяр. О ешитмишди ки, азярбайъанлылара ряьбят эюстярян аилялярин гызларыны зорла Монтенин гярар-эащына апарыр, онлары бу гярарэаща тящвил верир,
эуйа ян шяряфли бир иш тапшырырдылар. Бюйцк Ермянистанын
ясэярляриня хидмят елямяк иши. Орада бу гызларла ким
неъя истяйир, еля дя давранырды. Щятта узаг постларда
нювбя чякян, Йеревандан, орайа да хариъдян эятирилмиш
муздлуларын йанына езам едирдиляр. Инди Тамела буну фикирляшяндя ващимялянирди. Ъцзи бир сящв онун да башына
бу ишляри эятиря билярди. Щяр щалда чох ещтийатлы олмалы иди.
Эяряк юзцнц чох сакит апарсын. Сурен дя ондан гятиййян
шцбщялянмясин. Анъаг неъя олса да, Мящяммяд мцяллимэиля хябяр эюндярмяйи, бир тящярля онлары айыг салмаьы да йаддан чыхармырды. Ахыр ки, Сурен гяфлятян
эялдийи кими, гяфлятян дя чыхыб эетди.
Яввялъя Тамела фикирляширди ки, юзц атасынын йанына
эетсин. Телефонла данышмаг горхулу иди. Чцнки эяряк о,
яввялъя район мяркязиня зянэ вурайды. Орадан да ону
кяндля ъалашдырайдылар. Телефонда ня деся, ола билярди ки,
Монтенин щяр тяряфя йерляшдирдийи ъасуслар онун дедиклярини ешидяляр. Бу да щям онун юзцнцн, щям дя атасынын,
анасынын, бцтцн аиля цзвляринин – гардаш вя баъыларынын
мящви демяк оларды. Демяк, о бу барядя телефонла щеч
ня дейя билмязди. Эетмяк дя горхулу иди. Эяряк хейли
йолу пийада эедяйди. Бу да ня гядяр вахт демяк иди.
Щяля гайытмаг мясяляси дя вар. Цстялик дя йолда бу саг293
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
галлы вящшиляря раст эялярди. Онсуз да онлар аьына-бозуна
бахан дейилдиляр. Йох, йох, буну да еляйя билмяз. Тамела тез бу фикри дя юзцндян говду. Йеня чыхыш йолу телефона галырды. Тамела телефонун дяс-тяйини ялиня эютцрдц.
Юзцнц сакитляшдирди. Эуйа ки, еля атасыэиля щал-ящвал цчцн
зянэ еляйир. Бир нечя дягигядян сонра о анасы иля артыг
данышырды:
- Анаъан, Сурен ями эялмишди. Бизя дя чохлу совгат
эятириб. Сизин дя пайынызы сахламышам.
- Ай гызым, сян биздян ниэаран галма.
- Йох, йох, атамы эюндяр эялсин.
- Ай гызым, илин-эцнцн бу вахтында атандан да ещтийатланырам.
- Ня олуб, атамын щямишя эялдийи йолду, эяля биляр.
- Атан эялмяйиня эяля биляр, анъаг инди йоллар да бир
аз горхулу олуб, щяр тяряфдян атяш сясляри ешидилир. Валлащ,
горхурам, атан бир щавайы эцлляйя туш эяляр.
- Йох, йох, щеч ня олмаз, эюндяр эялсин. – Тамела
тякид еляди. Анасы щисс еляди ки, Тамеланын яслиндя башга
сюзц вар. Садяъя телефонла ачыг даныша билмир. Щяр бир ермяни аилясиня мялум иди ки, телефонда да ачыг-сачыг данышмаг олмаз. Ермяни аиляляри дя даим ващимя ичиндя
идиляр. Она эюря йох ки, саггаллы йыртыъылар щяр эцн тяблиьат
апарырдылар: «Тцркляр щцъум едиб, сизи гыраъаглар, эяряк
ещтийатлы оласыныз. Биз дя бурайа сизи горумаг цчцн
эялмишик».
294
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Ара-сыра ермяни аиляляринин башларына эятирдикляри щадисяляр дя ешидилир. Щамыйа чатырды. Она эюря дя Левонкимилярин аиляляри даим горху ичиндя иди. Артыг ики иля
гядяр вахт ярзиндя бу ващимянин мяктябини кечмишдиляр.
Бу гара горху алтында йашамаг онлара ещтийатлы олмаьы
юйрятмишди. Инди Тамеланын анасы бу гара горхунун алтында щисс еляйирди ки, гызы чох ваъиб бир мясяля цчцн атасынын онун йанына эетмясини тяляб еляйир. Даща телефонда
башга щеч ня данышмаг олмазды. Тамела да щисс еляди ки,
артыг анасы ону кифайят гядяр баша дцшцб. Она эюря дя
башга щеч няйя лцзум эюрмяди. Инди галырды сябирсизликля
атасынын йолуну эюзлямяк. Тамела щесаблайырды ки, бу
гядяр йолу мешядян кечиб эялмяк цчцн атасы йягин бир
хейли вахт итиряъяк. Амма бу онун эерийя гайытмаьына,
цстялик хябяри чатдырмаьына да мане олмайаъагды. Чцнки
о Суренин данышыьындан анламышды ки, бцтцн щазырлыглар бу
эцн ахшам цчцн, бялкя сящяря йахын щцъума башламаг
цчцн эюрцлся дя, ясл щцъумун вахты сонрайа адлайа биляр.
Тамела йахшы билирди ки, бу тцрклярин гяними олан муздлу
гатилляр бирбаша щцъума кечмир. Яввялъя сюз-сющбят
йайыр. Динъ ящали арасында ващимя, хоф йарадыр. Бир аз архайынлыг олур, сонра щцъума кечирляр. Тамела ону да билирди ки, азярбайъанлы кяндляр щюкумят гцввяляри
тяряфиндян горунмур. Чцнки щяля дя онлар ермянилярин
дящшятли планларынын реал олаъаьына инанмырдылар. Инди Тамеланы сакитляшдирян биръя о иди ки, Суренэил ня гядяр
295
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
ъидди щазырлыг эюрсяляр дя, щяля вахты узадаъаглар.
Цзбяцз щазыр гцввя иля дюйцшмякдян щямишя чякинирдиляр. Тамеланын йадына эялирди ки, Сурен сющбят заманы
Монте Мелконйанын дедиклярини дя бу евдя олдуьу кими
аьзындан гачырмышды. Бу мущарибя тякъя силащла дюйцш
дейил. Бу щям дя психоложи мцщарибядир. Эяряк яввялъя
адамларын инамыны гырасан. Кимин инамы эцълц олса, о да
галиб эяляъяк. Доьрудур, о вахт Тамела инанмамышды ки,
буну Сурен юз аьлы иля дейир, о, бу сюзляри юз адындан
гцрряляня-гцрряляня деся дя, сонра Монтенин дя бу фикирдя олдуьуну аьзындан гачырмышды. Яслиндя, бу фикир
щеч Монтенин дя дейил. Монте дя буну Степанакертдя
Зори Балайанла эюрцшдя ешитмишди. Дцзцня галса, Тамела
мясялянин неъя дяринликлярдян эялдийинин щеч фяргиня
вара билмирди. Инди ону бир шей марагландырырды. Неъя
олур-олсун, Алтайэилин аилясиня хябяр чатдырсын. Гой Мящяммяд ямиси бир тядбир тюксцн. Ахы о аьыллы адамды.
Неъя олса да, бир чыхыш йолу тапар.
Даща галан вахтын неъя кечдийиндян Тамеланын хябяри олмамышды. Бир дя ону эюрмцшдц ки, атасы гапыдадыр.
Тамела атасынын цстцня йцйцрдц. Ону гуъаглайыб,
цзцндян, эюзцндян юпмяйя башлады. Юзцнц щюнкцрцб,
аьламагдан зорла сахлайырды, амма атасы щисс еляди ки, гызынын эюзляриндян дашланан йашлар, онун цзцнц, бойунбоьазыны исладыр. Тамела атасыны ичярийя чякди, щяря чыхыб
бир ишин далынъа эетмишди. Евдя икиси иди. Суренин эятирдийи
296
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ярзаглардан, хариъдя истещсал олунмуш палтарлардан, байагкы щинд чайындан да бир-ики гуту топалайыб, бир йеря
йыьды. Инди о атасынын лянэимяйини истямирди.
- Ата, бунлары эютцр, анама верярсян, баъыларым цчцн
дя пал-палтар гоймушам.
- Ай гызым, сян мяни бунлара эюря бурайа чаьырмысан. Щеч инанмаьым эялмир.
- Дцздцр, ата, мян тякъя буна эюря чаьырмамышам.
Дцзцнц билмяк истясян, Мящяммяд ямиэилин кяндиня
щцъума щазырлашырлар.
- Бунлары лянятя эялсинляр. Ахы биз нейляйя билярик? –
Щягигятян Левон юзцнц чох эцъсцз щисс еляйирди.
Дцшцнцрдц ки, щеч ня еляйя билмяз. Амма Мящяммяд
кирвясинин тящлцкядя олдуьуну дцшцняндя цряйи сыхылды.
Еля бил ки, евин дамы-дашы сюкцлцб онун башына тюкцлдц.
Ян чятин эцнляриндя Мящяммяд кирвяси она дайаг олмушду. Узун илляр иди ки, достлуг едирдиляр, щяля бир дяфя
дя ослун бир-бириндян инъимямишдиляр. Инди заман эялиб
о йеря дирянмишди ки, щяр шей алт-цст олмушду. О, эюзцнцн
габаьына эятиряндя ки, Мящяммяд кишинин еви йаныр.
Юзц дя бу одун ичиндядир. Щяля цстялик онун оьлу Алтай
да бу гяддарларын эцлляси иля ганына гялтан едилир, онда
лап ващимялянди. Билди ки, Мящяммяд кишинин оьлунун
юлцмц гызынын башына щава эялмяк демякди. Тамеланын
Мящяммяд кишинин оьлуна олан сев-эисини Левон йахшы
билирди. Яслиндя, гызынын истяйиня гаршы дурмазды. Щеч аи297
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
лядя башгалары да бунун ялейщиня дейилди. Анъаг бирдянбиря Сумгайытда баш верян щадисялярдян сонра вязиййят
дяйишди: «Тцркляри гырмалыйыг, онлар вящшидирляр, бизим
онларла достлуьумуз тутмаз» – сюзлярини евляря-щяйятляря сохулуб, щамынын бейниня йеридян бу саггаллы гатиллярдян ешидяндя азярбайъанлы кяндляриня йоллар баьланды.
Даща Тамела да юз севэисини цряйиндя сахламалы, гапсыны
баьлайыб, бир кимсяйя ачмамалы олду.
Левон гызынын неъя дярд чякдийини эюрцрдц. Онун
эцндян-эцня яридийини, саралыб-солдуьуну эюрмяк Левон
цчцн чох аьыр иди. Бу вахт Таьясярдя йашайан узаг гощумлары Сурен Степанйанэилдян онлара елчи эялди. Суренин
юзц дя эялмишди.
- Щя, Левон, мян билирям сянин йахшы гызларын вар,
юзцмцз дя гощумуг. Инди неъя билирсян, дейирям, гощумлуьу бир аз да тязяляйяк.
- Неъя, ай Сурен? Мяним бюйцк гызым инди орта мяктяби гуртарыб. Онун охумаг планы вар.
- Ара, сян кимя дейирсян? Тамела Азярбайъан мяктябиндя охуйур, щеч ермяниъя дя бир ямялли-башлы билмир.
Сянин хябярин йохду ки, дцнйа дяйишиб, даща о эедиб Бакыда охуйа билмяз. Йеревана да эедиб охуйа билмяз.
Чцнки орада да Азярбайъан мяктяби йохдур. Еля бизим
мяркяздя - Степанакертдя дя азярбайъанлыларын цзцня
щяр йер баьланыб. Яслиндя, щеч Степанакертдя азярбайъанлылар галмайыб. Онсуз да тезликля Даьлыг Гарабаьда
298
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
азярбайъанлылар галмайаъаг. Даща бундан сонра Тамеланын Бакыйа эетмяк йолу да мцмкцн дейил. Сян гызыны
вящши тцрклярин арасына бурахмайаъагсан ки?
Левон билирди ки, Сурен буралара айаг ачан саггаллыларла достлуг еляйир, онларла йахынлыьы вар. Бир тяряфя баханда бу гарышан дцнйанын юзцндя еля Сурен кими бир
гощумун олмаьы бу аилянин тящлцукясизлийи цчцн йахшыды.
О вахт Левона там айдын олмаса да, баша дцшмцшдц ки,
даща гызынын Азярбайъанъа охумаг истяйи баш тутмайаъаг. О бири тяряфдян дя гызынын Алтайа олан истяйини бился
дя, даща ачыб-аьартмаг мцмкцн дейил. Бир нюв ялаъсыз
галыб, Суреня ъаваб вермишди.
- Ай Сурен, сян бизим гощумумузсан, биз еля сяня
эцвянирик. Ялбяття, сянин аьыллы мяслящятини ешитмялийик.
Амма Тамеланы да мяъбур едя билмярям. Мяслящят
олса, биз мясяляни она дейяк. Бир гядяр сонра йеня эялярсиниз. – Левон бу сюзляри горха-горха демишди. Горхмушду ки, бирдян Суренин хятриня дяйяр. Амма Сурен
разылашмышды:
- Ейби йох, биз бир дя эялярик. Тамела йахшы гызды,
мяним гардашым цчцн йахшы эялин олаъаг. Щяля цстялик
ермяни дилини дя йахшы юйряняр. Тяки аиля гурсун. - Сурен
бу сюзляри деди. Амма цряйиндя эизлятдийи бир сирри ачмады. Сурен дя ешитмишди онун азярбайъанлы оьлана истяйини. Бирдян бу гыз щеч няйя бахмаз, тцркляр сайаьы
гошулуб оьлана эедяр, онда Суренин юзцнцн няслинин
299
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
карйерасы неъя олар? Ахы артыг Сурени Йереванда таныйыр,
онун гочаглыьындан да данышырдылар. Бялкя еля бураларын
башчысы Сурен олду.
Яслиня галса, гардашы оьлуна Тамеланы алмаьы Сурен
юзц мяслящят эюрмцшдц. Гардашы оьлу Тамеланы эюряндян сонра ямиси иля разылашмышды. Беляъя Тамела эялиб
Суренин гардашы эилдя эялин олмушду. Эцнляр кечдикъя
Тамела щисс еляйирди ки, яри иля онун арасында щеч бир мяняви баьлылыг йохдур. Суренин гардашы оьлу да Суренин йанында гуллуг еляйирди. Щяр дяфя евя эяляндя азярбайъанлы
кяндлярини неъя эцлляйя тутмаьындан, кювшяндян азярбайъанлыларын щейванларыны говуб эятирмяйиндян ловьаловьа данышырды. Анъаг щеч фяргиндя дя дейилди ки,
Тамеланын онун бу ямялляриндян хошу эялир, йа эялмир.
Дейясян, щеч Тамеланын севэиси дя ону марагландырмырды.
Йеревандан эялмиш гызларын онлара неъя гуллуг эюстярмяйиндян, дцнйанын щяр ишиндян баш чыхармагларындан аьыз долусу данышырды. Беляъя эцнляр кечдикъя
Тамела иля бу аиля арасында учурум даща да дяринляширди.
Вязиййят ися она эюря беляъя давам едирди ки, щадисяляр
сцрятля дяйиширди. Левон юзц вя арвады гызларына йалварырдылар ки, дюзцб, дайансын. Еля елясин ки, ялавя сюз-сющбят чыхмасын. Йохса якс тягдирдя, нялярин олаъаьыны
Тамеладан щеч эизлятмирдиляр дя.
- Щя, ата, еля билирям ки, сян щяр шейи билдин.
300
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Билдим, гызым, билдим.
- Онда даща дайанма, эет, вязиййят щаггында хябяр
вер.
Даща щямин эцн Левон евя неъя эялиб чатдыьыны, орадан да мешяйя Гарадаьлы тяряфя йол алдыьыны йадына эятиря билмирди. Яслиндя Левон щямин эеъяни сящяря гядяр
Гарадаьлы тяряфлярдя мешядя эизляниб галмышды. Бирдян
Мящяммяд кишинин еля она тяряф эялдийини эюряндя
«Аллащ цзцмя бахды, мяни гызымын йанында хяъил елямяди» - деди. Мящяммяд кишийя дедийи еля илк сюзляр дя
бу олмушду.
…Мящяммяд мцяллим даща Левонун мясяляни
неъя юйряндийини, она неъя чатдырдыьыны командиря йерийатаьы иля данышмаса да, юзцндя олан инамы, она да тялгин
еляди. Вязиййятин аьырлыьына командири дя инандырды.
- Щесабла бизим чох аз вахтымыз галыр. Яэяр бу мясяля дцшмян тяряфиндя беля ъидди характер алыбса, онда
тяъили тядбирляр эюрмялийик.
Онсуз да тяъили тядбирлярин эюрцлмяси цчцн еля дя
артыг вахт галмамышды. Йахуд да, Аллащын да йадындан
чыхмыш Гарадаьлыйа кюмяк йалныз эюйдян эяля билярди.
Мящяммяд мцяллимин диггятля бахдыьына эюря командир кянди ящатяйя алмыш бир нечя сянэярдяки силащдашларыны нязярдян кечирди, Гарадаьлы ъаванлары да онларын
йанында иди. Яэяр Сурен Степанйанын тяпядян-дырнаьа си301
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
лащланмыш эцълц гцввяси щцъум елясяйди, онларын щеч
силащ-сурсаты да тялябата ъаваб вермяйяъякди. Мящяммяд мцяллимля командир бир-бириня щеч ня демяся дя,
щяр икиси анлайырды ки, арвад-ушаьын бу вящшилярин эировлуьуна дцшмямяси цчцн мешяйя чякилмяк, аз-чох
эцман эялян йолла мцщасирядян чыхмаг йеэаня чыхыш йолудур. Бу вящшилярин габаьыны алмаг цчцн Басатлы тяряфляря хябяр вермяк мцмкцн олсайды, бялкя дцшмянин
гцввялярини бюлцшдцрмякля щцъумун гаршысыны алмаг
оларды. Тяяссцф ки, беля бир мцмкцнлцк йох иди. Чцнки
Гарадаьлыдан ятрафа бцтцн ялагяляр кясилмишди. Ахырынъы
верталйот нечя щяфтя бундан яввял эялмишди. О да ики
айдан артыг нювбя чякян милисляри дяйишмяк цчцн. Тязя
эялмиш милис ишчиляри шяраитя щяля там уйьунлашмамышдылар.
- Щя, Мящяммяд мцяллим, - командир диллянди. Мян бир-бир постлара дяймялийям. Тязядян щамыны вязиййятля хябярдар елямялийям. Гой щамынын
вязиййятдян хябяри олсун. Анъаг сян тез-тяъили яли, айаьы
йер тутанлары, йерийя билян йашлылары, гадынлары, ушаглары
йыь, мешяйя чякил. Сян бу йерлярин адамысан. Щардан,
неъя эетмяк олар, еля билирям ки, ермянилярдян дя йахшы
билирсян.
- Дцз дейирсян, ай оьул. Бир аз эеъикмяк даща бюйцк
фялакят олар. - Мящяммяд мцяллим оьлу Алтайы чаьырды.
Яслиндя, Алтайы командир юзц чаьырмышды. Алтай коман302
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дирля эюрцшдц, атасына да салам верди:
-Ешидирям сизи.
Анъаг цзцнц атасына йох, командиря тутду. Бу да
щям атасына, щям дя командиря чох хош эялди. Алтай
юзцнц ясэяр кими щисс едирди.
Командир щяйяъаныны эизлядяряк, тямкинля диллянди:
- Алтай, вязиййят бир гядяр ъиддиляшиб, ъамаата хябяр
вермяк лазымдыр. Щай-кцйя дцшмядян. Тез кяндин ашаьысына йыьышсынлар. Орадан Мящяммяд мцяллимин бялядчилийиля мешяйя чякилярляр, бялкя мцщасирядян чыхыб,
тящлцкясиз йеря онлары апармаг олду.
- Бяс сиз, командир? - Алтай сорушду.
- Мян бурадайам, кянди сащибсиз гойа билмярик.
- Онда мян дя сизинля галырам, - Алтай тякид елямяк
истяди. Силащыны чийниндя низамлайыб, айаьыны ъцтляди.
- Алтай, сян инди ясэярсян. Ясэяр ися командирин ямриня табе олмалыды. Индики вязиййят буну истяйир, – эет,
атана кюмяк еля, адамларын тящлцкясизлийини тямин еля.
Щамыны мцщасирядян чыхарандан сонра ялавя кюмякля
гайыдарсан.
Командир яслиндя аилянин йеэаня оьул ювладыны бу
ямри иля одун аьзындан, юлцмцн ялиндян гопармаг истяйирди. Буну ися беля ачыглыьы иля Алтайа демяк олмазды.
Нечя айдан бяри йахшы таныдыьы Алтайын онунла разылашмайаъаьыны, щятта бу ямрля юзцнц тящгир олунмуш санаъаьыны да билирди. Мящяммяд мцяллим ися динмирди.
303
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Истяйирди ки, оьлу гябул едяъяйи гярары юзц сечсин. Ялбяття, Мящяммяд мцяллим цчцн дя аьыр иди. Бурадакы
ъаванлардан, Алтайын йашыдларындан, щяля быь йери тязяъя
тярлямиш милис ишчиляриндян ону неъя айырыб апара билярди.
Еля бу ъаванларын щамысы онун ювладлары дейилдими? Онларын щамысы Мящяммяд мцяллимин шаэирдляри идиляр.
Нечя айдан бяри иди ки, мяктябдя дярсляр яввялки эурлуьу иля кечилмирди. Мяктябин юзц дя бир нюв гярарэащ
олмушду. Алтай атасы кими мцяллим олмаг, али тящсил алыб,
бу кяндя гайытмаг истяйирди. Йеэаня оьул олдуьуна эюря
еля бу кянддя йашайыб, бурадаъа дювраныны баша вурмаг
онун цчцн ян бюйцк идеал иди. Бялкя щяля бирликдя Тамела иля охумаьа эедяъяйини, онунла аиля гураъаьыны да
хяйал елямишди. Амма дювран еля эятирмишди ки, онлар
бир-бириндян айры дцшмцшдцляр. Алтай да Тамеланын мяъбур яря верилдийини ешитмиш вя бундан чох сарсылмышды.
Сонралар чох эеъ-эеъ эюрцнян Левондан щадисянин неъя
баш вердийини юйрянмиш атасынын сющбятляриндян бу ишдя
Суренин яли олдуьуну йадында сахламышды. Юз цряйиндя
Аллаща йалварырды ки, бир вахт ону Суренля гаршылашдырсын.
Бялкя юзцнцн вя Тамеланын накам севэисинин гисасыны
ондан ала билди. Онсуз да еля инди Алтайа мялум олмушду
ки, Суренин дястяси бу кяндя щцъум едяъяк. Вя еля
бялкя бир сябяб дя бу иди ки, о кянддян араланмаг истямирди. Анъаг командирин тякидли тялябиндян сонра атасы
304
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
иля бирликдя артыг она мялум олан тапшырыьын архасынъа
эетди.
***
Пянъяряси галын пярдя иля юртцлцмцш кянд ярази
нцмайяндялийинин отаьында Сярдарла Гядималы мцяллим
цз-цзя иди. Онлар ахшамдан бяри вязиййяти бялкя нечя
дяфя иди ки, мцзакиря едирдиляр. Ермяниляр щцъума щарадан башлайаъагды? Доьрудур, Рантикин дедийиндян беля
анлашылырды ки, ермяниляр еля биринъи нювбядя Сярдарэилин
гцввялярини язмяйи нязярдя тутурлар. Анъаг мцшащидяляр
эюстярирди ки, дейясян онларын мягсяди башгадыр. Щяля
ахшамдан Сярдарын аьлына эялмишди ки, онлар ян уъа зирвяни – Айаг зирвясини яля кечирмяк истяйяъякляр. Чцнки
бу зирвядян цзц ашаьылары «град» мярмиляриля атяшя тутмаг чох асан иди. Бцтцн щядяфляр ял ичи кими эюрцнцрдц.
Онсуз да ахшамдан аьла эялян фикри Басатлыйа о хябяр
елямишди. Басатлы ъаванлары Исмайыл мцяллимин башчылыьы
иля Аьйол ашырымындан ашаьыдакы постлары мющкямлятмишдиляр. Бирдян Сярдар ялини стола вурду. Гяфил сясдян Гядималы мцяллим дя сяксянди. Сярдарын айаьа дурдуьуну
эюрцб, о да дурду.
- Ня олду, Сярдар, нийя беля щювцлляндин?
- Демя гардаш, чох пис хябярдир.
- Ермянилярин щцъумуну дейирсянся, буну билирик дя?
- Йох, мясяля башга ъцрдцр. Мян ахшамдан еля
305
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дцшцнцрдцм ки, онлар ясас щядяф кими Айаг зирвясини
сечяъякляр. Амма бу тцлкц Монте Мелконйан бирдян
биря Айаг зирвясиня щцъум елямяйяъяк. Вя щятта
щцъум еляся беля, бу гцввяляри алдатмаг цчцн олаъаг.
Еляъя дя бизим цзяримизя щцъум онларын щийлясиндян
башга бир шей дейил.
- Ня данышырсан, ай Сярдар, бяс бунлар ня иш эюрмяк
истяйирляр?
- Ай залым, беля бах. - Сярдар Гядималы мцяллимин
голундан тутуб пянъяряйя тяряф эятирди. Пярдяни йана
чякди, пянъяряни дя ачды. Ишыгда онлары эюря биляъяк щардаса эизлянмиш ермяни снайперинин атаъаьындан да ещтийатланмады. Даьлыг Гарабаьын ичяриляриня доьру ай
ишыьында эцмцшлянян узаг вадидяки балаъа адаъыьы эюстярди.
- Ора щарады? - Гядималы мцяллим баша дцшдц ки, Сярдар ня демяк истяйир.
- Бай, Гарадаьлы. - Гядималы мцяллим баш веряъяк
щадисянин дящшятини эюзляринин гаршысына эятирмишди. Даща де ки, эеъя бу намярдляр Гарадаьлыны йерля-йексан
едяъякляр.
- Бяс нейлямяк олар? – Гядималы мцяллим дюнцб аз
гала Сярдарын синясиндян йапышды.
- Биз инди бу дягигя Басатлыйа хябяр верярик. Гой
онлар да Чинарлыйа, Чинарлыдан да мяркязя хябяр чатдырсынлар.
306
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Дейирсян йяни ишыг уъу вар?
Сярдар тяяссцфля башыны булады.
Амма Гядималы мцяллим билмяди ки, о, чыхыш йолунун олдуьуну тясдигляйир, йа инкар едир. Неъя олаъагды,
щадисяляр неъя ъяряйан едяъякди? Там мялум олмаса
да, гаранлыгда тале йоллары баьланмыш, Гарадаьлыйа тяряф
бахан бу ики адам еля бу анда ганадлары олсайды, бу мешялярин цстцнъя учуб юзлярини Гарадаьлыйа йетирярдиляр.
Лап еля бир эцллянин габаьына да синялярини эярмяк
мцмкцн олсайды, буну да ясирэямяздиляр. Амма нейлямяк оларды: «Дцшмян гяви, тале зябун». - Гядималы
мцяллимин аьлындан кечян биринъи бу олду; ахы о, ядябиййат мцяллими иди. Педагожи университетдя дя щямишя
йахшы охумушду. Вахтиля тялябя оланда юзцнцн шяряф лювщясиндя вурулан шяклини кяндя дя эятирмишди. Гоъа атаанасы оьулларындан гцрурланмышдылар. Щятта атасына еля
эялмишди ки, бундан сонра оьлу бир даща кяндя гайытмаз.
Амма Гядималы мцяллим шящярдя галмамышды. Кяндя
эялмишди. Нечя ил доьма кяндиндя ихтисасындан дярс демишди. Амма инди бу аьыр, ганлы-гадалы эцнлярдя Сярдар
она дейяндя эял бура, бурада еля сизин кяндинизди, щягигятян дя Эцняшлидя чохлу оьулдярялиляр йашайырды. Айрыайры заманларда бурайа кючцб эялмиш Оьулдярялиляр
щамысы щягигятян эцнавар олан, инди Эцняшли ады иля танынан бу даь дюшц гясябядя мяскунлашмыш, йахшы евешикляр тикмишдиляр. Сярдарын юзц аран тяряфлярдян олса
307
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
да, Оьулдяряли кцрякяни иди. О да эянълийиндян бяри бураларда ев-ешик сащиби олмушду. Гядималы мцяллим щисс
еляди ки, Сярдар дилляниб она ъаваб вермяк истямир. О,
суалыны бир дя тякрар елямяк истямяди. Бу чыхылмазлыг ящвалы цряйини дарыхдырды. Йахасыны дартыб ачды. Ахшам сяринлийиндян ъийярляриня чякди, амма йеня щювсяляси арам
олмады. Бир дя диллянди:
- Ня дейирсян, бир чыхыш йолу вармы? – сорушду. Бу
дяфя еля сорушду ки, аз гала Сярдары эцнащландырырмыш
кими сяслянди.
- Вар, ай мцяллим, чыхыш йолу вар, яэяр щюкумятин тяпяри олса. - Эери гайыдыб телефонун дястяйиня йахынлашды.
Мешянин ичиндян, торпаьын алтыйнан Басатлыйа хятт чякмишдиляр. Даща бурадан бирбаша онлар ня щюкумятля, ня
дя Чинарлы тяряфлярля – Басатлы иля башга ъцр ялагя сахлайа
билмяздиляр. Онсуз да Даьлыг Гарабаьын бцтцн щцдудлары
артыг ермяни гулдур дястялярнин нязаряти алтында иди. Мешянин ичийля, торпаьын алтыйла да чякилмиш хятдян онларын
хябяри йох иди. Сярдар телефонун дястяйини тутуб фарлатды,
еля бил ки, хяттин о башында олан адам бу зянэи эюзляйирмиш.
- Бяли, ешидирям.
-Исмайыл мцяллим, сянсян?
- Щя, мяням, Сярдар. Эеъянин бу аляминдя ня мясяляди? – хяттин о башында Исмайыл мцяллимин сяси айдын
ешидилди. О да Сярдары танымышды. – Чох пис хябяр вар, Ис308
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
майыл мцяллим.
- Ахы ня олуб? - Исмайыл мцяллим сябирсизликля бир дя
сорушду.
- Йягин ки, артыг билирсиниз, биз артыг ахшамдан данышмышдыг.
- Щяр йердя щазырлыг эюрцлцб. Айаг зирвясиндя дя –
Исмайыл мцяллим щеч айры вахт беля айдын ъаваб вермязди. Амма инди Сярдарын тялашыны эюрцб, даща сющбяти
узатмады.
- Йох мясяля айры ъцрдцр. - Сярдар йеня гыса деди.
- Йяни неъя айры ъцрдцр?
- Язизим, бу яълафлар, мяня еля инди мялум олду ки,
бу эеъя Гарадаьлыны йерля-йексан едяъякляр.
- Бялкя мялуматыныз йанлышдыр.
- Йох, йох, йанлыш дейил, щяр шейдян эюрцнцр ки, бу
эеъя онлар ясас щядяф кими Гарадаьлыны сечибляр. Чцнки
бу Монте щялялик Даьлыг Гарабаьын щцдудларындан гыраьа чыхмаг истямир. Онун ясас щядяфи бу эеъя Гарадаьлы
олаъаг. Чинарлыйа хябяр чатдыр. Гой мяркяз мясяляни билсин.
- Эуйа еля билирсян ки, мяркяз мясялини билян кими
айаьа галхаъаг? – Исмайыл мцяллим еля бяри башдан мяркязя инамсызлыьыны билдирирди. Щягигятян дя дяфялярля Таьясяр тяряфдя ермянилярин ъидди щазырлыг эюрдцклярини
Чинарлыйа - милис ряиси Бюйцк Биляня деся дя, бир ямялли
фяалиййят эюрмямишди. Еля она эюря дя бяри башдан инам309
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
сызлыьыны билдирмякдян чякинмирди.
- Щяр щалда билдирмяк лазымдыр. Бялкя бир тяпяря
эялдиляр. - Буну бир даща Сярдар тякидля деди. Сонра
ялавя еляди. - Йягин ки, билирсян, Гарадаьлы беш-он няфяр
милисин цмидинядир. Еля дя силащ-сурсатлары йохдур. Орада
Мящяммяд мцяллим кяндин ъаванларыны топлайыб милислярля эеъя-эцндцз кешикдя дурурду. Индийяъян кянддян
щеч ким чыхмайыб. Бцтцн ящали – гоъа да, гыз-эялин дя,
ушаглар да о мцщасирядя ермяни дянизинин ичиндя – адада
галыблар.
- Йахшы, сиз сярвахт олун. Мян дя эюрцм, нейнирям?
– Исмайыл мцяллим дястяйи асмамыш Сярдарын ахырынъы
сюзлярини йеня ешитди.
310
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Аллащ аманында. – Сярдарын бу сюзляри еля бил ки, Исмайыл мцяллимя йох, мешянин ичиндя йийясиз галмыш кяндин адамларына дейилирди. Вязиййят бцтцн кяскинлийи иля
Исмайыл мцяллимя айдын иди. Онсуз да халасы оьлу Мящяммяд мцяллимдян чохдан хябяр йох иди. Ики баъыны
ики дост алмышды. Исмайылын атасы иля Мящяммядин атасы
эянъликдян таныш идиляр. Сонра да достлашмышдылар, тез-тез
бир-бириня гонаг эедиб-эялярдиляр. Бир дяфя мешя ичи
кяндлярдян бириндя якиз баъылары эюрцб бяйянмиш, евлянмишдиляр. Вя беляликля, Мящяммяд мцяллимля Исмайыл
мцяллим хала оьуллары иди. Исмайыл мцяллим билирди ки,
Алтай да, Мящяммяд мцяллимин аиляси кими щеч бир тяряфя чыхмайыб. Щяля йоллар кясилмямиш, Исмайыл мцяллим
Мящяммяд мцяллимя демишди ки, бялкя бир шей фикирляшясян. Мяним бу щюкумятдян аьлым бир шей кясмир, щяля
цстялик ермяниляр гцввялярини бир гядяр дя артырырлар. Бир
эцн йоллар кясиляр, ушаг, бюйцк щамысы дцшмян ялиня
кечяр. Беляъя дейясян, Исмайыл мцяллим дейян доьру олмушду. Исмайыл мцяллим телефону эютцрцб бирбаша Чинарлыйа – ряисини юзцня зянэ вурду.
- Ряис, Гарадаьлы од ичиндядир.
- Я, йеня юзцнцздян сюз чыхармайын. Бяс байагдан
дейирдиниз Айаг зирвяси тящлцкядядир. Инди бу Гарадаьлы
щардан чыхды?
- Ряис, Гарадаьлы щеч йердян чыхмайыб, бинейи-гя311
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
димдян Азярбайъан кяндидир. Юзц дя индийя кими мцщасирядя иди.
- Щя, ня олуб? Инди мцщасиряни ермяниляр ляьв еляйир?
- Бяли, бяли, ряис. Тяъили мяркязя хябяр вермяк лазымдыр. Бялкя верталйотларла кюмяк елямяк мцмкцн
олду.
- Сян еля гяти данышырсан ки, йа сян ермяниляря ишляйирсян, йа да ермяниляр сяня. – Ряисин сюзляри бцтцн кинайяси иля Исмайыл мцяллими силкяляди.
Исмайыл мцяллим дястяйи еля сыхмышды ки, аз галырды
бармагларындан ган сычрасын:
- Мян чох тяяссцф едирям – деди.
- Няйя? – ряис гязябля сорушду.
- Вятяни сянин кими адамлара тапшырмагларына.
Бюйцк Билян ялиндя сахладыьы телефон дястяйини щяля
дя гулаьына сыхмышды. Щятта рабитянин кясилдийини билдирян
«дут…дут…» сясляри дя бейнинин ичини чякиъ кими дюйся
дя ня баш вердийини, ня цчцн телефону эютцрдцйцнц, телефонда она дейилянин ня олдуьуну айырд едя билмирди. Еля
бил башына даш дцшмцшдц. Вя даш да о гядяр аьыр иди ки,
ону басыб юлдцрмяся дя, цстцндян бир тяряфя атыб алтындан
чыха билмирди.
Ня гядяр вахт кечдийини щеч юзц дя билмяди. Ахыр ки,
юзцндян асылы олмайараг бармаглары бошалды. Дястяк ялиндян столун цстцня дцшдц. Она еля эялди ки, кимся пян312
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ъяряйя даш атды. Тез галхыб пянъярянин габаьына
йцйцрдц. Эеъядян хейли кечмишди. Щяйят-баъада щеч бир
сяс-цн йох иди. Гапыны ачыб милис идарясинин узун коридоруна бахды. Коридорун о башында нювбятчи милисин отаьынын ишыьы йанырды. Кясик шцшянин архасындан щятта
нювбятчинин башы да эюрцнцрдц. Вя о да чох сакит иди.
Яэяр гейри-ади бир щадися баш вермиш олсайды, йягин ки,
хябяри оларды. Дюнцб иш масасынын архасына гайытды.
Щямин арамсыз, кясик сяс телефонун дястяйиндян щяля дя
эялирди. Инди билди ки, телефон ялиндян иш масасынын цстцня
дцшцб. Дястяйи эютцрцб юз йериня гойду. Сол ялини йумруглайыб, саь ялини ачды. Еля бил ки, щансыса бир оьруну
тутуб эятирмишдиляр. О да щямин оьрунун цзцня бахыб
она щансы ъязаны веряъяйини дцшцнцрдц: «Щя, билирсян дя,
ъязаны?» «-Щя, билирям, йолдаш ряис.» «Няйи билирсян,
яяя?» «Сiздян хябярсиз оьурлуг елядийими» «Аща,
демяк, эцнащыны билирсян?» «Бяли, йолдаш ряис, билирям».
«Онда ал эялди». Ряис дцйдцйц сол ялини саь ялинин ичиня
вурду. Вя йеня санки эюзцнцн габаьында олан оьрудан
сорушду: - «Билдин дя, ъязан нийя йцнэцл олду?» «Щя,
билдим, ряис, сол ялинля вурдун». «Бяс бу, ня демякдир?»
«Бу да о демякдир ки, сящвими дцзялтмялийям».
Бирдян нювбятчинин ряисин отаьына олан бирбаша хяттян
арамсыз зянэ эялди. Тез йазы столунун цстцндя айрыъа гойулмуш апаратын цстцндяки дястяйи эютцрдц. Нювбятчинин
ъыр сяси - анъаг щяйяъанла долу сяси отаьы башына эютцрдц.
313
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Йолдаш ряис, йолдаш ряис…
- Я, ня олуб, сюзцнц де.
- Йолдаш ряис, дейирляр ки… - нювбятчинин сяси боьулду, ща иллащ етдися, даныша билмяди. Бу да ряиси лап
щювсялядян чыхарды.
- Я, ня олуб, чяр дяйиб сяня, диллян эюрцм. Сюзцнцн
Мяммядгулусуну де.
- Йолдаш ряис, ермяниляр бцтцн ъябщя бойу щцъума
кечибляр.
- Ким деди, щардан эялди бу хябяр?..
- Бцтцн постлардан хябяр эялир. Кичик Билян дя зянэ
етмишди.
Ряис эюзцнц отаьын дюрд тяряфиня эяздирди. Она еля
эялди ки, бу дягигя дцшмянляр гапы-пянъярядян ичярийя
долушаъаглар. Амма кимся эюрцнмцрдц. Ващимя ися
ряиси эет-эедя бцрцйцрдц. Бюйцк Билян щяля индийяъян
беля бир щай-кцйя дцшмямишди. Юзц дя щяр вахт адамлара дейирди ки, бах ща, ещтийатлы олун, ващимяйя дцшмяйин. Яэяр ващимяйя дцшсяниз, онда гачмаьа йер дя
тапмазсыныз. Бялкя, дюнцб ермяниляр тяряфя гачарсыныз.
Онда да билирсиниз дя... ермяниляр кямфцрсятдиляр, сизин
ананызы аьладарлар.
Дейясян, ряис инди юзц щямин ващимя эирдабына
дцшмцшдц. Вя о эирдабдан ня гядяр чыхыш йолу ахтарса
да тапа билмирди. Бу дягигя, еля бу анда она бир хялвят
йер эюстярсяйдиляр гачыб башыны сохарды щямин о хялвят
314
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
йеря. Лап дцнйа алям йыьышыб эялсяйди дя ону о хялвят
йердян чякиб чыхара билмяздиляр. Тяки башы саламат олсун.
Ряис дейясян, лап йцйцря-йцйцря гапыйа тяряф эетди:
«Яши, бу да еля зяманядир ки, истясян дя, истямясян дя
гоймурлар ки, башыны саламат сахлайасан. Щара цз дюндярсян ордан бир горху-гада чыхыр, йапышыр адамын йахасындан, дейир ки, щя, йахшы ялимя дцшмцсян. Эял ъаваб
вер. Ъаваб да щарададыр? Районун башбилянляри еля бил ки,
йатыб. Орадан да мяркязя цз тутсан эюряъяксян ки, йох,
онлар даща дярин йухуйа эедиб. Инди бу зяманядя йатмайан биръя мяням. Бир дя ермяниляр. Мян инди тякбашына ермянилярин габаьында ня иш эюрцм, нейляйим?»
Дцшцнъяляр, дцшцнъяляр… бир фикир башындан чыхыр, йериня тязяси долурду. Ахыр ки, коридорла йцйцря-йцйцря
эедиб нювбятчи отаьына чатанда дайанды. Бялкя, еля онун
йанындан да ютцб кечяъякди. Анъаг бу вахт нювбятчи юз
отаьындан чыхыб онун габаьында дайанды. Дцмдцз, сяссиз-кцйсцз тязим еляди. О, нювбятчийя «азад» командасы
вермяйи дя йадындан чыхарды.
- Щя, инди бяс нейляйяк?
- Няйи, йолдаш ряис?
- Бу ермянилярин мясялясини дейирям, дя…
- Щяр йеря хябяр веряк, ряис, дайанмаг олмаз, эеъикирик.
- Доьрудан ааа, сян ня аьыллы оьлансан? Еля бизим
боръумуз хябяр вермякдир. Бизлик ня вар ки?.. – ряис башыны ашаьы салыб йенидян юз отаьына гайытды.
315
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
***
Рантик Йеремйан сящяря йахын евя гайыданда, щяйят
гапысыны ачыг эюрцб тяяъъцблянди. Ъанына гара горху
долду. Бунун ня ися пис бир яламят олдуьуну сезиб щямин
андаъа ващимяйя дцшдц. Няйин баш вердийини билмяк
цчцн щяйят гапысындан евя гядяр йцйцрцб эялди. Евин дя
гапысы ачыг иди. Еля бил ки, щеч бу евдя щяйат яламяти йох
иди. Щяр йан сцкута гярг олмушду.
- Эцлзар, Эцлзар, - дейя чаьырды.
Щеч йердян щай эялмяди. Сонра Лаляни, Jаляни сясляди. Йеня сяс йох иди. Гайыдыб бир дя щяйятя чыхды.
- Байяр, Байяр - дейя гышгырды.
Эеъянин тянщалыьында онун сяси юзцня ващимяли
эялди. Еля бил ки, сяси юзцндян гопуб, габаг дюшдяки мешянин ичиня эирди. Анъаг гаранлыг мешянин ичиндя онун
сяси итмяди. Тязядян бир уьулту кими йеня онун юзцня
гайытды. Дяли кими щяйятдя о тяряф-бу тяряфя гачды. Щяйятдя щеч бир щяйат яламятини эюрмяйиб, йеня евя эирди.
Бир-бир отаглара баш чякди. Щяля бунунла да тохтамайыб
чарпайыларын алтына бахды. Йорьан-дюшяйи тюкдц. Еля бил
ки, аиля цзвляри гейбя чякилмишди. Бирдян санки аьлы башына эялди: «Мян ийня итирмямишям ки, йорьан-дюшяйин
арасыны ахтарырам». Бирдян-биря щейдян дцшдц. Бели
бцкцлмцш, дярдин аьырлыьындан йумаьа дюнмцш щалда тязядян байыра чыхды.
316
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Рантикя артыг мялум олдуи ки, о, евдян чыхандан
сонра Монтенин адамлары эялиб щяйятя сохулуб, бялкя дя
ону ахтарыблар. Йягин еля онун юзц цчцн эялибмишляр.
Бялкя даща пис башга мягсядяляри дя олуб, анъаг Рантик
щялялик башга пис, бир мягсядин олдуьуну аьлындан говмаьа, гябул елямямяйя чалышды. Щяр щалда онун арвады
вя гызлары, щяля цстялик оьлу да йоха чыхмышды. Щара апармышдылар, ня мягсядля апармышдылар, буну демяк олмазды. Рантик щяйят гапысындан чыхды. Яввялъя, тязядян
Сярдарын йанына гайытмаг, она мясяляни демяк, ондан
кюмяк алмаг, бядябяддя лап мяслящят алмаг оларды.
Анъаг бир аз йеридикдян сонра бунун мянасыз олдуьуну
дцшцндц. Чцнки Сярдарэил индики вязиййятдя гат-гат
эцълц олан Монтенин гярарэащына щцъум едя билмяздиляр. Бяс онда нейляйяйди? Инди Рантик Йеремйан бцтцн
эцнащы юзцндя эюрцрдц. Ахы о ня цчцн индийя гядяр аилясини дя эютцрцб бу башлы-башына бурахылмыш, йийясиз галмыш вилайятдян чыхыб эетмяйиб? Лап еля индийяъян
гызларыны, оьлуну арвадыны эютцрцб бу гаршыдакы даьы о
йана ашарды. Басатлыйа пянащ апарарды. Орда олан адамларын чохуну йахшы таныйырды. Билирди ки, Исмайыл мцяллим
дя сюзц кечярли адамды. Щеч ону дарда гоймазды. Бялкя
бир дцзэцн йол эюстярярди. Анъаг индийяъян эетмямяйинин башга сябяби дя варды. Ешитмишди ки, Ермянистандан
говулан доьмалары эюзляринин гаршысында йандырылан,
юлдцрцлян, шикяст едилян адамлар чох гязяблидирляр. Ран317
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
тик вя онун аиляси дя Аллащ елямямиш, белясинин бириня
туш эялсяйди, онда Аллащ билирди ки, няляр олаъагды. Бах
еля бу сябябдян дя Рантик Йеремйан индийяъян аилясини
дя эютцрцб даьын о цзцня кечмямишди. Ахы онун цряйиндя бир цмид ишыьы йанырды. Щяля дя дцшцнцрдц ки, бялкя
щюкумят бир тядбир эюряъяк. Бу Монтени, онун башкясян
гулдурларыны виллайятдян говуб чыхараъаг. Бялкя гатилляря
лайигли ъяза веряъяк. Анъаг вахт кечирди, щяля ки, беля
бир ъязанын щеч кцляйи дя щисс олунмурду. Беляъя Рантик
Йеремйан да вахты ютцрцр. Заманын онун зийанына ишлямяйинин дя фяргиня вара билмирди. Ахшамлар, сящярляр
бир-биринин архасынъа еля сцрятля дяйиширди ки, о вя онун
кими адамлар вахтла талеляринин неъя тярс мцтянасиб олдуьунун фяргиня вара билмирдиляр. Бяс инди о нейлясин,
башына щаранын дашыны тюксцн? Рантик щейсиз-щейсиз бир
дашын цстцндя отурду. Башыны ялляринин арасына алды. Бялкя
дя ики яли иля башынын тцклярини йолмаьындан, башыны ики ялинин арасында сыхмаьындан да хябяри йох иди.
Беляъя ня гядяр отурмушду дейя билмязди. Анъаг
щаванын эет-эедя сойумаьы дейясян онун бир аз сакитляшиб, даща аьылла дцшцнмяси цчцн тясир елямишди. Эюзцнц
ачды. Ятрафа бахды. Ай чохдан доьмушду. Ятраф сцд рянэиня бялянмишди. Бир истяди йеня Сярдарын йанына эедиб
ондан силащ алсын. Вя еля бирбаша Монтенин гярарэащына
эетсин. Габаьына ким чыхаъагса, аьына-бозуна бахмадан
атяш ачсын. Бялкя гулдурлардан бир нечясини юлдцряр, бу
318
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
да она тяскинлик оларды. Анъаг дяриндян дцшцняндя
бунун да файдасыз олдуьуну, щяля цстялик даща зийанлы
олдуьуну анлады. Йох, беля олмазды. Бялкя щеч ушагларын башында бир тящлцкя йохду. Бялкя бир аз да тямкинли
олсун. Даща аьыллы дцшцнсцн. Бялкя онда даща аьыллы йол
тапар. Ахы онун йадында иди ки, Сурен Степанйан онун
гардашы иля дя йахшы давранмышды. Еля Рантикин юзцня
мцнасибят пис щеч ня вяд елямирди. Бяс онда бу ня ишди?
Ким онун щяйятиня сохулуб, аилясини йыьыб щарайа апарыб? Рантик йалныз инди анлады ки, бурада даща ъидди мягсяд вар. Онсуз да Монте, йа еля онун гулдурлары индийя
гядяр чох асанлыгла онун евини даьыдар, аиля цзвляринин
щамысыны да эиров апарардылар. Яэяр бу, индийя гядяр олмайыбса, демяк онда бурада Рантикин аьлына эялмяйян
даща башга мятляблярдян сющбят эедир.
…Яслиндя ися щадися беля олмушду. Монте ямялиййата бир нечя саат галмыш Сурени йанына чаьырмыш, ону юз
дястяси иля Гарадаьлынын цзяриня эюндярмишди. Суреня дя
эетмямишдян яввял тапшырмышды ки, Рантикин аиля цзвлярини онун йанына эятирсинляр.
Яввялъя, Сурен тяяъъцблянмишди вя тяяъъцбцнц дя
эизлятмяйиб Монтейя хатырлатмышды ки, ахы бу аиляйя тохунмамаьы юзц тапшырыб. Онда Монте эцлмцшдц:
- Ара, а эиъ ермяни, бу тцрклярин арасында олан-галан
аьлынызы да итирмисиниз. Мян демядим ки, Рантикин аиляси
цчцн биз ня ися пис тядбир эюряъяйик.
319
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
- Командир, мяни баьышлайын, щеч ня баша дцшмядим.
- Ара, бурада баша дцшцлмямяли ня вар ки? Мян сяня
дейирям ки, Рантикин аиля цзвлярини мяним йаныма эятир.
- Баш цстя, командир, эятирярик, амма чыьырыб, щайкцй салсалар, бяс неъя ослун?
- Ара, чалыш ки, щеч бир сяс-кцй олмасын.
- Бирдян Рантик Йеремйан разылашмаса…
Сурен Степанйанын бу сюзляриндян сонра Монте дейясян щягигятян ясябиляшди.
- Ара, сян неъя адамсан? Сян ганмырсан ки, адамы
сакит эятирмяйин дя йолу вар.
- Ахы неъя? – Сурен Степанйан йеня йазыг-йазыг суал
верди.
Даща бу дяфя Монте гязябини боьду. Йахына эялиб
онун бойнундан тутду.
- Ара, бу мцщарибя сянин бабанын, нянянин данышдыьы
мцщарибядян дейил. Алманларла, русларла вурушмуруг. Биз
тцрклярля вурушуруг. Эяряк бир аз да аьлымызы ишлядяк. –
Монтенин бу аз гала достъасына, йумшаглыгла дедийи сюзляри Сурен бу дяфя дя щязм едя билмядийини дилиня эятирмяди. Амма эюзлярини дюйдц. Сонра ятрафына бахды.
Башга бир кимся йох иди. Йохса неъя олаъагды? Онун
беля йазыг, фаьыр бир эюркямдя олдуьуну эюрсяйдиляр,
дюйцшдя ким онун ямриня гулаг асарды? Сурен Степанйан неъя щюрмятдян дцшярди. Индики эюркяминдян
бядбяхтчилик йаьан, цстялик дя бу ъцр йазыг эюркями
320
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
онун командирлийинин ифласы демяк оларды. Бир сюзля,
Сурен Степанйанын тяскинлийи варды. Инди онлары кимся
эюрмцр. Вя демяк Монтенин дили иля десяк бу сирр еля
бурадаъа галаъагды. Монте ися дюйцш габаьы онун рущуну язмяк истямирди. Она эюря дя сясиня бир аз да
мцлайимлик верди:
- Суренъан, бу эиъбясяр тцркляр щямишя адамлыгдан,
инсанлыгдан данышырлар. Мян дя дцшцнцрям ки, онлары еля
адамлыг, инсанлыг торуна салмаг лазымдыр. Сян Рантикин
аиля цзвлярини эятирирсян. Биз онлары габаьымыза гатыб
апарырыг цзц йухары постлара. Бунлары мяъбур едярик ки,
гышгырсынлар, кюмяк истясинляр. Биз дя сянин бу тцрк гоншуларына дейярик ки, «ай яълафлар, эялин, бу кцчцкляринизи
апарын. Онлары сизя эятирмишик. Бах юлдцрмцрцк. Башларындан щеч бир тцк дя яскик олмайыб», - Монте бунлары
дедикъя Суренин диггятля динлядийини эюрцб, бир аз да
вяъдя эялди. – Бизим ямримизля гадын гышгырар…
Сурен Степанйан ирадясини топлайыб Монтейя ъаваб
вермяк истяди. Щям дя чалышды ки, ъавабы етираз кими сяслянмясин. Йохса Монте тязядян ясябиляшярди:
- Монтеъан, сян бу азярбайъанлы гызыны танымырсан.
О, бизим щямкяндлидир. Онун ятини дя кяссян гышгырмайаъаг.
- Ядя, неъя йаны гышгырмайаъаг? О дягигя бизим саггаллылара эюстяриш еляйярям. Щяряси бир тяряфдя дцшяр гызларын цстцня. Онда эюр гызларын баьыртысы щара чыхаъаг.
321
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Инди билдин ки, Эцлзар неъя гышгыраъаг?
- Щя, билдим, Монтеъан. Сян неъя аьыллы имишсян. –
Суренин беля барышдырыъы мящрям сюзляри Монтейя инди
даща чох хош эялди. Дцшцндц ки, юзцнцн щеч явязи йохдур. Она эюря дя сюзцнцн йекунуну вурду. - Онлар да
бу азярбайъанлы гадынын гышгырыьыны ешидяъяк, атяш ачмайаъаглар. Биз дя йерлярини йахшы юйряняр, мцщасиряйя аларыг. Онларын ъаны олар бизим ялимиздя, сонра да сянин бу
Рантик Йеремйанын аиля цзвлярини саь-саламат гайтарырыг
эерийя.
- Щя, инди баша дцшдцм. Монтеъан, сянин тякъя юз
аьлынла бизим ермянилярин щамысындан эцълц олдуьуну
анладым.
- Щя, Суренъан, бирдян бу Зори Балайан, йа рус достларымыз мяни тапыб эятирмясяйдиляр, онда сиз гарабаьлыларын талейи неъя оларды? Йягин ки, бир дяфялик бу тцрк
ясарятиндя галыб мящв олардыныз. Арвадларыныз да даща
йастыбашлы оьланлар доьмазды. – Щя, юзцн билирсян дя неъя
ушаглар дцнйайа эялярдиляр?
- Доьрудур, доьрудур, Монтеъан. Сиз бизим хиласкарымызсыныз. Йягин ки, биз ермяни олдуьумуза эюря вя ермяни олараг галаъаьымыза эюря сизя миннятдар олмалыйыг.
Сурен мясялянин мащиййятини инди баша дцшдц.
Беляликля, Сурен цч няфяр дя юзцндян башга силащлы
иля эеъя икян Рантик Йеремйанын евиня эялмиш, яввялъя
сакит тярздя гапыны дюйцб, - Ахшамыныз хейир демишди.
322
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
- Сизя ким лазымдыр? - Эцлзар ъаваб вермишди.
- Рантик Йеремйанла ишимиз вар. Дейин байыра
эялсин.
- Рантик евдя йохду. - Эцлзар гаранлыгда эялянлярин
силащлы олдугларыны эюрцб йериндяъя донмушду.
- Бизя Рантик Йеремйан лазымды. Онунла ваъиб ишимиз
вар.
- Дцзц, Рантик Йеремйанын щарада олдуьуну билмирям. Ахшамдан йохду. Ики эцндц инякляримиз мешядян
гайытмайыб.
Сурен Степанйан бахды ки, щягигятян инякляр щяйятдя
йохду. Рантик ишини ещтийатлы тутмушду. Евдян чыханда
инякляри мешяйя ютцрмцш, арвады Эцлзара да тапшырмышды
ки, ишди бир кимся ону сорушса, дейяр ки, мешяйя мал-гаранын архасынъа эедиб. Инди Эцлзар яринин неъя узагэюрян
олдуьуну дцшцндц, вязиййятдян чыхыш йолу кими буна севинди.
- Онда биз Рантики эюзляйя билмярик. Эяряк бизимля
эедясиниз.
- Мян ушаглары евдя тяк гойуб, щеч йана эедя билмярям - Эцлзар гятиййятля ъаваб верди.
- Ахчи, сиз щеч нядян наращат олмайын. Биз сизин тящлцкясизлийиниз цчцн эялмишик.
- Онда бизимля ня ишиниз вар? - Эцлзар ачыг-ашкар наразылыьыны сясинин тону иля билдирмякдян чякинмяди.
- Ахчи, горхма. Биз мялумат алмышыг ки, гоншулары323
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мыз щцъум едяъякляр. Сизин цчцн дя ермяни аиляси кими
биз наращат олуруг. Инди сизи тящлцкясиз йеря апарарыг.
Бу вахт гызлар да йухудан ойаныб, аналарынын архасында дайанмышдылар.
- Инди эялин, чыхын, даща чох эюзляйя билмярик.
Эцлзар артыг онун Сурен Степанйан олдуьуну танымышды. Онун неъя гяддар вя ганичян олдуьуну да билирди.
Она эюря дя мясяляни гялизляшдирмямяк цчцн йумшаг
диллянди:
- Бир аз эюзляйин, палтарларымызы йыьышдыраг. – Эцлзар
буну дейиб гызларына да ичярийя гайытмаьы ишаря едиб юзц
дя эетди. Яэяр башга вахт олсайды, Сурен йанындакылара
ишаря едярди ки, бир анын ичярисиндя шыьыйыб, гызлары да сачлайыб щяйятя чыхарсынлар. Эцлзары да онларла бирликдя гышгырда-гышгырда гярарэаща апарарды. Амма Монте
тапшырмышды ки, щяр шейи сакит елясин. Щяр щалда Сурен
Монтенин фикри иля разы иди. Чцнки йерли адам олдуьундан
ъамаат ону таныйыр. Щяр щансы пис бир ямялини дя асанлыгла
баьышламырдылар. Цстялик дя онун Гарикля разылашмасы да
вар иди. Ахы гядимдян галма антиквар саат Сурен Степанйана чатмышды. Бяд айагда бу мясяля дя арайа эяляр
вя о да Монтенин гязябиня дцчар оларды. Сурен
дцшцнцрдц ки, бу чятин зяманядя аьылдан истифадя елямякля башыны сахлайа билмяк юзц гящряманлыгдыр. Она
эюря дя эяряк бу тцрк гызынын бцтцн назына дюзяйди.
Амма щеч буну истямирди. О, чох истяйрди ки, Лаляни вя
324
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Жаляни дя гамарлайыб юз пянъяси алтына алсын. Онда азярбайъанлылар эюрярдиляр ки, неъя ермяни оьуллары вар. Эцлзар ичяридя гызлары имкан дахилиндя чыьыр-баьыр
салмамаларыны тапшырды. Бялкя еля сяссиз ютцшярляр.
Йавашъа арха тяряф пянъяряни ачыб бахды. Аьлына
эялди ки, ушаглары иля бирэя евин архасындан пянъярядян
дцшцб гачмаг олар. Онлара баша салды ки, евин архасына
дцшян кими ашаьы дяряйя ениб, орадан Сярдарын гярарэащына гачсынлар. Балаъа Байяр дя йухудан ойанмышды. О
да ващимя иля анасыны динляйир. Щяля ня баш вердийини еля
дя дяриндян анламырды. Эцлзар биринъи Байяри пянъярядян
дцшцрдц. Сонра да гызлары. Юзц дя пянъяряйя чыхыб ашаьыйа дцшмяк истяйяндя Суренин гязябли сясини ешитди.
- Ай тцрк ганъыьы, сян мяни алдадырсан? - Суренин баьыртысындан щяйятдя гойдуьу саггаллы силащлылар ичяри
йцйцрдцляр. Артыг Эцлзар да пянъярядян ашаьы
дцшмцшдц. Саггаллы мцщафизячилярдян бири силащыны чякиб
атяш ачмаг истяди. Бу вахт Сурен санки йухудан ойанды.
Йеня Монте онун эюзляринин габаьында иди: «Бах ща,
сяня дейирям, чалыш сяс-кцй олмасын». Она эюря дя тез
ялини мцщафизячинин силащынын габаьына верди:
– Дайан, атяш ачма. - Сурен дя, силащлылар да евин ортасында галмышдылар. Эюрцнцр ня баш вердийини анламырдылар. Бу вахт Сурен мцщафизячиляря гышгырды:
- Ня эюзцнцзц дюйцб бахырсыныз?
Мцщафизячиляр йеня бир шей баша дцшмядиляр. Онлар325
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
дан бири нисбятян щцндцрбой мцщафизячи диллянди:
- Бяс нейляйяк?
- Ъаныныза дярд еляйин. Эюрмцрсцнцз, гачыблар. Тез
тутуб эятирин.
Мцщафизячилярдян бири еля пянъяряни эюстярди:
- Бурадан эедяк?
- Ялбяття, бир дя еви доланмайаъагсыныз ки?
Байагкы щцндцрбой мцщафизячи юзцнц пянъярядян
байыра атды.
Ашаьынын неъя олдуьуну билмядийиндян дейясян йыхылмышды. Бярк уфулдады. Щятта Сурен Степанйан онун ня
дедийини дя ешитди: «Сизи лянятя эялясиниз». Анъаг Сурен
билмяди ки, о, кими гарьыйыр. Эцлзары, ювладларыны, йохса
Сурен Степанйаны, бялкя дя Монте Мелконйаны.
Сурен Степанйан билирди ки, о йерли ермянидир. Юзц дя
еля Таьясярдяндир. Нечя дяфя Монте Мелконйанын дястясиндян айрылмаг, башыны эютцрцб Ставропола эетмяк истясмишди. Гардашы орада йашайырды. Щямишя дейирди ки,
мян аьылсыз адамам. Бу юлцмцн, ган-гаданын ичиндя ня
гядяр галмалыйам. Эедиб гардашымын йанында ращат йашайа билмяздим? Анъаг ону щяр дяфя дя щядялямиш, горхутмушдулар. Монте юзц дястянин габаьында беляляри
цчцн демишди ки, ким Бюйцк Ермянистана хяйанят еляйиб, биздян айрылса, онун нясил-няъабятинин кюкцнц кясяъяйик. Яэяр бурада галан гоъа ата-анасы варса, онлары
еля Таьясярин ортасында кянд клубунун ортасындакы
326
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
щцндцр палыд аьаъындан асаъаьыг. Юзц дя гойаъаьыг ийлянмиш ъясядлярини гурд-гуш дидиб-даьытсын. Бюйцк Ермянистан торпаьында белялярини басдырмаг олмаз. Инди еля
щямин мцщафизячи пяъярядян йыхыланда бялкя дя Монтенин дедийи сюзляри йадына эятирирди. Амма телейин эярдишини дяйишмяйя эцъц чатмадыьындан онлары лянятляйирди.
Диэяр ики мцщафизячи дейясян, Эцлзары да, гызлары да йахаламышдылар. Амма Сурен Эцлзарын сясини ешидирди.
- Гач Байяр, юзцнц Сярдарэилин йанына чатдыр.
Эюрцнцр, Байяр гачмаг истямир. Гайыдыб анасынын йанына эялмяк истяйирди:
- Йох, ана, мян сизсиз щеч йана эедя билмярям. Она эюря Эцлзар бу дяфя даща бяркдян гышгырды:
- Гач дейирям сяня, бу вящшилярин ялиня дцшмя. Бунлардан башга щара эетсян, щеч ким сяня тохунмайаъаг.
Вахт эяляр, гайыдыб бунларла щагг-щесаб чякярсян.
Байяр дейясян йеня тяряддцд еляди. Анъаг мцщафизячилярдян биринин она тяряф эялдийини эюряндя юзцнц колларын архасына вериб эюздян итди. Эцлзар цзярляриня
тушланмыш силащын ващимяси алтында дайанмышды. Диэяр
мцщафизячи гызлардан бирини чийниндян вуруб йыхмыш, диэяринин габаьыны кясмишди. Бу вахт артыг Сурен дя йахынлашмышды.
- Ахчи, даща артыг сяс-кцй йаратсан, сяни бурахыб гызларыны апараъаьыг. Юзцн билирсян дя, ондан сонра ня олаъаг? – Сурен Степанйанын бу сюзляриндян сонра
327
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
щягигятян Эцлзар сусталды.
Еля бил щейдян дцшдц. Цмиди гырылды: «Щардасан, Рантик?» - дейя зарыды. О тясяввцр еляйирди ки, гызларынын башына ня мцсибятляр эятирярляр. Она эюря дя сакитляшиб
Суренин габаьына дцшдц. Чийниндян зярбя алмыш Лаляni
дя dиэяр мцщафизячи ялиндян тутуб сцрцйя-сцрцйя эятирирди, Jаля дя онларын ялиндя идиляр. Инди онлар щеч йеря
гача билмязляр. Байаг пянъярядян йыхылыб айаьы зядялянмиш Серэей дя бурада иди.
Артыг бир аз сонра дястя бцтювлцкдя Монте Мелконйанын гярарэащында иди. Сурен Степанйан Эцлзары да, гызларыны да мцщафизячиляря тапшырыб, Монтенин йанына эялди.
Ямялиййатын вахтына аз галырды. Байагдан бяри аьлына
эялян бир мясяляни Монтейя демяк истяйирди. Анъаг ещтийатланырды.
- Щя, Суренъан, ямялиййат неъя кечди?
- Рантик Йеремйанын юзц вя оьлу йох иди. Амма арвадыны вя гызларыны эятирмишик.
-Даща де ки, ямялиййат яла кечиб.
- Елядир, щеч бир атяш сяси олмадан. Анъаг Монтеъан,
мяним бир сюзцм дя вар. Бялкя Гарадаьлыда да мян бу
цсулдан истифадя еляйим.
- Бяс беля бир гадын вар? – Монте сорушду.
- Щя, щя, Монтеъан, мяним гардашымын эялини.
Явялъя Монте тяяъъцблянди. Онун гардашынын эялини
бу ишдя неъя васитя ола биляр. Ахы ятрафдакы гарышыг аиля328
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
ляри о йахшы таныйырды. Щамысынын сийащысы онда вар иди.
Яэяр башга бир мясяля вар идися, онда Сурен Степанйан
буну эизляйиб. О шцбщяли-шцбщяли Сурен Степанйана
бахды. Ващимяли бахышлардан юзцнц итирян Сурен кякяляди.
- Моонтеъан, йох, еля бир аиля йохду. Анъаг мяним
гардашымын эялинини Гарадаьлыларын аьсаггалы Мящяммяд мцяллимин оьлу истяйирди. Биз онун габаьыны алдыг.
Анъаг инди еля билирям ки, онун васитясиля Гарадаьлыдакы
тцркляри дя алдада билярик.
- Дцз фикирляширсян, Суренъан, бу ешг-севэи мясялясиндя тцркляр чох мющкямдирляр. Мяним йадыма эялир.
Сянин гардашынэилдя биз гонаг олмушуг. Щямин Тамела
бизя гуллуг еляйиб.
- Щя, щя, одур Монтеъан.
- Ара, бу кюпак оьлу эюр неъя сечиб ща. Тамела кими
гызы гамарламаг истяйирмиш.
… Беляъя щямин эеъя ямялиййат цчцн эедян дястяляр ян ийрянъ цсуллара ял атмышдылар. Айаг зирвясиня доьру
эедян гулдурларын габаьында Эцлзар вя гызлары, Гарадаьлыйа эедян дястянин юнцндя ися Тамела аьыр-аьыр аддымлайырдылар. Бу гадынлар башларына ня эяляъяйини щяля
тясяввцр елямирдиляр. Бялкя дя щямин анларда ермяни ганыны дамарларында эяздирдикляриня эюря юзляриня нифрят
едирдиляр.
329
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
***
Таьясярдян цзц йухары силсиляляр бойу – Айаг зирвясиня тяряф сящяряйахын одлу эцлляляр сяманы цзцйухары –
эюйляря сары дешик-дешик еляди. Аз кечмямиш град гурьуларынын тцкцрпядиъи эурултулары да алями башына эютцрдц.
Илин бу вядясиндя бу йерлярдя чох вахт гара булудлар
тцьйан едярди. Габаьына чыхан аь булудларла тоггушар, илдырымлар, шимшякляр ойнайарды. Эюйцн лап йухарылары иля
мейдан сулайан гара булудлар аьыр-аьыр цзц ъянуба тяряф
сцрцнся дя, бир аь булуд топасы габаьына чыхмыр, санки
лап мейданы бош эюрдцйцндян ширникир, бир аз да голганад ачыб эюйцн цзцнц тутурду. Еля бил ки, цзц ашаьыдакы
мярми йаьышларына, одлу эцлля атяшляриня ришхянд еляйирди:
«Бура мяним мейданымдыр, сизин эцлляляриниз буралара
чатмаз».
Ня гаранлыг, ня дя булудларын эятирдийи гара горхулу
ващимя инсан ганына йерикляйянлярин габаьыны кяся билмирди. Сярдар йанындакы Гядималы мцяллимя ашаьылары –
Гарадаьлы тяряфляри эюстярди:
- Ора бах, ора бах, кяндя од вурдулар.
Эеъянин гаранлыьында эюйя бцлянд олан аловлара
бахан Гядималы мцяллим йаныха-йаныха деди:
- Йийясиз кянди йандырарлар да…
- Кянд ъящянням, билмядик ъамаат чыха билиб, йа
йох. – Сярдар гязябиндян йумруьуну еля сыхмышды ки,
330
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
дейярдин кянди йандыранлар еля онун бир аддымлыьындадыр.
О да йумруьу иля онларын баш-эюзцнц язмяйя щазырлашыр.
Анъаг, яслиндя, кюмяк едя билмядийиня, дцшмянин габаьыны алмаьын мцмкцнсцзлцйцня эюря о, гязябини боьа
билмир, ялаъсызлыгдан йериндя вар-эял едир, о тяряф-бу тяряфя няинки йерийир, аз гала йцйцрцрдц. Йенидян достунун
йанына гайыдыр, тяяссцфцнц эизлятмирди:
- Ахы биз дедик, щеч олмаса, Басатлыйа хябяр вердик.
Мян билирям, - деди, - Исмайыл мцяллим йягин ки, чинарлылара чатдырыб. Ахы онларын йухарыларла ялагяляри вар. Неъя
ола биляр ки, бир кюмяк эялмясин? - Бу вахт гяфил атяшлярдян йанларындан выйылтыйла кечян эцллялярин ъан йандыран сясиндян икиси дя диксинди.
- Щя, ахыр ки, бизим дя «гонагларымыз» эялди.
Щягигятян Эцняшли сянэярляринин дя цстцня эцлляляр
йаьмаьа башлады. Доьрудур, Сярдар ахшамдан тапшырыгларыны вермиш, айыг-сайыг олмаьы, сянэярдян кянара чыхмамаьы тапшырмышды. Бир нечя ъаваб атяшиндян сонра ара бир
гядяр сянэиди. Бу вахт кимся онун адыны чаьырды.
- Сярдар ями, Сярдар ями. - Бу, ушаг сяси иди.
- Бу вахт ким ола биляр? – Гядималы мцяллим Сярдарын
цзцня тяяъъцбля бахды.
Монте Мелконйанын щяр ъцр кялякдян баш чыхартдыьыны, неъя щийляэяр олдуьуну Сярдар йахшы билирди. Она
эюря дя достуна ишаря иля газылмыш хяндякдян чыхмамаьы
билдирди. Амма юзц сцрцня-сцрцня якс тяряфдян ятрафы
331
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
мцшащидя етмяк цчцн эетди. Щягигятян он беш-ийирми
метр аралыда артыг йаваш-йаваш ишыгланмагда олан щаванын
алаторанлыьында бир ушаьын колун дибиня сыьындыьыны эюрдц.
Сясини чыхармадан йеня ятрафа бахды. Башга бир кимся
эюрцнмцрдц. Билди ки, яэяр сяс чыхарса, ушаг она тяряф
йцйцряъяк. Йухарыларда мювге тутмуш ермяниляр дя
онун гаралтысыны эюряъяк вя атяшя тутаъаглар. Хяндякдян
кянара чыхмаг онун цчцн дя горхулу иди. Буна бахмайараг, нисбятян тящлцкясиз йерлярля сцрцняряк ушаьа йахынлашды. Ушаг гяфлятян ону эюрцб сяксянди. Дуруб
гачмаг истяди. Сярдар ял атыб ушаьы тутду вя йеря сыхды.
Яли иля онун аьзыны гапайыб: «сус», - деди.
Сярдар ушаьы танымышды. Бу, Байяр иди – Рантик Йеремйанын оьлу. Сярдар щава ишыгланмамыш ушаьа да йанынъа сцрцнмяйи ишаря едяряк эерийя дюндц. Хяндяйя
эиряндян сонра бир гядяр ращат няфяс алды. Анъаг онлар
хяндяйя чатар-чатмаз эцлля сясляри йенидян шиддятлянди.
Щятта, Сярдар щисс едирди ки, атылан эцлляляр онларын ятрафына дцшцр. Бу да чох ещтимал ки, гаралтылары ермянилярин
диггятини чякдийиндян иряли эялирди. Эюрцнцр, аралыдан гаралтылары эюзляри алса да, там сечя билмямишдиляр. Инди тящлцкясиз йердя олдугларындан Байярдян онун бурайа ня
цчцн эялдийини сорушмаг оларды.
Гядималы мцяллим габагдакы ермянилярин тутдуьу
мювгеляри диггятдя сахлайырды. Амма бир тярпяниш
эюрмцрдц. Доьрудур, щярдян эцлляляр атылмагда, атяши
332
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
щаваны йандырмагда иди.
- А Сярдар, бунларын, дейясян, щеч ирялийя тярпянмяк
фикирляри йохдур…
- Мян сяня ня демишдим, Гядималы мцяллим? - Сярдар суалла ъаваб верди.
- Щя, билдим, ахы онларын мягсяди щялялик биз дейилик.
Эюрцнцр, бизим мювгеляр онларын йахынлыьында олдуьундан щялялик буралара тяряф гцввя сярф етмяк истямирляр.
- Ялбяття, эюрмцрсян, Гарадаьлыны неъя ода тутублар?
Чох ола билсин ки, инди Айаг зирвясиндя дя вязиййят аьырдыр.
- Бяс бу ушаг буралара неъя эялиб чыхыб?
Гядималы мцяллим нязярлярини щяля дя дцшмян тяряфдян чякмядян Сярдардан сорушду. Онун ня ъаваб веряъяйини эюзлямяйян Байяр црякйандырыъы бир сясля
щюнкцрдц: - Онлар анамы, баъыларымы апардылар.
- Ким апарды? Щара апардылар? – Яслиндя, Сярдар Байярин ана-баъысыны кимлярин апардыьыны бился дя, сорушмагдан юзцнц сахлайа билмяди.
- Сурен Степанйаны ки, таныйырсан?.. О иди, бир нечя няфярля эялмишди.
Артыг Сярдара айдын иди ки, Рантик Йеремйан ахшам
онларын йанына эяляндян сонра Сурен Степанйанын адамлары евя сохулуб щансы мягсядляся Рантикин арвадыны вя
гызларыны эиров апарыблар. Илкин аьлына эялян о олду ки,
бялкя, ермяниляр Рантикин Сярдарын гярарэащына эялдийини
333
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
эюрцбляр вя бундан да гязяблянибляр. Бир нюв аиляни ъязаландырмаг гярарына эялибляр. Сярдар мювгеляри нязарятдя сахламаьы Гядималы мцяллимя тапшырды. Юзц дя
Байяри эютцрцб хяндяйин ичи иля гярарэаща тяряф эетди. Истяйирди ки, Исмайыл мцяллимля ялагя сахласын. Ъябщя бойу
вязиййятин неъя олдуьуну юйрянсин.
***
Ахшамкы хябярдарлыгдан сонра Исмайыл мцяллим Чинарлы иля данышмыш, Гарадаьлы вя цмумиййятля, Даьлыг
Гарабаь сярщядляри бойу ермянилярин ямялиййат планлары
щаггында мялумат вермиш олса да, бир ганеедиъи ъаваб
ала билмямишди. Щяля цстялик Чинарлыдан онун зянэиня
ъаваб верян Бюйцк Билян Исмайыл мцяллими аъыламышды да.
Бюйцк Билянин мясяляйя беля лагейд мцнасибятиндян сонра санки о, рущдан дцшмцш, эцъсцзлямиш, аз гала
дцшцнъясини беля итирмишди. Эюзляринин габаьына эятирдийи
халасы оьлу Мящяммяд мцяллимин аилясинин инди щансы
вязиййятдя олдуьуну тясяввцр едяндя дящшятя эялмишди.
Щяля дя она инандырыъы эялмирди ки, бу гядяр ачыг-айдын
хябярдарлыг ола-ола бцтюв бир кянди дцшмянин ящатясиндя
йийясиз гоймаг олар. Щярдян юзцня тяскинлик вермяк истяйирди - йягин ки, кюмяк эюндярярляр. Ола билсин ки, вертолйотлар артыг юзцнц кяндя чатдырыб, гцввя эялиб,
дцшмян дя эери отурдулуб. Вахт эедир, тязя щеч бир хябяр
чыхмырды. Яэяр бир тяскинедиъи хябяр олсайды, Чинарлыдан
334
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
она зянэ едяр, Гарадаьлыйа кюмяк эюндярилдийини билдирярдиляр: «Гой щеч билдирмясинляр. Тяки кюмяк эюндярилмиш олсун». Исмайыл мцяллим дцшцнъясиндян кечян
суаллара юзц ъаваб верир, щятта ганеедиъи ъаваб вермяйя
чалышыр. Анъаг йеня архайын олмурду: «Бу вязиййяти ки
мян беля эюрцрям, аьлым щеч ня кясмир. Йягин ки, инди
Басатлыны да атяшя тутаъаглар». О, ахшамдан хябяри ешидян кими, Айдыны йанына чаьырмыш, вязиййят щаггында она
мялумат вермишди. Бундан эерисини, ялбяття, Айдын юзц
йахшы билирди.
***
Айаг зирвяси тяряфдян атылан мярмиляр Чинарлынын ятрафыны дюйцрдц. Эюрцнцр, дцшмян щяля, шящяри атяшя тутмушду. Ола билсин ки, гарасына, цзц шящяря тяряф атырдылар.
Бу да Монте Мелконйанын щийлясинин бири иди. О, град
мярмиляри иля шящярдя чахнашма йаратмаг, адамларын
диггятини йайындырмаг, цзц йухарылара – мювгеляря тяряф
кюмяк эюндярилмясинин гаршысыны чашгынлыг йаратмаьы иля
алмаг истяйирди. Мярмилярдян бири милис идарясинин лап йахынлыьында партлады. Бюйцк Билянин кабинетинин шцшяляри
ъинэилдяди. Бюйцк Билян илк дяфя мющкям сяксянди.
Гапы-пянъярянин саламат олдуьуну эюрся дя, ъанына, бядяниня ял эяздирди, ора-бурасыны йохлады. Она еля
эялмишди ки, мярми гырыглары гапы-пянъярянин дялмя-дешийиндян кечиб онун ъанына долуб. О да щарасындан йа335
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
раландыьыны ахтарырды: «Бу яълаф Исмайылын зянэи олмасайды, мян щеч евимдян дуруб бура эялмяздим. Бялкя,
ермяниляр еля милис идарясини щядяфя алыблар? Бялкя, еля
мяни юлдцрмяк истяйирляр? Ахы бу яълафлар щяля ара кясилмямиш мяня дейирдиляр ки, ара, сян бизим достумуз,
гардашымызсан. Бу мцщарибя гуртарар, Гарабаь мясяляси
щялл олар, йеня достлуьумуз давам едяр. Инди ня олду?
Аьылларына ня эялди? Билмирляр ки, бурада ряис мяням?
Габагкы ряисин вахтында ня олмушду, олмушду. Ахы мян
онлара дедим ки, бизим сизинля ишимиз олмайаъаг. Сизин
дя бизимля ишиниз олмасын. Щяля Сурен дя мяня сюз вермишди. Яшши, билмяк олур ки… Онларын да ичиндя Исмайыл
мцяллим кимиляри ола билсин ки, вар. Бялкя,.. ня билим…
хариъдян эялмиш Монте Мелконйан кими бириси пейда
олуб. Бялкя Гарабаьла бирликдя бу Чинарлы тяряфляри дя
ишьал едиб юз ялляриня кечирмяк истяйирляр? Амма аьлым
кясмир, онлара Даьлыг Гарабаь лазымдыр, гой ону да
эютцрсцнляр. Бизимля ня ишляри вар?..»
Бюйцк Билян бу дцшцнъялярин ичярисиндя чабалайа-чабалайа галмышды. Горхусундан гапы-пянъяряни дя ача билмирди. Аз гала она еля эялирди ки, гапы-пянъяряни ачан
кими щарадаса, йахынлыгда, онун бурнунун уъунда пусгуда дайанмыш бир ермяни эцллясини она тушлайаъаг. Ня
билмяк олар? Бялкя, тятийи чякяр, эцлля дя дцз онун алнындан дяйяр…
…Йенидян дящшятли эурулту гопду. Йер-эюй лярзяйя
336
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
эялди. Даща ня баш вердийиндян Бюйцк Билянин дя хябяри
олмады.
***
Бу вахт Монте-Мелконйанын кабинетиндя гойулмуш
ратсийадан эурултулу бир сяс ешидилди.
– Гарадаьлы бцтцнлцкля бизим ялимиздядир. – Бу,
Сурен Степанйанын сяси иди. Инди кянддя там сакитликдир.
Чцнки саь турк йохдур.
Монте Мелконйан отагдакы шкафын йухары эюзцндя
гойулмуш Йереван конйакынын долу шцшясини ялиня
эютцрдц...
Lap yaxınlıqda bayquш uladı... Monte bayquшun bu
qяdяr yaxına gяlib pяncяrяsinin юnцndя ulamasından
sanki diksinmiшdi. Яlindяki dolu qяdяhi baшına чяkdi:
-Bu bayquш sяsindяn heч xoшum gяlmir...
Rantiki яlindя silah qarшısında gюrяndя яvvяlcя heч
nя anlamadı:
-Bu mцhafizячilяr harda юlцb?
Rantik Gцlzarın vя iki qızının Monte tяrяfindяn
girov gюtцrцldцyцnц eшitdikdя sanki bцtцn dцnya baшına
uчdu. Intiqam hissi onun gюzцnц tutdu. Montenin qяrargahına necя gяldi чatdı, onu gюrяn silahlı mцhafizячini
яlindяki balta ilя necя vurdu, necя silahını gюtцrdц bilmяdi. Onun olduьu otaьın pяncяrяsindяn iчяri girib
dalbadal aчılan gцllяlяr Montenin sinяsini daьıtdı...
337
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Montenin qarшısında dюшяmяdя qan iчindя чabalayan
yarımcan cяsяdini gюrцb юzцnя gяldi vя dяrindяn nяfяs
aldı, Montenin ona dikilmiш yalvarıcı gюzlяrinя baxdı,
bayquш gюzlяrinя oxшayan gюzlяrinя diqqяtlя baxıb aьız
dolusu цzцnя tцpцrdц. Rantikin tцpцrcяyi onun цz
gюzцndяki qanla qovuшdu...
Rantik silahı ona tuшladı, yerdя qalan gцllяlяr Monteni dяlik-deшik etdi, gяldiyi pяncяrяdяn dя чıxıb getdi.
Gцllя sяslяrinя heч kim mяhяl qoymadı. Bunu hяmiшя
otaьında юz-юzцnя atяш aчmaqdan hяzz alan Montenin
nюvbяti zarafatı kimi qяbul etdilяr.
338
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Salatın Alı qızı Əhmədova 1956-cı ildə Ağstafa
rayonunun Poylu qəsəbəsində anadan olmuşdur. 19741980-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin
Kitabxanaçılıq və biblioqrafiya fakültəsini bitirib. Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetində və Xətai
adına kütləvi kitabxanada müxtəlif vəzifələrdə çalışıb.
Salatın Əhmədli Azərbaycan Memarlıq və İnşaat
Universitetinin Azərbaycan dili və pedaqogikası kafedrasının müdiri və dosentidir. Universitetin YAP-nın
Qadınlar Şurasının sədridir. Eyni zamanda, «Yada
düşdü» jur-nalının və «Kredo» qəzetinin redaksiya heyətinin, «Turan» Qadınlar Mərkəzinin, «Bura Vətəndir»,
DAMM-ın Qadın şurası və idarə heyətinin üzvüdür.
Dünyanın 50-dяn çox ölkəsində olubdur.
339
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
«Xalq şairi N.Həsənzadəyə Poylu beşiyindən məktub» (III nəşr), «Səfərnamə» (III kitab), «Ömrünü Qazaxda yaşayan şair», «Həcc ziyarəti», «Hüseyn Cavidin ev
muzeyi», «Sənsiz» (tərtibçi), «Azərbaycan poeziya
çələngi» (tərtibçilərindən biri), «Məhsəti». Ensiklopedik
toplu (2 müəlliflə), «XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı.
Poeziya» (tərtibçilərdən biri), XIX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatı. Nəsr (tərtibçilərdən biri), «İncilər» Ensiklopedik toplu (tərtibçilərdən biri), ХЫХ-ХХ яср Азярбайъан
Ядябиййаты. Драматурэийа (тяртибчилярдян бири), «Bura
vətəndir» (iki müəlliflə), «İlqarsız dünya» (iki müəlliflə),
«Şairlər vətəni bizim tərəflər» (tərtibçilərdən biri),
«Şərəfli ömür yolu» (tərtibçilərdən biri), «Şama
bənzəyən ömür» (tər-tibçi), «Şeirimizin Nərimanı» (iki
müəlliflə), «Hər kim yüz il unutmasa» (iki müəlliflə),
«Analar köç edəndə», «Yol gedir Naxçıvana», «Bir elatın
dastanı», «Башдашы ящвалаты», «Зирзямидя газылан
мязар», «Heydər Əliyevin dil siyasəti» (Rəsmi sənədlər)
kitabları, «Heydər Əliyevin dil siyasəti», «Сойкбкцмцз,
милли-мяняви мядяниййятимиз, тарихимиз» və «Heydər
Əliyev və ədəbi-tarixi proses» monoqrafiyaları işıq üzü
görmüşdür.
«Heydər Əliyevin dil siyasəti» və «Analar köç
edəndə» kitabları türkçəyə uyğunlaşdırılaraq Türkiyədə
çap olunub. «Hər kim yüz il unutmasa», «Bir elatın das340
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
tanı», «Analar köç edəndə» və «Hekayələr» kitabı əski
əlifba ilə İranda Azərbaycan dilində çap olunub. Xeyli
sayda elmi və publisistik məqalələri xaricdə və respublikanın dövrü mətbuatında çap edilmişdir. Eyni zamanda
xalq şairi N.Həsənzadənin «Poylu - beşiyim mənim» və
F.Ləmanın «Onu zaman seçib» poemasını bədii qiraətlə
diskə yazdırmışdır. «Poylu - beşiyim mənim» diski
Tehranda üzü köçürülərək, orada azərbaycanca çap
edilən «Xudafərin» jurnalına əlavə kimi jurnalın
abunəçilərinə göndərilmişdir.
2010-cu ildə «Heydər Əliyevin dil siyasəti»
mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru adını almışdır. Yaradıcılıq xidmətlərinə
görə «Qızıl Qələm», «Cəfər Cabbarlı», QXC-nin «Əliağa
Şıxlinski» və bir sıra İB-in fəxri diplomlarına və
mükafatlarına layiq görülmüşdür. Qardaş Türkiyə, İran,
Gürcüstan Yazarlar Birliyinin və Almaniyanın Nizami
Gəncəvi adına Azərbaycan Mədəniyyət İnstitutunun fəxri
diplom və ödüllərinə layiq görülüb. Ukrayna-Azərbaycan
mədəniyyətinin inkişaf etməsində göstərdiyi xidmətlərinə görə Ukraynadakı Azərbaycan konqresinin
fəxri fərmanı ilə mükafatlandırılıb. Azərbaycan Kütləvi
İnformasiya Vasitələri İşçiləri Həmkarlar İttifaqının
«Ustad sənətkar» və «Azərbaycan bayrağı» Ali Media
mükafatına layiq görülmüşdür.
341
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
2014-cü ildə Azərbaycan mədəniyyətinin dünyada
tanıdılması və yayılması, gənclərin tolerantlıq və
qarşılıqlı hörmət ruhunda tərbiyə olunmasında göstərdiyi
xidmətlərinə görə Kiyev və bütün Ukraynanın Apostol
Pravoslav kilsəsinin metropoliti tərəfindən «Apostol Andrey Pervozvannıy» ordeni ilə təltif olunmuşdur. AYBnin və AJB-nin üzvüdür. Rəsul Rza Beynəlxalq Ədəbi
mükafatının laureatıdır. Ədəbiyyatımızın təbliği
sahəsində böyük fəaliyyətinə görə Səməd Vurğun adına
mükafata layiq görülmüşdür.
«Kitab evi» İB-nin sədridir.
342
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
Кишилик сянэяри
Íяøðиééàò äиðåêòîðó: Á.Ялèйеâ
Áóðàõûлûøà мясóл: С.Ìуñòàфàйеâ
Íювáяò÷и: È.Яêáяроâ
343
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
КИШИЛИК СЯНЭЯРИ
Бакы-2015
Éыüылмаüа вåрилмиш 11.08.2015
×аïа имзаланмыш 07.10.2015
Êаüыз ôорматы 60 Х 90 1/16
Сайы 300 нцсхя
Сиôариш 45
Êèтаá нÿøðèййатûн êомïцтеð мÿðêÿçèнäÿ
йûьûлûá, сÿùèфÿлÿнèá
âÿ ùаçûð äèоïоçèтèâлÿðäÿн ÷аï еäèлмèøäèð.
“Йаçû÷û”, Áаêû-2015
344
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
345
Кишилик сянэяри
Салатын Ящмядли
ÜÜÜÜÜÜÜÜ
346

Benzer belgeler

kitabı oxu

kitabı oxu Алим, зийалы, ясл сяняткар, онун жямиййятдя йери, нцфузу щямишя халгын диггят мяркязиндядир. Мящяммяд Пейьямбяримиз демишдир: «Щяр ким мяня бир щярф юйрятся, мян она гул оларам». Чцнки гцдрят сащиб...

Detaylı