225-248

TARHNPENDE
ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS
THEPURSUITOFHISTORY
INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH
Yl:2009,Say:2
Sayfa:225248
Year:2009,Issue:2
Page:225248
II.MERUTYETDÖNEMNDEMATBUATVENERYATYASAKLARI
TanerASLAN
Özet
OsmanlDevleti’ninBatileyaptkültürelmünasebetlerneticesindematbaakurulmuveböy
leceTürkkültürhayatndayenibirdönembalamtr.Tanzimatilebirliktematbuattaönemlibir
gelimekaydedilmitir.Bugelimekarsndaneriyatabirçekidüzenvermekamacyla1854
tarihindeBasmahaneNizamnamesive1864tarihindedeMatbuatNizamnamesiyürürlüegirmitir.
II.AbdülhamitDönemindesiyasîvefikrîyaynlardandolaybasnasansürgetirilmitir.Ancak
II.Merutiyetinilanndansonrasansürkaldrlmvematbuathayatndagörülmedikbirart
yaanmtr.31MartAskerîhtilalinekadarbasnhayatndakstlamayagidilmemi;ancakbu
hadisedensonrabasnasansürgetirilmitir.BudönemdettihatveTerakkiCemiyeti,Merutiyet,
OsmanlDevletiveslamdinialeyhineyaplanyaynlaryasaklanmtr.Çalma,II.Merutiyet
Dönemindealeyhteyaplanyaynlarnyasaklanmasnailikindir.
AnahtarKelimeler
Matbuat,ttihatveTerakki,Merutiyet,YasakYayn.ȱ
THECENSORSOFPRESSANDPUBLICATIONSINTHESECONDCONSTITUTIONAL
SYSTEM
Abstract
AftertheculturalrelationswiththeWestintheOttomanEmpire,theprintingpresswasestab
lished,andthusanewstagehasstartedinthelifeofTurkishculture.ViatheTanzimatpublica
tionanimportantdevelopmentinpresshasbeenrealized.Uponthisdevelopment‘Basmahane
andMatbuatRegulations’cameintoforcein1854andin1864soastoputthepublicationsin
order.Duetothepoliticalandintellectualpublications,thepresswascensoredduringtheAb
dülhamitIIPeriod.ThecensorwasremovedafterII.ConstitutionalSystemwasannouncedand
anextraordinarygrowthwasobservedwithinthepresspublications.
TilltheMarch31coup,nopressrestrictionsappearedatall,butafterthisincidentthepresswas
censoredagain.DuringthisperiodthepublicationsagainstTheOttomanCommitteeofUnion
andProgress,ConstitutionalMonarchy,theOttomanStateandtheIslamicreligionwereprohib
ited.TheresearchisrelatedwiththeprohibitionsontheopposedpublicationsintheII.Constitu
tionalSystemofGovernmentperiod.
Dr., Aksaray Üniversitesi Fen-Edebiyat FakültesiTarih Bölümü Öretim Üyesi. [email protected]
226 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
KeyWords
Publication,TheOttomanCommitteeofUnionandProgress,ConstitutionalSystemofGovernment,
ForbiddenPublications.
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 227
GR
Osmanl Devleti’nde matbuatn vetiresi, Lale Devrinde Batdan aldmz ilk
istianemizolanmatbaannaçlmasylabalar.Matbaannaçlmasndabüyükgay
retlerigörülenMacarasllbrahimMüteferrika’nn‘bizdeAvrupallamahareke
tinin beyannamesi addedilmesi lâzm gelen’ bir eser1 olan UsulülHikem fi
NizâmülÜmem (1732)2 adl eseriyle Osmanl’da matbuatn ilk naiv örnei veril
mitir.
1831’deHarbiyeNezâreti’ndeilktabasma(litografi)atölyesikurularakmat
buattaönemlibirgelimekaydedilmitir.Buradailkbaslankitaplarumumiyetle
askerlikeitiminedairdir.BumatbaadaNuhbetüt–Talîm(1831),Asakir–iMansure–i
Muhammediye’nin stimâli çin Tertîb Olunan Nefer Talîmi (1832), Klavuz Talîmi
(1832),TopAlayTalîmi(1835)(Kabacal,1989)gibiaskerlikeitimiüzerinekitaplar
tabedilmitir.II.Mahmut’unbuyruuüzerine,hemeitiminhemdedevleticraa
tnnherkesçebilinmesivebunauyulmasmaksadylailkTürkgazetesiTakvimi
Vekayi(1831)çkartlmtr.Bununlabirliinsalanmasvekamuoyuoluturulma
s amaçlanmtr. Islahat Ferman’nn ilanndan sonra, neriyatlarn keyfiliini
önlemekiçinbirnizamnameyeihtiyaçduyulmu,bununüzerine1857(1273)tari
hindeBasmahâneNizâmnâmesi(Dar’ütTba’atÜlAmire)yürürlüegirmitir.Do
kuz madde ile bir hususi madden oluan Nizamname3, ilk basn yasamz niteli
indedir.Nizamnamenin1.maddesinegöreneriyatvematbuatyaynlamakiste
yenler,evveldenbalbulunduklarvaliliemüracaatetmelerihükmügetirilmi
tir.Valilikmüracat,ValilikMaarifMeclisiileZaptiyeyehavaleedecektir.Yayn
lanmasistenilenmatbuatveneriyatn,TeftiKurulu’nunincelemesineticesinde
yaynlanp yaynlanamayacana karar verilecekti. Tefti Kurulu’nun incelemesi
neticesindeyaynlanmasndamahzurugörülmeyenkitaplarSaray’agönderilecek,
Saraymüsaadeettiitaktirdeyaynlanabilecekti(Kudret,1977:83,85;Topuz,1973:
24,28:nuur,1982:200,208).
1860 – 1876 tarihleri arasnda Osmanl basn giderek gelimeye balamtr.
ResmîTakvîmiVekayîilengilizuyrukluChurchill’inçkardyarresmîCeridei
Havadis’tensonra,21Ekim1860’taAgâhEfenditarafndanTercümanAhvâlyayn
hayatna balamtr. Fuat Paa’nn ikinci sadrazaml zamannda Matbuata bir
çekidüzenvermekamacyla,1864tarihindeilkbasnyasasolanMatbuatNizam
namesiyürürlüegirmitir.Nizamname,siyasîgazeteçkarmakisteyenlerinruhsat
almalarhükmünügetirmitir.AyrcaOsmanluyruundaolanlarnMaarifNezâ
1
2
3
Bilgi için u esere baklabilir. Alpay Kabacal, Türk Kitap Tarihi, Balangçtan Tanzimat’a Kadar, Cem yaynevi, stanbul 1989.
brahim Müteferrika, Üsûl-ü Hikem Fî Nizâm-ül Ümem, Dâr-Üt–Tbaat-ü'l Âmire, Konstantiniyye 1144. Bu kitap, Ömer Okutan
tarafndan sadeletirilerek neredilmitir. Kitabn sadeletirilmi neri için bkz. brahim Müteferrika, Milletlerin Düzeninde lmi Usuller, (sad. ve yayna haz. Ömer Okutan), stanbul Devlet Basmevi, stanbul 1990. Kitap 1769’da Viyana’da ve Paris’te Franszca
olarak yaymlanm, 1777’de Franszcasndan Rusçaya çevrilmitir (Okutan, 1990: 1).
15. maddede “Hükümdar ve hükümet ailesini tahkir ve hükümranlk haklarna taaruz saylabilecek yazlar yaynlanrsa, 6 aydan, 3
yla kadar hapis veya 25-100 altn para cezas verilir” hükmü vardr. 16. madde: “Bakanlara dokunacak sözler yazlrsa, bir aydan
bir yla kadar hapis cezas, veya 5-50 altn para cezas verilir.” 20. madde: “Devlet memurlar aleyhinde yaz yazmak, on günden
on aya kadar hapis cezas veya 1-60 altn para cezasyla cezalandrlr.” (Kudret, 1977: 83, 85).
228 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
reti’ne,yabanclarnHâriciyeNezâreti’nebavurmalaröngörülmütür(Mehmed
Ata,1334).Bunizamname,MatbuatKanunukabuledilenekadar45ylyürürlükte
kalmtr.BudönemdeMecmûâiberintibâhyerineMecmûâibretnüma,Takvîmi
Ticaret,AyineiVatan,Muhbirvb.birçokgazeteneredilmitir.
OsmanlHükümeti,siyasînitelikteolan,hükümetinicraatlarntenkitedenve
Batnnsiyasî vefikrîyapsniçerenyazlarngazetesütunlarnayansmasndan
dolay matbuata birtakm snrlandrmalar getirmitir. Bu yaynlarda srar eden
gazetelerkapatlmtr.OsmanlDevleti’ndekapatlanilkgazeteAgahEfendi’nin
TercümanAhval’idir(Birinci,2001:27)4.YasaklananilkmatbukitapiseEnderunî
Fazl’n Defteri Ak isimli eseridir (Yöntem, 1977: 431; Birinci, 2001:26)5. Ali Sua
vi’ninMuhbir’deazdaolsademokrasiveözgürlüklerdenbahsetmesisonucunda
Muhbir, Matbuat Nizamnamesinin 27. maddesine tevfikan Maarifi Umûmîye
NâzrEsseyyidAhmedKemalimzal,8Mart1867tarihlibuyruklakapatlmtr
(Tütengil, 1969: 4849). Ayrca Ahmed Midhat Efendi’nin Devir gazetesi ilk say
snda (29 Austos 1872), kardei Mehmed Cevdet (Dilmen, 1338/II: 212) adna
çkard Bedir ise 13. saysnda (13 Ekim 1872) tatile uramtr. Ahmed Mithat,
adgeçengazeteleriniddetlilisankullanmasndandolaykapatldnvurgular
ve “Resmen kabahatimiz gazetecilik ve neriyât muzrrada bulunmak deil miymi?”
demeklematbuatyasanmanalbirsoruileeletirmitir(AhmedMidhadEfen
di,1293:6168).
II. Abdülhamit Döneminde, Sansür Kararnamesi’nin (Kararnamei Âli) yürür
lüegirmesiylebasnkontrolaltnaalnmtr(10Mays1877).“stanbul’dayaynla
nangazetelerinbirsüredenberikullandklardilvetuttuklaryolülkeningenelyararna
aykrarlklariçerdiidevletebiledil,fesataletiolarakbirtakmzararlfikirleriveyalan
haberleriyazanlarn,hükümetçetasvipedilmediivebunedenleasayiinveülkeninmuh
taçolduudüzeninkorunmas,bukurallaraaykrdavranangazetelerinbütündevleteve
milleteolanzararlarnnönlenmesiiçinönlemalnmtr”(Kudret,1977:99100;Topuz,
1973:4447).
OsmanlDevleti’ndegazetelerinkablettabmuayenesiyapldktansonraba
smnamüsaadeedilmekteydi.SansürKararnamesi’niyaynlayanbirçokgazetebu
kararnameyi tenkit etmitir. Basiret gazetesi, kararnameyi yaynladktan sonra
altna u yazy yazarak protesto etmitir: “Matbaamzn makinesi kapatldndan
birkaç gün gazetemizin nerine muktedir olamayacamz müterilerimize ilan ederiz”
(BasiretçiAliEfendi,1976:6768).OsmanlHükümeti,Nizamnamelerletoplumsal
yapydenetlemeyivedüzenlemeyihedeflemitir(Demirel,2007).Bukararnamey
le Muhbir, Ayinei Vatan, Utart, Diyojen, bret, bretnamei Alem, Hadika, Hülasatul
4
5
Gazetenin 43. saysndan sonra kapatld haberi 28 Mays 1861 tarihli Ceride-i Havadis’te çkmt. H.R. Ertu, Basn ve Yayn
Hareketleri Tarihi, stanbul 1973, s. 1; E. B. apolyo, Türk Gazetecilik Tarihi ve Her Yönüyle Basn, Ankara 1969, s. 118.
Osmanl Devleti’nde bilinen ilk sansür yasa 1576 tarihlidir. Çorum’da Alevilere 34 adet kitap geldiinin ihbar üzerine Çorum
Beyi’ne (Ortapare Kadsna) gönderilen bir buyrukta: “kitaplarn derhal toplatlmalarn, getirenlerin, alp okuyanlarn bulunarak cezalandrlmalar” yer almaktayd (Ahmet Refik, 1994: 35).
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 229
Efkar,ark,veHayalgazetelerikapatlmtr(Kudret,1977:99100;Topuz,1973:44
47;nuur,1982:204,207).
AbdülhamitDönemindeuygulanansansürileilgilidikkatçekenbirhususda
padiahn bakatibi Tahsin Efendi’nin hazrlad gizli bir yönetmeliktir. Gizli
yönetmeliin 4, 5 ve 6. maddeleri 1877 tarihli Sansür Kararnamesi’nde eksiklii
hissedilenhükümleriihtivaetmektedir6.Sansürlebazkelimelerinkullanlmasve
yazlmas da yasaklanmtr. Örnein; grev, suikast, ihtilal, anari, sosyalizm, di
namit, infilak, tahttan indirme, Kanunu Esasi, istibdad, cumhuriyet, hürriyet,
bomba,inklap,hak...(nuur,1982:263266).
JönTürkler,‘istibdad’idaresininsansür7yasanakarçkarak,basnahürri
yet verilmesini istemilerdir. Jön Türkler, bütün hürriyetlerin Merutiyetin ilan
edilmesiylegerçekleebileceineinanmlardr.Merutiyetisavunanlar,II.Abdül
hamitDönemindebasnagetirilensansürünortadankaldrlmasnönemlivege
rekli görmülerdir. ttihatçlardan Mizanc Murad Bey’in “Usuli meveret tesîs ve
ihdâsolunupashâbvekarühamiyyeteistinadgâholursa,devletiOsmânîye’nininkraz
dankurtulmasnaümithâslolur.”(Emil,1979)ifadesiJönTürklerinmaksadnnbir
hulasasnvermektedir.Merutiyetilanedilecek,KanuniEsasiyürürlüegirecek
veMeclisiMebusanaçlacak,böylecebütünyasaklarkalkacakveherkeseeitlik,
adaletveözgürlükverilecekti.
ttihatçlaragöre,OsmanlDevleti’ndekiiselmutsuzluklarda,içkarklklar
da, asayisizliklerde ve iktisadî bunalmlarda ‘istibdat’ idaresinin (Kazm Nami,
1326:15;DoktorKamil,1325:1019;AhmedHilmi,25)büyükpayolmutur(Celal
Nuri,1324:4).Ortayaçkansorunlarnçözümü,KanuniEsasi’ninilanna,istibda
dn yklmasna balanmtr (Neyyiri Hakikat, 1324: 4). ttihatçlar, hürriyet mü
cadelesine iten temel etken; Meclisi Mebûsan’n kapatlmas, Kanuni Esasi’nin
askyaalnmasveII.Abdülhamit’in‘istibdadî’birrejimkurmasdr(EnverPaa,
1991: 51). Memleketin içinde bulunduu siyasî, sosyal, iktisadî, ticarî, hukukî ve
maarifsorunlarnnçözümünümerutîidaredegörenttihatçlar,19yllkmüca
dele sonucunda tedabiri mühîmmei siyasîyyeden baka çare olmad gerekçesiyle
(Ahmed Refik, 13241326: 31) 23 Temmuz 1908 tarihinde Merutiyeti ilan etmi
lerdir.Onlaragöre,MerutiyetinilanveKanuniEsasi’ninyürürlüegirmesiyle
memleketteheraçdanbirterakkiyaanacakt.NitekimManastr’daHarpOkulu
DersNazrErkanHarbBinbaYanyalVehipBey,10Temmuz1324(23Tem
6
7
Madde 4: Bir makalede beyaz yerler ve noktalarla geçilen bo yerler braklmas, bir takm uygunsuz varsaymlara ve zihniyetleri
kartrmaya neden olaca için, bunlara kesinlikle izin verilmemesi. Madde 5: ahsiyete kesinlikle meydan verilmeyip bir vali ya
da mutasarrfn hrszlk, yiyicilik, adam öldürme ya da çirkin bir i ilemi olduu söylenecek olursa, bunun doruluunun ispat
olmad bildirilecek ve yaymlanmasna asla müsaade edilmeyecektir.
Madde 6: Vilayetler hakknda bir kiinin yada bir topluluun, hükümetin yolsuzluundan ikayetlerinin ve yüce Padiaha duyurulmasn bildiren kat ve dilekçelerin yaynlanmasnn kesinlikle yasaklanmasn ve cezalandrlmasn...” buyurmaktadr (Kudret,
1977: .38-39).
“Tefti, muayene. Gazetelerin ve kitaplarn baslmasndan veya nerinden önce hükümet memurlar tarafndan muayenesi ve
hükümetin siyasetine uygun yazlarn baslmasna ve nerine müsaade edilmesi. Tiyatro piyeslerinin oynanmadan önce hükümetçe muayene edilmesi. Mektuplarn ve telgraflarn gönderilmesinden önce hükümetçe muayenesi.” (Taner, 1941: 560-561).
Dier tanmlar için bkz. (Türkçe Sözlük: 1998/II: 1256; Özön, 1962: 197).
230 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
muz1908)günüHürriyetMeydan’ndatoplananhalka:“Adalet,müsavat,hürriyet,
uhuvvetmeslekiesasimizdir...Biziinsangibiyaatacakusûlumeruameverettirki,bu
isteklerimizin cümlesini temin eyleyen Kanun Esasidir...” (Ahmed Refik, 13241326:
8486)diyerekKanuniEsasi’ninöneminivurgulamtr.
Merutiyetin ilann belgeleyen resmî tebliin stanbul gazetelerinde yayn
lanmasylaOsmanlDevleti’ndeMutlakiyetDönemisonaermitir(MusavverMu
hit,1324:4445).Merutiyetinilanmemlekettesevinçlekarlanm,herkes‘Yaa
sn hürriyet’ ve ‘Yaasn millet’ nidalaryla Merutiyetin ilanndan duyduklar
memnuniyetiifadeetmitir.MerutiyetinilannyaamolanSüleymanNuman,
Merutiyetinilannnmemlekettemeydanagetirdiiolumluhavayucümlelerle
ortayakoymutur:“Öylebiritirakkihaftalarca,aylarca,geceligündüzlüevler,dükkan
lar,sokaklar,pencereler,damlarinsanlarla,bayraklarla,hürriyetvemillîrenklikokartlarla,
urutlarladoldu,boald.”(SüleymanNuman,1324:140).
ttihatveTerakkiCemiyeti,Merutiyetiilanetmekleherkesehürriyet,adalet
vemüsavatvereceinedairilkuygulamasnaffahaneçkartarak,sabkdevrin
siyasîmahkûmlarnserbestbrakmaklagöstermitir.BununlabirlikteMerutiyet
Döneminingetirdiienönemliaçlmlardemokrasialanndaolmutur.Basnsan
sürü ortadankaldrlm, çok sayda gazete ve dergi neriyat yaplmtr (Shaw,
1983/II:333).
Merutiyet;örgütlenme,toplant,gösterihakkvematbuathürriyetigibiyeni
avantajlargetirmitir.30Temmuz1908’depostasansürününkaldrlmasyla(Ah
medhsan,1931//II:25)memlekettesnrszbirmatbuatserbestliihâkimolmu
tur.Böylece,Merutiyetinilkaylarndamatbuattagörülmedikbirartgözlenmi
tir(Birinci,2001,152).25Temmuz1908’denitibarensansüretâbiolmadangazete
leryaynyapmayabalamtr.Matbuataleminehergünyenigazeteler,dergiler,
mecmualar girmitir. Bu neriyatlarn çou bir ya da iki hafta yaayabiliyordu.
Hatta bir gün çkan gazeteler dahi mevcuttu (Ahmed hsan, 1931/II: 3637;
Kaygusuz, 1995: 37; Birinci, 2001: 152). Maddi durumu iyi olanlar ve eli kalem
tutanlar gazete yaynlamaya balamlardr (Rza Nur, 1981/II: 295296). Memle
kette bir gazete neriyat furyas balamtr. Varlkl kimseler maln mülkünü
satpneriyatabalamlardr.stanbul’dagünlükgazetelerinsayselliyigeçmitir
(Ahmedhsan,1931/II:35).Böyleceherçeitkayttanazadebirmatbuatynor
tayaçkmtr(Atay,1963:33;Birinci,2001:152).
Merutiyetinilanyeniveçokgüçlübirmatbuatn,snrszbirhürriyetle,orta
ya çmasna sebep olmutur (Birinci, 2001: 152). Gazete ve mecmualar ykmadk
namus,dokunmadkhaysiyetbrakmadklargibi,adeta‘alemimatbuatbirsaha
y cidale’ dönmütür (Dr. Cemil, 1331: 2931; Birinci, 2001: 152). Matbuat hayat
nezaket ve edebin kalmad bir dönemi yaamakta idi (Birinci, 2001: 277278).
Zira basnda devlet adamlarnn en mahrem yerlerine dek yazlar çkmakta
(MehmedAsaf,1326:23;Birinci,2001:151152;Birinci,2001/13:193),edepveah
lakbüyükbirykmauramaktayd(Ahmedhsan,1931/II:66).
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 231
II.MERUTYETDÖNEMMATBUATVENERYATYASAKLARI
Yaknçatarihimizinenmühimhadiselerindenbiridematbaaclnvebuna
balolarakkitapçlnvegazeteciliingelimesidir(Birinci,2001:30).Matbuatn
gelimesiüphesizmüspetneticelermeydanagetirmitir;ancaksiyasiçekimele
rin de odak noktas haline gelmitir. Bu çekimeler toplumsal gerginliklere yol
açarakdüzeninvehuzurunkaybolmasnasebepolmutur.Matbuattaveneriyat
ta edebemuayir yazlar yazlmaktayd. Daha evveledep d ifadeler ‘fezahat
lisaniye’suçukapsamndaikenII.Merutiyettensonrasuçkapsamnaalnmam
tr8.Budurumbirçokdevletadamveyüksekderecelimemurunözelhayatlarna
kadaryazlrçizilirolmutur(BOA,CMA,nu.57,17Nisan1318:1).Hükümet,bu
menfigelimelerinönünegeçebilmekiçinmatbuatabirdüzengetirmekamacyla
1909’da37maddelikbirMatbuatKanunnamesiyaynlamtr(BOA,Y.EE.,31:9).
MatbuatKanunu’nunçkartlmasndattihatveTerakki,OsmanlDevleti,s
lamdiniveMerutiyetaleyhineyaynyapanmatbuatveneriyatlarnönemlitesi
riolmutur.Hükümet,devletinvetoplumunhuzurunuvegüveninibozacakne
riyatlarn ve matbuatlarn yaynn, datmn ve ithalini yasaklamtr. Yurt d
ndayaymyaplanbutürmenfiyaynlar,Memleketiahane’yebirkaçyoldan
girmekteydi. Bunlar; yabanc postahaneler (Eyicil, 1989: 10; Ramsaur, 1972: 40),
elçilikler ve konsolosluklar, stanbul ve Çanakkale boazlarndan geçen yabanc
vapurlar.BuyabancvapurlarnaldklarklavuzlarnçoununecnebiveYunan
tebaasndand.BuklavuzlaryasakyaynlarnOsmanlmemleketinesokulmasnda
önemli rol oynamlardr. Kayt ve kontrole tabi tutulmayan yabanc vapurlarla
yasak yaynlar rahatlkla Osmanl memleketine sokulmaktayd (BOA.
DH.EUM.KADL,1:3).
Matbuatyasaklarhassasiyetevedikkatemuhtaçbirmevzudur.Çokdefasan
sür,II.AbdülhamitDevrineinhisarettirilmektedir;ancakherdevirdeuygulanan
biryöntemdir.Buçalmadasansürüntenkidindençokmatbuatveneriyatageti
rilenyasaklarvesebeplerielealnacaktr.
1.ttihatveTerakkiveMerutiyetKartYaynlar
Merutiyetnklâbnngetirmiolduuyeniavantajlar,demokrasiadnagüzel
gelimeler olarak deerlendirilebilir; ancak merutiyet ve özgürlüklere hazr ol
mayanbirmemlekettebuavantajlarzamanlafecineticeleredönüebilir.Osmanl
toplumu,Merutiyetingetirmiolduuhürriyetinmahiyetihakkndatafsilatlbir
bilgiyesahipdeildi.Halk,hürriyetibütünyasaklarnkalkmas(Price,1969:92)ve
hükümetekulakaslmamaseklindeanlamaktayd(NeyyiriHakikat,1324:23).
Merutiyet,memlekettebütünsorunlarnüstesindengelecekbüyülübirkeli
meolmutusanki(Bayur,1959:267268).Fakatbeklentileringerçeklememesive
8
Ancak Matbuat Kanunu çkartldktan sonra bir dizi önlemler alnmtr. Adab- umumiyeye mugayir neriyatta bulunanlara tatbik
edilmek ve matbuat kanunun yirminci maddesinin yerine konulmak üzere tanzim olunan kanun layihasnn muvakkaten yürürlüe
konulmasyla bu tür yaynlar yapanlar, Matbuat Kanunu’nun ilgili maddesi uyarnda cezalandrlacaklard (BOA., MV., 229: 120).
232 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
hürriyetin toplumsal gerginliklere yol açmas sebebiyle, aradan çok zaman geç
medenmüthibir‘hayalkrkl’meydanagelmitir(Kadri,1991:62).Ayrcaher
fikrin rahatlkla tartld ortamda binlerce cemiyetin ortaya çkmasyla (Atay,
1963: 33), Osmanl toplumunda, ilk kez söz, basn ve toplant hürriyeti kefedil
meyebalamtr(Bayur,1959:267268).Ancakmuhteliffikirleresahipcemiyetler,
toplumdasiyasallamannartmasnayolaçmtr.Çoucemiyet,fikirlerini,mak
satlarnvefaaliyetlerinineriyatyoluylatoplumaulatrmaktayd.
Siyasetkültürününolumadbirortamdaarsiyasallamamenfineticeler
dourur. Osmanl cemiyetinde siyaset kültürünün olumamas, ar siyasalla
maylaberaberçatmazeminihazrlamtr(Tunaya,1984/I:14).ttihatveTerakki
Cemiyeti’nin farkl siyasî oluumlara hayat hakk tanmayan tekelci ve baskc
tavrdasiyasallamannmenfiboyutlaraulamasnaetkietmitir(Birinci,1990:31
33). Ayrca Cemiyet’in uygulamaya geçirdii tensikat usulü de siyasallamann
olumsuzseyirtakipetmesineyolaçmtr(smailHakk,1324:34;AliMünifBey,
1996: 43). Cemiyet’in, tensikat usulü ile önemli memuriyetlere kendi adamlarn
tayinetmesi,toplumdahuzursuzlukvekaosortamoluturmutur.Buuygulama
ttihatveTerakkiveMerutiyetkartlnortayaçkarm,Merutiyetmuhalifli
ini körüklemitir (Kzltoprakl, 1324: 3738; Uran, 1959: 42; Birinci, 1990: 2830;
NazmPaa’nnHatralar,tz./II;Kansu,1995:197;Danimend,1955:164;Akin,
1970:31).
Matbuat, ar siyasallamaya, çkar ilikilerine, menfaatlere, siyasî ve ahsî
meselelerealetedilmivehalkyanlbilgilendirilmitir(A.Saffet,1324:103).Gaze
telerinyaynlarhalkarasnanifaktohumlarsokmaktayd(kdam,1325:4).Temel
gayesihalkaydnlatmakolangazetevemecmualarda,kiilerinbirbirleriniitham
ediciyazlaryeralmaktayd.Butüryazlarhalkarasndakutuplamalara,siyasal
ayrmalarasebepolmutur(kdam,1324:3;Millet,1324:l;kdam,1325:4).ttihatve
TerakkiCemiyeti,kendialeyhindeyaynyapangazeteleribaskaltnaalm,gaze
teleri Cemiyet yanls ve kart olarak snflandrmaya tabi tutmutur (Ahmet
hsan,1931/II:67;rtem,2003:29).BöylecettihatveTerakkilehineyaynyapma
yanneriyatlarsiyasetensertliemaruzkalmtr(Ahmedhsan,1931/II:67).Bir
takmkiilerinhafiyelikithamylaöldürülmesi(Felek,1974:49,51,55),Cemiyet’in
‘istibdat’ idaresini aratmayacak uygulamalar (rtem, 2003: 29) da toplumsal ger
ginliklerinartmasnayolaçmtr(Ahmedhsan,1931/II:67).
Arsiyasallamanngetirdiigerilimlerden,fikrivesiyasifarkllklardando
laymatbuatabirtakmsnrlamalargetirilerek,toplumunhuzurunubozacakya
ynlaryasaklanmayavetoplatlmayabalanmtr.II.Merutiyetinilanndansonra
yasaklananilkgazeteHilalgazetesidir.Hilalgazetesi,ttihatveTerakkiCemiyeti
ve Merutiyet aleyhinde yayn yaptndan dolay toplatlm, gazetenin yayn
durdurulmu,matbaaskapatlmvesahibihakkndadakanunîilemyaplm
tr.(BOA.,MV.,127:2).
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 233
31MarthtilalinekadarOsmanlDevleti’ndegörülmedikbirmatbuatfuryas
yaanmtr. Fakat 31 Mart’tan sonra matbuata sansürgetirilmitir. ttihat ve Te
rakkiCemiyetiveMerutiyetaleyhineyaynyapanneriyatlar,MatbuatNizamna
mesi’ninyürürlüegirmesiyledisiplinaltnaalnmayaçallmtr.Bundanböyle
neriyatlaravematbuatlararuhsatverilebilmesiiçin,Osmanluyruundakikiile
rinotuzyanbitirmivecezakanunununherhangibirmaddesinegörecezalan
drlmamolmalar;tümkiilikhaklarnkullanabilirdurumdabulunmalargere
kiyordu.Çeitlibasnsuçlarilebunlariçinverilecekcezalardabelirleniyor,hapis
ve para cezalarnn yan sra geçici ya da süresiz kapatma cezalar getiriliyordu
(MehmedAta,1334).
31Marthtilalindensonrabirçokgazetekapatlm,yurtdndayaynyapan
muzr neriyatlarn yurda girii de yasaklanmtr. Msr’da yaynlanmakta olan
ElMüeyyed gazetesinin Osmanl Hükümeti aleyhinde yapt yaynlar sebebiyle
Osmanl vilayetlerine giriine izin verilmemitir (BOA., DH.MKT., 2827: 25). Bu
nunyanndamuzrneriyattabulunduugerekçesiyleHürriyetgazetesininmem
leketegiriineyasakgetirilmitir(BOA.,Y.EE.,49:29).Paris’tenerolunupSosya
list Frka’nn fikirlerini destekleyen Berit adndaki gazetenin de Memâliki
Osmaniyye’yegiriinemüsaadeedilmemitir(BOA.,MV.,157:32).
Manastr’daelegeçirilenvettihatveTerakkiCemiyeti’ninmührünütayan
hezeyannameler,mevzuvemahiyyetitibariyledardatertibvetabolunupithali
yasaklananmuzrevrakkabilindenolduundan,bunlarnintiarveithalininen
gellenmesiiçinRüsumatdaresi’neiarverilmitir(BOA.,DH.MKT.,2863:51).
Birdönemttihatçlarnsafndayeralmolankiiler,çkarçatmasnedeniyle
ttihatçlaramuhalifolmulardr.BunlardanbirideMevlanzadeRfat’tr.Mevlan
zade Rfat, çkartt Serbesti gazetesinde ttihat ve Terakki Cemiyeti aleyhinde
yazlarkalemealmtr.31MartöncesindeAbdülhamitvettihatveTerakkialey
hindekiyaynlarylaortamgerenMevlanzade,31MartHadisesininpatlakverme
siylebirlikteisyanyönlendirmeyeçalmtr.DivanHarbiÖrfi,31MartHadi
sesinde yaynlaryla isyanclar kkrtmada rolü olduu gerekçesiyle, Me
vlanzade’ninmatbaasnntamamenkapatlmasnavekendisininonsenemüddet
lesürgüneyollanmasnakararvermitir(MevlanzadeRfat,1328:4684).Mevlan
zade, buna ramen sürgünde olduu Paris’te yaynna ve nerine devam ettii
Serbestigazetesinimemleketegizlicesokmutur.Gazeteninmenfiyazlarsebebiy
le Memaliki ahane’ye girii yasaklanmtr (BOA., DH.MU., 12/2: 22). Gazete
bukezmektupeklindememleketesokulmu,bunundaanlalmasüzerine,Pos
taveTelgrafMüdüriyetiUmumiyesi’netebligatyaplmtr(BOA.,MV.,130:61;
BOA., DH.MKT., 2897: 23; BOA., DH.MU, 12/2: 22; BOA., DH.EUM.THR., 90:
41).AlnantedbirlereramenSerbestigazetesininyurdagiriiengellenememitir.
Ziramezkûrgazeteresmîdairelerdedahigörülmütür.Bunlarnzabtayateslim
edilmesiiçindaireleregereklitebligatyaplmtr(BOA.,DH.EUM.THR.,91:94).
Buna ramen Memaliki Osmaniye’ye girmesi yasaklanan Serbesti, Yeniyol vb.
234 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
gazetelerininithalolunarakBeyolukitapçlarndabulunduuhususundazabta
uyarlmtr(BOA.,DH.EUM.THR.,13:63).Ayrcabutüryaynlarnidaditalebe
leri tarafndan mekteplere sokulup okunduundan bahisle, gerekli tedbirin aln
masistenmitir(BOA.,DH.MU.,41/1:20).
Matbuat idaresi bu tür gazetelerin Memaliki Osmaniye’ye sokulmamasnn
yannda, sokulan nüshalarnn toplatlmasn, idareci ve sorumlular hakknda
takibat yaplmasn istemitir. Serbesti gazetesinin muzr neriyatnn önlenmesi
içinFransaHükümetinezdindegiriimlerdebulunulmutur.BununüzerineSer
bestigazetesininbirFranszmatbaasndayaplantabFransaHükümetinceengel
lenmitir(BOA.,DH.MU.,11/3:24).
BuaradakdamgazetesininbayazarAliKemal,31MartAskerihtilalisonra
sndaParis’ekaçmveoradaYeniyoladlbirgazeteçkartmtr.AliKemal,ttihat
veTerakkiCemiyeti’nemuhalifliiyletannmaktayd.YaynladgazetedeCemi
yet’ekarmuhalifyazlarkalemealmtr.AliKemal’inadgeçengazetesizararl
yaynndan dolay Osmanl memleketine girii yasaklanmtr (BOA., DH.MKT.,
2911:23).
Osmanl Devleti’nde Merutiyetin ilannda ve Kanuni Esasi’nin yürürlüe
girmesindegayretlerigörülenvettihatveTerakkiCemiyeti’ninönemliazalarn
dan olan erif Paa, menfi uygulamalarn gördüü Cemiyet’ten ayrlarak yurt
dna çkmtr (erif Paa, 1911: 1314). erif Paa, Paris’te Türkçe ve Franszca
olaraknerettiiveücretsizolarakdattMerutiyetgazetesiylettihatveTerak
ki Frkas aleyhine yayn yapmaya balamtr. Bu muzr neriyatndan dolay
Merutiyetgazetesininmemleketegiriiyasaklanmtr(BOA.,MV.,133:79;MV.,
137:55;BOA.,DH.EUM.THR.,92:46).Bunaramenkaçakyollarlamezkûrgazete
memleketesokulmaktayd.TahkikatneticesindeÇatalcamutasarrfadnaMeru
tiyetgazetesiningönderildiihaberininalnmasüzerineadgeçengazeteninithali
veyaynlanmasyasaklanmveyurdagiriininönlenmesiiçindahaserttedbirler
alnmtr(BOA.,DH.EUM.VRK.,20:37;BOA.,DH.EUM.THR.,92:46).erifPaa
vearkadaDoktorRefiktarafndanMersin,SilifkeveAnamurgibisahilleremu
zrevrakgönderilmeihtimalinekardadikkatliolunmasnadairAdanaVilaye
ti’ne bir telgraf çekilmitir (BOA., DH.FR., 39: 76). Alnan tedbire ramen ad
geçen gazetenin yurda girii önlenememitir. Merutiyet gazetesinin ehremaneti
kâtiplerinden Muallim Hayati ve Muallim Medmed Necati’ye verilmek üzere
adreslerinegönderildiitespitedilmitir.BununlailgiliolarakKuzguncuk’taBak
kalEstefani,KasapAli,TütüncüYusufEfendilerhakkndadatahkikatyaplmtr
(BOA.,DH.EUM.KADL.,2:14).
ttihat ve Terakki Cemiyeti aleyhine yayn yapan neriyatlarn yurda sokul
masnda,Osmanlaleyhinecasuslukyapanlardaönemliroloynamlardr.Beyo
lu’nda Garati adl bir ahsta, Sansür Heyeti’nce kontrol edilmemi mektuplar
bulunmasüzerine yaplantahkikatta,DersaadetYunanistanSefareti’ndegörevli
JanFridas’ndaaralarndabulunduubirgrubunyabancdevletlerhesabnaca
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 235
suslukyapt,ayrcaJanFridas’nyasakolanBeyanülHakgazetesinimemlekete
sokmayaçalttespitedilmitir(BOA.,DH.EUM.3.b.,14:20).
Dr.RefikNevzad’n,ttihatveTerakkialeyhindekalemealdrisalelerdeya
saklanmtr,buyasakCumhuriyetDönemindededevamettirilmitir(YasakYa
ynlar,1975:224,490).
2.OsmanlHükümetiveslamDiniAleyhindeYaplanYaynlar
OsmanlsnrlariçindeyaayanaznlklarveOsmanlDevletidümandev
letleryaynlamolduklarneriyatlarla,OsmanlDevleti’nintoprakbütünlüünü
tehditetmekteydiler.BataBulgaristanveYunanistan,yurtiçindedeErmenilerve
RumlarmuzrneriyatlarylaOsmanlDevleti’ndeayrlkçisyanlarasebepolmak
taydlar.OsmanlDevletibutüryaynyapangazetelerinmemleketegiriiniyasak
lamtr (BOA., MV., 189: 10)9. Yunanistan’da yayn yapan ve Hükümeti Osma
niyyealeyhindeneriyattabulunanAkrapolis,Tokratos,Istakrib,EmbrosveHardnos
adl Yunan gazeteleri, Yunan cemiyetleriyle sk iliki içindeydiler. Bu gazeteler,
Osmanl vatanda olan Rumlar tarihî, siyasî ve kültürel açdan bilgilendirmek
teydilerveonlarOsmanlDevleti’nekarisyanateviketmekteydiler.Bugazete
lerin muzr faaliyetleri sebebiyle Memâliki Osmaniyye’ye girilerine yasak geti
rilmitir (BOA., MV., 133: 81). Ayn sebepten Atina’da münteir Proini adndaki
Yunangazetesiile(BOA.,DH.EUM.THR.,32:17)Amerika’dayaynlananRumca
Atlantis gazetesinin Memâliki Osmaniyye’ye girii men edilmitir (BOA., MV.,
145:14).YinemuzrneriyatndandolayithaliyasaklananYunanRomyosgazete
sinin,bakabirisimlememleketesokulduununanlalmasüzerinetahkikatba
latlmtr(BOA.,DH.EUM.KADL.,22:21).
Rum cemaatini ihtilale tevik eden Yunan matbuatndan sterapi ile Horonos
(BOA.,MV.,159:6),Atina’dayaynlananEposveKarterebyaileFranszcaEndepen
deusgazetelerininzararlyaynlarndandolayyurdasokulmamasiçingiriimler
debulunulmutur(BOA.,MV.,165:71;BOA.,MV.,167:27;BOA.,MV.,198:13).
Sakz Adas’nda Rumca yaynlanan Pankiaki, Naakidos ve Naakios gazeteleri
(BOA.,MV.,175:54),Selanik’teyaynlananTürkçeYeniAsr,Franszcandependan
Avanti,Opelniyon,spanyolcaelLiberalelTrFiryaçveRodos’tayaynlananRumca
Teorodosgazetelerininyurdagiriiyasaklanmtr(BOA.,MV.,176:5;BOA.,MV.,
195:63).AynzamandaMidilliveSakzAdalarndazararlneriyatyapanSalinikis
veYeniSakzadlgazetelerinbölgednaçkarlmasnnyasaklanmasnadairad
geçenherikiadaidarelerinetelgrafgönderilmitir(BOA.,MV.,185:14).
MuzrneriyattabulunanAtina’damünteirEtnikosEstargazetesininRodos’a
gönderilennüshalarnntedkikivegerekgörüldüündemahkemeyetevdiilüzu
mugörülmütür(BOA.,DH.MKT.,2911:35).BuaradaAnkara’dabazgayrimü
slimesnafndükkanlarndagörülenYunanfotorafvemuzrtasvirleritoplatlm
9
26 Mays 1872’de yasaklanan bir Yunan tabanda “Bir saatlik hürriyet krk senelik esarete müreccahtr” ve bir Yunan bayranda
da “Yaasn Teselya” sözleri yazlyd. (Birinci, 2001: 229).
236 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
olupbukabilresimlerindükkanvemaazalaraaslmasvesatlmasnnmenihu
susu tamimen tebli edilmitir (BOA., MV., 75: 12). Ayrca Neologostis Anatolis
isimliRumcagazeteninmüdürüAgetLaFbovdamuzrneriyattabulunduuiçin
paracezasnaçarptrlmtr(BOA.,DH.EUM.VRK.,21:28).
Yunangazeteleri,OsmanlDevletricalininkarikatürleriniçizerekalayetmek
teydiler.AtinaSefiriGalipKemaliBey’inçirkinkarikatürünüYunangazetesiya
ynlam,busebeplebugazeteninmemleketegiriiyasaklanmvebutipneriya
tn engellenmesi için gerekli diplomatik giriimlerde bulunulmutur (BOA.,
DH.KMS.,21:41).
Bu arada Samsun’da gazete bayilii ile kitapçlk yapan Yozgatl Niko’nun
dükkanndabulunanRumcaPolemikiTragadyaTuZeoVulgeroktonoadlmanzum
bir risale ele geçirilmitir. Ad geçen risalenin Osmanl Devleti’nin iç huzurunu
bozmayayönelikfikirlerihtivaetmesindendolaytoplatlmtr(BOA.,MV.,182:
32).YineYunanistan’danerolunanAkdeniz’inYunanKorsanlar(LamberosKaço
nisi) adl muzr risalenin memlekete ithali yasaklanmtr (BOA., DH.EUM.
KADL.,8:43).
OsmanlDevletialeyhindeyaplanyaynlarsadecegazete,dergiverisaleler
denibaretdeildi.Muzrdüüncelerinikitaplarladayaymayaçalmlardr.Yu
nanistan’da baslan Yunan htilal Tarihi ve Yunan htilali Kahraman Kz isimli iki
kitabnMemâlikiâhâne’yegiriimenedilmitir(BOA.,MV.,142:27).
Bulgaristan, Osmanl Devleti aleyhinde yayn yapan gazetelerin yaymnda
her türlü kolayl salamaktayd. Makedonya Komitelerinin fikirlerini yanstan
veSofya’daMakedonyaTarakigazetesininyaynlanmasiçinhertürlümaddides
tekte bulunmaktayd. Osmanl Hükümeti, zararl neriyatndan dolay ad geçen
gazetenin Memâliki Osmaniyye’ye giriini engellemitir (BOA., MV., 150: 42).
Memaliki ahane aleyhinde yayn yapan Sofya’da baslp nerolunan Veçerna
PonaisimliBulgargazetesi(BOA.,MV.,135:21)10,Amerika’nnSenLuiehrinde
nerolunanAkçehisarTrampeti(TroçaNanoFerdiya)gazetesi,Sofya’daçkarlanLiri
Ekpediz ile Kampana gazetelerinin Memâliki Osmaniyye’ye giriine müsaade
edilmemitir(BOA.,MV.,152:13;MV.,146:8).AynekildeSofya’danerolunan
VulyaArzuveOtraSabahgazetelerininMemâlikiOsmaniye’yegiriimenedilmi
tir(BOA.,MV.,152:1).Sofya’danerolunanBulgarcaBalkaniskaTribonaveNaruden
GalasileBelgrad’damünteirSrpçaTribonagazeteleri(BOA.,MV.,156:36),Bulga
ristan’daBulgarcayaynlananVardargazetesinin(MV.,157:51)HükümetiOsma
niye’nintoprakbütünlüünübozacakyaynlardabulunmalarndandolayMemâ
likiâhâne’yegirileriyasaklanmtr.Scott’nTheLadyofTheLakeadlkitabna,
10
Bulgaristan matbuat öteden beri Osmanl Devleti aleyhinde yaynlar yapmaktadr. Nitekim Bulgaristan, Osmanl Devleti hakknda
yapt deerlendirmelerle ne derece ileri gittii u ifade ile ortaya koymutur: “Bizim en kuvvetli en korkulu en zalim hasmmz
Türkiye’dir. Be yüz seneden beri birçok defa çarptmz Türklerle er geç yine çarpacaz. Ancak Türkiye ile çarpmak için
en uygun ve müsait zaman u zamandr.” (Zenit, 1327: 20-21). Bulgaristan’n Osmanl Devleti için besledii bu emeller, Bulgaristan matbuatnn Osmanl Devleti aleyhinin bir hulasasn göstermektedir. Bu menfi yaynlar Balkan Savalarnda kendini göstermitir.
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 237
KülliyeiHindiyeileHindeDairrisalelerevemuzrpostakartlarnayasakgetirilmi
tir(BOA.,DH.MKT.,2915:89).AyrcasiyasetenmuzrbulunuptoplatlanLeBul
gari adl kitabn da yurda giriine izin verilmemitir (BOA., Y.EE., 157: 51). Sof
ya’damünteirVetehernaPochtagazetesininRumelivilayetihakkndamuzrneri
yattabulunduuiçinmemleketegiriineyasakgetirilmitir(DH.MU.,48:13).
Arnavutlarnisyanederekmillidevletlerinikurmalarnteminetmekmaksa
dylaArnavutçagazetelerneredilmitir.Msr’daArnavutçayaynlananSaikave
Eskrp gazetelerinin Osmanl Hükümeti aleyhinde yayn yapt gerekçesiyle
memlekete girii ve ithali yasaklanmtr (BOA., DH.EUM.THR., 34: 15). Berat
Mutasarrfl’na Saika gazetesinin ithalinin yasaklandna dair de bir tebligat
gönderilmitir(BOA.,DH.MKT.,2831:30).SaikaadlgazeteninOsmanlDevleti’ne
giriininmenedilmesindensonraimekadylayaynhayatnabalamolmasna
ramen ithaline yasak getirilmitir (BOA., MV., 151: 39; BOA., DH.EUM.KADL.,
16: 31). Bu tür muzr faaliyetler telgraf tamimlerinde de görülmektedir. 6 Ekim
1909tarihlibirtelgraftamimindeArnavutluk’unbamszliçinbirtakmArna
vut’unteebbüslerindenbahsedilmitir;“Paris’tebazmüfsidintarafndantertibolu
nan evrak fesadiye, Arnavutluk Prensi unvann tayan baz serserilerin resimlerini
muhtevikartpostallarnParis’tendamgalaçkzarflarderunundamemalikiOsmaniye’ye
irsaledildiklerianlalmolmalabumisillûvarakalarlakartlarnkatiyentevziinemeydan
verilmemesi zmnnda iltizam basiret olunmas” (Posta ve Telgraf Mecmuas, 1325:
926)istenmekteydi.
Srbistan’nNikasabasndamüteekkilSiyahElCemiyeti’ninfikirlerinine
redenPiyemont(SrbestoSrplk)gazetesininMemâlikiOsmaniye’yegiriiyasak
lanmtr (BOA., MV., 160: 75; BOA., MV., 161: 80). Filibe’de yaynlanan Türkçe
BalkanveHuridgazetelerininzararlneriyatndandolayMemalikiOsmaniye’ye
girilerine yasak getirilmitir (BOA., MV., 189: 37; BOA., MV., 163: 69). Hrvatis
tan’da çkarlan Obruz gazetesi, bölücülük yayn içermesi sebebiyle yurda sokul
mamtr(BOA.,MV.,174:69).
Msr,OsmanlDevletialeyhindeyaynyapanlarnüssüolarakbilinmektedir.
Jön Türkler, II. Merutiyeti ilan etmeden önce, yaynlarnn önemli bir ksmn
buradaneretmilerdir.Msr’da,II.MerutiyettensonradaOsmanlDevletialey
hinde yaynlara rastlamaktayz. Örnein Msr’da neredilen Yldrm (BOA.,
DH.MU.,11/1:56;BOA.,DH.EUM.THR.,5:21),elUmran(BOA.,MV.,159:126;
BOA.,MV.,161:3;BOA.,MV.,175:46),elAhram(BOA.,MV.,165:59;BOA.,MV.,
189: 39), elMüeyyed (BOA., MV., 176: 37), elMaktem (BOA., MV., 179: 90; BOA.,
MV.,174:24),Cerideislam(BOA.,MV.,180:11),BorsErtipsiyen(BOA.,MV.,194:
17) gazetelerinin ve elMenar11 risalesinin zararl yaynlarndan dolay Osmanl
Devleti’ne girii yasaklanmtr. Gazetelerin memlekete giriinin yasaklanmas
hususu,ilgilinezaretlerebildirilmitir(BOA.,MV.,194:17).YineMsr’daneredi
11
Daha sonra el-Müeyyid, Ceride-i slam ve el-Menar risalesi hakkndaki yasak kaldrlmtr (BOA., MV., 180: 11).
238 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
len Eaika gazetesinin muzr münderecatna binaen Dersaadet ve vilayetlere
duhul ve intiarna meydan verilmemesiistenmitir (BOA., DH.MKT., 2817: 71).
Ancak muzr yaynlar dolaysyla Memaliki Osmaniye’ye girileri yasakland
haldeelMuktam,elBasir,elAhramveelMiratülGarbadlgazetelerinBeyrut’ane
suretlegirdirildiinintahkikinedairBeyrutVilayeti’nebirtelgrafçekilerekkonu
hakkndabilgiistenmitir(BOA.,DH.FR.,471:94).Bununyannda,muzrneri
yatlarndan dolay yaynna müsaade edilmeyen Msr’daki Le Loid ve Nehfetül
Arabgazetelerizararlneriyatlarndanvazgeçtikleriniifadeederekithallerineizin
istemilerdir(BOA.,DH.MKT.,2914:91).
Osmanl Devleti, farkl devletlerdeneredilen ve Hükümeti Osmaniye aley
hindeyaynyapangazetelerinithalinivememleketegiriiniyasaklamtr.Birçok
yerde Arapça olarak neredilen gazete ve dergilerde, Osmanl Devleti ve hilafet
aleyhindeyazlararastlanmtr.Amerika’dayaynlananArapçaelFecr,Miratül
Garb,KalemülHadid(BOA.,MV.,195:36),Amerika’nnNewyorkehrindeyayn
lananelttihat(BOA.,MV.,195:149)veEsSâih(BOA.,MV.,174:1)adlgazetelerin
yukardaki sebepten dolay, Memâliki âhâne’ye girileri engellenmitir (BOA.,
MV., 176: 45). Yine Newyork’ta Arapça münteir elNesr gazetesinin mahzuruna
binaenMemalikiOsmaniye’yegiriineyasakgetirilmitir(BOA.,MV.,192:19).
Brezilya’daNecipYusufAzûritarafndanneredilenEmiyetülArabgazetesi
nin, halk isyana tevik ettii için memlekete girii yasaklanmtr (BOA.,
DH.MKS.,11:3).YineBrezilya’nnSanPavlosehrindemünteirelEfkarveAmeri
ka ve Fetelbenan gazetelerinin yurda girii engellenmitir (BOA., MV., 188: 21;
BOA., MV., 194: 18)12. Arjantin’in Boines Aires ehrinde intiar eden Arapça el
Havi,HüsnülFetatveZamangazetelerinindebenzergerekçelerleMemalikiOs
maniye’yegirilerimenedilmitir(BOA.,MV.,187:78;BOA.,MV.,194:18).
Trablusam’da çkan elBürhan gazetesinin Hicaz Vilayeti’ne giriinin yasak
lanmasistenmitir(BOA.,DH.KMS.,2/1:13).Badat’tanerolunanEnnehfegaze
tesi (BOA., MV., 183: 27), am’da yaynlamakta olan elMuktebes gazetesi (BOA.,
MV.,189:41)13,KuzeyveGüneyAfrika’daArapçaneredilenesSelamgazetesinin
MemalikiOsmaniyegiriineyasakgetirilmitir(BOA.,MV.,187:36).
AmerikaktasndaSantoDominikCumhuriyeti’ninSanPeterDeMakurise
hrindeArapçaolaraknerolunanelCeridetülEdebiyyegazetesininzararlyaynla
rndandolayMemâlikiOsmaniye’yesokulmasnaizinverilmemitir(BOA.,MV.,
151:42).talyanmatbuatndanolupyabancpostalarlaDersaadet’egelenPapaGalo
gazetesinin Memâliki Osmaniye’ye girii yasaklanmtr (BOA., MV., 157: 34;
BOA.,MV.,173:20).
Paris’tebaslanmuzrbirevraknKbrsyoluylaMersin’egönderildiinedair
jurnalalnmtr(BOA.,DH.KMS.,18:17).KalemiMahsus’dan,KaresiMutasarrf
12
13
Ancak el Efkar gazetenin ithaline müsaade olunduuna dair bir i'ar verilmitir (BOA., MV., 188: 21).
Daha sonra el-Muktebes gazetesinin yaynna tekrar müsaade edilmitir (BOA., MV., 189: 41).
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 239
l’naçekilen“Avdetlerindemahzurolanehasmuzrranntardlazmdr”eklinde
bir telgraf gönderilmitir (BOA., DH.FR., 39:13). Yine Paris’te Hnçak Komitesi
adnaneredilenErmenicegazeteninzararlyaynlarndandolayOsmanlDevle
ti’negiriineyasakgetirilmitir(BOA.,MV.,174:96).
Tiflis’teyaynlananMisakadlErmenigazetesininErmenileriOsmanlDevle
ti’ne kar kkrtt gerekçesiyle Memaliki Osmaniye’ye girii yasaklanmtr
(BOA.,MV.,190:8).Rusya’databvenerolunupMüslümanlarlaErmenilerinitti
fak yaptn iddia eden Ermenice gazetesinin girii engellenmitir (BOA.,
A.MKT.MHM.,551:11).AharonyanveMikaelOhanisyantaraflarndantelifolu
nanveTiflis’tebastrlanAzadofyanCanabarin(HürriyetYolunda),FortiyanHanko
viç(ErmeniMeselesi)adlkitaplarnMemâlikiOsmaniye’yegirileriyasaklanm
tr(BOA.,MV.,181:21).Buikikitap,AdanaveDouAnadolu’nunbazvilayetle
rinin Ermenilere ait olduundan bu sebeple de bir Ermeni devletinin kurulmas
içinErmenilerinisyanetmesigerektiindenbahsetmekteydi.
Muzrneriyatlarslamdininekardayaplmaktayd.Buyaynlardaslami
yet’eveHz.Peygamberehakaretlerevekaralamalarayerverilmekteydi.Kimlii
belirsizbirahstarafndanFilibeehrindemünteirveslamiyetaleyhindeneri
yatta bulunan Güne gazetesinin, Memaliki Osmaniye’de, Meclisi Vükela kara
ryla datlmas yasaklanmtr (BOA., DH.EUM.THR., 9: 3; BOA., MV., 132: 6;
BOA.,DH.MU.,11/2:42).MeclisiVükelakararnaramen,gazeteninDersaadet
datcsTütüncüApostolKonstantin’ingazeteyineredevamettiinedairihbar
alnm,Apostol’undükkannayaplanbasknda,gazetenin1600nüshasilebirlik
temektup,kartpostalvs.muzrneriyatlarelegeçirilmitir.BununüzerineTütün
cüApostoltevkifedilerekDivanHarbiÖrfi’yesevkedilmivemezkurgazete
ninyurdagirmemesiiçingerekliönlemleralnmtr(BOA.,DH.EUM.THR.,9:28;
BOA.,DH.EUM.THR.,10:25).AncakbukezHalilAaisimlibirzatazarfiçinde
gazeteningeldiinedairbirihbaralnm,bununüzerinedetahkikatbalatlmtr
(BOA.,DH.EUM.VRK.,20:48).
slamiyetaleyhindekineriyatnedeniyleithaliyasaklananGünegazetesinin
MehmetEfendiadndabirinegeldiibildirilmisedehakkndayaplantahkikatta,
geldiine dair bilgi olmadna karar klnmtr (BOA., DH.EUM.VRK., 20: 49).
Vezirköprü’de Protestan Vaizi Kigork Çakaryan Efendi’nin marifetiyle ithal olu
nanveOsmanlülkesinesokulmasyasaklanaGünegazetesininelegeçirilennüs
halarhakkndagerekliilemleryaplmtr(BOA.,DH.EUM.THR.,92:71).
slamiyet aleyhinde yayn yapmas nedeniyle Osmanl ülkesine sokulmas
MeclisiVükelakararylayasaklananGünegazetesihakkndaSivas,Tarsus,Zile,
NiksarveKayseri’debirtahkikatyaplm(BOA.,DH.EUM.THR.,92:75)veMe
malikiOsmaniye’yegiriininmenihususuEdirneVilayeti’nebildirilmitir(BOA.,
DH.MKT.,2849:68).Günegazetesi,OsmanlHükümetininbasksnedeniyleya
ynn durdurmu, bu gibi yaynlarda bulunan mürtetler de Almanya’ya gitmi
lerdir(BOA.,DH.MKT.,2897:44).
240 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
slamdinialeyhindeyaynlarnyansradinimekanlarayönelikyaynlarada
rastlanmaktayd. Özellikle Ayasofya Camiini kilise eklinde gösteren resimler
yaynlanmaktayd. Sadaret, bu tür mesnetsiz yaynlarn Memaliki Osmaniye’ye
giriiniengellemitir(BOA.,DH.MKT.,2858:90).BuaradaDanimarkalDozitara
fndan yazlan ve Doktor Abdullah Cevdet Efendi tarafndan Türkçeye çevrilen
Tarihislamiyeadndakikitapzararlgörüldüünden,mezkurkitabnsatyasak
lanmtr (BOA., MV., 137/50; MV., 146: 50). Ayrca Vaizlerin ellerinde bulunan
vaaz kitaplarnn muzr olduu, maarif memurlarnn lakayt olduuna dair Ali
Sait,Sadaret’ebirmaruzatgöndermitir(BOA.,Y.EE.,143:53).
3.YkcveBölücüYaynYapanNeriyatlaraveMatbuatlaraKarAlnan
Önlemler
II.MerutiyetDönemimatbuatveneriyatynnnolduubirdönemolarak
tarihsayfalarnageçmitir.Kalemorlarnhürriyetadaltndasnrszcavefütur
suzca kalem oynatmalar, siyasi bir kaos ortam oluturmutur. Bunun yannda
aznlklarnveOsmanlDevleti’nehasmolandevletlerinaleyhteyaynlarmatbu
at ve neriyatn kontrol altna alnmas zaruretini dourmu, bu sebeple 1909’da
MatbuatKanunuçkartlmtr.BukanunlaOsmanlDevleti’nibölmekveparça
lamak isteyen yaynlarn ithali yasaklanacak, halkn fikriyatn bozucu gazeteler
Matbuat Kanunu’na göre kapatlacakt (BOA., DH.ELM.MTK., 74: 23). Ayrca
hükümetaleyhinetahriksuretiyleyaplanneriyatndasuçsaylaraklüzumgö
rüldüündebutüryaynyapangazeteverisalelerinmahkemeninkesinkararna
kadar yasaklanmas yetkisinin Matbuat Kanunu’na eklenmesi talep edilmitir
(BOA., DH.D., 79: 32). Yeni kanun gerei gazetenin bir mesul müdürü olacak,
gazeteninsahibiylemesulmüdürütarafndandüzenlenecekimzalbirbeyanname
mahalli hükümete verilecek, mahalli idareden alnan ilmühaber de gazetelerde
yaynlanacakt(BOA.,DH.MKT.,2895:23).
MatbuatKanunuçkmadanönceneriyatvematbuatasnrlamalargetirilme
yeçallmtr.MatbuatKanunu’nunilannakadarmatbaaaçlmasnavegazete
çkarlmasna ruhsat verilmeyip eski kanun hükmünün yürürlükte kalmasna
çallmtr (BOA., MF.MKT., 60: 58). Bu kanun hükmü II. Merutiyetten evvel
yürürlükteolanancakMerutiyetinilanylalavedilen10Mays1877tarihliSan
sürKararnamesi’dir.YeniMatbuatKanunuçkncayakadarkitapbasmakisteyen
ecnebi tebaasnn Hariciye Nezareti’nden ruhsat almadkça matbaa açmalarna
ruhsatverilmemitir(BOA.,MF.MKT.,71:104).
Osmanl Devleti, ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Merutiyet aleyhinde yayn
yapanlarhakkndamatbuatkanunuhükümlerincegereklicezaimüeyyideleruy
gulanmaktayd. Örnein; Dersaadet Paket Gümrüü Muayene memurlarndan
Mehmed Rasim Efendi ile Altnc Alay Birinci Taburu Katip Muavini Mustafa
Efendi neredilmek üzere ellerinde muzr evrak bulundurduklarndan be sene
müddetlekalebendcezasnaçarptrlmlardr(BOA.,.AS.,84:1327/Ca38;BOA.,
.AS., 84: Ca40). Muzr neriyatta bulunduu iddiasyla hakknda soruturma
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 241
balatlanSinobsabkValisiBekirPaa’nn,sorguhakiminitehditetmesiüzerine
RefikBeytarafndan,Paahakkndakanuniilembalatlmasnadairbirarzuhal
hazrlanmtr. Refik Bey’in arzuhali ile Bekir Paa’nn savunmasn içerenevrak
urayDevlet’egönderilmitir(BOA.,DH.MKT.,2842:89).
Trablusam’damuzrmakaleneredenElKstasülMüstakimgazetesimüdürü
OsmanSultaniEfendi’ninpolisnezaretindeDivanHarb’esevkedilmesiistenmi;
ancakOsmanSultaniEfendi’ninMsr,amveBaalbektaraflarndaolduunadair
ihbar alnmtr. Osman Efendi’nin yakalanmas için Lazkiye Mutasarrfl ve
SuriyeVilayeti’neyazlmveBeyrutVilayeti’ndenalnancevababinaenHareket
OrdusuKumandanl’nabildirilmitir(BOA.,DH.MKT.,2841:53).MatbuatKa
nunu’namuhalifettiigerekçesiylehakkndatutuklamakararçkartlanOsman
Sultani Efendi yakalanarak Divan Harb’de yarglanmtr (BOA., DH.MKT.,
2828:48).
31Martsyanndaisyancaskerleredatlanmuzrevraklardaisyankörük
leyen etkenler arasndadr. syann nihayete ermesinden sonra kurulan Divan
Harb’iisyancaskerleremuzrevrakdatanHacAkif’isürgünetmi(BOA.,AS.,
85: 1327/Ca102), nezdinde muzr evrak bulunan Fatih Tetimmei Has Medresesi
talebesinden Batumlu Osman Nuri Efendi’yi de kalebend cezasna çarptrmtr
(BOA.,.AS.,86:1327/C09).BabaTahir’eaitVatanMatbaasmuzrevrakbasm
nnyaplmasndandolaykapatlmtr(BOA.,DH.MU.,58:3).Elslamgazetesi
SermuharririAdanalHayretEfendinerettiimuzrmakaledendolaymahkum
edilmi(BOA.,.AS.,87:1327/C087),Msr’dayaynlananelUmranadlmuzrga
zetenin datcs Nikola Efendi de tutuklanarak mahkemeye sevk edilmitir
(BOA.,DH.MKT.,2898:47).Yurdagiriiyasaklanangazeteleriidhalederekpolise
rüvet teklif eden Salihli karyesi ahalisinden Ekmekçi Yuvan Veledi stavri de
tutuklanmtr(BOA.,.HB.,152:1332/Ra065).
Hükümet fesat yaynlar içeren neriyatlarn basmn ve datmn önlemek
içinmuhteliftedbirleralmtr.Muzrfikirlerihtivaedenneriyatlar,toplatlarak
imha edilmekte, yaynlar yasaklanmakta, matbaalar kapatlmakta ve sahipleri
hakkndadakanunîilemyaplmaktayd(BOA.,MV.,127:2).Yasakyaynlarözel
liklegümrüktengeçirilmekteydi.BusebepleRüsumatEmaneti’netebligatyapla
rakgümrükteyolcularneyalarnnkontroledilmesiistenmitir.Tebligatlabirlik
tegümrükmemurlargümrüktengeçirileneyalardahaskkontroletabitutmu
lardr (BOA., DH.MKT., 2868: 1). Ancak yabanc postanelerin buna uymayarak
muzrneriyatlarnMemleketiahane’yegirmesinemüsaadeetmesiüzerinebir
takmtedbirleralnmtr(BOA.,DH.EUM.EMN.,88:38).Bununüzerineyabanc
postanelerin ref ve ilgas hakknda Meclisi Vükela bir mazbata yaynlamtr
(BOA., Y.EE.,49: 29). Ayrca sokaklarda gazete satanlara ruhsat karl çalma
izniverilmesivegazetehavadislerininbarlarakilanedilmesideyasaklanmtr
(BOA.,DH.MKT.,2752:4).GazetevedergilerdeKuranayetlerivehadislerinay
nen ve tamamen yazlmas yasaklanmtr. Bu yasan getirilmesine gazete ve
242 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
dergilerin birçok ekilde kullanldktan sonra atlmas sebep olmutur. Getirilen
yasaamuhalifhareketedengazetelerinmesulmüdürlerilemakaleyiyazanlarda
cezalandrlacaklard(BOA.,MV.,255:130).
stanbulveÇanakkaleboazlarndangeçenyabancvapurlarnaldklarkla
vuzlarnçoununecnebiveYunantebaasndanolmalar,birkaytvekontroletabi
olmamalarsebebiyleyasakgazetelerinvematbuatlarnbunlarvastasylakaraya
çkarlmaihtimalinekardatedbiralnmtr(BOA.,DH.EUM.KADL,1:3).
MerutiyetaleyhindeveAraphilafetilehindeMsr’dabircemiyetkurulmu
vemuhtelifgazetelerdeMerutiyetaleyhineveAraphilafetilehinemakalelerne
redilmitir.ButüryaynyapanneriyatlarnözellikleOsmanluyruuAraplarn
meskun olduklar mahallere gizlice sokulmas yasaklanmtr (BOA., DH.MKT.,
2813:14).
Yunanistan’daintiaredenveOsmanlDevletialeyhindeneriyatyapanbaz
gazetelerin Osmanl memleketlerine sokulmasnn yasaklanm olduu bütün
vilayetlere bildirilerek gerekli tedbirlerin alnmas istenmitir (BOA.,
DH.EUM.THR.,13:51).HarpnedeniyleBulgaristan,Yunanistan,SrbistanveKa
rada ülkelerinde çkarlan gazetelerin sava müddetince yurda girii yasaklan
mtr(BOA.,MV.,174:72).
Devlet dairesinde çalan memurlarn, siyasi niteliinden dolay gazetelerde
mütalaalarda bulunmalarnn yasak olmas ile ilgili tezkirei samiye sureti ilgili
devlet dairelerine gönderilmitir (BOA., DH.EUM.HM., 68: 47). Memaliki ecne
biyedenerolupMemalikiOsmaniye’yegetirilenBulgarcarisalede,muzrresim
ve yazlar bulunmas sebebiyle, datclar hakknda gerekli muamelenin yapl
masistenmitir(BOA.,DH.MU.,64:1).
Postada açk olarak gelen evrak muzrrann ithalinin menine, kapal olarak
gelenleriçinisebirmuameleyaplamayacaPostaNezareti’nebildirilmitir.Pa
ris’tetabolupbirnüshaspostaileAydnveEdirnevilayetlerinamnagönderilen
urayÜmmetYahudNumuneiDenaetRisalesiaçkpostailegeldiindenhakknda
muameleyaplmtr(BOA.,DH.MU.,68:1/47).Açkzarflariçindebirçokmuzr
telkinatbulunanMsr,Fransavesviçre’dengelenmatbuArapçabeyannamelerin
datmnayasakgetirilmitir(BOA.,MV.,174:38).
Matbuat Müdüriyeti Umumiyesi’nden Erzurum Vilayeti’ne “Erzurum’da
münteirErmenicePerkirgazetesininmünderecatmuzrrasndandolayMatbuatKanu
nu’nunyirmiüçüncümaddesihükmünetevfikenbilamüddettatilivükelakararylatebli
olunur”eklindebirtelgrafçekilmitir(BOA.,DH.FR.,42:19).
ifreKalemi’ndenBeyrutVilayeti’ne“Trablusam’damünteirelMehamigazete
sinin münderecat muzrrasna binaen Matbuat Kanunu’nun yirmi üçüncü maddesi
mucibinetatilklndMeclisiVükelakararylatebliolunur”eklindebirtelgrafyol
lanmtr(BOA.,DH.FR.,45:41).
EmniyetiUmumiyeMüdüriyeti’nden“Fransakonsolosunaaitevraknaralarnda
muzrlarbulunmakihtimalimevcutisespanyakonsolosunamüracaatetmeyerekvehare
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 243
ketinizitarafnzdanbirvakibirteebbüsgibigöstererekbilahzmemhurenNezareteirsa
li”eklindeKudüsierifMutasarrfl’nabirtelgrafgönderilmitir(BOA.,MV.,
47:169).
SONUÇ
Osmanl Devleti, yenileme süreciyle birlikte sosyal, idari, mali, ticari ve hu
kuki sahada önemli açlmlar yakalamtr. Bu açlmlarn yannda matbuat ve
neriyatta da önemli gelimeler elde edilmitir. 1908’de Merutiyetin ikinci kez
ilanylabasnönemlikazanmlaredinmitir.
OsmanlDevleti’ninidari,iktisadi,sosyalveeitimsorunlarnnMerutiyetle
ortadan kaldracana inanlm; ancak beklentilerin karlanamamas ve bunun
yannda mevcut problemlerin giderek artmasyla umudun yerini karamsarlk
almayabalamtr.
ttihat ve Terakki Cemiyeti, herkese eitlik ve hürriyet vermek amacyla ilan
ettii Merutiyetle getirdii yeni avantajlarn zararl neticeler ortaya çkarmasn
dan dolay birtakm tedbirler almaya balamtr. Basn hürriyetinin salanmas
OsmanlDevletivehilafet,ttihatveTerakkiCemiyetiveslamdinialeyhinemen
fi yaynlarn artmasna neden olmutur. Hükümet ykc ve bölücü neriyatlarn
faaliyetleriniengellemekiçinbasnakstlamalargetirmitir.
ttihatveTerakkiCemiyetialeyhineyaynlar,geneldeCemiyetiçimuhalefetle
ortaya çkmtr. Balangçta Cemiyet içinde görev alanlar, menfaat çatmas se
bebiyleCemiyet’tenayrlarakCemiyetaleyhindekaralamakampanyasbalatm
lardr.ÖzellikleMevlanzadeveerifPaaCemiyetkartyaynlarylaöneçkan
muhaliflerdir.
BasnyaynOsmanlgayrimüslimaznlklarndevletekarisyanettirilmesin
de kullanlan önemli bir vasta olmutur. Gerek içeride gerekse darda devlet
aleyhinebölücüyaynlargayrimüslimaznlklarndevletekarisyanetmelerinde
önemli rol oynamtr. Yaynlarda Osmanl Devleti’nin toprak bütünlüünü ve
hükümranlkhaklarnzedeleyecekfikirlerelealnmaktayd.Menfiyazlarslam
dininidehedefalmaktayd.
ttihatveTerakkiCemiyeti,OsmanlDevleti’nintoprakbütünlüünübozacak
neriyatvematbuatnmemleketegiriininengellenmesiiçinbirdizitedbirleral
mtr. Dâhili ve harici açdan devleti zor durumda brakan muzr neriyatlar
basanlar,datanlar,ellerindebulunduranlarhakkndagereklicezaimüeyyideler
uygulanm,mevzuilealakalkimselerskskikazedilmilerdir.Özellikleyabanc
postahanelerindahaskkontroledilmesineçallmtr.Buneriyatvematbuat
larnyurdagirilerininengellenmesiiçinyaplanteebbüslerdebirnoktayakadar
baarsalanmtr.Ancakuzunvadedeengellenememitir.
Osmanl tebaas gayrimüslim aznlklarn ykc ve bölücü yaynlarnn yan
sraOsmanltebaasAraplardaykcvebölücüyaynfaaliyetlerinegirimilerdir.
Onlarn menfi yaynlar daha ziyade hilafet eksenli olmutur. Hükümet bu tür
244 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
bölücüyaynlarnmemleketegiriiniyasaklamvekontrolaltnaalmayaçalm
tr.
ttihatveTerakkiCemiyeti,arhürriyetletoplumunterakkivetekamülelde
edeceinivarsaym;ancakverilenhürriyetinkontrolsüzkullanmnn,toplumve
devletdüzenininbozulmasnayolaçacansonradankestirebilmitir.
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 245
KAYNAKÇA
a)BabakanlkOsmanlArivVesikalarȱ
SadâretMektubîMühimmeKalemi(A.MKT.MHM.)
DosyaNo:551,GömlekNo:11,18Rebiülahir1327.
DahiliyeVekaletiEmniyetiUmumiyeMüdüriyetiMuhaberatveTensikatKalemi(DH.EUM.MTK.)
DosyaNo:74,GömlekNo:23,27Ramazan1331.
DahiliyeVekaletiEmniyetiUmumiyeTahrirat(DH.EUM.THR.)
DosyaNo:13,GömlekNo:63,16Zilkade1327.;DosyaNo:132,GömlekNo:6,16aban1327.;
Dosya No: 9, Gömlek No: 28, 9 evval 1327.; Dosya No: 90, Gömlek No: 41, 6 Ramazan
1327.;DosyaNo:91,GömlekNo:94,23evval1327.;DosyaNo:92,GömlekNo:46,7Zilka
de1327.;DosyaNo:10,GömlekNo:25,19evval1327.;DosyaNo:5,GömlekNo:21,10
Ramazan 1327.; Dosya No: 5, Gömlek No: 21.; Dosya No: 13, Gömlek No: 51, 15 Zilkade
1327.;DosyaNo:13,GömlekNo:51,15Zilkade1327.;DosyaNo:32,GömlekNo:17,18Re
biülahir1328.;DosyaNo:34,GömlekNo:15,14Cemaziyelevvel1328.;DosyaNo:9,Gömlek
No:3,5evval1327.;DosyaNo:92,GömlekNo:46,7Zilkade1327.;DosyaNo:92,Gömlek
No:71,12Zilkade1327.;DosyaNo:92,GömlekNo:75,14Zilkade1327.
DahiliyeVekaletiEmniyetiUmumiyeEvrak(DH.EUM.VRK.)
DosyaNo:20,GömlekNo:37,11evval1327.;DosyaNo:20,GömlekNo:48,1Zilkade1327.;
Dosya No: 20, Gömlek No: 49, 1 Zilkade 1327.; Dosya No: 20, Gömlek No: 49, 1 Zilkade
1327.;DosyaNo:21,GömlekNo:28,14Rebiülevvel1329.
DahiliyeNezaretidare(DH.D.)
DosyaNo:79,GömlekNo:32,20evval1331.;DosyaNo:79,GömlekNo:32,20evval1331.;
DosyaNo:79,GömlekNo:32,20evval1331;DosyaNo:79,GömlekNo:32.
DahiliyeNezaretiKalemiMahsusMüdüriyeti(DH.KMS.)
DosyaNo:11,GömlekNo:3,6Safer1332.;DosyaNo:18,GömlekNo:17,25Rebiülahir1332.;
DosyaNo:189,GömlekNo:10,2Recep1332.;DosyaNo:2/1,GömlekNo:13,27Zilkade
1331.;DosyaNo:21,GömlekNo:41,22Cemaziyelahir1332.
DahiliyeNezaretiMektubiKalemi(DH.MKT.)
DosyaNo:2827,GömlekNo:25,12Cemaziyelevvel1327.;DosyaNo:2752,GömlekNo:4,6Safer
1327.;DosyaNo:2817,GömlekNo:71,28Rebiülahir1327.;DosyaNo:2828,GömlekNo:48,
13Cemaziyelevvel1327.;DosyaNo:2841,GömlekNo:53,23Cemaziyelevvel1327.;Dosya
No:2842,GömlekNo:89,25Cemaziyelevvel1327.;DosyaNo:2858,GömlekNo:90,9Ce
maziyelahir1327.;DosyaNo:2863,GömlekNo:51,13Cemaziyelahir1327.;DosyaNo:2897,
GömlekNo:44,24Recep1327.;DosyaNo:2898,GömlekNo:47,25Recep1327.;DosyaNo:
2911,GömlekNo:35,9aban1327.;DosyaNo:2914,GömlekNo:91,13aban1327.;Dosya
No:2915,GömlekNo:89,26aban1327.;DosyaNo:47,GömlekNo:169,7Muharrem1333.;
DosyaNo:47,GömlekNo:169,7Muharrem1333.
DahiliyeNezaretiMuhaberatUmumiyedaresiKalemi(DH.MU.)
DosyaNo:11,GömlekNo:1/56.;DosyaNo:12/2,GömlekNo:22,5Ramazan1327.;DosyaNo:
48, Gömlek No: 13, 14 Zilhicce 1327.; Dosya No: 64/1, Gömlek No: 36, 2 Safer 1328.;
DosyaNo:68/1,GömlekNo:47,16Safer1328.
DahiliyeNezaretiifreKalemi(DH.FR.)
DosyaNo:39,GömlekNo:13,18Rebiülahir1332.;DosyaNo:39,GömlekNo:76,26Rebiülahir
1332.
radelerAskeri(.AS.)
Dosya No: 84, Gömlek No: 1327/CA38, 17 Cemaziyelevvel 1327.; Dosya No: 84, Gömlek No:
1327/Ca40,10Cemaziyelevvel1327.;DosyaNo:85,GömlekNo:1327/CA102,28Cemaziye
levvel1327.;DosyaNo:86,GömlekNo:1327/C09,4Cemaziyelahir1327.
radeHarbiye(.HB.)
DosyaNo:152,GömlekNo:1332/RA065.
246 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
DahiliyeVekaletiEmniyetiUmumiyeKalemiAdli(DH.EUM.KADL.)
DosyaNo:2,GömlekNo:14,8Zilhicce1328.;DosyaNo:1,GömlekNo:3,22Ramazan1328.;
DosyaNo:1,GömlekNo:3,22Ramazan1328.;DosyaNo:16,GömlekNo:30,7Cemaziye
levvel1329.;DosyaNo:16,GömlekNo:31,7Cemaziyelevvel1329.;DosyaNo:22,Gömlek
No:21,25Zilhicce1328.;DosyaNo:8,GömlekNo:43,23Safer1329.
DahiliyeNezaretiEmniyetiUmumiyeEcanibKalemi(DH.EUM.ECB.)
DosyaNo:7,GömlekNo:48,19Safer1335.
DahiliyeNezaretiEmniyetiUmûmiyeMüdüriyetiMuhasebeKalemi(DH.EUM.MH.)
DosyaNo:79,GömlekNo:32,20evval1331.
DahiliyeNezaretiEmniyetiUmumiyeMüdüriyetiMuhaberatveTensikatKalemi(DH.EUM.MTK.)
DosyaNo:75,GömlekNo:12,24Safer1332.
DahiliyeNezâretiEmniyetiUmumiyyeMüdiriyetiȱEmniyetKalemi(DH.EUM.EMN.)
DosyaNo:88,GömlekNo:38,28aban1332.
DahiliyeNezâretiEmniyetiUmumiyyeMüdiriyeti.HukukMüavirlii(DH.EUM.HM.)
DosyaNo:68,GömlekNo:47,20Zilkade1331.
DahiliyeVekaletiMektubiKalemi(DH.MKT.):
DosyaNo:2813,GömlekNo:14,25Rebiülahir1327.;DosyaNo:2827,GömlekNo:25,12Cema
ziyelevvel1327.;DosyaNo:2897,GömlekNo:23,24Recep1327;DosyaNo:2895,Gömlek
No:23.
DahiliyeNezaretiMuhaberatUmumiyedaresiKalemi(DH.MU)
DosyaNo:11/1,GömlekNo:56,3Ramazan1327.;DosyaNo:11/2,GömlekNo:42,17Ramazan
1327.;DosyaNo:11/3),GömlekNo:24,27Muharrem1328.;DosyaNo:12/2,GömlekNo:
22,5Ramazan1327.;DosyaNo:2831,GömlekNo:30,16Cemaziyelevvel1327.;DosyaNo:
41/1,GömlekNo:20,24Zilkade1327.
MeclisiVükelaMazbatas(MV.)
DosyaNo:130,GömlekNo:61,22Recep1327.;DosyaNo:133,GömlekNo:79,19evval1327.;
DosyaNo:133, GömlekNo:81, 23evval1327.; DosyaNo:137, GömlekNo:55,16 Safer
1328.;DosyaNo:45,GömlekNo:194,15Zilkade1332.;DosyaNo:192,GömlekNo:19,25
evval1332.;DosyaNo:127,GömlekNo:2,1Rebiülahir1327.;DosyaNo:194,GömlekNo:
17,8Zilhicce1332.;DosyaNo:175,GömlekNo:54,11Rebiülahir1331.;DosyaNo:176,Gö
mlekNo:37,12Cemaziyelevvel1331.;DosyaNo:176,GömlekNo:45,15Cemaziyelevvel
1331.;DosyaNo:176,GömlekNo:45,15Cemaziyelevvel1331.;DosyaNo:176,GömlekNo:
5,1Cemaziyelevvel1331.;DosyaNo:177,GömlekNo:57,13Cemaziyelahir1331.;Dosya
No:179,GömlekNo:90,15Cemaziyelevvel1331.;DosyaNo:180,GömlekNo:11,15evval
1331.;DosyaNo:181,GömlekNo:21,21Zilkade1331.;DosyaNo:182,GömlekNo:32,18
Zilhicce1331.;DosyaNo:182,GömlekNo:32,18Zilhicce1331.;DosyaNo:183,GömlekNo:
27,13Muharrem1332.;DosyaNo:183,GömlekNo:27,13M1332.;DosyaNo:185,Gömlek
No:14,15Ra1332.;DosyaNo:185,GömlekNo:14,15Rebiülevvel1332.;DosyaNo:185,
Gömlek No: 14, 15 Rebiülevvel 1332.; Dosya No: 187, Gömlek No: 36, 16 Cemaziyelevvel
1332.;DosyaNo:187,GömlekNo:78,30Cemaziyelevvel1332.;DosyaNo:188,GömlekNo:
21,14Cemaziyelahir1332.;DosyaNo:189,GömlekNo:10,2Recep1332.;DosyaNo:189,
GömlekNo:37,16Recep1332.;DosyaNo:189,GömlekNo:39,16Recep1332.;DosyaNo:
189,GömlekNo:41,26Recep1332.;DosyaNo:194,GömlekNo:18,8Zilhicce1332.;Dosya
No:195,GömlekNo:149,26Safer1333.;DosyaNo:195,GömlekNo:63,2Safer1333.;Dosya
No:198,GömlekNo:13,4Recep1333.;DosyaNo:255,GömlekNo:130,6Safer1340.;Dosya
No:75,GömlekNo:12,24Safer1332;DosyaNo:229,GömlekNo:120,20Rebiülevvel1331;
DosyaNo:187,GömlekNo:34,16Cemaziyelevvel1332.
MaarifMektubiKalemi(MF.MKT.)
DosyaNo:71,GömlekNo:104,12Zilkade1298.
YldzAriviEsasEvrak(Y.EE.)
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 247
DosyaNo:143,GömlekNo:33,6Rebiülahir1327.;DosyaNo:143,GömlekNo:53,6Rebiülahir
1327.;DosyaNo:49,GömlekNo:29,6Rebiülahir1327.;DosyaNo:49,GömlekNo:29,6Re
biülahir1327;DosyaNo:31,GömlekNo:9,6Rebiülahir1327.
b)TelifveTedkikEserler
A.Saffet,stanbulMusahabeleri,KütübhaneiSaadet,Dersaaset1324(1906).
AhmedMidhatEfendi,Menfâ,KrkanbarMatbaas,stanbul1293.
AhmedRefik(Altnay)(13241326),nklabAzim,AsrMatbaas,stanbul.
AhmedRefik(Altnay),16.YüzyldaRafizilikveBektailik,(sad.MehmetYaman),UfukMatbaas,
stanbul1994.
Akin,Sina,31MartOlay,S.B.F.Yaynlar,Ankara1970.
AliCevat,II.Merutiyetinlanve31MartHadisesi,(yay.haz.FaikReidUnat),T.T.K.Yay.,An
kara1960.
AliMünifBey,MünifBey’inHatralar,(haz.TahaToros),sisYaynclk,stanbul1996.
Atay,FalihRfk,BatYllar,EkinBasmevi,stanbul1963.
BasiretçiAliEfendi,stanbul’daElliYllkÖnemliOlaylar,SanderYaynlar,stanbul1976.
Birinci,Ali,HürriyetvetilafFrkas,II.MerutiyetDevrindettihatveTerakki’yeKarÇkanlar,Der
gahYaynlar,stanbul1990.
Birinci,Ali,TarihUrunda,DergahYaynlar,stanbul2001.
Birinci,Ali,TarihYolunda,DergahYay.,stanbul2001.
CelalNuri,1327SenesindeSelanik’teMünakîdttihatveTerakkiKongresineTakdimOlunanMuhtra
dr,stanbul1328.
Danimend,smailHami,zahlOsmanlTarihiKronolojisi,Cilt4,TürkiyeYaynevi,stanbul1972.
Demirel,Fatmagül,II.AbdülhamitDönemindeSansür,BalamYaynlar,stanbul2007.
Dilmen,brahimNecmi,TarihiEdebiyatDersleri,C.2,stanbul1338.
DoktorKamil,BükülmezKolYahud10Temmuz,YeniOsmanlMatbaas,Dersaâdet1325.
Dr.MehmedCemil,MaherdeBirHutbe,stanbul1331.
Emil,Birol,MizancMuradBey,HayatveEserleri,.Ü.E.F.Y.,stanbul1979.
EnverPaa,EnverPaannAnlar(18811908),(haz.HalilErdoanCengiz),letiimYaynlar,
stanbul1991.
Ertu,HasanR.,BasnveYaynHareketleriTarihi,stanbul1973.
Eyicil,Ahmet,Dr.NazmBey,TürknklâpTarihiEnstitüsü,YaynlanmamDoktoraTezi,An
kara1989.
Felek,Burhan,YaadmzGünler,MilliyetGazetesiYay.,stanbul1974.
brahimMüteferrika,MilletlerinDüzenindelmiUsuller,(yay.haz.ÖmerOkutan),stanbulDevlet
Basmevi,stanbul1990.
nuur,M.Nuri,BasnveYaynTarihi,ÇalayanKitabevi,stanbul1982.
rtem,SüleymenKani,31MartveHareketOrdusu,Abdülhamit’inSelanikSürgünü,(yay.haz.Os
manSelimKocahanolu),TemelYaynlar,stanbul2003.
Kabacal,Alpay,TürkKitapTarihi,BalangçtanTanzimat’aKadar,CemYaynevi,stanbul1989.
Kadri, Hüseyin Kazm, Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, (haz. smail Kara), letiim
Yay.,stanbul1991.
Kansu,Aykut,1908Devrimi,(çev.AydaErbal),letiimYaynlar,stanbul2001.
Kaygusuz,BezmiNusret,BirRomanGibi,hsanGümüayakMatbaas,stanbul1995.
KazmNami(Duru),NaslOldu,Selanik1326.
Kudret,Cevdet,AbdülhamitDönemindeSansür,MilliyetGazetesiYay.,stanbul1977.
MehmedAsaf,VükelaKimlerOlacak,ArtinAsaduryanMatbaas,stanbul1326.
NazmPaa,NazmPaa’nnHatralar,Cilt2,TürkiyeYay.,stanbultz.
Nur,Rza,HayatveHatratm,(haz.AbdurrahmanDilipak),aretYaynlar,Cilt2,stanbul1981.
248 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
Özön,MustafaNihat,TürkçedeYabancKelimlerSözlüü,stanbul1962.
Price,M.Philip,TürkiyeTarihi,mparatorluktanCumhuriyeteKadar,(çev.AsmKutludoan),Tür
kiyeBankasYay.,Ankara1969
Ramsaur, Ernest E., Jön Türkler ve 1908 htilali, (çev. Nuran Ülken), Sander Yaynlar, stanbul
1972.
Shaw,StanfordJ.–EzelKuralShaw;OsmanlmparatorluuveModernTürkiye,Cilt2,(çev.Meh
medHarmanc),EYaynlar,stanbul1983.
apolyo,EnverB.,TürkGazetecilikTarihiveHerYönüyleBasn,Ankara1969.
ehbenderzadeAhmedHilmi,stibdadnVahetleriyahudBirFedaîninÖlümü,y.y.,stanbul.
erifPaa,BirHasbihal,stanbul1330.
erifPaa,BirMuhalifinHatralarttihatveTerakkiyeMuhalefet,NehirYaynlar,stanbul1990.
erifPaa,Merutiyet’eDoruBenveHayatm,NefasetMatbaas,Dersaadet1911.
Taner,AliHaydar,YabancKelimelerLügat,stanbul1941.
Tokgöz,Ahmedhsan,MatbuatHatralarm,18881923,Cilt12,AhmedhsanMatbaas,stanbul
1931.
Topuz,Hfz,100SorudaTürkBasnTarihi,GerçekYay.,stanbul1973.
Tunaya,TarkZafer,Türkiye’deSiyasîPartiler,Cilt1,BahaMatbaas,stanbul1984.
Tütengil,CavitOrhan,YeniOsmanllardanBuYanangiltere’deTürkGazetecilii,18671967,stan
bulÜniversitesi,stanbul1969.
Uran,Hilmi,Hatralarm,yayl.y.,Ankara1959.
Yöntem,AliCanip,“Fazl(17591810),slamAnsiklopedisi,C.4,stanbul1977.
YurdaSokulmasveEldenEleGeçmesiYasakYaynlar,Ankara1975.
Zenit,BulgaristanveKomularnnKuvveiAskeriyeleri,(mütercim:A.Yahya),Dersaadet1327.
c)Makaleler
“GeçenMeraretler”,Millet,S.1,23Temmuz1324.
“Köylülerikâz”,NeyyiriHakikat,S.25,10Eylül1324.
“ayialar”,kdam,S.5177,8TerîniEvvel1324.
AliNihat,“GazetelerdenSaknalm”,Ceride,Say10,23Zilkade1326.
Bayur,YusufHikmet,“II.MerutiyetÜzerineBazDüünceler”,Belleten,CiltXXIII/90,Ankara
1959.
BirKzltoprakl,“MemurinTensikat”,stiare,S.1,4Eylül1324.
Birinci,Ali,“31MartVakasnnBirYorumu”,OsmanlAnsiklopedisi,Cilt13,YeniTürkiyeYayn
lar,stanbul2001.
Birinci, Ali, “Siyasîlemenin lk Devresi (24 Temmuz 1908 11 Haziran 1913)”, Tarih Yolunda,
DergahYaynlar,stanbul2001.
kdam,Say5340,25Mart1325.
smailHakk,“TensikatMeselesi”,kdam,S.5116,9Austos1324.
MehmedAta,“MemâlikiOsmânîye’deSansürünTarihi”,kdam,Say9264,6Rebîülevvel1337/
19KanunEvvel1334/10Aralk1918.
MusavverMuhit,Cilt1,Say3,2TeriniSani1324.
NeyyiriHakikat,Say4,17Temmuz1324.
PostaveTelgrafMecmuas,Say104,TeriniSani1325.
SüleymanNuman,“nklâbmz”,MusavverMuhit,Cilt1,Say9,KanuniEvvel1324.