TBMM Araştırma Merkezi`nin Parlamenter Diplomasi konulu

Haziran 2008
Parlamenter Diplomasi
Bu çalışmada parlamenter diplomasi kavramının
tanımı yapılmış; bu kavram kapsamına giren faaliyetler
üzerinde durulmuştur.
Mehmet Salih Gün
Uluslararası İlişkiler Bölümü
[email protected]
Tel: 420 66 65
Parlamenter Diplomasi
30 Haziran 2008
Özet
•
Parlamenter diplomasi, biri parlamenter süreç ve metotlar diğeri diplomasinin
aktörleri olan parlamenterler/parlamentolar olmak üzere iki farklı vurguya sahiptir.
•
Bu çalışmada parlamenter diplomasinin anlamı, bu kavram kapsamına giren
faaliyetler üzerinde durulmuştur.
TBMM Araştırma Merkezi
i
30 Haziran 2008
Parlamenter Diplomasi
İÇİNDEKİLER
Özet............................................................................................................................................. i
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................ ii
1. PARLAMENTER DİPLOMASİ ........................................................................................ 3
1.1. Uluslararası Örgütlerde Parlamenter Diplomasi................................................... 3
1.2. Diplomasinin Yeni Aktörleri: Parlamentolar, Parlamenterler ............................ 7
2. SONUÇ................................................................................................................................ 10
ii
TBMM Araştırma Merkezi
Parlamenter Diplomasi
30 Haziran 2008
1. PARLAMENTER DİPLOMASİ 1
“Parlamenter diplomasi” kavramı biri parlamenter süreç ve metotlar, 2 diğeri
diplomasiyi yürüten aktörlerden parlamenterler/parlamentolar olmak üzere iki farklı vurguya
(dolayısıyla iki farklı anlama) sahiptir. Uluslararası ilişkilerde hem parlamenter süreç ve
metotların hem de parlamenterlerin/parlamentoların görünmeye başlamasının temel nedeni dış
ilişkilerin yalnızca geleneksel yöntemlerle sürdürülmesinin “artık meşru olmadığı”
düşüncesidir. Bu nedenle birbirine ne kadar uzak görünse de her iki anlamıyla parlamenter
diplomasi tarihi ve işlevsel olarak birbiriyle ilişkilidir. 3 Bu ilişki, kimi yazarları parlamenter
metot ve süreçler ile parlamenterleri içerecek şekilde parlamenter diplomasi tanımları
yapmaya itmiştir. Örneğin Rittberger parlamenter diplomasiyi “ulusal parlamento
delegasyonları tarafından uluslararası (yarı) parlamenter asamblelerde sürdürülen konferans
diplomasisi” olarak tanımlamıştır. 4
1.1. Uluslararası Örgütlerde Parlamenter Diplomasi
Parlamenter süreç ve metotları vurgulayan anlamıyla parlamenter diplomasinin
köklerini konferans diplomasisinde arayan yazarlar olsa da; 5 parlamenter diplomasi, kavram
1
Bu çalışma “Parlamentonun Dış İlişkileri ve Dış Politkiya Katkısı: 22. Dönem TBMM” adlı uzmanlık tezimden
alınmıştır.
2
Konferans diplomasisinde süreç ve metotlar ile ilgili detaylı bilgi için Bkz. Robbie Sabel, Procedure at
International Conferences: A Study of the Rules of Procedure of International Inter-governmental
Conferences, Cambridge University Press, 1997; Johan Kaufmann, Conference Diplomacy: An Introductory
Analysis, 2. Baskı, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1988; Johan Kaufmann (Edt.), Effective
Negotiation: Case Studies in Conference Diplomacy, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1989; Hüner
Tuncer, “Eski” ve “Yeni” Diplomasi, Ankara, Dış Politika Enstitüsü, 1991, ss. 81-89.
3
Norbert Götz, “On the Origins of ‘Parliamentary Diplomacy’: Scandinavian ‘Bloc Politics’ and Delegation
Policy in the League of Nations”, Cooperation and Conflict: Journal of the Nordic International Studies
Association, c. 40, Sayı 3, 2005, s. 264.
4
A.k., s. 265.
5
Konferans diplomasisi ile parlamenter diplomasinin fark ve benzerlikleri için Bkz. Kenneth W. Thompson,
“The New Diplomacy and the Quest for Peace”, International Organization, c. 19, Sayı 3, Yaz 1965, s. 394;
Kaufmann, Conference Diplomacy…, ss. 2-3.
TBMM Araştırma Merkezi
3
30 Haziran 2008
Parlamenter Diplomasi
olarak ilk kez ABD’nin eski dışişleri bakanlarından Dean Rusk tarafından, 6 BM Şartı’nın
bazı BM organları için öngördüğü karar alma süreci ile ulusal parlamentolardaki karar alma
süreci arasında paralellik olduğu düşüncesiyle; 7 bu kurumlarda sürdürülen faaliyetleri
nitelemek için kullanılmıştır. BM Şartı’nın öngördüğü karar alma sürecinin parlamenter
diplomasi olarak nitelendirilmesinin nedeni komisyonlarda ve genel kurulda yapılan
görüşmeler sonrasında kararın oylamaya sunulması ve kararın çıkması için oybirliğinin
aranmamasıdır. 8
Rusk, parlamenter diplomasinin en az aşağıdaki dört temel özelliği içeren bir tür çok
taraflı diplomasi olduğunu dile getirmektedir:
a)
Herhangi bir dönemde gündeminde bulunan maddelerden daha geniş çıkar
ve sorumlulukları olan sürekli bir örgüt. Bir diğer deyişle, belli bir
gündemle toplanan geleneksel uluslararası konferanslardan daha geniş
çıkar ve sorumlukları olan sürekli bir örgüt.
b)
Düzenli, açık tartışmaların olduğu (dolayısıyla dünya kamuoyu ile
etkileşim halinde) görüşmeler.
c)
Tartışma sürecinin tabi olduğu usul kuralları.
6
Bazı yazarlar kavramın “isim babası”nın kavramın yaygın kullanımını sağlayan Philip Jessup olduğunu söylese
de Jessup’ın kendisi “Parliamentary Diplomacy: An Examination of the Legal Quality of the Rules of Procedure
of the Organs of the United Nations”, Receuil des Cours, Hague Academy of International Law, c. 89, 1956,
s. 185’te Dean Rusk’ın kavramı ortaya attığını ifade etmektedir. Bkz. Naomi Rosenbaum, “Cyprus and the
United Nations: An Appreciation of Parliamentary Diplomacy”, The Canadian Journal of Economics and
Political Science, c. 33, Sayı: 2, Mayıs 1967, s. 218 (1. dipnot). Robert M. Cutler ise kavramı ilk kullanan
kişinin Stalin olduğunu dile getirmektedir. Fakat Stalin, bu kavramı belli bir teorik çerçeve yerine 1914 öncesi
Sosyalist Enternasyonel’in politikalarını eleştirmek için kullanmıştır: “Devrimsel politikalar yerine zayıf bir
filistinizm (cahillik/zevksizlik), kirli siyasi pazarlıklar, parlamenter diplomasi (vurgu bana ait) ve parlamenter
hileler vardı.” Robert M. Cutler, “The OSCE's Parliamentary Diplomacy in Central Asia and the South
Caucasus in Comparative Perspective”, http://www.robertcutler.org/download/pdf/ar06sdip.pdf, (Erişim Tarihi:
12/12/2007), s. 13.
7
Tuncer, A.g.k., s. 77.
8
John Allphin Moore Jr. ve Jerry Pubantz (Edt), “Voting”, http://www.fofweb.com/activelink2.asp?, (Erişim
Tarihi: 14/12/2007); Tuncer, A.g.k., s.77.
4
TBMM Araştırma Merkezi
Parlamenter Diplomasi
d)
30 Haziran 2008
Bir tür çoğunlukla (basit/üçte iki veya mali/ekonomik katkı) alınmış
kararlar. 9
Uluslararası örgütlerde sürdürülen diplomasi yukarıda sayılan özellikleri nedeniyle ilk
bakışta ulusal parlamentolarda yapılan görüşmelerle bir benzerlik gösterse de gerçekte durum
bundan farklıdır. Örneğin uluslararası örgütlerde kararların “oylama” ile alınması durumunu
ele alalım. Robert L. Friedheim’in ifade ettiği gibi uluslararası örgütlerde temsil edilen
devletler “egemen eşit” aktörlerdir. Egemenlik; “mutlak, evrensel, sürekli ve bölünmez”
olmak gibi bazı nitelikleri içerir. 10 Dolayısıyla, egemen varlıklar olan devletlerin bir üst veya
dış otoritenin kararlarına tabi olması düşünülemeyeceği için onay vermedikleri bir karar
çoğunlukla alınsa bile kendilerini bağlamaz. 11 Bu nedenle, BM Genel Kurulu gibi bazı
uluslararası forumlarda bir devlet/bir oy uygulaması ulusal parlamentolardaki oylamayı
anımsatsa da oylama sonuçları açısından büyük bir fark olduğu gözden kaçırılmamalıdır. BM
Genel Kurulu’nda alınan kararlar sadece tavsiye niteliği taşırken ulusal parlamentolarda
alınan pek çok kararın yasama faaliyeti kapsamında olduğu düşünüldüğünde sadece kararı
alanlar açısından değil ülkedeki tüm kişi ve kurumlar açısından bağlayıcı olduğu görülür.
Kısaca ifade etmek gerekirse, ulusal parlamentolarda bir zafer çoğu zaman herkesin uymak
zorunda olduğu bir yasa ile sonuçlanırken BM’de kazanılan bir çoğunluk en iyi ihtimalle bir
tavsiye kararıyla sonuçlanmaktadır. 12
Uluslararası kurumlarda alınan kararların tavsiye niteliğinde olması nedeniyle taraflar
gerçekten uygulanmasını istedikleri bir karar için “çoğunluğu sağlamanın” yetmeyeceğinin
bilincindedirler. Kararların oy çokluğuyla alındığı BM Genel Kurulu gibi ortamlarda bile
görece zayıf ülkelerin gerek ikna kabiliyetleri açısından gerekse kaynak yetersizliğinden belli
9
Robert L. Friedheim, Parliamentary Diplomacy, http://www.cna.org/documents/5500016200.pdf, (Erişim
Tarihi: 10/12/2007), ss.3-4.
10
A.k., s. 6.
11
A.k., s. 6.
12
Thompson, A.g.k., s. 10.
TBMM Araştırma Merkezi
5
30 Haziran 2008
Parlamenter Diplomasi
kararların uygulanmasını sağlamaları çok zor olduğundan, bu kararları uygulama kabiliyetine
sahip ülkelerin kararlarını/eğilimlerini göz ardı etmeleri düşünülemez. Başka bir deyişle, belli
forumlarda bir devlet/bir oy uygulaması olsa da devletler “makul” uluslararası aktörler olarak
aslında oylarının nispi bir anlamı olduğunun farkındadırlar. 13 Bazen çoğunluğu oluşturan taraf
kendi gündemini empoze etme şansına sahip olsa da bu durumların kuraldan çok istisna
olduğu göz ardı edilmemelidir. 14
Rusk’ın parlamenter diplomasisinin temel aktörleri parlamenterler değil; hükümetlerin
atadığı bürokratlar, uluslararası sivil toplum örgüt temsilcileri ile hükümetlerarası örgüt
temsilcileridir. BM Genel Kurulu’nun yıllık olağan toplantılarında, Batı demokrasileri
delegasyonlarında 15 ulusal parlamentolarından üye bulundursa da 16 ülkelerin BM nezdindeki
daimi temsilcileri 17 hükümetin emrinde çalışan dışişleri bürokrasisinden oluşmaktadır.
Dolayısıyla parlamenterlerin, Rusk’ın tanımladığı anlamda parlamenter diplomasinin
yürütülmesinde rollerinin çok sınırlı olduğu söylenebilir. Rusk’ın uluslararası kurumlarda
yürütülen müzakereleri parlamenter diplomasi olarak adlandırması, yukarıda da ifade edildiği
gibi, bu müzakerelerin ve karar alma süreçlerinin ulusal parlamentolardaki görüşme ve karar
alma süreçleriyle benzerlik göstermesinden kaynaklanmaktadır. 18 Bu benzerliğin çok zorlama
bir tarzda yapıldığı durumlar da mevcuttur. Örneğin bazı yazarlar, BM Genel Kurulu’ndaki
gruplar ile ulusal parlamentolardaki siyasi partiler arasında paralellikler kurmuşlardır. 19
13
Friedheim, A.g.k., ss. 5-8.
Çoğunluğun kendi gündemini empoze etmeye çalıştığı durumlar için Bkz. Friedheim, A.g.k., ss. 9-10.
15
Delegasyonların yapısı için Bkz. Tuncer, A.g.k., ss. 83-84.
16
Norveç hükümetleri bu konuda dikkate değer bir uygulamanın sahibidir. Milletler Cemiyeti döneminden beri
muhalefet partilerinden parlamenterler de dahil olmak üzere delegasyonları genelde parlamenterlerden
oluşmaktadır. Bu uygulamanın temel nedeni New York ve Cenevre’de alınan dış politika kararları da dahil
olmak üzere dış politikanın bir partinin değil tüm ulusun dış politikası olduğu fikrini pekiştirmektir. Fakat bu
durumda bile takip edilen hükümetin politikasıdır. Muhalefet milletvekillerinin iktidarla anlaşmazlığa düştüğü
durumlarda son söz hükümetin olmaktadır. Edvard Hambro, “Some Notes on Parliamentary Diplomacy” ,
Transnational Law in a Changing Society: Essays in Honor of Philip C. Jessup, New York, Columbia
University Press, 1972, s. 284.
17
Daimi temsilciliklerin yapısı için Bkz. Tuncer, A.g.k., ss. 81-82.
18
BM Genel Kurulu’nun “Parlamento”ya benzer çalışma yöntemi için Bkz. Friedheim, A.g.k., ss. 83-84.
19
Friedheim, A.g.k., ss. 34-56; Götz, A.g.k., s. 263.
14
6
TBMM Araştırma Merkezi
Parlamenter Diplomasi
30 Haziran 2008
Kısaca ifade etmek gerekirse, Rusk’ın parlamenter diplomasisinde vurgu bazı durumlarda
benzerliğin abartıldığı metot ve süreçler üzerinedir.
1.2. Diplomasinin Yeni Aktörleri: Parlamentolar, Parlamenterler
Son yıllarda parlamenter diplomasi kavramı yukarıdakinden farklı bir anlamda
kullanılmaktadır. Parlamenter diplomasi dendiğinde artık daha çok parlamentoların ve/veya
parlamenterlerin diplomatik faaliyetler yürüten aktörler olarak karşımıza çıktığı durumlar
kastedilmektedir. 20 Bu anlamıyla parlamenter diplomasi teorisyenlerden/akademisyenlerden
çok uygulayıcılar/parlamenterler tarafından kullanılmıştır. 21 Bu nedenle de net bir tanımı
olduğu söylenemez. Fakat
başta parlamenterler olmak üzere birçok kişi bu anlamıyla
parlamenter diplomasinin hangi faaliyetleri kapsadığı üzerinde durmuştur.
F. W. Weisglas ve G. de Boer’e göre “parlamenterlerin ülkeler arasındaki karşılıklı
anlayışı geliştirme, hükümetleri denetleme ve halkları temsil etme konusunda ilerlemenin
sağlanması için birbirlerine yardımcı olma
ile hükümetlerarası kurumların demokratik
meşruiyetini sağlama konusunda giriştikleri uluslararası faaliyetlerin tümü” parlamenter
diplomasi olarak değerlendirilebilir. 22 Bu anlamıyla parlamenter diplomasi, ulusal
parlamentolar arasındaki geleneksel kurumsal ilişkileri kapsadığı gibi parlamenterler arasında
gelişen ve daha sonra kurumsallaşan spontane ilişkileri de içermektedir. 23
20
Ahmet Emin Dağ, Uluslararası İlişkiler ve Diplomasi Sözlüğü, 2. Baskı, İstanbul, Anka Yayınları, 2005, s.
353.
21
Stelios Stavridis, “Democratic Conditionality Clause, Use of Sanctions and the Role of the European
Parliament in the Euro- Mediterranean Partnership: A Preliminary Assessment”, Agora Without Frontiers, c. 9,
Sayı 4, 2004, s. 292; Stelios Stavridis, “"Parliamentary Diplomacy": Some Preliminary Findings”,
http://www.fscpo. unict.it/EuroMed/jmwp48.htm, (Erişim Tarihi: 12/12/2007), s. 3; Faruk Sönmezoğlu’nun
derlediği Uluslararası İlişkiler Sözlüğü’nde parlamenter diplomasi maddesine bakıldığında kavramın sadece
birinci anlamının açıklanması bu savı doğrulayan bir örnektir. Bkz. Faruk Sönmezoğlu (Edt.), Uluslararası
İlişkiler Sözlüğü, İstanbul, Der Yayınları, 2005, ss. 537-538.
22
F. W. Weisglas ve G. de Boer, “Parliamentary Diplomacy”, The Hague Journal of Diplomacy, c. 2, 2007,
ss. 93-94.
23
Vera Squarcialupi, “Parliamentary diplomacy: The Role of International Assemblies”, http://www.assemblyweu.org/en/documents/sessions_ordinaires/rpt/2000/1685.pdf, (Erişim Tarihi: 27/12/2007).
TBMM Araştırma Merkezi
7
30 Haziran 2008
Parlamenter Diplomasi
Hindistan Parlamentosu’nun alt kanadı Lok Sabha’nın eski başkanlarından Rabi Ray’a
göre parlamenter diplomasi, parlamenterlerin diplomatların rolünü üstlenmesi anlamına
gelebileceği gibi parlamenter asamblelerin dış politikanın oluşturulmasına aktif katılımı
anlamına da gelebilir. 24
Stelios Stavridis, İspanyol Senatör Gabriel Elorriaga’ya atfen parlamenter diplomasi
kavramının kapsamına giren faaliyetleri şu şekilde sıralamaktadır: 25
•
Çok taraflı uluslararası parlamenter örgütlerin faaliyetleri,
•
İki taraflı parlamenter gruplar (özellikle “dostluk grupları”),
•
Parlamentolararası (uluslararası) anlaşmalar,
•
Parlamentolardaki dışişleri komisyonlarının faaliyetleri,
•
Dış politika konularını ele alan genel kurul görüşmeleri,
•
Başka ülkelerdeki seçimleri izleyen parlamenter faaliyetler.
Stavridis başka bir çalışmasında parlamenter diplomasiyi “parlamenter organların ve
üyelerinin katıldığı tüm uluslararası faaliyet ve etkinlikler” olarak tanımladıktan sonra
parlamenter diplomasi olarak nitelendirilebilecek faaliyetleri:
•
Parlamenterlerin yurtdışı misyonları ve uluslararası parlamenter organlara
katılmaları,
•
Parlamenterlerin ve parlamenter delegasyonların diğer parlamentolar ve
ulusal/uluslararası kurumları ziyaretleri,
24
Götz, A.g.k., s. 264.
Stelios Stavridis, “Parliamentary Diplomacy: Any Lessons For Regional Paliaments?”,
http://www.unizar.es/union_europea/files/documen/conferencia%2010.2006/SteliosStavridis_english_final.pdf,
(Erişim Tarihi: 15/12/2007), ss. 5-6.
25
8
TBMM Araştırma Merkezi
Parlamenter Diplomasi
•
30 Haziran 2008
Parlamenter bir örgütte dışişleri ile ilgili olarak sorulan yazılı/sözlü sorular,
hazırlanan rapor ve yapılan diğer çalışmalar,
•
Uluslararası parlamenter örgütlerin faaliyetleri,
•
Üçüncü ülkelerde parlamenterlerin seçim izleme faaliyetleri
olarak sıralamıştır. 26
Belçika Temsilciler Meclisi Başkanı Herman De Croo, 30-31 Mayıs 2006 tarihlerinde
Talin, Estonya’da düzenlenen Avrupa Meclis Başkanları Konferansı’nda yaptığı konuşmada,
Assemblée Parlementaire de la Francophonie’nin başkan yardımcısı Bernard Patry’ın daha
önceki
bir
konuşmasına 27
atıfla,
parlamenter
diplomasi
kavramının
içinde
değerlendirilebilecek faaliyetleri şu şekilde saymaktadır:
•
Araştırma niteliğinde diplomatik faaliyetler ile iyi niyet misyonları:
Diplomatik gerginlik ve kriz durumlarına müdahale,
•
Bir konvansiyon veya anlaşmanın kabul edilmesinin sağlanması, düşünülmesi
için hükümetleri etkileme,
•
Eğitim amaçlı diplomasi: Yeni demokrasilere parlamenter ilke ve uygulamalar
hakkında ders ve seminerler vermek,
•
Değişimler: Yurtdışı resmi ziyaretler ile yurtdışından gelen kişi ve
delegasyonların kabulü,
26
Stavridis, “"Parliamentary Diplomacy": Some Preliminary..., s. 3.
29 Nisan 2002 tarihinde Kanada Parlamentosu’nda düzenlenen “Parlamenterlerin Diplomasi’deki Yeni
http://www.parl.gc.ca/information/
Rolleri”
konulu
sempozyumun
sonuç
bildirisi
için
Bkz.
interparl/associations/Francophonie/April2002/report-e/foreword-e.htm, (Erişim Tarihi: 24/12/2007).
27
TBMM Araştırma Merkezi
9
30 Haziran 2008
Parlamenter Diplomasi
•
Temsil: Faaliyetlerine, dostluk gruplarına ve eşleştirme programlarına
katılmak için delegasyonlar aracılığıyla diğer parlamenter asamblelerle
çalışmak,
•
Seçimlerin izlenmesi,
•
Ortak diplomasi: Parlamenterlerin hükümet adına diplomatik görevler
üstlenmeleri. 28
2. SONUÇ
Yukarıda parlamenter diplomasi olarak nitelendirilen faaliyetlere bakıldığında,
isimlendirme için değerlendirme ölçütünün katılan kişinin/kurumun parlamenter/parlamento 29
olması ve bu katılımın uluslararası ilişkiler alanında bir faaliyet olmasının yeter şartlar olarak
görüldüğü fark edilecektir. Aslında bunda yadırganacak bir durum da yoktur. Yukarıda
diplomasinin işlevlerinin temsil, bilgi, iletişim(bilgi iletimi) ve müzakere olduğunun dile
getirildiği düşünüldüğünde; parlamenterlerin/parlamentoların uluslararası faaliyetleri ve/veya
genel kurul ve komisyonlarda uluslararası ilişkilerle ilgili faaliyetleri diplomasinin bu
özelliklerini taşıdığı (bazı faaliyetlerde bu özelliklerin herhangi biri diğerlerinde daha baskın
olarak ortaya çıkabilir) için diplomasi olarak nitelendirilebilir. Bu diplomatik faaliyetleri
yürüten kişiler/kurumlar parlamenterler/parlamentolar olduğu için de bu faaliyetler pekala,
parlamenterlerin/parlamentoların yürüttüğü diplomasi anlamında, “parlamenter diplomasi”
olarak
adlandırılabilir.
Dolayısıyla
parlamenter
diplomasi
kavramının;
28
Bkz. AKPM,
“Theme I- Bridge- Building Through Parliamentary Diplomacy”, http://assembly
.coe.int//Main.asp?link=http://assembly.coe.int/Conferences/2006Tallinn/Reports/EReport_De_Croo_Theme_1_
eng.htm, (Erişim Tarihi: 12/12/2007).
29
Parlamenter diplomasinin her iki tarafındaki kişinin/kurumun parlamento/parlamenter olması gerekmez.
Taraflardan birinin parlamento/parlamenter olması yeterlidir. Bkz. David Beetham, Parliament and Democracy
in
the
Twenty
First
Century:
A
Guide
to
Good
Practice,
http://www.ipu.org/PDF/publications/democracy_en.pdf, (Erişim Tarihi: 17/12/2007), s. 175.
10
TBMM Araştırma Merkezi
Parlamenter Diplomasi
30 Haziran 2008
parlamentonun/parlamenterlerin uluslararası ilişkiler alanındaki faaliyetleri için kullanılması
bazılarının 30 iddia ettiği gibi bir misnomer (yanlış adlandırma) değildir.
30
AGİTPA başkanı Frank Swaelen’in 26 Şubat 1996 tarihinde İngiliz Avam Kamarası’nın Euro-Atlantik
Grubu’na yaptığı, “Enhancing European Security Through European Diplomacy” başlıklı konuşması için Bkz.
http://www.eag.org.uk/Swaelen%20speech.htm, (Erişim Tarihi: 18/12/2007); Fransa Dışişleri Bakanı Hubert
Vedrine’ın Fransa Parlamentosu’nda 23 Mayıs 2001 tarihinde düzenlenen parlamenter diplomasi
sempozyumdaki
konuşması
için
Bkz.
“La
diplomatie
parlementaire”,
http://www.senat.fr/colloques/diplomatie_parlementaire/diplomatie_parlementaire. html, (Erişim Tarihi:
20/12/2007). Bu kaynağa bundan sonra “Fransız Senatosu Sempozyumu” olarak atıf yapılacaktır.
TBMM Araştırma Merkezi
11