Erken Demirça¤`da “‹stanbul Bo¤az›” Üzerinden Trak/Frig

Transkript

Erken Demirça¤’da
“‹stanbul Bo¤az›” Üzerinden
Trak/Frig Kavimlerinin
Anadolu’ya Geçifline Ait
‹lk Bulgular
fiengül Ayd›ngün – Haldun Ayd›ngün
Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü.
[email protected] – M.A., Kocaeli Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,
Arkeoloji Bölümü. [email protected]
FIRST FINDINGS ABOUT THE MIGRATION OF THE THRACHO-PHRYGIAN PEOPLE FROM
BALKANS TO ANATOLIA VIA BOSPORUS
Abstract
One of the most important material evidence of the movements and migrations of the sea and land
people, beginning around 1200 BC, and taken as the cause of the collapse of the civilizations at the
Eastern part of the Mediterranean basin, is the ceramics believed to belong to these people. While
the Coarse Ware / Barbarian Ceramics and Buckel Ceramics define land people originating from
Balkans, Late Helladic III C ceramics relate to the so called “Sea People” coming mostly from Eagean
world and the Greece Mainland. In this paper, based on findings of the Barbarian Ceramics, the
metal slag, tumuli, the cultic centers, and the other archaeological findings, it will be tried to bring
new evidences for and clarify the immigration of the Thracian/Phrygian peoples originating from the
north of the Balkans into Anatolia from the Bosporus, which was a series of events completely different than the “Sea People”s movements.
Key words: Barbar ceramic, Buckel Ceramic, Thracian, Phrygian, Migration.
Özet
M.Ö. 1200’lerde bafllay›p k›sa sürede Do¤u Akdeniz’deki uygarl›klar›n çöküflüyle ilgili olaylar›n sebebi olarak kabul edilen Deniz ve Kara kavimlerinin göçlerinin en önemli belirtileri, bu halklara ait
oldu¤u san›lan seramiklerdir. Coarse ware/BarbarSeramikler ile Buckel/Yumrucuklu seramikler
Balkan kökenli kara halklar›n› belirlerken, Geç Hellas III C seramikleri deniz halklar›na atfedilirler.
Makalede, Deniz kavimlerinden tamamen farkl› ve daha çok kara ile iliflkili Kuzey Balkan kökenli
Trak/Frig halk›na ait oldu¤u san›lan Barbar seramiklerle beraber rastlan›lan kült alanlar›, tümülüsler,
maden cüruflar›, gibi arkeolojik verilerle Trak/ Friglerin ‹stanbul Bo¤az› üzerinden geçiflinin belirginleflmesi üzerinde durulmaktad›r.
Anahtar Kelimeler: Barbar seramik, Bukel Seramik, Traklar, Frigler, Göç.
emirça¤›n bafllang›c› olarak kabul edilen M.Ö. 1200 y›lar›ndan itibaren Kuzey Bat› Anadolu’da ilk kez Troia kaz›lar›nda varl›¤› tespit edilen (Blegen 1933: 187-191, Koppenhöfer
D
1997) Coarse ware/Barbar ve Buc-
serami¤i yo¤unlafl›r1. Coarse ware/ Bar-
kel/Yumrucuklu seramik olarak tan›nan
bar ve Buckel/Yumrucuklu seramik sera-
iki yeni seramik türü ortaya ç›kar. Ege
mikler Balkan kökenli yeni halklar›n
k›y›lar›nda ise ayn› anda Geç Hellas III-C
Anadolu’ya göçünün arkeolojik kan›tla-
ARKEOLOJ‹ VE SANAT
|
65
142: OCAK-N‹SAN 2013
Harita: Trak Göçlerine ait Harita
66
r› olarak kabul edilirler. Bunlardan Coarse Ware ya da Barbar serami¤i ad› verilen el yap›m›, kaba görünümlü, koyu
renkli, donuk siyah, kurflunimsi kahverengi taflç›k katk›l› hamurdan az piflmifl,
açk›l› d›fl yüzey üzerinde parmak bask›l›
flerit bantlar› bulunan serami¤in ana vatan› Orta Tuna-Balkan bölgesidir. Parmak bask›l› flerit bantl› Barbar serami¤in en eski örnekleri, S›rbistan’da Starcevo kültüründe M.Ö. 7. Bin sonu 6. Bin
bafllar›ndan itibaren boyal› kaplar, barbotin bezemeli kaplar ile boyas›z ince
mallarla beraber görülmüfltür (Bailey
2000:87). Orta Tuna bölgesinden itibaren Macaristan’dan bafllay›p Ukrayna’ya do¤ru h›zla yay›l›m gösterdi¤i belirlenen bu dikkat çekici homojen motifli seramik (Price 2000:14) Balkanlarda
Bulgaristan’›n Karanovo I (Erken Neolitik) kültüründe Nova Zagora bölgesinde (Nikolov 2003: 21-83. lev., 2-2, ,lev.,
11-1) ve Romanya Cucuteni–Tripolye
kültürünün A-B safhalar›nda (M.Ö.
4100/4050-3650) (Bem 2007: 239, 241242. pl., 255-263) tespit edilmifltir. Ayr›ca Balkanlar’da Bulgaristan’›n Karanovo I (Erken Neolitik) kültüründen itibaren Nova Zagora bölgesinde (Nikolov
2003: 21-83, lev., 2-2, lev.11-1) ve Romanya Cucuteni–Tripolye kültürünün
A-B safhalar›ndan (M.Ö. 4100-/40503650) itibaren üretildi¤i bilinen (Bem
2007: 239, 241-242, pl.,255-263) Barbar
serami¤i, ayn› bölgede Tunç ça¤lar› boyunca kullan›lmaya devam etmifltir.
Rusya steplerinin bat› k›sm›nda Ukrayna’da Sabatinovka, Moldovya’da Nouva, Romanya’da Coslogeni kültürlerine
atfedilen yerleflmelerde, Bulgaristan’›n
Psénicevo-Babada¤ bölgesinde Barbar
serami¤i yayg›n olarak bulunmufltur
(Koppenhöfer 2002: 679-704). Türkiye’nin Balkanlarda kalan illerinden
K›rklareli kent merkezinin hemen güneyinde yer alan Kanl›geçit’in ‹lk Tunç
Ça¤› I erken evresine tarihlenen KG 3
Megaronlar öncesi yan›k evrede de
benzer seramik parçalar› ele geçmifltir
(Özdo¤an ve Parzinger 2012: 166167,182). Daha çok kaba mutfak kaplar› olarak kullan›lan bu mal grubu M.Ö.
2000’li y›llarda da Karpatlar’dan (Kiss
2011: 101-108), Balkanlara kadar pek
çok yerleflmede üretilmeye devam etmifltir. Türkiye’nin Bat› Anadolu’sunda
M.Ö. 1200’lerden önce tan›nmayan bu
seramik Balkanlardan Anadolu’ya göç
ERKEN DEM‹RÇA⁄’DA “‹STANBUL BO⁄AZI” ÜZER‹NDEN TRAK/FR‹G KAV‹MLER‹N‹N ANADOLU’YA GEÇ‹fi‹NE A‹T ‹LK BULGULAR | fi. Ayd›ngün – H. Ayd›ngün
eden halklar›n ilk kan›tlar›ndan birisi
olarak kabul edilir.
Barbar serami¤in göç yoluyla geldi¤ine
dair görüfller, Troia kaz›lar›nda VIIa tabakas›ndan sonra kurulmufl VIIb1 tabakas›nda ortaya ç›kar›lan kentin iç k›sm›ndan sur duvar›na dayanm›fl temel ve
duvarlar›nda yatay ve dikey büyük tafl
plakalar yerlefltirilmifl küçük evlerde ele
geçmelerinden kaynaklanm›flt›r (Blegen, 1958; Akurgal 1956: 43–51; French
ve Rutter 1977:111–112, Pieniazek-Sikora-Hinila 2002). Troia I’den itibaren süregelen geleneksel megaron planl› mimariden çok uzak bir görünüm veren
bu durum kentte VIIb1 tabakas›nda
farkl› bir kültürün varl›¤›na iflaret eder.
Kulland›klar› kaba seramik yan›nda alelacele infla edilmifl küçük odal›, tafl plakal› evlerin varl›¤›, Troia’n›n M.Ö. 11801130 tarihlerine denk gelen VIIb1 tabakas›nda bölgeye aniden yeni gelen istilac›lar› ya da göçmen yerleflimcileri gösterir. Ancak, Troia’n›n yerel serami¤i
olan çark yap›m› gri seramik bu süreçte
kaybolmam›flt›r. Hem çark yap›m› gri seramik, hem de Barbar serami¤in ayn›
tabakan›n ayn› evresinde beraber bulunmas› yerel halk ile göçmen halk›n bir
arada yaflad›¤› anlafl›l›r(Blegen 1958; Pieniazek-Sikora-Hinila 2002). Bu kan›tlara destek olacak en yeni veriler Çanakkale Bo¤az›n›n Avrupa k›y›s›nda Maydos Kilisetepe’de 2010 y›l›nda bafllat›lan
arkeolojik kaz›lardan gelmektedir.
Göksel Sazc› baflkanl›¤›nda yürütülen
kaz›larda ele geçmeye bafllayan Barbar
serami¤inin Troia’daki gibi ayn› türde
mimariyle beraber bulunmas› flafl›rt›c›
olmay›p aksine beklenen bir geliflmedir
(Sazc› 2012:13-20). Son y›llarda Barbar
seramik, Bat› Anadolu’da Bademgedi¤i
Tepe (Meriç 2003: 53, 79-98.), Bozburun-Hydas2 (Benter 2010: 659–672)’ Hac›gebefl Tepe-Tatarderesi’nde (Ersoy ve
Koparal 2009:73-90) ele geçmifltir. Gordion3 (Sams 1994:20-32) bu serami¤in
flimdilik son noktas›n› oluflturur.
1a
Resim 1a-b: El
yap›m› parmak
bask› bantl› Barbar
seramik örnekleri
Çatalca ‹nce¤iz’den
1b
67
2a
Resim 2a-b: Kaz›ma
sprial dekorasyonlu
sunak parçalar›
2b
Resim 3: Küçükçekmece Göl Havzas›ndan Barbar Seramik
Örnekleri.
Koyu renkli el yap›m› perdahl›, parmak
bask›l› aplike bantl› seramikler, Anadolu’nun d›fl›nda daha güneyde K›br›s
adas›nda ele geçmektedir. Kition, Hala
Sultan Tekke, Enkomi ve Maa-Palaeokastro, Pyla-Kokkinokremos yerleflmelerinde M.Ö. 12. yüzy›l›n ilk yar›s›nda gözlemlenen bu tipteki seramikler yeni
halklar›n K›br›s’a gelifli olarak tan›mlanmaktad›r (Karageorghis 2002: 75 fig.
142, 79 fig. 153; Pilides-Boileau, 2001:
113-123; Rahmstorf 2011: 330, fig. 6,
315-330).
68
Yaz›m›z›n bafl›nda söz edilen Balkan kökenli göçmen seramiklerinden Buckel
seramik ise ilk dönem Balkan göçünün
hemen ard›ndan gelen ikinci bir dalgan›n kan›t›d›r. Buckel seramik, Türkçede
“yumrulu kaplar”, ‹ngilizce’de “knobbed ware”, Frans›zca’da ise“céramique
à mamelons” olarak ifade edilmektedir.
Yumrucuklu serami¤in varl›¤› yine ilk
kez Troia’n›n Blegen dönemi kaz›lar›yla
belgelenmifltir. VII.b1 den hemen k›sa
bir süre sonra 1140-30 ile 950 y›llar› aras›na tarihlenen VIIb2 evresinde tespit
edilen Yumrucuklu seramik Barbar serami¤ine göre daha özenli bir kap türüdür. Yumrucuklu seramik olarak tan›nan bu tip yüzeyi iyi açk›l›, siyah renkli,
üzeri ç›k›nt›l› ve kabartmalar›n yan› s›ra
oluk ve çizi bezemelerle süslü S profilli
çömleklerdir. Çeflitli formlarda üretilen
kaplar ve vazolarde bir bezeme unsuru olarak karfl›m›za ç›kan yumrular genelde kaplar›n kar›n ve omuzlar›nda yer
almaktad›rlar. Bunlar›n say›lar› üç, dört
veya daha fazlad›r yumru ya içleri bofl
olarak ya da masif olarak yap›lm›fllard›r.
‹çleri bofl olan yumrular kab›n iç yüzeyinden d›fla do¤ru bast›r›lmak suretiyle
elde edilmifllerdir. Masif olan örneklerde ise yumru kab›n d›fl yüzeyine sonradan yap›flt›r›lm›flt›r. Bu tür bezemeli
kaplara çeflitli ça¤larda ve de¤iflik bölgelerde rastlanmaktad›r. Yumrulu kaplar gerek form gerekse bezemeden dolay› hem zamansal hem de bölgesel
farklar göstermektedirler4.
Troia’da Yumrucuklu serami¤in görüldü¤ü VIIb2 evresinde mimaride bir önceki evrede görülen duvara dikine ya da
tabana yerlefltirilmifl tafl plakalar ortadan kalkm›flt›r. Ancak mimari biraz daha geliflmesine ra¤men Balkan özelli¤ini devam ettirmektedir. Barbar ve Yumrucuklu olarak Troia’n›n ayn› tabakas›n›n k›sa aral›kla birbiri ard›na yerleflilmifl iki evresinde görülen her iki seramik grubunun da vatanlar› Orta Avrupa-Balkan bölgesidir. Bu seramiklerin
M.Ö. 4100 lerden bafllayarak Tunç Ça¤lar› boyunca Kuzey Yunanistan ve adalar, Bulgaristan, Romanya (Hüry›lmaz
1990: 222–246), Makedonya (Romiopoulou 1971: 353–361. pl., 58–61) ve hatta
H›rvatistan’a kadar da¤›l›m gösteren
yay›l›m alan› oldu¤u görülür (Karavan›ç
2007: 43). Ülkemizde Troia kaz›lar› d›fl›nda, Tekirda¤–Menekfleçata¤› (Özdo¤an 2004:
421–434), Edirne-Tafll›cabay›r
(Özdo¤an 1997: 329–360),
K›rklareli-Afla¤›p›nar (KarulEres vd., 2005), Bal›kesir-Daskileion (Polat 2002: 63–183), Ankara-Gordion (Sams 1994: 2032), Edirne-Lalapafla Vaysal
(Hüry›lmaz 1990), Bal›kesir-Avfla Adas› (Özdo¤an 1987: 5
–39), Manisa-Topkale (Do¤an
2007: 86), Antakya-Tel El Cüdeyde (Akurgal 1955: 113) gibi
yerlerde Yumrucuklu serami¤in örnekleri bulunmufltur.
Akurgal, Yumrucuklu serami¤in Trakya ve Anadolu’daki
varl›¤›n›n çizdi¤i yay›l›m hatt›na ve buralardaki y›k›m izlerine bakarak, M.Ö 1200’lerde bu
serami¤i kullananlar›n Balkanlardan hareket eden istilac›
göçmen halklar› olduklar›n› ve
Çanakkale Bo¤az› üzerinden
Bat› Anadolu’ya Troia, Daskileion ve Manisa’ya oradan da
daha içlere Hattufla ve Gordion
ve güneyde Amik ovas›na kadar uzand›¤›n› önermektedir
(Akurgal 1956: 43–51).
Son y›llarda Çanakkale Bo¤az›n›n Avrupa k›y›lar›nda yürütülen Maydos Kilisetepe höyü¤ü
kaz›lar›nda Barbar seramik ele
geçmifl olmas›na ra¤men henüz Yumrucuklu seramik ele
geçmemifltir. Barbar serami¤i,
Çanakkale Bo¤az›n›n Asya yakas›nda Troia’da önceden tespit edilen ilk göç hareketini
do¤rulayan veriler sunmaktad›r. Yumrucuklu seramik ise
bölgeye k›sa bir zaman sonra
gelen ikinci kuflak halklar›n
Anadolu’ya geçiflinin kan›t› olarak görülür. Yumrucuklu serami¤in Trakya’da ele geçti¤i
Edirne Tafll›cabay›r ve Lalapafla
4a
Resim 4a-b-c-d:
Büyüksinekli’den
100 kadar kaya
oyuklar›.
4b
4c
4d
69
5a
Resim 5a-b-c: Çatalca Da¤yenice Aç›k
Hava Kült Alan›.
5b
5c
70
Vaysal, K›rklareli Afla¤›p›nar, Tekirda¤
Menekfleçata¤›, Bal›kesir Avfla adas›, Bal›kesir Daskileion, Manisa Topkale gibi
yerler dikkate al›nd›¤›nda bu serami¤i
kullananlar›n Trakya’n›n kuzeyinden
Tekirda¤’a do¤ru ilerleyerek, Tekirda¤’dan sonra deniz yoluyla Bal›kesir’e
ba¤l› adalar üzerinden Mysia bölgesine
geçtikleri söylenebilir. Heredot tarihinde yazd›¤›na göre, Makedonyal›lar›n
komflular› olan ve Güneydo¤u Avrupa’da yaflad›klar› s›rada Byrgler ya da
Brigler ad›n› tafl›yan Frigler, Bo¤azlar
yoluyla Anadolu’ya göç etmifllerdir (Herodotus 7.73). Strabon da Geographica’s›nda benzer bir aç›klama yapm›flt›r
(Strabon XIII, 586). Antik ça¤ yazarlar›ndan Homeros Troia savafl› s›ras›nda Hellespontos’un (Çanakkale bo¤az› çevresi-
nin) Traklar (Homeros II, II 845), Sangarios (Sakarya nehri çevresi) k›y›lar›n›n ise
Friglerce iskân edildi¤ini yazm›flt›r (Homeros II.II 683, III 184).
fiimdiye kadar ülkemizin Trakya kesiminde yap›lan çal›flmalarda ortaya konulan verilerle Balkan halklar›na ait
göçlerin bir hatt›n›n K›rlareli-Edirne Gelibolu’yu takip ederek Çanakkale Bo¤az› üzerinden, ikinci hatt›n ise K›rklaraeli- Tekirda¤ ve daha sonra deniz yoluyla
Marmara ve Avfla adas›n› takip ederek
antik ça¤da Mysia olarak tan›nan Bal›kesir bölgesine ulaflt›¤› söylenebilmektedir (Harita-1). ‹kinci hat Yumrucuklu
seramik kullanan ve Barbar seramikli
gruptan k›sa bir süre sonra bölgeye gelmifl göçmenlerin kulland›¤› yeni bir hat
olmal›d›r.
“‹stanbul Tarih Öncesi Ça¤lar Araflt›rmalar›” kapsam›nda 2011 y›l›nda ‹stanbul ili Çatalca ilçesi s›n›rlar›nda ‹nce¤iz
Ma¤aralar› çevresinde ve Da¤yenice köyü yak›nlar›nda bol miktarda “Barbar
seramik” olarak tan›mlanan kaba el yap›m›, taflç›k katk›l›, koyu renkli, üzeri
parmak bask›l› flerit bantlardan oluflan
parçalar (res. 1a-b) ile üzerinde spiral
kaz›ma motiflerin bulundu¤u rölyefli
plakalar ve piflmifl topraktan küçük boyutlu sunak masas› parçalar›na rastlan›lm›flt›r (res., 2a-b). Ayr›ca, ‹stanbul Küçükçekmece Göl Havzas›n›n Avc›lar Firüzköy Mevkiinde de benzer parçalar
bulunmufltur (res., 3). Bunun yan›nda A.
Çal›k Ross baflkanl›¤›nda yürütülen Kocaeli ili ve Çevresi Yüzey Araflt›rmalar›nda da Dilovas› mevkiinde Barbar serami¤i parçalar›na rastlan›lm›flt›r.5 Marmaray projesi kapsam›nda yürütülen
kaz›larda Barbar ya da Yumrucuklu seramikler ele geçmemifl olmas›na ra¤men, ‹stanbul Arkeoloji Müzelerinin
Sultanahmet Eskicezaevi Bölgesi kaz›
çal›flmalar›nda ele geçen Balkan kökenli halklardan Friglere ait bir fibulay›
(Denker, ve di¤erleri 2007: 145) da bu
göç hareketinin bir sonraki dalgas› içerisinde de¤erlendirebiliriz.
Bu kan›tlar›n yan›nda, Silivri ilçesinin
kuzeyinde K›rklareli yak›nlar›nda ormanl›k da¤ köyü Danamand›ra’da tespit edilen tepesi basamakl› biçimde pramidal oyulmufl kaya suna¤› (Ayd›ngün
2009: 424) ile Büyüksinekli köyünde
rastlan›lan bir kaya yamac›na aç›lm›fl
dev boyutlu pithoslara benzeyen kuyular ya da kaya oyuklar› ilginçtir. Arazi
üzerinde belli bir plana göre tasarlanmam›fl 100 den fazla kaya oyu¤unun
hangi amaçla yap›ld›¤› bilinmemektedir
(res., 4a-b-c). ‹çlerinde bir temizlik çal›flmas› yap›ld›¤› takdirde kullan›m amaçlar› daha belirginleflecek olan bu oyuklar›n benzerleri, Balkanlarda mevcuttur. Anadolu’da ise Frig Vadisinde ve
Orta Anadolu’da Kayseri civar›nda tespit edilmifltir. Balkanlar’dakilerin kült
amaçl› ölüm ile iliflkileri bilinmektedir
(Fol 1998: 19-27) Eskiflehir Afyon bölgesinde Frigya’n›n Da¤l›k bölgelerinde
araflt›rmalar yapan Taciser Tüfekçi Sivas’da benzer kaya oyuklar›n›n Frig dönemi ve sonras›nda kullan›lan flarap deposu ve üzüm presleri olabilece¤ini
önermektedir (Tüfekçi-Sivas 2007: 7792). Orta Anadolu’da Kayseri yak›nlar›nda Fraktin ve Emirufla¤› civar›ndaki
benzer örnekler ise Semih Güneri taraf›ndan Hitit ‹mparatorluk Ça¤›na tarihResim 6: Kült alan›
yak›n›ndaki üç basamakl› kaya altar›.
71
Resim 7a: Çatalca
Kült ma¤aras› girifli.
Resim 7b: Çatalca
‹nce¤iz Kült Ma¤aras›na inifl.
Resim 7c: Çatalca
‹nce¤iz Kült Ma¤aras› içinde Aspeg taraf›ndan inceleme.
72
lendirilip Kült
amaçl› kullan›ld›klar›ndan söz
etmektedir (Güneri 2010: 347388). Sinekli’deki kaya yamac›
oyuklar› ya da
kuyular›,
kült
amaçl› olabilece¤i gibi, nemli bir
yap›ya sahip olduklar›ndan
hayvanc›l›¤a dayal› pastoral yaflam›n peynircilik
gibi üretimlerine
dair depo birimleri ya da üzüm
gibi sulu meyvelerin depolan›p,
fl›ra, meyve suyu
ve flarap gibi içkiler için kullan›lm›fl da mekanlar da olabilirler.
Pithos biçimli kaya oyuklar› kireçli kaya yap›s›ndan dolay› s›v›lar› dinlendirmeye
ve tortular›ndan
ar›nd›rmaya oldukça uygundur.
Büyüksinekli köyünde peynircilik ve manda sütünden süt ürünleri hala üretilmektedir, yerel
halk
bölgede
Rumlar
döneminde geçmiflte
yo¤un bir üzüm
üretiminin yap›ld›¤›n› belirtmektedir. Ancak günümüz köylüsü
bu kaya oyuklar›n› hiçbir zaman
kullanmad›klar›n› çok eskiden beri bunlar›n burada durduklar›n› ve ne için yap›ld›klar› hakk›nda hiçbir fikirleri olmad›klar›n› belirtmektedir.
Çatalca’n›n Ist›ranca yak›n›ndaki Da¤yenice köyünün da¤l›k mevkiinde tespit
edilen bir baflka aç›k hava kült alan› da
Trak/Frig yap›sal özelli¤i tafl›maktad›r.
Bulgaristan’›n Do¤u Rodop bölümünde
Vodenicharsko köyündeki Trak/Frig
aç›k hava kült kaya mekanlar› ile oldukça benzeyen (Fol 1998: 19-27) kült alan›n›n, Romanya’da da benzerleri bulunmaktad›r Kült alan›, kuzey ve do¤u yönde dörtgen biçimde çift fasadl› oyulduktan sonra, düzgün yontularak flekillendirilmifltir (res.,5-6). Fasadlar›n yüzeyinde metal keski izleri mevcuttur. Kayal›¤›n do¤u yönüne oyulmufl fasad›n›n
kuzey köflesine do¤ru dikdörtgen kap›
biçiminde kör bir nifl bulunmaktad›r.
Kaçak kaz›larca bu kap› nifli sonradan
içeri do¤ru kaz›larak bozulmufltur.
Trak/Frig dönemi ana tanr›ças› Matar
Kubileya (Kibele’ye) adand›¤› san›lan
mekanda kapal› kaya kap› niflinin varl›¤› önemlidir. Da¤larda ve kayal›klarda
oturan tanr›n›n bu kap›dan ç›karak on-
lara görünece¤i inanc›yla yap›ld›¤› bilinen kör ya da kapal› kap› nifli uygulamas› Türkiye Trakya’s› ve Avrupa’n›n en
do¤u noktas›nda böylesi bir alan ilk kez
görülmektedir.
Resim 8: Çatalca
‹nce¤iz Kült Ma¤aras› çizimi.
Taban› düzlefltirilmifl kült alan›n›n alt
k›sm›nda yine oyularak oluflturulmufl iki
küçük hücre biçimli odan›n varl›¤› belirgindir. Odalar›n küçüklü¤ü bunlar›n
mezar odalar› olarak tasarland›¤›n› düflündürür. Kült alan›n›n yak›nlar›nda üç
basamakl› genifl bir merdiven oyuntusu
mevcuttur. Merdivenli k›s›m afla¤›da
akan bir suya do¤ru teraslar halinde inmektedir. Ayr›ca s›v› kanallar› da aç›lm›flt›r. Da¤yenice kült alan›n›n, M.Ö. 1.
binde Anadolu’da Frigler ve Urartularda6 yayg›n olarak bafl tanr›/tanr›ça için
yap›ld›¤› bilinen benzer tap›nma yerlerinin en erken örneklerinden birisinin
oldu¤u kan›s›nday›z.
‹stanbul’un Demirça¤lar›na tarihlenebilen bir baflka “Kült kuyusu” yine Çatalca ilçesinin ‹nce¤iz ma¤aralar›n›n üst
kesiminde Maltepe mevkiinde karfl›m›za ç›km›flt›r. Jeolojik olarak Çatalca Formasyonu olarak bilinen Eosen yafll› kireçtafl› (Akartuna 1953: 88) ana kaya ta-
73
Resim 9a-b: Demir
Curuflar›.
9a
9b
74
ban›n›n afla¤› do¤ru oyulmas›yla yarat›lan çukurun a¤›z k›sm› 2X2 metrelik kare biçimlidir. Giriflten afla¤›ya do¤ru
dört yönde genifl aç› çizerek üstü kesik
pramidal biçimli bir çukur yarat›lm›flt›r.
Benzerini yine Bulgaristan’da gördü¤ümüz (Fol 1998:19-27) prizmal çukur
(res.,7-8, çiz.1) yaklafl›k 7 metre derinliktedir. Prizmal çukurun içinde 3 metreyi
bulan yo¤un bir toprak tabakas› vard›r.
Ekibimizin Ma¤ara araflt›rma Grubu ASPEG taraf›ndan inilerek incelenen prizmal mekan›n taban›ndaki toprak yüzünden baflka bir bölmesinin olup olmad›¤› anlafl›lamam›flt›r. Kaçak kaz›c›lar
taraf›ndan da¤›t›lan toprak tabakas›
içerisinden ve d›fl›ndan toplanan malzemeler aras›nda Barbar seramik olarak
tan›nan el yap›m›, parmak bask›l› bantl› seramikler ile Troia’dan iyi tan›nan ve
son y›llarda “Anadolu Gri Serami¤i” 7
olarak kullan›lan ve Kuzey Bat› Anadolu’nun M.Ö. 3 binden itibaren uzun bir
zaman diliminde kullan›ld›¤› kabul edilen, gri seramiklerle bir arada ele geçmifltir. Gri seramiklere ait parçalar genellikle uzun kulplar ve gövde parçalar›d›r. Bir adet çok iyi astarl› oldukça parlak parça ise Gri Minyas Serami¤ini an-
d›rmaktad›r. Adak çukurundaki toprak
içinde bol miktarda yanm›fl hayvan (koyun, keçi, köpek ve at) ve az say›da da
yanm›fl insan kemi¤i vard›r. Bu veriler
Barbar serami¤i kullanan halk›n kremasyon yaparak, prizmal oyulmufl çukurun üzerinde kült ve kurban törenlerini gerçeklefltirdikten çukura adak olarak hayvan kemikleri ile k›r›lm›fl kap kaçaklar›n› b›rakt›klar› konusunda bir öngörü sa¤lar. Prizmal çukurun çevresinde
demir cüruflar›n›n ve cevherlerinin de
ç›kmas› bu halk›n demir ifllemeyi bildiklerini ve demirden aletler yapabildiklerini gösterir (res. 9). Çatalca ‹nce¤iz yak›nlar›nda Çak›l köyünün da¤ yamac›nda eskiden kullan›ld›¤› tahmin edilen
küçük bir demir madeni taraf›m›zdan
tespit edilmifltir Yine ayn› bölgede Megalitik an›tsal tafl bloklar›n da¤›lm›fl biçimleriyle de karfl›lafl›lm›flt›r (res., 10).
‹stanbul çevresinde 2009 ve 2012 y›llar›nda gerçeklefltirdi¤imiz ‹stanbul Tarih
Öncesi Yüzey araflt›rmalar›nda rastlan›lan kültsel kaya oymalar›, el yap›m› parmak bant bask›l› seramikler, piflmifl topraktan küçük altar parçalar›, kabartmal› dekoratif piflmifl toprak plakalar, demir iflçili¤ine ait izler Trak/Frig halklar›n›n bölgede Erken Demirça¤’daki varl›¤›na iflaret etmektedir. Bu veriler antik
yazarlar›n belirtti¤i yönde Kuzey Bat›
Anadolu’da Çanakkale Bo¤az› ve Marmara’n›n güney k›y›lar›na Mysia’ya Balkan halklar›n›n ulafl›m›n› gösteren biri
daha önce, di¤eri sonra kullan›ld›¤› san›lan iki geçifl hatt› yan›nda, üçüncü ve
en eski hatlar›ndan birisini de ortaya
koymaktad›r (Bkz. Harita 1). Üçüncü geçifl hatt›n›n ilk dönem göçmenlerin kulland›¤› Barbar seramikli halklar›n yolu
oldu¤unu ve flimdilik K›rklareli’nin kuzeyinden afla¤›ya do¤ru Ist›ranca da¤lar›n› aflarak, Çatalca, Küçükçekmece, Sultanahmet-Tarihi yar›mada ve ‹stanbul
Bo¤az› üzerinden deniz yoluyla Anadolu k›y›lar›na geçti¤ini hatta Kocaeli’ne
kadar ulaflt›¤›n› söyleyebiliriz. Bu yol
antik ça¤lar boyunca Byzantion ile Bulgaristan Burgaz’› ba¤layan ara yol ola-
rak daha sonra da kullan›lm›flt›r. Söz konusu yol Pudizo (Kofçaz), Bizye (Vize),
Utsurgas (P›narhisar), Cenofrurio (B.Sinekli), Astatuas (görüflümüze göre Damanand›ra olabilir), Çatalca, Melantiada (Yar›mburgaz) üzerinden Byzantion’a (‹stanbul) varan yoldur (Y›ld›r›m
2008: 90). Bo¤az’› geçtikten sonra yolun
devam ederek Kocaeli ve hemen sonras›nda ise antik yazarlar›n gibi söz etti¤i
antik Sangarios (Sakarya) bölgesine var›lmaktad›r. Sakarya ve çevresinde yeniden yap›lacak arkeolojik çal›flmalarla
Barbar serami¤ine ve de di¤er arkeolojik belgelere rastlan›lmas› oldukça olas›
görülmektedir. Frigler Sakarya nehrini
takip ederek daha sonra baflkentleri
olacak Gordion’a kadar ilerleyerek
M.Ö. 1100 y›llar› içinde bölgeye yerleflmifl olmal›d›rlar.
Resim 10: Çatalca
‹nce¤iz’den da¤›t›lm›fl durumda Megalitik an›t.
‹stanbul’un Trakya kesiminin Silivri’nin
kuzeyindeki Danamand›ra, Çatalca ve
Küçükçekmece Göl Havzas›n›n Avc›lar
Firuzköy bölgesinde rastlan›lan arkeolojik veriler, Balkanlar üzerinden Anadolu’ya M.Ö. 1200’lerden itibaren bafllayan ve k›sa aral›klarla dalgalar halinde devam eden, en erken göçlerinden
birisinin “beklenildi¤i üzere”, ‹stanbul
Bo¤az› üzerinden de gerçekleflti¤ini
belgeleyen ilk arkeolojik maddi kültür
kan›tlar› olmalar› aç›s›ndan önem kazanmaktad›r.
NOTLAR
1. Bozburun-Hydas’da ilk yerleflme Geç Tunç Ça¤› sonras›na tarihlenmektedir. Dolay›s›yla bu
yerleflmenin halklar›n›n deniz kavimleri gibi yeni göçerler oldu¤u düflünülmektedir (Benter
2010: 659–672).
75
2. Gordion kaz›lar›nda hem Barbar hem de Yumrucuklu seramikler ele geçmifltir. Sams 1994:
20-32.
3. Yumrucuklu Seramik konusunda en detayl› çal›flma Halime Hüry›lmaz taraf›ndan yap›lan
doktora çal›flmas›yla gerçekleflmifltir (Hüry›lmaz 1990).
4. Prof. Dr. Ayfle Çal›k Ross ile bireysel görüflme. Malzemesini gösterdi¤i için kendilerine teflekkür ederiz.
5. Ayn› yüzy›larda Anadolu’nun bat›s› ve do¤usunda yaflayan iki farkl› toplum olan Frigler
ile Urartular benzer biçimde kült yerleri infla etmifllerdir. Kaya fasatlar›n›n düzeltilerek kap›
biçiminde oyulmas›n›n nedeni olarak da¤larda ve kayal›klarda oturan bafl tanr›n›n buradan
ç›karak onlara görünece¤i inanc›yla yap›ld›¤›, Urartu kaya kap›lar›ndaki yaz›tlardan bilinmektedir (Belli 2000: 386).
6. Gri serami¤in adland›r›lmas› ve kökeni konusunda tart›flmalar devam etmektedir. Gri seramiklerin en erken örnekleri Beycesultan’da ETÇ I de görülür. Gri seramik ETÇ II den itibaren yo¤unlafl›r M.Ö. II. Binden itiabren çark yap›m› olarak üretimi devam eder. Troas bölgesi baflta olmak üzere artar. ‹lk zanlarda Yunanistan kökenli Gri Minyas olarak tan›mlan›rken
daha sonralar› Troia’dakilerin Yunan seramiklerinden etkilenilen yerli üretim olduklar› kabul edilmifltir (Akyurt 2008: 9-22).
7. M.Ö. 1200 ler den itibaren baflta Kuzey Bat› Anadolu olmak üzere Ege k›y›lar› ve Akdeniz
k›y›lar›nda Coarse ware-Barbar seramik, Buckel–Yumrucuklu seramik ve Geç Helladik III C olarak tan›nan yeni seramiklerin ortaya ç›kmas› yerel olmayan yeni halklar›n Anadolu’ya
ve Akdeniz’e do¤ru ilerlemelerini gösteren kan›tlar olarak kabul edilirler. Buckel ve Barbar
seramikleri Balkan kökenli seramiklerdir. Bat› Anadolu’da parmak bask›l› bantl› Barbar seramik ilk kez Troia kaz›lar›nda fark edilmifltir. Geç Hellas III C serami¤i ise Yunan Ana Karas› ile Ege adalar› kaynakl› olup deniz kavimlerine atfedilir. Söz konusu üç grup seramik bazen ayn› bölgede birlikte bulunurlarken bazen de farkl› bir hat çizmektedir. Makalede konumuzun içeri¤i gere¤i Trakya üzerinden gelen halklara ait Barbar seramikler üzerinde
a¤›rl›kl› olarak durulmufltur.
KAYNAKÇA
Akartuna, Mehmet 1953, Çatalca-Karacaköy Bölgesinin Jeolojisi: ‹stanbul Üniversitesi Fen
Fakültesi Monografileri, 13, ‹stanbul.
Akurgal, Ekrem 1956, “Kyzikos ve Ergili Araflt›rmalar›, ‹onYay›l›fl›n›n Tarihi Hakk›nda”, Anadolu-Anatolia,, 1, 1956, 43 – 51.
Akurgal, Ekrem 1955, Phrygische Kunst, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Co¤rafya
Fakültesi Yay›nlar›,
Akyurt, Ayflegül 2008, “Bat› Anadolu’da Gri Serami¤in Kökeni ve Geliflimi” Bat› Anadolu ve
Do¤u Akdeniz Geç Tunç Ça¤› Kültürleri Üzerine Yeni Araflt›rmalar, ed. A.Erkanal-Öktü, S.
Günel ve U. Deniz, Hacettepe Üniversitesi Yay›n›, Ankara, 9-22.
Ayd›ngün, fiengül 2009, “‹stanbul ili 2007 y›l› Tarih Öncesi Ça¤lar Yüzey Araflt›rmas› Sonuçlar›” 26. Kaz› Sonuçlar› Toplant›s›, 411-426.
Bailey, W. Douglas 2000, Balkan Prehistory: Exclusion, Incorporation and Identity, Routledge, London.
Belli, Oktay 2000, “Van Bölgesinde Urartu Krall›¤›na Ait Çivi Yaz›l› An›tsal Kaya Kap›lar›”
Türkiye Arkeolojisi ve ‹stanbul Üniversitesi, Ankara, ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar›.
Benter, Mathias 2010, “Hydas Bozburun Yar›madas›’nda Müstahkem bir yerleflim yeri”, Belleten, 271, 659 – 672, Ankara, Türk Tarih Kurumu.
Bem Cătălin 2007, Traian Dealul Fântânilor. Fenomenul Cucuteni A-B, Monografii V, Muzeul National de Istorie a României, Bucureflti.
76
Blegen, Carl 1933, “Excavations at Troy 1932,” Archäologischer Anzeiger XLVIII, 187-191.
Blegen C. W.-C. G.Boulter- J. L. Caskey- M. Rawson 1958, Troy. Excavations Conducted by
the Universityof Cincinati 1932 – 1938, vol. IV. Settlements VIIa, VIIb and VIII, Princeton,
1958.
Denker, A. – G. Ya¤c› – A. B. Akay, 2007, “Sultanahmet Eskicezaevi Büyüksaray Kaz›s›” Gün›fl›¤›nda ‹stanbul’un 8000 y›l›, Marmaray, Metro, Sultanahmet Kaz›lar›, Vehbi Koç yay›nlar›, 126-163.
Do¤an, M. Umut 2007, “Manisa ‹l Merkezinde Keflfedilen Polygonal Duvarlar›n Sipylos Magnesias›’n›n Erken Dönemi ‹le ‹liflkisi”, Türk Arkeoloji Dergisi, 7, 79 – 90.
Ersoy, Y. – Koparal, E. 2009, “Urla ve Seferihisar ‹lçeleri Yüzey Araflt›rmas› 2007 Y›l› Çal›flmalar›”, 26. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› 3. cilt, 73-90.
French, E. – J. B. Rutter 1977, “The Handmade Burnished Ware of Late Helladic III C Period:
Its Modern Historical Context, American Journal of Archaeology, 81, 111 – 112.
Fol, Valeria 1998, “Megaliths in Thrace and Phrygia” Thracians and Phyrgians: Problem of
Parallelism Ed. By. N. Tuna, Z. Aktüre ve M. Lynch, Ankara,19-27.
Gates, Mary Henrietta 2010, “Potters and Consumers in Cilicia and the Amuq during the
'Age of Transformations' 13th-10th centuries B.C”, F. Venturi ed.,, Societies in Transition.
Evolutionary Processes in the Northern Levant between Late Bronze Age II and Early Iron
Age. Papers Presented on the Occasion of the 20th Anniversary of the New Excavations in
Tell Afis, Bologna, 15th November 2007. Studi e testi orientali 9, Serie Archeologica 2 Bologna, 65-81.
Güneri, Semih 2010, “Kayseri’de Hitit ‹mparatorluk Ça¤›na Ait Yeni Arkeolojik Keflifler” VII. Hititoloji Kongresi Bildirileri”, Ankara, 347-388.
Gür, Bar›fl 2012, Tunç Ça¤›n› Sona Erdiren Halklar Deniz Kavimleri, ‹stanbul.
Homeros 2005, ‹l.yada, Çev: Azra Erhat – A.Kadir, ‹stanbul .
Herodotos 2002, Herodot Tarihi, Çev: Müntekim Ökmen, ‹stanbul,Türkiye Bankas› Kültür
Yay›nlar›.
Hüry›lmaz, Halime 1990, Troya VIIb2 Tabakalar›nda Ele Geçen Buckelkeramik ve Güneydo¤u Avrupa ‹le Olan ‹liflkisi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yay›nlanmam›fl doktora
tezi, ‹zmir.
Karul, N. – Z. Eres – M. Özdo¤an – H. Parzinger 2003, Afla¤› P›nar Vol I, Archäologie in Eurasiens 15, Studien im Thrakien-Marmara raum Band 1, Verlag Phillip von Zabern, Mainz.
Karageorghis, V., 2002, Early Cyprus: Crossroads of Mediterranean, Los Angeles, J.Paul Getty
Museum.
Karavan›ç S., 2007, “Middle to Late Bronze age ›n Northern Croat›a” Studien zur Mittel-und
Spatbronzezeit am Rande der Südostalpen, Bonn, 2007, 37-49.
Viktória Kiss 2011, “Settlement of the Tumulus Culture at Ordacsehi Hungary,” Beiträge zur
Mittel-und Spätbronzezeit sowie zur Urnenfelderzeit am Rande der Südostalpen, Internaionale Archaologie Arbeitsgemeinschaft, Symposium, Tagung, Kongress, Band 15, 101-108.
Koppenhöfer Dietrich 1997, “Troia VII Versuch einer Zusammen-Schau Einschliesslich Der Ergebnisse Des Jahres 1995” Studia Trioca, 7, 295-353.
––––––– 2002, “Buckelkeramikund Barbarische Ware in Troia: Anmerkungen zur Herkunft”
Festschrift für Manfred Kormann Mauerschau Band 2, Remshalden-Grunbach, 679-704.
Meriç, Recep 2003. “Excavations at Bademgedi¤i Tepe Puranda, 1999-2002: A Preliminary
Report”. Istanbuler Mitteilungen 53, 79-98.
Özdo¤an, Asl› Erim 2004, “Tekirda¤ Menekfle Çata¤›, Do¤u Çatak Kaz›s›”, 25. Kaz› Sonuçlar› Toplant›s› 2, 421 – 434.
Özdo¤an, Mehmet 1997, “Tarihöncesi Dönemde Trakya. Araflt›rma Projesinin 16. Y›l›nda
Genel Bir De¤erlendirme” Anadolu Araflt›rmalar›, XIV, 329–360.
Özdo¤an, Mehmet 1987, “A Late Bronz Age Burial Mound in Eastern Thrace”, Anatolica,
XIV, 5 – 39.
77
Özdo¤an, M. – H. Parzinger, 2012, Die frühbronzezeitliche Siedlung von Kanl›geçit bei K›rklareli, Berlin.
Pilides, D. – Boileau, M. C. 2011, Revisiting the Handmade Burnished Ware of Cyprus: new
analytic results. On Cooking Pots, Drinking Cups, Loomweights And Ethnicity In Bronze Age
Cyprus and Neighbouring Regions, An International Archaeological Symposiumheld in Nicosia, November 6th – 7th 2010, Edited by Vassos Karageorghis and Ouraina Kouka, Nicosia, 113-123.
Rahmstorf, L. 2011, “Handmade pots and crumbling loomweights: Barbarian elements in
the eastern Mediterranean in the last quarter of the 2nd millenium BC”. On Cooking Pots,
Drinking Cups, Loomweights And Ethnicity In Bronze Age Cyprus and Neighbouring Regions, An International Archaeological Symposiumheld in Nicosia, November 6th–7th 2010,
(Edit) Vassos Karageorghis and Ouraina Kouka, Nicosia, 315-330.
Romiopoulou, K. 1971, “Some Pottery of the Early Iron Age from Western Macedonia”, The
Annual of the British School at Athens, 353–361.
Pieniazek-Sikora Magda 2001, “Neue Angregungen zur Diskussion über die Beziehungen
Zwischen Troia und fem Nordwestpointischen Gebiet” Mauerschau. Festschrift für Manfred
Korfmann, Remshalden-Grunbach,: 705-715.
Pieniazek-Sikora, M.-P. Hinila 2002, “Erken Demir Ça¤›n’da Troia (Troia VIIb1-3)” Troya Efsane ile Gerçek Aras› Bir Kente Yolculuk, ‹stanbul, Yap› Kredi Kültür Sanat Yay›nlar› 94-103.
Polat, Y. 2002, Daskyleion’da M.Ö. 8.–5. Yüzy›llar Aras›nda Gri Seramik, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi.
Price, T. Douglas (ed) 2000, Europe’s First Farmers, 2000, Cambride.
Sams, Kenneth Gilbert 1994,“The Early Phrygian Pottery”, The Gordion Excavations: 19501973, Philadelphia, 1994, 20-32.
Sazc› Göksel 2012, “Maydos Kilisetepe Höyü¤ü”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 140; 13- 20, ‹stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›.
Strabon, Geographika (XII, XIII ve XIV), Çev: Adnan Pekman 1993, Antik Anadolu Co¤rafyas› (Kitap XII, XIII ve XIV), ‹stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›.
Tüfekçi Sivas, Taciser 2007, “Bat› Frigya’da Frig Yerleflimleri ve Kaya An›tlar›n›n Araflt›rmas›”. Friglerin Gizemli Uygarl›¤›, ‹stanbul: 77-92. Yap› Kredi Kültür Sanat Yay›nc›l›k.
Vassil Nikolov 2003, “ The Neolithic and Chalcolithic Periods in Northern Thrace” TÜBA-AR
6, 21-83.
Woudhuzien, F. C., 2006, The Ethnicity of Sea Peoples, Erasmus Universiteit Rotterdam, Doktora tezi.
Y›ld›r›m, fiahin 2011, Do¤u Trakya’da Mezar Tepelerini Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflimi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi (2008).
Katk› belirtme ve teflekkür: Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› Müzeler Genel Müdürlü¤ü’ne ve ‹stanbul Kültür ve Turizm Müdürü Prof. Dr. Ahmet Emre Bilgili’ye araflt›rmalar›m›za sa¤lanan izin ve ruhsatlar için teflekkür ederiz.
Prof. Dr. Halime Hüry›lmaz, Prof. Dr. Mehmet Özdo¤an, Prof. Dr. Turan Efe, Prof. Dr. Gülsün Umurtak, Prof. Dr. Tuba Ökse, Prof. Dr. Engin Beksaç, Doç. Dr. Rüstem Aslan, Doç. Dr.
Nemci Karul, Doç. Dr. fievket Dönmez, Dr. Eylem Özdo¤an, Dr. Emre Güldo¤an yüzey araflt›rmam›zda buldu¤umuz seramiklerin yorumlanmas›na bilimsel katk›da bulunmufllard›r.
Kendilerine teflekkür ederiz.
78
Araflt›rmalar›m›za 2009-2010 y›llar›nda Silivri Belediyesi Baflkanl›¤›’nca, 2011-2012 y›llar›nda
Çatalca Belediyesi Baflkanl›¤›’nca ve Çatalca Kaymakaml›¤›’nca ulafl›m, konaklama ve yiyecek deste¤i sa¤lanm›flt›r. Silivri Beldiye Baflkan› sn. Özcan Ifl›klar’a, Çatalca Belediye Baflkan›
Sn. Cem Kara ve Çatalca Kaymakam› Dr. Nevzat Tafldan’a desteklerinden ötürü teflekkür
ederiz. Araflt›rmalar›m›z s›ras›nda, Çatalca Kültür ve Turizm Derne¤i üyeleri, köy muhtarlar›yla haberleflerek, ‹nce¤iz ve Da¤yenice köylerindeki alanlar› incelememizi sa¤lam›fllard›r.
Muhtarlara ve dernek üyelerine teflekkür etmeyi borç biliriz.

Erken Demirça¤`da “‹stanbul Bo¤az›” Üzerinden Trak/Frig

Transkript

Benzer belgeler

PE Körkasa Bandı

AÇ - ekolojikmim.com

Yaflam ömrü k›yaslamas›. Osram bi- Andrea Hoferichter - e