Bu eserin tam metnini indirmek için tıklayın

Bu eserin tam metnini indirmek için tıklayın

International Journal of Languages’ Education and Teaching
ISSN: 2198 – 4999, Mannheim – GERMANY
UDES 2015 p. 1436-1452
TEACHING REDUPLICATION DUAL (HENDIADYOIN) IN TURKISH AS A FOREIGN
LANGUAGE: EXAMPLE EXERCISES
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ: ÖRNEK
ALIŞTIRMALAR1
İbrahim DİLEK 2
ABSTRACT
In Indo-European languages, with few exceptions, reiteratives, or twice repeated words (hendiadyoin), are not a common or an
important part of speech: But in Turkish, especially in spoken language, twice repeated words are frequently used to give force
to an account, to strengthen meaning, and enrich concepts. In view of this, the importance of focusing on reiteratives, or twice
repeated words, in Turkish as a foreign language courses cannot be denied. In the context of the Common European Framework
for Languages Recommendations supporting developing European Language Political Communication Goals located under the
heading of "The development of suitable methods and materials" it is essential to explore the topic of twice repeated words, or
reiteratives and to provide class materials on this topic. In the previously stated framework, this meets the requirement ": "To
develop a sound foundation In order to meet linguistic qualifications." Our work on teaching twice repeated word in Turkish as a
Foreign Language courses aims to emphasize the necessity and benefits of teaching reiteratives by giving a variety of examples:
some in the text of my paper, classroom applications, and research models, with the focus on integrating all the tools of
education. Examples and types of Turkish reiteratives will be given. Moreover, there is an survey for teachers of Turkish as a
foreign language from the viewpoint and application of this topic. The use and teaching of twice repeated words will accelerate
four basic language abilities. In connection with this intention, numerous examples of the teaching of reiteratives will be
provided.
Key Words: Reduplication dual, Hendiadyoin, Reiterative, Turkish as a Foreign Language, Reduplication Exercises
ÖZET
Hint-Avrupa dillerinde kimi yansıma sözcükler dışında hemen hemen hiç başvurulmayan, ama Türkçede özellikle sözlü dilde sık
kullanılan ikilemeler, anlatımı güçlendirir, anlamı pekiştirir ve kavramı zenginleştirir. Bu durumda yabancı dil olarak Türkçe
derslerinde bu güne dek üzerinde pek durulmayan ikileme öğretiminin önemi yadsınamaz bir gerçeklik olarak karşımıza çıkar.
Diller için Avrupa Ortak Öneriler Çerçevesi’nin dayanaklarını oluşturan Avrupa Konseyi’nin Dil Politikasına İlişkin Amaçları’nda
Genel Önlemler başlığı altında yer alan dil öğretiminde “Uygun yöntem ve materyallerin geliştirilmesi” ikileme konusunun
irdelenmesini ve bu konuda ders materyalleri hazırlanmasını gerektirmektedir. Böylece adı geçen çerçevede belirtilen “Dilsel
niteliklerin karşılıklı tanınması için sağlam bir zemin oluşturmak” ilkesine katkı sağlanabilir. Çalışmamız ikilemelerin yabancı dil
olarak Türkçe derslerinde öğretilmesinin gerekliliğini ve yararlarını çeşitli örnekler vererek vurgulamayı amaçlamaktadır:
İkilemeleri metin içinde, derslerde sırası geldikçe öğretilen sözcükler olmaktan çıkarma ve uygun alıştırma modelleriyle bir
bütün olarak eğitimde kullanılma üzerine odaklanmıştır. Türkçede İkileme türleri incelenmiş ve örnekler verilmiştir. Ayrıca
yabancı dil olarak Türkçe öğretmenlerine bir anket uygulanarak bu konudaki görüş ve uygulamalar ortaya konmaya çalışılmıştır.
Dört temel dil becerisine bir ivme kazandıracak ikilemeler, kullanım sıklıkları göz önünde bulundurularak yabancı dil olarak
Türkçe öğretiminde kullanılabilirler. Bu bağlamda ikileme öğretimine yönelik birçok örnek sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: İkileme, Yabancı Dil Olarak Türkçe, İkileme Alıştırmaları
Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen “1. Uluslararası Dil Eğitimi
ve Öğretimi Sempozyumu’nda” sözlü bildiri olarak sunulmuştur.
2 Bahçeşehir Üniversitesi, TURKMER, e-posta: İ[email protected]
1
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR
1437
1. GİRİŞ
“İkilemeler, Türkçenin vazgeçilemeyecek, çok kullanılan varlıkları, anlatım gücü ve
zenginliğidir.” (Hatipoğlu, 1981: 85). Demircan (1990) “Türkçe İkilemenin Özüne Doğru” adlı
çalışmasında geniş bir ikileme tanımı verdikten sonra “Kavramı ve işlemin yaygınlığını
belirtme amacını güden bu uzun tanımın dil inceleme düzeylerine ve yapının tümüne yönelik
olarak genişletilip evrilmesi gerekir.” (61-62) diyerek ikileme tanımlarının tek başına yetersiz
kaldığından ve genel çerçevesini çizdiği yeni bir tanıma gereksinim olduğundan söz
etmektedir. Çoğu ikileme tanımının ortak noktası ise “Kelimelerin ikisini yan yana dizmekten
ibaret bir anlatış yolu” (Emre, 1945: 541), “Bir çok kelime çiftlerinin yan yana
kullanılagelmesi” (Ağakay, 1954: 98), “Aynı cinsten iki kelimenin tekrarıyla hasıl olan
guruplar” (Bilgegil, 1964: 162), “ İki sözcüğün yan yana getirilmesi” (Hatipoğlu, 1981: 9),
“Sözcüklerin yinelenmesi… ya da art arda kullanılması” (Şimşek, 1987: 382), “Kelimelerin
veya bazı seslerin tekrarlanması” (Topaloğlu, 1989: 87), ”İki veya daha çok kelimenin bir tek
kelime gibi anlam göstermek üzere yan yana gelmesi” (Korkmaz, 1992: 82), “ İki kelimenin
arka arkaya getirilmesi” (Ergin, 1983: 377), “Sözcüklerin yan yana kullanılması” (Hengirmen,
1995: 403), “Herhangi bir lengüistik birimin tekrarı” (Zülfikar, 1995: 161), “Sözcüklerin yan
yana kullanılması” (Bozkurt, 1995: 145), “İki kelimenin türlü ilişkilerle basitçe yan yana gelip
farklı bir kavram kazanması” (Banguoğlu, 1986: 510), “Bir birimi, seslemi yineleme… art arda
kullanma” (Vardar, 2002: 119) yineleme, tekrarlama, art arda/yan yana/arka arakaya
getirmedir.
1.1. İkilemeler
İkilemeler birçok çalışmada yapı, görev ve anlam bakımından ele alınıp incelenmiştir ve
ikilemenin yapılış biçimleri, üslendikleri görevler ve anlam özellikleri ortaya konulmaya
çalışılmıştır.
1.1.1. Yapı Bakımından İkilemeler
1.1.1.2. Basit sözcüklerden oluşur; aç tok, çoluk çocuk, yer gök, iyi kötü.
1.1.1.3. Çekim ekli adlardan oluşur; ağzı burnu, saçı sakalı, enine boyuna, sağına soluna, boyu
boyuna, günü gününe, sıkı sıkıya, eli yüzü, üst üste, yan yana, baş başa, arka arkaya, yüzde
yüz, kenarda köşede, baştan sona, elden ele.
1.1.1.4. Türemiş sözcüklerden oluşur; gizli gizli, hızlı hızlı, sessiz sessiz, uçsuz bucaksız, canlı
cansız, belirli belirsiz, yabancı yabancı, bağlık bahçelik, açık saçık, kırık dökük, sıkı sıkı, şaşkın
şaşkın, giyim kuşam, tıklım tıklım, alış veriş, kapış kapış.
1.1.1.5. Kaynamış durumdaki ikilemeler; hırgür, öteberi.
1.1.1.6. Fiilimsilerle kurulanlar; geliş gidiş, itiş kakış, derme çatma okuma yazma, gelmiş
geçmiş, bitmiş tükenmiş, yanar döner, olan biten, düşmez kalkmaz, baka baka, düşe kalka,
dönüp dolaşıp, içip içip, açar açmaz, görür görmez, çalışmadan uğraşmadan, gezip tozmak,
ağlayıp sızlama.
1.1.1.7. Zarf/Sıfat fiil ekleriyle kurulanlar; olup biten, gelip geçen.
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1438
İbrahim DİLEK
1.1.1.8. Çekimli fiillerle kurulanlar; ağladı sızladı, görmüş geçirmiş, okur yazar, yiyelim içelim,
gezelim görelim, olsa olsa, gitse gitse.
1.1.2. Görev Bakımından İkilemeler
İkilemeler isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olarak, sıfat tamlamalarında sıfat ve ad
olarak, birleşik fiillerde isim olarak, isim fiillerde yüklem, nesne ve zarf olarak, sıfat fiillerde
nesne, yer tamlayıcısı ve zarf olarak, zarf fiillerde yüklem, özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf
olarak, edat ve unvan guruplarında kullanılabilir. Cümlelerde yüklem, özne, nesne, yer
tamlayıcısı ve zarf görevinde bulunabilir.
1.1.3. Anlam Bakımından İkilemeler
1.1.3.1. Aynı sözcüğün tekrarıyla kurulan ikilemeler; yavaş yavaş, ışıl ışıl, gün be gün.
1.1.3.2. Eş anlamlı sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; giyim kuşam, kenar köşe, kılık
kıyafet.
1.1.3.3. Yakın anlamlı sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; sağ sağlim, yatak yorgan.
1.1.3.4. Zıt anlamlı sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; yaz kış, gece gündüz, iyi kötü.
1.1.3.5. Olumlu olumsuz sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; gelir gelmez, suçlu suçsuz.
1.1.3.6. Biri anlamlı diğeri yakıştırma sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; çarpık
çurpuk, hoş beş.
1.1.3.7. İkisi de yakıştırma sözcükle yapılan ikilemeler; abur cubur, ıvır zıvır.
1.1.3.8. Yansıma sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; bön bön, ciyak ciyak, fıkır fıkır,
kütür kütür.
1.1.3.9. İlaveli ikilemeler
1.1.3.9.1. /m/ sesinin sözcük başına getirilmesiyle kurulan ikilemeler
Ünlü ile başlayan sözcüklerin başına, ünsüz ile başlayan sözcüklerde ünsüz düşürüldükten
sonra /m/ ekleyerek yapılır.
“Türkiye Türkçesinde aslında Türkçe olan sözcükler /m/ sesiyle başlamaz. Buna göre
Türkçede /m/ ile başlayan bir sözcük bulunmadığından, ikilemede sözcükler arasında
herhangi bir karışma söz konusu olamaz.” (Hatipoğlu, 1971: 21) savıyla ”Neden /m/
kullanıyoruz?” sorusuna kabul edilebilir bir açıklama getirmiştir. Bu ikileme tipinin “vesaire,
benzer, ilgili şeyler” anlamını verdiğini ifade etmiştir. Buna karşı çıkılarak tarihsel süreçte
ikilemeyi oluşturan /m/ ile başlayan ikinci sözcüğün anlamlı olabileceği öne sürülmüştür:
“Eldeki tanıklara göre, halk arasında bu gibi ikiz kelimelerin ikinci kısmı müstakil bir kelime
olarak da kullanılır.” (Eren, 1969: 283). Başka bir deyişle başına /m/ getirilerek yapılan
ilaveli ikilemelerde ikinci sözcük bağımsız olarak kullanılabilir.
“/m/ ilave sesiyle kurulan ikilemelerin genellikle konuşma dilinde kullanıldığı” (Bayraktar,
2004: 105) belirtilmiştir. Bu noktadan hareketle ve örneklere bakarak “m” ile başlayan
sözcüklerle bu tür ilaveli ikilemeler yaparken ikinci sözcükte falan ‘masa falan’ ya da filan
‘Mustafa filan’ kullanırız. Bu kullanım sözcüklere yukarıda da değinildiği gibi “vesaire, benzer,
ilgili şeyler” yönünde çokluk gösteren bir anlam katmaktadır.
Burada Şahbender Çoraklı” Türkçe’nin Yaratma Gücü: İkilemeler I” adlı yazısına değinmeden
geçmek olmaz. Yazıda bu tip ikilemelerin Türkçe’den başka dillere geçtiği belirtilmiştir. “ ‘m'li tipin Türkçe'ye mahsus bir buluş olduğunu, bu yapının Osmanlıca'nın etkisiyle Türkçe'nin
dışındaki dillerde de yaygınlaştığından bahsetmiştik. Sanırım bundan hareketle, Almanca'da
(Tachtelmachtel), Fransızca'da (pele mele) ve İngilizce'de de (huggry muggry) görülen bu tür
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR
1439
ikilemelerin, dolaylı olarak da olsa Türkçe'den esinlenilerek yapıldığını, Türkçe'den
etkilenme görüldüğünü söylemek yanlış olmaz.” (2001: 59)
1.1.3.9.2. Sözcük başına hece eklenmesiyle elde edilen ikilemeler
Sözcük başına hece ilavesiyle yapılan ikilemelerde, sözcüklerin ilk heceleri alınarak; ünlüyle
biten heceler doğrudan, ünsüzle bitenler ise ünsüz atıldıktan sonra /m/, /p/, /r/, /s/
seslerinden uygun olanı getirilip sözcüğe ilave edilir. Bu tip ikilemeler “Sıfatlarda Pekiştirme”
olarak adlandırılır.
1.1.4. Sözcük Kökeni Bakımından İkilemeler
1.1.4.1. Türkçe sözcüklerle yapılan ikilemeler
1.1.4.2. Türkçe ve yabancı sözcüklerle yapılan ikilemeler; Türkçe ve Arapça/Farsça
sözcüklerle kurulanlar
1.1.4.3. Yabancı sözcüklerle yapılan ikilemeler: Arapça ve Farsça sözcüklerle yapılan
ikilemeler, Arapça ya da Farsça sözcüklerle yapılan ikilemeler
1.1.5. İkilemenin Özellikleri
1.1.5.1. Kalıplaşma
Kalıplaşma ikilemenin en belirgin özelliklerinden biridir. İkilemeyi oluşturan sözcüklerin
yerleri değişmez, birinci ve ikinci sözcüğün yeri bellidir (irili ufaklı, doğru dürüst),
sözcüklerin biri (yırtık pırtık) ya da her ikisi (abur cubur) tek başına kullanılamaz. İkilemede
sözcüklerin birlikte kullanılmasını gerektiren bu bağ kalıplaşmadır.
1.1.5.2. İlk Sözcükteki hece sayısı daha azdır (İki sözcükteki hece sayısı eşit değilse)
İkilemeyi oluşturan sözcüklerin hece sayılarının eşit olmaması durumunda az heceli sözcük
başta gelir (Bitmez tükenmez, gizli kapaklı) ve bu durum kalıplaşmada önemli bir etkendir.
1.1.5.3. Ünlü ile başlayan sözcük önce gelir
İkilemede ünlüyle başlayan sözcük baştadır. ( abuk sabuk, el ayak, aramak taramak, iş güç,
ıvır zıvır, ayran mayran)
1.1.5.4. Türkçe sözcük önce gelir
Yabancı bir sözcükle Türkçe bir sözcük ikileme oluşturduğunda Türkçe sözcüğün önceliği
vardır. ( Deli divane, doğru dürüst, güçlü kuvvetli, kış kıyamet )
1.1.5.5. İkilemelerde b- ya da p- ile başlayan sözcük sonra gelir
(Allı pullu, eski püskü, ahlamak puflamak, oradan buradan)
1.1.5.6. İkilemedeki sözcüklerin ses benzerliği
İkilemelerdeki kalıplaşma özelliginden başka, bir de ses benzerligi özelliği vardır.
İkilemelerin kurulmasında ses benzerliginin, ses ahenginin önemi de büyüktür.
İkilemelerdeki ünlü uyumları, ünsüz benzeşmeleri gibi ses uygunlugu kuralı vardır. Anlatımı
güçıendirmek için ya aynı ses veya aynı sözcük tekrar edilir, yahut sesleri birbirini andıran
sözcükler yan yana kullanılır.
İkilemelerdeki ses benzerliğini ön seste, iç seste ve son seste benzerlik olarak üçe ayırabiliriz.
1.1.5.6.1. Önseste benzerlik: İkilemedeki sözcüklerin başındaki sesler benzeşirler.
1.1.5.6.1.1. Bir bağlam içerisinde kullanılabilecek sözcüklerden ön seste benzerlik
gösterenlerden ikileme oluşturulur. (Atıp tutmak, delik deşik, karda kışta, içli dışlı, ileri geri,
sorgu sual, toz toprak, yatak yorgan, zil zurna).
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1440
İbrahim DİLEK
Aralarında kolayca mantıksal bir bağ kurulabilecek önseslerinde benzeşme olan sözcükler eş
anlamlı ya da yakın anlamlıdır. Bu durumda sözcüklerden birinin anlamı pekişir ya da iki
sözcük kendi anlamlarına paralel farklı bir kavrama karşılık gelir. (Ahlamak puflamak,
ahlamak vahlamak, bağ bahçe, bitmez tükenmez, derli toplu, kılık kıyafet, mal mülk, hak
hukuk, salya sümük, sessiz sedasız). Sözcüklerden biri asıl anlamı karşılar diğeri ise yalnız ses
benzerliğinden dolayı getirilmiş anlamlı ya da anlamsız bir sözcüktür. (Çer çöp, çift çubuk,
kap kacak, kız kızan, sağ salim, saz söz, soy sop)
1.1.5.6.2. İçses Uyumu
İçsesten sözcükteki ünlü/ler amaçlanmaktadır. Bu ikilemeler aynı sözcükten yapılmış gibi
görünüyorsa da, aralarındaki fark sadece ikinci sözcükteki ünlü değişmesindedir. Diğer bir
deyişle ikilemeyi oluşturan sözcüklerdeki ünlüler arasında bir uyum sözkonusudur.
a/u - abur cubur, allak bullak, cart curt, çarpuk çurpuk, çat çut, garç gurç, gacır gucur, haldır
huldur, kara kuru, katır kutur, şapur şupur, tangur tungur, kart kurt, tatsız tuzsuz, yamuk
yumuk)
e/ü - eğri büğrü, eften püften, eski püskü, kem küm, tek tük,
a/o - hapur hopur, zar zor
a/ü - hapır hüpür, harıl gürül, harıltı gürültü, paldır küldür, pat küt, patır kütür
Ayrıca, ıvır zıvır, kıvır zıvır, mırın kırın, pılı pırtı, sıkı fıkı örneklerinde olduğu gibi, ikilemeyi
kuran ayrı sözcüklerden birincisinin ilk hecesinde kalın, düz ve dar ünlü varsa, bütün
hecelerde ve diğer sözcülde de kalın düz ve dar ünlü bulunur.
1.1.5.6.3. Sonseste benzerlik
Sonsesteki ünlü veya ünsüzlerin benzeşmesi, bir bakıma kafiye sayılır. İkilemelerde sonses
benzerliği genellikle son ek benzerliği ile de yapılır. Son ek benzerliğini sağlamak için,
genellikle ikinci sözcüğün başına p-, f-, z-, k-, s-, ve m- gibi ünsüzler getirilerek yapılmaktadır.
Bu olay şu şekilde gerçekleştirilmektedir: ikilemedeki ikinci sözcüğün ünlü ile başlaması
durumunda ikinci sözcüğün başına, ünsüzle başlaması durumunda ise, ikinci sözcüğün
başındaki ünsüz yerine yukarıdaki ünsüzlerden biri getirilmektedir.
P –akça pakça, çat pat, sus pus, süklüm püklüm, süslü püslü, yırtık pırtık, zırt pırt
F - aslı faslı, kelli felli, sıkı fıkı,
Z - avur zavur, ıvır zıvır, kıvır zıvır, vırt zırt
K - allem kullem, estek köstek, mırın kırın
S - abuk sabuk, açık saçık, kaba saba, özü sözü
M –hık mık
1.1.5.7. Önceki olaydan sonraki olaya doğru bir diziliş
İkilemelerde önceki olaydan sonrakine bir yöneliş vardır. (Aç kapa, alım satım, alış veriş, ekip
biçmek, gelip gitmek, giriş çıkış, kırık dökük, otur kalk)
1.1.5.8. Dişiden erkeğe bir diziliş
Dişiyi karşılayan sözcük önce gelir. (Ana baba, analı babalı, bacı kardeş, karı koca)
1.1.5.9. Uzaktan yakına yönelen bir diziliş
Mesafe göz önüne alınırsa, orda burda, orası burası, şu bu örneklerinde de görüldüğü gibi,
uzaktan yakına bir sıralanış vardır.
1.1.5.10. Olumludan olumsuza sıralanış
İkilemeyi oluşturan sözcüklerin biri olumlu diğeri olumsuz ise olumlu sözcük önce gelir.
(Koşar koşmaz, vakitli vakitsiz, yerli yersiz)
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR
1441
1.1.5.11. Sayılarla kurulan ikilemede küçük sayı önce gelir. (Üç dört, birer ikişer, üçe beşe)
1.1.5.12. Anlamı çok bilinenden az bilinene
Başka bir deyişle yaygın olarak kullanılan sözcükler ikilemede ilk sırada yer alır. (Delik deşik,
hayat memat, yara bere, cam çerçeve)
1.1.5.13. İkilemedeki birinci sözcük çıkma durum eki alırsa ikinci sözcük genellikle yönelme
durum eki alır. Belirteç görevindeki bu ikilemeler eylemdeki iş, oluş ve hareketin kademe
kademe gerçekleştiğini bildirirler. (Günden güne, elden ele)
1.1.6. İkilemenin Anlam Olarak İşlevleri
İkilemelerin anlama katkısı “ İkilemelerin oluşturduğu anlamlar, kısıtlı değildir.” (Çürük,
2009: 301) cümlesinden hareket edersek çok geniş bir yelpazede kendini göstermektedir. Adı
geçen eserde ikilemelerin “anlamı güçlendirme, sıralama, abartma, çoğaltma,
birliktelik/beraberlik, yaklaşma, belirsizlik, alay etme, telaş ve sabırsızlık, kesinlik” işlevleri
tespit edilmiştir. Yine bu konuda “ikilemelere koşulan anlamlar dizgesel olarak sınıflanabilir”
savıyla “Çokluk (olağan ve abartılı), nicelik (çoğulluk, olağan/kesikli, yoğunluk, süreklilik,
umulmadık), nitelik (niteliğin doğruluğu/asılsızlığı, ölçülere uygunluğu/tamlığı/eksikliği,
anlatan kişiye göre önemi) karar, kızgınlık…. gibi duygusal özellikler öne çıkarılır.”
(Demircan, 1990: 69-71) denilerek ikilemelerin anlam olarak işlevleri belirtilmiştir.
Yine Demircan aynı makalesinde ezgileme ile ikilemelere değişik anlamlar yüklenebileceğini
söyleyerek ezgilemenin ikilemenin anlamına teyid, olumsuzluk, umursamazlık, karar,
süreklilik, aşırı süreklilik gibi kavramları kattığını belirtmiştir.
1.2. İkileme ve Yabancı Dil Olarak Türkçe
İkilemelerden Yabancı Dil Olarak Türkçe derslerinde de yararlanmamız gerekir.
İkileme konuşma dilinde daha çok kullanıldığından Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi’nde
öğretmenlere büyük iş düşmektedir.
Türkçe öğretiminde ikilemenin üç temel özelliği ön plana çıkmaktadır. Bunlar tekrar, ses
benzerliği ve anlam sağlamlığı olarak adlandırılabilir. Bu üç özellik dil öğretiminde
yadsınamaz bir gerçekliktir. İlk iki özellik akılda kalıcılığı, son özellik ise güvenli iletişimi
sağlamaktadır. İkilemede “iki etkenin, ses güzelliğinin, tekrardan doğan anlam gücünün,
birlikte, yan yana kullanıldığı görülür. Bu bakımlardan ikileme, ses uygunluğu ile, ezgi ile
yoğunlaştırılmış bir anlam gücüdür.” (Hatipoğlu, 1981: 12). Hatipoğlu’nun bu açıklaması
ikilemenin iki değil üç özelliğini içermektedir; 1. Tekrar, 2. Ses benzerliği ve 3. Anlam gücü.
İkilemelerde bu üç özellik çoğu zaman iç içedir. Örneğin ‘abur cubur’ ikilemesinde hem
yineleme hem ses benzerliği hem de anlam sağlamlığı vardır. Burada anlam sağlamlığından
amacımız ikilemeyi oluşturan sözcüklerin kalıplaşmasından doğan yeni kavramın yanlış
anlaşılmaya yer bırakmayacak şekilde zihinlerde canlanması, yer etmesidir. “Öğrenim ve
öğretimi kolaylaştıran, güçlü kılan yöntemlerin başında tekrarlama gelir. Anlaşılması istenen
bir konu, bir sözcük en az iki kez tekrarlanır; böylece sağlam, güçlü bir anlatım veya anlayış
elde edilmek istenir. Aslında, psikolojinin akılda tutma kuralları arasında en etkilisi,
tekrarlama ve çağrışım yöntemleridir.” (Hatipoğlu, 1981: 12). “Özellikle deyim ve
atasözlerinin hafızalarda kalmasında ikilemelerin rolü oldukça büyüktür. Son zamanlarda
“caplanlandırır”, “teketek”, “gün be gün”, “tek tek şov”, trik trak” örneklerinde olduğu gibi bu
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1442
İbrahim DİLEK
özellikle basın-yayın ortamlarında ve reklam sektöründe ikilemelerin bu işlevleri nedeniyle,
yoğun olarak kullanıldığını görmekteyiz.” (Bayraktar, 2004: 6). Akılda kalıcılık söz konusu
olduğunda ikilemelerden Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi’nde yararlanmak son derece
akıllıca bir iş olur. “Deyim ve atasözü gibi söyleyişleri etkili ve akılda kalıcı kılan unsur, az
kelimeyle çok şey ifade etmesi, bunu da ahenkli bir söyleyişle gerçekleştirmesidir. Nitekim
ikilemeler de bu iki özelliğe sahip bir dil unsuru olarak dil öğretiminde azami derecede
istifade edilebilecek bir kolaylıktır.” (Bağmancı, 2012: 51)
İkilemelerdeki ses benzerliği akılda kalıcılığı artırmanın yanında Türkçenin bir müzik gibi
ruhlara da hitap etmesini sağlar. “İkilemeli bir anlatım, ses uygunluğuna, ses benzerliğine
dayandığı için Türkiye Türkçesine bir anlam gücü, anlatım zenginliği ile pirlikte bir müzik
esintisi, ahenk sağlar.” (Hatipoğlu, 1981: 62). İkilemeler anlamı kuvvetlendirmekten öte
insanın zihninde canlandırır, ikilemelerle “Bir olay, bir görüntü, bir hayal, bir düşünce sözle,
yazıyla ana çizgileri bakımından resim gibi aktarılabilir.” (Hatipoğlu, 1981: 60) İkilemeleri
oluştururken “anlamı belirtmek, pekiştirmek, güçlendirmek amacıyla yeni bir sözcük yaratır
gibi, iki sözcük yan yana getirilir ve bu birlikten ortaklaşa yeni bir anlam, güçlü bir kavram
elde edilir. (Hatipoğlu: 1981: 55)
İkilemelerin öğretilmesi ve kullanılması iletişimin güvenliğini artırır, iletişimde oluşabilecek
aksaklıkları ortadan kaldırır. “İkilemelerin kullanımı iletişimde büyük eksikliklerden kabul
edilen yanlış anlama, eksik anlama vb. durumları ortadan kaldırabilecek özelliklere sahiptir.
Nitekim tek kelimeyle ifade edilen durumlarda onun benzer kelimeyle karıştırılması veya
başka bir anlama çekilme ihtimali söz konusuyken iki kelimeden oluşan ve kalıplaşmış bir
sözcük öbeği olan ikilemede bu ihtimal çok az bir seviyeye inmektedir. Çünkü anlam hem iki
kelimeyle ifade edilerek pekişmekte hem de kalıplaşmış bir sözcük grubu olması yönüyle
muhataba daha net ulaşmaktadır. Bu durum iletişimi de daha etkili ve sağlıklı hale
getirmektedir. Böylece hem mesajı ileten hem de mesajın iletildiği kişi açısından anlama dair
bir belirsizlik söz konusu olmamaktadır.” (Bağmancı, 2012: 51)
İkilemeler Türkçede her zaman kullanılmıştır ve hala kullanılmaktadır. “Anlama ve anlatım
sürecinde çok önemli yere sahip olan ikilemelerin, Türkçenin her devrinde kullanıldığını ele
aldığımız eserlerde tespit ettik.” (Bayraktar, 2004: 6). “Bütün Türk lehçelerinde, ilk
yazıtlardan başlayarak ikileme olayına bol bol rastlanır.” (Hatipoğlu, 1981: 61) Özellikle Türk
Soylulara Türkçe öğretirken ikilemenin bu özelliğinden yararlınılması birçok kolaylığı
beraberinde getirebilir ve karşılaşılan birçok zorluğu ortadan kaldırabilir.
Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı, ikilemelerin yabancı dil olarak Türkçe derslerinde öğretilmesinin
gerekliliğini ve yararlarını göstermek, Yabancı Dil Olarak Türkçe öğretmenlerinin ikileme
öğretimine yönelik tutum ve davranışlarını belirleyerek bu konuya dikkat çekmektir. Buna ek
olarak ikileme alıştırma örnekleri sunulacaktır. Bunun için şu soruların yanıtları aranmıştır:
1. Yabancı Dil Olarak Türkçe kitaplarındaki ikilemelere öğretmenler nasıl yaklaşmaktadır?
2. Öğretmenlerin ikilemeler üzerindeki genel görüşleri nedir?
3. İkileme öğretiminde kolay ve zor noktalar nelerdir?
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1443
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR
2. YÖNTEM
2.1. Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini Yabancı Dil Olarak Türkçe öğreten öğretmenler oluşturmaktadır.
Yabancı Dil Olarak Türkçe, üniversitelerin tamamına yakınında açılan Yabancı Dil Olarak
Türkçe Araştırma ve Uygulama Merkezlerinde, Uluslar arası İmam Hatip Liselerinde, Askeri
Okullarda ve özel kurslarda öğretilmektedir. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi’nde
düzenlenen 22. YADOT (Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretmenleri) Buluşması’ndaki 18
öğretmen örneklem olarak seçilmiştir.
2.2. Sınırlılıklar
Araştırma Türkçeyi yabancı dil olarak öğreten 18 öğretmen ve veri toplamak için geliştirilen
ölçekteki sorular ile sınırlı tutulmuştur.
2.3. Verilerin Toplanması
Bu araştırmada öncelikle durumu saptamaya yönelik betimleyici bir çalışma yapılmıştır,
öğretmenlerin ikilemeler yönelik tutum ve davranışları belirlemek için geliştirilen ölçeği
yanıtlayan öğretmenlerin 10’u kadın, 8’i erkektir, görev süreleri ise 1-24 yıl arasında
değişmektedir. Öğretmenlere 2 bölümden oluşan bir anket uygulanmıştır. Birinci bölümü
oluşturan 15 soru beşli likert türünde “Kesinlikle katılmıyorum, katılmıyorum, kararsızım,
katılıyorum, kesinlikle katılıyorum” biçiminde oluşturulmuştur. İlk beş soru (1-5)
öğretmenlerin ders kitaplarındaki ikilemelere bakış açılarını, sonraki beş soru (6-10 arası)
ikileme öğretimindeki uygulamalarını, son beş soru (11-15 arası) ise ikilemelere temel
yaklaşımlarını belirlemeye yöneliktir.
İkinci bölümdeki 4 soru (16-19) ikileme türleri ve öğretim uygulamaları arasındaki ilişkiyi
belirlemek için düzenlenmiştir. Son soru ise öğretmenlerin kullandıkları ders kitabını
anlamaya yöneliktir.
3. BULGULAR VE YORUMLAR
Tablo 1’ de birinci bölümdeki ilk 15 soruya verilen yanıtlar ve yüzdelik oranları
görülmektedir.
1.
Kullandığım
ders
kitabında
ikileme
Kesinlikle
Katılıyorum
Katılıyorum
Kararsızım
Ö.S. : Öğretmen Sayısı
Y : Yüzdelik Oran
Katılmıyorum
Kesinlikle
Katılmıyorum
TABLO 1
Ö.S.
Y
Ö.S.
Y
Ö.S.
Y
Ö.S.
Y
Ö.S.
Y
1
%6
4
%22
4
%22
7
%39
2
%11
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1444
İbrahim DİLEK
örnekleri var.
2.
Kullandığım
ders
kitabında ikileme üzerine
alıştırmalar var.
3.
Kullandığım
ders
kitabında ikileme için
ayrılmış bölüm/ler var.
4.
Kullandığım
ders
kitabındaki
ikilemeler
mantıksal bir düzenle
derslere serpiştirilmiş.
5.
Kullandığım
ders
kitabındaki
ikilemeleri
açıklamakta
zorlanıyorum.
6. İkileme öğretirken
yardımcı
ders
materyalleri kullanırım.
7. Derslerde ikilemeyle
karşılaşınca
anlamını
açıklamakla yetinirim.
8. Derslerde ikilemeyle
karşılaşınca
yapısal
özelliklerini
açıklayıp
örneklerle desteklerim.
9.Öğrencilerde
ikileme
farkındalığı oluşturmaya
çalışırım.
10. İkileme öğretiminin
gerekli
olduğuna
inanırım.
11. Dilbilgisi kitaplarıyla
yetinmeyip
ikilemeler
üzerine yazılar okurum.
12. İkilemeler hakkında
yeterli bilgiye sahibim.
13. İkileme öğretiminin
yararlı
olduğuna
inanırım.
14. İkilemelerin akılda
daha kalıcı olduğunu
bilirim.
15. İkileme anlatımı daha
çarpıcı hale getirir.
-
-
9
%50
7
%39
2
%11
-
-
2
%11
7
%39
9
%50
-
-
-
-
2
%11
9
%50
7
%39
-
-
-
-
4
%22
6
%33
5
%28
3
17
-
-
-
-
2
%11
4
%22
9
%50
3
%17
2
%11
6
%33
2
%11
7
%39
1
%6
3
%17
8
%44
-
-
6
%33
1
%6
2
%11
6
%33
-
-
10
%56
-
-
-
-
-
-
-
-
14
%78
4
%22
-
-
6
%33
8
%44
3
%17
1
%6
-
-
-
-
4
%22
13
%72
1
%6
-
-
-
-
-
-
15
%83
3
%17
-
-
-
-
-
-
16
%89
2
%11
-
-
-
-
-
-
12
%67
6
%33
“1. “Kullandığım ders kitabında ikileme örnekleri var.” Sözüne öğretmenlerin %50’lik bir
bölümü katılmışlardır. Katılmayan %28’lik ve kararsız kalan %22’lik bölüm ise kitaplarındaki
ikilemelerin sayıca az olmasına ya da yeterince göze çarpmamasına işaret etmektedir.
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR
1445
2. “Kullandığım ders kitabında ikileme üzerine alıştırmalar var.” Öğretmenlerin yarısı buna
katılmamışlar, %39’u ise kararsız kalmışlardır. Bu da bize ikilemeler üzerinde alıştırma
yapılmadığını göstermektedir.
3. “Kullandığım ders kitabında ikileme için ayrılmış bölüm/ler var.” Yüzde 39 bu konuda
kararsız kalmış, geri kalanı da %50 oranında buna katılmamışlardır. Bu da kitaplarda
ikilemeler için düzenlenmiş bölümler olmadığını göstermektedir.
4. “Kullandığım ders kitabındaki ikilemeler mantıksal bir düzenle derslere serpiştirilmiş.”
Tablo 1’den de anlaşılacağı üzere ders kitaplarındaki ikilemeler seçilen metinlerde yazarın
kullanımına bağlı olarak gelişigüzel sıralanmıştır.
5. “Kullandığım ders kitabındaki ikilemeleri açıklamakta zorlanıyorum.” Bu konuda %28
oranında bir kararsızlık ve %17 oranındaki olumlu görüş ikilemelerin öğrencinin düzeyine
uygun olarak seçilmediğini göstermektedir.
6. “İkileme öğretirken yardımcı ders materyalleri kullanırım.” Öğretmenlerin %69’u ikileme
öğretiminde yardımcı ders materyali kullandığını belirterek hem kitapların bu konudaki
yetersizliğini hem de ikileme öğretimine verdikleri önemi vurgulamıştır.
7. “Derslerde ikilemeyle karşılaşınca anlamını açıklamakla yetinirim.” Bu cümleyi onaylayan
%45’lik ve onaylamayan %44’lük iki bölüm vardır ve %11’lik bir oran kararsız kalmıştır. Bu
da bu konuda öğretmenlerin arasında bir birlik olmadığını, kendi istek ve görüşleri
doğrultusunda davrandıklarını göstermektedir.
8. “Derslerde ikilemeyle karşılaşınca yapısal özelliklerini açıklayıp örneklerle desteklerim.”
Bu konuda öğretmenler kesin bir çizgiyle ikiye bölünmüştür; çünkü bu konuda kararsız kalan
hiç kimse yoktur. Öğretmenlerin %39’u bu önermeye olumlu yanıt vermiş, kalanı da olumsuz
görüş bildirerek ikilemenin yapısal özelliklerine değinmediğine vurgu yapmıştır.
9. “Öğrencilerde ikileme farkındalığı oluşturmaya çalışırım.” Yüzde 56’lık bir oran bu görüşe
katılarak ikilemenin Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi’nde öğretilmesinin yararlı ve önemli
olduğunun bilincinde olduğunu belirtmiştir.
10. “İkileme öğretiminin gerekli olduğuna inanırım.” Öğretmenlerin tamamı bu konuda görüş
birliği içindedir.
11. “Dilbilgisi kitaplarıyla yetinmeyip ikilemeler üzerine yazılar okurum.” Yarıya yakın bir
oran %44 bu konuda kararsız kalmışlardır. Bu görüşe katılan %23’lük bir oran mevcuttur.
12. “İkilemeler hakkında yeterli bilgiye sahibim.” Öğretmenler birer anadili kullanıcısı olarak
%78 oranında ikileme hakkında yeterli bilgiye sahip olduklarını söylemiştir. Kararsız olan
%22’lik kısmı da ‘bilimsel şüphecilik’ kavramıyla yorumlayabiliriz.
13.“İkileme öğretiminin yararlı olduğuna inanırım. 14. İkilemelerin akılda daha kalıcı
olduğunu bilirim. 15. İkileme anlatımı daha çarpıcı hale getirir.” Öğretmenlerin tamamı bu
sorulara olumlu görüş bildirerek bu konulardaki farkındalıklarını ve isteklerini ortaya
koymuşlardır.
İkinci Bölümde ilk soru olan “16. En çok öğrettiğim ikilemeler” sorusuna verilen yanıtlar.
(Öğretmenlerin 16’sı birden fazla yanıt işaretlemiştir. Rakamlar işaretlenme toplamını
göstermektedir.)
a) Yansımalarla yapılan ikilemeler 16
b) Eş anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 15
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1446
İbrahim DİLEK
c) Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 10
d) Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 5
Öğretmenler her tip ikilemeyi öğretmektedirler. Yansıma sözcüklerden yapılan ikilemelerin
ilk sırada yer almasının nedeni kullanılan ders kitaplarında bu tip ikilemelerin (Şarıl şarıl,
gıcır gıcır) bulunmasıdır.
“17. Öğretirken zorlandığım ikilemeler” sorusuna verilen yanıtlar şöyledir: (Bu soruya 2
öğretmen hiçbir yanıt vermemiştir.)
a) Yansımalarla yapılan ikilemeler 2
b) Eş anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 0
c) Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 4
d) Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 2
e) Yakıştırma sözcüklerle yapılan ikilemeler 8
f) Diğer 0
Açıkça belirtildiği gibi öğretmenlerin yarısı ‘yakıştırma sözcüklerle yapılan ikilemeler’i
öğretirken zorlanmaktadır. (Yırtık pırtık, ıvır zıvır, süklüm püklüm vb.)
“18. Öğretirken yapı bakımından zorlandığım ikilemeler” (Bu soruda 4 öğretmen üçer şık
işaretlemiştir.)
a) Basit sözcüklerle oluşanlar: 0
b) Çekim ekli adlardan oluşanlar: 4
c) Türemiş sözcüklerden oluşanlar: 3
d) Kaynaşmış olanlar: 12
e) Fiilimsilerden oluşanlar: 1
f) Zarf fiil ekleriyle oluşanlar: 6
g) Fiillerden oluşanlar: 0
Yapı bakımından kaynaşmış olan (öteberi, hırgür vb.) ikilemeler öğretmenleri zorlamaktadır.
İkinci olarak öğretmenleri derslerde zorlayan ikilemeler zarf fiil ekleriyle (olup biten)
oluşanlardır.
“19. Hangi ikilemenin Temel düzeyde öğretilmesi uygun değildir.
yaz kış / sabah akşam / gece gündüz / açık açık / bir bir/ üç beş / altı yedi / tamam tamam /
falan filan / yavaş yavaş / giriş çıkış / gidiş dönüş / ana baba / kadın erkek /çoluk çocuk / saç
sakal / iç dış / iyi kötü”
Ankete katılan öğretmenlerden 13’ü bu soruda hiçbir işaretleme yapmayarak bu ikilemelerin
Temel Düzey Türkçe Dersleri’ne uygun olduğunu belirtmiştir. Geri kalan 5 öğretmen ise şu
ikilemeleri işaretlemiştir: (Bazı öğretmenler birden fazla ikileme seçmişlerdir.)
Çoluk çocuk 5, falan filan 2, saç sakal 2, giriş çıkış 1, gidiş dönüş 1 defa işaretlenmiştir.
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR
1447
“20. Kullandığınız ders kitabının adı nedir?” Ankete katılan öğretmenlerin kullandıkları ders
kitabı adları: İstanbul Yabancılar İçin Türkçe (İstanbul Üniversitesi), Yeni Hitit Yabancılar İçin
Türkçe (Ankara Üniversitesi), Dilmer Yabancı Dilim Türkçe (Taksim Dilmer), Lale Türkçe
Öğretim Seti (Dilset Yayınları), İzmir Yabancılar İçin Türkçe (9 Eylül Üniversitesi), İpekyolu
Yabancılar İçin Türkçe Öğretim Seti (Türk Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı).
4. SONUÇ ve ÖNERİLER
Yabancılara Türkçe Öğretim kitaplarında ikilemeler üzerinde yeterli örnek ve alıştırma
yoktur. Mevcut ikilemeler mantıksal bir sıralamadan yoksun gelişigüzel bir biçimde
kitaplarda yer almaktadır; bundan dolayı Türkçe öğrenenlerde bir ikileme farkındalığı
oluşmamaktadır. İkilemelerin öneminin, gücünün, yararının ve Türkçede sıkça başvurulan bir
yol olmasının farkında olan Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretmenleri ikilemeleri derslerde
kendi bilgi ve deneyimleri çerçevesinde işlemektedir. “Sırası/yeri geldikçe ya da kitapta
geçtikçe” olarak ifade edebileceğimiz bir plana göre ikilemeler öğretilmektedir. Ama “Sırası
ne zaman?, Yeri nerede?” sorularının yanıtları bilinmemektedir.
En çok öğretilen ikilemeler ‘yansıma, eş anlamlı, zıt anlamlı ve yakın anlamlı sözcüklerle
yapılan ikilemeler’ olarak sıralanmaktadır. Yakıştırma sözcüklerle yapılan ve kaynaşmış
durumda olan ikilemeleri öğretirken öğretmenler zorlanmaktadırlar.
İkilemeleri bilinçli kullanmak, hangi durumlarda ve nasıl kullanılacağını, kime, nasıl dile
getirileceğini öğretmek, öğrencilere kendi dili ve kültürü ile Türkçeyi ve Türk Kültürü’nü
karşılaştırma olanağı sağlar, dolayısıyla iki dildeki dilbilgisel ve kültürel öğelerin ortak ve
farklı yönleri öğrenilir.
Diller İçin Avrupa Ortak Öneriler Çerçevesi’ne göre “Sözcükler ve dilbilgisel unsurlardan
oluşan bir dilin söz varlığı bilgisi ile bu bilgiyi kullanma yeteneği”ni kapsayan söz varlığı
öğelerinden ve toplumdilbilgisel yeterliklerden biri olan ikilemeler, bildirişimsel dil
yeterliklerine ulaşmak için Yabancı Dil Olarak Türkçe derslerinde öğretilmelidir.
Dillerin ve kültürlerin birbirleriyle karşılaştığı bir alan olan yabancı dil öğretimi dolayısıyla
Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi’ne ikilemeye önem verilerek Türkçenin bu konudaki
gelişmişliği vurgulanmalıdır.
Temel, orta ve yüksek düzeyde öğretilecek ikilemeler belirlenmelidir.
Konuşma dilinde sıkça kullanılan ikilemeler tespit edilmelidir.
İkilemeleri öğretmeye temel düzeyden başlanmalıdır.
Çağdaş dil öğretim yaklaşımlarıyla ikilemelere odaklanan nitelikli yardımcı ders mataryelleri
hazırlanmalıdır.
Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Sertifika Programlarında kalıplaşmış dil birimleri;
atasözleri, deyimler, ikilemeler üzerinde durulmalı, bu konuda uygulamalara yer verilmelidir.
Yabancılar için, Türkçe ya da iki dilli ikileme sözlükleri yazılmalıdır.
KAYNAKÇA
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1448
İbrahim DİLEK
AĞAKAY, M.A. (1954 ). “Türkçede Kelime Koşmaları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı
Belleten, 97-104.
AKTAN, B. (2010). Divanu Lügati’t-Türk’ün Söz Varlığında Yer Alan İkilemeler. Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 28, 1-12.
BAĞMANCI, E. (2012), “Arap Dilinde İkilemeler ve Öğretimi”. (Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no:
331668)
BANGUOĞLU, T. (1986). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları
BAYRAKTAR, S. (2004). Türk Dilinde İkilemelerin Görev-Yapı-Anlam Özellikleri.
(Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından
elde edildi. (Tez no: 144856)
BİLGEGİL, M.K. (1964). Türkçe Dilbilgisi, Ankara: Güzel İstanbul Matbaası
BOZKURT, F. (1995). Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınevi
ÇORAKLI, Ş. (2001). Türkçe’nin Yaratma Gücü: İkilemeler I. Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 17, 53-60.
------------- (2005). Türkçe’nin Yaratma Gücü: İkilemeler II. Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 27, 41-66.
ÇÜRÜK, Y. (2009). Atilla İlhan’ın Kurtlar Sofrası Romanında Geçen İkilemeler.
(Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından
elde edildi. (Tez no: 228929)
DEMİRCAN, Ö. 1990. Türkçe İkilemenin Özüne Doğru. DİLBİLİM IX, 61-92.
EMRE, A. C, ( 1945) , “Yineleme, İkizleme, Katmerleme”, Türk Dil Bilgisi, İstanbul
ERGİN, M. (1983) Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları
HATİBOĞLU, V. 1981. Türk Dilinde İkileme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
HENGİRMEN, M. (1995). Türkçe Dillbilgisi. Ankara: Engin Yayınları
KORKMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları
ŞİMŞEK, R. (1987). Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Trabzon
TOPALOĞLU, A. (1989), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları
VARDAR, B. (2002). Açıklamalı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yabancı
Dil Yayınları
ZÜLFİKAR, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: TDK Yayınları
EK: 1
İKİLEME ANKETİ
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1449
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR
Saygıdeğer Hocam ,
Bu ölçek ''Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi' nde ikileme öğretimi ve bu konudaki öğretmen tutumlarını belirlemeye yönelik hazırlanmıştır.
Kesinlikle
Katılıyorum
Katılıyorum
Kararsızım
Katılmıyorum
Değerlendirmenizi (1-15 sorular) “Kesinlikle katılmıyorum
”,“Katılmıyorum”,“Kararsızım ”, “Katılıyorum ”, “Kesinlikle Katılıyorum ”
şeklinde derecelendirdikten sonra cevap kâğıdındaki ilgili yere (X) koyarak
işaretleyiniz, hiç bir ifadeyi yanıtsız bırakmayınız.
Kesinlikle
katılmı yorum
Cinsiyetiniz: ( ) Kadın
( ) Erkek
Mezun Olduğunuz Lisans Programı:………………………………………………………………
Varsa Mezun Olduğunuz Yüksek Lisans Programı: ……………………………………………
Varsa Mezun Olduğunuz Doktora Programı: …………………………………………………..
Görev Yaptığınız Kurum ve Merkez: ………………………………………………………………
Hizmet Süreniz: ……….
1. Kullandığım ders kitabında ikileme örnekleri var.
2. Kullandığım ders kitabında ikileme üzerine alıştırmalar var.
3. Kullandığım ders kitabında ikileme için ayrılmış bölüm/ler var.
4. Kullandığım ders kitabındaki ikilemeler mantıksal bir düzenle derslere
serpiştirilmiş.
5. Kullandığım ders kitabındaki ikilemeleri açıklamakta zorlanıyorum.
6. İkileme öğretirken yardımcı ders materyalleri kullanırım.
7. Derslerde ikilemeyle karşılaşınca anlamını açıklamakla yetinirim.
8. Derslerde ikilemeyle karşılaşınca yapısal özelliklerini açıklayıp örneklerle
desteklerim.
9.Öğrencilerde ikileme farkındalığı oluşturmaya çalışırım.
10. İkileme öğretiminin gerekli olduğuna inanırım.
11. Dilbilgisi kitaplarıyla yetinmeyip ikilemeler üzerine yazılar okurum.
12. İkilemeler hakkında yeterli bilgiye sahibim.
13. İkileme öğretiminin yararlı olduğuna inanırım.
14. İkilemelerin akılda daha kalıcı olduğunu bilirim.
15. İkileme anlatımı daha çarpıcı hale getirir.
16. En çok öğrettiğim ikilemeler
a.Yansımalarla yapılan ikilemeler
b. Eş anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler
c. Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler
d.Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler
17. Öğretirken zorlandığım ikilemeler.
a.Yansımalarla yapılan ikilemeler
b. Eş anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler
c. Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler
d.Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler
e.Yakıştırma sözcüklerle yapılan ikilemeler
f. Diğer:
18. Öğretirken yapı bakımından zorlandığım ikilemeler.
a. Basit sözcüklerle oluşanlar; iyi kötü ...
b. Çekim ekli adlardan oluşanlar; günü gününe ...
c.Türemiş sözcüklerden oluşanlar; gizli gizli, kırık dökük ...
d. Kaynaşmış olanlar; öteberi ...
d. Fiilimsilerden oluşanlar; geliş gidiş ...
f. Zarf fiil ekleriyle oluşanlar; olup biten ...
g. Fiillerden oluşanlar
19. Hangi ikilemenin Temel düzeyde öğretilmesi uygun değildir.
yaz kış / sabah akşam / gece gündüz / açık açık / bir bir/ üç beş / altı yedi / tamam tamam / falan filan /
yavaş yavaş / giriş çıkış / gidiş dönüş / ana baba / kadın erkek /çoluk çocuk / saç sakal / iç dış / iyi kötü
20. Kullandığınız ders kitabının adı nedir?
EK: 2
ALIŞTIRMA ÖRNEKLERİ
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1450
İbrahim DİLEK
1. Hangi ikileme ötekilerden farklıdır?
a) Gece gündüz b) İyi kötü
c) İniş çıkış
d) Üst baş
2. Lütfen ikilemeleri ilişkilendiriniz.
a) Ayda yılda
b) Karda kışta
c) Abur cubur
d) Açılıp saçılmak
b HAVA
YEMEK
ZAMAN
ELBİSE
3. Hangi ikileme yanlıştır?
a)
b)
c)
d)
Yolda beş altı kişi vardı.
Sınıfta iki üç kişi kaldı.
Yedi altı öğrenci gözlük takıyor.
Üç dört saat sonra akşam olacak.
4. Hangi ikileme yanlış yazılmıştır?
a) Çıkış giriş b) Gidiş dönüş c) Alış veriş d) İniş çıkış
5. Hangi ikileme doğru yazılmıştır?
a) ana baba b) koca karı
c) erkek kız d) erkek kadın
6. Hangi ikilemeler yanlış yazılmıştır?
Bitmez tükenmez / kapaklı gizli / görmüş geçirmiş / sakal saç / dış iç / tatlı acı
7. Hangi ikilemeler doğru yazılmıştır?
Açık saçık / abur cubur / tefek ufak / geri ileri / zıvır ıvır / kalım ölüm
8. Hangi ikilemede “Türkçe unsur önce gelir” kuralına ters bir diziliş vardır.
a) Deli divane
b) Dürüst doğru
c) Güçlü kuvvetli
d) Kış kıyamet
9. Aşağıdaki ikileme dizileri hangi sözcük ile sona erer.
Az çok, alt üst, sıcak soğuk, iyi ……………….
Koşar koşmaz, vakitli vakitsiz, okumuş okumamış, tanıdık ………………
10. Eyleme uygun olmayan ikilemeyi bulunuz.
Git-
a) Yavaş yavaş b) El el c) Hızlı hızlı d) Acele acele
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR
KonuşGelOlEt-
1451
a) Açık açık b) Açık saçık c) Senli benli d) İniş çıkış
a) Saç saça b) Burun buruna c) Göz göze d) Boğaz boğaza
a) Göz kulak b) Yüz göz c) Eli ayağı d) Ağzı burnu
a) Kaş göz b) Kem küm c) Dır dır d) Uzun kısa
11. Aşağıdakilerden hangisi “Çok iyi anlattı” İle aynı anlama gelir?
a) Dün ne yaptı, bir bir anlattı.
b) Dün ne yaptı, gizli gizli anlattı.
c) Dün ne yaptı, sağda solda anlattı. d) Dün ne yaptı, yavaş yavaş anlattı.
12. Lütfen eş anlamlı ikilemeleri bulunuz.
Abuk subuk konuşmak
Çat pat konuşmak
Havadan sudan konuşmak
Yarı buçuk konuşmak
Saçma sapan konuşmak
Dereden tepeden konuşmak
13. Lütfen ikilemeyi ve eylemi eşleştiriniz.
a) Açık açık
b) Baş başa
c) El etek
d) Dağ bayır
a
öpkonuşgezver-
14. Hangi ikileme “Yok” ile kullanılmaz?
a) Tadı tuzu b) Aması maması c) Dur durak d) Gider gitmez
15. Hangi ikilemeler “konuşmak” eylemiyle kullanılmaz.
Yerli yersiz
Yavaş yavaş
Fısıl fısıl
Erkek erkeğe
Abuk sabuk
Sıcak sıcak
Ötede beride
Tane tane
Hayal meyal
Araba araba
Sizli bizli
Çat pat
Kesin kes
Gizli gizli
Dan dun
Bıcır bıcır
Havadan sudan
Gidiş dönüş
Sağda solda
Orada burada
16. Lütfen cümleleri ikilemelerle yeniden yazınız.
Sinemaya gittim ama bilet yoktu. (boşu boşuna) Sinemaya boşu boşuna gittim.
Ahmet çok çalışkandır, her zaman ders çalışır. (gece gündüz) …………………………………………..
Şoför bana kızdı ve çok kötü baktı. (ters ters)……………………………………………………………………
Ayşe partiye güzel elbiselerle ve makyajlı gitti. (süslü püslü)…………………………………………….
17. Lütfen aşağıdaki boşluğu örneklere uygun olarak tamamlayınız.
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015
1452
İbrahim DİLEK
Markete gittim ve kahvaltılık mahvaltılık aldım. Bende para mara yoktu. Kredi kartı
kullandım. Dönüşte metro …………………..çok kalabalıktı, eve yürüdüm.
18. Hangi ikileme ses ile ilgili değildir?
a) Çatur çutur b) Şarıl şarıl c) Pırıl pırıl d) Gacur gucur
19. Hangisi “Bilet” ile kullanılır?
a) Yaz kış b) Gidiş dönüş c) İniş çıkış d) Bugün yarın
20. Hangisi “Yardım” anlamı içermez.
a) Göz göze
b) Sırt sıra c) Omuz omuza d) El ele
21. Hangi cümle “Bir işi yapamamak, becerememek” anlamına gelir?
a) Ağzını yüzünü sildi.
b) Ağzına yüzüne bulaştırdı.
c) Ağzını yüzünü boyadı. d) Ağzına yününe baktı.
22. Aşağıdakilerden hangisi “Çok sigara içiyor.” İle aynı anlama gelir?
a) Fıs fıs sigara içer.
c) Fosur fosur sigara içer.
b) Fokur fokur sigara içer.
d) Fısıl fısıl sigara içer.
23. Hangisi ikileme değildir?
a) Baba oğul
b) Kız kardeş c) Ana kız
d) Ağabey kardeş
International Journal of Languages’ Education and Teaching
UDES 2015