Susurluk Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE)
Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası
Sayfa/Toplam Sayfa: 1 / 446
GüncelleĢtirme Sayısı: 01
ĠÇĠNDEKĠLER
KISALTMALAR ..................................................................................................................... 7
ġEKĠL LĠSTESĠ ...................................................................................................................... 9
TABLO LĠSTESĠ ...................................................................................................................15
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ .................................................................................................................19
EXECUTIVE SUMMARY ......................................................................................................51
1.
GĠRĠġ ..........................................................................................................................77
1.1. Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim ....................................................78
1.2. Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları ............................................................................84
1.1.1. Veri Temini ......................................................................................................86
1.1.2. Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları .........................................................87
1.1.3. Arazi ÇalıĢmaları .............................................................................................92
1.1.4. Planlama ÇalıĢmaları ......................................................................................93
2.
PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI .................................................................................95
3.
HAVZA GENEL DURUMU ..........................................................................................99
3.1. YerleĢim Yerleri ......................................................................................................99
3.2. Coğrafi Durum ......................................................................................................105
3.3. Meteorolojik Bilgiler ..............................................................................................114
3.4. Arazi Kullanımı .....................................................................................................124
3.5. Tarım ve Hayvancılık Bilgileri ...............................................................................130
3.5.1. Tarım ............................................................................................................130
3.5.2. Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı .........................................................................133
3.5.3. Hayvancılık ...................................................................................................134
3.6. Sanayi Durumu ....................................................................................................135
3.6.1. Tekil Sanayi Tesisleri ....................................................................................137
3.6.2. Organize Sanayi Bölgeleri .............................................................................139
3.7. Korunan Alanlar ...................................................................................................141
3.8. Su Kaynakları .......................................................................................................143
3.8.1. Barajlar .........................................................................................................143
3.8.2. Göletler .........................................................................................................144
3.8.3. Yeraltı Su Kaynakları.....................................................................................148
3.9. Deniz DeĢarjı........................................................................................................148
4.
SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU ....................................151
4.1. Türkiye Geneli ......................................................................................................151
4.1.1. Türkiye‘nin Su Potansiyeli .............................................................................151
4.1.2. Sektörel Su Kullanımları ................................................................................154
4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................156
4.1.4. Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi ...................................157
4.2. Susurluk Havzası .................................................................................................166
4.2.1. Havza Su Potansiyeli ....................................................................................166
4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu ..................................................167
4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................168
4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar .......................................................................169
4.2.5. 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri ...................................169
5.
ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ ............................................................................179
5.1. Kentsel Atıksu Altyapısı ........................................................................................182
5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu ..............................182
5.1.2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ...........................................................182
5.2. Endüstriyel Atıksu Altyapısı ..................................................................................197
5.2.1. Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu ......................................199
5.2.2. Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu ...................................................204
5.3. Katı Atık Yönetimi Altyapısı ..................................................................................212
5.3.1. Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu ....................................................................212
5.3.2. Tıbbi Atık Bertaraf Durumu ............................................................................220
6.
SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN HESAPLANMASI ..........223
6.1. Su Kalitesi Sınıflamaları .......................................................................................223
6.1.1. Yöntem .........................................................................................................223
6.1.2. Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları .............................................................227
6.2. Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması ...........................................................................239
6.2.1. Nüfus Tahminleri ...........................................................................................240
6.2.2. Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri ................................................244
6.2.2.1.
Kentsel Kirlilik Yükleri .............................................................................245
6.2.2.2.
Endüstriyel Kirlilik Yükleri .......................................................................252
6.2.2.3.
Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirilik Yükleri ..............................263
6.2.2.4.
Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi ..........................................273
6.2.3. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri .....................................................280
6.2.3.1.
Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ..........................281
6.2.3.2.
Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Yükler ....................283
6.2.3.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yükler ........................285
6.2.3.4.
Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Yükler .......287
6.2.3.5.
Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler ............................289
6.2.3.6.
Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler ..........................291
6.2.3.7.
Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri ...................................................................293
6.2.4. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi ............................................................301
7.
HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ .............305
7.1. Baskı ve Etkiler ....................................................................................................305
7.1.1. Uluabat Gölü Alt Havzası ..............................................................................309
7.1.2. Nilüfer Çayı Alt Havzası ................................................................................311
7.1.3. Simav Çayı Alt Havzası .................................................................................314
7.1.4. Manyas Gölü Alt Havzası ..............................................................................315
7.1.5. Kapıdağ Yarımadası Alt Havzası ...................................................................317
7.2. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri.......................................................................318
7.2.1. Uluabat Gölü .................................................................................................318
7.2.2. Nilüfer Çayı ...................................................................................................322
7.2.3. Manyas Gölü .................................................................................................325
7.2.4. Simav Çayı ....................................................................................................327
7.2.5. Karacabey Ovası...........................................................................................331
7.2.6. Simav Gölü ...................................................................................................332
7.2.7. Balıkesir/Balya Belediyesi .............................................................................332
7.2.8. Havzadaki Baraj Gölleri ve Yapılması Planlanan HESler ...............................333
7.3. Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler ...............................................335
7.3.1. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) .............................336
7.3.2. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) .............................339
7.3.3. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) ............................340
7.4. Genel Çözüm Önerileri .........................................................................................340
7.4.1. IV. Sınıf Su Kalitesine Sahip Akarsulara ait Stratejik Önlemler ......................340
7.4.2. Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden Kullanımı
......................................................................................................................342
7.4.3. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun Alıcı
Ortama DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması ...................................346
7.4.4. Zeytinyağı Üretim Tesislerinden Kaynaklanan Kirliliğin Kontrolü ...................347
7.4.5. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar ve
Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler ................................................................353
7.4.6. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra
Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar ..................................................................................355
7.4.7. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................360
7.4.7.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................361
7.4.7.2.
AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması ...............................................365
7.4.7.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................366
7.4.8. Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler ........................................................368
7.4.9. Arıtma Çamurları Yönetimi ile Ġlgili Öneriler ...................................................368
8.
HAVZA KORUMA EYLEM PLANI .............................................................................375
8.1. Havza Yönetimi ....................................................................................................375
8.1.1. Türkiye‘de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar ..........375
8.1.2. AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi .....................................................379
8.1.2.1.
Fransa‘da Havza Yönetimi .....................................................................380
8.1.2.2.
Ġngiltere‘de Havza Yönetimi ....................................................................386
8.1.2.3.
Ġspanya‘da Havza Yönetimi ....................................................................390
8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi .........................................395
8.2. Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve Tarifeler ..............403
8.3. Kentsel AAT Planlamaları.....................................................................................409
8.4. Susurluk Havzası Koruma Eylem Planı ................................................................417
8.4.1. Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması.................................417
8.4.2. Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması ..............................417
8.4.3. Atıksu Yönetimi .............................................................................................417
8.4.3.1.
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi..............................................................417
8.4.3.2.
Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi ...........................................418
8.4.3.3.
Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu .........................................418
8.4.3.4.
Yağmur Suyu Altyapı Durumu ................................................................419
8.4.3.5.
Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .................................419
8.4.3.6.
Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .....................................419
8.4.4. Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi .......................................................................420
8.4.4.1.
Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları ........421
8.4.4.2.
Katı Atık ĠĢleme, Geri Kazanım ve Bertaraf Tesisleri ..............................421
8.4.4.3.
Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu ......................421
8.4.4.4.
Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları ..................................422
8.4.4.5.
Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları ....................................................422
8.4.5. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................423
8.4.5.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................423
8.4.5.2.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................424
8.4.6. Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları .........................427
8.4.6.1.
Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları ..........................................................427
8.4.6.2.
Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları .....................................427
8.4.6.3.
TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu ...............................428
8.4.7. Su Kaynakları Yönetimi .................................................................................428
8.4.7.1.
Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları .....................................429
8.4.7.2.
Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları .......................429
8.4.7.3.
Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi ..................................430
8.4.7.4.
Su Kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve
Bilinçlendirme ÇalıĢmaları .......................................................................................430
8.4.7.5.
Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi ...430
8.4.7.6.
Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi ...................................................431
8.4.7.7.
Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması .........................431
8.4.7.8.
Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi ....................................................432
8.4.7.9.
ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları .............................433
8.4.7.10.
Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması .........................................433
8.4.7.11.
Sulak Alan Yönetimi ...............................................................................434
8.4.7.12. Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin
ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi .......................................................................434
8.4.7.13.
Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi 434
8.4.8. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri................................................................435
8.4.9. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması ...................................................435
8.4.9.1.
Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması .......................435
8.4.9.2.
Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması .....................435
8.4.9.3.
Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu .436
8.4.9.4.
Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması ..........436
KAYNAKLAR ......................................................................................................................437
EKLER – CILT II
KISALTMALAR
AAT
: Atıksu Arıtma Tesisi
AAEP
: Atıksu Arıtımı Eylem Planı
ADNKS
: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
AGI
: Akarsu Gözlem Ġstasyonları
AKM
: Askıda Katı Madde
AKR
: ArdıĢık Kesikli Reaktör
BAGFAġ
: Bandırma Gübre Fabrikaları A.ġ.
BOĠ
: Biyokimyasal Oksijen Ġhtiyacı
BTSO
: Bursa Ticaret ve Sanayi Odası
BUSKĠ
: Bursa Su ve Kanalizasyon Ġdaresi
CBS
: Coğrafi Bilgi Sistemleri
ÇOB
: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
CORINE
:Coordination of Information on the Environment (Çev. Bilginin Koord.)
DMĠ
: Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü
DSĠ
: Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü
EN
: EĢdeğer Nüfus
ESP
: DeğiĢebilir Sodyum Karbonat Yüzdesi
HES
: Hidroelektrik Santral
HSA/ÇĠB
: Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma
ĠÇDR
: Ġl Çevre Durum Raporları
KOĠ
: Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı
MAM
: Marmara AraĢtırma Merkezi
ORP
: Oksijen redüksiyon (azalma) potansiyeli
OSB
: Organize Sanayi Bölgesi
SKKY
: Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
UÇEP
: Ulusal Çevre Eylem Planı
TN
: Toplam Azot
TP
: Toplam Fosfor
TÜBĠTAK
: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu
TÜĠK
: Türkiye Ġstatistik Kurumu
YAS
: Yeraltı suyu
ġEKĠL LĠSTESĠ
ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası ..................................................................................83
ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler.......................................................85
ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi ..................................................87
ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması ..........................88
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri .........................................................89
ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi ...............90
ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri .........................................91
ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular ................................91
ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog ..................................92
ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli ................................................................................................94
ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı ............................................................96
ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları .................................................................................97
ġekil 13. Susurluk Havzası Siyasi Haritası .........................................................................100
ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı ............................................................101
ġekil 15. Susurluk Havzası YerleĢim Yerleri Haritası ..........................................................104
ġekil 16. Susurluk Havzası Fiziki Haritası ...........................................................................107
ġekil 17. Susurluk Havzası Göller ve Akarsular Haritası .....................................................110
ġekil 18. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Ortalama Sıcaklık DeğiĢimleri .....................115
ġekil 19. Susurluk Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası .......................................................116
ġekil 20. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Maksimum Sıcaklık DeğiĢimleri ...................116
ġekil 21. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Minumum Sıcaklık DeğiĢimleri ....................117
ġekil 22. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre YağıĢ DeğiĢimleri ........................................118
ġekil 23.Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Maksimum YağıĢ DeğiĢimleri .......................118
ġekil 24. Susurluk Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası..............................................119
ġekil 25. Susurluk Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası............................................119
ġekil 26. Susurluk Havzası‘nda Yıllık Ortalama Bulutluluk, GüneĢlilik ve BuharlaĢma
Değerleri ............................................................................................................................120
ġekil 27. Susurluk Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası ....................................................121
ġekil 28. Susurluk Havzası Karlı Kaplı Gün Haritası ...........................................................121
ġekil 29. Susurluk Havzası BuharlaĢma Haritası ................................................................122
ġekil 30. Susurluk Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası ...................................................122
ġekil 31. Susurluk Havzası Arazi Kullanım Haritası ............................................................127
ġekil 32. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri .......................................................128
ġekil 33. Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Ġllere Ait Arazi Sınıflarının Dağılımı ................129
ġekil 34. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ..................130
ġekil 35. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ......................131
ġekil 36. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ..................132
ġekil 37. Havzada Yer Alan Ġllere Ait Gübre Tüketim Rakamları .........................................133
ġekil 38. Havzada Yer Alan Ġllere Ait Pestisit Tüketim Rakamları .......................................133
ġekil 39. Susurluk Havzası Korunana Alanlar Haritası .......................................................141
ġekil 40. Susurluk Havzası Baraj ve Göletler Haritası ........................................................146
ġekil 41. Ülkemiz Su Potansiyeli ........................................................................................151
ġekil 42. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı ...................................................152
ġekil 43. Sektörel Su Kullanım Durumu ..............................................................................155
ġekil 44. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı ........................................159
ġekil 45. Susurluk Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu ....168
ġekil 46. 2010 yılı toplam su rezervi dağılımı ......................................................................170
ġekil 49. 2040 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı .................................................................172
ġekil 50. Susurluk Havzası Ġçin Su Rezervi (Arzı) ve Talebi Grafiği ....................................174
ġekil 51. Susurluk Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası .................................181
ġekil 52. Susurluk Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu ..............................................182
ġekil 53. Susurluk Havzası 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu ..............................................183
ġekil 54. Bursa Doğu Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması .......................................187
ġekil 55. Bursa Batı Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması ..........................................189
ġekil 56. S.S. YeĢil Çevre AAT Proses Akım ġeması .........................................................193
ġekil 57. S.S. Balıkesir(Merkez) AAT Proses Akım ġeması ...............................................197
ġekil 58. NOSAB AAT Proses Akım ġeması ......................................................................202
ġekil 59. SÜTAġ Gıda A.ġ. AAT Proses Akım ġeması.......................................................208
ġekil 60. TOFAġ Türk Otomotiv Boyalı Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması ..........................210
ġekil 61. TOFAġ Türk Otomotiv Yağlı Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması ............................211
ġekil 62. TOFAġ Türk Otomotiv Evsel Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması ...........................211
ġekil 63. YeĢim Tekstil AAT Akım ġeması..........................................................................212
ġekil 64. Hamitler Sızıntı Suyu AAT Proses Akım ġeması .................................................215
ġekil 65.Susurluk Havzası Mevcut Katı Atık Düzenli/Düzensiz Depolama Sahaları ve Birlikler
...........................................................................................................................................218
ġekil 66. Susurluk Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası ―Durum‖ Haritası 219
ġekil 67. Susurluk Havzası‘nda Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi ............................233
ġekil 68. Susurluk Havzası‘nda A grubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su
Kalitesi ...............................................................................................................................234
ġekil 69. Susurluk Havzası‘nda B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi ...........235
ġekil 70. Susurluk Havzası‘nda C grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi
...........................................................................................................................................236
ġekil 71. Kirlilik kaynakları ..................................................................................................239
ġekil 72. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi ...........................................................241
ġekil 73. Susurluk Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları ..........................................................243
ġekil 74. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol ....................................................................247
ġekil 75. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi ..............................................................249
ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri .....................249
ġekil 77. Susurluk Havzası‘nda KOĠ, Toplam N ve Toplam P Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi
...........................................................................................................................................251
ġekil 78. Susurluk Havzası Ġçin 2010 Yılındaki Endüstriyel Debinin % Dağılımı .................258
ġekil 79. Havzada Endüstriyel Kaynaklı Kirleticilerin Kirlilik Yükü Değerleri (ton/yıl) ...........259
ġekil 80. Havza Ġçinde Kalan Kirletici Yüklerin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi ......................259
ġekil 81. Susurluk Havzası Kirlilik Yüklerinin Arıtılma Durumu (2010 Yılı) ..........................260
ġekil 82. Endüstriyel Kirleticilerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma
Durumları ...........................................................................................................................260
ġekil 83.Susurluk Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi ve Kirleticilerin
Dağılımı ..............................................................................................................................261
ġekil 84. Balıkesir Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ...............................................262
ġekil 85. Bursa Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ....................................................263
ġekil 86. Kütahya Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ................................................263
ġekil 87. OluĢan ve Toplanan Sızıntı Suyu Yüzdelik Dağılımları ........................................268
ġekil 88. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı .......................274
ġekil 89. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi ..................275
ġekil 90. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor Yükü Dağılımı ....................276
ġekil 91. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Fosfor Yükü DeğiĢimi ...............277
ġekil 92. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal KOI Yükü Dağılımı .....................................278
ġekil 93. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal KOI Yükü DeğiĢimi ................................279
ġekil 94. Susurluk Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN yükü .............................282
ġekil 95. Susurluk Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü ............................282
ġekil 96. Susurluk Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı N yükü Dağılımı ........284
ġekil 97. Susurluk Havzası gübre kullanımdan kaynaklanan yayılı P yükü dağılımı ............285
ġekil 98. Susurluk Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı N Yükü ........286
ġekil 99. Susurluk Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı P yükü .........287
ġekil 100. Susurluk Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan Toplam N yükü ......................289
ġekil 101. Susurluk Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı ..........290
ġekil 102. Susurluk Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı ..........291
ġekil 103. Susurluk Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı .....292
ġekil 104. Susurluk Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı......292
ġekil 105. Susurluk Havzası Toplam Yayılı N Yükleri Dağılımı ...........................................293
ġekil 106. Susurluk Havzası Toplam Yayılı P Yükleri Dağılımı ...........................................294
ġekil 107. Susurluk Havzası Toplam Yayılı Azot Yükü Dağılımları .....................................294
ġekil 108. Susurluk Havzası Toplam Yayılı Fosfor Yükü Dağılımları ..................................295
ġekil 109. Balıkesir Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı ................................................................296
ġekil 110. Balıkesir Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı .............................................................296
ġekil 111. Bursa Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı .....................................................................297
ġekil 112. Bursa Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı ..................................................................297
ġekil 113. Kütahya Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı .................................................................298
ġekil 114. Kütahya Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı ..............................................................298
ġekil 115. Manisa Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı ..................................................................299
ġekil 116. Manisa Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı................................................................299
ġekil 117. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü Dağılımı ......................303
ġekil 118. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TP Yükü Dağılımı ......................303
ġekil 119. Susurluk Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri Yıllara Bağlı DeğiĢimi ..............304
ġekil 120. Susurluk Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri Yıllara Bağlı DeğiĢimi ..............304
ġekil 121. Susurluk Havzasını Etkiyen Baskı ve Unsurları ..................................................309
ġekil 122. Atıksu Arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler ...................344
ġekil 123. Zeytinyağı Üretim Prosesleri ..............................................................................348
ġekil 124. AB Üyesi Akdeniz Ülkeleri‘nde Zeytinyağı Üretim Teknolojilerinin Durumu ........349
ġekil 125. Islah sonrası atık depolama tesisi üst örtü detayı ...............................................360
ġekil 126. Fransa‘da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması ......................................386
ġekil 127. Ġngiltere‘de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması .....................................388
ġekil 128. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması .....393
ġekil 129. Ġspanya‘da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi ......................................394
ġekil 130. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su ile ilgili diğer kurumlarla birlikte) ..........397
ġekil 131. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Sistemi Organizasyon
ġeması ...............................................................................................................................399
ġekil 132. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması .........................................401
ġekil 133. Susurluk Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri ........................415
ġekil 134. Susurluk Havzası AAT Planlamaları ..................................................................416
TABLO LĠSTESĠ
Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB‘dan Temin Edilen Veriler ......................................86
Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları ............................93
Tablo 3. Havzada Yer Alan Ġller ve Havza Ġçindeki Alanları ................................................101
Tablo 4. Susurluk Havzasında Yer Alan Meteorolojik Ġstasyonlar .......................................114
Tablo 5. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları ..............................................................................125
Tablo 6. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma ........................................................................126
Tablo 7. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri.......................................................128
Tablo 8. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri ........................................................128
Tablo 9. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım
Alanları ...............................................................................................................................130
Tablo 10. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım
Alanları ...............................................................................................................................131
Tablo 11. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım
Alanları ...............................................................................................................................132
Tablo 12. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık
Ġstatistikleri .........................................................................................................................134
Tablo 13. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri
...........................................................................................................................................134
Tablo 14. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri
...........................................................................................................................................135
Tablo 15. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Sanayi Envanteri .....................................................136
Tablo 16. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri .............137
Tablo 17. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri .................138
Tablo 18. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri..............138
Tablo 19. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Organize Sanayi Bölgeleri......139
Tablo 20. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Organize Sanayi Bölgeleri ..........140
Tablo 21. Susurluk Havzası Sınırları Ġçerisinde Yer Alan Ġçme Suyu Kaynakları.................145
Tablo 22. Susurluk Havzası Sınırları Ġçerisinde Yer Alan DSI Projeleri ...............................147
Tablo 23.Türkiye‘de Nehir Havzası Karakteristikleri ............................................................153
Tablo 24. Türkiye‘de Su Kullanımı Planlaması ...................................................................154
Tablo 25. Sucul ekosistem ve mesire maksatlı kulanım için gerekli akarsu debileri (Tennant,
1975) ..................................................................................................................................160
Tablo 26. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem
Kalitesi Tablosu Önerisi ......................................................................................................164
Tablo 27. Havza Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu ..............................................167
Tablo 28. 2010-2040 Dönemi Dentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi ..............168
Tablo 29. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri .....................169
Tablo 30. Susurluk Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi ..............170
Tablo 31. Nüfusa Göre Birim Net sSu Ġhtiyaçları.................................................................172
Tablo 32. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri .................................................173
Tablo 33. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri .............................................173
Tablo 34. Havzadaki Kırsal ve Kentsel Nüfusun Su Ġhtiyacı Tahmini ..................................174
Tablo 35. Susurluk Havzası‘nda Mevcut Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri ...............................185
Tablo 36. Susurluk Havzası‘nda bulunan OSB‘lerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ..........198
Tablo 37. Susurluk Havzası‘nda bulunan Tekil Endüstrilerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
...........................................................................................................................................205
Tablo 38. Susurluk Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri......................................................217
Tablo 39. Kıtaiçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri ....................................226
Tablo 40. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri.............................................227
Tablo 41. Susurluk Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum ve Maksimum Su
Sıcaklıkları..........................................................................................................................237
Tablo 42. Susurluk Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040) ................................................244
Tablo 43. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri ...........................................................................245
Tablo 44. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri ........................................................................246
Tablo 45. Susurluk Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri.................................250
Tablo 46. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri ..............................................255
Tablo 47. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları....................................257
Tablo 48. Susurluk Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debiler ve Kirletici Yükleri ......258
Tablo 49. Susurluk Havzası Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi .....259
Tablo 50. Susurluk Havzası Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Göre
Dağılımı ..............................................................................................................................261
Tablo 51. Susurluk Havzası 2020 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri ..........262
Tablo 54. Susurluk Havzası için Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık
Yönetim Birlikleri.................................................................................................................264
Tablo 55. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları 269
Tablo 56. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı...................................269
Tablo 57. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı ...............................270
Tablo 58. Düzenli Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları ...271
Tablo 59. Hücre Alanları ve Ömürleri (1) ............................................................................271
Tablo 60. Hücre Alanları ve Ömürleri (2) ............................................................................272
Tablo 61. Susurluk Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici
Yükleri ................................................................................................................................273
Tablo 62. Susurluk Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri ................................................274
Tablo 63. Susurluk Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri .............................................276
Tablo 64. Susurluk Havzası Noktasal Toplam KOĠ Yükleri .................................................278
Tablo 65. Arazi kullanımından kaynaklanan birim yükler ....................................................281
Tablo 66. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük katsayıları ...........................286
Tablo 67. Havza sınırları içerisinde yer alan illerden kaynaklanan yüklerin yıllara bağlı
değiĢimleri ..........................................................................................................................302
Tablo 68. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu .........................................................345
Tablo 69. Düzensiz depolama alanlarının tehlike potansiyelinin değerlendirilmesi için kontrol
listesi ..................................................................................................................................357
Tablo 70. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri .......................364
Tablo 71. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları .................................................................375
Tablo 72. AB Su Çerçeve Direktifi‘nin Uygulanması ...........................................................377
Tablo 73. Türkiye‘de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu ......................................................403
Tablo 74. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma.............................................406
Tablo 75. Planlama çalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçimleri ...........................412
Tablo 76. Susurluk Havzası AAT Toplam Maliyetleri ..........................................................414
Tablo 77. Susurluk Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri ....414
Tablo 78. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri ..............................................418
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ
Hızlı nüfus artıĢına bağlı olarak artan su ihtiyacına karĢın, uygun kaynak varlığının azlığı ve
gün geçtikçe geliĢen sanayi ve tarımsal faaliyetlere paralel olarak ortaya çıkan aĢırı kullanım
ve kirlilik oluĢumu nedeniyle yaĢanan sorunlar, özellikle havza bazında su kaynakları
yönetiminin önemini bir kat daha artırmıĢtır. 4856 Sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı TeĢkilât
ve Görevleri Hakkında Kanun‘un 9 uncu maddesinde Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü‘ ne
―Su kaynakları için koruma ve kullanma plânları yapmak, kıta içi su kaynakları ile toprak
kaynaklarının havza bazında bütüncül yönetimini sağlamak için gerekli çalışmaları yapmak‖
görevi verilmiĢtir. Ayrıca 2004 Tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanarak
yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği‘nin 5. maddesinde, ―Havza Koruma Eylem
Planları, DSİ Genel Müdürlüğü ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Çevre ve Orman
Bakanlığınca yapılır ve/veya yaptırılır.‖ ifadesi yer almaktadır.
Bu çerçevede T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Havza Koruma Eylem Planları
Hazırlanması çalıĢmaları baĢlatılmıĢ olup; ilk önce havzadaki su kalitesi, kirletici kaynaklar,
korunan alanlar ve içme suyu kaynakları göz önüne alınarak Ülkemiz coğrafyasındaki 25
adet hidrolojik havza puanlandırılmıĢtır. Yapılan bu önceliklendirme doğrultusunda 4 havza
için koruma eylem planları tamamlanmıĢ olup, geri kalan 21 adet havzadan 11‘inin koruma
eylem planının hazırlanması iĢi 12 Ağustos 2009 tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre
Yönetimi Genel Müdürlüğü ile TÜBĠTAK BaĢkanlığı tarafından imzalanarak baĢlatılmıĢtır.
Proje
özellikle
atıksu
arıtma
tesis
planlamalarında
meydana
gelen
değiĢikliklerin
tamamlanması ile 03.12.2010 tarihinde bitirilmiĢtir
Havza Koruma Eylem Planları hazırlanması çalıĢmaları, Avrupa Birliği adaylık sürecinde olan
Türkiye için tüm AB su direktiflerinin çerçevesini oluĢturan ve 2000 yılında yürürlüğe giren Su
Çerçeve
Direktifi‘nin
gereklerinin
yerine
getirilmesine
katkı
sağlayacak;
direktifin
gerekliliklerini içeren Nehir Havzası Yönetim Planlarının oluĢturulması ve uygulanabilmesi
sürecinin altlığını oluĢturacaktır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sayım sonuçlarına
göre, proje kapsamında yer alan yerleĢim yerlerinin toplam nüfusu 37.453.292 değeri ile
Türkiye nüfusunun % 52‘sine karĢılık gelmektedir (ġekil Y1). Proje kapsamında yer alan
yerleĢim yerlerinin alan bazında dağılımı yapıldığında toplam alan değeri ile Türkiye‘nin %
40‘ına karĢılık gelmektedir (ġekil Y2).
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM NÜFUS
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM
NÜFUS
ġekil Y1. Proje Bölgesi Nüfusu
311.564;
40%
472.038;
60%
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM ALAN
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM ALAN
ġekil Y2. Proje Bölgesi Alanı
Proje kapsamında, aĢağıdaki 11 adet hidrolojik havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanması iĢi
gerçekleĢtirilmiĢtir (ġekil Y3).
Susurluk Havzası
Marmara Havzası
Kuzey Ege Havzası
Küçükmenderes Havzası
Büyükmenderes Havzası
Burdur Havzası
YeĢilırmak Havzası
Kızılırmak Havzası
Konya Kapalı Havzası
Seyhan Havzası
Ceyhan Havzası
ġekil Y3. Proje Kapsamındaki Havzalar
Projede öncelikle ilgili havzada oluĢan kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve
iyileĢtirilmesi için su kaynakları potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su
kalitesini dikkate alarak mevcut durum tespiti yapılmıĢtır. Daha sonra kısa, orta ve uzun
vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamalar
yapılmıĢ, yapılan tüm çalıĢmalar baĢta Çevre Orman Bakanlığı olmak üzere havzadaki
sorumlu kurum ve kuruluĢlarla paylaĢılmıĢtır.
Projenin genel çalıĢma planı çerçevesinde danıĢmanlık hizmeti için ―Biosfer DanıĢmanlık
Mühendislik ve Ticaret Ltd. ġti.‖ ‗den, proje kapsamındaki önemli iĢ paketlerinden biri olan
kentsel atıksu arıtma tesisi planlama ve fizibilite çalıĢmaları iĢi için ―Mimko Mühendislik
Ġmalat MüĢavirlik Koordinasyon ve Ticaret A.ġ‖ den hizmet alımı yapılmıĢtır. Proje
kapsamında gerçekleĢtirilen iĢ paketleri Ģunlardır:
1.
Havzanın Genel Durumunun Tespiti
Bu iĢ paketi kapsamında havzanın konumu, coğrafi özellikleri, su kaynakları durumu,
meteoroloji bilgileri, tarım, hayvancılık ve sanayi durumu gibi havzayı tanımlayan bilgiler
derlenmiĢ ve bu bilgiler Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) enstrümanları kullanılarak
haritalandırılmıĢtır.
Havzada Öne Çıkan Baskı - Etkiler ve Sıcak Noktalar
Bu bilgiler doğrultusunda havzada önemli ölçüde çevresel baskı oluĢturan faktörler Ģu Ģekilde
sıralanabilir;
Havzada yoğun olan tarım ve hayvancılık faaliyetleri
Arıtılmadan deĢarj edilen evsel ve endüstriyel atıksular
Düzensiz depolama sahaları
Baraj gölleri ve akarsuların çevresinde görülen erozyon
Akarsu yataklarındaki kum ve çakıl ocakları
Jeotermal sulardan kaynaklanan kirlilik
Havzada yer alan ve planlanan tüm HES‘ler
Sözü edilen bu baskıların neticesinde Uluabat Gölü ve gölü besleyen MustafakemalpaĢa
çayı, Orhaneli Çayı ve Emet Çayı; Nilüfer çayı ve kirliliğin yoğun olduğu bazı önemli kolları
(Deliçay ve Ayvalıdere); Simav Çayı; Manyas Gölü ve gölü besleyen Kocaçay ile Sığırcı
deresi, havzadaki Kayaboğazı, Ġkizcetepeler ve Çınarcık Barajları, Karacabey Ovası, Simav
Gölü ile Balya KurĢun Madeni sahası sıcak noktalar olarak tespit edilmiĢtir.
2.
Su Kaynaklarının Tespiti ve Ġlgili Planlamaların Değerlendirilmesi
Havzadaki yüzeysel ve yeraltı su kaynakları potansiyeli ve kullanım maksatlarına ait mevcut
veriler ile su kaynaklarının tahsisi ve gelecekteki planlamaları belirtilmiĢ ve havzadaki su
ihtiyaçları dikkate alınarak arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımı değerlendirilmiĢtir.
3.
Çevresel Altyapı Tesislerinin Yerinde Görülmesi ve Değerlendirilmesi
Nüfusuna bakılmaksızın belediye olan tüm yerleĢim yerleri ve N>2000 olan köyler, organize
sanayi bölgeleri, havza için öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj yapan önemli
diğer kirletici kaynaklar, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık
depolama sahaları yerinde görülerek mevcut alt yapı durumu incelenmiĢtir. Bu kapsamda
ilgili yerlerin koordinatları alınmıĢ, kentsel atıksu arıtma tesisleri, havza için öncelikli sorun
oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj yapan münferit endüstrilerin ve organize sanayi bölgesi
atıksu arıtma tesislerinde mevcut durum değerlendirilmiĢtir. Saha çalıĢması neticesinde elde
edilen bilgiler excell tablolarına iĢlenmiĢ ve ayrıca CBS‘de kayıt altına alınmıĢtır. Proje
kapsamında toplam 1435 yerleĢim yerine gidilmiĢ, 192 evsel atıksu arıtma tesisi (AAT), 1295
düzensiz katı atık depolama sahası, 29 düzenli katı atık depolama sahası, 509 adet AAT‘si
olan münferit tesis,142 adet AAT olmayan sanayi tesisi ve 70 OSB yerinde incelenmiĢtir.
Susurluk havzası saha çalıĢmalarında ise havza sınırları içerisinde yer alan ve proje
kapsamında saha çalıĢması yapılan(tüm belediyeler ve N>2000 olan köyler) 99 yerleĢim yeri
incelenmiĢtir. Bu kapsamda 12 adet evsel AAT 93 adet katı atık düzensiz depolama sahası,
faaliyette olan 1 adet düzenli katı atık depolama sahası, AAT‘si olan 88 adet münferit tesis,
22 adet AAT olmayan sanayi tesisi ve 11 adet OSB yerinde incelenmiĢtir. Arazi çalıĢması
sırasında incelenen kentsel AAT‘ler ve OSB‘ler Tablo Y1 ve Y2‘de; yerinde tespit edilip,
koordinatları alınan çevresel altyapı mevcut durum haritası ġekil Y4‘de gösterilmiĢtir.
Tablo Y1. Susurluk Havzası’nda Mevcut Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri
Bursa BUSKĠ Doğu AAT
Bursa BUSKĠ Batı AAT
Bursa – Osmangazi
Bursa – Nilüfer
Faal
Faal
ĠġLETMEYE
ALINMA YILI
2006
2006
S.S. YeĢil Çevre AAT
Bursa – Kestel & Gürsu
Faal
2006
Bursa/Nilüfer/Çalı AAT
Bursa – Çalı
Faal
2002
Bursa/Nilüfer/Kayapa AAT
Bursa – Kayapa (TOKI)
Faal
2006
Bursa/Nilüfer/Hasanağa AAT
Bursa – Hasanağa (TOKI)
Faal
2006
Bursa/Karacabey AAT
Bursa – Karacabey
Faal
Balıkesir Merkez AAT
Balıkesir
Faal
2006
Balıkesir/Erdek/Ocaklar AAT
Balıkesir – Ocaklar
Faal
2005
Balıkesir/Manyas AAT
Balıkesir - Manyas (TOKI)
Faal
Kütahya/Hisarcık/Hasanlar AAT
Kütahya – Hasanlar
Kütahya/TavĢanlı/Tepecik AAT
Kütahya - Tepecik
BULUNDUĞU YER
AAT
DURUMU
Faal
2010
Revizyon
2010
Tablo Y2. Susurluk Havzası’nda bulunan OSB’lerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
Atıksu Durumu
1
BTSO
230
AAT Durumu
Yapım/Ġhale
Mevcut
/Proje
(Tipi)
AĢamasınd
a
F, K, B
-
2
DemirtaĢ
(DOSAB)
318
F, K, B
3
Nilüfer (NOSAB)
195
4
Gürsu
68
5
Kestel
78
6
Bursa Deri
79
F, K, B
7
Hasanağa
57
-
ĠnĢaat a.
-
-
-
-
8
Mustafakemal
paĢa (MKP)
10
F,B
-
2000
-
YOK
Susurluk Çayı
9
MKP
(Mermerciler)
6
-
Ġhale a.
-
-
-
-
10
Balıkesir
55
F,B
-
1650
-
-
Simav Çayı
11
Balıkesir II
24
-
Proje a.
-
-
-
-
Sıra
No
OSB Adı
ĠĢletme
Sayısı
-
F, K
Atıksuları S.S. YeĢil
Çevre AAT‘nde
arıtılmaktadır.
DĠB
Durumu
DeĢarj Ortamı
50000
VAR
Ayvalı Dere
70000
35000
VAR
792
720
VAR
55000
55000
YOK
4000
2500
YOK
DSI Cenup
Kanalı vasıtası
ile Deliçay
Nilüfer Çayı
Kapasitesi
3
(m /gün)
Arıtılan
3
(m /gün)
96000
Nilüfer Çayı
Ayvalı Dere
ġekil Y4. Susurluk Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
4.
Su Kalitesinin ve Kirlilik Yüklerinin Belirlenmesi
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen yüzeysel su kaynaklarına ait 2003-2009
ölçüm ve analiz verileri kullanılmıĢtır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de
verilen Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak
yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her
DSĠ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametrelerden olan
KOĠ, BOĠ5, NH4-N, NO2-N ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve
CBS yardımı ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir (ġekil Y5). Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen
ana parametre gruplarına (A,B,C,D) göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV) belirlenmiĢ ve yine
CBS ile haritalandırılmıĢtır. (ġekil Y6-Y7-Y8)
Kentsel, endüstriyel, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık
depolama sahaları ve yayılı kirleticilerle ilgili kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Yayılı
kirleticilerden
kaynaklanan
kirlilik
yükleride
havza
bazında
olmak
üzere
CBS‘de
Kirlilik yüklerinin hesaplaması ile ilgili olarak; kentsel alanların 2020,2030 ve 2040 yıllarına ait
30 yıllık nüfus projeksiyonları yapılmıĢ bu projeksiyonlara bağlı olarak kirlilik yükleri
hesaplanmıĢtır. Nüfus tahminleri yapılırken amaç, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki nüfus
değiĢimini, olabildiğince gerçekçi Ģekilde tahmin etmektir. Proje kapsamında havza sınırları
içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar), kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve
eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar içinden havza
yapısının en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Kirlilik Yükleri ile ilgili çalıĢmalar neticesinde Susurluk havzası için elde edilen veriler Ģu
Ģekilde özetlenmektedir:
Kentsel Kirlilik:
Mevcut durumda Susurluk Havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen
99 yerleĢim yerinin (tüm belediyeler ve N>2.000 olan köyler) 10 unda atıksu arıtma hizmeti
verilmektedir. Havza‘da bulunan 12 adet kentsel AAT ile 2.021.054 kiĢiye hizmet verilmekte
olup; bu sayı havza nüfusunun %79 una karĢılık gelmektedir. Buna göre 2009 yılında üretilen
kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları KOĠ için 30.112 ton/yıl (%40), T-N için 3.675
ton/yıl (%61) ve T-P için 621 ton/yıl (%71) dır.
ġekil Y5. Susurluk Havzası Su Kalite Sınıfı (KOĠ, NH4-N, NO2-N ve NO3-N) Haritası
ġekil Y6. Susurluk Havzasında A Gurubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
ġekil Y7. Susurluk Havzasında B Gurubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
ġekil Y8. Susurluk Havzasında C Gurubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
Endüstriyel Kirlilik:
Havzada oluĢan ve alıcı ortama deĢarj edilen endüstriyel atıksuların neredeyse tamamı
havza içinde kalmaktadır. 2010 yılı havzaya ulaĢan KOĠ yükü 44.816 ton/yıl (%60), toplam
azot (TN) yükü 2.312 ton/yıl (%39), toplam fosfor (TP) yükü 259 ton/yıl (%29)‘dır.
Düzenli Depolama Alanı Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Kirlilik:
Kirlilik oluĢumunda katı atık sızıntı sularının önemli bir payı bulunmaktadır. Havza sınırları
içerisinde bulunan katı atık bertaraf tesislerinde oluĢan sızıntı sularından kaynaklanan
yüklerin hesabında, bugünkü durum baz alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz
depolama alanları kaynaklı kirlilik yükleri mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespit
edilmiĢtir.
Susurluk Havzası‘nda 2010 yıl için katı atıklardan kaynaklanan noktasal sızıntı suyu yükleri,
KOĠ için 698, Toplam N için 175, Toplam P için ise 1,8 ton/yıl mertebesindedir. Yüklerin Katı
Atık Ana Planı‘na göre yapılan hesaplamalara bağlı olarak, 2016 yılında düzenli depolama
tesislerinin iĢletmeye alınmalarının ardından ani artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna göre
2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 1.062, Toplam N için 236, Toplam P için ise 2,6 ton/yıl
olacaktır. Bu tarihten itibaren 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir.
Ancak düzenli depolama sahaları ile birlikte sızıntı suyu artıma tesislerinin de devereye
gireceği düĢünülerek, oluĢan kirliliğin havzaya ulaĢmayacağı öngörüsü yapılmıĢtır.
ġekil Y9‘da Susurluk Havzası‘nda oluĢan noktasal yüklerin dağılımı verilmektedir.
Bu
dağılım kentsel ve endüstriyel kirlilik yükleri üzerinden verilmiĢtir. Mevcut ve gelecekte
kurulacak olan düzenli depolama tesislerinden ve rehabilite edilecek düzensiz depolama
sahalarından kaynaklanacak noktasal yüklerin kentsel AAT‘lerde giderileceği öngörüsü
yapılmıĢtır.
ġekil Y9. Susurluk Havzasında Noktasal TN ve TP Yükü Dağılımları (ton/yıl, %)
Yayılı Yüklerden Kaynaklanan Kirlilik:
Yayılı kirlilik yükleri besi maddesi parametreleri olan azot (N) ve fosfor (P) bazında
hesaplanmıĢtır. Ġleride yapılacak planlama çalıĢmalarına temel teĢkil etmesi açısından 2010
yılı için hesaplanan besi maddesi yükleri 2020, 2030 ve 2040 yılları için tahmini ve alansal
dağılım olarak verilmiĢtir.
Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden
kaynaklanmaktadır. Susurluk Havzasında, toplam yayılı kirleticilerde, N yükü açısından
20.105 ton/yıl (toplam yayılı TN yükünün %63‘ü) ile baĢı çeken gübre kullanımını, 6.278
ton/yıl (toplam yayılı TN yükünün %20‘si) ile hayvansal atıkları, 4.364 ton/yıl (toplam yayılı
TN yükünün %14‘ü) ile arazi kullanımı durumu kaynaklı kirlilik faaliyetleri takip etmektedir.
Atmosferik taĢınım, sızıntı suyu yükleri ve foseptiklerden kaynaklanan yayılı yükler, T-N
açısından toplamda %3 lük bir paya sahiptir. Yayılı yükler T-P parametresi açısından
incelendiğinde kirlilikteki en büyük payın yine 2.177 ton/yıl ile tarımsal gübre kullanımı olduğu
(%73) görülmektedir. Gübre kullanımını takiben 689 ton yıl ile hayvancılık (%23) ve tarımsal
alanlar, çayır ve meralar ile ormanlardan kaynaklanan fosfor yükleri (%4) gelmektedir.
Susurluk havzasına ait T-N ve T-P yük dağılımları ġekil Y10‘de verilmektedir. Bu dağılımların
havzadaki ilçeler bazında dağılımı ġekil Y11 ve ġekil Y12‘de harita üzerinde verilmektedir.
ġekil Y10. Susurluk Havzasında Yayılı TN ve TP Yükü Dağılımları (ton/yıl, %)
ġekil Y11. Susurluk Havzası TN Yük Dağılım Haritaları
ġekil Y12. Susurluk Havzası TP Yük Dağılım Haritaları
Noktasal ve Yayılı Yüklerin Değerlendirilmesi
Havzadaki kentsel alanlardan, endüstriyel tesislerden ve katı atıklardan kaynaklanan
noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere noktasal
kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı için
noktasal yüklerin oranı Toplam N parametresi bazında %16, Toplam P parametresi bazında
%23 dir. Noktasal Toplam N yükleri 2010 yılında 5.988 ton/yıl iken, 2040 yılında 7.662 ton/yıl
değerine artmaktadır. Toplam P yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde önemli bir artıĢla 881
ton/yıl dan 1184 ton/yıl değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere
rağmen, yayılı yüklerde çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010
yılında 31.765 ton/yıl olan yayılı toplam N yükü, 2040 yılında 21.002 ton/yıl seviyesine
inmekte olup; %34 oranında bir azalma söz konusudur. Yayılı toplam P yükleri değeri de
benzer Ģekilde 2.992 ton/yıl dan 1.833 ton/yıl değerine inmektedir. Susurluk Havzası‘ndaki
toplam kirlilik yükleri genel özeti Tablo Y.3‘te verilmektedir.
Tablo Y.3. Havzadaki Toplam Kirlilik Yükleri
Yükler (ton/yıl)
Toplam Azot (TN)
Yıllar
Noktasal
5.
Yayılı
Kentsel
Endüstriyel
2010
3.675
2.312
31.765
2020
4.141
1.956
2030
5.265
2040
6.097
Toplam Fosfor (TP)
Toplam
Noktasal
Yayılı
Toplam
Kentsel
Endüstriyel
37.753
621
259
2.992
3.873
26.397
32.494
699
233
2.410
3.342
1.761
23.713
30.738
844
209
2.122
3.175
1.565
21.002
28.663
998
186
1.833
3.017
Kentsel Atıksu Arıtma Tesislerinin Planlanması ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Kentsel AAT planlama ve fizibilite çalıĢmaları, ―Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması‖ Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, AAT‘lere atıksu taĢıyacak kolektör hatlarının
güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması gibi faaliyetleri
kapsamaktadır. Planlanan kentsel atıksu arıtma tesisleri özellikleri ile birlikte CBS ortamında
yerini almıĢtır.
Mevcut AAT‘lerin değerlendirilmesi aĢamasında; havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları
kapsamında mevcut kentsel AAT‘ leri yerinde incelenmiĢ, ve yenileme veya kapasite artıĢı
ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama çalıĢmalarına da yansıtılmıĢtır. Ayrıca,
planlama çalıĢmalarında oluĢturulan arıtma senaryolarında öngörülen esaslara göre,
çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını arıtması planlanan mevcut AAT‘ ler için gerekli
kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer
almaktadır. Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve
Orman Bakanlığı) AAT‘ler için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da
ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
Bu kapsamda ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak, 3 farklı senaryo
için AAT planlamalarının alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif:
Maksimum sayıda AAT ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak
üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif:
Minimum sayıda AAT ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda
AAT‘de arıtılması planlanmıĢtır.
3. Alternatif:
Optimum sayıda AAT ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç olmak üzere
AAT‘ler, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak
olarak planlanmıĢtır.
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir. Planlanan AAT‘ler için
proses seçimi gerçekleĢtirilirken, söz konusu tesisten faydalanacak nüfus değeri esas
alınmıĢtır.
Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz
önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu
Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmelikleri‘nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus
değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir.
Bu bağlamda tesise bağlı nüfus değerine göre proses seçimi Tablo Y.4‘te verildiği gibi
yapılmıĢtır.
Tablo Y.4. Proses Seçim Kriterleri
Nüfus Aralığı
N<2000
Proses Tipi
Arıtma
Mertebesi
Ġçme Suyu Havzası
Paket Arıtma
Ġkincil
Hassas Alan
Doğal Arıtma/Paket Arıtma
Ġkincil
Diğer
Doğal Arıtma/Paket Arıtma
Ġkincil
YerleĢim Durumu
2000<N<10000
Hassas Alan
**
Diğer**
Ġçme Suyu Havzası***
10000<N<50000
Hassas Alan
***
Diğer
50000<N<100000
Hassas Alan
Diğer
100000<N<250000
Hassas Alan
Diğer
N>250000
Hassas Alan
Diğer
Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur
Sistemi
Sistemi
Sistemi
BNR (Karbon + Besi Maddesi
Giderimi)
Giderimi)
Sistemi
Giderimi)
Giderimi)
Sistemi
Giderimi)
Giderimi)
Giderimi)
Giderimi)
Giderimi)
Giderimi)
Ġkincil/ileri
Ġkincil
Ġkincil
Ön Arıtma* Çamur Arıtma
KI
Çamur Kurutma Yatakları
KI/Foseptik
KI+Fosepti
k
KI+ĠI+YAK
T
KI+ĠI+YAK
T
KI+ĠI+YAK
T
-/Kurutma Yatakları
Ġleri
Ġleri
-/Kurutma Yatakları
Graviteli
Yoğ.
Mekanik/Kurutma
Yatakları
+
Mekanik
KI+ĠI+YAK
T
Ġkincil
Mekanik
Graviteli Yoğ. + Mekanik
Ġleri
Ġleri
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Çamur
Mekanik
Ġkincil
Ġleri
Ġleri
Ġleri
Ġleri
Ġleri
Çürütme
+
Ġleri
* KI:Kaba Izgara ĠI:Ġnce Izgara
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
HKT: Havalandırmalı Kum Tutucu
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi
öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi
iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma
yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme
safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma
mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır
Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan 3 arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında 3 alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel AAT‘lerin her biri için
ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek
biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam
iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri,
arıtılan atıksuyun m3‘ ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri
de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi
merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde, bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate
alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu
karĢılaĢtırmalı maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi
için, 3 alternatif için aynı yöntem ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde
bulundurulmuĢtur.
ÇalıĢmalar kapsamında Susurluk Havzası‘nda kurulması planlanan AAT‘ler, arıtma
teknolojilerine göre gruplandırılarak Tablo Y.5, Tablo Y.6 ve Tablo Y.7. de verilmektedir.
Tablo Y.5. AKTĠF ÇAMUR Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT NO
AAT'nin
Bulunduğu Ġl
AAT’ye Bağlı
Proje
AAT Proses
YerleĢimler
Nüfusu
Tipi
Kapıdağ Alt Havzası
I-1
I-2
I-3
I-4
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
Erdek
KarĢıyaka
Edincik
Bandırma
II-1
II-2
II-3
II-4
II-5
II-6
II-7
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
Manyas
KocaavĢar
Gökçeyazı
Kayapa
Büyükyenice
Ġvrindi
Salur
III-1
III-2
III-3
III-4
III-5
III-6
III-7
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
Göbel
Susurluk
ġamlı
Kepsut
Pamukçu
Ġskele
Bigadiç
26.906
2.953
4.929
158.368
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġlk Yatırım
Maliyeti (Euro)
30 yıllık ĠM
ġZD (Euro)
1.227.492
272.203
385.945
4.265.117
1.859.248
349.520
470.399
8.636.920
598.111
223.449
237.334
224.602
241.852
577.857
205.046
671.402
301.679
313.145
301.023
317.496
655.495
289.055
229.220
1.242.003
228.527
529.773
303.730
225.213
965.946
310.348
1.947.102
306.533
600.552
382.162
305.581
1.370.942
Manyas Gölü Alt Havzası
8.875
2.211
2.415
2.228
2.483
8.910
1.949
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Nilüfer-Simav Alt Havzası
2.295
27.374
2.285
7.844
3.468
2.237
18.932
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Tablo Y.5. devam ediyor
AAT NO
AAT'nin
Bulunduğu Ġl
III-8
III-9
III-10
III-11
BALIKESĠR
BALIKESĠR
KÜTAHYA
KÜTAHYA
III-12*
KÜTAHYA
III-13
BALIKESĠR
AAT’ye Bağlı
YerleĢimler
Sındırgı
Yüreğil
Akdağ
Güney
Beyce
Öreyler
NaĢa
YeĢilköy
Kalkan
Simav
Demirci
Çitgöl
Gölcük
Proje
Nüfusu
AAT Proses
Tipi
Ġlk Yatırım
Maliyeti (Euro)
30 yıllık ĠM
ġZD (Euro)
16.090
2.380
2.415
2.181
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
864.551
234.940
237.293
221.394
1.195.749
313.433
314.546
299.318
43.510
Ġleri Arıtma
1.703.384
2.766.496
1.758
Paket Arıtma
191.124
275.878
Uluabat Alt Havzası
IV-1
BURSA
IV-2
IV-3
IV-4
IV-5
IV-6
IV-7
IV-8
IV-9
IV-10
IV-11
IV-12
IV-13
IV-14
IV-15
IV-16
IV-17
IV-18
IV-19
IV-20
IV-21
IV-22
IV-23
BURSA
BURSA
BURSA
BURSA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
BURSA
BALIKESĠR
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
BURSA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
MustafakemalpaĢa
YalıntaĢ
Tatkavaklı
Tepecik
YaĢilova
Karıncalı
Orhaneli
Keles
Büyükorhan
Domaniç
Çukurca
Harmancık
Dursunbey
Balıköy
TavĢanlı
Kuruçay
Emet
Hisarcık
Çavdarhisar
Aliköy
Çerte
Aydıncık
Hacıbekir
Örencik
Göynükbelen
Yunuslar
Cebrail
95.298
Ġleri Arıtma
2.906.886
5.408.198
2.394
10.852
4.601
4.493
6.012
2.622
5.575
20.034
2.543
84.265
2.304
18.638
8.618
4.262
557
613
716
1.044
885
1.775
1.061
776
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġleri Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
235.919
661.004
368.236
362.362
441.903
251.015
419.776
1.003.931
245.799
2.673.020
229.806
955.699
564.895
349.559
87.304
93.196
103.605
133.978
119.707
192.382
135.462
109.447
311.788
800.942
437.380
418.377
517.565
329.179
477.960
1.428.557
324.122
4.973.833
308.520
1.177.241
588.126
377.754
188.069
192.469
200.443
225.034
213.246
277.057
226.282
205.025
Tablo Y.6. DOĞAL ARITMA Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT NO
AAT'nin
AAT’ye Bağlı
Proje
Bulunduğu Ġl
YerleĢimler
Nüfusu
Manyas Gölü Alt Havzası
II-1-D
II-2-D
II-3-D
II-4-D
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
III-1-D
III-2-D
III-3-D
III-4-D
III-5-D
III-6-D
III-7-D
III-8-D
III-9-D
III-10-D
III-11-D
BALIKESĠR
BURSA
BALIKESĠR
KÜTAHYA
BALIKESĠR
MANĠSA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
IV-1-D
IV-2-D
IV-3-D
IV-4-D
IV-5-D
IV-6-D
IV-7-D
IV-8-D
KÜTAHYA
BURSA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
IV-9-D
KÜTAHYA
IV-10-D
KÜTAHYA
Kızıksa
Ilıca
Balya
Korucu
Ġlk Yatırım
Maliyeti (Euro)
1.286
862
2.772
1.158
90.020
64.650
194.065
81.060
1.688
1.704
1.901
713
1.306
1.244
1.173
910
605
1.379
621
118.160
119.280
133.070
53.475
91.420
87.080
82.110
68.250
45.375
96.530
46.575
1.054
1.456
1.030
859
1.812
573
1.474
1.623
73.780
101.920
72.100
64.425
126.840
42.975
103.180
113.610
1.807
126.490
1.300
91.000
Nilüfer-Simav Alt Havzası
Aksakal
Çeltikçi
Karapürçek
ġenköy
Yaylabayır
Çiçekli
Yeniköy
Hisarbey
Bahtıllı
GümüĢsu
Çaysimav
Uluabat Alt Havzası
Kestel
Kınık
Karbasan
Yenice
Günlüce
Eğrigöz
YeĢildere
YemiĢli
ġeyhler
Dereköy
Kayaköy
YeĢilçay
Tablo Y.7. Revizyon Yapılması Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT'nin
Bulunduğu Ġl
AAT’ye Bağlı
YerleĢimler
Proje
Nüfusu
AAT Revizyonu
Ġlk Yatırım
Maliyeti (Euro)
30 yıllık ĠM
ġZD (Euro)
III-1-R
Bursa
Karacabey
60.157
Ġleri Arıtmaya
DönüĢtürülmesi
531.09
3.695.030
IV-1-R
Kütahya
Tepecik
3.153
Ġleri Arıtmaya
DönüĢtürülmesi
71.152
342.982
IV-2-R
Kütahya
*Tunçbilek
7.846
Ġleri Arıtmaya
DönüĢtürülmesi
529.88
646.705
AAT NO
Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan
Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo
Y.8‘de verilmiĢtir. Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan
arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‘ lerin tamamlanma
ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde
verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki
yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanları nüfusu
100.000‘den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için
2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 2.000-10.000 arasındaki belediyeler
için 2017 yılıdır.
Tablo Y.8. Susurluk Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Senaryo
Maliyetler
I. Alternatif
II. Alternatif
III. Alternatif
Aktif
Çamur
28.127.018
27.804.919
27.797.014
Doğal
Arıtma
3.617.550
2.915.553
2.396.750
Toplam
ĠYM
31.744.568
30.720.472
30.193.764
43.112.266
43.386.327
43.339.948
1.241.944
4.881.643
7.494.865
Toplam Yatırım Maliyeti (€)
32.986.511
35.602.115
37.688.630
Toplam Maliyet (€)
76.098.778
78.988.442
81.028.578
Atıksu
Arıtma
Maliyetleri
(€)
AAT Ġlk
Yatırım
Maliyeti
ĠĢletme Maliyeti (€)
Kolektör Maliyeti (€)
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada yapılan proje 3 adet toplantıda proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer kurum
ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantı sonucunda istenen değiĢiklikler bu arıtma
senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Nihai atıksu arıtma
senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo Y.9’ da verilmiĢtir.
Tablo Y.9. Susurluk Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri
Senaryo
Maliyetler
Atıksu Arıtma
Maliyetleri (€)
AAT Ġlk
Yatırım
Maliyeti
Nihai
Aktif Çamur
28.281.000
Doğal Arıtma
1.132.122
Yenileme
2.287.440
Toplam ĠYM
31.700.562
ĠĢletme Maliyeti (€)
48.845.907
Kolektör Maliyeti (€)
4.923.823
Toplam Yatırım Maliyeti (€)
36.624.385
Toplam Maliyet (€)
85.470.292
Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk
yatırım maliyeti ile kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafikler ġekil Y.13‘te verilmektedir.
Buna göre müstakil olarak planlanan AAT‘ lerin hizmet ettiği belediye nüfusu 100.00‘den
fazla ise AAT‘ nin iĢletmeye alma yılı 2010, 50.000-100.000 arasında ise 2012; 10.00050.000 arasında ise 2014; 10.000‘den az ise 2017 olarak alınmıĢtır. Birden fazla yerleĢimin
aynı AAT‘ ye bağlı olduğu durumlarda (ortak arıtma) , AAT‘nin hizmet ettiği nüfusa
bakılmaksızın. AAT‘ ye bağlı ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen
süreye kadar tesisin iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde gösterilmiĢtir. Bununla
birlikte nüfusu 100.000 üzerinde olan yerleĢim yerleri için verilen süre dolduğundan eylem
planı takviminde söz konusu yerler için bu süre 2012 olarak öngörülmüĢtür. Susurluk
Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için;
2010 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 4.265.117 €, 2012 yılına
kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 6.110.996 €, 2014 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM
7.963.009 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 13.361.440 €‘dur.
Planlanan kentsel AAT‘lere ait harita ġekil Y14‘de verilmektedir.
*Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'ni
iĢletmeye almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak
öngörülmüĢtür.
ġekil Y13. Susurluk Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri
ġekil Y14. Susurluk Havzası AAT Planlamaları
6.
ÇalıĢmaların Coğrafi Bilgi Sistemine (CBS) Aktarılması
Proje kapsamında öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması
için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup, proje kapsamında üretilen tüm veriler
CBS ortamında ÇOB sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bilindiği gibi tüm
dünyada olduğu gibi Ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan CBS teknolojisi mekansal
anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha doğru ve hızlı
Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar
için
verilerin
toplanması,
toplanan
verilerin
değerlendirilmesi,
analiz
edilmesi
ve
sunulmasında CBS' nin etkin bir Ģekilde kullanılması bir zorunluluk haline gelmiĢtir. Burada
unutulmaması gereken diğer bir husus, klasik yöntemlerle bir yıllık bir sürede Türkiye‘ nin
%52 nüfusuna hitap eden ve belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem
planlarının hazırlanmasının hem çok zor olacağı ve hem de doğruluk açısından aynı
hassasiyeti taĢımayacağıdır. Bu nedenle, CBS kullanımı bu projenin en önemli ve
vazgeçilemeyen bir aracı olmuĢtur.
Bütüncül bir yaklaĢımla CBS ile 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanmasında elde
edilen faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi
ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olmuĢtur.
Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler, CBS ortamına aktarıldığı için zaman
içerisinde gerek yeni toplanmıĢ, süreç içerisinde toplanan veri ve gerekse
mevcut verilerin güncellenmesi daha kolay ve ucuz olmuĢtur.
Havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi
ve çözümünde oluĢturulan CBS önemli bir altlık olacaktır.
OluĢturulan CBS tabanı sayesinde, havzalar bazında zamanla artacak veri ve
bilgi yoğunluğu karĢısında verilerin daha hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz
edilmesine olanak sağlanacaktır.
Projede her havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için
tek bir veri katmanı oluĢturma yoluna gidilmiĢtir. Böylelikle veri katmanı
kalabalığı önlenerek, sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11
havza için yapılabilmesi sağlanmıĢtır.
Havzalar
bazında
oluĢturulan
CBS
altlığının
zaman
içerisinde
güncellenmesiyle özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları
havzalar genelinde takip etmek mümkün olacaktır.
7.
Havzalarda Yapılan PaydaĢ Toplantıları
Yukarıda bahsedilen proje çalıĢmaları sırasında projenin amaç ve kapsamının anlaĢılabilir
olması ve projede yapılan çalıĢma sonuçlarının proje tamamlandıktan sonra sürdürülebilir
olması açısından havza bazında açılıĢ ve paydaĢ toplantıları baĢlığı altında toplantılar
düzenlenmiĢtir. Bu toplantılar, baĢta Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel
Müdürlüğü BaĢkanlığı‘nda olmak üzere; Havza koordinatörü olan Ġl Çevre Orman
Müdürlükleri ile havzadaki diğer Çevre ve Orman il Müdürlükleri, TÜBĠTAK MAM, proje
danıĢmanları ve hizmet alımı yapılan firmalar, havzada yer alan Belediyeler, Ġller Bankası, il
Özel Ġdareleri, Tarım Ġl Müdürlükleri ve havzada yer alan Sivil Toplum KuruluĢlarının
katılımıyla gerçekleĢtirilmiĢtir. AçılıĢ toplantıları her bir havzadaki koordinatör ilde Ekim-Aralık
2009 tarihlerinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Proje çalıĢmalarının ilerlemesi ve Havza bazında atıksu
arıtma tesisi planlamalarının tamamlanması sonucunda Mayıs-Temmuz 2010 tarihlerinde
yine 11 havzada 1. paydaĢ toplantıları düzenlenmiĢtir. Taslak raporların Bakanlık‘a
sunulmasının ardından Eylül 2010‘da 2. PaydaĢ toplantılar yapılmıĢtır. Susurluk Havzası
AçılıĢ Toplantısı 27 Ekim 2009 tarihinde Balıkesir‘de, 1.paydaĢ toplantısı 31 Mayıs 2010,
2.paydaĢ toplantısı 06 Eylül 2010 ve 3.paydaĢ toplantısı 27 Aralık 2010 tarihlerinde Bursa
ilinde gerçekleĢtirilmiĢtir. PaydaĢlarla yapılan bu toplantılar neticesinde alınan geri bildirimler
değerlendirilmiĢ olup, özellikle planlamalara ve projenin diğer kısımlarına yansıtılmıĢtır.
8.
Eylem Planlarının Hazırlanması
Proje kapsamında yapılan çalıĢmalar neticesinde havzadaki sorunlar ve çözüm önerilerine
yönelik ―Eylem Planları‖ hazırlanmıĢtır. Eylem planlarında yapılması gereken iĢlerin süresi ve
iĢi yapacak sorumlu kurum ve kuruluĢlarda belirtilmiĢtir. Proje faaliyetlerine iliĢkin iĢ programı
Havza Koruma Eylem Planı Nihai Rapor‘da detaylı olarak anlatılmıĢtır.
Susurluk Havzası için önerilen eylem planı kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl
(2010-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2015-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2020-2040) ise
uzun vade olarak belirlenmiĢtir. Bu zaman aralıkları, tespit edilen planlamaların öncelik ve
uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir.
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi)
Susurluk Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir:
Nüfusu 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000-100.000 arası
yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun
olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT lerin yapılması gerekmektedir.
YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü
kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon
gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır..
Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‘lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, çevre izin belgelerinin
alınması vb.) yapmaları gerekmektedir.
Zeytinyağı üretimi yapan iĢletmelerde, zeytin karasuyundan kaynaklanan kirliliğin
önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede belirlenecek olan
çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir.
Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı ortama yapılan tüm
kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması Ģarttır.
Jeotermal sulardan kaynaklanan kirliliğin yönetimi için 2011 yılı sonunda kadar ilgili
mevzuatın geliĢtirilmesi gerekmektedir. GeliĢtirilmiĢ mevzuat ıĢığında, iĢletmelerle
iĢbirliği içerisine girilerek 2014 yılı baĢına kadar jeotermal deĢarjların önlenmesi ve
kirliliğin etki edebileceği su kaynaklarında bor istasyonları kurularak düzenli olarak
izlenmesi öngörülmüĢtür.
2011 yılından itibaren özellikle büyükĢehir belediyelerinde ve diğer tüm belediyelerde
kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2014 yılına kadar
tamamlanmıĢ olmalıdır.
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve
ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak
yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun
üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal
kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmeli ve
alıcı ortam deĢarj standartları oluĢturulması 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede
tamamlanmalıdır.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin
nüfusuna bağlı olarak, 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde
mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli
depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000
in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Madencilik atıklarından kaynakalanan kirliliğin yönetimi için 2011 yılı sonunda kadar
ilgili mevzuatın geliĢtirmesi planlanmıĢtır. GeliĢtirilmiĢ mevzuat ıĢığında, iĢletmelerle
iĢbirliği içerisine girilerek 2014 yılı baĢına kadar eğitim ve bilinçlendirme
çalıĢmalarının gerçekleĢtirilmesi düĢünülmektedir. 2015 yılı sonuna kadar ise sektörel
bazda yönetim planlarının hazırlanması gerekmektedir.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları
ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Havza sınırları içerisinde belirlenen sıcak noktalara özel sunulan çözüm önerileri
uygulanmalı ve bu noktalardaki baskıların neden olduğu etkiler izlenmelidir.
Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan Ġkizcetepeler, Doğancı,
Kayaboğazı, Nilüfer Barajları ile önümüzdeki yıllarda içme suyu kaynağı olarak
düĢünülen Çınarcık ve GölbaĢı Baraj göllerinde özel hüküm belirleme ihtiyacının 2012
yılı sonuna kadar belirlenmesi gerekmektedir.
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği
düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su
kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise
2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır.
Havzada oluĢan tarımsal baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle nehir
civarında yer alan köylerde ardından çayı besleyen derelerin etkilendiği yerleĢim
yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle
küçük çercevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta envanter oluĢturma,
eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2011 yılında baĢlayıp 2012 yılı sonuna kadar
yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının
büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara
ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle çayın kıyısında
yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması
konusunda eğitimler verilmelidir. 2012 yılı sonuna kadar gübre ve pestisit satıĢları
kontrol altına alınmalıdır. Yine en kısa dönemde 2011 yılından baĢlayarak ve/veya
halihazırda sürdürülen çalıĢmalar devam ettirilerek bölge halkı organik tarım,
damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve
kullanması konusunda teĢvik edilmelidir.
2012 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi
önerilmektedir. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer
alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli
tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli
iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan)
tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü
projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli
ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir.
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve
göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden
yararlanma imkan ve Ģartları 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede değerlendirilmelidir.
ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi
kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. Havzada
tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna
göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım
amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu çalıĢmalar 2011
yılı itibariyle baĢlamalı ve kısa vadede 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Tarımsal amaçlı su kullanımının azaltılması için su dağıtım sistemlerinin yapısal
yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım
programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken
uygulamalardır.
Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri
tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının 2015 yılı
sonuna kadar kısa vadede sağlanması gerekmektedir.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Susurluk Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Nüfusu 10.000 in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000 in üzerinde olan kırsal
köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerinin yapılması
gerekmektedir. YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas
alan statüsü kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı
olarak revizyon gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen
sürelerde yapmalıdır.
Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı ve noktasal yüklerin
önlenmesi amacıyla yapılacak çalıĢmalar kısa vadede baĢlayıp orta ve uzun vadede
sürekliliği sağlanmalıdır.
Tehlikeli ve özel atıkların ve tıbbi atıkların denetimi hususunda ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının orta vadede devam etmesi gerekmektedir.
Erozyonla mücadele konusunda sistematik ve sürekli olarak yapılan çalıĢmalar orta
vadede devam edip 2040 yılına kadar sürecektir.
Yeraltı ve yüzeysel sularının akım ve kalitesinin izlenmesi, arıtılmıĢ atıksuların
yeniden kullanımı, tarımsal amaçlı su kullanımı azaltma çalıĢmaları izleme ve
denetimleri orta vadede devam etmesi gereken çalıĢmalardır.
2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli taĢkın önleme
yatırımlarının yapılması gerekmektedir.
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Susurluk Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
Eylem planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler HSA/ÇĠB tarafından
devamlı surette izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir.
EXECUTIVE SUMMARY
Increasing water demand with an increasing population, problems related to scarcity of water
resources, overconsumption and pollution of water in parallel to developing industrial and
agricultural activities, increased the importance of water resources management on
watershed basis. On the 9th article of No:4856 Act on the Organization and Missions of
Ministry of Environment and Forestry, General Directory of Environment was nominated by
doing the necessary work in order to prepare plans for water protection and usage, and
providing an integrated watershed-based management of terrestrial water and soil resources.
Besides on the 5th article of Water Pollution Control Act published in 2004 in Official Gazette
with an issue number of 25687, it was stated that Water Protection Action Plans are made by
Ministry of Environment and Forestry by consulting with General Directorate of DSĠ (State
Water Works) and other related enterprizes.
Within this framework, work on preparation of Watershed Protection Action Plans was started
by the Ministry of Environment and Forestry of Turkish Republic. Initially, 25 hydrological
watersheds of our country were rated considering the water quality, pollutant sources,
protection areas and drinking water resources in the watershed. Based on this prioritization,
protection action plans were already completed for 4 watersheds. Preparation of protection
action plans for 11 of the remaining 21 watersheds were undertaken by TUBITAK Marmara
Research Center and started after being signed by the Ministry of Environment and ForestryGeneral Directorate of Environmental Management and TUBITAK Governorship on August
12, 2009. The project was finalized on December 3, 2010 with the completion of
amendments in planning of wastewater treatment facilities.
Watershed Protection Action Plans will contribute to Türkiye in the process of nomination for
European Union in order to comply with Water Framework Directive which came into force in
2000 and forms a basis for all EU water directives, and to form a basis for preparation and
application of River Basin Management Plans which will include the necessities of the
directive.
The total population of the residential areas within the scope of the Project is 37 453 292
according to the census of population by the year 2009 with respect to the address-based
registration system. This population refers to 52 % of the total population of Türkiye (Figure
Y1). The total area considered in the Project equals to 40 % of the total area in Türkiye
(Figure Y2).
Figure Y1. Population of Project Area
Figure Y2. Project Area
Within the scope of the Project, Watershed Protection Action Plans were prepared for the
following 11 hydrological watersheds based on 5th article of Water Pollution Control Act
(Figure Y3).
Susurluk Basin
Marmara Basin
Kuzey Ege (North Aegean) Basin
Küçük Menderes Basin
Büyük Menderes Basin
Burdur Basin
YeĢilırmak Basin
Kızılırmak Basin
Konya Basin
Seyhan Basin
Ceyhan Basin
Figure Y3. Watersheds within the scope of the project
Within the Project, in order to prevent pollution and protection or rehabilitation of water
resources, present situation of the watershed was initially determined in terms of water
resources potential, point and non-point sources of pollution and water quality. Later, short,
medium and long term planning was made considering priorities, technological and
economical feasibility and sustainability. All those works were shared with the authorities in
the watershed, the Ministry of Environment and Forestry holding the first place.
Within the general work plan of the Project, consultancy service was undertaken by ―Biosfer
Consultancy Engineering and Trade Ltd. Corp.‖. One of the important work packages of the
Project consisting of municipal wastewater treatment plant planning and feasibility works was
undertaken by ―Mimko Engineering Manufacturing Consultancy Coordination and Trade
Corp.‖ through service procurement.
The work packages accomplished within the concept of the Project are as follows:
1.
Determination of the General Situation of the Watershed
Within this work package, location, geographical characteristics, water resources,
meteorological characteristics, agricultural and industrial properties which define the
watershed were compiled and mapped through Geographical Information Systems tools.
Leading Environmental Pressures and Hot Spots in the Watershed
According to the obtained data, factors which lead to environmental pressure on the
watershed are; widespread agriculture and animal farming, untreated domestic and industrial
wastewaters, solid waste dumping sites, erosion around the dam lakes and rivers, sand and
gravel mining on river beds and pollution caused by geothermal sources. As a result of these
pressures, Uluabat Lake and MustafakemalpaĢa Creek which feeds the lake, Orhaneli and
Emet Creeks, Nilüfer Creek and its important branches such as Deliçay, Simav Creek,
Manyas Lake, Kocaçay and Sığırcı
Creeks which feed the Manyas Lake, Kayaboğazı,
Ġkizcetepeler and Çınarcık dam lakes, Karacabey Plain and Balya lead mine were
determined as hot spots.
2.
Determination of Water Resources and Evaluation of Related Planning
Present data on potential of surface and groundwater resources, their usage purposes, and
allowance of water resources and future planning were specified. Considering the water
requirement in the watershed, reuse of treated wastewater was evaluated.
3.
On-Site Examination of Environmental Infrastructure
All municipalities regardless of the population, villages with N>2000, organized industrial
areas, other important pollution sources which discharge into receiving water resources,
working and abandoned solid waste disposal sites were visited and the present infrastructure
was investigated on-site. Within this scope, coordinates of the related places were recorded,
and the present situation of the municipal wastewater treatment plants, wastewater treatment
plants of individual industries and organized industrial areas which discharge into receiving
water bodies and which account for priority problems for the watershed were investigated.
Data obtained as a result of fieldwork were inserted into Excel tables and recorded under
GIS. Within the scope of Project, 1435 settlements were visited, 192 domestic wastewater
treatment (WWTP) plants, 1295 solid waste dumping areas, 29 sanitary landfills, 509
individual industrial plants with WWTP, 142 individual industrial plants without WWTP, and
70 organized industrial areas were examined on-site.
During the field work for Susurluk Basin, 99 settlements were visited, 12 domestic
wastewater treatment (WWTP) plants, 93 solid waste dumping sites, 1 sanitary solid waste
landfill, 88 individual industrial facilities with WWTP, 22 individual industrial facilities without
WWTP and 11 organized industrial areas were examined on-site. WWTPs in operation and
under construction are listed in Table Y1. For the cities in drinking water catchment areas or
vulnerable areas, and for the cities with a population above 100000, WWTPs should be
upgraded to an advanced treatment including nitrogen and phosphorus removal. Table Y2
shows the organized industrial areas and their situation of WWTP/discharge to sewer. The
locations of environmental infrastructural facilities examined during field work are illustrated
in Figure Y4.
Figure Y4. Environmental Infrastructure Map for Susurluk Basin
Table Y1. WWTPs in operation and under construction in Susurluk Basin
WWTP
LOCATION
Bursa BUSKĠ East WWTP
Bursa BUSKĠ West WWTP
S.S. YeĢil Çevre WWTP
Bursa/Nilüfer/Çalı WWTP
Bursa/Nilüfer/Kayapa WWTP
Bursa/Nilüfer/Hasanağa WWTP
Bursa/Karacabey WWTP
Balıkesir Merkez WWTP
Balıkesir/Manyas WWTP
Kütahya/Hisarcık/Hasanlar WWTP
Kütahya/TavĢanlı/Tepecik WWTP
SITUATION
Bursa – Osmangazi
Bursa – Nilüfer
Bursa – Çalı
Bursa – Karacabey
Balıkesir
Kütahya - Tepecik
Active
Active
Active
Active
Active
Active
Active
Active
Active
Active
Active
Revision
START OF
OPERATION
2006
2006
2006
2002
2006
2006
2006
2005
2010
2010
Table Y2. Organized industrial areas (OIA) in Susurluk Basin and their situation of WWTP and discharge
to sewer
NO
1
BTSO
3
4
5
6
DemirtaĢ
(DOSAB)
Nilüfer (NOSAB)
Gürsu
Kestel
Bursa Deri
7
Hasanağa
2
8
9
10
11
4.
OIA
Mustafakemal
paĢa (MKP)
MKP
(Mermerciler)
Balıkesir
Balıkesir II
Situation of WWTP
Waste Water
Capacity
Flow
(m3/day)
(m3/day)
Number
of Plants
Process
Status
230
P, C, B
-
96000
318
P, C, B
-
195
68
78
79
P, C
Use S.S. YeĢil Çevre
WWTP
P, C, B
Under
construction
57
10
P,B
-
6
-
55
24
P,B
-
Discharge
Permit
Discharge
Location
50000
YES
Ayvalı
Stream
70000
35000
YES
Nilüfer River
792
720
YES
55000
55000
NO
4000
2500
NO
Ayvalı River
Deliçay
Stream
Nilüfer River
-
-
-
-
NO
Susurluk
River
2000
-
tendering
-
-
-
-
Projected
1650
-
-
NO
-
Simav River
-
Determination of Water Quality and Pollution Loads
For water quality classification, measurements and analysis of water resources between
2003-2009 obtained by DSĠ (State Hydraulic Works) were used. Surface water quality
classes were determined based on the quality classes criteria for terrestrial water resources
described in Table 1 of Water Pollution Control Act. As long as there was sufficient data, for
each DSĠ station, water quality classes (I,II,III,IV) were determined for COD, BOD5, NH4-N,
NO2-N and NO3-N which are important water quality parameters in terms of organic matter
and nitrogen pollution (Figure Y5). Water quality parameters were also determined with
respect to main parameter groups (A,B,C) described in the same table. All these data were
inserted into maps prepared by the use of GIS (Figure Y6-Y7-Y8).
Figure Y5. Water Quality Map for Susurluk Basin (KOĠ, NH4-N, NO2-N ve NO3-N)
Figure Y6. Water Quality for Susurluk Basin based on group A (Physical-inorganic) parameters
Figure Y7. Water Quality for Susurluk Basin based on group B (organic) parameters
Figure Y8. Water Quality for Susurluk Basin based on group C (inorganic pollution) parameters.
Pollution loads exerted by municipal and industrial wastewaters, working or abandoned solid
waste disposal sites and non-point sources were calculated. Pollutant loads from point and
non-point sources were mapped using GIS for each watershed.
Pollutant loads were calculated for 2020, 2030 and 2040 based on 30-years projections of
urban populations. The purpose of making population projections is estimating the future
population changes as realistic as possible. Within the scope of the Project, population
projection scenarios were developed for 30 years (until 2040) for the residential areas based
on urban/rural, summer/winter and equivalent populations. The scenario which best reflects
the characteristics of the watershed area was selected and used in load calculations
Results obtained for Susurluk Basin as a result of pollutant load calculations is as follows:
Pollution from Urban Wastewater:
In present, only 10 of 99 settlements (municipalities and villages with N>2000) treat their
domestic wastewaters in treatment plants in the Susurluk Basin. 12 domestic wastewater
treatment plants in the watershed serve to 2 021 054 people which refer to 79 % of
watershed population. In 2009, the fractions of pollutant loads from urban wastewater
sources which were discharged to the Basin were 30.112 tons/year (40%) for COD, 3.675
tons/year (%61) for TN (total nitrogen) and 621 tons/year (71%) for TP (total phosphorus).
Pollution from Industrial Wastewater:
Industrial wastewater produced in the watershed is discharged into receiving media with
almost a 100 % ratio into the watershed area. In 2010, the fractions of pollutant loads from
industrial wastewater which were discharged to the Basin were 44816 tons/year (60%) for
COD, 2312 tons/year (39%) for TN (total nitrogen) and 259 tons/year (%29) for TP (total
phosphorus).
Pollution from leachates of solid wastes of sanitary landfills:
Solid waste leachates constitute an important portion in the formation of pollution. In the
calculation of pollutant loads originating from leachates of solid waste disposal sites in the
watershed, future pollution loads were realistically estimated taking the present situation as
basis.
Point-source pollutant loads originating from leachates of solid wastes are at levels of 698
tons/year for COD, 175 tons/year for total-N and 1.8 tons/year for total-P in 2010 in Susurluk
Basin. Loads are expected to dramatically increase when the sanitary solid waste landfills
will be put into operation by the year 2016 according to the Solid Waste Master Plan.
Therefore, loads will be 1062 tons/year for COD, 236 tons/year for total-N and 2.6 tons/year
for total-P in 2020. Later, loads from sanitary landfill leachates are expected to decrease
slowly through 2040.
Pollution from non-point sources:
Non-point pollution loads were calculated based on the important nutrients nitrogen (N) and
phosphorus (P). In order to provide basis for future planning, nutrient loads calculated for
2010 and estimations for 2020, 2030 and 2040 were reported as area-based distributions.
Non-point nitrogen pollution dominantly results from agricultural activities and animal farming.
In Susurluk Basin, agricultural fertilizer use lead the sources of non-point pollutants in terms
of N with a ratio of 63 % (20105 tos/year), followed by animal farming with 20 % (6278
tons/year) and pollution caused by land use (forest, grass field, meadow, surface run-off from
urban and rural settlements) with 14 % (4364 tons/year). Atmospheric deposition, landfill
leachates and septic tanks contribute 3 % in total in terms of total-N. An investigation of nonpoint loads in terms of total-P show that the largest portion (2177 tons/year - 73 %) belongs
to agricultural fertilizer use followed by animal farming (689 tons/year -23 %) and land use (4
%). Distribution of TN and TP loads from non-point sources in Susurluk Basin is shown in
Figure Y9 as graphic and Figure Y10 - Figure Y11 as map.
Figure Y9.Distribution of TN and TP load for Susurluk Basin
Figure Y10. Map showing distribution of TN loads in Susurluk Basin
Figure Y11. Map showing distribution of TP loads in Susurluk Basin
Comparison of Point and Non-point Pollution Loads:
A comparison of pollution loads from non-point sources with point sources from urban areas,
industrial facilities and solid wastes show that loads originating from point sources comprise
a smaller fraction in total loads as expected. For 2010, the fraction of point sources is 16 % in
terms of total-N and 23 % in terms of total-P. Total point-source nitrogen loads was
calculated as 5.988 tons/year for 2010, and will increase to 7.662 tons/year in 2040. Total
point-source phosphorus loads will increase from 881 tons/year to 1184 tons/year during this
30 year time span. Despite these increases in loads from point-sources, loads from non-point
sources will decrease dramatically. Total non-point source nitrogen load of 31.765 tons/year
in 2010 will decrease to 21002 tons/year in 2040. Similarly, total phosphorus load will
decrease from 2992 tons/year to 1883 tons/year. Summary of total pollution load in Susurluk
Basin is shown in Table Y.3.
Table Y.3. Total Pollution Load in Susurluk Basin
Load (tons/year)
Years
2010
2020
2030
2040
5.
Total Nitrogen (TN)
NonPoint
point
Domestic
Industrial
3.675
2.312
31.765
4.141
1.956
26.397
5.265
1.761
23.713
6.097
1.565
21.002
Total
37.753
32.494
30.738
28.663
Total Phosphorus (TP)
NonPoint
point
Domestic
Industrial
621
259
2.992
699
233
2.410
844
209
2.122
998
186
1.833
Total
3.873
3.342
3.175
3.017
Planning of Municipal Wastewater Treatment Plants and Feasibility Studies
Planning of municipal wastewater Treatment plants and feasibility studies is one of the most
important steps of the project ―Preparation of Watershed Protection Action Plans‖. This work
package involves planning of municipal wastewater treatment plants with several
alternatives, performing feasibility studies for the planned facilities, determination of the route
for wastewater collector lines and making cost analysis. Planned wastewater treatment
plants and their characteristics were placed into GIS.
During the fieldwork in the watersheds, present municipal wastewater treatment plants
(WWTP) were investigated on-site and requirements were determined for renewal or
capacity increase. These were incorporated into the planning. Additionally, according to the
basis anticipated by the treatment scenarios formed during the planning studies, capacity
increases required for present WWTPs in order to treat the wastewaters of the surrounding
municipalities and cost analysis related to these also take place in planning. Besides the
present facilities, feasibility or final WWTP projects made by other enterprises (Municipalities,
Provinces Bank, Ministry of Environment and Forestry) were placed into planning after being
discussed with the related enterprises.
Three different scenarios were produced for WWTP planning considering the economical
and topographical aspects:
Alternative 1:
Planning scenario was based on providing maximum wastewater treatment plant and
minimum collector line. Separate WWTPs were planned for all residential centers except
those technically mandatory to use a collective treatment system.
Alternative 2:
This scenario involved planning based on minimum WWTP and maximum collector line. It
was planned to treat wastewaters with a minimum number of WWTPs as long as possible
except those technically impossible to make a collective treatment.
Alternative 3:
Planning scenario was prepared to obtain an optimum number of WWTPs and optimum
length of collector lines. Except the residential areas which are technically impossible to
make a collective treatment, WWTPs were planned separately or collectively.
WWTPs suggested in treatment scenarios were planned for residential areas which do not
discharge into any present WWTPs. In addition, residential areas, the WWTPs of which
require renewals or capacity increases were also involved in planning studies. Residential
areas which discharge into a WWTP and more than 90% of their wastewater being treated in
these WWTPs and WWTPs of which do not require a renewal were not involved in cost
analysis and feasibility studies.
Table Y4. Criteria for Process Selection
Treatment
Process
Level
Pretreatment* Sludge Treatment
Package Treatment
Secondary
CS
Drying Beds
Natural
Treatment/
Package
Vulnerable Area
Secondary
N<2000
Treatment
CS/Septic tank Drying Beds
Natural
Treatment/
Package
Others
Secondary
Treatment
CS/Septic tank Drying Beds
Drinking Water Basin
Extended Aeration Activated Sludge Sec./Adv.
CS+FS+HFGC Gravity thickener +
2000<N<10000
Vulnerable Area**
Extended Aeration Activated Sludge Secondary
CS+FS+HFGC Mechanical/
Drying
Others
CS+FS+HFGC Beds
Drinking Water Basin*** BNR (Carbon + Nutrient Removal)
Advanced
Mechanical
10000<N<50000
Vulnerable Area
BNR (Carbon + Nutrient Removal)
Advanced
Mechanical
Others
CS+FS+HFGC Grav. Thick.+ Mech.
Advanced
50000<N<100000
Vulnerable Area
Advanced
CS+FS+AGC
Mechanical
Others
Advanced
100000<N<250000 Vulnerable Area
Advanced
CS+FS+AGC
Mechanical
Others
Advanced
Advanced
Sludge Digestion +
N>250000
Vulnerable Area
Advanced
CS+FS+AGC
Mechanical
Others
Advanced
* CS:Coarse Screen
FS:Fine Screen
HFGC: Horizontal Flow Grit Chamber
AGC: Aerated Grit Chamber
** Activated sludge treatment was planned for populations between 2000 -10000 which are not in a drinking water Basin. However natural
treatment was planned if its project has been prepared or its construction has already started .
*** Activated sludge treatment plants included biological nutrient removal for populations between 10000- 50000 if they are in a drinking
water Basin or vulnerable area. However conventional activated sludge was planned if its project has been prepared or its construction has
already started
Population
Location
In process selection for planned WWTPs, Turkish legislations were taken as basis. Criteria
for process selection (Table Y4) were determined based on the populations and considering
the requirements given in Municipal Wastewater Treatment Act-Vulnerable and Less
Vulnerable Areas Declaration and Water Pollution Control Act. It was considered if the facility
was located in a drinking water catchment basin or a vulnerable area. Hence, all the
treatment facilities for population above 2000 and located in a drinking water catchment area,
and those for population above 10000 and located in a vulnerable area were planned to be
able to remove nutrients (N.P).
Cost analysis and Feasibility Studies
Cost analysis and feasibility studies were performed for the three scenarios explained above.
In cost analysis, it was aimed to determine the economically most feasible option between
these three scenarios.
In feasibility studies, primary investment costs were calculated on yearly basis to involve
costs of construction, mechanical equipment, electricity and automation required for each of
the WWTPs determined by three different scenarios. In addition, total wastewater treatment
costs and treatment costs per m3 of wastewater were calculated to include both investment
costs and total operation costs required for 30 years. Besides, construction costs for each
collector line and whenever required investment and operation costs for pumping stations
were also considered. A relative cost analysis study was performed over total costs as a
result of a comparison of three different scenarios. In order to make a good comparison, the
same methodology and assumptions were used in the calculations of each alternative.
WWTPs planned for Susurluk Basin are shown in Table Y.5, Table Y.6 and Table Y.7
depending on their treatment technologies.
Table Y.5. Wastewater treatment plants planned as activated sludge systems.
WWTP
Province
Residential
Areas
I-1
I-2
I-3
I-4
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
Erdek
KarĢıyaka
Edincik
Bandırma
II-1
II-2
II-3
II-4
II-5
II-6
II-7
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
Manyas
KocaavĢar
Gökçeyazı
Kayapa
Büyükyenice
Ġvrindi
Salur
III-1
III-2
III-3
III-4
III-5
III-6
III-7
III-8
III-9
III-10
III-11
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
KÜTAHYA
KÜTAHYA
III-12*
KÜTAHYA
III-13
BALIKESĠR
Göbel
Susurluk
ġamlı
Kepsut
Pamukçu
Ġskele
Bigadiç
Sındırgı
Yüreğil
Akdağ
Güney
Beyce
Öreyler
NaĢa
YeĢilköy
Kalkan
Simav
Demirci
Çitgöl
Gölcük
Project
Population Treatment
(2040)
Level
Kapıdağ Subbasin
26.906
2.953
4.929
158.368
Secondary
Secondary
Secondary
Advanced
Investment
Costs (Euro)
30 year
operating
costs (Euro)
1.227.492
272.203
385.945
4.265.117
1.859.248
349.520
470.399
8.636.920
598.111
223.449
237.334
224.602
241.852
577.857
205.046
671.402
301.679
313.145
301.023
317.496
655.495
289.055
Manyas Lake Subbasin
8.875
2.211
2.415
2.228
2.483
8.910
1.949
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Nilüfer-Simav Subbasin
2.295
27.374
2.285
7.844
3.468
2.237
18.932
16.090
2.380
2.415
2.181
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
229.220
1.242.003
228.527
529.773
303.730
225.213
965.946
864.551
234.940
237.293
221.394
310.348
1.947.102
306.533
600.552
382.162
305.581
1.370.942
1.195.749
313.433
314.546
299.318
43.510
Advanced
1.703.384
2.766.496
1.758
Compact
191.124
275.878
Table Y.5 contunied
WWTP
Province
IV-1
BURSA
IV-2
IV-3
IV-4
IV-5
IV-6
IV-7
IV-8
IV-9
IV-10
IV-11
IV-12
IV-13
IV-14
IV-15
IV-16
IV-17
IV-18
IV-19
IV-20
IV-21
IV-22
IV-23
BURSA
BURSA
BURSA
BURSA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
BURSA
BALIKESĠR
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
BURSA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
Project
Residential
Population Treatment
Areas
(2040)
Level
Uluabat Lake Subbasin
MustafakemalpaĢa
YalıntaĢ
Tatkavaklı
Tepecik
YaĢilova
Karıncalı
Orhaneli
Keles
Büyükorhan
Domaniç
Çukurca
Harmancık
Dursunbey
Balıköy
TavĢanlı
Kuruçay
Emet
Hisarcık
Çavdarhisar
Aliköy
Çerte
Aydıncık
Hacıbekir
Örencik
Göynükbelen
Yunuslar
Cebrail
Investment
Costs (Euro)
30 year
operating
costs (Euro)
95.298
Advanced
2.906.886
5.408.198
2.394
10.852
4.601
4.493
6.012
2.622
5.575
20.034
2.543
84.265
2.304
18.638
8.618
4.262
557
613
716
1.044
885
1.775
1.061
776
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Secondary
Secondary
Secondary
Advanced
Advanced
Secondary
Secondary
Advanced
Compact
Compact
Compact
Compact
Compact
Compact
Compact
Compact
235.919
661.004
368.236
362.362
441.903
251.015
419.776
1.003.931
245.799
2.673.020
229.806
955.699
564.895
349.559
87.304
93.196
103.605
133.978
119.707
192.382
135.462
109.447
311.788
800.942
437.380
418.377
517.565
329.179
477.960
1.428.557
324.122
4.973.833
308.520
1.177.241
588.126
377.754
188.069
192.469
200.443
225.034
213.246
277.057
226.282
205.025
Tablo Y.6. Up-Graded Wastewater Treatment Plants
WWTP NO
City
Residental
Areas
Project
Population
(2040)
Up Grade
Investment
Costs (Euro)
30 Year
Operating
Costs (Euro)
III-1-R
Bursa
Karacabey
60.157
Upgrade to Advanced
Treatment Tech.
531.09
3.695.030
IV-1-R
Kütahya
Tepecik
3.153
Upgrade to Advanced
Treatment Tech.
71.152
342.982
IV-2-R
Kütahya
*Tunçbilek
7.846
Upgrade to Advanced
Treatment Tech.
529.88
646.705
Table Y.7. Wastewater Treatment Plants planned as natural treatment systems.
WWTP
Province
Residential
Areas
Project
Population
Investment
Costs (Euro))
Manyas Lake Subbasin
II-1-D
II-2-D
II-3-D
II-4-D
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
BALIKESĠR
III-1-D
III-2-D
III-3-D
III-4-D
III-5-D
III-6-D
III-7-D
III-8-D
III-9-D
III-10-D
III-11-D
BALIKESĠR
BURSA
BALIKESĠR
KÜTAHYA
BALIKESĠR
MANĠSA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
IV-1-D
IV-2-D
IV-3-D
IV-4-D
IV-5-D
IV-6-D
IV-7-D
IV-8-D
KÜTAHYA
BURSA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
KÜTAHYA
IV-9-D
KÜTAHYA
IV-10-D
KÜTAHYA
Kızıksa
Ilıca
Balya
Korucu
1.286
862
2.772
1.158
90.020
64.650
194.065
81.060
1.688
1.704
1.901
713
1.306
1.244
1.173
910
605
1.379
621
118.160
119.280
133.070
53.475
91.420
87.080
82.110
68.250
45.375
96.530
46.575
1.054
1.456
1.030
859
1.812
573
1.474
1.623
73.780
101.920
72.100
64.425
126.840
42.975
103.180
113.610
1.807
126.490
1.300
91.000
Nilüfer-Simav Subbasin
Aksakal
Çeltikçi
Karapürçek
ġenköy
Yaylabayır
Çiçekli
Yeniköy
Hisarbey
Bahtıllı
GümüĢsu
Çaysimav
Uluabat Lake Subbasin
Kestel
Kınık
Karbasan
Yenice
Günlüce
Eğrigöz
YeĢildere
YemiĢli
ġeyhler
Dereköy
Kayaköy
YeĢilçay
Total costs obtained for each of the three alternatives are shown in Table Y.8. Alternative 1
was determined to be the most feasible option in terms of total cost out of 3 different
treatment scenarios examined for feasibility. Considering the deadlines suggested in the
Environment Law, termination of the WWTPs planned under this scenario will be between
2010 and 2017. Accordingly, deadlines for termination of these WWTs will be 2010 for an
equivalent population over 100 000, 2012 for 50 000-100 000, 2014 for 10 000-50 000, 2017
for 2000-10000 and 2017 for less than 2000.
Table Y.8. WWTP total costs for Susurluk Basin according to three different scenarios
Costs
Activated Sludge
WWTP
Natural Treatment
Wastewater
Investment
Treatment
Total WWTP Inv.
Costs
Costs (€)
Costs
Operating Costs (€)
Collector Costs (€)
Total Investment Costs (€)
Total Costs (€)
Alternative I
Scenario
Alternative II
Alternative III
28.127.018
3.617.550
27.804.919
2.915.553
27.797.014
2.396.750
31.744.568
43.112.266
1.241.944
32.986.511
76.098.778
30.720.472
43.386.327
4.881.643
35.602.115
78.988.442
30.193.764
43.339.948
7.494.865
37.688.630
81.028.578
The first alternative which was determined to be the most feasible option in the draft report
was shared in the second meeting with the stakeholders in the watershed. According to their
responses, WWTP plannings were finalized. Total costs finalized according to the selected
scenario are shown in Table Y.9.
Table Y.9. WWTP total costs for Susurluk Basin according to the finalized scenario
Costs
Activated Sludge
Natural Treatment
WWTP
Wastewater
Investment Renovation
Treatment
Costs
Total WWTP Inv.
Costs (€)
Costs
Operating Costs (€)
Collector Costs (€)
Total Investment Costs (€)
Total Costs (€)
Scenario
Final
28.281.000
1.132.122
2.287.440
31.700.562
48.845.907
4.923.823
36.624.385
85.470.292
Figure Y12 shows the cumulative initial investment costs of WWT plants planned for 20102017.
Figure Y13 shows the planned municipal WWTP map for Susurluk Basin
th
*According to the provisional 4 article of Environmental Law, deadline is 2010 for commencing operation of
WWTPs of municipalities with population above 100.000. However, since this deadline has expired,
termination of these WWTPs was foreseen as 2012 in the action plan.
Figure Y12. Initial investment costs of planned Municipal WWTs in Susurluk Basin
Figure Y13. Susurluk Basin Planned WWTPs
6.
Transfer of Accomplishments into Geographical Information Systems (GIS)
In order to accomplish the planned work timely and properly during the project, GIS
technologies were effectively used. All data produced within the scope of the project were
prepared in the GIS environment to be integrated with the system of Ministry of Environment
and Forestry. As already known, the use of GIS has been increasingly prevalent in our
country as well as the whole world. GIS is advantageous in terms of providing a rapid
completion of projects and achieving fast and accurate planning activities. Particularly, for
very large areas, effective use of GIS has been obligatory for data acquisition,
implementation, analysis and presentation. It is very important to note that preparation of
watershed protection action plans comprising 52 % of total population of Türkiye would be
very difficult and imprecise using classical methods to obtain the determined aims.
Therefore, GIS has been the most important and indispensable technological tool of this
project.
With an integrated approach, benefits obtained by using GIS during accomplishment of
studies for 11 watersheds are summarized below.
Compared to classical systems, it has been easier and faster to make calculations
and inquiries, and to produce and map all information forming a basis for activities
such as planning.
Since all data collected on watershed basis was transferred into the GIS
environment, it has been much easier and cheaper either to update data or to add
new data.
GIS will be an important database for determination and solution of environmental
problems which could occur throughout the watershed.
GIS will provide a faster and accurate analysis of the data and information expected
to increase in time.
In spite of producing databases for each watershed, a unique database was
produced including 11 watersheds. Hence, number of databases were reduced and
it was provided to be able to make analysis and mapping in one run for all 11
watersheds.
By updating GIS database in time, it will be possible to follow up the contributions
obtained by works on the field throughout the watershed.
7.
Stakeholder Meetings
Additionally, during the project works mentioned above, opening and stakeholder meetings
were made for each watershed in order to make the objective and scope of the project
comprehensible and to obtain sustainability of the results of the works after the completion of
the project. These meetings were made with the participation of principally Environmental
Management General Directorate of Ministry of Environment and Forestry, all Provincial
Environment and Forestry Directorates in the watershed, TUBITAK-MRC, project
consultants, service providing firms, Municipalities in the watershed, State Hydraulic Works,
Provincial Bank, Special Provincial Administrations, Agriculture Provincial Directorates and
non-governmental organizations in the watershed area. Opening meetings were organized in
each watershed coordinator provinces between October-December 2009. With the
development of the project and completion of planning for wastewater treatment plants,
stakeholder meetings were organized in 11 watersheds between May-July 2010. After the
completion of draft report, 2. and 3. stakeholder meetings were made in October and
December 2010. Opening meeting was made on October 27, 2010, 1. stakeholder meeting
was made on May 31, 2010, 2. stakeholder meeting was made on October 6, 2010 and
3.stakeholder meeting was made on December 27, 2010 in Bursa for Susurluk Basin. The
feedback obtained as a result of these meetings with stakeholders were evaluated and
reflected particularly in planning as well as other sections of the project report.
8.
Preparation of Action Plans
As a consequence of the works accomplished within the scope of the project, an ―Action
Plan‖ was prepared for problems in the watershed and suggestions for solution of them. In
the ―Action Plans‖, the responsible enterprises to accomplish the required works and duration
of the works were also specified. Work deadline plan related to project activities is given
below which is also explained in detail in Section 8.4.
1. GĠRĠġ
Günümüzde su; insanların hayatı ve sağlığı ile ekosistemler için yaĢamsal bir öneme sahip
olması yanında, ülkelerin kalkınmasında temel bir ihtiyaçtır. Su kıtlığı giderek belirgin ve
yaygın bir sorun haline gelmekte; su kalitesi hemen her ülkede hızla bozulmaktadır. Bu
problem sosyal ve ekonomik açıdan zincirleme pek çok soruna da neden olmaktadır. Doğal
kaynaklarımızın korunarak kullanılması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması açısından,
koruma-kullanma dengesinin ülkemizin sosyo-ekonomik Ģartlarına göre ayarlanması çok
önemlidir ve önemli olduğu kadar da zor bir görevdir. Tüm bu unsurlar da ancak sürdürülebilir
su yönetimi kapsamı içinde değerlendirilebilir.
Su kaynakları yönetimi açısından günümüzde geliĢen yaklaĢım, kaynak yönetiminin havza
bazında ve diğer doğal kaynaklarla ―entegre‖ biçimde gerçekleĢtirilmesidir. Enerji, tarım,
sağlık ve çevre gibi sosyoekonomik kalkınmanın baĢlıca sektörleri için itici güç olan su
kaynaklarının, çevreyle uyumlu ve entegre yönetimi, sürdürülebilir kalkınmanın temel
bileĢenlerinden biridir. Su kaynakların verimli kullanılabilmesi kadar, doğal yenilenme
sürecinin temel alınarak gelecek nesillerin ihtiyacının da dikkate alınması büyük önem
taĢımaktadır. Özellikle havza bazında koruma planları yapılırken tüm geliĢmelere ve
kullanımlara kontrollü bir Ģekilde yön verilmesi gerekmektedir
Entegre havza yönetiminin ana hedefi mevcut su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının
teĢvik edilmesi ve sağlanması, su ekosistemlerinin ve bunlara bağlı diğer ekosistemlerin
iyileĢtirilmesi ve tahribatının önlenmesidir. Sürdürülebilir havza yönetiminde;
Havzanın çevresel özelliklerinin tanımlanması,
Hâlihazır ve gelecekteki yararlı kullanımları için gerekli kalite ölçütlerinin saptanması,
Kirletici kaynakların tanımlanması, hâlihazır su kalitesinin yararlı kullanımlara göre
değerlendirilmesi,
Mevcut kirliliğin kontrolü için uygun strateji belirlenmesi,
en önemli unsurlardır (Tanık, 2007).
Farklı sektörlerin ve kaynak kullanıcılarının birarada düĢünüldüğü, tehdit ve olanakların uzun
vadeli değerlendirildiği bir alana yapılan müdahalenin yarattığı olumlu ve olumsuz etkilerin
izlendiği en uygun ölçek havzadır. Bu nedenle, doğal kaynakların yönetiminde havza ölçeği
esas alınmalıdır. ( Dawei ve Jingsheng, 2001).
Havzalarda sık rastlanan ve sürdürülebilir yönetime gereksinim olduğunu gösteren
problemler aĢağıda verilmektedir. Bunlar;
Ötrofikasyon,
Sularda kalıcı ve toksik maddelerin birikimi,
Yüzme alanlarında sağlıksız koĢullar ve
Biyolojik çeĢitliliğin azalması ve tehlikeye düĢmesi olarak sayılabilir.
Su kaynaklarının gelecek nesillere temiz ve sağlıklı Ģekilde ulaĢtırılması için suyun toprakcanlı-iklim iliĢkileri çerçevesinde, bütün ihtiyaçların dikkate alınması ve korunarak
kullanılması gerekmektedir. Teknolojinin ilerlemesi, su kaynaklarından azami faydanın
sağlanmasına aracı olmakla birlikte, bu ilerlemeye paralel olarak sanayileĢmenin ve
ĢehirleĢmenin de artması beraberinde özellikle 1980‘li yıllarda çevre kirliliği sorunları baĢ
göstermiĢ; bu sorunlardan en geniĢ çapta etkilenen doğal kaynaklar da su kaynakları
olmuĢtur. SanayileĢme çağı ile birlikte baĢlayan ve 20. yy ortalarında ivme kazanan endüstri
faaliyetlerindeki ve insan nüfusundaki artıĢlar bütün çevresel kalitenin bozulmasına sebebiyet
vermiĢtir. Özellikle evsel atıksu ve tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan organik madde ve
besin (azot, fosfor) tuzları girdileri, iç sularda doğal ekolojik özelliklerin çok aĢırı değiĢimi ve
yoğun plankton üretime kadar varan problemlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Suyun kalitesinin bozulması, kullanılabilir su kaynaklarını daha da sınırlı hale getirmeye
baĢlamıĢtır.
Su kaynaklarının yönetiminde, yukarıda sözü edilen kapsam ve ölçek değiĢiklikleri,
geliĢtirilmesi gereken çözümlerin de aynı kapsam ve boyutta ele alınmasını gerektirmektedir.
Esas itibariyle, yukarıda sözü edilen nedenlerle, bu yaklaĢımın en doğru çözüm olduğu kabul
edilmektedir.
1.1. Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim
AB'nin su politikalarının değiĢimi uzunca bir süredir devam etmektedir. Literatürde üç büyük
dalga halinde incelenen AB Su Politikalarının geliĢimi 2000 yılında benimsenen "Su Çerçeve
Direktifi" (2000/60/EC) ile farklı bir boyut kazanmıĢtır. Avrupa Birliği'nin su politikasının
"anayasası" olarak kabul edilen Direktif önemli yenilikler içermesinin yanında Ģimdiye kadar
olan su politikalarının çerçevesini belirlemesi açısından da önem taĢımaktadır.
Avrupa Su Hukuku'nun geliĢimindeki birinci dalga 1975-80 arasında gerçekleĢmiĢ ve bu
süreçte "Çevresel Kalite Standartları" ve "Emisyon Limit Değerleri" tespit edilmiĢtir. 19801995 yıllarını kapsayan ikinci dalgada ise, 1991 tarihli "Kentsel Atıkların Ele Alınması
Direktifi" ve "Nitratlar Direktifi", 1996'da benimsenen "Entegre Kirlenmenin Önlenmesinin
Kontrolü için Direktif" ve 1998'de benimsenen "Ġçme Suyu Direktifi" önemli geliĢmelerdir.
Üçüncü ve son dalga ise, 1995'ten günümüze kadar geçen süredir ve bu dönemde su
politikaları ile ilgili temel bir yeniden ele alıĢın gerektiği vurgulanmıĢtır. Ayrıca, yine 1995'ten
itibaren, birçok ve dağınık kanun yerine, daha bütünsel ve kapsamlı bir yasa öngörülmüĢtür.
Bu kapsamda Su Çerçeve Direktifi için hazırlıklar baĢlatılmıĢ ve 1995 ortasından 2000 yılına
kadar sürmüĢtür. 22 Kasım 2000'de Su Çerçeve Direktifi yürürlüğe girmiĢtir (Çiçek N,2009).
Su kirliliğinin giderek önemli boyutlara ulaĢması, ülkeleri bu konuda ciddi önlemler almaya
zorlamıĢ, bu da bu alanda pek çok mevzuatın oluĢması sonucunu doğurmuĢtur. Bu
kapsamda iyi su kalitesine ulaĢmayı hedefleyen Su Çerçeve Direktifi 2000 yılında Avrupa
Birliği tarafından kabul edilmiĢtir. Bütün su kaynaklarının korunması ve iyileĢtirilmesi için
havza bazında tutarlı bir yönetim çerçevesi çizen AB Su Çerçeve Direktifi‘nin nehir havzaları
üzerine kurulu sürdürülebilir su kaynakları yönetimi ilkesi halkın özellikle uygulayıcıların yerel
ölçekte her seviyede katılımını öngörmektedir.
Öncelikle havzayı tanımlamak gerekirse; havza bir akarsuyun kaynağıyla-sonlandığı yer
arasında kalan ve ona su veren tüm kolları kapsayan alandır. Yalnızca suyun değil, aynı
zamanda bütün doğal kaynakların örneğin ekosistemin, bütünleĢik ve sürdürülebilir olarak
kullanımını sağlayarak korunabilmesi için seçilebilecek en uygun birimdir.
Direktif su yönetimi açısından Nehir Havzası Bölgelerine (NHB'lere) dayanan ve tanımlanmıĢ
nehir havzası bölgeleri içindeki tüm yüzey suları ve yeraltısularının 2015‘e kadar ‗iyi su
durumu‘na ulaĢmasını gerektiren yeni bir perspektifi tanıtmakta, tüm su kütlelerine yönelik
çevresel ve ekolojik hedeflerin oluĢturulması yoluyla buna nasıl ulaĢılacağını açıklamaktadır.
Yüzey suları için ‗iyi durum‘, ‗iyi ekolojik durum‘ ve ‗iyi kimyasal durum‘ ile belirlenmektedir.
Ekolojik durum; hidromorfolojik, fiziko-kimyasal kalite unsurları ile desteklenen biyolojik kalite
unsurları ile belirlenmektedir. Referans noktası ya hiç insan etkisine maruz kalmamıĢ ya da
‗çok az‘ maruz kalmıĢ olan ‗bozulmamıĢ‘ koĢullar üzerinden tanımlanmaktadır. Ġyi yeraltısuyu
durumu ise yeraltı suyu kütlesinin hem miktar hem de kalite açısından en az ‗iyi‘ durumda
olması anlamına gelmektedir. Ayrıca, yeraltısuları için iyi durum gerekliliklerine ek olarak,
herhangi bir kirletici yoğunluğunda önemli ve sürekli artıĢ eğilimi belirlenmeli ve bu eğilim
önlemler programı yoluyla tersine döndürülmelidir. Tüm su kütleleri için iyi su durumu
hedefine mevzuatın yürürlüğe girdiği 2000 yılından itibaren 15 yıl içinde ulaĢılması
gerekmektedir. Yürürlüğe giriĢ tarihinden itibaren Üye Devletler SÇD‘yi baĢarıyla
uygulayabilmek için gerekli adımları atmaya baĢlamıĢlardır. Türkiye için iyi su durumu
hedefine hangi tarihte ulaĢılması gerektiği müzakerelerin bir parçasıdır.
SÇD'nin amaçları Ģu Ģekilde özetlenebilir: çok iyi duruma sahip olan su kütlelerinde ‗çok iyi
durum‘un korunması; suların mevcut durumundaki her türlü bozulmanın önlenmesi; ve tüm
sularda 2015‘e kadar en azından ‗iyi durum‘a ulaĢılmasıdır.
Direktifte bu amaç ve hedeflerin nehir havzası yönetim planında açıkça belirtileceği
bildirilmektedir; nehir havzası yönetim planı ayrıca bu hedeflere ulaĢılmasını güvence altına
almayı amaçlayan önlemler programını da içermelidir. Ġyi su durumuna; çevresel, ekonomik
ve sosyal etkenler dikkate alınarak ulaĢılacaktır. SÇD'nin uygulanması zorlayıcı olup sıkı bir
program dâhilinde birçok zorluğu ortaya çıkarmaktadır.
Bu hedeflere ulaĢmak için önlemler programını uygulamak üzere eĢgüdümlü ve bütüncül bir
yaklaĢımın temin edilmesi önem arz etmektedir. Su Çerçeve Direktifi, Kentsel Atık Su Arıtma
Direktifi ve Tehlikeli Maddeler Direktifi uyarınca, Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim
Planı nihai taslağı, ilgili kurumlar ile birlikte hazırlanmıĢtır. Bu süreç Türkiye‘de Su Sektörü
için Kapasite GeliĢtirilmesi EĢleĢtirme Projesi‘nin bir bileĢenini oluĢturmuĢtır. Su Çerçeve
Direktifi; Kentsel Atık Su Arıtma Direktifi, Tehlikeli Maddeler Direktifi ve diğer kardeĢ
direktifler, Yüzme Suları Direktifi, Nitrat Direktifi, Habitat ve KuĢ Direktifleri gibi ekolojik ve
kimyasal açıdan iyi su durumuna ulaĢmayı hedefleyen su ile ilgili direktifleri bütünleĢtiren bir
çerçeve
oluĢturmakta
ve
entegre
nehir
havzası
yönetiminin
genel
ilkelerini
sunmaktadır.(ÇOB, 2010)
Bu nedenle SÇD, daha önce yayımlanmıĢ olan ― Kentsel atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin
Direktif 91/271EEC(1991); Nitrat Direktifi(1991), Ġçme Suyu direktifi(1998), BütünleĢik
Kirlenme Önleme ve Kontrolü(IPPC) Direktifi(1996), Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi(1991) gibi
suyla ilgili tüm mevzuatı da kapsamaktadır.
Bu amaçla Avrupa Komisyonu (EC) tarafından ortak bir uygulama stratejisi oluĢturulmuĢtur.
Bu ortak uygulama stratejisi, direktifin uygulanması aĢamasında izlenmesi gereken yönteme
iliĢkin bilimsel ve teknik esasları ortaya koymaktadır. Ayrıca SÇD, üye ülkelerin, direktifle
ilgili uygulama planlarını 2009 yılına kadar oluĢturmalarını zorunlu kılmakta idi. SÇD'nin
önemli özelliklerinden biri de uygulamada ulaĢılması gereken aĢamalar için kesin tarihleri
tanımlamıĢ olmasıdır. Direktifin tanımladığı en önemli kilometre taĢları aĢağıda verilmektedir.
• Direktifin yürürlüğe girmesi, 2000.
• Ulusal mevzuata uyum, 2003.
• Nehir havzalarının ve ilgili otoritelerin tanımlanması 2003.
• Nehir havzalarının karakterizasyonu: Kirletici kaynaklar ve ekonomik analiz,2004.
• Ġzleme ağlarının kurulması, 2006.
• Kamu ile iĢbirliği, 2006.
• Taslak nehir havza yönetim planlarının sunulması, 2008.
• Nehir havza yönetim planlarının tamamlanması (ölçüm programları dahil), 2009.
• Fiyatlandırma politikalarının oluĢturulması, 2010.
• ĠĢlevsel ölçüm programlarının gerçekleĢtirilmesi, 2012.
• Çevresel hedeflere eriĢim, 2015.
• Ġlk yönetim döngüsünün sonu, 2021.
• Ġkinci yönetim döngüsünün sonu, hedeflere ulaĢmak için nihai tarih, 2027.
SÇD'deki en önemli kavram ―Nehir Havzası Yönetimi‖ dir ve her bir nehir havzası için Nehir
Havzası Yönetim Planı (NHYP) oluĢturulması istenmektedir.
Aday ülkelerin katılım
sürecinde SÇD gerekliliklerini yerine getirmeleri gerekmektedir. Nehir havzasının özellikleri,
insan aktivitelerinin etkileri ve su kullanımının ekonomik analizi gibi çalıĢmaların yapılması,
bu direktiflerin öngördüğü hedeflerin yerine getirilmesi açısından önemlidir.
Nehir havzası yönetimi, aslında nehrin alt havzaları bazında uygulanması gereken çevresel
önlemleri içeren bir yaklaĢım metodudur. Önlemleri sıralayabilmek de havzaya iliĢkin tüm
geri plan bilgilerini detaylıca incelemekten ve irdelemekten geçer.
BütünleĢik havza yönetiminde, nehir havza yönetim planlarının (NHYP) yapılması esastır. Bu
planların yapımına dair herhangi bir reçete, yol veya yaklaĢım önermek günümüzün en çok
tartıĢılan konularından biridir. Su Çerçeve Direktifi‘ne (SÇD) göre, NHYP unsurları aĢağıda
sıralanmaktadır;
Nehir havzasının karakterizasyonu,
Ġnsan aktivitelerinin önemli baskı ve etkilerinin özeti,
Koruma alanlarının belirlenmesi ve haritalandırılması,
Ġzleme ağlarının haritası,
Çevresel hedefler listesi,
Ekonomik analiz,
Önlemler programı,
Detaylı önlemlerin listelenmesi ve özetlenmesi,
Kamuoyunun bilgilendirilmesi ve konu ile ilgili danıĢılması, karĢılıklı fikir alıĢveriĢinin
ve bilgi paylaĢımının sonuçları da içerecek Ģekilde özetlenmesi,
Yetkili otoritelerin listesi,
Kamuoyundan arka plan bilgisi ve yorum edinmek için irtibat noktalarının ve izlenecek
prosedürlerin belirlenmesi (Tanık, 2007).
Kentsel Atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif, (1991); (Türkiye‘de 2006),
Nitrat Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2004),
Ġçme Suyu Direktifi, (1998); (Türkiye‘de 2005- TS 266–2005)
BütünleĢik Kirlenme Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifi (1996);
Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2006).
21 Aralık 2009‘da, Brüksel‘de gerçekleĢtirilen ―Hükümetler arası Katılım Konferansı‖nda
―Çevre Faslı‖ müzakereleri resmen açılmıĢtır. Ġlgili sektörler arasında en önemli ve maliyeti
en fazla olan ―Su Kalitesi Sektörü‖ dür. AB‘ye giriĢ sürecinde ülkemizde özellikle son yıllarda
kurumsal altyapı kuvvetlendirilmiĢ ve yasal mevzuat geliĢtirilmiĢ olmakla birlikte, henüz
Ģemsiye niteliğinde görev yapabilecek bir ulusal ―Su Çerçeve Yönetmeliği‖ geliĢtirilmemiĢtir.
Bu kapsamda Türkiye için en önemli kapanıĢ kriterleri, SÇD yi kapsayacak Ģekilde bir
mevzuat düzenlemesidir. Diğeride Havza Koruma Eylem Planlarının Nehir Havza Yönetim
Planlarına dönüĢtürülmesidir. Bakanlığa bağlı Çevre yönetimi Genel Müdürlüğü Su kalitesi
Sektörü açısından genel koordinasyon ve uygulamalardan sorumludur.
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, kapanıĢ kriterleri doğrultusunda Çevre Kanunu ve SKKY
kapsamında revizyon çalıĢmalarını devam ettirmekte olup, ayrıca SÇD yi kapsayacak Ģekilde
Havza Koruma Yönetmeliği çalıĢmalarını devam ettirmektedir.(ÇOB, 2010). Bununla birlikte,
bu konudaki çalıĢmalara esas olacak ―Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, Havzalarda Özel
Hüküm Belirleme ÇalıĢmalarına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Tebliği‖ 2009 yılının Haziran ayında
yayınlanmıĢtır. Akabinde içme suyu amaçlı kullanılan su kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi
için özel hüküm belirleme çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır (Gürel vd, 2010).
Bunun dıĢında yine Bakanlığın koordinasyonunda son yıllarda ülkemizde su kaynaklarının
havza bazlı yönetimine yönelik 25 Havzada çalıĢmalar hızlanmaktadır (ġekil 1.). Bu
bağlamda 11 havzada ―Havza Koruma Eylem Planları‖ TÜBĠTAK MAM tarafından yapılmıĢtır.
Söz konusu ―Havza Koruma Eylem Planları‖, Su Çerçeve Direktifi (SÇD)‘nin gereği olarak
hazırlanmıĢtır. Bu planların hazırlanması önemli bir baĢlangıç noktası olup, AB Çevre Faslı
açılıĢ sürecinde önem kazanmıĢtır (Sarıkaya ve Çiçek, 2010).
ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası
Türkiye‘deki duruma bakıldığında Avrupa Birliği adaylık sürecindeki ivme, bu kavramların
daha doğru ve hızlı bir Ģekilde gündeme alınmasına katkı sağlamıĢtır. Özellikle Çevre ve
Orman Bakanlığı bu süreçte etkin rolünü almıĢ olup, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
(ÇYGM) Su Kalitesi Sektöründe kendisine verilen görevler çerçevesinde Avrupa Birliği
standartlarını da dikkate alarak planlarını geliĢtirmektedir. Hazırlanan Havza Koruma Eylem
Planları, Nehir Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla paralel ruhta olup, Türkiye‘nin bu
süreçte elini güçlendiren dokümanlar olmuĢtur. Bu planların AB normlarına çevrilmesi güç
olmayacaktır. Türkiye uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği baĢarıyı uygulamaya da bu planlar
vasıtasıyla taĢıma olanağı yakalamıĢtır.
1.2. Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları
Tüm dünyada olduğu gibi Ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan Coğrafi Bilgi
Sistemleri (CBS), mekânsal anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama
aktivitelerinin daha doğru ve hızlı Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj
sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar için verilerin toplanması, toplanan verilerin
değerlendirilmesi, analiz edilmesi ve sunulmasında CBS'nin etkin bir Ģekilde kullanılması
hemen hemen bir gereklilik haline gelmiĢtir. Nitekim "Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması" projesinde, öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde
tamamlanması için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup proje kapsamında
üretilen tüm veriler CBS ortamında Bakanlık sistemi ile entegre edilecek Ģekilde
hazırlanmıĢtır. Bütüncül bir yaklaĢımla 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanması
sonucunda sağlanacak faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
1. Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama vb faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve
haritalanması daha kolay ve hızlı olacaktır.
2. Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler CBS ortamına aktarıldığı için gelecekte
sisteme yapılacak ilave ve güncellemeler daha kolay ve ucuz olacaktır.
3. OluĢturulan CBS, havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin
belirlenmesi ve çözümlenmesinde önemli bir altlık olacaktır.
4. OluĢturulan CBS‘nin yapısı, gelecekte karĢılaĢılacak ve zamanla giderek artacak
veri/bilgi yoğunluğunu sorunsuzca iĢleyebilecek, hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz
edebilecek Ģekilde tasarlanmıĢtır.
5. Projede her bir havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için
tek bir veri katmanı oluĢturulmuĢtur. Böylelikle veri katmanı kalabalığı önlenerek,
sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilmesi
sağlanacaktır.
6. Havzalar bazında oluĢturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle
özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip
etmek mümkün olacaktır.
Yukarıda sayılan faydaları daha da arttırmak mümkündür. Burada unutulmaması gereken
nokta, klasik yöntemlerle yaklaĢık bir yıllık bir sürede Türkiye‘nin yarısından fazla bir
alanının belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem planlarının
hazırlanmasının güç olacağıdır. Bu nedenle CBS bu projenin en önemli ve
vazgeçilemeyen bir teknolojik aracı olmuĢtur. CBS'nin etkin olarak kullanıldığı proje
kapsamında yapılan çalıĢmalar ġekil 2‘de verilen süreçlere uygun olarak 5 ana baĢlık
altında yürütülmüĢtür.
ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler
Projede gereken verilerin temin edilmesi çalıĢmanın ilk adımını oluĢturmuĢtur. Havza
sınırları bazında sayısal olarak temin edilen veriler daha sonra amaca uygun olarak
yeniden derlenmiĢ ve düzenlenmiĢtir. Üçüncü aĢamada arazi çalıĢmaları kapsamında
toplanan verilere uygun olarak bir veri modeli tasarlanmıĢ ve bilgiler modeldeki veritabanı
uygun Ģekilde entegre edilmiĢtir. Arazi çalıĢmaları kapsamında toplanan veriler derlenmiĢ
olan diğer veriler ile birlikte analiz edilerek yeni kurulacak AAT'lerin planlanması dördüncü
aĢamayı oluĢturmaktadır. Son aĢamada ise, proje kapsamında üretilen tüm verilerin
Bakanlık CBS genelgesine uygun olarak düzenlenmesi çalıĢmaları tamamlanmıĢtır.
Yukarıda özetlenen tüm çalıĢmaların detayları aĢağıda verilmiĢtir.
1.1.1.
Veri Temini
CBS ortamında yapılacak çalıĢmalarda kullanılmak üzere projenin baĢlangıcından taslak
rapor teslim sürecine kadar geçen sürede Tablo 1’de özetlenen veriler sayısal olarak Çevre
ve Orman Bakanlığı‘ndan (ÇOB) her bir havza için ayrı ayrı temin edilmiĢtir.
Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB’dan Temin Edilen Veriler
NO
DOSYA ADI
FORMATI
1
arazi_kullanımı.shp
SHAPE
2
3
4
baraj_golet.shp
gol.shp
Havza_siniri.shp
SHAPE
SHAPE
SHAPE
5
hidroelektrik_santral.shp
SHAPE
6
7
8
9
il_merkez.shp
il_sinir.shp
ilce.shp
ilce_merk.shp
SHAPE
SHAPE
SHAPE
SHAPE
10
ozelcevrekoruma_alan.shp
SHAPE
11
sulanan_alan.shp
SHAPE
12
yagis.shp
SHAPE
13
Yerlesim_merkezi.shp
SHAPE
14
akarsu.shp
SHAPE
15
yukpaf
E00,DGN
16
Korunan Alanlar
SHAPE
17
pafta_25
SID
18
Pafta_100
SID
19
TURKIYE_100BIN
MDB
AÇIKLAMA
Tüm havzaları içeren 2000 ve 2006 yıllarına ait CORINE
arazi sınıflarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı baraj ve göletleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı gölleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı havza sınırlarını içermektedir.
Büyük Menderes, Ceyhan, Kızılırmak, Seyhan, Susurluk
ve YeĢilırmak havzaları için hidroelektrik santralleri
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il merkezlerini içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il sınırlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe sınırlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe merkezlerini içermektedir.
Büyük Menderes, Konya Kapalı ve Kuzey Ege havzası
için ÖÇK alanlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı sulanan alanlara ait bilgileri
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ortalama yağıĢ ile ilgili bilgileri
içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı yerleĢim merkezlerini
içermektedir.
Büyük Menderes havzası hariç olmak üzere akarsulara ait
bilgileri içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik
paftalarını içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı korunan alanlara ait bilgileri
içermektedir.
Her havza içi ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli raster paftaları
içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:100.000 ölçekli raster paftaları
içermektedir.
Tüm Türkiye için 1/100.000 ölçekli haritalardan
sayısallaĢtırılmıĢ detayları içeren veri setidir.
ÇOB‘dan alınan Tablo 1‘deki verilerin haricinde Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden
resimler halinde (JPG formatında); buharlaĢma, güneĢ radyasyonu, günlük maksimum
yağıĢ, kapalılık, karla kaplı gün, ortalama sıcaklık ve toplam yağıĢ haritaları daha sonra
sayısallaĢtırılmak üzere temin edilmiĢtir.
1.1.2.
Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları
Toplamda 11 havzada yapılacak olan çalıĢmanın en önemli aĢaması temin edilen verilerin
amaca uygun olarak yeniden derlenmesi ve düzenlenmesidir. Özellikle her havza için ayrı
ayrı olan veri setlerine aynı iĢlemi 11 kere tekrarlamak yerine tüm havzaları içerecek
Ģekilde tek veri setinin hazırlanması hem gereksiz tekrarlama hem de veri katmanı
sayısının artıĢına engel olacaktır. Diğer taraftan temin edilen verilerde topolojik hataların
giderilmesi ve yerleĢim merkezleri gibi önemli veri katmanlarının güncellenmesi, özellikle
planlamalar açısından daha doğru kararların alınmasında etkili olacaktır. AĢağıda veri
derleme ve düzenlemeye yönelik olarak yapılan çalıĢmalar detaylandırılmıĢtır.
Havzaların oluĢmasında önemli olan akarsu verisinde, hem topolojik hem de veritabanı
anlamında tespit edilen eksikliklerin giderilmesine yönelik bir çalıĢma yapılmıĢ ve her bir
havza için önemli olan akarsuları içeren yeni bir akarsu veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil
3-ġekil 4). Kuru dereleri de içeren yoğun akarsu verisinden yeni akarsu katmanı
oluĢturulurken akarsuyun büyüklüğünün yanında DSĠ'nin yaptığı su kalitesi ölçümleri en
önemli kıstaslardan birisi olmuĢtur.
ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi
ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması
Belediyelerin il, ilçe ve belde statülerinin yıllar içerisinde değiĢmesi nedeniyle güncelliğini
yitirmiĢ olan yerleĢim merkezleri verisi Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan 2009 yılı
adrese dayalı nüfus bilgileri kullanılarak güncellenmiĢtir. Daha sonra yerleĢim birimlerinin
haritadaki konumları belirlenerek güncel veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 5).
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri
Yeni yerleĢim merkezlerinin oluĢturulmasından sonra il ve ilçe sınırları bazında yapılacak
mekânsal sorgulama ve analizlerde doğru sonuçlara ulaĢmak için, yerleĢim merkezinin ait
olduğu ilçe bilgisine göre il ve ilçe sınırları yeniden düzenlenmiĢtir (ġekil 6).
ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi
Veri derleme ve düzenleme çalıĢmaları kapsamında yapılan en önemli çalıĢmalardan biri de
11 havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik veri katmanlarının oluĢturulmasıdır.
Toplamda 2458 adet DGN ve E00 formatlarında bakanlıktan temin edilen sayısal eĢyükseklik
eğrileri ve kot noktaları her havza için ayrı ayrı birleĢtirilmiĢtir. Özellikle Marmara ve Susurluk
havzalarında bazı paftalarda ortaya çıkan kenar uyuĢmazlıkları ve hatalı girilmiĢ yükseklik
değerleri düzeltildikten sonra tüm havzalar için 10 m. çözünürlüklü sayısal yükseklik modeli
raster veri seti halinde hazırlanmıĢtır. OluĢturulan sayısal yükseklik modelleri küçültülmüĢ
resimler halinde ġekil 7’ de verilmiĢtir.
ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri
11 havza için temin edilen 196 adet 1:100.000 ve 2.458 adet 1:25.000 ölçekli taranmıĢ raster
paftalar birleĢtirilerek raster katalog halinde veritabanına aktarılmıĢtır. Bu iĢlem sırasında
karĢılaĢılan en önemli sorun ġekil 8’ de görüldüğü gibi yan yana açılan paftaların siyah kenar
dolgularının birbirleri üzerine gelmesi ve veri kaybına neden olmasıdır.
ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular
Bu amaçla pafta kenar çizgileri kullanılarak raster paftalar teker teker kırpılmıĢ ve siyah
dolgulardan arındırılmıĢ raster veri setleri oluĢturulmuĢtur. Daha sonra oluĢturulan tüm raster
veri setleri kullanılarak raster katalog üretilmiĢtir. Örnek olarak 1/100.000'lik raster
paftalardan oluĢan katalog ġekil 9’ da verilmiĢtir.
ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog
Su kaynakları kalite sınıflandırması çalıĢmaları kapsamında, DSĠ Su Kalite Gözlem
Ġstasyonları ölçüm sonuçları CBS ortamına aktarılmıĢ, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY)
Tablo 1‘de verilen Kıta Ġçi Su Kaynakları Sınıfları‘nda yer alan kalite kriterleri esas alınarak
yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıflandırması yapılmıĢtır. ÇalıĢmada öncelikle gözlem
istasyonlarına ait konumsal hatalar düzeltilmiĢ, daha sonra belirlenen sınıflara göre yüzeysel
su kalitesi haritaları oluĢturulmuĢtur. Yapılan çalıĢmalar neticesinde elde edilen sonuçlar ve
CBS ortamında oluĢturulan haritalar Bölüm 6.1. de verilmektedir.
1.1.3.
Arazi ÇalıĢmaları
Bir önceki baĢlıkta anlatılan çalıĢmalar mevcut verilerin CBS ortamında yeniden derlenmesi
ve güncellenmesine yönelikti. Bu baĢlık altında yapılan çalıĢmalar, araziden veri toplama,
yeni veri katmanlarının üretilmesi ve CBS ortamına entegrasyonunu içermektedir. Her havza
için oluĢturulan ekipler belirlenen yerleĢim yerlerini ziyaret ederek GPS desteği ile atıksu
arıtma tesisleri, katı atık bertaraf tesisleri ve deĢarj noktalarına iliĢkin bilgileri toplamıĢlardır.
Toplanan verilerin CBS ortamına entegrasyonu için öncelikle toplanan verilere uygun olarak
ArcGIS CBS yazılımı için ġekil 10‘ da verilen bir veri modeli tasarlanmıĢtır (EK I).
OluĢturulacak veri katmanlarını ve bu veri katmanlarının birbirleri ile olan iliĢkilerini gösteren
söz konusu veri modeline uygun olarak CBS ortamında Ģablon Geodatabase oluĢturulmuĢ ve
arazi çalıĢmasında toplanan veriler sisteme entegre edilmiĢtir. Bu kapsamda oluĢturulan ana
veri katmanları aĢağıda listelenmiĢtir.
1.
YerleĢim Merkezleri
2.
Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri
3.
Endüstriyel Atıksu Arıtma Tesisleri
4.
Katı Atık Bertaraf Tesisleri
5.
DeĢarj Noktaları
1.1.4.
Planlama ÇalıĢmaları
Temin edilen verilerin derlenmesi sonucunda oluĢturulan veri katmanları ile arazi
çalıĢmaları kapsamında üretilen veri katmanları birlikte değerlendirilerek üç farklı
senaryoya uygun olacak Ģekilde yeni kurulacak AAT'ler ile kolektörlerin yerleri belirlenmiĢ
ve üç ayrı veri seti halinde üretilerek CBS ortamına entegre edilmiĢtir. Her bir veri seti
içerisinde bulunan veri katmanları Tablo 2’de verilmiĢtir. Havza bazında yapılan AAT
planlama çalıĢmaları sonucunda ortaya çıkan en düĢük maliyetli senaryo için hazırlanmıĢ
olan harita Ek–IX 'da verilmiĢtir.
Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları
NO
1
2
VERĠ SETĠ
Senaryo1
3
4
5
Senaryo2
7
9
DOSYA ADI
AAT_bolge_1
Maksimum
AAT AAT_guzergah_1
Minimum Kolektör
AAT_yer_1
AAT_bolge_2
6
8
SENARYO ADI
Maksimum
5km AAT_guzergah_2
Kolektör ve AAT
AAT_yer_2
AAT_bolge_3
Senaryo2
Maksimum Kolektör AAT_guzergah_3
Minimum AAT
AAT_yer_3
AÇIKLAMA
Maksimum AAT Minimum Kolektör için
AAT Alanları
Boru Güzergâhları
AAT Noktaları
Maksimum 5km Kolektör için AAT
Alanları
Maksimum 5km Kolektör için AAT Boru
Güzergâhları
Maksimum 5km Kolektör için AAT
Noktaları
Maksimum Kolektör Minimum AAT için
AAT Alanları
Boru Güzergâhları
AAT Noktaları
ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli
2. PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI
Projenin amacı, havzadaki yüzey ve yeraltı sularının özelliklerinin ve kirlilik durumu ile
kentsel, endüstriyel, tarımsal, ekonomik vb. faaliyetlere bağlı olarak oluĢan baskı ve etkilerin
tespit edilmesi, havza bazında tespit edilen kirlilik kaynaklarının ve yüklerinin ayrıntılı olarak
incelenmesi, havzanın çevresel altyapı durumunun tespit edilmesi, havzada meydana gelen
kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve iyileĢtirilmesi için havzadaki tüm paydaĢların
katılımı ile kısa, orta ve uzun vadede alınacak tedbirlere yönelik çalıĢmaların ve
planlamaların yapılması amacıyla aĢağıdaki 11 havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanmasıdır.
Susurluk Havzası
Marmara Havzası
Kuzey Ege Havzası
Küçükmenderes Havzası
Büyükmenderes Havzası
Burdur Havzası
YeĢilırmak Havzası
Kızılırmak Havzası
Konya Kapalı Havzası
Seyhan Havzası
Ceyhan Havzası
Su Çerçeve Direktifi‘nin gereği olarak hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir
Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla benzer niteliklere sahiptir. AB ile üyelik müzakereleri
sürecinde Türkiye‘nin elini güçlendirecek nitelikte olan bu dokümanların AB normlarına
çevrilmesi güç olmayacaktır. Ülkemizin AB mevzuatı ile uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği
baĢarı, bu planlar vasıtasıyla uygulamaya taĢınmıĢ olacaktır.
Proje kapsamında, Susurluk Havzası‘nda su kalitesini iyileĢtirmek için su kaynakları
potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesi dikkate alınarak
öncelikle mevcut durum tespiti ve daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve
teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamaların hazırlanması iĢleri,
havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile gerçekleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır.
Susurluk Havzası Koruma Eylem Planı Taslak Raporu‘ndaki eksiklikler ve gerekli görülen
düzenlemeler, havzada yer alan tüm paydaĢ kurumların görüĢleri neticesinde belirlenmiĢ,
değiĢiklikler yapıldıktan sonra Havza Koruma Eylem Planı Nihai Raporu hazırlanmıĢtır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sayım
sonuçlarına göre, proje kapsamında yer alan 11 havzadaki yerleĢim yerlerinin ilçeler bazında
toplam nüfusu 37.448.584 kiĢidir. Bu değer Türkiye nüfusunun % 52‘sine karĢılık
gelmektedir. (ġekil 11)
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESİ TOPLAM NÜFUS
PROJE BÖLGESİ DIŞI TOPLAM NÜFUS
ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı
Proje kapsamında koruma eylem planı hazırlanacak havzalardan biri olan Susurluk
Havzası‘nın Türkiye alanına oranı %3.11‘dir. Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) tarafından
gerçekleĢtirilen 2009 yılı adrese dayalı nüfus sayımı sonuçlarına göre Susurluk Havzası‘nın
sınırları içerisinde yer alan tüm belediyeler ile nüfusu 2000 üzerindeki köylerin toplam nüfusu
2.561.021 kiĢi olup; nüfus yoğunluğu 95 kiĢi/km2‘dir. Havzanın genel nufusün Türkiye
nüfusuna oranı % 4.13‘tür. Proje kapsamındaki havzaların nüfus dağılımları ġekil 12‘de
görülmektedir.
21%
MARMARA
KIZILIRMAK
KÜÇÜK MENDERES
SUSURLUK
KONYA
5%
48%
YEŞİLIRMAK
BÜYÜK MENDERES
5%
SEYHAN
CEYHAN
4%
4%
4%
3%
0%
ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları
1%
2%
3%
KUZEY EGE
BURDUR
PROJE BÖLGESİ DIŞI
3. HAVZA GENEL DURUMU
Anadolu yarımadasınının kuzey batısında yer alan Susurluk Havzası genel olarak bir
dikdörtgene benzemektedir. Doğusunda Murat, GümeĢ, Yirce ve Uludağlar; güneyde
ġaphane ve Simav dağları; batıda Madra ve Deliçal Dağları su bölüm çizgisi; kuzeyde ise
Karadağ ve Mudanya Tepeleri ile Marmara Denizi tarafından sınırlanmıĢtır.
Havzanın önemli akarsuları Nilüfer Çayı, MustafakemalpaĢa Çayı, Simav Çayı ve
Kocaçay‘dır. Yıllık su potansiyeli, 6.08 x 109 m3 olarak belirtilmiĢ havzanın sınırları içerisinde
Ülkemiz için önemi büyük olan Uluabat ve Manyas Gölleri yer almaktadır.
Toplam yağıĢ alanı 22.399 km2 olan Susurluk Havzası‘nın ortalama yıllık akıĢı 5,43 km3‘tür.
Yıllık ortalama verimi 7,2 L/s/km3 olan havzadaki potansiyel iĢtirak oranı % 2,9‘dur. (URL-1)
Devlet Su ĠĢleri (DSĠ)‘nde alınan veriler ıĢığında TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibi
tarafından hazırlanan Susurluk Havzanın genel durumunu gösteren harita ġekil 13‘te
verilmiĢtir.
3.1. YerleĢim Yerleri
Marmara Bölgesi‘nin güneyinde yer alan Susurluk Havzası; Bursa, Balıkesir, Kütahya,
Bilecik, Çanakkale, Manisa ve Ġzmir illerinin bir kısmını içine almaktadır. Bu illerin havza
sınırları içerisinde kalan alanlarının dağılımı ġekil 14‘te verilmektedir. Havzayı 3 büyük il
paylaĢmaktadır. Ġzmir, Çanakkale, Bilecik ve Manisa illerinin havzaya katkısı %1‘in altındadır.
Dolayısıyla raporda havzayı temsil eden 3 il bazında bilgiler sunulmaktadır.
ġekil 13. Susurluk Havzası Siyasi Haritası
1,17%
0,18%
Manisa
24,18%
44,38%
İzmir
Kütahya
Bursa
29,67%
Çanakkale
Bilecik
0,18%
Balıkesir
0,25%
ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı
Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan gelen veriler ile TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri
ekibinin çalıĢmaları sonucu elde ettiği havza içerisine giren iller ile ilgili alansal istatistikler
Tablo 3‘te verilmiĢtir.
Tablo 3. Havzada Yer Alan Ġller ve Havza Ġçindeki Alanları
ĠLLER
TOPLAM
ALAN
(ha)
ĠLĠN HAVZA
ĠÇĠNDEKĠ ALANI
(ha)
ĠL ALANININ
HAVZAYA GĠREN
KISMI(%)
HAVZANIN
ĠLLERE GÖRE
DAĞILIMI(%)
BURSA
1.089.100
722.316
66,32
29,7
BALIKESĠR
1.429.900
1.080.500
75,56
44,4
KÜTAHYA
1.197.700
588.839
49,16
24,2
MANĠSA
1.381.000
28.565
2,07
1,2
ÇANAKKALE
988.700
6.005
0,61
0,2
BĠLECĠK
430.700
4.286
0,99
0,2
ĠZMĠR
1.197.300
4.394
0,37
0,2
(*) : ÇOB, 2009. TUBĠTAK MAM CBS
Bursa
Bursa ili Marmara Bölgesi‘nin güneydoğusunda yer alır. Doğusunda Bilecik, kuzeydoğusunda
Sakarya, kuzeyinde Ġzmit ve Yalova, güney ve güneybatısında Balıkesir, güneydoğusunda
Kütahya bulunmaktadır. Yüzölçümü 10.891 km2 olan Bursa ilinin, 2009 yılı nüfus sayımına
göre havza sınırları içerisinde yer alan belediye ve nufusu 2000‘den fazla olan köylerin
toplam nüfusu 1.867.811 kiĢidir. Son düzenlemelere göre, il 17 ilçeden oluĢmaktadır.
Bunlardan Nilüfer, Osmangazi, Yıldırım, Büyükorhan, Gürsu, Harmancık, Karacabey, Keles,
Kestel, MustafakemalpaĢa ve Orhaneli Ġlçeleri Susurluk Havzası sınırları içinde kalmaktadır.
Balıkesir
Balıkesir Ġli‘nin önemli bir bölümü Marmara Bölgesi‘nin Güney Marmara kesiminde, diğer
küçük bir bölümü ise Ege Bölgesi‘nin Kuzey Ege kesiminde yer alır. Ege Denizi‘ndeki
kıyılarının uzunluğu 115,5 km, Marmara Denizi‘ndeki kıyı uzunluğu ise 175,25 km‘dir. Ġlin
yüzölçümü 14.299 km2, 2009 yılı nüfus sayımına göre havza sınırları içerisinde yer alan
belediye ve nufusu 2000‘den fazla olan köylerin toplam nüfusu 524.912‘dir. Ġlde toplam 19
ilçe ve 53 belediye bulunmaktadır.
Susurluk Havzası sınırlarında kalan ilçeler Merkez Ġlçe, Balya, Bandırma, Bigadiç,
Dursunbey, Erdek, Ġvrindi, Kepsut, Manyas, Sındırgı ve Susurluk Ġlçeleridir. Ġlin doğusu
Manyas ilçesi, kuzeydoğusu Bandırma ilçesi, batısı Biga ve Yenice ilçeleri, kuzeyi Marmara
Denizi ve Erdek Körfezi, güneyi Balya ilçesi ile çevrilidir.
Kütahya
Kütahya Ġli, Ege Bölgesi‘nin Ġç Batı Anadolu Bölümü‘nde yer almakta olup; Ġç Anadolu Bölgesi
ile Ege Bölgesi arasında geçiĢ alanıdır. Ġl 11.875 km²‘lik yüzölçümüyle Türkiye topraklarının
yaklaĢık %1,5‘ini kaplamaktadır. 2009 yılı nüfus sayımına göre havza sınırları içerisinde yer
alan belediye ve nufusu 2000‘den fazla olan köylerin toplam nüfusu 167.054 kiĢidir. Kütahya,
kuzeyinde Bursa, kuzeydoğusunda Bilecik, doğusunda EskiĢehir ve Afyon, güneyinde UĢak,
batısında Manisa ve Balıkesir illerimizle çevrilidir. Ġlde toplam 13 ilçe bulunmaktadır. Susurluk
Havzası içinde kalan ilçeler Çavdarhisar, Domaniç, Emet, Hisarcık, Simav ve TavĢanlı ile
Gediz‘in bir kısmıdır.
Manisa
Manisa ili Türkiye‘nin batısında, Ege Bölgesinde yer almaktadır. Ġl topraklarının büyük bir
bölümü Gediz Havzası içinde, kuzeybatı tarafındaki küçük bir bölümü ise Kuzey Ege
Havzası‘nın alt havzası olan Bakırçay Havzası içerisinde bulunmaktadır. Ġlin yüzölçümü
13.810 km2 olup; merkez ilçenin deniz seviyesinden yüksekliği 71 m‘dir. Ġlin 2009 yılı ADNKS
nüfus sayım sonuçlarına göre havza sınırları içerisinde yer alan belediye ve nufusu 2000‘den
fazla olan köylerin toplam nüfusu 1.244‘tür. Ġlçede merkez ilçe ile beraber 16 ilçe, 74
belediye, 779 köy bulunmaktadır. Susurluk Havzası sınırları içinde kalan tek yerleĢim Gördes
ilçesinin Çiçekli belediyesidir.
Ġzmir
Ġzmir ili Anadolu Yarımadası‘nın batısında ve kıyı Ģeridinde, Ege Denizi‘nin doğusunda 38-39
kuzey enlemi, 27-28 doğu boylamı arasında bulunmaktadır. Batıda Ege Denizi ile çevrili olan
Ġzmir Ġli, kuzeyde Balıkesir, doğuda Manisa, güneyde Aydın illeri ile komĢudur. Kent
merkezinin rakımı 30 m olan ilin yüzölçümü 11.973 km2‘dir. Ġzmir Ġlinin toplam nüfusu 2009
yılı genel nüfus sayımına göre 3.868.308‘dir. Ġlin 28 ilçesi vardır.
Ġlin Susurluk Havzası sınırları içinde kalan bir yerleĢim alanı yoktur.
Çanakkale
Çanakkale ili topraklarının büyük kısmı Marmara Bölgesi‘nin Güney Marmara Bölümü‘ne,
Edremit Körfezi kıyısındaki küçük bir alan ise Ege Bölgesi‘ne girer. 25 37‘- 27 45‘doğu
meridyenleri ile 39 40‘- 40 45‘kuzey paralelleri arasında yer alan il 9.737 km2‘lik bir alanı
kaplamaktadır. Anadolu Yarımadasının en batı noktası Bababurnu ile Türkiye‘nin en batı
noktası olan Gökçeada‘daki Ġnci Burnu Ġl sınırları içinde kalmaktadır. Ege Denizi'nde
Türkiye‘ye ait en büyük adalar, Bozcaada ve Gökçeada, Çanakkale iline bağlıdır. Çanakkale
ilinin 2009 yılı nüfus sayımlarına göre toplam nüfusu 477.735 kiĢidir. Kent merkezinin rakımı
2 m olan Çanakkale ilinin toplam 12 ilçesi, 22 beldesi ve 568 köyü bulunmaktadır.
Bilecik
Bilecik ili Marmara bölgesinin güneydoğusunda, Marmara, Karadeniz, Ġç Anadolu ve Ege
bölgelerinin kesim noktaları üzerinde yer alır. Ġl 39o 39‘ve 40o 31‘derece kuzey enlemleri ile
29o 43‘ve 30o 41‘doğu boylamları arasında bulunmaktadır. Yüz ölçümü 4.307 km2 olan ilin
doğusunda Bolu ve EskiĢehir, güneyinde Kütahya, batısında Bursa ve kuzeyinde Sakarya
illeriyle çevrilidir. Ġl merkezinin deniz seviyesinden yüksekliği 500 m‘dir. Bilecik ilinin 2009 yılı
nüfus sayımlarına göre toplam nüfusu 202.061 kiĢidir.
Susurluk Havza sınırları içerisinde kalan ve belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerlerinin 2009
yılı ADNKS sayım sonuçlarına göre Ģehir merkezi nüfusları EK-II de; TÜBĠTAK MAM CBS
ekibi tarafından üretilen havza sınırları içerisinde yer alan yerleĢim yerlerinin haritası ise ġekil
15‗te verilmiĢtir.
ġekil 15. Susurluk Havzası YerleĢim Yerleri Haritası
3.2. Coğrafi Durum
Susurluk Havzasının coğrafi durumu illere ait 2008 Ġl Çevre ve Durum Raporları ile Çevre ve
Orman Bakanlığının verilerinden faydalanılarak hazırlanmıĢtır.
Susurluk havzası Türkiye‘nin batısında, 39° - 40° kuzey enlemleri ile 27° - 30° doğu
boylamları arasında yer almaktadır. Türkiye‘nin alan olarak yaklaĢık %3,11‘ini kapsayan
havzanın toplam alanı yaklaĢık 2.434.909 ha‘dır. Daha çok doğu-batı yönünde uzanan dağ
sisteminin görüldüğü havzada Marmara Bölgesi‘ne ait en yüksek dağ olan Uludağ
bulunmaktadır.
Susurluk Havzası Akdeniz ile Karadeniz iklimi arasında kalmaktadır. Batı kesimin genelinde
yazlar kurak ve sıcak, kıĢlar ise yağıĢlı ve ılık olur. Ġç taraflara doğru gidildikçe karasal iklim
kendini gösterir. Özellikle kıĢları bu bölgeler soğuk geçer. Kıyılarda ise genelde Karadeniz
iklimi etkili olmasından dolayı yazları ılımandır.
Dağlar
Havzanın en büyük öneme sahip dağı kuĢkusuz Uludağ‘dır. 2.543 m yüksekliğindeki Uludağ,
Marmara Bölgesi‘nin en yüksek dağı konumundadır. Bursa Ovası‘nın güneyini bir duvar gibi
saran dağın Bursa tarafında yükseliĢleri kademeler halinde olduğu halde, güneyde
Orhaneli‘ne bakan yamaçları dik ve kayalıklar halindedir.
Gemlik ile Bandırma arasında yer alan ve eteklerinde neojen alüvyonları bulunan Karadağ
(767 m), Manyas‘ın güneyinde yer alan 1.336 m ve 1.306 m yüksekliklerinde iki zirveli bir
masif olan Çataldağ (Kepezdağı), Balıkesir‘in güneyinde yer alan Alaçam Dağları (1.615 m),
Simav Ovası‘nın kuzeybatısında yer alan Akdağ (1.300 m), Simav Ovası ile Emet Ovası‘nı
birbirinden ayıran Eğrigöz Dağı (2.181 m), Simav Ovası‘nı güneyden sınırlayan ve
Sındırgı‘ya kadar uzanmakta olan Simav Dağı (800 m) havza sınırları içerisinde yer alan belli
baĢlı yükseltilerdir.
Ovalar
Balıkesir ilinin havza sınırları içerisinde yer alan ovaları Manyas ve Balıkesir ovalarıdır.
Manyas Ovası alanı adını alığı Manyas Gölünün güney taraflarında bulunmaktadır. YaklaĢık
110 km2 olan ovanın kuzeye doğru eğimi % 0,04 kadardır. Balıkesir Ovası‘nın ise alanı
yaklaĢık 140 km2 kadardır. Batı Anadolu‘da Marmara Bölgesi‘nin güney bölümünde bulunan
Balıkesir Ģehri, kendi adı ile anılan verimli ovayı batıdan sınırlayan düz sırtlı tepelerin
yamacında, eteklerinde ve düzlükte kurulmuĢtur. Ovanın denizden yüksekliği 130 m‘dir.
Bursa ilinin havza sınırları içersinde yer alan ovaları Bursa, Karacabey ve MustafakemalpaĢa
ovalarıdır. GeniĢliği 392 km² olan Bursa Ovası Uludağ‘ın kuzey yönünü kaplar ve Katırlı
Dağları‘na kadar uzanır. Alüvyonlu, humuslu topraklarla örtülü olması nedeniyle çok
verimlidir. Ova son yıllarda yerleĢim alanı ve sanayi kuruluĢları nedeniyle büyük ölçüde ekim
alanını kaybetmektedir. Karacabey Ovası ise adını aldığı Karacabey Ġlçesinin etrafında
bulunan 180km²‘lik bir alana sahiptir. Ovada sebzecilik hâkimdir. Ülkemizde soğan üretiminin
en fazla yapıldığı yer olan Karacabey ovası sulu tarımın baskın olduğu bir alandır. 180 km²‘lik
bir alana sahip MustafakemalpaĢa Ovası Karacabey Ovası‘nın güney kesimi ile Bursa Ġli‘nin
batısına uzanan düzlüklerde yer alır. Genellikle sebzecilik hâkimdir.
Kütahya ilinin havza sınırları içersinde yer alan ovaları TavĢanlı Ovası, Örencik Ovası ve
Simav Ovası‘dır. Kütahya‘nın kuzeyindeki TavĢanlı Ovası‘nın denizden yüksekliği 840 m‘dir.
Akarsu ağının sıklığı, TavĢanlı Ovası‘nın doğu kesiminin fazla girintili çıkıntılı olmasına yol
açmıĢtır. Kütahya ilinin orta kesimindeki bir çöküntü alanına yayılan Örencik Ovası ise
Kocasu kaynaklıdır. Kütahya‘nın güneybatısında yer alan Simav Ovası, kuzeyden Akdağ,
doğudan Eğrigöz, güneyden ise Simav dağları ile çevrilidir. Uzunluğu 90 km ve Çaysimav Kalkan belediyeleri arasındaki uzunluğu 15,5 km olan ovanın yükseltisi yaklaĢık 800 m‘dir.
Ġllerin havza sınırları içerisinde yer alan yükseltilerini içeren TÜBĠTAK MAM CBS ekibi
tarafından hazırlanmıĢ fiziki harita ġekil 16‘da verilmiĢtir.
ġekil 16. Susurluk Havzası Fiziki Haritası
Akarsular
2 milyon hektarı geçkin bir alanı kapsayan Susurluk Havzası‘nın aldığı yağıĢları, küçüklü
büyüklü pek çok akarsu Marmara Denizi ile Uluabat ve Manyas göllerine boĢaltmaktadır.
Havzada devamlı veya kısa süreli akan, büyük ve küçük pek çok akarsu bulunmaktadır.
Havzadaki yer alan baĢlıca akarsular Ģunlardır:
Simav Çayı: Susurluk havzasının en önemli akarsuyu olan Simav Çayı Kütahya‘dan
doğar. Ġle Sındırgı ilçesinden giren ve Marmara Denizi‘ne dökülen Simav Çayı‘nın
uzunluğu 175 km‘dir. Ayrıca havzadaki birçok çay tarafından da beslenmektedir.
Dursunbey Çayı(Balat Çayı): Alaçam Dağları‘ndan doğan ve Simav Çayı ile
birleĢerek Marmara Denizi dökülen Dursunbey Çayı‘nın uzunluğu 65 km‘dir.
Kille Çayı: Ġlin Dursunbey ilçesinden doğan ve Simav çayı ile birleĢerek Marmara
Denizi‘ne dökülen çayın uzunluğu 97 km‘dir.
Yağcılar Deresi: Ġlin Bigadiç ilçesinden doğarak Kepsut‗ta Simav Çayı ile birleĢir ve
Marmara Denizi‘ne dökülür. Derenin uzunluğu 30 km‘dir.
Atnos Çayı: Kütahya‘da doğan çay Sındırgı da Simav Çayı ile birleĢerek Marmara
Denizi‘ne dökülür.
Üzümcü Çayı: Ġlin Ġvrindi ilçesinden doğan çay Simav Çayı ile birleĢerek Marmara
Denizi‘ne dökülür. Üzümcü Çayı yaklaĢık 56 km uzunluğundadır.
Dombay Deresi: Ġlin Bigadiç ilçesinden doğan dere Simav Çayı‘na karıĢarak Marmara
Denizi‘ne dökülmektedir.
Kocaçay: Havzanın önemli akarsularından biri olan Kocaçay, Madra dağının
eteklerinden doğar ve güneyden kuzeye 140 km akarak Manyas Gölü‘ne dökülür.
Gölü besleyen en önemli akarsu kaynağıdır.
Nilüfer Çayı: Bursa ilinin en önemli akarsuyu ve Bursa kentinin karakteristiklerinden
biridir. Keles civarında doğan çay, Uluabat Gölü‘nü drene eden derenin de katıldığı
Susurluk Çayı ile birleĢerek Karacabey Boğazı civarında Marmara Denizi‘ne dökülür.
Deliçay: Uludağ‘ın kuzey yamaçlarından doğar ve eğimin çok dik olması nedeniyle
bahar aylarında karların erimesi sonucu çok fazla sediment getirir. Deliçay, Nilüfer
Çayı‘na karıĢarak Marmara Denizi‘ne dökülür.
Aksu Deresi: Uludağ‘ın kuzey yamaçlarından inen bir deredir. GölbaĢı Göleti‘ne
dökülmektedir.
Kaplıkaya Deresi: Uludağ‘ın kuzey yamaçlarından doğar, Bursa Ovası‘na girdikten
sonra Deliçay ile birleĢerek Nilüfer Çayı‘na katılır.
Ayvalı Deresi: Çayırköy Ovası‘ndan geçerek Nilüfer Çayı‘na katılır.
Hasanağa Deresi: Ayvalı Deresi‘nden yaklaĢık 7 km batıda Nilüfer Çayı ile
birleĢmektedir.
Orhaneli Çayı(Kocasu Çayı): Ġl sınırları içersinde 104 km uzunluğunda olan Orhaneli
Çayı, Kütahya Ġli‘nin Gediz ilçesinde doğar ve MustafakemalpaĢa ilçesine 20 km kala
Çamandar Köyü‘nde MustafakemalpaĢa Çayı‘nın batıdan gelen kolu olan Emet Çayı
ile birleĢerek MustafakemalpaĢa Çayı adını alır ve Uluabat Gölü‘ne dökülür.
Emet Çayı: Gediz yöresinde Ģaphane dağında 1.100 metrelerde doğar, kuzeye
Orhaneli Çayı ile birleĢerek MustafakemalpaĢa Çayı‘nı oluĢturur. Ġl sınırları içersindeki
uzunluğu 44 km‘dir.
Mustafakemalpaşa Çayı: Ġl sınırları içersindeki uzunluğu 134 km olan, Orhaneli ve
Emet
Çaylarının
Çamandar
Köyü‘nde
birleĢmeleri
ile
meydana
gelen
MustafakemalpaĢa Çayı, buradan 40 km sonra Uluabat Gölü‘ne dökülmektedir.
Sultaniye: Nilüfer çayının bir kolu olan derenin il sınırları içersindeki uzunluğu 11
km‘dir.
Kurtkaya dere: Nilüfer çayının bir kolu olan derenin il sınırları içersindeki uzunluğu 20
km‘dir.
Değirmendere: Nilüfer çayının bir kolu olan derenin il sınırları içersindeki uzunluğu 16
km‘dir.
Yaylacıkdere: Nilüfer çayının bir kolu olan derenin il sınırları içersindeki uzunluğu 22
km‘dir.
Emet Çayı: Uzunluğu 90 km olan çay Saruhanlar ve AĢıkpaĢa köyleri yakınındaki
kaynaklardan oluĢup önce Kocadere ardından Doğanyakası Deresi ile Kayaköy
altında birleĢip Emet Çayı adını alır.
Bedir Deresi: Güneybatı-kuzeydoğu yönünde akan dere Çavdarhisar‘dan geçerek
Barağı Deresi, Ġmam Deresi ve Çat Deresi ile birleĢir. Ortalama debisi 0.178 m3/sn‘dir.
Tavşanlı Çayı: Ġl sınırları içindeki uzunluğu 65 km olan çay Esatlar Köyünden doğar.
Bedir Deresi ile birleĢir, buradan kuzeye doğru akarak TavĢanlı Ovası‘na ulaĢır.
Simav Çayı: Kalkan Çayının bittiği yerden baĢlayan ve Beciler Köyünden sonra il
sınırlarını terk eden çayın il sınırları içindeki uzunluğu 40 km‘dir.
Hamzabey Çayı (Kocaçay): NaĢa kasabasından doğan ve daha sonra Emet Çayı‘na
dökülen çayın uzunluğu 45 km‘dir.
TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin ÇOB‘tan gelen veriler ıĢığında hazırladığı ve
havza sınırları içerisinde yer alan akarsuları gösteren harita ġekil 17‘de verilmiĢtir.
Göller
Ülkenin batısında yer alan ve nüfus yoğunluğunun km2 baĢına 100 kiĢiden fazla olduğu
Susurluk Havzası‘nda üç adet doğal göl bulunmaktadır.
Havza sınırları içerisindeki üç adet doğal göl Ģunlardır:
Manyas Gölü: Suları tatlı ve sığ bir göl olan ve her yıl değiĢik türden 3 milyona yakın
kuĢa ev sahipliği yapan göl akarsular ve yağıĢlar ile beslenmektedir. Gölü besleyen
dereler güneyden göle giren Kocaçay ve KocaavĢar ve Mürvetler dereleridir. Manyas
Gölü çıkıĢ sularını Karadere taĢımaktadır. Ayrıca göle kuzeyden giren en önemli dere
ise Sığırcı deresidir. Gölün alanı yaklaĢık hektardır ve maksimum su seviyesinde 5,15
m derinliğe sahiptir.
Uluabat Gölü: Maksimum derinliği 6 m olan göl sığ, bulanık, ötrofik bir tatlısu gölüdür.
Marmara Denizi‘nin güneyinde yer alır. Kabaca üçgen biçimli olan gölün doğu-batı
yönünde uzunluğu 23–24 km, geniĢliği ise 12 km kadardır. Gölü besleyen en önemli
su kaynağı MustafakemalpaĢa Çayı‘dır. Ayrıca gölün güneybatısındaki tarım
alanlarının drenaj suları da göle verilmektedir. Göle giren su miktarı mevsimlere ve
yıllara göre büyük değiĢiklikler göstermektedir. Gölün fazla suları, gölün batısındaki
Uluabat Deresi ile Susurluk Çayına ve bu çay vasıtasıyla da Marmara Denizi‘ne
boĢalmaktadır. Ancak göl su seviyesi Uluabat Deresinin altına düĢtüğünde, dere göle
doğru akıĢa geçerek gölü beslemektedir. Gölden pompalarla su çekilmekte ve göl
çevresindeki 6.350 ha arazi sulanmaktadır.
Simav Gölü: Ġldeki tek doğal göl olan Simav Gölü DSĠ ‘ince 1967 yılında sahada
açılan drenaj kanalları ile kurutulmuĢ olup, göl alanındaki 5 km2‘lik araziler Toprak
Reform Müdürlüğünce çevredeki köy halkına tarımsal amaçlı kullanılmak üzere kiraya
verilmiĢtir.
havza sınırları içerisinde yer alan gölleri gösteren harita ġekil 17‘de verilmiĢtir.
ġekil 17. Susurluk Havzası Göller ve Akarsular Haritası
Toprak Yapısı
Havza sınırları içerisinde en büyük alana sahip olan Balıkesir ilinde dağılıĢ gösteren zonal
topraklar, 4 ayrı grup olarak kendini göstermektedir.
Bunlardan kireçsiz kahverengi orman toprakları, en geniĢ yayılıma sahip topraklardır.
Kırmızımsı kahverengi Akdeniz toprakları, Akdeniz iklim koĢullarının meydana getirdiği
peyzaj özelliklerini karakterize eden maki-garig ve kızılçam vejetasyonunun yayılma alanı
içerisinde genellikle, kalker ve kalkerli ana kayalar üzerinde geliĢmiĢtir. Bununla birlikte
Balıkesir ilinde iki grup halinde bulunan introzonal topraklar ile azonal topraklar yer
almaktadır. Belli baĢlı toprak tiplerinin dıĢında Balıkesir ilinde dar alanlarda taĢlık, kayalık ve
kumluk alanlar ile taban suyu seviyesinin yüzeye çok yakın olduğu yerlerde hidromorfik
alüvyal topraklar ve lagüner karakterli ortamlarda da sahil bataklıkları geliĢmiĢ durumdadır.
Balıkesir Ġli toprakları saturasyon yüzdesine göre yapılan sınıflandırmada tarım topraklarının
%2,4'ü kum, %45,9'u tın, %46,3 killi-tin ve %5,4'ü ise kil bünyeye sahiptir. Bu dağılım ilde
tarım için uygun toprak bünyesi varlığını göstermektedir. %18,0'i pH 6,5'den düĢük, %55,8'i
pH 6,6-7,5, %26,2'si pH 7,5'den büyük reaksiyona sahiptir. ĠĢlemeli tarım uygulanan
toprakların %98,7'si tuzsuz, %1,2 'si hafif tuzlu, %0,1'i ise orta tuzlu ve tuzludur. Ġlin
topraklarının %64,8'i az kireçli, %11,3'ü orta kireçli, %16,0'ı kireçli, %4,7'si fazla kireçli ve
%3,2'si ise çok fazla kireçlidir. Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden
fakir durumdadır. Toprakların %42,3'ün de fosfor, %19,6'sında orta, %11,3'ünde yüksek,
%26,8'in de ise çok yüksek fosfor ile %5'inde az, %8,7'inde orta, %13,2'sinde yeter, %73,1
inde ise fazla miktarda potasyum tespit edilmiĢtir.
Bursa ili Ģehir merkezi alanı içerisinde Rendzina Toprakları 9.476 ha alanla en geniĢ yeri
kaplamaktadır. Bütün özelliklerini yüksek derecede kirece sahip ana maddeden alır. Organik
madde zengin kalker sebebiyle mineral madde ile iyice karıĢmıĢtır. ġehir merkezi içerisinde
Vertisol Topraklar 7.412 ha alan kaplamaktadır. Vertisoller genellikle kurak mevsimde
büzülen, yağıĢlı mevsimde geniĢleyen ve dönme hareketi gösteren koyu renkli kil
topraklarıdır. Vertisoller çoğunlukla çok kireçli olduğundan, bütün A horizonu boyunca kireç
konkresyonları görülür. Yüksek su tutma kapasitelerine rağmen, bitkilere yarayıĢlı su miktarı
düĢüktür. Arazi drenajı hemen hemen olanaksızdır. Ġlin Ģehir merkezi içerisinde Kahverengi
Topraklar 5.706 hektarlık alan kaplamaktadır. Ana maddelerden kalsifikasyon sonucu
oluĢtuklarından, profillerinde çok miktarda kalsiyum bulunur. Doğal drenajları iyi olması
rağmen ilkbahar ve sonbahardaki kısa dönemler hariç kimyasal ve biyolojik etkinlikler yavaĢ,
verimleri düĢüktür. Metropoliten alan içerisinde Kireçsiz Kahverengi Topraklar 4.658 hektarlık
alan kaplamaktadır. A horizonu kahverengi, kırmızımsı kahverengi, grimsi kahverengi,
sarımsı kahverengi veya kırmızıdır ve yumuĢak kıvamda yahut birazcık sıkıdır. B horizonu
ise daha ağır bünyeli, daha sert, kahverengi veya kırmızımsı kahverengidir. Burada kırmızılık
daha fazladır. Doğal drenajları iyidir. Ġlde görülen diğer toprak çeĢitleri Kireçsiz kahverengi
orman toprakları, alüvyal topraklar, hidromorfik alüvyal topraklar, alüvyal sahil bataklıkları,
kırmızı kahverengi Akdeniz topraklarıdır.
Bursa ili toprakları saturasyon yüzdesine göre yapılan sınıflandırmada tarım topraklarının %
41‘i tınlı, % 53,5‘i killi-tınlı, % 5‘i killi ve % 0,5‘i kumlu bünyeye sahiptir. Tarım topraklarının %
5,5‘inin pH ı 6,5‘ten düĢük, % 42,1‘sinin pH ı 6.6-7.5, % 52,4‘ünün pH ı ise 7,5‘den büyük ve
% 7,7‘sinde organik madde çok az, % 46,1‘inde az, % 32,6‘sında orta, % 10,7‘sinde iyi ve %
2,9‘unda ise yeter düzeydedir. Toprakların % 99,3‘ü tuzsuz ve % 0,7‘si ise hafif tuzludur. Ġlde
orta ve çok tuzlu topraklar çok gözlenmemektedir. % 41,6‘sı az kireçli, % 22,4‘ü orta kireçli,
% 24,2‘si kireçli, % 6,9‘u fazla kireçli ve % 4,9‘u çok fazla kireçlidir. Ġl topraklarının %
39,9‘unda az, % 20‘sinde orta, % 12,2‘sinde yüksek ve % 27,9‘unda ise çok yüksek fosfor ile
% 7,5‘inde az, % 6,2‘sinde orta, % 7,7‘sinde yeter ve % 78,6‘sında ise fazla miktarda
potasyum tespit edilmiĢtir.
Kütahya ilinde iklim topoğrafya ve ana madde farklılıkları nedeniyle çeĢitli büyük toprak
gurupları oluĢmuĢtur. Alüvyal toprakların kapladığı alan toplam 70.641 ha‘dır. Akarsular
tarafından taĢınıp depolanan materyaller üzerinde oluĢan genç topraklardır. Kütahya ilinde
Kolüvyal toprakların kapladığı alan toplam 27.018 ha‘dır. Genellikle dik eğimlerin eteklerinde
ve vadi ağızlarında yer alırlar. Ġlde Kahverengi Orman Toprakları kapladıkları 649.604 ha
alanla ildeki en büyük toprak grubunu oluĢtururlar. Kireççe zengin ana madde üzerinde
oluĢan toprakların tarım uygulamalarında verimleri yüksektir. Bunların yanı sıra Kireçsiz
Kahverengi Orman Toprakların yüzölçümü 304.870 ha‘dır. Büyük kısmı orman ve fundalıkla
kaplı arazilerde bulunsa da iĢlemeli tarımda da kullanılmaktadır. Kestane Renkli Topraklar
ise ilde 8.647 ha alan kaplarlar. Profilde kalsiyum zengin olup baz saterasyonu yüksektir. %
87‘si kuru tarım alanı (nadassız) olarak kullanılır. Ayrıca Kırmızımsı Kestane Renkli
Toprakların yüzölçümü 17.525 ha‘dır. Isının ve yağıĢın fazla olduğu yerlerde oluĢan bu
topraklar organik maddece zengin değildir. Ġlde Kireçsiz Kahverengi Toprakların kapladığı
alan ise 6.767 ha‘dır. Ġklim, semiarid ve sabhümid, ana madde çakıllı, kumlu, killi depozitlerle,
kalkerli, kumlu, kil ve kumlu kil taĢlarıdır. Kahverengi Toprakların yüzölçümü de 55.370
ha‘dır. Bu topraklar yılın büyük bir kısmında kurudurlar. Nadir durumlarda nemlilik gösterirler.
Ana madde marn, killi Ģist kalker veya Ģist orta tabakalı killerden ibarettir. Tarım uygulamaları
ve mera alanları için uygun bir yapıya sahiptir. Ġlde Rendzina Toprakları 11.765 ha alana
sahiptirler. Bütün özelliklerini yüksek derecede kirece sahip ana maddeden alır. Organik
topraklar yüksek derecede organik madde içeriğine sahiptirler. Koyu gri mavi veya yeĢil olan
rengi hava ile teması sonucu kahverengiye dönüĢür.
TavĢanlı Ovasının güneydoğusundan itibaren baĢlayan kahverengi orman toprakları
Köprüören ve Kütahya Ovalarının güneyinde kalan sahanın hemen tamamını kesintisiz geniĢ
bir kuĢak halinde kaplar. Bu topraklar orta derecede organik madde ihtiva ederler. Toprağa
rengini veren humus ve demir bileĢikleridir. Tuz derecesi düĢüktür. Dağların eteklerinde kaba
bünyeli, yaylalar üzerinde orta bünyeli olan bu toprakların bulundukları yerler çoğunlukla
ormanlarla kaplıdır. Kireçsiz kahverengi toprakları bölgenin kuzeybatı kesiminde yer alır.
TavĢanlı Ovasının kuzeyinden itibaren baĢlayan bu topraklar geniĢ bir saha dahilinde
kuzeydoğuda Sırören-Gökçe hattına kadar uzanırlar. Bu sahaların hâkim bitki örtüsü kurak
ormanlardır. Kahverengi topraklar bölgenin, Köprüören ve Kütahya Ovalarının kuzeyindeki
alçak yaylalarda yer alırlar. Orta derecede organik madde ihtiva ederler, kalsiyum karbonatça
zengindirler. Bu toprak sahasının kuzeyinde yer alan kestane renkli topraklar, devamlı Ģerit
halinde olmayıp parçalı bir dağılıĢa sahiptirler. Kalsiyum karbonat miktarı azdır, çakıl ve
kumlardan müteĢekkil kaba bir bünye gösterirler. Daha çok iklime bağlı olarak teĢekkül etmiĢ
yukarıda bahsedilen toprak tipleri dıĢında, bölgenin sahra tabiatına bağlılık gösteren yegâne
toprak tipi olan rendzinalar, Kütahya‘nın güneybatısında merkez Kozluca-Esatlar hattının
doğusundaki kalkerler üzerinde küçük bir sahada görülürler. Kaba bünyeli kalsiyum
karbonatça zengin ve bol organik madde ihtiva ederler. Bu sahalar karaçam ormanları ile
kaplıdır. Kütahya ve çevresindeki toprak tipleri içinde kaydedilmeye değer son toprak tipi
alüviyal topraklardır.
Jeolojik Durum
Kütahya ili I.Jeolojik zaman ve III. Jeolojik devirlerde çökmelere, yer yer volkanizmaya ve
kıvrılmalara
uğramıĢtır.
oluĢturmuĢtur.
Kıvrılmaya
dayanamayan
tabakalar
kırılarak
fay
hatlarını
Kütahya merkezin batısında yer alan ilçeler I.derece deprem kuĢağı
içerisinde yer almaktadır. Bu fay hatlarının sonucu olarak, ilde yeraltı sıcak suları bakımından
güçlü bir potansiyele sahiptir. Ġlin arazi yapısında kireç taĢı, kil, kum taĢı tabakaları oldukça
yaygın olmakla birlikte; jeolojik yapısını oluĢturan yer katmanları daha çok yatay ve yataya
yakın Ģekilde sıralanmıĢtır.
Bursa ilinin yeryüzü Ģekillerinin %48‘e yakını platolardan %35‘ini dağlar ve %17‘sini ovalar
kaplamaktadır. Çöküntü alanlarının baĢlıcalarını, Uluabat Gölü ile Karacabey ve Mustafa
KemalpaĢa Ovaları oluĢturmaktadır.
Balıkesir ilinin genel jeolojik özellikleri incelendiğinde topoğrafyasının %23‘ünü eski ve yeni
alüvyonlar; %29‘unu konglomeralar, kumtaĢları, marn ile kireçtaĢları; %34,6‘sını lavlar, tüfler,
silislenmiĢ tüfler, aglomeralar ve laharlar ile %13,4‘ünü ise Tersiyer‘den yaĢlı olan birimler
oluĢturmaktadır.
3.3. Meteorolojik Bilgiler
Susurluk Havzası‘nda, Akdeniz iklimi ile Karadeniz iklimi arasında bir geçiĢ iklimi tipine
sahiptir.
KıĢların
çok
sert
geçmediği
havzada
yaz
dönemlerinde
de
kuraklıklar
görülebilmektedir. Yıllık toplam yağıĢın çoğunluğu kıĢın düĢer. Marmara Denizine kıyı
bölgelerde kar yağıĢı ve don olayları nadir olarak görülse de Uludağ gibi yüksek rakımlı
yerlerde kıĢlar, karlı ve soğuk geçer. Havza sınırları içerisinde değiĢik özelliklerde çok sayıda
meteoroloji istasyonundan veriler değerlendirmeye alınmıĢtır. Tablo 4 havza içerisine giren
istasyonlar ile ilgili bilgiler verilmiĢtir.
Tablo 4. Susurluk Havzasında Yer Alan Meteorolojik Ġstasyonlar
Ġstasyon Adı
Bandırma
Bursa
Balıkesir Meydan
Balıkesir
Dursunbey
Tavsanlı
Simav
Ġstasyon No
17114
17116
17150
17152
17700
17704
17748
Rakım
58
100
102
102
639
834
809
Enlem
40.21
40.11
39.37
39.38
39.35
39.33
39.05
Boylam
27.58
29.04
27.55
27.53
28.38
29.3
28.59
Kaynak: DMĠ
Sıcaklık
Sıcaklık, iklim elemanlarının en önemlisidir. Susurluk Havzası‘nda yer alan istasyonlarından
alınan verilere göre hazırlanan tabloda yıllık ortalama sıcaklık değerleri incelendiğinde; yıllık
ortalama sıcaklık değerlerinin 13,2 °C civarındadır. Ortalama sıcaklıklar bakımından hiçbir
ayın ortalamasının 0 °C altına düĢmediği görülür. Soğuk devreyi karakterize eden sürede
ortalama sıcaklıklar 1°C üzerindedir. Sıcak devreyi karakterize eden yaz aylarında ise
ortalama sıcaklık 18°C üzerindedir. En sıcak ay temmuz ve en soğuk ayda ocaktır. Havza
içersinde yer alan tüm istasyonların yer aldığı ve aylara göre ortalama sıcaklık değerlerini
gösteren sayısal veriler ve ilgili grafik ġekil 18 ‘de, Devlet Meteoroloji Ġstasyonlarından alınan
veriler doğrultusunda TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın
ortalama sıcaklık haritası ġekil 19‗da verilmiĢtir. Havza içersinde yer alan tüm istasyonların
yer aldığı ve aylara göre maksimum sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ġekil 20‘ de
minimum sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ise ġekil 21‗de verilmiĢtir.
ġekil 18. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Ortalama Sıcaklık DeğiĢimleri
ġekil 19. Susurluk Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası
ġekil 20. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Maksimum Sıcaklık DeğiĢimleri
ġekil 21. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Minumum Sıcaklık DeğiĢimleri
YağıĢ
Havzada yağıĢ özellikleri incelendiğinde ise yıllık yağıĢların 40 mm ile 65 mm aralığında
olduğu ve yağıĢların kıĢ aylarında arttığı buna karĢılık yaz aylarında ise yağıĢ miktarı yok
denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır. Aralık, ocak, Ģubat, aylarında önemli miktarda yağıĢ
alan havzadaki yağıĢ miktarı, haziran, temmuz, ağustos aylarında düĢer. En yoğun yağıĢ
alan yer Simav bölgesidir.
Susurluk Havzasında yer alan meteorolojik istasyonlardan elde edilen ve aylara göre
ortalama toplam yağıĢ değerlerini gösteren grafik ve ilgili sayısal veriler ġekil 22‘de ve aylara
göre maksimum yağıĢ ortalamaları değerlerini gösteren grafik ve ilgili sayısal veriler ġekil
23‘te verilmektedir. Ayrıca, Devlet Meteoroloji Ġstasyonlarından alınan veriler doğrultusunda
TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın ortalama toplam
yağıĢ haritası ġekil 24‘te, havzanın günlük maksimum yağıĢ haritası ise ġekil 25‘te
verilmektedir.
ġekil 22. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre YağıĢ DeğiĢimleri
ġekil 23.Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Maksimum YağıĢ DeğiĢimleri
ġekil 24. Susurluk Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası
ġekil 25. Susurluk Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası
Bulutluluk - GüneĢlilik - BuharlaĢma
Havza sınırları içerisinde istasyonlara ait aylık güneĢlilik, bulutluluk ve buharlaĢma miktarı
verilerinin ortalaması alınarak yıllık değerler hesaplanmıĢtır. Bu hesaplama sonucu en çok
güneĢ alan ve en az bulutluluğu olan bölge Balıkesir Meydan olduğu bulunmuĢtur. Ayrıca
TavĢanlı bölgesi buharlaĢma miktarının en yüksek olduğu istasyondur.
Havza içersinde yer alan tüm istasyonların yer aldığı ve yıllık ortalama bulutluluk, güneĢlilik
ve buharlaĢma ilgili sayısal veriler ile hazırlanan grafikler ġekil 26‘da verilmiĢtir. Devlet
Meteoroloji Ġstasyonlarından alınan veriler doğrultusunda TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi
Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın güneĢ radyasyonu haritası ġekil 27‗de, havzanın
karla kaplı gün haritası ġekil 28‘de, havza buharlaĢma haritası ġekil 29‘da, havza bulutluluk
haritası ġekil 30‘da yer almaktadır.
ġekil 26. Susurluk Havzası’nda Yıllık Ortalama Bulutluluk, GüneĢlilik ve BuharlaĢma Değerleri
ġekil 27. Susurluk Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası
ġekil 28. Susurluk Havzası Karlı Kaplı Gün Haritası
ġekil 29. Susurluk Havzası BuharlaĢma Haritası
ġekil 30. Susurluk Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası
Rüzgâr
Susurluk Havzası‘nda hâkim rüzgâr esiĢ yönleri incelendiğinde, rüzgâr yönlerinin farklılığında
rölyefin ve denizin etkisi hissedilir. Bandırma istasyonunda NNE yönlü, Bursa‘da ENE yönlü,
Balıkesir Meydanda N yönlü, Balıkesir‘de NNE yönlü, Dursunbey‘de N yönlü, TavĢanlı‘da E
yönlü, Simav‘da WNW yönlü rüzgârların yıllık esme sayıları yüksek çıkmıĢtır.
Havza genelinde kuzey sektörlü rüzgârlar hâkimdir. Ölçülen en yüksek rüzgâr hızı, Balıkesir
de 5,2 m/sn‘dir.
Kuzeyden esen rüzgârlar yazın havanın sıcaklığını düzenlemekte olup bu rüzgârlar
hazirandan sonra esmeye baĢladığından havanın nemini almaktadır. Güney rüzgârları ise
ilkbahar ve sonbaharda ve özellikle kıĢ mevsiminde yağmur ihtiyacını sağlar.
3.4. Arazi Kullanımı
Susurluk Havzası büyük kesiminin dalgalı, tepelik, hatta dağlık ve toprakça yetersiz olmasına
karĢın, iklim kuĢağı yönünden tarımsal değeri yüksek bölgelerimizden biridir. Havzadaki en
büyük alanı % 54,4 ile orman ve yarı doğal alanlar kaplamaktadır. %41,78 ile tarım alanları
havzada yer kaplayan en büyük ikinci alandır. CORINE sınıflandırmasına göre orman ve
yarı doğal alanlar içerisinde; geniĢ ve ince yapraklı ile karıĢık ormanlar, maki ve otsu bitkilerin
kapladığı alanlar ile bitki örtüsü az olan ya da hiç olmayan kumsallar, kayalıklar ve yanmıĢ
alanlar gibi bölgelerin tamamı yer almaktadır.
Arazi kullanımına ait sayısal haritalar, Çevre ve Orman Bakanlığından elde edilen CORINE
Arazi Sınıflandırma Sistemi baz alınarak hazırlanmıĢtır. CORINE Sınıflandırma Sistemi,
Coordination of Information on the Environment (Çevresel Bilginin Koordinasyonu) Projesi
kapsamında oluĢturulmuĢtur ve 1990 yılından beri tüm AB Üye ülkelerinde kullanılan ortak
sınıflandırma sistemidir. Ülkemizde ise projenin uygulanmasına 1998 yılında Çevre ve
Orman Bakanlığı tarafından baĢlanmıĢ, 2006 yılı Landsat uydu görüntüleri kullanılarak
yapılan ilk çalıĢma 2008 yılı ortalarında tamamlanmıĢtır.
CORINE Sistemi dört temel amaca hizmet etmektedir:
1. Avrupa Birliği'nin bütün üye devletleri için belirlenmiĢ öncelikli konulara göre çevrenin
durumu ile ilgili bilgilerin toplanması,
2. Üye devletler içinde ya da uluslararası düzeyde, verilerin toplanması ve bilgilerin
uyumlu hale getirilmesi,
3. Bilgilerin tutarlılığının ve verilerin uyumluluğunun sağlanması,
4. Avrupa Çevre Ajansı kriterlerine göre ―Arazi Kullanım‖ haritalarının oluĢturulması.
Ayrıca Corine Sistemi ile farklı düzeylerde (Uluslararası, Birlik, Ulusal ve Bölgesel) yapılan
çok sayıdaki çalıĢma ile toplanan çevresel bilgilerin yıllar itibarıyla değiĢiminin izlenmesi
sağlanmaktadır.
CORINE Arazi Örtüsü Sınıflandırma Sistemi, Avrupa Çevre Ajansı tarafından belirlenen üç
hiyerarĢik seviyeden oluĢmaktadır. Birinci seviyede ;
Yapay Bölgeler, Tarım Alanları, Orman ve Yarı Doğal Alanlar, Sulak Alanlar ve Su Kütleleri
olmak üzere 5 ana grup, ikinci seviyede 15 ve üçüncü seviyede kullanılması zorunlu olan 44
alt sınıf mevcuttur. Üçüncü hiyerarĢik seviyede ilave ulusal sınıflar kullanılabileceği ancak
bunun Avrupa veri standardının bütünlüğü açısından üçüncü seviyeye ilave edilmesi
gerektiği Corine Teknik Kılavuzunda belirtilmektedir. Bu kapsamda Ülkemizdeki arazi
yapısının çeĢitliliğine bağlı olarak 44 sınıfa ilave olarak 12 sınıf daha eklenmiĢtir. Corine
Arazi Örtüsü Sınıflandırması Tablo 5‘te, bu sınıfa ilave olarak Ülkemiz için hazırlanan ek
sınıflandırma Tablo 6‘da gösterilmiĢtir.
Tablo 5. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları
Sınıf Kodu
Arazi Kullanımı
Sınıf Kodu Arazi Kullanımı
1
Yapay Bölgeler
3
Orman ve Yarı Doğal Alanlar
11
ġehir Yapısı
31
Orman
111
Sürekli ġehir Yapısı
311
GeniĢ Yapraklı Ormanlar
112
Kesikli ġehir Yapısı
312
Ġğne Yapraklı Ormanlar
12
End.Tic.ve UlaĢım Birimleri
313
KarıĢık Ormanlar
121
Endüstriyel veya Ticari Alanlar
32
Maki veya Otsu Bitkiler
122
Karayolları, Demiryolları ve ilg.al.
321
Doğal Çayırlıklar
123
Limanlar
322
Fundalıklar
124
Havalanları
323
Sklerofil Bitki Örtüsü
13
Maden,BoĢaltım, ĠnĢaat Sahaları
324
Bitki DeğiĢim Alanları
131
Maden Çıkarım Sahaları
33
Bitki Örtüsü az ya da Olmayan Alanlar
132
BoĢaltım Sahaları
331
Sahil,Kumsal,Kumluk
133
ĠnĢaat Sahaları
332
Çıplak Kayalıklar
14
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
333
Seyrek Bitki Alanları
141
YeĢil ġehir Alanları
334
YanmıĢ Alanlar
142
Spor ve Eğlence Alan
4
Sulak Alanlar
2
Tarımsal Alanlar
41
Karasal Bataklık
21
Ekilebilir Alanlar
411
Bataklıklar
211
Sulanmayan Ekileb.Al
412
Turbalıklar
212
Süreki Sulanan Alanlar
42
Denize Yakın Islak Alanlar
213
Pirinç Tarlaları
421
Tuz Bataklığı
22
Süreki Ürünler
422
Tuzlalar
221
Üzüm Bağları
423
Gel-git ile OluĢan Düzlükler
222
Meyve Bahçeleri
5
Su Yapıları
223
Zeytinlikler
51
Karasal Sular
23
Meralar
511
Su Yolları
231
Meralar
512
Su Kütleleri
24
KarıĢık Tarım Alanları
52
Deniz Suları
242
521
Kıyı Lagünleri
243
Doğal Bitki Örtüsü .ile Bulunan Tarım Alanl.
522
Nehir Ağızları
523
Nehir ve Okyanus
Kaynak: ÇOB
Tablo 6. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma
Ülkemize Ait Ek Sınıflar
Kod
Sınıf Adı
1121
Kesikli ġehir Yapısı
1122
Kesikli Kırsal Yapı
2111
Sulanmayan Ekilebilir Alan
2112
Sulanmayan Sera
2121
Sulanan Alan
2122
Sürekli Sulanan Ekilebilir Alan, sera
2221
Sulanmayan Meyve Bahçesi
2222
Sürekli Sulanan Meyve Bahçesi
2421
Sulanmayan KarıĢık Tarım
2422
Sürekli Sulanan KarıĢık tarım
3321
Çıplak Kaya
3322
Çok Yukarılarda Çıplak Kaya
Kaynak: ÇOB
TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin Corine 2. düzey sınıflandırmadan
faydalanarak hazırladıkları havzanın genel arazi kullanım haritası ġekil 31‘de verilmiĢtir.
Havza arazi kullanım değerleri CORINE 1. düzey sınıflandırmasına göre Tablo 7‘de, 2. düzey
sınıflandırmasına göre ise Tablo 8‘de ve grafik olarak gösterimi de ġekil 32‘de verilmiĢtir.
ġekil 31‘de yer alan Arazi Kullanım Durumu Haritası daha büyük ölçekli olarak EK III ‗te
verilmiĢtir.
ġekil 31. Susurluk Havzası Arazi Kullanım Haritası
Tablo 7. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri
CORINE KODU
ALAN (ha)
ALAN (%)
Yapay Alanlar
Tarımsal Alanlar
Orman ve Yarı Doğal Alanlar
Islak Alanlar
Su Yüzeyleri
52.321
1.015.060
1.321.502
7.982
32.473
2,15%
41,78%
54,40%
0,33%
1,34%
Tablo 8. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri
CORINE KODU
Yapay Alanlar
Tarımsal
Alanlar
Orman ve Yarı
Doğal Alanlar
Islak Alanlar
Su Yüzeyleri
ARAZĠ KULLANIMI
ġehir Yapısı
Endüstriyel, Ticari ve UlaĢım Alanları
Maden, BoĢaltım ve ĠnĢaat Sahaları
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
Ekilebilir Alanlar
Sürekli Ürünler
Meralar
Orman Alanları
Maki veya Otsu Bitki Alanları
Çıplak veya Bitki Örtüsü Az Olan Alanlar
Karasal Sulak Alanlar
Kıyısal Sulak Alanlar
Karasal Sular
Deniz Suları
ġekil 32. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri
ALAN
(ha)
32.323
6.902
11.156
1.940
473.923
26.436
32.875
481.826
716.585
566.412
38.505
6.664
1.318
31.129
1.343.928
ALAN
(%)
1,33
0,28
0,46
0,08
19,51
1,09
1,35
19,83
29,50
23,32
1,58
0,27
0,05
1,28
0,06
Havzada Yer Alan Ġllerin Arazi Sınıfları
Susurluk Havzası içersinde yer alan Kütahya, Balıkesir ve Bursa illerinin 2008 yılı Ġl Çevre ve
Durum Raporları ile illerin Ġl Tarım Master Planları‘ndan yararlanılarak hazırlanan arazi
kabiliyet sınıflarının dağılımı ġekil 33‘te verilmiĢtir.
ġekil 33. Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Ġllere Ait Arazi Sınıflarının Dağılımı
I. Sınıf Araziler: Her türlü tarım için elveriĢli olan toprak türünün tarım yapıldığı alanlar
genellikle düzdür ve kolaylıkla sulanabilir.
II. Sınıf Araziler: I. Sınıf tarım topraklarına göre daha verimsiz olan arazilerde toprak ve
suyu korumak için özel önlemler alınmalıdır.
III. Sınıf Araziler: Bu sınıf arazi topraklarında, yüzey gerilimi ve topoğrafya gibi çok önemli
engellerle karĢılaĢılır. Ürünlerin çeĢitliliği ve verim, ilk iki toprak çeĢidinden daha düĢüktür.
Toprak için gerekli organik madde ve gübreler verilebilinir, drenaj tedbirleri alınarak toprak
kalitesi artırılabilinir.
IV. Sınıf Araziler: Toprağın derinliğine, kayalık durumuna, nemine ve eğimine göre tarım
açısından önemli kısıtlayıcılar bulunur. Bu topraklarda ileri derecede önleler alınmalıdır.
V. Sınıf Araziler: Genellikle çayır ve mera olarak kullanılan araziler düz ve kayalık
topraklardan oluĢur. Üzerine tarım yapmaya müsait değildir.
VI. ve VI Üstü Tarım Toprakları: Bu topraklar genelde çok eğimlilik, erozyon, taĢlılık, kayalık
ve aĢırı drenaj bozuklukları baĢlıca kısıtlayıcılarıdır.
3.5. Tarım ve Hayvancılık Bilgileri
3.5.1. Tarım
Balıkesir
Ekolojisiyle Ülkemizde önemli bir yeri olan ilin iklimi ve toprak karakteri birçok bitkisel ürünün
yetiĢmesine uygundur. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan Manyas, Balıkesir ve Sındırgı
ovaları tarımsal üretim bakımından büyük bir öneme sahiptirler. Ġlde zeytin, buğday, arpa,
mısır, ayçiçeği, Ģekerpancarı, yem bitkileri, kavun, karpuz, narenciye, bakla, sarımsak,
domates ile diğer sebze ve meyvelerin birçoğu yetiĢtirilmektedir.
Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait tarım arazi kullanımları TÜĠK‘in 2008 Bitkisel
Üretim Ġstatistiklerinden alınmıĢtır. Bu verilerin dağılımı grafik olarak ġekil 34‘te ve ilçelere ait
rakamlar Tablo 9‗da verilmiĢtir.
ġekil 34. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı
Tablo 9. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım Alanları
Ġlçe Adı
Merkez
Balya
Bigadiç
Ġvrindi
Kepsut
Manyas
Sındırgı
Susurluk
Dursunbey
Bandırma
Bigadiç
Toplam
Toplam
Alan(ha)
45.486,7
15.901,6
24.719,6
23.448,5
16.435,2
29.197,2
25.486,5
25.621,8
25.314,7
37.575,9
24.719,6
293.907,3
Kaynak: TÜĠK 2008
Ekilen tarla
alanı(ha)
38.807,6
15.015,2
21.323
21.081,1
14.245,6
25.468,7
21.018,4
24.285,8
22.977,2
33.882,2
21.323
259.427,8
Nadas
alanı(ha)
450
100
300
300
200
50
220
40
550
0
300
2510
Sebze bahçeleri
alanı(ha)
5.218,8
252,6
2.630
1.631,1
1.227,4
3.328,1
3.779,8
961,6
912,3
1.719,6
2.630
24.291,3
Meyve
alanı(ha)
1.010,3
533,8
466,6
436,3
762,2
350,4
468,3
334,4
875,2
1.974,1
466,6
7.678,2
Ġlin havza sınırları içerinde yer alan ilçelerinde toplam sulanan tarım arazisi 49.026 ha‘dır.
Bunların %65‘i devlet sulamaları ile %35‘i ise halk sulamaları ile gerçekleĢtirilmektedir.
Bursa
Ġlde özellikle büyük tüketim merkezlerine yakınlığından dolayı pazarlama imkânlarının uygun
olması, dıĢ ülke pazarlarına yönelik yoğun bir ürün ihracının bulunması sonucu olarak
meyve, sebze ve tarla bitkileri üretimleri yoğun olarak yapılmaktadır. Özellikle ilin havza
sınırları içerisinde yer alan Karacabey ovasında domates ve soğan üretimi yüksek miktardır.
Ayrıca Bursa Ģeftali yetiĢtiriciliği konusunda Ülkemizde ilk sıralarda yer almaktadır. Ġlin havza
sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait tarım arazi kullanımları TÜĠK‘in 2008 Bitkisel Üretim
Ġstatistiklerinden alınmıĢtır. Bu verilerin dağılımı grafik olarak ġekil 35‘te ve ilçelere ait
rakamlar Tablo 10‗da verilmiĢtir.
ġekil 35. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı
Tablo 10. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım Alanları
Ġlçe Adı
Merkez
Nilüfer
Osmangazi
Yıldırım
Büyükorhan
Gürsu
Harmancık
Karacabey
Keles
Kestel
M.KemalpaĢa
Orhaneli
Toplam
Kaynak: TÜĠK 2008
Toplam
Alan(ha)
Ekilen tarla
alanı(ha)
Nadas
alanı(ha)
0
2.200
36.862,9
0
12.110
4.217,2
9.455,9
62.621,1
8.501,7
10.829,3
51.179,1
15.948,8
213.926
0
2.200
18.672,2
0
11.172,7
484,2
6.415,6
44.057,8
5.876,3
5.132,5
36.531,8
11.155,2
141.698,3
0
0
1.000
0
273,1
120
2.842,7
0
460
0
5.500
3.000
13.195,8
Sebze
bahçeleri
alanı(ha)
0
0
5.903,8
0
58,2
300
70,1
16.097,1
266,6
1.474,3
7.556
621,6
32.347,7
Meyve
alanı(ha)
0
0
11.286,9
0
606
3.313
127,5
2.466,2
1.898,8
4.222,5
1.591,3
1.172
26.684,2
Toplam sulanabilir tarım alanlarının %55,82 si sulanabilir durumda olup, bu sulanabilir tarım
alanlarının % 29,56‘sı sulanmaktadır. Bunun %54,6‘sı DSĠ tarafından %13,8‘i Köy Hizmetleri
tarafından %31,6‘sı halk tarafından sulanmaktadır.
Kütahya
Ġlin havza sınırları içersinde kalan bölgelerinde genellikle tahıl ürünleri ekimi hâkimdir.
Bunların yanı sıra Yem bitkileri ve baklagiller üretimi de yaygındır. Özellikle Simav‘da fasulye
yetiĢtiriciliği yoğun olarak yapılmaktadır. Ayrıca, Simav ilde en çok bağ bahçe arazisinin
bulunduğu ilçedir. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait tarım arazi kullanımları
TÜĠK‘in 2008 Bitkisel Üretim Ġstatistiklerinden alınmıĢtır. Bu verilerin dağılımı grafik olarak
ġekil 36‗da ve ilçelere ait rakamlar Tablo 11‘de verilmiĢtir.
ġekil 36. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı
Tablo 11. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım Alanları
Ġlçe Adı
Toplam
Alan(ha)
Ekilen tarla
alanı(ha)
Nadas
alanı(ha)
Çavdarhisar
Domaniç
Emet
Hisarcık
Simav
TavĢanlı
Toplam
20.293,2
9.150,8
23.351,5
15.747,1
53.602,7
39.730,2
161.875,5
14.793
6.912,5
17.960,6
14.559,1
47.263,9
30.160,7
131.649,8
5.468,9
2.000
4.800
800
3.760
8.454
25.282,9
Sebze
bahçeleri
alanı(ha)
20,7
89,2
456,4
196,4
760,2
683,5
2.206,4
Meyve
alanı(ha)
10,6
149,1
134,5
191,6
1.818,6
432
2.736,4
Kaynak: TÜĠK 2008
Ġlin havza sınırları içerinde yer alan ilçelerinde toplam sulanabilir tarım arazisi 107440
hektardır. Ancak sadece 31.417 ha sulanabilmektedir. Bunların %45‘i devlet sulamaları ile
%55‘i ise halk sulamaları ile gerçekleĢtirilmektedir.
3.5.2. Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı
Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı‘ndan alınan veriler doğrultusunda havza sınırları içersinde yer
alan illerin 2008 yılındaki gübre tüketimini gösteren sayısal veriler ve grafik ġekil 37‘de yer
almaktadır. Balıkesir‘in özellikle merkezinde yer alan Balıkesir Ovası‘nda gübre tüketim
rakamlarının diğer bölgelere göre nazaran daha yüksek olduğu gözlenmiĢtir. Bursa‘da ise
havza sınırları içersinde büyük bir alanı kaplayan Karacabey ve MustafakemalpaĢa
Ovaları‘nda gübre tüketim rakamları diğer bölgelere oranla yüksektir. Kütahya ilinin havza
sınırları içersinde kalan Simav ve TavĢanlı Ovaları‘nda ise gübre tüketim rakamları diğer
bölgelere oranla yüksektir.
ġekil 37. Havzada Yer Alan Ġllere Ait Gübre Tüketim Rakamları
Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı‘ndan alınan veriler doğrultusunda havza sınırları içersinde yer
alan illere ait 2009 yılındaki il geneline ait pestisit tüketimini gösteren sayısal veriler ve grafik
ġekil 38‗de verilmektedir. Bursa‘nın tüketim rakamları diğer illerinkine oranla çok yüksek
olduğu gözlenmiĢtir.
ġekil 38. Havzada Yer Alan Ġllere Ait Pestisit Tüketim Rakamları
3.5.3. Hayvancılık
Balıkesir
Ġlde hayvancılık önemli bir yere sahip olup, küçükbaĢ ve büyükbaĢ hayvancılık, tavukçuluk,
balıkçılık ile arıcılık baĢlıca mesleklerdendir. Bunlara bağlı olarak et, süt ve ürünleri, yumurta
üretebilmek, iĢleyebilmek için kesimhane, mandıra ve kümesler gibi sektörler ilin havza
sınırları içerisinde yoğun olarak bulunmaktadır. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine
ait hayvancılık rakamları TÜĠK‘in 2008 Ġstatistiklerinden alınmıĢ ve Tablo 12‘de verilmiĢtir.
Tablo 12. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri
Ġlçe Adı
BüyükbaĢ
Merkez
94.071
Balya
24.857
Bandırma
35.181
Bigadiç
46.564
Dursunbey
26.328
Erdek
3.674
Ġvrindi
33.885
Kepsut
32.032
Manyas
22.014
Sındırgı
20.030
Susurluk
36.180
Toplam
374.816
Kaynak: TÜĠK 2008
KüçükbaĢ
180.000
40.343
23.139
51.203
85.560
3.230
61.335
45.198
29.245
74.720
40.040
634.013
Kümes
3.321.840
57.000
7.672.491
2.266.110
369.490
2.330.360
1.261.594
55.000
1.031.840
478.500
1.298.750
20.142.975
Bursa
Hayvancılığın önemli bir iĢ kolu olduğu ilde, küçükbaĢ ve büyükbaĢ hayvancılık, tavukçuluk,
balıkçılık
ve
ipek
böcekçiliği
baĢlıca
uğraĢ
alanlarıdır.
Özellikle
Karacabey
ve
MustafakemalpaĢa ilçesinde kümes hayvancılığı yoğun olarak yapılmaktadır. Ġlin havza
sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait hayvancılık rakamları TÜĠK‘in 2008 Ġstatistiklerinden
alınmıĢtır. Bu verilerin ilçelere ait rakamlarla Tablo 13‗te verilmiĢtir.
Tablo 13. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri
Ġlçe Adı
BüyükbaĢ
Nilüfer
15.957
Osmangazi
9.075
Yıldırım
3.344
Büyükorhan
4.657
Gürsu
698
Harmancık
1.692
Karacabey
19.487
Keles
6.080
Kestel
2.375
M.KemalpaĢa
31.037
Orhaneli
5.266
Toplam
99.668
Kaynak: TÜĠK 2008
KüçükbaĢ
16.376
19.908
1.540
17.103
9.500
3.600
38.920
30.910
10.253
48.700
7.990
204.800
Kümes
868.000
1.813
11.900
1.140.725
18.980
73.250
2.089.300
5.390
4.209.358
Bursa‘da ayrıca önemi olan hayvancılık türlerinden biride ipek böcekçiliğidir. Ġlin havza
sınırlarında yer alan 17 köy (73 hane) de yapılmaktadır.
Kütahya
Hayvancılığın genelde köy yerlerinde tek geçim kaynağı olabildiği ilde, küçükbaĢ ve
büyükbaĢ hayvancılık, tavukçuluk baĢlıca uğraĢ alanlarıdır. Özellikle Simav ve TavĢanlı
ilçelerinde hayvancılık önemli bir iĢ koludur.
Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait hayvancılık rakamları TÜĠK‘in 2008
Ġstatistiklerinden alınmıĢtır. Bu verilerin ilçelere ait rakamlarla Tablo 14‗te verilmiĢtir.
Tablo 14. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri
Ġlçe Adı
Çavdarhisar
Domaniç
Emet
Hisarcık
Simav
TavĢanlı
Toplam
BüyükbaĢ
4.581
5.493
9.854
4.350
25.250
24.515
74.043
KüçükbaĢ
12.270
17.000
17.413
10.350
78.750
34.920
170.703
Kümes
8.190
8.720
0
6.665
144.500
425.745
593.820
Kaynak: TÜĠK 2008
3.6. Sanayi Durumu
Susurluk Havzası‘nın önemli bir kısmını oluĢturan Bursa ve Balıkesir Ülkemizde sanayinin en
fazla geliĢtiği iller arasındadır. Zengin hammadde kaynakları ve yoğun nüfusun birlikte
getirdiği nitelikli iĢ gücü, ulaĢım olanaklarındaki kolaylığın iç ve dıĢ piyasalara yakınlık
sağlaması sanayinin geliĢmesinde önemli bir itici güç olmuĢtur. Havza sınırları içersinde 11
adet Organize Sanayi Bölgesi ve 29 adet Küçük Sanayi Sitesi yer almaktadır. OSB ve
KSS‘lere ait bilgiler Sanayi ve Ticaret Ġl Müdürlüğü‘nce kayıt altına alınmakta ve güncel
verilere ulaĢılabilesi mümkün olabilmektedir. Ancak Bayındır ve Ġskân Müdürlüğü ve
Belediyeler tarafından planlanan alanlar ve bu alanlarda faaliyet gösteren tesisler hakkında
ihtiyaç duyulan bilgilerin temininde sıkıntılar yaĢanmaktadır. Bu alanlara ait sağlıklı bir veri
tabanı bulunmamaktadır. Verileri tek bir merkezde toplamak, güncel verilere ulaĢmak ve
gerektiğinde istenilen amaca yönelik olarak kamuoyuna sunmak üzere, her türlü ölçekte
sanayi ile getirilecek plan kararlarında Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ve taĢra teĢkilatının yetkili
kılınması önem taĢımaktadır.Sanayi ve Ticaret Bakanlığı‘ndan alınan 2008 yılı illere ait
Sanayi ve Ticaret Durum Raporları‘ndaki verilerden faydalanılarak hazırlanan illere ait sanayi
envanteri Tablo 15‘te verilmiĢtir.
Tablo 15. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Sanayi Envanteri
Ġçki
Tütün Ürünleri
Tekstil
Giyim ve Kürk
Ürünleri
Deri ve Deri
Ürünleri
Diğer
Firma
Adeti
32
312
-
-
90
14
5
28
-
Ġstihdam
(KiĢi)
452
7102
-
-
-
29
16
226
-
Firma
Adeti
208
585
0
1
282
8
37
4
221
Ġstihdam
(KiĢi)
578
3002
0
6
10774
15
61
0
534
Firma
Ġstihdam
Adeti
(KiĢi)
26
943
11
549
ĠMALAT SANAYĠ KOLLARI
Balıkesir
Bursa
Kütahya
Ambalaj Sanayi
Gıda
Gıda ve Ġçecek
Ürünleri
TÜKETĠM MALI ÜRETEN SANAYĠLER
128
2225
0
0
0
27
62
Kütahya
44
484
6
219
Diğer
2139
Adeti
(KiĢi)
Demir DıĢı Metaller
(KiĢi)
Firma
Ġstihdam
23
8
2
14
44
42
3
-
17
8
16
44
8
3
172
10
174
37
146
25
19
16
17
714
309
743
0
100
349
400
450
279
9
154
1
169
22
352
5
1064
4
131
76
7731
36
7041
1
8
Demir Çelik
Ġstihdam
43
162
20
Ana Metal
Bursa
-
Seramik, Kil,TaĢ ve
Çimentodan
Gereçler
189
1
Çimento
2
25
24
Cam
7
5
5
Lastik ve Plastik
Ürünler
1
462
123
Gübre
78
(KiĢi)
Adeti
Kimya
Adeti
Balıkesir
Kimyasal Ürünler
Kağıt ve Kağıt
Ürünleri
Firma
Ġstihdam
Firma
Kok ve Petrol
Ürünleri
Ağaç ve Mantar
Ürünleri
Basım ve Yayım
ARA MALI ÜRETEN SANAYĠLER
Elektrikli Makineler
Elektronik
Motorlu Kara TaĢıtları
Gemi ĠnĢa
Demir yolu TaĢıt
Havayolu TaĢıtları
Bisiklet, Motosiklet ve
Diğerleri
27
92
-
37
62
-
3
34
-
-
-
23
45
Bursa
Firma
Adeti
20
136
2
0
5
7
6
0
0
0
0
Ġstihdam
Firma
Ġstihdam
(KiĢi)
Adeti
(KiĢi)
0
9
117
756
16
240
9
4
34
0
6
2
33
0
0
4
525
0
0
0
0
Kütahya
Kaynak: Ġl Sanayi ve Ticaret Durum Raporları 2008
Diğer
Bilgi ĠĢlem Makineleri
33
91
Mobilya
Tarım Makineleri
54
75
Tıbbi,Hassas,Optik
Aletler ve Saatler
Makine Ġmalatı
Adeti
(KiĢi)
Makine ve Teçhizat
Firma
Ġstihdam
Balıkesir
Metal EĢya Ġmalat Sanayi
YATIRIM MALI ÜRETEN SANAYĠLER
3
8
13
136
-
0
318
0
0
7444
4
75
0
5
1112
3.6.1. Tekil Sanayi Tesisleri
Balıkesir
Ġldeki temel sanayi un, yem, zeytin, zeytinyağı ve pirina, beyaz et üretimi ile ilgili sanayi,
gübre, konserve üreten üniteler, orman ve orman ürünleri sanayisi, kimya, çimento, Ģeker,
deri, kösele, tekstil, süt ve süt ürünleri, çeltik, sentetik çuval, tuğla ve kiremit, makine ve tarım
makineleri, trafo, jeneratördür. Ayrıca ilde bor, kömür, demir baĢta olmak üzere krom,
mermer, kurĢun, çinko, antimuan, kaolen gibi maden yatakları bakımından zengin ve sayıca
kabarıktır. Mermer ve bor cevherlerinde ülke rezervinin büyük bir kısmı Balıkesir‘de
bulunmaktadır.
Ġlin 2008 yılı Sanayi ve Ticaret Durum Raporu‘ndan alınan veriler doğrultusunda hazırlanan
ilin havza sınırları içerisindeki küçük sanayi siteleri ve bilgileri Tablo 16‗da verilmiĢtir.
Tablo 16. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri
Adı
Merkez K.S.S.
Atatepe K.S.S.
Bigadiç K.S.S.
Dursunbey K.S.S.
Ġvrindi K.S.S.
Sındırgı
Erdek K.S.S.
Susurluk K.S.S.
Faaliyete
BaĢladığı yıl
1970
1992
2005
1995
1986
1976
1993
1994
Toplam Alanı
(hektar)
1.323.490
1.540
98.000
143.000
17.268
3.239
40.000
44.000
Toplam ĠĢyeri
Sayısı
1.039
1.200
333
99
65
226
90
120
Mevcut
Ġstihdam
3.117
40
347
216
170
390
105
180
Kaynak: Balıkesir Sanayi ve Ticaret Durum Raporu 2008
Bursa
Bursa‘nın bugünkü ekonomik yapısı içerisinde, ülke ekonomisini temsil eder mahiyetteki
temel sektörlerin baĢında tekstil gelmektedir. Bursa‘da diğer önemli sanayi dalları, otomobil
ve muhtelif yedek parça üretimini içine alan otomotiv endüstrisidir. Yine Bursa sanayisi
açısından özel önem taĢıyan bir baĢka sektör, gıda endüstrisidir. Bursa‘da gıda endüstrisine
iliĢkin olarak hemen her dalda faaliyet gösteren firmalar mevcuttur. Özellikle meyve suyu,
alkolsüz içki, konserve ve konsantre salça üretiminde Bursa Türkiye genelinde önemli paya
sahiptir. Bursa‘nın imalat sanayisi içerisinde, ülke ekonomisi açısından önem teĢkil eden
daha pek çok sektör, belirli ağırlıklara sahip bulunmaktadır. Bunlar içerisinde, gübre, kimya,
deri hazır giyim, demir çelik, metal ana sanayi, çimento, madeni eĢya, mobilya, inĢaat
taahhüt sektörleri en önemlilerindendir.
Ġlin 2008 yılı Sanayi ve Ticaret Durum Raporu‘ndan alınan veriler doğrultusunda hazırlanan
ilin havza sınırları içerisindeki küçük sanayi siteleri ve bilgileri Tablo 17‗de verilmiĢtir.
Tablo 17. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri
Adı
Bursa K.S.S.
Çakıcı Test. K.S.S.
Dökümcüler K.S.S.
Demir-Mad. ĠĢler K.S.S.
Karacabey K.S.S.
K.Bey Sanatk. K.S.S.
M.K.PaĢa K.S.S.
Otosansit K.S.S.
S.S. Özlüce Top. ĠĢyer.
Yapı Koop. K.S.S.
Yıldırım Dokum. K.S.S.
Otom. Yan San. K.S.S.
Metal Döküm. K.S.S.
Gürsu K.S.S.
Kestel K.S.S.
Faaliyete
BaĢladığı yıl
1990
1997
2004
2007
1978
2001
1982
1998
Toplam
Alan(ha)
124
9
26
38
212
40
105
840
Toplam ĠĢyeri
Sayısı
1.139
59
130
149
535
124
387
2.024
-
-
-
-
2003
2005
2006
2007
2004
Arsası yok
Arsası yok
Arsası yok
Arsası yok
Arsası yok
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Mevcut Ġst.
8.000
27
700
1.150
1.102
127
700
4.050
Kaynak: Bursa Sanayi Ve Ticaret Durum Raporu 2008
Kütahya
Kütahya yeraltı kaynakları yönünden çok zengin bir ildir. Sanayi de buna paralel olarak
geliĢmiĢtir. Porselen ve karo fabrikaları ile çinicilik ilin simgesi durumundadır. Ayrıca
madencilik ve tekstile dayalı sanayi geliĢmiĢtir. Orman ürünlerinden tomruk iĢleyerek değiĢik
nitelikli inĢaat ve yapı kerestesi ile mobilya malzemesi üreten birçok iĢletme mevcuttur. Ġlde
cam sanayi yatırımı da özel sektörce kurulmuĢtur. Ġlin 2008 yılı sanayi ve ticaret durum
raporundan alınan veriler doğrultusunda hazırlanan ilin havza sınırları içerisindeki küçük
sanayi siteleri ve bilgileri Tablo 18‘de verilmiĢtir.
Tablo 18. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri
Adı
TavĢanlı 1. Küçük Sanayi Sitesi
TavĢanlı 2. Küçük Sanayi Sitesi
Simav Küçük Sanayi Sitesi
Emet Küçük Sanayi Sitesi
Domaniç Küçük Sanayi Sitesi
TavĢanlı Leblebi ve KuruyemiĢ
Ġmal. K.S.S.
TavĢanlı Marangozlar
Mobilyacılar Keresteciler KSS
Faaliyete
BaĢladığı yıl
Toplam
Toplam
Alanı (ha) ĠĢyeri Sayısı
Mevcut
Ġstihdam
1979
1995
1993
1996
2004
3188
47000
60000
32240
0
186
176
310
42
0
280
325
598
82
0
1991
0
0
0
1997
11382
0
0
Kaynak: Kütahya Sanayi Ve Ticaret Durum Raporu 2008
3.6.2. Organize Sanayi Bölgeleri
Balıkesir
Balıkesir ilinin havza sınırları içerisinde kalan iki adet organize sanayi bölgesi bulunmaktadır.
Yoğunluğun ağaç, gıda, kimya ve inĢaat sektöründe bulunan 55 firmayı bünyesinde
bulunduran Balıkesir Sanayi Organize Bölgesi‘nin arıtma tesisi yapım aĢamasındadır. Diğer
organize sanayi bölgesi olan Balıkesir II (2) Organize Sanayi Bölgesi demir çelik tesislerinin
genelinde yer aldığı haddeciler için kurulmuĢ ve bünyesinde 24 tesis barındırmaktadır.
Organize sanayi bölgesine ait AAT proje aĢamasındadır.
Tablo 19. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Organize Sanayi Bölgeleri
BALIKESĠR ĠLĠ ORGANĠZE SANAYĠ BÖLGELERĠ
Organize Sanayi Bölgeleri
OSB Ġlgili Bilgiler
Balıkesir Organize
2.Organize San.
Faaliyete BaĢladığı Yıl
1996
1997
Alanı (Hektar)
562
80
Parsel Sayısı
157
66
Parsel
Sayısı
85
18
Üretime Geçen
Tesis Sayısı
62
ĠnĢaat
Parsel Sayısı
19
5
Safhasında
Tesis Sayısı
15
−
Proje
Parsel Sayısı
37
30
Safhasında
Tesis Sayısı
24
−
Parsel Sayısı
141
53
TOPLAM
Tesis Sayısı
101
Tahsis ed.Parsel Sayısı
141
53
Mevcut
1900
2000
Ġstihdam
Kapasitesi
Toplam
10000
2000
Kaynak: Balıkesir Ġl Sanayi Ticaret Müdürlüğü
Bursa
Ülkemizin önemli sanayi Ģehirlerinden birisi olan Bursa‘nın havza sınırları içerisinde kalan 9
adet organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Bu bölgelerden altısının AAT bulunmaktadır.
BTSO, DemirtaĢ OSB, NOSAB ve Deri OSB‘nin kendileri ait artıma sistemleri mevcuttur.
Gürsu ve Kestel‘deki organize sanayi bölgeleri ise atıksularını bölgenin evsel yüküyle birlikte
S.S. YeĢil Çevre AAT‘ye vermektedirler.
Yapılan saha çalıĢmaları ve Bursa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü personeliyle yapılan bilgi
alıĢveriĢleri doğrultusunda hazırlanan ilin havza sınırları içersinde kalan organize sanayi
bölgeleri envanteri Tablo 20‘de verilmiĢtir.
Tablo 20. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Organize Sanayi Bölgeleri
Sektörler
OSB Adı
BTSO
DemirtaĢ
Gıda
Tekstil
Ambalaj –
Sünger
Kağıt
Ambalaj
Lastik
sanayii
Kauçuk
ve Plastik
Sanayii
Petrol
ürünleri
Cam
Elektrikli
Alet Üret.
TaĢıt
Ġmali
Elektrik
Üretim
Mobilya
Mermer
Metal,
Mak. Oto.
Yan San.
Deri
ĠnĢaat
Kimya
San.
Diğer
Toplam
5
85
4
214
Sektörlere Göre ĠĢletme Sayısı
Deri
NOSAB
Gürsu
Kestel
OSB
2
5
3
46
52
57
Hasanağa MKP
MKP
Mermer.
1
14
2
1
-
5
4
7
2
34
-
2
2
7
1
1
-
3
2
1
3
2
4
3
1
7
59
48
135
6
11
21
79
2
2
8
3
8
15
186
18
310
34
276
3
4
70
9
83
79
11
46
10
10
8
16
Kütahya
Kütahya 2008 Ġl Çevre Durum Raporu‘ndan alınan bilgiye göre ilin havza sınırları içerisinde
iki adet kurulma aĢamasında olan organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Biri, Kütahya
TavĢanlı karayolu üzeri Doğaaslan Karakolu mevkiinde olan TavĢanlı Organize Sanayi
Bölgesi‘dir. Toplam alanı 1.410.000 m2 olacak OSB‘nin yer seçimi yapılmıĢ olup, alan
Belediye Mücavir alanı içerisine alınmıĢtır. OSB alanı ile ilgili mülkiyet durumu çıkarılmıĢ
olup, kamulaĢtırmaya esas olmak üzere Sanayi ve Ticaret Bakanlığından Ģahıs
mülkiyetindeki araziler için kamu yararı kararı alınmıĢtır. Ayrıca gözlemsel Jeolojik etüt ve
jeoteknik etüt raporu hazırlanmıĢ Bakanlıkça onaylanmıĢtır. ġu anda 1/5.000‘lik imar planı ve
1/1.000‘lik Uygulama Ġmar Planı çalıĢmaları bitirilmiĢ olup, planlar Bakanlıkça onaylanmıĢtır.
2008 yılı içerisinde bölgede arsa tahsisi çalıĢmalarına baĢlanması öngörülmektedir. Diğeri
ise Simav Ġlçesi Güney Beldesi Bozbelen Mevkiinde yer alan Simav Organize Sanayi
Bölgesi‘dir. Toplam alanı 1.300.000 m2 olacak olan OSB‘nin yer seçimi yapılmıĢ olup, alan
Belediye Mücavir alanı içerisine alınmıĢ ve hâlihazır haritaları yaptırılmıĢtır. En son olarak
OSB alanı ile ilgili mülkiyet durumu çıkarılmıĢ olup, kamulaĢtırmaya esas olmak üzere Sanayi
ve Ticaret Bakanlığından Ģahıs mülkiyetindeki araziler için 25.08.2005 tarihinde kamu yararı
kararı alınmıĢtır. Ayrıca gözlemsel jeolojik etüt ve jeoteknik etüt raporu hazırlanmıĢ onay
aĢamasındadır. (Kütahya ĠÇDR 2008)
3.7. Korunan Alanlar
Susurluk Havzası ekolojik açıdan Ülkemizde önemli bir yere sahiptir. Birçok kuĢ türüne ev
sahipliği yapan Manyas Gölü ile yine birçok canlı türünün yaĢamını sürdürdüğü Uludağ Milli
Parkı ile Uluabat Gölü havza sınırları içerisinde yer almaktadır. Bunların yanı sıra bölgede
tabiatı koruma alanları ile yaban hayatı geliĢtirme sahaları da mevcuttur.
TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibi tarafından oluĢturulan havza sınırları içerisinde
yer alan koruma alanlarını gösteren harita ġekil 39‗da verilmiĢtir.
ġekil 39. Susurluk Havzası Korunana Alanlar Haritası
Balıkesir
Balıkesir ilinin havza sınırları içerisinde yer alan korunan alanlar:
Ġkizcetepeler Barajı: Balıkesir‘in içme suyu kaynağı olan barajın yüzey alanı 960
ha‘dır. YaklaĢık 250.000 kiĢiye içme ve kullanma suyu sağlayan baraj Balıkesir
Belediyesi‘nin idaresindedir.
Manyas KuĢ Gölü: Gölü besleyen en önemli kollardan biri olan Sığırcı Deresi‘nin göl
çevresinde olusturduğu 64 hektarlık delta 27.07.1959 tarihinde Milli Park ilan
edilmistir. Manyas Gölü‘nü de içine alan 25.0000 hektarlık bölge ise 1996
yılındaYaban Hayatı Koruma Sahası olarak ilan edilmistir (WWF-Türkiye 2008). 1981
yılında I. Derece Doğal Sit Alanı statüsüne kavuĢturulan göl ve yakın çevresinde.
239‘dan fazla kuĢ türü ile 20 den fazla da balık türü yaĢamlarını sürdürmektedirler.
Bursa
Bursa ilinin havza sınırları içerisinde yer alan korunan alanlar:
Uluabat Gölü (Ramsar Sahası): 2001 yılında Ramsar Statüsü kazanan göl 2001
yılında ‗Yasayan Göller Ağı‘na (Living Lakes Network) dahil edilmistir. Kaba üçgen
Ģekline sahip gölün uzunluğu 23-24 km geniĢliği ise 12 km yi bulmaktadır. Yıllara ve
mevsimlere göre farklılık gösteren göl alanın Ģuana kadar ki ulaĢtığı en yüksek değer
24000 ha, en alçak değer ise 13500 ha‘dır. Gölün fazla suları Susurluk Çayı
vasıtasıyla
Marmara
Denizi‘ne
boĢalırken,
göldeki
su
seviyesinin
düĢmesi
durumlarında dere göle doğru akıĢa gecerek gölü besler. (WWF-Türkiye 2008)
Doğancı barajı: Yüzey alanı 155 ha olan baraj Nilüfer çayı üzerine Bursa ilinin içme
suyu temini için kurulmuĢtur. Barajın koruma havzasına alınarak havzada Büyük
ġehir Belediye BaĢkanlığının öncülüğünde organik tarım projesi baĢlatılmıĢtır.
Uludağ Milli Parkı: Toplam alanı 12.762 ha olan parkın en yüksek yeri 2.542 m olan
Uludağ tepesidir. 1961 yılında ulusal park olarak ilan edilmiĢtir. Uludağ çok sayıda
dereye kaynak oluĢturur. Uludağ‘ın güneyinden doğan Nilüfer Çayı çok sayıda dereyi
alarak kuzeybatıya doğru akar. Dağın kuzey yamacından doğan küçük dereler
Deliçay adı ile Bursa Ovası‘nda Nilüfer Çayı ile birleĢirler. Uludağ‘ın bu dereleri
devamlı su bulundururlar ve dik yamaçlarda küçük çağlayanlar oluĢtururlar.
Karacabey ‗de Karadağı-Ovakorusu Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası
Orhaneli ‗nde Özel Avlak Alanlar
Nilüfer Barajı
Kocaçay Deltası
Çınarcık Barajı
Kütahya
Kütahya ilinin havza sınırları içerisinde yer alan korunan alanlar:
TavĢanlı‘da Vakıf Çamlığı Tabiatı Koruma Alanı
Domaniç‘da Mızık Çamı Tabiat Anıtı
Domaniç‘da KaĢalıç Tabiatı Koruma Alanı
Simav‘da Gölcük Orman Ġçi Dinlenme Yeri
TavĢanlı‘da Çatak Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası
Simav ‗da Akdağ Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası
Yaylacık ‗da Özel Avlak Alanlar
TavĢanlı‘da Sulama, taĢkın koruma, içme ve sanayi suyu temini amaçlı kullanılan
Kayaboğazı Barajı
3.8. Su Kaynakları
Susurluk Havzası‘nın su kaynakları durumu illere ait 2008 Ġl Çevre ve Durum Raporları ile
Çevre ve Orman Bakanlığının verilerinden faydalanılarak hazırlanmıĢtır. Havza sınırları
içerisinde yer alan içme suyu kaynakları Tablo 21 ve devam eden DSI projeleri ise Tablo 22‘
de verilmiĢtir.
3.8.1. Barajlar
Balıkesir
Ġlin havza sınırları içerisinde yer alan en değerli barajı Ġkizcetepeler Barajı‘dır. Sulama ve
Balıkesir iline 2020 yılına kadar içme, kullanma ve endüstri suyu temini amacıyla Kille Çayı
üzerinde yapılmıĢtır. Gövde hacmi 1.100.000 m3 olan barajın toplam göl hacmi 164,5 hm3‘tür.
Ayrıca Balıkesir-Sındırgı ve Gölcük ovalarındaki 3.454 ha‘lık arazilerin sulanması için Simav
Çayı üzerinde sulama ve taĢkın koruma amaçlı olarak bölgeye Çaygören Barajı inĢa
edilmiĢtir. Ġlin diğer barajları Ardıçtepe Ġvrindi Barajı, Manyas Barajı, Köteyli Barajı, Susurluk
Barajı, Adalı Barajı, Dursunbey Barajı, Düvertepe Barajı‘dır.
Bursa
Bursa ilinin havza sınırları içersinde yer alan Doğancı Barajı kaya ve toprak dolguludur. 65 m
yüksekliğindeki baraj Bursa ili için önemli bir içme suyu ve kullanma suyu kaynağıdır.
Büyükkıdan ve arkadaĢları tarafından yapılan çalıĢmada Doğancı Barajı suları kimyasal ve
fiziksel yönüyle degerlendirilmiĢ ve standartlarla karĢılaĢtırılmıĢtır. Dogancı baraj gölünün
kirlilik parametrelerinin içme ve kullanma suyu kriterlerine uygun olduğu tespit etmiĢlerdir.
Konumu itibari ile açık bir sistem olan ve bu yüzden çevresi ile direk etkilesim içinde
olmasına rağmen kriterlere uygun olmasının en büyük nedenlerinden biri olarak endüstri
kuruluslarınından ve kentsel yasamdan uzak olması olarak açıklamıĢlardır. Kaya dolgusuna
sahip olan Nilüfer Barajı ise 72,5 m yüksekliğinde olup ilin içme ve kullanma suyu ihtiyaçlarını
karĢılamaktadır. Bunların yanı sıra 123 m yüksekliğindeki kaya dolgulu Çınarcık Barajı ile
27,5 metre yüksekliğindeki toprak dolgulu GölbaĢı Barajı içme ve kullanma suyu kaynağı
olarak tasarlansa da henüz kullanılmamaktadır. Ġlin diğer önemli barajları YeĢildere Barajı,
Gölecik Barajı, Devecikonağı Barajı, Kızkayası Barajı, Karyağmaz Barajı, B.Orhan Cuma
Barajı, DemirtaĢ Barajı‘dır.
Kütahya
Kütahya ilinin havza sınırları içersinde bulunan Çavdarhisar Barajı içme ve sulama amaçlı
kullanılmaktadır. Ġlin diğer önemli barajları Kalkan Barajı ile TavĢanlı‘da sulama, taĢkın
koruma, içme ve sanayi suyu temini amaçlı kullanılan Kayaboğazı Barajı‘dır.
3.8.2. Göletler
Balıkesir
Balıkesir ilinin havza sınırları içersinde toplam 29 adet tamamlanmıĢ ve inĢaatı devam eden
gölet bulunmaktadır. Bunlardan en büyük olanları Ġbirler Göleti, Bigadiç Değirmenli Göleti,
ġamlı Göleti, Dursunbey AkbaĢlar Göleti, Çinge Göleti ve Sındırgı Yaylabayır Göleti‘dir.
Ayrıca ilin havza sınırları içerisinde Köy Hizmetleri tarafından yaptırılan 7 adet gölet daha
bulunmaktadır. Bunların en büyükleri Ġvrindi Ç.Patlak ve Bigadiç Salmanlı Göletleridir.
Bursa
Bursa
ilinin
havza
sınırları
içersinde
kalan
göletlerin
çoğunluğu
sulama
amaçlı
kullanılmaktadır. Bu göletler Çalı Göleti, Kayapa Göleti, Dağyenice Göleti, Dağkadı Göleti,
Ericek Göleti, Alpagut Göleti, KeĢlik Göleti, YalıntaĢ Göleti, Ġnkaya Göleti, Merkez Göleti,
Erdoğan Göleti, Karaca Göleti, Baraklı Göleti, Dedeler Göleti, Doğla Göleti ve Okçular Göleti.
Ayrıca Keles bölgesinde yer alan Yağcılar Göleti ile Gököz Göleti ise hayvan içme suyu
kaynağı olarak kullanılınır.
Kütahya
Sulama amaçlı kullanılan ilin havza sınırları içerisinde kalan göletlerinden baĢlıcaları
Çukurköy Göleti, Çetre Göleti, Doğanlar Göleti, Gökçeler Göleti, Çelte Göleti, ġenlik Göleti,
ġapçıdede Göleti, Kozluca Göleti, Güldüren Göleti ile Kuruçay Göletidir.
Tablo 21. Susurluk Havzası Sınırları Ġçerisinde Yer Alan Ġçme Suyu Kaynakları
Hangi YerleĢim
Yerine
Ġçmesuyu
Sağladığı
Ġçme ve
Kullanma Suyu
Sağlanan Nüfus
346.750
Karapürçek
2.189
315.360
Göbel
2.440
18.250.000
Merkez
247.072
Bandırma Bld.
7.884.000
Bandırma
111.494
Göl
Erdek Bld.
1.115.440
Erdek
21.660
Erdek
Akarsu
Ocaklar Bld.
14.400
Ocaklar
2.365
Turluk Dere
Erdek
Akarsu
Ocaklar Bld.
21.600
Ocaklar
2.365
Kale Dere
Erdek
Akarsu
Ocaklar Bld.
25.550
Ocaklar
2.365
Doğrancı Barajı
Bursa
Baraj Gölü
Bursa B. Bld.
73.580.715
B.B.B.'ye bağlı
ilçeler
2.204.874
Büyükorhan
Gölet
Büyükorhan Bld.
109.500
Büyükorhan
3.423
Orhaneli
Göl
Orhaneli Bld.
78.840
Orhaneli
7.888
Su
Kaynağının
Adı
Su
Kaynağının
Yeri
Kaynak
Türü
Suyu Kullanan
Ġdare
Susurluk
Akarsu
Karapürçek Bld.
Göbel
Gölet
Göbel Bld.
Balıkesir
Baraj Gölü
Balıkesir Bld.
Bandırma
Baraj Gölü
Eğridere Gölü
Erdek
Dumanlı Tepe
Dokuz Dereler
Söve Göleti
Ġkizcetepeler
Barajı
Kumköy
Regülatörü
Yapraklı
Gürlek
Su Kaynağından
Alınan Su
Miktarı (m³/yıl)
Nilüfer Barajı
Bursa
Baraj Gölü
Bursa B. Bld.
ĠnĢa
Çınarcık Barajı
Bursa
Baraj Gölü
Bursa B. Bld.
ĠnĢa
TavĢanlı
Baraj Gölü
TavĢanlı Bld.
Su Bağı
Emet
Akarsu
Emet Bld.
Basmacı Deresi
Simav
Akarsu
Simav Bld.
TavĢanlı Barajı
TavĢanlı
Baraj Gölü
TavĢanlı Bld.
Kayaboğazı
Barajı
B.B.B.'ye bağlı
ilçeler
B.B.B.'ye bağlı
ilçeler
TavĢanlı-Tunçbilek
62.040
693.500
Emet
10.502
315.360
Simav
25.149
TavĢanlı
62.040
11.668.320
havza sınırları içerisinde yer alan baraj ve göletleri gösteren harita ġekil 40‘da verilmiĢtir.
ġekil 40. Susurluk Havzası Baraj ve Göletler Haritası
Tablo 22. Susurluk Havzası Sınırları Ġçerisinde Yer Alan DSI Projeleri
NO
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
ADI
Adalı Barajı
AkbaĢlar Göleti
Alidemirci Göleti
Antimon Göleti
Ardıçtepe Barajı
Armutalan Göleti
Büyükyenice Göleti
Çamköy Barajı
Çataldağ Göleti
Çaygören Barajı
Çinge Göleti
Değirmenli Göleti
DeliktaĢ Göleti
Demirkapı Göleti
Dursunbey Barajı
Düvertepe Barajı
Düzoba Göleti
Gökköy Göleti
Hacıhüseyin Göleti
Halkapınar Göleti
Ġbirler Göleti
Ġkizcetepeler Barajı
Ilıca Göleti
Karacaören Göleti
Karakol Göleti
Karapürçek Göleti
Kavacık Göleti
Kavaklı Göleti
Kayalar Göleti
Kepsut Barajı
KocaavĢar Göleti
Kocabey Göleti
Koçoğlu Göleti
Korucu Göleti
Köteyli Barajı
Manyas Barajı
Merinos Çiftliği Göleti
Ortaca Göleti
Ovacık Göleti
Soğuksu Göleti
Söve Göleti
Susurluk Barajı
Süleler Göleti
ġahinburgaz Göleti
ġamlı Göleti
Tatlıpınar-Alatepe Göleti
Üzümcü Barajı
Yağcılar Göleti
Yaylabayır Göleti
Yusufçamı Göleti
IL
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
Balıkesir
ĠLÇE
Bigadiç
Dursunbey
Balya
Susurluk
ivrindi
Merkez
ivrindi
Bigadiç
Susurluk
Sındırgı
Merkez
Bigadiç
Merkez
Susurluk
Dursunbey
Sındırgı
Merkez
Merkez
Balya
Merkez
Merkez
Merkez
Balya
Merkez
Merkez
Susurluk
Dursunbey
Merkez
Balya
Kepsut
Merkez
Sındırgı
Manyas
ivrindi
Merkez
Manyas
Bandirma
Merkez
Merkez
Manyas
Susurluk
Susurluk
Dursunbey
Erdek
Merkez
Merkez
Merkez
Merkez
Sındırgı
Sındırgı
AKARSU
Kocadere
Gecelli Deresi
Akçalar Deresi
Karadere
Madra Çayı (Kocaçay)
Muslu Deresi
Kozdere
Ayıtlıdere
Bıçkı Deresi
Simav Çayı
DöĢeme Deresi
Bağdere
Kanlıdere
Ayıtlı Deresi
Kocadere
Simav Çayı
GümüĢlübogaz Deresi
Arıkayası Deresi
Kavaklar Dere
Arka Dere
Gelindere
Kille Çayı
Barut Deresi
Korudere
Değirmen Dere
Kapan Deresi
Ġsa Dere
Kiraz Dere
Kızılcaağaç
Değirmencik Deresi
Kasırga Dere
Eski Değirmen Dere
Göçgiden Deresi
Patlak Dere
Köteyli Deresi
Kocaçay
Gökdere
Sazlıdere
SudüĢtü Dere
Kanlıdere
Yağlıdere
Susurluk Çayı
Eğridere
ġahin Dere
Köydere
Isırgan Dere
Üzümcü Çayı
Kavacık Deresi
Almalı
Kuru Dere
AġAMASI AMACI
Planlama
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
T
Proje
S
ĠĢletme
S
Proje
S
ĠĢletme
T+ATIK
ĠĢletme
Ġ
ĠĢletme
S+E
Ġhale
S
ĠĢletme
S
Proje
S
Ġhale
S
Proje
Proje
Ġ+E
Planlama
S
Planlama
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S+Ġ
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S
Ġhale
S
Proje
S
ĠĢletme
S
Planlama
S
Planlama
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S
Proje
S
ĠĢletme
S
Proje
S
Ġhale
S+E+T
ĠĢletme
S
Ġhale
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S
Proje
S+E+T
Ġhale
S
ĠĢletme
S
ĠĢletme
S
Planlama
S
Proje
S+E+T
Ġhale
S
Ġhale
S
Planlama
S
3.8.3. Yeraltı Su Kaynakları
Balıkesir
Yeraltı suyu potansiyelinin büyük kısmı kullanılmakta olan ilde en önemli yeraltı suyu kayanğı
olan Balıkesir yeraltı su havzası ile Manyas-Bandırma-Susurluk yeraltı su havzası içme,
sulama ve kullanma amaçlıdırlar. Pamukçu ve Kepsut bölgelerinde de yeraltı su kaynakları
içme suyu amaçlı kullanılabilinmektedir. Bunların yanı sıra ilde içme ve sulama amaçlı
kullanılan diğer yeraltı su havzaları Dursunbey Su Çıktı Kaynağı, Gökçeyazı, Erdek ile
Bigadiç-Sındırgı-Gölcük‘tür.
Bursa
Bursa Ovası, Çayırköy Ovası ve AĢağı Susurluk Ovası ise Bursa‘nın havza sınırları
içerisindeki yeraltı suyu potansiyelleridir. Bursa Ovası‘nda yapılan baĢlıca yeraltı suyu
tahsisleri çeĢitli sanayi kuruluĢları, Bursa Belediyesi ile DemirtaĢ Belediyesi‘nin iĢlettiği içme
suyu ve sanayi suyu kullanım amaçlı olanlarıdır. Çayırköy Ovasondaki rezervin çok büyük bir
bölümü ise sulama ve içme suyu amaçlı kullanılmaktadır.
Kütahya
Ġlin havza sınırları içersindeki yeraltı suyu emniyetli rezervi 189,5 hm3/yıl‘dır. Bu rezervin
Köprüören Ovasında kuzeyden ve güneyden Felent Çayına doğru olduğu belirlenmiĢtir.
Havzanın çıkıĢında Yoncalı Kaplıcasında yeraltı suyunun toplam boĢalımı Enne Barajına
olmaktadır. Ovada yeraltı suyunun ortalama yıllık seviye değiĢimleri 1 m civarındadır. Ayrıca
ildeki yeraltı suyu kaynaklarında sülfat ve klörür miktarlarının yer yer yüksek değerlere
ulaĢması suyun sertliğinin artmasına neden olmaktadır. Bu yüzden Ġlde yeraltı suyu
kaynakları içme suyu kaynağı olarak kullanılmaz.
3.9. Deniz DeĢarjı
GerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları ile Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü personeliyle
yapılan bilgi alıĢ veriĢleri sonucunda havza sınıları içerisinde iki yerleĢime ait adet derin
deniz deĢarjı bulunmaktadır. Bandırma ve Erdek ilçeleri evsel kaynaklı atıksularını ızgara ve
kum tutuculardan geçirerek Marmara Denizine deĢarj etmektedir. Her iki belediyeninde derin
deniz deĢarjı izni bulunmamaktadır.
Erdek ilçesine bağlı olan Ocaklar Belediyesi AATnden çıkan atıksuyunu Marmara Denizi‘ne
vermektedir. Aynı ilçenin bağlı KarĢıyaka Belediyesi ise AAT‘ye sahip olmadığı için evsel
atıksularını 4 farklı noktadan kanalizasyonla Marmara Denizine vermektedir.
Marmara Denizinin kıyısında yer alan Bandırma ve Erdek ilçelerine ait bazı tekil sanayilerde
sularını doğrudan Marmara Denizi‘ne bırakmaktadır. Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları
atıksuyunu arıtma tesisinden geçirdikten sonra denize deĢarj etmektedir. Erdek yolu üzerinde
yer alan BAGFAġ vakum ve soğutma amaçlı denizden su alıp kullanmakta ve Su Kirliliği
Kontrolü Yönetmeliği Tablo 20.1‘de belirtilen standartlarda Marmara Denizi‘ne deĢarj
etmektedir. Edincik Belediyesi‘nde yer alan ancak Ģirketin yönetim kararıyla iĢletmesinin bir
süreliğine durdurulduğu Çevresel Kimya‘nın atıksuları da AAT çıkıĢından sonra denize deĢarj
edilmek üzere planlandığı gözlenmiĢtir.
4. SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU
4.1. Türkiye Geneli
4.1.1. Türkiye’nin Su Potansiyeli
Türkiye‘nin 1951-2000 dönemi hidrometeorolojik verileri ile ortalama yağıĢ yüksekliği 643
mm/yıl olup yılda ortalama 501x109 m3 suya tekabül etmektedir. DüĢen yağıĢın ~%55‘i (274x
109 m3) buharlaĢma ve terleme yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69x109 m3‘lük kısmı
(~%14‘ü) yüzeyaltı ve yeraltı sularını beslemekte, 158x109 m3 (%31) ‗lik kısmı ise akıĢa
geçerek akarsular vasıtası ile denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boĢalmaktadır (ÇOB,
2008). Yüzeyaltı ve yeraltı sularını besleyen 69x109 m3‘lük suyun 28x 109 m3‘lük kısmı (~%41)
pınarlar vasıtası ile tekrar yerüstü suyuna katılmaktadır. Böylece yıllık toplam akıĢ (158+28)
x109 m3 = 186x109 m3 olmaktadır. Ayrıca komĢu ülkelerden gelen ~ 7x109 m3/ yıl su
bulunmaktadır. Böylece Ülkemizin brüt yerüstü suyu potansiyeli 193x109 m3‘e ulaĢmaktadır.
Yeraltı suyunu besleyen 41x109 m3 de dikkate alınmakla ülkenin toplam yenilenebilir su
potansiyel, 243x109 m3/ yıl olarak hesaplanmaktadır (ġekil 41).
ġekil 41. Ülkemiz Su Potansiyeli
Teknik ve ekonomik Ģartlar çerçevesinde çeĢitli maksatlar için tüketilebilecek yerüstü suyu
potansiyeli, yurt içindeki akarsulardan 95x109 m3 ve komĢu ülkelerden gelen akarsulardaki
3x109 m3 su ile birlikte yıllık ortalama olarak 98x109 m3‘tür. Teknik ve ekonomik olarak
çekilebilir yeraltı suyu potansiyeli de 14x109 m3 (toplamın ~%34‘ü) olarak hesaplanmıĢtır.
Dolayısıyla Ülkemizde mevcut durumda kullanılabilir yerüstü ve yeraltı suyu potansiyeli
112x109 m3 (toplamın ~%58‘i) alınabilir. Hâlihazırda toplam kullanılabilir su potansiyelinin
40x109 m3‘ü (toplamın ~%36‘sı) kullanılmaktadır.
Önemli kurak dönemleri kapsayan 1989-2006 dönemi verileri dikkate alındığında, yıllık brüt
akıĢ 1950-2000 dönemi ortalaması olan 186x109 m3/yıl yerine ~170x109 m3/yıl (~%9 daha
düĢük) gibi değerlere düĢebilmektedir. Aynı Ģekilde aĢırı kuraklıkların yaĢandığı bazı
dönemlerde yıllık brüt akıĢlar (örneğin 2001 yılı) uzun dönem ortalamalarının ~%40 altında
değerler alabilmektedir (ġekil 42) (Yıldız ve diğ, 2007). Ġklim değiĢikliği modellerine göre
yüzey suyu kaynakları, kar depolaması ve yeraltı suyu potansiyelinde uzun dönemde ~%20‘
lere varan azalmalar olabileceği öngörülmektedir (ÇOB, 2008). Yüzeysel su potansiyelindeki
söz konusu azalmanın özellikle Ġç Anadolu Bölgesi‘nde hissedileceği tahmin edilmektedir.
ġekil 42. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı
EĠEĠ ve ĠTÜ tarafından Türkiye‘deki 26 havzada EĠEĠ‘nin AGĠ istasyonlarında ölçülen 19702006 dönemi akıĢları esas alınarak yürütülen bir çalıĢmada yıllık ortalama akıĢ miktarı
~184x109 m3/yıl olarak bulunmuĢtur (Yıldız ve diğ, 2007). Aynı çalıĢmada yıllık ortalama
akıĢların 26 havzadaki dağılımı da güncel olarak verilmiĢtir (Tablo 23).
Tablo 23.Türkiye’de Nehir Havzası Karakteristikleri
HAVZA
NO
HAVZA ADI
Toplam
YağıĢ
Alanı
(km²)
Yıllık
Yıllık
Yıllık
Yıllık
Yıllık
Ortalama
Ortalama
Ortalama Ortalama
Ortalama
YağıĢ
AkıĢ
AkıĢ
AkıĢ
Verim
Yüksekliği
Yüksekliği
(mm)
(m³/s)
(Milyar
m³)
(mm)
AkıĢ
YağıĢ
Oranı
(L/s/km²)
ĠĢtirak
Oranı
(%)
1
Meriç
49.482
604
203,06
0,06
129,42
4,10
0,21
3,49
2
Müt.Marmara Suları
(Marmara Havzası)
24.100
729
161,19
5,08
210,93
6,69
0,29
2,77
3
Susurluk
23.765
712
131,26
4,14
174,18
5,52
0,24
2,25
4
Müt.Ege Suları
(Kuzey Ege Havzası)
9.032
624
43,93
1,39
153
4,86
0,25
0,75
5
Gediz
17.118
603
34,44
1,09
63,45
2,01
0,11
0,59
6
Küçük Menderes
7.165
727
17,16
0,54
75,54
2,40
0,10
0,29
7
Büyük Menderes
24.903
664
63,28
2,00
80,13
2,54
0,12
1,09
8
Müt.Batı Akdeniz
22.615
876
225,47
7,11
314,41
9,97
0,36
3,87
9
Müt.Orta Akdeniz
14.518
1.000
405,96
13,0
881,83
27,96
0,88
6,97
8.764
446
7,94
0,25
28,58
0,91
0,06
0,14
8.377
456
8,09
0,26
30,44
0,97
0,07
0,14
10
11
Burdur Gölü Kapalı
Havzası
Afyon Suları Kapalı
Havzası
12
Sakarya
56.504
525
159,29
5,02
88,9
2,82
0,17
2,73
13
Müt.Batı Karadeniz
29.682
811
296,65
9,36
315,18
9,99
0,39
5,09
14
YeĢilırmak
36.129
497
167,43
5,28
146,14
4,63
0,29
2,87
15
Kızılırmak
78.646
446
164,15
5,18
65,82
2,09
0,15
2,82
16
Orta Anadolu Kapalı
Havzası (Konya Kapalı
Havzası)
56.554
417
191,53
6,04
107
3,39
0,26
3,29
17
Müt.Doğu Akdeniz
22.484
745
299,94
9,46
421
13,34
0,56
5,15
18
Seyhan
20.731
624
211,07
6,66
321,08
10,18
0,51
3,62
19
Hatay Suları
25.241
816
65,65
2,07
82,03
3,00
0,10
1,13
20
Ceyhan
21.222
732
206,29
6,51
306,55
9,72
0,42
3,54
21
Fırat - Dicle Havzası
Fırat K.
120.917
540
1.002
31,61
261,43
8,29
0,48
17,21
22
Müt. Doğu Karadeniz
24.022
1.198
566,23
17,86
743,35
23,57
0,62
9,72
23
Çoruh
19.894
629
201,81
6,36
319,92
10,14
0,51
3,47
24
Aras
27.548
432
151,06
4,76
172,92
5,48
000
2,59
15.254
474
95,32
3,01
197,07
6,25
0,42
1,64
51.489
807
744
23,45
456
14,44
0,56
12,77
5.824,31
183,68
236,37
008
0,36
25
26
Van Gölü Kapalı
Havzası
Fırat - Dicle Havzası
Dicle K.
TOPLAM
ORTALAMA
816.156,7
659,02
DSĠ Genel Müdürlüğü Bölge bazında (toplam 26 bölge) örgütlendiği için Su Bütçeleri de
genelde Bölge esaslı olarak oluĢturulmaktadır. Ancak son yıllarda özellikle AB Su Çerçeve
Direktifi uyarınca su yönetiminin havza bazlı yürütülmesi gereği dikkate alınarak, DSĠ Bölge
Müdürlükleri‘nce Su Bütçesinin 26 ana havza için güncel verilerle hesabı çalıĢmaları
baĢlatılmıĢtır. DSĠ Etüt ve Plan Dairesi BaĢkanlığı koordinasyonunda yürütülmekte olan
Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010 yılı sonuna kadar tamamlanması
öngörülmüĢtür. TUBĠTAK tarafından Koruma Eylem Planı hazırlanan 11 havza için bu
aĢamada mevcut DSĠ Su Bütçesi sonuçları kullanılacaktır. On bir havzanın her biri için su
bütçesi değerlendirmesi raporların ilgili bölümlerinde sunulmuĢtur.
4.1.2. Sektörel Su Kullanımları
Ülkemizde kullanılabilir su potansiyelinin (112 milyar m³) 40 milyar m³‘ü (toplamın %36‘sı)
kullanılmaktadır. Sektörel olarak mevcut su tüketimi; sulamada 29,5 milyar m³ (%74), içme
ve kullanma suyunda 6,2 milyar m³ (%15), sanayide ise 4,3 milyar m³ (%11) tür (Tablo 24).
Tablo 24. Türkiye’de Su Kullanımı Planlaması
Toplam Su Kullanımı
Yılar
Milyon m
1990
30.600
3
Sektörler
Sulama
Kentsel
Endüstriyel
% (*)
%
%
%
28
72
17
11
2005
40.100
36
74
15
11
2030
112.000
100
65
23
12
3
* 112 milyar m kullanılabilir su potansiyeli üzerinden
Ülkemizde yeraltı suları ile ilgili faaliyetler DSĠ tarafından 167 sayılı ―Yeraltısuları Hakkında
Kanun‖ esaslarına göre sürdürülmektedir. Yeraltı suyu potansiyelinin tamamının tahsis
edildiği ovalarda sulamalar için yeni yeraltı suyu tahsisi yapılmamaktadır. Ülkemizde teknik
ve ekonomik olarak kullanılabilir tatlı su potansiyeli olan 112 milyar m3 suyun baĢta DSĠ
olmak üzere diğer kamu kurum ve kuruluĢları ile özel sektör tarafından geliĢtirilecek projeler
ile tamamlanarak 2030 yılında kullanıma sunulabileceği tahmin edilmektedir.
Gelecekte (2030 yılı ve sonrası) su potansiyelinin tümünün kullanılması halinde sektörlere
ayrılan su oranlarının ġekil 43 gibi olacağı tahmin edilmektedir.
ġekil 43. Sektörel Su Kullanım Durumu
Sektörel bazda yapılan su tüketim tahminlerinde, Ülkemizin teknik ve ekonomik olarak
sulanabilir toprak kaynağı olan brüt 8,5 milyon ha alanın tamamının 2030 yılında sulamaya
açılması ve sulama suyu tüketiminin 72 milyar m3‘e ulaĢması öngörülmektedir. Böylece 2000
yılı baĢında toplam su tüketimindeki payı %75 olan sulamanın 2030 yılındaki payının % 65
seviyesine düĢürülmesi hedeflenmektedir (Tablo 24).
DSĠ, kuruluĢ kanunu gereği, nüfusu 100.000‘den fazla Ģehirlerin kentsel ve endüstriyel su
ihtiyacını karĢılamakla görevlidir. Kurum, Bakanlar Kurulu kararı ile 48 ile su temin etmek
üzere yetkilendirilmiĢtir. DSĠ, 2010 yılı itibarı ile 40 Ģehirden 20‘sine 2,6 x 10 9 m3/yıl içmekullanma suyu temin etmektedir.
Gelecek için içme - kullanma suyu tüketimi tahmininde, Ülkemizin bugün için yaklaĢık olarak
yılda % 2 civarında olan nüfus artıĢ hızının azalarak devam edeceği göz önünde
bulundurularak nüfusun 2030 yılında 100 milyona ulaĢması beklenmektedir. Bu durumda
2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarının 1.100 m3/yıl civarında olacağı
söylenebilir. Ayrıca 2000 yılı itibariyle takriben yıllık 5 milyar m3 olan içme-kullanma suyu
ihtiyacının 2030 yılında 18 milyar m3‘e ulaĢacağı tahmin edilmektedir.
Ülkemizde geliĢen diğer bir sektör olan sanayinin ise 2030 yılına kadar yılda ortalama % 4
oranında bir büyüme göstereceği kabul edilerek 2000 yılı baĢında 4,2 milyar m3 olan sanayi
suyu tüketiminin 2030 yılında 22,0 milyar m3‘e ulaĢması beklenmektedir. Böylece Türkiye‘de
sektörel bazda 2030 yılında toplam 112 milyar m3 suyun tamamının kullanılabileceği tahmin
edilmektedir. Sektörel Su Kullanımı‘nın 11 havza bazında durumunu ortaya koymak üzere,
DSĠ Etüt Plan Daire BaĢkanlığı‘ndan temin edilen mevcut yerüstü ve yeraltı su potansiyeli
durumu ile geçerli tahsisler çerçevesinde yapılan değerlendirmeler Bölüm 4.2.‘de
sunulmuĢtur.
4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme ve evlerde tuvalet sifon suyu,
yeĢil
alan
sulaması
vb.
amaçlı
yeniden
kullanımı
Dünya
genelinde
giderek
yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanım oranı % 80‘lere
ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Bu itibarla konu Ülkemiz bakımından da büyük önem taĢımaktadır.
TUĠK ADNKS verilerine göre Türkiye‘nin 2009 yılı sonu itibarıyla nüfus dağılımı aĢağıdaki
gibidir;
Belde, köy nüfusu (kırsal nüfus)
= 17.754.093 (%24)
Ġl/Ġlçe nüfusu (kentsel nüfus)
= 54.807.219 (%76)
Toplam
= 72.561.312
Sızma dahil, kiĢi baĢına atıksu oluĢumu ~200 L/N.gün alınmak ve Atıksu Arıtma Tesislerinde
~%5‘lik su kaybı esas alınmakla, kentsel yerleĢim AAT‘lerinden geri kazanılabilecek atıksu
potansiyeli, 2010 yılı itibarı ile;
QGKAS ≈0,76 x 72.561.000 x 0,2 x 365 x 0,95 ≈ 3,8x109 m3/yıl
mertebesindedir. Bu miktar suyun 2/3‘ünün teknik ve ekonomik olarak yeniden kullanımının
mümkün olduğu kabulü ile pratikte gerikazanılabilecek arıtılmıĢ atıksu miktarı ~2,5x109
m3/yıl‘dır. Bu değer Ülkemiz‘in tatlı su potansiyelinin %2,2‘sine ve sulamaya tahsis edilen su
miktarının ise ~%3‘üne karĢı gelmektedir. Dolayısıyla arıtılmıĢ atıksuların öncelikli olarak
sulamada kullanımı sonucu, 2010 yılı itibarıyla ~2,5x109 m3/yıl miktarında sulama suyunun
evsel ve endüstriyel kullanıma tahsisi mümkün olabilecektir. ArıtılmıĢ atıksuların yeniden
kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller
Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır.
ArıtılmıĢ atıksuların 11 havza itibarı ile yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite çalıĢması
sonuçları doğrultusunda belirlenmiĢtir. ArıtılmıĢ suların 2010 - 2040 dönemi için mevcut ve
gelecekteki yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite Raporu‘nda belirlenen arıtılmıĢ atıksu
debileri esas alınarak, 11 havza için ayrıntılı olarak Bölüm 4.2.‘de sunulmaktadır. Özellikle
tarımsal/endüstriyel ihtiyaçlar için yoğun yeraltı suyu çekimi yapılan Küçük/Büyük Menderes,
Gediz, Ergene ve Konya Kapalı Havzaları‘nda arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımı yeraltı
suları üzerindeki söz konusu yoğun baskının azaltılması bakımından büyük önem
taĢımaktadır.
4.1.4. Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi
Konunun Anlam ve Önemi
Dünya genelinde mevcut ve planlanan su talebindeki artıĢ, akarsuların su ve enerji temini
maksadıyla düzenlenmesi ile biyoçeĢitlilik bozmadan entegre ekosistemler olarak korunması
arasındaki karmaĢık uyuĢmazlığı arttırmaktadır. ÇeĢitli su talepleri karĢılandıktan sonra
akarsuyu ekosisteminin sürdürülebilirliği için gerekli ekolojik ihtiyaç debisi veya çevresel
debinin belirlenmesi çok yönlü ve detaylı bir araĢtırma alanıdır. Bu Bölüm‘de akarsularda
ekolojik ihtiyaç debisi tahmini ile ilgili olarak dünya ölçeğinde yaygın biçimde kullanılan
baĢlıca
yöntem
ve
yaklaĢımlar
özetlenerek
Türkiye
için
uygulanabilir
yöntemler
önerilmektedir.
Akarsu Düzenlemeleri
Dünya genelindeki ulaĢılabilir su kaynaklarının %50‘den fazlası insan kullanımına tahsis
edilmiĢ durumda olup 2025 yılı itibarı ile bu oranın %70‘e ulaĢması beklenmektedir (Postel,
1998). Su kaynakları geliĢtirme planlaması kapsamında gerçekleĢtirilen biriktirme yapıları
(baraj, rezervuar ve göletler), regülatörler, havzalar arası su transferleri, taĢkın kontrol ve
akifre besleme sistemleri ile akarsu havzasının hidrolik rejiminin değiĢtirilmesi dolayısıyla
nehir ekosisteminde öngörülemeyen etkiler ortaya çıkabilmektedir. Kuzey Amerika, Avrupa
ve Eski Sovyetler Birliği sınırları içindeki 139 en büyük akarsuyun %77‘sinde kuvvetli veya
orta derecede debi (akarsu) düzenlemesi uygulaması yapılmıĢ durumdadır (Dynesius ve
Nilsson, 1994). Dünya‘daki akarsuların %60‘ında nehir havzası hidrolojik rejimi değiĢtirilmiĢ
olup, önemli havzaların %46‘sında asgari 1 baraj yer almaktadır (Revenga vd., 2000). AB
üyesi ülkelerdeki akarsuların %60-65‘i ve Asya ülkelerindeki nehirlerin ise ~ %50‘sinde
akarsu havzalarına müdahale edilmiĢ bulunmaktadır (WCD, 2000). ABD‘de iç suların %85‘i
6575 baraj/rezervuar ile yapay olarak kontrol edilmekte olup, akarsu havzalarının sadece
%2‘sinde doğal akım Ģartları mevcuttur (WCD, 2000).
Akarsu havzası düzenlemelerinde biriktirme yapıları çok büyük bir ağırlık teĢkil etmekte olup
140 ülkede ~45.000 büyük baraj bulunmaktadır. Dünya‘nın en fazla barajına sahip ilk 5 ülkesi
(Çin (% 46,2), ABD (% 13.8), Hindistan (% 9), Japonya (% 5,6), Ġspanya (% 2,5)) Dünya
genelindeki barajların ~ %80‘ini barındırmaktadır. Baraj sayısı sıralamasında 625 baraj (%
1,3) ile Türkiye 8. sırada yer almaktadır (WCD, 2000).
Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizinin GeliĢim Süreci
Bir akarsu için Çevresel Ġhtiyaç Debisi (ÇĠD) analizi, öngörülen bir ekolojik statüyü
sürdürebilmek üzere akarsuyun orijinal (düzenlenmemiĢ) akım rejiminin belli bir su yapısı
mansabında akarsuyun kendisi ve taĢkın yatağında ne oranda muhafaza edileceğinin ortaya
konması olarak ifade edilebilir. ÇĠD analizi bir akarsuda önceden belirlenmiĢ ekolojik statü
durumu için bir veya birden fazla tadil edilmiĢ akım rejimi ve çevresel ihtiyaç debisi önerisini
içerebilir. Akarsu ekosisteminin bir bütün olarak korunması ve geliĢtirilmesine yönelik olarak
belirlenen ekolojik hedefler, kaynaktan denize kadar sucul ortam ve akarsu enkesitindeki
geçiĢ bölgesindeki biyolojik hayat, ticari balıkçılığın en üst seviyeye çıkarılması, tehlike
altındaki türlerin ve/veya bilimsel, kültürel ve rekreasyon değerlerinin korunmasını
gerektirebilir.
ÇĠD analizi, tipik olarak mevcut düzenlenmiĢ veya su kaynakları geliĢtirilmesi planlanan
akarsu sistemleri ile debiyle ilintili akarsu restorasyonu faaliyetlerine dönük karar verme
sürecini desteklemek üzere yürütülmektedir. Bu tür çalıĢmalar sonucu önerilen ÇĠD ile tek bir
yıllık akıĢ hacmi ve/veya yılın değiĢik mevsimleri için öngörülen farklı debilerle akarsuyun
hedeflenen ekolojik statüsünün korunmasına çalıĢılır. ÇĠD‘nin akarsuyun düzenlenmiĢ ve
düzenlenmemiĢ kolları veya tamamını (özellikle akarsu restorasyon projelerinde) kapsamak
üzere belirlenmesi gerekebilir.
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizi ile ilgili ilk yöntemler 1940‘lı yıllarda ABD‘nin batı eyaletlerinde
geliĢtirilmiĢtir. ÇĠD analizi çalıĢmaları, yeni çevre ve su mevzuatının uygulanmaya baĢlandığı,
ayrıca büyük su yapısı (barajlar, regülatörler…) planlama ve uygulamalarının yoğun olarak
gerçekleĢtirildiği 1970‘li yıllarda sayıca en yüksek değerlere ulaĢmıĢtır.
ABD dıĢındaki ülkelerdeki ÇĠD analizi çalıĢmaları özellikle 1980 sonrasında belirgin bir
geliĢme göstermiĢtir. Doğu Avrupa, çoğu Latin Amerika, Afrika ve Asya ülkelerinde ÇĠD
analizi henüz yeterince geliĢmiĢ bir alan değildir ve konu ile ilgili olarak ancak sınırlı sayıda
yayın bulunmaktadır (Tharme, 2003).
BaĢlıca ÇĠD Hesap Yöntemleri
Dünya
genelinde
çevresel
ihtiyaç
debisi
analizinde
baĢlıca
aĢağıdaki
yöntemler
kullanılmaktadır:
Hidrolojik yöntemler
Habitat benzeĢimini esas alan yöntemler
Hidrolik yöntemler
BirleĢik (Kombine) yöntemler
BütünleĢik yöntemler
Diğer yöntemler
Yukarıda sıralanan yöntemlerin Dünya ölçeğindeki sayı ve yüzdeleri ġekil 44‘te verilmiĢtir.
ġekil 44. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı
Bu Bölüm‘de anılan yöntemlerden ilk üçünün tanıtımı aĢağıda kısaca verilmiĢ olup diğer
yöntemlere iliĢkin detaylı bilgi için Tharme (2003)‘e baĢvurulabilir.
Hidrolojik Yöntemler
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizinde en yaygın olarak kullanılan Hidrolojik Yöntem Tennant
veya Montana Yöntemi‘dir. Tennant Yöntemi, Tennant (1975) tarafından Montana
Bölgesi‘ndeki nehirlerin akım ve ekolojik verileri esas alınarak geliĢtirilen ve ―Montana
Yöntemi‖ olarak da anılan bir ekolojik ihtiyaç debisi hesap tekniğidir. Tennant ; Montana,
Nebraska ve Wyoming‘deki 11 akarsu üzerinde seçilen 58 istasyonda (enkesit) elde edilen
akım ve sucul ekosistem gözlem sonuçlarını kullanmıĢtır. Söz konusu akarsu enkesitlerinden
derlenen detaylı verilerle özellikle balık yaĢamının özellikleri karakterize edilmiĢtir. Bu
kapsamda akarsu yatak geniĢliği, su derinliği, hızı ve sıcaklığı, yatak örtüsü, balık göçleri,
balıkçılık, botla avlanma/gezinme, estetik ve doğal güzellikler vb. hususlar incelenmiĢtir.
Tennant bu gözlem ve incelemeleri sonunda akarsudaki akım (debi) ile balık, yaban hayatı
ve mesire/dinlenme bileĢenleri arasında bir iliĢki tespit etmiĢtir (Mann, 2005). Tennant (1975)
tarafından bulunan bu iliĢki oldukça sınırlı sayıda veri ile akarsulardaki sucul ekosistemin
durumunu anlamaya ve test etmeye imkân veren standart bir yöntem halini almıĢtır. Bu
yöntemde sadece akarsuyun ortalama debisi esas alınır ve ortalama debinin yüzdesi
cinsinden ifade edilen debilere bağlı olarak ocak- mart ve nisan-eylül dönemlerinde
akarsuyun doğal ekosistem kalitesi durumu tanımlanır (Tablo 25). Bu suretle atıksu deĢarjları
ile kirletilmemiĢ temiz bir akarsuda kalite denetimi yapan merciler, sadece mevcut debinin
yıllık ortalama %‘si olarak miktarı ve içinde bulunulan ayı dikkate alarak sucul ekosistem
kalitesi ile ilgili hızlı, kolay ve isabetli bir değerlendirme yapabilmektedir.
Tablo 25. Sucul ekosistem ve mesire maksatlı kulanım için gerekli akarsu debileri (Tennant, 1975)
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Sınıfı
Mükemmel
Çok iyi
Ġyi
Orta
Kötü veya asgari
Çok kötü
Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi
Ekim-Mart
Nisan-Eylül
40
60
30
50
20
40
10
30
10
10
0-10
0-10
*Bu yöntemin eğimi %1’den büyük akarsularda (vahşi dereler) revize edilmeden kullanımı önerilmemektedir.
(Mann,2006)
Tennant Yöntemi akarsudaki ekosistem kalitesini sabit bir debiye (ekolojik ihtiyaç debisi)
bağlı olarak izleyip garanti etmeyi hedefleyen standart bir metot olarak bilinmektedir. Böylece
büyük emek, zaman ve mali harcama yapılmaksızın mevcut akarsu akım kayıtları
kullanılmak suretiyle nehir ekosistemi kalite sınıfı hedeflerinin izlemesi ve kontrolü
sağlanabilmektedir.
Herhangi bir akarsuda Tennant Yöntemi‘nin uygulanabilmesi için gerekli Ģartların ne olduğu
konusunda tam anlamıyla kesin ve net bir kriter mevcut değildir. Bu yüzden, kullanımı çok
basit olmakla birlikte Tennant Yöntemi‘nin yerel Ģartlara göre revize edilmeden doğrudan
uygulanması düĢünülmemelidir. Bu kapsamda özellikle Tennant tarafından önerilen iki
dönem, akarsu havzasının yer aldığı iklim ve coğrafi Ģartlara göre farklılık gösterebilmektedir.
Örneğin Oklahama Nehri Havzası‘nda araĢtırmalar yapan Orth ve Maughan (1981), Tennant
Yöntemi‘nde ki dönemlerin temmuz-aralık ve ocak-haziran olarak ayrılmasının sucul
ekosistem kalitesinin izlenmesi bakımından daha anlamlı olduğunu tespit etmiĢlerdir. Ayrıca
akarsu ekosistem kalite izlemesi ve kontrolü amacıyla üzerinde yorum ve değerlendirmeye
imkan tanımayan tek bir ekolojik ihtiyaç debisi tanımlayan Tennant Yöntemi‘nin
uygulanmasının çok da kolay ve yerinde olmadığı (Mosley, 1983) ve özellikle eğimi %1‘den
büyük akarsular içinde ancak koruma maksatlı olarak ve ihtiyatla kullanılabileceği (Mann,
2006) belirtilmektedir. Ancak bütün bu eleĢtirilere rağmen Tennant Yöntemi, diğer alternatif
yöntemlere (su yüzeyi profili modelleri, R2 enkesit yöntemi, ıslak çevre yöntemi vb.) göre
daha yaygın olarak kabul görmektedir (Parker vd., 2004).
Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde
Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den büyük olan düzenlenmemiĢ
(vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı (coğrafi bölge,
iklim, doğal ekosistem vb.) faktörler ıĢığında tadil edilmeksizin bire bir uygulanmasının doğru
olmadığı bilinmektedir.
Tennant Yöntemi‘nden hareketle ÇĠD analizinde Ġspanya yıllık ortalama akımın %10‘u,
Portekiz‘de ise %2,5-5‘i ilk yaklaĢımda çevresel ihtiyaç debisi olarak alınmaktadır.
ÇĠD analizinde kullanılan diğer bir yaklaĢım ise günlük akımların debi süreklilik çizgisine bağlı
olarak belli bir aĢılma ihtimaline karĢı gelen günlük akım değerinin ÇĠD olarak esas
alınmasıdır. Aralarında Ġngiltere, Bulgaristan, Tayvan ve Avustralya‘nın da bulunduğu bazı
ülkelerde aĢılma ihtimali % 5 olan veya zamanın % 95‘inde akarsuda mevcut olan debi (Q95);
Brezilya (bazı eyaletler), Kanada ve Ġngiltere (bazı havzalar) zamanın %90‘ında akarsuda
mevcut günlük debi (Q90) ve çoğu Avrupa ülkesinde ise zamanın %99‘unda akarsuda mevcut
günlük debi (akım) (Q99) ÇĠD olarak esas alınmaktadır. AĢılma ihtimali %10 olan 7 Günlük
minimum debi de (7 Q10) yine bazı ülkelerde (özellikle Brezilya‘nın çoğu eyaletinde) ÇĠD
olarak kullanılmaktadır.
Türkiye‘de de bilhassa küçük Hidroelektrik Santral (HES) projelerinde, son 10 yılın günlük
akımları üzerinden hesaplanan yıllık ortalama akımın en az %10‘unun (Tennant Yöntemi)
ÇĠD olarak mansaba bırakılması öngörülmektedir (DSĠ, 2009). Ġlgili DSĠ Yönetmeliği
öncesinde özellikle HES tesisleri için ÇĠD hesaplarında akarsulardaki 3 kurak dönem
akımlarının istatistiki analizini esas alan yaklaĢımlar da kullanılmıĢtır.
Habitat BenzeĢim Yöntemi
Bu yöntem hidrolojik yöntemlerden sonra en yaygın ölçüde kullanılan bir ÇĠD analiz yöntemi
olup hidrolik ve habitat simülasyonu yöntemlerinin birlikte kullanımı yoluyla akarsuda ıslak
kesiti ve yan Ģevlerdeki sucul ekosistemin debi (akım) değiĢimlerine olan etkileĢiminin ortaya
konarak korunması gerekli kritik biotanın varlığının sürdürülmesini esas alır. Bu suretle kritik
habitatın varlığını sürdürebilmesi için akarsu yapıları mansabında oluĢturulması gerekli
hidrolojik akım rejimi tanımlanmıĢ olmaktadır (Waddle, 1998 a,b).
Bu tür modellerde korunması hedeflenen canlı türü çoğu kere balıktır. Ancak son yıllarda
akarsu ıslak kesiti ve yan Ģevlerinde yaĢayan diğer ekosistem bileĢenlerinin korunması ve
sediment yıkanmasının temininin hedeflendiği ÇĠD analizi çalıĢmalarına da rastlanmaktadır
(Tharme, 2000). Son dönemde hidrolik ve habitat benzeĢimi modellerinin uygulanması ile
ilgili genel eğilim, iki veya üç boyutlu habitat mekansal dağılım matrisleri ve coğrafi bilgi
sistemlerini esas alan görsel unsurları güçlü platformların kullanılması yönündedir (Waddle,
1998 b).
Hidrolik Yöntemler
Dünya genelinde en yaygın biçimde uygulanan hidrolik ÇĠD analizi yöntemi ıslak çevre
yöntemi olarak bilinen hesap tekniğidir (Reiser vd., 1989). Bu yöntemde akarsu
bütünlüğünün öncelikle ıslak çevre büyüklüğü ile doğrudan iliĢkili olduğu akarsu Ģevleri ve
yatağındaki kritik biotanın korunması esas alınır. Çevresel Ġhtiyaç Debisi, kritik kesit için
üretilen boyutsuz Islak Çevre (IC/ICmaks) ve debi (Q/Qmaks) grafiğindeki doğrusallıktan sapma
noktasına karĢı gelen kritik debi olarak tanımlanır.
Islak çevre yönteminin Avustralya, Avrupa ve ABD‘nin bazı bölgelerindeki akarsulara
uygulandığı bilinmektedir (Gippel ve Stewerdson, 1998). Bu yöntem Karakaya ve Gönenç
(2006) tarafından Büyük Melen Çayı‘na da uygulanmıĢtır.
Türkiye’deki Mevcut Durum
Yasal Mevzuat
Türkiye‘de akarsu yapıları ve restorasyon projelerinde mansaba bırakılması gereken su
miktarı (ÇĠD) ile ilgili yasal çerçeve DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından 18 Ağustos 2009 tarih
ve 27323 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlatılarak yürürlüğe konan ―Elektrik Piyasasında Üretim
Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve
Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ ile belirlenmiĢtir. Bu
yönetmeliğin 7. Maddesi‘nde akarsular üzerinde yapımı planlanan nehir tipi santraller (küçük
HES) ile diğer su yapılarından (baraj, regülatör, su alma yapı ve sistemleri) mansaba
bırakılacak su miktarı aĢağıdaki gibi tanımlanmaktadır:
“Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık
ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne
alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir.
Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve
kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Nehirde son
on yıllık ortalama akımın %10 undan daha az akım olması halinde suyun tamamı doğal
hayatın devamı için mansaba bırakılacaktır.”
Dolayısıyla Ülkemizdeki mevcut mevzuata göre Çevresel Ġhtiyaç Debisinin (mansapta daha
önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer
aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olamayacağı
(Tennant Yöntemi-asgari ekolojik statü durumu) hükmü getirilmektedir.
HES Tesisleri Özelinde ÇĠD Analizi Önerisi
Daha önce de değinildiği üzere, Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir
aralıkta değiĢen (genelde Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den
büyük olan düzenlenmemiĢ (vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa,
akarsuyun yer aldığı coğrafi bölge, iklim, doğal eko sistem vb. faktörler ıĢığında tadil
edilmeksizin, bire bir uygulanmasının doğru olmadığı bilinmektedir. Bu yüzden özellikle Doğu
Karadeniz Bölgesi akarsuları için, akım karakteristikleri bakımından temmuz – ekim (yaz /
kurak ) ile kasım – haziran (kıĢ/bahar) olmak üzere iki farklı dönem dikkate alınarak,
akarsuda orta-iyi (iyiye yakın) bir ekosistem statüsü hedeflenmek üzere koruma-kullanma
dengesi de gözetilerek ve HES Tesisleri ile yenilenebilir enerji üretimini de fizibil kılmak üzere
nehir tipi HES‘ler de Regülatör‘den mevcut akarsu yatağına yıl boyu bırakılması gereken
ağırlıklı ortalama çevresel ihtiyaç debisi;
QEk
0,15 8 0,20 4
Qort
12
0,17Qort
Ġfadesine göre hesaplanabilir (Tablo 26). Bu ifadede,
0,15
: Kasım – Haziran dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/Q Ort)
0,20
: Temmuz – Ekim dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/QOrt)
8
: Yılın Kasım – Haziran dönemindeki ay sayısını
4
: Yılın Temmuz – Ekim dönemindeki ay sayısını
göstermektedir. DSĠ tarafından öngörülen ÇĠD, akarsuyun ekolojik statüsü izlenerek kontrollü
olarak uygulanmalı, öngörülen ekolojik statüden daha kötü bir duruma doğru gidildiğini
gösterir somut bilimsel bulgular elde edildiği taktirde çevresel ihtiyaç debisinin ilk
yaklaĢımdaTablo 26‘te önerilen değerlere yükseltilmesi yoluna gidilmelidir. Ayrıca HES su
alma/çevirme yapılarında yukarı (menba) yönlü balık göçünün sürekliliğini sağlayan balık
geçitleri/merdivenleri de bulunmalıdır.
Tablo 26. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem Kalitesi
Tablosu Önerisi
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Sınıfı
Orta – Ġyi (~iyi)
Yıllık Ortalama Akımın % si Olarak Akarsu Debisi
Kasım-Haziran
Temmuz-Ekim
15
20
Dik eğimli yamaç ve vadilerden akan Doğu Karadeniz Bölgesi dereleri ve benzeri
akarsularda özellikle 500 metreden yüksek kotlarda birkaç yüz metre aralıklarla ana
akarsuya sağlı sollu pek çok yan kol katılımı söz konusu olduğundan, Regülatör
mansabındaki mevcut akarsu yatağındaki akım (debi) ilk yan kol katılımından itibaren
(Regülatörden birkaç yüz metre aĢağıda) hızlı bir Ģekilde artarak deredeki sucul hayat için
gerekli kritik değerin yıl boyu daima üzerinde kalacak seviyeye ulaĢmaktadır. Regülatör kesiti
ile HES türbin deĢarjı arasındaki kesimde QEI debisine ek olarak akarsu yatağına katılacak
ilave debi (QĠK) aĢağıdaki Ģekilde belirtildiği üzere
QİK
QR
AİK
AR
olarak hesaplanabilir. Burada;
AR
: Regülatör kesiti menbasındaki akarsu drenaj alanını
AĠK
: HES deĢarj noktası ile Regülatör arasındaki dere drenaj alanını
QR
: Regülatör kesitindeki akım/debi değerini göstermektedir. Bu durumda ilk yan
katılımdan itibaren Regülatör – HES arasındaki debi hızla artarak HES deĢarj membaında
mevcut doğal akım değeri olan QEI + QĠK seviyesine ulaĢılacaktır. Dolayısıyla Regülatör
mansabındaki sucul ekosistem için en kritik kısım ilk yan kol katılımına kadarki birkaç yüz
metrelik bölümdür. Bu bölümdeki akım (QEI), Regülatör kesitindeki yıllık ortalama debinin
%17‘sinden veya zamanın %99‘unda akarsuda mevcut olan günlük akımdan (Q99) (hangisi
büyükse o esas alınarak) daha az tutulmamalıdır.
Q99, Regülatör kesitindeki günlük akımların debi süreklilik eğrisinde aĢılma ihtimali %1 olan
günlük akıma karĢı gelir.
Yukarıda kısaca açıklanan ÇĠD analizi yaklaĢımı sadece HES tesisleri değil, akarsular
üzerindeki mevcut ve planlanan her türlü su yapısının (bilhassa sulama ve içme suyu temini
ile ilgili su yapıları) iĢletimde mutlaka uygulanmalıdır.
BiyoçeĢitliliğin çok zengin olduğu kritik havza ve akarsulardan baĢlanarak, Çevresel Ġhtiyaç
Debisi ile ilgili mevcut mevzuat ve metedolojinin hidrolik durum ve habitat benzeĢimine dayalı
olarak geliĢtirilmesi önem taĢımaktadır. Bu kapsamda kıtaiçi sularımızda, AB Su Çerçeve
Direktifi uyarınca, su kalitesi yanında biyolojik parametreleri de içeren etkin bir izleme ve
kontrol sistemi ile sucul ortamların ekolojik statüsünün belirlenmesine imkan veren yeterli
bilimsel, teknik ve kurumsal kapasitenin acilen oluĢturulması gerekmektedir.
Su kalitesi izleme ve denetiminin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu hale getirilmesi
faaliyetleri ile eĢ zamanlı olarak Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği alıcı ortama deĢarj
limitlerinin de, alıcı ortamlarda öngörülen su kalitesi ve ekolojik statüye ulaĢılmasına imkan
verecek tarzda (uygun modelleme çalıĢmaları ile desteklenerek) yeniden gözden geçirilmesi
gerekmektedir.
4.2. Susurluk Havzası
4.2.1. Havza Su Potansiyeli
Yüzeysel Su Potansiyeli
Tablo 27‘da 3 No‘lu Havza olan Susurluk Havzası için verilen yıllık ortalama akıĢ, 4,14 x 10 9
m3 (5,52 L/s.km2) olup, Türkiye‘nin yüzeysel su potansiyelinin ~%2,25‘ini teĢkil etmektedir.
Bunun kullanılabilir kısmı ise, ortalama kullanılabilir yüzeysel su oranı ~% 50 alınarak (Tablo
27 ve ġekil 41) ~2,07 x 109 m3/yıl olarak tahmin edilmiĢtir.
Yeraltı Suyu Potansiyeli
DSĠ Genel Müdürlüğü Etüt Plan Dairesi BaĢkanlığı ile Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltı Suları
Daire BaĢkanlığı‘ndan alınan verilere göre 11 Havza‘nın yeraltı suyu potansiyeli, tahsis
durumu ve sulanan alanların durumu Tablo 27‘da topluca özetlenmiĢtir. Susurluk Havzası‘nın
yeraltı suyu iĢletme rezervi ~503 x 106 m3/yıl olup yeraltı suyu potansiyelinin (iĢletme
rezervinin yeraltı suyu potansiyelinin ~%70-80 (75)‘i olduğu kabulü ile) ~ 671 x 106 m3/yıl
olacağı tahmin edilmektedir.
Tablo 27. Havza Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu
Havza Adı
Havza
No
Yeraltısuy
u ĠĢletme
Rezervi
(hm3/yıl)
Marmara
Susurluk
Kuzey Ege
K. Menderes
B. Menderes
Burdur
YeĢilırmak
Kızılırmak
Konya
Seyhan
Ceyhan
2
3
4
6
7
10
14
15
16
18
20
296,96
503,29
186,66
185
700,24
43
456,62
1.023,30
1.972,00
223,50
558,90
KiĢilere içmekullanma,
sulama,
sanayi vb.
amaçlı verilen
Kullanma
Belgesi
Tahsisleri
(hm3/yıl)
Yeraltısuyu
Sulama
Projelerine
Tahsis
Edilen
Rezerv
(hm3/yıl)
Yeraltısuyu
Sulama
Projeleri ile
Planlanan
Sulama Alanı
(Dekar)
Yeraltısuyu
Sulama
Projeleri ile
Planlanan
Kuyu Adedi
(adet)
Yeraltısuyu
Sulama
Projeleri
ĠnĢa Edilip
Devir Edilen
Kuyu (Ad)
Yeraltısuyu
Sulama
Projeleri ĠnĢa
Edilip Devir
Edilen
Sulama Alanı
(De)
273,73
284,80
119,01
112,61
137,00
25,86
167,81
354,58
285,74
254,93
449,93
23,98
71,621
56,48
68,235
169,44
129,048
146,34
1.052,09
1.559,911
15,52
155,08
31.000,00
113.832,00
63.590,00
81.199,00
260.025,00
193.627,00
207.400,00
478.716,00
2.256.364,00
25.658,00
212.470,00
86
280
198
315
623
561
528
1.125
4.634
77
420
56
141
175
220
400
435
355
693
3.794
50
180
19.610,00
53.105,00
77.800,00
77.815,00
156.845,00
151.475,00
140.680,00
287.135,00
1.773.650,00
15.360,00
74.310,00
Toplam Su Potansiyeli
Havzadaki 4,14 x 109 m3/yıl yüzeysel ve ~671 x 106 m3/yıl yeraltı suyu potansiyeli dikkate
alındığında toplam su potansiyeli: 4,811 x 109 m3/yıl olarak hesaplanır.
Havzanın kullanılabilir su potansiyeli de 2,07 x 109 m3/yıl kullanılabilir yüzeysel su ve ~503 x
106 m3/yıl yeraltı suyu iĢletme rezervleri göz önünde tutulmakla 2,573 x 109 m3/yıl olarak
bulunur.
4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu
Sulama Suyu Tahsisleri
Susurluk Havzası‘nda kiĢilere, içme, kullanma ve sanayi suyu olarak ve sulama
kooperatiflerine (yeraltı suları ile yürütülen sulama faaliyetleri) tahsis edilen yeraltı suyu
miktarı (284,78 + 71,621) x 106 = 356,401 x 106 m3/yıl olup mevcut yeraltı suyu iĢletme
rezervinin (503,29 x 106 m3/yıl) ~ % 70‘ine karĢı gelmektedir (Tablo 27). Havzada yüzeysel
su kaynaklarına dayalı (baraj ve göletlerden alınarak, sulama birliklerince iĢletilen sulama
Ģebekesine verilen) sulama suyu tahsislerinin, DSĠ Genel Müdürlüğü verileri ile 2000-2009
dönemindeki durumu ġekil 45‘te verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere Susurluk
Havzası‘nda, sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekelerine 2000-2009 döneminde tahsis
edilen ortalama su miktarı ~297,8 ± 49 milyon m3/yıl‘dır.
Susurluk Havzası
"Şebekeye Alınan Su (hm3)"
339
312,2
243,7
328,6 341,5
374,4
289,9
273,8
ORT:297,8
235,8 238,8
STDSAPMA:48,9
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
ġekil 45. Susurluk Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu
Ġçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Tahsisleri
Havza‘da sulama ve sulama dıĢı faaliyetlere tahsis edilen toplam su miktarları sırası ile ~370
x 106 m3/yıl (297,8+71,621) ve (2.573-370) 2,176 x 109 m3/yıl olarak hesaplanmıĢtır. Dolayısı
ile Susurluk Havzası toplam su potansiyelinin ~ %14‘ü sulamada kullanılmakta, %86‘sı ise
sulama dıĢı (içme, kullanma, sanayi vb.) faaliyetler için tahsis edilecek durumda
bulunmaktadır.
4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
Havzadaki mevcut ve planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerinin 2010-2040 dönemi
kapasiteleri Tablo 28‘ de verilmiĢtir.
Tablo 28. 2010-2040 Dönemi Dentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi
Yıl
Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi,
3
milyon m /yıl
2010
2020
2030
2040
164,26
199,57
225,26
236,81
Tablodan da görüldüğü üzere havzada sulama, endüstriyel ve ticari maksatlı olarak yeniden
kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu potansiyellerinin aĢağıdaki gibi olması beklenmektedir (Tablo
29).
Tablo 29. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri
Yıl
Ġleri Derecede ArıtılmıĢ Atıksu
3
Kapasitesi, m /yıl
Yeniden Kullanılabilecek
3
Atıksu Potansiyeli, m /yıl
2010
2020
2030
2040
113,01
141,12
160,95
170,07
(%65) 73,45
(%70) 98,78
(%75) 120,71
(%80) 136,06
4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar
Susurluk Havzası genelinde, kirlenmiĢ durumdaki ve kirlenme riski taĢıyan yüzeysel su
kaynaklarının detaylı değerlendirmeleri Su Kalitesi ve Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması
Bölümü’nde (Bölüm 6) sunulmuĢtur.
4.2.5. 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri
Susurluk Havzası‘ndaki mevcut toplam su potansiyeli ile kullanılabilir su rezervinin 20102040 dönemi itibarı ile durumu Tablo 30‘ da verilmiĢtir. Söz konusu su rezervinin sulama ve
sulama dıĢı sektörler itibarı ile kullanımı için de Tablo 30‘ un 5. ve 6. satırlarında verilen
planlama önerisi sunulmuĢtur. Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olduğu Susurluk
Havzası‘nda, sulama suyu tahsisinin toplam rezervin %50‘sini geçemeyeceği kabul edilmiĢtir.
Bu durumda su rezervinin %50‘sinin havzadaki yerleĢim birimleri ve sanayi tesislerinin içmekullanma suyuna tahsisi öngörülmüĢtür. Sulamaya tahsis edilen gerçek su miktarının DSĠ ve
diğer kiĢi/kurumlarca planlanan sulama projeleri ıĢığında daha detaylı olarak tahmini
gerekmektedir. Bu yüzden bu raporda önerilen değerler ilk yaklaĢımda bir ön tahmin (kılavuz
değer) olarak dikkate alınmalıdır.
Havzadaki yüksek kalitede belediye AAT çıkıĢlarının özellikle sulama, binaların tuvalet sifon
suyu, endüstriyel proses suyu vb. maksatlarla kullanımı mümkündür. Ancak arıtılmıĢ
atıksuların özellikle sulama maksatlı kullanımında, soğuk ve yağıĢlı dönemlerde 3~6 aylık bir
depolamaya ihtiyacı olacağı için, ortalama 3 aylık bir depolama kabulü ile ancak %75‘inin
sürekli kullanıma hazır tutulabileceği, bunun da %65~80‘inin fiilen kullanılabileceği
öngörülmektedir. Havzadaki yeniden kullanılabilir arıtılmıĢ atıksu rezervi Tablo 30‘ un 7.
satırında verilmiĢtir. Bu durumda havzanın revize edilmiĢ toplam su rezervi Tablo 30‘ un 8.
satırındaki gibi olacaktır.
Ġklim değiĢikliği ve kuraklıklar dolayısıyla Türkiye‘nin yıllık yağıĢ miktarı ve su potansiyelinde
%20‘lere varan bir azalma yaĢanabileceği öngörülmektedir (Yıldız v.d., 2007 ve ÇOB, 2008).
Bu itibarla 2010 sonrası dönemlerde yaĢanabilecek muhtemel su potansiyeli azalması
dolayısıyla ortaya çıkacak su arzı açığının öncelikle sulamada modern teknolojilerin
kullanılması sonucu kazanılacak ek rezervden karĢılanması öngörülmektedir. Ġklim değiĢikliği
senaryolarına göre öngörülen bu değerler üzerinde henüz yeterli mutabakat sağlanmadığı
için bu aĢamada Tablo 30‘daki Su Kaynakları Planlaması‘na yansıtılmasının uygun
olmayacağı düĢünülmektedir.
Tablo 30. Susurluk Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi
Su Kaynakları
2010
1
2
3
4
Toplam Su Potansiyeli
Toplam Kullanılabilir Su Rezervi
Havza dıĢından transfer edilebilir rezerv
Toplam Su Rezervi (2+3)
4811
2573
2573
5
Sulama Suyu Rezervi
~370
Ġçme, kullanma, sanayii suyu (sulama dıĢı
kullanım) rezervi
Belediye atıksu arıtma tesisi çıkıĢlarının
yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek
su rezervi
Revize edilmiĢ toplam su rezervi (5+6+7)
2203
(%86)
6
7
8
2020
2030
3
milyon m / yıl
4811
4811
2573
2573
2573
2573
1029
772 (%30)
(%40)
1544
1801 (%70)
(%60)
2040
4811
2573
2573
1287
(%50)
1287
(%50)
73,45
98,78
120,71
136,06
2646,45
2671,78
2693,71
2710,06
2010-2040 döneminde, revize edilmiĢ toplam su rezervinin; sulama suyu, içme/kullanma ve
sanayi suyu ile AAT çıkıĢlarının yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervince
paylaĢımı aĢağıdaki Ģekillerde (ġekil 46, ġekil 47, ġekil 48, ġekil 49) gösterilmiĢtir.
ġekil 46. 2010 yılı toplam su rezervi dağılımı
ġekil 49. 2040 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı
Su Ġhtiyacı Tahmini
Su ihtiyacı tahmini hesaplarında kullanılan birim net su ihtiyaçları, eĢdeğer nüfusa bağlı
olarak değiĢmektedir. Havzada bulunan ilçe ve beldeler için, eĢdeğer nüfusları ve eĢdeğer
nüfusları oranında değiĢkenlik gösteren birim su ihtiyacı çarpımı ile yerleĢimin insani kullanım
amaçlı ihtiyaç duyacağı su miktarları hesaplanmıĢtır.
Belli eĢdeğer nüfus aralıkları için
öngörülen birim net su ihtiyaçları aĢağıdaki gibidir (Tablo 31).
Tablo 31. Nüfusa Göre Birim Net sSu Ġhtiyaçları
EĢdeğer Nüfus(kiĢi)
5.000
7.500
10.000
15.000
25.000
35.000
50.000
75.000
100.000
150.000
200.000
250.000
400.000
500.000
750.000
1.000.000
1.500.000
2.000.000
Birim Net Su Ġhtiyacı (l/kiĢi.gün)
80
80
90
90
90
100
100
100
100
125
125
125
140
140
140
160
160
160
Ġsale hattı kayıpları insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su debisinin, Ģebekede
karĢılaĢılacak kaçak ve kayıplar ise isale kayıpları ve insani kullanım amaçlı olarak
hesaplanan su debisi toplamının belli bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir (Tablo 32). Su
boruları ve bağlantı ekipmanlarının sızdırmazlığı yıllara göre azalacağından isale ve Ģebeke
kayıplarındaki azalma da hesaplamalara yansıltılmıĢtır:
Tablo 32. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Ġsaledeki kayıplar(%)
3
2,8
2,5
2
ġebeke kayıp/kaçakları(%)
45
35
30
25
Son olarak isale ve Ģebeke kayıpları ile rezervlerden çekilebilecek içme ve kullanma suyu
miktarlarına endüstriyel amaçlı (sanayi/ticaret ve OSB) kullanılan su miktarı eklenmiĢtir.
Endüstriyel amaçlı kullanılan su miktarı, insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su miktarı,
isale ve Ģebeke kayıp/kaçakları toplamının bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir (Tablo 33) ve
yıllara göre değiĢimi hesaplamalara yansıtılmıĢtır.
Tablo 33. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı (%)
30
33
35
37
Özet olarak su ihtiyacı tahmini hesabı aĢağıdaki gibi yapılmıĢtır;
Qsu
q net xN
xQisalexQEND
(1
)
Qsu = Rezervlerden çekilecek içme/kullanma suyu (m3)
qnet = Birim net su ihtiyacı (m3/N.yıl)
N = EĢdeğer Nüfus
= ġebeke kayıp/kaçak yüzdesi
Qisale = Ġsaledeki su kaybı yüzdesi
QEND = Endüstriyel amaçlı kullanım için gerekli su yüzdesi
Havzadaki kırsal ve kentsel yerleĢimlerin eĢdeğer nüfus ve su ihtiyaçları Tablo 30‘ da
verilmiĢtir. Su kaynaklarının içme suyu amaçlı kullanımının planlanmasında Tablo 28‘ de
verilen miktarlar rehber değer olarak kullanılabilir. Su ihtiyacı; isaledeki kayıplar (%3-%2),
Ģebekedeki kayıp/kaçaklar (%45-%25) ile endüstriyel alanda su kullanımı ve bu değerlerin
yıllara göre değiĢimi göz önüne alınarak hesaplanmıĢtır. (Tablo 34)
Tablo 34. Havzadaki Kırsal ve Kentsel Nüfusun Su Ġhtiyacı Tahmini
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Kentsel Alan
Su Ġhtiyacı
EĢdeğer Nüfus
3
(milyon m )
2.496.212
224,2
3.038.643
260,5
3.398.938
301,4
3.531.007
307,9
Kırsal Alan
EĢdeğer
Su Ġhtiyacı
3
Nüfus
(milyon m )
123.107
7,0
126.516
6,8
128.581
6,8
129.491
6,6
Havza Genel
EĢdeğer
Su Ġhtiyacı
3
Nüfus
(milyon m )
2.619.319
231,2
3.165.159
267,3
3.527.519
308,1
3.660.498
314,5
Havzada yeralan sanayi tesislerinde, tesis içi önlemler ve iyi arıtma uygulamaları yoluyla
%50‘lere varan oranlarda su tasarrufuna gidilebileceği düĢünülmektedir. Bu yüzden sanayi
için tahsisi düĢünülen su miktarlarında 2010-2040 döneminde mevcut su rezervlerini
zorlayacak mertebede bir artıĢ beklenmemektedir.
Susurluk Havzası‘nın su arzı (revize edilmiĢ toplam su rezervi) ile havzadaki yerleĢimlerin
içme kullanma suyu ihtiyacının 2010-2040 dönemindeki beklenen seyri ġekil 50‘de
verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere havzanın mevcut su kaynakları, olağanüstü
derecede Ģiddetli ve uzun süreli kurak dönemler hariç, su talebini karĢılayacak düzeydedir.
Revize edilmiĢ su
rezervi (Tablo 30,
satır 8)
Sulama ve sanayi kullanımına ayrılabilecek rezerv
Ġçme ve kullanma
suyu
ihtiyacı
(Tablo 34‘den)
ġekil 50. Susurluk Havzası Ġçin Su Rezervi (Arzı) ve Talebi Grafiği
Havzadaki su kaynaklarının entegre yönetimi ve planlaması ile ilgili olarak kısa ve orta
dönemde aĢağıdaki hususlara riayet edilmesi önerilebilir:
Kısa Vadeli Öneriler (2010-2015 Dönemi):
Suyun etkin ve verimli kullanımın temini;
ġebekeye kayıp ve kaçaklarının mevcut %45-55‘lik değerlerden ilk etapta <%30‘a
çekilmesi
ġebekelerde SCADA sistemi kurularak etkin basınç yönetimi sağlanması (sadece
gece saatlerinde etkin basınç yönetimi ile ~%30‘luk kayıp/kaçak azaltımı sağlanabilir.)
Bütün kullanıcıların su tüketiminin ölçülmesi ve faturalı tahsilat oranının azami düzeye
getirilmesi
Binalarda ( özellikle otel, büyük siteler, hastaneler vb. olmak üzere ) banyo sularının
uygun ön arıtma sonrası tuvalet sifon suyu olarak kullanımını sağlayacak eğitim,
bilinçlendirme, mevzuat geliĢtirme ve pilot uygulama faaliyetlerinin gerçekleĢtirilerek
~%30 düzeyinde su tasarrufu imkanı kazanılması
Binalarda
çatı
yağmursularının
ayrı
toplanarak
bir
depo/sarnıç
sistemi
ile
sulama/temizlik maksatlı kullanımıyla ilgili eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulamalar
gerçekleĢtirilmesi
Büyük su tüketicisi konumundaki sanayi kollarının iyi iĢletme/arıtma uygulamaları ile
suyu verimli kullanmalarının teĢviki ve pilot uygulamalar yaptırılması
Ġleri derecede arıtılmıĢ kentsel atıksuların, B kalite su olarak uygun tarife yapısı ile
(normal A Sınıfı içme suyuna göre %50 daha ucuz) kullandırılması (sulama, araç
yıkama, sanayi suyu vb.) ile ilgili eğitim, bilinçlendirme ve mevzuat geliĢtirme
çalıĢmalarının yürütülmesi
Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları
Havzadaki bütün akiferlerde, yeraltı suyu kuyularının kayıt altına alınıp, YASS
izlemesi ile Yeraltı suyu rezervlerinin durumunun ortaya konması ve aĢırı YAS çekimi
yapılan bölgelere müdahale edilmesi
AĢırı su çekimi yapılarak tuzlanmıĢ akiferlerin belirlenerek rehabilitasyon planları
hazırlanması (bu kapsamda, yağmursuyu, yüzeysel su ve ileri düzeyde arıtılmıĢ
atıksu ile suni besleme düĢünülebilir.)
Yağmur sularının daha yüksek oranda yeraltı suyu kaynaklarını beslemesini
sağlamak ve aynı zamanda taĢkın kontrolüne destek vermek üzere, kent içi geçirimli
kaldırım, yapay göletler ve sızdırma alanlarının oluĢturulması ile ilgili pilot
uygulamalar baĢlatılması
Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi;
Yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıfının korunup geliĢtirilmesi ile ilgili izleme,
denetim ve kontrol faaliyetlerinin etkin biçimde sürdürülmesi
Havzadaki yerleĢimlerin iklim değiĢikliği ve kuraklık etkilerine karĢı direncini arttırmak
üzere baraj rezervuar kapasitelerinin arttırılması ve gerektiğinde havzalar arası su
transferleri ile acı ve tuzlu sulardan (deniz suyu) tatlı su üretimi de içeren alternatif
çözümler geliĢtirilmesi
Eğitim ve Bilinçlendirme
Okul öncesi eğitimden baĢlayarak suyla ilgili bütün paydaĢların, suyun etkin ve verimli
kullanımı ile su kaynaklarının korunması alanında gerekli her türlü araçları kullanarak
eğitilip bilinçlendirilmesi faaliyetlerinin sürdürülmesi
Orta Vadeli Öneriler (2015-2020 Dönemi):
Suyun etkin ve verimli kullanımı;
ġebeke kayıp ve kaçaklarının < %15‘e çekilmesi
Binalarda gri suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanımının yaygınlaĢtırılması
Binalarda
çatı
yağmur
sularının
ayrı
toplanarak
depo/sarnıç
sistemi
ile
sulama/temizlik için kullanımının yaygınlaĢtırılması
Suyun sanayide bilinçli ve etkin kullanımı yoluyla su/enerji tasarrufu uygulamalarının
sanayi tesislerinde yaygınlaĢtırılması
Ġleri derecede arıtılarak uygun akiferlere beslenen veya rezervuarlarda depolanan
atıksuların, ikinci Ģebekeden B kalite su olarak dağıtımı ile ilgili yaygınlaĢtırma
faaliyetlerinin planlanması
Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları
Havzadaki YAS kaynaklarının CBS ortamında model destekli olarak izlenerek
beslenme miktarı üzerinde aĢırı kullanımının önlenmesi
Akifer rehabilitasyonu uygulamalarının yaygınlaĢtırılması ve bazı akiferlerde B kalite
su rezervleri oluĢturulması
Kent içinde yağmur suyu hasat/tutulması uygulamalarının yaygınlaĢtırılması
Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi;
AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu olarak havzadaki yüzeysel su kaynaklarının kalite
statüsünün yükseltilmesi
Ekolojik denge ve sürdürülebilirlik ilkeleri gözetilerek, uygun/fizibil havzalar arası su
transferi projelerinin uygulanması
Eğitim ve Bilinçlendirme
Suyun etkin ve verimli kullanımı ile enerji verimliliği alanlarındaki eğitim ve
bilinçlendirme faaliyetlerinin sürdürülmesi
5. ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ
Proje kapsamında çevresel alt yapı tesislerine yönelik sahada gerçekleĢtirilen çalıĢmalar
genel olarak; Kentsel Atıksu Altyapı Durum Tespiti: Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu
Tespiti: Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller ve Katı Atık Yönetimi Durum Tespitine
yönelik olmuĢtur. Bu kapsamda sahada kentsel ve endüstriyel (organize sanayiler ve tekil
endüstriler, otel ve tatil siteleri ) AAT deĢarj noktaları, doğrudan deĢarj noktaları, derin deniz
deĢarj noktaları ile düzenli ve düzensiz katı atık sahalarının koordinatları alınmıĢ ve durum
tespiti ile ilgili teknik cetveller doldurulmuĢtur. Alınan koordinatlar ġekil 51‘de, saha
çalıĢmalarını içeren teknik cetveller ise EK IV te verilmiĢtir. Ayrıca ġekil 51‘deki harita, daha
büyük ölçekli olarak EK V te verilmiĢtir. Bu bölümde yer alan veriler/bilgiler Eylül-Aralık 2009
tarihlerini kapsamaktadır. Bu tarihten sonra yapılan çeĢitli toplantılarda elde edilen yeni ve
güncel bilgilerde teknik cetvellere iĢlenmiĢtir. Saha çalıĢmalarında gerçekleĢtirilen temel iĢ
adımları aĢağıda sıralanmıĢtır:
1. Kentsel Atıksu Altyapı Durumunun Tespiti:
a.
YerleĢim birimlerinin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun
incelenmesi,
b.
Atıksu arıtma tesisi olmayan yerleĢim birimlerinin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı
ortama deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c.
YerleĢim birimlerinin evsel atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d.
Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e.
Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f.
Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g.
Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h.
Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i.
Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan yerleĢim birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik
cetvellerin doldurulması.
2. Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu Tespiti:
Organize Sanayi Bölgeleri:
a.
OSB‘nin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun incelenmesi,
b.
Atıksu arıtma tesisi olmayan OSB‘lerin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı ortama
deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c.
OSB atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d.
Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e.
Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f.
Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g.
Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h.
Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i.
Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan OSB‘ler için hazırlanmıĢ olan teknik
cetvellerin doldurulması.
Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller:
a.
Mevcut durumun değerlendirilmesi,
b.
Yeterlilik durumlarının tespiti,
c.
Revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
d.
Koordinatlarının alınması,
e.
Tesisin her biriminin fotoğraflanması,
f.
Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan tekil endüstriler, tatil siteleri ve yerleĢim
birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması.
3.Katı Atık Yönetimi Durumu Tespiti:
a.
Aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık depolama
sahaları,
b.
Depolama alanı sızıntı suyu deĢarj yerlerinin tespiti,
c.
Tesisin koordinatlarının alınması
d.
Katı atık düzenli depolama sahası belediye birliklerine ait bilgiler
e.
TÜBĠTAK MAM tarafından verilecek katı atık tesisleri tablosunun doldurulması ve
tesisin her biriminin fotoğraflanması
ġekil 51. Susurluk Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
5.1. Kentsel Atıksu Altyapısı
5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları esnasında belediyelerden elde edilen
bilgilerden ve Ġller Bankası Genel Müdürlüğü ile Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan verilere
dayanılarak her bir havzanın 2009 yılı atıksu altyapı durumu tespit edilmiĢtir. Buna göre
Susurluk Havzası‘nın bütünü için kanalizasyona bağlı olan nüfus 2.528.348 ile havza
nüfusunun %99 una karĢılık gelmektedir. (ġekil 52)
2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
35.141; 1%
Kanalizasyona Bağlı Olan
Nüfus
Kanalizasyona Bağlı Olmayan
Nüfus
2.528.348; 99%
ġekil 52. Susurluk Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
Susurluk Havzası sınırları içerisinde yer alan 93 yerleĢim yerinin 6‘sında (Balıkesir-ManyasKızıksa, Balıkesir-Manyas-Salur, MustafakemalpaĢa (MKP)-Çeltikçi, MKP- Tatkavaklı, MKPTepecik, MKP-YeĢilova) atıksu kanalizasyon sistemi mevcut değildir. Ayrı bir yağmur suyu
toplama sistemi mevcut olmayıp, tüm yerleĢim yerlerinde atıksu kanalizasyon sistemi ile
yağmursuyu sistemi birleĢik durumdadır (birleĢik sistem). Havza içerisinde yer alan ve
belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerlerine ait atıksu altyapı tesisleri durumu EK II’de verilmiĢtir.
5.1.2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
Mevcut durumda havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen 99
yerleĢim yerinin 9 unda atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. Bunun yanı sıra Bursa‘nın
Hasanağa ve Kayapa ile Balıkesir‘in Manyas belediyesindeki TOKI konutlarına ait evsel AAT
mevcuttur. Bu yerleĢimler sayıca az olmasına karĢın, havzadaki nüfusun önemli bir kısmını
kapsamaktadır. Havza bütününde atıksuları arıtılan nüfus 2.021.054 ile havza nüfusunun
%79 una karĢılık gelmektedir. (ġekil 53)
2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu
542.436; 21%
AATye Bağlı Olan Nüfus
AATye Bağlı Olmayan Nüfus
2.021.054; 79%
ġekil 53. Susurluk Havzası 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu
Susurluk Havzası sınırları içerisinde yer alan yerleĢimlerin evsel atıksularının arıtıldığı 12
adet AAT bulunmakta olup; bu tesislerin 7 tanesi Bursa, 3 tanesi ise Balıkesir, 2 tanesi ise
Kütahya Ġli‘ndedir. Bursa Ġlinde, Bursa Su ve Kanalizasyon Ġdaresi‘ne (BUSKĠ) bağlı 5 adet
AAT bulunmaktadır. Bu AAT‘ler Doğu ve Batı AAT ile Çalı, Kayapa ve Hasanağadaki arıtma
tesisleridir. Bursa‘da bulunan Doğu ve Batı AAT‘lerinde Bursa BüyükĢehir Belediyesi mücavir
alan sınırları içinde kalan nüfusun %95‘inin atıksuları arıtılmaktadır. Doğu AAT‘nde
Osmangazi ve Yıldırım ilçelerinin kentsel atıksuları, Batı AAT‘nde Nilüfer ilçesinin kentsel
atıksuları arıtılmaktadır. Bursa Ġli‘nin Gürsu ve Kestel Belediyeleri‘nin evsel atıksuları, Gürsu,
Kestel OSB‘nin evsel ve endüstriyel atıksuları ile Kestel ve Barakfakih Sanayi Bölgesi‘nde
faaliyet gösteren isletmelerin evsel ve endüstriyel atıksularının arıtılması amacıyla Valilik
koordinasyonu ile ilgili belediyeler ve bölgede faaliyet gösteren sanayiciler tarafından kurulan
S.S. YeĢil Çevre ĠĢletme Kooperatifi‘ne ait maksimum 55.000 m³/gün kapasiteli bir AAT
mevcuttur. Söz konusu tesiste Ġsabey Mahallesi çevresinde bulunan sanayi tesislerinden
kaynaklanan endüstriyel atıksular da arıtılmaktadır. Bunların yanı sıra, Bursa Ġli‘nin
Karacabey Ġlçesi‘nde 9.600 m³/gün kapasiteli, Nilüfer Ġlçesi‘nin Çalı Bölgesinde ise 1000
m³/gün kapasiteli AAT‘lerde bulunmaktadır. Çalı AAT, evsel ve endüstriyel atıksuların birlikte
arıtılması amacıyla kurulmuĢtur. BUSKI tarafından Yaylacık, Yolçatı ve ÇağrıĢan köyleri ile
Çalı ve Kayapa yerleĢimlerinin atıksuları birlikte BUSKI Batı AAT‘ne ulaĢtırılacak Ģekilde
planlama yapılmıĢtır. Kollektörlerin inĢasının ardından Çalı AAT de devre dıĢı bırakılacağı
bildirilmiĢtir. Bursa BüyükĢehir Belediyesi sınırları dahilinde nüfusu 2000 kiĢiden fazla olan
yerleĢimlerden
Akçalar,
Gölyazı
ve
Badırga‘ya
BUSKĠ
tarafından
AAT
yapılması
planlanmaktadır.
Susurluk Havzası‘nda yer alan bir diğer önemli il olan Balıkesir‘in Ovaköy Mevkisinde
kurulmuĢ olan 67.000 m3/gün kapasiteli AAT‘de nüfusun tamamının atıksuları arıtılmaktadır.
Ayrıca Balıkesir Erdek ilçesi Ocaklar belediyesinin atıksularının arıtıldığı biyolojik AAT
mevcuttur.
Susurluk Havzası içerisinde mevcut tesislerin yanında yapımı planlanan evsel atıksu arıtma
tesisleri de bulunmaktadır. Bursa BüyükĢehir Belediyesi mücavir alan sınırlarının
geniĢlemesinden sonra BüyükĢehir Belediyesi tarafından ―master plan‖ çalıĢması yapılmıĢ ve
kapsamdaki tesisler için hazırlanan iĢ termin planları T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı‘na
sunulmuĢtur. Bu planlar doğrultusunda Uluabat Gölü‘nün kirlenmesinin azaltılması amacıyla
Akçalar ve Gölyazı Bölgelerinde AAT‘ler yapılacaktır. Bunların yanında, Bursa‘nın Orhaneli
ile MustafakemalpaĢa ve beldelerinin arıtma tesisleri ile ilgili projeler ihale aĢamasındadır.
Simav Belediyeler Birliği‘ne bağlı belediyelerin (Simav Ġlçe Belediyesi, Beyce, Çitgöl, Demirci,
Kalkan, NaĢa, Öreyler, YeĢilköy Belde Belediyeleri) kanalizasyon sistemleri mevcut olup;
arıtma tesisinin proje onayı T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan alınmıĢtır.
TavĢanlı Ġlçesi‘nde yapılacak olan tesis için T.C. Çevre ve Orman Bakanlığını IPA
Koordinasyon Ve Uygulama Merkezinin yürüttüğü ―Entegre Su Projelerinin Hazırlanması Ġçin
Teknik Yardım Projesi‖ kapsamına alınmıĢ olup, proje baĢlangıç tarihi Nisan 2010, bitiĢ tarihi
Ekim 2012‘dir. Proje kapsamında yapılacak temel faaliyetler aĢağıda belirtilmektedir.
 Finansal ve Operasyonel Ġhtiyaç Analizinin yapılması

Her bir proje alanı için 30 yıllık su master planlarının hazırlanması

Zemin Etüdü, Jeoteknik Etütler

AB Fayda-Maliyet Analizi rehberine göre hazırlanmıĢ Fizibilite Raporu

AB ve Türk mevzuatına uygun ÇED Raporu

AB normlarında Ġhale dokümanları ve detaylı çizimler

IPA BaĢvuru Formlarının hazırlanması

Belediye temsilcilerinin teknik ve idari kapasitelerinin arttırılması.
Kütahya Ġli‘nin havza sınırları içinde kalan 6 ilçe ve 33 belde belediyesin sadece Hasanlar ve
Tepecik beldelerinde AAT bulunmasıyla birlikte, ilçe ve beldelerde AAT yapılmasına yönelik
planlar mevcuttur. GerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları ile Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
personeliyle yapılan bilgi alıĢveriĢleri sonucunda elde edilen bilgilerden yararlanılarak
hazırlanan havzadaki mevcut ve inĢaat aĢamasında olan evsel AAT‘lerinin durumu Tablo 35‘
de verilmiĢtir.
Tablo 35. Susurluk Havzası’nda Mevcut Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT
BULUNDUĞU YER
DURUMU
ĠġLETMEYE
ALINMA YILI
Bursa BUSKĠ Doğu AAT
Bursa BUSKĠ Batı AAT
Bursa – Osmangazi
Bursa – Nilüfer
Faal
Faal
2006
2006
Faal
2006
Bursa/Nilüfer/Çalı AAT
Bursa – Çalı
Faal
2002
Bursa/Nilüfer/Kayapa AAT
Faal
2006
Bursa/Nilüfer/Hasanağa AAT
Bursa/Karacabey AAT
Bursa – Karacabey
Faal
Faal
2006
Balıkesir Merkez AAT
Balıkesir
Faal
2006
Faal
2005
Balıkesir/Manyas AAT
Faal
Kütahya/Hisarcık/Hasanlar AAT
Faal
2010
Kütahya/TavĢanlı/Tepecik AAT
Kütahya - Tepecik
Revizyon
2010
Bursa Su ve Kanalizasyon Ġdaresi Doğu AAT
BUSKĠ Doğu AAT, kentin doğu bölümündeki evsel atıksuların arıtılması amacıyla Küçük
Balıklı mevkiinde 250.000 m2‘lik bir alanda kurulmuĢtur. YaklaĢık 1.550.000 kiĢilik nüfusa
hizmet edebilecek Ģekilde tasarlanan tesis, 2017 yılı için 240.000 m3/gün ve 2030 yılı için
320.000 m3/gün kapasiteli olacak Ģekilde kademeli olarak projelendirilmiĢtir. Ġleri biyolojik
arıtma sisteminin uygulandığı tesiste, azot ve fosfor giderimi de gerçekleĢtirilmektedir. Tesis,
Nisan 2006‘da tamamlanarak iĢletmeye alınmıĢtır.
BUSKĠ Doğu AAT karbon ile birlikte azot ve fosfor giderimini de kapsayan ve stabil çamur
üreten uzun havalandırmalı aktif çamur prosesine sahiptir. Arıtma çamuru mekanik olarak
susuzlaĢtırıldıktan sonra kireçlenerek depolanmaktadır. TaĢkın savağı ve ızgarasından
geçerek giriĢ yapısına gelen atıksu, ön arıtma tesislerinde fiziksel olarak arıtıldıktan sonra
selektör tankına girer ve biyolojik arıtım süreci baĢlar.
AĢırı yağıĢlar nedeniyle, Nilüfer Çayı‘nda taĢkın olması ve dolayısıyla tesise atıksuyun fazla
gelmesi ve/veya tesiste bakım, onarım durumunda, atıksuyun tesise alınmadan deĢarj/bypass edilmesinin gerektiği durumlarda;
(1) Atıksu, taĢkın savağı ve ızgarasından savaklanarak, yaklaĢık 600 m uzunluğundaki
iki adet 2500 x 1750 mm iç ölçülü kutu kesitli taĢkın pompa istasyonuna ulaĢır ve
buradan dere kotuna bağlı olarak cazibeli olarak veya pompalar vasıtasıyla deĢarj
edilir,
(2) Atıksu, taĢkın savağı ve ızgarasından geçerek giriĢ yapısına gelir, 1. Kademe burgulu
pompalar ile terfi edilir ve bu kademeden Ø 2000 mm çelik boru ile (arıtım sürecine
baĢlanmadan) dereye cazibeli akıĢla deĢarj edilir.
Ön arıtma sistemi 2 kademeli çalıĢan burgulu pompalar, ızgara, kum tutucu, ve debi ölçüm
ünitelerinden oluĢmaktadır. Selektör tankında, ön arıtma ünitelerinden gelen atıksuyun çok
kısa bir süre, havasız ortamda, geri devir çamuru ile karıĢtırılması ve mikroorganizmaların
prosese uygun Ģartlara getirilmesi sağlanmaktadır. Tankta karıĢım dalgıç tip karıĢtırıcı ile
sağlanmaktadır.
Selektör tankının ardından atıksular anaerobik biyofosfor havuzlarına gelir. Bu ünitede,
selektör tankından alınan atıksu içerisindeki fosforun biyolojik olarak giderimi gerçekleĢtirilir.
Her bir havuzda düĢük hızlı dalgıç tip karıĢtırıcı bulunmakta ve oksijen redüksiyon potansiyeli
(ORP) ölçme cihazı yerleĢtirilerek anaerobik Ģartlar izlenmektedir.
Tesiste bulunan havalandırma havuzlarında, anaerobik havuzlardan alınan atıksuyun
istenilen kriterlere uygun arıtımı gerçekleĢtirilmektedir. Bu ünitelerde, her biri 4 havuzdan
oluĢan 4 hat mevcuttur. Kapaklar ve kanallar yolu ile atıksu yönlendirilerek, istenilen herhangi
bir havuz, bakım için devre dıĢına alınabilmektedir. Her bir hattaki havuzların birisinde
havalandırmasız, diğer üçünde havalandırmalı ortam sağlanarak azot ve karbon giderimini
içeren proses gerçekleĢmektedir. Havalandırma havuzunda aerobik ortam koĢullarının
sağlanması için gerekli hava, üfleyiciler ile temin edilmekte ve havuz tabanına yerleĢtirilen
membran difüzörler vasıtasıyla homojen olarak atıksuya verilmektedir. Her bir havuzda
düĢük hızlı dalgıç tip karıĢtırıcı, oksijen redüksiyon potansiyeli (ORP) ölçme cihazı ve
havuzlardaki oksijen miktarını ölçmek ve buna bağlı olarak havalandırma ekipmanının
verimini kontrol etmek amacıyla çözünmüĢ oksijen metre bulunmaktadır. Aerobik bölümden
anoksik bölümün baĢına sirkülasyon sağlamak için sirkülasyon pompaları kullanılmaktadır.
Atıksu aerobik bölümden sonra son çökeltim havuzlarına alınmakta olup; havuz tabanına
çöken mikroorganizma kütlesi geri devir pompaları ile tesisin baĢına geri devir ettirilmektedir.
Fazla çamur ise, pompalar vasıtasıyla çamur susuzlaĢtırma ünitelerine iletilir. Çamur önce
ızgaradan geçirilerek çamur dengeleme tankına alınır. Burada, çamurun havasız ortama
geçiĢini önlemek için hava üfleyiciler ve difüzörlerle havalandırılması yapılır. Dengeleme
tankından bant filtre besleme pompaları vasıtasıyla alınan çamur, yoğunlaĢtırılması ve
suyunun alınması için bant tipi yoğunlaĢtırıcı ve ardından bant filtreye iletilir. Fazla çamur
yoğunlaĢtırıcıya girmeden önce polimer madde ile karıĢtırılır. Bant filtreden çıkan çamur keki
en az % 20 katı madde içeriğine sahip olup; konveyörler ile çamur stabilizasyon ünitesine
iletilir. Çamur stabilizasyon ünitesinde, çamur katı madde içeriğinin % 35‘e çıkarılabilmesi için
çamur kireç ile karıĢtırılır. Ünitede, kireç depolama siloları, borulu burgulu konveyörden
oluĢan kireç besleme sistemi ve çamur ile kirecin karıĢtırılacağı tank bulunmaktadır.
KarıĢtırma iĢlemi bina içinde kapalı ortamda gerçekleĢtirilir. Ortamdan alınan hava gaz
yıkayıcısından geçirilerek koku probleminin önlenmesi sağlanır. Stabilize olan çamur,
yükseltici bir konveyör vasıtasıyla treyler veya kamyona yüklenip depolama alanına iletilmek
üzere tesisten uzaklaĢtırılır. Tesiste arıtılan su, son çökeltim havuzlarının üst kenarında teĢkil
edilen savaklarla toplanıp; debi ölçüm yapısında debisi ölçülerek Deliçay‘a deĢarj
edilmektedir. Verimli bir Ģekilde çalıĢtığı gözlenen tesisin proses akım Ģeması ġekil 54‘te
verilmektedir.
ġekil 54. Bursa Doğu Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Bursa Doğu AAT Genel Görünümü
Bursa Doğu AAT Ön Arıtma Üniteleri
Bursa Doğu AAT Havalandırma Havuzları
Bursa Doğu AAT Son Çökeltim Havuzu
Bursa Doğu AAT Çamur SusuzlaĢtırma
Ünitesi
Bursa Su ve Kanalizasyon Ġdaresi Batı AAT
BUSKĠ Batı AAT, kentin batı bölümündeki evsel atıksuların arıtılması amacıyla Özlüce
mevkiinde 100.000 m2‘lik bir alanda kurulmuĢtur. YaklaĢık 650.000 kiĢilik nüfusa hitap
edecek Ģekilde tasarlanan tesis, 2017 yılı için 87.500 m3/gün ve 2030 yılı için 175.000
m3/gün kapasiteli evsel atıksuyun arıtılmasına hizmet edecek kapasitede iki aĢamalı olarak
projelendirilmiĢtir. Ġleri biyolojik arıtma proseslerinin uygulandığı tesislerde, azot ve fosfor
giderimi de gerçekleĢtirilmektedir. Tesis, Nisan 2006‘da tamamlanarak iĢletmeye alınmıĢtır.
Batı AAT karbon ile birlikte azot ve fosfor giderimini de içeren ve stabil çamur üreten uzun
havalandırmalı
aktif
çamur
prosesine
sahiptir.
Arıtma
çamuru
mekanik
olarak
susuzlaĢtırıldıktan sonra kireçlenerek depolanmaktadır.
Bursa Batı AAT‘de yer alan üniteler ve bunların çalıĢma prensipleri Bursa Doğu AAT ile
aynıdır. ArıtılmıĢ su, havuz üst kenarında teĢkil edilen savaklarla toplanıp, debi ölçüm
yapısında debisi ölçülerek Ayvalı Deresi‘ne deĢarj edilmektedir.
Tesisin proses akım Ģeması ġekil 55‘te verilmektedir. Tesisin verimli bir Ģekilde çalıĢtığı
gözlenmiĢtir.
ġekil 55. Bursa Batı Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması
Bursa Batı AAT Genel Görünümü
Bursa Batı AAT Ön Arıtma Üniteleri
Bursa Batı AAT Havalandırma Havuzları
Bursa Batı AAT Son Çökeltim Havuzu
Bursa Batı AAT Çamur SusuzlaĢtırma
Ünitesi
Kestel ve Gürsu ilçe belediyelerinin kentsel atıksuları ile bu bölgedeki Gürsu OSB, Kestel
OSB ve Kestel Sanayi Bölgesi, Barakfaki Sanayi Bölgesi ve Ġsabey Mahallesi çevresinde
bulunan sanayi tesislerinden kaynaklanan endüstriyel atıksuların kolektör hatları ile
toplanarak arıtıldığı 55.000 m3/gün kapasiteli tesiste fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak
arıtılan atıksu 1,5 km uzaklıktaki Cenup Drenaj kanalı vasıtası ile nihai olarak Deliçay‘a
deĢarj edilmektedir. Tesis 23 Haziran 2006 tarihinde geçici kabulü yapılarak iĢletmeye
alınmıĢtır. Yapılan saha çalıĢmalarında arıtma tesisinin tam kapasite ile çalıĢtığı; ileriye
yönelik kapasite arttırımı yapılması gerektiği gözlenmiĢtir.
Kolektör hattı ile toplanan atıksular arıtma tesisi içindeki bir bacadan AAT‘ye girmektedir. Bu
bacadan savaklama yoluyla oluĢturulan bir by-pass hattı ile tesis kapasitesinin üzerinde
gelen atıksu, Cenup Kanalına deĢarj edilmektedir. Arıtma tesisine alınan atıksu, giriĢte, elle
temizlemeli 1 adet kaba ızgaradan geçirildikten sonra terfi havuzuna verilmektedir. Pompalar
ile ızgara ünitesi giriĢine terfi ettirilen atıksu, mekanik temizlemeli ince ızgaralardan geçirilir. 2
adet mekanik ince ızgara beton kanallara yerleĢtirilmiĢtir.
Havalandırmalı kum tutucu kanallarla taĢınabilecek kum vb. malzemelerin sudan ayrılmasını
sağlamaktadır. 2 asıl 1 yedek olmak üzere toplam 3 adet hava üfleyiciden temin edilen hava
ile havuzda organik maddelerin çökmemesi için gerekli hız sağlanmakta ve yüzücü maddeler
yağ bölmesine iletilmektedir. Her 2 bölme üzerinde ortak hareket eden köprüye asılı dalgıç
pompalar ile havuz tabanına çöken kum emilerek kum kanalı vasıtasıyla kum ayırıcıya
verilmektedir.
Endüstriyel atıksularda bulunan yağ ve gresi uzaklaĢtırmak için, her bir kum tutucuda birer
adet yağ bölmesi tasarlanmıĢtır. Kum tutucu perdeleri üzerinde ileri-geri hareket edebilen
köprüye monte edilmiĢ sıyırma düzeneği ile yüzeyden sıyrılan yağ, bir yağ çukurunda
toplanarak uzaklaĢtırılmaktadır.
Atıksu parĢal savağı sonrası dengeleme havuzuna geçmektedir. Dengeleme havuzu, bakım
amaçlı 2 bölme olarak yapılmıĢtır. Çökelme ve koku olmaması için her bölme 1 adet dubalı
yüzeysel havalandırıcı ile karıĢtırılmakta ve havalandırılmaktadır. Dengeleme havuzundaki
atıksuyu ön çökeltme havuzu dağıtım yapısına aktarmak üzere 1‘i yedek olmak üzere 3 adet
dalgıç pompa kullanılmaktadır. Terfi pompaları; 1. aĢamadaki her bir modül için 1‘er adet
olmak üzere toplam 2 asıl ve 1 yedek olarak tasarlanmıĢtır.
Ara terfi pompalarından gelen atıksu, 2 adet ön çökeltme havuzu ile birleĢik kap prensibi ile
çalıĢan giriĢ yapısına alınmaktadır. Buradan atıksu bir boru ile ön çökeltme havuzuna
geçmekte ve çökebilen maddeler havuz tabanında birikmektedir. Dairesel akıĢlı olarak
tasarlanan çökeltme havuzu tabanında çöken çamur döner yarım köprü ile sıyrılmaktadır. Dip
sıyırıcı ile havuz ortasındaki çamur çukuruna itilen çamur buradan pompalarla çekilerek
çamur yoğunlaĢtırma havuzuna basılmaktadır. Ön çökeltme çıkıĢında atıksu, taĢma savakları
ile yüzeyden alınır ve bir ara rögar ve boru vasıtası ile havalandırma havuzları dağıtım
yapısına verilmektedir. Havalandırma havuzları dağıtım yapısında atıksu kapaklar vasıtasıyla
3 ayrı bölmeye alınarak havalandırma havuzlarına dağıtılır. Havalandırma havuzlarında
atıksuyun içinde askıda tutulan mikroorganizmalar yardımı ile organik maddelerin ayrıĢması,
karbondioksit ve suya dönüĢmesi sağlanır. Bu prosesler için gereken oksijen, üfleyiciler
vasıtasıyla temin edilir. Havalandırma havuzlarından ayarlı savaklar ile alınan atıksu biyolojik
çökeltme havuzları dağıtım yapısına verilir. Buradan bir boru ile biyolojik çökeltme
havuzlarına ortadan giren atıksu, dağıtım haznesinden çökeltme havuzuna geçer ve içindeki
katı maddeler havuz tabanına çöker.
Dairesel, radyal akıĢlı olarak tasarlanan biyolojik çökeltme havuzu tabanı döner yarım köprü
ile sıyrılmaktadır. Dip sıyırıcı ile havuz ortasındaki çamur çukuruna itilen aktif çamur, buradan
geri devir pompalarıyla çekilerek havalandırma havuzlarındaki aktif çamur konsantrasyonunu
sabit tutmak üzere havalandırma havuzlarına geri devir ettirilir. Fazla çamur ise ayrı
pompalarla
çekilerek,
susuzlaĢtırılmak
üzere
gravimetrik
çamur
yoğunlaĢtırıcıya
basılmaktadır. Ön çökeltme çamuru ve fazla aktif çamur ile yüzücü maddeler çamur
yoğunlaĢtırma havuzuna alınmaktadır. Gravimetrik çamur yoğunlaĢtırıcıda paletli bir
karıĢtırıcı ile yoğunluğu bir miktar arttırılan çamur buradan bant yoğunlaĢtırıcıya
basılmaktadır. Çamur suyunun azaltılması amacıyla 2 adet bant filtre kullanılmaktadır. Bant
filtre öncesi, çıkıĢ keki kuru madde oranını sağlayabilmek üzere 2 adet mekanik
yoğunlaĢtırıcı ile çamurun kuru madde oranı yaklaĢık % 4-5 mertebesine getirilecektir. Bant
filtrede susuzlaĢtırılan çamurun kuru madde miktarı % 20±2 mertebesine yükseltilmekte ve
çıkıĢta istenen % 35 katı madde oranına ulaĢmak üzere kireç ile karıĢtırılmaktadır. Tesisin
proses akım Ģeması ġekil 56‘da gösterilmektedir.
ġekil 56. S.S. YeĢil Çevre AAT Proses Akım ġeması
S.S. YeĢil Çevre AAT Genel Görünümü
S.S. YeĢil Çevre AAT Dengeleme Havuzu
S.S. YeĢil Çevre AAT Havalandırma
Havuzları
S.S. YeĢil Çevre AAT Çökeltim Havuzları
S.S. YeĢil Çevre AAT Mekanik Ġnce Izgara
Çalı AAT
Nilüfer Ġlçesi Çalı Bölgesi için yapılan Çalı AAT, evsel ve endüstriyel atıksuların (özellikle
mezbaha atıksuları) birlikte arıtılması amacıyla kurulmuĢ olup; tesis kapasitesi 1000
m³/gün‘dür. Atıksu elle temizlemeli kaba ızgara ile ince ızgaradan geçirilerek kum tutucu
ünitesine alınmakta ve daha sonra dengeleme havuzuna iletilmektedir. Kum ve ızgara atıkları
sistemden ayrılarak katı atık depolama sahasına gönderilir. Terfi pompası ile dengeleme
havuzundan yağ alma havuzuna iletilen atıksuyun yağı alındıktan sonra, havalandırma
havuzunda biyolojik arıtmadan geçirilir. Biyolojik arıtma sonrasında çökeltme havuzlarına
alınan atıksu, çamur ve duru su fazına ayrılmaktadır. ArıtılmıĢ su Çalı Dere‘sine deĢarj
edilmektedir. OluĢan çamurun bir kısmı proses gereği biyolojik arıtmanın baĢına geri devir
ettirilir, fazla çamur ise, yoğunlaĢtırma tankına alındıktan sonra üst su fazı tekrar
havalandırma havuzlarına gönderilir. Tabanda biriken çamur, yaz aylarında kurutma
yataklarına diğer zamanlarda ise vidanjörle Batı AAT‘ne iletilir.
Çalı AAT Havalandırma Havuzu
Çalı AAT Izgara
Kayapa AAT
Nilüfer Ġlçesi Kayapa TOKĠ konutları için yapılan Kayapa AAT‘nin kapasitesi 400 m³/gün‘dür.
Tesise gelen atıksu, terfi bacasına alınmakta ve dengeleme havuzuna basılmadan evvel
sepet tip ince ızgaradan geçirilmektedir. Dengeleme havuzundan terfi ile metal havalandırma
havuzlarına alınan atıksu burada biyolojik arıtmaya tabi tutulmaktadır. Havalandırma
iĢleminden sonra çöktürme havuzlarına alınan atıksu burada çamur ve su fazına
ayrılmaktadır. ArıtılmıĢ su yakındaki dereye deĢarj edilmektedir. OluĢan çamurun bir kısmı
proses gereği havalandırma havuzlarına geri devrettirilirken, bir kısmı da çamur deposuna
alınmaktadır. Fazla çamur vidanjör ile Batı AAT‘ne iletilmektedir.
Hasanağa AAT
Nilüfer Ġlçesi Hasanağa TOKĠ toplu konutları için yapılan Hasanağa AAT, tesise gelecek
atıksuyun tamamının evsel nitelikte olacağı kabulüne göre tasarlanmıĢ olup; 1200 m³/gün
kapasitelidir.
Tesiste atıksu, sepet tip kaba ızgaradan geçerek içerisindeki katı atık ve kaba partiküllerden
ayrıldıktan sonra dengeleme havuzuna iletilmektedir. Buradan seviye kontrollü dalgıç
pompalar yardımı ile ―biyohücre reaktörleri‖ ‗ne gönderilir. Biyohücre reaktörü içerisinde,
atıksuyun Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı (KOĠ) ve Biyokimyasal Oksijen Ġhtiyacı (BOĠ) değerleri
deĢarj standartlarının altına düĢürülür. Atıksu, biyohücre sisteminde arıtıldıktan sonra, deĢarj
edilmeden önce, ―Lamella‖ tipi separatörlerinden geçirilerek içerisindeki ince askıda katı
maddeler ayrıĢtırılır. Sistemin pH‘sı, biyolojik arıtma prosesi içerisinde nötralize edilir.
Biyohücre Paket Atıksu Arıtma Sisteminde çöktürme bölümü, modüler olarak arıtma tesisinin
çıkıĢına eklenmiĢtir. Çöktürme bölümünden geçen arıtılmıĢ sular, otomatik klorlama sistemi
ile dezenfeksiyon iĢlemine tabi tutulduktan sonra arıtılmıĢ su tankına alınmaktadır. ArıtılmıĢ
su, tesis yakınındaki Hasanağa Deresi‘ne deĢarj edilmektedir.
Balıkesir Evsel AAT
Balıkesir Belediyesi AAT 1997 yılında Ovaköy Mevkiinde kurulmuĢtur. ġehrin kanalizasyon
Ģebekesinin doğu ve güney ana toplayıcı kolektörleri ile toplanan atıksu, tesise cazibeli
akımla iletilmektedir. Fiziksel ve biyolojik arıtma aĢamalarını içeren tesis 2 kademeli olarak
planlanmıĢtır. Birinci kademe 2010 yılı için 67.000 m3/gün, 2. kademe ise 2030 yılı için
115.000 m3/gün kapasiteye göre tasarlanmıĢtır. Tesisin fiziksel arıtma biriminde giriĢ yapısı
ve kaba ızgara, burgulu pompalı terfi istasyonu, ince ızgara ve kum tutucu yer almaktadır.
Daha sonra ön çökeltim havuzuna alınan atıksu buradan da biyolojik arıtma ünitelerine
iletilmektedir. Tesiste biyolojik arıtma teknolojisi olarak damlatmalı filtre kullanılmaktadır.
Biyolojik arıtma çıkıĢında son çökeltim havuzuna alınan atıksu arıtıldıktan sonra Üzümcü
Deresi‘ne deĢarj edilmektedir. Tesisin proses akım Ģeması ġekil 57‘de gösterilmektedir.
Balıkesir Belediyesi AAT Genel Görünümü
ġekil 57. S.S. Balıkesir(Merkez) AAT Proses Akım ġeması
5.2. Endüstriyel Atıksu Altyapısı
Susurluk Havzası sınırları içerisinde kirlilik oluĢturan temel endüstriyel faaliyetler aĢağıdaki
Ģekilde özetlenebilir:
Bursa ilinde kurulu olan tekstil, otomotiv, gıda, deri, vb. iĢ kollarında faaliyet
gösteren sanayi tesisleri;
Balıkesir ilinde faaliyet gösteren Ģeker ve gübre fabrikaları ile gıda iĢ kolunda
faaliyet gösteren tesisler;
Havza içinde elektrik üretimi yapan termik santraller.
Bursa Ġli‘nin havza sınırları içerisinde kalan bölgesinde iĢletmede olan 9 adet Organize
Sanayi Bölgesi bulunmakta olup; bu tesislerde toplam 1004 adet iĢletme ambalaj, elektrikelektronik, gıda, kimya, boya, mobilya, makine, metal, otomotiv, tekstil ve deri iĢ kollarında
faaliyet göstermektedir. Bunlardan DemirtaĢ OSB, Nilüfer OSB, BTSO OSB, Kestel OSB,
Gürsu OSB ve Bursa Deri OSB‘de AAT bulunmaktadır. Ayrıca Bursa Ġli‘nde OSB‘ler dıĢında
endüstriyel faaliyette bulunan iĢletmelerin 27‘sinde AAT bulunmaktadır. Arıtma tesislerinin
kapasiteleri 40 m3/gün ila 22,500 m3/gün arasında değiĢmektedir.
Balıkesir Ġli‘nde bulunan Balıkesir OSB bünyesinde 55 adet iĢletme makine, tekstil, gıda, vb.
iĢ kollarında faaliyet göstermektedir. Balıkesir OSB‘ye hizmet verecek olan AAT 1650 m3/gün
kapasiteli olup inĢaatı tamamlanmıĢ ve iĢletmeye alınmıĢtır. Balıkesir II (Haddeciler) OSB‘de
ise 24 iĢletme mevcuttur ve OSB‘nin AAT proje aĢamasındadır. OSB‘ler dıĢında, Balıkesir
merkezinde ve ilçelerinde AAT‘ye sahip 44 iĢletme faaliyet göstermektedir.
Yapılan saha çalıĢmaları ve elde edilen bilgiler ıĢığında oluĢturulan Susurluk Havzası‘nda
bulunan OSB‘lere ait bilgiler Tablo 36‘ te özetlenmiĢtir.
Tablo 36. Susurluk Havzası’nda bulunan OSB’lerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
AAT Durumu
Yapım/Ġhale
Mevcut
/Proje
(Tipi)
AĢamasında
F, K, B
F, K, B
-
Sıra
No
OSB Adı
ĠĢletme
Sayısı
1
2
BTSO
DemirtaĢ (DOSAB)
230
318
3
Nilüfer (NOSAB)
195
F, K
4
Gürsu
68
Atıksuları S.S. YeĢil
Çevre AAT‘nde
arıtılmaktadır.
-
Atıksu Durumu
DĠB
Durumu
DeĢarj Ortamı
Kapasitesi
(m3/gün)
Arıtılan
(m3/gün)
96000
70000
50000
35000
VAR
VAR
792
720
VAR
55000
55000
YOK
4000
2500
YOK
Nilüfer Çayı
Ayvalı Dere
Nilüfer Çayı
Ayvalı Dere
DSI Cenup
Kanalı vasıtası
ile Deliçay
5
Kestel
78
6
Bursa Deri
79
F, K, B
7
Hasanağa
Mustafakemal paĢa
(MKP)
MKP (Mermerciler)
Balıkesir
57
-
ĠnĢaat a.
-
-
-
-
10
F,B
-
2000
-
YOK
Susurluk Çayı
6
55
F,B
Ġhale a.
-
1650
-
-
Simav Çayı
24
-
Proje a.
-
-
-
-
8
9
10
11
Balıkesir
(Haddeciler)
II
F: Fiziksel; K: Kimyasal; B: Biyolojik
Susurluk Havzası‘nda çevresel kirlilik açısından önem arz eden bir diğer endüstriyel faaliyet
kolu da maden iĢletmeciliğidir. Balıkesir‘in Bigadiç ve Susurluk Ġlçelerinde, Kütahya‘nın Emet
Ġlçesinde, Bursa‘nın MustafakemalpaĢa Ġlçelerinde bor yatakları ile Balıkesir‘in Merkez,
Bigadiç, Erdek, Susurluk, SavaĢtepe, Ġvrindi ve Dursunbey Ġlçelerinde mermer yatakları
bulunmaktadır. Maden iĢletmeciliğinden kaynaklanan atıksular havza içerisine deĢarj
edilmemekte, lagünlerde veya depolarda biriktirilerek tekrar kullanılmaktadır. Arazi çalıĢması
sırasında ziyaret edilen iĢletmeler arasında sadece Kestelek Bor ĠĢletmesinin atıksularını
Orhaneli Çayı‘na deĢarj ettiği gözlenmiĢtir. ĠĢletmenin 27.07.2005 tarihinde alınmıĢ deĢarj
izni bulunmaktadır. Kütahya‘nın Emet Ġlçesinde bulunan Eti Maden ĠĢletmesinde ise, oluĢan
atıksular iĢletme içerisinde lagünlerde biriktirildikten sonra tekrar iĢletmede kullanılmaktadır.
Susurluk Havzası‘nda 2 adet termik santral bulunmaktadır. Bunlardan Bursa‘nın Orhaneli
ilçesinde Elektrik Üretim Anonim ġirketi‘ne (EÜAġ) bağlı olarak faaliyet gösteren santralden
dıĢarıya atıksu deĢarjı yapılmamaktadır. Atıksular arıtma tesisinde arıtıldıktan sonra proses
suyu olarak kullanılmaktadır. TavĢanlı‘da kurulu olan Tunçbilek Termik Santrali‘nde ise
oluĢan 700 m3/gün endüstriyel atıksu Adranos Çayı‘na deĢarj edilmektedir. AAT ihale
aĢamasındadır.
Endüstriyel AAT‘lerin yanında S.S. YeĢil Çevre AAT‘sinde Gürsu OSB, Kestel OSB ve Ġsabey
Mahallesi çevresinde bulunan sanayi tesislerinden kaynaklanan endüstriyel nitelikli atıksuları
da arıtılmaktadır. ĠĢletme Kooperatifi‘nin 267 üyesi bulunmaktadır ve üyelerin çoğunluğu
tekstil alanında faaliyet gösteren iĢletmelerdir.
5.2.1. Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu
Bursa Ġli önemli sanayi kentlerinden birisi olarak tekstil, otomotiv, gıda ve deri iĢ kollarında
faaliyet gösteren sanayi kuruluĢları ile Türk ekonomisine katkıda bulunmaktadır. Bursa Ġli‘nin
Susurluk Havzası sınırları içerisinde kalan bölümünde 9 adet OSB faaliyet göstermektedir.
Bunlar; Bursa Ticaret ve Sanayi Odası OSB, Nilüfer OSB, Bursa Deri OSB, DemirtaĢ OSB,
Kestel OSB, Gürsu OSB, MustafakemalpaĢa OSB, MustafakemalpaĢa Mermerciler OSB ve
Hasanağa OSB‘dir. Nilüfer ilçesinde kurulmuĢ olan BTSO OSB‘de toplam 190 iĢletmenin
evsel ve endüstriyel atıksularının arıtıldığı 96.000 m³/gün kapasiteli AAT mevcuttur. Nilüfer
ilçesinde kurulmuĢ olan Nilüfer OSB‘de 195 iĢletmenin endüstriyel atıksularının arıtıldığı 792
m3/gün kapasiteli bir endüstriyel AAT mevcuttur. Bölgenin evsel nitelikli atıksuları, BUSKĠ
Batı AAT‘nde arıtılmaktadır. Nilüfer ilçesinde bulunan Bursa Deri Organize Sanayi
Bölgesinde ise 80 iĢletmenin endüstriyel atıksularının arıtıldığı ilk kademesi 4000 m 3/gün
kapasiteli bir AAT bulunmaktadır. Osmangazi ilçesindeki DemirtaĢ OSB‘de bulunan 318
iĢletmenin evsel ve endüstriyel atıksularının arıtıldığı 70.000 m3/gün kapasiteli bir AAT
mevcuttur. Gürsu ve Kestel OSB‘lerinin atıksuları ile Kestel ve Barakfakih Sanayi Bölgesi‘nde
faaliyet gösteren iĢletmelerin atıksuları ise S.S. YeĢil Çevre Arıtma Tesis ĠĢletme
Kooperatifi‘nin iĢlettiği AAT‘sinde arıtılmaktadır. Hasanağa OSB AAT ise ihale aĢamasını
tamalamıĢ ve inĢaata baĢlamıĢtır. MustafakemalpaĢa Mermerciler OSB‘nin kamulaĢtırma
davaları sürdüğünden dolayı davalar sonuçlandıktan sonra AAT ĠĢ Termin Planı süresi
baĢlayacaktır. MustafakemalpaĢa OSB‘nin AAT‘ si tamamlanmıĢ olup, iĢletmeye alınmıĢtır.
2000 m3/gün kapasiteli tesis deĢarjını Susurluk Çayına yapmaktadır.
Balıkesir Ġli‘nde 2 adet organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Balıkesir OSB AAT
tamamlanmıĢ ve iĢletmeye alınmıĢtır. Balıkesir II OSB‘nin AAT ise proje aĢamasındadır.
Bursa Ticaret ve Sanayi Odası OSB AAT
Bursa TSO OSB AAT‘si, 1998 yılında iĢletmeye alınmıĢtır. Maksimum 48.000 m 3/gün
kapasiteli olup, baĢlangıçta 160 firmaya hizmet vermektedir. Artan firma sayısı ve
kapasiteleri nedeniyle, 2005 yılının Ağustos ayında maksimum 48.000 m3/gün kapasiteli
ikinci bir AAT iĢletmeye alınmıĢtır. Ġki tesis toplamda 230 firmaya hizmet vermektedir.
Otomatik kontrol sistemleri ile donatılan ve bilgisayar aracılığı ile kontrol edilen 1. ve 2.
AAT‘ler aĢağıdaki temel ünitelerden oluĢmaktadır:
Fiziksel Arıtma: Kaba Izgara, Ġnce Izgara, Kum ve Yağ Tutucu, Dengeleme Havuzu,
Terfi Merkezi,
Kimyasal Arıtma: Hızlı KarıĢtırma (Koagülasyon), YavaĢ KarıĢtırma (Flokülasyon), Ön
Çökeltme,
Biyolojik Arıtma: Havalandırma Havuzu, Son Çökeltim Tankı
Çamur UzaklaĢtırma: Çamur Homojenizasyonu, Çamur YoğunlaĢtırma, Mekanik
SusuzlaĢtırma, Çamur Kurutma.
Mekanik ızgara ve kum tutucu ünitelerinden geçen atıksu, debi ve kalitedeki kısa süreli
dalgalanmaları ortadan kaldırarak arıtma ünitelerinin daha verimli çalıĢmasını sağlayan
dengeleme havuzuna gelir. Dengeleme havuzundan sonra kimyasal arıtma ve uzun
havalandırmalı aktif çamur sistemi ile çalıĢan biyolojik arıtma aĢamalarından geçen
atıksudaki AKM ve KOĠ giderimi sağlanır. Havalandırma, paralel çalıĢan 2 adet oksidasyon
hendeğinde gerçekleĢtirilmektedir. Tabanı kısmen küçük kabarcıklı difüzörlerle kaplı, dalgıç
karıĢtırıcılarla geri devrettirilen, yüksek su derinlikli bu hendeklerin kullanılması ile oldukça
yüksek bir havalandırma verimi elde edilmektedir. Havalandırma havuzlarının tasarımı
atıksudaki azotun giderimine de imkân vermektedir. Havalandırma havuzlarından son
çökeltim havuzlarına alınan atıksular, buradan da Ayvalı Deresi‘ne deĢarj edilmektedir.
AAT‘de, çamur arıtımı için de gerekli önlemler alınmıĢtır. Ön çökeltim kimyasal çamuru ve
son
çökeltme
biyolojik
çamuru,
çamur
arıtma sisteminin
ilk
yapısı olan
çamur
homojenizasyon ünitesinde toplanır. Burada homojenleĢtirilen çamur, yoğunlaĢtırma
havuzlarına alınır. YoğunlaĢtırma havuzlarında çamurun fazla suyunu bırakması sağlanır ve
buradan çıkan daha yoğun çamur, çamur susuzlaĢtırma ünitelerine gönderilir. Çamur
susuzlaĢtırma iĢlemi için dekantör kullanılmaktadır. Kek haline gelen çamur konveyörler
vasıtasıyla çamur kurutma ünitesine götürülür ve buradan da bertarafı sağlanır. Tesisin
31.01.2007 tarihli deĢarj izni mevcut olup, kapasitesinin altında arıtma gerçekleĢtirmektedir.
Tesisin verimli çalıĢtığı gözlenmiĢtir.
Nilüfer OSB AAT
Nilüfer OSB‘de faaliyet gösteren firmalardan kaynaklanan konsantre asit/alkali atıksular,
konsantre yağlı atıksular ve sürekli yıkama suları terfi ünitelerine gelmektedir. Sürekli yıkama
suları ve konsantre asit/alkali suları belli oranlarda karıĢarak hızlı karıĢtırma (koagülasyon)
tankına gelmektedir. Ağır metallerin giderimi tanka eklenen sodyum hidroksit (NaOH) ile
metal iyonlarının metal hidroksite dönüĢtürülerek çöktürülmesi esasına dayanmaktadır. Metal
hidroksitler tanka eklenen demir klorür (FeCl3) ile koagülasyon iĢlemine tabi tutulmaktadır.
Koagülasyon tankından sonra sular nötralizasyon tanklarına gelerek pH'ı yükseltilmektedir.
YavaĢ karıĢtırma (flokülasyon) tankında iĢlemin gerçekleĢmesi için anyonik polielektrolit
dozlaması yapılmaktadır. Flokülasyon tankını terk eden ve eĢit olarak ikiye bölünen atıksu iki
paralel ön çöktürme havuzuna alınır. Çamurun büyük bir kısmı ön çöktürmelerde birikir ve
düzgün aralıklarla sistemde mevcut bulunan ön çöktürme çamur terfi pompaları ile çamur
yoğunlaĢtırma havuzuna gönderilir. Ön çöktürme iĢlemi tamamlanan atıksular lamelli
çöktürme havuzuna geçerler. Lamelli tip çöktürmeden sonra arıtılan suyun pH kontrolü yapılır
ve kum filtresi ile aktif karbon ünitesinden geçirilir. ArıtılmıĢ su Ayvalı Deresi‘ne deĢarj
edilmektedir.
Terfi havuzlarında depolanan konsantre yağlı atıksular ile terfi pompaları ve konsantre yağlı
atıksular, ön dengeleme havuzunun ilk bölümüne alınır. Bant filtreden geçirilerek ön
dengeleme havuzunun ikinci bölümüne ve sonrasında da yağ ayırma tankına alınır. Yağ
ayırma tankından geçen atıksu, konsantre yağlı atıksular ön dengeleme havuzunun 3. üncü
bölümüne alınır. Terfi pompası ile emülsiyon parçalama tankına gönderilen atıksu
içerisindeki çözünmüĢ yağların, emülsiyon parçalama iĢlemi ile atıksudan ayrılması sağlanır.
Bunun yapılabilmesi için uygun sıcaklık, pH ve karıĢtırma sağlanmaktadır. Uygun sıcaklık,
pH ve tam karıĢım sağlandıktan sonra atıksuya FeCl3 dozlaması yapılır. Reaksiyon süresii
tamamlandığında atıksu yüzeyinde bulunan yağ atıksudan ayrılmak için hazır hale gelir.
Ayrılan yağ lisanlı firmalara verilmek üzere depolanmakta, su ise konsantre asit/alkali atıksu
ön dengeleme havuzuna gönderilmektedir. Arıtma tesisine taĢıma yolu ile gelen konsantre
kesme sıvıları ise depolama havuzunda biriktirilerek, besleme pompası ile bant filtreye
gönderilir. Bant filtreden geçen atıksu buharlaĢtırma ünitesine alınır. Bu ünitede atıksu
içindeki su buharlaĢtırılıp yoğunlaĢtırılarak yağdan ayrılır. Yağdan ayrılan su drenaj
havuzuna, daha sonra da konsantre asit/alkali ön dengeleme havuzuna gönderilmektedir.
Sürekli arıtmadan oluĢan çamurun büyük bir kısmı ön çöktürücülerde biriktirilir ve düzgün
aralıklarla sistemdeki terfi pompaları ile çamur yoğunlaĢtırma havuzuna gönderilir. Çamur
yoğunlaĢtırma havuzu tabanında yoğunlaĢtırılan çamur, dekantör terfi pompaları ile
dekantöre
gönderilmekte
ve
katyonik
polielektrolit
ilavesiyle
susuzlaĢtırılmaktadır.
Dekantörden çıkan %25-30 katı madde içeren çamur keki, Hamitler Düzenli Katı Atık
Depolama Tesisi'ne gönderilmek üzere tesis içerisindeki katı atık depolama sahasında
depolanmaktadır. Tesisin proses akım Ģeması ġekil 58‘de gösterilmektedir.
ġekil 58. NOSAB AAT Proses Akım ġeması
Bursa Deri OSB AAT
Bursa Deri OSB AAT 12.000 m3/gün kapasiteye göre projelendirilmiĢ ve 4000 m3/gün‘lük ilk
aĢaması tamamlanmıĢtır. Atıksular deri imalatındaki kaynaklarına göre genel, sülfürlü ve
kromlu olmak üzere 3 ayrı sınıfta arıtılmaktadır. Bu atıksuların debileri sırasıyla 3000, 800 ve
200 m3/gün‘dür. Tesise giren atıksular aĢağıdaki ünitelerde sırasıyla iĢleme tabi tutularak
arıtılmaktadır:
Genel Atıksu Hattı: GiriĢ Yapısı, Ortak Dengeleme, Kimyasal Arıtma, Biyolojik Arıtma,
Çamur Arıtma.
Sülfürlü Atıksu Hattı: GiriĢ Yapısı, Sülfür Oksidasyon Havuzu, Ortak Dengeleme,
Kimyasal Arıtma, Biyolojik Arıtma, Çamur Arıtma.
Kromlu Atıksu Hattı: GiriĢ Yapısı, Krom Dengeleme ve Çöktürme Havuzu: Ortak
Dengeleme, Kimyasal Arıtma, Biyolojik Arıtma, Çamur Arıtma.
GiriĢ Yapısı
Tesise ayrı ayrı giren genel, sülfürlü ve kromlu atıksular, öncelikle kaba ızgaralardan
geçmektedir. 20 mm‘lik ızgara açıklığına sahip bu ızgaraları 1 mm‘lik ince ızgaralar takip
etmektedir. Hatlarda tutulan atıklar ayrı toplanmakta ve vinç yardımıyla römorka boĢaltılarak
atık kurutma alanına gönderilmektedir. Atıksular, ızgaraları takiben havalandırmalı kum ve
yağ tutucuya gönderilmekte ve yüzen yağlar savaklanarak pompayla yağ konteynırına
alınmaktadır. Havuz dibinde çöken kum, sıyırıcı vasıtasıyla kum pompalarına taĢınmakta ve
kum ayırıcısına basılarak sistemden ayrılmaktadır. Kum ve yağ tutucudan savaklanan
atıksular terfi merkezine gelmektedir. Genel atıksu ortak dengeleme havuzuna, sülfürlü
atıksu sülfür oksidasyon havuzuna, kromlu atıksu ise krom dengeleme ve çöktürme
havuzuna basılmaktadır.
Sülfür Oksidasyon Havuzu
Bu havuzlarda MnSO4 katalizörü varlığında havalandırma yapılarak sülfürün sudan
uzaklaĢması sağlanmaktadır. Sülfürden arındırılan atıksular, ortak dengelemeye terfi
ettirilerek genel atıksularla birlikte arıtılmaktadır.
Krom Dengeleme ve Çöktürme Havuzu
GiriĢ yapısından terfi edilen kromlu atıksular bu havuzlarda önce dengelenmekte ve sodyum
hidroksit (NaOH) dozajı yapılarak pH‘ı yükseltilmek suretiyle çökeltme iĢlemine tabi
tutulmaktadır. Çöken krom çamuru, çamur susuzlaĢtırma ünitesine iletilir. Kromdan
arındırılan atıksu, bu noktadan sonra ortak dengeleme havuzuna verilerek diğer atıksular ile
birlikte arıtma iĢlemine tâbi tutulmaktadır.
Ortak Dengeleme
3 hattan tesise ulaĢan atıksular, ortak dengeleme havuzlarında birleĢerek debi ve atıksu
karakteri açısından dengeleme iĢlemine tabi tutulmaktadır. Havuzlarda anaerobik Ģartlar
oluĢmaması
için
gerçekleĢtirilmektedir.
jet
havalandırıcılarla
havalandırma
ve
karıĢtırma
iĢlemii
Kimyasal Arıtma
Ortak dengeleme havuzundan terfi edilen atıksular hızlı ve yavaĢ karıĢtırma ünitesine
ulaĢmaktadır. Burada pH‘ı dengelemek amacıyla kireç, çökeltmenin sağlanması için FeSO4
ve polielektrolit dozlanmaktadır. OluĢan yumaklar dairesel kimyasal çökeltme havuzlarında
sudan ayrılarak çamur yoğunlaĢtırıcılara gönderilmektedir. Kimyasal arıtmadan savaklanan
atıksu havalandırma havuzlarına cazibeyle iletilmektedir.
Biyolojik Arıtma
Havalandırma ve son çökeltme havuzlarından oluĢan bu ünitede atıksu biyolojik prosesler
yardımıyla arıtılmaktadır. Havalandırma havuzlarında oluĢacak bakteriler hava üfleyicilerle
sağlanan oksijeni kullanarak sudaki kirlilik yaratan organik maddeleri tüketmektedir. Bu iĢlem
sonucunda oluĢacak çamur son çökeltme havuzlarında çöktürülerek çamur yoğunlaĢtırma
havuzlarına terfi ettirilmektedir. Arıtılan su sistemden ayrılarak deĢarj hattı vasıtasıyla alıcı
ortama verilmektedir.
Çamur Arıtma
Çamur yoğunlaĢtırma havuzları ve çamur susuzlaĢtırma binasından oluĢan bu ünitede
çamurlar Ģartlandırıldıktan sonra bant filtrelerden geçirilerek susuzlaĢtırılır. Dairesel tipte olan
çamur yoğunlaĢtırma havuzlarında çamur bekletilerek yoğunlaĢtırılmakta ve sonrasında
polielektrolit
dozlanarak
bant
filtrelerde
susuzlaĢtırılmaktadır.
Elde
edilen
çamur
susuzlaĢtırma sahasına gönderilmektedir.
5.2.2. Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu
Tekil endüstrilerin atıksu altyapıları incelendiğinde, Bursa Ġli‘nde OSB‘ler dıĢında endüstriyel
faaliyette bulunan iĢletmelerin 27‘sinde AAT bulunmaktadır. Balıkesir iline bakıldığında ise il
merkezinde ve ilçelerinde AAT‘ye sahip 44 iĢletmenin faaliyet gösterdiği arazi çalıĢmalarında
belirlenmiĢtir. Söz konusu arıtma tesislerinin kapasiteleri 40 m3/gün ila 22,500 m3/gün
arasında değiĢmektedir. Susurluk Havzası içerisinde yer alan ve havza için önemli kirletici
kaynak özelliğine sahip baĢlıca endüstriyel tesisler aĢağıda sıralanmıĢ olup; devamında bu
tesislerden bazılarının AAT‘leri incelenmiĢtir. Söz konusu tesislerin atıksu altyapı durumları
Tablo 37‘ da özetlenmektedir.
SÜTAġ Gıda Sanayi
Tat Konserve San. A.ġ.
YeĢim Tekstil
Penguen Gıda Sanayi
TOFAġ Türk Otomotiv
TARTAġ Gıda Tarım ve Hay. Ürün. San. Tic. A.ġ.
BANVĠT
ġeker Piliç
Eti Maden Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları ĠĢletme Müdürlüğü
TUKAġ
Deneks Gıda
Assan Gıda
Susurluk ġeker Fabrikası
Tablo 37. Susurluk Havzası’nda bulunan Tekil Endüstrilerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
Sıra
No
1
2
Tesis Adı
Tat Konserve San. A.ġ. +
Sek Süt (Bursa MKP)
Tat Konserve San. A.ġ.
(Bursa Karacabey)
3
Susurluk ġeker Fabrikası
4
YeĢim Tekstil
5
Penguen Gıda Sanayi
6
Oraklar Gıda
7
8
BANVĠT
Tamek Gıda
9
Deneks Gıda
10
11
12
14
Assan Gıda
TofaĢ Türk Oto. Fab. A.ġ.
Mauri Maya
TARTAġ Gıda Tarım ve
Hay. Ürün. San. Tic. A.ġ.
ġeker Piliç
15
TUKAġ
16
Olca Gıda Ltd. ġti.
17
Kestelek Bor ĠĢletme
18
BAGFAġ
13
DeĢarj
Noktası
DSI Drenaj
F, B
18000
5.3 + 5.9
YOK
Kanalı
Hanife
F, B
15000
5.9
YOK
Drenaj Kanalı
AAT Mevcut Değil. Atıksular (9600 m3/gün) lagünlerde biriktiriliyor. Simav
çayına deĢarj ediliyor.
Mandıras
F, K, B
9000
10.2
YOK
Deresi
Hasanağa
F, B
5510
5.9
29.11.2006
Deresi
Üzümlü
B
3140
5.9
01.02.2010
Deresi
B
3000
5.8
28.06.2010
Manyas Gölü
B
3000
5.9
05.10.2012
Karadere
Üzümlü
F, B
3000
5.9
04.10.2010
Deresi
F, B
3000
5.9
08.10.2010
Karadere
F, K, B
2500
21 + 18.2
YOK
Nilüfer Çayı
B
2400
5.2
11.06.2010
Karadere
DSI Drenaj
F, B
2005
5.9
31.10.2007
Kanalı
B
1800-2000
5.8
02.09.2011
Bey Deresi
Mürvetler
B
1000-2000
5.9
03.01.2011
Deresi
DSI Drenaj
F, B
1646
5.9
YOK
Kanalı
Orhaneli
Paket
1072
7.3
27.07.2005
Çayı
Marmara
Yok
30000
20.1
Denizi
AAT
Türü
Atıksu Miktarı
(m3/gün)
SKKY
Sektör Adı
DĠB Durumu
SÜTAġ Gıda Sanayi AAT
SÜTAġ A.ġ. Fabrikası üretim prosesinden kaynaklanan atıksuların, alıcı ortam deĢarj
standartlarına uygun Ģekilde arıtılması amacıyla kurulmuĢ olan AAT, fiziksel ön arıtma,
anaerobik
arıtma,
aerobik
arıtma,
çamur
stabilizasyonu
ve
çamur
susuzlaĢtırma
proseslerinden oluĢmaktadır.
Atıksular, tesis giriĢinde ilk önce 1,5 mm elek aralıklı, elle temizlemeli çubuklu ızgaradan
geçirilmektedir. Ġri tanecikli katı maddeler bu ünitede tutulduktan sonra, atıksular dengeleme
havuzuna alınmaktadır. Terfi ve dengeleme amaçlı havuzun kapasitesi, farklı üretim
periyotlarında, farklı debi ve kirlilik yükünde gelen atıksuların etkin bir Ģekilde dengelenmesi
amacıyla 2000 m3 olarak tasarlanmıĢtır. Böylelikle yaklaĢık 12 saatlik bekleme süresi
sonucu, anaerobik arıtma tesisine eĢit yük ve debide atıksu besleyerek yüksek verim ile
çalıĢtırılması mümkün olmaktadır. Dengeleme havuzunda homojen kirlilik konsantrasyonu
elde etmek ve askıda katı maddelerin çökelmesini önlemek amacı ile havuza dalgıç
karıĢtırıcı yerleĢtirilmiĢtir. Atıksular dengeleme havuzundan nötralizasyon havuzuna
beslenerek uygun pH değerine getirilmektedir. Nötralizasyon havuzunda atıksuya FeCl3 ilave
edilerek, hem anaerobik arıtma öncesi bakterilere mikro besi maddesi olarak demir
sağlanmıĢ olmakta; hem de anaerobik ve aerobik arıtma ünitelerinde oluĢacak çamurun
çökelebilme özelliği arttırılmıĢ olmaktadır. Nötralizasyon havuzunda etkili ve hızlı bir biçimde
reaksiyon olması için havuza karıĢtırıcı yerleĢtirilmiĢtir. Anaerobik reaktöre beslenen
atıksuyun reaktöre girmeden önce, anaerobik arıtma için gerekli Ģartların sağlanması
gerekmektedir. Bu sebeple besleme hattı üzerine ısı değiĢtirici konulmuĢtur. Isı değiĢtiricide
atıksu sıcaklığı mezofilik tip anaerobik arıtma için gerekli olan 35–37ºC aralığına
ayarlanmaktadır. Sıcaklığı ve pH değeri ayarlanmıĢ olan atıksu, tam karıĢımlı (CSTR) tip
anaerobik reaktöre beslenmektedir. Anaerobik reaktöre proses için gerekli karıĢımı
sağlayacak ve askıda katı maddelerin çökelmesini önleyecek özel bir karıĢtırıcı monte
edilmiĢtir. Anaerobik biyolojik arıtma sürecinde atıksudaki organik kirleticiler anaerobik
mikroorganizmalar tarafından parçalanarak biyogaza (CH4 ve CO2) dönüĢtürülmekte ve
organik
madde
düĢürülmektedir.
ile
askıda
OluĢan
katı
madde
konsantrasyonları
biyogaz,
reaktör
üzerinden
hedeflenen
toplanarak
yakma
seviyelere
ünitesine
gönderilmektedir. Reaktör yaklaĢık 30 mbar rölatif basınçta çalıĢacak Ģekilde tasarlanmıĢtır.
OluĢan biyogaz kendi basıncı ile reaktörü terk etmektedir. Basınç değeri biyogaz hattı
üzerine monte edilen ayar ventili ile sağlanmaktadır.
Reaktörün çıkıĢ savağından alınan atıksu, cazibe ile anaerobik çökeltme havuzuna
alınmakta; bu havuzda askıdaki anaerobik bakterilerin çökelmesi sağlanmakta ve çökelen
çamur reaktöre geri devir ile beslenmektedir. Böylelikle, reaktör içerisindeki bakterilerin
arıtılmıĢ su ile kaybedilmesi önlenmektedir. Çökeltme havuzunun dibinde toplanan çamurun
bir kısmı çamur yoğunlaĢtırma havuzuna gönderilmekte ve susuzlaĢtırıldıktan sonra
uzaklaĢtırılmaktadır.
ArıtılmıĢ su anaerobik çökeltme havuzu savağından cazibe ile havalandırma havuzuna
alınmaktadır. Havalandırma havuzuna gelen atıksuya burada disk havalandırıcılar vasıtası ile
oksijen verilmektedir. Bu sayede havuz içerisindeki havalı ortamda faaliyet gösteren
bakterilerin atıksu içerisinde bulunan organik maddeleri parçalaması sağlanmaktadır. Atıksu
daha sonra cazibeli akıĢ ile son çökeltme havuzuna alınmaktadır. Son çökeltme havuzunda
besleme merkezden yapılır. GiriĢ suyunun eĢit dağılımını sağlamak için, merkez deflektör
yapısı kullanılmıĢtır. Atıksu, merkezden dıĢ duvarlara doğru hareket eder ve dıĢ çevre
boyunca uzanan kanaldan savaklanarak deĢarj edilir. Arıtma tesisinin anaerobik ve aerobik
arıtma ünitelerinde oluĢan çamurlar yoğunlaĢtırma tankında toplanmaktadır. Burada durağan
hidrolik koĢullarda havuz tabanına çökerek yoğunluğu arttırılan çamurlar, sıyırıcı yardımı ile
merkezde toplanmakta daha sonra pompa ile çürütme ünitesine gönderilmektedir. Stabilize
olan çamurlar pompa ile bant filtre susuzlaĢtırma ünitesine beslenmektedir. Besleme
öncesinde, katı madde içeriğini arttırmak ve çamurun yumaklaĢmasını sağlamak amacı ile
polielektrolit
hazırlama
ünitesinde
hazırlanan
polimer,
çamur
besleme
hattına
dozlanmaktadır. Bant filtreler ile çamur sıkıĢtırılarak kek haline getirildikten sonra
uzaklaĢtırılır. YoğunlaĢtırıcıdan ve bant filtre ünitesinden alınan süzüntü suyu ise arıtmanın
giriĢindeki dengeleme havuzuna gönderilmektedir. Tesisin proses akım Ģeması ġekil 59‘da
verilmiĢtir.
SÜTAġ Gıda A.ġ. AAT Genel Görünümü
ġekil 59. SÜTAġ Gıda A.ġ. AAT Proses Akım ġeması
TOFAġ Türk Otomotiv AAT
Türkiye‘nin otomotiv sektöründe faaliyet gösteren en önemli fabrikalarından birisi olan Türk
Otomobil Fabrikaları A.ġ.‘nin Bursa‘da bulunan fabrikasında 3 tür atıksu oluĢmaktadır. Yağlı
ve evsel nitelikli atıksular kuzey kolektörü ile terfi merkezine iletilmekte iken; boyalı ve fosfatlı
atıksular güney kolektörü ile arıtma tesisine iletilmektedir. Fabrikanın çeĢitli bölümlerinde
oluĢan farklı konsantrasyonlardaki endüstriyel atıksular debilerinin ayarlanabilmesi, olası ve
yüksek miktardaki ani deĢarjları stoklayabilmek ve endüstriyel AATne sürekli olarak
iletilmelerini sağlamak üzere ön dengeleme havuzlarına alınmaktadır. Boyalı sular
dengeleme havuzunun hacmi 600 m3, sürekli boyalı durulama atıksuları dengeleme
havuzunun hacmi 600 m3, yağlı atıksular dengeleme havuzunun hacmi ise 300 m3‘tür. Terfi
merkezine aktarılan evsel atıksular ise pompalar yardımı ile havalandırma havuzlarına
verilmeden önce, atıksular içerisindeki katı maddeleri tutmak için otomatik çalıĢan kaba
ızgaradan geçirilmektedir. 90 m3/saat debideki boyalı ve fosfatlı durulama atıksuları için
sürekli olarak öncelikle düĢük pH değerinde hızlı karıĢtırma (koagülasyon), 9,5-11 pH
aralığında nötralizasyon, yavaĢ karıĢtırma (flokülasyon) ve çamur çökeltme iĢlemleri
yürütülmektedir. ArıtılmıĢ atıksular son pH düzenlenmesi ve nötralizasyon iĢleminden sonra
havalandırma havuzuna alınır ve son olarak deĢarj iĢlemi gerçekleĢtirilir.
Terfi merkezinden pompalar yardımı ile alınan 40 m3/saat debideki yağlı atıksular dengeleme
havuzuna alındıktan sonra ilk iĢlem olarak yüzen yağlar bir yağ ayırıcı ile uzaklaĢtırılır. Daha
sonra atıksuda homojen olarak bulunan ve konsantrasyonu yüksek olan emülsiyonların
kırılması ve yağın atıksulardan uzaklaĢtırılması iĢlemi yapılmaktadır. DüĢük pH değerlerinde
FeCl3 yardımıyla yapılan çift kademeli emülsiyon kırma iĢlemini, çift kademeli nötralizasyon
ve tek kademeli flokülasyon iĢlemleri takip etmektedir. Bu iĢlemlerden sonra faz teĢkil etmiĢ
olan yağların atıksulardan kolayca uzaklaĢtırabilmesi için çözünmüĢ hava yüzdürmesi (DAF)
iĢlemi uygulanmaktadır. DAF ünitesinde oluĢan çökelemeyen çamurlar, köpük havuzunda
toplanıp buradan çamur yoğunlaĢtırmaya aktarılır. Çökelen çamurlar ise doğrudan
yoğunlaĢtırmaya aktarılır. Yağlardan arındırılmıĢ olan atıksular kirlilik durumuna göre boyalı
atıksular çamur çökeltme havuzuna, biyolojik arıtma tesisine, ya da yağlı sular flokülasyon
havuzuna alınmaktadır. DeĢarj için uygun olan arıtılmıĢ atıksular ise deĢarj edilmektedir.
Arıtma iĢleminden gelen su son pH düzenlemesi ve nötralizasyon iĢleminden sonra biyolojik
arıtma hattına verilmektedir.
Endüstriyel atıksular gerekli arıtma iĢlemlerine tabi tutulduktan sonra ağır metal
hidroksitlerinin daha iyi çökelmesini sağlamak üzere çamur çökeltme havuzuna alınır. Bu
havuz 600 m3 hacminde olup, çöken metal hidroksit çamurlarını dipten sıyırarak pompa emiĢ
bölümüne toplayan bir sıyırıcı sistem ile donatılmıĢtır. Duru sular son pH düzenlemesi ve
nötralizasyon iĢleminden biyolojik arıtma hattına verilir. Çamur çökelme havuzunda biriken
çamurlar ise pres filtreye verilmek üzere çamur yoğunlaĢtırma havuzuna alınır.
Evsel nitelikli atıksular ve diğer atıksulardaki organik kirleticiler için ise biyolojik arıtma
yöntemi uygulanmaktadır. Bu kirleticiler havalandırma havuzunda bakteriler tarafından
atıksulardan ayrıĢtırılarak aktif flok çamurlarının oluĢumunu sağlamaktadır. Burada seçilen
biyolojik proses tipi uzun havalandırmalı biyolojik arıtma sistemi olup; havalandırma havuzu
hacmi 900 m3‘tür. Havuzdaki oksijen miktarı oksijen problarıyla kontrol altına alınmıĢtır.
Biyolojik havalandırma havuzunda oluĢan çamur floklarının ortamdan uzaklaĢtırılması için
atıksular son çökeltme havuzuna verilmektedir. Havuzun dibine çöken çamurun bir kısmı
dairesel sıyırıcı yardımıyla havuzun ortasına toplanmakta ve pompalar yardımıyla çekilerek
biyolojik havalandırma havuzu baĢına geri verilmektedir. Fazla çamur ise ayrı bir pompayla
ortamdan alınarak biyolojik Ģartlandırma ünitesine verilmektedir. Bu çamurların kolayca
filtrelenebilmesi için ortama FeCl3 ve kireç katılarak Ģartlandırılması gerekmektedir. Bu
iĢlemden sonra çamur, çamur yoğunlaĢtırma daha sonra ise pres filtreye verilerek
susuzlaĢtırma iĢlemi gerçekleĢtirilir.
Endüstriyel atıksu arıtma bölümünde oluĢan ağır metal çamurları ve bozulmuĢ yağ
floklarından oluĢan çamurlar, çamur yoğunlaĢtırma havuzuna verilir. Çamur yoğunlaĢtırma
havuzu üzerinde duru su oluĢması halinde ortamdan alınarak boyalı sular dengeleme
havuzuna verilir. Havuzun alt kısımlarında biriken çamur ise pres filtreye verilerek %35-40
katı madde içerinceye dek susuzlaĢtırılır. Pres filtre süzüntü suyu tekrar boyalı su dengeleme
tankına geri verilmekte, oluĢan çamur kekleri ise pres filtre altında bulunan çamur vagonuna
boĢaltılarak ortamdan uzaklaĢtırılmaktadır. Pres filtrenin çalıĢma düzeni otomatik olup;
bezlerinin tıkanması halinde yıkama iĢlemi kapalı devre asit yıkama sistemi ile yapılmakta ve
oluĢan atık asit ise kimyasal tasarruf için yağlı atıksular arıtma hattında emülsiyon kırma
iĢleminde kullanılmaktadır.
Tesiste 2500 m3/gün atıksu arıtımı gerçekleĢmekte ve arıtılan atıksular Nilüfer Çayı‘na deĢarj
edilmektedir. Tesisin boyalı sular arıtma hattı akım Ģeması ġekil 60‘da, yağlı atıksular arıtma
hattı ġekil 61‘de, evsel atıksu arıtma hattı ise ġekil 62‘de verilmektedir.
ġekil 60. TOFAġ Türk Otomotiv Boyalı Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması
ġekil 61. TOFAġ Türk Otomotiv Yağlı Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması
ġekil 62. TOFAġ Türk Otomotiv Evsel Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması
YeĢim Tekstil AAT
Fabrika içerisinde bulunan tesiste fabrikadan kaynaklanan evsel ve endüstriyel nitelikli tüm
atıksular arıtılmaktadır. Tesisin kuruluĢ kapasitesi ortalama 11.000 m3/gün olup; mevcut
durumda tesiste ortalama 9.000 m3/gün atıksu arıtılmaktadır. Tesis ince ızgara, dengeleme
havuzu, hızlı karıĢtırma havuzu, yavaĢ karıĢtırma havuzu, kimyasal çöktürme havuzu,
havalandırma havuzu, biyolojik çöktürme havuzu, çamur yoğunlaĢtırma havuzu ve çamur
susuzlaĢtırma ünitelerinden oluĢmaktadır.
Fabrikada oluĢan evsel ve endüstriyel nitelikli atıksular toplanarak ince ızgaradan
geçirilmekte ve sonrasında dengeleme havuzuna alınmaktadır. Atıksular dengeleme
havuzundan kimyasal arıtmanın ilk adımı olan hızlı karıĢtırma havuzuna gönderilmektedir.
Burada hızlı karıĢtırma ünitesinde kimyasal madde ve renk giderici ilave edildikten sonra
yavaĢ karıĢtırma ünitelerinde polielektrolit ilave edilerek kimyasal çökeltme havuzunda
çökeltilmektedir. Kimyasal çökeltme havuzundan çıkan renksiz ve berrak su, nötralizasyon
ünitesinde pH‘ı kontrol edildikten sonra ilave terfi havuzundan biyolojik havalandırma
havuzuna gönderilmektedir. Havalandırma havuzundan çökeltme havuzuna alınan su burada
deĢarj standartlarını sağladıktan sonra deĢarj edilmektedir. Arıtma tesisinin akım Ģeması
ġekil 63‘te verilmiĢtir.
ġekil 63. YeĢim Tekstil AAT Akım ġeması
5.3. Katı Atık Yönetimi Altyapısı
5.3.1. Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu
Susurluk Havzası‘nda faal durumda olan tek düzenli depolama tesisi Bursa Ġli Geçit
Mevkiindeki Hamitler Düzenli Depolama Alanı‘dır. Kentin yerleĢim alanları ile iĢletmelerinde
oluĢan günlük yaklaĢık 1.895 ton katı atık Bursa BüyükĢehir Belediyesi sınırları içerisinde
kalan belediyeler tarafından toplanmakta ve toplam kapasitesi 20.000.000 m3 olan düzenli
depolama alanına getirilmektedir. Depolama tesisinin toplam alanı 156,18 ha araziden
oluĢmakta olup; bu alanın 83,09 ha ‘lık kısmı katı atık döküm alanıdır. Alan 4 yan vadi ve 1
ana vadiden oluĢmakta olup; ihtiyaca göre etaplar halinde inĢa edilen alanın 40 ha‘lık kısmını
oluĢturan 1., 2. ve 3. aĢama inĢaatları tamamlanmıĢtır. Atık depolama iĢlemi 1. aĢamada
tamamlanmıĢ olup, 2. ve 3. aĢamada Ekim 2000 tarihinden beri devam etmektedir. Tesiste
2008 yılı sonuna kadar 6.078.162 ton evsel katı atık depolanmıĢtır. Tesisin 2025 yılına kadar
kullanılması planlanmaktadır. Depolama alanına getirilen evsel, tıbbi ve tehlikeli olmayan
sanayi atıklarının kabulü, kontrollü bir Ģekilde yapılmakta ve atıklar tartılarak alınmaktadır.
Hamitler Düzenli Depolama Alanı
Hamitler Düzenli Depolama Tesisi‘ne atık getiren belediyeler dıĢında, havzada yer alan
belediyelerin tamamı katı atıklarını düzensiz depolamaktadırlar. Genellikle orman vasfını
yitirmiĢ arazilere, dere ve çay kenarlarına, maden hafriyat sahalarına ve açık araziye
kontrolsüz bir Ģekilde dökülmekte olan atıklar, sızıntı suları ile toprak, akarsu ve yeraltı
suyunu kirletmektedir. Havza içerisinde yer alan tüm yerleĢim yerlerine ait katı atık bertaraf
durumu özeti EK II’de verilmiĢtir.
Hamitler Sızıntı Suyu Arıtma Tesisi
Bursa Ġli‘nde yer alan Hamitler Katı Atık Depolama Tesisi‘nden kaynaklanan katı atık sızıntı
sularının toprağı, yeraltı suyunu ve yüzeysel suları kirletmesini önlemek amacıyla inĢa
edilmiĢ olan Sızıntı Suyu Arıtma Tesisi, 2020 yılı için 500 m3/gün katı atık sızıntı suyu
arıtacak Ģekilde projelendirilmiĢtir. Tesisin ilk aĢaması 2004 yılında tamamlanmıĢtır. Azot ve
fosfor giderimi de gerçekleĢtirilen tesiste 3 kademeli biyolojik arıtma ve çamur susuzlaĢtırma
üniteleri yer almaktadır.
Tesise alınan sızıntı suyu, giriĢ hattında asitle yıkanmakta ve sonrasında nötralizasyon
tankına alınıp burada nötralize edildikten sonra giriĢ pompa istasyonuna verilmektedir.
Yıkama sistemi pompajla gerçekleĢtirilmektedir. GiriĢ pompa istasyonunda katı atık sızıntı
suyu dalgıç pompalar ile tesise verilmektedir. Daha sonrasında havalandırma havuzlarına
alınan atıksu, burada yüzeysel havalandırıcılar ile havalandırılarak içerisindeki organik
kirliliğin büyük bir bölümünün arıtılması iĢlemi gerçekleĢtirilmektedir. Sızıntı suyu daha sonra
derinliği 6 m olan fakültatif havuzlara alınmaktadır. Fakültatif havuzların üstteki 3 m‘lik
bölümünde aerobik reaksiyonlar; alttaki 3 m‘lik bölümünde ise havasız ortamda çamur
çürütme iĢlemi gerçekleĢtirilmektedir. Üst bölümdeki havalandırma, yüzeysel havalandırıcılar
ile sağlanmaktadır. Tabanda belirli sürede ve miktarda oluĢan çürümüĢ çamur, havuz
üzerinde dubalı bir sisteme bağlı yüzen çamur pompaları ile çamur susuzlaĢtırma ünitelerine
gönderilir. Daha sonra gelen ardıĢık kesikli reaktörler (AKR) sistemin son ünitesidir. Burada
suyun istenilen çıkıĢ suyu kriterlerine uygun hale getirilmesi sağlanmaktadır. AKR‘lerde
havalandırma ve çökelme iĢlemleri ardıĢık olarak aynı havuz içinde gerçekleĢtirilmektedir.
Reaktörlere hava, üfleyiciler vasıtasıyla sağlanmaktadır. ArıtılmıĢ su buradan alınıp, debisi
ölçülerek, deĢarj hattı ile Geçit pompa istasyonuna, oradan da Batı Evsel AAT‘ye iletilmekte
ve burada tekrar arıtmaya tâbi tutulmaktadır.
Sızıntı suyu arıtma iĢlemi sonucu oluĢan çamurların bertarafı için de gerekli önlemler
alınmıĢtır.
Çamur
depolama
tankında
―venturi‖
tip
karıĢtırıcı
ile
homojen
hale
getirilmesi ve karıĢım sırasında kazandığı oksijen ile daha stabil olması sağlanır. Çamur,
bant filtre besleme pompaları vasıtasıyla dengeleme tankından alınıp polimer ile karıĢtırılarak
bant filtreye iletilir. Bant filtreden çıkan % 20 oranında katı madde içeren çamur keki, çamur
susuzlaĢtırma yapısından konveyör sistemi ile alınarak katı atık depolama sahasına
gönderilir. Tüm tesise ait proses akım Ģeması ġekil 64‘te verilmiĢtir.
ġekil 64. Hamitler Sızıntı Suyu AAT Proses Akım ġeması
Hamitler Sızıntı Suyu AAT Genel Görünümü
Hamitler Sızıntı Suyu AAT GiriĢ Yapısı
Hamitler Sızıntı Suyu AAT Havalandırma Havuzları
Hamitler Sızıntı Suyu AAT Fakültatif Havuzlar
Hamitler Sızıntı Suyu AAT ArdıĢık Kesikli
Reaktörler
Havzada yer alan diğer belediyeler de katı atık bertarafında düzensiz depolama yöntemi
kullanılmaktadır. Ayrıca döküm sahalarında depolanan katı atık miktarları ile ilgili kesin
kayıtların tutulmadığı görülmüĢtür. Döküm alanlarında atıklardan kaynaklanan sızıntı
sularının çoğunlukla yeraltı sularına karıĢmakta olduğu, bazı beldelerde ise dere yataklarına
doğru aktığı görülmüĢtür.
Susurluk Havzası içerisindeki yerleĢim yerlerinde mevcut düzensiz depolama sahaları yerine
düzenli depolama alanlarının yapılması maksadıyla kurulan 4 adet belediye birliği mevcuttur.
Bu birlikler ve birliklere bağlı olan belediyelerin bilgileri Tablo 38‘ de verilmiĢtir. ġekil 65‘te
havzadaki mevcut düzenli ve düzensiz depolama sahaları birlik yapılanması ile birlikte harita
üzerinde gösterilmektedir.ġekil 66‘da ise havzadaki katı atık birliklerinin düzenli depolama
sahaları ile ilgili durum ve hangi aĢamada oldukları (mevcut, inĢaat, planlama)
Tablo 38. Susurluk Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri
Birlik Adı
Balıkesir
Ġli
Sürdürülebilir
Çevre
Yönetim
Birliği
Güney Marmara
Belediyeler Birliği
Bursa BüyükĢehir
Belediye
BaĢkanlığı
*Kütahya Ġli Yerel
Yönetimler
Katı Atık Bertaraf
Tesisleri
Yapma ve ĠĢletme
Birliği
Birlik
Nüfus
Atık
Miktarı
ton/yıl
Balıkesir
Belediyesi
ile
Susurluk, Ġvrindi,
Kepsut,
SavaĢtepe,
Bigadiç
ilçe
belediyeleri
463.950
196.500
Bandırma, Erdek,
Edincik, Ocaklar,
KarĢıyaka
143.173
Üye
Belediyeler
Bursa BüyükĢehir
Belediyesi
sınırları içerisinde
kalan
belediyelerden
10
adet
ilk
kademe ve 6
adet
ilçe
belediyesine
Kütahya, AltıntaĢ,
Aslanapa, Emet,
TavĢanlı,
Domaniç,
Çavdarhisar,
Hisarcık
Belediyeleri.
2.174.260
377.649
52.258
Son Durum
Belediye Atıkları
Tıbbi Atıklar
2006 Yılı Katılım Öncesi
Mali
Yardımı
kapsamında
Proje
Hazırlama
Olanakları
programı çerçevesinde
Balıkesir
Katı
Atık
Yönetimi
Projesi‘nin
ÇED
Raporu
nihai
edilmiĢ olup Uygulama
Projesi ÇOB tarafından
uygun bulunmuĢtur.
Proje
kapsamında
Tıbbi
Atık
Sterilizasyon Ünitesi
kurulacaktır.
Güney
Marmara
Belediyeler
Birliği
14/06/2010 Tarih ve
2010/590 sayılı Bakanlar
Kurulu
Kararı
ile
kurulmuĢtur.
984.07
Hamitler
Katı
Atık
Düzenli
Depolama
Sahası, 1995 yılında
iĢletmeye açılmıĢ olup,
30
yıl
süreyle
kullanılması
planlanmaktadır.
Tıbbi Atık
Sterilizasyon Tesisi
kurulmuĢtur.
14.11.2008 tarihinde
ise lisans verilmiĢtir.
159.896
2006 Yılı Katılım Öncesi
Mali
Yardımı
Kapsamında
"Proje
Hazırlama
Olanakları"
programı çerçevesinde
2010 itibari ile tüm
inĢaatın tamamlanması
planlanmaktadır.
Katı
Atık Bertaraf Tesisi 1.
Lot
inĢaatı
tamamlanmıĢtır. Tesisin
resmi
açılıĢı
ÇOB
tarafından
04/06/2010
tarihinde
yapılmıĢtır.
Tesis ―Çevre Kanununca
Alınması Gereken Ġzin
ve Lisanslar Hakkında
Yönetmelik‖ hükümleri
çerçevesinde belgelerin
tamamlanarak
ÇOB‘a
baĢvuruda bulunulması
ve
değerlendirilmesi
sonucunda
lisanslandırılacaktır.
Sterilizasyon
tesisi
için ÇED Gerekli
Değildir
Kararı
alınmıĢtır.
Kaynak: ÇOB Eylem Planı (2008), Bakanlık verileri (Mart 2009), Belediye görüĢmeleri
ġekil 65.Susurluk Havzası Mevcut Katı Atık Düzenli/Düzensiz Depolama Sahaları ve Birlikler
ġekil 66. Susurluk Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası “Durum” Haritası
Balıkesir Ġli Sürdürülebilir Çevre Yönetimi Belediyeler Birliği kapsamında Balıkesir Merkez,
Kepsut, SavaĢtepe, Bigadiç, Susurluk, Ġvrindi ve Pamukçu Belediyeleri‘nde toplanan katı
atıkların tek bir noktada depolanmasını ve bertaraf edilmesini amaçlamaktadır. Bu birlik
Avrupa Birliği Katılım Öncesi Mali Yardımları 2006 yılı programlaması yönetim projesi
kapsamındaki hibelerden faydalanabilmek amacıyla kurulmuĢtur. T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı tarafından IPA fonlarına hibe baĢvurusu yapılan ilk proje olma özelliğine sahip bu
projeyle SavaĢtepe yolunda bulunan Balıkesir Belediyesi katı atık düzensiz depolama
dahasının yanına 14 milyon Euro‘luk bir yatırım yapılması planlanmaktadır. Proje, Düzenli
Depolama Tesisi, Depolama Alanı Yardımcı Üniteleri, Kompost (Gübre) Tesisi, Mevcut Katı
atık Sahaların kapatılması, Tıbbi Atık Sterilizasyonu, Ambalaj Atıklarının Ayrılması gibi
bileĢenlerden oluĢmaktadır.
Kütahya Belediye BaĢkanlığı‘nda kurulan Kütahya Ġli Yerel Yönetimler Katı Atık Bertaraf
Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği (KÜKAB) kapsamında Kütahya, AltıntaĢ, Aslanapa, Emet,
TavĢanlı, Domaniç, Çavdarhisar ve Hisarcık Belediyeleri katı atıklarının tek bir noktada
toplanarak bertaraf edilmesi amaçlanmaktadır. 2006 Yılı Katılım Öncesi Mali Yardımı
Kapsamında "Proje Hazırlama Olanakları" programı çerçevesinde 2010 itibari ile tüm
inĢaatın tamamlanması planlanmaktadır. Katı Atık Bertaraf Tesisi 1. Lot inĢaatı
tamamlanmıĢtır. Tesisin resmi açılıĢı 04/06/2010 tarihinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Tesis ―Çevre
Kanununca Alınması Gereken Ġzin ve Lisanslar
Hakkında Yönetmelik‖ hükümleri
çerçevesinde belgelerin tamamlanarak Çevre ve Orman Bakanlığına lisanlandırılmak
amacıyla baĢvuru aĢamasındadır.
5.3.2. Tıbbi Atık Bertaraf Durumu
Havza sınırları içerisindeki yerleĢimlerdeki hastane, sağlık ocağı ve polikliniklerde oluĢan
tıbbi atıkların bertarafı için yapılmıĢ herhangi bir tesis yoktur. Bu tür atıklar mevcut durumda
kireçle
muamele
edildikten
sonra
döküm
sahalarında
gömülmek
suretiyle
uzaklaĢtırılmaktadır. Havza içerisinde oluĢan bu tür atıkların mevzuata uygun Ģekilde bertaraf
edilmesini mümkün kılmak amacıyla; kurulmuĢ ve kurulacak olan katı atık birlikleri tarafından
yaptırılacak olan katı atık bertaraf tesislerinde; tıbbi atık bertarafı için de uygun çözümlerin
uygulanması Ģartı sağlanmalıdır.
Hamitler Katı Atık Depolama Sahası içerisinde kurulmuĢ Tıbbi Atık Sterilizasyon Ünitesi
mevcuttur. Bursa BüyükĢehir Belediyesi sınırları içerisinde oluĢan tıbbi atıklar, sterilizasyon
tesisinde steril edildikten sonra evsel atıklarla birlikte lotlara gömülerek bertaraf edilmektedir.
Bandırma Belediyesi Katı Atık Düzensiz
DepolamaSahası (Ayyıldız Tepe Mevkii)
Balıkesir Belediyesi Katı Atık Düzensiz
DepolamaSahası (SavaĢtepe Yolu Üzeri)
MustafakemalpaĢa Belediyesi Katı Atık Düzensiz
DepolamaSahası (Kirmaslı Deresi Kenarı)
Karacabey Belediyesi Katı Atık Düzensiz
DepolamaSahası (Açık Arazi)
TavĢanlı Belediyesi Katı Atık Düzensiz
DepolamaSahası (Açık Arazi)
Simav Belediyesi Katı Atık Düzensiz
DepolamaSahası (Leylük Kürü Mevkii)
6. SU
KALĠTESĠ
SINIFLAMALARI
VE
KĠRLĠLĠK
YÜKLERĠNĠN
HESAPLANMASI
Su kalitesinin korunması amacıyla kaliteyi olumsuz etkileyen faaliyetler havza ölçeğinde
belirlenmeli, gerekli önlemlerin alınması için havza bütününde çalıĢmalar yapılmalı ve planlar
oluĢturulmalıdır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi de su kaynaklarının korunması için
çalıĢmaların havza ölçeğinde gerçekleĢtirilmesini hedeflemektedir.
Su kalitesini etkileyen ve çeĢitli faaliyetlerle ortaya çıkan kirletici kaynaklar noktasal veya
yayılı karaktere sahiptirler. Noktasal kirleticiler oluĢumlarının ardından arıtılarak havza için bir
tehdit oluĢturmaları önlenebilmektedir. Buna karĢın yayılı kirleticilerin oluĢtuktan sonra
kontrol edilmesi zordur. Bu nedenle yayılı kirleticiler için kaynağında kirlilik azaltmaya yönelik
önlemlerin alınması gereklidir. Bu amaçla havzalarda su kaynaklarının sürdürülebilir
kullanımı için yayılı kirletici kaynakların ve yüklerin belirlenmesi, gelecekte kirlilik yüklerinde
azalmaların gerçekleĢmesi için önerilerin getirilmesi gereklidir.
6.1. Su Kalitesi Sınıflamaları
6.1.1. Yöntem
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi
ölçüm verileri kullanılarak ve Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de verilen Kıta
içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite
sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSĠ istasyonu için
organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, BOĠ, NH4-N, NO2-N
ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan
haritalara iĢlenmiĢtir. Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D)
göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV) belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir.
Su kalite sınıfları SKKY‘de Ģu Ģekilde tanımlanmıĢtır:
•
Sınıf I
: Yüksek kaliteli su
•
Sınıf II
: Az kirlenmiĢ su
•
Sınıf III
: Kirli su
•
Sınıf IV
: Çok kirlenmiĢ su
Bir su kaynağının bu sınıflardan herhangi birine dahil edilebilmesi için bütün parametre
değerleri, o sınıf için verilen parametre değerleriyle uyum halinde bulunmalıdır. Yukarıda
belirtilen kalite sınıflarına karĢılık gelen suların, aĢağıdaki su kullanım alanları için uygun
olduğu kabul edilir.
a) Sınıf I - Yüksek kaliteli su;
1) Ġçme suyu olma potansiyeli yüksek olan yüzeysel sular,
2) Rekreasyonel amaçlar (yüzme gibi vücut teması gerektirenler dahil),
3) Alabalık üretimi,
4) Hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyacı,
5) Diğer amaçlar.
b) Sınıf II - Az kirlenmiş su;
1) Ġçme suyu olma potansiyeli olan yüzeysel sular,
2) Rekreasyonel amaçlar,
3) Alabalık dıĢında balık üretimi,
4) Teknik Usuller Tebliği‘nde verilmiĢ olan sulama suyu kalite kriterlerini sağlamak Ģartıyla
sulama suyu olarak,
5) Sınıf I dıĢındaki diğer bütün kullanımlar.
c) Sınıf III - Kirlenmiş su; gıda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler hariç olmak üzere
uygun bir arıtmadan sonra endüstriyel su temininde kullanılabilir.
d) Sınıf IV - Çok kirlenmiş su; Sınıf III için verilen kalite parametrelerinden daha düşük
kalitede olan ve üst kalite sınıfına iyileştirilerek kullanılabilecek yüzeysel sulardır.
Su potansiyelini korumak amacıyla, Sınıf I suların su toplama havzalarında, halen söz
konusu su kaynağından herhangi bir biçimde içme suyu temin edilip edilmediğine
bakılmaksızın,
su toplama
havzasının sınırına kadar olan alandaki faaliyetlerden
kaynaklanan atıksuların deĢarj standartlarını sağlayarak havza dıĢına çıkarılması veya geri
dönüĢümlü olarak kullanılması zorunludur. Ancak, 4/9/1988 tarihinden veya kaynağın içme
ve kullanma suyu kapsamına alındığı tarihten önce bu alanda mevcut olup, uzun mesafeli
koruma alanında kalan tesislerden sıvı, gaz ve katı atıklarını ilgili idare tarafından uygun
görülen ekonomik uygulanabilirliği ispatlanmıĢ ileri teknoloji seviyesinde arıtma ve bertaraf
teknikleri ile uzaklaĢtırılmasını sağlayanlarda bu esaslar aranmaz. Bu alanda katı atık
depolama ve bertaraf alanları Bakanlığın uygun görüĢü alınarak yapılabilir. Sınıf II sulardan
içme ve kullanma suyu olarak yararlanma imkanı bulunanların, su alma noktası membaına
atık veya atıksu boĢaltımı yapılmaması esastır. Bunun dıĢında kalan amaçlarla, Sınıf II
sularda mevcut kaliteyi korumak esastır. Teknik ve ekonomik açıdan tutarlı ise, Sınıf III
sularda kaliteyi iyileĢtirmeye çalıĢmak esastır. Sınıf IV sularda ise amaç, uzun vadeli bir
havza koruma planı çerçevesinde mevcut kaliteyi iyileĢtirmektir.
Bir gruba (A,B,C,D) ait parametrelerin en düĢük kalite sınıfı o grubun sınıfını göstermektedir.
Bu çalıĢmada ana parametre gruplarına göre tespit edilen su kalite sınıfları, sadece ölçümü
yapılmıĢ
parametreler
üzerinden
hesaplanmıĢtır.
Ölçümü
yapılmamıĢ
parametreler
değerlendirmeye esas alınmamıĢ; çoğu istasyonda hiçbir parametrenin ölçülmediği D
(bakteriyolojik) parametre grubunda kalite sınıfı belirlenmemiĢtir.
Ortam kalitesini belirlemek üzere alınan su numunelerinde herhangi bir parametre için
yapılan ölçümlere ait % 90 persentil (yüzdelik) değerini gösteren karakteristik değerler
hesaplanmıĢtır. Uygun olasılık dağılım tablosunda 0.90 olasılık değerine karĢı gelen
değiĢken değerine eĢit standardize değiĢken veren parametre değeri karakteristik değeri
ifade etmektedir. Bir baĢka deyiĢle %90 olasılıkla aĢılmayacak değeri göstermektedir.
Karakteristik değerin belirlenmesinde kaza sonucu oluĢan durumları yansıtan ve bariz analiz
hataları sonucu ortaya çıkan sonuçlar dikkate alınmamaktadır. Herhangi bir su kütlesinin bir
noktasında ölçülen kıyaslama parametresinin belirlenecek karakteristik değeri, SKKY Tablo
1‘de verilen üst sınırlara göre (Tablo 39), hangi su kalite sınıfının üst değerinden daha küçük
ise, numune alma noktası o sınıfa ait olmaktadır.
Tablo 39. Kıtaiçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri
SU KALĠTE SINIFLARI
SU KALĠTE PARAMETRELERĠ
A) Fiziksel ve inorganik- kimyasal parametreler
o
1) Sıcaklık ( C)
2) pH
3) ÇözünmüĢ Oksijen (mg O2/L)
4) Oksijen doygunluğu (%)
5) Klorür Ġyonu (mg Cl‾/L)
=
6) Sülfat Ġyonu (mg SO4 /L)
+
7) Amonyum Azotu (mg NH4 -N/L)
8) Nitrit Azotu (mg NO2‾-N/L)
9) Nitrat Azotu (mg NO3‾-N/L)
10) Toplam Fosfor (mg P/L)
11) Toplam ÇözünmüĢ Madde (mg/L)
12) Renk (Pt-Co birimi)
+
13) Sodyum (mg Na /L)
B) Organik parametreler
1) Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı (KOĠ) (mg/L)
2) Biyolojik Oksijen Ġhtiyacı (BOĠ) (mg/L)
3) Toplam Organik Karbon (mg/L)
4) Toplam Kjeldahl-Azotu (mg/L)
5) Yağ ve Gres (mg/L)
6) Metilen Mavisi ile Reaksiyon Veren
Yüzey Aktif Maddeleri (MBAS) (mg/L)
7) Fenolik Maddeler (uçucu) (mg/L)
8) Mineral Yağlar ve Türevleri (mg/L)
9) Toplam pestisid (mg/L)
C) Ġnorganik kirlenme parametreleri
1) Civa (μg Hg/L)
2) Kadmiyum (μg Cd/L)
3) KurĢun (μg Pb/L)
4) Arsenik (μg As/L)
5) Bakır (μg Cu/L)
6) Krom (toplam) (μg Cr/L)
+6
7) Krom (μg Cr /L)
8) Kobalt (μg Co/L)
9) Nikel (μg Ni/L)
10) Çinko (μg Zn/L)
11) Siyanür (toplam) (μg CN/L)
12) Florür (μg F‾/L)
13) Serbest Klor (μg Cl2/L)
=
14) Sülfür (μg S /L)
15) Demir (μg Fe/L)
16) Mangan (μg Mn/L)
17) Bor (μg B/L)
18) Selenyum (μg Se/L)
19) Baryum (μg Ba/L)
20) Alüminyum (mg Al/L)
21) Radyoaktivite (Bq/L)
Alfa-aktivitesi
Beta-aktivitesi
D) Bakteriyolojik parametreler
1) Fekal koliform(EMS/100 mL)
2) Toplam Koliform (EMS/100 mL)
Kaynak: SKKY TABLO 1
I
25
6.5-8.5
8
90
25
200
0.2
0.002
5
0.02
500
5
125
II
25
6.5-8.5
6
70
200
200
1
0.01
10
0.16
1500
50
125
III
IV
30
6.0-9.0
3
40
400
400
2
0.05
20
0.65
5000
300
250
> 30
6.0-9.0 dıĢında
<3
< 40
> 400
> 400
>2
> 0.05
> 20
> 0.65
> 5000
> 300
> 250
25
4
5
0.5
0.02
0.05
50
8
8
1.5
0.3
0.2
70
20
12
5
0.5
1
> 70
> 20
> 12
>5
> 0.5
> 1.5
0.002
0.02
0.001
0.01
0.1
0.01
0.1
0.5
0.1
> 0.1
> 0.5
> 0.1
0.1
3
10
20
20
20
Ölçülmeyecek
kadar az
10
20
200
10
1000
10
2
300
100
1000
10
1000
0.3
0.5
5
20
50
50
50
2
10
50
100
200
200
>2
> 10
> 50
> 100
> 200
> 200
20
50
> 50
20
50
500
50
1500
10
2
1000
500
1000
10
2000
0.3
200
200
2000
100
2000
50
10
5000
3000
1000
20
2000
1
> 200
> 200
> 2000
> 100
> 2000
> 50
> 10
> 5000
> 3000
> 1000
> 20
> 2000
>1
0.5
1
5
10
5
10
>5
> 10
10
200
2000
> 2000
100
20000
100000
> 100000
Karakteristik değerler, yüzdelik hesaplarında kullanılan istatistiksel hesaplama yöntemleriyle
hesaplanmaktadır. Yüzdelik değer hesaplarında tek bir standart yöntem olmayıp, literatürde
kabul edilen çeĢitli yöntemler vardır (Hyndmann ve Fan, 1996; Langford, 2006). Karakteristik
değerler, değiĢik istatistiksel dağılımlar göz önünde bulunularak birden çok yöntem ile
hesaplanabilmektedir. Karakteristik değerler Gumbel metodu (Gumbel, 1939) ile (Excel)
tespit edilmiĢ olup, su kalitesi sınıfını belirleyen sınır değerlere yakın olduğu tartıĢmalı
durumlarda Hazen metoduyla da (Hazen, 1914) değerlendirme yapılmıĢ ve hesaplanan en
yüksek karakteristik değer esas alınmıĢtır. 5'in altındaki örnek sayılarında kalite sınıfı hesabı
yapılmamıĢtır. Gumbel ve Hazen metodlarında takip edilen matematiksel yöntemler Tablo
40‗ da verilmektedir.
Tablo 40. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri
METOD
Gumbel
Hazen
P DEĞERĠ
= (k - 1) / (n - 1)
= (k - 1/2) / n
ĠLK YÜZDELĠK
0
50/n
SON YÜZDELĠK
100
100-50/n
P: Yüzdelik değer (Su kalitesi hesaplarında P değeri 0,9 alınmıĢtır. Ancak çözünmüĢ oksijen
hesaplarında minimum değerler arandığı için 0,1, pH hesaplarında ise aralık hesaplandığı
için hem 0,1 hem de 0,9 üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtı).
n: Örnekleme sayısı
k: küçükten büyüğe sıra (p ve n değerlerinden hesaplanır)
Küçükten büyüğe sıralamada k sırasında bulunan örnekleme değeri karakteristik değeri
göstermektedir. Eğer hesaplanan k değeri tam sayı değilse küçükten büyüğe sıralamada
k‘nın kesirsiz değerine ve onun bir fazlasına tekabül eden X(k) ve X(k+1) değerleri arasında
doğrusal interpolasyon yapılarak karakteristik değer tespit edilmektedir.
6.1.2. Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları
Susurluk Havzasında, Marmara Denizine veya Ulubat ve Manyas göllerine dökülen ve
havzanın akarsu yapısının iskeletini teĢkil eden çaylar Susurluk, Simav, Kocaçay, Emet,
Orhaneli ve Nilüfer Çaylarıdır.
Nilüfer Çayı, su kirliliği açısından en çok önem arz eden çay olarak görülmektedir. Nilüfer
Çayının Doğancı-S.Saygın Barajı membaına dahil olan bölümünde, ötrofikasyon açısından
önem arzeden parametreler olan NH4-N‘in I-II, NO3-N‘in I, Toplam P‘un III, NO2-N‘in ise IIIIV‘üncü sınıflara girdiği tespit edilmiĢtir (ġekil 67). Fiziksel ve inorganik kimyasal kirleticileri
gösteren A grubu parametrelere göre su kalitesinin III ve IV‘ncü sınıflara girdiği görülmektedir
(ġekil 68). A grubu parametrelerinin sınıfının NO2-N parametresi tarafından belirlendiğini
söyleyebiliriz. Organik madde kirliliğini gösteren B grubu (organik) parametreler ise genellikle
II-III‘üncü sınıflara girmiĢtir (ġekil 69). Organik kirliliği gösteren BOĠ parametresi genellikle
2‘nci sınıf olup, TKN değerleri bazı yerlerde B grubunu III‘üncü sınıfa çıkarmıĢtır. Ġnorganik
kirliliği gösteren C grubu bu bölümde I-III‘üncü sınıflar arasında yer almıĢtır (ġekil 70).
Bakteriyolojik kirliliği gösteren D grubu ise II-III‘üncü sınıflarda tespit edilmiĢtir. Bu bölümde
su kalitesini azaltacak ölçüde evsel atıksuyun etkili olduğu söylenebilir. ġekil 67-ġekil 70 de
yer alan haritalar daha büyük ölçekli olarak Ek VI‘te verilmiĢtir.
Nilüfer Çayında yoğun kirlilik, nüfus yoğunluğu ve endüstriyel aktivitelerin arttığı Bursa
sonrasında görülmektedir. Nilüfer Çayının Bursa BUSKĠ Doğu AAT deĢarjı mansabında
kalan ve Susurluk ana çayıyla birleĢip Marmara‘ya döküldüğü bölgeye kadar olan bölümde
çayın su kalitesi önemli ölçüde azalmaktadır. Bu bölümün tamamında A ve B parametre
gruplarına göre kalite sınıfı IV, C grubuna göre III olmuĢtur, D grubunda ise ölçüm yoktur.
KOĠ, BOĠ, NH4-N, NO2-N ve toplam P parametreleri bu bölümde IV‘üncü sınıf olmuĢtur. Bu
bölümde yoğun evsel ve endüstriyel kirlilik yükünün su kalitesini çoğu parametre için çok kirli
yüzeysel suları temsil eden IV‘üncü sınıfa getirmektedir. Nilüfer Çayında, Panayırderesi
karıĢımı öncesinde KOĠ için karakteristik değer 565, NH4-N için 25, toplam P için 16 mg/L‘ye
kadar çıkmakta, ayrıca tuzluluk parametreleri ve çözünmüĢ oksijen açısından da IV. sınıfa
düĢmektedir.
Nilüfer Çayıyla Bursa civarında birleĢen Deliçayın membaında ve GölbaĢı Gölüne dökülen
Aksu deresi KOĠ ve B grubu parametrelere göre III. Sınıf, A grubu parametrelere göre IV.
sınıf, NH4-N‘e göre I.sınıf, NO3-N‘e göre I.sınıf, Toplam P‘a göre IV. sınıf, C grubu
parametreler göre ise sırasıyla III ve II. sınıf olarak tespit edilmiĢtir. Deliçayın membaında
kalan endüstriyel tesislerin ve OSB‘lerin kirlenmeye etkisi olduğu söylenebilir. Bunlara ek
olarak, Deliçayın mansabında Nilüfer Çayıyla karıĢmadan önce Bursa ilinin en büyük
kapasiteli kentsel arıtma tesisi olan Doğu AAT deĢarjını Deliçaya yapmaktadır. Deliçayın
mansabında KOĠ için karakteristik değer 319, NH4-N için 16, toplam P için 7 mg/L‘ye kadar
çıkmakta, ayrıca tuzluluk parametreleri ve çözünmüĢ oksijen açısından da IV. sınıfa
düĢmekte ve açık kanal iĢlevi görmektedir
Nilüfer Çayını güneyden besleyen Soğanlıdere, Ayvalı Dere ve diğer derelere çok sayıda
atıksu deĢarjı yapılmasına rağmen deĢarjlardan sonra su kalitesi izlemesi yapılmaması bu
derelerin durumunu ortaya koymaya imkân vermemektedir. Örneğin Hasanağa Barajı
çıkıĢında nispeten temiz ya da az kirlenmiĢ (KOĠ ve organik parametreler açısından II.sınıf,
NH4-N ve NO3-N‘e göre I.sınıf, Toplam P‘a göre II.sınıf, C ve D grubu parametrelere göre II.
Sınıf) olan suyun deĢarjlar sonrasında ne kadar kirlendiği belli değildir. Ayvalıdere‘den de
Nilüfer Çayına cok ciddi kirlilik yükü geldiği bilinmektedir. Zira, Ġlin ikinci büyük kentsel AAT
olan Batı Arıtma Tesisi, Hamitler Katı Atık Depolama Alanının sızıntı sularını arıtan Hamitler
Sızıntı Suyu Arıtma Tesisinden gelen atıksuları da toplayarak Ayvalı dereye deĢarj eder.
Ayrıca Nilüfer Çayının bu koluna BTSO Organize Sanayi Bölgesinin ve Nilüfer Organize
Sanayi Bölgesinin arıtılmıĢ atıksuları da verilmektedir. Bunların dıĢında, Nilüfer Çayının
Doğancı Barajı ile Bursa arasında kalan bölümünde DSĠ istasyonu olmadığı için kalite sınıfı
belirlenememiĢtir.
Orhaneli ve Emet Çayları Havzanın güneydoğusundan doğup tüm havzayı boylu boyunca
kat ettikten sonra kuzeyde Ulubat Gölüne dökülmeden önce birleĢerek MustafakemalpaĢa
Çayını (Kocasu) oluĢturmaktadırlar. Orhaneli Çayının yukarı kısmında KOĠ ve B grubu 3-4.
sınıf NH4-N II-III. sınıf iken, çayın aĢağı bölümlerinde KOĠ II-III. sınıfa, NH4-N I. sınıfa
yükselmektedir. Emet Çayında KOĠ ve B grubu II.sınıf, NH4-N I.sınıftır. MustafakemalpaĢa
Çayında Ulubat Gölüne dökülmeden önce NH4-N II.sınıf olmaktadır. Orhaneli, Emet ve
MustafakemalpaĢa Çayları boyunca NO2-N IV.sınıf, NO3-N ise I. sınıftır. Özellikle NO2-N
nedeniyle A grubu IV.sınıf olmaktadır.
Orhaneli Çayında C grubu inorganik kirlenme parametreleri bazı kesimlerde II-III.sınıfken,
Orhaneli Kestelek mansabı ve Orhaneli ilçesi sonrasında da özellikle bor madenlerinden
kaynaklanan bor kirlenmesi nedeniyle IV.sınıfa düĢmektedir (ġekil 70). Emet Çayında ise bor
konsantrasyonları Hisarcık Bor ĠĢletmeleri sonrasında (karakteristik değer 8.9 mg/L) ve
Orhaneli Çayıyla birleĢmeden önce (karakteristik değer 13.28 mg/L) çok yüksek değerler
çıkmıĢ, ve MustafakemalpaĢa çayının Ulubat Gölüne karıĢımına kadar IV.sınıf olarak devam
etmiĢtir.
Simav Gölünden doğan Simav Çayı Balıkesir yönünden gelen akarsularla birleĢtikten sonra
Susurluk ilçesi ve sonrasında Susurluk Çayı olarak da adlandırılmaktadır Karacabey
ilçesinde Hanife dere adını alana kadar devam etmekte ve Simav ve Susurluk Çaylarında
KOĠ genelde I-II.sınıf; NH4-N Balıkesir sonrası IV.sınıf, öncesinde Simav Çayında II.sınıf;
NO2-N III-IV.sınıf; NO3-N Bigadiç sonrası III.sınıf, öncesinde I.sınıf olarak tespit edilmiĢlerdir
(ġekil 67). Bu bölgede özellikle Atnos Çayı-Balıklıdere istasyonunda çok kirli sınıfına sokacak
kadar önemli ölçüde organik madde ve azot kirlenmesi olup, çözünmüĢ oksijen açısından da
çok kirli sular kategorisine girmektedir.
Simav ve susurluk çaylarında, A grubu (fiziksel-inorganik) parametreler Bigadiç sonrası
IV.sınıf, öncesinde genelde III.sınıftır (ġekil 68). B grubu (organik) parametreler Balıkesir
karıĢımı sonrası III-IV.sınıf, öncesinde Simav Çayında II.sınıftır (ġekil 69). C (Ġnorganik
kirlenme) parametreler Bigadiç öncesinde I.sınıf iken sonrasında Bor iĢletmelerinden
kaynaklanan yüksek bor (karakteristik değer 7.3 mg/L) nedeniyle IV.sınıf olmuĢ ve
seyrelmesine rağmen Susurluk civarındaki bor yataklarının da etkisiyle Ulubat gölüne kadar
bu Ģekilde devam etmektedir. (ġekil 70).
Simav Çayıyla birleĢmeden önce Balıkesir
civarındaki akarsular Balıkesir
ilinden
kaynaklanan evsel ve endüstriyel deĢarjlardan etkilenmektedir. Üzümcü Çayı, Ovaköy deresi
ve Killidere‘de bulunan DSĠ istasyonlarında KOĠ I-II. sınıf, BOĠ III-IV.sınıf, NH4-N II-IV. sınıf,
NO2-N IV. sınıf; NO3-N III. sınıftır. Bu derelerde A grubu 4.sınıf, B grubu 3-4.sınıf olarak
hesaplanmıĢtır. Balıkesir öncesinde ise Ġ.Tepeler Barajını besleyen derelerde KOĠ I.sınıf, BOĠ
I-II.sınıf, NH4-N II.sınıf, NO2-N III-IV. Sınıf, NO3-N I-III.sınıf, C grubu I-II.sınıf olup, baraj
sonrasında arıtma tesisi giriĢinde NO2-N dıĢında tüm parametreler temiz su kategorisine,
yani I.sınıfa girmektedir.
Manyas Gölüne dökülen Kocaçay‘da KOĠ bazı istasyonlarda I.sınıf olmasına rağmen, BOĠ
nedeniyle B grubu II-III.sınıfa düĢmektedir. Azot parametrelerinden NH4-N II.sınıf, NO2-N
III.sınıf, NO3-N ise I.sınıftır. A grubu parametreler III-IV.sınıf olup Manyas‘a döküldüğü
bölümde toplam P nedeniyle IV. Sınıf olmaktadır. C grubu ise Kocaçay‘da genelde I-II.sınıf
olmasına rağmen Manyas‘a döküldüğü yerde arsenik nedeniyle IV.sınıf olmaktadır.
Manyas gölüne kuzeyden dökülen Sığırcı Deresi ve onun kolu olan Eğridere‘de KOĠ, BOĠ,
NH4-N, toplam P parametreleriyle birlikte, A,B,C grupları da IV. Sınıf çok kirli su sınıfına
girmektedir. KOĠ ve NH4-N için sırasıyla 264 ve 45 mg/L gibi çok yüksek karakteristik
değerlerle Manyas Gölüne dökülmektedir. Ayrıca tuzluluk ve oksijen seviyeleri de çok kirli su
sınıfındadır. AĢırı yüksek bor konsantrasyonları da (yaklaĢık 14 mg/L) Sığırcı deresini ve
Eğridereyi (yaklaĢık 20 mg/L) C grubu açısından çok kirli su yapmaktadır. Manyas Gölünü
güneyden boĢaltan Karadere ise Manyas göl çıkıĢında çoğu parametre açısından II.sınıf,
yani az kirlenmiĢ su durumundadır.
Susurluk Havzasında su kalitesi açısından en hassas akarsuların baĢında yoğun evsel ve
endüstriyel baskı altında kalan ve organik madde, azot ve fosfor gibi parametreler açısından
aĢırı kirli olan Nilüfer Çayı ve Deliçay gelir. Bir diğer hassas akarsu da Manyas Gölüne
dökülen Sığırcı deresidir. Bu derede organik madde, azot ve bor yönünden aĢırı kirlenmiĢ
durumdadır. Ayrıca Emet, Orhaneli, MustafakemalpaĢa, Simav ve Susurluk Çaylarında bor
rezervleri ve iĢletmeleri nedeniyle çok fazla bor kirlenmesi mevcuttur.
DSĠ tarafından yapılan su kalitesi gözlemlerinde organik parametreler arasında çoğunlukla
KOĠ ve BOĠ ölçümleri yapılmıĢ, TKN (Toplam Kjeldahl Azotu) ve diğer organik parametrelerin
ölçümü genelde yapılmadığı için gerçek su kalitesi tespit edilenden daha kötü olabilir. Ayrıca,
21 adet olan C grubu parametreleri içinde genellikle sadece 3-4 parametre ölçüldüğü için
gerçek su kalitesi tespit edilenlerden daha kötü olabilir. Özellikle sanayinin yoğun olduğu
Bursa civarındaki akarsularda ağır metal parametrelerinin daha sıklıkla izlenmesinde fayda
vardır. Havzada ölçüm istasyonu bulunmayan fakat su kalitesi açısından önemli olabilecek
akarsular ġekil 68, ġekil 69 ve ġekil 70‘de siyah renkle belirtilmiĢtir.
Havzadaki su kalitesi istasyonlarının sayısının, önemli derelerin tamamını içermek üzere
artırılması ve SKKY‘deki parametrelerin tamamının ölçülebileceği Ģekilde yeniden organize
edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca AB sürecinde Su Çerçeve Direktifine uyum
sağlamak için kimyasal kirlenmenin yanı sıra ekolojik kirlenmenin de belirlenmesine ihtiyaç
duyulacaktır. Ülkemizdeki akarsularda halihazırda akarsuların ekolojik vaziyetini izleyecek bir
organizasyon mevcut değildir. Bu konuda altyapı çalıĢmalarının baĢlatılmasına ihtiyaç vardır.
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen yüzeysel sulara ait su kalitesi sınıflarının belirlenmesi
çalıĢmalarında DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları (SKGĠ)‘den temin edilen 2003-2009 yılları
arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Bu ölçümlerde çoğunlukla KOĠ, BOĠ ve NH4-N
parametreleri açısından değerlendirme yapılmıĢ, diğer organik parametrelere bakılmamıĢ, 21
adet olan C grubu parametrelerinden de genellikle 3-4‘ü açısından ölçüm yapılmıĢtır. Ayrıca
bakteriyolojik parametreler açısından bazı havzalar dıĢında hiç ölçüm yapılmamıĢtır. Bunun
yanında SKGĠ‘lerin yerleri de kalite açısından önem arz eden bir konudur. Bilindiği üzere,
ülkemizdeki bütün su kaynaklarının plânlanması, yönetimi, geliĢtirilmesi ve iĢletilmesinden
sorumlu olan DSĠ, kendi görev ve amaçları doğrultusunda ölçümler yapmaktadır. Ancak
ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta
yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme
Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması
çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm
noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin
SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük
Menderes Nehir Havzası‘nda su kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan
parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla
alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme
sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa
sürede baĢlatılması gerekmektedir.
ġekil 67. Susurluk Havzası’nda Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi
ġekil 68. Susurluk Havzası’nda A grubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi
ġekil 69. Susurluk Havzası’nda B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi
ġekil 70. Susurluk Havzası’nda C grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi
Su Kaynaklarının Sıcaklıkları
DSĠ‘den temin edilmiĢ olan su kalitesi verileri kullanılarak DSĠ istasyonlarında 2003-2009
yılları arasında ölçülmüĢ olan minimum ve maksimum sıcaklıklar Tablo 41‘ da verilmektedir.
Bu süre zarfında 10‘un altında ölçüm yapılmıĢ olan DSĠ istasyonları dikkate alınmamıĢtır.
Yazın ölçülen maksimum sıcaklıkların bazı istasyonlarda su kalitesini ve ekolojik yaĢamı
tehdit edecek derecede 30°C‘nin (çok kirli su) üzerine çıktığı görülmektedir.
Tablo 41. Susurluk Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum ve Maksimum Su Sıcaklıkları
ĠSTASYON NO
3-25-02-187
3-25-00-149
3-25-00-150
3-25-00-151
3-25-00-152
3-25-00-153
3-25-00-003
3-25-00-13
3-25-00-090
3-25-00-022
3-25-00-049
3-25-00-054
3-25-00-052
3-25-00-021
3-25-02-198
3-25-00-171
3-25-00-172
3-25-02-179
3-25-00-019
3-25-00-050
3-25-00-174
3-25-00-175
3-25-00-096
3-25-00-55
3-25-00-176
3-25-00-094
3-25-00-092
3-25-00-024
3-25-00-020
3-25-00-164
3-25-00-165
3-25-00-166
3-25-00-167
03-01-00-001
03-01-00-002
03-01-00-004
03-01-00-005
03-01-00-006
03-01-00-007
ĠSTASYON ADI VE YERi
SUSURLUK ÇAYI - SÖVE GÖLETĠ ÇIKIġI
KOCAÇAY -MANYAS GÖL GĠRĠġĠ
KARADERE -MANYAS GÖL ÇIKIġI
SUSURLUK,BANDIRMA K.DEM.YOLU KÖPRÜSÜ
MAURĠ MAYA F.NIN KARADEREYE DEġ. SON.
SIĞIRCI DERESĠ - MANYAS GÖL GĠRĠġĠ
MÜRVETLER DERESĠ - MANYAS GÖL GĠRĠġĠ
BIÇKI DERE - ÇATALDAĞ BARAJ AKS YERĠ
SĠMAV Ç-SUSURLUK ġEKER FAB. MEMBA
SĠMAV ÇAYI - YAHYAKÖY REGÜLATÖRÜ
SĠMAV ÇAYI - KALETEPE REGÜLATÖRÜ
ATNOS ÇAYI - BALIKLIDERE
SĠMAV ÇAYI - HOTAġLAR SEKA ART. SONRASI
SĠMAV ÇAYI - BEKTAġLAR
Simav Çayı - Düvertepe Barajı Aksı
SĠMAV ÇAYI - SINDIRGI MENBA
SĠMAV ÇAYI - SINDIRGI YAPAĞI TES.DEġ.SON
SĠMAV ÇAYI - ÇAYGÖREN BRJ ÇIKIġI
SĠMAV ÇAYI-BĠGADĠÇ KÖPRÜSÜ
SĠMAV ÇAYI-BĠGADĠÇ SÜT FAB.SONRASI
KĠLLEDERE TAT SALÇA FAB. ÖNCESĠ
KĠLLEDERE TAT SALÇA FAB. SONRASI
OVAKÖY DERESĠ - SALÇA F.MEMBA (DENEKS)
OVAKÖY DERESĠ - SALÇA F.MANSABI (DENEKS)
ÜZÜMCÜ Ç.K.BOSTANCI AGĠ
ÜZÜMCÜ Ç-ġAYAKÇI MERMER TES.MANS.
MADRA Ç-GÜNGÖRMEZ KÖPRÜSÜ
KOCAÇAY-BALYA MANSABI (MADEN D.)
ĠKĠZCETEPELER BRJ SONRASI (ARITIM TES GĠRĠġĠ )
TAġKÖY -Ġ. TEPELER BRJ GÖL GĠRġĠ
KOCADERE-Ġ. TEPELER BRJ GĠRĠġĠ
BAĞARSAK-Ġ. TEPELER BRJ GĠRĠġĠ
KOCADERE-(ĠNKAYA) Ġ. TEP. BRJ GĠR.
NILÜFER ÇAYI-DOGANCI BARAJI MEMBA (N21)
NILÜFER ÇAYI-DEREÇAVUS (N17)
NILÜFER ÇAYI-GÖBELYE (N19)
ORHANELI ÇAYI-TUNÇBILEK MEMBA (A4)
ORHANELI ÇAYI-TUNÇBILEK MANSAP (A5)
ORHANELI ÇAYI-KESTELEK MANSAP (A14)
MĠĠNĠMUM
SICAKLIK (°C)
9
4
4
4
4
4
6
4
7
7
9
7
7
7
11
11
10
11
7
7
7
7
6
6
6
7
7
10
6
3
6
3
6
6
7
8
4
3
6
MAKSĠMUM
SICAKLIK (°C)
23
28
28
29
29
29
29
29
27
27
26
27
27
27
26
26
30
24
28
28
35
28
28
29
29
26
26
24
27
23
28
25
25
27
29
29
21
21
28
Tablo 41 devam ediyor
ĠSTASYON NO
03-01-00-008
03-01-00-009
03-01-00-010
03-01-00-011
03-01-00-012
03-01-00-018
03-01-00-023
03-01-00-028
03-01-00-029
03-01-00-030
03-01-00-031
03-01-00-032
03-01-00-040
03-01-00-042
03-01-00-046
03-01-00-048
03-01-00-083
03-01-00-084
03-01-00-087
03-01-00-088
03-01-00-100
03-01-00-101
03-01-00-102
03-01-00-103
03-01-00-104
03-01-00-105
03-01-00-106
03-01-00-107
03-01-00-108
03-01-00-111
03-01-00-112
03-01-00-117
03-01-00-120
03-01-00-129
03-01-00-130
03-01-00-194
03-01-00-196
03-01-10-074
03-01-10-075
03-01-10-076
03-01-10-124
03-01-10-125
03-01-10-127
03-01-10-128
03-01-10-133
ĠSTASYON ADI VE YERi
EMET ÇAYI-HISARCIK BOR ISL.MEMBA (E2)
EMET ÇAYI-HISARCIK BOR ISL. MANSAP (E3)
EMET ÇAYI-DEVECIKONAGI (E9)
M.KEMALPASA ÇAYI-DÖLLÜK (M1)
M.KEMALPASA ÇAYI-AYAZKÖY (M2 )
ULUABAT GÖLÜ-GÖLAYAGI (U10)
SUSURLUK ÇAYI MANSAP-EKMEKÇI (U12)
ORHANELI ÇAYI-HAYDARKÖY (A6)
ORHANELI ÇAYI-DELIBALLILAR (A7)
ORHANELI ÇAYI-KARINCALI (A11)
ORHANELI ÇAYI-ÇINARCIK (A12)
ORHANELI ÇAYI-KESTELEK MEMBA (A13)
PANAYIR DERE MANSAP (N12)
NILÜFER ÇAYI-KAPIKAYA DERESI MANSAP (N22)
NILÜFER ÇAYI-PANAYIRDERE SONRASI (N16)
NILÜFER ÇAYI MANSAP (N20)
AKSUDERE MANSAP-GÖLBASI (N1)
DELIÇAY MEMBA-KARAYOLU KÖPRÜSÜ (N6)
ORHANELI ÇAYI-KAYIKÖY (A3)
EMET DURSUNBEY ÇAYI-SINDERLER (E7)
EMET ÇAYI-GÖKÇEDAG (E5)
EMET KINIKDERE-MANSAP (E4)
NILÜFER ÇAYI-GAVURÖLDÜDERE MANSAP (N22.1)
NILÜFER ÇAYI-ÖRENDERE MANSAP (N24)
NILÜFER ÇAYI-MADENDERE MANSAP (N25)
NILÜFER ÇAYI-KARANDERE SONRASI (N26)
NILÜFER ÇAYI-SEYTANKÖYDERE (ULUÇAM) MANSAP (N27)
NILÜFER ÇAYI-KÖYDERE MANSAP (N28)
EMET ÇAYI-YESILÇAY (E1)
ORHANELI ÇAYI-CUMADERE ÖNCESI (A8)
ORHANELI CUMADERE-MANSAP (A9)
MANYAS KARADERE-MANSAP (S9)
SUSURLUK ÇAYI GÖLAYAGI (HANIFEDERE MANSAP) (S13)
SUSURLUK ÇAYI-HAYIRLAR (U11)
NILÜFER ÇAYI-PANAYIRDERE ÖNCESI (N 11.1)
NILÜFER ÇAYI-MADENDERE SONRASI (N-21.1)
GÖLECIK ÇAYI
SAMANLI-BAGDAS (YS6)
KUMLUKALAN-GÜRSU (YS7)
SERME (YS8)
TAMEK (YS18)
AROMA (YS19)
VALEO (YS16)
KAFKAS (YS15)
KARAPINAR (YS20)
MĠĠNĠMUM
SICAKLIK (°C)
12
11
5
5
4
5
6
7
7
6
3
6
6
3
8
8
2
4
2
3
5
3
3
5
6
5
8
6
8
5
7
5
6
5
4
6
5
9
10
7
6
12
17
9
12
MAKSĠMUM
SICAKLIK (°C)
26
24
28
26
27
28
28
22
24
24
25
24
28
26
28
28
24
23
21
28
24
24
16
22
26
22
20
19
27
26
25
26
26
27
28
28
25
26
27
22
18
19
27
30
13
6.2. Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması
Bu bölümde Susurluk Havzası‘ndaki baĢlıca kirletici kaynaklar tanımlanmaktadır. Bu
kapsamda, havzadaki noktasal ve yayılı kaynaklar ile bunların toplamından oluĢan besi
maddesi (nütrient) yüklerinin (azot ve fosfor) yıllara göre dağılımı verilmektedir. Yük dağılımı
Ġl bazında sunulmaktadır. Temel prensip mevcut veriler doğrultusunda kirletici kaynakların
geçmiĢten bugüne nasıl değiĢtiğinin tespiti ve geleceğe uyarlanmasıdır. Bu kapsamda
noktasal veya yayılı kirletici kaynaklar için literatürde tanımlanmıĢ ve benzer projelerde
kullanılmıĢ olan birim kirlilik yüklerinden faydalanılmıĢtır.
ġekil 71‘de havza için kirlilik oluĢturabilecek kaynaklar noktasal ve yayılı olarak
gösterilmeketdir.
Kirlilik Kaynakları
Noktasal Kaynaklar
Yayılı Kaynaklar
Kentsel atıksu deşarjları
Tarımsal faaliyetler
Gübre kullanımı
Pestisit kullanımı
Endüstriyel atıksu deşarjları
Hayvancılık faaliyetleri
Katı atık düzenli depolama sızıntı suları
Rehabilite edilen düzensiz depolama sızıntı suları
Katı atık düzensiz depolama sızıntı suları
Foseptik çıkış suları
Arazi kullanımı
Atmosferik taşınım
ġekil 71. Kirlilik kaynakları
6.2.1. Nüfus Tahminleri
YerleĢim yerlerinden kaynaklanan kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanması için öncelikle bu
yerleĢim yerlerinin, proje süresini kapsayan zaman dilimi içerisindeki nüfus tahminlerinin
yapılması gerekmektedir. Nüfus tahminleri yapılırken amaç, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki
nüfus değiĢimini, olabildiğince gerçekçi Ģekilde tahmin etmektir. Proje kapsamında havza
sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar), kentsel/kırsal,
yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar
içinden havza yapısının en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Nüfus tahminleri yapılırken aĢağıdaki temel prensipler dikkate alınmıĢtır:
GeçmiĢe yönelik nüfus sayım sonuçları detaylı çalıĢılmıĢ, nüfusun geçmiĢteki değiĢim
eğilimlerinden yararlanılarak ileriye yönelik projeksiyonlar yapılmıĢtır.
Nüfus projeksiyonları 2040 yılına kadar yapılmıĢtır,
Nüfus tahminlerini ilçe bazlı yapılmıĢtır,
Her bir ilçenin kentsel/kırsal nüfusları ayrı ayrı hesaplanmıĢtır (nüfus sayımları kentsel
ve kırsal olarak ayrılmaktadır),
Nüfuslardaki yaz ve kıĢ farklılıklarının göz önünde bulundurulmuĢtur (nüfus sayımları
kıĢ nüfusuna karĢılık gelmektedir, yaz değeri nüfusuyla ilgili olarak sahalardan
toplanan veriler kullanılmıĢtır veya kıĢ nüfusunun %120, %80 gibi sabit bir katı olarak
alınmıĢtır),
Yaz ve kıĢ nüfuslarını birlikte ifade eden ―eĢdeğer nüfus‖ her bir ilçe için
hesaplanmıĢtır. EĢdeğer nüfus kıĢ ve yaz nüfuslarının aylara göre ağırlıklı
ortalamasıdır. Yaz dönemi 4 ay (mayıs-eylül), kıĢ dönemi 8 ay (ekim-nisan) kabul
edilmiĢtir,
GeçmiĢe yönelik nüfus sayımları çalıĢılırken 1975, 1980, 1985, 1990, 2000, 2007,
2008 ve 2009 nüfusları kullanılmıĢtır. Bu nüfus sayımları arasından 2007, 2008 ve
2009 sayımlarında, öncekilerden farklı olarak Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine
(ADNKS) geçilerek yeni bir metodoloji uygulanmıĢtır. Bu durum eski ve yeni nüfus
sayımları arasında belirgin fark oluĢturmuĢtur.
Tüm bu durumlar farklı senaryolar için tekrarlanmıĢtır. Tahmin ve senaryo sonuçları
farklı grafiklere iĢlenmiĢtir,
Seçilen uygun senaryoya göre hesaplamalar belde bazında belirli katsayılar
kullanılarak uygulanmıĢtır.
Hesaplamalarda yöntem olarak, ―azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemi‖ kullanılmıĢtır.
Bu yönteme göre,
Nt = N0 (1+p) t
N0 : Son nüfus sayım değeri (kiĢi)
Nt : Gelecekteki nüfus (kiĢi)
p
: Nüfus artıĢ/azalma hızı (%)
t
: Son nüfus sayımından itibaren geçen süre (yıl)
ġekil 72. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi
Bu hesaplama yöntemine göre, zamana karĢı nüfusun artıĢ hızının azalacağı ve
grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacağı varsayılmaktadır.
Nüfus ArtıĢ Hızı Tahminlerinde, aĢağıdaki senaryolar kullanılmıĢtır:
UNDP (BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı): Türkiye genelinde 2000-2030 yılları
için kentsel ve kırsal ayrımlı nüfus artıĢ hızı (p katsayısı) belirlenmiĢtir. Bu değerler
5‘er yıllık olarak tanımlanmıĢ, ilçe bazında kullanılarak 2000-2040 yılları için nüfus
projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
UNDP %80: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %80‘i alınarak ilçeler için
kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
UNDP %120: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %120 arttırılarak ilçeler için
kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
TÜBĠTAK-MAM: 11 havzadaki her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate
alınarak, 2000 yılından itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p
değerleri bulunmuĢ ve bu değerler üzerinden 2040 yılına kadar projeksiyon
yapılmıĢtır.
TÜBĠTAK-MAM Nüfus Tahmini
Tahminler her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate alınarak, 2000 yılından
itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p değerleri bulunmuĢtur.
p değerleri hesaplanmadan, grafik eğimi üzerinden tahmini olarak bulunmuĢtur,
Değerler her 5 yılda bir değiĢtirilerek, 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır.
Grafikteki eğimin 2007, 2008 ve 2009 ADNKS değerleri ile kesiĢmesine dikkat
edilmiĢtir,
Nüfuslar kentsel ve kırsal için ayrı ayrı hesaplanmıĢtır,
Kırsal ve kentsel nüfuslarda eğime bağlı olarak azalmalar olsa bile, düĢme eğilimi
göstermeyeceği kabulü yapılmıĢtır,
Proje kapsamında, havza sınırları içine birkaç il girmekte, bu illerin ise tamamı değil
ancak bir kısmı havzada yer almaktadır. Bu durumda hesaplamalar il değil, havzaya
giren ilçeler bazında yapılmıĢtır. Eğer bir ilçe 2 farklı havzaya da giriyorsa,
hesaplamalar ilçe merkezinin bulunduğu havza için yapılmıĢtır.
Hesaplamalar yapılırken zamanla illerin idari yapılanmasında farklılıklar olduğu
görülmüĢtür, yıllara bağlı olarak bazı ilçelerin il olabildiği, ilçelere bağlı beldelerin ise
ilçe olabildiği tespit edilmiĢtir. Bu durumda idari teĢkilatlanmaların ilk hali dikkate
alınarak, yerleĢkelerin toplam nüfusları üzerinde çalıĢılmıĢ, sonra her bir ilçe için
uyarlanmıĢtır.
Nüfus Tahmin Senaryosu Seçilirken:
Uygulanan yöntemlerden hangisinin seçileceğine karar verilirken, tüm tahmin ve
senaryo sonuçları toplam havza nüfusları için grafiklere iĢlenerek, gerçek resim
görülmüĢtür. Bu grafiklerden mümkün olduğunca gerçekçi, S-eğrisini en iyi temsil
eden, havzanın durumunu (tarım, sanayi, turizm, vb) en uygun Ģekilde yansıtan
(genelde en düĢük artıĢ olmayan) senaryo seçilmiĢtir.
2007, 2008 ve 2009 ADNKS sayım sonuçlarındaki yöntem farklılığı son yıllarda
havzaların toplam nüfuslarında değiĢiklik göstermesine neden olmuĢtur. Bu durum
Büyük Menderes, Konya, Kızılırmak, Ceyhan, YeĢilırmak ve Burdur Havzalarının
toplam nüfusları için belirgindir. Nüfus tahminlerini diğer senaryolar ile sağlıklı
karĢılaĢtırmak için, söz konusu havzaların MAM ve UNDP tahminleri 2009 yılı nüfus
sayımları baz alınarak hesaplanmıĢtır.
Marmara Havzası‘nın değiĢken idari teĢkilatlanmasını doğru yansıtabilmek için
hesaplama yöntemlerinin tamamı 2008 yılı baz alınarak hesaplanmıĢtır.
Küçük Menderes, Susurluk, Seyhan ve Kuzey Ege Havzaları için hesaplama
yöntemlerinin tamamı 2000 yılı baz alınarak yapılmıĢtır.
Elde Edilen Sonuçlar:
Yapılan hesaplamalar neticesinde elde edilen nüfuslara bağlı olarak çizilen grafikte (ġekil 73)
yer alan eğrilere göre, azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemine en uygun olan tahmin yöntemi
MAM Tahmin Senaryosu‘dur. Bu sebeple Susurluk Havzası için MAM Tahmin Yöntemi ile
elde edilen nüfus değerlerinin kullanılmasına karar verilmiĢtir. Seçilen tahmin yöntemine göre
2009 yılından 2040 yılına kadar havza geneli için hesaplanmıĢ olan nüfuslar Tablo 42‗de
verilmektedir.
SUSURLUK HAVZASI NÜFUS TAHMİN SONUÇLARI
4.500.000
4.000.000
3.500.000
3.000.000
TÜİK Sayım Sonuçları
Nüfuslar (Kişi)
MAM Tahmin
UNDP Tahmin
2.500.000
UNDP %80 Tahmin
UNDP % 120 Tahmin
2.000.000
ADNKS Sayım Sonuçları
MAM Tahmin (ED Nüfüs)
1.500.000
UNDP Tahmin (ED Nüfus)
UNDP %80 Tahmin(ED Nüfus)
UNDP %120 Tahmin (ED Nüfus)
1.000.000
500.000
0
1970
1980
1990
2000
2010
Yıllar
ġekil 73. Susurluk Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları
2020
2030
2040
2050
Tablo 42. Susurluk Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040)
YILLAR
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
2033
2034
2035
2036
2037
2038
2039
2040
Kırsal
Kentsel
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
2.436.066
2.491.393
2.546.270
2.602.418
2.659.867
2.718.650
2.778.797
2.827.800
2.877.714
2.928.558
2.980.349
3.033.106
3.073.716
3.114.897
3.156.657
3.199.004
3.241.947
3.271.563
3.301.461
3.331.645
3.362.117
3.392.881
3.409.779
3.426.767
3.443.844
3.461.012
3.478.271
3.487.495
3.496.747
3.506.027
3.515.336
3.524.673
2.471.418
2.527.320
2.582.680
2.639.319
2.697.266
2.756.553
2.817.211
2.866.655
2.917.016
2.968.311
3.020.560
3.073.778
3.114.765
3.156.326
3.198.470
3.241.204
3.284.539
3.314.466
3.344.678
3.375.179
3.405.971
3.437.056
3.454.193
3.471.420
3.488.738
3.506.148
3.523.651
3.533.017
3.542.412
3.551.835
3.561.287
3.570.768
2.450.796
2.506.363
2.561.441
2.617.793
2.675.450
2.734.443
2.794.803
2.843.989
2.894.090
2.945.122
2.997.103
3.050.053
3.090.820
3.132.159
3.174.079
3.216.588
3.259.694
3.289.439
3.319.468
3.349.784
3.380.389
3.411.288
3.428.285
3.445.372
3.462.550
3.479.819
3.497.180
3.506.463
3.515.774
3.525.114
3.534.482
3.543.879
564.265
564.873
565.486
566.103
566.725
567.351
567.982
568.578
569.177
569.780
570.388
570.999
571.423
571.849
572.277
572.707
573.139
573.377
573.616
573.855
574.095
574.336
574.457
574.577
574.699
574.820
574.941
575.041
575.140
575.240
575.340
575.440
Toplam
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
3.000.331
3.056.266
3.111.756
3.168.521
3.226.593
3.286.001
3.346.779
3.396.377
3.446.891
3.498.339
3.550.737
3.604.105
3.645.139
3.686.746
3.728.934
3.771.711
3.815.086
3.844.939
3.875.076
3.905.500
3.936.212
3.967.217
3.984.236
4.001.344
4.018.543
4.035.832
4.053.212
4.062.536
4.071.887
4.081.267
4.090.676
4.100.113
3.035.683
3.092.193
3.148.167
3.205.422
3.263.991
3.323.904
3.385.193
3.435.232
3.486.193
3.538.092
3.590.947
3.644.778
3.686.188
3.728.175
3.770.747
3.813.911
3.857.677
3.887.842
3.918.294
3.949.034
3.980.066
4.011.392
4.028.649
4.045.997
4.063.437
4.080.968
4.098.592
4.108.058
4.117.552
4.127.075
4.136.627
4.146.208
3.015.061
3.071.236
3.126.927
3.183.897
3.242.175
3.301.794
3.362.785
3.412.567
3.463.267
3.514.902
3.567.491
3.621.052
3.662.243
3.704.008
3.746.356
3.789.294
3.832.832
3.862.816
3.893.083
3.923.639
3.954.485
3.985.623
4.002.741
4.019.950
4.037.249
4.054.639
4.072.121
4.081.503
4.090.914
4.100.354
4.109.822
4.119.319
6.2.2. Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri
Noktasal kaynaklardan gelen kirlilik yükü hesapları, Susurluk Havzası‘nı paylaĢan iller
bazında yapılmıĢtır. Bir havzadaki noktasal kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan
alıcı ortamlara deĢarj edilen kentsel atıksu, endüstriyel atıksular, düzenli depolama
sahalarından kaynaklanan sızıntı sularıdır. Bu kaynaklardan gelen toplam kirlilik yükü genel
olarak kentsel ve endüstriyel yüklerin toplamından oluĢmaktadır. Bu yüklerin hesaplama
yöntemine ait yaklaĢımlar aĢağıda açıklanmaktadır.
6.2.2.1. Kentsel Kirlilik Yükleri
Proje kapsamında belediye teĢkilatına sahip olan yerleĢim yerleri ile nüfusu 2.000‘in üzerinde
olan köylerden kaynaklanan kentsel kirlilik yükleri ve atıksu debileri hesaplanmıĢtır.
Hesaplamalarda 20.03.2010 tarihli Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Teknik Usuller
Tebliği‘nde yer alan hususlar dikkate alınmıĢtır.
Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖
tablosunda, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim yerleri için güncel kiĢi baĢı
atıksu oluĢumu değerleri verilmiĢtir. 2010 yılı için verilen kiĢi baĢı atıksu oluĢumu değerleri,
2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimleri için tedrici olarak artırılmıĢtır. Bu değerlere yeraltı
suyundan atıksu toplama sistemine giren sızma debisi de ilave edilmiĢtir. Sızma debisi,
yeraltı su seviyesinin yüksekliğine, yerleĢim yerinin deniz kenarında olup olmamasına, zemin
yapısına, içme suyu Ģebekesinde kaçak oranına ve kanalizasyon Ģebekesinin yaĢına vb.
bağlı olarak değiĢmektedir. Atıksu altyapı sisteminin zamanla iyileĢeceği kabulü ile sızma
debisinin kiĢi baĢı atıksu debisine oranı tedrici olarak azaltılmıĢtır. Buna göre; kiĢi baĢı atıksu
debisi 2010 yılında %50, 2020 yılında %40, Gelecekte halkın bilinçlendirilmesiyle su
tüketiminin azalacağı; ancak geliĢen teknolojik Ģartlarla su ihtiyaçlarından artabileceği göz
önüne alınarak toplam atıksu debisi 2030 yılında %35 ve 2040 yılında %30 oranında
artırılarak hesaplanmıĢtır. Bu değerler danıĢman tahminlerine dayanılarak belirlenmiĢtir.
Hesaplamalarda kullanılan kiĢi baĢı atıksu debi değerleri Tablo 43‗de verilmektedir.
Tablo 43. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri
NÜFUS
2010 Yılı Ġçin Birim Atıksu
OluĢumu
OluĢumu
(Kaynak: DanıĢman tahminleri)
OluĢumu
OluĢumu
kiĢi
2.000
10.000
50.000
100.000
2.000
10.000
50.000
100.000
2.000
10.000
50.000
100.000
2.000
10.000
50.000
100.000
ATIKSU
OLUġUMU
L/kiĢi-gün
70
80
90
100
85
97
108
120
100
116
125
142
121
140
150
169
SIZMA DEBĠSĠ
L/kiĢi-gün
35
40
45
50
33
39
43
48
35
40
46
48
36
42
47
50
TOPLAM ATIKSU
DEBĠSĠ
L/kiĢi-gün
105
120
135
150
118
136
151
168
135
156
171
190
157
182
197
219
Kirlilik yükleri hesaplamalarında Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve
Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖ tablosundaki, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim
yerleri için güncel kiĢi baĢı kirlilik yükleri değerleri kullanılmıĢtır. 2010 yılı için verilmiĢ olan
kiĢi baĢı kirlilik yükü değerleri, 2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimlerinde tedrici olarak
artırılmıĢtır. Ayrıca Tebliğ‘de yer almayan, nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için
kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri, nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için
verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre hesaplamalarda kullanılan
kiĢi baĢı kirlilik yükleri oluĢumu değerleri Tablo 44‘te verilmektedir.
Tablo 44. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri
2010 Yılı Ġçin
Birim Yükler
2020 Yılı Ġçin
Birim Yükler
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
2030 Yılı Ġçin
Birim Yükler
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
2040 Yılı Ġçin
Birim Yükler
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
NÜFUS
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
kiĢi
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
2.000
10.000
50.000
100.000
2.000
10.000
50.000
100.000
2.000
10.000
50.000
100.000
2.000
10.000
50.000
100.000
50
55
75
90
53
60
80
95
56
65
85
103
60
70
90
110
35
40
45
50
38
43
48
53
41
46
52
56
45
50
55
60
30
35
45
50
31
37
48
53
33
39
51
56
35
42
54
60
4
5
6
7
4
5
6
8
5
6
7
9
6
7
8
10
0,8
0,9
1,0
1,1
0,9
1
1,1
1,2
1
1,1
1,2
1,3
1,1
1,2
1,3
1,5
Kaynak: SKKY Teknik Usuller Tebliği ve DanıĢman Tahminleri
Ġncelenen yerleĢim yerlerinden kaynaklanan kirlilik yükü, kanalizasyon Ģebekesi olan yerlerde
noktasal, olmayan yerlerde yayılı kaynak olarak değerlendirilmiĢtir. Noktasal kentsel kirlilik
yükü, AAT olup olmamasına bağlı olarak doğrudan ya da arıtma tesisinde bir miktar
giderildikten sonra havzaya deĢarj edilmektedir. Yayılı kirlilik yüklerinin ise foseptiklerde bir
miktar giderildikten sonra yüzeysel veya yeraltı sularına karıĢarak havzaya ulaĢmakta olduğu
kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda yerleĢim yerlerindeki kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus
oranı dikkate alınmıĢtır.
Kirlilik yükleri hesaplamalarında, kentsel alan içerisinde yaĢayan nüfustan kaynaklanan
yüklerin yanında, yerleĢim yeri sınırları içerisinde bulunan küçük sanayi sitesi, imalathane,
vb. endüstriyel atıksu deĢarjı yapan çeĢitli iĢyerleri de dikkate alınmıĢtır. Bu tesislerden
kaynaklanan yükün hesaplanması için, nüfusa bağlı olarak hesaplanmıĢ olan yük değerleri
belli bir yüzdeyle artırılmıĢtır. YerleĢim yerlerinde üretilen kentsel kirlilik yüklerinin havzaya
ulaĢma sürecinde izlediği yol ġekil 74‘deki verilmektedir.
ġekil 74. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol
Yapılan Kabuller:
Kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanmasında yapılan kabuller Ģu Ģekildedir:
1. Nüfusu 2.000 in altında olan yerleĢim yerlerinin nüfusları, emniyetli tarafta kalmak
amacıyla 2040 yılına kadar sabit alınmıĢtır.
2. Mevcut evsel atıksu arıtma tesislerinden yalnızca ön arıtma (fiziksel arıtım)
yapanlarda KOĠ giderme veriminin %10 olduğu, Toplam Azot ve Toplam Fosforda
herhangi bir gidermenin olmadığı kabulü yapılmıĢtır. Biyolojik arıtım yapılan mevcut
evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme verimleri ise KOĠ için %80, Toplam
Azot için %25, Toplam Fosfor için %10 olarak alınmıĢtır.
3. Azot ve fosfor giderimi olan mevcut evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme
verimleri KOĠ için %80, Toplam Azot için %70, Toplam Fosfor için %70 olarak
alınmıĢtır.
4. Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor
için %30 olarak alınmıĢtır.
5. 2020 yılından itibaren (2020 dahil) tüm yerleĢim yerlerinde kanalizasyon Ģebekesinin
ve kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınmıĢ olacağı tahmini yapılmıĢtır.
6. 2040 yılı nüfusu 100.000 in üzerinde olan yerleĢim yerlerinde azot ve fosfor giderimi
yapılan arıtma tesislerinin kurulacağı tahmini yapılmıĢtır.
7. Susurluk Havzası‘nda kentsel alan içerisindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan
yüklerin hesaplanması için, nüfustan kaynaklanan kirlilik yükleri % 10 oranında
artırılmıĢtır.
Kentsel kirlilik yükleri hesaplamalarında ―Üretilen Yük‖, ―Giderilen Yük‖, ―Toplam DeĢarj
Edilen Yük‖ ve ―Havza içine DeĢarj Edilen Yük‖ kavramları geliĢtirilmiĢtir. Üretilen yük,
havza içerisinde yaĢayanlardan kaynaklanan evsel yüklerin, kentsel alan içerisindeki sanayi
tesislerinden kaynaklanan endüstriyel yükleri de kapsayacak Ģekilde artırılması neticesinde
elde edilen toplam yüktür. Giderilen yük ise, atıksu arıtma tesislerinde arıtma yoluyla,
foseptiklerde ise toprakta tutunma ve biyolojik bozunma neticesinde atıksudan uzaklaĢtırılan
yükleri kapsamaktadır. Toplam deĢarj edilen yük, havza içerisindeki su kaynakları ile havza
dıĢında kalan deniz ortamına yapılan deĢarjların tümünü içermektedir. Havza içine deĢarj
edilen yük ise havza sınırları içerisinde alıcı su ortamlarına gelen yük toplamını
kapsamaktadır.
Susurluk Havzası‘nda 2009 yılında üretilen 105.279 ton/yıl KOĠ yükünün yaklaĢık %66 sı
arıtılmakta (69.390 ton/yıl), % 34 ü ise (35.889 ton/yıl) akarsu ve denize deĢarj edilmektedir.
Toplam deĢarjın yaklaĢık %84 si (30.112) havza içerisine yapılmaktadır. Havzada üretilen
8.244 ton/yıl değerindeki Toplam N yükünün ise yaklaĢık %50 si (4.111 ton/yıl)
giderilmektedir. Geri kalan 4.133 ton yükün ise 3.675 ton/yıl lık kısmı havzaya ulaĢmaktadır.
Toplam P yükünde ise yaklaĢık %47 lik bir giderim söz konusudur. Buna göre 1.311 ton/yıl
olan Toplam P yükünün 621 tonu havzaya kirlilik olarak verilmektedir. Özet olarak 2009
yılında üretilen toplam kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları, KOĠ parametresi
bazında yaklaĢık %29, Toplam N parametresi bazında %45 ve Toplam P parametresi
bazında ise %47 tir. KOĠ, Toplam N ve Toplam P parametreleri bazında 2009 yılı kentsel
kirlilik yükleri dengesi miktar ve yüzde olarak ġekil 75‘te; havza içine ve dıĢına deĢarj edilen
yüzdeleri ise ġekil 76‘da gösterilmektedir.
Havza İçine Deşarj Edilen
Toplam Deşarj Edilen
Giderilen
Üretilen
105.279
69.390
8.244
1.311
35.889
4.111
30.112
617
4.133
3.675
KOİ
694
621
Toplam N
Toplam P
2009 Yılı Evsel Kirlilik Yükleri Dengesi
Toplam P
Toplam N
KOİ
0%
20%
40%
60%
80%
100%
KOİ
Toplam N
Toplam P
Giderilen
69.390
4.111
617
30.112
3.675
621
ġekil 75. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
KOİ
Toplam N
Havza Dışı
5.776
458
73
Havza İçi
30.112
3.675
621
ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri
Toplam P
Kentsel atıksu arıtma tesisleri planlamalarına bağlı olarak, 2020 yılından sonra tüm yerleĢim
yerlerinde tesislerin iĢletmeye alınacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna göre deĢarj edilen ve
havzaya ulaĢan kirlilik yüklerinde 2020 yılından itibaren bir düĢüĢ olacaktır. 2009 yılında
üretilen KOĠ yükünün %34 ü havza içine ve havza dıĢı olarak kabul edilen Marmara Denizi‘ne
deĢarj edilmektedir. Havza içine deĢarj edilen KOĠ yükünün toplam yüke oranı ise %29 dur.
Bu değer 2020 yılından itibaren %19 a inmektedir. Benzer Ģekilde havzaya ulaĢan Toplam N
yükü oranı %45 ten %36 ya, Toplam P yükü oranı ise %47 den %39 a inmektedir. Tablo 45
ve ġekil 77‘de atıksu debileri ve KOĠ, Toplam N ve Toplam P parametreleri için kirlilik
yüklerinde zamana göre değiĢimi verilmektedir.
Tablo 45. Susurluk Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri
Yıllar
Kentsel Kirlilik Yükleri
2009
2020
2030
2040
Üretilen
(ton/yıl)
Giderilen
(ton/yıl)
Toplam
DeĢarj
Edilen
(ton/yıl)
Havza Ġçine
DeĢarj
Edilen
(ton/yıl)
Havza Ġçine
DeĢarj
Edilen /
Üretilen
(%)
KOĠ
105.279
69.390
35.889
30.112
29
Toplam N
8.244
4.111
4.133
3.675
45
Toplam P
1.311
617
694
621
47
KOĠ
138.026
110.421
27.605
26.151
19
Toplam N
11.541
7.184
4.357
4.141
36
Toplam P
1.773
1.037
736
699
39
KOĠ
167.410
133.928
33.482
31.766
19
Toplam N
14.618
9.085
5.532
5.265
36
Toplam P
2.148
1.261
887
844
39
KOĠ
185.555
148.444
37.111
35.199
19
Toplam N
16.909
10.500
6.410
6.097
36
Toplam P
2.559
1.510
1.049
998
39
Atıksu
Debisi
3
(m /gün)
440175
546763
617156
648800
KOİ Yükü Değişimi
2040
Giderilen
Üretilen
35.199
37.111
148.444
185.555
2030
31.766
33.482
133.928
167.410
2020
26.151
27.605
110.421
138.026
2009
30.112
35.889
69.390
105.279
Toplam N Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
6.097
6.410
2040
10.500
16.909
5.265
5.532
2030
9.085
14.618
2020
4.141
4.357
7.184
11.541
2009
3.675
4.133
4.111
8.244
Toplam P Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
998
1.049
2040
1.510
2.559
844
887
2030
1.261
2.148
2020
699
736
1.037
1.773
2009
621
694
617
1.311
ġekil 77. Susurluk Havzası’nda KOĠ, Toplam N ve Toplam P Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi
6.2.2.2. Endüstriyel Kirlilik Yükleri
Susurluk Havzası‘nın önemli bir kısmını oluĢturan Bursa ve Balıkesir Ülkemizde sanayinin en
fazla geliĢtiği iller arasında yer almaktadırlar. Zengin hammadde kaynakları ve yoğun
nüfusun getirdiği iĢ gücü, ulaĢım olanaklarındaki kolaylığın iç ve dıĢ piyasalara yakınlık
sağlaması sanayinin önemli ölçüde geliĢmesini sağlamıĢtır. Tekstil, otomotiv, gıda, deri, boya
ve kimyasal madde, süt ve süt ürünleri ile kırmızı ve beyaz et üretimi havza sınırları
içerisinde yer alan baĢlıca sektörlerdir. Ayrıca madencilik, mermercilik ile kum çakıl
iĢletmeleri de bölgede yer alan önemli iĢ kolları arasındadır. Havza sınırları içersinde 11 adet
Organize Sanayi Bölgesi ve 30 adet Küçük Sanayi Sitesi bulunmaktadır.
AĢağıdaki bölümde tekil endüstriler ve OSB‘lerden kaynaklanan kirlilik yükleri hesaplama
metodolojisi ve hesaplama sonuçları verilmektedir.
Havzada endüstrilerden kaynaklanan kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken, havzada yer alan
endüstriyel tesisler dört ana grup baĢlığı altında ele alınmıĢtır:
1. DeĢarj izni olan endüstriyel tesisler;
2. DeĢarj izni olmayan endüstriyel tesisler;
3. Atıksu arıtma tesisleri olan OSB‘ler.
4. OSB içerisinde yer alan ve atıksularını beraberce ve direkt olarak alıcı ortamlara
deĢarj eden endüstriyel tesisler;
Tüm endüstriyel tesislerin deĢarj izin belgeleri olup olmaması durumuna bağlı olarak iki
Ģekilde hesap yapılmıĢtır.
•
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan ve deĢarj izin durumlarını gösteren
listelere dayanılarak bu tesisler gruplandırıldıktan sonra deĢarj izni olanlar için, Su
Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (SKKY)Tabloları‘nda ilgili sektörün deĢarj standartlarında
belirlenmiĢ olan limit değerler belli bir emniyet katsayısı ile çarpılarak bulunan
konsantrasyonlar dikkate alınmıĢtır Tesislerin atıksu debilerinin belirlenmesi için yine
Ġl Müdürlükleri‘nin listeleri ve/veya literatürde (ÇOB, Büyük Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi
II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma Ve Su Yönetimi
Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008) benzer üretim yapan
tesislerden oluĢan birim atıksu kirlilik değerleri kullanılmıĢtır.
•
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için ise yine SKKY‘deki ilgili sektör tablosu
dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, T-N
için %35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden
hareketle yapılmıĢtır. Bursa ilinde özellikle Karacabey Bölgesi‘nde yer alan bazı
tesisler arıtma tesisi çıkıĢ sularını DSĠ Drenaj Kanalına verdikleri için deĢarj izin
belgesi alamamaktadırlar. Ancak Bursa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü çalıĢanlarıyla
yapılan görüĢmeler ile saha çalıĢmaları sırasında yapılan gözlemler sonucu bu
tesislerin arıtma tesislerinin standartlara uygun çalıĢtırıldığı tespit edilmiĢtir. DeĢarj
izin belgesi alamamalarının tek nedeni çıkıĢ sularını alıcı ortama verememeleri
olmasından dolayı kirlilik yükü hesaplamalarında deĢarj izin belgesi olan tesisler gibi
kabul edilmiĢ; 5 katlık bir artırım uygulanmamıĢtır.
OSB‘ler içinde aĢağıdaki Ģekilde hesap yapılmıĢtır.
•
DeĢarj izni olan (OSB‘nin tek AAT ve/veya OSB‘de yer alan tüm tesislerin ayrı ayrı
AAT mevcut olması durumu) OSB‘ler için SKKY de yer alan ―Tablo 19:KarıĢık
Endüstriyel Atıksuların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları Küçük ve Büyük Organize
Sanayi Bölgeleri ve Sektör Belirlemesi Yapılamayan Diğer Sanayiler‖ limit değerleri
dikkate alınarak yük hesabı yapılmıĢtır.
•
DeĢarj izni olmayan (atıksu arıtımı olmaması durumu) OSB‘ler için SKKY deki ilgili
sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan deĢarj standardı değerlerinin
KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, T-N için %35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması
durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle yapılmıĢtır.
Kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken bazı kabuller esas alınmıĢtır. Yapılan kabuller aĢağıda
sıralanmaktadır:
Veri toplama
Proje kapsamında yapılan saha çalıĢmalarında endüstriyel tesisler ziyaret edilmiĢ,
tesislere ait bilgiler yerinde temin edilmiĢtir (Bu veriler 2009 Eylül-Aralık arası durumu
yansıtmaktadır).
Saha çalıĢmalarında ziyaret edilmeyen (küçük kapasitede çalıĢan veya önemli ölçüde
kirletici yük oluĢturmayan tesisler) diğer endüstrilere ait veriler (isim, debi ve deĢarj
izin durumları gibi) Ġl Çevre ve Orman Müdürlüklerinden alınmıĢtır.
Endüstriyel tesisler, deĢarj izni olup olmamasına göre iki gruba ayrılmıĢtır.
o
Havza içinde bir alıcı ortama deĢarj eden tesisler (havza içi),
o
Denize deĢarj eden tesisler (havza dıĢı)
Önemli kirletici kaynaklar tanımı gereği, havza içinde yer alan ve alıcı ortama deĢarj
yapan tüm endüstriyel tesisler hesaplamaya dahil edilmiĢ; benzin istasyonu, küçük
sanayi siteleri gibi tesisler hesaplamalara dahil edilmemiĢtir. Bu tür tesisler; alıcı
ortama deĢarj yapmayıp atıksularını lagünlerde biriktiren madencilik, mermercilik,
kum-çakıl ve zeytincilik tesisleri ile verisine ulaĢılmayan tesislerden kaynaklanacak
debi ve kirlilik yükü değerlerinin hesabı için, her bir havza özelinde belirlenen bir
emniyet faktörü ile çarpılmıĢtır. Bu faktör Susurluk Havzası için %10 olarak
belirlenmiĢtir.
Sadece evsel atıksuyu olan (SKKY Tablo 21) endüstriyel tesisler, evsel kirlilik yükü
hesaplamalarında
ele
alındığından,
endüstriyel
yük
hesaplamalarına
dahil
edilmemiĢlerdir. Ancak havza sınırları içerisinde yer alan dinlenme tesisleri ile
otellerden gelen atıksular SKKY‘e göre Tablo 21‘e tabi olmalarına rağmen endüstriyel
kirlilik yükü olarak kabul edilmiĢ ve hesaplamalara katılmıĢtır.
Havza içinde, Belediye kanalizasyonuna arıtma yaparak veya yapmadan atıksuyunu
deĢarj eden tesislerden gelecek kirlilik yükünü hesaba katabilmek üzere, kentsel
kaynaklı kirlilik yüklerinin hesaplanması kısmında havza özelinde belirlenen bir oran
endüstriyel tesislerden kanalizasyona verilen kirlilik yükü olarak ilave edilmiĢtir.
Kirletici Konsantrasyonlarının Belirlenmesi
Sektörel ve alt sektörler bazında SKKY kirlilik konsantrasyonları belirlenirken aĢağıdaki
kabuller yapılmıĢtır;
Sektörel ve alt sektörler bazda KOĠ, BOĠ, AKM, TKN, TP kirleticileri üzerinden
hesaplamalar yapılmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olan tesisler için SKKY Sektörel Tablolarda yer alan 2 saatlik
kompozit numune limitleri esas alınmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için SKKY deki ilgili sektör tablosu dikkate
alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, T-N için
%35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden
hareketle,
arıtılmamıĢ
atıksu
için
yaklaĢık
konsantrasyon
değeri
tahmini
yapılmıĢtır.
SKKY‘de ilgili alt sektör için bahsi geçen kirleticilerden bir veya birkaçına ait
konsantrasyon değeri olmadığı durumlar için literatür verilerine dayanarak yapılan
oranlar kullanılmıĢtır (Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, 2004; ÇOB)Her bir endüstri
için kabul edilen konsantrasyon değerleri Tablo 46‘ te verilmiĢtir.
Tablo 46. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri
SEKTÖR
Grup Adı
GIDA
1. Kad
5
ĠÇKĠ
6
MADEN
7
CAM
8
KÖMÜR ve
ENERJĠ
9
TEKSTĠL
10
PETROL
11
DERĠ
12
2. Kad
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9
5.10
5.11
5.11
5.12
5.13
5.14
5.15
6.1
6.2
6.3
6.4
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
9.6
9.7
9.8
10.1
10.2
10.3
10.4
10.5
10.6
10.7
11.1
11.2
11.3
3. Kad
5.11.a
5.11.b
KOĠ
(mg/L)
250
1200
170
200
250
250
140
200
150
200
500
60
0
50
300
500
160
300
120
400
80
200
100
80
0
0
200
200
150
60
0
60
0
40
0
350
400
250
400
300
300
400
400
400
300
300
BOĠ
(mg/L)
125
600
85
100
125
125
70
100
75
100
250
30
0
20
150
250
80
150
60
200
39
97
48
39
0
0
100
97
72
29
0
29
0
19
0
42
48
30
48
36
36
48
206
206
154
60
Konsantrasyon
AKM
T-N
(mg/L)
(mg/L)
120
30
200
30
43
30
50
30
63
30
63
30
35
25
100
30
200
26
50
30
100
30
15
11
200
0
20
2
75
30
200
30
14
0
25
1
10
0
34
1
70
8
150
21
62
10
100
8
100
0
0
0
67
10
150
21
93
16
150
6
0
0
37
6
150
0
100
4
0
0
32
11
140
12
160
8
400
12
27
9
160
9
36
12
120
40
60
30
200
20
125
21
T-P
(mg/L)
5
5
4
5
5
5
4
5
4
5
5
2
0
5
5
5
0
1
0
1
1
3
2
1
0
0
1
3
3
1
0
1
0
1
0
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
1
SEKTÖR
Grup Adı
SELÜLOZ
KĠMYA
KĠMYA
1. Kad
13
2. Kad
13.1
13.2
13.3
13.4
13.5
13.6
13.7
13.8
13.9
13.10
13.11
14.1
14.2
14.3
14.4
14.5
14.6
14.7
14
14
METAL
15
AĞAÇ
MAKĠNE
16
17
OTOMOTĠV
18
14.8
14.9
14.10
14.11
14.12
14.13
14.14
14.15
14.16
14.17
15.1
15.2
15.3
15.4
15.5
15.6
15.7
15.8
15.9
15.10
15.11
15.12
15.13
15.14
15.15
15.16
15.17
18.1
18.2
18.3
3. Kad
14.7.a
14.7.b
14.7.c
15.1.a
15.1.b
KOĠ
(mg/L)
800
870
1000
1500
100
100
120
75
100
120
100
80
100
200
200
200
150
200
150
200
250
150
200
200
300
0
0
100
0
1500
100
200
200
600
100
100
200
200
1000
2500
250
100
800
1500
800
100
200
200
100
250
400
400
400
BOĠ
(mg/L)
364
395
455
682
45
45
55
34
45
55
45
41
51
103
103
103
77
103
77
103
129
77
103
103
154
0
0
51
0
771
46
92
92
276
46
46
92
92
460
1150
115
46
368
690
368
46
92
92
36
113
180
180
180
Konsantrasyon
AKM
T-N
(mg/L)
(mg/L)
50
30
80
30
50
30
50
30
61
9
61
9
73
11
45
7
61
9
73
11
61
9
46
8
57
10
114
21
60
21
114
21
86
15
100
100
100
100
100
21
65
26
86
15
150
21
65
21
200
20
1500
30
100
0
57
10
0
30
200
15
60
10
120
20
120
110
125
100
125
10
125
10
125
20
125
400
125
5
125
100
125
150
125
25
125
310
125
30
125
30
125
10
125
20
150
20
35
14
145
150
240
100
80
105
240
30
T-P
(mg/L)
5
5
5
5
3
3
4
2
3
4
3
1
2
3
3
3
3
35
3
35
3
3
2
3
5
5
0
2
5
2
1
2
2
5
1
1
2
2
2
2
3
1
5
5
5
1
2
2
1
5
4
4
4
SEKTÖR
Grup Adı
KARIġIK
DĠĞER
1. Kad
19
20
2. Kad
3. Kad
20.1
20.2
20.3
20.4
20.5
20.6
20.7
KOĠ
(mg/L)
400
200
250
200
140
100
700
400
BOĠ
(mg/L)
200
100
125
100
70
50
350
200
Konsantrasyon
AKM
T-N
(mg/L)
(mg/L)
200
20
67
10
150
13
67
10
47
7
150
5
200
20
133
20
T-P
(mg/L)
2
1
1
1
0,5
0,3
2
1
Yük Hesaplamaları
-
Hesaplamalar 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için yapılmıĢtır.
-
Hesaplamalar yapılırken, havzada endüstrilerin 2010 yılı debi değerleri kullanılmıĢtır.
Bu değerlerin 2020, 2030 ve 2040 yıllarında aynı olacağı kabul edilmiĢtir.
-
Debinin havza içi ve Marmara Denizine olan dağılımının da 2020, 2030 ve 2040
yıllarında 2010 yılıyla aynı olacağı varsayılmıĢtır.
-
Kirletici yük hesaplamaları yapılırken, yıllar bazında arıtma verimleri üzerinde farklar
olacağı varsayılmıĢtır. Bu sebeple SKKY deĢarj limitleri yıllara göre değiĢen
katsayılarla çarpılmıĢtır. Bu katsayılar Tablo 47‘ da verilmektedir.
Tablo 47. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları
YIL
2010
KATSAYI
SKKY deĢarj limitlerinin %20 fazlası (x1,2)
2020
SKKY deĢarj limitleri ile aynı (x1,0)
2030
SKKY deĢarj limitinin %90‘ı (x0,9)
2040
SKKY deĢarj limitinin %80‘i (x0,8)
-
AÇIKLAMA
Emniyetli tarafta kalmak için
Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği
düĢünülerek
düĢünülerek
düĢünülerek
ġeker, zeytinyağı ve salça fabrikalarında sezona bağlı üretim yapıldığı ve sezonun
120 gün olduğu kabulü yapılarak yıllık debi ve kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır.
-
2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları içerisinde kalan illerde endüstriyel
tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte ilgili yıllar için
hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır.
YapılmıĢ olan kabullere dayanılarak bulunan sonuçlar havza içi, havza dıĢı (denize giden), il
toplamı ve havza toplamı olarak gruplandırılarak kolay anlaĢılabilir olması amacıyla grafik ve
tablolar Ģeklinde de aĢağıdaki bölümde özetlenmiĢtir.
Susurluk Havzasında endüstriyel tesislerden kaynaklanan kirleticiler; arıtıldıktan sonra
ve/veya arıtılmadan alıcı ortamlara deĢarj edilen atıksulardır.
Alıcı ortama deĢarj edilen
atıksulardan çok büyük bir kısmı havza içinde kalmakta, çok küçük bir kısmı ise denize
deĢarj edilerek havza dıĢına taĢınmaktadır. Yapılan hesaplamalar sonucunda havza içinde
kalan ve Marmara Denizine deĢarj edilen debi ve kirletici yükleri Tablo 48‘ de verilmektedir.
Tablo 48. Susurluk Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debiler ve Kirletici Yükleri
Atıksu Miktarı
3
Denize DeĢarj Toplam
(Yıllık)
Havza Ġçi Toplam
(Yıllık)
HAVZA GENEL
TOPLAM (Yıllık)
KĠRLĠLĠK YÜKLERĠ (ton/yıl) (2010)
m /yıl
KOĠ
BOĠ
AKM
TKN
TP
260.975
26,98
12,71
49,14
2,41
0,36
88.535.260
44.815,95
21.020,51
24.074,08
2.312,27
259,31
88.796.235
44.842,93
21.033,22
24.123,22
2.314,68
259,67
Tablo 48‘ den de görüldüğü gibi Susurluk Havzasında alıcı ortama deĢarj edilen atıksuların
%99.71‘i havza içerisinde kalmaktadır. Endüstriyel tesislerden gelen debinin havza içinde
kalan ve Marmara Denizine deĢarj edilen olmak üzere 2010 yılındaki % dağılımı ġekil 78‘de
verilmiĢtir. ġekildeki endüstriyel debi dağılımı 2010 yılına göre verilmiĢtir, bu durumun 2020,
2030 ve 2040 yıllarında da değiĢmeyeceği, debi dağılımının aynı kalacağı varsayılmaktadır.
ġekil 78. Susurluk Havzası Ġçin 2010 Yılındaki Endüstriyel Debinin % Dağılımı
ġekil 79‗da 2010 yılı için havza içinde kalan ve Marmara Denizine deĢarj edilen kirletici
yükler verilmektedir.
ġekil 79. Havzada Endüstriyel Kaynaklı Kirleticilerin Kirlilik Yükü Değerleri (ton/yıl)
Havza içinde kalan ve denize deĢarj olan olmak üzere yıllara bağlı olarak kirletici yük
dağılımı 2020, 2030 ve 2040 yılları için toplu Ģekilde Tablo 49‘ de özetlenmekte ve ġekil 80‘
de gösterilmektedir.
Tablo 49. Susurluk Havzası Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi
Kirletici
Yük
(ton/yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
T-N
T-P
2010
Marmara
Havza
Denizine
Ġçinde
DeĢarj
Kalan
Edilen
44.866,54
26,98
21.081,38
12,72
24.486,11
49,14
3.299,38
2,76
405,52
0,40
2020
Marmara
Havza
Denizine
Ġçinde
DeĢarj
Kalan
Edilen
30.512,44
22,48
14.442,61
10,59
16.431,39
40,95
1.956,52
2,10
232,64
0,33
2030
Marmara
Havza
Denizine
Ġçinde
DeĢarj
Kalan
Edilen
27.461,19
20,24
12.998,35
9,53
14.788,25
36,86
1.760,87
1,89
209,37
0,30
ġekil 80. Havza Ġçinde Kalan Kirletici Yüklerin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi
2040
Marmara
Havza
Denizine
Ġçinde
DeĢarj
Kalan
Edilen
24.409,95
17,99
11.554,09
8,47
13.145,12
32,76
1.565,22
1,68
186,11
0,26
ġekil 80‘de görüldüğü üzere kirletici yük değerleri yıllara göre azalmaktadır. Bu azalma havza
içinde kalan yük için daha belirgin olarak görülmektedir.ġekil 81‘de 2010 yılı diğer bir ifadeyle
mevcut durum için havza toplamında (havza içinde kalan ve denize deĢarj edilen) arıtılan ve
arıtılmayan kirlilik yükleri gösterilmektedir. ġekle göre organik madde giderimi yaklaĢık olarak
%70 oranlarında, AKM %70, T-N ve T-P ise sırasıyla %21 ve %7 oranlarında arıtılmaktadır.
2020, 2030 ve 2040 yılları için Tablo 47‘ya göre endüstrilerin arıtma verimlerini iyileĢtireceği
varsayılarak yapılan arıtma durumu hesaplamaları ġekil 82‘de özetlenmiĢtir.
ġekil 81. Susurluk Havzası Kirlilik Yüklerinin Arıtılma Durumu (2010 Yılı)
ġekil 82. Endüstriyel Kirleticilerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma Durumları
2020, 2030 ve 2040 yılları için iller bazında endüstrilerden kaynaklanan debilerin değiĢmediği
kabul edilmektedir. Kirletici yük değerleri ise Tablo 47‘da yer alan endüstrilerin arıtma
verimlerine göre farklılık göstermektedir. Önümüzdeki yıllar boyunca havza sınırları içerisinde
kalan illerde endüstriyel tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle
birlikte hesaplamalar mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır. Tablo 50’da 2010 yılına göre
Susurluk Havzasının illere göre yıllık debi ve kirletici yükleri verilmektedir. ġekil 83’te debi ve
kirletici yüklerinin iller bazında % olarak dağılımları verilmiĢtir.
Tablo 50. Susurluk Havzası Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Göre Dağılımı
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
9.378.639
78.382.128
1.035.469
88.796.235
ĠL
Balıkesir
Bursa
Kütahya
TOPLAM (Havza Ġçi)
Debi (m3/yıl)
Kütahya
1%
Kirlilik Yükleri(ton/yıl)
BOĠ
AKM
TKN
3.840
2.755
293
16.921
19.417
2.001
272
1.952
21
21.033
24.123
2.315
KOĠ (ton/yıl)
Bursa
79%
BOĠ (ton/yıl)
AKM(ton/yıl)
Balıkesir
11%
Kütahya
1%
TN(ton/yıl)
Bursa
86%
Balıkesir
18%
Bursa
81%
Bursa
81%
Kütahya
1%
Balıkesir
17%
Kütahya
4%
Balıkesir
11%
Bursa
88%
Kütahya
8%
KOĠ
7.772
35.241
1.830
44.843
TP(ton/yıl)
Balıkesir
13%
Kütahya
2%
Balıkesir
15%
Bursa
83%
ġekil 83.Susurluk Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi ve Kirleticilerin Dağılımı
TP
39
216
5
260
ġekil 83’ te görüldüğü gibi, en yüksek debi ve kirletici miktarları Bursa ilinden
kaynaklanmaktadır. Bu durumun nedeni ilin bir sanayi Ģehri olması ve birçok organize sanayi
bölgesini bünyesinde barınmasıdır.
Havzada illere göre endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları için debi
ve kirletici yük değerleri Tablo 51, Tablo 52 ve Tablo 53’de verilmektedir.
Tablo 51. Susurluk Havzası 2020 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri
ĠL
Balıkesir
Bursa
Kütahya
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
9.378.639
78.382.128
1.035.469
88.796.235
KOĠ
2.739
27.487
309
30.535
BOĠ
AKM
TKN
1.349
1.213
227
13.056
14.932
1.719
47
327
12
14.453
16.472
1.959
TP
34
195
4
233
ĠL
Balıkesir
Bursa
Kütahya
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
9.378.639
78.382.128
1.035.469
88.796.235
KOĠ
2.465
24.738
278
27.481
BOĠ
AKM
TKN
1.215
1.092
205
11.751
13.439
1.547
43
294
11
13.008
14.825
1.763
TP
30
176
4
210
ĠL
Balıkesir
Bursa
Kütahya
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
9.378.639
78.382.128
1.035.469
88.796.235
KOĠ
2.191
21.989
247
24.428
BOĠ
AKM
TKN
1.080
971
182
10.445
11.946
1.375
38
261
10
11.563
13.178
1.567
TP
27
156
3
186
Havzada illere ait endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları kirletici yük
değerleri ġekil 84, ġekil 85 ve ġekil 86’ da verilmektedir.
ġekil 84. Balıkesir Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı
ġekil 85. Bursa Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı
ġekil 86. Kütahya Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı
6.2.2.3. Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirilik Yükleri
Türkiye geneli için durum değerlendirmeleri 2040 yılına kadar yapılacağından bu zaman
dilimi içerisinde, tüm Belediyelerin tercihen önerilen veya yeni kuracakları atık birliklerine
dahil olması; mevcut düzensiz depolama alanlarının kapatılması ve rehabilite edilmesi; yeni
bölgesel düzenli depolama tesislerinin ve diğer atık yönetim tesislerinin kurulması; rehabilite
edilmiĢ düzensiz depolama sahalarından kısmi olarak toplanabilen (%50) ile düzenli
depolama alanlarından gelen sızıntı sularının yerinde ön arıtmaya tabii tutulması ve akabinde
Ģehir kanalizasyon Ģebekesine bağlanarak veya vidanjörlerle taĢınarak kentsel AAT‘lere
aktarılması hedeflenmektedir. Bu süreçler neticesinde katı atıklardan kaynaklanan noktasal
kirlilik yükü hesaplamaları mevcut durum gelecekteki durum olarak aĢağıda özetlenmiĢtir.
Susurluk Havzası katı atık durumunun değerlendirilmesi
Susurluk Havzası‘nda, faal durumdaki tek düzenli depolama tesisi Bursa ili Geçit
Mevkii‘ndeki Hamitler Düzenli Depolama Tesisi‘dir. Havza sınırları dâhilinde, atıklarını
Hamitler Düzenli Depolama Tesisi‘ne getiren belediyeler dıĢındaki yerleĢimlerin tamamında,
atıklar düzensiz olarak depolanmaktadır. Genellikle orman vasfını yitirmiĢ arazilere, dere ve
çay kenarlarına, maden hafriyat sahalarına ve açık araziye kontrolsüz bir Ģekilde dökülmekte
olan atıklar, oluĢan sızıntı suyu sebebi ile toprak, akarsu ve yeraltı suyunu kirletmektedir.
Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Birlik Yapısı Mevcut Birlik Yapısı
Susurluk Havzası için sızıntı suyu hesaplamalarına esas teĢkil eden Katı Atık Yönetim
Birlikleri Tablo 54‘ te özetlenmiĢtir. Gelecekteki ideal idari yapılanmayı temsil eden söz
konusu birlik yapısının kullanılmasının gerekçesi, tüm belediye nüfusunu bir düzenli
depolama
tesisine
bağlı
kabul
etmesi,
dolayısıyla
nüfusun
tümünü
sızıntı
suyu
hesaplamalarında dikkate almasıdır. Bu kapsamda yapılan kabul ve hesaplamalar detaylı
olarak aĢağıda açıklanmıĢtır.
Tablo 54. Susurluk Havzası için Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Yönetim Birlikleri
Ġl
Önerilen Birlik Adı
Balıkesir Doğu
Balıkesir
Balıkesir Kuzey
Bursa
Bursa Orta
Kütahya
Kütahya Batı
Üye Belediyeler (Ġlçeler)
Balıkesir Merkez, Balya, Bigadiç,
Dursunbey, Ġvrindi, Kepsut,
SavaĢtepe, Sındırgı, Susurluk
Erdek, Bandırma, Gönen, Manyas
(A), Marmara Adası, Karacabey,
M.KemalpaĢa (Bursa)
Büyükorhan, Gemlik, Gürsu, Keles,
Kestel, Mudanya, Nilüfer, Orhaneli,
Osmangazi, Yıldırım
Gediz, Simav, Pazarlar, ġaphane,
Hisarcık
Birlik Nüfusu
(2009)
Model
Bölge
Tip Proje
531.416
1c
Tip Proje 3
511.349
1c
Tip Proje 3
2.101.767
1b
Tip Proje 16
197.919
1c
Tip Proje 1
Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2009), (A): Aktarma nerkezi (transfer istasyonu)
Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından, katı atık bertarafı için Türkiye genelinde Belediyeler
Arası Bölgesel Yönetim Birlikleri‘nin oluĢturulması, ekonomik olarak sürdürülebilir kapasitede
Bölgesel Katı Atık Tesisi Projeleri‘nin geliĢtirilmesi ve projelerin bir plan dahilinde
uygulanması amacıyla ―Katı Atık Ana Planı‖ hazırlanmıĢtır. Katı Atık Yönetim Birlikleri,
hizmetin sunulacağı alt bölgeyi ve nüfusunu tanımlamaktadır. Katı atık hizmetleri baĢlıca atık
toplama, taĢıma, geri kazanma, arıtma ve bertaraf faaliyetlerini içermektedir. Atık birliklerinin
oluĢturulmasında dikkate alınan baĢlıca parametreler; idari yapı, coğrafi konum, topografya,
yol durumu, ekonomik taĢıma mesafesi ve nüfustur.
Havza genelinde, mevcut katı atık düzenli depolama tesislerinin ve kurulmuĢ birliklerin
değerlendirmesi, ortak olarak tek bir amaca hizmet eder; esas hedef bugünkü durum baz
alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz depolama alanları sızıntı suları kaynaklı kirlilik
yüklerinin mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespiti ve konuya iliĢkin gerekli önlemlerin
alınmasıdır. Ancak buradaki temel sorun, Türkiye genelinde mevcut düzenli depolama tesisi
sayısının ihtiyacı karĢılar sayıya eriĢmiĢ olmaması, dolayısıyla mevzuata uygun katı atık
bertaraf hizmetlerinin henüz nüfusun tümünü kapsayamıyor olması ve bununla birlikte atık
birlikleri ile ilgili durumun güçlü bir idari yapıya kavuĢmamasıdır. TC ĠçiĢleri Bakanlığı ve AB
tarafından vurgulanan ‗Yerel Yönetimler Özerklik ġartı‘ sebebiyle, bölgesel atık birliklerinin
kurulmasında birliğe katılım konusunda bir zorunluluk söz konusu olamamakla birlikte; Çevre
ve Orman Bakanlığı‘nın, belediyelerin yasal mevzuata uyumunu teknik ve maddi açılardan
yadsınamaz ölçüde kolaylaĢtıran belirli teĢvik uygulamaları bulunmaktadır. Bu doğrultuda,
Bakanlık tarafından hazırlatılmıĢ olan Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) ve Atık
Yönetimi Eylem Planı (2008-2012) Türkiye‘nin gelecekteki birlik yapısının ortaya konmasında
bir rehber niteliği taĢımaktadır. Yerel yönetimler ile bir araya gelinerek hazırlanmıĢ olan söz
konusu plan, yerel nitelik ve sorunları da özellikle dikkate alarak geleceğe dönük olarak
planlanmıĢ en güncel ve güvenilir veri niteliği taĢımaktadır. Havzadaki katı atık kaynaklı
kirlilik yüklerinin zaman içerisinde atık karakterizasyonu ve atık akıĢı neticesinde nasıl
değiĢtiğinin belirlenmesinde, Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) kapsamında
hazırlanmıĢ tip projelerin kullanılmasına bu amaçla karar verilmiĢtir. Tip projeler, katı atık
yönetimi alanında Türkiye genelinin bilgisayar destekli bir model yardımıyla modellenmesi
suretiyle geliĢtirilmiĢtir.
Tip Projeler Bakanlık tarafından onaylı en güvenilir verileri içermesinin yanı sıra, 11 (öncelikli)
Havzada Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi kapsamında yer almayan
atık yönetim sistemlerinin planlanması basamağının da yerine geçmektedir. Bilindiği üzere
sadece nüfus tahmini ve birim katı atık oluĢumlarının belirlenmesi ile düzenli depolanan atık
miktarının ve dolayısıyla sızıntı suyu oluĢumlarına geçilememektedir. Atık akıĢı içerisinde,
oluĢumdan bertarafına kadar geçen süreçte, atık ayırma, iĢleme, arıtma v.b. amaçlarla
kullanılması gereken pek çok atık yönetim tesisi bulunmaktadır. Bu tesisler ve iĢletmeye
alınma tarihleri, farklı nüfus grupları ve bölgelerin farklı yapısal özellikleri sebebiyle oldukça
çeĢitlilik gösterirler. Atık yönetim tesislerinin planlanması bu proje kapsamında yer
almadığından, söz konusu tesislerin etkilerini en iyi Ģekilde yansıtan tip projelerin
kullanılması, ilgili bölge ve nüfus değerlerine uygun tip projenin seçilmesi suretiyle düzenli
depolanan atık miktarlarına geçilmesi projenin katı atıklara iliĢkin yük hesabının kritik bileĢeni
niteliğini taĢımaktadır.
Önemli diğer bir husus, tip projelerin hem Türk hem de AB mevzuatına uygun bir sistem
geliĢtirilmesi amacıyla hazırlanmıĢ olmasıdır. Bu durum, netice itibariyle tüm belediyeleri
ilgilendiren ve tümünün sağlaması gereken yasal bir gereklilik halini almaktadır. Burada
Türkiye‘nin sosyo-ekonomik farklıklarının da dikkate alınmasıyla, hem yasal kotaların
sağlanmasını, hem de ekonomik iĢletilebilirliği test ettiği için tip projelerin kullanılması
oldukça uygun düĢmektedir.
Uygulamada ortaya çıkan önemli bir konu, mevcut birlik yapıları ile sızıntı suyu
hesaplamalarına esas teĢkil eden birlik yapılarının bazı farklılıklar gösterebilmesidir. Ancak
birlikler açısından henüz yeni yapılanma aĢamasında olan Ülkemizde, zaman içerisinde
belediyelerin kapasite geliĢtirilmesi ve kadroların iyileĢtirilmesi sağlandıkça; teknik, idari, mali
ve çevresel parametreler açısından bilimsel olarak en uygun yapılanma olarak tespit edilmiĢ
olan atık birliklerine uyumun çok büyük ölçüde sağlanacağı ve uzun vadede mutlaka bir
optimuma ulaĢılacağı düĢünülmektedir. Daha iyi ve güncel verilere ulaĢılana kadar, bir baĢka
deyiĢle her bölgede yerel bazda planlama çalıĢmaları yapılıncaya dek, tip projeler belediyeler
ve belediye birlikleri için bir yol haritası niteliği taĢımaya devam edecektir.
Son olarak belirtilmelidir ki, önemli olan havza genelindeki toplam sızıntı suyu kirlilik
yüklerinin belirlenmesidir. Çoğunlukla gelecekte kurulması gereken düzenli depolama
tesislerinin konumları henüz kesin olarak belirli olmadığı için, havza nüfusunun atık birlikleri
arasında nasıl dağıtılacağı, projenin esas amacı doğrultusunda hesaplamaların bütünü için
bir değiĢiklik yaratmayacaktır. Mümkün olan en doğru veri ile çalıĢılacaktır; ancak netice
itibariyle önemli olan havza nüfusunun tümünün toplam sızıntı suyu kirlilik yükü hesabı
içerisine dahil edilmiĢ olmasıdır.
Katı Atık Sızıntı Suyu Hesaplamaları
Havza dâhilinde oluĢan katı atık sızıntı suları aĢağıdaki Ģekilde hesaplanmıĢtır.
Sızıntı sularının debi ve yük hesapları 4 ayrı grup için yapılmıĢtır:
1. Düzensiz depolama alanları için;
i)
Mevcut düzensiz depolama alanları
ii) Kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanları
2. Düzenli depolama alanları için;
iii) Mevcut düzenli depolama alanları
iv) ĠnĢası planlanan düzenli depolama alanları
Noktasal kaynak kirlilik yükü hesabına, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı
sularının tümü ile kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan
sızıntı sularının toplanabilen kısmı dahil edilmiĢtir. Mevcut (aktif) düzensiz depolama
sahalarından kaynaklanan sızıntı suları ile kapatılan düzensiz depolama alanlarından
kaynaklanan sızıntı sularının toplanamayan kısmı ise yayılı kaynak kirlilik yüküne eklenmiĢtir.
Düzensiz Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Mevcut Düzensiz Depolama Alanları:
Mevcut düzensiz depolama alanları için sızıntı suyu debilerinin hesaplanmasında, yıllık
ortalama yağıĢ yüksekliklerinden faydalanılmıĢtır. Bu amaçla Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel
Müdürlüğü‘nden alınan 1975-2009 yılları arasındaki yöreye özgü meteorolojik bülten verileri
kullanılmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda halihazırda düzensiz depolanmıĢ olan atık içerisindeki su
muhtevası, yağıĢa oranla kayda değer miktarlarda olmaması sebebiyle sızıntı suyu
hesaplarına dahil edilmemiĢtir.
Sızıntı Suyu Debisi (m3/yıl) = Düzensiz Depolama Alanı (m2)* Yıllık Ortalama YağıĢ
Yüksekliği(m/yıl)
Depolama alanlarının büyüklükleri saha çalıĢmaları ile tespit edilmiĢ olup gerektiğinde uydu
görüntüleri üzerinden düzeltmeler yapılmıĢtır. Saha çalıĢmaları sırasında belirlenemeyen
depolama alanları için ise bölge nüfusundan yola çıkılarak, oluĢması muhtemel atık miktarı
için gerekli alanlar hesaplanmıĢtır. Hesaplanan bu değerler düzensiz depolama alanı olarak
kabul edilmiĢtir. ÇalıĢma iller bazında yapılmıĢtır. Tüm ilçeler için düzensiz depolama
alanlarının toplamı, ile ait varsayımsal tek bir düzensiz depolama alanı olarak kabul
edilmiĢtir. Yapılan Kabuller:
1. Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyu debisinin %65
azalacağı kabul edilmiĢtir (Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Sızıntı Suyu OluĢma
Faktörü: 0,35).
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama Alanı
Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl)* 0,35
2. Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 30 yıl boyunca, sızıntı suyu
toplanmaya devam edilecektir.
3. Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra oluĢan sızıntı suyunun en
fazla yarısının toplanabileceği kabul edilmiĢtir. Sızıntı suyunun toplanamayan kısmı
yayılı kirletici kaynağıdır (%50 noktasal kaynak, %50 yayılı kaynak).
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Toplanabilen Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama
Alanı Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) * 0,35 * 0,50
4. Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyundaki her bir kirletici
parametre konsantrasyonunun ilk 20 yıl için %50‘sine, ikinci 20 yıl için ise %5‘ine
ineceği kabul edilmiĢtir.
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonraki 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü
(kg/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,50
Takibeden 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü (kg/yıl) = Depolama Alanı
Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,05
5. Düzensiz depolama alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
Ayrı ayrı noktasal ve yayılı kaynak kirliliğine dâhil olan sızıntı suyu miktarlarının yüzdelik
dağılımları, düzensiz depolama alanı kapatılmadan önceki ve sonraki dönemler için ġekil 87‗
deki gibidir;
Kapatılamadan Önce
(2011/2016‘ya kadar)
Kapatıldıktan Sonra
(2011/2016-2040)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%100)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%35)
Toplanan Sızıntı
Suyu
(%0)
Yayılı Kaynak
(%100)
Toplanan Sızıntı
Suyu
(%17,5)
Yayılı Kaynak
(%17,5)
ġekil 87. OluĢan ve Toplanan Sızıntı Suyu Yüzdelik Dağılımları
Yapılan kabullerce kirletici parametre konsantrasyonları hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ,
BOĠ, Toplam-N ve Toplam-P konsantrasyonları Tablo 55‘ te verilmiĢtir;
Tablo 55. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/L)
2010'a kadar
2010-2030
2030-2040
KOĠ
BOĠ
Toplam-N
Toplam-P
5000
1500
400
10
2500
750
200
5
250
75
20
0,5
Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2006)
Kapatılan Düzensiz Depolama Alanları:
Artık kullanılmayan, kapatılmıĢ düzensiz depolama sahalarının bugüne kadar doğal yollarla
ıslah olduğu kabul edilmiĢtir. Söz konusu alanlardan gelecek olan kirlilik yükünün hesaplarda
dikkate alınması maksadıyla, mevcut düzensiz depolama alanları kirlilik yükü 1,1‘lik emniyet
katsayısı ile çarpılarak hesaplanmıĢ yük %10 oranında arttırılmıĢtır.
Düzenli Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Düzenli depolamalardan kaynaklanan sızıntı suyu hesabında, ilçelerin 2010 yılı eĢdeğer
nüfusları kullanılmıĢ olup, Katı Atık Ana Planı‘nı esas alan birlikler ve tip proje atık
akıĢlarından faydalanılmıĢtır. Ġlgili tip proje kapsamında planlanan atık iĢleme ve bertaraf
tesisleri iĢletmeye alınma tarihleri büyükĢehir belediyeleri için Tablo 56’ te, diğer belediyeler
için Tablo 57‘ da özetlenmektedir.
Tablo 56. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı
Bölge
1a
1b
2a
2b
2c
3a
3b
Tanım
Ġstanbul, Ġzmir
(BüyükĢehirler)
Marmara/Ege
Diğer BüyükĢehir
Belediyeleri
Ankara
(BüyükĢehir)
Antalya/Ġçel
(Turistik Ģehirler)
Karadeniz/Akdeniz
/Ġç Anadolu Diğer
BüyükĢehir
Belediyeleri
Gaziantep
(BüyükĢehir)
Doğu /Güney
Doğu An.
Diğer BüyükĢehir
Belediyeleri
Ayrı
toplama /
Kompostla
Ģtırma
(Kentsel)
ATM/ /Atık
Kumbaraları
MGT
2010 (20%)
2010
2008 /
2010
2010 /
2015
2015 (30%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2012 (20%)
2012
2012 (30%)
2012
2008 /
2010
2008 /
2010
2010 /
2015
2010 /
2015
2015 (20%)
2015
2010 /
2015
2013 (20%)
2013
2014
(100%)
2014
Düzenli
Depolama
Ġ&Y Geri
DönüĢümü/
Biyometaniz
asyon
2008 /
2009
2008 / 2011
2022
2011 /
2016
2011 / 2016
2018
2008 /
2009
2008 / 2011
2019
2011
2009 / 2011
2015 /
2020
2022 2023
2011 /
2016
2012 / 2016
2008 /
2010
2015 /
2020
2019
2012
2008 / 2011
2010 /
2015
2015 /
2020
-
2011 /
2016
2012 / 2016
Kentsel
Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2006)
Termal
DönüĢüm
(Yakma/
Gazifikasy
on)
2013 2017
Kırsal
Tablo 57. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı
Bölge
1c
2d
2e
3c
3c
Tanım
Marmara/Ege
(BüyükĢehirler
hariç)
Karadeniz
(BüyükĢehirler
hariç)
Akdeniz/Ġç Anadolu
(BüyükĢehirler
hariç)
Doğu /Güney Doğu
An.* - ikili toplamalı
(BüyükĢehirler
hariç)
Doğu /Güney Doğu
An.- ikili toplamasız
(BüyükĢehirler
hariç)
ATM/Atık
Kumbaraları
Kentsel Kırsal
Ayrı toplama /
KompostlaĢtırma
(Kentsel)
MGT
Düzenli
Depolama
Ġ&Y Geri
DönüĢümü/
Biyometanizasyon
2015 (100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2014 / 2020
2015 (100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2016 / 2020
2015 (50%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2011
2012 / 2016
2020 (100%)
2020
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
-
-
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
* Elazığ, Iğdır, Malatya, Van
Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2006)
Düzenli depolanan atık miktarları, bir tarafta her bir bölge için farklı tarihlerde ve farklı
kapasitelerde devreye giren atık iĢleme tesisleri neticesinde azalmakta olup, öte yandan
nüfus artıĢı ve ekonomik geliĢmeye paralel olarak artmaktadır. Dolayısıyla düzenli depolanan
yıllık atık miktarları doğrusal bir fonksiyon olmayıp farklılık arz etmektedir.
Yapılan Kabuller:
1. Düzenli Depolama Alanı için depolanan atığın su muhtevası ağırlıkça %30 olarak
kabul edilmiĢtir.
Depolanan atığın su oranı = 0,30 kg su/kg atık
2. Düzenli Depolama Alanı için depolanan atık için bozunma sonucu tüketilen su oranı
ağırlıkça %24 olarak kabul edilmiĢtir.
Bozunma sonucu tüketilen su oranı = 0,24 kg su/kg atık
3. Kapatılan hücreler için yağıĢ sızma oranı %20 olarak kabul edilmiĢtir.
4. Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 10 yıl boyunca, sızıntı suyu toplanmaya
devam edilecektir (örn. 20+ 10 yıl).
5. Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonraki sızıntı suyundaki kirletici parametre
konsantrasyonları (KOĠ, TK), ilk 5 yıl için %50‘sine, ikinci 5 yıl %5‘ine ineceği kabul
edilmiĢtir. Sadece fosfor (TP) konsantrasyonu sabit alınmıĢtır.
6. Düzenli Depolama Alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
Yapılan kabullerce kirletici parametre yükü hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, Toplam-N ve
Toplam-P konsantrasyonları Tablo 58‘ de verilmiĢtir.
Tablo 58. Düzenli Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/l)
KOĠ
Toplam-N
Toplam-P
2010'a kadar
4000
1000
10
2010-2030
2000
500
10
2030-2040
500
100
1
Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı, 2006
ĠnĢası Planlanan Düzenli Depolama Alanları:
Tip Proje 7, 8 ve 9‘un hedef aldığı birlikler için;
1. Düzenli Depolama Alanları‘nın 2011-2030 yılları arasında iĢletimi söz konusudur.
2. 20 yıllık iĢletimi planlanan depolama alanları 2‘Ģer hücreden oluĢmaktadır. Toplam
Depolama Alanı 100000 m2 dir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 59‘ de verilmiĢtir.
Tablo 59. Hücre Alanları ve Ömürleri (1)
Hücreler
1. Hücre
2. Hücre
Toplam
2
Alan (m )
50.000
50.000
100.000
Ömür (yıl)
10
10
20
Tip proje 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 11, 12, 13, 14, 15 ve 16‘nın hedef aldığı birlikler için;
1. Düzenli Depolama Alanları‘nın 2016-2030 yılları arasında iĢletimi söz konusudur.
2. ĠĢletim süresi 20 yıl‘dır. Toplam Depolama Alanı 100000 m2 dir.
3. Düzenli Depolama Alanlarının, büyük Ģehirleri kapsayan birlikler için 5, diğerleri için
2‘Ģer hücreden oluĢtuğu kabul edilmiĢtir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 60‘ da verilmiĢtir.
Tablo 60. Hücre Alanları ve Ömürleri (2)
2
Hücreler
1. Hücre
2. Hücre
Alan (m )
50.000
50.000
Ömür (yıl)
7
8
Toplam
100.000
15
Hücreler
1. Hücre
2. Hücre
3. Hücre
4. Hücre
5. Hücre
Toplam
2
Alan (m )
20.000
20.000
20.000
20.000
20.000
100.000
Ömür (yıl)
3
3
3
3
3
15
Sızıntı suyu debileri hesaplanırken Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden alınan, Ġle
ait 1975-2009 yılları arasındaki istasyon verileri kullanılmıĢtır.
Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin ise alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde
(2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır.
Mevcut Düzenli Depolama Alanları:
Mevcut düzenli depolama alanları ile ilgili bilgiler (toplam alanı, hücre ömürleri, sayısı ve
alanları, mevcut atık miktarı) saha çalıĢmalarından temin edilmiĢtir.
Sızıntı suyu hesapları ilçenin dâhil olduğu birliğe ait tip projedeki baĢlangıç tarihine kadar
(2011 ya da 2016) saha çalıĢmalarında edinilen bilgilerle yapılmıĢtır. Daha sonraki yıllar için
ise Tip Proje verileri kullanılmıĢtır.
Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde
(2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır.
Özel Durumlar:
Birlik içerisinde farklı havzalara ait ilçeler bulunmaktadır. Bu durumda Merkez ilçe (veya en
fazla nüfusa sahip ilçe) hangi havzaya giriyorsa, birlik o havzaya dâhil edilmiĢtir.
Katı Atık Ana Planı‘nca belirlenen birliklerde yer alan bazı bölgelerin hâlihazırda bir Düzenli
Depolama Alanı bulunmaktadır. Bu durumda, söz konusu bölgeler için tip proje baĢlangıç
yıllarına kadar mevcut durum üzerine hesaplamalar yapılmıĢ, tip proje baĢlangıç tarihlerinden
sonra ise birliğe dâhil olduğu kabul edilmiĢtir.
Susurluk Havzası için hesaplamalar yapılırken,
Balıkesir Doğu Katı Atık Yönetim Birliği DD Tesisi‘nin 2016 yılında Tip Proje 3
kapsamında faaliyetine devam edeceği öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Balıkesir Kuzey Katı Atık Yönetim Birliği DD Tesisi‘nin 2016 yılında Tip Proje 3
kapsamında iĢletime alınacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Bursa Orta Katı Atık Yönetim Birliği DD Tesisi‘nin 1995 yılı itibarı ile iĢletimde olduğu
ve 2016 yılında Tip Proje 16 kapsamında faaliyetine devam edeceği öngörülerek
hesap yapılmıĢtır.
Kütahya Batı Katı Atık Yönetim Birliği DD Tesisi‘nin 2016 yılında Tip Proje 1
kapsamında iĢletime alınacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Sızıntı Suyu Kaynaklı Kirletici Yükler
Katı atık düzenli depolama alanlarından ve rehabilite edilmiĢ düzensiz depolama
alanlarından kaynaklanan noktasal sızıntı suyu debisi ve yükleri yıllara göre Tablo 61‘da
özetlenmiĢtir.
Tablo 61. Susurluk Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici Yükleri
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Ortalama sızıntı suyu
debisi
3
(m /yıl)
174.504
291.362
344.114
344.114
KOĠ
TN
TP
(ton/yıl)
698
1.062
1.273
1.118
(ton/yıl)
175
236
289
277
(ton/yıl)
1,8
2,6
3
2,8
Susurluk Havzası‘nda 2010 yıl için katı atıklardan kaynaklanan noktasal sızıntı suyu yükleri,
KOĠ için 698, Toplam N için 175, Toplam P için ise 1,8 ton/yıl mertebesindedir. Yüklerin Katı
Atık Ana Planı‘na bağlı olarak 2016 yılında düzenli depolama tesislerinin iĢletmeye
alınmalarının ardından ani artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna göre 2020 yılındaki yük
değeri KOĠ için 1062, Toplam N için 236, Toplam P için ise 2,6 ton/yıl olacaktır. Bu tarihten
itibaren 2030 yılına kadar bir artıĢ ardında 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması
beklenmektedir.
6.2.2.4. Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi
Bu bölümde kentsel alanlardan ve endüstriyel tesislerden kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri
değerlendirilmiĢtir. Mevcut durumda Havza içerisinde noktasal kirlilik kaynağı olan bir katı
atık bertaraf tesisi bulunmamaktadır. Gelecekte kurulacak olan düzenli depolama
tesislerinden ve rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından kaynaklanacak noktasal
yüklerin kentsel AAT‘lerde giderileceği öngörüsü yapılbağlandığı ve burada arıtıldığı için
değerlendirmeye alınmamıĢtır.
Noktasal Toplam Azot Yükleri
Tablo 62‘de Susurluk Havzası‘nda yer alan illerin Havza içersinde kalan bölümlerinden
kaynaklanan noktasal Toplam Azot yüklerinin yıllara göre değiĢimi verilmektedir. ġekil 88 ve
ġekil 89‘ da ise havza ölçeğinde dağılımlar verilmiĢtir.
ġekil 88‘de verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde en fazla noktasal azot yükü kentsel
atıksulardan kaynaklanmaktadır (%61). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan azot yükleri
(%39)‘i oluĢturmaktadır. Susurluk Havzası endüstri yoğun bir bölge olmasından dolayı
endüstriyel kirlilik yükünün kentsel kaynaklı azot yüküne yakın olması beklenen bir sonuçtur.
Tablo 62. Susurluk Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri
2010
2020
2030
2040
Kentsel ve
Endüstriyel
noktasal T-N
yükleri (ton/yıl)
Kentsel
Endüstriyel
Toplam
Kentsel
Endüstriyel
Toplam
Kentsel
Endüstriyel
Toplam
Kentsel
Endüstriyel
Toplam
Kütahya
Bursa
Balıkesir
Manisa
Toplam
457
21
478
425
12
437
531
11
542
624
10
634
2246
2001
4247
3103
1719
4822
3984
1547
5531
4596
1375
5971
970
290
1260
611
225
836
747
203
950
874
180
1054
2
0
2
2
0
2
2
0
2
3
0
3
3675
2312
5988
4141
1956
6097
5265
1761
7026
6097
1565
7662
ġekil 88. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı
ġekil 89. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi
ġekil 89‘a göre kentsel Toplam Azot yükündeki 2020 yılındaki düĢüĢ 2020 yılında AAT‘lerin
tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir artıĢ
gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal azot yükünde yine yıllara bağlı AAT‘lerde
iyileĢmeler olacağından dolayı düĢüĢ gözlenmektedir.
Noktasal Toplam Fosfor Yükleri
Noktasal Toplam Fosfor Yükleri Tablo 63‘de Susurluk Havzası yıllara göre noktasal Toplam
Fosfor yükleri verilmektedir.ġekil 90 ve ġekil 91‘de havza ölçeğindeki dağılımlar
gösterilmektedir.
ġekil 90‘da verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde azot yüklerinde olduğu gibi bir sonuç
çıkmaktadır. En fazla noktasal fosfor yükü kentsel atıksulardan kaynaklanmaktadır (%71).
Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan fosfor yükleri (%29) gelmektedir. ġekil 91‘e göre
kentsel
Toplam
Fosfor
yükündeki
2020
yılındaki
düĢüĢ
2020
yılında
AAT‘lerin
tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir artıĢ
gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal yüklerde yine yıllara bağlı AAT‘lerde
iyileĢmeler olacağından dolayı düĢüĢ gözlenmektedir.
Tablo 63. Susurluk Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri
Kentsel ve
Endüstriyel
noktasal T-P
yükleri (ton/yıl)
Kentsel
2010
2020
2030
2040
Kütahya
Bursa
Balıkesir
Manisa
Toplam
77
366
178
0
621
Endüstriyel
5
216
38
0
259
Toplam
82
582
216
0
881
Kentsel
89
497
113
0
699
Endüstriyel
4
195
33
0
233
Toplam
93
692
147
0
932
Kentsel
104
608
131
1
844
Endüstriyel
4
176
30
0
209
Toplam
108
784
161
1
1053
Kentsel
120
726
151
1
998
3
156
27
0
186
123
882
178
1
1184
Endüstriyel
Toplam
ġekil 90. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor Yükü Dağılımı
ġekil 91. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Fosfor Yükü DeğiĢimi
Noktasal KOĠ Yükleri
Tablo 64‘te Susurluk Havzası yıllara göre noktasal KOĠ yükleri verilmektedir. ġekil 92 ve
ġekil 93‘te havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
ġekil 92‘de verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde en fazla noktasal KOĠ yükü kentsel
atıksulardan kaynaklanmaktadır (%60). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan KOĠ yükleri
(%40) gelmektedir.
ġekil 93‘e göre kentsel toplam KOĠ yükündeki 2020 yılındaki düĢüĢ 2020 yılında kentsel
AAT‘lerin tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir
artıĢ gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal yüklerde yine yıllara bağlı AAT‘lerde
iyileĢmeler
olacağından
dolayı
düĢüĢ
gözlenmektedir.
Azot
ve
fosfor
yükleri
ile
kıyaslandığında kentsel ve endüstriyel yüklerdeki azalma KOĠ‘de daha berlirgindir. Bunun
sebebi azot ve fosfor giderimleri için ileri arıtma gerekirken KOĠ‘nin konvansiyonel arıtma
sistemlerinde daha yüksek yüzdelerle arıtılabilmesidir.
Tablo 64. Susurluk Havzası Noktasal Toplam KOĠ Yükleri
Kentsel ve
Endüstriyel
noktasal KOĠ
yükleri (ton/yıl)
2010
2020
2030
2040
Kütahya
Bursa
Balıkesir
Manisa
Toplam
Kentsel
5631
18400
6051
30
30112
Endüstriyel
1830
35241
7745
0
44816
Toplam
7461
53641
13797
30
74928
Kentsel
1400
21120
3625
6
26151
Endüstriyel
309
27487
2717
0
30512
Toplam
1709
48607
6341
6
56663
Kentsel
1623
25959
4177
7
31766
Endüstriyel
278
24738
2445
0
27461
Toplam
1902
50697
6622
7
59228
Kentsel
1792
28765
4634
7
35199
Endüstriyel
247
21989
2173
0
24410
2040
50755
6807
7
59608
Toplam
ġekil 92. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal KOI Yükü Dağılımı
ġekil 93. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal KOI Yükü DeğiĢimi
Noktasal kirleticiler, yerleĢim yerlerinde yaĢayan kiĢilerden kaynaklanan evsel atıksular,
havza sınırları içerisinde kalan alanda faaliyet gösteren, kanalizasyona veya doğrudan alıcı
ortama deĢarj yapan endüstriyel tesis atıksularını kapsamaktadır. ġekillerden de görüleceği
üzere, noktasal kirlilik yükleri içerisinde mevcut durumda ve gelecekte en büyük paya kentsel
yük sahiptir. Susurluk Havzası‘nda yoğun bir sanayileĢmenin mevcut olması endüstriyel
atıksu yüklerinin kentsel yüklerden daha fazla olması sebep olmaktadır.
Noktasal kirlilik kaynaklarından gelen tüm parametrelerde 2020 yılında büyük bir değiĢme
görülmektedir. Bunun sebebi ise 2020 yılından itibaren tüm yerleĢim yerlerinde kentsel atıksu
arıtma tesislerinin iĢletmeye alınacağı tahminleridir. Kentsel kirliliğin arıtımı konusundaki bu
ani değiĢim sebebiyle 2020 yılında tüm parametrelerde 2010 yılına göre ani bir düĢüĢ ve
sonrasında nüfus artıĢına bağlı olarak zaman içerisinde yavaĢ bir artıĢ öngörülmektedir.
Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma, endüstri tesislerinde AAT
kurulmasıyla ve mevcut AAT tesislerinin revize edilmesiyle ilgilidir. Katı atık düzenli
depolama tesislerindeki kirlilik yükü artıĢının ise atık miktarının nüfusa bağlı olarak artmasına
ancak bu arĢtın kurulacak düzenli depolama tesisleriyle azalmasıyla açıklanabilir.
Kirletici yüklerdeki yıllara göre artıĢ ve azalıĢ TN ve TP yüklerinde benzer olmakla birlikte
KOĠ yükündeki değiĢim diğer parametrelerden farklı olmaktadır. Bu durumun temel nedeni
kentsel ve endüstriyel atıksuların içeriğindeki KOĠ yükünün AAT‘de TN ve TP‘a göre çok
daha kolay giderilebilmesiyle ilgilidir.
6.2.3. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri
Su kaynaklarındaki kalitenin iyileĢtirilmesi ve korunması için noktasal kirleticilerin yanı sıra,
su ve havza kirlenmesi üzerinde büyük etkisi olan yayılı kirleticilerin belirlenmesi ve kontrolü
de son derece önemlidir. Ülkemizde tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yaygın olması bu
kirleticilerin dikkate alınmasının gerekliliğini bir kat daha arttırmaktadır. Yayılı kirletici
kaynaklardan oluĢan en önemli kirlilik parametreleri azot ve fosfor gibi besi maddeleridir. Besi
maddesi yükleri, gerek havza gerekse su kalitesi modelleri ve bu modellerin farklı kirlilik
kontrol senaryolarına göre çalıĢtırılmasında temel kirlilik girdilerini teĢkil etmektedir. Ayrıca su
kalitesinin izlenmesinde, suyun ötrofik seviyesinin en önemli göstergeleri besi maddeleridir.
Yayılı kirlilik, kentsel ve kırsal alanlardaki arazi kullanım faaliyetleri ve atmosferdeki kirletici
emisyonlarından (ısınma ve endüstriyel üretim gibi etkenler sonucunda) kaynaklanan, alıcı
ortama iklimsel ve meteorolojik koĢullar (yağmur ve karların erimesi) ile coğrafi ve jeolojik
koĢullara bağlı olarak kesikli Ģekilde oluĢan, çeĢitli ortamlar (hava su, toprak) boyunca
karmaĢık taĢınım ve dönüĢüm reaksiyonları sayesinde havza veya alt havzalara
ulaĢmaktadır (Özalp, 2009).
Bu çalıĢmada, havzadaki baĢlıca yayılı kirletici kaynaklar;
Arazi kullanımı (orman alanları, çayır-mera alanları, kentsel-kırsal yerleĢim alanları, kıta
içi su alanları),
Tarımsal faaliyetler (gübre kullanımı),
Hayvancılık faaliyetleri,
Atmosferik taĢınım (trafik emisyonları ve evsel ve endüstriyel baca emisyonlarından
kaynaklanan kirlenme),
Katı atık depolama faaliyetleri (düzensiz depolama alanı sızıntı suları),
Foseptik (sızdırmalı) çıkıĢ suları,
Tarım koruma ilaçları kullanımı (Pestisit kullanımı)
olarak sınıflandırılmıĢtır.
ÇalıĢmada
yukarıdaki
baĢlıklar
dikkate
alınarak
kirletici
yükler
hesaplanmıĢtır.
Hesaplamalarda literatür verileri ile birlikte çeĢitli kurumlar tarafından (TÜĠK, Çevre ve Orman
Bakanlığı, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı) oluĢturulan resmi veriler
kullanılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamaları, ilin havzada kalan kısmında ve ilçeler bazında
yapılmıĢtır. 2010 yükleri hesaplanarak alansal dağılımları verilmiĢtir, sonrasında 2020, 2030,
2040 yılları için tahminler yapılmıĢtır.
6.2.3.1. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler; Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan temin edilen
CORINE veritabanı yardımı ile elde edilen her bir arazi kullanımına ait alansal verinin,
literatürde yer alan birim yük değerleri ile çarpılmasıyla hesaplanmıĢtır. Kullanılan literatür
verisi (Dahl ve Kurtar, 1993, ÖEJV, 1993) Tablo 65‘te verilmiĢtir.
Tablo 65. Arazi kullanımından kaynaklanan birim yükler
Yayılı Kaynak
Orman Alanları
Çayır ve Meralar
Kentsel Alan
Kırsal Alan
Birim Yükler (kg/ha.yıl)
Toplam N
Toplam P
2
5
3
9,5
0,05
0,10
0,50
0,90
Tarım alanları için CORINE sınıfları olarak; 21 (Ekilebilir Alanlar), 22 (Sürekli ürünler) ve 24
(KarıĢık Tarım Alanları) sınıfları, alt sınıfları ile birlikte hesaplamada kullanılmıĢtır. Orman
alanları için CORINE sınıfı 31 (Ormanlar), tüm alt sınıfları ile birlikte dikkate alınmıĢtır. Çayır
ve mera alanları için, CORINE sınıfı 22 (Meralar) ve 32 (Maki veya otsu bitkiler), alt sınıfları
ile birlikte kullanılmıĢtır. Kentsel ve kırsal alan yüzeysel akıĢ sularından kaynaklanan yükler
için ise CORINE sınıfları 1 (Yapay bölgeler) ana sınıfı, tüm alt sınıfları ile birlikte dikkate
alınmıĢtır.
Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında;
-
Kullanılan CORINE verileri 2006 yılına ait olduğundan arazi kullanımının, bu tarihten
itibaren
değiĢmediği/değiĢtirilmediği
(Örneğin
çayır/mera
alanlarında
tarım
yapılmadığı) kabul edilmiĢtir.
Susurluk havzası için arazi kullanımından (orman, çayır-mera, kentsel ve kırsa alan yüzeysel
akıĢ suları) kaynaklanan yayılı yüklere ait sayısal TN ve TP haritaları, ġekil 94 ve ġekil 95‘te
gösterilmiĢtir.
ġekil 94. Susurluk Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN yükü
ġekil 95. Susurluk Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü
ġekil 94 ve ġekil 95 birlikte değerlendirildiğinde, havzanın doğal arazi örtüsünün bozulmadığı
güney bölümünde (Simav, Orhaneli ve Bigadiç civarları ), arazi kullanımından kaynaklanan
azot ve fosfor yükünün sırası ile 150-250 ton N/yıl ve 4-10 ton P/yıl mertebesindedir.
Havzada yoğun nüfusun ve sanayinin olduğu kuzey kesimde ise (Bursa ve Bandırma),
Toplam Azot yükü 50 ton N/yıl, Toplam Fosfor yükü ise 1 ton P/yıl değerinin çok altındadır.
6.2.3.2. Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Yükler
Ülkemizde tarım alanlarındaki ticari (sentetik) gübre kullanımları gerek miktar gerekse tür
olarak ekilen ürüne, iklime, toprak özelliklerine bağlı olarak değiĢiklik göstermektedir. Her bir
havza özelinde, tarımsal alanlarda kullanılan gübrelerden bitkinin bünyesine çekim sonrası
arda kalan kısmının belli bir miktarının alıcı ortama yüzeysel akıĢ ve yeraltı suyuna karıĢma
ile geçeçeği varsayımıyla hesaplama yapılmıĢtır. Susurluk Havzası‘nda, gübre kullanımından
kaynaklanan yayılı yüklerin hesabı için, ĠçiĢleri Bakanlığı tarafından yürütülen ĠLEMOD (Ġl
Envanterlerinin Modernizasyonu Projesi) yıllık gübre kullanım verileri ile CORINE arazi
kullanımına bağlı alansal veriler birlikte kullanılmıĢtır. ĠLEMOD verileri ilçe bazlı olduğundan,
CORINE veritabanından ilgili ilçenin havzada kalan kısmının alansal değeri hesaplanmıĢ;
2005-2007 yıllarına ait ĠLEMOD verisinden elde edilen havzada gübrelenen arazi değeri,
ilçenin havzada kalan kısmı ile çarpılarak havzada gübrelenen alansal değeri hesaplanmıĢtır.
ĠLEMOD verisi saf N ve saf P2O5 bazında olduğundan, yıllık satılan toplam gübre miktarı,
öncelikle aktif N ve P değerlerine dönüĢtürülmüĢtür. Bu dönüĢümün sonucu olarak, tarım
arazilerine uygulanan toplam N ve P miktarı belirlenmiĢtir.
Besi maddelerinin ürün bünyesine alınma oranları belirli aralıklar içinde değiĢmektedir ve
uygulanan tüm besi maddelerinin ürün tarafından alınması ancak ideal Ģartlarda mümkündür.
Ürün bünyesine alınma oranları iklim koĢullarına, toprak özelliklerine, üretilen ürünlere,
uygulanan gübrenin yapısına ve uygulama yöntemi ile sıklığına bağlıdır. Gerçekte bünyeye
alma oranları uygulanan azotun %40-80‘i fosforun ise %5-20‘i arasında değiĢmektedir. Daha
fazla gübre uygulandığında, ürün bünyesine alma daha verimsiz hale gelmektedir. Sızma ve
yüzeysel akıĢ sebebiyle oluĢan kayıplar, uygulanan fosforun %0,5–5‘i, azotun ise %5-30‘u
arasındadır (Oenema ve Roest, 1998; Bottcher ve Rhue, 2000).
Bu çalıĢmada, bitki bünyesine alma değerleri, ilerideki çalıĢmalarda eĢgüdümün sağlanması
amacıyla, ĠTÜ tarafından 2008 yılında tamamlanan ―Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
ve Su Yönetimi Master Planı‖ çalıĢmasında olduğu gibi, N için %50, P için ise %20
seçilmiĢtir. Azotun %35‘inin ve fosforun %75‘inin buharlaĢma, nitrifikasyon- denitrifikasyon
prosesi ve toprakta P adsorpsiyonu gibi taĢınım süreçleri yolu ile kaybolduğu kabul edilmiĢtir.
Böylece, toprakta oluĢan toplam kayıplar neticesinde, uygulanan azotun %15‘i, fosforun ise
%5‘inin olarak alıcı ortama ulaĢtığı kabul edilerek ilgili (su ortamına gelen) gübre kaynaklı
yayılı yükler hesaplanmıĢtır.
Gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yükleri hesaplanmasında,
-
Satılan gübrenin, havzadaki tarım alanlarında eĢit kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
-
Yıllık olarak verilen satılan gübre miktarının, ilgili yıl içinde çiftçiler tarafından
kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
-
Satılan gübrenin, satıldığı ilçede kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Susurluk Havzası için oluĢturulmuĢ gübre kullanımından alıcı ortama gelen yayılı yük
haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 96 ve ġekil 97‘de gösterilmiĢtir.
ġekil 96. Susurluk Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı N yükü Dağılımı
ġekil 97. Susurluk Havzası gübre kullanımdan kaynaklanan yayılı P yükü dağılımı
ġekil 96 ve ġekil 97 birlikte değerlendirildiğinde; özellikle Bursa ve Balıkesir‘in bazı
ilçelerinde, gerek ĢehirleĢme ve sanayileĢmenin etkisi gerekse tarım yapılan alanın azlığı
sebebi ile gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin düĢük miktarlarda olduğu
görülmektedir. Havza‘daki en fazla gübre kaynaklı yayılı yük Karacabey, MustafakemalpaĢa
ve Balıkesir ovalarından kaynaklanmaktadır.
6.2.3.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yükler
Ülkemizde hayvancılık halen yaygın bir tarım sektörü durumundadır.
Hayvancılık
faaliyetlerinden kaynaklanan atıkların bir bölümü, tarımda doğal gübre olarak kullanılmakta;
geri kalan kısmı ise sağlıksız Ģartlarda açık depolarda biriktirilmekte ve/veya en yakın araziye
dökülmektedir. Dolayısıyla, hayvan atıklarından kaynaklanan yayılı N ve P yükleri de
havzaya gelen önemli kirletici kaynaklardandır. Hayvan dıĢkıları doğal gübre olarak
kullanıldıklarında, ortama yayılan azot ve fosfor birim yükleri, hayvan kategorisi, türü,
beslenme alıĢkanlıkları, ağırlıkları ve gübreleme özelliklerine bağlı olarak yüksek oranda
değiĢkenlik göstermektedir. Bu yüzden, birim yüklerin belirlenmeleri oldukça güçtür.
Susurluk Havzası için hayvancılıktan kaynaklanan yayılı yükler; TÜĠK tarafından yıllık olarak
üç kategoride (büyükbaĢ, küçükbaĢ, kümes hayvanı) yayınlanan ilçelere göre hayvan
sayılarının; literatürden elde edilen birim hayvan yükleri ile çarpılması ile hesaplanmıĢtır.
Hesaplamada, TÜĠK 2007, 2008 ve 2009 yıllarına ait verinin ortalaması alınarak güncel
yükler hesaplanmıĢtır. Hesaplanan yük, ilçenin havzada kalan alanı kadar azaltılmıĢ ve
gübre hesabında olduğu gibi, hesaplanan yayılı yükün N için %15; P için %‘inin alıcı ortama
ulaĢabileceği kabul edilerek hesaplar yapılmıĢtır. Yayılı yüklerin hesabında kullanılan
katsayılar Tablo 66‘te gösterilmiĢtir (Agricultural Statistics, 2001; Andreadakis ve diğ, 2007;
Öztürk 2008).
Tablo 66. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük katsayıları
Hayvan Kategorisi
BüyükbaĢ (Ġnek,Sığır)
KüçükbaĢ (Koyun,Keçi)
Kümes Hayvanı (Tavuk)
Azot
(kg/ton hayvan
ağırlığı/gün)
0,30
0,42
0,52
Fosfor
(kg/ton hayvan
ağırlığı/gün)
0,10
0,06
0,22
N Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
P Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
8,2
1,0
0,06
0,91
0,05
0,008
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında;
-
BüyükbaĢ hayvan 500 kg, küçükbaĢ hayvan 45 kg ve kümes hayvanı 2 kg kabul
edilerek birim yükler (kg/gün) elde edilmiĢtir.
-
Hayvanların havzada kalan ilçelerde eĢit olarak dağıldığı kabul edilmiĢtir.
Susurluk Havzası için oluĢturulmuĢ hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük
haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 98 ve ġekil 99‘da gösterilmiĢtir.
ġekil 98. Susurluk Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı N Yükü
ġekil 99. Susurluk Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı P yükü
ġekil 98 ve ġekil 99 birlikte değerlendirildiğinde, Susurluk Havzası‘nda Bursa Ģehir
merkezinden kaynaklanan yayılı hayvancılık yükünün yüksek olmadığı; havzada en fazla
yayılı yükün tavukçuluğun yoğun olduğu Bandrıma ile büyük ve küçükbaĢ hayvancılığı
geliĢtiği Balıkesir Merkez ile Bigadiç‘ten kaynaklandığı görülmektedir.
6.2.3.4. Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Yükler
Endüstriyel faaliyetler, konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan fosil kökenli yakıtlar,
motorlu taĢıtlardan çıkan egzoz gazları hava kirliliğine sebep olan baĢlıca kaynaklardır. Bu
kirleticiler, hava kirliliğine sebep olmasının yanı sıra yağmur ile yıkanarak havzadaki su
kaynaklarını da kirletmektedir.
Bu projede, havzadaki su kaynaklarında ötrofikasyona sebep olan azot ve fosfor kirliliği
incelenmiĢtir. Gerek ısınma ve endüstri kaynaklı, gerekse trafik kaynaklı emisyonların
genelinde atmosferik birikiminden fosfor yükü oluĢmamaktadır. Bu nedenle, atmosferik
birikim açısından kirletici olarak NOx ve NH3 parametreleri değerlendirilmiĢtir.
Atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükünün hesabında;
-
Sanayi ve evsel kaynaklı kirleticiler hesaba katılmıĢtır,
-
ĠTÜ tarafından yapılan Melen Havzası Koruma Eylem Planında, Melen Havzası için,
836 mm/m2 yıllık ortalama yağıĢ için NO3 ve NH3‘ün Toplam Azot cinsine çevrilmesi
sonucu bulunan 10,3 kg N/ha.yıl birim yük esas alınmıĢtır,
-
Melen Havzasındaki yıllık ortalama yağıĢ bilindiğinden diğer havzalarda da ortalama
yağıĢla orantılı olarak değiĢecek birim yükler bulunarak hesaplamalar yapılmaktadır.
Susurluk Havzası‘nda kalan ilçelere ait yıllık ortalama yağıĢ değerleri, Melen Havzası
yağıĢ değeri referans alınarak, ve bulunan katsayıya göre oranlanarak havzadaki
atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükü hesaplanmıĢtır,
-
Havzada yer alan ilçelerden aynı ile bağlı bulunan tüm ilçelerin eĢit yağıĢ aldığı kabul
edilmiĢtir.
-
Bulunan birim yük, toplam havza alanının %5‘ine uygulanmıĢtır. Her bir ilçe ve
havzayı paylaĢan diğer iller için bu oran sabit kabul edilmiĢtir.
Bu çalıĢmada, trafikten kaynaklı emisyonlar ile hava kirliliği ile oluĢan karbon esaslı kirlenme
hesaba katılmamıĢtır. Ancak, özellikle karayollarının ve Ģehir içi trafiğin yoğun olduğu
bölgelerde trafikten kaynaklı egzoz gazları ve karayolunda oluĢan tozların su havzaları
açısından önemli bir kirlilik kaynağı olduğu öngörülmektedir.
Havzaya atmosferden taĢınan kirliliğin sadece TN için değil hidrokarbonlar, ağır metaller, toz
gibi hava kirliliğinin tüm yönleriyle incelenmesi envanter, ölçüm ve modelleme çalıĢmalarını
gerektiren uzun ve karmaĢık bir süreç olduğundan bu proje kapsamında dahil edilmemiĢtir.
Nehir
havzaları
yönetim
planı
hazırlanırken
atmosferik
taĢınımın
detaylı
olarak
incelenmesinin gerekli olduğu düĢünülmektedir.
Susurluk Havzası için, atmosferik taĢınım ile oluĢan Toplam TN yükü dağılımı ġekil 100‘de
verilmiĢtir.
ġekil 100. Susurluk Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan Toplam N yükü
6.2.3.5. Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler
Havzadaki yerleĢimlerin bir kısmı kanalizasyon sistemine bağlı değildir. Bundan dolayı, kırsal
yerleĢimlerde sızdırmalı veya sızdırmasız foseptikler yaygın olarak kullanılmaktadır. Foseptik
çıkıĢ suları yayılı kirletici kaynak olarak kabul edilmektedir. Bu çalıĢmada, foseptiklerden
kaynaklanan yayılı yükleri; foseptik kullanan yerleĢim yerlerinin 2010 yılı eĢdeğer nüfusları ve
20 Mart 2010 tarihli Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği‘nde verilen kiĢi
baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri kullanılarak hesaplanmıĢtır. Tebliğ‘de yer almayan,
nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri ise,
nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin
edilmiĢtir. Buna göre Kentsel AAT Tebliği ve Tchobanoglous ve Burton (1991)‘de verilen tipik
konsantrasyonlar dikkate alınarak belirlenen ve yük hesaplamalarında kullanılan kiĢi baĢı
günlük kirlilik yükleri değerleri Bölüm 6.2.2.1‘ de verilmektedir. Foseptik çıkıĢ sularından
kaynaklanan kirletici yüklerin hesabında;
OluĢan yük sadece 2010 yılı için hesaplanmıĢ; Kentsel AAT Tebliği ve Atıksu Arıtımı
Eylem Planı gereğince 2017‘ye kadar AAT olmayan yerleĢim yeri kalmayacağı kabulü ile
2020, 2030 ve 2040 yükleri noktasal yük olarak dikkate alınmıĢtır.
Foseptik bilgileri, saha çalıĢmalarında elde edilen bilgiler doğrultusunda oluĢturulmuĢtur.
Kanalizasyonu mevcut olmayan ve/veya inĢaat halinde olan tüm yerleĢim birimlerinde
foseptik olduğu kabul edilmiĢtir.
Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor için
%30 olarak alınmıĢtır.
Susurluk Havzası için foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan yayılı yükler ġekil 101 ve ġekil
102‘de gösterilmiĢtir.
ġekil 101. Susurluk Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı
ġekil 102. Susurluk Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı
ġekillerde görüldüğü üzere havzada yer alan merkez ilçelerde kanalizasyon tamamlanmıĢtır
ve
toplanan
atıksular
AAT‘de
artılarak
uzaklaĢtırılmaktadır,
dolayısıyla
foseptikten
kaynaklanan mevcut yayılı kirletici yük bulunmamaktadır. Haritada en yüksek kirletici yüke
sahip olduğu (TN 20-50 ton/yıl; TP 4-8 ton/yıl olmak üzere) görülen MustafakemalpaĢa
ilçesine ait beldelerin kanalizasyon sistemlerin olmamasından dolayı atıksular foseptiklerde
toplanmaktadır. Foseptiklerde toplananan atıksu bölgenin nüfusuna bağlı olarak (havzadaki
diğer yerleĢim yerlerine göre daha az olduğu için), gelen kirletici yük nispeten daha azdır.
6.2.3.6. Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler
Susurluk havzasında yer alan düzensiz depolama alanlarından yağıĢ ve arazi drenajı sonucu
ile kaynaklanan yayılı yükler, ġekil 103 ve ġekil 104‘te gösterilmiĢtir. Düzenli depolama
alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının yerinde ve/veya en yakın AAT‘ne taĢındığı
düĢünülerek yayılı yük hesaplamalarına dahil edilmemiĢtir. Sızıntı suyu hesabına iliĢkin
detaylı açıklamalar Bölüm 6.2.2.3‘te anlatılmıĢtır.
ġekil 103. Susurluk Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı
ġekil 104. Susurluk Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı
Yukarıdaki haritalar oluĢturulurken, pembe ile gösterilen yerlerde mevcut durumda yer alan
düzenli depolama tesislerinin bulunduğu ilçeler ve bu tesislere atıklarını topladıkları ilçeler
gösterilmiĢtir.
Düzenli
depolama
tesisleri
kurulmadan
önce
kullanılan
düzensiz
depolamalardan gelen sızıntı suyu kaynaklı kirletici yükler toplam yayılı yük hesaplarına dahil
edilmiĢ, ancak bu haritalarda gösterilmemiĢtir. ġekillerden görüldüğü üzere havzanın sadece
bursa kent merkezinde atıklar düzenli depolama tesislerinde toplanmaktadır. Dolayısıyla
pembe ile ifade edilmiĢ alanlardan mevcut halde sızıntı suyu kaynaklı kirlilik yükü gelmediği
kabul edilmektedir. Havzada yer alan Hamitler Düzenli Depolama Tesisi ilçelerdeki atıkları
toplamakta, atıklardan kaynaklanan sızıntı suyu Hamitler Sızıntı Suyu AAT‘de arıtılmaktadır.
Bursa‘nın Keles ilçesindeki atıklar ise Keles TKĠ Kömür ĠĢletmeleri‘nin hafriyat alanına
dökülüp; hafriyat atıkları ile kapatılmaktadır.
6.2.3.7. Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri
Yapılan hesaplamalar sonucunda bulunan tüm havzadan gelen yayılı yüklerin dağılımı sırası
ile hem TN hem TP için ġekil 105 ve ġekil 106‘da sayısal haritalar olarak; ġekil 107 ve ġekil
108‘de ise pasta diyagramları Ģeklinde verilmiĢtir.
ġekil 105. Susurluk Havzası Toplam Yayılı N Yükleri Dağılımı
ġekil 106. Susurluk Havzası Toplam Yayılı P Yükleri Dağılımı
ġekil 107. Susurluk Havzası Toplam Yayılı Azot Yükü Dağılımları
ġekil 108. Susurluk Havzası Toplam Yayılı Fosfor Yükü Dağılımları
Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden
kaynaklanmaktadır. Toplam mevcut yayılı kirleticilerin sunulduğu Ģekillere göre, N yükü
açısından %63 ile baĢı çeken tarımsal gübre yükünü, %20 ile hayvansal atıkların geldiği
hayvan yetiĢtiriciliği ve %14 ile arazi kullanımından kaynaklanan N yükü takip etmektedir.
Atmosferik taĢınım ve sızıntı suyu yükleri, toplam N yayılı yükleri açısından sadece yaklaĢık
%3‘lük bir paya sahiptir. Susurluk havzasının özellikle nüfus ve sanayi açısından geliĢmiĢ bir
havza
konumunda
olması
sebebiyle,
gerek
ulaĢım
gerekse
sanayiden
kaynaklı
konvansiyonel kirleticilerden kaynaklanan yayılı yüklerin atmosferik taĢınımla havzaya olan
etkisi detaylı olarak araĢtırılmalıdır.
Fosfor yükleri ile ilgili olarak, yüklerin çoğunluğunun tarımsal gübre kullanımını (%73) takiben
hayvancılıktan (%23) kaynaklandığı görülmektedir. Tarımsal alanlar, çayır ve meralar ile
ormanların P yükleri de % 4 mertebelerindedir.
ġekil 109 ve ġekil 110‘da Balıkesir ilinin havza sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinden
kaynaklanan yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. Yayılı yük
haritaları EK VII‗de verilmiĢtir.
ġekil 109. Balıkesir Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı
ġekil 110. Balıkesir Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı
ġekil 111 ve ġekil 112‘de Bursa ilinin havza sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinden
kaynaklanan yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir.
ġekil 111. Bursa Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı
ġekil 112. Bursa Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı
ġekil 113 ve ġekil 114‘de Kütahya ilinin havza sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinden
ġekil 113. Kütahya Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı
ġekil 114. Kütahya Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı
ġekil 115 ve ġekil 116‘da Manisa ilinin havza sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinden
ġekil 115. Manisa Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı
ġekil 116. Manisa Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı
Gelecekteki Yayılı Yüklerin Tahmini
Bu çalıĢma kapsamında, havzada gelecekteki (2020, 2030 ve 2040 yılları için) yayılı yük
hesaplamaları, AB Adayı olan Ülkemizde, Su Çerçeve Direktifi gereğince havzanın doğal
yapısının daha fazla bozulmasına karĢı koruyucu faaliyetler gerçekleĢtirileceği esasına göre
yapılmıĢtır. Koruyucu faaliyetler açısından, noktasal kirletici kaynakları izlemek ve kontrol
etmek, yayılı kirletici kaynaklara göre daha kolaydır.
Havzada, 2010 yılı için arazi kullanımınının 2040 yılına kadar önemli oranda değiĢmeyeceği
kabulü ile 2010 yılı için hesaplanan arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler, 2040
yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir.
Benzer Ģekilde, gelecekteki yükler açısından alt havza bazında detaylı çalıĢmalar yapılması
gerektiğinden, atmosferik taĢınımla oluĢan yayılı kirlilik yükleri de 2040 yılına kadar sabit
kabul edilmiĢtir.
Bunun yanı sıra, mevcut durumda yayılı kirletici kaynak olarak görünen sızıntı suyunun,
Çevre ve Orman Bakanlığı Katı Atık Ana Planı gereğince son yıllarda hızla yapımına
baĢlanan düzenli katı atık depolama alanları ile hem miktarı azalacak, hem de kirletici
konsantrasyonu önemli ölçüde azalacaktır. Bölüm 5.5‘te sızıntı suyu hesap yönteminde de
açıklandığı üzere, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı suları, toplanıp
arıtılmaları nedeni ile noktasal kaynak gibi davranacak ve gelecekte sızıntı suyu yalnız eski
depolama
alanlarından
açığa çıkacaktır.
Bu sebeple,
sızıntı suyundan gelecekte
kaynaklanacak yayılı kirlilik yüklerinin hesabında; 2020 yılında, 2010 yılında hesaplanan
yüklerin %25 oranında azalacağı kabul edilmiĢtir. 2030 yılındaki yükler, 2010 yılındaki
mevcut yükün % 50‘si olarak; 2040 yılındaki yükler ise 2010 yılındaki yüklerin % 95 azalacağı
Kabul edilerek hesaplanmıĢtır.
2017 yılına kadar, Belediye teĢkilatına sahip tüm yerleĢim yerlerinin AAT‘ye sahip olacağı
kabulü ile sadece kırsal alanlarda (köylerde) foseptik kullanıyor olacaktır. Bu nedenle kırsal
alanlardan kaynaklanan foseptik yükleri ihmal edilerek, foseptiklerden kaynaklanan yayılı
yükler, 2020 yılına kadar hesaplanmıĢtır.
Gelecekte, iyi tarım uygulamalarının artması ve organik tarıma geçiĢin hızlanması sonucu,
daha az ve bilinçli gübre kullanılacaktır. Hayvancılık faaliyetleri, artan milli gelire paralel
olarak bir miktar artacak; daha çok modern çiftliklerde besi hayvanı yetiĢtiriciliği olarak devam
edecektir.
Tarım
(gübre)
ve
hayvancılık
faaliyetlerinden
kaynaklanan
yayılı
yük
hesaplamalarda 2020 yılında tarımsal faaliyetler ve hayvan yetiĢtiriciliğinden gelen besi
maddesi yüklerinde 2010 için hesaplanan değerlere göre % 20‘lik, 2030 yılı için % 30‘luk ve
benzer Ģekilde 2040 yılında da % 40‘lık bir azalma olacağı literatür bilgilerine dayanarak
kabul edilmiĢtir (Stolze vd., 2000 - FAO,2002). Yayılı yükleri gelecekte azaltmaya yönelik
alınacak daha gerçekçi çözümleri araĢtırmak için tüm havzada daha detaylı araĢtırmalar
yürütülmelidir.
6.2.4. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi
Yukarıdaki Bölüm 6.2.2 ve 6.2.3‘de noktasal ve yayılı kirletici kaynaklar ile bu kaynakların
proje alanında sebep olduğu kirlilik yükleri değerlendirilmiĢ ve geleceğe dönük kirlilik yükü
tahminleri yapılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamalarında, gelecekte havzada gerçekleĢtirilecek
olan koruyucu faaliyetler sebebiyle doğal yapının daha fazla bozulmasının önleneceği, bu
sebeple gelecek yıllarda kirlilik oluĢumunda bir iyileĢme olacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna
bağlı olarak su kaynakları üzerindeki baskıların azalması ve neticede su kalitesinde artıĢ
gerçekleĢmesi beklenmektedir. Noktasal ve yayılı kirletici yüklerin gelecekteki durumu ile ilgili
öngörüler aĢağıda özetlendiği gibidir.
2017 yılına kadar, Belediye teĢkilatına sahip tüm yerleĢim yerlerinin AAT‘ye sahip olacağı
kabulü ile sadece kırsal alanlarda (köylerde) foseptik kullanıyor olacaktır. Bu nedenle kırsal
alanlardan kaynaklanan foseptik yükleri ihmal edilerek, foseptiklerden kaynaklanan yayılı
yükler, 2020 yılına kadar hesaplanmıĢtır. Gelecekte, iyi tarım uygulamalarının artması ve
organik tarıma geçiĢin hızlanması sonucu, daha az ve bilinçli gübre kullanılacaktır.
Hayvancılık faaliyetleri, artan milli gelire paralel olarak bir miktar artacak; daha çok modern
çiftliklerde besi hayvanı yetiĢtiriciliği olarak devam edecektir. Tarım (gübre) ve hayvancılık
faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük hesaplamalarda 2020 yılında tarımsal faaliyetler ve
hayvan yetiĢtiriciliğinden gelen besi maddesi yüklerinde 2010 için hesaplanan değerlere göre
% 20‘lik, 2030 yılı için % 30‘luk ve benzer Ģekilde 2040 yılında da % 40‘lık bir azalma
olacağı literatür bilgilerine dayanarak kabul edilmiĢtir (Stolze vd., 2000 - FAO,2002).
Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma endüstri tesislerinde AAT
kurulmasıyla ve mevcut AAT‘lerinin revize edilmesiyle sağlanacaktır. Mevcut durumda yayılı
kirletici kaynak olarak görünen sızıntı suyunun, Çevre ve Orman Bakanlığı Katı Atık Ana
Planı gereğince son yıllarda hızla yapımına baĢlanan düzenli katı atık depolama alanları ile
hem miktarı azalacak hem de kirletici konsantrasyonu önemli ölçüde azalacaktır. Sızıntı suyu
hesap yönteminde de açıklandığı üzere, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı
suları, toplanıp arıtılmaları nedeni ile noktasal kaynak gibi davranacak ve gelecekte sızıntı
suyu yalnız eski depolama alanlarından açığa çıkacaktır. Bu sebeple, sızıntı suyundan
gelecekte kaynaklanacak yayılı kirlilik yüklerinin hesabında; 2020 yılında, 2010 yılında
hesaplanan yüklerin %25 oranında azalacağı kabul edilmiĢtir. 2030 yılındaki yükler, 2010
yılındaki mevcut yükün % 50‘si olarak; 2040 yılındaki yükler ise 2010 yılındaki yüklerin % 95
azalacağı kabul edilerek hesaplanmıĢtır. Havzada, 2010 yılı için arazi kullanımının 2040
yılına kadar önemli oranda değiĢmeyeceği kabulü ile 2010 yılı için hesaplanan arazi
kullanımından kaynaklanan yayılı yükler, 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir. Benzer
Ģekilde, gelecekteki yükler açısından alt havza bazında detaylı çalıĢmalar yapılması
gerektiğinden, atmosferik taĢınımla oluĢan yayılı kirlilik yükleri de 2040 yılına kadar sabit
kabul edilmiĢtir.
Susurluk Havzası‘nda yer alan Kütahya, Bursa, Balıkesir ve Manisa illerinden havzaya
verilen noktasal ve yayılı yüklerin yıllara bağlı değiĢimleri Tablo 67‘da, havza genelinde
oluĢan Toplam Azot ve Toplam Fosfor yüklerinin dağılımı ġekil 117 ve ġekil 118’de, yüklerin
yıllara bağlı değiĢimleri ise ġekil 119 ve ġekil 120‘de verilmektedir. Noktasal yüklerde 2020
yılında yapılması planlanan ileri kentsel AAT‘ler nedeniyle önemli bir azalma olsa da sonraki
10 yıllık bölümlerde artıĢ beklenmektedir. Ancak toplam yüke en fazla etki eden yayılı
yüklerin her 10 yıllık dilimde yukarıda belirtilen oranlarda azalacağı tahmin edildiği için TN ve
TP yükünün de zamanla azalacağı hesaplanmıĢtır.
Tablo 67. Havza sınırları içerisinde yer alan illerden kaynaklanan yüklerin yıllara bağlı değiĢimleri
YÜKLER (ton/yıl)
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Ġller
KÜTAHYA
BURSA
BALIKESĠR
MANĠSA
TOPLAM
KÜTAHYA
BURSA
BALIKESĠR
MANĠSA
TOPLAM
KÜTAHYA
BURSA
BALIKESĠR
MANĠSA
TOPLAM
KÜTAHYA
BURSA
BALIKESĠR
MANĠSA
TOPLAM
Toplam Azot (TN)
Noktasal
Yayılı
478
2.809
4.247
11.883
1.260
17.015
2
59
5.988
31.765
437
2.497
4.822
9.774
836
14.075
2
50
6.097
26.397
542
2.336
5.531
8.728
950
12.603
2
46
7.026
23.713
634
2.164
5.971
7.677
1.054
11.118
3
42
7.662
21.002
Toplam
3.286
16.130
18.275
61
37.753
2.934
14.596
14.912
52
32.494
2.878
14.258
13.554
48
30.738
2.799
13.648
12.172
45
28.663
Toplam Fosfor (TP)
Noktasal
Yayılı
Toplam
82
221
304
582
1.448
2.030
216
1.318
1.534
0
5
5
881
2.992
3.873
93
182
275
692
1.162
1.854
147
1.063
1.209
0
4
4
932
2.410
3.342
108
162
270
784
1.020
1.804
161
936
1.097
1
3
4
1.053
2.122
3.175
123
143
266
882
879
1.761
178
809
987
1
3
4
1.184
1.833
3.017
Havzadaki kentsel alanlardan, endüstriyel tesislerden ve katı atıklardan kaynaklanan
noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere noktasal
kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı için
noktasal yüklerin oranı Toplam N parametresi bazında %16, Toplam P parametresi bazında
%23 dir. Noktasal Toplam N yükleri 2010 yılında 5.988 ton/yıl iken, 2040 yılında 7.662 ton/yıl
değerine artmaktadır. Toplam P yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde önemli bir artıĢla 881
ton/yıl dan 1184 ton/yıl değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere
rağmen, yayılı yüklerde çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010
yılında 31.765 ton/yıl olan yayılı toplam N yükü, 2040 yılında 21.002 ton/yıl seviyesine
inmekte olup; %34 oranında bir azalma söz konusudur. Yayılı toplam P yükleri değeri de
benzer Ģekilde 2.992 ton/yıl dan 1.833 ton/yıl değerine inmektedir.
ġekil 117. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü Dağılımı
ġekil 118. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TP Yükü Dağılımı
ġekil 119. Susurluk Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri Yıllara Bağlı DeğiĢimi
ġekil 120. Susurluk Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri Yıllara Bağlı DeğiĢimi
Noktasal ve yayılı kirletici kaynakları azaltmak mümkün olsa bile, tamamen önlemek
mümkün değildir. Fakat koruyucu önlemler ile yükler belirli bir oranda düĢürülebilmektedir.
Hesaplamalar yapılırken yıllara göre yayılı yüklerdeki değiĢim, yukarıda bahsedildiği gibi
uluslararası deneyimlere dayanarak göz önüne alınmıĢtır. Yayılı yükleri gelecekte azaltmaya
yönelik alınacak daha gerçekçi çözümleri araĢtırmak için tüm havzada daha detaylı
araĢtırmalar yürütülmelidir.
7. HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR VE ÇÖZÜM
ÖNERĠLERĠ
7.1. Baskı ve Etkiler
Baskı ve etki analizi, insani faaliyetlerin yüzey suları ve yeraltı suları üzerindeki etkilerini
inceler. Bu analiz insani faaliyetleri nedeniyle, Su Kirliliği Kontrolü Direktifinde yer alan
çevresel hedeflere ulaĢamama riski altında bulunan yüzey ve yeraltı suyu kitlelerini
tanımlamak için pek çok disiplin yaklaĢımını ve farklı kaynaklardan alınan verileri bir araya
getiren bütüncül bir değerlendirmedir. Sanayi, tarım, turizm ve kentleĢme gibi faaliyetler
―baskı‖ olarak, bu faaliyetlerin çevre üzerindeki sonuçları ise ―etki‖ olarak adlandırılmaktadır.
Noktasal kirlilik kaynaklarına sanayiler, kanalizasyon sistemleri, madenler, katı atık depolama
alanları ve hayvansal gübre depolama gibi kaynakları önemli örnekler olarak verilebilir.
Susurluk Havzası‘nda yer alan baĢlıca noktasal kaynaklı baskılar genel olarak Ģu Ģekilde
listelenebilir:
YerleĢimlerden kaynaklanan evsel atıksular,
Endüstrilerden kaynaklanan atıksular,
BüyükbaĢ hayvan besi alanlarından kaynaklanan atıksular ve katı atıklar,
Katı atık depolama tesislerinden gelen sızıntı suları,
Kırsal alanlardan gelen septik tank deĢarj suları.
Yayılı kirlenmenin ana kaynakları tarım, ormancılık, balıkçılık ve balık çiftlikleri, madencilik
faaliyetleridir. Bunlar arasında tarımın büyük etkiye sahip olması beklenmektedir.
Kanalizasyon bağlantısı olmayan daha küçük kentsel alanların da büyük bir kirlenme kaynağı
olduğu düĢünülmektedir.
Yayılı kaynaklı baskılar özellikle suyun kimyasal kalitesini etkilemektedir. Özellikle tarımsal
faaliyetler nedeniyle meydana gelen fosfor ve azot zenginleĢmesi yüzeysel sularda
ötrofikasyona sebep olabilir. Bu yapay zenginleĢme süreci su kaynağında yer alan biyolojik
çeĢitlilik ile su kalitesi üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. Ayrıca bu durum rekreasyon
ve su temini için kullanılan su kütlelerinin değerini düĢürebilir. Atmosferden gelen kuru ve yaĢ
birikimler, noktasal kaynaklar ile arazi kullanımı faaliyetleri yoluyla nütrientler su kaynaklarına
karıĢırlar.
Havza içerisinde yer alan Bursa Ġli Ülkemizin önemli sanayi kentlerinden birisi olarak tekstil,
otomotiv, gıda ve deri iĢ kollarında faaliyet gösteren sanayi kuruluĢları ile Türkiye
ekonomisine katkıda bulunmaktadır. Bursa Ġli‘nin Susurluk Havzası sınırları içerisinde kalan
bölümünde 9 adet Organize Sanayi Bölgesi (OSB) faaliyet göstermektedir. Bu OSB‘ler
DemirtaĢ OSB, Nilüfer OSB, Bursa Ticaret ve Sanayi Odası (BTSO) OSB, Kestel OSB,
Gürsu OSB, Bursa Deri OSB, MustafakemalpaĢa OSB, MustafakemalpaĢa Mermerciler OSB
ve Hasanağa OSB (HOSAB)‘dir. Osmangazi Ġlçesinde kurulmuĢ olan DemirtaĢ Organize
Sanayi Bölgesi‘nde bulunan 318 iĢletmenin evsel ve endüstriyel atıksularının arıtıldığı 70.000
m3/gün kapasiteli AAT mevcuttur. Nilüfer Ġlçesinde kurulmuĢ olan BTSO Organize Sanayi
Bölgesi bünyesinde toplam 230 iĢletmenin evsel ve endüstriyel atıksularının arıtıldığı 96.000
m³/gün kapasiteli AAT mevcuttur. Yine Nilüfer Ġlçesinde kurulmuĢ olan Nilüfer Organize
Sanayi Bölgesi‘nde bulunan 195 iĢletmenin endüstriyel atıksularının arıtıldığı 720 m 3/gün
kapasiteli endüstriyel AAT mevcuttur. Bölgenin evsel nitelikli atıksuları, BUSKĠ Batı AAT‘nde
arıtılmaktadır. Nilüfer Ġlçesinde bulunan Bursa Deri Organize Sanayi Bölgesi‘nde ise 79
iĢletmenin endüstriyel atıksularının arıtıldığı ilk kademesi 4.000 m3/gün kapasiteli bir AAT
mevcuttur. MustafakemalpaĢa OSB AAT‘sini tamamlamıĢ ve tesis 2010 yılı itibariyle devreye
almıĢtır. MustafakemalpaĢa Mermerciler OSB‘nin AAT yeri ile ilgili kamulaĢtırma davalarının
sürmesi nedeniyle ĠĢ Termin Planı (ĠTP) süresi uzatılmıĢtır. Hasanağa OSB (HOSAB) Nilüfer
Ġlçesi sınırları içerisinde, aynı zamanda BüyükĢehir Belediyesi mücavir alan sınırları
içerisinde yer almaktatır. AAT inĢaat aĢamasında olan Hasanağa OSB‘nin bünyesinde 54
iĢletme bulunmaktadır. Ayrıca Bursa Ġli‘nde OSB‘ler dıĢında endüstriyel faaliyette bulunan
iĢletmelerin 27‘sinde AAT bulunmaktadır. Arıtma tesislerinin kapasiteleri 40 m3/gün ila 22.500
m3/gün arasında değiĢmektedir. Havza sınırları içerisinde yer alan bir baĢka il olan
Balıkesir‘de ise iki adet organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Bunlardan ilki olan Balıkesir
OSB‘de AAT inĢaat aĢamasındadır. Balıkesir II (Haddeciler) OSB‘nin AAT‘si ise proje
aĢamasındadır. Ayrıca ilde tekil AAT‘ne sahip 43 adet iĢletme mevcuttur.
Susurluk Havzası içerisinde yürütülmekte olan madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan
atıksular da mevcuttur. Balıkesir‘in Bigadiç ve Susurluk Ġlçelerinde, Kütahya‘nın Emet
Ġlçesinde, Bursa‘nın MustafakemalpaĢa Ġlçelerinde bor yatakları bulunmaktadır. Bor
mineralleri yüksek çözünürlükleri nedeniyle zor çökelirler ve bundan dolayı doğada geniĢ bir
yayılım gösterebilmektedirler. Bor elementi yeraltı sularında son derece yüksek hareketliliğe
sahip borat anyonun formunda bulunur. Borat; deterjanlarda bulunan sodyum perborat
bileĢenin suda yüksek oranda çözünmesi ve buna bağlı olarak buharlaĢma sürecinde son
derece geç çökelmesi nedeniyle buharlaĢan suyun artık çözeltilerinde zenginleĢmesinden,
volkanik gazlar veya termal sulardan, petrol alanlarından ve tarımsal gübrelerden
kaynaklanabilir (Doğdu, 2008). Arazi çalıĢması kapsamında ziyaret edilen iĢletmeler
arasında sadece Kestelek Bor ĠĢletmesinin atıksularını Orhaneli Çayı‘na deĢarj ettiği
gözlenmiĢtir. ĠĢletmenin 27.07.2005 tarihinde alınmıĢ deĢarj izni mevcuttur. Kütahya‘nın
Emet Ġlçesinde bulunan Eti Maden ĠĢletmesi‘nde oluĢan atıksular, iĢletme içerisinde
lagünlerde biriktirilerek yeniden kullanılmaktadır. Ayrıca, Balıkesir‘in Merkez, Bigadiç, Erdek,
Susurluk, SavaĢtepe, Ġvrindi ve Dursunbey Ġlçeleri de mermer yataklarına sahiptir. Maden
iĢletmeciliğinden kaynaklanan atıksular havza içerisine deĢarj edilmemekte, lagünlerde veya
depolarda biriktirilerek tekrar iĢletmede kullanılmaktadır.
Susurluk Havzası‘nda sadece Hamitler Düzenli Depolama Alanı‘ndan oluĢan sızıntı suları
toplanmakta ve arıtılmaktadır. Katı atık düzensiz depolama alanlarından meydana gelen
sızıntı suları havza için ciddi bir kirletici kaynaktır. Bunların yanı sıra Balıkesir‘in içme suyu
kaynağı olan Ġkizcetepeler Barajı üzerinden geçen Ġzmir-Bursa karayolu havzayı tehdit eden
ciddi yayılı kaynaklı baskılardan biridir. TaĢıtların neden olduğu gaz ve toz emisyonları kuru
ve yaĢ birikimle alıcı ortama karıĢabileceği öngörülmektedir.
Kalaycı ve diğ. (1998) tarafından gerçekleĢtirilen Susurluk Havzası nehirlerindeki su
kalitesinin belirlenmesi çalıĢmasında, gözlemlere uygulanan parametrik olmayan test
sonucunda debi değerinde ve sediment konsantrasyonunda azalan bir gidiĢat görülürken su
sıcaklığı, elektriksel iletkenlik, sodyum, potasyum, kalsiyum+magnezyum, bikarbonat ve
klorid değerlerinde artıĢ olduğu tespit edilmiĢtir. Karbonat, pH, sülfat, organik madde ile bor
konsantrasyonlarında ise herhangi bir eğilim gözlenmemiĢtir. Debi değerlerindeki düĢüĢün,
havzaya düĢen yağıĢ miktarındaki azalma, akarsu sisteminden sulama veya baĢka amaçlar
için çekilen su miktarındaki artıĢ ile nehir kolları üzerinde yer alan barakların bu duruma
sebep olabileceğini belirtmiĢlerdir. Su sıcaklığındaki artıĢın nedeni ise debinin azalmasına
bağlı olduğu gibi yoğun bir sanayiye sahip olan havzada yer alan endüstriyel tesislerden
bırakılabilecek sıcak sularla da iliĢkilendirmiĢlerdir. Sediment konsantrasyonunda azalmaları,
debideki düĢüĢ ile yağmurların sürüklemesiyle gelebilecek olan sedimentlerin ağaçlandırma
ve
yeĢillendirme
ile
engellenmesine
de
bağlı
olabileceği
kanısına
varmıĢlardır.
Kalsiyum+magnezyum konsantrasyonundaki artıĢı ise elektriksel iletkenlik değerindeki
sürekli artıĢa bağlamıĢlardır.
Kartal (2009) ―Susurluk Havzası Su Yönetimine Doğru Model ArayıĢları‖ baĢlıklı
çalıĢmasında havzadaki temel sorunları, idari yapıdan kaynaklanan sorunları, sulak alanların
kuruması ve kirlenmesini, biyoçeĢitlilik kaybını, sektörel su kullanım sorunları ve buna bağlı
aĢırı yeraltı suyu kullanımını ve kirliliğini, koruma-kullanma dengesi olmadan yapılan arazi
kullanım planlarını, güncel ve sağlıklı veri eksikliği ile toplumsal bilinç ve eğitim yetersizliğini
tespit etmiĢtir.
Tarım, sanayi ve evsel kullanım üçgeni içinde bölgede su kullanımına bağlı temel sorunların
olduğu özellikle de tarımda kullanılan ―salma‖ tip vahĢi sulama yöntemleri sayesinde ihtiyacın
çok üzerinde su tüketildiği belirlenmiĢtir. Havzada yer alan baskı ve unsurları Kirmastı Çayı
üzerinde yer alan kum ve çakıl ocakları ile maden iĢletmelerinden gelen mil ve kirlilik,
Balya‘daki madenden kirlenerek gelen Kocaçay‘ın hem Manyas Gölü‘nü kirletmesi hemde
havzanın su bütçesine olumsuz yük taĢıması 1970‘li yılların baĢında kurulan Boraks
tesislerinin 1990‘lı yılların sonuna dek atıklarını Sığırcı Deresi aracılığı ile göle boĢaltması,
Uluabat Gölü Kirmastı Çayı‘nın kirliliği dıĢında Orhaneli ve Emet Çayları‘ndan gelen yükleri
de taĢıyarak kirlenmesi olarak tanımlamıĢtır. Ayrıca yoğun sanayinin bulunmasının yanı sıra
bu iĢletmelerinin çoğunun yeraltı suyu tüketmekte olduğunu ve bu suları kullandıktan sonra
yeniden aynı rezervuara gönderdiğini tespit etmiĢtir. Bunların yanı sıra sadece Bursa
Ovası‘nda Nilüfer Çayı alanında sayısı 1000‘lerle ifade edilen yeraltı kuyularına karĢın,
ruhsatlı kuyu sayısı 100‘leri aĢmamaktadır. Nilüfer Çayı‘nın çıkıĢ noktasında içilebilmesine
rağmen Bursa Kenti içinde Abdal Köprüsü mevkiinde temiz olduğu DSĠ verilerinden
gözlenmekte, yaklaĢık 38 km‘lik menderesi sırasında 50.000 kat kirlenmek ve Marmara
Denizi‘ne döküldüğünü ifade etmektedir.
Kalaycı ve diğ. (2007) TÜBĠTAK tarafından desteklenmiĢ olan ve 2004-2007 yılları arasında
yürütülen Marmara Havzası Nehirleri‘ndeki bazı yüzey suyu kalitesi verilerinin aynı ve farklı
gözlem periyotları için trend analizleri çalıĢmasında, Susurluk Havzası‘nı Güney Marmara
Bölgesi‘nin tüm evsel, endüstriyel ve tarımsal atıksularını toplayıp uzaklaĢtıran bir su ağı
olarak tanımlamıĢlardır. Ayrıca, Orhaneli Çayı‘na ait kirliliğin TavĢanlı, Tunçbilek, Orhaneli ve
Keles Ġlçelerine ait evsel ve endüstriyel nitelikli atıksulardan kaynaklandığını belirtmiĢlerdir.
Kocadere‘nin ise kurĢun ve antimon tesislerinden gelen atıksularla rafineri tesislerinin kurĢun
ve çinko içeren atıksularıyla kirlendiği ifade etmiĢlerdir.
Susurluk Havzasını Etkiyen baskı ve unsurları gruplandırılarak ġekil 121‘ de verilmiĢtir.
ġekil 121. Susurluk Havzasını Etkiyen Baskı ve Unsurları
7.1.1. Uluabat Gölü Alt Havzası
Havza sınırları içerisinde yer alan ve Ülkemiz ekosisteminde önemli bir yere sahip Uluabat
gölü MustafakemalpaĢa Çayı ile beslenmektedir. Karacabey‘de Susurluk Çayı ve Manyas
Gölü çıkıĢ ayağı olan Karadere ile birleĢerek Marmara Denizi‘ne dökülmektedir. Göldeki su
seviyesinin düĢük olduğu dönemlerde göle Simav Çayı‘ndan besleme olabilmektedir
(DSĠ,2000).
Uluabat Göl ekosistemini etkileyebilecek baskı unsuru kaynaklar tarım, evsel ve endüstriyel
kirlenme, erozyon ve avlanmadır. Tarımsal faaliyetler hem gölün su seviyesini azaltacak
etkiye hemde kullanılacak gübreler v.b. gölün sediment yükünün ve kirlilik miktarının
artmasına sebeb olur. Evsel ve endüstriyel kirlenme göllerde su kalitesinde bozulmalara,
balık ölümleri ile ötrifikasyon problemlerine neden olabilmektedir. Erozyon gölün dolmasına
ve krom, bor gibi kimyasal maddelerin göle taĢınımına katkı koymaktadır. Avlanma
faaliyetleri de göl ekosistemini etkileyen ciddi baskı unsurlarından biridir. Ayrıca,
MustafakemalpaĢa Çayı akıĢında oluĢan salınımlar AKM miktarının yükseliĢine ve aynı
oranda gölün bulanıklığının artıĢına yol açar (Salihoğlu ve Karaer, 2005).
Göldeki su seviyesinin dönemsel değiĢimleri ekosistemi etkiyen önemli faktörlerden biridir.
Su seviyesindeki yükselmeler ile turna, sazan gibi balık türlerinin yumurtalarını bıraktıkları
taĢkın düzlüklerindeki yeĢil bölgeler su altında kalmaktadır (Çelik, 2000).
Kütahya‘da doğan Çavdarhisar ve TavĢanlı‘dan geçerek Emet Çayı ile birleĢen Orhaneli
Çayı; geçtiği yerleĢimlerden aldığı evsel nitelikli atıksular ve düzensiz depolama alanlarından
oluĢan sızıntı sularıyla kirlenir. Bu bölgede yer alan TavĢanlı belediyesinin içme suyu
kaynağı olan Kayaboğazı Barajı, beslendiği kol üzerinde bir alabalık çiftliğinin bulunmasından
dolayı tehdit altındadır. Yapılan saha çalıĢmaları sırasında, dere üzerinde yer alan Premier
Alabalık Çiftliği‘nin günlük debisinin 2500 m3/saat olduğu belirtilmiĢ ve tesisin kapasite
arttırım çalıĢmaları yaptığı gözlenmiĢtir. Bu durum bölge halkının içme suyu kaynağı
üzerinde ciddi bir baskıdır. Ayrıca, çaya Tunçbilek Termik Santrali‘nin ve Kestelek Bor
ĠĢletmeleri‘ninde endüstriyel atıksuları deĢarj edilmektedir. Kömür yıkamadan kaynaklı
atıksuların göle geldiği ve bir alt katman oluĢturduğu tespit edilmiĢtir. Orhaneli Çayı‘nın
birleĢtiği Emet Çayı Harmancık Bölgesi‘nden geçerek MustafakemalpaĢa Çayı ile birleĢir.
Çaya yerleĢimlerden gelen kirliliğin yanı sıra krom ve bor maden yatakları da baskı
oluĢturmaktadır. Susurluk Havzası‘ndaki, MustafakemalpaĢa Çayı üzerinde bulunan akım
gözlem istasyonunda ölçülmüĢ bulunan aylık ortalama akımların stokastik modellemesi
sonucu Susurluk Havzası‘ndaki yüzeysel akıĢta yeraltı suyu katkısının oldukça belirleyici
olduğu tespit edilmiĢtir (Can, 2005). Bu nedenle, çaydaki bor konsantrasyondaki artıĢta
yeraltı suyundan gelen beslemelerin payı olabileceği düĢünülmektedir. MustafakemalpaĢa
Çayı‘da 40 km akarak Uluabat Gölü‘ne dökülmektedir. Ayrıca, göle Akçalar Belediyesi‘nin
evsel nitelikli atıksuyu deĢarj edilmektedir. Bu bölgede yer alan bazı sanayi tesisleri de
sularını belediyenin kanalizasyonu vasıtasıyla göle vermektedir.
Bulut ve diğ. (2005)‘te yaptıkları çalıĢmada, Uluabat Gölü‘ne yüzeysel akıĢla taĢınan
çözünebilir fosforun yaklaĢık %74‘ü ile sedimentla taĢınan mineral fosforunun ise yaklaĢık
%86‘lık kısmının sulu tarım yapılan alanlardan kaynaklandığı ve göle taĢınan fosfor yükünün
2.8 g P/m2/yıl olduğu bulunmuĢtur.
Özsoy ve diğ. (2009)‘daki çalıĢmalarında MustafakemalpaĢa Çayı ve bu çayın boĢaldığı
Uluabat Gölü‘nde oluĢan sediment birikiminin, bölgedeki doğal erozyon süreçlerinden önemli
miktarda etkilenmesi sonucu ortaya çıktığını saptamıĢlardır. Uluabat Gölü‘nü etkileyen doğal
erozyon süreçlerinin yanında göle insanların da direkt etkisi vardır. Bu etkilere
MustafakemalpaĢa Çayı ile bu çayla birleĢen Emet ve Orhaneli Çayları‘na maden
yataklarından çıkan yoğun kazı malzemelerinin bırakılması sonucu meydana gelen
sedimentlerin de göle taĢınıp birikmesiyle, toprak erozyonu ve dolayısıyla göl alanının
küçülmesini örnek vermiĢlerdir. Emet alt havzasının tarım ile madencilik faaliyetlerinin
yapıldığı bölgelerinde ve Orhaneli Havzası‘nın doğal bitki örtüsünün tahrip edildiği
kısımlarında
toprak
kaybı
potansiyeli
oldukça
yüksek
olduğu
ve
bu
alanlarda
gerçekleĢtirilecek erozyonu önleme çalıĢmaları göle taĢınan sediment miktarının da
azalmasını sağlayacağını belirtmiĢlerdir.
Gölün Ramsar Alanı statüsünü 1998 yılında kazanmasının ardından bu doğrultuda Doğal
Hayatı Koruma Vakfı ile Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın iĢbirliği içinde gölü korumak için
Uluabat Gölü Entegre Yönetim Planı Projesi gerçekleĢtirilmiĢtir. Göldeki kirliliğin önlenmesi,
balıkçılığın sürdürülebilirliğinin sağlanması, gölün doğal kaynaklarının akılcı kullanımının
sağlanması, gölün yaban hayatının zenginleĢtirilmesi proje kapsamında belirlenmiĢ ana
hedeflerdir. Projeden sonra gölde halkın bilinçlendirilmesi ile avcılıkta ciddi bir düĢüĢ
yaĢanmıĢ, balık populasyonunda artıĢlar gözlenmiĢ, bölgedeki bazı kırsal yerleĢimlerde göle
verilen evsel atıksu miktarının azaltılması için doğal arıtma sistemleri kurulmuĢtur.
Doğal Hayatı Koruma Vakfı‘nın 2008 yılında Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme
Raporu kapsamında Uluabat Gölü de incelenmiĢ ve alandaki baĢlıca sorunlar endüstriyel
kirlilik, su seviyesine yapılan müdaheleler, yasa dıĢı ve aĢırı balıkçılık, yabancı tür balık
salımı, kuĢ avcılığı, avcılığa bağlı kurĢun birikmesi ile plansız turizm olarak sıralanmıĢtır.
GünĢen ve diğ. (2000) çalıĢmasında Uludağ‘da mevcut bulunan 28 adet su kaynağının çıkıĢ
noktalarından su kalitelerinin tespiti amacıyla örnekler toplamıĢlar ve renk, bulanıklık, koku,
tortu, pH, toplam demir ve mangan, klorür, sülfat, nitrat, amonyak, arsenik ve siyanür
açısından incelenmiĢtir. Bu kaynakların % 21,42‘sinin kimyasal, % 7,69‗unun mikrobiyolojik
yönden uygun olmadığı ve dezenfeksiyon iĢlemi uygulanmadan tüketilmesinin yanlıĢ olduğu
tespit edilmiĢtir. Bu kirliliğe çevresel faktörlerden, atmosferik taĢınımdan, hayvansal
faaliyetlerden ve su nakil hatlarından kaynaklanabileceği ifade edilmiĢtir.
7.1.2. Nilüfer Çayı Alt Havzası
Bursa‘nın Keles Ġlçesi‘nden doğan ve Uludağ‘ın etekleri boyunca uzanan vadi içinde akan
çaya Aksu, Kestel, Deliçay ve Gökdere ile Nazlıdere, Sarpdere ve Kelesen derelerinin
sularını tahliye eden kolu ile Ayvalı Dere karıĢtıktan sonra Simav Çayı ile birleĢerek Marmara
Denizi‘ne dökülmektedir. Aksu ve Deliçay sel getiren dereler olmasına rağmen yaz aylarında
suları çok azdır. Derelerin suları özellikle yaz aylarında tarımsal sulamada kullanılır. Erozyon
faktörü bölge için baskı etmenlerinden biridir. Özellikle Aksu havzası Deliçay‘a oranla daha
heyelana açık bir yapıya sahiptir. (DSĠ, 2000)
Yoğun bir nüfusa sahip olan Bursa‘nın sınırları içersinde doğan ve Marmara Denizi‘ne
dökülen Nilüfer Çayı evsel ve endüstriyel atıksular nedeniyle yoğun olarak kirlenmekte ve
özellikle yaz aylarındaki koku nedeni ile çevredekiler üzerinde estetik açıdan olumsuz etkiler
bırakmaktadır. Çayın kirlenmesi sonucunda oluĢan ciddi problemlerden biri de kirliliğin
taĢındığı Marmara Denizi‘nin fiziksel, kimyasal ve biyolojik dengesinin bozulması ve
rekreasyon ile ticari amaçlarla kullanılmasının kısıtlanmasıdır (Kaynak, 2002). Boya, deri,
tekstil, otomotiv, gıda gibi farklı karakteristiklere sahip birçok endüstriyel atıksu deĢarjına
maruz kalan çaydaki ciddi baskılardan biri de; hava kirliliği açısından 1. Sınıf kirli iller
arasında yer alması, hava kirleticilerin yağmur, kar gibi iklimsel etmenler ile alıcı ortamlara
ulaĢmasıdır. Nilüfer Çayı ile birleĢerek Marmara Denizi‘ne dökülen Deliçay‘da akarsuya
önemli derecede bir kirlilik yükü getirmektedir. Özellikle yaz aylarında 1 m 3/s ‗nin altında bir
debiye sahiptir. Çayın mansap kısmındaki uzun yıllık verilerin ortalaması 110.592 m3/gün‘dür
(AGĠ 2009). Bursa Ġli‘nin 240.000 m3/gün ile en büyük kapasiteli kentsel AAT‘si olan Doğu
AAT deĢarjını bu çaya yapmaktadır. Deliçay‘ın doğduğu bölgede yer alan ve genelde tekstil
sektörün yoğun olduğu Gürsu ve Kestel Organize Sanayi Bölgeleri mevcuttur. Bu OSB‘lerin
endüstriyel ve civardaki yerleĢimlerden gelen evsel atıksular 55.000 m3/gün atıksu debisi
olan S.S. YeĢil Çevre AAT‘sinde arıtılmaktadır. Fakat tesisin deĢarj izni yoktur. Ayrıca burada
faaliyet gösteren büyük firmalardan biri de AAT‘si olmasına rağmen deĢarj izin belgesi
olmayan YeĢim Tekstil‘dir. Bunların yanı sıra bu bölgede özellikle Ģeftali yetiĢtiriciliğinin
yoğun olduğu tarım alanları bulunmaktadır. Kestel‘de yer alan çimento fabrikası çaya evsel
atıksuyunu arıttıktan sonra deĢarj etmektedir. Bunların yanı sıra civarda kaynakları Uludağ‘ın
eteklerinde olan içme suyu iĢleme tesisleri mevcuttur. Deliçay‘ın bu deĢarj noktalarından
sonra yer alan Panayır Köyü Gözlem Ġstasyonu‘ndan alınan bilgilere göre uzun yıllık verilerin
ortalaması 881.280 m3/gün dür (AGĠ 2009). Debideki artıĢ çaya olan atıksu deĢarjlarıyla
doğru orantıda olduğu söylenebilir. Özellikle yaz dönemlerindeki kuraklığın çayın özümleme
kapasitesini çok düĢürmektedir. Bursa BüyükĢehir Belediyesi‘nin hazırladığı ―BURSA 2020
Yılı 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı Kararları ve Uygulama Hükümleri “ ne göre Gürsu
ve Kestel‘de bulunan sanayi alanlarının mevcut durumu dıĢında geniĢletilmemesi
planlamaktadır. Dolayısıyla, ova alanı ile bitiĢik durumda olan Gürsu‘da sanayi geliĢmesi
istenmeyen bir geliĢme olduğundan mevcut sanayinin iyileĢtirilmesi planlanmaktadır.
Doğusundan Deliçay ile birleĢen Nilüfer Çayı‘nda çoğunluğunu tekstil ve otomotiv firmalarının
oluĢturduğu DemirtaĢ Organize Sanayi Bölgesi yer almaktadır. AAT‘si mevcut olan OSB‘nin
çaya deĢarj izni vardır. Bu bölgede çaya soğutma suları ile evsel atıksuyunu veren Bursa
Doğalgaz Çevrim Santrali yer almaktadır. Nilüfer Çayı için ciddi baskılardan biri de Ayvalı
Dere‘den gelen kirlilik yüküdür. Ġlin 87.500 m3/gün kapasitesiyle ikinci büyük kentsel AAT‘si
olan Batı AAT, Hamitler Katı Atık Depolama Alanının sızıntı sularını arıtan Hamitler Sızıntı
Suyu AAT‘sinden gelen atıksuları da toplayarak dereye deĢarj eder. Ayrıca Nilüfer Çayı‘nın
bu koluna BTSO Bölgesi‘nin ve Nilüfer Organize Sanayi Bölgesi‘nin arıtılmıĢ suları
verilmektedir. Nilüfer OSB‘nin Aralık 2010 yılında alınmıĢ deĢarj izin belgesi bulunmaktadır.
Bölgede yer alan önemli baskı unsurlarında biri olan ve Karacabey Ġlçesi‘nde yer alan Bursa
Deri OSB‘de arıtılmıĢ atıksularını çay vermektedir. Bunun yanı sıra, Karacabey Evsel AAT‘de
sularını Nilüfer Çayı‘na bırakmaktadır. Bu tesisin ilçenin ihtiyaçlarını karĢılayabilecek
yeterlilikte olmadığı gözlenmiĢtir. Ayrıca ilçe hasas alanlar arasında yer aldığından dolayı
mevcut sistemini revize ederek ileri arıtmaya geçmelidir. Bölgenin düzenli depolama alanı
olmadığından oluĢan sızıntı suları da yüzeysel ve yeraltı suları için bir baskı unsurudur. Ġlçe
verimli bir ova üzerine kurulduğundan tarımcılık yoğundur. Özellikle sebze üretiminin daha
fazla olduğu bölge azot ve fosforlu gübre tüketimiyle il içerisinde ilk sırada yer alır. Bu açıdan
çaya etkiyen yayılı kirlilik kaynaklı baskılardan biri de tarımsal faaliyetlerdir. Bursa Ovası‘nın
önemli bir su kaynağı olan Nilüfer Çayı, ağır metal ve organik maddeler ile kirlenmekte ve bu
kirleticiler büyük oranda ovada yerleĢmiĢ sanayi bölgeleri ile evlerden gelen atıkların
arıtılmadan çaya aktarılmasından kaynaklanmaktadır. Sucul organizmalar bu kirleticileri
bünyelerinde dolaylı veya doğrudan biriktirmektedir. Bu durum, sucul ürünleri tüketen
canlılarda da ciddi yan etkilere yol açmaktadır (Summak,2009). Nilüfer Çayı‘na deĢarj edilen
endüstriyel ve evsel nitelikli atıksuların arıtmadan geçirilmeden deĢarjının önlenmesi ile
düĢük debili çayda endüstriyel nitelikli suların evsel nitelikli atıksularla seyrelmesi kimyasal
kirlilik oranının aĢağı düzeylere çekebilmesine imkan verebilmektedir.
Üstün ve diğ. (2009) Nilüfer Çayı‘nın sulama suyu olarak kullanılması için yürüttükleri
çalıĢma sonucunda, Temmuz 2004-Nisan 2005 dönemlerinde çayın su kalitesinde; fizikokimyasal parametrelerin dönemsel olarak belirgin bir Ģekilde farklılıklar göstediği kanısına
varmıĢlardır. Bu değiĢkenliklerin nedeni olarak Nilüfer Çayı‘nın kollarından dönemsel olarak
gelen yağıĢ suları ile endüstriyel ve evsel atıksulardan kaynaklanabileceği özellikle su
kalitesinin kurak mevsimlerde çok daha fazla bozulduğunu tespit etmiĢlerdir. Tarımsal
sulama suyu ve ulusal tarımsal sulama standartları açısından incelendiğinde AKM, ESP
parametreleri açısından dönemsel olarak kullanımın zararlı olabileceği öngörülmüĢ ve
özellikle de boyahane atıksularından kaynaklanabilecek bakır miktarı açısından çay suyunun
uzun vadeli kullanımında sınır değerinin her dönem aĢıldığı ve kullanımının uygun
olmayacağı belirtilmiĢtir. Yapılan analizler ıĢığında çayın C3-S2 sınıfında (orta derece
sodyum-yüksek derece tuzluluk tehlikesi) olduğunu ve bu yüzden tarımsal amaçlı kullanımını
çok kısıtlandığını vurgulamıĢlardır.
Nilüfer Çayı ve onu besleyen kollardaki mevcut hidrolojik yapı ve yağıĢ oranları, hızlı değiĢen
su arzlarına neden olmaktadır. YağıĢlı dönemlerde havzadaki akıĢ artmakta ve suyun
kullanıcılar düzeyindeki değeri düĢerken; kurak zamanlarda akıĢ aĢamalı olarak azalmakta
ve suyun değeri artmaktadır. OluĢan bu durumda sudaki arz ve talep dengesi üzerinde
olumsuzluklar oluĢmasına neden olur. Bu nedenle iklim değiĢikliklerinin de göz önüne
alınarak yeni su rezervuarları oluĢturulurken, mevcut rezervuarların verimli kullanılması
sağlanarak arz talep dengesi ayarlanmalı ve bölgede etkin bir su yönetimi sağlanmalıdır
(Gürlük,2009).
7.1.3. Simav Çayı Alt Havzası
Susurluk Havzası‘nı oluĢturan ana nehir kolu Kütahya ili Simav Ġlçesi‘nden doğup, Sındırgı,
Kepsut, Susurluk ve Karacabey ovalarından geçerek Marmara Denizi‘ne ulaĢan Simav
Çayı‘dır. Çay büyük yerleĢim alanları, mezbahalar, yoğun endüstriyel ve tarımsal faaliyetler
sonucu oluĢan ve çaya deĢarj edilen arıtılmıĢ ve/veya arıtılmamıĢ atıksuların etkisi altındadır.
Çayın doğduğu yer olan Simav‘da yün yıkama sektörü yoğundur. Bu bölgede yer alan tüm
firmaların AAT‘leri mevcut olmasına rağmen deĢarj izin belgeleri yoktur. Sındırgı
Bölgesi‘nden Balıkesir Ġli‘ne giren Simav Çayı bu bölgelerde genelde evsel kirliliğe maruz
kalmaktadır. Bölge halkı genelde geçimini tarım ve hayvancılıktan sağlamaktadır. BüyükbaĢ
hayvancılığın daha yoğun yapıldığı bölgede belediyelere ait olan mezbahalar da çay için
büyük bir baskı yaratmaktadır. Mezbahalarda arıtma tesisleri mevcut olmasına rağmen,
arıtılması zor atıksu karakteristiğine sahip kesimhane atıksuları için yeterli olmadıkları
gözlenmiĢtir. Sındırgı – Bigadiç hattında önemli miktarda maden yatağı da bulunmaktadır.
Özellikle Bigadiç‘ de bulunan bor yatakları Ülkemizin en önemli rezervlerinden biridir.
Bölgede bulunan madencilik faaliyetlerinden çaya deĢarj olmamakta; sular atıksu
barajlarında biriktirilip, prosese geri döndürülmektedir. Ancak depolama alanları için iyi
önlemler alınmadığı yağmurların etkisiyle minerallerin suda çözünüp, çaya karıĢabileceği
görülmüĢtür. Balıkesir Ovası‘nda yoğun olarak yapılan tarımcılık için çok değerli bir kaynak
olan çay bu faaliyetler sırasında kullanılan yüksek miktardaki gübre nedeniyle fosfor ve azot
kirliliğine maruz kalmaktadır. Simav Çayı önemli baskılarından biri de merkezde yer alan
Balıkesir Organize Sanayi Bölgesi‘nin AAT inĢaatı devam etmesidir. 55 firmanın yer alığı
OSB‘nin endüstriyel atıksuları halen çaya deĢarj edilmektedir. Bunun yanı sıra 260.000
nüfuslu Balıkesir merkezinin katı atıklarının atıldığı depolama alanında koruma önlemleri
alınmadığından sızıntı suları toplanamamaktadır. Bu suların yüzeyden çaya karıĢtığı
gözlenmiĢtir. Ayrıca, bölgede toprak yapısının elveriĢli olmasından dolayı sızıntı sularının
yeraltı su kaynaklarına karıĢabileceği düĢünülmektedir. Simav Çayı için en ciddi baskıların
olduğu bölge Susurluk Ġlçesi‘dir. Ġlçede yerleĢimin yoğun olması, Ġzmir-Bursa karayolunun
çayın üzerinden geçmesi ve bu yüzden ciddi bir trafik emisyonun olması, birçok dinlenme
tesisinin yer alması ve farklı sanayi sektörlerinin bulunması çay için büyük bir tehdit
oluĢturmaktadır. Bölgede dinlenme tesislerinde yılın belli dönemlerinde çok yoğun olmakta
ve bu da evsel atıksularından kaynaklanan ciddi bir kirlilik yükü meydana getirmektedir.
Ġlçede deri, et entegre, dondurulmuĢ gıda, yağ, Ģeker ile süt ve süt ürünleri sektörlerinde yer
alan sanayiler bulunmaktadır. Bu sanayi tesislerinden Susurluk ġeker Fabrikası haricinde
hepsi arıtma tesislerine sahip ve deĢarj izinleri mevcuttur. Susurluk ġeker Fabrikası atıksuyu
5 adet çökeltim havuzundan geçirildikten sonra çaya deĢarj edilmektedir. Simav Çayı için
önemli bir noktasal kaynaklı baskı olan Ģeker fabrikasının AAT için ĠĢ Termin Planı
bulunmaktadır. Bölgede yer alan ve bölge için büyük önem taĢıyan fabrikalardan biri olan
Yörsan A.ġ. AAT‘sinden çıkan arıtılmıĢ su Susurluk Belediyesi Kanalizasyonu‘na
vermektedir. Susurluk ilçesinden geçtikten sonra Susurluk Çayı adını alan akarsuya
MustafakemalpaĢa OSB nin 2010 yılında tamamlanmıĢ AAT çıkıĢ sularıda bırakılmaktadır.
AAT‘ne sahip olmayan belediyelerde yapacakları tesisler için bu durumu da göz önünde
bulundurmalıdırlar.
7.1.4. Manyas Gölü Alt Havzası
Havza sınırları içerisinde yer alan ve Ülkemizin doğal koruma alanları arasında yer alan
göllerden biri olan Manyas Gölü‘nü besleyen Kocaçay ve Sığırcı Deresi ile Karadere‘ye
birçok noktadan evsel ve endüstriyel atıksu deĢarjları olmaktadır. Madra Dağı‘nın
eteklerinden doğan Kocaçay Manyas Gölü‘ne dökülene kadar Balıkesir Ġlinin Ġvrindi, Balya ve
Manyas ilçelerinden geçer ve bu yerleĢimlerde kentsel AAT ve katı atık düzenli depolama
alanı olmamasından dolayı gelen kirliliğe maruz kalmaktadır. Özellikle bu bölgedeki tavuk
yetiĢtiriciliği ve kesimhanelerin göl üzerinde ciddi bir baskısı oluĢturduğu söylenebilir.
Özellikle bölgede yer alan bazı tavuk firmalarının kapasitelerinin üstünde çalıĢtıkları ve
bundan dolayı AAT‘lerinin yeterli olmadığı gözlenmiĢtir. Ayrıca göle Sığırcı Deresi vasıtasıyla
atıksuyunu deĢarj eden Bandırma M Tipi Cezaevi AAT‘si için kapasite arttırımı yapacaktır.
Civarda yer alan ve arıtılmıĢ sularını bu dereye veren Kocaman Balıkçılık ve AB Gıda
Pastorize Yumurta‘nın deĢarj izin belgeleri mevcuttur.
Doğal Hayatı Koruma Vakfı‘nın 2008 yılında Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme
Raporu kapsamında Manyas Gölünü de incelemiĢ ve alandaki baĢlıca sorunları endüstri
atıksularından kaynaklanan su kirliliği, tarım alanı açmak için çıkartılan sazlık alan yangınları,
dıĢarıdan yabancı balık türlerinin getirilmesi, DSĠ‘ye bağlı bir su planı ile su seviyesinin
belirlenmesi olarak sıralamıĢlardır (WWF, 2008)).
Antik dönemlerden beri iĢletildiği bilinen; fakat 1839‘dan sonra yabancı sermayeli Ģirketlerce
ve günün yöntemleri kullanılarak iĢletilen Balya kurĢun madeni 1939 yılında; maden ve
atıklarla ilgili yeniden iĢletmeye yönelik çalıĢmalar da 1997 yılına kadar sürmüĢtür. O günden
sonra bu madende çalıĢma olmamıĢtır. Ancak, Fransız kökenli Ģirketin geride bıraktığı
yüzbinler, milyonlarca ton atığın çevreye saçtığı zehir etkisini görülebilmektedir. Bölgede
madencilik faaliyetleri sonucu gelen istihdam olanaklarının birden ortadan kalkması dıĢa
göçün artmasına; çevre kirliliğinin tarım ve hayvancılığı olumsuz etkilemesine, sağlık
sorunların yükselmesine neden olmuĢtur. Çevre felaketine dönüĢen bu kirlilik 70 km
kuzeyindeki Manyas Gölü‘nü de kapsayacak kadar yayılmıĢ ve bölge üzerinde ciddi bir baskı
unsuru oluĢturmuĢtur (Öngür, 2003). Saha ÇalıĢmaları sırasında bölgede çekilen resimler
aĢağıda verilmiĢtir.
Balya Kurşun Madeninden kalan atıklar
Göl suyu kalitesini etkileyen faktörler gölün en önemli çevresel sorununu oluĢturmaktadır.
Bölgedeki tarımsal sulama ve enerji amaçlı baraj faaliyetleri, tarım için gölü besleyen
akarsulardan su çekimleri, sanayi tesislerinin açmıĢ olduğu kuyulardan çekilen sular, gölün
su seviyesinin doğallığını olumsuz yönde etkilemektedir. Göl sularının seviyesindeki
değiĢimler ile verimli tarım toprakları elde eden çiftçiler, suyun kontrol altında tutulmasıyla bu
durumdan faydalanamamakta, ancak çiftçilerin aynı gelir düzeylerini elde etmek istemeleri
sulama, gübreleme ve kimyasal tüketimini arttırmaktadır. Bu durum göldeki su seviyesinin
doğal seyrinin bozulması, söğütlüklerin çürümesi ile kuluçkalama bölgelerinin ciddi Ģekilde
etkilenmesine yol açmaktadır. Gölü etkileyen en önemli etken ise sanayi kirliliği ve evsel
atıksulardır. Özellikle gölün Bandırma Ġlçesi‘ne yakın kuzey bölgelerinde yoğunlaĢan tarıma
dayalı sanayi iĢletmeleri ile tavukhaneler gölü besleyen akarsular üzerinde önemli baskı
unsurlarındandır (Gürlük, 2006).
7.1.5. Kapıdağ Yarımadası Alt Havzası
Havza sınırları içerisinde yer alan ve Marmara Denizi‘ne kıyısı bulunan yerleĢim bölgeleri de
ciddi bir baskı unsurudur. Denize kıyısı bulunan Bandırma ile Erdek ilçeleri atıksularını
fiziksel arıtmadan geçirdikten sonra derin deniz deĢarjı yapmaktadır. Bölgede yer alan
Ocaklar Belediyesi AAT‘ye sahiptir. Ancak beldenin yazlık bölge oluĢu ve yaz aylarında
nüfusunun çok artması kapasitenin yetersiz kalmasına neden olmaktadır. Ayrıca bu ilçelerin
düzenli katı atık depolama alanlarının olmaması da bölge için ayrı bir kirlilik yükü
getirmektedir. Bölgede yer alan ve arıtma tesisleri bulunmayan Edincik Belediye Mezbahası
ile Bandırma Limanı da önemli noktasal kaynaklı baskılardandır. Ancak Kapıdağ
Yarımadası‘nın en ciddi baskı unsurları BAGFAġ ve Sülfürik Asit Tesisi‘dir. Özellikle
tesislerden kaynaklanması olası kirletici emisyonların meydana getirdiği hava kirliliği bölge
için çok önem taĢımaktadır. Bunun yanı sıra yapılan saha çalıĢmaları sırasında BAGFAġ‘ın
kükürt atığı (cips–Ģlam) depolayarak katı atık dağları oluĢturduğu gözlemlenmiĢ ve çekilen
fotoğraflar aĢağıda verilmiĢtir. Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü çalıĢanlarıyla yapılan
görüĢmeler sonucunda tesiste kimyevi gübre (diamonyum fosfat, kompoze gübre, amonyum
sülfat) ile asit (sülfürik asit ve fosforik asit) üretimi yapıldığı, DAP/NPK (diamonyum fosfat,
kompoze gübre) tesislerinde 1993 yılından beri ileri yıkama sistemi olarak kabul edilen kapalı
devre yıkama sistemi kullanılması sonucu, iĢletmeden proses kaynaklı sıvı atık deĢarjı
bulunmadığı ve atıksu olarak yalnızca sülfürik asit tesisi soğutma suyu ile fosforik asit tesisi
vakum suyunun olduğu, bu suyun da denizden alınarak sistemde kullanıldığı ve tekrar denize
deĢarj edildiği bildirilmiĢtir.
BAGFAŞ’a ait kükürt atıkların depolandığı katı atık dağı
7.2. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havzadaki sıcak noktaların belirlenmesinde saha incelemeleri, ÇOB Ġl Müdürlüklerinden elde
edilen bilgiler, paydaĢ toplantılarında alınan görüĢler ve havza özelinde yapılmıĢ olan
ulaĢılabilinen diğer çalıĢmalardan yararlanılmıĢtır.
7.2.1. Uluabat Gölü
Bursa Ġli‘ne bağlı Karacabey ve MustafakemalpaĢa ilçeleri sınırları içerisinde yer alan göl ile
yakın çevresini oluĢturan yaklaĢık 18.000 ha‘lık alan 1998 yılı itibariyle Ramsar SözleĢmesi
Listesi‘ne dahil edilmiĢtir. Ülkemizdeki doğal koruma alanlarından biri olan Uluabat Gölü
Susurluk Havzası‘nda yer alan en hassas bölgelerden biridir. Endüstriyel, evsel, tarımsal ve
mekanik kirliliğin tehdit ettiği gölün havzada yer alan sıcak noktalardan biri olmasına neden
olan baskı unsularına Bölüm 7.1. Baskı ve Etkiler baĢlığı altında yer alan Uluabat Gölü Alt
Havzası bölümünde yer verilmiĢtir. Bu etkiler sonucunda gölde artarak devam eden kirliliğin
öncelikle durdurulması ve ardından giderilmesi için çözüm önerileri hazırlanmıĢtır.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Göl civarında yer alan yerleĢim yerleri ile gölü besleyen MustafakemalpaĢa Çayı kıyısında
gerçekleĢtirilen tarımsal faaliyetler hem gölün su seviyesini azaltmakta, hemde kullanılan
gübre ve pestisitler ile gölün sediment yükünün yanı sıra kirlilik miktarına da katkı yaparak
ötrifikasyona sebep olmaktadır. MustafakemalpaĢa Çayı‘nı oluĢturan Emet ve Orhaneli
Çayları‘nın da göle ciddi boyutta tarımsal kirlilik getirdiği görülmektedir. Gölde oluĢan bu
baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle göl civarında yer alan köylerde, ardından
gölü besleyen çayların etkilendiği yerleĢim yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları
gerçekleĢtirilmesi önerilmektedir. Bölgede öncelikle dar çerçevede ardından tüm alt havzayı
kapsayacak boyutta bir envanter çalıĢma gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda
tarım alanlarının büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci
rakamlara ulaĢılabilinir. Ayrıca, envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle gölün
kıyısında yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin bilinçli kullanılması
konusunda eğitimler verilmeli; bölge halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım
uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve kullanmaları yönünde teĢvik edilmelidirler.
Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce baĢlatılan çalıĢmalar sonucunda tarımsal kirlilik için erken uyarı
sistemi oluĢturulmuĢtur. Pestisit kullanımı konusunda sınırlamalar getirilmiĢtir. Öncelikle
pestisit kullanmak isteyen üretici Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir.
Ardından Tarım Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun
gereksinimi belirlemektedir. Ayrıca baĢlatılan çalıĢma ile bölgede sadece pestisit kullanımı
konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma
yetkisi bulunmaktadır. Bursa Ġlinde reçetesiz pestisit satıĢı yasaklanmıĢtır. Bunun yanı sıra
5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak analizleri yapılmakta; gübre
kullanımının ihtiyaç olduğu tespit edilmesi durumunda izin verilmektedir. Bursa Tarım Ġl
Müdürlüğüne ait Toprak-Bitki Analizi Laboratuarında 2010 yılında 340 üretici için 857 adet
toprak örneği analiz edilerek, verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmiĢtir. Böylece üreticilerin,
toprağın ve bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları
sağlanmıĢtır. Ayrıca Tarım Ġl Müdürlüğü düzenlediği eğitim programları ve hazırladığı
broĢürler ile üreticiyi bilinçlendirme çalıĢmalarını da sürdürmektedir.
Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları
Erozyonun gölün dolmasına ve krom, bor gibi kimyasal maddelerin göle taĢınımına göldeki
kirliliğin artmasına neden olmaktadır. Bu baskı unsurundan oluĢan etkinin en aza indirilmesi
için tüm havza içerisinde erozyon, sel ve çığ kontrolu çalıĢmaları gerçekleĢtirilmedir.
Ağaçlandırma ve rehabilitasyon ile mera ıslahı çalıĢmalarına önem verilmelidir. Ancak
ağaçlandırma çalıĢmaları geliĢi güzel uygulanmamalı, uzmanların görüĢleri alınarak bölgeye
uygun ağaç türleri seçilmelidir.
Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu
GeçmiĢte yapılan çalıĢmalarda gölün kıyısında yer alan köylere ait katı atıkların göle ulaĢtığı
tespit
edilmiĢtir.
Köylerin
bu
konuda
bilinçlendirilme
ve
katı atıklarının
toplanıp,
uzaklaĢtırılması konusundaki çalıĢmaları büyük önem arz etmektedir. Katı atık biriliklerine Ġl
Özel Ġdarelerininde dahil olması ve Bursa Ġl Özel Ġdaresi tarafından Uluabat Gölü etrafındaki
köylerin katı atıklarının toplanarak düzenli depolama alanlarına gönderilmesi önerilmektedir.
Gölü besleyen MustafakemalpaĢa, Emet ve Orhaneli çaylarını etkileyen belediyelere ait
düzensiz depolama sahalarının da rehabilitasyonu Bursa BüyükĢehir Belediye BaĢkanlığı ile
Kütahya ili Yerel Yönetimler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği tarafından
gerçekleĢtirilmelidir. Bu konuda öncelik nüfusların büyüklüğünden dolayı MustafakemalpaĢa
ve TavĢanlı Belediyelerine verilmelidir.
TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu
MustafakemalpaĢa Çayı ile bu çayı oluĢturan Emet ve Orhaneli Çaylarına bölgede yer alan
maden yataklarından kaynaklanan yoğun kazı malzemelerinin bırakılması sonucu oluĢan
sedimentlerin de göle taĢınıp birikmesiyle toprak erozyonuna ve göl alanının küçülmesine
neden olmaktadır. Bölgede yer alan kum ve çakıl ocakları ile maden sahalarının
rehabilitasyonu faaliyetleri 2015 yılına kadar planlanmalı ve uygulanmalıdır.
Madencilik Atıklarının Yönetimi
Göle etki eden baskı unsurlarından biri de bölgede yer alan krom ve bor maden
yataklarından gelen kirliliğin birikimidir. Havza sınırları içerisinde yer alan madencilik
tesislerinin alıcı ortama doğrudan deĢarjı olmasa da maden sahalarından, depolama alanları
ile nakliyeleri sırasında yeterli önlemlerin alınmaması sonucu yıkanarak göle ulaĢmaktadır.
Bu etkinin önlenmesinde ilgili mevzuatın geliĢtirilmesi önerilebilinir. Ayrıca madencilik türüne
göre tesislere özel eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları uygulanmalı, daha çevreci
teknolojilerin ve önlemlerin alınması teĢvik edilmelidir.
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi
Göle etki eden en büyük kirlilik kaynaklarından biri de kentsel atıksu deĢarjlarıdır. Göl
civarında yer alan yerleĢim yerlerinden göle doğrudan deĢarj yapılmaktadır. Akçalar
Mahallesi atıksularını iki noktadan deĢarj ettiği saha çalıĢmalarında tespit edilmiĢtir. Ayrıca
gölü besleyen çayların da geçtiği yerleĢimlerden kirliliğe maruz kaldığı belirlenmiĢtir.
Öncelikle yoğun nüfusundan dolayı MustafakemalpaĢa Belediyesi ve belde belediyeleri ile
civar yerleĢimler ve köylerden kaynaklanan evsel atıksuların arıtılmadan göle verilmesi
önlenmelidir.
Endüstriyel Atıksu Altyapı Yönetimi (OSB-Tekil Endüstriler)
Ülkemizin doğal alanlarından biri olan ve birçok bitki ve hayvan türüne yaĢam alanı oluĢturan
Uluabat Gölü‘ne ciddi boyutta kirlilik yükü getiren baskı unsurlarından biri de endüstriyel
tesislerden kaynaklanan atıksulardır. Göle doğrudan veya dolaylı olarak birçok atıksu deĢarjı
olmaktadır. Akçalar Mahallesi‘nde yer alan tesislerin bir kısmı atıksularını yerleĢimdeki
kanalizasyon sistemi kanalıyla göle vermektedir. Bölgede tesislerin bir kısmı atıksularını
doğrudan göle deĢarj ederken; tesislerin birçoğu ile OSB‘ ler deĢarjlarını göle
MustafakemalpaĢa, Emet ve Orhaneli Çayı vasıtasıyla dolaylı yoldan yapmaktadırlar.
Atıksuları belediye kanalizasyonuna vasıtasıyla yapan tesislerin sularını ön arıtmadan
geçirmesi önerilmektedir. MustafakemalpaĢa‘da 23 süthane mevcuttur ve bu tesislerin AAT‘si
bulunmamaktadır. Süthaneler gelen endüstriyel atıksuların arıtılması zor ve pahalı bir süreç
gerektirmektedir. Bu kapsamda süthanelerden gelen peynir altı suyunun arıtılması yerine
peynir altı suyu tozu üretimi gerçekleĢtirilerek çikolata, bisküvi, dondurma, hazır çorba ve et
mamulleri endüstrisine temel hammadde kaynağı oluĢturulabilinir. Ancak küçük tesislerin bu
alt yapıyı oluĢturmasının mümkün olmamasından dolayı peynir altı sularını belli merkezlerde
toplayarak; bu tesislere ulaĢmasını sağlamalıdırlar. Balıkesir Ġli içerisinde çok sayıda yer alan
süthaneler için Balıkesir OSB içerisinde bir toplama merkezi kurulmuĢ ve burada toplanan
peynir altı suları ASTOSAN firmasına gönderilmektedir. Bu tesiste iĢlenen sulardan peynir
altı suyu tozu elde edilmektedir. Atıksularını kanalizasyona oradan da MustafakemalpaĢa
çayına ve dolaylı olarak Uluabat Gölü‘ne ulaĢan tesisler bölge için önemli bir baskı
unsurudur.
Jeotermal Suların Yönetimi
Havza sınırları içerisinde yer alan Kütahya‘nın TavĢanlı ve Emet belediyeleri jeotermal
kaynaklara sahip yerleĢimlerdir. Bu bölgelerde yer alan jeotermal tesislerinden kaynaklanan
atıksular ile yeraltı kaynaklarından oluĢan kirlilik göldeki bor konsantrasyonunu arttırıcı
unsurlar arasındadır. Bu baskının azaltılması için ilgili mevzuatta revizyon çalıĢmaları
yapılmalı ve jeotermal sularının arıtılmadan deĢarjı önlenmelidir. Ayrıca, Emet ve Orhaneli
Çayı ile Uluabat Gölü‘nde bor kirliliği düzenli olarak izlenmelidir.
Atmosferik TaĢınımın Su Kaynağına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi
Izmir – Bursa Karayolu‘nun güneyinde yer alan Uluabat Gölü için trafik emisyonları önemli bir
kirletici kaynağıdır. TaĢıtlardan kaynaklanan gaz ve tozlar kuru ve yaĢ çökelme vasıtasıyla
göle ulaĢmaktadır. Ayrıca civarda yer alan köylerde düĢük kalitedeki kömürlerin ile yanlıĢ
yakma türlerinin Ģeçilmesi de gölü tehdit eden unsurlardandır. Göldeki atmosferik taĢınımın
etkisinin belirlenmesi için geniĢ ölçekli bir modelleme çalıĢması yapılmalı ve hava kalitesi
izlenmelidir.
7.2.2. Nilüfer Çayı
Bursa Ġli‘nin Keles Ġlçesi‘nden doğarak ve Uludağ‘ın etekleri boyunca uzanan Nilüfer Çayı
Aksu, Kestel, Deliçay ve Gökdere ile Nazlıdere, Sarpdere ve Kelesen derelerinin sularını
tahliye eden kolu ile Ayvalı Dere‘nin birleĢimiyle Simav Çayı‘na katılarak Marmara Denizi‘ne
dökülmektedir. Susurluk Havzası‘nda yer alan hassas bölgelerden biri olan bu çayı
endüstriyel, evsel, tarımsal ve mekanik kirliliğin tehdit ettiği tespit edilmiĢtir. Nilüfer Çayı‘nın
havzada yer alan sıcak noktalarından biri olmasına neden olan baskı unsularına Bölüm 7.1.
Baskı ve Etkiler baĢlığı altında yer alan Nilüfer Çayı Alt Havzası bölümünde yer verilmiĢtir.
Bu etkiler sonucunda gölde artarak devam eden kirliliğin öncelikle durdurulması ve ardından
giderilmesi için çözüm önerileri hazırlanmıĢtır.
Nilüfer Çayı‘na etki eden en büyük kirlilik kaynaklarından biri kentsel atıksu deĢarjlarıdır.
Bursa BüyükĢehir Belediyesi sınırları içerisinde yer alan yerleĢim bölgelerinin büyük bir
çoğunluğu Doğu ve Batı AAT‘ler S.S. YeĢil Çevre AAT‘de arıtıldıktan sonra Nilüfer Çayı ve
kollarına deĢarj edilir. Ayrıca, çayın topraklarından geçtiği Karacabey Belediyesi‘nin AAT‘si
bulunmakta ve revizyon ihtiyacının giderilmesi için çalıĢmalar gerçekleĢtirilmektedir.
Ortalama akıĢ debisi düĢük olan çaya yapılan kentsel atıksu deĢarjlarının getirdiği en büyük
sorun, bölgedeki kentsel AAT‘lerden yüksek debilerde salınımlar olmasıdır. Bu baskı
unsurunda çayda oluĢan etkinin en aza indirilmesi için Bölüm 7.3.‘de evsel atıksuların
ayrıĢtırılması, arıtılması ve arıtılan suların yeniden kullanımı alt baĢlığında açıklanmıĢtır.
Endüstriyel Atıksu Altyapı Yönetimi (OSB-Tekil Endüstriler)
Çaya doğrudan veya dolaylı olarak birçok endüstriyel atıksu deĢarjı olmaktadır. Yedi (7) adet
OSB atıksularını Nilüfer Çayı‘na bırakmaktadır. Bu OSB‘lerden sadece üçünün desarj izin
belgesi mevcuttur. Gürsu ve Kestel OSB‘lerinin atıksuları S.S.YeĢil Çevre AAT‘nde arıtılarak
çaya deĢarj edilir. Hasanağa OSB‘nin ise AAT yapım aĢamasındadır. GerçekleĢtirilen saha
çalıĢmaları sırasında tesisin kapasitesinin 55.000 m3/gün olduğu ve tesisin bazı dönemlerde
kapasitesinin üstünde çalıĢtığı görülmüĢtür. Bunların yanı sıra çaya deĢarj edilen atıksu
debilerinin çayın kendi debisinden zaman zaman fazla olması da ciddi tehlikelerden biridir.
Bu baskının ortadan kaldırılması için OSB‘ler içerisinde atık minimizasyonu çalıĢmaları veya
su kullanımı optimizasyonu çalıĢmaları yapmaları önerilmektedir. BaĢta YeĢim Tekstil olmak
üzere bu bölgede yer alan tekstil firmaları da havza için önemli baskılardan biridir. Özellikle
sularının arıtılarak çaya verilmesine rağmen renk ve tuzluluk parametreleri konusunda
sıkıntılarının olduğu gözlenmiĢtir. Atıksularını belediye kanalizasyonu vasıtasıyla deĢarj eden
tesislerin sularını ön arıtmadan geçirmesi önerilmektedir.
Nilüfer Çayı‘na sadece Karacabey Belediyesi‘ne ait düzensiz depolama sahasının etkisi
bulunmaktadır. Bu konuda uygulamalarını sürdüren belediye yetkilileri, katı atıklarını Bursa
BüyükĢehir Belediyesi‘ne ait Hamitler Katı Atık Depolama Tesisi‘ne göndermek amacıyla
araç alımı gerçekleĢtirmiĢlerdir. Bu taĢıma baĢladıktan sonra düzensiz depolama sahasının
rehabilitasyonu
için
çalıĢmalara
baĢlayacaklardır.
Bunun
yanı
sıra
belediyenin
MustafakemalpaĢa Belediyesi ile birlikte bir katı atık birliği oluĢturma hedefi de
bulunmaktadır.
Verimli topraklara sahip olan Karacabey Ovası‘nda gerçekleĢtirilen tarımsal faaliyetlerle hem
çayın su seviyesi azalmakta hemde kullanılan gübre ve pestisitler ile çayın sediment yükü ve
dolayısıyla artan kirlilik miktarı su kalitesinin düĢmesine neden olmaktadır. Ayrıca tarımsal
kirlilik açısından Bursa sulaması, DemirtaĢ sulaması, Bursa yeraltı sulaması ve Hasanağa
sulama Ģebekesinin Nilüfer Çayına etki eden önemli baskı unsurlarıdır. Çayda oluĢan bu
baskının etkilerini en aza indirmek için bölgede Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları
gerçekleĢtirilmelidir. Öncelikle dar çerçevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta
bir envanter çalıĢma gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda, tarım alanlarının
ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle köylerden baĢlamak
üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması konusunda eğitimler verilmelidir. Bölge
halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli
ve kullanmaları konusunda teĢvik edilmelidir.
Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce baĢlatılan çalıĢmalar sonucunda tarımsal kirlilik için erken uyarı
sistemi oluĢturulmuĢtur. Pestisit kullanımı konusunda sınırlamalar getirilmiĢtir. Öncelikle
pestisit kullanmak isteyen üretici Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir.
Atmosferik TaĢınımın Su Kaynağına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi
Sanayi açısından en geliĢmiĢ ülkeler arasında yer alan Bursa ili hava kalitesi bakımında da
kirletici iller arasında yer almaktadır. TaĢıtlar, endüstriyel ve evsel ısınmadan kaynaklanan
gaz ve tozlar kuru ve yaĢ çökelme vasıtasıyla çaya ulaĢmaktadır. Nilüfer Çayı‘ndaki
atmosferik taĢınımın etkisinin belirlenmesi için geniĢ ölçekli bir modelleme çalıĢması
yapılmalı ve hava kalitesi izlenmelidir.
Alt Havzaya Özgü DeĢarj Kriterlerinin Belirlenmesi
Susurluk Havzası için alınabilecek en önemli tedbirlerin baĢında deĢarj standartlarının alıcı
ortam statüsünde geliĢtirilmesine imkân verecek Ģekilde yeniden gözden geçirilmesi ve
havzaya özgü deĢarj standartlarının belirlenmesi gelmektedir. Özellikle Nilüfer Çayı için bu
durumun acilen gerekliliği; çaya deĢarj eden tesislerin izin belgesi olmasına rağmen Nilüfer
Çayı‘nda kirlenmenin devam etmesiyle açıklanabilinir.
7.2.3. Manyas Gölü
Balıkesir Ġli‘ne bağlı Manyas Ġlçesi sınırları içerisinde yer alan göl ile yakın çevresini oluĢturan
yaklaĢık 25.000 ha‘lık alan 1996 yılı itibariyle Ramsar SözleĢmesi Listesi‘ne dahil edilmiĢtir.
Ülkemizdeki doğal koruma alanlarından biri olan Manyas Gölü Susurluk Havzası‘ndan yer
alan en hassas bölgelerden biridir. Endüstriyel, evsel, tarımsal ve mekanik kirliliğin tehdit
ettiği gölün havzada yer alan sıcak noktalardan biri olmasına neden olan baskı unsularına
Bölüm 7.1. Baskı ve Etkiler baĢlığı altında yer alan Manyas Gölü Alt Havzası bölümünde yer
verilmiĢtir. Bu etkiler sonucunda gölde artarak devam eden kirliliğin öncelikle durdurulması ve
ardından giderilmesi için çözüm önerileri hazırlanmıĢtır.
Göle etki eden en büyük kirlilik kaynaklarından biri kentsel atıksu deĢarjlarıdır. Göl civarında
yer alan yerleĢim yerlerinden göle ve gölü besleyen çaylara doğrudan evsel atıksu deĢarjları
yapılmaktadır. Öncelikle nüfusundan dolayı Manyas Belediyesi ile ardından belde
belediyeleri ve civar köylerden kaynaklanan evsel atıksuların arıtılmadan göle verilmesi
önlenmelidir.
Endüstriyel Atıksu Altyapı Yönetimi (Tekil Endüstriler)
Gölü besleyen önemli kollardan biri olan Sığırcı Deresi önemli ölçüde endüstriyel atıksu
deĢarjına maruz kalmaktadır. Özellikle bu bölge de en geliĢmiĢ sektör olan tavukçuluk
tesislerindeki en büyük sorun arıtma tesislerinin olması rağmen bazı dönemlerde kapasite
fazlası üretim yapmaları ve bu nedenle arıtma tesisine alamadıkları atıksuları dereye
doğrudan deĢarj etmeleridir. Atıksularını belediye kanalizasyonu vasıtasıyla deĢarj eden
tesislerin sularını ön arıtmadan geçirmesi önerilmektedir.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Özellikle kümes hayvancılığının yoğun olmasından dolayı önemli çevresel sorunlar yaĢanan
bölgede bunun yanı sıra büyük ve küçükbaĢ hayvancılık da yapılmaktadır. Tarım ve KöyiĢleri
Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak öncelikle küçük
iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli
iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB
yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost
ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya
biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre
eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Hayvancılık OSB ve büyük tekil
iĢletmelerine ait merkezi/büyük kapasiteli biyometan tesislerine, baĢka sektörlerden
biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf ücreti alınması ve tarımsal atıklardan da
ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür iĢletmelerin daha fazla gelir elde etmeleri sağlanabilir.
Göl civarında yer alan yerleĢim yerleri ile gölü besleyen Kocaçay‘ın kıyısında gerçekleĢtirilen
tarımsal faaliyetler ile hem gölün su seviyesi azaltmakta hemde kullanılan gübre ve pestisitler
ile gölün sediment yükü artarak ötrifikasyona sebeb olmaktadır. Gölde oluĢan bu baskının
etkilerini en aza indirmek için öncelikle göl civarında yer alan köylerde, ardından gölü
besleyen çayların etkilendiği yerleĢim yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları
gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle dar çerçevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak
boyutta bir envanter çalıĢma gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının
ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle gölün kıyısında yer
alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin bilinçli kullanılması konusunda
eğitimler verilmelidir. Bölge halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları
hakkında bilinçlendirilmeli ve kullanmaları yönünde teĢvik edilmelidir.
Bölgede yapılacak bu yönetim çalıĢmalarına Bursa Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından yürütülen
faaliyetler örnek verilebilinir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce yapılan faaliyetler Bursa Tarım Ġl
Müdürlüğünce baĢlatılan çalıĢmalar sonucunda tarımsal kirlilik için erken uyarı sistemi
oluĢturulmuĢtur. Pestisit kullanımı konusunda sınırlamalar getirilmiĢtir. Öncelikle pestisit
kullanmak isteyen üretici Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir.
Gölün kıyısında yer alan köylere ait katı atıkların göle ulaĢtığı tespit edilmiĢtir. Köylerin bu
konuda bilinçlendirilme ve katı atıklarının toplanıp, uzaklaĢtırılması konusundaki çalıĢmaları
büyük önem arz etmektedir. Gölü besleyen Kocaçay ile Sığırcı deresini etkileyen
belediyelere ait düzensiz depolama sahalarının da rehabilitasyonu Balıkesir Ġli Sürdürülebilir
Çevre Yönetim Birliği tarafından gerçekleĢtirilmelidir. Bunun yanı sıra, Ģu an herhangi bir katı
atık birliğe dahil olmayan Manyas ve beldelerinin de Güney Marmara Belediyeler Birliği‘ne
katılması ve bu birlik tarafından düzensiz depolama alanının rehabilite edilmesi
önerilmektedir.
7.2.4. Simav Çayı
Susurluk Havzası‘nı oluĢturan ana nehir kolu olan, Kütahya Ġli Simav Ġlçesinden doğup,
Sındırgı, Kepsut, Susurluk ve Karacabey Ovaları‘ndan geçerek Marmara Denizi‘ne ulaĢan
Simav Çayı büyük yerleĢim alanları, mezbahalar, yoğun endüstriyel ve tarımsal faaliyetler
sonucu oluĢan ve çaya deĢarj edilen arıtılmıĢ ve/veya arıtılmamıĢ atıksuların etkisi altındadır.
Simav Çayı‘na etki eden en büyük kirlilik kaynaklarından biri kentsel atıksu deĢarjlarıdır.
Balıkesir Belediyesi sınırları içerisinde yer alan merkez yerleĢimin atıksuları arıtıldıktan sonra
çaya deĢarj edilir. Balıkesir‘in yıllar boyunca nüfusunun artıĢ göstermesi Merkez AAT‘nin
revizyon gerekliliğini ön plana çıkarmaktadır. Tesisin öncelikle besi maddesi giderimi üzerine
yeni teknolojilere geçmesi ve tesiste revizyonlar gerçekleĢtirmesi tavsiye edilmektedir. Simav
Çayı civarında yer alan yerleĢim yerlerinden çaya doğrudan evsel atıksu deĢarjları
yapılmaktadır. Öncelikle nüfusundan dolayı Susurluk, Simav, Sındırgı ve Bigadiç Belediyeleri
ile ardından belde belediyeleri ve civar köylerden kaynaklanan evsel atıksuların arıtılmadan
göle verilmesi önlenmelidir. Bu baskı unsurunun çaya olan etkisinin en aza indirilmesi için
yapılabilecek ilave çalıĢmalar Bölüm 7.3. ‗de evsel atıksuların ayrıĢtırılması, arıtılması ve
arıtılan suların yeniden kullanımı alt baĢlığında açıklanmıĢtır.
Endüstriyel Atıksu Altyapı Yönetimi (Tekil Endüstriler)
Çayın adını aldığı doğuĢ yeri olan Simav Bölgesi‘nde yün yıkama sektörü geliĢmiĢtir. Bu
bölgede yer alan tüm firmaların AAT‘leri mevcut olmasına rağmen deĢarj izin belgeleri yoktur.
Bu alt havza sınırları içerisinde belediye mezbahaları da yoğun miktarda yer almaktadır.
Arıtma tesisleri mevcut olmasına rağmen, arıtılması zor olan bir atıksu karakteristiğine sahip
kesimhane atıksuları için yeterli olmadıkları gözlenmiĢ ve bu tesislerin ivedilikle revizyondan
geçirilmesi önerilmektedir. Bunun yanı sıra 55 firmanın yer aldığı Balıkesir OSB‘nin AAT
inĢaatı devam etmektedir. Havzaya adını veren ilçe olan Susurluk ilçesi deri, et entegre,
dondurulmuĢ gıda, yağ, Ģeker ile süt ve süt ürünleri sektörlerinde geliĢmiĢ bir bölgedir.
Burada yer alan sanayi tesislerinden sadece Susurluk ġeker Fabrikası AAT‘ye sahip değildir
ve deĢarj izni yoktur. Susurluk ġeker Fabrikası‘nın atıksuyu 5 adet çökeltim havuzundan
geçirildikten sonra çaya deĢarj edilmektedir. Simav çayı için önemli bir noktasal kaynaklı
baskı olan ġeker Fabrikası‘nın AAT‘si için ĠĢ Termin Planı bulunmaktadır. Bölgede yer alan
ve bölge için büyük önem taĢıyan fabrikalardan biri olan Yörsan A.ġ. AAT‘sinden çıkan
suyunu Susurluk Belediyesi Kanalizasyonu‘na vermektedir. AAT‘ne sahip olmayan belediye
yapacağı tesis için bu durumu da göz önünde bulundurması gerekmektedir. AAT 2010
yılınada faaliyete geçen MustafakemalpaĢa OSB‘nin de DĠB mevcut değildir. Atıksularını
belediye kanalizasyonu vasıtasıyla deĢarj eden tesislerin sularını ön arıtmadan geçirmesi
önerilmektedir.
GeçmiĢte yapılan çalıĢmalarda çayın kıyısında yer alan köylere ait katı atıkların çaya ulaĢtığı
tespit
edilmiĢtir.
Köylerin
bu
konuda
bilinçlendirilme
ve
katı atıklarının
toplanıp,
uzaklaĢtırılması konusundaki çalıĢmalar büyük önem arz etmektedir. Simav Çayı‘ nı
etkileyen belediyelere ait düzensiz depolama sahalarının da rehabilitasyonu Balıkesir Ġli
Sürdürülebilir Çevre Yönetimi Birliği ile Kütahya ili Yerel Yönetimler Katı Atık Bertaraf
Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği tarafından gerçekleĢtirilmelidir. Bu konuda öncelik
nüfusların büyüklüğünden dolayı Balıkesir Merkez, Susurluk ve Simav Belediye‘lerine
verilmelidir.
TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu
SĠmav Çayı‘na bölgede yer alan maden yataklarından kaynaklanan yoğun kazı
malzemelerinin bırakılması sonucu meydana gelen sedimentlerin çaya taĢınıp birikmesi
çayın su kalitesini düĢürmektedir. Bölgede yer alan kum ve çakıl ocakları ile maden
sahalarının rehabilitasyonu faaliyetleri 2015 yılına kadar planlanmalı ve uygulanmalıdır.
Çaya etki eden baskı unsurlarından biri de bölgede yer alan bor maden yataklarından gelen
kirliliğin birikimidir. Havza sınırları içerisinde yer alan Emet Etibor ile Bigadiç Etibor
Madencilik Tesisleri‘nin alıcı ortama doğrudan deĢarjı olmasa da maden sahalarından,
depolama alanları ile nakliyeleri sırasında yeterli önlemlerin alınmaması sonucu yıkanarak
çaya ulaĢtığı ve organik kirliliğe neden olduğu görülmektedir. Bu etkinin önlenmesinde ilgili
mevzuatın revizyonu önerilmektedir. Ayrıca madencilik türüne göre tesislere özel eğitim ve
bilinçlendirme çalıĢmaları uygulanmalı, daha çevreci teknolojilerin ve önemlerin alınması
teĢvik edilmelidir.
Jeotermal Suların Yönetimi
Havza sınırları içerisinde yer alan Kütahya‘nın Simav ile Balıkesir‘in Merkez, Sındırgı ve
Bigadiç Ġlçeleri jeotermal kaynaklara sahip yerleĢimlerdir. Bu bölgelerde yer alan jeotermal
tesislerinden kaynaklanan atıksular ile yeraltı kaynaklarından oluĢan kirlilik göldeki bor
konstrasyonu arttırıcı unsurlar arasındadır. Bu baskının azaltılması için ilgili mevzuatta
geliĢtirme çalıĢmaları yapılmalı ve jeotermal suların arıtılmadan deĢarjı önlenmelidir. Ayrıca
Simav Çayı‘nda bor kirliliği düzenli olarak izlenmelidir.
Verimli topraklara sahip olan Balıkesir ve Simav Ovaları‘nda gerçekleĢtirilen tarımsal
faaliyetlerle hem çayın su seviyesi azaltmakta, hemde kullanılan gübre ve pestisitler ile çayın
sediment yüküne ve dolayısıyla kirlilik miktarına katkı yapmaktadır. Çayda oluĢan bu
baskının etkilerini en aza indirmek için bölgede Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları
gerçekleĢtirilmelidir. Öncelikle dar bir çerçevede, ardından da tüm alt havzayı kapsayacak
boyutta bir envanter çalıĢma gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının
ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi, yine öncelikle köylerden baĢlamak
üzere tarımda suyun ve gübrenin bilinçli kullanılması konusunda eğitimler verilmelidir. Bölge
halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli
ve kullanmaları yönünde teĢvik edilmelidirler.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar
yaĢanan bölgede Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması
teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve
Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal
atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek
organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji
teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir.
Hayvancılık OSB ve büyük tekil iĢletmeleri ait merkezi/büyük kapasiteli biyometan tesislerine,
baĢka sektörlerden biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf ücreti alınması ve
tarımsal atıklardan da ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür iĢletmelerinin daha fazla gelir
elde etmeleri sağlanabilir.
7.2.5. Karacabey Ovası
Tarımsal üretimiyle Ülkemizin önde gelen bölgesi olan Karacabey Ovası'nda, 66.366 ha‘lık
arazide çoğunlukla tarla bitkileri yetiĢtiriciliği yapılmaktadır. Türkiye'nin soğan ambarı olarak
bilinen Karacabey Ovası‘nda kaliteli domates üretimi ile birlikte lezzetli salça üretimininde de
büyük geliĢmeler sağlamıĢtır. Tarımdaki bu köklü değiĢiklilik bölgede salça ve konserve
üreten birçok fabrikanın ovada kurulmasına neden olmuĢtur.
GerçekleĢtirilen yoğun tarımsal faaliyetler su ile gübre ve pestisit tüketimlerinin artmasına
sebeb olan Karacabey Ovası‘nda Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmalarının gerekliliği gün
geçtikçe önemini artırmaktadır. Öncelikle dar çerçevede ardından tüm ovayı kapsayacak
boyutta bir envanter çalıĢması gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım
alanlarının büyüklüğü, kullanılan gübre türü ve miktarları ile su tüketimi istatistikleri
konusunda daha gerçekçi rakamlara ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi
yine öncelikle köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin bilinçli kullanılması
konusunda eğitimler verilmelidir.
Yeraltı Suyu Kaynakları Yönetimi
Yeraltı su seviyelerinin günden güne düĢtüğü Karacabey Ovası‘nda Yeraltı suyu Kaynakları
Yönetimi çalıĢmalarının en kısa zamanda gerçekleĢtirilmesinin gerektiği öngörülmüĢtür.
Havzanın genelinde var olan bu probleme ait genel önerilere Bölüm 7.3.6. Yeraltı Suyu
Yönetimine ĠliĢkin Öneriler baĢlığı altında yer verilmiĢtir. Bölgede öncelikle dar ölçekli
ardından tüm ovayı kapsayacak boyutta bir envanter çalıĢması gerçekleĢtirilmelidir. Bölge
halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi uygun sulama uygulamaları hakkında
bilinçlendirilmeli ve kullanmaları konusunda teĢvik edilmeleri önerilmektedir.
7.2.6. Simav Gölü
Kütahya Ġli sınırları içerisinde yer alan Simav Ġlçesinin yer alan Simav Gölü‘nün 1967 yılında
DSĠ tarafından 2.065 hektarlık alanı drenaj kanallarıyla kurutulmuĢtur. Kurutulması 1982'de
tamamlanan göl arazisinde Ģu an tarım yapılmaktadır.
Gölün Rehabilitasyonu
Simav Ġlçesinin kuzeybatısında bulunan Simav Ovası'nda Ģu anda 5 km2'lik bir alana sahip
olan göl sazlık ve bataklıktır. 18 bin 500 dönümlük göl arazisinden sırasıyla en çok NaĢa,
Güney, Akdağ, Çitgöl, Kelemyenice, Demirciköy, Çaysimav, Öreğler ve Beyce beldeleriyle
Gölköy'den yaklaĢık 5 bin dolayında çiftçi ailesi kiralama yöntemiyle yararlanmaktadır. Simav
Çayının baĢlangıç noktası olan göle, bölgede yer alan tüm yerleĢimlerden kaynaklanan evsel
ve endüstriyel atıksu deĢarjları da yapılmaktadır. Kiralama yöntemi ile tarım yapılan arazide
kullanıcının her sene değiĢmesinden dolayı sahaya bakım yapılmamaktadır. Ayrıca
gerçekleĢtirilen vahĢi sualama yöntemleriyle göl toprağı çoraklaĢmaya yüz tutmuĢtur. Simav
Gölünün rehabilitasyon çalıĢmalarının baĢlatılması, bölge halkının bu çalıĢmalar konusunda
bilinçlendirilmesi önerilmektedir. Bunların yanı sıra gölün etrafında yer alan ve toplam nüfusu
yaklaĢık 50.000 olan yerleĢimlerin yapmayı planladıkları ortak AATnin en kısa zamanda
tamamlanması ve arıtılan bu atıksuların uygun deĢarj standartlarını sağladıktan sonra göle
verilmelidir.
7.2.7. Balıkesir/Balya Belediyesi
Yabancı sermayeli Ģirketlerce ve 19. Yüzyılın teknolojileri kullanılarak iĢletilen Balya kurĢun
madeni 1997 yılına kadar faal olarak iĢletilmiĢtir. O tarihten sonra bir çalıĢma olmayan
madende Fransız kökenli Ģirketin geride bıraktığı milyonlarca ton atığın çevreye saçtığı zehir
etkisi görülebilmektedir. Beldede madencilik faaliyetleri sonucu oluĢan yaĢam koĢullarının
kaybedilmesinin ardından dıĢa göçler baĢlamıĢ, çevre kirliliği tarım ve hayvancılığı olumsuz
etkilemiĢ, sağlık sorunlarının artmasına neden olmuĢtur.
Maden Sahalarının Rehabilitasyonu
Balya KurĢun Madeni belde ve civar köylerde tarım ve hayvancılığa büyük darbe vurmuĢ,
bölgedeki tüm su kaynaklarının kirlenmesine yol açmıĢtır. Bölgede oluĢan bu kirliliğin
giderilmesi ve sosyal hayatın tekrar canlandırılması için maden sahasının rehabilite
çalıĢmalarına en kısa vadede baĢlanması önerilmektedir.
70 km uzağındaki Manyas Gölü‘nü de kapsayacak Ģekilde yayılmıĢ olan Balya KurĢun
Madeni‘ne ait atıkların giderilmesi için bir acil yönetim planı oluĢturulmalıdır.
7.2.8. Havzadaki Baraj Gölleri ve Yapılması Planlanan HESler
Havzada tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olması ve su kaynaklarına arıtılmamıĢ
evsel ve endüstriyel atıksuların deĢarj edilmesi nedeniyle besledikleri baraj göllerine önemli
miktarda besi maddesi girdisi olmaktadır. Bu da baraj göllerinde ötrofikasyon riskini
oluĢturmaktadır. O yüzden kısa vadede baraj göllerinde ötrofik seviyesinin belirlenip, buna
bağlı olarak uygun önlemlerin alınması gerekmektedir.
Susurluk Havzası genelinde önemli bir sorun olan erozyon, baraj göllerinde de söz
konusudur. Kısa vadede ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları tamamlanmalıdır.
Baraj göllerine sediment akıĢı azaltılmalıdır. Etkili bir erozyon kontrolü ile baraj göllerinin kısa
sürede dolmasına mani olunacak ve havzadaki tarım alanlarının daha fazla zarar görmesi
engellenebilecektir.
Baraj göllerinin su toplama havzalarındaki yayılı kirliliğin azaltılması için Bölüm 7.3.2‘de
getirilen öneriler kısa vadede uygulanmalıdır. BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı
faaliyetlerinin yoğun olduğu, dolayısıyla bundan kaynaklanan çevresel sorunların yaĢandığı
bölgede Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği
kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik
edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve
organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirebilir. Hayvancılık
OSB ve büyük tekil iĢletmelere ait büyük kapasiteli biyometan tesislerine, baĢka sektörlerden
de biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf ücreti alınması ve tarımsal atıklardan da
ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür tesis iĢletmelerinin ekonomik girdi elde etmeleri
önemli bir teĢvik unsuru olacaktır.
Evsel atıksulardan kaynaklanan özellikle organik madde ve azot kirliliği de sıcak noktalarda
baskı unsuru oluĢturmaktadır. Kentsel atıksu altyapısının tüm yerleĢim yerleri için 2017 yılı
ortasına kadar tamamlanmasıyla baraj göllerinin kirlenmesinde önemli payı olan evsel
atıksuların etkisi azaltılacaktır. Baraj göllerinin etrafındaki düzensiz depolama alanlarının
rehabilitasyonu da Eylem Planı Takvimi‘ne uygun olarak yapılmalıdır. Baraj göllerinde
rastlanan önemli bir sorun da, özellikle sulama amaçlı kullanılanlarda kurak yaz aylarında su
seviyesinde azalmalar olmasıdır. Bu nedenle su kullanımının etkin yönetilmesi sağlanmalıdır.
Ayrıca içme suyu temini amacıyla da kullanılan Ġkizcetepeler, Doğancı, Kayaboğazı, Nilüfer
Barajları ile önümüzdeki yıllarda içme suyu kaynağı olarak düĢünülen Çınarcık ve GölbaĢı
Baraj göllerinde özel hüküm belirleme ihtiyacının kısa vadede tespit edilmesi gerekmektedir.
TavĢanlı belediyesi ile Tunçbilek beldesine ait içme suyu kaynağı olan Kayaboğazı Barajı,
beslendiği kol üzerinde bir alabalık çiftliğinin bulunmasından dolayı tehdit altındadır. Yapılan
saha çalıĢmaları sırasında dere üzerinde yer alan Premier Alabalık Çiftliği‘nin günlük
debisinin 2500 m3/saat olduğu belirtilmiĢ ve tesisin kapasitesini iki katına çıkarmak için
çalıĢmalar yaptıkları gözlenmiĢtir. Bu durum bölge halkının içme suyu kaynağı üzerinde ciddi
bir baskı oluĢturmaktadır.
Tesis denetim altında tutularak, çalıĢmaları düzenli olarak
izlenmelidir. Ayrıca barajdaki su kalitesi ölçüm sistemleri geliĢtirilmeli, tesisin baraj olası etkisi
belirlenmelidir.
Yapılan paydaĢ toplantılarına katılan Sivil toplum örgütlerinden içme suyu kaynağı olarak
kullanılması planan Çınarçık Barajı‘nın bulunduğu bölgede yer alan krom madeni
yataklarından
dolayı
kirlendiği
belirtilmiĢtir.
Yapılan
saha
çalıĢmaları
ve
literatür
araĢtırmalarında bu konuya ait bir bilgiye rastlanmamıĢ olmasına rağmen, konunun
incelenmesi
göldeki
krom
miktarının
düzenli
olarak
izlenmesinin
gerekli
olduğu
düĢünülmektedir.
Izmir – Bursa Karayolu‘nun üzerinden geçtiği Ġkizcetepeler Barajı için trafik emisyonları
önemli bir kirletici kaynağıdır. TaĢıtlardan kaynaklanan gaz ve tozlar kuru ve yaĢ çökelme
vasıtasıyla içme suyu kaynağına ulaĢmaktadır. Ayrıca civarda yer alan köylerde düĢük
kalitedeki kömürlerin ile yanlıĢ yakma türlerinin Ģeçilmesi de gölü tehdit eden unsurlardandır.
Barajdaki atmosferik taĢınımın etkisinin belirlenmesi için geniĢ ölçekli bir modelleme
çalıĢması yapılmalı ve hava kalitesi izlenmelidir.
Havza sınırları içerisinde EĠEĠ tarafından mühendislik hizmetleri yürütülen 14 adet
hidroelektrik santral projesi mevcuttur. Bu HES‘lerden sadece Kütahya‘da yer alan Kayaköy
Regülatörü iĢletmededir. Diğer tüm HES‘ler son yıllarda hidroelektrik santralleri (HES) ve
baraj göllerinin yapımının artması ve yenilerinin planlanıyor olması, barajların kaplayacağı
alandaki ve barajın mansabındaki ekolojik yapı için baskı unsurudur. HES‘ler planlanırken
balık popülâsyonları ve tarım alanları gibi konular ÇED raporlarında göz ardı edilmemelidir.
Akarsular üzerindeki baraj ve regülatör tesislerinin envanterinin kısa vadede çıkarılması
gerekmektedir. Akarsularda ekolojik debi (çevresel akıĢ) ihtiyacı da ivedilikle belirlenmelidir.
HES‘lerin projelerinde olması gereken balık geçitlerinin, HES projesinin geliĢtirildiği su
kaynağındaki balık türüne göre projelendirilmesi gerekmektedir. ÇED raporlarında kazıdan
çıkan malzemelerin depolanacağı depo alanlarına yönelik hususların özellikle ele alınması
uygun olacaktır. Zira kanal güzergâhı kazılarından çıkan malzemeler akarsu yataklarına
yuvarlanmaktadır. Bu durum akarsu mansabındaki baraj göllerinin zamanından önce
dolmasına sebep olmaktadır. Özellikle dere ve nehir yatağından içmesuyu temin eden
yerleĢim yerlerinin su temin miktarlarında ve kirlilik sonucu su kalitesinde oluĢacak azalma ve
bozulmalara meydan verilmemesi gerekmektedir. Su kaynaklarının yakınında yer alan
yerleĢim yerlerinin birçoğunun düzenli katı atık depolama sahalarının ve tesislerinin
bulunmayıĢı sebebiyle yatağa daha az su bırakılması sonucu çevre kirliliğinin ve salgın
hastalık riskinin baĢlayacak oluĢundan gerekli önlemlerin alınması gereklidir.
7.3. Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler
Havzada öne çıkan çevresel sorunlar baĢlığı altında, öncelikli olarak havzadaki ―baskı ve
etkiler‖ den bahsedilmiĢ, daha sonra bu baskı ve etkilerin etkisiyle hassasiyet kazanan ―sıcak
noktalara ve bu noktalara ait çözüm önerileri‖ne değinilmiĢtir. Bu bölümde yapılması
önerilenler kısa, orta ve uzun vadede olmak üzere zaman dilimlerine bölünecektir.
uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir.
7.3.1. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi)
Susurluk Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
Nüfusu 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000-100.000 arası
yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun
olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT lerin yapılması gerekmektedir.
YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü
kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon
gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır..
Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‘lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, çevre izin belgelerinin
alınması vb.) yapmaları gerekmektedir.
Zeytinyağı üretimi yapan iĢletmelerde, zeytin karasuyundan kaynaklanan kirliliğin
önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede belirlenecek olan
çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir.
Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı ortama yapılan tüm
kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması Ģarttır.
Jeotermal sulardan kaynaklanan kirliliğin yönetimi için 2011 yılı sonunda kadar ilgili
mevzuatın geliĢtirilmesi gerekmektedir. GeliĢtirilmiĢ mevzuat ıĢığında, iĢletmelerle
iĢbirliği içerisine girilerek 2014 yılı baĢına kadar jeotermal deĢarjların önlenmesi ve
kirliliğin etki edebileceği su kaynaklarında bor istasyonları kurularak düzenli olarak
izlenmesi öngörülmüĢtür.
kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2014 yılına kadar
tamamlanmıĢ olmalıdır.
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve
ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak
yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun
üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal
kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmeli ve
alıcı ortam deĢarj standartları oluĢturulması 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede
tamamlanmalıdır.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin
nüfusuna bağlı olarak, 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde
mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli
depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000
in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Madencilik atıklarından kaynakalanan kirliliğin yönetimi için 2011 yılı sonunda kadar
ilgili mevzuatın geliĢtirmesi planlanmıĢtır. GeliĢtirilmiĢ mevzuat ıĢığında, iĢletmelerle
iĢbirliği içerisine girilerek 2014 yılı baĢına kadar eğitim ve bilinçlendirme
çalıĢmalarının gerçekleĢtirilmesi düĢünülmektedir. 2015 yılı sonuna kadar ise sektörel
bazda yönetim planlarının hazırlanması gerekmektedir.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları
ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Havza sınırları içerisinde belirlenen sıcak noktalara özel sunulan çözüm önerileri
uygulanmalı ve bu noktalardaki baskıların neden olduğu etkiler izlenmelidir.
Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan Ġkizcetepeler, Doğancı,
Kayaboğazı, Nilüfer Barajları ile önümüzdeki yıllarda içme suyu kaynağı olarak
düĢünülen Çınarcık ve GölbaĢı Baraj göllerinde özel hüküm belirleme ihtiyacının 2012
yılı sonuna kadar belirlenmesi gerekmektedir.
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği
düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su
kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise
2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır.
Havzada oluĢan tarımsal baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle nehir
civarında yer alan köylerde ardından çayı besleyen derelerin etkilendiği yerleĢim
yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle
küçük çercevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta envanter oluĢturma,
eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2011 yılında baĢlayıp 2012 yılı sonuna kadar
yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının
ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle çayın kıyısında
yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması
konusunda eğitimler verilmelidir. 2012 yılı sonuna kadar gübre ve pestisit satıĢları
kontrol altına alınmalıdır. Yine en kısa dönemde 2011 yılından baĢlayarak ve/veya
halihazırda sürdürülen çalıĢmalar devam ettirilerek bölge halkı organik tarım,
damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve
kullanması konusunda teĢvik edilmelidir.
2012 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi
önerilmektedir. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer
alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli
tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli
iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan)
tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü
projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli
ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir.
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve
göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden
yararlanma imkan ve Ģartları 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede değerlendirilmelidir.
ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi
kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. Havzada
tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna
göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım
amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu çalıĢmalar 2011
yılı itibariyle baĢlamalı ve kısa vadede 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Tarımsal amaçlı su kullanımının azaltılması için su dağıtım sistemlerinin yapısal
yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım
programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken
uygulamalardır.
Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri
tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının 2015 yılı
sonuna kadar kısa vadede sağlanması gerekmektedir.
7.3.2. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Susurluk Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Nüfusu 10.000 in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000 in üzerinde olan kırsal
köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerinin yapılması
gerekmektedir. YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas
alan statüsü kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı
olarak revizyon gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen
sürelerde yapmalıdır.
Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı ve noktasal yüklerin
önlenmesi amacıyla yapılacak çalıĢmalar kısa vadede baĢlayıp orta ve uzun vadede
sürekliliği sağlanmalıdır.
Tehlikeli ve özel atıkların ve tıbbi atıkların denetimi hususunda ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının orta vadede devam etmesi gerekmektedir.
Erozyonla mücadele konusunda sistematik ve sürekli olarak yapılan çalıĢmalar orta
vadede devam edip 2040 yılına kadar sürecektir.
Yeraltı ve yüzeysel sularının akım ve kalitesinin izlenmesi, arıtılmıĢ atıksuların
yeniden kullanımı, tarımsal amaçlı su kullanımı azaltma çalıĢmaları izleme ve
denetimleri orta vadede devam etmesi gereken çalıĢmalardır.
2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli taĢkın önleme
yatırımlarının yapılması gerekmektedir.
7.3.3. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Susurluk Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
Eylem planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler HSA/ÇĠB tarafından
devamlı surette izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir.
7.4. Genel Çözüm Önerileri
Evsel ve endüstriyel atıksular, hayvancılık ve tarımdan gelen yayılı kirleticiler ile atmosferik
taĢınım Susurluk Havzası için en önemli baskı unsurlarıdır. Havza sınırları içerisinde iki adet
Ramsar Alanı olan göl bulunması, havzanın Marmara Denizi‘ni kirletici kaynaklardan birisi
olması, Nilüfer ve Simav Çayı gibi iki önemli akarsuyun havzadan geçmesinden dolayı
havzadaki baskı unsurlarına özel öneriler üretilmiĢtir. Havza içerisinde önemli baskılardan biri
de madencilik faaliyetleridir. Bölgedeki tüm madenlerde temiz üretim ve stoklama ve taĢınım
teknolojilerinin uygulanması, kullanımı tamamlanan maden yataklarının ise zaman
kaybetmeden doğaya kazandırılmalıdır. Havzada yer alan endüstri türlerinden dolayı
atıksulardaki renk ve tuzluluk parametresi önlem alınması gerektiren sorunlardandır. Havza
sınırları içerisinden yer alan BAGFAġ fabrikasına ait katı atık dağının rehabilite
çalıĢmalarının en kısa zamanda baĢlanması önerilmektedir.
7.4.1. IV. Sınıf Su Kalitesine Sahip Akarsulara ait Stratejik Önlemler
Su kalitesinin birçok parametre açısından IV. Sınıf olduğu ve sıcak nokta olarak belirlenmiĢ
akarsularda aĢağıdaki stratejik önlemler uygulanacaktır.
(1)
Öncelikle sıcak nokta alanındaki noktasal kirletici kaynaklarda (evsel, endüstriyel,
OSB vb…) iyi üretim ve arıtma teknolojileri ile, kapasite ve arıtma performansları
yönünden detaylı bir incelemeye tabi tutularak mümkün olan iyileĢtirmeler belli bir
zaman sürecinde yaptırılmalıdır.
(2)
Sıcak noktanın yer aldığı akarsu ortamı, Ekolojik Debi (Çevresel AkıĢ) yönünden de
irdelenerek, gerekli çevresel debinin sürekli olarak mevcut olup olmadığı DSĠ Genel
Müdürlüğü tarafından yayınlanan ―Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak
Üzere Su Kullanım Hakkı AnlaĢması Ġmzalanmasına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında
Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ esasları çerçevesinde
belirlenmelidir. Bu yönetmelik göz önünde bulundurularak doğal hayatın devamı için
mansaba bırakılacak çevresel ihtiyaç debisi(mansapta daha önce tesis edilmiĢ su
hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer aldığı kesitteki
son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olmalıdır. Ayrıca baraj
ve akarsu yatağına bırakılması gerekli çevresel ihtiyaç debisi (can suyu), akarsuyun
ilgili kesitinde zamanın %99‘undavar olan debiden (Q99) daha az olmamalıdır.
(3)
Yukarıdaki 1. ve 2. maddelerde belirtilen hususlara tam olarak uyulduğu halde, söz
konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda,
sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma
bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak
gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri
yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri) için mevcut
mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidilmelidir(
ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar,
kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Ayrıca Endüstriler için
PAH, renk, toplam fenoller ve pestisitler gibi Suda Tehlikeli Maddeler Tebliğinde yar
alan bazı temel parametreler için deĢarj standartları SKKY‘ne eklenmelidir. Bu
kapsamda öncelikle alıcı ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı
artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi
doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli tüm ölçümler yapılmalıdır.
2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından suda tehlikeli
maddeler yönetmeliğindeki alıcı ortam bazlı deĢarj standartlarına geçileceğinden BAT
(Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir.
arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Ancak ölçüm noktaları ve incelenen parametreler,
havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği
Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme Projesi kapsamında yürütülen Büyük
Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın
karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm noktasında izleme yapılmıĢken bu
noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple
ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük Menderes Nehir Havzası‘nda su
kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan parametrelerin tamamının
izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla alınması gereken önlemlerin
belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme sisteminin diğer tüm havzalarda
kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa sürede baĢlatılması
gerekmektedir.
7.4.2.
Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden
Kullanımı
Kuraklık, nüfus artıĢı ve kiĢi baĢı kullanılan su ihtiyacının yükselmesi sebebiyle artan su
ihtiyacı özellikle Akdeniz ülkeleri için önemli bir su kıtlığı problemine sebep olmaktadır
(Regelsberger ve diğ., 2007).
Türkiye‘de, kiĢi baĢına kullanılabilir su miktarı yaklaĢık 1500 m3/yıl‘dır. Bu değere göre
Ülkemiz su azlığı yaĢayan bir ülke konumundadır. Devlet Su ĠĢleri (DSĠ)‘nin verilerine göre
2030 yılında 100 milyona ulaĢacağı tahmin edilen nüfusumuzun 2030 yılı için kiĢi baĢına
düĢen kullanılabilir su miktarı 1000 m3/yıl‘dır. Yapılan sınıflamaya göre bu değer bizi su fakiri
bir ülke konumuna koyacaktır. Türkiye‘nin gelecek nesillerine sağlıklı ve yeterli su
bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması gerekmektedir.
Mevcut konvansiyonel atıksu yönetimi ―boru ucu sonu‖ yaklaĢımında tüm atıksu kaynakları,
arıtma tesisi ile sonlanan bir kanalizasyon hattında toplanmakta ve arıtılan su çoğunlukla
denize deĢarj edilmektedir. Atıksuları birleĢtirip taĢımanın neticesinde endüstriyel deĢarjların
ağır metal içerikleri dolayısıyla arıtılmıĢ suyun sulamada kullanımı ve besi maddesi içeriğinin
değerlendirilmesi kısıtlı olmaktadır. Bunun yanında mevcut yaklaĢımın bir diğer olumsuz
yönü de içme suyu kalitesinde suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanılmasıdır (Murat, 2010).
Sürdürülebilir su yönetimi çerçevesinde atıksuyla ilgili olarak da sürdürülebilir bir yaklaĢım
veya baĢka bir deyiĢle ECOSAN (ekolojik sanitasyon) yaklaĢımı uygun görülmektedir
(Regelsberger, 2005, Regelsberger ve diğ. 2007). Bu yaklaĢım, evsel sanitasyon sistemleri
tasarlanırken daha esnek ve sürdürülebilir çözümler yaratabilmek ve daha az atık
oluĢturabilmek için su kaynakları ve oluĢan atıksuların bir arada düĢünüldüğü daha
bütünleĢik uygulamaları içermektedir. Ekolojik sanitasyon sistemlerini aĢağıdaki Ģekilde
özetlenebilir:

Özel bir teknoloji değil, ekolojik sistemlere dayanan yeni bir yaklaĢımdır- bertaraf
edilecek atık ve atıksuyu değerli bir madde olarak ele almaktadır

Ġnsan dıĢkısı ve atıksuyu, atık olarak değil doğal bir kaynak olarak düĢünülmektedir

Modern ve güvenilir kanalizasyon sistemleri ve atıksu geri kazanım teknolojilerini
kullanarak doğal kapalı-döngü sistem prensiplerini uygulanmaktadır

Günümüzde
kullanılmakta
olan
çok
geniĢ
aralıktaki
kanalizasyon
sistemi
seçeneklerini kullanıma sunmaktadır
Atık ve su kelimesi bir arada düĢünülmemelidir çünkü atılacak veya boĢa harcanacak su
yoktur. Atıksu, oluĢturduğu arıtım probleminden değerli bir meta olduğu sitemlere
dönüĢtürülmelidir. Sürdürülebilir su yönetimi veya ekolojik sanitasyon uygulamaları eğer
avantajları fazla ise yerel, küçük ölçekli ve merkezden uzak (desantralize) yerleĢim
yerlerinden büyük ölçekli merkezi sistemlere kadar uygulanabilmektedir (Regelsberger ve
diğ, 2007).
Bu bağlamda, merkezi sistemlere bağlı olmayan yerleĢim yerleri (yeni yapılacak siteler, uydu
kentler, alıĢ-veriĢ merkezleri, tatil köyleri vb.) veya turistik bölgeler için su kıtlığı problemine
çözüm bulmak ve sürdürülebilir su yönetimi tekniklerini uygulayabilmek amacıyla 2004-2008
yılları arasında Avrupa Birliği MEDA Programı çerçevesinde desteklenen TÜBĠTAK MAM
Çevre Enstitüsünün de içinde yer aldığı Zer0-M (Sustainable Concepts Towards Zero
Outflow Municipality-ME8/AIDCO/2001/0515/59768) baĢlıklı bir proje yapılmıĢtır. Projenin
ana amaçları;
- Su kaynağını, kullanıldıktan sonra oluĢan atıksu arıtımını ve atıksuyun yeniden
kullanımını bütünleĢik olarak düĢünmek,
- Atıksuyu, arıtımı ve deĢarjı problem olan bir noktadan değerli bir metaya
dönüĢtürmek,
- Yeni ve ilerici yaklaĢımları, paydaĢlara ve tüm fayda sağlayacak birimlere anlatmak
olmuĢtur.
Suyun verimli kullanımını arttırmak kesinlikle sürdürülebilir su kullanımında ilk adımdır.
Suyun verimli kullanılması, yeni kullanıcı davranıĢlarının oluĢturulmasından daha tasarruflu
ekipmanların kullanımına kadar farklı yöntemlerle sağlanabilir. Farklı vergilerin uygulanması
da insanları tasarrufa yöneltebilecek baĢka yöntem olabilir. (Wach 2005, Bouselmi ve diğ.,
2008). Birçok ülkede uygulanan bir yöntem haline gelen katı atıkların ayrıĢtırılarak
toplanması atıksu içinde uygulanabilir. Bu uygulama daha verimli bir arıtım ve suyun, suyun
içerisindeki besi maddesi ve diğer bileĢenlerin yeniden kullanımını sağlamaktadır
(Regelsberger, 2005). Uygulanabilecek temel iĢlemler, gri su, siyah su ve sarı su ayrımı ve
bu ayrılmıĢ suların yeniden kullanımıdır. Böylece atıksu yeterli miktarda arıtıldıktan sonra
değerli bir ürüne dönüĢecektir. Yağmur suyunun toplanması ve yeniden kullanımı da
alternatif su kaynağı olarak düĢünülmektedir. Yağmur suyu tuvalet rezervuarlarında ve
çamaĢır makinelerinde kullanılabilir. ArıtılmıĢ suyun yeniden kullanım alanları yeĢil alan
sulaması, tuvalet rezervuarlarında ve besi maddesi açısından zengin sarı suyun içeriğindeki
besi maddelerinin gübre olarak kullanımı ve atıksu arıtma çamurunun kompost olarak
kullanılması olabilir. Anaerobik arıtım genelde siyah suya uygulanır ve oluĢan biyogaz ısıtma
amaçlı kullanılabilir. Arıtım için hem basit teknolojiler hem de karmaĢık ve ileri teknoloji
gerektiren yöntemler kullanılabilir (Baban ve diğ., 2008). ġekil 122‘de atıksu arıtımı ve
yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler bir Ģekilde gösterilmiĢtir.
ġekil 122. Atıksu Arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler
YerleĢim alanlarından veya herhangi bir binadan kaynaklanan atıksular;
gri,
siyah
sarı su olarak ayrılabilir.
Bu ayrıĢtırılan sular içinde gri su hem miktarının daha fazla olması, arıtımının nispeten daha
kolay olması ve yeniden kullanım alanlarının da daha geniĢ olması sebebiyle daha çok ilgi
çekmektedir (Nolde, 2008). Siyah su sadece tuvaletlerden kaynaklanan suları içermekle
birlikte kirletici parametreler açısından oldukça yoğundur (Atasoy ve diğ., 2007). Sarı su
olarak adlandırılan kısım ise tuvalet sularından idrarın ayrıĢtırılmasıyla oluĢur. Bu amaçla
farklı tiplerde tuvaletler ve pisuarlar kullanılmaktadır. Tablo 68‘de ham gri su ve siyah su
karakterizasyonu verilmektedir (Baban ve diğ., 2007, Atasoy ve diğ., 2007).
Tablo 68. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu
Parametre
pH
AKM, mg/l
BOĠ5, mg/l
KOĠ, mg/l
TKN, mg/l
NO3-N, mg/l
T- P, mg/l
Yağ&Gres, mg/l
Ġletkenlik, ms/cm
Renk, Pt-Co
Tolam Koliform /100 ml
Fekal koliform /100ml
Deterjan, mg/l
Gri su
6,9-7,7
48
90
245
9
0
7,3
<2
401
12,2
13634
3565
0,6
Siyah su
7,36-8,14
560
406
1218
188
0
21,26
26
1767
468
>106
>106
-
AyrılmıĢ Atıksuların Arıtım Yöntemleri
AyrılmıĢ atıksuların arıtılabilmesi için yeniden kullanım amacına bağlı olarak çok farklı
teknolojilerin uygulanması mümkündür. Siyah su için kullanılabilecek yöntemler doğal arıtma,
membran bioreaktör (MBR) (Atasoy ve diğ., 2007, Murat 2010) veya iki basamaklı yukarı
akıĢlı anaerobik reaktör (Baban ve diğ., 2007) olabilir. Bu yöntemler daha basit ve az
maliyetli sistemlerden daha ileri teknoloji ve maliyet getiren sistemlere kadar veya aerobik
sistemlerden anaerobik sistemlere kadar çeĢitlilik gösterebilir. Siyah su arıtımında uygulanan
teknolojilerde öncelikli olarak düĢünülen enerji üretimi ve organik madde içeriği yüksek siyah
sudan biyolojik proses sonucunda oluĢan aĢırı çamurun yeniden geri kazanılabilmesidir.
Kompost yoluyla değerli ürünler elde edilebileceği gibi anaerobik proses ile yüksek metan
içerikli biyogaz elde edilebilir ve oluĢan gaz ısıtma veya elektrik üretme amacıyla
kullanılabilir. ArıtılmıĢ siyah su sadece saha sulaması için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ.,
2008).
Gri su nispeten daha az kirlenmiĢ, organik madde ve besi maddeleri içeriği oldukça düĢük ve
arıtımı daha kolay sulardır. Gri su arıtımı için yine doğal arıtma yöntemleri (Masi, 2010), kum
filtresi, ardıĢık kesikli reaktör (SBR) (Nolde, 2005), döner biyolojik disk (RBC) (Baban ve diğ.,
2010), membran biyoreaktör (MBR) (Murat 2008, Scheuman 2008, Kraume 2010) gibi
teknolojiler kullanılabilir. Membran uygulaması dıĢındaki tüm diğer uygulamalar için arıtım
sonunda mutlaka dezenfeksiyon uygulaması gerekmektedir. Arıtılan gri su, tuvalet
rezervuarlarında, sulama, araç vb. yıkama için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008).
Sarı suyun ayrılması idrar ayıran tuvaletler veya susuz pisuarlar ile yapılmaktadır. Toplanan
sarı su tanklarda depolanıp, gübre olarak kullanılmak üzere belirli bir süre saklanmaktadır.
Sarı suyun karakterizasyonu ve zamana bağlı olarak bileĢimindeki değiĢim izlenmelidir. Geri
kazanılmıĢ sarı suyun bitkilerde gübre olarak kullanılmasını sağlayacak daha verimli ve
uygun yollar bulmak üzere zeolitlerin kullanılması ve seyreltme ile ilgili çalıĢmalar
yapılmaktadır (Baban ve diğ., 2008).
Bunların dıĢında, yağmur suyu da geri kullanılabilme potansiyeli olan önemli bir kaynaktır.
Yağmur suyu çatılardan veya toprağa düĢerek akıĢa geçen kısımdan toplanabilir. Yağmur
suyundan kirliliğin uzaklaĢtırılması için vorteks tipi filtreler veya sadece basit bir çöktürme
iĢlemi yeterli olabilmektedir. Yağmur suyunun mevsimsel karakterizasyonu yapılmalıdır ve
hem konvansiyonel parametreler hem de ağır metal ve mikrobiyolojik parametreler açısından
karakterize
edilip,
rezervuarlarında,
karakterizasyonu
çamaĢır
izlenmelidir.
makinelerinde
veya
Toplanan
kuru
yağmur
sezonda
saha
suyu
tuvalet
sulaması
için
kullanılabilmektedir. Bazı ülkelerde filtre edilen yağmur suyu duĢ almakta kullanılmaktadır
(Baban ve diğ., 2008).
7.4.3. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun Alıcı
Ortama DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması
Su
kalitesinin
korunması
ve
geliĢtirilmesinde;
özellikle
içme
suyu
amaçlı
baraj
rezervuarlarının, su kalitesinin ve içme suyu amaçlı yeraltı suyu kaynaklarının su kalitesinin
güvence altına alınması için arıtılmıĢ veya arıtılmamıĢ atıksuların teknik-ekonomik-çevreselsosyal yapılabilir en uygun alıcı ortama deĢarj alternatiflerinin belirlenmesi ve bu amaçla
gerekli alt yapı projelerinin öngörülmesi, planlanması, projelendirilmesi, inĢaatı büyük önem
taĢımaktadır.
Ġçme suyu amaçlı baraj havzalarında veya içme suyu amaçlı yeraltı suyu kaynakları ve
beslenme alanlarının korunmasında bu çalıĢmanın önemi daha da büyüktür. Atıksu
deĢarjlarında en uygun alıcı ortama deĢarj koĢullarının göz ardı edildiği alıcı ortam
uygulamaları özellikle yer altı ve yer üstü su kaynaklarının daha çok kirlenmesi anlamını
taĢımaktadır. Ayrıca alternatif atıksu deĢarj olanakları varken, tarımsal drenaj amaçlı derin
drenaj kanallarına atıksu deĢarjı uygulamaları tarım sektöründe yer alan çiftçilerin sosyo-
ekonomik olarak olumsuz etkilenmesi, doğal kaynakların çoraklaĢarak kaybı, ulusal düzeyde
tarımsal üretimin düĢmesi tehlikelerine yol açmaktadır.
DSĠ Genel Müdürlüğü sulama ve drenaj Ģebekelerinin iĢletmelerini sulama birliklerine
devretmiĢtir. Sulama Birlikleri sulama hizmet alanındaki drenaj kanalı hizmetinden yararlanan
her parsel sahibinden söz konusu kanalların temizlenmesi, iĢletme ve bakımı için genel
olarak birim parsel büyüklüğünü esas alarak sulama ücreti almaktadır. Dolayısıyla söz
konusu drenaj kanallarına, drenaj sistemleri proje kriterlerine göre ve teknik olarak izin
verilmesi uygun olmaması yanında drenaj kanallarına deĢarj edilen atıksular için ilgili
saymanlığa iĢletme ve bakım ücreti ödenmesi gerekir. Ayrıca, drenaj kanalları yıl içindeki
yağıĢtan ve sulamadan dönen suların minimum olduğu dönemlerde özümseme kapasitesi
açısından uygun olmayan alıcı ortamlardır. Tarımsal drenaj kanalları iĢletme ve bakım
hizmetlerinin aksadığı dönemlerde, siltasyona ve otlanmaya maruz olduğu koĢullarda
tarımsal drenaj açısından ve alıcı ortam olarak oldukça kötü Ģartlara haiz olur. Sonuç olarak
en uygun alıcı ortama deĢarj hususunda planlama, proje, inĢaat, alt yapı yatırım bedeli
hizmetlerine gerekli hassasiyet gösterilmelidir.
7.4.4. Zeytinyağı Üretim Tesislerinden Kaynaklanan Kirliliğin Kontrolü
Konunun Önemi ve Boyutları
Akdeniz Ülkeleri, baĢta Ġspanya, Ġtalya, Yunanistan, Türkiye, Suriye ve Tunus baĢta olmak
üzere dünya zeytinyağı üretimimin %75‘inden fazlasını üretmektedir. Türkiye‘nin zeytinyağı
üretimi 65.000-200.000 ton/yıl aralığında değiĢmekte ve ortalama olarak ~120.000 ton/yıl
olarak
gerçekleĢmektedir.
Zeytinyağı
üretimi
sonucu
açığa
çıkan
kuvvetli
atıksu
karakterindeki karasu ile kuvvetli prina ve sulu prina gibi organik atıkların sürdürülebilir bir
biçimde yönetimi, endüstriyel kirlenme kontrolü çerçevesinde hava yönetimi sürecinde büyük
önem taĢımaktadır. Bu bölüm‘de Ülkemizin Marmara, Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu
bölgelerinde yürütülen zeytinyağı üretimi faaliyetleri sonucu yaĢanan endüstriyel kirlenme
sorununun kontrolü ile ilgili çözüm seçenekleri sunulmaktadır.
Zeytinyağı Üretimi Atıklarının Miktar ve Özellikleri ile ilgili Genel Yönetim Seçenekleri
Üretim Prosesi ve Atıksu/Atık Miktarları
Zeytinyağı üretimi
mevsimlik
bir
endüstriyel
faaliyet
olup
ekim~Ģubat
döneminde
yürütülmektedir. Zeytin bitkisi de genellikle 2 yılda bir meyve verdiğinden üretim miktarları
zeytin olan (var yılı) ve olmayan (yok yılı) yıllar arasında önemli farklılıklar gösterebilmektedir.
Zeytinyağı üretimi baĢlıca üç tip prosesle (besleme (kesikli üretim), üç ve iki fazlı sürekli
üretim) yapılmaktadır (ġekil 123):
ġekil 123. Zeytinyağı Üretim Prosesleri
Geleneksel pres tesislerinde toplanan zeytinler yıkanıp değirmende ezildikten sonra elde
edilen zeytin hamuru keten çuvallar içine doldurulur, sıcak su eklenerek preslenip yağ/karasu
karıĢımı özel bir tankta dinlendirilerek üstten yağ alındıktan sonra geriye kalan karasu
uzaklaĢtırılmaktadır. Bu yöntemle iĢlenen 1000 kg zeytin baĢına ~200 kg. yağ ile ~400 kg.
prina (%75 KM ve %6 yağ) oluĢmaktadır.
Üç fazlı (üçlü) ayırma (seperasyon) prosesinde, zeytinyağı hamurundan, zeytinyağı, karasu
ve katı kısım (prina)ayrımı üç yollu bir santrifüj ile gerçekleĢtirilmektedir. Bu proseste iĢlenen
1000 kg. zeytin baĢına ~210 kg. yağ, 1-1,2 m3 karasu (%6 KM, %1 yağ), ~550 kg (%50-60 su
+ %4 yağ)kek (prina) açığa çıkmaktadır (A. Roig vd., 2006). Ġki fazlı (ikili) ayırma
(seperasyon) prosesinde ise hamurdan zeytinyağı ve daha sulu kek (prina) iki yollu bir
santrifüjle ayrılmaktadır. Bu proseste iĢlenen 1000 kg zeytin baĢına ~200 kg yağ, ~0,2 m3
atıksu ve ~800 kg. (~%35-40 KM. +%3 yağ) kek (sulu prina) açığa çıkmaktadır (Roig ve diğ.,
2006).
Yukarıda kısaca açıklanan proseslerin AB üyesi Akdeniz Ülkeleri arasında dağılımı ġekil
124‘te verilmiĢtir (Roig ve diğ., 2006).
ġekil 124. AB Üyesi Akdeniz Ülkeleri’nde Zeytinyağı Üretim Teknolojilerinin Durumu
ġekil‘den de görüldüğü üzere, iki fazlı proses özellikle Ġspanya‘da yaygın olup Hırvatistan,
Güney Kıbrıs, Portekiz ve Ġtalya‘da da kullanılmaktadır. Bu yöntem, üç fazlı teknolojiye
kıyasla %80 oranında daha az su kullanımını mümkün kılmakta, ayrıca ~%20 daha az enerji
ve ~%25 daha az yatırım gerektirmektedir. Ġki fazlı teknoloji sonrası açığa çıkan atık (sulu
prina) ~%40 KM ve %3 yağ içermektedir. Ġki fazlı üretim Ġspanya‘da bir devlet politikası olarak
teĢvik edilerek çok yüksek oranında (> %95) dönüĢüm sağlanmıĢ ve özellikle 3 fazlı teknoloji
sonrası açığa çıkan kuvvetli atıksu karakterindeki karasuyun (KOĠ= 40-220 gr/L, BOĠ=23-100
gr/L, TKN= 0,3-1,2 gr/L, pH=3-5.9) yol açtığı arıtma ve çevre kirlenmesi sorunlarının önüne
geçilmiĢtir.
Türkiye‘de zeytinyağı üretimi endüstrisindeki teknoloji dağılımının Yunanistan‘a benzer bir
özellik gösterdiği (%75~80 üçlü ayırma, %20~25 klasik presleme) tahmin edilmekte olup, bu
konuda elde mevcut yeterli envanter bulunmamaktadır. Bu itibarla sektörde faaliyet gösteren
~850 civarındaki tesisle ilgili düzgün ve sistematik bir kayıt/envanter sistemi kurularak
atıksu/atık yönetimi sistemi etkinleĢtirilmelidir.
Atıksu/Atık Yönetim Seçenekleri
Atıksu ve atık (prina/sulu prina) yönetiminde uygulanan arıtma/kontrol teknolojileri üretim
prosesleri de dikkate alınarak iki alt gruba ayrılabilmektedir: klasik presleme ve üç fazlı
ayırma teknolojisi ile iki fazlı ayırma teknolojisi atıkları. Bu iki alt kategori proses
atıksu/atıkları ile ilgili olarak kullanılan baĢlıca arıtma teknolojileri aĢağıda özetle verilmiĢtir.
Klasik Besleme ve Üç Fazlı Ayırma Proses Atık/Atıksuları için Yönetim Seçenekleri
Bu kapsamda dünya genelinde uygulanan baĢlıca teknolojiler; açıkta buharlaĢtırma,
doğrudan araziye uygulama ve biyolojik arıtma (kompostlaĢtırma, anaerobik arıtma)‘ dır.
Lagünlerde Biriktirip Açıkta BuharlaĢtırma
Bu yöntem, zeytinyağı üretimi atıksuları için pratikte en yaygın biçimde kullanılan
arıtma/yönetim seçeneği olup, tekil endüstriler ve/veya belli bir alanda yer alan çok sayıda
zeytinyağı fabrikasının proses atıklarının (karasu) 3~4 ay bekletme süreli nispeten sığ
lagünlerde biriktirilerek bir sonraki döneme kadar açıkta buharlaĢma yoluyla bertarafını esas
almaktadır. BuharlaĢma sonrası lagünlerde biriken katı faz (çamur) sıyrıldıktan sonra araziye
uygulama, diğer organik atıklarla birlikte kompostlaĢtırma ve katı atık depolama alanlarında
depolama gibi yöntemlerle uzaklaĢtırılmaktadır.
Doğrudan Araziye Uygulama
Karasuyun kontrollü Ģartlarda doğrudan araziye uygulanarak yem bitkileri ve buğday
üretiminde kullanımının mümkün olduğuna dair bazı çalıĢmalar mevcut olmakla birlikte
yüksek mineral tuz içeriği, düĢük pH ve polifenollerin fitotoksik etkisi gibi olumsuz etkenler
dolayısı ile önerilmemektedir.
Biyolojik Arıtma
Anaerobik biyolojik arıtma ile ilgili olarak tek baĢına baĢarısı kanıtlanmıĢ ve gerçek ölçekte
uygulanmıĢ bir teknoloji bulunmamaktadır.
Anaerobik arıtma yoluyla karasudan biyometan geri kazanımı ve çıkıĢ suyunun sulamada
kullanımı ile ilgili araĢtırmalarda da polifenollü bileĢiklerin metan arkeleri üzerinde inhibisyona
yol açtığı görülmüĢtür. Ancak ön arıtma (ön çöktürme ve yağ ayırma) sonrası anaerobik
arıtma ile karasudan biyometan geri kazanımının mümkün olduğunu gösterir çalıĢmalar da
bulunmaktadır (Azbar vd., 2004). Karasu ile yaĢanan söz konusu sorunları gidermek üzere,
bu atıksuyun diğer kuvvetli atıksular (katı atık sızıntı suyu, mezbaha ve et ürünleri, vb.) ile
birlikte anaerobik arıtımının da diğer bir seçenek olarak incelenmesi önerilmektedir.
KompostlaĢtırma
KompostlaĢtırma tercihen zeytinyağı üretimi posası (prina)‘na uygulanabilecek bir biyolojik
arıtma yöntemidir. Prina uygun oranlarda diğer organik atık ve boĢluk arttırıcı maddelerle
(ağaç dalları, yonga, vb.) karıĢtırıldıktan sonra tercihen aktarmalı yığın yöntemiyle
kompostlaĢtırılarak organik gübre/toprak Ģartlandırıcısı kalitesinde ürün (kompost) elde
edilebilmektedir.
Karasuyun organik polimerle fizikokimyasal ön arıtımı sonrası ayrılan katı faz (çamur) diğer
organik atıklarla birlikte kompostlaĢtırılmakta, üst (sıvı) faz ise kontrollü olarak sulamada
kullanılabilmektedir (Negro ve Solano, 1996, Garcia-Gomez vd., 2003).
Ġki Fazlı Ayırma Prosesi Atıkları için Yönetim Seçenekleri
Fizikokimyasal Arıtma Teknolojileri
Kurutma sonrası yağ geri kazanımı
Ġkili ayırma prosesi sonrası oluĢan sulu prinanın prina iĢleme tesislerinde kurutulduktan sonra
içerisindeki yoğun geri kazanımı mümkündür. Ancak %60-65‘lere varan su muhtevası bu tür
prinanın kurutma maliyetini arttırmakta ve kurutma sisteminin modifiye edilmesini gerekli
kılmaktadır. Bu yüzden ıslak prinadan yağ geri kazanımı uygulamaları içerisinde benzopren
tespit edilen yağa olan talepteki azalmanın da etkisiyle giderek azalmaktadır.
Prinadan enerji geri kazanımı
KurutulmuĢ prina ~400 kkal/kg ısıl değere sahip olup düĢük kalorili bir yakıt özelliği
taĢımaktadır. Ancak prina tesislerinde kullanılan enerjinin çok büyük kısmı ıslak prinanın
kurutulmasında tüketildiği için, kurutulmuĢ prinanın yakılması ile geri kazanılacak enerjinin
toplam enerji ihtiyacı içindeki payı fazla anlamlı değildir. Prinadan gazlaĢtırma yoluyla
sentetik gaz ve enerji üretimi çalıĢmaları da henüz gerçek ölçekte uygulama aĢamasına
getirilememiĢtir.
C/N oranı ayarlandıktan sonra ıslak prinanın araziye uygulanması mümkün olmakla birlikte
pratikte pek tercih edilmemektedir.
Biyolojik Arıtma Teknolojileri
Anaerobik arıtma
Islak prinanın anaerobik arıtımının mümkün olduğu laboratuar ölçekli arıtılabilirlik çalıĢmaları
ile gösterilmiĢ olmakla birlikte henüz gerçek ölçekte uygulama bulunmamaktadır.
KompostlaĢtırma
Islak prinanın uygun oranlarda boĢluk arttırıcı katkı malzemesi ve diğer organik atıklar
katılarak birlikte kompostlaĢtırılabilirliğine dair yeter derecede bilgi ve tecrübe birikimi
bulunmamaktadır. Özellikle Ġspanya‘daki Ar-Ge ve uygulama faaliyetleri ıslak prina, boĢluk
arttırıcı maddeler ve diğer organik gübre/toprak Ģartlandırıcısı kalitesinde ürün (kompost)
üretilebileceğini göstermektedir (Baeta- Hall, 2005).
Türkiye için Uygun Yönetim Seçenekleri
Özellikle Marmara, Ege ve Akdeniz‘e komĢu su havzaları için önemli bir kirletici kaynak
durumundaki zeytinyağı üretimi endüstrisi atıksu ve atıklarının sürdürülebilir yönetimi ile ilgili
olarak baĢlıca aĢağıdaki seçeneklerin uygulanabileceği düĢünülmektedir.
Üretim Prosesinde Ġki Fazlı Ayırma Teknolojisine GeçiĢ Yapılması
Özellikle Ġspanya‘da büyük bir baĢarı ile uygulanmıĢ bulunan ve diğer ülkelerde de yaygınlık
kazanmakta olan Ġki Fazlı Ayırma Prosesine geçilerek, karasu sorunu ortadan kaldırılabilir.
Yeni prosesin atık ürünü olan sulu prina (~ 40 KM + %3 yağ) diğer organik atıklar (saman,
bahçe atıkları, mısır, vb.) ile birlikte kompostlaĢtırılarak ekokompost veya organik gübre
kalitesinde kompost elde edilip organik tarımda kullanılabilir. Ġki fazlı teknolojiye geçiĢte bir
kredi destek programı uygulanmalı ve Ġspanya ile hükümetler arası iĢbirliğine gidilmelidir.
Karasuyun arıtımı/kontrolü
Üçlü ayırma ve klasik presleme teknolojisi ile üretim yapan tesislerde açığa çıkan karasu,
yağ ayırma sonrası geçici depolama tanklarından tankerlerle alınarak öncelikle bölgedeki en
yakın merkezi AAT‘sine atıksu getiren kanal Ģebekeleri ile bağlantılı bir biriktirme lagününe
boĢaltılabilir. Tabanı uygun kil veya geomembran malzeme ile geçirimsiz hale getirilen 3~4
ay bekletme süreli lagündeki karasu, kontrollü olarak (özellikle turizm dönemi dıĢındaki
devrede) kanal Ģebekesine beslenerek merkezi AAT‘de kentsel atıksularla birlikte arıtma
sağlanabilir. Böyle büyük bir AAT‘nin bulunmadığı durumlarda, yıl boyu lagünde tutulan
karasuyun açık havada buharlaĢması sağlanır. Yaz sonu lagün tarlalarında biriken çamur
sıyrılıp diğer organik atıklarla birlikte kompostlaĢtırılabilir, kontrollü olarak araziye
uygulanabilir veya atık düzenli depolama tesislerine sevk edilebilir. Bu yöntem bugün itibarı
ile baĢarısı kanıtlanmıĢ en yaygın teknoloji konumundadır.
Zeytinyağı üretimi mevsimlik bir proses olduğundan, zeytinyağı üreten iĢletmeleri özelinde
münferit biyolojik arıtma tesislerinin kurulup iĢletilmesi sürdürülebilir değildir.
7.4.5.
Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan
Sorunlar ve Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler
Ülkemizdeki sayıları, rezervleri ve üretimleri konusunda net bilgilerin elde edilemediği, özel
sektör ve kamu kurumları tarafından iĢletilen kum çakıl ocaklarının büyük bir kısmı nehir
kenarlarında (Sakarya, Gediz, YeĢilırmak, Kızılırmak, Aksu, Ceyhan ve kollarında)
yoğunlaĢmaktadır. Akarsulardan kum çıkarılmak için akarsu kenarındaki kum ve çakıl
kepçelerle kazılarak alınır, ya da akarsu yatağındaki doğal zemin kazılarak yeraltı suyu
seviyesine inilmekte, sallama kepçelerle su içerisinde 10m derinliğe inilerek malzeme
alınmaktadır. Ayrıca, akarsu yakınında ancak yatağının dıĢında olan ve kum rezervi olan
arazilerden de kum çıkarılabilmektedir. Kum ve çakıl ocakçılığında malzemenin ortaya
çıkarılması için yapılan hafriyat iĢlemleri peyzaj estetiğini bozmakta, kıvrımları ortadan
kaldırmakta ve topografyayı tamamen değiĢtirmektedir. Özellikle kapasitenin üzerinde
yapılan hafriyatlar sonucu nehirlerin akıĢ rejimi bozulmakta, su içi ve su kıyısındaki habitatlar
tahrip olmaktadır. Ayrıca, kum- çakıl yıkama iĢlemleri sırasında kullanılan nehir suları
kirlenmiĢ olarak tekrar nehre geri verilmektedir (Uğur ve Akpınar, 2003). Sediment bütçesinin
bozulmasından dolayı nehirlerin denize taĢıdığı kum miktarlarında azalma olmakta ve
bundan dolayı nehir ağzı ve etrafındaki kıyı Ģeridinde erozyon görülebilmektedir (KabdaĢlı,
2010).
Özetlemek gerekirse, barajların yanı sıra kum ve çakıl ocakları da nehirlerin membaından
mansabına doğru sürekli olarak sediment taĢımasını engellemekte, nehir yataklarından kum
ve çakılın bilinçsizce çekilmesi sonucu nehir yatağı ve kıyılar aĢınmaya açık hale gelmekte;
ayrıca balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması ve zarar görmesi, nehirlerdeki
ekolojik yaĢamı da olumsuz etkilemektedir. Ayrıca kum-çakıl ocaklarının faaliyetleri sonucu
yeraltı suyunu taĢıyan alüvyon rezervlerinin büyük bir bölümü çekilmekte, bu yüzden yeraltı
suyu seviyelerinde azalmalar görülmekte, kazılar sonucu açığa çıkan ve gölcükler oluĢturan
yeraltı suları dıĢ etmenlerden kirlenmeye açık hale gelmektedir (Apaydın ve diğ., 1997)
Kum ve çakıl çekilmesinden kaynaklanan sorunların giderilmesine yönelik literatürde bazı
çalıĢmalar ve alınması gereken önlemlere rastlanmaktadır.
Dere içerisinde akıĢ rejimini bozacak faaliyetler yapılmamalı, büyük çukur ve oluklar
meydana getirilmemelidir (Apaydın ve diğ., 1997). Ayrıca döküm sahası olarak çok geniĢ
yüzeyler seçilmemeli, oluĢturulacak eğimler erozyonu hızlandırmayacak Ģekilde olmalı,
jeoteknik darağanlık ve drenaj yapısı dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kum ve çakıl ocaklarının yol açtığı çevre sorunlarının en aza indirilebilmesi için ÇED ve doğa
onarım çalıĢmaları faaliyet baĢlamadan önce birlikte ele alınmalıdır. Doğa onarım çalıĢmaları
desteklenmeli ve teĢvik edilmelidir (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kondolf (1997)ye göre balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması neticesinde
balıkların zarar görmesini engellemek için Ren Nehri‘ne yapay olarak çakıl eklenmiĢtir.
Nehirdeki kum ve çakılın bölgesel bazlı yönetilmesi sağlanmalı ve Nehir boyunca sediment
akıĢının sürekliliğinin sağlanması gerektiği ifade edilmektedir. Ayrıca, nehirden sağlanan kum
ve çakılın alternatiflerinin kullanımının teĢviki de önerilmektedir.
Birçok geliĢmiĢ ülkede nehir içi madenciliği yasaklanmıĢ (Ingiltere, Almanya, Fransa,
Hollanda, Isviçre) veya sınırlanmıĢtır. Sınırlandırma için literatürde çeĢitli alternatifler
verilmiĢtir (Kondolf, 1997). Örneğin, nehir yatağından belli bir seviyede aĢağıya kadar ya da
talvege (akarsu yatağının en düĢük noktasından geçen çizgisel hat) kadar inilebilmesi, bu
kırmızı çizginin altında kum ve çakıl çıkarılmaması önerilmektedir. Çevre ve Orman
Bakanlığı‘nın ―Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, IĢletilmesi ve Kontrolü
Yönetmeliği‖ (Resmi Gazete, 8.12. 2007, Sayı:26724) içme ve kullanma suyu temin edilen
kıta içi yüzeysel su kaynakları ile bunları besleyen akarsular ve koruma alanları haricindeki
nehir ve sulak alanlarda kum ve çakıl madenciliğine izin vermektedir. Dere yatağının doğal
yapısını ve su kalitesini bozmama Ģartı koĢulmakta ve belirlenecek talveg kotundan daha
derine inilmesine izin verilmemektedir.
BaĢka bir yaklaĢım da nehrin getirebileceği sediment miktarının hesaplanıp, sadece bu
miktarın belli bir emniyet katsayısıyla (örneğin ABD‘nin Washington eyaletinde bu oran %
50‘dir) azaltılmıĢ oranına kadar madenciliğe izin verilmesidir (Kondolf, 1997). Kum ve çakıl
madenciliğinin etkilerinin tam olarak anlaĢılabilmesi, kontrolü ve alınacak önlemlerin sağlıklı
olabilmesi için nehrin sediment bütçesinin geliĢtirilmesi faydalı olacaktır. Yeni barajların
yapımında, sulama projelerinde ve kum-çakıl madenciliğinde bu sediment bütçesi hesaba
katılmalı, bunlarla ilgili projelere ve maliyet hesaplarına sedimentin sürekliliğini sağlayacak
önlemler de eklenmelidir. Nehirlerin kum potansiyelleri araĢtırılarak azalma miktarları
belirlenmeli ve bu konular ile ilgili idari önlemler de ortaya konmalıdır. Nehirlerin döküldükleri
kıyı bölgelerinde erozyona ve morfolojik yapı değiĢikliklerine neden oldukları literatürde yer
almaktadır (Irtem ve KabdaĢlı, 2001). Kıyılarda görülen bazı sorunların nehir havzaları
yönetiminden kaynaklandığı açıktır. Bu nedenle sediment bütçesi açısından kıyı alanları
yönetimi ile nehir havzaları yönetiminin entegre bir yaklaĢımla ele alınması önerilmektedir.
―Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği‖
(Resmi Gazete, 23.1.2010, Sayı:27471) ile de her türlü madencilik faaliyetinin baĢladığı
andan faaliyetin bitirilmesi yani maden sahasının kapanıĢına kadar doğaya kalıcı bir zarar
vermeden yürütülmesi Ģart koĢulmaktadır. Yönetmeliğe göre Madencilik faaliyetleri
esnasında ve sonucunda ortaya çıkan atıkların depolandığı alanlarda duraylılık (bir malzeme
kütlesinin veya bir yapının maruz kaldığı gerilmenin kalkmasıyla, dönüĢümsüz önemli bir
deformasyona veya harekete maruz kalmaksızın, uygulanan gerilmeye uzun süre
dayanabilmesi koĢulu) sağlanmalıdır. Jeolojik etütler kapsamında jeomorfolojik öğeler,
hidrolojik ve hidrojeolojik özellikler belirlenmeli ve bu veriler doğrultusunda faaliyet alanı
çevresi yüzeyden akan veya yağıĢlar sonrasında akması olası su akıĢı açısından güvenli
hâle getirmelidir. Suyolları, çevre doğal drenaj sistemi yeterli olacak Ģekilde planlanmalı ve
alanın su baskınına uğraması olasılığına karĢı yeterli önlemler alınmalıdır.
Kum ve çakıl ocakları nedeniyle bozulan alanların ekolojik ve estetik değerlerinin geri
kazanımı için dünyanın çeĢitli yerlerinde baĢarı ile uygulanmıĢ çalıĢmalar vardır. Bu
kullanımlar; tarım, orman, rekreasyon, balıkçılık ve sulama amaçlı gölet ve doğa koruma
alanı olarak sıralanabilir. IĢletme sonrası kullanılabilecek bu yöntemlerin seçilmesinde
topografya, toprak ve su özellikleri, vejetasyon, bölgesel arazi kullanım planları, fiziksel,
çevresel ve iklimsel veriler dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
7.4.6.
Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra
Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar
Bir düzensiz depolama alanının uygun bir tarzda Ģekillendirilmesi, kapatılması, üzerinin
örtülmesi veya peyzajı öncesinde sahadaki atığın miktarı ve özellikleri hakkında olabildiğince
detaylı
bilgi
sahibi
olunması
gerekir.
Böylece,
ıslah
esnasında
ve
sonrasında
karĢılaĢılabilecek muhtemel risk ve tehlikenin derecesinin tahmini mümkün olur. Islah ve
kapatma sonrası peyzaj projesi hazırlanırken, kamu kurumları, sanayi tesisleri, halk ve
gönüllü kuruluĢların sürece katılım ve katkıları sağlanmalıdır. Islah ve peyzaj projesi, gerekli
finansman ihtiyacı ve temini alternatiflerini de içermelidir. Bazen, düzensiz depolama
alanının, düzenli depolama alanına dönüĢtürülmesi, kapatılıp yeni bir saha aranmasına göre
daha uygun olabilir. Düzensiz depolama alanlarının ıslahı ve/veya kapatma sonrası
peyzajında baĢlıca aĢağıdaki adımlar izlenmelidir;
Düzensiz depolama alanı ve civarındaki mevcut durumun tespiti. Bu maksatla Tablo
69‘taki kontrol listesinden yararlanılarak, sahanın içerdiği ―tehlike potansiyeli‖
belirlenmelidir.
Düzeltilerek (Ģekil verme) kapatılacak düzensiz depolama alanı ve gelecekte farklı
maksatlarla kullanılması düĢünülen alanlarla ilgili peyzaj veya çevre düzenlemesi
planlarının hazırlanması.
Düzensiz depolama alanını çevreleyen alanda yeraltı suyu kalitesi izleme planı
hazırlanması.
Kapatılacak veya ıslah edilecek düzensiz depolama alanı ile ilgili mühendislik
tasarımı (atık yığınına ıslah sonrası verilecek Ģekil, üst örtü, topuk seddesi, gaz ve
sızıntı suyu toplama/kontrol sistemleri, gaz yakma ve/veya gazdan enerji tesisi
projeleri).
Islah ve kapatma çalıĢmaları ile gelecekteki izleme faaliyetleri için gerekli makine ve
iĢgücü ihtiyaçlarının belirlenmesi.
Islah/kapatma için gerekli finansman ihtiyacı ve temin seçenekleri.
Hazırlanan ıslah ve kapatma sonrası peyzaj projesinin uygulanması
Tablo 69. Düzensiz depolama alanlarının tehlike potansiyelinin değerlendirilmesi için kontrol listesi
1. Çevrenin Hassasiyeti
a) içme suyu kaynağı olup olmadığı
b) Yakın çevredeki geliĢmiĢ ve nüfusun yoğunlaĢtığı alan
c) Tarımsal faaliyetler ve bahçecilik
d) Alttaki toprağın yüksek geçirgenlik durumu
2. Somut Kirlilik Riski
a) Sızıntı suyunun etkisi
b) Bitki örtüsünün tahrip olması
c) Toprağın renginin değiĢmesi
d) Koku emisyonları
e) Suda yaĢayan canlı türlerinin zarar görmesi
3. Tehlikeli Maddelerin Bulunma Olasılığı
a) Tehlikeli madde içeren sızıntı suyunun oluĢması
b) Gaz emisyonlarının oluĢması
c) Toprak kirliliğine neden olması
4. Yüksek Seviyede Kontaminasyon Olasılığı
a) Kontamine olmuĢ geniĢ bir alan (>1 ha)
b) Kirlenmenin çok yoğun olduğu noktalar
c) Önceden yapılan araĢtırmalarla kirliliğin belirlenmesi
5. Diğer Riskler
a) Mevcut potansiyel tehlikeler
b) Bilinmeyen tehlikeli atıkların miktar ve özellikleri
c) Bilinmeyen yersel durumlar
Değerlendirme
1. Öncelik: hemen müdahale edilmeli
2. Öncelik: son durum değerlendirmesi için araĢtırma yapılmalı
3. Öncelik: potansiyel tehlike az; hemen müdahale edilmesi
gerekmemektedir
Evet
⁬
⁬
⁬
⁬
Hayır
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
Düzensiz depolama alanlarının ıslah ve peyzaj projelerinde ikinci adım, izleme ekipman ve
tesisleri ile ıslah ve peyzaj için gerekli ekipmanların tür ve miktarının belirlenmesidir. Islah ve
peyzaj için gerekli iĢgücü de belirlenmelidir. Islah planı, acil ve sonraki dönem tedbirleri (üst
örtü yapımı, izleme sistemi ve ıslah sonrası kullanımı) ile üst örtüde kullanılacak az geçirimli
toprak ihtiyacını ve nereden temin edileceğini de ihtiva etmelidir. Islah sonrasında, belli bir
zaman çizelgesine göre sahanın hangi maksatlarla kullanılacağı ve bu konuda gereken
peyzaj (çevre düzenlemesi) planları da hazırlanmalıdır. Projenin metraj ve keĢfi ile finansman
ihtiyacı, inĢaat iĢleri ve ekipman bedellerinin ne Ģekilde karĢılanacağı belirlenmelidir. Sahanın
düzenlemesi ve ıslahı için gerekli ekipman ihtiyacının mümkün mertebe eldeki mevcut
ekipmanlardan veya yakın çevreden temini tercih edilmelidir. Yol ve baraj inĢaatlarında
kullanılan klasik inĢaat, makine ve ekipmanlarının ıslah, peyzaj maksatlı olarak kullanımı,
genellikle en çok tercih edilmesi gereken yoldur.
Günümüzde yeni düzenli depolama sahaları için yer bulmak zordur. Bu yüzden, mevcut
düzensiz depolama alanlarının olabildiğince uzun süre kullanımı genellikle daha uygundur.
Ancak düzensiz depolama alanının ıslah edilmek suretiyle, ―tehlike potansiyeli‖ asgari
düzeye indirilerek kullanımı gerekir. Bu yüzden, öncelikle sahanın yakın çevresinde (etki
alanında) gerekli çevresel izleme sistemi kurulmak suretiyle, mevcut kirliliğin tür ve derecesi
hakkında bilgi edinilmelidir. Daha sonra, düzensiz depolama alanının kullanılmayacak kısmı
düzenlenip üzeri nihai örtüyle kapatılarak bitkilendirilmelidir.
Atık yığınının geoteknik (Ģev) stabilitesinin sağlanabilmesi için Ģevler Ģekildeki gibi
yatırılmalıdır (asgari Ģev eğimi; 1 düĢey/3-4 yatay). Daha sonra atık yığınının topuk kısmı
kazılarak, tabi zemin kotuna kadar inilmelidir. Bu Ģekilde atık yığını alt (dıĢ) eteğinde açılan
hendek, iri kaya ve taĢ parçalarıyla doldurularak bir topuk seddesi teĢkil edilmelidir. Sedde
üst kotu, yandaki atık yığını üst kotunun 3-4 m üzerine kadar yükseltilir. Toprak seddesi iç
(atık) tarafında birikecek sızıntı suları, tabana yakın bir yerden, sedde içinden geçirilen bir
boru ile, dıĢarıya tahliye edilerek bir sızıntı suyu toplama havuzuna verilmelidir. Topuk/etek
seddesi iç kısmı, altta yaklaĢık 0,5 m kalınlıklı toprak üzerinde ise yaklaĢık 0,3 m sıkıĢtırılmıĢ
kil (veya benzeri) ile kaplanarak geçirimsiz hale getirilmeli ve sızıntı suyunun topuk
seddesinden dıĢarı kontrolsüz olarak çıkması önlenmelidir. Atık yığını Ģevlerinden kontrolsüz
olarak yüzeye çıkıĢını önlemek üzere de gerektiğinde ġekil 182‘de verilen detay
uygulanmalıdır.
Kil tabakası, topuk seddesi iç kısmında kazılan atık tabakası üzerinde de olabildiğince geriye
gidilerek devam ettirilmelidir. Kil tabakası üzeri, yaklaĢık 0,5 m kalınlığında (Ø20-50 mm)
çakıl drenaj tabakası ile örtülmelidir. Drenaj tabakası, sızıntı suyunun depo tabanında
toplanarak, topuk seddesi dıĢına iletilmesini sağlar. Atık depo sahası çevresine, dıĢarıdan
gelen yağmur sularının saha içine girmesini önlemek üzere, çevre (kafa) hendekleri ve
gerektiğinde hendek ile atık depo sahası sınırı arasına 1-1,5 m yükseklikli bir toprak sedde
teĢkil edilmelidir.
Kapatılan düzensiz depolama alanının üzeri olabildiğince geçirimsiz bir nihai (son) örtü
tabakası ile kaplanmalıdır. Düzensiz depolama alanlarının ıslah sonrası üst örtü ile
kapatılmasının gayesi, atığı çevresinden izole ederek sızıntı suyu ve depo gazı
emisyonlarının kontrolünü sağlamaktır. Nihai örtü tabakası, en az bakım gerektirecek Ģekilde,
uygun yağmur suyu drenajını sağlayacak, erozyonu en aza indirecek, farklı oturmalara izin
verecek tarzda ve olabildiğince düĢük geçirgenlikte inĢa edilmelidir. Nihai örtü tabakası
inĢaat kalitesi, uygulanan üst örtü detayına bağlıdır (ġekil 125).
Üst örtü tabakasının en üstünde gevĢek bitkisel toprak tabakası (> 50 cm) yer alır. Bitkisel
toprak tabakasının esas rolü, alt tabakaları mekanik etkilerden korumak ve üzerindeki
bitkilerle erozyonu azaltmaktır. Bu tabakanın ve uygulanacak inĢaat tekniğinin detayı, uygun
malzemenin kolay temin edilebilirliği ile planlanan kullanım (kapatma sonrası) amacına (yeĢil
alan, spor sahası sera vb.) göre değiĢir. Her halükarda 50-60 cm‘den az olmamalıdır.
Atık depolama sahasının üzeri bitkisel toprakla kapatılmadan önce, depo gazına dirençli
uygun bitki türlerinin tespiti için yerinde bitki denemeleri gerekebilir.
Bitkisel toprak tabakası teĢkili ve tohum hazırlama, süreklilik arz edecek Ģekilde
yürütülmelidir. Ġlk ekim (bitkilendirme) döneminde erozyondan korunmak için, dayanıklı ve
hızlı büyüyen çim türleri kullanılmalıdır. Çim ekimi, Ģiddetli rüzgar ve yağıĢ altında
yapılmamalı, uygun hava Ģartları beklenmelidir. Hızlı büyüyen çim tabakası geliĢtikten sonra,
diğer sığ köklü bitkilerin (ağaç türleri) ekimine geçilmelidir.
Düzensiz depolama alanlarında oluĢan depo gazının kontrollü olarak toplanıp tahliye
edilerek,
çevre
ve
insan
sağlığı üzerine
olabilecek
olumsuz etkilerin
önlenmesi
gerekmektedir. Önemli oranda depo gazı üretimi devam eden düzensiz depolama
alanlarında, aktif gaz toplama ve kullanım sistemi ile gaz yakma bacalarının (flare), nihai örtü
teĢkili ve bitkilendirme (peyzaj) çalıĢmaları ile birlikte kurulması gerekir. Nihai örtü
tabakasındaki geçirimsiz kil tabakası altında gaz toplama/tahliye tabakası (≥ 30 cm çakıl)
teĢkil edilmelidir. Bu tabaka sayesinde depo gövdesinden yükselen gazlar, gaz tahliye
kuyularına yönlendirilmelidir. Gaz toplama bacalarından çıkan gaz, basit bir meĢalede
yakılabilir ya da esnek HDPE (yüksek yoğunluklu polietilen) boru sistemi ile toplanarak
merkezi bir yakma bacası ya da gazdan enerji üretim tesisine iletilebilir.
Gaz toplama bacaları, yeterli eğimde döĢenmeli, düĢük kotlarda biriken kondens gaz bacaları
veya üst örtü tabakası içine tahliye edilmelidir. Tecrübeler, depo gazı üretiminin kapanma
sonrası 10-15 yıllık dönemde yüksek değerlerde, sonrasında ise düĢük değerlerde olmak
üzere uzun yıllar (>30 yıl) devam ettiğini göstermektedir. Depo gazı kullanımı ile ilgili
planlamada, gaz üretimindeki bu değiĢkenlik dikkate alınmalıdır.
ġekil 125. Islah sonrası atık depolama tesisi üst örtü detayı
7.4.7. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
Tarımsal sulama geri dönüĢ sularında bulunabilecek ticari gübre ve tarım ilacı (pestisit)
artıkları ile hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanan doğal hayvansal gübrenin bilinçsiz ve
kontrolsüz kullanımları sonucu yüzeysel akıĢ ve/veya sızma yolu ile bu kirleticilerin alıcı
ortama ulaĢması Ülkemiz havzalarındaki en önemli yayılı kirletici kaynaklardır. Her iki kirletici
yayılı kaynak için besi maddesi içeren (N ve P gibi) kirleticilerin olumsuz çevresel etkilerinin
azaltılmasında izlenebilecek en uygun ve pratik yol, kaynağında önlemler almaktır. Aksi
takdirde, yayılı kirleticilerin kontrolü için, noktasal kirleticilerin aksine, kirliliğin oluĢmasından
sonra tedbir alınması oldukça zor, hatta mümkün değildir. Bu bağlamda, yayılı kirleticiler için
havza-içi kontrol konularında pratik uygulanabilirliği yüksek olan ve halen birçok ülkede
kullanımı olan yöntemlere bu bölümde değinilecektir.
Diğer bir yayılı kirletici kaynak olan düzensiz katı atık depo alanlarından gelen sızıntı suları,
katı atıklar ile ilgili kısımlarda söz edildiği gibi, alınacak bir seri iyileĢtirme çalıĢmaları ve yeni
kurulacak olan düzenli depolama alanları ile büyük ölçüde kontrol altına alınarak, sızıntı suyu
miktarları kademeli olarak azaltılacaktır. Fosseptikler ise kısmen kullanılmaya devam edecek,
ancak yıllar boyunca kırsal nüfustaki azalmalara paralel olarak fosseptik kullanım
miktarlarında azalmalar beklenecektir. Orman alanlarından kaynaklanacak besi maddesi
yükleri ise, akarsu kenarlarında yapılacak düzenlemeler ve erozyon kontrolü ile azaltılmaya
çalıĢılacaktır.
7.4.7.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Önerilen düzende; Tarım Ġl Müdürlüğü‘nün (TĠM) bu konu ile ilgili yapması gereken faaliyetler
aĢağıda yer almaktadır.
Havzayı oluĢturan iller ve ilçeler bazında tüm tarım alanlarının güncellenmiĢ
envanterinin hazırlanması, toprak sahipleri ve iĢlenen ürünler tespit ederek
veritabanında toplanması ve bu verileri sürekli olarak güncellemek,
Ġlçeler bazında her bir ürün baĢına kullanılan pestisit ve gübre miktarlarını tespit
etmek ve veritabanında sistematik olarak depolamak ve güncellemek,
Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından ‗Yönetimli Çiftçi Mücadelesi‘ çalıĢmaları kapsamında
çiftçilerin ürünlerine uygun olarak kullanacakları gübre ve pestisit konularında bilgi
akıĢında bulunmak ve yıllık kullanım planları hazırlamak,
Önerilen planlamanın uygulamasını takip etmek ve gerçekleĢen uygulamaları kayıt
altına
almak
(ürün
bazında
kullanımlar
aylık
bazda
gerçekçi
rakamlarla
hesaplanabilir),
Uygulamalarda yanlıĢ zamanda, yanlıĢ sıklıkta ve bilinçsiz kullanımların çevrede
yaratacağı olumsuzluklar konusunda çiftçinin eğitimi ve rehberlik hizmetlerini daha sık
ve belirli aralıklarla yapmak,
Özellikle pestisit kullanımlarında tarihi geçmiĢ, kullanımı yasaklanmıĢ ilaçların
uygulanıp uygulanmadığının kontrol etmek ve kullanılmıĢ pestisit ambalajlarının
uygun Ģekilde uzaklaĢtırılmalarını sağlamak,
Çevresel açıdan en az sakıncası olan ilaç ve gübrelerin kullanımını özendirmek,
Sulama gereken durumlarda, uygun sulama tekniklerinin kullanılmasının teĢvik
ederek miktarını, uyulama süresini ve zamanını belirlemek ve izlemek,
Topraklarının iĢlenmesi, sürülmesi, hasat gibi tarımsal faaliyetlerde uygun tarımsal
teknolojilerini çiftçilere tanıtmak ve bu konuda eğitim çalıĢmalarını hızlandırmak,
Diğer paylaĢımcı illerin havza içerisinde kalan kısımları için de benzer çalıĢmaların
yapılmasını sağlamak amacıyla bu illerin il/ilçe tarım müdürlükleri ile temasa geçmek,
bilgi akıĢını ve verilerin TKĠB tarafından toplanmasını ve birleĢtirilmesini sağlamak ve
önerilen düzende kurulması öngörülen HSA/ÇĠB
bünyesinde de aynı verilere
ulaĢılabilme imkânı sağlanmalıdır.
Bu düzende; Tarım Ġl Müdürlükleri il bazındaki tüm uygulamalardan bilgi sahibi olabilecek,
dolayısıyla
gerektiğinde
çiftçilerin
uyarılmasında
etkin
rol
oynayacaktır.
Havza-içi
kontrollerde, kirletici kaynağın oluĢmadan önlenmesinde büyük yarar bulunmaktadır.
Özellikle gübre ve ilaç kullanımları bu Ģekilde kontrol altına alınabilir ve yanlıĢ uygulamalar
azaltılabilir.
Organik Tarıma GeçiĢ
Ekosistem açısından değerlendirildiğinde organik tarım, bir ürünün, üretim ve iĢleme
aĢamalarında çevreyi koruyan yöntemler kullanılarak üretilmesi iĢlemidir. Ülkemizde organik
tarım faaliyetlerine baĢlanmıĢtır. Ülkemizdeki tarımsal alanların büyüklüğü de göz önüne
alındığında, organik tarıma geçebilmek için planlama çalıĢmaları hızlandırılmalıdır.
BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) organik tarım üretimini, çevrenin korunması
ve kirlenmenin azaltılması; toprak erozyonu ve tahribatının azaltılması; biyolojik çevrimin
dengelenmesi ve insan sağlığının korunması; toprak içerisindeki biyolojik faaliyetler için
gerekli Ģartların sağlanması suretiyle toprak üretkenliğinin yeniden kazandırılması ve bu
üretkenliğin sürekliliğinin sağlanması; doğal bitkilerin korunması ve geliĢtirilmesi; organik
üretim yapılan yerdeki kaynakların mümkün olduğunca yeniden kullanılması prensipleri
kapsamında tanımlamaktadır. Bu prensiplerden de anlaĢılacağı üzere, organik tarım
ilkelerinin çoğu doğrudan çevrenin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması esaslarına
dayanmaktadır. Organik tarımın en önemli hedefi, ürünlerin yetiĢtiği ortamın doğallığının ve
çeĢitliliğinin korunmasıdır.
AĢağıda, çevresel açıdan organik tarımın faydalarından kısaca söz edilmektedir.
Organik tarım yapan çiftçiler, toprağın kalitesini arttırmak için herhangi bir sentetik
gübre kullanamamaktadır.
Dolayısıyla,
toprak verimliliğinin korunması birinci
önceliktir.
Toprağın gübrelenmesi çiftlik atıkları, kompost, bitki atıkları ve organik azotlu
gübrelerin kullanılması esasına dayanmaktadır.
Toprak mikroorganizmaları, organik tarım yapılan topraklarda, klasik tarım yapılan
topraklara oranla % 30–100 daha fazladır.
Organik gübreleme aynı zamanda toprak erozyonunu azaltmaktadır.
Organik tarım yapılan topraklarda daha seyrek ve daha az sulama ihtiyacı vardır.
Toprağın çölleĢmesi azalmaktadır.
Organik tarımın az azot girdisi ile yapılması prensiptir. Dolayısıyla, nitrat kirliliği klasik
tarım alanlarına oranla organik tarımda %50 azaltılabilir (Stolze vd., 2000).
Organik tarım alanlarında fosfor ve potasyum fazlalığına daha az rastlanmaktadır
(FAO, 2002).
Organik tarımda, bitkilere besi maddesi temini genelde artan biyolojik aktivite ile
desteklenmektedir. Organik tarım yapan iĢletmeler, klasik tarım yapan iĢletmelere
göre %60 oranında daha az enerji kullanmaktadır (FAO, 2002).
Organik tarım alanlarında yapılması istenen biyolojik mücadele, bu amaçla kullanılan
asalak (parazit) ve avcı (predatör) böcek popülasyonunu belirli bir seviyenin üzerinde
tutulmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla, biyolojik çeĢitliliğin zenginleĢtirilmesi ve
korunması üretimin sürekliliği açısından önemlidir.
Organik tarım sistemlerinde CO2 emisyonları klasik sistemlere oranla %48–66
oranında daha düĢüktür (FAO, 2002).
Organik
tarım
uygulamalarından
daha
düĢük
azot
oksit
emisyonları
kaynaklanmaktadır.
Organik tarım uygulamalarının klasik tarım uygulamalarına kıyasla çevre üzerindeki etkileri
Tablo 70‘de gösterilmektedir. (Yazgan, 2006)
Tablo 70. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri
Organik Tarımın Etkisi
Biyolojik çeĢitlilik ve arazi görünümü
Bitkisel çeĢitlilik
Hayvansal çeĢitlilik
Arazi görüntüsü
Toprak
Toprağın organik madde içeriği
Biyolojik faaliyetler
Toprak yapısı
Toprak erozyonu
Yeraltı ve yüzey suları
Nitrat yıkanması
Pestisitler
Ġklim ve Hava
CO2
N2O
CH4
NH3
Pestisitler
Tarımsal Girdiler
Besi maddesi kullanımı
Su kullanımı
Enerji kullanımı
Çok Ġyi
Daha Ġyi
X
X
X
Aynı
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Organik tarım ile ilgili Ülkemizdeki yönetmelik birkaç kez revize edilerek en son Ekim 2006‘da
yürürlükteki halini almıĢtır (TKB, 2006). Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin
Yönetmelik ile AB kriterleri ile uyumlu ve tarım reformunun sağlanabileceği düzene
kavuĢmuĢtur. Yönetmelikte, organik tarımın yapılması düĢünülen alanlarda kontrol, denetim
ve izinleri yetkili sertifikasyon kuruluĢlarına verilmektedir. Sorumlu Bakanlık ise Tarım ve
KöyiĢleri Bakanlığı‘dır. Yönetmelik eski hali ile (11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi
Gazete) ana yolların her iki tarafında 1 km‘lik alanlarda organik tarıma izin verilmemesi Ģartı
yürürlükten kaldırılmıĢ, onun yerine uygun alanlarda çevre kirliliğinin olmamasının
incelenmesi veya çevre kirliliği yaratan unsurların yakın civarda olmaması gereği getirilmiĢ,
bütün ön inceleme ve uygunluk oluru yetkin organik tarım sertifikasyon kuruluĢlarına
bırakılmıĢtır.
Bu bilgiler ıĢığında, havzalarda en kısa sürede organik tarım yapılabilecek alanlar
saptanmalı, bu olası alanların toprak özellikleri ve meteorolojik Ģartları da göz önünde
bulundurularak uygun ürün/ürünlerin seçimleri yapılarak organik tarıma en azından kısmen
geçilebilmelidir. Organik tarım uygulamaları sürekliliği olması gereken bir aĢamadır.
Ülkemizde
organik
tarım
konusunda
çalıĢmalar
bulunmaktadır.
Ancak
yeterince
hızlanmamıĢtır. Özellikle dıĢ pazarlarda ihraç edilme potansiyeli yüksek olan fındık, çeltik,
yer fıstığı, domates, fasulye ve yem bitkilerinin organik üretimleri teĢvik edilerek
yaygınlaĢtırılabilir.
7.4.7.2. AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması
Yürütülen proje bulgularından anlaĢılacağı üzere, Ülkemizde evsel ve endüstriyel atıksuların
arıtılması amacıyla kurulan AAT‘lerin mevcut durumda yetersiz olduğu anlaĢılmaktadır. Yakın
gelecekte bu ihtiyaca cevap verebilecek sayıda AAT‘lerin planlanması projenin ana
hedeflerinden biridir. Önerilen AAT‘lerin yakın gelecekte kurulması ve iĢletilmesine paralel
olarak bir yandan atıksular arıtılırken, diğer bir yandan da tesislerden son ürün olarak çamur
çıkacaktır. Dolayısıyla AAT‘lerin devreye girmesi ile AAT çamuru miktarında ciddi bir artıĢ
söz konusu olacaktır. Bu oluĢan çamurun çeĢitli Ģekilde uzaklaĢtırılması mümkün
olabilmektedir; ancak tarımda kullanımları halen büyük miktarlarda tarım toprağına sahip
Ülkemiz açısından büyük önem taĢımakta ve kullanılacak gübre miktarının azaltılması
yönünde bir fayda sağlayacaktır.
Geçerli yönetmelikler çerçevesinde oluĢan AAT çamurlarının meteorolojik Ģartlar, topografya,
toprak tipi, yeraltı suyu yüksekliği, toprağın kimyasal bünyesi gibi özellikler dikkate alınarak
tarımda hangi tip ürünlerde kullanılabileceğine de bakılarak özendirilmelidir. Örneğin, ÇOB
tarafından 03.08.2010 tarih ve 27661 sayılı ―Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta
Kullanılmasına Dair Yönetmelik‖ uyarınca AAT çamurlarının stabilize edildikten sonra belirli
koĢullar altında kullanımına izin verilmektedir. AB ile uyum sürecinde yürürlüğe konulan bu
yönetmelik gereği AAT çamurlarının toprakta uygulanması için temel Ģartlar, arıtma çamuru
ve uygulanacak toprağın metal içeriğinin sağlanması, toprağın organik madde miktarının
%5‘den az olması, arıtma çamurunun organik madde içeriğinin %40‘tan fazla olması, arıtma
çamuru uygulanacak toprakta yeraltı su seviyesinin 1 m‘den daha derinde olmasıdır. Bu
Ģartlara göre, havzalarda arıtma çamurlarının kaynaklandığı yerlerdeki verimsiz topraklarda
Ģartlandırıcı olarak kullanılması değerlendirilmesi gereken önemli bir konudur.
Ulusal ölçekte güncel ve yeni bir konu olan arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak ulusal
mevzuat ve AB müktesebatı çerçevesinde Bölüm 7.3.7. de detaylı olarak verilmiĢtir.
7.4.7.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Ülkemizdeki havzaların birçoğunda hayvan yetiĢtiriciliği yaygındır. BüyükbaĢ ve küçükbaĢ
hayvan yetiĢtiriciliğinin yanı sıra tavukçulukta önemli faaliyetler arasındadır. Hayvancılık
faaliyetleri ile elde edilen yan ürün hayvansal atıklardır. Genelde Ülkemizde hayvansal atıklar
yetiĢtiriciler tarafından bir müddet dinlendirildikten sonra doğal gübre olarak tarım alanlarında
kullanılmaktadır. Ancak, bu iĢlemin kontrolsüz ve bilinçsizce yapıldığı da bilinmektedir. Bu
konudaki kontrol önlemleri bu bölümde sıralanmaktadır.
Mevcut durumda ilçeler ve köyler bazında yıllık hayvan sayıları kategorilere göre ĠLEMOD
veritabanında verilmektedir. Bu hayvanların sayıları ile birlikte kayda girmesi önerilen bilgiler
ve diğer dikkat edilmesi gereken hususlar aĢağıda sıralanmıĢtır:
Barınak ebatları ve barındırma koĢulları,
Barınaklardaki hayvan sayısı,
Hayvan cinslerine göre büyüme ve barındırma süreçleri,
Hayvan beslenmesinde kullanılan yemlerin ve kullanılan ilaçların incelenmesi ve
uygunluklarının irdelenmesi,
Herhangi bir yanlıĢ uygulamada, çiftçi veya yetiĢtiricilerin uyarılması,
Hayvan dıĢkılarının toplanarak uygun koĢullarda bekletildikten sonra kontrollü olarak
tarım alanlarında doğal gübre olarak kullanılması,
Hayvanların hareket kabiliyetlerinin (mobilitelerinin) kontrol altına alınması dolayısıyla
dıĢkılarının rahatlıkla toplanabilmesi,
Hayvanların otlatılması esnasında özellikle sulak alan ve akarsu kıyılarından
tamamen uzak tutulmalarının sağlanması,
Mümkün olduğunca çiftliklerin etrafının hendek kazılarak, yakın civar ile temasın
sınırlandırılması, özellikle yüzeysel akıĢla hayvan atıklarının yakın civara ve
nihayetinde alıcı ortama ulaĢabilirliğinin azaltılması,
Tavukçuluğun yönetmeliklerle sınırlandırıldığı Ģekilde kapalı ortamlarda yapılması,
Barınaklardaki koĢulların düzenli olması,
Hayvan beslenmesinde sınırlandırılmalara dikkat edilmesi, vs.
Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi
Günümüz teknolojisinde bilinen en iyi hayvancılık yönetim stratejisi genel olarak ‗Organik
Hayvansal Üretim‘e geçiĢtir. Geleneksel hayvansal üretim sisteminde, birim alandan yüksek
miktarda ve ekonomik ürün alınması öncelikli olduğundan, ekolojik denge ve ürün kalitesinde
sağlık kriterleri ve çevre kirliliği ikinci plana atılmıĢtır. Dolayısıyla, son yıllarda organik
hayvansal üretim teĢvik edilmektedir. Bu konuda birçok detayın yer aldığı yönetmelik yine 17
Ekim 2006 tarih ve 26322 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlanmıĢ olan Organik Tarımın Esasları
ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik‘tir.
Bu yönetmelikte organik sürü oluĢturabilmek için klasik iĢletmelerden getirilecek hayvanların
yaĢı, hayvan türü ve verimlerine göre geçiĢ süreçleri, barınakların durumu, her bir hayvan
türü için ayrılacak barınak alanı, hayvanların bakımı ve beslenmesi, su ve yem kullanımları,
yemlere ilave edilebilecek katkı maddeleri anlatılmaktadır. Ayrıca, yine yönetmelikte hayvan
dıĢkılarının nasıl ve ne Ģekilde toplanacağı, bekletilme Ģartları ve gübre olarak
uygulanabilirliği konularında da kılavuz niteliğinde bilgi verilmektedir.
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması hususunda baĢvurulacak bir
diğer yöntem, Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının geliĢtirilmesidir. Bu kapsamda, uygun
stratejilerin uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında, yetiĢtirici ve çiftçilerin
bu konudaki çabalarının hızlandırılması, desteklenmesi ve teĢvik edilmesi gerekmektedir.
Kurumsal ilgililerin bu konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve
finansman kaynağı sağlayarak destek vermeleri beklenmektedir.
Hayvan Atıkları ile Ġlgili Sorunların YaĢandığı Sıcak Noktalara ĠliĢkin Öneriler
yaĢanan alanlarda aĢağıdaki önlemlerin uygulanması önerilmektedir.
(1)
Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği
kurularak, hayvancılığın yoğun olduğu bölgelerde öncelikle küçük iĢletmelerin
Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli
iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir.
(2)
Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan
küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme
(biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri
dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre
eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir.
(3)
Hayvancılık OSB ve büyük tekil iĢletmeleri ait merkezi/büyük kapasiteli biyometan
tesislerine, baĢka sektörlerden biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf ücreti
alınması ve tarımsal atıklardan da ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür tesis
iĢletmelerinin daha fazla gelir elde etmelerinin sağlanabilir.
7.4.8. Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler
Havzanın yeraltı suyu potansiyelinin etkin kullanımı nitelik ve nicelik açısından izlenmesine
ve denetlenmesine bağlıdır. Bu konuda yerel ölçekte yeraltı su çekimi envanterinin
güncellenmesi, iyileĢtirilmesi ve sürekli takibinin sağlanması esastır. YanlıĢ kullanımlar ve
bilinçsiz çekimlerin engellenmesi için eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarına önem verilmesi
beklenmektedir.
7.4.9. Arıtma Çamurları Yönetimi ile Ġlgili Öneriler
Ġlgili Yasal Çerçeve
Bu bölümde, arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak Ulusal mevzuat ve AB müktesebatı
incelenmiĢtir.
Ulusal Mevzuat
Türkiye‘de arıtma çamurlarının yönetimi ile ilgili baĢlıca yasal çerçeve aĢağıdaki gibidir:
Atık Yönetiminin Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik (5 Temmuz 2010 tarih ve 26927 no ile
Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2008))
Bu yönetmeliğin amacı, atıkların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden yönetilmesine
iliĢkin genel esasların belirlenmesidir. Bu kapsamda, atık yönetiminin kontrollü bir Ģekilde
yapılabilmesi için atık sınıflandırılması getirilmiĢtir olup, atıkların tehlikelilik özelliklerinin
belirlenmesi amacıyla 20 ana grup altında detaylı atık listesi ile bir sistematik oluĢturulmuĢtur.
Burada atıksu çamurları, Yönetmelik Ek IV‘de verilen atık listesi içerisinde 19. madde olan,
―Atık yönetim tesislerinden, tesis dıĢı atıksu arıtma tesislerinden ve insan tüketimi ve
endüstriyel kullanım için su hazırlama tesislerinden kaynaklanan atıklar‖ bölümüne tekabül
etmektedir (Madde 19.08). Bu bölüm su, atıksu ve atık yönetimi tesislerinden kaynaklanan
tüm atıklara iĢaret etmektedir.
Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik (3 Ağustos
2010 tarih ve 27661 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010))
Bu yönetmeliğe göre, ham çamurun toprakta kullanılması yasaktır; stabilize arıtma
çamurunun kullanılmasında ise bazı sınırlamalara uyulması gerekmektedir. Öncelikle
stabilize çamurun, doğal orman alanları ile meyve ağaçları hariç olmak üzere toprakla temas
eden ve çiğ yenen meyve ve sebze ürünlerinin yetiĢtirildiği topraklarda kullanımı yasaktır.
Arıtma çamurunun toprakta kullanılması, tüm koruma alanları ile içme ve kullanma suyu
temin edilen yüzeysel su ve yeraltı suyu besleme havzalarında tamamen yasak olup, bu
amaçlara hizmet etmeyen diğer yüzey sularını çevreleyen 300 m‘lik alanın dıĢında uygulama
yapılmasına izin verilmektedir. Hayvan otlatma veya hayvan yemlerinin hasadı yapılacak
alanlarda ise, söz konusu faaliyetler ile arıtma çamurunun uygulanması arasında geçen süre
en az 4 hafta olmalıdır. Bunlara ilaveten arıtma çamurlarının, pH değeri 6‘dan küçük olan,
organik madde içeriği %5‘den fazla olan topraklarda ve taban suyu seviyesi 1 m‘den sığ
derinlikte olan veya eğimi %12‘yi geçen alanlar ile kumlu tekstürlü topraklarda kullanımı
yasaktır. Organik madde içeriği %40‘dan daha az olan stabilize arıtma çamurlarının da
toprağa uygulanması yasaktır. Kapasitesi 1.000.000 eĢdeğer nüfusun üzerinde olan atıksu
arıtma tesislerinde oluĢan çamurların en az %90 kuru madde değerine kadar kurutulması
esastır, ancak teknik ve ekonomik acıdan uygunluğunun belgelenmesi durumunda %90 kuru
madde Ģartı aranmaz.
Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (26 Mart 2010 tarih ve 27533 no ile Resmi
Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010))
Yönetmelikte, Geçici Madde 4‘de bahsi geçen kriterler ve/veya Tehlikeli Atıkların Kontrolü
Yönetmeliği Ek 11-A‘da belirtilen Atıkların Düzenli Depolama Tesislerinde Depolanabilme
Kriterleri sağlandığı takdirde arıtma çamurlarının düzenli depolama tesislerinde bertarafı
mümkündür. Bu Yönetmeliğin arıtma çamurlarının düzenli depolanmasını düzenleyen (Geçici
Madde 4) maddesine göre, Atık Yönetimi Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (ÇOB, 2008)
Ek IV uyarınca, tehlikesiz atık olarak sınıflandırılan arıtma çamurlarının ağırlıkça en az %50
kuru madde (KM) ihtiva etmesi, ön iĢleme tabii tutularak kötü kokunun giderilmesi ve atığın
kararlı hale getirilmesi kaydıyla, ÇOK limitine bakılmaksızın II. Sınıf Düzenli Depolama
Tesislerinde 01/01/2015 tarihine kadar depolanabileceği belirtilmektedir. Ancak mevcut
susuzlaĢtırma teknolojileri ile söz konusu %50‘lik KM oranına ulaĢılması, özellikle kentsel
atıksu arıtma çamurları için, termal kurutma olmaksızın, pratik olarak mümkün değildir.
Termal kurutma için de %50‘lik KM oranı çok düĢük kalmaktadır. Bu sebeple minimum KM
oranının %30-35 düzeylerine çekilmesi uygun olacaktır. Zira depolanan kentsel katı atıkların
özellikle yaz dönemindeki su muhtevası da %65-70 düzeylerine ulaĢabilmektedir.
Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği (8 Ocak 2006 tarih ve 26047 no ile Resmi Gazete’de
yayımlanan (ÇOB, 2006))
Bu Yönetmeliğe göre, kentsel atıksu arıtma tesislerinden çıkan arıtma çamuru uygun
Ģartlarda yeniden kullanılabilir. Arıtma çamurlarının iĢlenmesi, geri kazanımı ve bertarafı ile
ilgili olarak Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Madde 17‘de belirtilen hususlar
gözetilmelidir (20 Mart 2010 tarih ve 27527 no ile Resmi Gazetede yayımlanan). Arıtma
çamurlarının toprakta kullanımı ve/veya bertarafının, Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının
Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmeliği‘nde belirlenen standartlara ve yöntemlere uygun
olarak yapılması esastır.
Ġlgili AB Mevzuatı
AB müktesebatında arıtma çamurlarının yönetimine iliĢkin temel direktif AB Çamur
Direktifi‘dir.
AB Çamur Direktifi (1986) Council Directive 86/278/EEC of 12 June 1986 on the protection of
the environment, and in particular of the soil, when sewage sludge is used in agriculture.
AB bünyesinde, atıksu çamurlarına iliĢkin tüm yönetim stratejileri Çamur Direktifi‘nde
tanımlanmıĢtır. Buna göre, çamurun bilimsel tarım açısından çok önemli nitelikleri olduğu
kaydedilmektedir. Direktif ayrıca, toprak ve çamur içerisindeki ağır metal konsantrasyonları
ile toprağa yıllık olarak uygulanabilecek en yüksek ağır metal miktarlarına iliĢkin kısıtlar
getirmektedir. Araziye arıtma çamurunun uygulanması ile hayvan otlatma ve/veya hasat
süreleri arasında geçen süre en az 3 hafta olmalıdır. Meyve ağaçları hariç olmak üzere, diğer
meyve ve sebze ekinlerinin büyüme döneminde araziye uygulama yapılamaz.
Konuya ĠliĢkin Olarak Daha Önce Yapılan Planlama ÇalıĢmaları
Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması için Teknik Yardım (EHCIP) Projesi, Arıtma
Çamurunun Tarımda Kullanılması Halinde Çevrenin ve Özellikle Toprağın Korunmasına
İlişkin Konsey Direktifi’ne Özgü Yatırım Planı (ENVEST, 2005)
Bugün Türkiye‘de arıtma çamurlarının tarımda kullanım oranı yaklaĢık %5-10 düzeyinde
olup, bu Ģekilde bertaraf edilen çamur miktarı 50.000-100.000 ton/yıl civarındadır. AB
Komisyonu‘un Kentsel Atıksu Arıtma Direktifi‘nin uygulanmasına iliĢkin 1999 tarihli raporunda
yer alan verilere göre bu değer AB üyelerine kıyasla düĢüktür. Rapora göre, 1998‘de tarımda
arıtma çamuru kullanım oranı %5 (Yunanistan) ile %65 (Fransa) arasında değiĢirken, AB
ortalaması yaklaĢık %50 mertebesinde kalmaktadır. Aynı raporda 2005 yılı için AB
ortalamasının yaklaĢık %55 mertebesine yükseleceği tahmin edilmektedir. Türkiye için ise
Yatırım Planı‘na göre, tarımda kullanılan arıtma çamuru miktarının bugünkü %5-10
seviyesinden gelecekte %30-40 seviyesine çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu değer 2022‘de
yıllık yaklaĢık 2 milyon ton çamura karĢılık gelmektedir. Arıtma çamurunun tarımda
kullanılmasının Ģu Ģekilde gerçekleĢmesi beklenmektedir:
o
Stabilizasyon ve susuzlaĢtırma sonrası, stabilize edilmiĢ çamur, atıksu arıtma
tesislerinde depolanacaktır. Depolama maliyetleri ÇOB Kentsel Atıksuların Arıtılması
Yönetmeliği uyarınca planlanan AAT‘lerin kurulum ve iĢletme maliyetlerine dahildir.
o
Çiftçiler ve diğer kullanıcılar, tarlalara yaymak üzere tesisten (çamur depolama)
çamuru alacaklardır. Bu sebeple tesis sahiplerine çamur uzaklaĢtırma için yeni bir maliyet
gelmemektedir.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)
Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda, arıtma çamurlarının yönetimine dair somut hedefler
belirlenmemiĢtir (ÇOB, 2008). Bu kapsamda geçmiĢ yıllara ait, Organize Sanayi
Bölgeleri‘nden (OSB) açığa çıkan arıtma çamuru miktarlarına yer verilmiĢ ve farklı
yöntemlerle bertarafları (düzenli ve düzensiz depolama (~ %85), arazide bertaraf (~ %15))
değerlendirilmiĢtir.
Marmara Çevre Master Planı ve Yatırım Stratejisi Nihai Raporu (MEMPIS Projesi, 2007)
Arıtma çamurunun düzenli depolanması olasılığı, sadece kısa vadeli bir seçenek olarak
düĢünülmektedir. Bunun temel sebebi, AB düzenli Depolama Direktifi‘nde belirtildiği üzere
organik maddelerin düzenli depolanan atık içerisinde ayrılması konusundaki ihtiyaç ve
kısıtlardır. Bu seçeneğin uygulanabileceği sure içerisinde alternatif arıtma metotları
geliĢtirilmelidir. Düzenli depolamaya alternatif teĢkil edecek teknolojiler Ģunlardır:
o
Çamurun arazi uygulamalarında kullanılması
o
Arazi uygulamalarında veya kati atik formuna dönüĢtürmek üzere çamurun
kurutulması
o
Çamurun yakılması‘ dır.
Araziye uygulamada dikkate alınması gereken iki önemli parametre; patojen organizmalar ve
ağır metallerin giderimi yönünden stabilize çamurun kalitesi ile çamurun gübre değeri ve
toprak yapısını iyileĢtirmesi yönünden çiftçiler tarafından kabul görmesidir. Çamurun
kurutulması veya yakılması uygulamalarında ise, atıksu çamurunun yüksek miktarlarda
oluĢtuğu BüyükĢehirlerde atıksu arıtımına dair Master Planlarda söz konusu stratejiler ortaya
konmaktadır.
Önerilen Yönetim YaklaĢımı
Bu proje kapsamında önerilen Çamur Yönetimi YaklaĢımı aĢağıdaki gibi özetlenebilir.
Türkiye‘nin coğrafi, iklimsel ve arazi kullanım durumu dikkate alınarak, özellikle <100.000
nüfuslu yerleĢimlerin stabilize olmuĢ arıtma çamurlarının, ilgili mevzuata uygun olarak,
doğrudan araziye uygulanması düĢünülebilir. Bu yolla bertaraf edilebilecek çamur miktarının
toplam çamur üretiminin %14‘ü düzeyine ulaĢması beklenmektedir.
AB Düzenli Depolama Direktifi‘nde (1999/31/EC) organik maddelerin düzenli depolanan
atıklardan ayrılması zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu sebeple arıtma çamurlarının depolanması
haricinde de alternatif bertaraf metotları geliĢtirilmelidir. Evsel ve Kentsel Arıtma
Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte de arıtma çamurlarının stabilize
edildikten sonra belirli koĢullar altında toprakta kullanımına izin verilmektedir.
Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte evsel
nitelikli endüstriyel çamurların da toprakta uygulamalarına izin verilmektedir. Ancak mevcut
durumda Türkiye‘de üretilen evsel ve kentsel atıksu çamurunun içeriği hakkında çok az bilgi
bulunmaktadır. ÇOB Atıksu Arıtım Eylem Planı ―Organize Sanayi Bölgesi Atık Temel
Gösterge Sonuçları‖na göre 2004 yılında, OSB‘lerden çıkan arıtma çamurunun miktarının, %
56‘sı düzenli depolanarak, % 29‘u belediye düzensiz depolama sahasında, % 15'i ise araziye
atılarak, bertaraf edilmiĢtir. Bu konuda daha iyi değerlendirmeler yapılabilmesi için, Çevre ve
Orman Bakanlığının desteklediği, endüstrinin de katılım sağlayacağı ilave araĢtırmalar
yapılmalıdır.
BüyükĢehirlerde (N> 500.000), doğrudan veya organik katı atıklarla birlikte anaerobik
çürütme sonrası mekanik susuzlaĢtırma ve kurutma yoluyla hijyenizasyon sağlandıktan
sonra, arıtma çamurları düzenli depolama alanlarında günlük örtü veya ilgili yönetmelikler
çerçevesinde toprak Ģartlandırıcısı olarak kullanılabilir.
Diğer Yöntemlerle Bertaraf
Stabilize olmamıĢ kentsel AAT çamurları, mekanik susuzlaĢtırma sonrası atık yakma lisanslı
çimento fabrikalarında yakılabilir, bölgesel atık yakma tesislerinde tek baĢına veya diğer
atıklarla birlikte yakılıp enerji geri kazanılabilir. Yakma uygulanacaksa çamur stabilizasyonu
yapılmaması esastır. Stabilize olmamıĢ arıtma çamuru keklerinin (KM≥ %35) organik katı
atıklarla birlikte veya ayrı olarak kompostlaĢtırılarak stabilize edildikten sonra toprak
Ģartlandırıcısı ya da düzenli depolama alanlarında günlük örtü olarak kullanımı da diğer bir
seçenektir.
EĢdeğer Nüfusu 100.000‘den az olan AAT‘ler için kurutma yatakları veya çamur lagünlerinde
depolama sonrası araziye uygulama da ilgili yönetmeliğe uymak koĢuluyla duruma göre
baĢvurulabilecek sürdürülebilir yönetim seçeneğidir.
Özellikle BüyükĢehirdeki çamur yönetimi, BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce hazırlatılacak
Atıksu Yönetimi Master Planı‘nın bir unsuru olarak yerel Ģartlar da dikkate alınarak bir
Fizibilite çalıĢmasına dayalı biçimde planlanıp uygulanmalıdır.
8. HAVZA KORUMA EYLEM PLANI
8.1. Havza Yönetimi
8.1.1. Türkiye’de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar
Türkiye‘de su ve atıksu yönetimi pek çok devlet kurumu arasında paylaĢtırılmıĢtır (Tablo 71)
Bu kurumların her biri su kirliliğinin yönetimi ve kontrolü ile ilgili plan, izleme sistemleri ve
düzenleyici önlemler geliĢtirmiĢtir. Kurumların çakıĢan faaliyetleri yanı sıra özellikle su kalitesi
izlemenin kapsamı bakımından önemli boĢluklar bulunmaktadır. 2007 yılında DSĠ‘nin ÇOB
bünyesine alınması ile birlikte Havza esaslı entegre su kaynakları yönetimi hedefi
doğrultusunda önemli bir adım atılmıĢtır. Bu sayede AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu daha
etkin bir izleme ve entegre su havzaları yönetim planlarının hazırlanması, ayrıca su altyapısı
ve atıksu arıtma yatırım projelerinin tasarımı, finansmanı, yapımı ve iĢletimine iliĢkin güçlü bir
zemin oluĢturulmuĢtur (OECD, 2008).
Tablo 71. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları
ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR
KURUM
Devlet Planlama TeĢkilatı
•
Su kaynakları yatırımlarının planlanması (örnek: barajlar, rezervler, su arzı
ve kirlilik kontrolü (örnek: lağım ve kanalizasyon arıtımı)
Çevre ve Orman Bakanlığı
•
Çevre düzeni planlarının geliĢtirilmesi ve onaylanması ile uygulanmalarının
temin edilmesi
Su kirliliğinin önlenmesi
Su kalitesi laboratuarlarının oluĢturulması
Ulusal ÇED düzenlemesinin uygulanması
Belirlenen RAMSAR sahaları
Türk su mevzuatının AB müktesebatı ile uyumlu hale getirilmesinin koor.
Su kaynakları kalitesi sınıflandırmasının belirlenmesi
Yüzme suyu kalitesi standartları da dahil olmak üzere su kaynaklarına
iliĢkin kalite kriterlerinin belirlenmesi
Sanayi tesislerinin atıksu arıtma tesislerine iliĢkin projelerinin onaylanması
Nehir havzası koruma planlarının ve nehir havzası eylem planlarının
hazırlanması
Su kaynaklarının korunması için müdahale planlarının hazırlanması
Su yataklarının rehabilitasyonu
Su boĢaltım izinlerinin düzenlenmesi, sanayi ve atıksu arıtma tesislerinden
boĢaltımların izlenmesi
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Devlet Su ĠĢleri Genel
Müdürlüğü
(2007 yılından itibaren ÇOB
bünyesinde)
•
•
•
•
•
•
•
•
Su kaynağı değerlendirmeleri ve analizi
Nehir havzasının geliĢtirilmesi
Su ve atıksu arıtma tesislerinin planlanması, inĢası ve finansmanı
25 Bölge Müdürlüğü ile su yönetimi
Yerüstü ve yeraltı sularının korunması
Yeraltı suyunun tahsisi ve kayıt altında tutulması
Sel kontrolü
Sulama, evsel su arzı, hidroelektrik enerjisi ve çevre ile ilgili tetkik,
planlama, tasarım, inĢa ve iĢletme
ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR
KURUM
Sağlık Bakanlığı
•
•
•
Yüzme suyu kalite standartlarının belirlenmesi, bu standartların
uygulanması ve izlenmesi
Kentsel atık toplama ve arıtma kalitesinin izlenmesi
Ġçme suyu mevzuatı, içme suyu standartları, bu standartların uygulanması
ve izlenmesi
Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı
•
•
•
•
•
Balıkçılık ve balık yetiĢtiriciliği mevzuatı
Tarımda su kaynağı kullanımının korunması
Balık üretim alanlarında atıksu boĢaltımlarının kontrolü
Tatlı su ve yeraltı suyu için nitrat parametrelerinin izlenmesi
Tarım ilacı kontrolü ve izlenmesi
Kültür ve Turizm Bakanlığı
•
Turizm alanlarında atıksu altyapısının planlanması ve inĢası
Ġller Bankası
•
Ġçme suyu arzı ve iĢlenmesi, atık sistemleri ve kentsel atıksu arıtma ve
belediyeler için katı atık imhası ile ilgili bayındırlık iĢlerinin tasarlanması ve
finansmanı
Ülkemizdeki mevcut su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri yönetimi (kısaca su
ve atıksu yönetimi) yapılanması AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörüldüğü gibi Su Havzalarını
esas alan bir yapıda olmayıp Ġl ve Belediyeler ölçeğinde oluĢturulmuĢ bulunmaktadır.
Türkiye‘nin AB‘ye üyelik süreci ve özellikle Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla mevcut su
yönetiminin AB Su Çerçeve Direktifi gereklerini karĢılayacak biçimde yapılandırılması
çalıĢmaları hız kazanmıĢ bulunmaktadır. Bu bölümde mevcut su ve atıksu yapılanması
durumu özetlenmiĢ olup yeni sistem önerisi ileride Bölüm 8.1.3. te verilmiĢtir.
Türkiye‘de su temini, kanalizasyon (atıksu/yağmursuyu) ve atıksu arıtma /uzaklaĢtırma
hizmetleri Belediyelerin sorumluluğundadır. Belediyeler söz konusu hizmetleri aĢağıdaki gibi
yürütmektedirler:
BELEDĠYELER/YERLEġĠMLER
GÖREVLĠ KURUM
BüyükĢehir Belediyeleri (BB) Hizmet Alanlarındaki
YerleĢimler (Ġlçe/Belde Belediyeleri ve Köyler)
BB Su Kanalizasyon Ġdareleri (SKĠ‘ler)
DSĠ (Ülke ölçeğinde büyük su temini projelerinde)
BB Hizmet Alanı DıĢındaki Belediyeler
(BB hizmet alanı Ġl sınırını kapsamayan Bel.)
Diğer Ġl/Ġlçe /Belde Belediyeleri
Ġlçe, Belde Belediyeleri‘nin Fen ĠĢleri Müdürlükleri
Kırsal YerleĢimler
Ġl Özel Ġdaresi Müdürlükleri (Köylere Hizmet
Götürme Birlikleri Modeli ile)
Nüfusu 3.000~100.000 arasında değiĢen belediyeler, su temini, kanalizasyon ve atıksu
arıtma yatırımları ile ilgili olarak Ġller Bankası fonlarından proje, kontrollük/müĢavirlik ve inĢaat
iĢlerini karĢılamak üzere uzun vadeli borçlanma yoluyla yararlanabilmektedir. Nüfusu tek
baĢına veya bir grup belediye ile birlikte 100.000‘i aĢan belediyeler de, öncelik sırası dikkate
alınarak, su temini projelerinin finansmanında DSĠ kaynaklarından yararlandırılmaktadır. Ġller
Bankası ve DSĠ kaynakları yanında, ÇOB ve belediyeler tarafından oluĢturulan öz kaynaklar
ile AB hibeleri ve kredileri, Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Ġslam Kalkınma
Bankası, Alman Altyapı Yatırımları Bankası (KfW) vb. finans kaynakları da proje bazlı olarak
kullanılabilmektedir. Mevcut su ve atıksu yönetimi yapılanması ile ulaĢılan bazı temel
performans göstergeleri aĢağıda özetlenmiĢtir:
2008 yılı itibarı ile belediye nüfusunun %99‘una içme suyu Ģebekesi yoluyla su temin
edilmektedir (TUĠK, 2010). ġebekelerden servis edilen suyun kalitesi, genelde
örneklerin %95‘inde, Dünya Sağlık TeĢkilatı (WHO) Ġçme Suyu Standartlarını
sağlamaktadır (OECD, 2008).
Atıksu kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus 2008 yılında belediye nüfusunun %88‘idir
(TUĠK, 2010). Ancak bu oran büyük kentlerde %100‘e yaklaĢırken <10.000 nüfuslu
yerleĢimlerde %60-70 düzeyindedir.
Atıksu arıtma tesislerine bağlı belediye nüfusu oranı 2008‘de %56‘ya yükselmiĢtir. Bu
oran >100.000 nüfuslu Ģehirlerde %70-80 iken küçük kasabalarda ~%10‘lar
düzeyindedir. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)‘nda 2012 yılına kadar
AAT‘ne bağlı nüfusun toplam belediye nüfusuna oranının ~ %81‘e ulaĢtırılması (ülke
nüfusunun %60‘ı) hedeflenmiĢtir (ÇOB, 2006.a).
Mevcut veri tabanı ve istatistikler dikkate alındığında alıcı ortamların (kıtaiçi ve sahil
suları)
statülerine
iliĢkin
AB
Su
Çerçeve
Direktifi
ile
uyumlu
sistematik
değerlendirmeler yetersiz olup halen oluĢturulma aĢamasındadır. Ancak Su Çerçeve
Direktifi ile ilgili uygulama takvimi (Tablo 72) ÇOB tarafından sıkı bir biçimde takip
edilmekte ve konuyla ilgili gerekli adımlar atılmaktadır.
Tablo 72. AB Su Çerçeve Direktifi’nin Uygulanması
AB
ÜLKELERĠ
TÜRKĠYE
REFERANS
2000
Direktifin yürürlüğü girmesi
Mad. 25
2003
2006
Ulusal mevzuatta değiĢiklik, nehir havzası bölgelerinin ve
yetkililerinin belirlenmesi
Mad. 23 ve 3
2004
2007
Nehir havzası özelliklerinin sınıflandırılması: baskılar, etkiler ve
ekonomik analiz
Mad. 5
2006
2009
Ġzleme ağının kurulması, kamu istiĢaresinin baĢlaması
Mad. 8 ve 14
2008
2011
Taslak nehir havzası yönetim planının sunulması
Mad. 13
2009
2012
Nehir havzası yönetim planının ve önlemler programının
tamamlanması
Mad. 11 ve
13
2010
2013
Fiyatlandırma politikalarının getirilmesi
Mad. 9
2012
2015
Önlenmelere iliĢkin programların operasyonel hale getirilmesi
Mad. 11
2015
2025
Çevre amaçlarının karĢılanması
Mad. 4
Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi sisteminin öncelikli temel sorunları aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
Su yönetimi havza esaslı değildir.
Çok fazla kurum rol almakta ve eĢgüdüm sorunu yaĢanmaktadır.
Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetime ve denetime imkan
tanımamaktadır.
Karar alma süreçlerinde tarafların demokratik katılımı çok yetersizdir.
Kurumsal kapasite (teknik, personel, altyapı) yetersizdir.
Mali/finansal kapasite yetersiz (kirleten öder prensibine uygun bir tarife yapısı
oluĢturulmamıĢtır.)
Mevcut kaynakların etkin ve verimli kullanımında sorunlar yaĢanmaktadır.
AB üyelik süreci gereği yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında sorunlar vardır.
DeĢarj ve alıcı ortamlarla ilgili izleme ve denetim çok yetersizdir.
Veri tabanı, Raporlama ve Sorgulama Altyapısı yeterli değildir.
Mevcut izleme ve kontrol sistemine iliĢkin kurumlar arası görev paylaĢımı aĢağıdaki gibidir:
Atıksu DeĢarjlarının Ġzlenmesi:
BüyükĢehir
içinde:
Belediyeleri
Hizmet
Alanı
Atıksu kanal Ģebekesine bağlı endüstriyel deĢarjların
izlemesi BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce
Atıklarını doğrudan alıcı ortama deĢarj eden endüstriyel
tesislerin izlenmesi Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nce
Belediye Kentsel AAT deĢarjlarının izlenmesi Ġl Çevre ve
Orman Müdürlükleri‘nce
yürütülmektedir.
BB Hizmet Alanı DıĢındaki ve Diğer
Belediyelerde:
Evsel ve endüstriyel AAT deĢarjları Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri‘nce izlenmektedir.
Alıcı Ortam Su Kalitesinin Ġzlenmesi:
Kıtaiçi su kaynakları (akarsu, göl, baraj,
sulak alan ve yeraltı suları) akım,
içme/kullanma ve sulama suyu kalitesi
izlemesi
DSĠ Bölge Müdürlükleri
Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Bölge Müdürlükleri (EĠEĠ) (akım,
hidrolojik rasatlar)
Bazı pilot nehir havzaları/göllerde Çevre ve Orman Bakanlığı
Bazı BB Su ve Kanalizasyon Ġdareleri (Barajlarda)
Kıyı (plaj), haliç ve denizlerde su kalitesi
izlemesi
ÇOB Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Bazı BüyükĢehir Belediyesi SK Ġdareleri (ĠSKĠ, ĠSU,..)
Ġl Sağlık Müdürlükleri/Ġl Hıfzısıhha Laboratuarları
Su Ürünleri Üretimi yapılan sularda kalite
izlemesi
Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Su Ürünleri Bölge Müdürlüğü
Ġçme suyu
izlemesi
kalitesi
Ġl Sağlık Müdürlükleri
Ġl Hıfzısıhha Müdürlükleri
BB SK Ġdareleri
sonucu
Ġl Tarım ve KöyiĢleri Müdürlükleri
Ģebekelerinde
su
Tarım/hayvancılık
faaliyetleri
oluĢan nitrat kirliliğinin izlenmesi
DeĢarj Ġzni/Cezai Yaptırımları Uygulama:
DeĢarj standartlarının aĢılması durumunda gerekli yaptırım, deĢarj iznini veren kurumların
üst düzey yöneticilerinin (Vali veya BB BaĢkanı) onayı ile uygulanmaktadır.
BB Görev Alanı Dahilinde:
BB Görev Alanı
Belediyelerde:
DıĢında
BB SKĠ – Ruhsat Denetim ve Kontrol Daire BaĢkanlığı
BB Atıksu Arıtma Tesislerine Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri
(Valilik onayı ile)
ve
Diğer
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri/ Çevre ve Orman Bakanlığı
(Valilik/Kaymakamlık onayı ile)
Mevcut izleme sistemiyle ilgili olarak öne çıkan bazı hususlar aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
DeĢarj standartları alıcı ortamın statüsü ile yeterince iliĢkili değildir (özellikle sudaki
tehlikeli maddeler, renk ve biyolojik statü ile ilgili sorunlar yaĢanmakta)
AB Kentsel Atıksuların Arıtılması Direktifi‘nin uygulanmaya baĢlanması (ÇOB Kentsel
Atıksuların Arıtılması Yönetmeliği) özelikle kentsel AAT deĢarjlarından gelen noktasal
yüklerin kontrolü ve Hassas Bölgelerin Korunması bakımından çok önemli bir adım
olmuĢtur.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda (2008-2012) Türkiye‘de kentsel atıksuların
arıtımı ile ilgili iddialı ve umut verici hedefler öngörülmektedir.
Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi Mevzuatı (öncelikle Su Kirliliği Yönetmeliği) ile
Kurumsal ve Teknik altyapısının AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde Entegre
Havza Yönetim Konseptine göre yeniden yapılandırılması gerekmektedir.
8.1.2. AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi
Bu kapsamda havza esaslı entegre su yönetimi alanında Ülkemiz için de örnek teĢkil
edebilecek baĢarılı uygulamaları olan Fransa, Ġngiltere ve Ġspanya‘daki idari yapılanmalar ve
uygulamalar incelenmiĢtir.
8.1.2.1.
Fransa’da Havza Yönetimi
Fransa‘nın idari yapılanması Türkiye ile büyük benzerlik göstermektedir. Bu yüzden
Fransa‘daki Havza Su Yönetimi daha detaylı olarak ele alınmıĢtır (ÇOB, 2004).
Ġdari Yapı
Fransa‘da 95 vilayet (il) ve 22 bölge bulunmaktadır. Her bölgede ortalama 3-4 vilayet yer
almaktadır. 1964 yılında il, bölge ve havza sınırları belirlenmiĢtir. Ġl sınırları daha önce
belirlendiği için bölge ve havza sınırları ile çakıĢmaktadır. Fransa toprakları 1964 yılında 6
havzaya bölünmüĢtür. Havzada bulunan bölge valilerinden biri, aynı zamanda Havza Valisi
olarak da görev yapmaktadır. Nüfusu 50 kiĢinin üzerindeki yerleĢimler belediye statüsüne
sahip olabilmektedir. Fransa‘da 36.000 belediye bulunmaktadır. Ayrıca belediye meclisi, il
meclisi ve bölge meclisleri mevcuttur. Valileri hükümet atamakta, meclis üyelerini ise halk
seçmektedir. Ġl ve bölge meclisleri vergi toplama yetkisine sahipler. Toplanan vergilerin %
70‘i merkezi idareye, % 30‘u ise yatırım amaçlı kullanılmak üzere illere ayrılmaktadır. Yerel
meclislerin denetimi ilgili Devlet kurumlarınca yapılmaktadır. Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim
Bakanlığının (Türkiye‘deki Çevre ve Orman Bakanlığı muadili) bölge müdürlükleri
bulunmaktadır. Ġllerde çevreyle ilgili iĢler il tarım müdürlükleri tarafından yürütülmektedir.
Akarsuların debileri ile ilgili olarak ulusal veri tabanı sistemi kurulmuĢ olup, su kaynaklarının
kalitesi ile ilgili ulusal veri tabanı henüz bulunmamaktadır.
Su Mevzuatı
Ülkede su kaynaklarının korunması, kullanılması ve kirliliğinin önlenmesi ile ilgili hukuki ve
teknik esasları belirleyen mevzuatın çıkarılmasının sorumluluğu merkezi idareye (Bakanlık)
aittir. Su politikası da hükümet ve parlamento tarafından oluĢturulmaktadır. Su Yönetiminden
Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı, kıyı ve limanlardan ise Bayındırlık Bakanlığı
sorumludur. Su kaynaklarının kullanılması (tahsisi) ve atıksuların arıtılması ile ilgili su
mevzuatı 1964 yılında düzenlenmiĢtir. 1964 yılında çıkarılan su mevzuatına göre özel
Ģahısların ve kuruluĢların su kaynaklarının kullanımı konusunda çok önemli hakları
bulunmakta idi. Ancak 03 Ocak 1992 yılında çıkarılan Su Yasasına göre özel mülkiyetin bir
takım haklarına sınırlamalar getirilmiĢtir. 1992 yasasına göre suyun ulusal bir miras ve
zenginlik olduğu, su yönetiminin ekonominin genel kurallarına göre yürütülmesi gerektiği ve
kullanıcıların suyun bedelini ödemelerinin esas olduğu öngörülmüĢtür. Bu kanuna
dayanılarak su kaynaklarının her türlü kullanımı belirli kriterlere ve izinlere bağlanmıĢtır.
Nüfusu 2000 üzerindeki yerleĢimlerde atıksuların toplanması ve arıtılmasında 21 Mayıs 1991
tarihli AB Su Çerçeve Direktifine uyum, nüfusu 2000 altındaki yerleĢimlerde ise Fransız
mevzuatı esas alınmaktadır.
Havza Yönetimlerince hazırlanan uzun vadeli yönetim
planlarına uygun olarak deĢarj izinleri Valiliklerce verilmektedir.
Yeraltı sularında her türlü kullanım (evsel kullanımlar hariç) aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir;
1.
Normal (YağıĢlı) Durumlarda;
-
8 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
8-80 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
80 m3/saat‘den büyük su kullanımları için hem beyan, hem de izin gereklidir.
2.
Olağan DıĢı (Kurak) Durumlarda;
Kuraklık gibi olağan dıĢı durumlarda havza yönetiminin vereceği uyarı ve önerileri
doğrultusunda Valiler su kullanımlarında kısıtlamaya gidebilmektedir.
3.
Kronik Kuraklık Durumunda;
Sulu tarımın yapıldığı yerlerde Bakanlık kararı ile sulama suyu miktarında
kısıtlama
yapılabilmektedir.
Yüzeysel suların her türlü kullanımı (evsel kullanımlar hariç) da aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir ;
4.
Normal Durumlarda;
-
8 - 400 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
400 - 1.000 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
1.000 m3/saat‘den büyük su kullanımları için ise hem beyan hem izin gereklidir.
-
Su rejimlerinin düzensiz olduğu bölgelerde yukarıdaki kullanım limitlerinde azaltma
yapılabilmektedir.
Havza Su Yönetimi
Havza Su Kurulu (Komitesi):
Fransa‘da 1964 yılında havza sınırları belirlenmiĢ, 1967 yılında ise havza yönetimleri
oluĢturulmuĢtur. Havza su kurulu; havzaların hidrojeolojik yapısına göre yönetimi, suyun
ücretlendirilmesi, havzadaki bütün kullanıcıların yönetim sürecine katılımı esas alınarak
oluĢturulmuĢtur (ġekil 126). Havza Su Kurulu‘nun esas görevleri; su ajansları tarafından
hazırlanan 5 yıllık havza planlarını ve belirlenen su tarifelerinin onaylanmasıdır. Havza
planları; kalite hedeflerini, risklerin yönetim ve önlenmesini, su kaynaklarının miktarının
yönetimini ve çevrenin korunması ile ilgili tedbirleri kapsar. Alt havza planlarının, ana havza
planlarına uygun olması gerekmektedir.
Havza Su Kurulları genelde ~100 üyeden oluĢmaktadır ve bu üyelerin 1/3‘ünü sanayiciler,
çiftçiler, içme suyu dağıtım Ģirketleri, balıkçı birlikleri, doğa koruma dernekleri ve doğa sporu
ile uğraĢanlar gibi su kullanıcıları, 1/3‘ünü il meclis üyeleri, bölge meclis üyeleri, belediye
baĢkanları, havzadaki vilayet temsilcileri, bölge temsilcileri gibi bölge halkının seçtiği kiĢiler,
1/3‘ünü ise Çevre, Sağlık, Sanayi, ĠçiĢleri, Maliye, Tarım bakanlığı gibi merkezi idarenin
temsilcileri oluĢturmaktadırlar. Havza Yönetimleri özerk olup Havza Su Kurulu BaĢkanı‘nın
sivil (kamu görevlisi olmayan) bir yönetici olması esastır. Havza Su Kurulu Seçimleri 6 yılda
bir yapılır ve kurul yılda iki kez toplanır. Toplantı gündemiyle ilgili bilgiler, toplantı öncesi alt
komisyonlar tarafından toplanır ve yönetime sunulur.
Su Ajansı:
Fransa‘da 1967 yılında her havzada bir adet olmak üzere 6 adet su ajansı kurulmuĢtur. Su
ajanslarının amacı su kirliliğine karĢı mücadele etmektir. Su ajansları Ekoloji ve Sürdürülebilir
GeliĢme Bakanlığı‘na bağlıdır ve baĢkanı BaĢbakan tarafından atanır. Su ajansı yönetim
kurulu; 11‘i seçilenler (Belediye Meclisi üyeleri), 11‘i su kullanıcıları, 11‘i devlet tarafından
atanan (Bürokratlardan teĢkil edilen) 33 üyeden oluĢur. Su ajansı yönetim kurulları ajans
bütçesini onaylar, su tarifelerini tespit eder ve havza yönetim kurulunun onayına sunar. Su
ajanslarınca uygulanan 4 ana kriter; suyu kirleten öder, suyu kullanan öder, atıksuyunu arıtan
teĢvik alır ve kaynağı koruyan teĢvik alır Ģeklinde ifade edilmektedir. Su ajansı, su
kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer su kullanıcıları) aldığı paraları atıksu arıtma tesisleri ve
baraj gibi su yatırımlarının sübvansiyonu ve iyileĢtirilmesi için kullanmaktadır. Su yapılarının
planlamasını ve projelendirmesi de Ajanslarca yapılmaktadır.
Su
ajansları
kullanılan
suların
ücretlendirilmesinden,
atıksu
bedelinden
ve
kirlilik
kontrolünden elde ettikleri gelirlerinin (Havza Koruma Vergisi) % 7 sini kendi masraflarında,
%93 nü arıtma tesisleri, kanalizasyon sistemleri, geri kazanım tesisleri ve yeni teknolojilerin
finansmanında kullanmaktadırlar. Ajansların kirlilik kontrolü için bugüne kadar düzenli olarak
verdiği teĢvik; 1970 yılında evsel kirlilik kontrolü için % 15-25 , sanayi kirlilik kontrolü için %
33-50 arasında değiĢirken son yıllarda evsel kirlilik kontrolü için % 35-50, endüstriyel
kirlenme kontrolü için ise % 35-70 arasında değiĢmektedir.
Belediyeler
Ġçme ve kullanma suyu ve atıksu bedelleri belediyeler tarafından faturalandırılmaktadır.
atıksuyun miktarı tüketilen su miktarı üzerinden belirlenmektedir.
Belediyeler tarafından tüketicilerden toplanan su ve atıksu fatura bedellerinin belli bir kısmı (~
% 20-25‘i) Havza Koruma Vergisi olarak Su Ajansı bütçesine aktarılmaktadır.
Her belediyenin bir su yönetim birimi bulunmaktadır. Bu birimlerin denetimleri Valiliklerce
yapılmaktadır. Merkezi idare su yatırımı yapmamaktadır. Arıtma tesisi yatırımları da
belediyeler tarafından yapılmaktadır.
Ġmtiyazlı Su ġirketleri
Su Ģirketleri barajların ve sulama kanallarının yönetimini yapmaktadır. Su ajansları tarafından
baraj inĢaatı ve su kaynaklarının yönetimi belirli süreler için bu Ģirketlere verilmektedir.
Sulama suyu kullanım bedelleri Ģirket tarafından faturalandırılmaktadır. ġirketlerin sahibi il ve
bölge meclisleridir. ġirketler su kaynaklarının kullanımını bir program ve plan çerçevesinde
kullanıcıların hizmetine sunmaktadır. Kullanıcılarla Ģirket arasında sözleĢme yapılıp belli bir
kota belirlenmektedir. Kullanıcıların bu kotayı aĢıp aĢmadığı Ģirket görevlileri tarafından
düzenli olarak kontrol edilmektedir. Kullanıcılar belirlenen yıllık kota miktarı kadar su bedelini
kullanmasalar da ödemek zorundadırlar. ġirketler nehirlere ekolojik debiden az olmamak
üzere optimum su miktarını bırakmak durumundadır. Optimum debiler nehirlere yapılan
atıksu deĢarjları da dikkate alınarak Havza Yönetimleri tarafından belirlenmektedir.
Su Polisi
Su polisi idari bir organizasyondur. Her ilde 5-6 kiĢilik su polisi grupları bulunmaktadır. Su
polisleri genellikle il tarım müdürlüğüne bağlı olarak, kendi amirinin ve Valinin emrinde görev
yapmaktadır. Beyana ve izne tabi faaliyetlerin denetimleri su polisi tarafından yapılıp cezai
yaptırım uygulanabilmektedir. Ceza ancak valilik onayı ile geçerlilik kazanmaktadır. Su
polisinin çalıĢmaları sırasındaki koordinasyon, su ile ilgili il müdürlüklerinden kurulu bir
komisyon tarafından yapılmaktadır. Bu komisyon; Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı
tarafından tespit edilen ulusal yönetmelikler ve AB direktiflerinin uygulanması, kirletici etkileri
olan büyük endüstrilerin denetimi ve ildeki çevresel önceliklerin tespiti gibi konularda gerekli
su politikasını tespit etmektedir.
Uluslararası Su Ofisi (IWO)
1949 yılında kurulan bir kuruluĢtur. Toplam çalıĢan sayısı 5-6 kiĢidir. 40 tanesi yurtdıĢında
olmak üzere 150 ofis ile iĢbirliği içinde bulunmaktadır. Uluslararası Su Ofisi su sektöründe
çalıĢan her seviyede insana staj ve hizmet içi eğitim vermektedir. Eğitimlerde; yönetim,
organizasyon, finansman, proje, halk ve kullanıcılarla iliĢkiler konular ele alınmaktadır.
Kurumsal iĢbirliği kapsamında ise; entegre havza yönetimi, balıkçılık, sanayi, belediyenin su
dağıtım sistemi konularında eğitim verebilmektedir. Su konusunda AB direktiflerinin
uyumlaĢtırılması için diğer ülkelere destek sağlamaktadırlar. Veri bankası ve bilgi sistemleri
adı altında bir dokümantasyon merkezleri bulunmaktadır.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Fransa‘da özel sektörle iĢbirliği, yerel yönetimlerin teknik ve finansal açıdan su sektörünü AB
standartlarına taĢıyamadıkları bir dönemde gerçekleĢtirilmiĢtir. Fransa‘da, özel sektör
katılımı, özelleĢtirme dıĢında kalan modellerle gerçekleĢtirilmiĢtir. Yasal çerçevesi ise 1964
yılında çıkarılan ve 1992‘de yenilenen ―Ulusal Su Kanunu‖ ile çizilmiĢtir. Sektörün çevre ve
sağlık mevzuatı, altı bölgede faaliyet gösteren mali ve idari özerkliğe sahip düzenleyici
otoriteler (Havza Yönetimi Komiteleri) eliyle yürütülmektedir. Öte yandan bölgesel nehir
havzaları komiteleri havza geliĢtirme projeleri için finansal teĢvik sağlamak, vergi ve ceza gibi
araçlar ile kirliliğin azaltılmasını temin etmekle yükümlü kılınmıĢtır. Ancak, hizmetlerin iktisadi
düzenlenmesi ile görevlendirilmiĢ bir otorite bulunmamakta, bu iĢlev sözleĢmeler ile
gerçekleĢtirilmektedir (TÜSĠAD, 2008.b).
Hizmetin düzenlenmesi noktasında ortaya çıkan temel sorunlardan biri de komiteler ile çevre
ve sağlık mevzuatını yürüten otoriteler arasında eĢgüdüm eksikliği ve yetki çatıĢması
yaĢanmasıdır. Diğer bir sorun ise yerel yönetimler ile özel teĢebbüs arasında akdedilen
sözleĢmelere iliĢkin olarak yerel yönetimlere teknik ve ekonomik destek sağlayacak ve
sözleĢmelerin uygulamasını denetleyecek bir idari birimin bulunmamasıdır (Dore v.d, 2004).
Fransa‘da özel sektör katılımı 1990‘lı yıllarda hızlı bir artıĢ göstermiĢtir. Ancak sözleĢmelerin
akdinde rekabetçi ihale yönetiminin tercih edilmesine karĢın maliyetlerin yeterince düĢmediği
görülmektedir. Bununla birlikte bazı özel kurumlar, yerel yönetimler ile yakın iliĢkiler kurarak
uzun vadeli sözleĢmeleri rekabet etmeksizin elde etmiĢlerdir. Nitekim bu tür yolsuzlukların
önüne geçmek amacıyla iki kanun yürürlüğe konmuĢtur. Genel olarak tüketicilerin özel sektör
katılımından olumsuz yönde etkilendiği ifade edilmektedir. Bu durumun büyük ölçüde kamu
müdahalelerinden kaynaklandığı ileri sürülmektedir. Ayrıca, yoğun sübvansiyonlar piyasa
mekanizmasını tıkamaktadır (EU, 2004).
Özel sektör katılımı sonrasında Fransız kökenli üç teĢebbüsün sektördeki payı %95
seviyesine ulaĢmıĢtır. Bu tablonun korumacılığın bir göstergesi olduğu ve AB anlayıĢıyla
çeliĢtiği ileri sürülmektedir. Anılan özel teĢebbüsler yüksek fiyat ve kar oranları ve sermaye
yardımları eĢliğinde iç pazarda ekonomik gücünü arttırmıĢ, böylece çok uluslu Ģirket
konumuna ulaĢmıĢtır. Özel sektör katılımı sonrasında fiyat artıĢları incelendiğinde özel kesim
tarafından hizmet verilen yerlerde fiyatların çok daha yüksek oranda arttığı görülmektedir
(Gökdemir, 2007).
Bir havza örneği: Seine Normandie Havzası (Fradin, 2007)
ġekil 126. Fransa’da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
8.1.2.2.
Ġngiltere’de Havza Yönetimi
Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) son 30 yılda 1974‘deki devletleĢtirme
döneminden bugünkü kamu özel sektör iĢbirliği modeline uzanan radikal bir değiĢim süreci
geçirmiĢtir.
DevletleĢtirme Dönemi (1974-1988)
ĠĢçi Partisi‘nin iktidarda olduğu 1970‘in ilk döneminde, suyun bir kamu malı olduğu
görüĢünden hareketle Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) devletleĢtirilmiĢtir. Bu
dönemde merkezi ve yerel yönetimlerin öncelikli görevinin halka temiz içme suyu temin
etmek olduğu ve herkesin eĢit (tek) bir su tarifesi ile suya eriĢim hakkı bulunduğu temel
politikası esas alınmıĢtır. 1973 yılında yürürlüğe giren Su Kanunu‘nda su temini tesisleri alt
yapısı mülkiyetinin devlete ait olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Ġlgili kanun uyarınca 1974-88
döneminde su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri Bölgesel Su Otoriteleri‘nce (Su
Kanalizasyon Ġdareleri) devlet eliyle yürütülmüĢtür.
Tam ÖzelleĢtirme Dönemi (1989- )
Ġngiltere‘de 1979 yılında M. Thatcher liderliğinde Muhafazakâr Parti‘nin iktidara gelmesi
sonrası, ekonomik durgunluk ve çok yüksek kamu borcu sorununa da çözüm getirmek
düĢüncesi ile Su Endüstrisi‘nin özelleĢtirilmesi gündeme gelmiĢtir.
Böylece özelleĢtirme yoluyla Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetlerini yürüten
Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin iyi yönetilen, etkin ve verimli biçimde kaliteli hizmet veren karlı
ticari Ģirketlere dönüĢtürülmesi hedeflenmiĢtir. Bu tür bir yaklaĢım ile suyun ekonomik bir
değer olduğu ve özelleĢtirmenin su tüketicilerine de fayda sağlayacağı görüĢü esas
alınmıĢtır. Ġngiltere 1989 yılında su yönetiminde kamu-özel sektör iĢbirliğini (public-private
partnership, PPP) esas alan yeni bir Su Kanunu‘nu yürürlüğe koyarak özelleĢtirmenin önünü
açmıĢtır.
Ġngiltere ve Galler‘deki PPP tecrübesi kendine özgüdür. Fransa ve Almanya‘da kamu Su
Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sisteminin mülkiyetini devretmeksizin sadece iĢletme
ve bakım hizmetlerini özelleĢtirirken, Ġngiltere ve Galler‘de Su Temini ve Atıksu
Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetleri bütün varlıkları ile birlikte özelleĢtirilmiĢtir. Ġngiltere ve
Galler‘deki mevcut Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sistemi yönetimi yapısı ġekil
127’da özetlenmiĢtir (Wong, 2009).
Merkezi Hükümet (siyaset kurumu) kamu - özel sektör iĢbirliği modelinin mimarıdır. Su
sektörü özelleĢtirmesinin gerçekleĢtirildiği 1989 tarihli Su Kanunu ve Mevzuatı Merkezi
Hükümet‘e, ―halk sağlığı ve emniyeti ile çevrenin korunmasından taviz vermeden su
sektörünün rekabete açılması‖ olarak ifade edilen ikili düzenleyici rol vermektedir. Merkezi
Hükümet, üç farklı düzenleyici kamu kurumu vasıtası ile, su yönetimi hizmetlerini izleyerek su
Ģirketlerinin eylem ve politikalarının Ģekillendirilmesi gücünü elinde tutmaya devam
etmektedir.
Ġngiltere ve Galler‘de Yargı Kurumları politik ve piyasa kurumları ile koordineli biçimde
çalıĢmaktadır. Su Kanunu, PPP‘de rol alan su Ģirketlerine kendi havzalarındaki su yönetimi
faaliyetlerini serbest piyasa ve ticaret kurallarına göre yürütme hakkı vermektedir. Ancak söz
konusu yönetim plan ve stratejilerinin yerel ve uluslararası (AB Su Çerçeve Direktifi)
mevzuata uygunluğu yargı kurumlarınca izlenip denetlenmektedir.
ġekil 127. Ġngiltere’de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
Üç düzenleyici kurum; su Ģirketleri, tüketiciler ve çevre koruma faaliyetleri arasındaki
çalıĢmaları dengeleyici olarak görev yapmaktadır. Su Hizmetleri Ofisi (OFWAT) tüketiciler
yararına suyun etkin kullanımı ile ilgili ekonomik düzenleyici rolünü üstlenmiĢtir. Su Ģirketleri
Havza Su Yönetimi planlarını OFWAT‘a sunup onaylatmak zorundadır. OFWAT ayrıca su
tarifelerini de izlemektedir. Çevre Ajansları su Ģirketlerinin çevresel performanslarının
denetimi ve uzun vadeli su kaynakları planlaması faaliyetleri ile ilgili düzenleyici kuruluĢtur.
Ġçmesuyu MüfettiĢliği de içme suyu kalitesini izlemekle görevli düzenleyici kurumdur.
Stratejik Planlama ve Mahalli Ġdareler (SPLA) birimi ve Su Tüketicileri Konseyi (CC Water)
Su Yönetimi‘nde rol alan bürokratik kurumlardır. SPLA arazi kullanımı planlaması
çerçevesinin belirlenmesi ve ilgili plan kararlarını almakla görevlidir. Su Tüketicileri Konseyi
ise suyla ilgili tüketici/müĢteri görüĢ ve Ģikâyetlerini araĢtırma ve izlemekle görevlidir.
Medya kuruluĢları da Su Yönetimi Sistemi çerçevesinde tali derecede ve bazen de ikili rol
oynayabilmektedir. Medya genelde tüketici Ģikayetlerini yansıtıcı rolü yanında, su Ģirketlerinin
reklam ve tanıtım faaliyetlerinde görev almak gibi birbiriyle çeliĢebilen durumlar içinde de yer
alabilmektedir.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Ġngiltere‘de su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri 1989 yılında havza temelli olarak
özelleĢtirilmiĢtir. ÖzelleĢtirme iĢlemi kapsamında 10 bölgede su ve atıksu hizmet lisansı bir
arada, 14 bölgede ise sadece su hizmet lisansı verilmiĢtir. Söz konusu lisanslar, içme suyu
hizmetinin taĢıdığı önem dikkate alınarak, yetersiz hizmet durumunda geri alınabilmektedir.
ÖzelleĢtirmenin temel amaçları, rekabetin ve etkinliğin arttırılması, finansman ihtiyacının
giderilmesi ve 26 milyar Ġngiliz Poundu olarak hesaplanan AB çevre ve kalite standartlarının
yakalanması hedeflerinin gerçekleĢtirilmesi olarak sıralanmaktadır (Green, 2003), (TÜSĠAD,
2008.b).
ÖzelleĢtirme sonucunda bölgesel ölçekte faaliyet gösteren 10 adet kamu teĢebbüsü (Su
Kanalizasyon Ġdaresi) özel kesimin kontrolüne geçmiĢtir. Buna ek olarak nüfusun %25‘ine
sadece su hizmeti sağlayan 14 teĢebbüs pazara giriĢ yapmıĢtır.
Özel sektörün katılımı sırasında teĢebbüslerin dikey bütünleĢik yapıda faaliyet göstermesine
izin verilmiĢtir. Bir diğer ifade ile özel kesim, suyun çıkarılması, dağıtımı, atıksuyun
toplanması ve iĢlenmesi aĢamalarının tümünü gerçekleĢtirmektedir.
ÖzelleĢtirme sonrasında on yıl içinde fiyatlar ortalama olarak %46 oranında artmıĢtır. Söz
konusu artıĢ AB kalite standartlarına uyum için yapılan yatırımlar ile açıklanmaktadır (Dore
ve diğ., 2004). Diğer yandan, yüksek fiyat artıĢ oranlarına karĢı, su fiyatlarının yüksek
verimlilik sayesinde beklenenden daha az bir oranla arttığını ileri süren görüĢler de
mevcuttur. Nitekim özelleĢtirmeden önceki on yıllık dönemde AB‘ye uyum ve hizmet kalitesi
konularında önemli ilerleme kaydedildiği ifade edilmektedir (Green, 2003).
Ġngiltere deneyimi, özel teĢebbüslerin elde ettikleri kar oranlarındaki artıĢ konusunda çarpıcı
veriler sunmaktadır. TeĢebbüslerin elde ettikleri kar oranları dikkate alındığında, yine
Ġngiltere‘de çarpıcı bir tablo ile karĢılaĢılmaktadır. ÖzelleĢtirmenin hemen sonrasındaki on
yıllık dönemde teĢebbüslerin kar artıĢ oranı ortalama %142 oranında artıĢ göstermiĢtir.
TeĢebbüs bazında incelendiğinde bireysel kar artıĢ oranı, % 898 gibi anormal rakamlara
karĢılık gelmektedir (Dore ve diğ., 2004).
ÖzelleĢtirme sonrasında çevre standartları ve içme suyu kalitesine iliĢkin çok önemli
geliĢmeler sağlanmıĢtır. ÖzelleĢtirme iĢlemi sonrasında beĢ yıl içinde AB kalite standartlarını
karĢılama oranı %87‘den %96‘ya yükselmiĢtir. Öte yandan, 1990 yılında nehir ve kanalların
ancak %48‘i iyi ve çok iyi olarak sınıflandırılmakta iken, bu oran 1995 yılında %60‘a, 2002
yılında ise %92‘ye yükselmiĢtir. Çevre standartlarına iliĢkin bir baĢka olumlu geliĢme su
kirlenme vakalarında gözlenen azalmadır. Ġçme suyu kalitesinde de on yıl içinde kalite
standartlarının üzerinde kalan içme suyu örneği oranı neredeyse %99 seviyesini yakalamıĢtır
(Dore ve diğ., 2004) (TÜSĠAD, 2008.b).
8.1.2.3.
Ġspanya’da Havza Yönetimi
Genel Ġdari Yapı
Ġspanyada yönetim ademi merkeziyetçi (merkeziyetçilikten uzak) bir Ģekilde ĢekillenmiĢtir. Bu
nedenle Otonom Yapılar ve ġehirler kendilerine verilmiĢ çevresel sorumluluğu da
üstlenmekte ve böylece çevre politikasının oluĢturulması ve uygulanmasında Merkezi Ġdare
ile yakın bir iĢbirliği içerisinde etkin rol oynamaktadırlar. Otonom Bölgelerin her biri çevresel
meseleler hakkında yetkili bir birime sahip olup kendi Çevre Ajanslarını veya benzeri bir
yapıyı oluĢturma hakkına/yetkisine de sahiptirler (ÇOB, 2009).
Ġspanyanın yeni idari modeline göre, politik güç, merkezi idare ve 7. yy‘ın sonları ile 8. yy‘ın
baĢlarında oluĢmuĢ olan 17 otonom bölge, 50 il ve 8.000 civarında belediye arasında
paylaĢtırılmıĢtır. Mevcut 8.000 belediyenin 5.000‘den fazlası 1.000 kiĢiden daha az
nüfusludur.
Çevre Bakanlığı’nın Yapılanması
Çevre, Kırsal Kesim ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı bugünkü yapısına 4 Temmuz 2008 tarihli
Kraliyet Kararı ile kavuĢturulmuĢtur. Bu kararla daha önce Çevre, Balıkçılık ve Gıda
Bakanlığı ile 1996 yılında kurulan Çevre Bakanlığı tarafından yürütülen görevler yeni
Bakanlığa verilmiĢtir. Ġspanyol idari sisteminde çevresel politika geliĢtirme konusundaki en
üst kurumlar, Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği, Kırsal ĠĢler ve Su Sekreterliği ile Denizcilik Genel
Sekreterliğidir. Çevresel Kalite ve Etli Değerlendirme Genel Müdürlüğü Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği‘ne bağlı olup Avrupa Çevre Ajansının Ulusal Odak Noktası durumundadır (ġekil
128).
Çevre, Kırsal ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı, iklim değiĢikliğiyle mücadele ve sürdürülebilir
kırsal kalkınma ile ilgili hükümet politikalarını uygulamakta ve doğal mirasın, biyolojik
çeĢitliliğin, denizciliğin, su, tarım, hayvancılık, ormanlar, balıkçılık ve gıda kaynaklarının
korunması ile ilgili planlar hazırlamaktadır. Bakanlığın stratejik amacı iklim değiĢikliğiyle
mücadele ve biyolojik çeĢitliliğin korunması ile tarım, hayvancılık, ormancılık ve balıkçılık
faaliyetlerinin geliĢtirilmesini içeren iki boyutlu bir sürdürülebilir geliĢme modelinin entegre bir
yaklaĢımla teĢvik edilmesidir.
Havza Su Yönetimi Yapılanması
Ġspanyanın 9 adet nehri ve 10 adet nehir havzası bulunmaktadır. Her bir nehir havzası için bir
nehir havzası konfederasyonu (Havza Yönetimi Komitesi) oluĢturulmuĢtur. Ġspanya 17
otonom bölgeden oluĢmakta ve bir nehir havzası birden fazla otonom bölgeyi sınırları içinde
bulundurabilmektedir. Bu durum nehir havzası yönetiminde bazı sorunlar yaĢanmasına yol
açabilmektedir.
Ġspanya‘da havza yönetimi yaklaĢımı 1926 yılından beri mevcuttur. ġu anda Su Çerçeve
Direktifinin
uygulanması
kapsamında
gerekli
―önlemler
programı‖nın
geliĢtirilmesi
aĢamasında bulunulmaktadır. Alıcı ortam kalite standartlarının belirlenmesi konusunda
sorunlar yaĢanmaktadır. Suyun maliyetinin kullanan öder prensibi uyarınca karĢılanması
konusu uzun yıllardır bilinmektedir. Ġspanya‘da Nehir Havzalarının hidrolojik olarak
yapılandırılması iĢleri tamamlanmıĢ olup halen AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörülen ―iyi su
kalitesi‖ne ulaĢmak için bütün kıyı ve yüzeysel suları içeren yönetim planlarını hazırlama
faaliyetleri devam etmektedir.
Çevre koruma alanında; belediyeler atık yönetimi, toplanması ve su temininden sorumludur.
Nüfusu 50.000‘in üzerindeki Ġl Belediyeleri ise ayrıca çevre politikaları ile ilgili yerel düzeydeki
yasal düzenlemelerden de sorumludur. Uygulamada il belediyeleri ve diğer belediyeler
arasındaki iliĢki genelde yapıcı bir iĢbirliğine imkân verecek Ģekilde devam etmekte ve atıksu
arıtımı ve su temini sorunlarını birlikte çözmek üzere belediyeler arasında bölgesel birlik
yapıları oluĢturulmaktadır. Ġspanya‘da su/atıksu tarifeleri, Su Kanalizasyon Ġdaresi veya
imtiyazlı Özel Firma‘nın teklifi ve Belediye Meclisi onayı ile belirlenmekte olup ayrıca
Bağımsız Ġhtisas (Hakem) Komisyonu görüĢü alınmaktadır.
Sulama Suyu Yönetimi
Ġspanya‘daki sulama suyu yönetimi, baĢlangıcı Endülüs Emevi Devleti dönemine uzanan
oldukça köklü bir geleneğe dayanmakta olup Sulama Birlikleri modelini esas almaktadır.
Ġspanya‘daki tipik Sulama Birlikleri yönetim Ģeması ġekil 129’de verilmiĢtir (Mateos ve diğ.,
2005).
Birlik Genel Kurulu, birliğe üye bütün çiftçilerin katılımı ile oluĢan sulama konusundaki en
yüksek yetkili otoritedir. Esas görevi; yönetim kurulunu seçmek, yönetim planlarını karara
bağlamak ve önemli konularda oylama ile karar almaktır. Genel kurulun bir baĢkan, baĢkan
yardımcısı ve sekreteri bulunmaktadır.
Yönetim Kurulu Genel Kurulca onaylanmıĢ iĢleri takip eder, yıllık yönetim planları, bütçe ve
faaliyet raporlarını hazırlar, suyun birlik üyeleri arasında adil ve verimli kullanımını denetler,
yöneticileri seçer ve politikalar oluĢturur. Yönetim Kurulu üye sayısı birliğin büyüklüğüne
göre, 3 ile 15 kiĢidir. Yönetim Kurulu‘nda bir baĢkan, baĢkan yardımcısı, sekreter ve muhasip
bulunmakta olup genelde Yönetim Kurulu baĢkan ı ve baĢkan yardımcısı Genel Kurul‘da da
aynı görevleri yürütür. Yönetim Kurulu BaĢkanı sulama birliğini temsil eder.
Müdür, Yönetim Kurulu‘nca öngörülen günlük iĢlerin takibi, yıllık plan ve bütçenin yönetimi,
personelin idaresi, birliğin performansının izlenmesi, sorunların teĢhisi ve diğer birliklerle de
istiĢarede bulunarak Yönetim Kuruluna gerekli alternatif politikalara yönelik öneriler
hazırlanması ile görevlidir. Müdürlükteki 3 ana birimde, personel sayısı birlik yapısının
durumuna göre değiĢmektedir. Yönetim Kurulu gerekli hallerde geçici süre ile görev yapan
uzmanlardan danıĢmanlık hizmeti alabilmektedir.
Su Jürisi doğrudan Genel Kurulca veya Yönetim Kurulu üyeleri arasından seçilmekte ve
anlaĢmazlıkların çözümünde Hakem Heyeti olarak görev yapmaktadır.
Çevre, Kırsal Alanlar
ve
Denizcilik Bakanlığı
Kırsal YerleĢimler ve
Su MüsteĢarlığı
(Sekreterliği)
Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği
Deniz ĠĢleri Genel
Sekreterliği
(MüsteĢarlığı)
(bağlı 4 Müdürlük)
özerk
özerk
Milli Parklar Genel
Müdürlüğü Ġdaresi
Kırsal Çevre Genel
Sekreterliği
Hidrografik
Konfederasyon Kurumu
Doğal Çev. ve Or.
Genel Müd. (bağlı 3
Müdürlük)
Devlet Meteoroloji
Ajansı
Çevresel Kalite ve Etki
Değerlendirme Genel
Müdürlüğü
(Avrupa Çevre Ajansı
Ulusal Odak Noktası)
Kırsal Çevre için
Sür. Kalk. Genel
Müd. (bağlı 4 Müd.)
Su ĠĢleri Genel
Müdürlüğü
ġekil 128. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması
Ġklim DeğiĢikliği Ofisi
Genel Kurul
AnlaĢmazlıkları
çözer (Genel kurulca
3~15 kiĢi (BaĢkan, BaĢkan Yard.,
Su Jürisi (Hakem Heyeti)
Sekreter, Muhasip)
seçilir.)
Yönetim Kurulu
TeftiĢ Kurulu
DanıĢmanlar, avukatlar,
denetçiler vb.
Genel Müdür
ĠĢletme Müdürlüğü
Bakım Müdürlüğü
Ġdari ve Mali ĠĢler Müdürlüğü
ġekil 129. Ġspanya’da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları:
Ġspanya, AB içinde Ġngiltere ve Fransa‘dan sonra su yönetiminde özel sektör katılımının en
yoğun olduğu üçüncü ülke konumundadır. Ġspanya‘da su politikasına yön veren temel
değiĢken doğu ve güney kesimlerinde yıl boyunca yaĢanan su sıkıntısı sorunudur. Yüzey
sularının yıl boyunca kullanılabilirlik oranı AB‘de ortalama %40 iken, Ġspanya‘da %8
seviyesindedir. Bu nedenle uzak bölgelere su iletimi ve baraj yapımı konuları öncelikli
hedefler olarak görülmektedir (EU, 2004).
Su yönetiminde özel sektör katılımı AB‘ye üyelik sonrasında kalite standartlarına uyum için
gereken finansman ihtiyacının karĢılanması amacıyla gündeme gelmiĢtir. Bu çerçevede 1985
tarihli Su Yasasının, 1995 yılında yeniden düzenlenmesi sonucunda ortaya çıkan su
ticaretinin mümkün kılınması, su bankası, su piyasasının teĢekkülü gibi uygulamalar özel
sektör katılımının yaygınlaĢması için zemin hazırlamıĢtır (DHA, 2003).
Piyasada faaliyet gösteren baĢlıca teĢebbüsler; toplam nüfusun %25‘ine hizmet götüren
Agbar, FCC (%18) ve Saur (%7) olarak sıralanmaktadır. Özel sektör katılımı modelleri içinde
en çok imtiyaz sözleĢmesi kullanılmaktadır. Bununla birlikte kamu-özel ortak giriĢim modeli
de dikkati çeken yöntemlerden biridir. Hükümet 1998 yılında çıkardığı bir yasa ile imtiyaz
sözleĢmelerinde yer alması gereken temel hükümlere iliĢkin bir çerçeve çizmiĢ, bunların
dıĢlında kalan konuları belediyelerin takdirine bırakmıĢtır (EU, 2004).
Su tarifeleri belirleme yetkisi hizmet veren kamu (Su Kanalizasyon Ġdaresi) ya da özel (firma)
kesimin önerisi üzerine belediyelere verilmiĢtir. Ayrıca belediyenin belirlediği fiyat artıĢını
onaylayan bağımsız bir komisyon bulunmaktadır. Söz konusu komisyonun iĢlevi belediyelerin
önerdiği artıĢ oranının, enflasyon oranını aĢmamasını sağlamaktır (EU, 2004).
Ġspanya yüksek iletim maliyetleri dolayısıyla toplam maliyetlerin AB‘de en yüksek düzeyde
gerçekleĢtiği ülkedir. Ancak su tarifeleri birçok AB ülkesinin gerisinde bulunmaktadır. Nitekim
AB‘ye göre 2002 yılı itibariyle içme suyu metreküp fiyatları 17 AB ülkesinin 7‘sinden daha
düĢük bir seviyededir (EU, 2003). Söz konusu fark, kamu sübvansiyonları ile kapatılmaktadır.
Nitekim Ġspanya, gerek vergi indirimi, gerekse gelir desteği ile AB‘de en fazla sübvansiyon
veren ülkelerden biri konumundadır (EU, 2003). Yoğun sübvansiyonlar iki olumsuz sonuca
neden olabilecektir. Bunlardan ilki su kıtlığı ile mücadele noktasında en etkili araçlardan biri
olan
fiyat
politikası
(tarife)
sınırlandırılmakta,
böylece
tasarruf
eğiliminde
artıĢın
gerçekleĢmesi güçleĢmektedir. Ġkincisi ise özel kesime yönelik doğru bir fayda analizi
yapılması imkânı bulunmamaktadır (TÜSĠAD, 2008.b).
8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi
Ülkemizin AB‘ye üyelik sürecinde, Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla Su Yönetimi‘nin AB
Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde sürdürülebilmesi için, ÇOB bünyesinde Entegre Su
Havzası Yönetimi Kavramını esas alan yeni bir yapılanmaya gidilmesi gerekmektedir.
Yukarıda iĢaret edildiği üzere mevcut su yönetimi sistemimiz baĢlıca aĢağıdaki temel
unsurları bakımından AB ülkelerinden farklılık göstermektedir:
Su Yönetim Sistemi su havzaları yerine idari birimleri (il/ilçe) esas almak üzere
yapılandırılmıĢtır.
Su Yönetimi çok fazla kurumun rol aldığı, oldukça parçalı bir yapı arzetmektedir.
Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetim ve denetime çok az
imkan tanımaktadır.
Karar alma süreçlerine etkilenen tarafların (yerel meclisler, tüketiciler, sivil toplum,
akademik camia vb.) demokratik katılımı (AB sürecinde sınırlı da olsa bazı ilerlemeler
alınmasına rağmen) sağlanamamaktadır.
Merkezi Ġdare ve Yerel Ġdareler (Belediyeler) de, kurumsal kapasite (teknik personel,
altyapı vb.) çok yetersiz olup deĢarjlar ve alıcı ortamlar da gerekli etkin izleme ve
denetime imkan vermemektedir.
Kirleten/kullanan öder prensibinin gerektirdiği tam maliyet esaslı etkin bir su/atıksu
tarifesi uygulanmamaktadır.
AB üyelik sürecinde yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında (özellikle Su Çerçeve
Direktifi) denetim sorunları yaĢanmaktadır.
Çevresel izleme amaçlı veri tabanı, Raporlama ve sorgulama altyapısı yeterli değildir
(kuruluĢ aĢamasındadır.)
Türkiye‘de yukarıda iĢaret edilen temel sorunların hızla aĢılarak AB Su Çerçeve Direktifi‘nin
uygulanabilmesi için, AB üyesi ülkelerdeki var olan deneyimler de dikkate alınarak, ÇOB ve
Belediyelerle ilgili mevcut idari yapılanmanın aĢağıdaki gibi revize edilmesinin uygun olacağı
Çevre ve Orman Bakanlığı Havza Esaslı Su Yönetimi Yapılanması
Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın mevcut organizasyon Ģeması ana hatları ile ġekil 130‘daki
gibidir. ġekilden de görüldüğü üzere Havza Su Yönetimi ile ilgili olarak baĢlıca aĢağıdaki
kurumların çok iyi bir eĢgüdüm ile çalıĢarak elde ettikleri verileri uygun bir veri tabanı sistemi
üzerinden çok hızlı biçimde paylaĢmaları gerekmektedir.
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
Su Toprak Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Nehir, Göl ve Sulak Alan su kalitesi izleme verileri
(Pilot Projelerde)
Kıyı/Deniz suyu kalitesi izleme verileri
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri
Atıksu deĢarjları izleme verileri
ĠSKĠ Genel Müdürlüğü
Marmara ve Ġstanbul Boğazı‘nda su kalitesi izleme
verileri
Baraj hazneleri ve su Ģebekesinde su kalitesi
izleme verileri
DSĠ Genel Müdürlüğü
DSĠ Bölge Müdürlükleri
Akarsularda akım (debi) ölçümleri
Akarsu, göl ve barajlarda su kalitesi izleme verileri
Yeraltı suyu kalitesi izleme verileri
Sulama suyu kalitesi izleme verileri
Yüzeysel su, yeraltı suyu ve sulama suyu
tahsisleri ile ilgili veriler, su kalitesi izleme verileri
Deniz Kuvvet Komutanlığı
Seyir, Hidrografi ve OĢinografi Dairesi BaĢ.
Denizlerde akıntı verileri ve batimetrik veriler
Çevre ve Orman Bakanlığı
Merkez TeĢkilatı
MüsteĢar
Bağlı Kurumlar
MüsteĢar Yardımcıları
DSĠ Genel Müdürlüğü
(Su tahsisleri, su kalitesi izleme)
DMĠ Genel Müdürlüğü
Doğa Kor. ve Milli Parklar Genel Müd.
(Ġklim değiĢikliği)
Orman Genel Müdürlüğü
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü (AB Su
Çerçeve Direktifi Odak Noktası)
ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü
ġekil 130. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su ile ilgili diğer kurumlarla birlikte)
Ülkemizde yukarıda belirtilen kurum ve kuruluĢlarca üretilen Su Veri Tabanı, Entegre Su
Havzası yönetimi anlayıĢı ile AB Su Çerçeve Direktifi gerekliliklerini karĢılamak üzere
tasarlanan bir sistematiğe dayanmamakta ve süreklilik arz etmemektedir. Bu yüzden gerek
alıcı su ortamları ve gerekse atıksu deĢarjlarında yürütülen su kalitesi izleme faaliyetlerinin
bütünüyle gözden geçirilerek, AB Su Çerçeve Direktifi ve ilgili kardeĢ direktiflerinde
öngörülen hususları eksiksiz olarak karĢılayacak biçimde yeniden yapılandırılıp, gerekli
asgari sıklıkta alınacak örneklerle ve standart yöntemleri esas almak üzere, uygun bir izleme
sistemi altyapısı oluĢturulmalıdır. Havza Su Kalitesi Ġzleme Sistemi altyapısındaki söz konusu
düzenleme Havza Su Yönetimi Ġdari Yapılanması‘nın da AB ülkelerindeki mevcut Havza
Yönetimi deneyimleri çerçevesinde yeniden oluĢturulmasını gerekli kılmaktadır. Türkiye için
Havza Su Yönetimi yapılanmasında, Ülkemiz ile oldukça benzer bir idari yönetim sistemine
sahip Fransa‘da baĢarı ile uygulanmakta olan sistemin esas alınabileceği düĢünülmektedir.
Daha önce açıklandığı üzere, Fransa‘daki Havza Su Yönetimi, Su Meclisi (Havza Su Kurulu)
ve HSA/ÇĠB‘i esas almakta ve su yönetimi ile ilgili cezai yaptırımları ise Ġl Valisi‘ne bağlı Su
Polisliği‘nce uygulanmaktadır. Su Temini ve Atıksu UzaklaĢtırma ücretlerinin toplanması ve
gerekli yatırımların yapılması hizmetleri Belediyelerin Su/Kanal Birimlerince yürütülmektedir
(ġekil 131).
Havza Su Meclisi, Havza Su Kurulu
1 Başkan (sivil)
100 üye:
1/3 Tüketici, STK temsilcileri
1/3 Seçilmiş Belediye Meclisi Üyeleri
1/3 İlgili Bakanlık Bürokratları
İl Valisi
Su Polisi
İl Çevre ve Orman
Müdürlükleri bünyesinde
Her ilde 5-6 adet;
Su kalitesi için izleme
Su Ajansları Yönetim Kurulu
1 Başkan:
Başbakan tarafından atanır.
33 Üye:
11 Tüketici, STK’lar
11 İl/Belediye Meclisleri
11 ilgili Bakanlıklar
tarafından atanmış üyeler
Ceza Vali Ceza Vali onayı ile uygulanabiliyor.
İl/İlçe Belediyeleri
Havza Koruma Vergisi (Su Ajansına transfer edilir.)
Büyükşehir/ İl SK İdareleri
Su/atıksu ücretlerini
toplamak
Su/atıksu yatırımlarını
yapmak/tesisleri işletmek
Su Kalitesi/Deşarj İzinleri Denetimi
Tamamen özerk yapıda (mali ve
idari bakımdan)
6 yılda bir seçimle oluşturulur.
Yılda 2 kez:
-Havza ile ilgili su politikası
belirlenir.
-Su ajanslarınca hazırlanan
yıllık havza planlaması,
bütçe ve su tarifelerini
onaylar.
-Su Ajansı Yönetim
Kurulu’nu tayin eder.
Su Ajanslarınca
Teşvik
(SKİ İdareleri, Endüstri)
Su Polisi
(İl Çevre ve Orman
Müdürlüğü bünyesinde)
DSİ Havza Müdürlükleri
Sulama Suyu Yönetimi
(tahsisler ve kalite izlemesi)
Ulusal boyutta su
temini/sulama ve enerji
projeleri
İller Bankası Genel Müdürlüğü
SKİ idarelerine uygun şartlarda
kredi/finansman temini
Çevre ve Orman Bakanlığı’na
bağlıdır.
Planlama (Havza Su Yönetimi
Planı)
Yapım/İşletim: SKİ İdareleri veya
İmtiyazlı Su Şirketleri aracılığı ile
ġekil 131. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Sistemi Organizasyon ġeması
Ülkemiz için Entegre Havza Yönetimi konseptine uygun bir Havza Su Yönetimi
yapılanmasının, aĢağıdaki ana birimleri içermek üzere oluĢturulabileceği düĢünülmektedir:
Havza Su Kurulu
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB)
Su Polisliği
Belediye Su ve Kanalizasyon Ġdareleri
Diğer Destekleyici Kurumlar
Söz konusu kurumların temel görevleri ve idari yapılanmaları da aĢağıdaki gibi tanımlanabilir:
Havza Su Kurulu (HSK)
Havza Su Kurulları, Türkiye‘deki mevcut havza sınırları esas alınarak oluĢturulmalıdır. Ancak
mevcut 26 Havza içinden bazıları birleĢtirilerek toplam havza sayısı 10-12‘ye düĢürülmelidir.
HSK‘nın temel amacı havzaları hidrolojik/hidrojeolojik havza yapısına göre yönetmek, suyu
ücretlendirmek (tarifeleri onaylamak) ve havzadaki bütün su kullanıcıları ile paydaĢların
yönetim sürecine etkin katılımını sağlamaktır. Havza Su Kurulları‘nın esas görevleri Havza
Su Ajansları tarafından hazırlanacak Entegre Havza Su Yönetimi Planlarını ve belirlenen
(önerilen) tarifeleri onaylamaktır.
Havza Su Kurulları ~100 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü
Havzada yer alan Belediyelerin Belediye Meclisi Üyeleri, 1/3‘ü de ilgili kamu kurumları (çevre,
sağlık, tarım, ulaĢtırma, içiĢleri, maliye) arasından seçilecek kiĢilerden teĢkil edilebilir. Havza
Su Kurulları‘nın özerk bir yapıda olması ve Kurul BaĢkanı‘nın kurul üyeleri arasından
seçilecek fiili kamu görevlisi olmayan bir kiĢi olarak tayini esas olmalıdır. Ancak baĢlangıçta
(sistem oturuncaya kadar) bu görevin Havzadaki en büyük Ġlin Valisi tarafından da
yürütülebileceği düĢünülmektedir. Havza Su Kurulu seçimlerinin 5~6 yılda bir yapılması ve
kurulun yılda en az iki kez toplanması esas alınmalıdır. Havza Su Kurulu toplantıları ile ilgili
bilgiler toplantı öncesi alt komisyonlarca hazırlanıp yönetimin bilgisine sunulmalıdır.
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (HSA/ÇĠB)
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı‘nın amacı su havzalarını kirliliğe karĢı
korumak ve alıcı ortamların su kalite statülerini geliĢtirerek daha iyiye götürmektir. HSA/ÇĠB
Çevre ve Orman Bakanlığı‘na bağlı olarak kurulmalı, baĢkanı ilgili Bakanın teklifi ile
BaĢbakan tarafından atanmalıdır. Çevre Ġdaresi Yönetim Kurulu, toplam 33 üyeden
oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü Belediye Meclis Üyeleri ve 1/3‘ü ilgili
Bakanlık mensupları arasından seçilir. HSA/ÇĠB yönetim kurulları bütçeyi onaylar, su
tarifelerini belirler ve Havza Kurulu onayına sunar. HSA/ÇĠB‘nın bütçesi, Belediye
Su/Kanalizasyon Ġdare veya Birimleri‘nce toplanan su/atıksu faturalarının belli bir yüzdesi
(%15~20) üzerinden aktarılan kaynak (Havza Koruma Vergisi) ile oluĢturulur. HSA/ÇĠB, su
kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer kullanıcılar) sağlanan bu bütçeyi, Havza Yönetim
Planı‘nda
yer
alan
öncelikli
projelerin
finansmanı
ile
iyi
arıtma
uygulamalarını
teĢvik/sübvanse etmek üzere kullanır. Ajansın kendi personel ve diğer harcamaları için
gerekli tutar bütçenin %10‘unu geçmemek üzere sınırlandırılabilir.
HSA/ÇĠB, ilgili Su Havzaları‘ndaki deĢarj ve alıcı ortam kalitesi izleme çalıĢmalarının tek
sorumlusu olmalıdır. Sulama Suyu Tahsisleri ve Sulama Suyu Kalitesi izlemesi mevcut
durumdaki gibi DSĠ‘ye bırakılabilir. Ancak kıta içi su kaynakları ile kıyı ve denizlerle ilgili kalite
izlemesi ise HSA/ÇĠB tarafından yürütülmelidir.
Belediyeler
Havza‘da yer alan BüyükĢehir Belediyeleri‘nin görev/hizmet alanı il sınırlarına geniĢletilmeli,
diğer belediyelerde ise su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri ―Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‖
çatısı altında yürütülmek üzere yeni bir yapılanmaya gidilmelidir. Böylece her ilde Merkez Ġlçe
bünyesinde oluĢturulacak Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri, il genelinde su/atıksu ücretlerinin
toplanması ve gerekli su/atıksu yatırımlarının yapılıp iĢletilmesi ile görevli kılınmalıdır (ġekil
132).
ġekil 132. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması
Bu Ģekilde BüyükĢehir Belediyeleri ve Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri üzerinden gerekli su
temini/atıksu yönetimi hizmetleri yürütülebilir. Su Ajansları, Havza Yönetim Planları‘ndaki
öncelikleri esas alarak Su Kanalizasyon Ġdareleri‘ne yatırım finansmanı ve teĢvikler yoluyla
kaynak aktarabilir.
Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin Genel Kurulu, Ġl‘deki Belediye Meclisi Üyeleri‘nden teĢkil
edilecek Ġl Belediye Meclisi olacaktır. Diğer usul ve esaslarla ilgili olarak BüyükĢehir
Belediyeleri Su/Kanalizasyon Ġdareleri Kanunu‘ndan hareketle mevzuat oluĢturulabilir.
Su Polisi
Çevre ile ilgili cezai yaptırımların uygulaması Su Polisleri‘nce yapılmalıdır. Her ilde istihdam
edilecek yeter sayıda su polisi, Vali onayı ile kesinleĢmiĢ yaptırımları uygulamakla görevli
olmalıdır.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği
Havzalardaki Ģebeke ve arıtma tesislerinin yapımı ve/veya iĢletiminde kamu-özel sektör
iĢbirliği teĢvik edilmelidir. Öncelikle atıksu kanal Ģebekesi ve arıtma tesislerinin iĢletiminin 6
yıldan daha kısa olmayan (tercihen 8-10 yıl) süreli hizmet ihaleleri yoluyla özel sektör eliyle
yürütülmesi sağlanmalıdır. Gerekli idari/mali kapasitenin mevcut olduğu durumlarda yap iĢlet
modeli ile imtiyaz devri uygulamaları da düĢünülmelidir. Ayrıca hizmet kalitesi ve mali
performansı
yetersiz
BüyükĢehir
Su
Kanalizasyon
Ġdareleri‘nin
özelleĢtirilmesi
de
değerlendirilmelidir.
Ġller Bankası Genel Müdürlüğü Su Temini ve Atıksu Yönetimi Projelerinin finansmanı için Su
Kanalizasyon Ġdareleri‘ne uzun vadeli ve uygun Ģartlarda kredi sağlayan bir yatırım
bankasına dönüĢtürülerek, proje ve inĢaat iĢlerini fiili olarak yürütmesi önlenmelidir.
8.2. Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve
Tarifeler
Mevcut Durum
Ülkemizde su temini, atıksu uzaklaĢtırma (toplama, arıtma ve deĢarj) ve katı atık yönetimi
(toplama, geri dönüĢüm / geri kazanım, arıtma ve düzenli depolama) giderleri abonelerin su
tüketimi esas alınarak düzenlenen faturalarla tahsil edilmektedir. Bu bedele ek olarak su
faturası bedelinin belli bir yüzdesi oranında (%3~5) bakım bedeli alınmaktadır. ÇOB Çevre
Yönetimi Genel Müdürlüğü‘nden temin edilen sınırlı veriler esas alınarak su temini ve atıksu
uzaklaĢtırma tarifelerinin ülke genelindeki durumu Tablo 73‘de özetlenmiĢtir.
Tablo 73. Türkiye’de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu
YerleĢim Birimi
Nüfusu
84 - 2000
2.000 – 10.00
10.000 – 100.000
 100.000
Ağırlıklı Ortalama
Değerler
Belediye
Sayısı
Ortalama Su Temini
3
Ücreti (TL)m )
16
25
32
13
1,34
1,83
1,43
1,04
Ortalama Atıksu
UzaklaĢtırma Ücreti
3
(TL/m )
0,9
0,55
0,54
0,32
1,47±0,33 cv=0,22
0,58±0,24 cv=0,36
Toplam TL/m
3
($/m )*
3
2,24 (1,49)
2,38 (1,59)
1,97 (1,31)
1,36 (0,91)
2,05 (1,37)
1 $ =1,5 TL
Tablodan da görüldüğü üzere ağırlıklı ortalama su temini ve atıksu uzaklaĢtırma bedelleri
sırası ile 1,47 ve 0,58 TL/m3 olup değiĢim katsayıları (cv = x/Sx) da 0,22 ve 0, 36‘dır. Atıksu
tarifeleri daha büyük değiĢkenlik arz etmektedir. Mevcut durumda söz konusu tarifelerin su
temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti yatırım ve iĢletme giderlerini %100 karĢılayacak
biçimde belirlendiğini ifade etmek doğru değildir. Bazı belediyeler tarifeleri gerçekte olması
gereken değerin altında, diğer bazı belediyeler ise maliyetleri karĢılayacak bedelin çok
üzerinde uygulayabilmektedirler. Bu iki durumdan ilkinde baĢka Belediye kaynaklarından
sübvansiyon, ikincisinde ise Belediye‘nin baĢka altyapı (özellikle ulaĢım, atık yönetimi)
harcamalarına su/atıksu gelirlerinden kaynak aktarması durumu söz konusu olabilmektedir.
Tablodaki veriler dikkate alındığında toplam su temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti birim
ücretinin 0,91-1,49 $/m3 seviyelerine çıktığı bilinmektedir.
Atık yönetimi hizmeti karĢılığı olarak Belediyelerimizce atık üreticilerinden su faturaları
üzerinden tahsil edilen ücret Çevre Temizlik Vergisi (ÇTV) dir. ÇTV 2010 yılı itibarı ile 0, 18
TL/m3 olup atık yönetimi hizmetleri için gerekli masrafları tam karĢılayacak bedelin çok
altındadır. Örneğin günde ~ 100 L/kiĢi su tüketen 4 kiĢilik bir haneden tahsil edilecek ÇTV
tutarı,
0,100 x 4 x 30 x 0,18 TL /m3 = 2,16 TL /hane-ay (26 TL/hane-yıl)
olup çok düĢük düzeylerdedir. Zira EHCIP (Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması)
Projesi‘nde AB standartlarındaki bir atık yönetimi hizmeti için harcanabilir hane halkı gelirinin
ortalama % 0,7‘si civarında bir bedel toplanması gerekmektedir (ENVEST, 2005).
KiĢi baĢına gelir 4000 $/yıl alınarak, gerekli atık yönetim bedeli,
4000 $/yıl x 4 kiĢi/hane x 0,6 x 0,007 = 67,2 $ (~100 TL)/hane-yıl olacaktır.
Burada ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi ve harcanabilir hane halkı geliri toplam gelirin
%60‘ı olarak kabul edilmiĢtir. Dolayısı ile ÇTV, olması gereken değerin 26/100*100 (=
%26‘sı) ya da ~1/4‘ü mertebesindedir. Bu yüzden Belediyelerimiz atık yönetimi hizmetlerini
ÇTV yanında büyük oranda baĢka kaynaklarından transfer yoluyla sürdürmektedirler.
ÇTV‘nin atık yönetimi giderlerini tam olarak karĢılayabilmesi için 0,18 TL/m3‘den ~0,70-75
TL/m3 düzeylerine yükseltilmesi gerektiği düĢünülmektedir. Ülkemizdeki su temini, atıksu
uzaklaĢtırma ve katı atık tarifeleri toplamı birlikte değerlendirildiğinde ortalama 2,05 x 1,05 +
0,18 =2,42 TL/m3 (1,61 $/m3) ‗lük bir değer gözlenmektedir. Bu bedele ~ %5‘lik Ģebeke
bakım bedeli de dâhildir. Söz konusu üçlü tarife paketinde su temini ücretleri genelde olması
gerekenin üstünde, atık yönetim ücretleri (ÇTV) ise gerçek maliyetin çok altındadır. Dolayısı
ile söz konusu üç tarife bileĢeni tek bir havuza alınarak her bir bileĢenin gerçek değerlerini
esas alan daha adil ve gerçekçi bir tarife yapısı oluĢturulabilir.
ÇOB Tarifeler Yönetmeliği
Çevre Orman Bakanlığı‘nca, özellikle atıksu altyapı ve katı atık bertarafı ile ilgili mevcut tarife
yapısındaki yetersizlikleri ortadan kaldırmak üzere ―Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf
Tesisleri Tarifeleri‘nin Belirlenmesinde Uyulacak Usul ve Esaslara ĠliĢkin Yönetmelik
27.10.2010 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir (ÇOB, 2010).
Bu Yönetmeliğin amacı 26.04.2006 tarih ve 5491 sayılı Çevre Kanununda değiĢiklik
yapılmasına dair Kanunla değiĢik 09.08.1983 tarih ve 2872 sayılı Çevre Kanunu‘na uygun
olarak; atıksu altyapı tesisleri ile evsel katı atık bertaraf tesislerinin kurulması, bakımı,
onarımı, iĢletilmesi, kapatılması ve izlenmesi, bu tesislerle ilgili olarak verilen tüm hizmetleri
karĢılayabilecek tam maliyet esaslı tarifelerin; atıksu altyapı yönetimleri, BüyükĢehir
Belediyeleri ve belediyeler tarafından belirlenmesi, ayarlanması ve uygulanmasını sağlamak
yoluyla çevresel altyapı hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır.
Ġlgili Yönetmelik,
•
kentsel veya endüstriyel atıksuların toplanması, arıtılması ve deĢarjı ve ıslahına
iliĢkin yatırımlara,
•
atıksu sistemlerinin iĢletmesi, bakım ve onarımına,
•
arıtma çamuru bertarafına,
•
evsel katı atıklar için toplama, taĢıma, aktarma, geri kazanım(kompost, yakma vb)
ve bertaraf tesisleri kurulması, iĢletilmesi, kapatılması ve kapatma sonrası izlenmesi
ve bakımına, ait tam maliyet esaslı tarifelerin belirlenmesine;
iliĢkin usul ve esasları kapsamaktadır.
Henüz taslak aĢamasında olan bu yönetmelik yürürlüğe girdiğinde, atıksu ve atık yönetimi
hizmetlerinin gerçek maliyetlerinin karĢılanmasına imkan veren, atıksu ve evsel katı atık
hizmetlerine ait ücretlendirmenin düzenli aralıklarla su faturaları üzerinden yapılmasını
öngören bir tarife sistemine kavuĢmaktadır.
Bu yönetmelikte, kirleten öder prensibine göre hizmet maliyetlerinin tamamının tüketicilerden
karĢılanması esaslı hesaplamaların nasıl yapılacağına dair bir kılavuz kitap hazırlanması da
öngörülmektedir.
Tarifeler Yönetmeliği‘nde, tarifeler belirlenirken göz önünde tutulması gereken önemli bir
husus, su temini, atıksu ve atık yönetimi tarife paketinin harcanabilir hane halkı gelirinin %23‘ünün aĢılmaması olarak yaygın kabul gören OECD kriteri ile uyumdur. Dolayısı ile Tarifeler
Yönetmeliği‘nin yürürlüğe girmesi ile birlikte özellikle gerçek maliyetlerin oldukça üzerinde
uygulanan mevcut su temini ücretlerinin de tam maliyet esaslı olarak yeniden gözden
geçirilmesi gerekecektir.
Bilindiği üzere BüyükĢehir Belediyeleri‘nde atık yönetimi hizmetleri Ġlçe/Belde Belediyeleri ile
birlikte yürütülmekte (Tablo 74) olup uygulamada bazı sorunlar yaĢanmaktadır.
Tablo 74. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma
BüyükĢehir Belediyeleri
Hizmet Alanı:
Ġl sınırı (Ġstanbul/Ġzmit) ili merkeze alan
50 km yarıçaplı bir daire içindeki
Belediyeler
B.B. Çevre Koruma Daire BaĢkanlığı:
Atık Yönetim Planı Hazırlamak
Aktarma Merkezleri Yapım/ĠĢletimi
Atık ĠĢleme ve Bertaraf Tesisleri Yapımı /ĠĢletimi
Ġlçe/Belde Belediyeleri:
Ġlçe Belediyeleri
Hizmet Alanı:
Belediye sınırları içi
Diğer Belediyeler (BüyükĢehir Belediyeleri
görev alanı dıĢındakiler dahil):
Atık Yönetimi Birlikleri (AYB):
(KAAP, 2006/2009)
Hizmet alanı:
Genelde il sınırlarını esas alarak
oluĢturulan, Atık Toplama Havzaları
içindeki Belediyeler
Birlik Üyesi Belediyeler:
Hizmet alanı:
Belediye sınırları içi
Çevre ve Orman Bakanlığı:
Atık Yönetim Planlarını Ġlçe Ölçeğinde
Hazırlamak (toplama, geri kazanım/geri
dönüĢüm, yerel kompost)
Atık Toplama ve Aktarma/ (yakınsa) Depolama
Tesislerine TaĢıma
AYB Yönetimi:
Birlik Hizmet Alanı için AYP hazırlayıp
uygulamak
Aktarma Merkezleri Yapım/ĠĢletimi
Aktarma Merkezleri ile Nihai Bertaraf (Düzenli
Depolama) ve Arıtma
(Kompost/Biyometan/Termal dönüĢüm) Tesisleri
arasında taĢıma
Düzenli Depolama ve Atık Arıtma Tesislerinin
Yapımı/ĠĢletimi
Maddesel Geri kazanım Tesisleri (ambalaj
atıkları) için yer belirleme (Yatırım ve ĠĢletim
ambalajlı ürünleri piyasaya sürenlere ait)
Birlik Üyesi Belediyeler:
Atık Yönetim Planlarını Ġlçe Ölçeğinde
Uygulamak
Atık Toplama ve Aktarma Merkezleri veya
(yakınsa) Düzenli Depolama Tesislerine TaĢıma
Ambalaj Atıkları Geri dönüĢümü (ikili toplama
ve/veya kumbara + geri dönüĢüm merkezleri) ve
Yerel Kompost Faaliyetleri Yürütme
AB ile uyumlu Katı Atık Ana Planı (KAAP) ve
AYEP, Ġklim DeğiĢikliği Ulusal Eylem Planı
hazırlamak, uygulamaları izlemek
Atık Yönetim Planlarını Onaylamak ve
Uygulamaları izlemek
Atık Bertaraf/Arıtma Tesisleri ile ilgili ÇED ve
ĠĢletme Ġzin Sürecini Yönetmek
Buradaki en temel sorun, atık transfer, arıtma ve düzenli depolama hizmetleri ile ilgili olarak
BüyükĢehir Belediyeleri‘nce yapılan harcamalara Ġlçe/Belde Belediyeleri‘nin tam maliyet
esaslı olarak katılımının sağlanamayıĢı (gerekli para transferinin yapılamayıĢı) dır. Söz
konusu kaynağın, Ġlçe/Belde Belediyesi su faturaları esas alınarak BüyükĢehir (veya Bölgesel
Atık Yönetimi Birliği) bütçesine aktarılması sağlanmalıdır.
Su, Atıksu ve Katı Atık Yönetimi Tarifeleri ile ilgili Öneriler
Su Temini ve Atıksu Yönetimi Tarifesi
Ülkemiz‘de ağırlıklı olarak yüzeysel ve yeraltı sularından sağlanan içme/kullanma sularının
maliyeti nispeten düĢük düzeylerdedir. Örneğin Ġstanbul‘a ~ 180 km mesafedeki Büyük Melen
Akarsuyu‘ndan su temin eden Büyük Melen Ġçme Suyu Sistemi‘nin maliyeti bile ~0, 35 $/m3
(~0, 50 TL/m3) düzeyindedir. Çoğu durumda sadece hızlı filtrasyon ve klorlama gibi temel
arıtma iĢlemleri uygulanan su arıtımı maliyetleri oldukça düĢük (< 0, 15 $/m 3) düzeylerdedir.
Dolayısı ile su temini maliyetinin Ģebeke bakım/onarım/yenileme yatırımlarının ek maliyetleri
de dahil genelde ≤0,50$/m3 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir.
Zessner v.d. (2010) tarafından Tuna Havzası Ülkeleri ve Türkiye‘yi de içine alan bir
çalıĢmada ≥ 100.000 EN (eĢdeğer nüfus) lu Ģehirlerde ileri biyolojik (CNP gideren) arıtma
tesislerinin yıllık toplam maliyetinin (yıllık yatırım+iĢletme/bakım) 20-25 Avro/EN. yıl
aralığında değiĢtiği belirlenmiĢtir.Dolayısıyla 25 Avro/EN. yıl maliyet ve 200 L/EN. gün atıksu
oluĢumu için m3 baĢına arıtma maliyeti,
25/(0,2 x 365) ≈ 0,34 Avro/m3 (0,43 $/m3 = 0,68 TL/m3)
olacaktır.
Bu durumda,
Su+atıksu arıtma maliyeti = 0,40 + 0,43 = 0,83 $/m3
alınabilir. Bu bedele yönetim (servis, iĢletme/bakım, yenileme) giderleri karĢılığı ~%30‘luk bir
ilave yapılırsa toplam su+atıksu bedeli ~ 1,08 $/m3 alınabilir. Bu tarifenin nüfus büyüklüğü ve
yersel özel durumlar dolayısı ile ± 0,30‘luk sapma gösterebileceği esas alındığında su+atıksu
tarifelerinin çok büyük oranda,
1,08 ± 0,32 $/m3 (1,62± 0,48 TL/m3)
aralığında kalması beklenir. Bu değeri destekleyen bir büyüklük olarak, ĠSKĠ (1999) Su
Temini ve Atıksu Yönetimi Master Planı‘nda önerilen tüm maliyet esaslı su+atıksu tarifesi
olan 0,9~1,1 $/m3 örnek gösterilebilir.
Atık Yönetimi Tarifesi
EHCIP (2005) Projesi‘nde detaylı olarak incelendiği üzere, Türkiye‘de kiĢi baĢına milli gelir
5000 $/yıl, ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi/hane ve atık yönetimi hizmetlerinin
harcanabilir hane halkı gelirinin %0,7‘sini (binde 7) aĢmaması hali için, tam maliyet esaslı
olarak atık üreticilerinden tahsili gereken atık yönetimi bedeli,
5000 x 4 x 0,6 x 0,007 = 84 $/hane.yıl (= 7 $/hane.ay)
bulunur. Bu değerin gelir düzeyi ve nüfusun yüksek olduğu (Milli Gelir: 10.000 $/kiĢi.yıl)
BüyükĢehirlerde 120$/hane.yıl ile düĢük gelir düzeyli (2.500 $/kiĢi.yıl) ve hane halkı
büyüklüğü daha fazla (5~6 kiĢi/hane) olan yerleĢimlerde ~ 65 $/hane.yıl aralığında değiĢmesi
beklenmektedir. Dolayısı ile atık yönetimi tarifeleri, 100 L/N.gün ortalama su tüketimi (12
m3/hane.ay) esas alınarak su tüketimi cinsinden ifade edilirse,
Ortalama bedel = 7/12 ≈ 0,58 $/m3
olup; 0,83 ~ 0,45 $/m3 aralığında değiĢecektir.
Bu durumda Türkiye ortalaması itibarı ile harcanabilir hane halkı gelirinin çevre
harcamalarına (su, atıksu, atık yönetimi) ayrılan kısmı,
olup; OECD kriterlerine uygundur.
8.3. Kentsel AAT Planlamaları
Atıksu Arıtma Tesisi Planlama ve Fizibilite ÇalıĢmaları, Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, atıksu arıtma tesislerine atıksu taĢıyacak
kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması
faaliyetlerini kapsamaktadır.
Mevcut Atıksu Arıtma Tesislerinin Değerlendirilmesi
Havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları kapsamında mevcut kentsel AAT‘leri yerinde
incelenmiĢ ve yenileme veya kapasite artıĢı ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama
çalıĢmalarına
da
yansıtılmıĢtır.
Ayrıca
planlama
çalıĢmalarında
oluĢturulan
arıtma
senaryolarında öngörülen esaslara göre, çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını
arıtması planlanan mevcut AAT‘leri için gerekli kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet
değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer almaktadır.
Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve Orman
Bakanlığı) atıksu arıtma tesisleri için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise,
bunlar da ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
Atıksu Arıtma Tesisi Planlama Senaryoları
Ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak 3 farklı senaryo için AAT
planlamaları alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif:
Maksimum atıksu arıtma tesisi ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak
üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif:
Minimum atıksu arıtma tesisi ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda
atıksu arıtma tesisinde arıtılması planlanmıĢtır.
3. Alternatif:
Optimum sayıda atıksu arıtma tesisi ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı
planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere atıksu arıtma tesisleri, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe
sınırları içerisinde ortak olarak planlanmıĢtır.
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler, herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri, maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir.
Proses Tipi Seçimi için Kriterler
Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz
önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu
Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmelikleri‘nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus
değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir. Bu bağlamda tesise bağlı nüfus
değerine göre proses seçimi
Tablo 75‘de verildiği gibi yapılacaktır. Tablodan da görüleceği gibi yerleĢim birimlerinin
mevzuata göre sahip olduğu durum proses seçimini doğrudan etkilemektedir. YerleĢim
biriminin içme suyu havzasında veya hassas alan olarak belirlenmiĢ alanlar içinde yer alması
durumunda daha güvenilir prosesler tercih edilmiĢtir. Nüfusu 10.000‘in üzerinde olan ve
hassas alan veya içme suyu havzasında yer alan yerleĢim birimleri için ve durumuna
bakılmaksızın nüfusu 100.000‘in üzerinde olan tüm yerleĢim birimleri için nutrient giderimi
yapılabilen aktif çamur sistemleri(BNR) seçilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında yer alan
yerleĢim birimleri ise içme suyu havzası içerisinde yer alanlar ve içme suyu havzası dıĢında
yer alanlar olarak ayırt edilmiĢtir. Söz konusu yönetmeliklere göre hassas olan içinde yer
alsın veya almasın nüfusu 10.000‘in altında yer alan yerleĢim birimlerinin ileri arıtma yapma
yükümlülüğü bulunmamaktadır. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında kalan ve içme suyu
havzasında yer alan yerleĢim birimleri için ileri arıtma da yapılabilen aktif çamur sistemleri
seçilmiĢtir. Bu yerleĢim birimlerinden inĢaatına baĢlamıĢ ya da tesisini iĢletmeye almıĢ
olanlar tesislerini ikincil arıtma olarak projelendirmiĢse, planlamalarda da buna paralel olarak
proses seçimi yapılmıĢtır. Ancak henüz atıksu arıtma tesisi planlanmamıĢ yerleĢim birimleri
için ileri arıtma öngörülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri için ise
ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri öngörülmüĢtür. Ancak yer sıkıntısı
olmayan, doğal arıtma için ihtiyaç duyulan tesis arazisini tahsis edebilen yerleĢim birimlerinin
doğal arıtma sistemleri için hazırladıkları projelere planlamalarda da yer verilmiĢtir. Nüfusu
2000 ile 10.000 arasında kalan yerleĢim birimleri içme suyu havzasında yer almıyorsa doğal
arıtma sistemi kurmalarında mevcut mevzuata göre bir engel bulunmamaktadır. Ancak doğal
arıtma sistemleri aktif çamur sistemlerine göre çok daha büyük alan ihtiyacına sahip olduğu
için nüfusu 2.000‘in üzerinde yer alan yerleĢim birimleri gerekli araziyi tahsis etmekte
zorlanmaktadır. Bu nedenle ilgili yerleĢim biriminden talep olmamıĢsa bu gruba giren
yerleĢim birimleri için ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri planlanmıĢtır. Nüfusu
2.000‘in altında yer alan yerleĢim birimlerinde ise içme suyu havzasında yer alanlar için
paket arıtma sistemleri ön görülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri
için ise doğal arıtma sistemleri planlanmıĢtır. Ancak doğal arıtma sistemi için gerekli araziyi
tahsis edemeyenler için paket arıtma seçeneği de göz önünde bulundurulmuĢtur.
Tablo 75. Planlama çalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçimleri
Arıtma
Nüfus Aralığı
N<2000
2000<N<10000
YerleĢim Durumu
Proses Tipi*
Paket Arıtma
Hassas Alan
100000<N<250000
N>250000
* KI:Kaba Izgara
Ġkincil
Çamur Arıtma
KI
Kurutma Yatakları
Doğal/Paket Arıtma Ġkincil
KI/Foseptik
Kurutma Yatakları
Diğer
Doğal/Paket Arıtma Ġkincil
KI+Foseptik
Kurutma Yatakları
U.H. Aktif Çamur Ġkincil/ileri
KI+ĠI+YAKT
Graviteli Yoğ. +
Hassas Alan**
Sistemi
U.H. Aktif Çamur Ġkincil
KI+ĠI+YAKT
Mekanik/Kurutma
Diğer**
SistemiAktif Çamur Ġkincil
U.H.
KI+ĠI+YAKT
Yatakları
Sistemi
ĠçmeSuyu Havzası*** BNR
Ġleri
Hassas Alan***
BNR
Ġleri
Diğer
Sistemi
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
Sistemi
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
BNR
Ġleri
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
BNR
Ġleri
10000<N<50000
50000<N<10000
Mertebesi Ön Arıtma*
ĠI:Ġnce Izgara
UH: Uzun Havalandırmalı
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
Mekanik
KI+ĠI+YAKT
Mekanik
Grav.Yoğ.+ Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Çamur Çürütme +
Mekanik
HKT:Havalandırmalı Kum Tutucu
BNR: Biological Nutrient Removal (Karbon+besi maddesi giderimi)
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif
çamur sistemi öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını
tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak
doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim
birimleri için ileri arıtma yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif
çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye
almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi
planlanmıĢtır
Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan üç arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında üç alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel atıksu arıtma
tesislerinin her biri için ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon
maliyetlerini içerecek biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım
maliyetleri ve 30 yıllık toplam iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan
toplam atıksu arıtma maliyetleri, arıtılan atıksuyun m3 ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile
toplam atıksu arıtma maliyetleri de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri
için inĢaat maliyetleri ile terfi merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde bunların ilk yatırım ve
iĢletme maliyetleri de dikkate alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle
mukayeseleri sonucu bir rölatif maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin
sağlıklı olabilmesi için, üç alternatif için aynı metot ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz
önünde bulundurulmuĢtur.
Planlama ve fizibilite çalıĢmalarında kullanılan hesap yöntemleri, çalıĢma sonuçları ve
planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerine ait bilgiler ve çalıĢma kapsamında yürütülen diğer
tüm faaliyetlerin sonuçları EK VIII’ de, mevcut ve planlanan kentsel AAT‘leri haritası EK IX’
da verilmektedir.
Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan
Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo
76‘te verilmiĢtir. Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan
arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryoya göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma
zamanı, Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği‘nde verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak,
2010 yılı ile 2017 yılları arasında olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma
yılları eĢdeğer proje nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan AAT‘ler için 2010 (2012); 50.000100.000 arasındaki AAT‘ler için 2012; 10.000-50.000 arasındaki AAT‘ler için 2014, 10.0002.000 arasındaki AAT‘ler için 2017 ve 2.000 altındaki AAT‘ler için de 2017‘dir.
Tablo 76. Susurluk Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Atıksu Arıtma Maliyetleri (€)
AAT Ġlk Yatırım Maliyeti
Senaryo
Aktif Çamur
ĠĢletme
Maliyeti
(€)
Doğal Arıtma Toplam ĠYM
Kolektör
Maliyeti (€)
Toplam
Yatırım
Maliyeti
(€)
Toplam
Maliyet (€)
I. Alternatif
28.127.018
3.617.550
31.744.568
43.112.266
1.241.944
32.986.511 76.098.778
II. Alternatif
27.804.919
2.915.553
30.720.472
43.386.327
4.881.643
35.602.115 78.988.442
III. Alternatif
27.797.014
2.396.750
30.193.764
43.339.948
7.494.865
37.688.630 81.028.578
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada yapılan proje 2.paydaĢ toplantısında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer
kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantı sonucunda istenen değiĢiklikler bu
arıtma senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Nihai atıksu arıtma
senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo 77‘ te verilmiĢtir.
Tablo 77. Susurluk Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri
Atıksu Arıtma Maliyetleri (€)
AAT Ġlk Yatırım Maliyeti
Aktif Çamur
Yenileme
28.281.000
1.132.122
ĠĢletme
Doğal Arıtma Toplam ĠYM Maliyeti (€)
2.287.440
31.700.562
48.845.907
Kolektör
Maliyeti (€)
4.923.823
Toplam
Yatırım
Maliyeti
(€)
Toplam
Maliyet (€)
36.624.385 85.470.292
Susurluk Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye
alınması için; 2010 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 4.265.117 €,
2012 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 6.110.996 €, 2014 yılına kadar süresi olan
AAT‘lerin ĠYM 7.963.009 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 13.361.440 €‘dur.
Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki kümülatif ilk yatırım
maliyetlerine ait grafik ġekil 133‘te
verilmektedir.
AAT planlamarı haritası ġekil 134 ‗te verilmiĢtir.
*Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan
AAT'ni iĢletmeye almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı
olarak öngörülmüĢtür.
ġekil 133. Susurluk Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri
ġekil 134. Susurluk Havzası AAT Planlamaları
8.4. Susurluk Havzası Koruma Eylem Planı
uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir. Susurluk Havzası Koruma Eylem Planı ĠĢ
Takvimi EK X‘ te verilmiĢtir.
Önerilen planlamalar aĢağıda verilmiĢ, ardından bu planlamarın nasıl ve hangi kurumlar
tarafından gerçekleĢtirileceği detaylı olarak anlatılmıĢtır.
8.4.1. Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması
HazırlanmıĢ olan koruma eylem planı stratejisinin altyapısı bu çalıĢma kapsamında
oluĢturulmuĢtur. Söz konusu çalıĢma makro ölçekte bir plan niteliğinde olup, yerel bazlı
stratejilerin yerinde ve detaylı olarak çalıĢılması gerekmektedir.
8.4.2. Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması
Eylem planı takviminde yer alan faaliyetlerin gerçekleĢtirilmesi için ilgili kurum ve kuruluĢlar
arasında gerekli iĢbirliğinin oluĢturulması ve bu iĢbirliğinin sürekliliğinin sağlanması
gerekmektedir. Bu koordinasyonun etkin bir Ģekilde yürütülebilmesi için kurum ve kuruluĢlar
arası iĢ tanımı ve iĢ dağılımlarının netleĢtirilmesi esastır.
8.4.3. Atıksu Yönetimi
Atıksu Yönetimi kapsamında yer alan faaliyetler; havzada yer alan tüm yerleĢim yerleri için
mevcut atıksu altyapı durumunun iyileĢtirilmesi amacıyla kentsel AAT‘lerinin kurulması,
kolektör hatlarının inĢası, OSB‘lerde, tüm tekil endüstri tesisleri ve atıksu oluĢturan her türlü
kirlilik kaynağında AAT‘lerinin kurulması ile havza üzerinde baskı oluĢturan atıksu kaynaklı
kirliliğin azaltılması çalıĢmalarını kapsamaktadır.
8.4.3.1. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi, kentsel yerleĢimlere ait AAT‘ler ile ilgili yer seçimi, fizibilite
ve ÇED raporlarının hazırlanması, uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması
ve inĢaatların yapılarak tesislerin iĢletmeye alınmaları dahil tüm faaliyetler ile bu tesislere
atıksu iletecek kolektör hatlarının inĢası iĢlerini kapsamaktadır. Mevcut durumda Çevre ve
Orman Bakanlığı (ÇOB), Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri (ĠÇOM), BüyükĢehir Belediyeleri Su
Kanalizasyon Ġdareleri (BB SKĠ) ve Belediyeler atıksu yönetimi ile ilgili sorumlu olan
kuruluĢlar durumunda iken; önerilen havza yönetim sisteminde büyükĢehirlerde BB SKĠ,
büyükĢehir haricindeki diğer tüm illerde ise Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri (Ġl SKĠ) sorumlu
kılınmıĢtır. Tüm faaliyetlerinin kontrolü ve kurulacak olan tesislerin izleme ve denetim
faaliyetlerinden ise HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
Atıksu altyapı yönetimi iĢ programı hazırlanırken, ÇOB tarafından yayımlanan 2006/15 sayılı
AAT ĠĢ Temin Planları ile ilgili Genelgede ve 08.01.2006 tarih ve 26.047 sayılı Resmi
Gazete‘de yayımlanan Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği‘nde verilmiĢ olan tarihler dikkate
alınmıĢtır. Mevzuatta yer alan, nüfusu 100.000 ve üzerindeki yerleĢim yerlerinin 2010 yılında
AAT‘lerini iĢletmeye alması Ģartının mevcut durumda sağlanamadığı göz önünde
bulundurularak, sadece bu nüfus grubunda yer alan yerleĢim yerlerinin termin tarihleri 2 yıl
ötelenerek 2012 olarak öngörülmüĢtür. Buna göre kentsel yerleĢimlerde AAT‘lerinin
iĢletmeye alma tarihleri Tablo 78’da verilmektedir.
Tablo 78. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri
NÜFUS ARALIĞI
>100.000
50.000-100.000
10.000-50.000
2.000-10.000
<2.000
AAT ĠġLETMEYE ALINMA TARĠHĠ
2010
2012
2014
2017
2017
Ana kolektör hatları yapımı 2011 yılından itibaren 3 yıllık bir süre içerisinde tamamlanmalıdır.
Uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale-inĢaat iĢlerinden BB
SKĠ‘ler ve Ġl SKĠ‘ler sorumlu olacaktır.
8.4.3.2. Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi
Hazırlanan uygulama programına göre, nüfusu 2.000 den büyük olan kırsal yerleĢimlerde
atıksu altyapı çalıĢmaları 2017 tarihinde tamamlanmalıdır.
8.4.3.3. Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu
OSB ve alıcı ortama deĢarj yapan tekil endüstrilerin atıksu altyapı sistemlerinde yapılacak
tüm iyileĢtirme çalıĢmaları en kısa sürede (2011 yılı) baĢlamalıdır. Sanayicilerin
sorumluluğunda olan bu iĢ kapsamında; AAT inĢaat öncesi faaliyetleri ile inĢaat ve iĢletmeye
alma faaliyetleri yer almaktadır. Önerilen sistemde, kontrolsüz deĢarjların tespiti ve
önlenmesi görevi mevcut durum değiĢtirilmeksizin ĠÇOM‘a verilirken, izleme ve denetim
faaliyetleri sorumluluğu, diğer pek çok alt bileĢen de olduğu gibi, Havza Su Ajansı veya
Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB)‘e devredilmektedir.
Zeytinyağı üretiminden kaynaklanan karasu ve prina yönetimi için uygulanacak çözüm
yöntemlerinin belirlenmesi ve uygulanması aĢamasında üreticilere, üretici birliklerine ve
sanayi temsilcisi kuruluĢlara görev düĢecektir. Faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan
HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan ve çevresel açıdan risk oluĢturan atıkların yönetimi
için, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı‘na (ETKB), ÇOB ve sanayicilere mesuliyet düĢmekte
olup, faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
8.4.3.4. Yağmur Suyu Altyapı Durumu
2011 yılından itibaren yağmur suyu toplama sisteminin kurulumu faaliyetlerine baĢlanmalı ve
illerin büyüklüğüne bağlı ol arak en geç 2020 yılına kadar nüfusu 50.000 ve üzerinde olan
tüm yerleĢim yerlerinde yağmur suyu altyapısı tamamlanmalıdır. Altyapı hizmetleri mevcut
durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından yürütülmekte olup, önerilen
yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere düĢmektedir.
8.4.3.5. Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi
kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanmıĢ olmalıdır. Yine 2011 yılından itibaren öncelikle halihazırda bu deĢarj
standartlarını koymuĢ büyükĢehir belediyelerinde olmak üzere denetim ve izlemeler
gerçekleĢtirilmelidir. Kanalizasyon deĢarj standartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve
izlenmesi mevcut durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından
yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere
düĢmektedir.
8.4.3.6. Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi
Kentsel ve endüstriyel atıksular arıtıldıktan sonra veya arıtılmadan akarsu, sulama kanalı,
tarım alanı, göl vb. alıcı ortamlara deĢarj edilebilmektedir. Havzanın Ģartları dikkate alınarak
behsedilen deĢarjlar için en uygun alıcı ortamın 2014 yılı baĢına kadar belirlenmesi
gerekmektedir. Bu amaçla alıcı ortama atıksu deĢarjları için gerekli alt yapı rehabilitasyon
projeleri DSĠ, ĠÇOM, TĠM ve HSA/ÇĠB‘in katkısıyla oluĢturulmalıdır. Bu alıcı ortamlar
içerisinde özellikle yüzeysel ve yeraltı sularına yapılan deĢarjlarda alıcı ortamın su kalitesi
dikkate alınarak alıcı ortama özgü deĢarj standartları getirilmesi önerilmektedir.
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik
statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model
destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma
teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve
limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri)
için mevcut mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya
gidilmelidir (ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar,
kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Bu kapsamda öncelikle alıcı
ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim
Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli
tüm ölçümler yapılmalıdır. 2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından
suda
tehlikeli
maddeler
yönetmeliğindeki
alıcı
ortam
bazlı
deĢarj
standartlarına
geçileceğinden BAT (Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir.
2011 yılından itibaren alıcı ortam deĢarj standartlarının oluĢturulması çalıĢmalarına
baĢlanmalıdır. Alıcı ortam deĢarj satandartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve izlenmesi
mevcut durumda ÇOB, ĠÇOM tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk
ÇOB, ĠÇOM yanında yeni kurulacak HSA/ÇĠB‘e düĢmektedir.
8.4.4. Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi
Katı ve tehlikeli atık yönetim sistemin planlanması proje kapsamı dıĢında olmakla beraber,
proje dahilinde önerilen atık birlikleri yer almakta olup üye belediyeler için öncü niteliğinde
atık yönetim tesisleri önerilmektedir. Bu kapsamda, havza koruma eylem planı çerçevesinde;
atık azaltımı, kaynağında ayırma ve geri dönüĢüm sisteminin yerleĢtirilmesi, katı atık iĢleme
ve bertaraf tesislerinin kurulması, mevcut düzensiz depolama sahalarının rehabilitasyonu ile
tehlikeli ve özel atıkların yönetimi hususları ile ilgili bir iĢ termin planı hazırlanmıĢtır.
8.4.4.1. Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları
Atık azaltımı, kaynağında ayırma ve yüksek kapasiteli ikili (ayrı) toplama ile geri dönüĢüm
sisteminin yerleĢtirilmesi/yaygınlaĢtırılmasına iliĢkin uygulamaları, mevcut durumda küçük
ölçekte devam etmekte olup 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Söz konusu faaliyetler için mevcut yapıda uygulayıcı kurumlar ÇOB, ĠÇOM, BB, Belediyeler
ve Atık Üretici Birlikleri olup, önerilen idari yapıya göre söz konusu kurumlar faaliyetlerini
sürdürecek ancak tercihen Belediyeler yerine tamamen Atık Birlikleri devreye girecektir.
8.4.4.2. Katı Atık ĠĢleme, Geri Kazanım ve Bertaraf Tesisleri
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için
2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler yerini tamamıyla Atık Birliklerine bırakmakta, tesislerin izleme ve
denetimi ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM tarafından (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır.
8.4.4.3. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için
2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir.
Mevcut düzensiz depolama sahalarının kapatılması çalıĢmalarının, bölge için düzenli
depolamaya geçiĢin en son tarihi olarak kabul gören yıl baz alınarak, en geç 2 yıl içinde
tamamlanacağı öngörülmüĢtür. Rehabilitasyon çalıĢmalarının en erken 2011 yılı sonu itibari
ile baĢlayabileceği kabulü ile, 2012-2020 yılları arasında, mevcut düzensiz depolama
alanlarının tamamının ıslah edileceği düĢünülmektedir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler Atık Birlikleri ile koordineli çalıĢmakta ve tesislerin izleme ve denetimi
ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM‘ca (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır.
Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana
Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre,
Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rahabilite
edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin
sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır.
8.4.4.4. Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tehlikeli ve özel atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü
HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır.
8.4.4.5. Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tıbbi atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın uygulanması
çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü
HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır.
8.4.5.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
8.4.5.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi 2040 yılına kadarki zaman süresince
üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir yönetimi gerektirmektedir.
Mevcut düzende tarımsal faaliyetlerden sorumlu olan ana kurum Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı
(TKĠB) ve bu Bakanlığın il temsilcilikleri olan Tarım Ġl Müdürlükleridir (TĠM). Tarımsal
uygulamalardan kaynaklanan kirlilik konusu ise ÇOB‘un ilgi alanına girmektedir. Mevcut
durumu yansıtır nitelikte tarım ile ilgili ana kullanıcılardan (çiftçiler) daha sağlıklı ve sürekli
veri temini konusunda Bölüm 7.4.7.1‘de önerilen düzene geçilmesi gerekmektedir. Sağlıklı
verim temini, kurumlar arası iĢbirliği, veritabanlarının oluĢturulması ve bilinçlendirme
çalıĢmalarının baĢlatılması ile çözülebilecektir. Önerilen düzende, bu iĢbirliğinin yanı sıra
HSA/ÇĠB izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacaktır.
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.4.7.1‘de açıklanan düzende envanter çıkarılma, verilerin kayıt altına alınması, eğitim
ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2019 yılına kadar tamamlanması beklenmektedir. Bu tarihten
itibaren oluĢturulmuĢ olan veritabanına yıllık verilerin iĢlenmesi rutin bir iĢlem olarak
sürdürülmelidir.
Gübre ve Pestisit SatıĢlarını Kontrol Altına Alınması
Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınmasının 2012 yılı sonuna kadar
tamamlanması ve devam eden bir süreç olarak uygulanması öngörülmektedir.
Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrolü ile ilgili olarak pestisit kullanımında reçeteli ilaçların
kullanımı zorunlu tutulmalıdır. Organik fosforlu pestisitlerde kısıtlamaya gidilmelidir. Organik
olarak ayrıĢtırılabilir pestisitlerin kullanımına önem verilmelidir. Öncelikle pestisit kullanmak
isteyen üreticinin Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım
Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi
belirleyecektir. Ayrıca sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ
ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmalıdır. Reçetesiz pestisit satıĢı
yasaklanmalıdır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak
analizleri yapılmalı; verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmeli ve gübre kullanımına ihtiyaç
olduğunun tespit edilmesi durumunda izin verilmelidir. Böylece üreticilerin, toprağın ve
bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmalıdır.
Organik Tarım-Ġyi Tarım Uygulamaları
Organik tarıma geçiĢin önemi ve adımları konusunda Bölüm 7.4.7.1‘de detay bilgi verilmiĢtir.
Organik tarım konusunda havzalarda etkin rol oynayabilecek kurum TKĠB ve TĠM‘lerdir.
Özellikle planlama ve uygulama aĢamalarında TKĠB ve TĠM‘lerin, ÇOB ve ÇOB Ġl
Müdürlükleri ile iletiĢim içerisinde olmasında büyük fayda vardır. ÇalıĢmalar 2013 yılı baĢında
hız kazanarak 2040 yılına gelindiğinde havzalarda organik tarım uygulamasına elveriĢli tarım
topraklarının %80‘inde organik tarıma geçilmiĢ olması beklenmektedir.
AAT Çamurunun Tarımda Kullanımına Yönelik ÇalıĢmalar
Bu konu Bölüm 7.4.7.2‘de detaylandırılmıĢtır. Her bir havzada bu özelliklere sahip
toprakların seçimi yine benzer Ģekilde TKĠB, TĠM ve ÇOB ve il teĢkilatları tarafından
koordineli olarak yapılmalıdır. Uygulama çalıĢmalarının ise 2013 yılı itibariyle baĢlatılması
önerilmektedir. Tüm bu çalıĢmaların ve uygulamaların havzalarda kurulması önerilen
HSA/ÇĠB denetim ve kontrolünde yürütülmesi önerilmektedir.
Mevcut
durumda
Ülkemizde
AAT
çamurlarının
özellikleri
hakkında
yeterli
bilgi
bulunmamaktadır. Bu konuda ÇOB koordinasyonu ve yönlendirmesi ile bu konudaki
envanterin çıkarılması konusundaki çalıĢmalar desteklenmeli ve hızlandırılmalıdır.
8.4.5.2. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi gibi hayvancılık kaynaklı kirlilik yönetimi
de 2040 yılına kadarki zaman süresince üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir
yönetimi gerektirmektedir.
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.4.7.3‘te sıralanan hususlarla ilgili olarak özellikle elde edilecek bilgi ve verilerin
oluĢturulacak bir veritabanında depolanması ve sistematik olarak güncellenmesi önemli bir
aĢamadır. Bu tip bir veri bankası Ülkemizde henüz sağlıklı bir Ģekilde oluĢturulmamıĢtır. Bu
konudaki sorumlu kurum TKĠB ve TĠM ile birlikte ÇOB ve ĠÇOM‘dur. Her 2 ana kurum ve ilgili
il müdürlüklerinde envanterlerin eĢ zamanlı olarak izlenebilmesi sağlanmalıdır. Yine benzer
Ģekilde hayvancılık faaliyetleri konusundaki izleme ve denetimin havzadaki HSA/ÇĠB
tarafından yürütülmesi önerilmektedir.
OluĢturulacak envanterin yanı sıra, özellikle hayvancılık konusunda faaliyet gösteren
yetiĢtirici ve çiftçilerin eğitimi ve bilinçlendirme çalıĢmalarına ayrıca yer verilmelidir. Bu
konuda yine her 2 kurum önderliğinde Ġl Müdürlüklerine sorumluluk düĢmektedir. Bu öncü
çalıĢmaların 2019 yılına kadar tamamlanması ve bu yıldan sonra da verilerin yıllara göre
güncellenmesi iĢlemine ağırlık verilmelidir.
Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi
Hayvansal atık envanterinin çıkarılması ile eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının
yürütülmesine paralel olarak, 2013 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin
belirlenmesine geçilmesi önerilmektedir.
Her bir havzanın hayvancılık faaliyetlerinin iĢleyiĢine göre, oluĢturulacak envanterin de
incelenmesi ile en iyi ve en uygun hayvansal atık yönetim stratejisi belirlenmelidir. Benzer
Ģekilde bu konudaki ilgili iki kurum TKĠB ile ÇOB‘tur. Havza özelinde ise bu iki kurumun il/ilçe
teĢkilatlarına büyük iĢ düĢmektedir. Seçilecek yönetim stratejilerinin HSA/ÇĠB tarafından
onayı ve uygulamaya geçilmesi aĢamalarında ise izleme, denetim ve kontrolünü üstlenmesi
önerilmektedir.
Hayvansal
Atıkların katı ve sıvı kısımlarını ayrı toplanması, katı kısımlarını
kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili
çalıĢmalar yapılması
Hayvansal
atıkların
katı
ve
sıvı
kısımlarının
ayrı
toplanması,
katı
kısımlarının
kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili
çalıĢmalar 2013 yılı itibariyle baĢlatılmalıdır. Hayvancılık iĢletmelerinin kuruluĢ ve
ruhsatlandırılması sırasında kapasite raporu düzenlenirken iĢletmenin kurulu bulunduğu veya
kurulacağı yerin yerleĢim yerlerine, su kaynaklarına belirli bir mesafede olup olmadığı dikkate
alınmalıdır. Hayvancılık ĠĢletmelerinde gübrenin katı ve sıvı kısımlarının ayrılması, sıvı
kısımlarının ekilebilir araziye enjeksiyonun sağlanması amacıyla gübre çukurunun yapımı,
seperatör, sıyırgaç, pompa, römork v.b. ekipmanların kurulması ve temininde belli bir oranda
hibe desteği uygulanabilir.
Hayvansal Atıkların Alıcı Ortama DeĢarjının Denetlenmesi
yaĢanan bölgelerde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması
teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve
organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji
teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Böylece
hayvansal atıkların alıcı ortama noktasal veya yayılı deĢarjları engellenmiĢ olacaktır.
Su ürünleri YetiĢtiriciliği ile Ġlgili ÇalıĢmalar Yapılması ve Ġlgili Mevzuatın Hazırlanması
Su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması
su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu
hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu
BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis
edilmesi sağlanmalıdır. Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı tarafından bu çalıĢmalar dikkate
alınarak ilgili mevzuatın hazırlanması 2015 yılına kadar hazırlanması gerekmeketdir.
Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının GeliĢtirilmesi
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması ile ilgili uygun stratejilerin
uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında yetiĢtirici ve çiftçilerin bu konudaki
çabalarını hızlandırmak, desteklemek ve teĢvik etmek üzere bir finansman kaynağına ihtiyaç
bulunacaktır. Finansman sağlanma aĢaması da uygun yönetim stratejilerinin belirlenmesi
paralel olarak 2013 yılı itibari ile baĢlanması önerilmektedir. Bu aĢamada yine aynı 2
kurumun desteği ve koordinasyonuna ihtiyaç bulunacaktır. Özellikle, Organik Tarım ve
Hayvancılık ile Eko Tarım/Turizm konularındaki eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulama
projelerinde AB, UNDP, Dünya Bankası vb. fonlar da kullanılmalıdır. Kurumsal ilgililerin bu
konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve destek vermeleri
beklenmektedir.
8.4.6. Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları
Havzalarda tarımsal ve hayvancılık kaynaklı kirletici yüklerin yanı sıra diğer önemli bir yayılı
kirletici kaynak tipi ise çeĢitli arazi kullanımlarındaki yanlıĢ ve bilinçsiz uygulamalardan
kaynaklanan ve yüzeysel sularla alıcı ortama taĢınan sediment ağırlıklı yüklerdir. Bu arazi
kullanımları arasında orman, çayır-mera ve otlak alanları ile taĢocakları ve maden sahaları
sayılabilir. Ülkemizde her ne kadar ağaçlandırma ve erozyon önleme konularında özellikle
son yıllarda önemli çalıĢmalar gerçekleĢtirilse; bu konulardaki çalıĢmaların hızlandırılması ve
gerçekleĢtirilmesi ile yayılı kirletici yüklerin alıcı ortama ulaĢması önemli ölçüde
engellenecektir. Arazi kullanımının kirlilik azaltma yönünde yapılanması süreklilik arz eden bir
iĢ kalemi olması dolayısıyla 2040 yılına kadar sistematik olarak yürütülmelidir.
8.4.6.1. Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları
ÇOB‘e bağlı bir kurum olan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü (AEKGM)
ile havzalarda oluĢturulacak Havza Su Ajansları iĢbirliği ile konu ile ilgili etüt ve projelendirme
çalıĢmaların her bir havzada yürütülmesi iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanabilmesi
önerilmektedir. Bu çalıĢmaların havzaların özelinde yapılması esnasında havzaların fiziksel
ve tüm çevresel özellikleri göz önüne alınarak yürütülmesinde yarar vardır.
8.4.6.2. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları
Ağaçlandırma ve Rehabilitasyon
Ağaçlandırmanın ve rehabilitasyonun erozyonu önleyici etkisinin yanı sıra diğer olumlu
etkilerinin de göz ardı edilmemesi gerektiğinden, söz konusu iĢ kalemi 2040 yılına kadar
sürekliliğinin olması gereken bir bileĢendir. Bu konuda AEKGM‘ye büyük iĢ düĢmektedir. Bu
kurumun ĠÇOM ile birlikte koordineli çalıĢması önerilmektedir. HSA/ÇĠB‘ nin ise bu konudaki
denetim ve izlemeden sorumlu olması beklenmektedir.
Erozyon, Sel ve Çığ Kontrolü ÇalıĢmaları
Ülkemizin coğrafi konumu nedeni ile erozyona açık alanları bulunmakta ayrıca yağıĢlı
mevsimlerde bazı havzalarda sel tehdidi ve çığ düĢmesi gibi doğal felaketlerde meydana
gelebilmektedir. AEKGM her bir havzadaki doğal felaketlere maruz kalabilecek hassas
alanları
tespit
edip
bu
alanlarda
gerekli
önlemleri
zaman
içerisinde
alabilmesi
beklenmektedir. Sistematik ve sürekli olarak bu konudaki çalıĢmalara 2040 yılına kadar
ihtiyaç olacaktır. AEKGM çalıĢmalarının yürütülmesini ĠÇOM bilgisi ve onayı dâhilinde
sağlamalı ve HSA/ÇĠB tarafından izlenip denetlenmelidir.
Mera Islah ÇalıĢmaları
Ülkemizde mera-çayır ve otlak alanları önemli arazi kullanım tiplerinden biridir. Özellikle
mevcut durumda hayvancılık faaliyetleri açısından önem arz eden bu kullanımlarda
rehabilitasyon çalıĢmalarının
yürütülmesinde kirlilik
önleme
açısından büyük
yarar
bulunmaktadır. Bu konudaki sorumluluk yine AEKGM‘de olup ĠÇOM ile iĢbirliğinde
bulunmalıdır. Ġzleme ve denetimde ise HSA/ÇĠB‘ nin yetkili olması önerilmektedir.
8.4.6.3. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu
Planlama ve Uygulama
Havzalarımızda halen çalıĢır konumda veya terk edilmiĢ taĢocakları ve maden sahaları
bulunmaktadır. Bunların zaman içerisinde planlanması, denetimi ve kontrollerinin yapılması
gerekir. Gerektiğinde rehabilitasyona gidilmeli, uygun Ģartlarda üretim yapmayanlar ve yanlıĢ
yerlerde konuĢlanmıĢ olanlar ise kapatılmalıdırlar. Önerilen planlama ve plana uygun
uygulama iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması önerilmektedir.
Ġzleme ve Denetim
Faaliyetini sürdürenlerin izlenmesi ve denetlenmesi iĢi ÇOB‘undur. Ancak bu konuda faaliyet
sahibi konumunda olan iĢverenlerin konuya gereken hassasiyeti göstermeleri iĢbirliği
içerisinde sağlanmalıdır. Özellikle rehabilitasyonu aĢamalarında iĢverenlerin gerekli planlama
ve uygulama çalıĢmalarını yürütmeleri beklenmektedir. Terk edilmiĢ taĢocaklarının ve maden
sahalarının çevreye zarar vermesini sağlayacak Ģekilde kapatılmaları ve/veya ıslah edilmeleri
de yürürlükte olan yönetmelikler çerçevesinde iĢveren/ÇOB iĢbirliği ve HSA/ÇĠB denetimi ve
kontrolünde yapılmalıdır.
8.4.7. Su Kaynakları Yönetimi
Sürdürülebilir havza yönetim anlayıĢında doğal kaynakların (su ve toprak) koruma-kullanma
dengesi prensibi çerçevesinde çeĢitli arazi kullanımları (orman, tarım alanı, endüstri, OSB,
yerleĢim alanları, çayır-mera-otlak, vs.) tarafından kullanılması, korunması, geliĢtirilmesi
önemli bir yer tutmaktadır. Bu bölümde su kaynaklarının yönetimi üzerine geliĢtirilmiĢ öneriler
ile birlikte izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacak kurumlar verilecektir.
Günümüze dek, havzalarda su kaynakları yönetimi baĢta DSĠ olmak üzere, Ġller Bankası (ĠB)
ve Ġl Özel Ġdareleri (ĠÖĠ) tarafından yürütülmekte idi. Önerilen idari yapılanmada ise, DSĠ
koordinatörlüğünde bu kez sadece yerel idarecilerden (ĠB ve ĠÖB) destek alınması
düĢünülmektedir. Havzayı oluĢturan illerin su ve kanalizasyon iĢlerinden sorumlu olan
teĢkilatların konuya olan hâkimiyetleri de göz önüne alınarak daha sağlıklı ve iĢleyen bir
yönetimin oluĢacağı beklenmektedir. Bu yeni yapılanmanın 2015 yılı sonuna kadar
oluĢturularak iĢlerlik kazanması ve bu yıldan sonra da yönetim sisteminin sürekliliği
sağlanmalıdır.
8.4.7.1. Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları
Ülkemizde su kaynakları potansiyelinin belirlenmesi amacıyla DSĠ Genel Müdürlüğü ve Bölge
Müdürlüklerinde
çalıĢmalar
yürütülmektedir.
DSĠ
Etüt
ve
Plan
Dairesi
BaĢkanlığı
koordinasyonunda yürütülmekte olan Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010
yılı
sonuna
kadar
tamamlanması
öngörülmüĢtür.
Benzer
düzende
DSĠ‘nin
koordinatörlüğünde her bir havza için su kaynakları potansiyeli (yüzeysel ve yeraltı su
kaynakları) envanterinin hazırlanması ve elde edilen verilerin bir veritabanında depolanması
önerilmektedir. Sağlıklı ve doğru verilerle donatılmıĢ su kaynakları potansiyeli altyapı sistemi
havzanın su kaynaklarının yönetiminde önemli bir adımı oluĢturacaktır. Bu envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar DSĠ tarafından tamamlanması beklenmektedir. Ancak
altyapı oluĢturulduktan sonra sistematik ve sürekli olarak güncelleme çalıĢmalarının
sürdürülmesi gereklidir.
8.4.7.2. Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları
Kısıtlı eriĢilebilirliğe sahip olduğumuz içme ve kullanma suyu potansiyelinin verimli ve
sürdürülebilir olarak kullanılabilmesi amacıyla hassas konumda olan içme suyu temin edilen
alt havzalarda özel hüküm belirleme çalıĢmalarının ileride hızlandırılarak yaygınlaĢtırılması
gerekmektedir. Henüz birkaç öncelikli içme suyu alt havzasında baĢlatılan bu çalıĢmalar
ÇOB koordinatörlüğünde BB SKĠ ile birlikte yürütülmektedir. Önerilen düzende bu
çalıĢmaların kısa vadede gerçekleĢtirilmesi için ilgili havza sınırları içerisinde kalan yerel
yönetimlerin (BB SKĠ ve Ġl SKĠ) iĢbirliği ile yürütülmesi ve bu konudaki uygulamaların izlenme
ve denetimlerinin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir. Hüküm çalıĢmaları
sonrasında da planlara uygun tarzda yönetimin sürekliliğinin sağlanması da HSA/ÇĠB
tarafından sağlanmalıdır. Ġçme suyu havzalarında özel hüküm belirleme ihtiyacının tespiti
önümüzdeki 2 yıl içerisinde yapılması, öncelikli havzalardan baĢlanarak önümüzdeki 10 yıllık
zaman diliminde tüm gerekli havzalarda çalıĢmaların tamamlanması önerilmektedir.
8.4.7.3. Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi
Günümüze dek akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi görevi DSĠ baĢta olmak
üzere, yerel idarecilerin katkısı ile yürütülmekte idi. Önerilen yapılanmada, her bir havza
özelinde yine DSĠ koordinatörlüğünde havzayı oluĢturan illerin BB SKĠ ve Ġl SKĠ‘leri tarafından
2015 yılı sonuna kadar akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi, 2020 yılına kadar su
üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli yatırımların yapılması ve uzun vadede izleme
ve denetimin yapılması gerekmektedir. Sürekli izleme ve kontrol hizmeti ise DSĠ tarafından
verilmelidir.
Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak
mansaplarına bırakılması gerekecek can sularının hesaplanması ve gerekli ekolojik suyun
yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Seyhan Havzası iĢletme çalıĢması
kapsamında özel sektöre ve DSĠ‘ne ait baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak cansuyu
mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Cansuyu miktarını ölçecek elektronik
limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir.
8.4.7.4. Su Kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve Bilinçlendirme
ÇalıĢmaları
Havzalarda kullanılabilir su potansiyelinin % 70-75 gibi çok önemli bir kısmı sulamada, kalan
kısmı ise kentsel ve endüstriyel amaçlı kullanılmaktadır. Gelecekte su sıkıntısı çekmemek
üzere su kullanımında tasarrufa gidilmesi, bunun için de suyu kullanan paydaĢların
bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Mevcut durumda eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları DSĠ ve
TĠM tarafından yapılmaktadır. Bu amaçla eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının sürekli
olarak aynı kurumlar tarafından yürütülmesi, bu konudaki izleme ve denetmin ise HSA/ÇĠB
tarafından yapılması önerilmektedir.
8.4.7.5. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi
Havzalarda yer alan akarsuların kolları üzerinde suyun toplanmasına ve yağıĢ rejimine bağlı
olarak özellikle içme ve sulama kaynaklarının geliĢtirilmesi için baraj ve gölet projelerinin
irdelenmesi gereklidir. Plananan bu su kaynakalarının verimleri su tutma potansiyelini, baraj
hacmini ve net rezervuar kapasitesi dikkate alarak değerlendirilmelidir. Bu projelerin
uygulamaya konulması büyük miktarda yatırım gerektirmektedir. Uygulama önceliği,
ekonomik yapılabilirliği, yararlanıcıların sayısı, hane baĢına düĢen yıllık gelir, ulaĢılabilirlik ve
çevreye etkisi göz önüne alınmalıdır. Mevcut durumda DSĠ tarafından bu projelerin Master
Planı
hazırlama
çalıĢmaları
yürütülmektedir.
Önerilen
yapılanmada
yine
DSĠ
koordinatörlüğünde, sürekli olacak Ģekilde verimlilik araĢtırmasını HSA/ÇĠB yapacağı bir
sistem önerilmektedir.
8.4.7.6. Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi
Havzada kirlilik kavramı sadece belirli bir lokasayondan kaynaklanmayıp, çok daha geniĢ bir
çevrenin etkisi olarak ortaya çıkmaktadır. Havzanın kendi baĢına çevresel alt yapısını
geliĢtirmiĢ olması, kirletici kaynakları kontrol altına almıĢ olması ve su kullanımını optimize
etmiĢ olması havza Ģartlarının iyileĢmesi için yeterli değildir. Yukarı havzada bu önlemlerin
alınmamıĢ olması mevcut kirliliğin taĢınmasına neden olmaktadır. Bu durumda sürekli olarak
yukarı havzanın Ģartlarını iyileĢtirmesine yönelik çalıĢmarına devam etmesi gerekmektedir.
Mevcut yapılanmada ÇOB ve DSĠ koordinatörlüğü altında olan bu konudaki çalıĢmalarda,
önerilen yapılanmada aynı kurumların yanı sıra izleme ve denetim çalıĢmalarını yapmak
üzere HSA/ÇĠB‘in katılması önerilmektedir.
8.4.7.7. Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması
arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Bu ölçümlerde çoğunlukla KOĠ, BOĠ ve NH4-N
parametreleri açısından değerlendirme yapılmıĢ, diğer organik parametrelere bakılmamıĢ, 21
adet olan C grubu parametrelerinden de genellikle 3-4‘ü açısından ölçüm yapılmıĢtır. Ayrıca
bakteriyolojik parametreler açısından bazı havzalar dıĢında hiç ölçüm yapılmamıĢtır. Bunun
yanında SKGĠ‘lerin yerleri de kalite açısından önem arz eden bir konudur. Bilindiği üzere,
ülkemizdeki bütün su kaynaklarının plânlanması, yönetimi, geliĢtirilmesi ve iĢletilmesinden
sorumlu olan DSĠ, kendi görev ve amaçları doğrultusunda ölçümler yapmaktadır. Ancak
ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta
yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme
Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması
çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm
noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin
SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük
Menderes Nehir Havzası‘nda su kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan
parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla
alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme
sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa
sürede baĢlatılması gerekmektedir.
Nehir havzasında su kalitesi izleme çalıĢmaları hem yüzeysel sularda, hem yeraltı sularında
gerekli izleme ağlarının kurulmasını veya geniĢletilmesini, sürekli olarak izlenmesini
kapsamaktadır. Ayrıca yeraltı suları ile ilgili olarak, kirlenme tehlikesinin yanı sıra aĢırı
kullanma nedeniyle taban suyu düĢmektedir. Bu amaçla birçok havza için önemli bir sorun
olan ruhsatsız yeraltı suyu çekimlerinin önüne geçmek üzere yeraltı suyu kuyularının
izlenmesi ve denetlenmesi gerekmektedir.
Ülkemizdeki akarsu ve kolları boyunca akım ve su kalitesi izleme sistemi baĢta DSĠ olmak
üzere
birçok
paydaĢ
kurum
tarafından
suyun
kullanım
maksatları
çerçevesinde
izlenmektedir. Bu kurumlar Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi
Genel Müdürlüğü (EĠEĠ), BB SKĠ, Sağlık Bakanlığı (SB), Tarım Ġl Müdürlükleri (TĠM), Devlet
Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü (DMĠ)‘dir. Her bir kurum kendi amaçları doğrultusunda
izleme yaptığından dolayı kurumların kendi bünyelerinde toplanan verilerin bir çatı altında
toplanması son derece önemli bir konudur. Bu bilgilerin oluĢturulması gereken Akım ve Su
Kalitesi Ġzleme Sistemi ile birleĢtirilmesi önerilmektedir. Bir ağ sistemi çerçevesinde
oluĢturulacak veritabanının içerdiği bilgilere ilgili paydaĢlar tarafından eriĢilebilirliği de
sağlanmalıdır. Bu sistemin kurulması ve mevcut verilerin sisteme iĢlenmesi 2014 yılı baĢına
kadar tamamlanması önerilmektedir. Sistemin altyapısı oluĢtuktan sonra istasyon ve
parametreler konusunda DSĠ ve DMĠ‘nin çalıĢma yürütmesine ve eksiklikleri tamamlanması
ve yeni verilerin elde edilmeye baĢlanmasına ivedilikle ihtiyaç bulunmaktadır. Ġzleme ve
denetim iĢlerinden yine HSA/ÇĠB görevlendirilmesi önerilmektedir.
8.4.7.8. Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi
YağıĢ, akıĢ, kalite gibi fiziksel bileĢenler bir bütün olarak, sosyal, ekonomik ve çevresel
karakteristikleri de içerecek Ģekilde su kalitesi modelleri oluĢturmak gerekmektedir. Farklı
kirlilik kontrol senaryoları uygulanarak tüm nehir, baraj gölü ve yeraltı suyu sistemleri için su
kalite yönetim stratejileri geliĢtirilmelidir. Belirlenen senaryolar önemli noktasal ve yayılı
kirletici kaynaklerı ve bu kirleticiler için önlem ve kontrol mekanizmalarını kapsamalıdır.
Önerilen yönetim senaryo seçenekleri için su kalite karakteristiklerindeki olası iyileĢmelerin
tahmininde matematiksel modeller kullanılarak, kısa, orta ve uzun vadede havza koruma
planları değerlendirilmelidir. Havza su kalitesi modelleme sistemi için uzun süre izleme ve
detaylı analizler yapılarak istatiksel verilerin oluĢturulması gerekmektedir. Henüz hiçbir havza
için bu verilerin oluĢturulmuĢ olduğunu söylemek doğru değildir. Ancak ―Nehir su kalitesi
izleme sistemi kurulmasının‖ ikinci adımı olarak ―su kalitesi
modelleme sistemi‖
oluĢturulabilir. Önerilen yapılanmada sürekli olarak, ÇOB ve DSĠ‘nin su kalitesi modelleme
sistemi çalıĢmalarını yürütmesi, izleme ve denetim iĢlerinde ise HSA/ÇĠB görevlendirilmesi
önerilmektedir.
Yapılan modelleme çalıĢmaları sonucunda belirlenen en uygun alıcı ortamlar için 2016
yılından baĢlamak üzere alıcı ortama özgü deĢarj standartları uygulanmaya baĢlanacaktır.
8.4.7.9. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme, evlerde tuvalet sifon suyu ve
yeĢil
alan
sulaması
vb.
amaçlarla
yeniden
kullanımı
dünya
genelinde
giderek
yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanım oranı %80‘lere
ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkemiz için de bu durum önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ
atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY
Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların havzalarda
yeniden kullanımı, havzanın fizibilite çalıĢmalarına göre tespit edilmiĢ, ihtiyaç özelliğine göre
belirlenmelidir. Havzada tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına
göre, yağıĢ durumuna göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine
göre kullanım amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu anlamda
mevcut uygulamalar ÇOB, BB/Belediyeler ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen
yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da
yer alması önerilmektedir.
8.4.7.10.Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması
Genel olarak su tüketiminin önemli kısmını oluĢturan etken tarımsal amaçlı su kullanımıdır.
Yeraltı suyu kullanımı baĢta olmak üzere, baraj ve göletlerden alınan suyun yaklaĢık %7075‘i tarımsal amaçlı kullanılmaktadır. Özellikle yeraltından sulama kooperatifleri veya Ģahsi
olarak çekilen sular havzalar için hem kirlilik, hem taban seviyesinin düĢmesi gibi tehditler
oluĢturmaktadır. Bu durumda su dağıtım sistemlerinin yapısal yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı
sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna
kadar tamamlanması gereken uygulamalardır. Uzun vadede suyun ölçülü ve kontrollü
dağıtımı ve izlenmesi için telemetrik yöntemlerin kullanımına gidilmelidir. Mevcut uygulamalar
ÇOB ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra
izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da yer alması önerilmektedir.
8.4.7.11.Sulak Alan Yönetimi
Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı,
uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir.
Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve
denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin
geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin
artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa
Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu
hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi
sağlanmalıdır.
8.4.7.12.Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin ve
Koruma Haritalarının Belirlenmesi
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin
kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden yararlanma imkan ve
Ģartları değerlendirilmelidir. Bu alanların doğal ve kültürel özellikleri dikkate alınarak koruma
ve toplum yararlanmasına açık hale gelmelidir. Bu amaçla 2015 yılına kadar, Ġl Bayındırlık ve
Ġskan Müdürlükleri tarafından kıyı kenar çizgileri ve koruma haritaları belirlenmeli, HSA/ÇĠB
tarafından izleme ve denetim çalıĢmaları yapılmalıdır.
8.4.7.13.Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi
Yayılı kirleticiler arasında geçen atmosferik taĢınım yolu ile havzadaki su kaynakları üzerinde
ilave bir yük gelebildiği bilinmektedir. Bu tip yüklerin kaynakta azaltılması konusunda
önlemler alınması ve havza içi kontrollerin yapılması sorumluluğu ÇOB‘dedir. Kimi havzada
yoğun
atmosferik
taĢınım
söz
konusu
olduğunda
model
çalıĢmalarına
gidilmesi
kaçınılmazdır. Önerilen düzende sorumluluk yine ÇOB‘te olduğu düĢünülmekte ancak izleme
ve denetimin HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi beklenmektedir. Havzalarda bu konu ile ilgili
çalıĢmaların tamamlanması için 2015 yılı sonu önerilmektedir. Bu tarihten sonra rutin izleme
ve denetimlerin sürekliliği sağlanmalıdır.
8.4.8. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havza sınırları içerisinde yer alan sıcak noktalara ait Bölüm 7.2‘ de verilen çözüm
önerilerinin, hazırlanan Susurluk Havzası Eylem Planı takvimine uygun olarak ilgili kurum ve
kuruluĢlar tarafından gerçekleĢtirilmesi önerilmektedir.
8.4.9. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması
Havzaların tüm çevresel özellikleri belirlerken birçok veri toplanmıĢ olmaktadır. Bu verilerin
bir bilgi sistemi altyapısı bütününde birleĢtirilmesi ile havzaların kimlikleri ve durumları ortaya
rahatlıkla konabilecektir. Günümüz teknolojisi bu sistemin altyapısının ve veritabanının
oluĢturulmasına imkân vermektedir. Ayrıca, çeĢitli kurumlarda kurulmaya baĢlayan
veritabanlarının da Çevresel Bilgi Sistemine dâhil edilmesi yönetimin sağlıklı Ģekilde
yürümesine yardımcı olabilecektir. Bu bölümde, modern teknolojik araçlar arasında önemli
yer tutan Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknolojisinin kullanımı ile de
bu sistemin kurulmasına değinilecektir. Mevcut düzende, ÇOB bünyesinde bu denli havza
bazında bütünleĢik anlamda bir çalıĢma henüz baĢlatılmamıĢtır.
8.4.9.1. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması
Bir yerde havzaların kimliği veya künyesi diye adlandırılabilecek ve tüm çevresel özelliklerine
ait mevcut verilerin bir arada yer aldığı bir bilgi altyapı sisteminin 2012 yılının sonuna kadar
tüm havzalar için ortak bir sistem olarak oluĢturulması önerilmektedir. Bu konuda
sorumluluğun ÇOB‘da olması önerilmektedir. Ġzleme, kontrol ve denetimin ise yine
HSA/ÇĠB‘in görevleri arasında olması düĢünülmektedir.
8.4.9.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması
Havzalar özelindeki verilerden oluĢacak olan altyapı çerçevesinde her bir havzanın Çevresel
Bilgi Sistemi Veritabanının oluĢturulmasına ise 2012 yılında baĢlanması ve 1,5 yıllık bir
dönemde (2013 yılının ilk yarısında) tamamlanması önerilmektedir. CBS teknolojisinin
kullanılacağı bu veritabanının mevcut veriler bazında havzalar için her türlü hesaplama ve
sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin
üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olabilmektedir.
Veritabanı sisteminin oluĢturulmasında ÇOB sorumlu olacak ve izleme, kontrol ve denetimde
her bir havzanın HSA/ÇĠB görevlendirilecektir.
8.4.9.3. Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu
OluĢturulacak olan Havza Çevresel Bilgi Sistemine ilgili havza üzerinde çeĢitli kurumlarda
bulunabilecek mevcut verilerin/veritabanlarının entegrasyonu ile tüm havza bilgilerinin tek bir
sistem içerisinde depolanması havza yönetiminde büyük kolaylık sağlayacaktır. Böylece,
kurumlar arası çeliĢkili verilerin mevcudiyeti, kurumlar arası karmaĢıklıklar ve sorumluluk
paylaĢımındaki güçlükler ortadan kalkmıĢ olacaktır. Tüm bilgi entegrasyonunun havzalarda
gerçekleĢtirilmesi için 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı) yeterli olacağı önerilmektedir. Sorumlu
kurum olarak ÇOB ve izleme denetim görevi ise HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi
8.4.9.4. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması
Kurulan çevresel bilgi sisteminin sistematik ve sürekli olarak güncellenmesi ve iyileĢtirilmesi
gerekmektedir. Sistemin sürdürülebilirliğinin sağlanması süreci, 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı)
sonunda baĢlatılacak ve devam ettirilecektir. Sorumlu kurum olarak ÇOB ve izleme denetim
görevi ise HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi düĢünülmektedir.
KAYNAKLAR
Akçaalan R. (1999) Manyas Gölü Su Sazı Toplulukları Üzerinde YaĢayan Diyatomelerin
Mevsimsel DeğiĢimleri.
Akın M. , Akın G. (2007) Suyun Önemi, Türkiye‘de Su Potansiyeli, Su Havzaları ve Su
Kirliliği.
Akyüz S. (1995) Manyas-Susurluk-Kepsut Civarının Jeolojisi.
Alper A. (2004) Uluabat Gölü Cladocera ve Copepoda Türlerinin Tespiti ve Mevsimsel
Dağılımlarının Belirlenmesi.
Altınsaçlı S. , Griffiths H. (2001) Ostracoda of Lake Uluabat.
Apaydın, A., Taner, O., Kavaklı, T., Güner, B. (1997) Kum-çakıl Ocaklarının Doğal Çevreye;
özellikle Yeraltı suyuna Olumsuz Etkilerine Çarpıcı bir Örnek: Mürted Ovası (Ankara), Jeoloji
Mühendisliği, Sayı 50.
Arslan Ġ. , Eremektar G. , Ongan P. , Gürel M. , Övez S. , Tanık A. ve Orhon D. (2005)
Türkiye‘nin Havza Bazında Su-atıksu Kaynakları ve Kentsel Atıksu Arıtma Potansiyeli.
Atasoy, E., Murat, S., Baban, A., Tiris, M. (2007) Membrane Bioreactor (MBR) Treatment of
Segregated Household Wastewater for Reuse, Clean, 35 (5), P. 465-472.
Azbar, N., Bayram, A., Filibeli, A., Muezzinoglu, A., Sengul, F., Ozer, A. (2004) A Review of
Wastes Management Options in Olive Oil Production, Critical Reviews on Environmental
Science and Technology, 34 (3): 209–247.
Baban, A., Atasoy, E., Murat, S., Gunes, K., and Ayaz, S. (2007) SWM Training and
Demonstration Center (TDC) at TUBITAK Marmara Research Center (MRC), Zer0-M Journal
Sustainable Water Management, Issue 2, p. 23-25.
Baban, A., Bouselmi, L., El Hamouri, B., and Abdel Shafy, H. (2008) An Overview for the
Technical and Demonstration Centres of the Zer0-M Project, Zer0-M Journal Sustainable
Water Management, Issue 2, p. 31-35.
Baeta-Hall, L., SaÀ´Gua, M.C., Bartolomeu, M.L., Anselmo, A.M., Rosa, M.F. (2005)
Biodegradation of Olive Oil Husks in Composting Aerated Piles, Bioresource Technology, 96
(1): 69–78.
Balıkesir Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü.
Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2009.
Balıkesir Ġli Sanayi veTicaret Durumu Raporu 2008.
Balıkesir Ġli Tarım Master Planı 2006.
Bilecik Ġli Tarım Master Planı 2005.
Bouselmi, L., Lamine, M., Ghrabi, A. (2008) Integrated Approach to Water Saving, Zer0-M
Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 16-19.
Bulut E. ve Aksoy A. (2005) Uluabat Gölü Ġçin Tarımsal Kirletici Yüklerinin Modellenmesi.
Bursa Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Ġzmir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü.
Bursa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009.
Bursa Ġli Sanayi veTicaret Durumu Raporu 2008.
Bursa Ġli Tarım Master Planı.
Büyükkıdan B., Büyükkıdan N., Özer S., GöktaĢ H., Kander S. (2008) Bursa Ġlinin Ġçme
Suyunu KarĢılayan Doğancı Baraj Suyunun Fizilsel ve Kimyasal Özellikleri.
Can Ġ. , Yerdelen C. (2005) Susurluk Havzası‘nda M.KemalpaĢa Çayı‘nın Aylık Akımlarının
Otoregresif Hareketli Ortalama Modeli.
Çanakkale Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Çanakkale Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü.
Çelik G. (2000) Çevre Yönetiminde Ekolojik Risk Değerlendirmesi ve Uluabat Ramsar Alanı
Ġçin Problem Formülasyonu.
Çiçek N. (2010) Su Çerçeve Direktifi ve Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Palnı
Örneğinde AB ve Türkiye YaklaĢımı.
ÇOB (2004) Türkiye- Fransa ĠĢbirliği Projeleri Çerçevesinde ―Su Havzaları Yönetimi‖
Konusunda Fransa‘nın Paris, Pautarbes ve Orleans Kentlerine Yapılan ÇalıĢma Ziyareti
Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.a) Atıksuların Arıtımı Eylem Planı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye.
ÇOB (2006.b) Kentsel Atıksuların Arıtımı Yönetmeliği, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.c) Katı Atık Ana Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı.
ÇOB (2007) Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği,
Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 8 Aralık 2007, Sayı:26724.
ÇOB (2008) Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar, T. C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2008) Türkiye‘de Su Sektörü için Kapasite GeliĢtirilmesi Projesi‖, EĢleĢtirme Projesi,
Ġspanya ÇalıĢma Ziyareti Türk Heyeti Görev Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2008-2012) Atıksu Arıtımı Eylem Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre
ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2010) Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması
Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 23 Ocak 2010, Sayı:27471.
ÇOB (2010) Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü resmi internet sitesi, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı, www.cygm.gov.tr.
Dawei, H. and Jingsheng, C. (2001) Issues, Perspectives and Need for Integrated Water
shed Management in China, Environmental Conservation, 28(4), p. 368-377.
Değirmenci H. (2009) Bursa Bölgesi Sulama ġebekelerinin Sulama Oranı ve Su temin Oranı
Göstergeleri ile Değerlendirilmesi
DHA (2003) Drinking Water and Wastewater Treatment Sysem in Spain, Disenos Hidrolicos
Ambientales.
Doğal Hayatı Koruma Vakfı ( 2008) Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme Raporu.
Doğdu M., Yiğiter O., Görkmen A. (2008) Gediz Havzası Yeraltısularında Bor (B) Kirliliği.
Dore, M., Kushner, J., Zumer, K. (2004) Privatition of Water in the UK and France, Utility
Policy.
Dynesius M, Nilsson C. 1994. Fragmentation and flow regulation of river systems in the
northern third of the world. Science 266: 753–762.
ENVEST Planners Konsorsiyumu (2005) Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması
için Teknik Yardım Projesi (EHCIP) Düzenli Depolama Direktifi‘ne Özgü Yatırım Planı, T.C.
Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara.
Eroğlu, V. (2007) Water Resources Management in Turkey, Republic of Turkey Ministry of
Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works, International
Congress River Basin Managment Vol I., p. 321-333, 22-24 Haziran 2007, Antalya.
EU (2003) Analysis of the EU Water Supply and Sanitation Markets and Its Possible
Evolution, Water Liberalization Scenarios, EC Community Research, Final Report for Work
Packagel, Euromarket.
EU (2004) Gren Paper on Public Private Partnerships and Community Law on Public
Contracts and Concessions, European Commission.
Fradin G. (2007) Integrated Water Resource Managment at River Basin Level in France a
Participatory Way to Finance and Monitor Water Investments in a Sustainable Manner in the
proceedings of International Congress on River Basin Managment, Vol 1., p. 88-98,
organized by State Hydraulic Works of Turkey (DSĠ), Antalya, Turkey, 22-22 March.
Garcıá-Go´mez, A., Roig, A., Bernal, M.P. (2003) Composting of the Solid Fraction of Olive
Mill Wastewater with Olive Leaves: Organic Matter Degradation and Biological Activity,
Bioresource Technology, 86: 59–64.
Gippel CJ, Stewardson MJ. 1998. Use of Wetted Perimeter in Defining Minimum
Environmental Flows. Regulated Rivers: Research and Management 14: 53–67.
Gökdemir B. (2007) ġebeke Suyunda SertleĢme ve Rekabet, Rekabet Kurumu Lisansüstü
Tez Serisi.
Gönenç, Ġ.E. (2006) Sürdürülebilir Havza Yönetimi, Havzalarda Doğal ve Sosyoekonomik
Sistemin Özellikleri, ĠGEM AraĢtırma ve DanıĢmanlık, Cilt I, ISBN: 9944-5621-1-4.
Gönenç, Ġ.E., Baykal, B.B., Tanık, A., Ġnce, O. (1997) Türkiye‘de Su Kaynakları Yönetimine
Yeni bir YaklaĢım, Türkiye‘de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II, 22–23 Mayıs
1997, Gebze Ġleri Teknoloji Enstitüsü, TÜBĠTAK Marmara AraĢtırma Merkezi, Gebze-Kocaeli,
Cilt II, s. 727–741.
Green J. (2003) Regulations and the Balancing of Competing Interests in England and
Wales, Water Aid and Tearfund.
Grontmij Advies & Techniek bv vestiging Utrecht Houten (2003). Su Çerçeve Direktifi
Türkiye Uygulamaları El Kitabı-Final, Aralık 2003.
Gumbel, E. J. (1939) La Probabilité des Hypothèses, Comptes Rendus de l‘Académie des
Sciences, Paris, 209 p. 645 - 647.
Gündoğdu V. Turhan D., Bakırçay Havzası Kirlilik Etüdü ÇalıĢması, DEÜ Mühendislik
Fakültesi Fen ve Mühendislik Dergisi, C:6, S:3, 65-83, 2004.
GünĢen U., Anar ġ., Gündüz H. (1997) Uludağ‘daki Su Kaynaklarının Fiziksel, Kimyasal ve
Mikrobiyolojik Özellikleri.
Gürel, M., Ekdal, A., Ertürk, A., Tanık, A. (2010) BütünleĢik Su Kaynakları Yönetimi, 2. Bursa
Su Sempozyumu, 22–24 Mart 2010, Bursa, s. 367–375.
Gürlük S. (2006) Manyas Gölü ve KuĢ Cenneti‘nin Çevresel Değerlendirilmesi Üzerine Bir
AraĢtırma.
Gürlük S. (2009) Su Kaynakları Yönetiminde Hidro-ekonomik Modelleme YaklaĢımı: Nilüfer
Çayı Örneği.
Hazen, A. (1914) Storage to be Provided in Impounding Reservoirs for Municipal Water
Supply, Transactions of the American Society of Civil Engineers, 77, p. 1539-1669.
Hyndman, R. J. and Fan, Y. (1996) Sample quantiles in statistical packages, The American
Statistician, 50(4), p. 361 - 365.
Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar. (2008). Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Orman
Bakanlığı.
Ġl Envanteri Modernizasyonu 2007-2008.
Ġrtem, E., KabdaĢlı, S. (2001). Kıyı alanları yönetimi ile akarsu havzalarının yönetimi
arasındaki entegrasyon. Türkiye‘nin Kıyı ve Deniz Alanları III. Ulusal Konferansı 26-29
Haziran 2001, Bildiriler Kitabı, 21-30.
Ġzmir Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Ġzmir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü.
KabdaĢlı, S. (2010). Karasu Sahili Erozyon Probleminin Ġncelenmesi- Ön Değerlendirme
Raporu, Ġ.T.Ü. ĠnĢaat Fakültesi, Su ve Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Uygulama ve AraĢtırma
Merkezi.
Kalaycı S. ve Kahya E. (1998) Susurluk Havzası Nehirlerinde Su Kalitesi Trendlerinin
Belirlenmesi.
Kalaycı S., Büyükyıldız M., Kahya E., Alp M. (2007) Marmara Havzası Nehirlerinde Yüzey
Suyu Kalitesi Verilerinin Farklı Gözlem Yıllarındaki DeğiĢimleri.
Karakaya, N., Gönenç Ġ. E. 2006. Türkiye‘de Havzalar Arası Su Transferi Ġçin Bir Karar
Destek Sistemi. Ġtü dergisi/e: Cilt 16: 79-90.
Kartal M. (2009) Susurluk Havzası Entegre Su Yönetimine Doğru Model ArayıĢları.
Kaynak A. (2002) Bursa ġehir Merkezinden Kaynaklanan Atıksular, Arıtılmaları ve Nilüfer
Çayı‘na Etkileri.
Kondolf, G.M. (1997) Hungry water:Effects of Dams and Gravel Mining on River Channels,
Environ. Manag. 21 (4):533-551.
Kraume, M., Scheumann, R., Baban, A., El Hamouri, B. (2010) Performance of a Compact
Submerged Membrane Sequencing Batch Reactor (SM-SBR) for greywater treatment,
Desalination, 250, p. 1011–1013.
Kütahya Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Ġzmir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü.
Kütahya Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009.
Kütahya Ġli Sanayi veTicaret Durumu Raporu 2008.
Kütahya Ġli Tarım Master Planı 2004.
Langford, E. (2006) Quartiles in Elementary Statistics, Journal of Statistics Education, 14 (3),
www.amstat.org/publications/jse/v14n3/langford.html.
Manisa Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Manisa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü.
Mann J. I., (2006). Instream Flow Methodologies: An evaluation of the Tennant Method for
Higher Gradient Streams in the National Forest System Lands in the Western US, MSc
Thesis, Colorado State University, USA.
Masi, F., El Hamouri, B., Abdel Shafi, H., Baban, A., Ghrabi, A. and Regelsberger, M. (2010)
Treatment of segregated black/grey domestic wastewater using constructed wetlands in the
Mediterranean basin: the Zer0-m Experience, Water Science & Technology, 61(1), p. 97105.
Mateos, L., Lorite, I., Lozano, D. and Fereres, E. (2005) Water Govarnance and Managment
in The Water Users‘ Association of Spain, OPTIONS méditerranéennes, Serial B., No 48., p.
233-241.
MosleyMP. 1983. Flow requirements for recreation and wildlife in New Zealand rivers—a
review. Journal of Hydrology (N.Z.) 22(2): 152–174.
Murat, S. (2010) Mechanisms and Modelling of Segregated Household wastewater treatment
by Membrane Bioreactor, PhD Thesis, Ġstanbul Technical University.
Murat, S., Atasoy, E., Baban, A. (2008) Use of Membrane Bioreactor Technology within the
Sustainable Water Management Concept, Zer0-M Journal Sustainable Water Management,
Issue 2, p. 25-29.
Negro, M.J., Solano, M.L. (1996) Laboratory composting assays of the solid residue resulting
from the flocculation of oil mill wastewater with different lignocellulosic residues, Compost
Science and Utilization, 62–71.
Nolde, E. (2008) Establishing Grey Water recycling, Zer0-M Journal Sustainable Water
Management, Issue 3, p. 25-29.
OECD (2008) Çevresel Performans Ġncelemeleri, Organisation for Economic Co-operation
and Development, Türkiye.
Orhan Ġ.
(2004) Ergama Ovası ile Manyas Ovası Arasında Kalan Kocçay Vadisinin
Jeomorfolojisi.
Orth DJ, Maughan OE. 1981. Evaluation of the ‗Montana method‘ for recommending
instream flows in Oklahoma streams. Proceedings of the Oklahoma Academy of Science 61:
62–66.
Özsoy G. (2009) M. Kemal PaĢa Çayı Havzasında Potansiyel Toprak Erozyonu ve Uluabat
Gölü.
Parker G. W., Armstrong, D. S., and Richards, T. A., (2004). Comparison of Methods for
Determining Streamflow Requirements for Aquatic Habitat Protection at Selected Sites on
the Assabet and Charles Rivers, Eastern Massachusets 2000-02. US Geological Survey
Scientific Investigaiton Report 2004-5092. 72p.
Postel SL. 1998. Water for food production: will there be enough in 2025? BioScience 48:
629–637.
Regelsberger, M. (2005) Zer0-M: Shifting Wastewater from a Disposal problem to an Asset,
Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 3-5.
Regelsberger, M., Baban, A., Bouselmi, L., Abdel Shafy, H., El Hamouri, B. (2007) Zer0-M,
Sustainable Concepts Towards a Zero Outflow Municipality, Desalination 215, p. 64–72.
Reiser DW, Wesche TA, Estes C. 1989a. Status of Instream Flow Legislation and Practise in
North America. Fisheries 14(2): 22–29.
Revenga C, Brunner J, Henninger N, Kassem K, Payne R. 2000. Pilot Analysis of Global
Ecosystems: Freshwater Ecosystems World Resources Institute: Washington, DC.
Roig, A., Cayuela, M.L., Sańchez-Monedero, M.A. (2005) An Overview on Olive Mill Wastes
and their Valorisation Methods, Waste Management, 960-969.
Salihoğlu G. ve Karaer F. (2004) Ecological Risk Assessment and Problem Formulation for
Lake Uluabat, a Ramsar State in Turkey.
Salihoğlu G. ve Karaer F. (2005) Uluabat Gölü Ġçin Ekolojik Risk Değerlendirmesi.
Sarıkaya, H.Z., Çiçek, N. (2010) Su Kaynaklarının Yönetimi, AB Süreci ve Çevre ve Orman
Bakanlığı Uygulamaları, TÜBA Günce Dergisi, Mart Sayısı, 40, s. 5-13.
Scheumann, R., Masi, F., El Hamouri, B., Kraume, M. (2008) Greywater Treatment as an
Option for Effective Wastewater Treatment, Zer0-M Journal Sustainable Water Management,
Issue 2, p. 11-15.
SÇD (2000) Su Çerçeve Direktifi (Water Framework Directive-WFD) (2000/60/EC), Official
Journal
(OJ
L
327),
Yürürlüğe
giriĢ
tarihi:
22
Aralık
2000,
http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html.
Tanık, A. (2007) Integrated Watershed Management, Ders Notları, ĠTÜ Çevre Mühendisliği.
Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı 2008-2009.
Tennant D. I. 1975. Instream Flow Regimes for Fish, Wildlife, Recreation and Related
Environmenal Resources, US Fish and Wildlife Service, Billings, Mont.
Tharme RE. 2000. An Overview of Environmental Flow Methodologies, with Particular
Reference to South Africa. In Environmental Flow Assessments for Rivers: Manual for the
Building Block Methodology, King JM, Tharme RE, De Villiers MS (eds). Water Research
Commission Technology Transfer Report No. TT131/00. Water Research Commission:
Pretoria, South Africa; 15–40.
Tharme RE. 2003. A Global Perspective on Environmental Flow Assesment: Emerging
Trends in The Development and Application of Environmental Methodologies for Rivers.
River Research and Applications 19: 397-441.
TKB, 2006. Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik. Resmi Gazete,
Tarih: 17.10.2006, No: 26322.
TÜĠK (2008) Tarım ve Hayvancılık Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu.
TÜĠK (2009) Nüfus Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu.
TÜĠK (2010) Çevre Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr.
TÜSĠAD (2008.a) Türkiye‘de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler, Türk Sanayicileri ve
ĠĢadamları Derneği (TÜSĠAD) Yayını, No: T/2008–09/469.
TÜSĠAD (2008.b) Küresel Su Krizine Çözüm ArayıĢları: ġebeke Suyu Hizmetlerine Özel
Sektör Katılımı-Dünya Örnekleri IĢığında Türkiye için Örnekler, Türk Sanayicileri ve
ĠĢadamları Derneği.
Uğur, H., Akpınar, N. (2003). Yenikent Zir Vadisinde yer alan kum ocaklarının neden olduğu
çevre sorunları ve bu alanların geri kazanım olanakları. Tarım Bilimleri Dergisi, 9(1), 35-39.
UN (1997) Guidelines and Manual Land-Use Planning and Practices in Watershed
Manegement and Disaster Reduction, Economic and Social Commission for Asia and the
Pacific United Nations.
UN (2009) World Water Development Report 3, United Nations, UNESCO ISBN:
978923104095-5.
URL 1: www.dpt.gov.tr.
URL 2: Genel Uygulama Stratejisi‖ (CIS-Common Implementation Strategy), Mayıs 2011,
www.europa.eu.int.
URL 3: http://www.dsi.gov.tr/topraksu.htm.(12.04.2010)
URL 4: http://www.osbuk.org (10.04.2010).
Üstün G.E. (2009) Nilüfer Çayının sulama suyu olarak kullanılabilirliğinin değerlendirilmesi.
Wach, G. (2005) Sanitary Facilities, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue
1, p. 36-39.
Waddle T. 1998a. Integrating microhabitat and macrohabitat. In Hydroecological Modelling.
Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker C, Novicky´
O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and Water Research
Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech Republic. VUV: Praha;
12–14.
Waddle T. 1998b. Development of 2-dimensional habitat models. In Hydroecological
Modelling. Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker C,
Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and Water
Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech Republic. VUV:
Praha; 19–22.
Wong, S. (2009) Instituonalizing Water Governance in England and Wales: Potential and
Limitations, Journal of Natural Resources Policy Research, Vol 1., No. 4., p. 307-320, UK.
World Commission on Dams (WCD). 2000. Dams and Development. A New Framework for
Decision-making. The report of the World Commission on Dams. Earthscan Publications:
London.
Yazgan, M. S. (2006). Organik Tarım ve Çevre ile ĠliĢkisi, Bölüm 1, Sürdürülebilir Rekabet
Avantajı Elde Etmede Organik Tarım Sektörü- Sektörel Stratejiler ve Uygulamalar,
Uluslararası Rekabet AraĢtırmaları Kurumu Derneği, Editörler: Eraslan, H.Ġ. ve ġelli, F.
Ġstanbul.
Yenilmez F. (2007) Modeling The Water Quality in Uluabat Lake.
Yıldız, M., Özkaya, M., Gürbüz, A., Uçar, Ġ. (2007) Turkey Surface Water Potential and Its
Change in Time, Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General
Directorate of State Hydraulic Works, International Congress on River Basin Managment, Vol
I., s. 127-139, 22-24 Haziran 2007, Antalya.
Yılmaz, C. (2005). Kızılırmak Deltasında Meydana gelen Erozyonun Coğrafi Analizi. Türkiye
Kuvaterner Sempozyumu, 2–5 Haziran 2005, Bildiriler Kitabı, 227–234.
Zessner, M., Lampert, C. , Kroiss, H. and Lindtner, S. (2010) Cost Comparison of
Wastewater Treatment, Water Science and Technology, 62 (2), p. 223-230.

Susurluk Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

Benzer belgeler

Layout 1 (Page 1)

Eroğlu - Kıbrıs Postası

Ankara`nın Kitapları

Bayim Olur Musun?

Otobüs Rayiç Bedelleri - izmir yüksek teknoloji enstitüsü