Larvalar›n taklidi Kelebekler ve k›fl Savunma taktikleri T›rt

Küçükatefl (Lycaena thersamon)
Kelebekler, bitkilerin yaflamsal
faaliyetlerinden “tozlaflma”n›n
önemli eleman› ve ayn› zamanda
do¤adaki besin zincirinin belirli
bir halkas›d›r. Bu özellikleriyle,
ekolojik dengenin vazgeçilmez
üyeleri aras›nda yer alan
kelebeklerin, yak›ndan
izlendi¤inde ilginç davran›fllar
sergiledikleri fark edilir. Örne¤in,
ayaklar›yla tat alabilir ve kanatlar›
›s›nmadan uçamazlar; baz›
kelebek t›rt›llar› kar›nca
larvalar›n› taklit eder, baz› türler
de göç eder; erkek kelebekler
ise çamur yer. Kelebek t›rt›llar›
avc›lara karfl›, bitkiler de t›rt›llara
karfl› flafl›rt›c› savunma
yöntemleri gelifltirmifltir.
Larvalar›n taklidi
Savunma taktikleri
Anadolu’nun kuzeydo¤u bölgesinde görülen ve nesli tehlike alt›nda olan “Glaucopsyche alcon”
kelebeklerinin diflileri, yumurtalar›n›
kantaron (Gentiana sp.) çiçeklerine
b›rak›r. Çatlayan yumurtalardan ç›kan t›rt›llar, çiçekte geçirdikleri iki
üç hafta boyunca, çiçe¤i ve geliflen
tohumlar› yer; bu arada üç kez kabuk de¤ifltirir. Daha sonra çiçekte
açt›¤› delikten, ipeksi iplik yard›m›yla topra¤a iner. Salg›lad›¤› feromonun etkisiyle, “Myrmica” kar›ncalar›
taraf›ndan bulunarak onlar›n yuvalar›na götürülürler. Burada kelebek
t›rt›llar›, kar›nca larvalar›n› taklit
eder ve böylece, hem kar›ncalar taraf›ndan beslenir hem de avc›lardan
korunur. T›rt›llar yeterli besin bulamazsa, gerçek kar›nca larvalar›n›,
hatta birbirlerini de yiyebilir. Sonbahar, k›fl ve ilkbahar aylar› kar›nca
yuvas›nda geçer; yaz bafl›nda pupa
olur, bir ay sonra da kelebe¤e dönüflürler ve kar›ncalar sald›rmadan
yuvay› terk ederler.
Kelebekler di¤er böcekler, kurba¤alar, kertenkeleler, fareler, kufllar
taraf›ndan avlan›r. Bu avc›lara karfl›
gelifltirdikleri savunma mekanizmalar›ndan biri kamuflajd›r. Kanatlar›n›n üstünde ve alt›nda bulunan farkl› desenler, ortama uyum sa¤layarak
gizlenmelerini sa¤lar. Kamufle olan
kelebeklerin alg›lanmamas› ola¤and›r; bak›p da geçti¤iniz bir daldan
aniden uçan kelebek, belki de arad›¤›n›z kelebektir.
Beslenirken çok h›zl› tüketen ve
h›zl› büyüyen kelebek ve güve t›rt›llar›, bu arada birkaç kez deri de¤ifltirir. Hareketleri yavaflt›r ve birço¤u
kufllar taraf›ndan avlan›r. Baz› türlerin vücutlar›nda bulunan dikenimsi
tüyler, avc›lar› uzak tutmaya yarar.
T›rt›llar ve bitkiler
Bu iliflkide bilinenin tersine, karfl›l›kl› korunma hatta tuzak kurarak
ilginç savunma metotlar› gelifltirmeye varan düflmanca haller vard›r.
Kelebekler ve k›fl
Çevremizde uçuflan rengarenk
kelebekler, k›fl geldi¤inde ortadan
kaybolur. Peki nereye?.. Bu konudaki aç›klama, kelebe¤in türüne göre
de¤iflir; büyük ço¤unlu¤u k›fl› yumurta ya da koza evresinde tamamlarken, baz› türler ergin kelebek olarak, k›fl› a¤aç kovuklar›nda ya da
baflka s›¤›naklarda geçirir. Pupalar,
s›cakl›k s›f›r›n alt›na düfltü¤ünde,
vücut s›v›lar›n›n donmas›n› önleyen
gliserol içerikli s›v› üretir. Motorlu
tafl›tlarda da ayn› amaçla kullan›lan
antifriz (etilen glikol) benzeri bu
kimyasal s›v›, pupalar›n donarak
ölmesini engeller.
22
K›r t›rt›l› (Lymantria dispar)
K›r t›rt›l› (Lymantria dispar)
ba¤bahçe 39 (ocak-flubat) 2012
Uyuzotu (Scabiosa sp.)
T›rt›llar taraf›ndan yenen bitkiler,
yaprak kay›plar›n› azaltmak amac›yla
diken ve kabuk gibi unsurlar gelifltirerek mekanik savunma yapar. Gelifltirilen bir baflka yöntem, t›rt›llar›n birço¤unun alkoloid içeren besinleri yememesi nedeniyle, bitkilerin bu maddeleri içeren özsu salg›lamalar›d›r.
“Heliconius” cinsi kelebekler,
yumurtlama zaman› geldi¤inde aç›k
sar› renkli yumurtalar›n›, çark›felek
(Passiflora incarnata) tomurcuklar›n›n üzerine b›rak›r. Yumurtadan
ç›kan aç t›rt›llar, bitkinin yapraklar›na sald›r›r. Çark›felek ise kelebeklerin yumurtlama dönemi geldi¤inde, tomurcuklar› üzerinde, onlar›n
yumurtalar›n› taklit ederek ayn› büyüklük ve renkte sar› lekeler ç›kar›r.
Böylece çiçe¤in kendisinden daha
h›zl› davranan bir hemcinsi taraf›ndan iflgal edilmifl oldu¤unu düflünen
kelebek, yumurtlamak için baflka
bir çiçek aray›fl›na girer.
Çamur yiyenler
Kelebekler genellikle çiçeklerle
beraber an›l›r; oysa dere kenar›ndaki çamurluk alanlarda bir araya gelmifl onlarca kelebe¤in görülmesi de
mümkündür. Bunlar, ço¤unlukla
mavi kelebeklerdir. Üreme döneminde sperm yapabilmek için sodyum,
potasyum, azot gibi minerallere gereksinim duyan erkek kelebekler, bunlar› suda çözünmüfl halde alabilmek
için çamurlu alanlarda toplan›r.
ba¤bahçe 39 (ocak-flubat) 2012
Erguvan (Cercis siliquastrum)
NGBB’nin kelebek bitkileri
NGBB’nin zengin bitki örtüsü,
kelebekler için uygun beslenme ve
bar›nma olanaklar› sunar. Fesçitara¤›
(Dipsacus sp.) ve uyuzotu (Scabiosa
sp.), beslenmek için s›k s›k ziyaret edilen yayg›n bitkilerdendir. Otsu bitkilerin yan› s›ra at kestanesi (Aesculus
hippocastanum) ve erguvan (Cercis
siliquastrum) gibi a¤aç ve çal›lar da
balözleriyle kelebekleri kendilerine
çeken gösteriflli çiçeklere sahiptir.
NGBB’deki kelebek türleri
Kelebeklerin yaflam özelliklerinin yeterince bilinmesi, onlar›n sevilmesi ve korunmas› konusunda
yeterli veri oluflturur. Çevresel de¤iflimlere son derece duyarl› olan
kelebeklerin, özellikle böcek öldürücüler ve tar›m ilaçlar› gibi insan
etkinliklerine ba¤l› çevre tahribat›
sonucunda, yaflam alanlar› kirlenmekte ve daralmaktad›r. Az bulunan
baz› türlerin nesli, flimdiden tükenmifl; baz› türler de yok olma tehdidi
alt›ndad›r. Bu nedenle, ekolojik dengenin sürdürülebilmesi ve her türlü
çevre kirlili¤ine karfl› önlemler al›nmas›, giderek daha fazla önem kazanmaktad›r. Konuya iliflkin NGBB
ve Do¤a Koruma Merkezi’nin yol
gösterici çal›flmalar› vard›r. NGBB,
kelebeklerin çeflitli türleri için uygun
yaflam ortam› sunar ve onlara ev
sahipli¤i yapar. Özellikle ilkbahar
aylar›, birbirinden ilginç kanat desenleriyle dikkat çeken kelebeklerin,
renkli ve flafl›rt›c› dünyas›n›n keflfedilmesi için uygun zamand›r.
Erik k›rlang›çkuyru¤u
(Iphiclides podalirius)
K›rlang›çkuyruklar (Papilionidae)
ailesindendir. Bu aile, ço¤unlukla
daha büyük ve gösteriflli türlerden
oluflur. Türkiye’de apollo, fisto, k›rlang›çkuyruk, yalanc› apollo adl›
dört grupta toplam oniki tür görülür.
Kanatlar› siyah fleritli ve uzun
kuyruklu; kanat aç›kl›¤› 6,5-9 cm’dir.
Siyah fleritlerle süslü sar›ms› kanatlar›, ucunda beyaz benek olan
uzun kuyru¤u ve süzülerek uçuflu
ile kolayca tan›n›r. ‹lkbahar neslinin
kanatlar› parlak sar›, yaz neslinin
kanatlar› biraz daha beyaz›ms›d›r.
Mevsim koflullar›na göre, mart sonundan eylül ay›na kadar olan dönemde uçar.
Türkiye’nin tüm bölgelerinde
ve oldukça yayg›n görülür. Deniz
seviyesinden 2000 m’ye kadar olan
yerlerde, orman kenarlar›nda ve aç›k çiçekli alanlarda yaflar. Köy, kasaba, flehir yerleflmelerinde, bahçe,
bostan ve parklarda bulunur.
Bu türün t›rt›llar›, gülgiller
(Rosaceae) ailesinden, yabani erik
(Prunus spinosa) gibi bitkilerle beslendi¤i için bu adla an›l›r. Yabani
erik ve kiraz (Prunus avium) dahil,
gülgiller (Rosaceae) ailesine mensup
a¤açlar ve çal›larda beslenir.
23
Erik k›rlang›çkuyru¤u (Iphiclides podalirius) ve uyuzotu (Scabiosa sp.)
K›rlang›çkuyruk
(Papilio machaon)
K›rlang›çkuyruklar (Papilionidae)
ailesinden, büyük boyutlu ve kanat
aç›kl›¤› 6-7 cm olan, sar› - siyah
renkli kelebek türüdür. Genellikle
uzun kuyru¤u ile göze çarpar; kuyru¤undaki sar› kenar bantlar›, siyah
çizgilerle küçük beneklere bölünmüfltür. Alt kanat kenarlar› mavi fleritlidir; uçlarda birer turuncu nokta,
yanlarda da birer sivri kuyruk uzant›s› bulunur. Erkek ve diflilerin renk
ve desenleri ayn›d›r.
Her çeflit arazide yaflayan ve
3000 m yüksekli¤e kadar bulunabilen tür; Türkiye’nin bütün bölgelerinde yayg›nd›r. Üç nesil oluflturur;
mart-may›s, haziran-a¤ustos, eylülekim aylar›nda tüm sezon boyunca
görülebilir. Anadolu’nun kuzeydo¤u
bölgelerindeki yüksek yerlerde, temmuz ay›ndan a¤ustos ay› ortas›nda
kadar; bat› ve güney bölgelerinde
ise mart ve kas›m aylar› aras›nda
görülür.
Larvalar›, maydanozgiller
(Apiaceae) ailesinden bitkilerle beslenir. Birinci nesil larvalar›n besini
rezene (Foenicum vulgare), ikinci
ve üçüncü nesillerin ise fleytanotu
(Ferula assafoetida) veya maydanoz
(Petroselinum crispum) olabilir. Ergin kelebekler a¤aç minesi (Lantana
camara) ve kadife çiçe¤i (Tagetes
patula) gibi süs bitkileri veya kekik
(Thymus sp.) ve hay›t (Vitex agnuscastus) gibi do¤al bitkileri sever.
24
K›rlang›çkuyruk (Papilio machaon)
Çokgözlü esmer
(Polyommatus agestis)
Su güzelleri (Lycaenidae) ailesindendir. Büyük bölümünü mavi
kelebeklerin oluflturdu¤u ailenin,
Türkiye’de toplam 130’un üzerinde,
küçük ve orta boy türü bulunur.
Kanat aç›kl›¤› 3 cm olan türün, erkek ve diflileri benzerdir. Tan›mlay›c›
özellikleri; kanatlardaki renkli desenler, kanat alt› ve üstündeki zemin
rengi, siyah kenar bantlar› ve üzerindeki noktalard›r.
Çokgözlü esmer (Polyommatus agestis)
ve y›ld›z üçgül (Trifolium stellatum)
Di¤er su güzellerinden farkl›
olarak, difli ve erkek bireylerde kanat
üstü kahverengidir ve mavi rengin
herhangi bir tonu görülmez. Her iki
kanat üzerinde de eksiksiz, turuncu
ya da k›rm›z› renkli kenar alt benek
dizisi bulunur; arka kanattaki benekler, genellikle siyah noktal›d›r.
Toprak kahverengisi olan kanatlar›n
alt yüzünün her iki taraf›, siyah
noktalarla çerçeveli turuncu beneklerden oluflan kenar alt band› ve
çok say›da beyaz halkal› siyah benekle süslüdür. Arka kanatta, d›fl
kenardan orta bölgeye do¤ru uzanan
beyaz renkli üçgen leke göze çarpar.
Alçak yerler ve sahil bölgelerinde nisan-ekim aylar›, di¤er bölgelerde may›s sonu-eylül aylar› aras›nda,
iki nesil oluflturur. K›fl aylar›n› geliflmifl t›rt›l olarak geçirir ve ilkbaharda
pupa haline dönüflür. ‹lkbahardaki
nesilde, kanatlar›n alt yüzü gridir.
Türkiye genelinde en s›k görülen, hemen hemen bütün bölgelerde
bulunan türlerdendir. Yüksekli¤i
1700 m’ye kadar olan yerlerde yaflar;
yapra¤›n› döken a¤açlar›n bulundu¤u ormanlarda, çam ormanlar›ndaki otlu aç›kl›klarda, kurak bozk›rlar›n kuytu ve çiçekli alanlar›nda
görülür.
T›rt›llar›, ladengiller (Cistaceae)
ailesinin gün gülü (Helianthemum)
cinsinden türler ve turnagagas›giller
(Geraniaceae) ailesinin “Erodium”
ve “Geranium” cinsinden bitkilerle
beslenerek geliflir.
ba¤bahçe 39 (ocak-flubat) 2012
Atalanta (Vanessa atalanta) ve kelebek çal›s› (Buddleja davidii)
Atalanta
(Vanessa atalanta)
Orta ve büyük boyda, çok renkli,
benekli, göz al›c› türleri kapsayan f›rçaayaklar (Nymphalidae) ailesindendir. Kanat aç›kl›¤› 5,5 cm’dir. Di¤er
kelebeklerden farkl› olarak dört bacakl›d›r ve ön bacaklar› körelmifltir.
Özgün türlerden biridir; k›rm›z›ms› fleritler tafl›yan siyah›ms› kanatlar› ile kolayca tan›n›r. Bask›n
renk siyaha yak›n koyu kahverengidir. Üst kanat uçlar›, siyah zemin
üstünde beyaz beneklidir. Üst kanat
ortas›, boydan boya ve alt kanat
kenarlar› k›rm›z› fleritlidir. Kanat
kenarlar› dantel görünümünde, alt
kanad›n ucu hafif mavi noktal›d›r.
Arka yüzde üst kanatlar k›rm›z› fleritli, beyaz benekli ve koyu zeminli;
alt kanatlar ise koyu kahverengi
tonlarda ebru desenlidir.
Türkiye'de yaklafl›k 120 türü
yaflar ve ülkemizin her yerinde bulunur. Yüksek da¤ çay›rl›klar› ve
orman aç›kl›klar›ndan, park ve bahçelere kadar çok farkl› yaflam alanlar›nda görülür. Meyve a¤açlar›n›n,
özellikle armut a¤açlar›n›n çevresinde dolafl›r.
T›rt›llar›, duvar fesle¤eni
(Parietaria judaica) ve ›s›rganotu
(Urtica sp.) ile beslenir. Yetiflkinler
k›fl uykusuna yatar; k›fl›n ›l›k ve güneflli günlerde ortaya ç›kar.
K›fl› ergin kelebek olarak geçirdikten sonra, ilkbaharda kuzeye,
sonbaharda güneye göç eder; mart
ba¤bahçe 39 (ocak-flubat) 2012
Dikenkelebe¤i (Vanessa cardui) ve kelebek çal›s› (Buddleja davidii)
ay›ndan aral›k ay›na kadar, uzun
mesafelere uçabilir. Erkekleri bölgecidir, kendilerine belli bir bölge
edinir ve bunun d›fl›na nadiren ç›kar.
Diken kelebe¤i
(Vanessa cardui)
F›rçaayaklar (Nymphalidae) ailesindendir. Dünyan›n en iyi bilinen
kelebekleri aras›nda olan ve en genifl
da¤›l›m› gösteren diken kelebe¤i,
genetik olarak atalanta (Vanessa
atalanta) türüne çok yak›nd›r.
Kanat aç›kl›¤› 6 cm’dir. Kanatlar›n üst yüzü sar›ms› kahverengidir
ve siyah iflaretler tafl›r. Ön kanad›n
d›fla do¤ru ç›k›nt›l› siyah köflesinde,
beyaz benekler bulunur. Arka kanad›n üst yüzünde, siyah renkli ve içleri dolu, dört kenar alt bene¤i vard›r. Kanatlar›n alt yüzündeki örümcek a¤› deseni, oldukça farkl› ve karmafl›kt›r. Arka kanatta, mavimsi
gözbeneklerden oluflan orta d›fl band› dikkat çeker.
Sürüler halinde, kuzeyden güneye göç ederler. Mart-kas›m aylar›nda tüm sezon uçar ve 3-4 nesil
oluflturabilirler. K›fl›n güneflli günlerde de görülebilir. Türkiye’de bütün
bölgelerde yayg›nd›r ve her türlü
yaflam alan›nda bulunur.
T›rt›llar› bileflikgiller (Asteraceae),
hodangiller (Boraginaceae), kabakgiller (Cucurbitaceae), baklagiller
(Fabaceae), ebegümecigiller (Malvaceae),
›s›rgangiller (Urticaceae) ailelerine
mensup çok say›da bitki türünün
yapraklar› ile beslenir. Haziran ay›nda ergin kelebekler, her türlü süs
bitkisi ve yabani bitkiye konar; özellikle kelebek çal›s› (Buddleja davidii)
ve hay›t (Vitex agnus-castus) bitkileri adeta istila edilir.
Berrin Aky›ld›r›m
Yüksek Biyolog
Foto¤raflar: Berrin Aky›ld›r›m
Dikenkelebe¤i (Vanessa cardui)
ve bö¤ürten (Rubus sp.)
Kaynaklar
Baytafl, A. Türkiye'nin Kelebekleri Do¤a Rehberi, 2008.
“Do¤a Koruma Merkezi (DKM)” <www.dkm.org.tr>
“Türkiye'nin Anonim Kelebekleri (TRAKEL)”
<www.trakel.org>
“Özgür Koçak” <www.ozgurdoga.net>
25