ORTADO U ANAL Z Haziran 2013 Say s

,QGH[HGE\
WDUDIÜQGDQWDUDQPDNWDGÜU
D\O—N¨XOXVODUDUDV—¨LOL¢NLOHU¨GHUJLVL
VD\¾
Haziran 2013 Cilt 5
54
5H\KDQOÜ6DOGÜUÜVÜYH7ÖUNL\H
5H\KDQO¾6DOG¾U¾V¾YH7UNL\H¶QLQ6XUL\H½NLOHPL
½VUDLO¶LQg]U'LOHPHVL6RQUDV¾7UNL\H½VUDLO
½OLÀNLOHUL
*D]]H¶GH0RWLYDV\RQXQ.D\QD¼¾YH6RQ*HOLÀPHOHULQ
*D]]H¶\H(WNLOHUL
ORSAM
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
STRATEGIC INFORMATION MANAGEMENT AND
INDEPENDENT THOUGHT PRODUCTION
ORSAM
CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES
CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES
History
In Turkey, the shortage of research on the Middle East grew more conspicuous than ever during the
early 90’s. Center for Middle Eastern Strategic Studies (ORSAM) was established in Janu- ary 1, 2009
in order to provide relevant information to the general public and to the foreign policy community.
The institute underwent an intensive structuring process, beginning to con- centrate exclusively on
Middle Eastern affairs.
Outlook on the Middle Eastern World
It is certain that the Middle East harbors a variety of interconnected problems. However, ne- ither
the Middle East nor its people ought to be stigmatized by images with negative connota- tions. Given
the strength of their populations, Middle Eastern states possess the potential to activate their inner
dynamics in order to begin peaceful mobilizations for development. Respect for people’s willingness to
live together, respect for the sovereign right of states and respect for basic human rights and individual freedoms are the prerequisites for assuring peace and tranquility, both domestically and internationally. In this context, Turkey must continue to make constructive contributions to the establishment
of regional stability and prosperity in its vicinity.
ORSAM’s Think-Tank Research
ORSAM provides the general public and decision-making organizations with enlightening in- formation about international politics in order to promote a healthier understanding of interna- tional
policy issues and to help them to adopt appropriate positions. In order to present effective solutions,
ORSAM supports high quality research by intellectuals and researchers that are com- petent in a
variety of disciplines. ORSAM’s strong publishing capacity transmits meticulous analyses of regional
developments and trends to the relevant parties. With its website, books, reports, and periodicals,
ORSAM supports the development of Middle Eastern literature on a national and international scale.
ORSAM facilitates the sharing of knowledge and ideas with the Turkish and international communities by inviting statesmen, bureaucrats, academicians, strategists, businessmen, journalists, and NGO
representatives to Turkey.
* ORSAM is a member of the The Middle East Studies Association (MESA).
www.orsam.org.tr/en/
ORSAM
STRATEJİK BİLGİ YÖNETİMİ, ÖZGÜR DÜŞÜNCE ÜRETİMİ
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
257$'2»8675$7(-½.$5$¿7,50$/$50(5.(=½
7DULKoH
7UNL\H¶GH HNVLNOL¼L KLVVHGLOPH\H EDÀOD\DQ 2UWDGR¼X DUDÀW¾UPDODU¾ NRQXVXQGD NDPXR\XQXQ YH G¾À
SROLWLNDoHYUHOHULQLQLKWL\DoODU¾QD\DQ¾WYHUHELOPHNDPDF¾\OD2FDNWDULKLQGH2UWDGR¼X6WUD
WHMLN$UDÀW¾UPDODU0HUNH]L256$0NXUXOPXÀWXU.¾VDVUHGH\DS¾ODQDQNXUXPoDO¾ÀPDODU¾Q¾2UWD
GR¼X|]HOLQGH\R¼XQODÀW¾UP¾ÀW¾U
2UWDGR¼X¶\D%DN¾À
2UWDGR¼X¶QXQLoLoHJHoPLÀELUoRNVRUXQXEDU¾QG¾UG¾¼¾ELUJHUoHNWLU$QFDNQH2UWDGR¼XQHGHKDON
ODU¾ROXPVX]OXNODUOD|]GHÀOHÀWLULOPLÀELULPDMDPDKNXPHGLOPHPHOLGLU2UWDGR¼XONHOHULKDONODU¾Q
GDQDOG¾NODU¾JoOHYHLoGLQDPLNOHULQLVHIHUEHUHGHUHNEDU¾Ào¾OELUNDON¾QPDVHIHUEHUOL¼LEDÀODWDFDN
SRWDQVL\HOHVDKLSWLU%|OJHKDONODU¾Q¾QELUDUDGD\DÀDPDLUDGHVLQHGHYOHWOHULQHJHPHQOLNKDONODU¾QD
ELUH\OHULQWHPHOKDNYHKUUL\HWOHULQHVD\J¾JHUHNONHOHUDUDV¾QGDJHUHNXOXVDO|OoHNWHNDO¾F¾EDU¾À¾Q
YHKX]XUXQWHPLQHGLOPHVLQLQ|QÀDUW¾G¾U2UWDGR¼X¶GDNLVRUXQODU¾QNDYUDQPDV¾QGDDGLOYHJHUoHNoL
o|]POHU]HULQGHGXUXOPDV¾X]ODÀPDF¾LQLVL\DWLæHULFHVDUHWOHQGLUHFHNWLU6|]NRQXVXoHUoHYHGH7U
NL\H\DN¾QoHYUHVLQGHE|OJHVHOLVWLNUDUYHUHIDK¾QN|NVDOPDV¾LoLQ\DS¾F¾NDWN¾ODU¾Q¾VUGUPHOLGLU
&HSKHOHÀHQHNVHQOHUHGDKLOROPDGDQWDUDæDUDUDV¾QGDGL\DORJXQWHVLVLQLNROD\ODÀW¾UPD\DGHYDPHW
PHVLWXWDUO¾YHX]ODÀW¾U¾F¾SROLWLNDODU¾\ODVD¼ODG¾¼¾XOXVODUDUDV¾GHVWH¼LHQHWNLOLELoLPGHGH¼HUOHQGLUH
ELOPHVLE|OJHGHYOHWOHULQLQYHKDONODU¾Q¾QRUWDNPHQIDDWLGLU
%LU'ÀQFH.XUXOXÀX2ODUDN256$0¶¾QdDO¾ÀPDODU¾
256$02UWDGR¼XDOJ¾ODPDV¾QDX\JXQRODUDNXOXVODUDUDV¾SROLWLNDNRQXODU¾Q¾QGDKDVD¼O¾NO¾NDY
UDQPDV¾ YH X\JXQ SR]LV\RQODU¾Q DO¾QDELOPHVL DPDF¾\OD NDPXR\XQX YH NDUDU DOPD PHNDQL]PDOD
U¾QDD\G¾QODW¾F¾ELOJLOHUVXQDU)DUNO¾KDUHNHWVHoHQHNOHULLoHUHQåNLUOHUUHWLU(WNLQo|]P|QHULOHUL
ROXÀWXUDELOPHN LoLQ IDUNO¾ GLVLSOLQOHUGHQ JHOHQ DODQ¾QGD \HWNLQ DUDÀW¾UPDF¾ODU¾Q YH HQWHOHNWHOOHULQ
QLWHOLNOL oDO¾ÀPDODU¾Q¾ WHÀYLN HGHU 256$0 E|OJHVHO JHOLÀPHOHUL YH WUHQGOHUL WLWL]OLNOH LUGHOH\HUHN LO
JLOLOHUH XODÀW¾UDELOHQ JoO ELU \D\¾P NDSDVLWHVLQH VDKLSWLU 256$0 ZHE VLWHVL\OH D\O¾N 2UWDGR¼X
$QDOL]YHDOW¾D\O¾N2UWDGR¼X(WWOHULGHUJLOHUL\OHDQDOL]OHUL\OHUDSRUODU¾\ODYHNLWDSODU¾\ODXOXVDO
YHXOXVODUDUDV¾|OoHNWH2UWDGR¼XOLWHUDWUQQJHOLÀLPLQLGHVWHNOHPHNWHGLU%|OJHONHOHULQGHQGHY
OHWDGDPODU¾Q¾QEURNUDWODU¾QDNDGHPLV\HQOHULQVWUDWHMLVWOHULQJD]HWHFLOHULQLÀDGDPODU¾Q¾QYH67.
WHPVLOFLOHULQLQ7UNL\H¶GHNRQXNHGLOPHVLQLNROD\ODÀW¾UDUDNELOJLYHGÀQFHOHULQJHUHN7UNL\HJHUHN
GQ\DNDPXR\X\ODSD\ODÀ¾OPDV¾Q¾VD¼ODPDNWDG¾U
256$07KH0LGGOH(DVW6WXGLHV$VVRFLDWLRQ0(6$\HVLGLU
www.orsam.org.tr/tr/
.aSak .onusu CoYer Story
ReyhanlÕ SaldÕrÕsÕ ve Trkiye
The Reyhanli Attack and Turkey
ReyhanlÕ SaldÕrÕsÕ ve Trkiye’nin Suriye økilemi
The ReyhanlÕ Attack and Turkey’s Syria
Dilemma
2\WXQ25+$1
.onIerans De÷erlendirPesi Serisi - ConIerence EYaluation Series ő)×PEGN)GNKĩOGNGT+ĩÆþÆPFC6×TM&Æĩ2QNKVKMCUÆ<QTNWMNCTXG(ÆTUCVNCTŒ
ő6WTMKUJ(QTGKIP2QNKE[KPVJG.KIJVQH%WTTGPV&GXGNQROGPVU%JCNNGPIGUCPF1RRQTVWPKVKGUŒ
%LOJHKDQ°=7¶5.
.itaS øncelePesi Serisi 6JG4QCFVQ6CJTKT5SWCTG'I[RVCPFVJG7PKVGF5VCVGUHTQOVJG4KUGQH0CUUGTVQVJG(CNNQH/WDCTCM
.NQ[F%)CTFPGT
.QPFQP5CSK+5$0UC[HC
=H\QHS6¶7$/$1
ORSAM .ONU. Guest
$WMGV$CJCT&ÆXTCMő6×TMK[G0×HWUWXG5GMVÑTGN5W6CNGRNGTK*Æ\NC#TVCP¯NMGNGTFGP$KT6CPGUKFKTŒ
Buket Bahar Divrak: “Turkey is the one of the country that experiences population and sectoral water demand
growth”
#DF×NMCFKT)ÑMő5WTK[G-×TVNGTK*CNC-GPFK$ÑNIGNGTKPFG-GPFKNGTKPK)×XGPFG*KUUGVOK[QTNCTš×PM×
;CTÆP'UCF)KVVKþK<COCP©\I×T5WTK[G1TFWUWŏPWP;ÑPGVKOKPFG-GPFKNGTKPK6GJFKV#NVÆPFC)ÑT×[QTNCTŒ
Abdülkadir Gök: “Syrian Kurds Do Not Feel Safe in Their Own Regions. Because They Feel Themselves
Threatened Under the Administration of Free Syrian Army When Assad Leaves Power.”
%u SayÕda .atkÕda %ulunan <a]arlar
Ortado÷u Gncesi Middle East Diary
0KUCPŌ/C[ÆU
21 April 2013 – 20 May 2013
.arikatrler - MehPet ùkro÷lu
øncelePeler Analyses
$UDS%DKDU×QGD(NOHPOHQHQ.UW
%|OJHOHULYH7UN'×ü3ROLWLNDV×QD
(WNLOHUL
$rticulation of the .urdish Regions in
the Arab Spring and Its Impacts on
TurNish Foreign Policy
(URO.858%$ì
úVUDLO·LQg]U'LOHPHVL6RQUDV×
7UNL\HúVUDLOúOLüNLOHUL
TurNeyIsrael Relations After Israel·s
Apology to TurNey
°]OHP7¶5
2UWDGRùX·GD.LWOHúPKD
6LODKODU×QGDQ$U×QG×U×OP×ü%|OJH
2'.ú6$%h]HULQH
On Weapons of Mass Destruction
Free Zone (WMDFZ) in the Middle
East
úUDQ·×Q'HYOHW.DSDVLWHVLYH'×ü
3ROLWLNDV×
The State Capacity and Foreign
Policy of Iran
%DUÜí'267(5
*D]]H·GH0RWLYDV\RQXQ.D\QDù×YH
6RQ*HOLüPHOHULQ*D]]H·\H(WNLOHUL
The Source of Motivation in Gaza and
the Effects of the Recent Events on
Gaza
$VVHVLQJ5XVVLDQ6RIW3RZHULQ
WKH6RXWK&DXFDVXV7HQ5HDVRQV
:K\0RVFRZ/RRNV/DPH
Rusya·n×n Gney .afNasya·daNi
<uPuüaN Gcnn
DeùerlendirilPesi
MosNova·n×n Zay×f G|rnPesinin
10 Nedeni
ìHEQHP8'80
$EGXOJDQL%2=.857
0D[LP$68&+.29
)XWXUH0(1$7KUHDW/DQGVFDSHDQG
7XUNH\·V'HIHQVH3RVWXUH
Geleceùin OD.A·s×nda Tehdit
manzaralar× ve TrNiye·nin Savunma
Duruüu
&DQ.$6$32ï/8
úUDQ·D(NRQRPLN<DSW×U×PODU
.×U×OJDQODüDQ1NOHHU3URJUDPP×
+NPHWPL"
Economic Sanctions on Iran Is
It Iran’s Nuclear Program or the
Government Getting Fragile?
°]ÖP68=81
Haziran 2013
Sahibi ORSAM adÕna Hasan .anbolat
Edit|r 3rof. Dr. TarÕk O÷uzlu
Edit|r <ardÕmcÕsÕ Dr. Tu÷ba Evrim Maden
<|netici Edit|r Tamer .oparan
Sorumlu <azÕ øúleri Mdr Habib Hrmzl
<a\Õn KXrXOX
Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık
Hasan Kanbolat
Doç. Dr. Hasan Canpolat
Prof. Dr. Ahmet Kesik
Doç. Dr. Hasan Ali Karasar
Yrd. Doç. Dr. Serhat Erkmen
ORSAM Danışmanı, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü
ORSAM Başkanı
Milli Savunma Bakanlığı Başdanışmanı
Kalkınma Bakanlığı Yönetim Hizmetleri Genel Müdürü
ORSAM Danışmanı, The Black Sea International Koordinatörü - Bilkent Üniversitesi
ORSAM Danışmanı, Ahi Evran Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı
ORSAM Akademik Kadro
Hasan Kanbolat
Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık
Doç. Dr. Hasan Ali Karasar
Prof. Dr. Tarık Oğuzlu
Doç. Dr. Harun Öztürkler
Doç. Dr. Mehmet Şahin
Doç. Dr. Özlem Tür
Habib Hürmüzlü
Yrd. Doç. Dr. Serhat Erkmen
Yrd. Doç. Dr. Canat Mominkulov
Yrd. Doç. Dr. Didem Danış
Yrd. Doç. Dr. Bayram Sinkaya
Doç. Dr. İlyas Kemaloğlu (Kamalov)
Dr. Jale Nur Ece
Doç. Dr. Yaşar Sarı
Dr. Süreyya Yiğit
Av. Aslıhan Erbaş Açıkel
Pınar Arıkan Sinkaya
Noyan Gürel
Volkan Çakır
Dr. Göknil Erbaş
Tamer Koparan
Bilgay Duman
Oytun Orhan
Fazıl Ahmet Burget
Seval Kök
Nebahat Tanriverdi
Shalaw Fatah
Aytekin Enver
Tuğçe Kayıtmaz
Uğur Çil
ORSAM Başkanı
ORSAM Danışmanı, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü
ORSAM Danışmanı, The Black Sea International Koordinatörü - Bilkent Üniversitesi
ORSAM Danışmanı, Uluslararası Antalya Üniversitesi
ORSAM Danışmanı, Afyon Kocatepe Üniversitesi
ORSAM Danışmanı, Gazi Üniversitesi
ORSAM Danışmanı, ODTÜ Uluslararası İlişkiler
ORSAM Danışmanı
ORSAM Danışmanı, Ahi Evran Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı
ORSAM Danışmanı Al Farabi Kazak Ulusal Üniversitesi
ORSAM Danışmanı, Galatasaray Üniversitesi
ORSAM Danışmanı, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi
ORSAM Danışmanı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Tarih Bölümü
ORSAM Danışmanı, Deniz Emniyeti ve Güvenliği
ORSAM Danışmanı, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniv. Ögretim Üyesi
ORSAM Danışmanı, Avrasya [[email protected]]
ORSAM Danışmanı, Enerji-Deniz Hukuku [[email protected] , [email protected]]
ORSAM Danışmanı, Ortadoğu - ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü
ORSAM Danışmanı
ORSAM Danışmanı, Afrika [[email protected]]
ORSAM, Karadeniz [[email protected]]
ORSAM Yönetici Editörü [[email protected]]
ORSAM Uzmanı, Ortadoğu [[email protected]]
ORSAM Uzmanı, Ortadoğu [[email protected]]
ORSAM Uzmanı, Ortadoğu, Afganistan
ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu [[email protected]]
ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu [[email protected]]
ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu
ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu
Mütercim Tercüman
ORSAM, Ortadoğu
256$06X$raútÕrmaOarÕ3rogramÕ
Dr. Tuğba Evrim Maden
Dr. Seyfi Kılıç
ORSAM Su Araştırmaları Programı Hidropolitik Uzmanı
ORSAM Su Araştırmaları Programı Hidropolitik Uzmanı
ORSAM 'anÕúma KXrXOX
Dr. İsmet Abdülmecid
Av. Aslıhan Erbaş Açıkel
Hasan Alsancak
Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık
Prof. Dr. Ahat Andican
Prof. Dr. Tayyar Arı
Prof. Dr. Ali Arslan
Başar Ay
Prof. Dr. Mustafa Aydın
Doç. Dr. Ersel Aydınlı
Dr. Serdar Aziz
Prof. Dr. Hüseyin Bağcı
Prof. Dr. İdris Bal
Yrd. Doç. Dr. Ersan Başar
Kemal Beyatlı
Barbaros Binicioğlu
Prof. Dr. Ali Birinci
Doç. Dr. Mustafa Budak
Doç. Dr. Hasan Canpolat
E. Hava Orgeral Ergin Celasin
Doç. Dr. Mitat Çelikpala
Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya
Doç. Dr. Didem Danış
Prof. Dr. Ramazan Daurov
Prof. Dr. Volkan Ediger
Prof. Dr. Cezmi Eraslan
Prof. Dr. Çağrı Erhan
Dr. Amer Hasan Fayyadh
Cevat Gök
Mete Göknel
Osman Göksel
Timur Göksel
Av. Niyazi Güney
Prof. Dr. Muhamad Al Hamdani
Numan Hazar
Doç. Dr. Pınar İpek
Dr. Tuğrul İsmail
Doç. Dr. Şenol Kantarcı
Doç. Dr. Nilüfer Karacasulu
Selçuk Karaçay
Prof. Dr. M. Lütfullah Karaman
Doç. Dr. Şaban Kardaş
Arslan Kaya
Dr. Hicran Kazancı
İzzettin Kerküklü
Prof. Dr. Ahmet Kesik
Doç Dr. Elif Hatun Kılıçbeyli
Prof. Dr. Mustafa Kibaroğlu
Prof. Dr. Aleksandr Knyazev
Prof. Dr. Alexandr Koleşnikov
Prof. Dr. Erol Kurubaş
Prof. Dr. Talip Küçükcan
Hediye Levent
Dr. Max Georg Meier
Prof. Dr. Mosa Aziz Al Mosawa
Büyükelçi Shaban Murati
Dr. Sami Al Taqi
Prof. Dr. Mahir Nakip
Irak Danıştayı Eski Başkanı
ORSAM Danışmanı, Enerji-Deniz Hukuku
İhlas Holding, Gn.Md.Yrd., Statejik İs Gelistirme ve Dış İliskiler
ORSAM Ortadoğu Danışmanı, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü
Devlet Eski Bakanı, İstanbul Üniversitesi
Uludağ Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı
İstanbul Üniversitesi, Tarih Bölümü
Türkiye Tekstil Sanayii İşveren Sendikası Genel Sekreteri
Kadir Has Üniversitesi Rektörü
Bilkent Üniversitesi Rektör Yardımcısı & Fulbright Genel Sekreteri
ORSAM Danışma Kurulu Üyesi
ODTÜ, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı
TBMM 24. Dönem Milletvekili
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Deniz Ulaştırma İşletme Mühendisliği Bölüm Başkanı
Irak Türkmen Basın Konseyi Başkanı
Ortadoğu Danışmanı
Polis Akademisi
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı
Milli Savunma Bakanlığı Danışmanı
23. Hava Kuvvetleri Komutanı
Kadir Has Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı
YÖK Başkanı
ORSAM Ortadoğu Danışmanı, Galatasaray Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü
Rusya Bilimler Akademisi Doğu Çalışmaları Enstitüsü, Direktör Yardımcısı
İzmir Ekonomi Üniversitesi, Ekonomi Bölümü
Başbakanlık Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı
Ankara Üniversitesi, Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü
Bağdat Üniversitesi, Siyaset Bilimi Fakültesi Dekanı
Irak El Fırat TV Türkiye Müdürü
BOTAŞ Eski Genel Müdürü
BTC ve NABUCCO Koordinatörü
Beyrut Amerikan Üniversitesi Öğretim Üyesi
Prens Group Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı
Irak’ın Ankara Büyükelçiliği Kültür Müsteşarı
Emekli Büyükelçi
Bilkent Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü
Kırıkkale Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü
Dokuz Eylül Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü
Vodofone Genel Müdür Yardımcısı
Istanbul Medeniyet Üniversitesi - (SBF) Uluslararası İlişkiler Bölümü
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü
KPMG ,Yeminli Mali Müşavir
Irak Türkmen Cephesi Türkiye Temsilcisi
Kerkük Vakfı Başkanı
Kalkınma Bakanlığı Yönetim Hizmetleri Genel Müdürü
Çukurova Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı
Okan Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı
Rus-Slav Üniversitesi (Bişkek)
Diplomat
Kırıkkale Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı
Marmara Üniversitesi, Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Müdürü
Gazeteci (Suriye)
Hanns Seidel Vakfı Proje Müdürü (Bişkek)
Bağdat Üniversitesi Rektörü
Arnavutluk Uluslararası Çalışmalar Enstitüsü
Orient Research Center Başkanı
Erciyes Üniversitesi İİBF Öğretim Üyesi
Prof. Dr. Vitaly Naumkin
Dr. Farhan Ahmad Nizami
Prof. Dr. Dorayd A. Noori
Muhammed Nurettin
Murat Özçelik
Prof. Dr. Çınar Özen
Doç. Dr. Harun Öztürkler
Prof. Dr. Victor Panin
Prof. Aftab Kamal Pasha
Dr. Bahadır Pehlivantürk
Doç. Dr. Fırat Purtaş
Prof. Dr. Suphi Saatçi
Safarov Sayfullo Sadullaevich
Ersan Sarıkaya
Patrick Seale
Dr. Bayram Sinkaya
Doç. Dr. İbrahim Sirkeci
Dr. Aleksandr Sotnichenko
Zaher Sultan
Dr. Irina Svistunova
Prof. Dr. Türel Yılmaz Şahin
Mehmet Şüküroğlu
İlhan Tanır
Doç. Dr. Oktay Tanrısever
Prof. Dr. Erol Taymaz
Prof. Dr. Sabri Tekir
Dr. Gönül Tol
Dr. Umut Uzer
Dr. Ermanno Visintainer
M. Ragıp Vural
Prof. Dr. Vatanyar Yagya
Yaşar Yakış
Semir Yorulmaz
Volkan Çakır
Rusya Bilimler Akademisi Doğu Çalışmaları Enstitüsü Direktörü
Oxford Üniversitesi İslami Çalışmalar Merkezi Yöneticisi
Irak’ın Ankara Büyükelçiliği Kültür Müsteşarı Yardımcısı
Beyrut Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanı
Büyükelçi
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü
ORSAM Ortadoğu Danışmanı, Afyon Kocatepe Üniversitesi
Pyatigorsk Üniversitesi (Pyatigorsk, Rusya Federasyonu)
Hindistan Batı Asya Araştırmaları Merkezi Başkanı
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü
Gazi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü, TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı
Kerkük Vakfı Genel Sekreteri
Tacikistan Cumhurbaşkanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkan Yardımcısı
Türkmeneli TV (Kerkük,Irak)
Ortadoğu ve Suriye Uzmanı
ORSAM Ortadoğu Danışmanı, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uluslararası İlşkiler Bölümü
Regent’s College (Londra, Birleşik Krallık)
St. Petersburg Üniversitesi (Rusya Federasyonu)
Lübnan Türk Cemiyeti Başkanı
Rusya Strateji Araştırmaları Merkezi, Türkiye-Ortadoğu Araştırmaları Masası Uzmanı
Gazi Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü
Enerji Uzmanı
ORSAM Danışma Kurulu Üyesi, Vatan Gazetesi Washington Temsilcisi
ODTÜ, Uluslararası İlişkiler Bölümü
ODTÜ, Kuzey Kıbrıs Kampusü Rektör Yardımcısı
İzmir Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dekanı
Middle East Institute Türkiye Çalışmaları Direktörü
İstanbul Teknik Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri
Vox Populi Direktörü (Roma,İtalya)
2023 Dergisi Yayın Koordinatörü
St. Petersburg Şehir Parlamentosu Milletvekili, St. Petersburg Üniversitesi (Rusya Federasyonu)
Büyükelçi, Dışişleri Eski Bakanı
(Gazeteci, Mısır)
ORSAM Danışmanı, Afrika
Yönetim Merkezi:
Ortado÷u Stratejik AraútÕrmalar Merkezi (ORSAM)
Mithat 3aúa Caddesi No: - .ÕzÕlay-Ankara ‡ Tel: 012 0 2 09 )aks: 012 0 9 Gra¿k TasarÕm:
.arÕnca Ajans YayÕncÕlÕk MatbaacÕlÕk
Meúrutiyet Cad. 09 .ÕzÕlay Ankara ‡ Tel: 012 1 www.karincayayinlari.net - [email protected]
%askÕ: Ames MatbaacÕlÕk
=beyde HanÕm Mah. .azÕm .arabekir Cad. No:9-1A AltÕnda÷ - Ankara ‡ Tel: 012 1 )oto÷raÀar: Associated 3ress
Dergisi
abonesidir.
%u dergide yer alan yazÕlardaki de÷erlendirmeler, aksi belirtilmedikoe ORSAM’Õn kurumsal görún yansÕtmamaktadÕr.
‹ 201 ORSAM
Dergideki tm yazÕlarÕn telif haklarÕ ORSAM’a ait olup, SayÕlÕ
)ikir ve Sanat Eserleri .anunun uyarÕnca kaynak gösterilerek kÕsmen yapÕlacak makul alÕntÕlar ve yararlanma dÕúÕnda, hiobir úekilde önceden izin alÕnmaksÕzÕn kullanÕlamaz, yeniden yayÕnlanamaz.
ISSN 10-1
SayÕ , Cilt , Haziran 201
Yerel Sreli YayÕn
%asÕm Tarihi: 1 Haziran 201
ORTADOö8 STRATEJø. ARAùTIRMA/AR MER.E=ø yayÕnÕdÕr.
ORSAM’dan
Değerli Okurlar,
Ortadoğu Analiz’in Haziran sayısını “Reyhanlı Saldırısı ve Türkiye” kapak konusuyla çıkarıyoruz. Hatay
Reyhanlı’da 52 kişinin ölümü ile sonuçlanan terör saldırısı derin etkiler bırakmıştır. Türkiye’nin bugüne kadar
yaşadığı en derin terör saldırısı olarak kayıtlara geçen bu saldırı, Türkiye’nin Suriye politikasının yeniden ele
alınmasına neden olmuştur.
Kapak konumuzun makalesi Oytun Orhan’a aittir. Orhan makalesinde Reyhanlı’da 11 Mayıs 2013 tarihinde gerçekleşen terör saldırısına giden süreci 2000’li yıllardan itibaren Türkiye- Suriye ilişkileri ekseninde inceliyor ve
bu saldırının Türkiye’nin Suriye politikasına olan etkilerini analiz ediyor.
Erol Kurubaş makalesinde Ortadoğu’da yaşanan dengesiz ve değişken süreçlerin Türkiye, Suriye ve Irak’ta bulunan Kürtlerin durumuna olan etkilerini, Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerin birbiri ile etkileşimleri
sonucu ortaya çıkması muhtemel sonuçları ve bunların Türkiye üzerindeki yansımalarını tartışıyor.
22 Mart 2013 tarihinde İsrail’in Türkiye’den özür dilemesini 2000’li yıllardan itibaren Türkiye-İsrail ilişkilerinin
gelişimi arka planında inceleyen Özlem Tür, makalesinde özür sonrası meydana gelecek olası gelişmeleri ve bu
özrün iki ülke arasında kalıcı bir barış ve işbirliği ortaya çıkarma potansiyelini tartışıyor.
Can Kasapoğlu ise çalışmasında Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinda oluşmakta olan yeni güvenlik ortamını,
bunun Türkiye’nin güvenliğine olan etkilerini ve bu süreçte Türk ordusunun yaşadığı modernizasyon sürecinin
dinamiklerini inceliyor.
Şebnem Udum makalesinde, Madrid Barış Konferansı’ndan sonra 1992’de başlatılan Silahların Kontrolü ve
Bölgesel Güvenlik görüşmelerinin başarısızlıkla sonuçlanmasından ardından, Ortadoğu’da meydan gelen gelişmeleri ve bu minvalde gündeme gelen ODKİSAB (Ortadoğu’da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge)
insiyatifini derinlemesine tartışıyor.
İran, 14 Haziran 2013 tarihinde gerçekleşecek olan cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde bir kez daha küresel
ve bölgesel ajandalarda öne çıkmıştır. Barış Doster makalesinde seçimleri ve sertleşen siyasi rekabeti İran’ın iç ve
dış dengelerini esas alarak inceliyor.
Özüm Uzun, makalesinde İran’ın mevcut rejiminin ekonomi politikalarını ve devam ettirdiği nükleer programından dolayı maruz kaldığı ekonomik yaptırımların etkilerini tartışıyor.
Abdülgani Bozkurt, bu sayımızda yer alan çalışmasında İsrail-Gazze ilişkilerinde savaşın yeri ve önemini değerlendirirken, Mısır’da genel durum, Gazze için Mısır’ın önemi ve İsrail’in özrünün Gazze’ye olan muhtemel
etkilerini mercek altına alıyor.
Dr. Maxim A. Suchkov, çalışmasında Rusya’nın Güney Kafkasya’da izlediği bölgesel dış politikasını zayıflıklar ve
gelecekten beklentiler çerçevesinde inceliyor.
Konferans İzlenimleri köşemizde ise Bilgehan Öztürk 10 Mayıs 2013 tarihinde Antalya’da Uluslararası Antalya
Üniversitesi Sosyal, Ekonomik ve Politik Araştırmalar Merkezi (SEPAM) tarafından düzenlenen “Güncel Gelişmeler Işığında Türk Dış Politikası: Zorluklar ve Fırsatlar”, başlıklı konferansa ait izlenimlerini bizlerle paylaşıyor.
Bu sayımızın Kitap İncelemesi bölümünde Zeynep Sütalan, Lloyd C. Gardner tarafından yazılan “The Road to
Tahrir Square: Egypt and the United States from the Rise of Nasser to the Fall of Mubarak” adlı kitabı okuyucularımızın ilgisine sunuyor.
Bu sayımızda WWF-Türkiye’de Sürdürülebilirlik ve Stratejik İşbirlikleri Müdürü Buket Bahar Dıvrak ve
Şanlıurfa’da bölgeyi çok iyi bilen ve yaşanan gelişmeleri yakından takip eden öğretmen Abdülkadir Gök ile yapılan söyleşileri siz okuyucularımızın ilgisine sunuyoruz.
Temmuz sayımızda görüşmek üzere,
Keyifli okumalar
Tarık Oğuzlu
Ortadoğu Analiz Editörü
Hasan Kanbolat
ORSAM Başkanı
ORSAM
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
www.orsam.org.tr
Kapak Konusu
Kapak Konusu
Reyhanlı Saldırısı ve Türkiye
ORSAM
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
Kapak Konusu
Reyhanlı terör saldırısı Irak ve Suriye’deki dehşet sahnelerini andıran son derece üzücü görüntüler ortaya çıkarmıştır.
Reyhanlı Saldırısı ve Türkiye’nin Suriye İkilemi
The Reyhanlı Attack and Turkey’s Syria Dilemma
Oytun ORHAN
Abstract
The terrorist attack that took place in Reyhanli has been a tragic indicator of how easily the instability in
neighboring countries could spread to Turkey. The Reyhanli district has been hosting almost as many Syrian
guests as its own population since the beginning of the uprising in Syria. This situation negatively affects the
social, economic and security situation in the district. The Reyhanli bombing further deepened the existing negative effect. This study will primarily deal with the process before the Reyhanli bombing, and then
analyze the targets and forces at the back of the bombing. The article will be concluded with the section that
deals with the impacts of the Reyhanli bombing on Turkey’s Syria policy.
Keywords: Turkey-Syria relations, Reyhanlı attacks, terrorism
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Kapak Konusu
TrNiye 000’ler boyunca Suriye’ye y|neliN A%D’nin sertliN yanl×s× po
litiNalar×na Narü×l×N uzun vadeye yay×lm×ü io dinamiNler yoluyla saù
lanacaN bir deùiüimi savunmuütu %u anlamda baz× alanlarda sonuo
da al×nm×üt× Suriye’nin %at× ile iliüNileri TrNiye sayesinde nispeten
dzelmiü Suriye ioindeNi reformcu Nanat golenmiüti
Giriş
Reyhanlı’da 11 Mayıs 2013 tarihinde gerçekleşen
terör saldırısı komşu ülkelerde yaşanan istikrarsızlığın Türkiye’ye nasıl kolayca yayılabileceğinin
acı bir göstergesi olmuştur. Irak’ta 2003 işgali
ve Suriye’de 2011 ayaklanma sonrası görmeye alıştığımız acı sahnelerin bir benzeri Hatay
Reyhanlı’da yaşanmıştır. Resmi açıklamalar ve
Türk kamuoyundaki genel bakış saldırının faili
olarak Suriye rejimini işaret etmektedir. Buna
göre eylemi, Esad rejiminin Türkiye’yi Suriye
politikası nedeniyle cezalandırma ve çatışmanın
içine çekerek savaş sahasını genişletme çabası
olarak okumak mümkündür.
Olay tüm Türkiye’yi derinden etkilemiştir. Ancak bölge insanı, Reyhanlı halkı doğrudan şiddete maruz kalmıştır. Bu da zaten Suriye ile sınır
ilçesi olması dolayısıyla direk etkilenen ve gergin
bir havanın hakim olduğu bölgede kutuplaşmaları daha da körüklemiştir. Reyhanlı, Suriye’deki olayların başlamasından bu yana neredeyse
kendi nüfusu kadar Suriyeli misafiri ağırlamaktadır. Bu da bölgedeki sosyal, ekonomik, güvenlik durumunu olumsuz biçimde etkilemektedir.
Reyhanlı saldırısı söz konusu etkiyi daha da derinleştirmiştir. Bu çalışmada öncelikle Reyhanlı saldırısına giden süreç ele alınacak, ardından
olayın arkasındaki güçler ve hedefleri analiz edilmeye çalışılacaktır. Çalışma Reyhanlı saldırısının
Türkiye’nin Suriye politikasına etkisinin ele alınacağı kısım ile sonlandırılacaktır.
kaldırılmasıyla toplumsal, ekonomik bütünleşme yolunda önemli bir adım atılmıştı. Ancak
15 Mart 2011 tarihinde Suriye’ye sıçrayan halk
ayaklanması bu süreci tersine çevirdi. Bunun
temel nedeni Türkiye’nin uzun zamandan beri
dış politikanın merkezine “meşruiyet ve değer
merkezli dış politika” kavramlarını oturtmasından kaynaklanmıştı. Bu yaklaşım Türkiye’nin
Ortadoğu’daki değişim dalgasında “demokrasi”
taleplerinin yani bölge halklarının yanında yer
almasını gerektirmekteydi. Aksi bir tutum söylem ile eylem arasında çelişki yaratarak Türk dış
politikasında meşruiyet krizi yaratabilirdi. Ancak
reel politikanın gerekleri Türkiye’nin bazı sorunlarda hızlı adım atmasına engel olmuştu. Suriye
bu açıdan en çarpıcı örneklerden biri oldu.
Reyhanlı saldırısına giden süreç
Türkiye 2000’ler boyunca Suriye’ye yönelik
ABD’nin sertlik yanlısı politikalarına karşılık
uzun vadeye yayılmış, iç dinamikler yoluyla sağlanacak bir değişimi savunmuştu. Bu anlamda
bazı alanlarda sonuç da alınmıştı. Suriye’nin Batı
ile ilişkileri Türkiye sayesinde nispeten düzelmiş,
Suriye içindeki reformcu kanat güçlenmişti. Ancak “Arap Baharı” bölgede hızlı ve köklü bir değişim talebini beraberinde getirdi. İşte bu durum
Türkiye’nin uzun yıllardır başarmaya çalıştığı ve
mesafe kat ettiği Suriye’de değişim sürecini çok
kısa bir süreç içinde gerçekleşmesi zorunluluğunu beraberinde getirdi. “Değer merkezli dış politika ve reel politika” ikilemi içinde kalan Türkiye
son 10 yılda yakın ilişkiler kurduğu Esad yönetimine karşı eleştirel bir tavır almak durumunda
kaldı.
Türkiye-Suriye ilişkileri 1999 yılından bu yana
kademeli olarak gelişmiş ve son olarak vizelerin
“Rejim bekası” sorunu ile yüzleşen Suriye yönetimi, Türkiye’nin sorunu “sivil halkın meşru
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Kapak Konusu
talepleri” olarak tanımlamasından rahatsızlık
duydu. Buna karşılık Türkiye, uzun yıllardır desteklediği Esad yönetimine ilettiği reform telkinlerinin dikkate alınmamasından “hayal kırıklığı”
duyduğunu açıkça ifade etti. Türkiye ayaklanmanın Suriye’ye sıçramasını takiben belli bir
süre “Suriye’den umudunu kesmediğini ve halen
reform yapabileceğine olan inancını” dile getirmişti.1 Ancak Suriye ordusunun Humus, Deyr ez
Zor ve özellikle Hama’ya düzenlediği askeri operasyonlar Türkiye’nin umutlarının neredeyse tükenmesine yol açtı. Hama operasyonunun 1982
yılındaki “Hama Katliamını” hatırlatması ve
Başbakan Erdoğan’ın daha önce “yeni Hama’lar
istemiyoruz” açıklamasını yapmış olması, operasyonun Türkiye açısından bir dönüm noktası
olmasına neden oldu. Dışişleri Bakanı Davutoğlu da daha sonraki açıklamalarında “Hama’da
başlayan olayların kendilerini derinden etkilediğini, Hama’da yaşanan olayların yönteminin
ve zamanlamasının kabul edilmesinin mümkün
olmadığını” ifade etti. Türkiye operasyonlar sonrasında, Başbakan Erdoğan’ın ifadesi ile “sabrının sonuna geldi.”2 Bu sert dış politika söylemi
“Suriye’nin olayları şiddet yoluyla bastırmaya devam etmesi durumunda Türkiye’nin hangi yeni
dış politika araçlarını hayata geçireceği” sorusunu beraberinde getirmişti.
10 yılı aşkın bir sürede kurulan çok boyutlu ve
derin ilişkiler birkaç ay içinde kısaca özetlenmeye çalışılan süreçte hızla geriledi. İşte böyle bir
ortamda Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu Türkiye’nin mesajlarını ve beklentilerini
iletmek üzere 9 Ağustos 2011 tarihinde Şam’a
kritik bir ziyaret gerçekleştirdi. Bu görüşme iki
ülke ilişkileri açısından dönüm noktası oldu.
Türkiye her ne kadar halk ayaklanmasının bastırılış şekline eleştirel yaklaşsa da olaylar başladığı
tarihten bu yana Batı ile Suriye yönetimi arasında bir “kalkan” vazifesi görmüştü. Ancak EsadDavutoğlu görüşmesinde Türkiye’nin beklentilerinin karşılanmaması neticesinde Türkiye’nin
Batı ile Suriye arasında kalkan olma durumu
sona erdi ve bundan sonra Türkiye Suriye’de
değişimi gerçekleştirmek için baskı ve izolasyon
politikaları uygulamaya başladı.3
Bu süreçte her türlü diplomatik, siyasi, ekonomik
baskı araçları kullanılmaya başlandı. En önemli
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ayaklardan biri ise Suriye muhalefetine destek
verilmesiydi. Suriye siyasal muhalefeti örgütlenme çabalarını büyük ölçüde Türkiye’de sürdürdü
ve ilk çatı muhalif yapı olan Suriye Ulusal Konseyi kuruluşunu İstanbul’da ilan etti. Muhalefete
destek açısından Türkiye-Suriye sınır hattının
Suriye muhaliflerin lehine kullanımına izin verilmesi kritik önem taşıyordu. Sınır hattının kontrolünün zayıflatılması muhalefetin rejime karşı
mücadelesi açısından kritik önem taşıyordu. Suriye rejimi de Türkiye’nin verdiği destek olmasa
muhalefetin çok fazla yaşama şansı olmadığını
ya da bu denli güçlenemeyeceğini düşünüyordu.
Bunun neticesinde Suriye tarafı Türkiye’yi Suriye politikası nedeniyle “cezalandırma” çabası
içine girdi ve 1998 yılından itibaren destek vermeyi kestiği PKK’ya ülkesinde yeniden alan açmaya başladı.4 Bu süreç içinde Türkiye ile Suriye
arasındaki en büyük kriz Haziran 2012 ayı içinde
Türk uçağının Akdeniz’de uluslararası sularda
Suriye hava savunma sistemleri tarafından düşürülmesi ile yaşandı. Suriye bu saldırı ile rejimin
varlığını koruma konusunda ne kadar ciddi olduğunu ve nereye kadar gidebileceğini göstermişti.
Diğer taraftan bu saldırı Türkiye’yi Suriye politikasında geri attırmaktan ziyade daha sertleştirdi. Başbakan Erdoğan’ın ifadesi ile “Suriye muhalefetine her türlü destek verilmeye başlandı”,
saldırının hemen ertesinde Suriye sınırına askeri
sığınak yapıldı ve Suriye’nin artık düşman ülke
olarak görüldüğü ilan edildi. “Suriye’den Türkiye sınırına güvenlik riski ve tehlikesi oluşturacak
şekilde yaklaşan her askeri unsurun bir tehdit
olarak değerlendirileceği ve askeri hedef olarak
muamele göreceği” açıklandı. Bu durum Suriye
ordusunun sınıra çok yakın bölgelerde operasyon yapmasını zorlaştırdı ve böylece takip eden
dönemde sınır bölgesinde muhaliflerin etkinliği
giderek artmaya başladı. Sınırdan 40-50 kilometrelik bir hat boyunca rejim kontrolü ortadan
kalkmaya başladı. Türkiye’nin sınır hattındaki
kontrolleri daha da zayıflatması ile muhaliflerin
kontrolündeki kuzey Suriye ile Türkiye’nin güney bölgesi arasındaki geçişkenlik inanılmaz boyutta arttı.5
Bu dönemde Türkiye-Suriye sınırında yer alan
il ve ilçelerde Suriyelilerin varlığı hissedilir biçimde artmaya başladı. Türkiye’nin Suriye üzerinden Ortadoğu’ya açılan en önemli karayolu
Kapak Konusu
Banyas katliamı Sünni halkın korkutularak göçe zorlanması, güvenli ve homojen bir Arap Alevi bölgesi yaratılma
hedefinin önemli bir ayağı olarak düşünülmüştür.
sınır kapısı olan Cilvegözü’nü barındıran Reyhanlı ilçesinde yaşananlar söz konusu süreci ve
tüm Türkiye-Suriye sınır hattı boyunca yaşananları yansıtması açısından son derece çarpıcı bir
örnek oluşturuyordu. ORSAM Başkanı Hasan
Kanbolat, Temmuz 2012 ayı içinde kaleme aldığı
“Hatay-Reyhanlı’dan Suriye’ye Bakış” ve “Reyhanlı-İdlib Sınırında Sakin Günler” başlıklı ve kişisel gözlemlerine dayanan iki köşe yazısında şu
tespitlerde bulunuyordu.
“19 Temmuz’da Bab-el Hava sınır kapısı Suriyeli
mücahitlerin eline geçti. Aynı saatlerde Türkiye-Suriye sınırındaki Gaziantep-Karkamış sınır
kapısının Suriye tarafındaki Carablus sınır kapısı ve Suriye-Irak sınırındaki Abu Kemal Sınır
Kapısı’nın da mücahitlerin eline geçtiği öğrenildi. Reyhanlı sokakları Suriyeli sivillerle ve üniformalı Suriyeli askerlerle dolu. Türkiye sığınılacak
güvenli bir liman. Reyhanlı halkı da üniformalı Suriye askerlerine alışmış durumda. Dışarı-
dan gelen biri, Türkiye ile Suriye’nin birleştiğini
veya Reyhanlı’nın Suriye ordusu tarafından işgal
edildiğini düşünebilir. Yaklaşık 70 bin nüfuslu
Reyhanlı’da son birkaç ayda Suriyeli nüfusu birden bir arttı ve artmaya devam ediyor. Suriyeli
aile sayısı 1500 civarını bulmuş durumda. İlçede
kiralık ev kalmadı. Aylık ortalama 100-200 TL
olan ev kiraları 300 TL’ye çıktı. Reyhanlı devlet
hastanesi Suriyeli hastalarla dolu. Ambulanslar
her gün sınırdan hasta taşıyor. Reyhanlı’da jet
krizinin etkilerini açıkça görmek mümkün. Kriz
sonrası Türkiye’nin çekingenlik bariyerlerinin ortadan kalktığı rahatça gözlemlenebiliyor. Askeri
birlikler silah ve mühimmat olarak güçlendirilmiş, füze rampaları yerleştirilmiş. Türkiye, Suriye’deki çatışmalara katılmamakla birlikte artık
çok daha rahat bir şekilde mücahitleri desteklemeye başlamış. Son birkaç aydır Reyhanlı dahil
olmak üzere Türkiye sınır il ve ilçelerine yoğun
bir Suriyeli yerleşimi oldu. Reyhanlı, Suriye ile içi
içe günlük yaşamına devam ediyor.”6
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Kapak Konusu
Sınır hattının buharlaşması jet krizinin ardından
yeni gerginlikleri beraberinde getirdi. Suriye ordusu ile Özgür Suriye Ordusu arasında Tel Abayad kasabasının kontrolü için yürütülen silahlı
mücadele Türkiye’ye sıçradı. Tel Abayad kasabası ve Akçakale’ye açılan sınır kapısının kontrolünü kaybeden Suriye ordusu bölgeyi yakın çevreden top atışına tutmaya başlamıştı. Suriye ordusu bu saldırılar sırasında 3 Ekim 2012 tarihinde,
Şanlıurfa’nın Akçakale ilçesini hedef alan 6 top
atışı gerçekleştirdi. Saldırıda 5 Türk vatandaşı
hayatını kaybetti. Türkiye karşılık olarak tespit
edilen 14 hedefe 40 top atışıyla karşılık verdi. Bu
saldırı ile Suriye yönetimi jet krizinde olduğu gibi
gerekirse her türlü “çılgınlığı” yapabileceği mesajını veriyordu.7 Suriye yönetimi daha ne kadar
ileri gidebileceğini 11 Şubat 2013 tarihinde Cilvegözü sınır kapısı ile Suriye tarafındaki Bab el
Hava sınır kapısı arasında kalan tampon bölgede bomba yüklü araç ile gerçekleştirdiği saldırı
ile gösterdi. Bu saldırı Suriye ve Türkiye-Suriye
sınır hattındaki istikrarsızlık ve otorite kaybının,
kontrollerin gevşekliğinin Türkiye’nin güvenliğine nasıl olumsuz yansıyacağının açık göstergesiydi.8 Türkiye 11 Mayıs 2013 günü tarihinin en
büyük terör saldırısına işte böyle bir ortam içinde gidiyordu.
Reyhanlı saldırısını kimler,
neden gerçekleştirmiş olabilir
11 Mayıs 2013 tarihinde Reyhanlı, Hatay’da iki
ayrı bombalı terör saldırısı düzenlenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en kanlı terör eyleminde 51 kişi ölmüş, 146 kişi yaralanmıştır.
Eylem Reyhanlı Belediyesi’nin de bulunduğu
Atatürk Caddesi’nde art arda meydana gelen 2
patlama şeklinde gerçekleşmiştir. Bombalı araçlarla düzenlenen saldırılarda patlamalardan biri
belediye diğeri postane binası önünde meydana
gelmiştir.
Reyhanlı terör saldırısı Irak ve Suriye’deki dehşet
sahnelerini andıran son derece üzücü görüntüler ortaya çıkarmıştır. Bu görüntüler neticesinde
söylenebilecek ilk söz Türkiye’nin Ortadoğu sorunlarına doğrudan müdahil olması ile beraber
bir taraftan etkinliğini artırmakla birlikte bölge
sorunlarının tarafı olması ve bölgede siyasetin
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
yürütülüş biçiminin hedeflerinden biri haline
geldiğidir. Türkiye her ne kadar “haklının” yanında yer aldığı argümanı ile meşruiyeti güçlü
bir dış politika izlediğini savunsa da “düzen kurucu”, “statükoya meydan okuyan” bir dış politika izlendiğinde buna yönelik “karşı meydan okumalar” ile karşılaşılacağı açıktır. Reyhanlı’daki
terör saldırısını; failleri ve arkasındaki güçler kim
olursa olsun her şeyden önce söz konusu “karşı
meydan okumanın” bir parçası olarak görmek
gerekmektedir.
Saldırı ile birbiri ile bağlantılı farklı amaçlar güdülmüş olabilir. Türkiye’yi Suriye politikası nedeni ile cezalandırmak ve geri adım atmaya zorlamak, Türk kamuoyu ve muhalefetini hükümetin
Suriye politikasını sorgulatmaya yönlendirmek,
Türkiye’de mezhepsel ayrışımları körükleyerek
iç çatışma ortamı yaratmaya çalışmak ve böylece
Türkiye’nin daha içe dönük bir politika izlemesini sağlamak, Türkiye’nin sınırlarında uyguladığı “açık kapı politikasının” nasıl kendine karşı
bir silah olarak dönebileceğini göstermek bunlar
arasında olabilir. Bu tarz saldırılar ile Türkiye
ciddi bir ikileme zorlanmaktadır. Suriye’deki iç
savaş, artan bir şekilde Türkiye’nin güvenliğini
olumsuz etkileyen bir soruna dönüşmektedir.
Ancak diğer taraftan sorunu sonlandırmak adına
uygulanan politika Türkiye’yi doğrudan çatışmanın tarafı haline getirmekte ve daha fazla güvenlik sorunu ile karşılaşmasına neden olmaktadır.
Türkiye, Suriye sorununa çözüm bulunamaması
durumunda ya artan şekilde şiddet sarmalının
içine çekilecek ya da Suriye politikasında radikal bir değişikliğe gitmek durumunda kalacaktır.
Her iki seçenek kendi içinde Türkiye açısından
ciddi zafiyetleri beraberinde getirecektir. Birinci
şıkkın seçilmesi durumunda bir şekilde uluslararası toplum ikna edilerek Esad yönetiminin yıkılması için gerekli “uçuşa yasak bölge ilanı, muhaliflere ağır silah yardımı, doğrudan askeri müdahale” gibi önlemlerin alınması sağlanmalıdır. Bu
mümkün değilse Türkiye, sınırlardan kaynaklanan güvenlik risklerinin ortadan kaldırılması için
doğrudan kendisi sorumluluk almak durumunda
kalacaktır. Suriye sorununda aktif ülkelerin pozisyonlarına bakıldığında birinci şıkkın gerçekleşmesi mümkün gözükmemektedir. İkinci şık
ise Türkiye’nin Suriye sınır bölgelerini kapsayan
Kapak Konusu
bir askeri müdahalesini gerektirmektedir. Bu da
Türk ordusunun Suriye içinde saldırıya açık bir
hale düşmesine ve Suriye rejiminin Türkiye’ye
yönelik misilleme saldırılarına açık kalması anlamına gelecektir. Suriye politikasında radikal bir
değişikliğe gidilmesi ise Türkiye’nin uzunca bir
süre Ortadoğu’ya yeniden sırtını dönmesi ve dış
politikanın ana unsuru olan yaptırım gücünün
zayıflaması sonucunu beraberinde getirecektir.
Dolayısıyla Suriye meselesi bu noktadan itibaren
sonuçları her halükarda Türkiye açısından sıkıntılı alternatifler arasında tercihi zorunlu kılmaktadır. Bu geniş fotoğraf çerçevesinde değerlendirildiğinde, Reyhanlı saldırısı Türkiye’nin Suriye
politikası bağlamında daha fazla baskı altında
kalmasına neden olacaktır.
Büyük resmin dışında Reyhanlı saldırısının sonuçları ve olası failleri hakkında şu değerlendirme yapılabilir. Bu saldırı her şeyden önce
Suriye rejiminin en azından Hatay içinde eylem
düzenleme kabiliyetine sahip olduğunu göstermiştir. Türk yetkililerin açıklamaları da terör
saldırısının Suriye istihbaratı destekli olmakla
birlikte Türkiye içinden yürütüldüğü ve olayın
içinde Türk vatandaşlarının olduğu şeklindedir.9
Bu durum Cilvegözü ve Reyhanlı saldırılarının
ardından önümüzdeki dönemde aynı yönde girişimlerin olabileceği düşüncesini doğurmaktadır. Hatay; Türk, Sünni Arap, Arap Alevi, Kürt,
Hıristiyan ve Ermeni topluluklarının bir arada
olması itibarıyla yüzyıllardır barış içinde bir arada yaşamayı başaran bir il olarak örnek gösterilmektedir. Ancak Suriye’deki iç savaşın mezhepsel boyutunun giderek keskinleşmesi Hatay’daki
farklı toplumlar arasındaki barış ortamını da
sarsmıştır. Dolayısıyla Suriye rejimi kaynaklı bu
tarz eylemler zaten var olan gergin ortamının
körüklenmesine neden olabilir. Türkiye’nin Suriye politikasının en önemli sonuçlarından biri
de Ortadoğu’da siyasetin temel dinamiklerinden
olan etnik ve mezhepsel ayrışımlara dayalı tartışmaların Türkiye’ye taşınması olmuştur.
Olayın doğrudan faili olarak THKP-C Acilciler
örgütü ve lideri Mihraç Ural öne çıkarılmaktadır.
Mihraç Ural yakın zaman önce gerçekleşen Banyas katliamının da faili olarak görülmektedir.10
Esad rejiminin yıkılması durumunda Arap Alevi-
lerin yoğun olarak yaşadığı Lazkiye, Tartus vilayetleri ile Humus ve Hama vilayetlerinin batı kanadını içeren bir Alevi devleti kurmayı alternatif
olarak düşündüğü söylenebilir. Banyas ili Tartus
vilayeti içinde Sünni Arapların yaşadığı bir il olarak söz konusu planın hayata geçirilişi önünde
engel teşkil etmektedir. Banyas katliamı Sünni
halkın korkutularak göçe zorlanması, güvenli
ve homojen bir Arap Alevi bölgesi yaratılma hedefinin önemli bir ayağı olarak düşünülmüştür.
Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu da
Banyas katliamını bu şekilde okuduğunu “rejim
ülkenin tümünü kontrol altına almak mümkün
değilse belli bir bölgeyi etnik temizliğe tabi tutup o bölgede etkin olma stratejisine geçmiştir.”
sözleriyle dile getirmiştir.11 Banyas katliamından
kısa süre önce Mihraç Ural’ın internette yayınlanan görüntülerinde “Banyas ilinin Sünnilerin
tek denize çıkış noktası olduğu, bu şehrin önce
kuşatılıp sonra temizlenmesi gerektiği ve başında olduğu Suriye Mukavemeti isimli örgütün sahaya inerek bunu gerçekleştireceği” yönündeki
ifadeleri yer almıştır.12 Reyhanlı saldırısı sonrası
Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun “Banyas
katliamını kim yapmışsa Reyhanlı saldırısında
da onların ayak izleri var.” açıklaması Türk karar alıcıların her iki olayın faili olarak söz konusu örgütü ve başındaki ismi gördüğünü ortaya
koymaktadır. Ural, Reyhanlı saldırısı sonrasında
kendisiyle yapılan röportajda “Suriye’de şu anda
faaliyette bulunan örgütün Acilciler olmadığını,
Suriye Mukavemeti isimli yeni bir direniş hareketi” olduğunu kaydetmiş ve “örgütün kurucuları arasında Türkiyelilerin bulunduğunu” belirtmiştir. Başbakan Erdoğan da Reyhanlı saldırısına ilişkin yaptığı açıklamada “Suriye rejiminin
Türkiye’de uzantıları var.” ifadelerini dile getirerek söz konusu milis grubu ve arkasındaki Suriye
istihbaratını olayın faili olarak işaret etmiştir.13
Sonuç
Reyhanlı saldırısı Suriye sorununa doğrudan müdahil olmanın ve çözüm üretilememesinin Türkiye açısından maliyetinin giderek hangi boyutlara
ulaşabileceğini göstermesi açısından önemlidir.
Suriye sorunu dış kaynaklı saldırılara açık hale
gelmenin yanı sıra toplumsal barış ortamının bozulmasına neden olmaktadır. Ortadoğu’da şiddet
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Kapak Konusu
ne yazık ki birçok zaman siyasi amaca ulaşmanın
aracı olarak kullanılmaktadır. Reyhanlı saldırısı
bölge sorunlarına taraf olmanın sonuçlarından
birinin söz konusu yöntemin hedeflerinden biri
haline gelme riskini açıkça ortaya koymuştur.
Saldırının zamanlaması Başbakan Erdoğan’ın
kritik ABD ziyareti öncesi gerçekleşmesi açısından önemli olabilir. Başbakan Erdoğan, Amerika Birleşik Devletleri’ne gerçekleştirdiği ziyaret
öncesinde, Amerikan televizyonu NBC’ye bir
röportajda kritik mesajlar vermişti. Gazetecinin
“Suriye’de uçuşa yasak bölge ilan edilmesi durumunda Türkiye’nin de buna destek verip vermeyeceği sorusuna Erdoğan, “Buna evet deriz”
yanıtını vermiştir. Ayrıca “Suriye rejiminin halkına karşı kimyasal silah kullandığını belirterek
Washington’ı bu konuda da harekete geçmeye
çağırmış, “kırmızı çizgi”nin çoktan aşıldığını da
belirtmiştir. Başbakan Erdoğan’ın bu ifadeleri
Washington ziyaretinde Başkan Obama’yı Suriye konusunda daha sert bir pozisyon almaya
ikna için çabalayacağı yönünde beklenti oluşturmuştur. ABD’nin uçuşa yasak bölge ilanına
destek vermesi ya da muhaliflerin ağır silahlar
dahil olmak üzere silahlandırılması kararı alması
Suriye’de dengeyi değiştirebilecek gelişmeler olacaktır. Ancak Esad rejimi kritik görüşme öncesi
Reyhanlı saldırısını planlayarak Türk tarafının
ABD’de elini zayıflatmaya çalışmıştır. Gerçekten
de ziyaret sonrasında Türkiye’nin ABD’yi ikna
etmesinden ziyade Türkiye’nin ABD pozisyonuna yakınlaşması söz konusu olmuştur. Dolayısıyla Reyhanlı saldırısı ilk aşamada Türkiye’nin Suriye politikasında elini zayıflatmıştır. Ayrıca Suriye rejiminin Hatay’daki gelişmeleri manipüle
etme kabiliyeti ve iradesi olduğunu göstermiştir.
Bu da zaten hassas bir konumda olan Hatay’daki
toplumsal barışı sarsacak yeni terör saldırılarının
rejim tarafından gerçekleştirilebileceği düşüncesi oluşturmuştur. Bu durum Suriye’deki istikrarsızlığın bir an önce çözülmesinin ne denli önemli
olduğunu göstermektedir.
O
DİPNOTLAR
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Aslı Aydıntaşbaş, “Davutoğlu: Esad hâlâ reform yapabilir”, Milliyet, 9 Haziran 2011.
“Erdoğan: Suriye’de sabrın sonuna geldik”, Sabah, 7 Ağustos 2011.
Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanı Prof. Dr. Bülent Aras bir gazete ile gerçekleştirdiği röportajda bu politikanın işaretlerini vermiştir: “Yaptırım politikası”, Yeni Şafak, 14 Ağustos 2011.
Oytun Orhan, “Suriye Türkiye’ye Karşı PKK Kozunu Oynuyor (mu?)”, ORSAM Dış Politika Analizi, 14 Şubat 2012.
Jet krizi ve sonrası hakkında bakınız: Oytun Orhan, “Suriye ile Jet Krizinin Düşündürdükleri”, ORSAM Dış Politika
Analizi, 28 Haziran 2012.
Hasan Kanbolat, “Hatay-Reyhanlı’dan Suriye’ye Bakış”, ORSAM Dış Politika Analizi, 23 Temmuz 2012; Hasan Kanbolat, “Reyhanlı-İdlib Sınırında Sakin Günler”, ORSAM Dış Politika Analizi, 23 Temmuz 2012.
Saldırı hakkında bakınız: Oytun Orhan, “Akçakale Saldırısı ve Sonrası”, ORSAM Dış Politika Analizi, 10 Ekim 2012.
Saldırı hakkında bakınız: Oytun Orhan, “Cilvegözü Saldırısı Üzerine Notlar”, ORSAM Dış Politika Analizi, 14 Şubat
2013.
“Atalay: Reyhanlı saldırısını gerçekleştirenlerin hepsi bizim vatandaşımız”, Cihan Haber Ajansı, 20 Mayıs 2013.
“Temizliğin lideri Antakyalı Mihraç”, Milliyet, 17 Mayıs 2013.
“Esad etnik temizlik yapıyor”, Star, 7 Mayıs 2013.
Görüntüleri izlemek için bakınız: http://www.youtube.com/watch?v=2jVb77O4-Go (Son erişim Tarihi: 27 Mayıs
2013)
“Arkasında Suriye rejimi var”, Milliyet, 14 Mayıs 2013.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Iraklı Kürtlerin büyük kazanımı işgal öncesi zaten koruma altında olan Kürt bölgesinin, 2005 Anayasasıyla “Kürdistan Bölgesel Yönetimi”
adıyla federal bir siyasi birim haline gelmesiydi.
Arap Baharında Eklemlenen Kürt Bölgeleri ve
Türk Dış Politikasına Etkileri
Articulation of the Kurdish Regions in the Arab Spring and Its Impacts on
Turkish Foreign Policy
Erol KURUBAŞ
Abstract
Instability and changes in the Middle East have affected the status or positions of the Kurds in Syria, Iraq
and Turkey. Some developments have led to intertwining and articulation of the Kurdish regions, the Kurdish questions, and the Kurdish movements in these different countries of the Middle East at the degree it has
not been experienced so far. Especially, the developments in Syria has caused the birth of a struggle area
in which the ideals of Kurdish movements are intersected with the fears of Turkey. This situation has also
forced Turkey to come to terms with the Kurdish reality in its foreign policy towards the Middle East once
more. In connection with the developments in the Kurdish region, three major issues determine the agenda
of Turkey’s foreign policy: Syria, Iraq and PKK/Kurdish issue. Now, depending on developments in the Kurdish region, these issues have been articulated to each other. Every step taken in one of these three fields has
begun to affect the others directly or indirectly. This has draggged Turkish foreign policy to some dilemmas.
Thus, Turkey has seen clearly that it cannot be an effective force in the Middle East without solving both its
and others’ Kurdish problem. This study examines why and how the process of articulation in the Kurdish
areas has appeared. In this context, it disscuses whether the process poses a growing threat or provides new
opportunities for Turkey.
Keywords: the Kurds, the Kurdish regions, Turkish foreign policy, pan-Kurdism, Kurdistan Regional Government
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
IraN’ta ortaya o×Nan .rt b|lgesi diùer lNelerdeNi .rtler ve .rt ha
reNetleri ioin bir ´modelµ oluüturmuü ve bir ´oeNim alan×µ olmuütur
Arap %ahar×’yla Suriye’de ortaya o×Nan otorite boüluùu ise bu durumu
daha da peNiütirmiü ve h×zland×rm×üt×r
Giriş
Ortadoğu’da son yıllarda büyük bir altüst oluş yaşanmaya, rejimler ve dengeler değişmeye başladı.
Ortaya çıkan bu statüko değişimi, Ortadoğu’da
bölgesel dengeleri belirleyen ve küresel rekabete
yol açan üç mücadele alanından biri olan Kürt
bölgelerinde de (diğer iki bölge olan Filistin-İsrail anlaşmazlığı çerçevesinde Doğu Akdeniz,
petrol ve Şiilik etrafında Basra Körfezi bölgelerinde olduğu gibi) gözle görünür bir hareketlenmeyi beraberinde getirdi. Böylece Ortadoğu’daki bu değişim dalgası sadece Arap dünyası için
değil, aynı zamanda Türkiye ve Kürtler için de
çok özel anlamlar ifade etmeye başladı. Çünkü
Ortadoğu’nun yeniden yapılanmasıyla sonuçlanacak olan bu devrim süreci Kürtlerin birtakım
ideallerini ve buna bağlı olarak Türkiye’nin birtakım korkularını açığa çıkarttı.
Gerçekten de bölgede yaşanan istikrarsızlık ve
değişim, Kürtler açısından tarihi bir fırsat olarak
görüldü ve Kürt hareketleri yaşadıkları ülkelerdeki pozisyonlarını güçlendirmeye dönük çaba içine girdiler. Ama öte yandan bu olgu, Türkiye’nin
Ortadoğu’daki temel güvenlik alanlarından -ki
bunlar genellikle Kürt bölgeleridir- algıladığı
tehdidin düzeyini yükseltti. Özellikle Suriye’deki
Kürt bölgeleri üzerinden, Türkiye’nin korkuları
ile Kürtlerin ideallerinin kesiştiği bir mücadele
alanı doğdu. Çünkü hemen tüm Kürt hareketlerinin Suriye Kürtlerinin durumu konusunda
tam bir uzlaşı içinde hareket etmeyi başarmasıyla farklı ülkelerdeki Kürt bölgelerinin, Kürt
hareketlerinin ve Kürt sorunlarının bugüne değin hiç olmadığı kadar iç içe geçmesi ve eklemlenmesi söz konusu oldu. Böylece daha önceleri
her ülkenin kendi bağımsız sorunu olarak kalan
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Kürt sorunları, bugüne değin hiç olmadığı kadar
Ortadoğu’nun total bir sorununa dönüşmeye
başladı.
Bu durum, Türkiye’nin geleceğine dair birtakım korkularının depreştirmesinin yanı sıra
Ortadoğu’da izlediği dış politikasının bir kere
daha Kürt sorunu gerçeğiyle yüzleşmesine neden
oldu. Bir başka deyişle, gerek içerideki gerekse dışarıdaki Kürt sorunları hem iç-dış politika
bağlantısı oluşturarak hem de total bir bölgesel
sorun olarak Türkiye’nin Ortadoğu’daki bölgesel
güç hayallerini kâbusa çevirecek bir faktör olarak
karşısına dikildi.
Gerçekten de Ortadoğu çalkalanırken bölgede
etkin bir güç olmaya çalışan Türkiye’nin son iki
yıldır dış politika gündemini belirleyen üç konu
oldu: Suriye, Irak ve PKK/Kürt sorunu ve Kürt
bölgelerindeki gelişmelere bağlı olarak bu gündemler birbirine eklemlendi. Böylece Türkiye’nin
bu üç alandan herhangi birinde attığı bir adım,
diğerlerini de doğrudan ya da dolaylı etkilemeye
başladı. Bu da Türk dış politikasını birtakım açmazlara sürükledi. Böylece Türkiye, hem kendi
Kürt sorunu hem de dışarıdaki Kürtlerin sorunları tam olarak çözülmeden Ortadoğu’da etkin
bir güç olmasının mümkün olmadığını açıkça
gördü.
Bu temel varsayımlar etrafında çalışma, özellikle
Arap Baharı ekseninde Kürt bölgelerinde yaşanan eklemlenme sürecini, bu sürecin Türkiye’yi
neden ve nasıl etkilediğini ve bu etkilerden nasıl
kurtulabileceğini sorgulamaktadır. Bu bağlamda
Kürt bölgelerindeki eklemlenmenin Türkiye açısından büyüyen bir tehdit mi, yoksa yeni fırsatlar mı sunduğu da birtakım politika seçenekleri/
önerileri çerçevesinde tartışılmaktadır.
İnceleme
Kürt Bölgelerinin Eklemlenme Süreci
Kürtler yoğun olarak ikisi Arap (Irak ve Suriye),
ikisi Arap olmayan (Türkiye ve İran) dört ülkeye dağılmış durumdadırlar. Ortadoğu’daki devrim bu devletleri değişik oranlarda etkilediği için
Kürtler ya da Kürt bölgeleri de bu süreçten farklı
biçim ve düzeylerde etkilendiler.
Bilindiği gibi, Irak’ta Arap Baharı’ndan çok önce,
2003’te, ABD’nin müdahalesiyle Saddam devrilmiş ve Iraklı Kürtler kendi baharlarını yaşamaya
başlamış, büyük kazanımlar elde etmişlerdi. En
büyük kazanımlarıysa hiç kuşkusuz işgal öncesi zaten koruma altında olan Kürt bölgesinin,
2005 Anayasasıyla “Kürdistan Bölgesel Yönetimi” (KBY) adıyla federal bir siyasi birim haline
getirilmesiydi.1 Bu sayede Iraklı Kürtler ayrı bir
yasama, yürütme ve ordusu, ayrı bir eğitim sistemi, üniversiteleri, ekonomik yapısı olan, yani
Bağdat’tan oldukça bağımsız hareket edebilme
imkânına sahip, büyük ölçüde kendi kendini yöneten ve bu nitelikleri gittikçe güçlenen bir bölge elde etmişlerdi.2 Hatta son dönemde Bağdat
yönetimine rağmen, yabancı ülke şirketleriyle
yapılan 50 civarındaki petrol arama ve çıkarma
anlaşması dikkate alındığında3 KBY’nin belli
oranda dış ilişkiler kurma imkânına bile kavuştuğu söylenebilir.
Iraklı Kürtlerin elde ettikleri bu kazanımların
konumuz açısından esas önemi ise diğer Kürtler
açısından doğurduğu sonuçlardır. Gerçekten de
Irak’ta ortaya çıkan bu Kürt bölgesi, diğer ülkelerdeki Kürtler ve Kürt hareketleri için bir “model” oluşturmuş ve bir “çekim alanı” olmuştur.
Arap Baharı’yla Suriye’de ortaya çıkan otorite
boşluğu ise bu durumu daha da pekiştirmiş ve
hızlandırmıştır. Özellikle Suriye’nin Kürt bölgelerinde yönetimin Kürtlerin eline geçmesiyle
burada IKBY (Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi)
benzeri bir yapının ortaya çıkması, bu örnek etkisini somut olarak göstermiştir. Zaten o nedenle Türkiye basınında ortaya çıkan bu yapı “Kuzey
Irak”a benzetilerek “Kuzey Suriye” olarak anılmıştır.4 Ayrıca bu örnek etkisinin, Türkiye’deki
Kürtler açısından da sonuç doğurduğu ve Kürt
sorununun çözüm çıtasını yükselttiği de kuşkusuzdur.5
Irak Kürt bölgesinin diğer Kürtler açısından bir
çekim alanı olduğu ve onların hayallerini süslediği de açıktır. Örneğin, Türkiye’deki Kürtlerin
Irak Kürt bölgesiyle ekonomik, sosyal ve kültürel
ilişkilerin yoğunlaştığı bir sır değildir. Buradaki
üniversitelerde okuyan, burayla ticaret yapan
birçok Türkiyeli Kürt bulunmaktadır. Kısacası,
bu bölge ile diğer Kürtler arasında ekonomik,
sosyal ve kültürel bağlar yoğunlaşmakta, buna
paralel olarak kısmen var olan siyasi bağlar da
sorunlara duyulan ilgi de artmaktadır.
Öte yandan, Arap Baharı sürecinde IKBY’nin diğer Kürtler ve Kürt bölgeleri üzerindeki etkisi sadece yukarıda sözü edilen pasif biçimlerde olmamış, aksine bu yapı aynı zamanda aktif bir tutum
içine girerek tüm Kürtlerin koruyuculuğuna soyunmuş ve hem Türkiye’deki hem de Suriye’deki
Kürt sorunlarıyla yakından ilgilenmek suretiyle
etkinliğini diğer Kürt bölgelerine yaymıştır. Yani
Barzani önderliğinde KBY gerek Türkiye’deki
Kürt sorununa gerekse Suriye’deki Kürt bölgelerindeki ilişkin konularda etkin bir aktör haline
gelmiştir. Bu duruma daha yakından bakarsak
ortaya çıkan tabloyu şu şekilde özetleyebiliriz:
Her şeyden önce, Barzani’nin, 2010 sonlarına
doğru Türkiye’deki Kürt sorunu ve PKK eksenli
gelişmelerde etkinlik kazanmaya başladığı görülmektedir. Bilindiği gibi zaten PKK’nın Kandil’deki varlığı, ama özellikle 2011 Temmuzundaki Silvan saldırısı sonrası Türkiye’ye yönelik terör eylemlerindeki artış nedeniyle Barzani, Türkiye’nin
haklı şikâyetlerine ve baskısına muhatap olmakta, bu nedenle Bağdat’la bozulan ilişkiler yüzünden hiç de çıkarına olmadığı halde Türkiye
ile karşı karşıya gelmekteydi. Buna karşın hem
Türkiye’nin müdahale tehditlerinden hem de
PKK’nın Türkiye’ye dönük terör eylemlerinden
rahatsız olan Barzani’nin ne Türkiye’nin buraya müdahalesini engelleyebilecek ne de PKK’yı
kontrol edebilecek bir gücü ve/ya iradesi vardı.
Bu açmaz, Barzani’nin bir tür arabuluculuk yaparak Türkiye’deki Kürt sorununun çözülmesine
karşılık, PKK’nın silahlı mücadeleden vazgeçmesini sağlamaya dönük çabalara katılmasına yol
açtı. Sonuçta Türkiye’deki Kürtlerin kaderinde
de bir biçimde Barzani söz sahibi oldu. Tam da
bu dinamikle 2013 başında PKK’nın silah bırak-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
İnceleme
Türkiye’nin özellikle son birkaç yıldır özellikle KBY’ye yönelik izlediği politika dikkate alındığında, fırsat odaklı bir
yaklaşımı benimsemiş olabileceği söylenebilir.
masına dönük çabalarda Erbil yönetiminin rol
alması dikkat çekicidir.6
Öte yandan, Suriye’deki Kürt bölgelerinde Baas
yönetiminin birliklerini çekmesiyle PKK’nın Suriye kolu Demokratik Birlik Partisi’nin (PYD)
burayı kontrol altına alması, Barzani’yi harekete
geçirdi. Barzani kendine yakın diğer Kürt partilerine destek vererek onların PYD’yi dengeleyebilmesi için yüzlerce kişiyi Irak Kürt bölgesinde
eğitip geri gönderdi. Nihayet bu çerçevede taraflar arasında ortaya çıkan anlaşmazlığı gidermek
de yine Barzani’ye düştü. Haziran 2012’de 12
Kürt partisinin oluşturduğu Kürt Ulusal Konseyi
(KUK) ile PYD arasında Barzani’nin arabuluculuğunda Erbil’de bir anlaşma imzalandı.7 Böylece
Barzani’nin himayesi ve hatta teşviki altında Suriyeli Kürtler ve bu arada PYD aracılığıyla PKK,
Esad sonrası Irak’takine benzer bir yapı kurmaya
yönelik önemli bir kazanım elde ettiler. +D]LUDQ&LOW6D\Ü
Kuşkusuz PKK’nın faaliyetleri de Kürt bölgelerindeki eklemlenmeyi pekiştirici bir etki doğurmuştur. PKK da, aynen IKBY gibi, etkisini artırma ve yayma çabasında olmuştur. Bunun için
PKK zaten uzun süreden beri Türkiye’nin yanı
sıra İran, Irak ve Suriye’deki Kürt bölgelerinde
de etkin bir örgütlenmeye sahipti. Ama PKK
özellikle Arap Baharı’yla ortaya çıkan devrimci
dinamiği tarihi bir fırsat bilerek Türkiye’ye yönelik mücadelesinin dozunu artırma kararı aldı.
Bu nedenle Temmuz 2012’de MİT ile PKK’nın
Avrupa kanadı arasında yürütülen Oslo Görüşmelerini sona erdiren Silvan saldırısını gerçekleştirdi. Hemen ardından PKK’ya karşı Türkiye
ile işbirliği içinde mücadele eden İran’la, örgütün İran kanadı PJAK’ın çatışmasını sonlandıran
bir anlaşma yaptı.8 Bu anlaşmada hiç kuşkusuz
Suriye krizinde İran’ın Türkiye ile karşıt pozisyonda olmasının etkisi büyüktü. Bu sayede İran
Türkiye’ye karşı PKK’yı kullanma imkânı elde
İnceleme
edecek, PKK da bu çerçevede gücünü Türkiye’ye
yoğunlaştırabilecek ve Kandil’e alternatif cephe
gerisi bir alan elde edebilecekti. Sonuçta PKK,
Türkiye’de kendince bir “Kürt baharı” oluşturma adına 1990’lara geri dönerek “devrimci halk
savaşı” adını verdiği kitlesel halk ayaklanmaları
çıkartma ve kurtarılmış bölgeler oluşturmaya
matuf terörist eylemlere girişti. PKK burada istediği başarıyı elde edemediği gibi ciddi kayıplar vermekle birlikte, hiç ummadığı bir biçimde
Temmuz 2012’de Suriye’de büyük oranda kendi
kontrolünde kurtarılmış bölgeler elde etti.
PKK’nın PYD aracılığıyla pragmatik bir yol tutarak Şam’la gizli işbirliği, ardından tarafsız tutum
ve nihayet kendi kontrolünde kurtarılmış bölgeler elde etmesi ve bu olaya, yukarıda belirtildiği
şekilde Barzani’nin de karışmasıyla Kürt bölgeleri arasındaki eklemlenme net biçimde ortaya çıktı.9 Böylece bir anda Türkiye’deki ve Suriye’deki
Kürt yoğun bölgeler ile IKBY arasında doğrudan etkileşim sağlayan bu yeni mekanizmalar,
Ortadoğu’da Iraklı-Türkiyeli-Suriyeli Kürtler
ekseninde yeni bir siyasi ve askeri mücadele alanı
doğmasına yol açtı.
Dolayısıyla Arap Baharı’nın Türkiye açısından
esas etkisinin, Türkiye-Suriye-Irak hattında yaşanan gelişmelere paralel olarak PKK-PYD-IKBY
ekseninde ortaya çıkan durum olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bununsa Kürtler açısından iki
anlamı vardır: Birincisi, bu süreç Kürt hareketlerini birbirine yaklaştırarak Kürt bölgelerini ve
sorunlarını birbirine eklemledi. İkincisi, bu süreç
her ülkedeki Kürtlerin statüsünü, özgüvenini ve
beklentisini güçlendirdi.
Kürt Bölgelerindeki Eklemlenmenin Türkiye
Açısından Sonuçları
Her ülkedeki Kürtlerin pozisyonundaki güçlenme ve Kürt bölgelerinin eklemlenmesinin Türkiye açısından iki önemli sonucu oldu: Birinci
olarak, bu gelişme, Türkiye’nin gerek Suriye gerekse Irak ekseninde izlediği dış politikada birtakım açmazları beraberinde getirdi. Türkiye bir
yandan Suriye’deki Baas rejiminin yıkılmasında
etkin rol alırken, öte yandan hem kendi eliyle en
büyük ulusal güvenlik sorunu olan PKK’ya yeni
bir hayat alanı açmış oldu hem de yeni bir özerk
Kürt bölgesinin oluşmasına dolaylı da olsa zemin hazırladı. Benzer şekilde, Türkiye bağımsız
bir Kürt devleti doğması ihtimaline karşı Irak’ın
ülkesel bütünlüğünün korunmasını buraya dönük dış politikasının temeli yapmışken, Maliki
ile gerilen ilişkiler, PKK’nın tasfiyesinde işbirliği
ve ekonomik fırsatları değerlendirme olarak sıralayabileceğimiz üç ana nedenden dolayı Iraklı
Kürtlerin adem-i merkeziyetçi talepleri ve uygulamalarını destekleyerek KBY’nin kendi ayakları
üzerinde durmasına, hatta petrol üzerinden dünyaya açılmasına yardımcı oldu. Böylece ErbilBağdat arasındaki uzaklaşmada katalizör işlevi
görerek kendi Kürt sorunu nedeniyle kâbus gibi
gördüğü “Kürt devleti”nin doğma zeminini dolaylı da olsa desteklemiş oldu.10 Kısacası, Türkiye
geldiğimiz aşamada takındığı tutumla bugüne
kadarki genel eğiliminin aksine, Türkiye dışındaki Kürt bölgelerinin daha da güçlenmesine katkı
sağlayan bir yolda ilerlemeye başladı.
Dolayısıyla bu noktada Kürt bölgelerindeki eklemlenme Türkiye açısından bir sonuç daha doğurmuş oldu: Adeta “kutsal bir korku”ya dönüşmüş olan bir Kürt devletinin kurulması ve “bağımsız, birleşik bir Kürdistan”ın (pankürdizm)
ortaya çıkma olasılığı. Gerçekten de Türkiye’de
Kürt bölgelerindeki gelişmelere dair derin kaygılara yol açan temel husus, bir Kürt devletinin
doğabileceği ve bu çerçevede bir pankürdizm
yaşanabileceği ihtimalidir. Çünkü bu olgunun
Kürt milliyetçiliğini güçlendirerek, Türkiye’de
istikrarsızlığı artırıcı, hatta bölücü bir etki yaratacağından endişe edilmektedir. Bölgede çıkabilecek bir Kürt devleti Türkiye’deki Kürtlere örnek oluşturabilir ve onları motive edebilir.
Nitekim Kandil’deki PKK sözcülerinin bölgedeki
siyasi durumu bir fırsat olarak değerlendirmeleri
bu endişeleri haklılaştırmaktadır. Ayrıca örneğin
Irak’ın kuzeyinde ortaya çıkacak bir Kürt devletinin yayılmacı-himayeci bir anlayışla Türkiye’deki Kürtlere dönük politika izlemesi ve ayrılıkçılığı kışkırtması da ihtimal dâhilindedir. O nedenle
kimileri uzun süre Türkiye’nin bölge politikasının stratejik hedefinin PKK değil, Kuzey Irak’taki
Kürt yönetimi ve bizzat Barzani olması gerektiği
ısrarla vurgulanmışlardır.11
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Dolayısıyla yukarıda ortaya konan tablo da, bir
kere daha bu endişeyi depreştirmiştir. Zaten
Türkiye’deki yetkililerin Suriye’de bir Kürt bölgesinin ortaya çıkmasına gösterdikleri sert tepkinin bir nedeni de bu endişedir.12
Türkiye’nin bu endişeleri ne kadar haklıdır?
Irak’taki gelişmeler sonucu son birkaç yıldır
KBY’nin nispeten daha bağımsız hareket etmesi, diğer Kürtler üzerindeki etkinliğini artırması,
Suriye’deki Kürtlerin pozisyonlarını güçlendirmeleri ve PKK’nın bunlarla yakın ilişkisi nasıl
okunmalı? Bu gelişmeler bir “Kürt devleti” doğmasına, daha da ötesi pankürdizme yol açar mı?
Türkiye bu gelişmelerden ne kadar korkmalı?
Bu konuda Türkiye’nin neler yapabileceğine
geçmeden önce bazı nedenlerden dolayı bu durumun sanıldığı kadar büyük bir tehdit oluşturmadığını düşünüyorum. Her şeyden önce, korku ve tehdide dayalı bir dış politika anlayışının
savunmacı-içe kapanmacı bir yaklaşımı beraberinde getirerek ciddi bir vizyon daralmasına
yol açtığı görülmektedir. O nedenle her şeyden
önce, “Kürt devleti” korkusunu yenmemiz gerektiğine inanıyorum. Çünkü bu korku ile gerek
içeride gerekse dışarıda özgürlük-güvenlik dengesi bir türlü sağlanamadığı için sağlıklı politika
üretmek mümkün olmuyor. Bir Kürt devletinin
ortaya çıkma ihtimali ayrıca bir tartışma konusu olmakla birlikte,13 bu ne dünyanın sonu ne de
Türkiye’nin sonu olur. Çünkü Azerbaycan-İran/
Güney Azerbaycan, İrlanda-İngiltere/Kuzey İrlanda gibi dünyadaki örneklere baktığımızda akraba devletlerin varlığı deterministik bir anlayışla
mutlak surette sınır ötesindeki akraba toplulukların yaşadıkları bölgelerin devletleşmesini ya da
akraba devletleriyle birleşmelerini beraberinde
getirmiyor. Bunun çok özel koşulları söz konusu
ve o koşullar ortaya çıkarsa zaten bunu engellemek çok kolay değildir. Elbette bugünkü koşullar
altında bunun bir güvenlik riski oluşturacağına
kuşku yok. Ve yine elbette bu korkuyu yenmek
için Türkiye’nin Kürt sorununu, Kürtleri de tatmin edecek biçimde çözmesi bir zorunluluktur.
Çünkü Türkiye’ye bu korkuyu yaşatan esasen
kendi Kürt sorunudur. Ayrıca bu güvenlik riskleri ve tehdit algılamaları ebedileştirmek, bugünün
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
konjonktürü ile uzak gelecek okumaları yapılmak
anlamına gelir ki, bu çok doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü her dönem ancak kendi şartlarında sağlıklı değerlendirilebilir. Bugün kabus gibi
görünen bazı durumlar, yarın anlamsız bir korku
olarak yorumlanabilir. O nedenle Türkiye kendisine “kutsal korkular” yaratıp da politikasını ona
göre şekillendirmemeli, bu korkuları sadece birer uyarıcı ve risk faktörü olarak görmelidir.
Öte yandan, pankürdizm korkusunun da bir mübalağa olduğu kanaatindeyim. Özellikle “pan”
hareketlerin tarihine, Kürt toplumunun sosyolojik koşullarına ve uluslararası politikanın doğasına bakıldığında, öngörülebilir gelecekte bunun gerçekleşmesi mümkün olmayan bir hayal
olduğu açıkça ortaya çıkacaktır. Bir kere, bugüne
değin en gelişmiş toplumlarda görülen ve derin
ideolojik temellere sahip bulunanlar da dâhil olmak üzere “siyaseten” başarıya ulaşabilmiş bir
pan-ulusçuluk yoktur. Ayrıca, kendisi varlık veya
nitelik sorunu yaşayan IKBY’nin irredentist politika izlemesi ve pankürdizm gerçekleştirmesi
gerçekçi değildir. Bir başka deyişle IKYB’nin zayıf egemenliği bile ancak dış desteğe ve bu arada
Türkiye ile iyi ilişkilere bağlıyken, bağımsız bir
devlet olması halinde de yaşaması ancak komşularıyla iyi ilişkiler kurmasına bağlı olacak bir Kürt
yönetiminin, bölgenin en güçlü ülkeleri olan
Türkiye’den, İran’dan ve Suriye’den toprak koparmaya yönelik irredentist politikalar izlemesi
mümkün gözükmemektedir. Daha da önemlisi,
sosyolojik olarak Kürt halklarının yüzyıllardır
birbirinden kopuk bir toplumsallık içinde, yaklaşık yüzyıldır da farklı siyasal kültürlerin ve siyasal otoritelerin egemenliği altında yaşamaları,
dolayısıyla çok farklı motivasyon ve beklentilere
sahip olmaları pankürdist söylemlerin gerçekçi
bir ideal olmasını engellemektedir.14
Kısacası, bir Kürt devletinin ortaya çıkması uzun
vadede olası görülse bile, bunun mutlak suretle
Türkiye’de bölünmeye yol açması, gerçekleşmesi
çok zor bazı koşullara bağlıdır. Bölgede bir pankürdizm yaşanması ve bu bağlamda “bağımsız,
birleşik Kürdistan”ın doğması ise, koşullarda çok
köklü değişiklikler olmadıkça, ortaya çıkması
mümkün olmayan bir “ideal”dir.
İnceleme
Türkiye’nin Dış Politika Seçenekleri
Şimdi cevap aranması gereken husus, Türkiye’nin
Kürt bölgelerinin eklemlenmesinden kaynaklanan korkulardan ve açmazlardan nasıl kurtulacağıdır. Bir başka deyişle, Kürt bölgelerindeki pozisyon ve beklenti değişimleri Türkiye için tehdit
olmaktan nasıl çıkartılabilir?
Bu konuda her şeyden önce bir bakış açısı değişikliğine ihtiyaç olduğu görülmektedir. Çünkü
tehdidin varlığı ya da yokluğu aslında Türkiye’nin
gelişmeleri nasıl algıladığına bağlı olarak değişecektir. Bu çerçevede Türkiye Kürt bölgelerindeki
gelişmelere iki şekilde yaklaşılabilir:
İlk olarak, Türkiye duruma “tehdit” odaklı bir
bakış açısıyla yaklaşabilir. Türkiye, 2010’a değin
olduğu gibi, bu bölgelere klasik ulusal güvenlik
değerlendirmeleri açısından bakarak bunları büyük bir tehdit olarak görebilir. Sonuçta ülkesinde sorun olan bir topluluğun akrabaları dışarıda
güçlü pozisyonlar elde ediyor. Bunların yol açabileceği olumsuzlukları dikkate alan, bu durumu
yukarıda söylediğimiz korkular üzerinden okuyan bir “en kötü senaryo”ya göre hareket edebilir. Türkiye’nin bu en kötü senaryoya göre hareket etmesi, uluslararası ilişkilerin anarşik doğası
nedeniyle bir dereceye kadar meşru olsa da, sonuçta engelleyemediği bir durum varsa artık bunun üzerinden değil, güç ile tanımlanmış çıkarlar
etrafında yeni bir takım algılar üzerinden politika geliştirmesi kaçınılmazdır. Türkiye için sorun
tam buradadır. Yani Türkiye Kürt bölgelerindeki
gelişmeleri engelleme, kontrol altına alma ya da
yönlendirme kapasitesine sahip değilken, halen bu bölgeleri tehdit olarak tanımlamaktadır.
Bu durumda Türkiye yine de “tehdidi” ortadan
kaldırmak için çabalarsa, bugüne değin olduğu gibi, hem bunları kendisine karşı kışkırtarak
düşmanlıklarını kazanacak hem de içeride etnik
algılamaları/ayrışmaları güçlendirerek Kürt sorununu daha da azdırarak PKK’nın tabanının ve
yaşam alanının genişlemesine yol açacaktır. Bir
başka deyişle, dış Kürtlerin bu şekilde tehdit olarak görülmesi, Türkiye ile bir bütün olarak Kürtler arasında karşıtlığın artması demektir. Bunun
Türkiye’nin Ortadoğu’daki bölgesel güç iddialarına büyük bir darbe vuracağı ise aşikârdır.
Çünkü artık sadece kendi Kürtleriyle değil, Or-
tadoğu’daki tüm Kürtlerle sorunlu ve baş etmek
zorunda kalacak olan Türkiye’nin ayrıca fiziki
olarak Ortadoğu’ya çıkış yolu da alabildiğine
daralmış olacaktır. Sonuçta bu, Türkiye ve tüm
Kürtler için bir “kaybet kaybet” durumunun ortaya çıkması demektir.
Türkiye’nin ikinci seçeneği ise, Kürt bölgelerine
“fırsat” odaklı bir bakış açısıyla yaklaşmasıdır.
“Tehdit değerlendirmesi” yerine “fırsat değerlendirmesi” yapıldığı takdirde, tarihte en az üç kere
görüldüğü gibi (1071, 1514, 1921), bir kere daha
zamanın ruhuna ve şartlarına uygun bir TürkKürt uzlaşısı sağlanarak Türkiye’nin gerçekten
bölgesel hatta büyük güç olmasının yolu açılabilir. Kuşkusuz bu çok kolay değildir ve bunun
riskleri ve bir takım önkoşulları vardır. Örneğin
bunun için her şeyden önce Türkiye’deki Kürt sorununun tartışmasız çözülmesi ve PKK’nın tasfiye edilmesi gerekiyor. Böyle bir çözüm sürecinde
PKK’nın Kandil’deki varlığı nedeniyle kaçınılmaz
olarak KBY’nin etkin desteği de alındığı takdirde,
Türkiye hem kendi ülkesinde istikrar sağlamış
olur hem de bölgenin en demokratik ve en gelişmiş ülkesi olması nedeniyle ister istemez tüm
Kürtlerin cazibe merkezi olur. Bu durumda tarihsel bağlar yeniden canlanarak sosyal, kültürel,
ekonomik ve siyasal ilişkilerin yoğunlaşmasıyla
Kürt bölgeleri zamanla Türkiye’ye bağımlı hale
gelebilir. Bu, Türkiye için hayati önemdeki “tehdit alanları”nın doğrudan “nüfuz alanları”na dönüşmesi anlamına gelecektir. Sonuçta bu durum,
hem Türkiye hem de tüm Kürtler için“kazankazan” demektir. Ama bunun önkoşuluna dikkat
etmemiz gerekiyor. O önkoşul gerçekleşmezse
fırsat değerlendirmesi geçersiz olur.
Tüm bu süreçte etnik, sosyal, kültürel ve siyasal
bağlar nedeniyle Türkiye ile Kürtler arasındaki
denklemde bir “kazan-kaybet” pozisyonunun kesinlikle geçerli olmadığına da işaret etmek gerekir. Çünkü burada bir tür birleşik kaplar yasası
geçerlidir. Yani Türkiye’nin bölgedeki hayallerine Kürtler engel olabilecek kapasitede göründüğü gibi, Kürtlerin hayallerine de Türkiye engel
olabilecek kapasitededir.
Türkiye’nin özellikle son birkaç yıldır özellikle KBY’ye yönelik izlediği politika dikkate alındığında, fırsat odaklı bir yaklaşımı benimsemiş
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
olabileceği söylenebilir. Türkiye’nin Maliki ile
yaşadığı sorunlar ve Suriye’deki durum dikkate
alındığında bunun bir taktik mi, yoksa stratejik
bir tercih mi olduğu elbette sorgulanabilir. Ama
özellikle KBY ile kurulan diplomatik yakınlık,15
artan ekonomik ve sosyal ilişkiler ve özellikle
yapılan petrol anlaşmalarında alınan roller16 gibi
uzun vade gerektiren tutumlar, daha da önemlisi
PKK sorununun halli çerçevesinde yürütülen çabalar dikkate alındığında bunun stratejik bir tercih olma ihtimali daha yüksektir. Bu bakımdan
Dışişleri Bakanı Davutoğlu’nun 15 Mart 2013’te
Dicle Üniversitesinde verdiği “Büyük Restorasyon: Kadimden Küreselleşmeye Yeni Siyaset Anlayışımız” başlıklı konferansta söylediği şu cümleler çok dikkat çekicidir:17
“…Bizim meselemizin sınırları yoktur… Ortadoğu’daki değişim rüzgârı içinde…bu sınırları
anlamsızlaştıracağız. Tel Adyab ile Akçakale arasında nasıl sınır yaşayabilir? Diyarbakır
Musul’dan, Urfa Halep’ten koptuğunda hinterlandı yok olmaz mı? Onun için biz vizeleri kaldırma politikası izliyoruz. …İstiyoruz ki, öyle bir
yeni bölgesel düzen kuralım ki bütün bu hinterlandımızla en derin yere kadar bütünleşelim. …
Bunu dediğimizde bize diyorlar ki Yeni-Osmanlıcı. …Bütün Avrupa sınırları kaldırıp bütünleşirken yeni Romacı, Yeni Kutsal Roma Germen
imparatorlukçu olmuyor da niçin biz 100 sene
önce bir arada yaşayan halklar tekrar bir araya gelsin derken suçlanarak yeni Osmanlıcı ilan
ediliyoruz.
Onlar ne derse desin bütün şehirlerimiz kendi
hinterlantlarıyla buluşarak yükselecekler… Burada iki yol var: ya yeni bir siyaset anlayışıyla,
yeni bir düzen anlayışıyla bütün bu bariyerleri
önce zihnimizde, sonra gönlümüzde, sonra fiiliyatta ortadan kaldıracağız ve daha büyük ölçeklere doğru hep beraber yürüyeceğiz. Türküyle,
Kürdüyle, Arnavutuyla, Boşnakıyla, Arabıyla
her bir milletiyle yürüyeceğiz ya da bizi lime lime
edip küçük parçalara ayırmaya çalışacaklar,
irademiz net ve açıktır artık bu parantez kapanmalıdır. Önce Sykes-Picot haritalarıyla, sonra
sömürge yönetimleriyle sonra suni çizilmiş haritalar üzerinde ortaya çıkan ve her biri diğerini
suçlayan ulusçuluk ideolojilerine dayalı nevzuhur devlet anlayışlarıyla gelecek inşa edilemez.
Sykes-Picot’nun bize çizdiği o kalıbı kıracağız”.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Sonuç
Arap toprakları ve bu arada Suriye özgürleşirken
elbette buralardaki Kürtler de özgürlüklerine
ve haklarına kavuşacaklardır. Bu kaçınılmaz bir
durumdur. Bunun nasıl olacağını, ortalarda ne
türden statüler çıkacağını o bölgelerin ve ülkelerin özgün koşulları belirleyecektir. Türkiye’nin
öncelikli sorunu ise, sınırlarının ötesindeki Kürtlerin nasıl bir statü içinde yaşayacakları değil,
kendi Kürtlerinin sorunlarını nasıl çözeceğidir.
Kendisini doğrudan ilgilendiren asli sorun budur. Türkiye kendi Kürt sorununu halledebilirse,
öteki Kürtlerin ayrı, bağımlı ya da bağımsız statüler içinde yer alması çok da önemli olmayacaktır. Aksine Kürt sorunundan demokrasisini ve istikrarını güçlendirerek kurtulan bir Türkiye’nin
tüm Kürtler için cazibe merkezine dönüşmesi
kuvvetle muhtemeldir. Bu da Türkiye için kurulduğundan bu yana birer güvenlik alanı olan Kürt
bölgelerinin nüfuz alanına dönüşmesi anlamına
gelir.
Zaten Türkiye, Ortadoğu’daki bölgesel güç hedefine de ancak Kürt bölgelerini tehdit alanı olmaktan çıkartıp bir nüfuz alanına dönüştürerek
ulaşabilir. Bu çerçevede bir Kürt devleti olasılığı
mümkünse de, bunun ille de Türkiye için bir tehdit olmayabileceğini, daha doğrusu bunun bizim
Kürt sorunumuzun halline bağlı olduğunu düşünmemiz gerekiyor.
Bu nedenle Türkiye Kürt bölgelerine ilişkin, kapasitesini de dikkate alarak manevra yeteneğini
daraltacak bir biçimde ve zaten arkasında duramadığı gereksiz kırmızı çizgiler çekmek yerine,
gelişmelerin seyrine ayak uyduracak bir hazırlığı
ve ihtiyatı temsil eden sarı çizgilerle hareket etmeli. Özellikle kendisine yönelik açık bir tehdit
olmadığı sürece kategorik olarak Ortadoğu’daki
Kürtlerin ve Kürt bölgelerinin pozisyonlarının
değişimine ve statülerinin güçlenmesine karşı
çıkmamalı. Çünkü bu dış politikada manevra alanının daralmasına ve bir zaaf noktası oluşumuna
neden olacağı gibi, içeride de Kürt fobisinin artmasına ve Kürt karşıtlığı gibi algıların oluşmasına yol açarak Kürt-Türk birlikteliğine zarar verir.
Bu süreçte birilerinin “bağımsız, birleşik Kürdistan” hayalleri kurmasını ya da söylemlerini
dile getirmesini ise, fiili bir eyleme ya da hare-
İnceleme
ket planına dönüşmedikçe, ciddiye almamak
gerekir. Çünkü bunlar Büyük Türkistan, Büyük
Arabistan, Büyük Sırbistan, Büyük Yunanistan
ya da Arz-ı Mev’ud örneklerinde görülen tüm
“bağımsız, birleşik ülke” idealleri gibi hayalleri
süslemeye ve zaman zaman birileri tarafından
dile getirilmeye devam edecektir. Devletlerin politikalarına ise, polemik ya da idealler düzeyinde
dile getirilen bu söylemler değil, gerçekçi ve işlevsel çıkar tanımlamaları yön vermelidir.
O
DİPNOTLAR
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
“Irak Anayasası Md. 117/1”, http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/20101224_irakanayasasi.
pdf
Bkz. http://www.krg.org
Bkz. “KRG Ministry of Natural Resources Production Sharing Contracts”, http://krg.org/p/p.aspx?l=12&r=296&p=1
Fikret Bila, “Kuzey Irak’tan sonra Kuzey Suriye sorunu”, Milliyet, 24.07.2012; “Kuzey Suriye’de neler oluyor?”,
Haberturk, 31 Temmuz 2012, http://www.haberturk.com/polemik/haber/763416-kuzey-suriyede-neler-oluyor;
Oral Çalışlar, “Kürdistan’a Kuzey Suriye Derseniz”, Radikal, 28.07.2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?
aType=RadikalYazar&ArticleID=1095503
Bkz. Cengiz Çandar, “Gerçekçi Yeni Kürt Planı Yapılmalı”, Radikal, 24.03.2012
http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/pkk-sorununa-bolgesel-cozum-arayisi/ ve http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/barzaniden-arabuluculuk-onerisi-17.10.2012-416161
Wladimir van Wilgenburg, İlhan Tanır, Omar Hossino, Birlik mi, PYD’nin Güç Gösterisi mi? Erbil Anlaşmasından
Sonra Suriye Kürt Dinamikleri, ORSAM Rapor No: 138, Aralık 2012, http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/
Dosyalar/20121221_138.pdf
Erol Kurubaş, “İran, (Kara)Yılan Hikayesi ve Bölgesel Dengelerde Değişim”, 18/10/2011, http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/iran-kara-yilan-hikayesi-ve-bolgesel-dengelerde-degisim/
İran’ın Mart 2013’te Kürtlere yönelik kapsamlı tutuklamalara girişmesini, kendi Kürt bölgelerini bu eklemlenme sürecinden uzak tutma çabası olarak yorumlayabiliriz. Haber için bkz. http://www.ozgur-gundem.
com/?haberID=67275&haberBaslik=%C4%B0ran%20topyek%C3%BCn%20sald%C4%B1r%C4%B1ya%20
ge%C3%A7ti&action=haber_detay&module=nuce
Erol Kurubaş, “Erbil-Bağdat Gerilimi ve Türkiye’nin Genişleyen Cephesi” 23 Kasım 2012 http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/erbil-bagdat-gerilimi-ve-turkiye-nin-genisleyen-cephesi/
Ümit Özdağ, Kürtçülük Sorununun Analizi ve Çözüm Önerileri, Ankara, Bilgi Yay., 2006, s. 104.
“Suriye’nin kuzeyinde Kürt devletine asla izin vermeyiz”, http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/07/26/
suriyenin-kuzeyinde-kurt-devletine-asla-izin-vermeyiz; “Başbakan Erdoğan: Suriye’de Kuzey Irak gibi bir modele izin vermeyiz”, http://www.zaman.com.tr/dis-haberler_basbakan-erdogan-suriyede-kuzey-irak-gibibir-modele-izin-vermeyiz_2057876.html, 25 Şubat 2013; “Suriye’deki oluşuma eyvallah demeyiz”, Radikal,
26/07/2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1095290
Bkz. Erol Kurubaş, “Kuzey Irak’ta Olası Bir Ayrılmanın Meşruluğu ve Self-determinasyon Sorunu”, AÜSBF Dergisi,
59/3, ss.147-179 (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/455/5142.pdf)
Erol Kurubaş, “Pan-Kürdist Hayaller ve Gerçekler”, Stratejik Analiz, Aralık 2007, ss.69-75.
2009’dan itibaren Irak Kürdistan Bölgesine bakan düzeyinde ziyaretler başlamıştır. Ali Semin, “Türkiye’nin Irak
Politikası Işığında Kuzey Irak Açılımı”, Bilge Strateji, Cilt 3, Sayı 5 (Güz 2011), s. 194-195. Nisan 2012’de de ilk kez
bir Türkiye Başbakanı Erbil’i ziyaret etmiştir.
Türk şirketlerinin ve işadamlarının bölgedeki faaliyetlerine ilişkin bkz. http://www.bbc.co.uk/turkish/specials/955_other_iraq/page5.shtml; http://www.dunya.com/genel-enerjiden-petrol-boru-hattina-400-milyon-dol
ar-137679h.htm
http://www.mfa.gov.tr/disisleri-bakani-ahmet-davutoglu_nun-diyarbakir-dicle-universitesinde-verdigi-_
buyuk-restorasyon_-kadim_den-kuresellesmeye-yeni.tr.mfa
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
İsrail’in Gazze’ye abluka uygulamaya başlaması Türkiye’nin Filistin meselesinin genelinin yanında Gazze’ye özel bir ilgi ve
ayrıcalıklı pozisyon vermesini gündeme getirmiştir.
İsrail’in Özür Dilemesi Sonrası
Türkiye-İsrail İlişkileri
Turkey-Israel Relations After Israel’s Apology to Turkey
Özlem TÜR
Abstract
This article aims to anaylze the Israeli apology of March 2013. The article firstly looks at the series of crises
in the 2000s in bilateral relations and argues how the common threat perceptions and common interests of
the 1990s has vaned during this decade, bringing a more cautious approach. Later it looks at the post-2008
period, in the aftermath of the Operation Cast Lead, when the tension in the relations began to escalate
and reached a breaking point after the Mavi Marmara incident. The article argues that behind the Israeli
apology lies the developments related with the Arab Spring as well as a demand for change in Israeli politics
after the January elections. The article concludes by looking at the challenges that might hamper further cooperation between the two countries, like possible differences of interest over regional politics in general and
Syria in particular and the developments in the Palestinian issue.
Keywords: Turkey and Israel, Israeli apology, Israeli foreign policy, Palestinian issue, Gaza
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
IraN Savaü× sonras× úsrailli yetNililerin .uzey IraN’taNi faaliyetleri ve
úsrail’in .rt gruplara desteN verdiùi ve eùittiùi yolundaNi haberler
TrN Namuoyunda byN yanN× bulmuü b|lgenin geleceùine dair iNi
lNenin o×Narlar×n×n farNl×laüt×ù×n× ve hatta oat×üt×ù×n× g|stermiü iliüNiler
de gerilime neden olmuütur
Giriş
22 Mart 2013 tarihinde ABD başkanı Obama’nın
İsrail ziyareti sırasında İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu, Başbakan Erdoğan’ı telefonla
arayarak Mayıs 2010 yılında gerçekleşen ve 9
Türk vatandaşının ölümüyle sonuçlanan Mavi
Marmara krizi ile ilgili olarak özür diledi. ABD
Başkanı Obama’nın da hazır bulunduğu bu görüşme sonrasında İsrail Dışişleri Bakanlığı resmi
bir açıklamayla Türkiye’den özür dilediğini kamuoyuna duyurdu. Bu makalenin amacı 2000’ler
boyunca Türk-İsrail ilişkilerinde yaşanan gelişmelere kısaca baktıktan sonra Mayıs 2010’dan
bu yana ikili ilişkilerdeki gelişmeleri ve İsrail’in
özür dilemesine giden yolu incelemek ve ilişkilerin bundan sonra ne şekilde seyredebileceğine
dair bazı gözlemler ortaya koymaktır. Makale
özür dileme ve sonrasında ilişkilerde bir iyileşme
görülse de bunun orta ve uzun vadeli bir işbirliğine dönüşebilmesinin önündeki engelleri ortaya
koymaya çalışacaktır.
2000’lerde Türkiye-İsrail ilişkileri
1999-2009 Krizler Dizisi
Türkiye ve İsrail arasında 1990’lar boyunca yaşanan yakın ilişkiler 1990’ların sonuyla birlikte
bir düşüş ve kriz dönemine girmiştir. Filistin meselesindeki gelişmelerle paralel olarak Başbakan
Ecevit’in “İsrail soykırım yapıyor” söylemiyle
ilişkiler gerilmiş ve 2000’ler boyunca da devam
etmiştir. 1999-2009 yıllarını ikili ilişkilerin soğuduğu, krizlerin yaşandığı ancak her kriz sonrası iki tarafın da bazı adımlar atmasıyla birlikte
normale dönüldüğü bir dönem olarak ele almak
mümkündür.
Bu dönemde aslında Türkiye-İsrail ilişkilerinin
1990’ların yakınlığını kaybetmesi beklenebilir bir
durumdu. 1990’larda iki ülkeyi bir araya getiren
şartların pek çoğu 2000’lerde ortadan kalkmıştı.
Türkiye ve İsrail 1990’lar boyunca Suriye, Irak ve
İran’ı ortak tehdit olarak algılamışlar, özellikle
Türkiye bu süreçte güney komşularının PKK’ya
verdikleri destek nedeniyle bölgede yeni işbirliği
arayışlarına girmiş ve İsrail bu bağlamda önemli
olmuştu. PKK sorunu nedeniyle Avrupa Birliği
ile gerginleşen ilişkiler ve Türkiye’nin ABD’de dahil olmak üzere silah temininde yaşadığı zorluklar İsrail ile ilişkilere giden yolu açmıştı. 1990’lar
boyunca Filistin meselesindeki gelişmeler -Madrid Konferansı ve Oslo görüşmeleri sonrası iki
devletli çözüme doğru giden yolda atılan adımlar
da Türkiye’nin İsrail ile ilişkilerinde etkili olmuştu. İsrail tarafından bakıldığında ise Türkiye’nin
1991’de ilişkileri elçilik seviyesine yükseltmesi
olumlu karşılanmış ve geleneksel olarak ‘düşman
Arap devletleriyle çevrili olma’ düşüncesiyle bölgede Arap olmayan devlet ve milletlerle iyi ilişkiler kurmaya çalışan İsrail, Türkiye ile yakınlaşarak bölgedeki gücünü arttırmaya çalışmıştı. Her
iki devletin siyasetinde bu dönemde hakim olan
‘düşmanlarla çevrili olma’ fikri ilişkilerin gelişmesinde etkili olmuştu.
1990’ların sonuyla birlikte pek çok gelişme iki
ülke ilişkilerinin önemini azaltmıştı. Bu gelişmeler daha çok Türkiye’de ve Türk dış politikasında yaşanmıştı. 1990’ların sonunda Abdullah
Öcalan’ın yakalanmasıyla birlikte Türk dış politikası güvenlik odaklı olmaktan çıkmış, Türkiye,
Suriye ile Adana Mutabakatını imzalamış ve güney komşularıyla ilişkilerinde normalleşmenin
başladığı bir sürece girmişti. Avrupa Birliği ile
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
gelişen ilişkiler Türkiye’yi ABD odaklı politikadan Avrupa odaklı bir eksene doğru taşımış, genel olarak Türkiye bölgesinde geliştirmeye başladığı yakın ilişkilerle (Bu gelişmede İsmail Cem’in
Dışişleri Bakanlığı sırasında izlenen bölge-bazlı
dış politikanın etkisi büyüktür.) 1990’ların dinamiklerinden kurtarmıştı. Türkiye bölgesinde
ilişkilerini geliştirdikçe İsrail ile paylaşılan ortak tehditler azalmaya başlamış ve bunun doğal
sonucu olarak da ilişkiler 1990’ların dinamizminden uzaklaşmıştı. Bu dönemde Filistin meselesindeki olumsuz gelişmeler, barış sürecinin
sekteye uğraması ve al-Aksa İntifadası’nın başlaması da ikili ilişkileri etkilemişti.
2000’lerle birlikte ortak tehditler ortadan kalmaya başlarken, Irak Savaşı ile birlikte çıkarların
direkt olarak çatışmaya başladığı bir süreç başlamıştır. Irak Savaşı sonrası İsrailli yetkililerin Kuzey Irak’taki faaliyetleri ve İsrail’in Kürt gruplara
destek verdiği ve eğittiği yolundaki haberler Türk
kamuoyunda büyük yankı bulmuş, bölgenin geleceğine dair iki ülkenin çıkarlarının farklılaştığını ve hatta çatıştığını göstermiş, ilişkilerde
gerilime neden olmuştur.1 Her ne kadar İsrailli
yetkililer İsrail’in Irak’ta Türkiye’nin siyasetine
aykırı bir şey yapılmayacağının altını çizmiş olsalar da2 ilişkilerde gerilim yaşanmıştır. Bu süreçte
İsrail-Filistin barış sürecinin ortadan kalkması ve
çatışmaların başlaması Filistin meselesini Türkiye-İsrail ilişkilerinin bir parçası yapmış 2004 yılında Başbakan Erdoğan’ın “İsrail devlet terörü
yapıyor”3 şeklindeki açıklamalarının ardından
Filistin meselesi ilişkilerde sürekli bir şekilde
gündeme gelmiş ve Türkiye’den İsrail’e yapılan
eleştirilerin temelini oluşturmuştur. 2006 yılında
yapılan Filistin seçimleri Türkiye’yi bir taraftan
meseleye çok daha angaje ederken, diğer taraftan
da ilişkileri geren bir faktör olarak ortaya çıkmıştır. 2006 seçimleri sonrası Halid Meşal’in Türkiye ziyareti İsrail’le ilişkilerde kriz yaratırken 2007
yılında Hamas’ın el-Fetih ile yaşadığı çatışmadan
sonra Gazze’ye giderek buranın hakimiyetini kazanması ve bunun üzerine İsrail’in Gazze’ye abluka uygulamaya başlaması Türkiye’nin Filistin
meselesinin genelinin yanında Gazze’ye özel bir
ilgi ve ayrıcalıklı pozisyon vermesini gündeme
getirmiştir. Bu durum İsrail’le ilişkilerde gerilimin önemli bir parçası olmuş ancak çıkan kriz-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ler görüşmeler ve karşılıklı olumlu açıklamalarla
normale döndürülebilmiştir.
Siyasi alanda kriz-normalleşme-kriz sarmalı
devam ederken Türkiye’nin arabuluculuk rolü
üstlenmesi ve İsrail ve Suriye arasında dolaylı görüşmeleri yürütmeye başlaması ile birlikte
ilişkilerde yeni bir boyuttan bahsetmek mümkün olmaktadır. Bu durum Türkiye’nin bölgedeki tüm aktörlerle konuşabilen tek ülke olması
bağlamında Türkiye’nin Ortadoğu’daki ağırlığını
arttırmıştır. 2004 yılında Beşar Esad’ın Ankara ziyareti sırasında ilk defa gündeme gelen olası arabuluculuk rolü ve Esad’ın İsrail Başbakanı’yla görüşmek istediği mesajı Türkiye tarafından İsrail’e
iletilmişti. Üç yıllık bir beklemenin ardından
2007 Mart’ından itibaren Türkiye bu rolü üstlenmiştir. Bu süreçte pek çok İsrailli kanaat önderi,
ilişkilerdeki gerginliklere rağmen, arabuluculuk
rolünü 1990’ların Türkiye’sinin başaramayacağı
ancak 2000’lerin Türkiye’sinin bölgedeki artan
rolüyle birlikte İsrail’e sağlayabileceği önemli bir
fırsat olduğunu belirtmişlerdir.4 Bu anlamda da
Türkiye ile ilişkiler İsrail için yeni bir değer kazanmıştır. Özellikle arabuluculuk konusunda devam eden aktif ilişkilere rağmen 2008’in son günlerine dek Türkiye ile ilişkiler İsrail gündeminde
sınırlı bir biçimde yer almaktaydı. Bu dönemde
İsrail’deki kamuoyu için en önemli mesele İran
meselesiydi ve İsrail gazeteleri ne Türkiye’nin dış
politikasıyla ne de İsrail’le olan ilişkileriyle fazla
ilgiliydi. İsrail kamuoyu tamamen İran meselesine odaklanmışken sadece Türkiye değil, İran hariç neredeyse tüm bölge ülkeleri hatta Irak Savaşı sırasında ve sonrasında yakından izlenen Irak
siyasetiyle ilgili konular bile İran’ın gölgesinde
kalmaktaydı.
Devam eden Krizler ve İlişkilerde
Kopma dönemi – 2009-2013
Türkiye’nin Suriye-İsrail arasında yürüttüğü
arabuluculuk rolü İsrail’in Gazze’ye karşı giriştiği “Dökme Kurşun Operasyonu’na” dek sürdü.
Ancak Operasyon’la birlikte sadece ilişkilerde
gerilim yaşanmaya başlamadı, aynı zamanda
ilişkilerin kopma noktasına geleceği, sadece siyasi ilişkilerde değil, halk düzeyinde de gerilimin
tırmanacağı yeni bir süreç başladı. Operasyonun
İnceleme
27 Aralık 2008’de başlamasına en sert tepki Başbakan Erdoğan’dan geldi. Başbakan bir taraftan
ateşkesin sağlanması, Filistinli gruplar arasında
uzlaşmaya varılması ve Gazze’nin yeniden inşası şeklinde özetlenebilecek Türkiye’nin pozisyonunu değişik platformlarda dile getirirken diğer
taraftan da İsrail’in bu operasyonunu Türkiye’ye
yapılmış bir saygısızlık olarak da değerlendirmiş,
iki ülke ilişkilerinde güvenin kalmadığını vurgulamıştı. Bunun nedeni İsrail Başbakanı Olmert’in
22 Aralık günü Ankara’ya yaptığı ve Suriye ile
arabuluculuk girişiminin beşinci turunun yürütüldüğü ziyaret sırasında, bu operasyonun planını bilmesine rağmen Türkiye’ye bahsetmemesiydi. Toplantı sonrası anlaşıldığı üzere toplantılarda Hamas ve Gazze üzerine konuşulurken
Olmert bu konuyu hızlıca geçerek “Türkiye’den
Gazze’ye yapılan yardımların kesilmeyeceği” sözünü vererek bu konu üzerine daha fazla konuşmaktan çekinmişti. Bunun üzerine görüşmelerin
hemen ardından başlayan Operasyonu Erdoğan,
Türkiye’nin iyi niyetine ve arabuluculuk rolüne
büyük saygısızlık olarak yorumlamıştı. Operasyonun başlamasının ardından Erdoğan, İsrail’i
saldırgan ülke olarak tanımlamış, Gazze’yi “açık
hava hapishanesi” olarak niteleyerek yapılan
operasyonu barışa indirilmiş büyük bir darbe
olarak değerlendirmişti. Bu gelişme liderler arasında bir güvensizliğin ortaya çıkmasında önemli olmuştur. Başbakan Erdoğan’ın Olmert’e ve İsrail yönetimine olan güvensizliği ilişkilere gölge
düşürmüş, Operasyonla beraber Filistin meselesi
ikili ilişkilerin önemli bir parçası haline gelmiştir.
İlerleyen haftalarda Ortadoğu turuna çıkan Erdoğan gelişmeler nedeniyle İsrail’e uğramamıştır.
Bu çerçevede gerginlikler devam ederken, Davos Ekonomik Forumu’nda “Gazze: Ortadoğu’da
Barış Modeli” başlıklı panelde yaşananlar Türkİsrail ilişkilerindeki gerginliği yeni bir noktaya taşıdı. Başbakan Erdoğan, panelde yanında oturan
İsrail Cumhurbaşkanı Perez’i İsrail’in Gazze’de
ölçüsüz güç kullandığını vurgulayarak eleştirdi
ve ‘one minute’ sözüyle tüm dünyada yankı bulan çıkışında Perez’e hitaben “Sesin çok yüksek
çıkıyor. Benden yaşlısın biliyorum ki sesinin benden çok yüksek çıkması bir suçluluk psikolojisinin gereğidir. Benim sesim bu kadar çok yüksek
çıkmayacak. Bunu böyle bilesin. Öldürmeye ge-
lince siz öldürmeyi çok iyi bilirsiniz. Plajlardaki
çocukları nasıl öldürdüğünüz, nasıl vurduğunuzu çok iyi biliyorum.[…]” demiştir.5 Davos’un ardından gerginlik devam ederken Mayıs 2010’da
Gazze’ye yardım götürme amacıyla yola çıkmış
olan Mavi Marmara gemisine İsrail ordusu tarafından yapılan müdahalede dokuz Türk vatandaşı hayatını kaybetmiştir. Bu olay sonrasında iki
ülke arasındaki siyasi ilişkiler kopmuş ve Türkiye, özür dilenmesi, ölen vatandaşların ailelerine tazminat ödenmesi ve Gazze’ye ablukanın
kaldırılmasını ikili ilişkilerin devamı için şart
koşmuştur. Bu döneme kadar genellikle üçüncü
milletler/meseleler (Filistin meselesi, Kuzey Irak
siyaseti) nedeniyle gerilen Türkiye-İsrail ilişkileri
Mavi Marmara sonrasında direkt olarak iki ülke
arasındaki anlaşmazlık nedeniyle, kan dökülmesi nedeniyle, kopma noktasına gelmiştir. Bir anlamda, ilk defa iki ülke arasında direkt olarak bir
çatışma alanı doğmuştur.
Dökme Kurşun Operasyonu sonrasındaki süreçte gerek Türkiye’de gerekse İsrail’de düşüncesel anlamda önemli farklılıklar oluşmuştur.
Türkiye’de İsrail karşıtı söylemin güç kazandığını
gözlemlemek mümkündür. Bu durum liderler
seviyesinde göz önüne serilmiş, halk düzeyinde
de karşılık bulmuştur. Gerek Başbakan Erdoğan
gerekse Dışişleri Bakanı Davutoğlu İsrailli muhataplarını sert bir şekilde eleştirmeye başlamışlar,
beraber çalışabilmelerinin zorluklarına vurgu
yapmışlardır. Türk yetkililerin İsrail tarafına karşı güvensizliği artmış, ikili görüşmelerde verilen
sözlerin ve anlaşılan noktaların İsrail tarafı ülkelerine döndükten sonra unutulduğuna ya da vazgeçildiğine vurgu yapılmaya başlanmıştır. Türk
yetkililere göre bu durum Mavi Marmara sonrası Cenevre’de yürütülen gizli görüşmeler için
de bu şekilde cereyan etmiştir. Özür ve tazminat
konusunda üzerinde anlaşıldığı düşünülen hususlardan, İsrail tarafı ülkelerine döndükten ve
üst makamlarla görüştükten sonra vazgeçmişler
ve mutabık kalınan konular gerçekleşmemiştir.
Yöneticiler seviyesindeki bu güvensizlik halk düzeyine de yansımış, Ayrılık gibi bazı televizyon
dizilerinde İsrail karşıtlığı ön plana çıkartılmıştır.
İsrail tarafında ise Türkiye’nin AKP yönetimi
altında gitgide İran ve Suriye’nin yörüngesine
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
İnceleme
oturduğu ve İsrail’in bölgesel düşmanlarıyla (Suriye, İran, Hizbullah ve Hamas başta olmak üzere) yakın ilişki kurarak İsrail’i köşeye sıkıştırmaya
çalıştığı yönünde bir kanı yerleşmeye başlamıştır. Örneğin Likud’lu bir siyasetçi Erdoğan’ın
Ahmedinejat ile samimiyetinin İsrail için bir sorun olduğunu ve “İran, Irak, Suriye, Lübnan ve
Türkiye’yi içine alan yeni bir radikal kuzey cephenin” oluştuğunu söyleyerek endişelerini dile
getirmiştir.6 Aynı doğrultuda yapılan yorumlarda Türkiye’nin “neo-Osmanlıcı bir hayal içinde
İsrail’in düşmanlarıyla işbirliği yapan, terörist
ülkelerin ve grupların dostu” olarak nitelendiği
de gözlemlenmiştir.7 Başbakan Erdoğan’ın Kasım
2010 tarihindeki Lübnan ziyareti sırasında yaptığı konuşmada İsrail’den bahsederken “biz katile
katil deriz”8 demesi ilişkileri gererken İsrail’de
Türkiye’nin gitgide İsrail karşıtlığının savunucusu haline geldiği yönündeki iddiaları güçlendirmiştir.
Bu bağlamda ilginç olan bir nokta, tüm bu gerilime rağmen, Türkiye-İsrail ekonomik ilişkilerinin
artarak devam etmesi olmuştur. İlişkilerdeki krize rağmen gerek seneler bazında, gerekse Mavi
Marmara krizi sonrasında aylar bazında incelendiğinde ticaret hacmi büyümeyi sürdürmüştür.9
Bu durum iki ülke arasında ekonomik ilişkilerin
siyasi gelişmelerden bağımsız olarak gelişip büyüyecek düzeye ulaştığını göstermesi bakımından önemlidir. Türkiye-İsrail ekonomik ilişkileri Türkiye’nin diğer Ortadoğu ülkeleriyle olan
ekonomik ilişkilerine bakıldığında bu bağlamda
farklıdır. Genel olarak Türkiye’nin Arap devletleriyle ekonomik ilişkileri, siyasi ilişkilerin gölgesi
altındadır ve siyasi gelişmelerle birebir paralellik
gösterecek şekilde seyretmektedir -ancak siyasi
ilişkilerin gelişmesiyle birlikte ekonomik ilişkiler
gelişir ve siyasi ilişkiler zayıfladıkça ekonomik
ilişkiler de zayıflar. İsrail ile ise ekonomik ilişkilerin ulaştığı boyut, siyasi bağımlılıkların ötesinde
otonom hale gelmiş ve krizlerden etkilenmeden
artmayı sürdürmüştür.
İsrail’in Özür Dilemesine Giden Yol
İsrail’in özür dilemesinin ardından, Dışişleri
Bakanı Davutoğlu, “bu konuyla Suriye’nin hiçbir bağlantısının bulunmadığını” vurgulamış
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ve “Türkiye’nin Suriye politikasının aynı İsrail
politikası gibi ilkesel olduğunu”10 belirtmiş olsa
da bölgede yaşanan gelişmelerin öneminin altını çizmekte fayda vardır. Bu çerçevede özellikle
Suriye’de yaşanan gelişmelerin önemi büyüktür.
Tunus ve Mısır’da yaşanan değişimler ve Arap
Baharı süreci Türkiye ve İsrail için farklı şeyler
ifade etmiştir. İki ülkenin bölgedeki gelişmeleri
okuma biçimleri Suriye’deki olaylara dek oldukça farklıdır. Genel olarak Türkiye, Tunus ve Mısır’daki gelişmeleri ve bölgedeki diktatörlüklerin
ortadan kalkmasını memnuniyetle karşılarken,
İsrail için Arap Baharı önemli dengeleri altüst
eden bir gelişme olarak ortaya çıkmıştır. Özellikle İsrail’in on yıllardır (1979 Camp David Anlaşmasından bu yana) yakın işbirliği içinde olduğu
Mısır’daki değişim İsrail’in bölge politikasına
dair önemli çıkmazları göz önüne sermiştir. Hele
ki olayların İsrail’in 1994 yılında barış anlaşması
imzaladığı ve bu sayede doğu sınırını güvene aldığı Ürdün’e sıçraması riski hem güneyden hem
de doğudan çevrelenme riskini ortaya çıkarttığı
için İsrail’in en önemli kabusu olmuştur. Bazı
yazarlar yaşanan gelişmeleri İsrail için tam bir
deprem ya da kabus olarak nitelendirirken, bazıları da bu süreçte Netanyahu hükümetini ‘başını
kuma gömmekle’ ve bölgedeki gelişmeler yerine
oturana dek bir şey yapmadan bekleme politikası
izlediği için eleştirmeye başlamışlardır.11
Yukarıda detayları verildiği gibi 1990’larda ortak
tehdit algısı ile yakınlaşmaya başlayan Türkiye ve
İsrail, 2000’ler boyunca bu algının değişmesiyle
birlikte birbirlerinden uzaklaştıkları bir sürece
girmişlerdir. 2011’de Suriye’de olayların çıkmasının ardından Türkiye ve İsrail’in politikaları bir
süre birbirinden12 ayrışmıştır. Türkiye özellikle
Ağustos 2011 sonrasında Suriye muhaliflerine
açıkça destek vermeye başlamışken, İsrail ise
uzun bir süre Suriye’deki gelişmeleri “sahanın
dışından” izlemeye devam etmiştir. Bu süreçte
İsrail’in Suriye politikasında ülkenin istikrarının korunması en önemli meseleyi oluşturmuş,
Esad rejiminin gitmesiyle birlikte İran’dan uzaklaşabilecek yeni bir Suriye yönetimi arzulanırken
ülkenin radikal Sünni hareketlerin eline geçmesi riski ve kimyasal silahların geleceği konusu İsrail’i Suriye’de muhalefeti destekleyen aktif
İnceleme
İsrail Esad rejiminin gitmesini istemekle beraber, ilişkilerde aktif ve saldırgan davranacak, Golan Tepeleri’ni geri almak için
savaşabilecek yeni bir rejim konusunda hassastır.
bir politika izlemekten alıkoymuştur. Ancak bu
politika Suriye’deki gelişmelerin komşu ülkelere
sıçraması riskinin güçlenmesiyle değişmeye başlamış, Suriye’de Esad yönetiminin yanında İranlı
Devrim muhafızlarının, ordu mensuplarının ve
Hizbullah üyelerinin aktif bir biçimde savaşmaya
başladığı haberlerinin duyulmasıyla birlikte tüm
bölge siyasetini İran odaklı okuyan ve İran’ı bir
numaralı düşmanı ilan eden İsrail’in Suriye siyaseti muhalefeti desteklemek yolunda değişmeye
başlamıştır.
İsrail’de 22 Ocak seçimlerinden sonra
Netanyahu’nun ‘başını kuma gömmüş’ politikasından uzaklaşarak bölge siyasetiyle ilgili bir şeyler yapması gerektiği yönündeki fikir güçlenmiştir. Pek çok gözlemci 22 Ocak seçimlerinin İsrail’deki sağ siyasetin hakimiyetine bir dur demek
olduğunu iddia ederek bu durumun iç politikada
Netanyahu’yu zorlayabileceğinden, dış politika-
ya yönelerek bazı adımlar atılabileceği fikri ortaya çıktı. Bu bağlamda seçimlerden sonra dış
politikada iki gelişmenin gözlemlenebileceği
konuşuluyordu: Birincisi, Türkiye ile ilişkilerin
önceliğinin olacağı, Netanyahu’nun Türkiye’den
özür dilemesinin mümkün olabileceğiydi. İkinci gelişme ise Filistin ile barış sürecinin yeniden
canlandırılması konusunda yaşanabilirdi. Dış
politika önceliği olan İran ile ilgili direkt bir şey
yapılamıyorsa bile bölgesel gelişmeler ve artan
güvensizlik içinde en azından Türkiye ile ilişkilerin geliştirilebileceği ve Filistin Otoritesi ile
barış sürecinde adımlar atılabileceği ve İsrail’in
bu şekilde ‘başını kumdan çıkartıp’ gelişmeleri
yönlendirebilecek şekilde bazı girişimlerde bulunabileceği yönünde görüşler ortaya konulmaya
başlanmıştı.13 Bu görüşler ışığında Mart ayı ile
birlikte hem barış sürecinin yeniden gündeme
gelmesi hem de Türkiye’den özür dilenmesi gerçekleşmiştir.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
TrNiye’nin Suriyeúsrail aras×nda yrttù arabuluculuN rol úsrail’in
Gazze’ye Narü× giriütiùi ´D|Nme .urüun Operasyonu’naµ deN srd
AncaN Operasyon’la birliNte sadece iliüNilerde gerilim yaüanmaya
baülamad× ayn× zamanda iliüNilerin Nopma noNtas×na geleceùi sa
dece siyasi iliüNilerde deùil halN dzeyinde de gerilimin t×rmanacaù×
yeni bir sreo baülad×
Son aylarda Suriye içinde artan gerginlik ve kimyasal silah kullanılmasına dair iddialar da hiç kuşkusuz İsrail’in Türkiye ile yakınlaşmanın önemli
bir parçasını oluşturdu. Suriye’deki gelişmelerin
Lübnan’a ve Ürdün’e sıçraması riski ve bölgesel
gelişmelerin seyrine dair ve olası bir uluslararası
operasyon durumunda istihbarat paylaşımının
önemi Türkiye ile ilişkilerin geliştirilmesinde
İsrail için önemli bir noktaydı. ABD’li yetkililerin uzun zamandır İsrail ve Türkiye’yi bir araya
getirme isteklerinde de bu durumun rolü vardır.
Mavi Marmara sonrasında her platformda ve
uluslararası organizasyonlarda İsrail’in siyasetini
eleştiren Türkiye, özellikle NATO içinde yürüttüğü İsrail’i NATO bağlamında atılacak her türlü
adımın dışında tutma politikası yürütmekteydi.
Suriye’de yaşanan gelişmelere dair bilgi paylaşımı, ortak hareket etme ve olası bir operasyonda
ABD’nin bölgedeki iki müttefikini aynı platformda bir araya getirme isteği, NATO bağlamındaki paylaşımların da önünü açabilecek formüller,
ABD’nin İsrail’i özür konusunda ikna etmesinde
önemli oldu.
Türkiye’den özür dilenmesi Filistin ile barış sürecinin yeniden canlandırılmaya çalışılmasıyla
neredeyse paralel şekilde olmuştur. Filistin meselesinde atılacak adımlar Türkiye ile ilişkilerin
geliştirilmesinde hiç şüphesiz kolaylaştırıcı rol
oynayacaktır, zira daha önce belirtildiği gibi Türkiye-İsrail ilişkileri Filistin meselesindeki adımlarla yakından ilişkilidir. Dışişleri Bakanı Davutoğlu da özür sonrasında “gelişmenin zamanlamasının, Filistin tarafının ağırlığını artıran ve
İsrail-Filistin meselesinde Türkiye’yi denkleme
daha çok sokan bir hamle olduğunu” belirterek
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
konuların ilişkisini ortaya koymuştur.14 Türkiye
ayrıca bu gelişmeyle 2000’lerde olduğu gibi taraflarla konuşabilen ve ‘iyi ilişkisi’ olan tek aktör
olarak yeniden gündeme gelebilecektir.
İkili İlişkilerin Önündeki Engeller
Arap Baharı sonrası yeniden ortaya çıkan “ortak
tehdit” algısı ikili ilişkilerin özür sayesinde düzelmesinde önemli olmuş olsa da Türkiye-İsrail ilişkilerinin geçmiş dönemlerdeki (1990’lardaki) yakın işbirliğine hatta 2000’lerin kriz-normalleşme
döngüsüne dönebilmesi bu noktada zor görülmektedir. Bunun için bazı engeller ön plana çıkmaktadır.
Bunlardan en önemlisi Türkiye ve İsrail’in ortak
tehdit algısının ne derece örtüşeceği ve kapsamlı
bir işbirliğine dönüşebileceği meselesidir. Şu an
Türkiye ve İsrail, Suriye’deki kanın durması ve
Beşar Esad’ın gitmesi konusunda fikir birliğinde olsalar da İsrail’in Suriye’de kurulacak yeni ve
revizyonist olabilecek bir hükümetten çekincesi
çok büyüktür. Ne de olsa İsrail Esad rejiminin
gitmesini istemekle beraber, 1973 savaşından
beri sınırından tek bir kurşun atılmamış olmasından memnundur. İsrail ile ilişkilerde aktif ve
saldırgan davranacak, Golan Tepeleri’ni geri almak için savaşabilecek yeni bir rejim konusunda
hassastır. İsrail’in daha önce de belirtildiği gibi
önceliği İran’dır ve bölgedeki tüm girişimlerini
İran öncelikli olarak gerçekleştirecektir. Suriye
meselesi Türkiye ve İran’ın ilişkilerinde krize neden olmuş olsa da İsrail’in İran’a karşı herhangi
bir müdahalesinin Türkiye tarafından ne derece
kabul göreceği tartışmalı olabilir. Bu bağlamda
İnceleme
ilişkilerdeki iyileşme bu noktada konjonktürel,
Suriye/İran eksenindeki gelişmelere bağlı olacaktır ve bölgesel gelişmelerden bağımsız olarak
düşünülmemelidir.
Filistin meselesindeki gelişmeler de Türkiye-İsrail ilişkilerinin geleceğinde önemli olacaktır.
ABD hükümeti, Mart 2013’de iki devletli bir çözümü merkeze koyan ve Dışişleri Bakanı Kerry
tarafından aktif bir şekilde yürütülmeye başlanan yeni bir girişim başlatmıştır. İsrail ve Filistin
Otoritesini yeniden ve önkoşulsuz olarak görüşmelere başlamaya çağıran Kerry, Arap Barış İnisiyatifini temel alarak ilerlemeye çalışmakta ve
bu sayede sonuçta İsrail’in tüm Arap dünyasıyla
ilişkilerini normalleştirebileceği bir plan üzerinde hareket etmektedir. Bu durum bölge barışının
sağlanması için son derece önemlidir ve 2000 yılından beri yürütülen en ciddi girişimdir. Her ne
kadar taraflar önkoşulsuz olarak girişime destek
verseler de, örneğin Filistin tarafı İsrail ile görüşmelere başlamak için uzun zamandır talep ettiği
önce yerleşimlerin inşaatının durması koşulu olmadan girişime olumlu bakmıştır, tarafların kısa
zamanda sonuç alabilmesi çok zor görünmektedir. Pek çok kanaat önderi, Netanyahu hükümetinin görüşmelerde en iyi ihtimalle uzun vadeli
bir geçiş dönemi önereceğini, bunun ötesinde bir
ilerlemenin zor göründüğünün altını çizmektedirler. Filistin tarafında da özellikle Filistin devletinin sınırlarının nerede olacağı, Kudüs’ün geleceği ve Filistinlilerin geri dönüş hakkı ile ilgili
olarak anlaşmazlığın temelini oluşturan konularda önemli kaygılar devam etmektedir. Bunun yanında, Filistin siyaseti açısından en önemli sorun
Filistin’in bölünmüşlüğü ve el-Fetih ve Hamas
arasındaki ayrılıktır. Bugüne dek ayrılığı gidermek üzere yapılan hiçbir toplantının sonuç getirmemesi ve birlik hükümetinin kurulamaması
meselenin temelindedir. Gazze’nin, bu bölgeye
yapılan resmi ziyaretlerin artmasıyla beraber,
bölgesel siyasette ayrı, meşru bir aktör olmaya
başlaması Filistin otoritesinin geleceğiyle ilgili ve
İsrail-Filistin barış görüşmeleriyle ilgili endişeyi
arttırmaktadır. Bu durum Türkiye-İsrail ilişki-
lerinin geleceğini de etkileyecektir çünkü daha
önce belirtildiği gibi Filistin meselesindeki olumlu adımlar ilişkilere de olumlu yansırken, aksi
yöndeki gelişmeler ilişkilerde gerilime ve krize
yol açmaktadır. Barış görüşmeleri için adımlar
atılırken, Başbakan Erdoğan’ın olası Gazze ziyareti bir taraftan İsrail tarafından hem Hamas’ı
daha da meşrulaştıracağı için hem de güvenlik
kaygıları bağlamında eleştirilecek, diğer taraftan
da Filistin Otoristesi’ni daha da zayıflatma riski
nedeniyle etkili olabilecektir. Böyle bir ziyaret
şüphesiz Türkiye-İsrail ilişkilerini etkileyecektir
ancak bunun ötesinde Filistin siyasetini de etkileme olasılığı nedeniyle barış girişimini güçlendirmeye çalışan ABD tarafından da yakından
izlenmektedir.
Türkiye-İsrail ilişkilerinde özür sonrası sürecin
geleceği ile ilgili düşünürken altı çizilmesi gereken bir nokta da yukarıda belirtilen iki taraftaki
liderlerin beraber çalışma zorlukları ve siyasi liderler seviyesinde düşüncesel anlamdaki anlaşmazlıklar ve bunların toplumsal yansımalarıdır.
Yakın dönemde vurgulanan fikir ayrılıklarının
ve karşılıklı olumsuz düşüncelerin kısa zamanda
değişmesini beklemek de zor olacaktır.
Sonuç
Bu makale 2000’li yıllarda Türkiye-İsrail ilişkilerindeki kriz sarmalını ve nedenlerini ele aldıktan
sonra 2010 sonrası kopma noktasına gelen ilişkileri incelemiş, üç sene sonra İsrail’in özür dilemesinin ardındaki nedenleri ele almıştır. Makale
özür sonrası süreçte ilişkilerin kalıcı işbirliğine
dönüşebilmesi için bazı engeller olduğunu belirtmiş ve şu an ilişkilerin daha çok konjonktürel
ve geçici bir ortak çıkar algısına bağlı olduğunu,
orta ve uzun vadeli bir işbirliğinden bahsetmek
için henüz erken olduğunu belirtmiştir. Bu bağlamda ekonomik ve teknik işbirlikleri geliştirilse
de siyasi ve toplumsal anlamda yakınlaşma için
özellikle Filistin meselesinde atılacak adımların
yakından izlenmesi gerektiği düşünülmektedir.
O
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
DİPNOTLAR
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Örneğin bakınız Seymour Hersh, “Plan B: The Kurdish Gambit”, The New Yorker, 28 Haziran 2004
İsrail’de Dış İşleri Baaknlığı yetkilileri ve gazetecilerle yapılan görüşmeler. Haziran 2005.
“Hürriyet, 20 Mayıs 2004
İsrail’de yapılan görüşmeler, Kasım 2008.
“Erdoğan: ‘Benim için Davos Bitti’”, Hürriyet, 30 Ocak 2009. http://www.hurriyet.com.tr/dunya/10886978.asp
İsrail’de Likud’lu bir siyasetçiyle yapılan görüşme, 13 Temmuz 2010
İsrail’de yapılan görüşmeler, Temmuz 2010
“Erdoğan’dan İsrail’e: Biz katile katil deriz”, Radikal, 25/11/2010 http://www.radikal.com.tr/dunya/erdogandan_
israile_biz_katile_katil_deriz-1030156
Bu konunun detaylı bir incelemesi için bakınız, Özlem Tür, “Economic Relations with the Middle East Under the
AKP – Trade, Business Community and Reintegration with Neighboring Zones”, Turkish Studies, Cilt 12, No.4,
Aralık 2011, ss. 598-599.
“Davutoğlu:Tüm talepler karşılandı”, Yeni Şafak, 22 Mart 2013, http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/davutoglutum-talepler-karsilandi-22.03.2013-502755
İsrailli akademisyenler ve siyasetçilerle görüşmeler, İsrail, Mayıs 2012 ve Prag, Şubat 2013.
İsrailli akademisyenler ve siyasetçilerle görüşmeler, İsrail, Mayıs 2012 ve Prag, Şubat 2013
İsrailli akademisyenler ve siyasetçilerle görüşmeler,İsrail, Mayıs 2012 ve Prag, Şubat 2013.
“Davutoğlu:Tüm talepler karşılandı”, Yeni Şafak, 22 Mart 2013, http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/davutoglutum-talepler-karsilandi-22.03.2013-502755
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Meanwhile, the Middle East and North Africa (MENA) security environment and threat landscape witnessed, or have still been witnessing to
be precise, major fluctuation and destabilization times.
Future MENA Threat Landscape and Turkey’s
Defense Posture*
Geleceğin ODKA’sında Tehdit manzaraları ve Türkiye’nin Savunma
Duruşu
Can KASAPOĞLU
Özet
2000’li yıllarla birlikte Orta Doğu ve Kuzey Afrika (MENA – İng.) güvenlik ortamı bir yandan stratejik silah
sistemleri, diğer yandan da melez savaşlar tarafından şekillendirilmektedir. Stratejik silahlar hususunda,
özellikle İran’ın agresif çabaları göz önünde bulundurulduğunda, füze sistemlerinin yayılmasının önemli
bir yer tuttuğu görülmektedir. MENA güvenlik ortamının diğer ucunda bulunan melez savaşlar ise evrilmeye devam etmektedir. 2006 Lübnan Savaşı’nı müteakip, askeri analistler melez savaşların yükselişini
“keşfetmişlerdir”; öte yandan söz konusu trendin 1990’lı yıllarda vuku bulan Birinci ve İkinci Rus – Çeçen
Savaşlarının tetkik edilmesi suretiyle daha erken keşfedilmesi mümkün olabilirdi. Bir Batı demokrasisi ve
NATO üyesi olan Türkiye, sözü edilen güvenlik ortamı ile karşı karşıyadır ve yüksek bir adaptasyon kapasitesine gereksinim duymaktadır. Şimdiye dek, AK Parti yönetimi Türk sivil-asker ilişkilerinin demokratik bir
çerçeve içinde normalleştirilmesinden ve cumhuriyet tarihinin en başarılı askeri modernizasyonlarından
birinin yürütülmesinden dolayı çok önemli adımlar atmaktadır.
* The op-ed version of this article was first published by Today’s Zaman daily – Through Orsam’s Lens pages on May 19th 2013, Sunday.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
In the light of the ClauseZitzian approach the ´real Zarµ as the Prus
sian theorist depicted is constrained by the very parameters of the
´real Zorldµ Zhich maNes the phenomenon of Zar itself pretty un
certain and unpredictable Zithout a doubt the MENA region is no
e[ception to this fact
Abstract
By the 2000s, the MENA security environment is
being shaped by strategic weapon systems on one
hand, and also by hybrid warfare on the other
hand. On strategic weapon systems angle, missile
proliferation holds a crucial place and the trend
is likely to continue, especially given Iran’s aggressive push. The “other extreme” in the MENA security environment is the rise of asymmetric threats,
especially in evolving forms of hybrid warfare.
Since 2006 the Second Lebanon War experience,
military analysts have “discovered” the rise of
hybrid threats, something that they should have
anticipated due to the lessons learned from the
1st and the 2nd Ruso-Chechen wars in the 1990s.
Turkey, as a Western democracy and a NATO
nation in the Middle East, is to face this emerging
regional threat landscape that necessitates high
adaptability. So far, AK Party administration has
taken important steps in defense affairs by normalizing Turkish civil – military relations in a
democratic context, and also by running one of
the most successful military modernizations and
defense policies in the republic’s history.
Keywords: MENA, Strategic Weapons, Hybrid
Wars, Turkish Defense Modernization
Introduction
Slightly more than a decade under AK Party
government, Turkey’s military trends have been
showing some distinctive characteristics that are
pretty promising for the future strategic posture
of the nation. The first and foremost development is a drastic shift in civil-military relations
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
towards a democratic civilian oversight over the
armed forces that ended the country’s decadeslong fragmented decision-making system which
resulted from military guardianship over domestic politics. Thereby, now Turkish Armed Forces
has been turned into a true national defense body
that is distanced from involving domestic politics. Second, in parallel with the democratization
of Turkish civil-military relations, Ankara managed to run a successful military modernization
program that is promising to match Turkey’s defense needs, as well as its regional assertions.
Meanwhile, the Middle East and North Africa
(MENA) security environment and threat landscape witnessed, or have still been witnessing to
be precise, major fluctuation and destabilization
times. Notably, the MENA military trends tend
to move towards the two extremes of “conflicts
scale”. Clearly, on one hand, we have a menacing
strategic weapons proliferation, which has been
resulting from missile environment and WMDs;
and on the other hand, we have the dramatic
rise of asymmetric threats and hybrid wars. Furthermore, some game-changer weapon systems,
such as MANPADs, ballistic missiles, drones,
and WMD assets are being introduced to several
MENA battlegrounds in an intensifying fashion.
In such a complicated overall picture, in which
state-led conventional warfare threats are on decline while low and high intensity ones tend to
mount, it is important to assess Turkey’s near future defense posture with regard to the regional
military trends.
This article will firstly elaborate strategic weapons trend in the MENA with a focus on Iran.
İnceleme
Subsequently, hybrid warfare trends will be assessed in the light of some key conflicts that
took place in the recent years. Finally, Turkey’s
defense posture in the forthcoming years will
be discussed with regard to the MENA military
trends and possible trajectory of the regional security environment. The article will conclude by
presenting key findings in the last part.
Missile Proliferation and Iranian Threat
Key Trends in the Mena Security
Environment
Tehran’s menacing missile program should be
addressed regarding “going nuclear” and “remaining non-nuclear” scenarios at the same
time.
As military historian and strategist Azar Gat
stated:
“Contrary to the Rousseauite imagination, the
evidence of historically observed hunter-gatherers and, more dimly but increasingly, that of palaeo-archaeology shows that humans have been
fighting among themselves throughout the history
of our species and genus, during the human ‘evolutionary state of nature“.1
In the light of the Clausewitzian approach, the
“real war”, as the Prussian theorist depicted, is
constrained by the very parameters of the “real
world” which makes the phenomenon of war itself pretty uncertain and unpredictable; without
a doubt, the MENA region is no exception to this
fact.
By the 2000s, the MENA security environment is
being shaped by strategic weapon systems, particularly missile proliferation; and also by evolving low intensity conflicts that has come into
prominence in different forms of hybrid warfare.
This complicated picture, in which conventional
military thinking is challenged to a certain extent, results from the tendency towards “quickfix” solutions that would compensate for austerity conditions and also for an increasing gap
between the technologically and economically
superiors and inferiors. In other words, recalling
Gat’s statement referred above, human nature,
be it in the contemporary MENA or in the Medieval Europe, carries on finding new and effective
ways to wage wars.
On the strategic weapon systems angle of the
emerging MENA military balance, missile proliferation holds a crucial place and the trend is
likely to continue, especially given Iran’s aggressive push for both enhancing its own inventory,
as well as those of its proxies in the region.
Even without reaching nuclear WMD capacity,
Iran’s missile proliferation trends pose a significant threat to the GCC states, Israel, and Turkey
regarding Tehran’s efforts to improve precision
guidance and warheads.2 In case the Iranian missile capabilities reach a certain level of precision,
then we will be talking about an advanced destructive capacity against strategic targets such
as oil infrastructure, desalination plants, and key
military units and facilities. 3
Along with the precision and warhead improvements in the Iranian missile trend, the quantity, namely dramatically rising numbers in
Tehran’s strategic and tactical inventories, also
pose threat to missile defense balances in the
region. The Iranians’ numerical advantage with
respect to Shahab – 1,2,3, Fateh – 110, and Zelzal missiles brings about a potential “saturation”
of neighboring countries missile defenses that
could render anti-ballistic missile systems abortive to a considerable extent.4 In case of an intensive salvo conducted by the Iranian missile
forces against one of Tehran’s neighbors, and assuming a scenario in which effective warheads
could be used with low circular error probability
(CEP) assets, then it would be accurate to take
catastrophic results into consideration.
In addition to the missile proliferation, should
Tehran succeeds to go nuclear unstopped, then
it would increase its destructive capabilities from
“strategic” level to “existential”, at least for some
of its neighbors with fragile strategic depths, and
inadequate missile defenses and second strike
capabilities.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
In a broader context, nuclear arms and a possible nuclear arms race in the Middle East has a
particular military context due to some “practical” reasons. As the Strategic Studies Institute of
the US Army stressed in its “Next Arms Race”
monograph:
“While Iran’s pursuit of nuclear weapons is a key
determinate of the looming Middle East nuclear
arms race, it is not the only one. There are five
overarching key determinants fueling the Middle
East appetite for nuclear weapons. These determinants are the desire for nuclear weapons to
deter adversaries, compensate for conventional
weapons shortcomings, fight wars, garner domestic political power, and win international political power…”5
At this point, one should not naïvely reduce
Iran’s nuclear ambitions into “simply deterrence”
or “regime security” functions that are static in
essence. Per contra, recent trends suggest that
nuclear assets, especially tactical nuclear weapons (TNW), might be used in conventional wars
indeed. For instance, Pakistani military doctrine
grants TNW option against a successful conventional incursion by India due to New Delhi’s
Cold Start strategy. Likewise, the modern Russian military thought considers TNWs as means
of compensating for Moscow’s conventional
handicaps in Europe, a response to NATO’s increasing ballistic missile defence capabilities,
as well as a reliable asset in a possible military
buildup vis-à-vis the Chinese; as outnumbered
Russian troops in the Far East struggle to balance
the People’s Liberation Army elements in a large
frontier area.
Notably, given the TNWs’ situation elaborated
above, one should comprehend the correlation
between Iran’s missile proliferation and its nuclear ambitions. Clearly, Tehran, most probably,
is working on missile technology with regard to
future delivery means for its nuclear program. In
fact, a CSIS report indicates that:
“Iran’s growing inventory of ballistic missiles and
its acquisition and indigenous production of antiship cruise missiles (ASCMs) provide capabilities
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
to enhance its power projection. Tehran views its
conventionally armed missiles as an integral part
of its strategy to deter—and if necessary retaliate
against—forces in the region, including US forces. Its ballistic missiles are inherently capable of
delivering WMD, and if so armed, would fit into
this same strategy”6
Apart from the nuclear arms, we should also
draw attention to chemical and biological weapons as important WMD assets, especially in
combination with surface to surface missiles
(SSM). In this regard, Syrian Baathist dictatorship’s arsenal poses the first and foremost threat
trend in the MENA region. Assad’s tyranny holds
a notorious chemical weapons inventory and allegedly biological agents. Syrian WMDs include
sarin and tabun nerve gasses and VX, along with
mustard blister agents. Furthermore, Syria’s delivery capability poses a serious threat too. Along
with aerial bombs and artillery; ballistic missiles
and chemical warheads provides Assad’s forces
the ability to threaten its neighbors from deep
territory.7 The Syrian Missile Command possess three SSM brigades of which, at least one of
them, is capable of launching SCUD types and
variants short-range ballistic missiles (SRBM).
The Baathist regime’s SRBMs are capable of hitting a wide area from 300kms (via SCUD B) to
700-800 kms (via SCUD C about 500-600kms,
and via SCUD D –North Korean No Dong– variant up to 700-800kms).8
The missile trends in the emerging MENA security environment are not limited to state-led
threats. In the contemporary “military reality” of
the region, SRBMs, large caliber rockets and even
some cruise missiles present asymmetric threats
to missile defense.9 Notably, in the recent years,
non-state actors like Hezbollah and Hamas have
achieved critical improvements with respect to
their missile / rocket inventories as well as their
operational records. Lessons learned from the
2006 Lebanon War showed that non-state missile / rocket threat could reach formidable levels
that can force a military machine like the Israel
Defense Forces to “failure to win”, if not a defeat.
For instance, until the UN cease-fire in August
14th, the Lebanese Hezbollah managed to launch
about 3,790 rockets into the Israeli territory and
İnceleme
Apart from the nuclear arms, we should also draw attention to chemical and biological weapons as important WMD assets,
especially in combination with surface to surface missiles (SSM). In this regard, Syrian Baathist dictatorship’s
arsenal poses the first and foremost threat trend in the MENA region.
managed to achieve some 901 hits that injured
over 4,500 and killed 42.10 More importantly, despite the Israelis’ reliance on air superiority and
standoff strikes, which combined with ground
incursion in the subsequent stages of the conflict, Hezbollah managed to fire rockets for 34
days, namely until the last day of the war. Since
the 2nd Lebanon War, Hassan Nasrallah’s paramilitary organization is believed to carry on its
significant uptrend in rocket and missile inventory. Furthermore, as a result of the Syrian civil
war, now Hezbollah may have greater access to
the Baathist dictatorship’s arsenal that could
mean advanced systems such as Scud-C and
Scud-D with WMD-warhead capabilities, and
Fateh – 110 with a higher precision.
In parallel with the Hezbollah case, the most
recent military conflict between the IDF and
Hamas, namely the Operation Pillar of Defense
that took place in late 2012, once again proved
the very fact that non-state actors in proxy wars
can be well augmented by rocket capabilities,
so that they can reach formidable threat levels,
even against major military powers with limited
strategic depth. During the Operation Pillar of
Defense (OPD), within a time period slightly
more than e week to be precise, Gazan groups,
particularly Hamas, fired more than 1,500 rockets and projectiles.
At this point, missile defense systems in various
altitudes come into the picture. During the OPD,
Israel’s Iron Dome system destroyed 421 incoming rockets by using 500 interceptors which
means an impressive 84% interception rate along
with a 1,2 ratio between the used interceptors and
the number of engaged rockets. (152 rockets did
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
İnceleme
not reach Israel and some 875 were not engaged
due to their trajectories; so the Iron Dome system
engaged in interception of some 479, about 32%
of the total rockets fired). 11 On the other hand,
some Israeli military experts criticized the Iron
Dome system, not because of its performance,
but because its strategic outcomes that, the critiques claim, reduced the IDF’s deterrence by the
utilization of static systems instead of more aggressive incursions.12
To sum up, rising missile & rocket threat at the
hands of both state and non-state actors is likely
to make the MENA security environment more
complicated in the near future. One of the most
striking results of this military trend is the dramatically increasing need for missile defense systems all over the region. For instance, during the
OPD Israel had to speed up its Iron Dome deployments by acquiring the 5th battery; and now
is pursuing the David’s Sling system in order to
intercept medium tier threats that fall under the
gap between the lower range Iron Dome and the
higher range / altitude Arrow system. Another
example is the NATO Patriot systems deployment on Turkish soil due to the Syrian Baathist
tyranny’s chemical (and allegedly biological)warhead ballistic missile inventory. In addition
to the pressing need for missile defenses and
non-proliferation measures, increasing range of
the existing inventories is challenging the conventional strategic depth paradigm of war studies. As a matter of fact, IISS’ recent Military
Balance annual report draws attention to the
fact that the Israeli home front might turn into
a “front line” due to the mounting missile and
rocket proliferation.13 Without a doubt, given the
Iranian missile proliferation trends, which even
succeeded to cover Turkey’s Sea of Marmara
region by the solid-propellant & multi-stage Sejil-2 test in 2009, a broad territory in the MENA
might soon lack “home fronts” at all.
Rise of Hybrid Wars: The Threat at Turkey’s
Doorstep
As indicated, the “other extreme” in Turkey’s
security environment is the rise of asymmetric
threats, especially in evolving forms of hybrid
warfare.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Theoretically speaking, hybrid warfare can be
defined as combination of irregular and conventional capabilities within meaningful operational integrity. In a broader military extent,
hybrid warfare is a “multi-modal” form of fighting battles through systematic incorporation of
a wide-array of military and paramilitary concepts.14 To be precise, one should not reduce the
hybrid warfare concept into a simpler “regular
and irregular forces on the same battleground”
formula. In a more complicated fashion, hybrid
warfare does not occur from the overlap of regular and irregular concepts, but integrates them
in a systematically designed strategic context for
adopting a new military paradigm.15
Since 2006 Lebanon War experience, military analysts have discovered the rise of hybrid
threats, something that they should have anticipated due to the lessons learned from the 1st and
the 2nd Ruso-Chechen wars in the 1990s. In 2006,
Nasrallah’s fighters did not only act as “simply irregulars as usual”, but managed to fight in moderate-sized units (up to a battalion sometimes)
with standoff capabilities and disruptive assets
through MANPAD & ATGM weapons in order
to deny the IDF armor and mechanized maneuver capabilities. For instance, as Matthews reveals in his military analysis on the Second Lebanese War;
“…of the 114 IDF personnel killed during the war,
30 were tank crewmen. Out of the 400 tanks involved in the fighting in southern Lebanon, 48
were hit, 40 were damaged, and 20 penetrated.
It is believed that five Merkavas were completely
destroyed. Clearly, Hezbollah has mastered the
art of light infantry/ATGM tactics against heavy
mechanized forces”.16
Moreover, during the war, Hezbollah even
showed its abilities to threaten Israeli naval assets through hitting INS Hanit, an advanced
Sa’ar 5 class corvette, probably by firing a C -802
missile from coastal launchers. Likewise, during
the Operation Cast Lead and the Operation Pillar of Defense in 2008 and in 2012 respectively,
we saw Gazan groups altering their concepts by
adopting more of a hybrid warfare-type strategy.
İnceleme
On the strategic weapon systems angle of the emerging MENA mili
tary balance missile proliferation holds a crucial place and the trend
is liNely to continue especially given Iran’s aggressive push for both
enhancing its own inventory as well as those of its pro[ies in the re
gion
Currently, another hybrid warfare case, the Syrian Civil War, is ongoing right at Turkey’s doorstep. Furthermore, not only the armed opposition has been conducting hybrid concepts, but
also the Baathist dictatorship has shaped its violent strategy by utilizing a wide-array of means
ranging from indiscriminate shelling and air
force bombardments in combination with Shabiha paramilitaries within operational integrity.17
over Turkey’s military procurement and development projects. Undersecretariat for Defense
Industries (UDI), the top military procurement
body chaired by PM Erdogan as head of the Executive Committee, is primarily responsible for
shaping the country’s defense modernization.
Turkey’s Defense Modernization Trajectory
and Future MENA Security Environment
According to the UDI’s open-source reports,
Turkish military modernization record showed a
crucial improvement, and Ankara needs to keep
up the successful momentum in order to meet
its defense needs.18 In this respect, Turkey’s anti
–ballistic missile systems procurement& codevelopment project and the F-35 deal, which
is expected to increase stealth standoff capabilities, would hold a central role in shaping the nation’s military posture. Especially, given the strategic weapons trend in the Middle East, Turkey’s
ballistic missile defense project (LORAMIDS)
would be a key issue, and it is argued that Ankara’s scope when aiming effective missile defense
capacity results from the regional leadership objective.19 As a matter of fact, in 2002 Turkey has
altered its “Turkish Armed Forces Air Concept”,
and adopted “Aerospace and Missile Defense
Concept” which commissions the air force to secure overall air defense of the country.20
As the last decade’s conflicts and military trends
in the Middle East showed, Turkey, an important
NATO nation bordering a dangerous region,
should prepare for the next decade’s MENA
threat landscape. In conjunction with the normalization of civil – military relations in Turkish
domestic politics and due to the increasing democratic civilian oversight of military affairs, AK
Party government has asserted greater control
In that sense, integration of Turkey’s national
drone, Anka, to other weapon systems (probably in 2014) is expected to improve the network
centric warfare capacity. Besides, Ankara’s decision to arm the Anka with Cirit-type laser guided missile might be a critical move that would
augment the Turkish military’s strike capacity
against moving targets and light armor, in addition to classic surveillance functions of UAVs.21
The more non-state actors’ access to gamechanger weapons increases, the more likely it is
that hybrid conflicts will spread in Turkey’s hinterland. Besides, weakening state capacity in several nations following the “Arab spring” would
possibly augment this menacing development.
In sum, the security environment and military
trends surrounding Turkey are complicated and
pose threats in different levels and strategic contexts. Meanwhile, Turkey is showing a promising
military profile under AK Party management of
defense affairs which will be elaborated by the
next section.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Should the Anka project be completed successfully, including the drone’s integration with other systems and also by accomplishing the armeddrone upgrade, then Turkey’s capability to confront hybrid threats is believed to be fostered to
a certain extent.
Moreover, Turkey’s armor and close air support trends through national main battle tank
(Altay) and attack helicopter (T-129) projects,
which would be augmented with other key procurements such as the CH-47 Chinook, would
significantly improve Ankara’s air-land warfare
capabilities and maneuverability. On the naval
warfare cannon, developments in the Milgem
Project, as well as in submarine inventory, and
in amphibious warfare capabilities offer a pretty
optimistic future.
More importantly, by the 2000s Turkish defense
modernization is now being undertaken through
democratically shaped civil-military relations
and also through promoting a more effective defense industry. What is more, the political context of Turkey’s military march is Western-minded and in favor of liberal - democratic values so
that Turkish – American partnership is essential
to Ankara’s best interests; and as Turkish – Israeli relations normalize, fruitful military cooperation between the two Middle Eastern democracies can be resumed. However, there is still room
for improvement for Ankara’s impressive uptrend. For one, this paper argues, although Turkey reached an enormous competitiveness with
respect to procurements and inventory vis-à-vis
most European states, it still lacks Western style
war studies knowledge in the Turkish academia,
as well as military-scoped think-tanks such as
Center for Strategic and Budgetary Assessments
or Institute for the Study of War.
Finally, NATO’s TNW deployment in Turkey is
an important factor that would play a key role in
Turkish defense posture in the near future, especially given the strategic weapons trend in the
MENA threat landscape and the Iranian nuclear
program.
TNW existence in Turkey is a result of the Cold
War balance of power. By the mid 1980s, Wash-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ington deployed some 500 warheads in Turkey,
at four air bases. At that time, Turkish military
capabilities were designed to play active roles in
NATO nuclear missions through F-104, F-4, and
F-100 fixed-wing assets, as well as via some land
forces units. Despite the Cold War ended, Turkey, along with Germany, Italy, the Netherlands,
and Belgium, still continues to host B-61 type
TNWs; yet, the Turkish Air Force no longer conduct nuclear exercises.22 Regardless of TNWs’
practical role in NATO’s defense posture, Turkish decision-makers have long seen B-61s as
strong ties to the Western security umbrella.23
However, it is ambiguous whether the North Atlantic Alliance would keep deploying tac-nukes
or not. For instance, unlike the former two strategic concepts (1991 and 1999), the most recent
strategic concept of the North Atlantic Alliance
(2010) did not mention “sub-strategic nuclear
weapons in Europe” openly, something happened for the first time up until now.24
Conclusion
In sum, the MENA security environment is getting complicated due to the rising military trends
of strategic weapon systems and hybrid warfare.
Notably, the Syrian civil war is the most recent
concrete example of this fact, as we see the
Baathist dictatorship’s WMD and missile arsenal
as a pressing threat on one hand; along with the
mounting asymmetric conflict which integrates
irregular and conventional concepts and assets
on the other hand.
At this point, Iran appears to be the most important actor of the next MENA threat landscape due to its defense trends which this paper
prefers to depict as “aggressive adaptation”. First,
Tehran possesses the largest ballistic missile inventory in the region and this aggressive push is
likely to continue. Second, via its notorious Quds
Forces, Iran carries on prompting proxy wars all
around the region from Gaza to Syria, and Lebanon. In this respect, Iran’s role in Assad’s violent
crackdown is meaningful. Thirdly and more importantly, Tehran is integrating its high and low
intensity conflict concepts under the oversight
İnceleme
of the IRGC which controls Quds Forces and Basij militia, along with missile systems and naval
asymmetric warfare units.
Confronting multi-modal threats in a broad context is one of the hardest tasks in defense issues.
For one, a country needs pretty diverse military
measures to cope with strategic weapons and
hybrid warfare at the same time. Besides, such a
military strategic posture would add additional
burden on defense budgets.
Turkey, as a Western democracy in the troublesome Middle East, is likely to face this emerging
regional threat landscape that necessitates high
adaptability. So far, the Turkish government has
been doing well to address the nation’s defense
needs and to democratize Ankara’s decisionmaking processes. The future Turkish military
posture, if the current projects could be successfully completed, would be promising by the integration of modern naval, air force, UAV, missile defense, and air-land mechanized and armor
warfare assets. As a country with 10 – 15 billion
USD defense budget range, Turkey’s strategic
imperative is to reach a sustainable and effective
procurement & development level that would
meet the demands of being a regional power.
To do so, Turkey has to render strategic threats
abortive and project power simultaneously with
a very cost-effective resource allocation and
budget management. Furthermore, the geopolitical imperatives of the nation necessitate diverse
military strategic capabilities. Put simply, Turkey
has to possess powerful naval and amphibious
capabilities due to its peninsula location that adjoins three sea basins and straits, effective missile defenses due to its neighbors’ missile proliferation, mobile and elastic land forces units supported by powerful artillery assets for keeping
conventional upper hand, and a formidable air
force for different missions.
The 2nd Lebanon War, the Israelis’ endeavors in
Gaza in 2008 and 2012 respectively, the Iranian’s
drills and tests in the recent years, and finally the
Syrian civil war have been offering valuable lessons-learned potential for shaping Turkey’s future defense posture with respect to the MENA
regional military balance. For instance, the recent MANPAD trends should be monitored and
analyzed closely in order to keep the future flight
missions of the Anka drone and T-129 Attack
Helicopter as safest as possible; and Hezbollah’s
tactical approach against the Israeli Merkavas
could be a good lessons-learned for protecting
Altay main battle tanks against possible irregulars. This check-list can, and should, be modified with regard to further perspectives that
would be raised by Turkish strategic community.
Thereby, Ankara should consolidate its successful defense modernization with a broad military
thinking for promoting Western values of peace
and democracy in a region of violent tyrannies,
as surfaced in the Baathist dictatorship of Syria
example recently.
O
ENDNOTES
1
2
3
4
5
6
Azar, Gat. War in Human Civilization, Oxford University Press, New York, 2006, p. 663.
Anthony, Cordesman, et al. US – Iranian Competition in the Gulf Military Balance – II: The Missile and Nuclear Dimensions (10th Edition), CSIS, Washington D.C., 2012. p. V.
Ibid.
Eddie, Boxx. “Countering the Iranian Missile Threat in the Middle East”, Policy Watch 1991, Washington Institute
for Near East Policy, October 18th 2012.
Henry, D, Sokolski [ed.], The Next Arms Race, U.S. Army War College Strategic Studies Institute, Pennsylvania Carlisle Barracks, 2012. p 180.
Anthony, Cordesman. et al. Iran’s Strategic Competition with the US and Arab States – Chemical, Biological, and
Nuclear Capabilities, CSIS, Washington D.C. 2011, p. 4
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
Jane’s IHS, Sentinel Security Assessment –Eastern Mediterranean– Syria Strategic Weapons Systems, 2012, pp. 3 – 5.
IISS, Military Balance 2012 – Middle East and North Africa, Routledge, London, 2012, pp. 348 – 351.
Rafael – Raytheon, Stunner: Terminal Missile Defense Interceptor, 2007, http://www.rafael.co.il/marketing/SIP_
STORAGE/FILES/3/1023.pdf, Accessed: May 18th 2013.
Matt, M, Matthews. We were Caught Unprepared: The 2006 Hezbollah – Israel War, U.S. Army Combined Arms
Center, Combat Studies Institute Press, Fort Leavenworth – Kansas, 2008, pp. 63 – 64.
Uzi, Rubin. “Palestinian Rockets versus Israeli Missiles in the Second Gaza War”, Policy Watch 2011, Washington
Institute for Near East Policy, December 21st 2011.
Avi, Kober. “Iron Dome: Has the Euphoria been Justified?”, Perspective Paper, The BESA Center, Ramat Gan, February 2013.
IISS, Military Balance 2013, Routledge, London, 2013. pp. 364 – 365.
Frank, Hoffman. Conflict in the 21st Century: The Rise of Hybrid Wars, Potomac Institute for Policy Studies, Virginia,
2007, p 8.
Thomas, M, Huber [ed.], Compound Warfare: That Fatal Knot, US Army Command and General Staff College Press,
Fort Leavenworth, Kansas, 2002, pp. 1 – 2.
Matti M, Matthews, 2008, p. 64.
For a detailed assessment of the Syrian conflict: See Istanbul based independent think-tank EDAM’s recent
monograph, The Syrian Civil War: A Military Strategic Assessment, May 2013.
For a comprehensive assessment on Turkish defense modernization, see: Savunma Sanayii Müsteşarlığı 2012 –
2016 Stratejik Planı (in Turkish).
IISS, Military Balance 2013, Routledge, London, 2013, p. 100
Jane’s IHS, Jane’s World Air Forces: Turkey – Air Force, July 2012, p.3
For a brief assessment on Cirit misilse, see: Roketsan official website http://www.roketsan.com.tr/en/urunlerhizmetler/hassas-gudumlu-fuzeler/cirit-275-lazer-gudumlu-fuze/, Accessed on May 19th 2013.
Mustafa, Kibaroglu. Turkey NATO & and Nuclear Sharing: Prospects after NATO’s Lisbon Summit, Nuclear Policy Paper No. 5, Reducing the Role of Tactical Weapons in Europe Project, 2011. pp 2-3.
Ibid.
North Atlantic Treaty Organization, Strategic Concept: Active Engagement Modern Defence, 2010.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Nükleer silaha sahip olma niyeti olduğundan şüphe edilen İran’ı en önemli motivasyonunun İsrail’in
nükleer silah yeteneği olduğu görülmektedir.
Ortadoğu’da Kitle İmha Silahlarından
Arındırılmış Bölge (ODKİSAB) Üzerine
On Weapons of Mass Destruction Free Zone (WMDFZ)
in the Middle East
Şebnem UDUM
Abstract
Arab states gave support to the extension of the Nuclear Nonproliferation Treaty (NPT) in 1995 on the
condition to hold negotiations to create a zone free of weapons of mass destruction in the Middle East. The
international community was expecting, particularly after the 2010 NPT Review Conference, the MEWMDFZ conference to be held in December 2012 in Helsinki, but it was postponed. What precludes progress
are inextricable nature of disarmament and peace processes, and the difference in priorities of key states.
However, further postponement would adversely affect the international nuclear nonproliferation regime,
and regional security and threat perceptions. This piece gives the background and current status of the plans
to create a MEWMDFZ, presents the bottlenecks and offers recommendations based on the principles of
conflict resolution.
Keywords: WMD free zone, Middle East, NPT, disarmament
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
En geliümiü uluslararas× reMimlerden biri nNleer silahlar×n yay×lmas×
n×n |nlenmesi reMimidir %u reMimin temel unsurlar× %irleümiü Milletler
NNleer Silahlar×n <ay×lmas×n× gnleme Anlaümas× (NPT) 8luslararas×
Atom EnerMisi AMans× (IAEA) NNleer TedariNoiler Grubu (NSG) NNle
er Denemelerin .apsaml× <asaNlanmas× Anlaümas× (CT%T)’d×r
Giriş
Ortadoğu’yu nükleer silahlardan ve daha sonra
tüm kitle imha silahlarından arındırılmış bölge
konumuna getirme önerileri 2012 yılının Aralık
ayında gerçekleşmesi beklenen Ortadoğu’da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge konferansında bölgede nükleer, kimyasal, biyolojik
silahlar ve balistik füzelere sahip (ya da bunların
geliştirilmesi programlarına sahip) ülkelerin bir
araya gelmesiyle müzakere edilecekti. 2010 NPT
Gözden Geçirme Konferansı’nda ABD, Rusya ve
Birleşik Krallık, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteriyle birlikte meseleyi tartışmak için bir konferans düzenlemeyi taahhüt ettiler. Finlandiya’nın
başkenti Helsinki’de gerçekleştirilmesi beklenen konferans, Nükleer Silahların Yayılmasının
Önlenme Anlaşması’nın (NPT) 2015 Gözden
Geçirme Konferansının hazırlık komitesi toplantısının yapıldığı Nisan 2013’te de gerçekleştirilememiştir. 1995’ten bu yana önemli bir mesele
olan ve 2010 yılından bu yana uluslararası toplumun gerçekleşmesini beklediği bu konferans,
silahsızlanma ve barış süreçlerinin iç içe geçmiş
olması ve tarafların önceliklerinin farklı olması
nedeniyle ertelenmektedir. Ancak, bu ötelemeler
hem nükleer silahların yayılmasının önlenmesi
rejimi için hem de bölgedeki güvenlik ve tehdit
algılamaları açısından olumsuz etkiler yaratmaktadır.
Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi rejiminin en önemli unsuru olan NPT’nin 1995’te
süresiz olarak uzatılmasına Arap ülkelerinin verdiği destek, Ortadoğu’da kitle imha silahlarından
arındırılmış bölge oluşturmak için görüşmeler
yapılması şartına bağlanmıştı. Bu konferans ger-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
çekleşmediği sürece bölgede nükleer silahların
yayılmasının önlenmesi normuna ve genel olarak
NPT’nin etkinliğine duyulan güven ve desteğin
azalacağı öngörülebilir. İkinci olarak, halihazırda
İsrail’in nükleer yeteneği, İran’ın nükleer programıyla ilgili tartışmalar ve Suriye’de kimyasal silah
kullanımı bölge ülkelerinin bu silahların hâlâ politik ve güvenlik açısından “işe yarar” olarak algılanmasına neden olabilecektir. Bundan dolayı
sadece bölgesel değil, uluslararası aktörlerin de
süreci hızlandırmak ve tarafları Helsinki’de bir
araya getirmek için çaba sarf etmeleri gerekmektedir. Buradaki önemli nokta, konferansın herhangi bir ülkenin zafiyetlerini ya da politikasındaki sorunları öne çıkarmaktan kaçınarak odağı
tüm bölgenin normalleşmesi üzerinde tutmaktır.
Bu çalışmada öncelikle nükleer silahların yayılmasının önlenmesi rejiminin bölgesel unsurlarından nükleer silahlardan arındırılmış bölge
kavramı tanıtılacak, daha sonra Ortadoğu’da
Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge
(ODKİSAB)’nin tarihçesinden bahsedilecektir.
Ortadoğu’daki 1990’ların başında gerçekleşen silahsızlanma görüşmelerinde tıkanmaya yol açan
konular ele alınıp, çözüm önerileri sunulacaktır.
Nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler:
Uluslararası rejimler, devletlerin çıkarlarının birbirine yaklaştığı ya da örtüştüğü kurallar, normlar ve karar alma süreçleri olarak tanımlanabilir.1
Buna göre devletler uluslararası ilişkilerindeki
problemleri çözmek için savaş yerine diğer enstrümanlara başvurabilirler. Bunlar, sorunlara
diplomatik çözüm bulmak adına uluslararası örgütler, uluslararası hukuk, uluslararası öneme sa-
İnceleme
hip bireyler (Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri
gibi) ya da sivil toplum kuruluşları olabilir. Eğer
bu enstrümanlar uluslararası ilişkilerin belirli bir
konusunu ele alan bir özelliğe sahipse bu konuya
ait bir uluslararası rejimden söz edilebilir.
En gelişmiş uluslararası rejimlerden biri nükleer silahların yayılmasının önlenmesi rejimidir.
Bu rejimin temel unsurları Birleşmiş Milletler,
Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması (NPT), Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA), Nükleer Tedarikçiler Grubu (NSG),
Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması
Anlaşması (CTBT)’dır. Henüz üzerinde müzakereler başlanamamış olsa da, üzerinde anlaşmaya
varıldığında Fisil Maddeleri Kesme Anlaşması
(Fissile Material Cutoff Treaty) da rejimin önemli bir parçasını oluşturacaktır. Bu Anlaşma ile
nükleer silah yapımında kullanılan maddelerin
miktarına sınırlama getirilmesi öngörülmektedir.
Uluslararası yönetişimin önemli bir unsuru da
bölgesel girişimlerdir. Bölgesel çabalar, uluslararası nükleer silahların yayılmasının önlenmesi
rejimi için de önemli bir yer teşkil etmektedir.
1945’te ABD, 1949’da Sovyetler Birliği, 1952’de
Birleşik Krallık’ın nükleer silah edinmesinden
sonra, yeni nükleer silaha sahip devletlerin ortaya çıkmasını engellemek için 1958’de Polonya
tarafından nükleer silahlardan arındırılmış bölge
fikri ortaya atılmıştır. Polonya Dışişleri Bakanı
Adam Rapacki’nin adıyla anılan bu plan, Orta
Avrupa’da Çekoslovakya, Polonya, Demokratik
ve Federal Almanya’yı kapsayacak şekilde nükleer silahların bulundurulması, taşınması ya da bu
ülkelerin nükleer silahları birbirlerine karşı kullanmasını yasaklayacak bir anlaşma öngörüyordu.2 Her ne kadar bu plan reddedilse de nükleer
silahlardan arındırılmış bölge fikri 1959’da Antartika Anlaşması’nda vücut bulmuştur. Ancak
nükleer silahlama yarışı devam etmiş, 1960’ta
Fransa ve 1964’te Çin nükleer silaha sahip olmuşlardır. 1968’de imzaya açılan ve 1970’te yürürlüğe
giren NPT, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi için 7.maddede ülkelerin, bulundukları
topraklarda nükleer silahların olmadığı bir coğrafyaya yönelik bölgesel anlaşmalar yapmalarını
teşvik etmektedir.3 Daha sonra 1967’de Dış Uzay,
1971’de Deniz Yatağı ve 1979’da Ay Anlaşmaları
imzalanarak bu bölgelerde nükleer silah bulundurulmayacağı karara bağlanmıştır. Halihazırdaki nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler
ve anlaşmaları şunlardır: Latin Amerika için
1967’de Tlalelco, Güney Pasifik için 1985’te Rarotonga, Güneydoğu Asya için 1995’te Bangkok,
Afrika için 1996’da Pelindaba ve Orta Asya için
2006’da Orta Asya Nükleer Silahlardan Arındırılmış Bölge Anlaşması (ya da Semipalatinsk).
Nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler bazı
temel prensipler üzerine kurulmalıdır: Bu bölgelere yönelik yapılacak anlaşmalar isteğe bağlı
(voluntary) ve bölge ülkelerinin tamamı tarafından kabul edilmiş olmalıdır. Bölge tüm nükleer
silahlardan arındırılmalı, girişim bölge içinden
gelmeli ve anlaşmayla uyumlu davranıldığının
tespiti için etkin bir doğrulama sistemi bulunmalıdır. Anlaşma, nükleer teknolojinin barışçıl
amaçlarla kullanımını teşvik etmeli ve süresiz
olmalıdır.4
ODKİSAB:
NPT’ye taraf olmayan devletler, Hindistan, İsrail
ve Pakistan’dır ve nükleer silaha sahiptirler. Hindistan ve Pakistan 1998’de nükleer denemede
bulunmuştur. İsrail’in açıkça ifade etmemesine
rağmen nükleer silah sahibi olduğu bilinmektedir. Kuzey Kore, 2003’te anlaşmadan çekilmiştir.
Nükleer silah programı bulunmaktadır ve (2006,
2009 ve 2013’te) nükleer denemeler gerçekleştirmiştir. Bu ülkeleri nükleer silah sahibi olmaya
iten nedenler uluslararası ve bölgesel dinamiklerden kaynaklanmaktadır. Bu anlamda, bu ülkelerin nükleer silahlardan vazgeçmeleri olasılığı
bu nedenler üzerinden incelenebilir.
Ortadoğu bölgesi için İsrail’in nükleer yeteneği (nükleer başlık ve bunları fırlatma vasıtaları)
bölgedeki bazı diğer ülkelerin caydırıcılık ve bir
nevi eşitliği sağlamak amaçlı olarak kimyasal ve
biyolojik silah programları başlatmalarına ve bu
silahlardan edinmelerine yol açmıştır. Bu ülkeler
Mısır, Libya, İran, Irak ve Suriye’dir. Mısır, İran,
Irak ve Libya Soğuk Savaş döneminde kimyasal
silahlarını kullanmıştır.5 Böylece bölgedeki var
olan sorunlara kitle imha silahlarının yayılması
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
sorunu da eklenmiştir. Halihazırda iç karışıklık
yaşayan Suriye’de de kimyasal silah kullanıldığına dair ciddi şüpheler vardır.6 Nükleer silaha sahip olma niyeti olduğundan şüphe edilen İran’ı
en önemli motivasyonunun İsrail’in nükleer silah yeteneği olduğu görülmektedir. Zira İran’ın
güvenlik söyleminde dış tehditler olarak ABD ve
İsrail başı çekmektedir.
Ortadoğu’daki bu iç içe geçmiş problemler ve
tehdit algılamalarının yarattığı güvensizlik, silahlanma yarışına çanak tutmakta ve istikrarsızlığa yol açmaktadır. Bölgede kitle imha silahlarından arındırılmış bölge önerilerinin geçmişi
70’li yıllara uzanmaktadır. İlk kez 1974’te İran
ve Mısır tarafından Ortadoğu’da nükleer silahlardan arındırılmış bölge oluşturma fikri gündeme getirilmiştir. Birleşmiş Milletler Güvenlik
Konseyi’nin 687 sayılı kararı da buna ihtiyaç olduğunu belirtmiştir. Bu öneri 1973’teki savaştan
hemen sonra verildiği ve sadece nükleer silahlar
söz konusu edildiği için kastedilen ülke İsrail’di.
1988’de Mısır’ın teşvikiyle Birleşmiş Milletler
Genel Sekreteri nükleer silahlardan arındırılmış
Ortadoğu için bir çalışma başlattı ve güven tesis
edici önlemleri de içeren öneriler ortaya koydu.7
1989’da IAEA’nin yaptığı teknik bir çalışma da
Ortadoğu’daki nükleer tesislerde uygulanmak
üzere güvenlik denetimi usullerini ele aldı.8
1990’da Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek,
çözüme yönelik bir adım olarak, sadece nükleer
silahları değil, tüm kitle imha silahlarını kapsayacak şekilde Ortadoğu Kitle İmha Silahlarından
Arındırılmış Bölge (ODKİSAB) önerisini getirdi. 1970 yılında yürürlüğe giren ve sınırlı süresi olan NPT’nin, 1995’teki Gözden Geçirme ve
Uzatma Konferansı’nda Anlaşma süresiz olarak
uzatıldı. Anlaşma’daki bu değişikliğe Arap ülkeleri Ortadoğu’da nükleer silahlardan arındırılmış
bölge için müzakereler yapılması koşuluyla onay
verdiler. Bunun için de 1995 NPT Gözden Geçirme Konferansı Belgesine ek olarak Ortadoğu Kararı alındı.9 Buna göre bölgedeki ülkeler, nükleer,
kimyasal, biyolojik silahlar ve bunların taşıma
vasıtalarını bulundurmamayı, edinmemeyi, test
etmemeyi, üretmemeyi ve kullanmamayı taahhüt edeceklerdir. Önceleri İran, Suriye, Libya ve
Yemen arasında kalan alan düşünülmüş,10 daha
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
sonra tüm Arap Birliği ülkeleri, İran ve İsrail de
kapsama dahil edilmiştir.11 Anlaşmayla uyumlu
davranıldığının tespiti uygulamadaki başarı açısından büyük önem taşımaktadır. Bu anlamda,
1975’te alınan Birleşmiş Milletler Genel Kurul
Kararı bölgede etkin denetimler öngörmekteydi.12 2004’te Körfez Araştırma Merkezi, Körfez
bölgesinde oluşturulacak ve Ortadoğu’yu da kapsayacak bir kitle imha silahlarından arındırılmış
bir bölge önermiştir.13 2008’de Akdeniz Ülkeleri
Birliği bu fikri tekrar gündeme getirmiştir.14
1995’ten sonra Mısır, Arap Birliği ülkeleriyle ve
bazı sivil toplum kuruluşlarıyla beraber bir hareket planı çalışmış ve bu plan 2010 NPT Gözden
Geçirme Konferansı’nda müzakere edilmiştir.15
2010 NPT Gözden Geçirme Konferansı’nda devletler ilk kez 1995 NPT Gözden Geçirme Konferansı ve Ortadoğu Kararı’nın uygulanmasına yönelik adımlar atmakta uzlaşmışlardır. Bu Karar’ın
hamileri olan ABD, Rusya ve Birleşik Krallık meselenin tartışılması için 2012 yılında bölgesel bir
konferans düzenlemeye karar vermişlerdir. Bu
konferansın, BM Genel Sekreteri ve NPT’nin
“emanetçi” ülkeleri olan ABD, Rusya ve Birleşik
Krallık himayesinde yapılmasına karar verilmiştir. Ayrıca bu konferansa ev sahipliği yapacak bir
hükümet ve müzakerelerin yapılmasını kolaylaştırıcı (Facilitator)16 atanması kararlaştırılmıştır.
Bu ülke Finlandiya, tarih Aralık 2012, kolaylaştırıcı da Finlandiya Dışişleri Müsteşarı Jaakko Laajava olarak belirlenmiştir. Ancak ABD, Kasım
2012’de konferansın ertelendiğini açıklamıştır.17
Rusya, NPT 2015 Gözden Geçirme Konferansının hazırlık komitesinin yapıldığı döneme denk
geldiği için Nisan 2013’ten önce konferansın yapılması gerektiğini vurgulamıştır.18
ODKİSAB’ın Önündeki Sorunlar:
Madrid Barış Konferansı’ndan sonra 1992’de başlatılan Silahların Kontrolü ve Bölgesel Güvenlik
(Arms Control and Regional Security- ACRS)
görüşmelerinin başarısızlıkla sonuçlanmasından
sonra ve devam eden yıllarda bölgedeki gelişmeler ODKİSAB’ın zor bir hedef olduğunu işaret etmektedir. Zira meselenin özü anahtar devletlerin
güvenlik algılamaları, politikaları ve hedefleridir.
Bölge ülkelerinin atılacak adımların sıralaması
İnceleme
Arap ülkeleri ve İran, İsrail’in nükleer silahları ve füzelerini savunma amaçlı olarak görmemekte, “saldırgan ve baskı kuran”
bir dış politikayı destekleyen araçlar olarak algılamaktadır.
ve koşullar konusunda görüş ayrılığına düşmeleri bu konuda uzun süre ilerleme sağlanamamasına yol açmıştır. İsrail öncelikli olarak kalıcı barışın tesis edilmesini ve bölge ülkelerinin belirli
anlaşmaları imzalamalarını ve uygulamalarını
istemekte,19 Arap ülkeleri ise öncelikle İsrail’in
NPT’ye taraf olmasını istemektedirler.20
Görüşmeleri tıkayan iç içe geçmiş üç ana sorundan söz edilebilir: Birincisi, çeşitli silah sistemleri arasındaki bağlantıdır. İsrail’in nükleer
silahlarının bir amacı kimyasal ve biyolojik bir
saldırıyı caydırmaktır. İsrail’in görüşü nükleer
konular konuşulmadan önce bölge ülkelerinin
Kimyasal Silahlar Konvansiyonu (Chemical Weapons Convention-CWC) ve Biyolojik ve Toksin Silahlar Konvansiyonu (Biological and Toxin
Weapons Convention-BTWC)’nun imzalamalarıdır.21 Ancak Mısır ve bazı diğer Arap ülkeleri
de İsrail NPT’yi imzalamadan diğer kitle imha
silahları anlaşmalarını onaylamayı reddetmektedirler.22 Zira ACRS görüşmeleri tam da bu sebepten devam edememiştir.23
İkinci konu da silahsızlanma ve silahların kontrolü için atılacak adımlar ve geniş anlamda
Arap-İsrail, Filistin-İsrail ve İran-Arap çatışmalarını içeren bölgesel güvenlik sorunları arasındaki ilişkilendirmedir. İsrail, ancak bölgesel bir
barış anlaşması imzalandıktan sonra kitle imha
silahlarından arındırılmış bölgeyi tartışacağını
belirtmiştir. Nitekim İsrail’in nükleer silahlarının
amacı bölgesel barış anlaşmasının yokluğunda
devletin bekasını korumaktır. Buna karşın, Arap
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
İnceleme
OD.úSA% (Ortadoùu .itle úmha Silahlar×ndan Ar×nd×r×lm×ü %|lge)’×n
b|lge ve uluslararas× gvenliùe yapacaù× NatN× ve oarpan etNisi mu
azzam olacaNt×r %u sebeple g|rümelere Nat×l×m bile ooN |nemlidir
OD.úSA% b|lgesel gvenliN meselelerine ve .úS edinmeye yol aoan
ulusal nedenlere bir o|zm getirebilir ve gvenliN iNilemini |nleyebilir
ülkeleri ve İran, İsrail’in nükleer silahları ve füzelerini savunma amaçlı olarak görmemekte, “saldırgan ve baskı kuran” bir dış politikayı destekleyen araçlar olarak algılamaktadır. Buna göre,
bu ülkeler öncelikle İsrail’in nükleer silahlarını
bırakmasını barış ve normalleşme sürecinin önkoşulu olarak öne sürmektedirler.24
Üçüncü problemli konu ise özellikle İran ve Suriye ile ilgili kitle imha silahlarının yayılmasının
önlenmesi konularındaki ilerlemenin silahsızlanma konusunda atılacak adımlarla ilişkilendirilmesidir. İsrail, İran ve Suriye’yi en büyük güvenlik tehdidi olarak algılamaktadır. Tel Aviv’e
göre öncelik bölgesel silahların kontrolü ve silahsızlanma için değil, İran ve Suriye’nin nükleer
programı ve kimyasal silahlarıyla ilgili meselelerin çözümünde olmalıdır, yani bu devletlerin
uluslararası yükümlülüklerini yerine getirmeleri
sağlanmalıdır.25
Birbiri içine geçmiş problemlere ev sahipliği yapan Ortadoğu’da böyle bir silahsızlanma hamlesi
için Arap ülkeleri öncelikle Arap-İsrail sorununun çözümlenmesi gerektiğini söylemekteyken,26 bazıları da 2012’nin böyle bir konferans
için erken olduğunu düşünmekteydi.27 Bu sorunun çözümlenmesi için ve silahsızlanmanın
başlaması için kilit ülkeler, İran, İsrail, Mısır ve
Suriye’dir. Hatırlanacak olursa, Arap ülkelerini 1995’te ODNSAB (Ortadoğu’da Nükleer Silahlardan Arınmış Bölge) için ikna eden ülke
Mısır’dır. Aralık 2012’de Finlandiya’nın başkenti
Helsinki’de yapılması öngörülen ODKİSAB konferansının gerçekleşmemesi üzerine Mısır, bu
durumu protesto ederek 2013 NPT Gözden Ge-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
çirme Konferansının Hazırlık Komitesi toplantısından erken ayrılmıştır.
Suriye, şu dönemde kimyasal silahları ve hükümetin bu silahları kullanıp kullanmadığı tartışmalarıyla gündemdedir. Suriye’deki gelişmeler
göstermiştir ki kimyasal silah sahibi olmak ve
hatta kullanmak, ülkelere prestij kazandırmamakta, sadece meşruiyetlerini zedelemektedir.
Suriye’deki iç çatışmalar halihazırda konferansa
katılımı ve temsili engellemektedir.
İran ve İsrail’in duruşları konferans esnasında
medya ve uluslararası dikkatin üzerlerine çekileceği endişesiyle şekillenmiş28 ve konferansa katılmaktan vazgeçmişlerdir. Bu iki ülke, konferansa
ve fikre şüpheyle yaklaşmakta, bunu bir fırsat
değil tehdit olarak algılamaktadır.29 İsrail, güvenliğinin garantisi olarak gördüğü nükleer silahlardan bölgede tatmin edici bir denge ya da çözüm
oluşmadan vazgeçmek istememektedir. Mısır, şu
anda hazır değildir ve ABD de isteksiz görünmektedir.30 Bölgede ikili ilişkiler çok zayıftır ve
Arap ülkeleri ABD’yi çifte standart uygulamakla
itham etmektedirler. Özellikle Arap ülkelerindeki devrim süreçleri ve yeni yönetimler kurma
çabaları devam ederken, bölgesel silahsızlanma
ve barış görüşmeleri için siyasi kararlılık düşük
seviyededir.
Taraflar bir araya geldikten sonra da ODKİSAB
müzakereleri için üzerinde çalışılması gereken
pek çok siyasi ve teknik mesele bulunmaktadır: Bunlar arasında; müzakerelerin/anlaşmanın hangi silahları kapsayacağı, çift kullanımlı
maddeler ve bunlarla ilgili teknolojilerin hangi
İnceleme
kapsamda ele alınacağı; doğrulama ve uygulama
mekanizmalarının var olan IAEA ve Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü (Organization for
the Prohibition of Chemical Weapons-OPCW)
gibi kuruluşlarla mı yapılacağı yoksa ayrı bir bölgesel örgütün mü kurulacağı; CWC, BTWC ve
CTBT’ye taraf olmayan bazı ülkelerin bu anlaşmaları imzalamaları/onaylamaları (ya da her ikisi) için bir takvimin belirlenmesi; ara önlemler,
güven tesis edilmesi, nükleer, kimyasal ve biyolojik silahların ortadan kaldırılması için üzerinde
anlaşmaya varılmış takvimler; nükleer silaha sahip devletlerden bu silahları kullanmayacaklarına dair güvenlik garantileri alınması ve genel anlamda bölgede kitle imha silahı kullanılmaması
ve bunların kullanılması tehdidinde bulunulmaması için uluslararası garantiler alınması.31
Öneriler ve Sonuç:
Kitle imha silahı edinmenin bölgedeki en önemli
sebebi güvenlik ve prestijdir. Bu yüzden, çözüm
(silahsızlanma) için önce bölgesel dinamikleri
anlamak gerekir. Bunu yapmak ve çözüm önerilerini ortaya çıkarmak üzere hükümetler-arası bir
konferanstan önce daha düşük seviyede katılımlı
bir çalıştay (ya da çalıştay serileri) düşünülebilir.
Çatışmaların çözümlenmesi (conflict resolution)
çalıştaylarından örnekle, özellikle genç profesyoneller ve akademisyenler seviyesinde gerçekleşecek bu toplantılar, kilit noktaların belirlenmesi,
ortak noktaların bulunması ve tıkanıklıkların
çözüme kavuşturulması için çok değerlidir. Ayrıca sorun yaşayan ülkelerin vatandaşları arasında
oluşturulacak bilgi ve fikir alışverişi ve kişisel yakınlık ilerisi için de bir yatırım olacaktır.
Çatışmaların çözümlenmesi çalışmalarının klasik güvenlik anlayışından en önemli farkı temel
insan ihtiyaçlarını referans alarak sorunlara yaklaşmasıdır. Zira eğer çözüm bu yönde geliştirilirse daha kalıcı olacağı varsayılmaktadır, çünkü
temel ihtiyaçları karşılanmış insanların saldırgan
davranışlarda bulunmayacağı ve var olanı düzeni değiştirmeye çalışmayacağı görülmektedir.32
Suriye’de kimyasal silah kullanımı uluslararası
kamuoyunun da ilgisini insani güvenliğe çekmiş
ve kitle imha silahlarının “tahrip edici gücünün”
sorgulanması sürecini başlatmıştır. Özellikle Ortadoğu’da çatışmaların çözümlenmesi ve
“kazan-kazan” çözümlerin peşinden gidilmesi
sadece ODKİSAB için değil, bölgedeki tüm sorunların çözüme kavuşturulması açısından denenmelidir.
Önündeki sorunlara ve bekleyen gündem maddelerinin zorluğuna rağmen, eğer gerçekleştirilebilirse, ODKİSAB’ın, bölge ve uluslararası güvenliğe yapacağı katkı ve çarpan etkisi muazzam
olacaktır. Bu sebeple, görüşmelere katılım bile
çok önemlidir. ODKİSAB, bölgesel güvenlik meselelerine ve KİS edinmeye yol açan ulusal nedenlere bir çözüm getirebilir ve güvenlik ikilemini önleyebilir.
Bu konferans gerçekleşmediği sürece bölgede,
nükleer silahların yayılmasının önlenmesi normuna ve genel olarak NPT’nin etkinliğine duyulan güven ve destek azalacaktır. Ayrıca, İsrail’in
nükleer silahları ve NPT’ye taraf olmaması,
İran’ın nükleer programıyla ilgili tartışmalar ve
Suriye’de kimyasal silah kullanımı bölge ülkelerinin bu silahların hâlâ politik ve güvenlik açısından “işe yarar” olarak algılanmasına neden
olabilecektir. Suriye’deki iç çatışmalarda devlet
organlarının belli noktalarda kontrolü yitirmesi
ya da yetersiz kalması sonucu kimyasal silahların çatışmalar sırasında tarafların karşıtlarına
yönelik kullanması sonucunu doğurmuştur. Bu
örnek, bölgede kontrol altında tutulamayan kitle imha silahlarının iç çatışmalarda kullanılması
ve hatta yetersiz sınır güvenliği nedeniyle terör
örgütlerinin eline geçme riskini de yaratmıştır.
Bundan dolayı, silahsızlanma, bölgesel ve uluslararası alanda sonuçları olabilecek ve çok sayıda
can kaybıyla sonuçlanacak olaylara yol açmamak
için önemle üzerinde durulması gereken bir konudur. Bu yüzden, sadece bölgesel değil, uluslararası aktörlerin de süreci hızlandırmak ve tarafları Helsinki’de bir araya getirmek için çaba sarf
etmeleri gerekmektedir. Buradaki önemli nokta,
konferansın herhangi bir ülkenin zafiyetlerini ya
da politikasındaki sorunları öne çıkarmaktan kaçınarak odağı tüm bölgenin normalleşmesi üzerinde tutmaktır.
O
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
DİPNOTLAR
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Stephen Krasner, “Structural Causes and Regime Consequences: Regimes as Intervening Variables,” in Stepehen
Krasner, ed. International Regimes, Ithaca, Cornell University Press, 1983, ss. 1-21.
Nuclear Weapon-Free Zones at a Glance,” Arms Control Association, Eylül 2012, http://www.armscontrol.org/factsheets/nwfz
Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması (NPT)”, Madde. 7, http://www.un.org/en/conf/npt/2005/
npttreaty.html
“United Nations Report for the Disarmament Commission”, General Assembly Official records (Birleşmiş Milletler
Silahsızlanma Komisyonu Raporu, Genel Kurul Resmi Kayıtları), 54th session (54. Oturum), Supplement (Ek) No.
42 (A/54/42), United Nations, New York, 6 Mayıs 1999, ss. 8-9.
“Weapons of Mass Destruction Capabilities in the Middle East,” James Martin Center for Nonproliferation Studies,
http://cns.miis.edu/wmdme/capable.htm#32
“Growing Evidence of Chemical WEapons Use in Syria-UK” BBC News, 26 Nisan 2013, http://www.bbc.co.uk/
news/world-middle-east-22305444
Effective and Verifiable Measures which would Facilititate the Establishmnet of Nuclear-Weapon-Free Zone in the
Middle East, Report of the Secretary General, UN, 1991. http://www.un.org/disarmament/HomePage/ODAPublications/DisarmamentStudySeries/PDF/SS-22.pdf
Modalities of Application of Agency Safeguards in the Middle East, IAEA, GC (33)/887, 29 Ağustos 1989, http://
www.iaea.org/About/Policy/GC/GC33/GC33Documents/English/gc33-887_en.pdf
“Resolution on the Middle East,” NPT/CONF.1995/32 (Part I) Ek, 1995. http://www.un.org/disarmament/WMD/
Nuclear/1995-NPT/pdf/Resolution_MiddleEast.pdf
Modalities of Application of Agency Safeguards in the Middle East.
Effective and Verifiable Measures…
“Comprehensive Study of the Question of Nuclear-Weapon-Free Zones in All its Aspects”, UN General Assembly
Resolution 3472 B, 11 Aralık 1975, http://www.opanal.org/Docs/UN/UNAG30res3472i.pdf
Declaring the Gulf Region as a WMD-Free Zone, Gulf Research Center, Dubai, 15 Aralık 2004. http://www.grc.net/
data/contents/uploads/Declaring_the_Gulf_Region_as_a_WMD-Free_Zone2_En_7571.pdf
“Barcelona Process: Union for the Mediterranean Ministerial Conference Final Declaration,” 3-4 Kasım 2008.
http://www.eu-un.europa.eu/articles/fr/article_8272_fr.htm
“Middle East WMD Free Zone (Orta Doğu’da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge)”, Acronym Institute,
http://www.acronym.org.uk/core-work/middle-east-wmd-free-zone
Kolaylaştırıcının arabulucudan farkı, tarafların alacakları karara etki etmemesidir.
Victoria Nuland, “2012 Conference on a Middle East Zone Free of Weapons of Mass Destruction,” Basın Açıklaması, Washington, D.C., 23 Kasım 2012, http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2012/11/200987.htm
“Middle East WMD Free Zone Conference Should be Held Before Next April-MFA (Orta Doğu’da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge Konferansı Gelecek Nisan’dan Önce Yapılmalıdır- Dışişleri Bakanlığı),” Voice of Russia,
24 Kasım, 2012, http://english.ruvr.ru/2012_11_24/Middle-East-WMD-free-zone-conference-should-be-heldbefore-next-April-MFA/
Emily B. Landau ve Shimon Stein, “Israel and the WMD-free Zone: Has Israel Closed the Door? (İsrail ve KİS’lerden
Arındırılmış Bölge: İsrail Kapıyı Kapattı mı?)” The Bulletin of Atomic Scientists, 27 Eylül 2012, http://www.thebulletin.org/web-edition/op-eds/israel-and-the-wmd-free-zone-has-israel-closed-the-door
Hossam Eldeen Aly, “A Middle Eastern WMD-Free Zone: Objectives and Approaches of Arab States (Orta Doğu’da
KİS’lerden Arındırılmış Bir Bölge: Arap Ülkelerinin Amaçları ve Tutumları),” Arms Control Association, Nisan 2012.
http://www.armscontrol.org/act/2012_04/A_Middle_Eastern_WMD-Free_Zone_Objectives_and_Approaches_of_Arab_States#4
Ariel Levite, “Global Zero: An Israeli Vision of Realistic Idealism (Küresel Sıfır: Realistik İdealizm üzerine bir İsrail
Görüşü),” Washington Quarterly, Cilt. 33, No. 2, Nisan 2010, s. 162.
Nabil Fahmy, “Salvaging the 2012 Conference (2012 Konferansını Kurtarmak),” Arms Control Today, Cilt. 41, No.
7, Eylül 2011, s. 15.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
Paolo Foradori ve Martin B. Malin, “A WMD-Free Zone in the Middle East: Creating the Conditions for Sustained
Progress,” Discussion Paper No: 2012-16, Cambridge: Mass.: The Project on Managing the Atom, Harvard University, Kasım 2012, s. 14. http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/22616/wmdfree_zone_in_the_middle_east.html
A.G.E.
Shaul Chorev, statement given at the 56th General Conference of the International Atomic Energy Agency,
Vienna, Austria, September 17–22, 2012, cited in “A WMD-Free Zone in the Middle East: Creating the Conditions
for Sustained Progress…”, s. 14.
Wael al-Assad, “Arab States are Ready for the Conference,” in Bilal Y. Saab ed., The 2012 Conference on a Weapons
of Mass Destruction Free-Zone in the Middle East, CNS Special Roundtable Report, Temmuz 2012, ss. 4-5.
Peter Jones, “The United States Should Lead from Behind,” in The 2012 Conference on a Weapons of Mass Destruction Free-Zone in the Middle East, 2012, ss. 10-11.
Michael Elleman, “The Zone is a Win-Win For All,” in The 2012 Conference on a Weapons of Mass Destruction FreeZone in the Middle East, 2012, ss. 8-9.
Wael al-Assad, “Arab States are Ready for the Conference,” 2012.
Chen Kane, “Bad Timing but Still Some Hope,” in The 2012 Conference on a Weapons of Mass Destruction Free-Zone
in the Middle East, 2012, ss. 12-13.
“Middle East WMD Free Zone,” Acronym Institute
Bkz. John Burton, Conflict Resolution and Prevention, New York: St. Martin’s Press, 1990; Morton Deutsch, Peter T.
Coleman and Eric C. Marcus, The Handbook of Conflict Resolution, Theory and Practice, San Francisco, CA: JosseyBass, 2006.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
İran’a karşı 2006’da başlatılan BM yaptırımlarının kapsamı 2010’dan itibaren genişletilmiş, yaptırımların ekonomi
üzerinde yarattığı baskı ve sıkıntı gözle görülür bir hal almıştır. 2012’de ekonomi küçülmeye başlamıştır.
İran’ın Devlet Kapasitesi ve
Dış Politikası
The State Capacity and Foreign Policy of Iran
Barış DOSTER
Abstract
This article investigates the state capacity and foreign policy of Iran. Iran, as a regional power has important
allies such as Russia and China. It tries to develop its nuclear capacity, accepts a policy against the USA and
Israel and has a respectful image in Muslim countries. The author concludes that, although the economic
situation is not good in Iran, it has a clever diplomacy, great geopolitics and strategic position. Therefore it
is very difficult for the USA and Israel to attack Iran.
Keywords: Middle East, Security, Foreign Policy, Shiite Factor
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
úran’da en stn otorite olan dini lider hem dini hem siyasi yani hem
ruhani hem dnyevi gce sahiptir <etNileri ooN geniütir Siyasi yap×s×
hayli Narmaü×N olan lNede bat×l× anlamda siyasi partiler yoNtur Grup
lar ittifaNlar bloNlar Nanatlar s|z Nonusudur
Giriş
Dini Otorite ve Devlet Yönetimi
Ortadoğu’da siyasetin önemli aktörlerinden olan
İran, 14 Haziran 2013 tarihinde gerçekleşecek
cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde bir kez
daha küresel ve bölgesel çapta politik ve diplomatik ajandalarda öne çıkmıştır. Seçimler öncesinde hayli gergin günler yaşayan ülkede, çok
sayıda adayın ismi öne çıkmakla birlikte, seçimin
kesin bir favorisinin olmadığı yönünde yaygın
bir görüş egemendir. Siyasi rekabet hayli sertleşmiştir. Yönetici seçkinler ve muhtemel adaylar
birbirlerine ağır suçlamalarla yüklenmektedirler.
Blokların kendi içinde çatlaklar, kırılmalar yaşanmaktadır. Yüksek işsizlik ve hayat pahalılığı,
kötüleşen ekonomi, yolsuzluk ve rüşvet iddiaları,
devlet güçlerinin baskısı, basına yönelik sansür,
seçimlere hile karıştırıldığına ilişkin savlar bu seçimlerde daha fazla gündeme gelmektedir.
İran devlet yönetiminde cumhurbaşkanlığı makamı önemli ve yetkilidir. Ancak tek başına çok
güçlü bir makam değildir. Güçler bölüşülmüştür.
Sistemde velayeti fakih müessesesi çok önemlidir. Ruhani lidere, yani velayeti fakih müessesesini temsil eden kişiye veliyi fakih denir. Velayet
yönetim, otorite, fakih ise yasayı yorumlayan kişi
demektir. Velayeti fakih hem dini, hem siyasi,
hem idari otoritedir ve rejimin en üst makamıdır. Ülkenin genel politikalarını belirler, silahlı
kuvvetlerin genel komutandır, seçilmiş cumhurbaşkanını azledebilir, harcamaları Sayıştay
denetiminden muaftır, ülkeyi referanduma götürebilir, vakıfların yöneticilerini ve yüksek yargı
mensuplarını atar.
78 milyonu geçen nüfusu, 1 milyon 648 bin kilometrekarelik yüzölçümü, dağlık coğrafyası,
yeraltı zenginlikleriyle öne çıkan İran, dünyada
ABD karşıtlığında da ilk sırada olan ülkelerdendir. Nüfusunun yüzde 99’u Müslüman, bunun
da yüzde 90’ı Şii olan (kalan yüzde 1 ise Hıristiyan, Yahudi, Zerdüşt ve Bahaîlerden oluşur) ülkenin kabaca yarısı Fars, üçte biri Azeri, yüzde
8’i Kürt, yüzde 3’ü Arap, yüzde 2’si Beluci, yüzde 2’si Türkmen, yüzde 1’i Ermeni’dir. Farsça ve
lehçelerinin kullanım oranı yüzde 60’ı, Türkçe ve
lehçelerininki yüzde 40’ı bulur. Okuryazar oranı
yüzde 80 dolayındadır. Ülkenin en büyük şehri
olan başkent Tahran’ın nüfusu 15 milyondur. Diğer önemli şehirleri ise Tebriz, Meşed, Şiraz ve
İsfahan’dır.
Şii mezhebi, dini hiyerarşi içinde Müslümanların imamlar tarafından yönetilmesi gerektiğini
savunur. Şiilikte zekât ulemaya verildiğinden
ve dağıtımı da ulema yaptığından, ulema siyasi
olduğu kadar iktisadi olarak da güçlüdür. Dini
otoritenin çok güçlü olduğu ülkede din bilginleri
peygamberin mirasçısı olarak görüldüklerinden,
toplumu yönetmek onların hakkı, sorumluluğu,
görevi olarak algılanır. Devlet yönetiminde ayrıca İslami Danışma Merkezi, Anayasa Koruyucular Konseyi, Maslahat Konseyi, Milli Güvenlik
Yüksek Konseyi gibi önemli kurumlar da vardır
ve bunların hepsinde velayeti fakih çok etkilidir.
İran’ın mevcudu yaklaşık 700 bin olan ordusu
ile (125 bini Pastaran denilen devrim muhafızlarından oluşur) bölgenin en güçlü ordularından
biridir. Şii inancı, Fars kültürüyle birlikte İran
halkının ulusal kimliğinde de, devlet örgütlen-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
mesinde de, idari hiyerarşide de belirleyicidir.1
1979 İran İslam Devrimi’nden sonra en yüksek
otorite olarak velayet-i fakih öne çıkmıştır. Kendisini “İslam Cumhuriyeti” olarak tanımlayan
İran’da en üstün otorite olan dini lider, hem dini
hem siyasi, yani hem ruhani hem dünyevi güce
sahiptir. Yetkileri çok geniştir. Siyasi yapısı hayli
karmaşık olan ülkede batılı anlamda siyasi partiler yoktur. Gruplar, ittifaklar, bloklar, kanatlar
söz konusudur. Her blokta çeşitli alt bloklar, her
grupta çeşitli alt grupçuklar vardır. Dini liderin
yetkilerinin cumhurbaşkanına verilmesini isteyen ve siyasi gücü tek elde toplamaya çalışan
mevcut cumhurbaşkanı Ahmedinecad ile dini
lider Seyit Ali Hamaney arasındaki mücadele,
aday adaylarının Anayasa Koruma Konseyi’nden
onay alma aşamasından başlayarak her aşamada
öne çıkmaktadır. 14 Haziran seçimleri öncesinde
dikkati çeken gruplar şunlardır: Muhafazakârlar,
ılımlılar (yenilikçiler, liberaller veya reformcular
da denir) ve Ahmedinecad’ın çevresinde kümelenen dini- milliyetçi kanat.
Ekonomideki Yapısal Sorunlar
İran ekonomisi, hem ABD ve AB’nin uyguladığı
ambargo, hem ağırlıklı olarak petrol ve doğalgaz
ihracatına dayalı yapısı, hem de sanayi ve teknolojideki geriliği nedeniyle zorlanmaktadır. Ekonomide devlet egemendir. Dini bürokratik yapının büyük ağırlığı vardır. Üretken olmayan, verimliliği gözetmeyen, dışsallık yaratmayan hantal
bir ekonomidir. Para birimi olarak İran Riyali’ni
kullanan ülkede yapısal bir sorun olan işsizlik
oranı resmi verilere göre yüzde 13’tür. Gerçekte
bu oran çok daha yüksektir, gençler arasında ise
yaklaşık iki katıdır. Bir diğer yapısal sorun olan
enflasyon oranı ise resmi açıklamalara göre yüzde 27,4’tür. İran’a uygulanan yaptırımlar ve İran
Riyali’nin değerinin düşüklüğü finans sistemini
ve sanayi üretimini olumsuz etkilemektedir. Yılda en az 3 milyar doların da yasadışı yollardan
yurt dışına çıkarıldığı öne sürülmektedir.
Yabancı yatırımlara karşı mesafeli duran İran,
ekonomide devletçi politikaları benimsemesine
karşın, bunu sistemli, kendi içinde tutarlı biçimde uygulayamamaktadır. Ekonomide Devrim
Muhafızlarından başka, mollaların egemen ol-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
duğu “bonyad” adlı vakıfların da ağırlığı büyüktür. Din adamları, yönettikleri vakıflar sayesinde
İran ekonomisinin neredeyse yarısını yönlendirirler. Önemli ölçüde enerji ihracına dayalı olan
ekonomi, dalgalanan petrol fiyatlarına karşı duyarlıdır, kırılgandır. Ekonomi yüzde 50.60 oranında hizmet sektörü ağırlıklıdır ve bu alanda
çok yüksek bir devlet denetimi vardır. Petrol, doğalgaz, savunma, otomotiv, madencilik sektörlerinin GSYİH içindeki payı yüzde 38,40, tarımın
payı ise yüzde 11’dir.2
İran bölgede Suudi Arabistan’dan sonra ikinci büyük petrol rezervine sahiptir. Dünyada ise
petrol açısından en zengin 4. ülkedir ve bilinen
petrol rezervlerinin yüzde onuna sahiptir. Doğalgazda ise Rusya’nın ardından ikinci büyük
doğalgaz zenginidir. İran, deniz yoluyla taşınan
petrolün yüzde 40’ının naklini sağlayan Hürmüz
Boğazı’nı denetlemektedir ki, bu onun elindeki
önemli bir ekonomik ve stratejik kozdur. Tahran,
Batı ile ilişkilerinin gerginleştiği dönemlerde bazen Hürmüz Boğazı’nı kapatabileceği yönünde
açıklamalar yapmaktadır. Ancak, böyle bir karar, ekonomik olarak İran’ın kendisini de vuracağından, dahası en büyük müşterileri olan Çin
ve Japonya’nın da tepkisini çekeceğinden, hayata
geçirilmesi çok zor bir karardır.
ABD ve İsrail Karşıtlığının İç Politikadaki
Önemi
İran’da dış politikanın iç siyasetteki ağırlığı oldukça yüksektir. Politikacılar, iç meseleleri halkın gözünde perdelemek, ikinci plana düşürmek
için dış sorunları öne çıkarmada ustadırlar. Bazen yapay olarak dış politikada sorun yaratır bazen de sorunları gerçekte olduğundan daha büyük gösterirler. Bu yolla iç siyasette yitirilen kamuoyu desteğini alır, rejimin gücünü pekiştirir,
diplomatik müzakerelerde masaya daha güçlü
otururlar. Yine bu yolla iç siyasette yeni müttefiklere kavuşurlar. İran, diplomaside son derece
gerçekçi, akılcı, pragmatik davranan bir ülkedir.
Dini söyleme, zamana, zemine, muhataba göre,
dozunda başvurur. Ülkenin dış politikasında, iç
siyasetteki tüm ayrım ve çelişkilere karşın, halkın
büyük desteğini alan belirgin bir çizgi söz konusudur.
İnceleme
İran’ın dış politikasını şekillendirmede, geçmişinde yaşadığı Rus ve İngiliz işgallerinin, Başbakan Musaddık’ın CIA darbesiyle devrilmesinin,
1979 İslam Devrimi’nin, aynı yılın Kasım ayında
ABD’nin Tahran Büyükelçiliği’nin basılmasıyla
başlayan ve 1981’de son bulan rehine bunalımının, 1980-1988 arasında süren, 1 milyon kişinin
ölümüne, en az 150 milyar dolarlık maddi kayba
neden olan İran-Irak Savaşı’nın etkisi büyüktür.
ABD, rehine bunalımından sonra İran’a yönelik
yaptırımları devreye sokmuş, 1981’de kaldırıp,
1984’te yeniden gündeme getirmiştir. Tahran’ın
nükleer faaliyetlerinin gelişmesine koşut olarak
da ağırlaştırmış, yaygınlaştırmış, 2012’de de en
üst düzeye çıkarmıştır. Ayrıca ABD’nin Irak’ı
işgal etmesi, İran’ı çevrelemeye, rejimini değiştirmeye çalışması ve İran’ın İsrail’le yaşadığı
gerginlik hep İran’ın dış politikasını, savunma
ve güvenlik anlayışını biçimlendiren unsurlardır. İran’da ABD ve İsrail öncelikli tehdit olarak
görülürler. O nedenle güçlü devlet olma çabası,
güçlü orduya sahip olma arzusu ve nükleer silaha
sahip olma hakkı genel kabul görür.
İran’ın, ABD ve İsrail’in hedefinde olmasının en
büyük nedeni nükleer faaliyetleridir. Bu faaliyetler tüm diğer anlaşmazlık konularının önüne geçmiştir. İran’ın sık sık İsrail’in yok edilmesi
gerektiğini söylemesi, ABD’yi ise “büyük şeytan”
olarak nitelemesi, hem dış politikada ABD’yle
mesafeli ülkelerde takdirle izlenmekte (Küba’dan
Çin’e, Kuzey Kore’den Venezüella’ya kadar), hem
de iç siyasette büyük karşılık bulmaktadır. İktidar,
iç siyasette sıkıştığında ABD ve İsrail karşıtlığını
öne çıkarmaktadır. ABD ve İsrail karşıtlığı, dış
politikanın yanında devlet ideolojisinin de temeline oturmuş ve iç siyasette de karşılık bulmuştur.
ABD ve İsrail’in de “İran nükleer silahlara sahip
olacak” söylemiyle, hem kendi iç kamuoylarını
hem de dünyayı İran’a karşı konumlandırmak,
bu ülkeye yönelik bir saldırıyı meşrulaştırmak,
psikolojik altyapı hazırlamak amacını güttükleri
bilinmektedir. Ayrıca ABD İran’ı terörü destekleyen ülkeler arasında anmaktadır.
İran, bölgedeki grupları İsrail’e karşı desteklese
de, İsrail ile doğrudan bir çatışma içine girmekten kaçınmaktadır. Çünkü İran ile İsrail arasında
oluşabilecek sıcak bir çatışma, ABD’nin de du-
ruma dâhil olmasını beraberinde getirebilir. İran
ise bu riski göze almak istememektedir.3 İran,
ABD’nin ve İsrail’in kendisini kışkırtan, hata
yapmaya zorlayan hamlelerine karşı soğukkanlı
davranmakta, ilk adımı atan, çatışmayı başlatan
taraf olmamaya özen göstermektedir. ABD’ye
karşı savunmacı, çekingen, ezik bir diplomasi
değil, atak, dünya ölçeğinde ittifaklara açık, sadece Ortadoğu’da değil ABD’nin hemen yanında
Latin Amerika’da bile işbirliği yapabilen bir diplomasi izlemektedir.
Rusya ve Çin’le Yakın İlişkiler
İran’ın SSCB ile ilişkileri Soğuk Savaş yıllarında
oldukça düşük seviyede seyretmiştir. SSCB’nin
dağılmasından sonra ise İran-Rusya ilişkileri
hızla gelişmiştir. 1992’de iki ülke nükleer reaktör
yapımına ilişkin anlaşma imzalamıştır. O günden
beri Rusya, İran’ın nükleer faaliyetlerine keskin
bir itirazda bulunmamaktadır. 1979 İslam Devrimi sonrasında İran, güvenliğini sağlamak adına
Çin, Kuzey Kore ve SSCB’den silah almaya başlamıştır. Devrimden sonra ABD’yle ilişkilerini
kesen, askeri anlaşmaları fesheden, ülkesindeki
ABD üslerini kapatan İran, kendisini destekleyen Rusya’nın eski Sovyet coğrafyasındaki üstünlüğünü de kabul etmiştir. 1989’da Ayetullah
Humeyni’nin ölümünden sonra İran ve Rusya
arasında ilk geniş çaplı silah anlaşması imzalanmıştır. Bu da ilişkileri hızla geliştirmiştir. Rusya
ile İran arasındaki bu yakınlaşma ABD başta olmak üzere birçok Batı ülkesini tedirgin etmiştir.4
Normal koşullarda, enerji konusunda Rusya’nın
önemli bir rakibi olması beklenen İran, Batı tarafından dışlandığı oranda Rusya’yla yakınlaşmıştır. Bu da Rusya’nın elini güçlendirmiştir. İran’ın
bölünmesi veya istikrarsız hale gelmesinin, Hazar çevresinde, Azerbaycan’da, Türk dünyasında
ne gibi sonuçları olabileceğini öngören Rusya,
İran’ın Batı ile yaşadığı gerginlikten kazançlı çıkmıştır.
İran’a nükleer faaliyetleri kapsamında bilgi ve
teknoloji satan Rusya, 1992’den bu yana istikrarlı
biçimde BM’de İran’ın nükleer çalışmalarıyla ilgili oylamalarda, İran’a yönelik yaptırımlara karşı
çıkmaktadır. İran’ın barışçıl amaçlarla nükleer
programını geliştirme hakkına sahip olduğunu
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
İran, Suriye’nin bölgedeki en büyük müttefiki ve destekçisidir.
Suriye üzerinden Lübnan siyasetinde etkili olmaya çalışmaktadır.
savunmaktadır. Bu bağlamda “yumuşak” yaptırım kararıyla İran’ın diyaloga yanaşmasını sağlayabileceğini, böylece İran’ın nükleer programının askeri içerikte olmadığının anlaşılacağını
öne sürmektedir.5 ABD başta olmak üzere Batının, nükleer faaliyetleri bahane ederek, İran’da
rejim değişikliği için çalıştığını belirtmektedir.
İran’a yönelik bir askeri müdahalenin kendisine
yönelik doğrudan bir tehdit olduğunu vurgulamaktadır. İran’ın, Rusya ve Çin’in kurucu ve lider üyeler olarak öne çıktıkları Şanghay İşbirliği
Örgütü’nde gözlemci üye olduğunu da unutmamak gerekir.
Tartışmalı nükleer programından dolayı İran’a
karşı 2006’da başlatılan BM yaptırımlarının kapsamı 2010’dan itibaren genişletilmiş, yaptırım-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ların ekonomi üzerinde yarattığı baskı ve sıkıntı
gözle görülür bir hal almıştır. 2012’de ekonomi
küçülmeye başlamıştır.6 Batının İran’a uyguladığı
petrol ambargosunu ağırlaştırmasından (1 Temmuz 2012’den itibaren AB İran’dan petrol alımını
durdurmuştur) ve İran Merkez Bankası’nın malvarlıklarını dondurmasından sonra Çin, İran’dan
yaptığı petrol ithalatını artırmıştır. Çin ekonomisinin üç numaralı petrol tedarikçisi İran’dır.
İki ülke petrol ticaretinde dolar yerine Çin para
birimi yuan’ı devreye sokmuşlardır. İran petrollerinin Çin’den başka en büyük alıcıları Japonya,
Hindistan ve Güney Kore’dir. İran, Rusya ve Çin
ile olan yakın ilişkilerini, diplomaside önemli bir
koz olarak kullanmaktadır. Bu durum, özellikle
Almanya ile dengeli bir ilişki kurmasında önemli
bir unsurdur.
İnceleme
úran’× geroeNte olduùundan daha golymü gibi g|steren abart×l×
bir tehdit alg×s×yla yaln×zlaüt×rmaya oal×üan A%D ve úsrail bu sayede
Tahran’×n hem io siyasette elini golendirmeNte hem de b|lgede ve
dnyada geniü bir ittifaN potansiyeli elde etmesine itibar Nazanmas×
na yard×mc× olmaNtad×rlar
İran, Latin Amerika ve Bağlantısızlar
Hareketi
İran Cumhurbaşkanı Ahmedinecad’ın 2012 yılı
Ocak ayında Venezüella, Ekvator, Nikaragua ve
Küba’yı içeren Latin Amerika gezisi, İran açısından oldukça başarılı geçmiştir. İran’ın 2005’ten
itibaren bölgeye yönelik attığı diplomatik adımlarla başlayan politika, bölgede İran lehine bir
tutum takınılmasını sağlamıştır. Bu durum, Latin Amerika’yı uzun yıllar “arka bahçesi” olarak
gören ABD’yi ise endişelendirmiştir.7 Fars milliyetçiliğini ve Şii inancını, antiemperyalist ve anti
Siyonist söylemle harman eden, ideolojisinin ve
İslam anlayışının merkezine koyan İran, ABD ile
anlaşmazlık yaşayan ülkeleri doğal müttefiki olarak görmektedir. Bu politika Latin Amerika’nın
özellikle ulusal sol iktidarlarca yönetilen ülkeleriyle yakın ilişkiler geliştirmesini sağladığı gibi,
küresel ölçekte de İran’a itibar kazandırmaktadır. O kadar ki, Suudi Arabistan, Katar, Kuveyt,
Ürdün, Birleşik Arap Emirlikleri gibi Sünni Arap
yönüyle öne çıkan rejimlerin halkları arasında
bile İran’a yönelik takdir hisleri gelişmektedir.
İran, kendisine yönelik yaptırım ve ambargoların genişleyip, yaygınlaştığı bir dönemde, 2012
yılı Ağustos ayında 16. Bağlantısızlar Hareketi
Zirvesi’ne evsahipliği yaparak önemli bir başarı elde etmiştir. Tahran’da gerçekleşen zirveye 40’a yakın cumhurbaşkanı ve başbakan, çok
sayıda bakan katılmıştır. 120 üyesi, 17’si ülke,
10’u da örgüt olmak üzere 27 gözlemci üyesi olan, BM’nin ardından en büyük uluslararası
örgüt olarak kabul edilen Bağlantısızlar Hareketi Zirvesi’ne evsahipliği yapmak İran açısından
önemli bir hamledir. Bu yolla ABD’nin kendisi-
ni tecrit etme çabalarına yanıt vermiştir. İran ile
diplomatik ilişkilerini uzun yıllardır dondurmuş
olan Mısır’ı, Cumhurbaşkanı Mursi’nin temsil
etmesi, zirveye davet edilmeyen Suudi Arabistan Kralı’nın, bizzat mektup yazarak temsilcisini
göndermesi, önemli gelişmelerdir.
Dış politikasındaki dini vurgu söylemden ibaret olan İran, çok yönlü, çok merkezli bir diplomasi izleyerek, sadece politik, ideolojik ve
stratejik açıdan değil, iktisadi açıdan da dışlanmışlığı, kuşatmayı yarmaya çalışmaktadır.
Latin Amerika’dan Uzak Doğu’ya dek geniş bir
coğrafyada kurmaya çalıştığı ittifak ilişkileriyle
etki alanını büyütmeye çabalamaktadır. Bu yolda belli bir mesafe de almıştır. Bu sayede İran’ın
Latin Amerika’daki en önemli ticaret ortağı olan
Brezilya, İran’ın nükleer programını onaylamaktadır. 2010’da BM Güvenlik Konseyi’nde İran’a
yönelik yeni yaptırım paketine Türkiye ile birlikte “hayır” demiştir. İran, Brezilya’nın İran ile
Batı arasında arabuluculuk yapmasını kabul etmiştir. Siyasi ilişkileri çok iyi olmasa da, İran’ın
Arjantin’le de ekonomik ilişkileri gelişmektedir.
Arjantin İran’ın Latin Amerika’daki ikinci ticaret
ortağıdır. İran Venezüella’ya konuttan otomotive
dek pek çok alanda büyük yatırımlar yapmıştır ve
iki ülkenin işbirliği, üyesi oldukları OPEC (Petrol
İhraç Eden Ülkeler Örgütü) içinde de dikkat çekmektedir.
İran’ın Bölgedeki Ağırlığı ve Gücünün
Sınırları
İran, Türkiye’den sonra İsrail’i tanıyan ikinci
Müslüman ülkedir. Şah döneminde, Türkiye ve
Mısır’la (Araplar arasında İsrail’i tanıyan ilk ül-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
İnceleme
kedir) birlikte ABD’nin bölgedeki en yakın müttefikleri arasında öne çıkmıştır. İslam Devrimi
sonrasında ise İsrail’in haritadan silinmesini savunmaya başlamıştır. Bölgede, ekonomik, siyasal, toplumsal, teknolojik gücünün üstünde bir
ağırlığa sahip olmasında, bölgesel güç konumuna ulaşmasında kendisinin ABD ve İsrail karşıtı
söylemlerinin de, ABD ve İsrail’in İran karşıtı ve
yer yer abartılı söylemlerinin de etkisi büyüktür.
İran’ı, gerçekte olduğundan daha güçlüymüş gibi
gösteren, abartılı bir tehdit algısıyla yalnızlaştırmaya çalışan ABD ve İsrail, bu sayede Tahran’ın
hem iç siyasette elini güçlendirmekte, hem de
bölgede ve dünyada geniş bir ittifak potansiyeli elde etmesine, itibar kazanmasına yardımcı
olmaktadırlar. Bölgesel güç olan, ancak küresel
ölçekte adım atma, etkili olma konusunda devlet
kapasitesi, yumuşak gücü yetersiz kalan İran da,
kendisine yönelik bu abartılı ifadelerden yararlanmaktadır.
İran Türkiye’yle tarihsel olarak rekabet içindedir8. Özellikle son dönemde Suriye meselesi başta olmak üzere Türkiye’yle önemli sorunlar yaşamaktadır. Türkiye’nin batıya yakın bir diplomasiyi, savunma ve güvenlik politikasını tercih etmesi, zaman zaman İslam aleminin liderliğine oynadığı yönünde bir algının oluşması, Ortadoğu’da
öncü olma çabaları, topraklarına kabul ettiği
füze kalkanı ve patriotlar İran’ın tepkisini çekmektedir. İki ülke Irak’ta da rekabet halindedir.
İran, Başbakan Maliki hükümetini ve merkezi
yönetimi desteklerken, Türkiye, Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi’ni ve Barzani’yi desteklemektedir.
Türkiye, İran’ın nükleer faaliyetlerinden de tedirgin olmaktadır ve bunun İran’ın bölgesel üstünlüğünü artıracağını düşünmektedir.
Tüm bunlara karşın gerek Türkiye gerekse İran
bölgede devlet ve millet gelenekleriyle öne çıkan
ülkelerdir. 1639 tarihli Kasrı Şirin Anlaşması’ndan
bu yana değişmeyen sınıra sahiptirler. Rekabetin
ve anlaşmazlığın büyüklüğüne karşın, sıcak çatışmadan özenle ve özellikle kaçınacak bilinçtedirler. Nitekim 1990’larda Türkiye’de Atatürkçü,
Cumhuriyetçi fikirleriyle öne çıkan aydınlara yönelik cinayetler ve İran’ın Türkiye’ye rejim ihraç
etme çabaları Türk kamuoyunda İran karşıtlığını
körüklemişse de, her iki ülke de soğukkanlı dav-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ranarak, gerilimi düşürmeye çalışmışlardır. İki
ülkenin siyasi ve ticari ilişkilerinde iniş çıkışlara
rağmen belli bir istikrar egemendir. İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2012’de 20 milyar doları
aşmıştır ve 30 milyar dolara yükselmesi hedeflenmektedir. Türkiye, ABD’nin uyarısı üzerine
İran’dan ithal ettiği enerjiyi azaltsa da, yakın geçmişte, Türkiye’nin petrol ihtiyacının yüzde 40’ını,
doğalgaz ihtiyacının ise yüzde 30’unu İran’dan
karşıladığı dönemler olmuştur.
İran, Suriye’nin bölgedeki en büyük müttefiki ve
destekçisidir. Suriye üzerinden Lübnan siyasetinde etkili olmaya çalışmaktadır. Filistin’de Hamas
ve Lübnan’da Hizbullah üzerinde etkisi büyüktür. Bu sayede etkisini Akdeniz sahillerine kadar
genişletmektedir. ABD’nin Irak’ı işgalinden en
kazançlı çıkan bölge ülkesi de yine İran olmuş,
nüfusunun yaklaşık üçte ikisi Şii olan Irak’ta
siyasi nüfuzunu, iktisadi, toplumsal, kültürel
ağırlığını artırmıştır. “Arap Baharı” olarak adlandırılan süreci 1979 İran İslam Devrimi’nden
esinlenen bir İslami uyanış olarak memnuniyetle
karşılayan İran, Suriye’deki gelişmelere ise büyük
tepki vermiştir.9
Sonuç
İran ekonomisi küresel ölçekte ülkenin iddialarını destekleyecek güçte rekabetçi bir ekonomi
değildir. ABD’nin İran’ın petrol satışını engellemeye, bu yolla onu iktisadi açıdan zayıflatmaya,
rejimi halk nezdinde yıpratıp itibarsızlaştırmaya
yönelik çabaları aralıksız sürmektedir. İran, ülkesini ve rejimini korumak, bölgesel bir güç olarak
konumunu pekiştirmek için nükleer çalışmalarını devam ettirmektedir. Aynı zamanda da İran’ı
hata yapmaya zorlayan, saldırgan taraf olarak
göstermeye çalışan ABD ve İsrail’e karşı bir “sinir
harbi” vermektedir. İran, kendisinin nükleer faaliyetlerini eleştirenlere ise bu çabalarının barışçıl
amaçlı olduğunu söyleyerek ve İsrail’in elindeki
nükleer silahları göstererek yanıt vermektedir.
Kaldı ki İran’da nükleer faaliyetler Şah döneminde başlamıştır ve nükleer güç olmak halkın tamamının desteklediği milli bir politikadır. İran’ın
nükleer silaha sahip olmasının, bölgede Mısır,
Suudi Arabistan ve Türkiye’yi de bu konuda is-
İnceleme
tekli kılacağını belirtenlerin de sayısı çoktur. Öte
yandan, pek çok ülke İran’ın nükleer çalışmalarının barışçıl amaçlı olduğuna inanırken, İran’ın
nükleer silah sahibi olacak kapasiteye ulaşması
için daha uzun yıllar gerektiğini savunan uzmanlar da söz konusudur. İsrail, sürekli olarak
ABD’yi, İran’ın nükleer faaliyetlerini yaptırımlarla, ambargolarla, ablukalarla durduramayacağı yönünde uyarsa da, ABD’nin İran’a yönelik bir
askeri müdahaleyi göze alması oldukça zordur.
Kısacası, jeopolitik konumu, doğal zenginlikleri,
nüfusu, devlet geleneği, millet bilinci, savaş de-
neyimli ordusu, nükleer faaliyetleri, diplomatik
kadrolarının yetkinliği, dağlık coğrafyasıyla öne
çıkan İran, etkili bir bölgesel güçtür. 19. ve 20.
yüzyıllarda Rusya’nın ve İngiltere’nin işgaline
uğramış olmak, ulusal bütünlük ve bağımsızlık
konusunda İran halkını oldukça duyarlı kılmıştır.
Kurduğu ittifak ilişkileri, elindeki enerji kartı ve
Hürmüz Boğazı’nı denetleyen konumu da İran’ı
bölge denkleminde öne çıkarmaktadır. Bu özellikleri onu çok zorlu bir hasım yaparken, İran’a
yönelik bir askeri müdahalenin çok büyük sonuçları olabileceğini ortaya koymaktadır.
O
DİPNOTLAR
1
2
3
4
5
6
7
8
9
İran’da ideoloji, devlet ve politika hakkında bkz: Doğu – Batı Yol Ayrımında İran, Ed: Barış Adıbelli, Bilim + Gönül
Yayınları, İstanbul, 2012.
Seçkin Berber, “Yaptırımların İran Ekonomisine Etkileri”, www.bilgesam.org.tr, 26. 04. 2013, s., 2.
Davut Turan, “Gazze Operasyonu Işığında İran’ın İsrail – Filistin Sorununa Yaklaşımı”, Ortadoğu Analiz, Şubat
2009, Cilt: 1, Sayı: 2, s: 50.
Merve Suna Özel, “Rusya’nın İran Kaygısı mı Beklentisi mi?”, www.21yyte.org.tr, 21. 04. 2012.
Özel, age, s: 2.
Berber, age, s: 1.
Güneş Özyurt, “İran – Latin Amerika İlişkileri”, www.bilgesam.org.tr, 06. 02. 2012, s: 1.
Bu konuda bkz: Gökhan Çetinsaya, “Essential Friends and Nutural Enemies: The Historic Roots of Turkish – Iranian Relations”, Middle East Review of International Affairs, Vol: 7, No: 3, September 2003.
Bu konuda daha geniş bilgi için bkz: Bayram Sinkaya, “Arap Baharı Sürecinde İran’ın Suriye Politikası”, SETAV,
www.setav.org, Nisan 2012.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
İran’a karşı uygulanan yaptırımlar, son yıllara kadar sadece ABD tarafından uygulanmış olmasından ötürü, İran ekonomisinde
bazı sıkıntılara neden olsa da İran’ı yalnızlaştıramamış ve siyasi baskı yaratabilecek düzeyde ekonomik sıkıntı yaratmamıştır.
İran’a Ekonomik Yaptırımlar: Kırılganlaşan
Nükleer Program mı Hükümet mi?
Economic Sanctions on Iran: Is It Iran’s Nuclear Program or the
Government Getting Fragile?
Özüm S. UZUN
Abstract
There is a consensus about the severe impact of the economic sanctions on the Iranian economy and the
limits of its achievement to compel Iran to stop its uranium enrichment activities. However, the probability
of the emergence of revolutionary uprisings against the regime due to the sanctions is still a debatable issue.
Therefore, this article seeks to understand the probability of transforming economic demands of Iranians to
political demands as a result of the economic sanctions. In that respect, it attempts to answer the following
question: Would economic sanctions be successful to dissuade the Iranian regime from its nuclear program
as a result of widespread discontent among Iranians in an era when the Middle Eastern and North African
regimes have been challenged by the popular uprisings? It seems that the main aim of greater economic
sanctions is to slow Iranian nuclear program, rather than to end it. Therefore, this article argues that the
possibility of transformation of economic demands of Iranians to political demands is low, since most of the
Iranians now only criticize the economy policies, not the nuclear policies, of the government.
Keywords: Iran, sanctions, nuclear program, Iranian economy
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
00 y×l× itibariyle úran ile A% hols aras×nda yrtlen mzaNereler
zorlu bir d|nemece girmiütir 00 senesindeNi g|rümelerde Alman
ya úngiltere ve Fransa úran’a uranyum zenginleütirme faaliyetlerini
durdurmas× Narü×l×ù×nda nNleer teNnoloMi ve ticaret alanlar×nda oeüitli
|nerilerin bulunduùu bir anlaüma teNlif etmiütir
Giriş
18 Aralık 2010 tarihinde Tunus’ta başlayan halk
ayaklanması, yönetimle halk arasında derinleşen uçurumun bir sonucu olarak patlak verdi.
Tunus’tan sonra Ortadoğu ve Kuzey Afrika devletlerine hızla yayılan halk ayaklanmaları, bölgenin siyasal açıdan yeniden yapılandırılma sürecini başlatmış oldu. Bölgeyi yakından takip edenler,
yönetimlerin kırılganlaşmasında büyük payı olan
ekonomi politikalarının önemini bir kez daha
kavradı. Arap devrimleri sürecinde İran’ın rolü,
algısı ve gücü üzerine birçok çalışma yapılırken,
İran’ın mevcut rejiminin ekonomi politikaları ve
devam ettirdiği nükleer programından dolayı
maruz kaldığı ekonomik yaptırımların etkisi görece daha az çalışıldı. Elbette ki ekonomik yaptırımların İran’ın nükleer programını durdurmada
başarılı olup olmayacağına dair birçok çalışma
yapıldı. Ancak İran ekonomisi incelenirken, yönetimlerin ekonomik nedenlerle kırılganlaşması
sonucunda devrimci çatışmalarla/hareketlenmelerle karşı karşıya kalma olasılığı daha nadir
analiz edildi. Bu nedenle bu makale, İran’a karşı
sertleştirilerek uygulamaya devam ettirilen ekonomik yaptırımların, hükümet üzerinde nasıl bir
etkisi olabileceğini sorgulayacaktır. Bu amaçla,
ekonomik yaptırımlar İran’ı nükleer programdan
vazgeçirmede etkili olabilir mi? ve Ortadoğu ve
Kuzey Afrika’nın halk ayaklanmalarıyla yeniden
şekillendiği bir süreçte bu yaptırımlar İran hükümetini kırılganlaştırabilir mi? sorularına cevap
arayacaktır. İlk bölümde, İran’ın nükleer programına dair kısa bir bilgi verilecek ve yaptırımlara
zemin hazırlayan başarısız müzakere süreci anlatılacaktır. İkinci bölümde ekonomik yaptırımların rolü ve İran’daki etkileri incelenecektir.
Müzakerelerin Sonucu: Ekonomik
Yaptırımlar
İran’ın nükleer programı, Şah döneminde altyapı
çalışmalarının ABD yardımıyla “Barış için Atom”
programı çerçevesinde başlatılmış, 1967 senesinde de Tahran Nükleer Araştırma Merkezi kurulmuştur. İran, İslam Devriminden sonra İran-Irak
savaşına kadar nükleer çalışmalarını askıya almış
olsa da, 1960’lardan bu yana dönemsel olarak
SSCB (dağılmasından sonra Rusya), ABD, Çin,
Arjantin, Pakistan, Hindistan, Polonya, Almanya, Fransa, Kuzey Kore, Güney Afrika ve İtalya
gibi ülkeler İran’ın nükleer programına katkıda
bulunmuştur. İran, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşmasını (Nonproliferation
Treaty [NPT]) 1970’de onaylayarak nükleer silaha sahip olmayan ülkeler listesine ismini yazdırmış, UAEA’nın Teminat Anlaşmasını (Safeguard
Agreement) kabul etmiştir.1 1974’te İran Atom
Enerjisi Ajansı’nın kurulmasıyla da nükleer çalışmalar yapan İranlı bilim adamları yetiştirme süreci hız kazanmıştır. 1979 İslam Devrimiyle sona
erdirilen nükleer program, 8 yıl süren İran-Irak
savaşından sonra tekrar başlatılmıştır. Bahgat’ın
da belirttiği gibi Pakistan, İsrail ve ABD’den algılanan tehditle beraber, ekonomik ve siyasi dinamikler ve nükleere atfedilen “milli gurur” faktörleri İran’ın nükleer programını yeniden başlatmasında etkili olmuştur.2 İran-Irak savaşında
Saddam Hüseyin’in İran’a karşı kimyasal silah
kullanması ve uluslararası kamuoyunun bu konuda sessiz kalması da bir diğer önemli unsurdur. Ancak 1980’lerde rehine kriziyle ABD-İran
arasındaki diplomatik ilişkilerin kesilmesi, Şah
döneminde İran’ın nükleer programına destek
veren Batı dünyasının İran’a yardımının sonu
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
olmuştur. Yabancı şirketlerin de İran’la nükleer
işbirliğini reddetmeleri, İran’ı Rusya ve Çin dahil diğer devletlere yöneltmiştir. Aynı zamanda
Devrim sonrasında İran’ın nükleer programının
“milli” olmasına özen gösterdiği bir süreç başlamıştır.
2000’lerle birlikte İran’ın devam eden nükleer
çalışmaları ve elde edilen istihbarat bilgileriyle
İran’ın nükleer programının barışçıl amaçlı olmayabileceği endişeleri doğmuştur. 14 Ağustos
2002 tarihinde muhalif İran Ulusal Direniş Konseyi, yapmış olduğu basın toplantısında, gizli
tutulan Natanz’daki uranyum zenginleştirme ve
Arak’taki ağır su üretim tesisleriyle ilgili bilgiler vermiştir. UAEA 2003 raporunda da, İran’ın
1991 yılında Çin’den ithal ettiği uranyumu bildirmemiş olmasına; zenginleştirme programına3
ve Arak reaktöründeki ağır su programına dikkat çekmiştir. 18 Eylül 2004’de bir karar tasarısı
onaylayan UAEA, İran’dan uranyum zenginleştirme çalışmalarını durdurmasını ve Yönetim
Kurulu’na nükleer programıyla ilgili bir değerlendirme raporu sunmasını istemiştir. Diğer
taraftan, İran’ın gizli bir nükleer programı olabileceği kaygısı, askeri seçenekleri önleme maksadıyla Avrupa ülkelerini İran’la müzakere masasına oturtmuştur. Almanya, İngiltere ve Fransa
(AB Üçlüsü) ile yürütülen müzakereler sonucunda 15 Kasım 2004’de bir anlaşmaya varılmıştır.
İran’daki tüm santrifüjler denetim mekanizmasına alınmış ve İran kendi isteğiyle geçici olarak
durdurduğu uranyum zenginleştirme faaliyetlerine bir süre daha başlamayacağını duyurmuştur.
Böylelikle İran, konunun Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyine sevk edilmesini engellemiştir.
2005 yılı itibariyle İran ile AB Üçlüsü arasında
yürütülen müzakereler zorlu bir dönemece girmiştir. 2006 senesindeki görüşmelerde Almanya,
İngiltere ve Fransa İran’a uranyum zenginleştirme faaliyetlerini durdurması karşılığında, nükleer teknoloji ve ticaret alanlarında çeşitli önerilerin bulunduğu bir anlaşma teklif etmiştir. Dönemin, İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hamid Rıza
Asefi, Avrupa’nın nükleer yakıt verme önerisine
olumlu baktıklarını, ancak bunun İran’ın barışçıl
nükleer teknolojiye sahip olmasına ilişkin doğal
ve yasal haklarından vazgeçtiği anlamına gel-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
mediğini söylemiştir.4 Aynı zamanda İran, 2005
senesinde Avrupa üçlüsünün Rus topraklarında
uranyum zenginleştirme önerisini reddederek
uranyum zenginleştirme programına yeniden
başlamıştır. İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedijenad, 2007 senesinde Güney Horasan eyaletinin başkenti Bircand’da halka hitaben yaptığı
konuşmada nükleer programa değinmiş, uranyum zenginleştirme faaliyetlerini 164 santrifüjden 3 bin santrifüje çıkararak devam ettirdiklerini açıklamıştır.5 Aynı dönemde Körfez İşbirliği
Konseyi ülkeleri bölge dışında tarafsız bir yerde
uranyum zenginleştirme önerisinde bulunmuşlar, ancak bu öneri İran tarafından sıcak karşılanmamıştır. İranlı yetkililer, hiçbir önerinin kendi
topraklarında uranyum zenginleştirmeyi engelleyemeyeceği yönünde açıklamalar yapmıştır.6
2008’de bir araya gelen İranlı ve Avrupalı yetkililerin görüşmelerinde de İran’ın uranyum
zenginleştirme faaliyetlerinden vazgeçmeyeceği anlaşılmıştır. 14 Haziran 2008 tarihinde
Tahran’a giden AB Ortak Dış Politika ve Güvenlik Yüksek Temsilcisi Javier Solana başkanlığındaki heyet, ABD, Rusya, Çin, İngiltere, Fransa ve
Almanya’nın (5+1 ülkeleri) teşvik paketini sunmuştur. İran’ın hafif su reaktörü ile sivil bir nükleer program geliştirmesine yardım etmeyi, yasal
olarak geçerli nükleer yakıt kaynağının garantisini, ticaret kolaylığını ve İran’ın Batı’dan sivil uçak
alabilmesini öneren bu paket de İran’ı uranyum
zenginleştirme faaliyetlerini durdurmasına ikna
edememiştir. İran’ın resmi yanıtı gelmeden Hükümet Sözcüsü Gulamhüseyin İlham’ın, “Eğer
paket uranyum zenginleştirme işlemini askıya
almayı içeriyorsa hiçbir şekilde görüşülebilir bir
paket değildir” şeklindeki açıklaması, İran’ın politikalarında bir değişiklik olmayacağının sinyalini vermiştir.7
Temmuz 2008 tarihinde İran’ın nükleer baş müzakereci Celili ve AB’nin Dış Politika Sorumlusu
Solana Cenevre’de bir araya gelmiş, görüşmelere
ABD Dışişleri Bakanlığından bir yetkili de gözlemci olarak katılmıştır. 5+1 ülkelerinin talep
ve teşvikleri İran tarafına bir kez daha iletilmiş,
İran ise UAEA’nın denetiminde ve uluslararası
anlaşmalarla güvence altına alınmış olan barışçıl
nükleer programının hangi gerekçeyle engellen-
İnceleme
diğini sorgulayarak uranyum zenginleştirme faaliyetlerini durdurmayacağını bir kez daha yinelemiştir. Bunun üzerine İran’a karşı yaptırımların
arttırılması bir kez daha gündeme gelmiştir. Ancak 7 Ağustos 2008 tarihinde Rusya’nın Birleşmiş Milletler Daimi Temsilcisi Büyükelçi Vitali
Çurkin, 5+1 ülkeleri arasında, nükleer programı
nedeniyle İran’a yeni bir yaptırım uygulanması
konusunda kesin bir anlaşma olmadığını açıklamıştır.8 19 Ağustos 2008 tarihinde İran ve UAEA
arasında yeni bir müzakere süreci daha başlamış,
UAEA Başkan Yardımcısı Hainunen, İran Atom
Enerjisi Kurumu tarafından Tahran’a davet edilmiştir.9 Sonuç olarak, 15 Eylül 2008 tarihinde
UAEA tarafından hazırlanan İran raporunda,
ne İran ne de Batı’nın tezlerini teyit edici bir sonuca varılmıştır. Raporda, İran yönetiminin BM
Güvenlik Konseyi kararlarının gereklerini yerine getirmediği, uranyum zenginleştirme ve ağır
su reaktöründeki çalışmalara devam ettiği ifade
edilmiştir. Ancak izin verilen tesislerin denetimi
sonunda, İran’ın gizli nükleer çalışmaları olduğuna dair bir kanıtın sunulamayacağı da eklenmiştir. UAEA, İran’ın Güvenlik Konseyi kararları gereğince nükleer programı konusunda daha
şeffaf adımlar atmaması durumunda, İran tarafından belirtilmemiş nükleer materyal ve aktivitenin olmadığını teyit eden bir tutum sergileyemeyeceğini belirtmiştir. Bu rapor, İran’ın askeri
amaçlı bir nükleer programı olduğunu kanıtlayamamakla birlikte, BM Güvenlik Konseyi kararlarıyla uyumlu hareket etmesi gerektiği yönünde
bir uyarı niteliğindedir.
İran’ın ısrarcı tutumu, İran’a karşı uygulanan
ekonomik yaptırımların devamına ve artmasına
neden olmuştur. BM Güvenlik Konseyi tarafından Aralık 2006 tarihinde çıkarılmış olan 1737
sayılı karar genişletilerek Mart 2007 tarihinde
1747 sayılı karar kabul edilmiş, Mart 2008’de de
1803 sayılı üçüncü yaptırım kararı onaylanmıştır. 1737 sayılı kararla, Tahran yönetiminin nükleer faaliyetlerine katkıda bulunacak her türlü
malzeme, teknoloji ve finansman sağlanmasının
yasaklanması ve nükleer programla ilişkisi olduğu saptanan 11 şirketin ve 12 kişinin malvarlıklarının dondurulması onaylanmıştır. 1737 sayılı
karar BM Güvenlik Konseyi’nin 15 üyesinin tamamının oyuyla kabul edilmiş olmasına rağmen,
Rusya girişimleriyle yaptırımları hafifletmeyi başarmıştır. 1803 sayılı son kararla ise önceki ekonomik ve ticari yaptırımlar biraz daha sertleştirilerek İran’a uranyum zenginleştirme faaliyetlerini durdurması için üç ay süre tanınmış; nükleer
programla bağlantısı bulunan kişi ve kurumlar
saptanmış, bunların yurt dışındaki mal varlıklarının dondurulması kararı çıkmış, bazılarına
seyahat yasağı getirilmiş; İran’a sivil veya askeri
amaçlarla kullanılacak hassas teknolojik ürünlerin satışının yasaklanmasına karar verilmiş ve
İran bankalarıyla ilişkilerde dikkatli olunması
önerilmiştir.
15 Eylül 2008 tarihinde UAEA, İran’ın nükleer
programıyla ilgili başka bir rapor daha yayınlamıştır. Bu raporda da Güvenlik Konseyi kararlarına rağmen İran’ın uranyum zenginleştirme
faaliyetlerinden vazgeçmediğinin ötesine geçilememiştir.10 Tam da bu esnada Hamaney’in 5+1
ülkelerinin ekonomi teşvik önerisini reddetmesiyle BM Güvenlik Konseyi’nin yeni yaptırım kararları için zemin hazırlanmıştır. 27 Eylül 2008
tarihinde 1835 sayılı karar, yeni yaptırımlar içermese de İran’ın daha önceki kararlara uymasını
yinelemiştir.11 Yeniden başlayan müzakere süreci de başarısızla sonuçlanmış, İran uranyumu
%20 oranında zenginleştirmeye başlayacağını
UAEA’na bildirmiştir. 2010 yılında ise müzakere süreci tamamen çıkmaz bir yola girmiştir. BM
Güvenlik Konseyi 1929 sayılı kararla İran’a uygulanacak ek yaptırımlara kapı açmıştır. Kasım
2011 tarihinde UAEA’nın İran’ın nükleer programıyla ilgili yayınlamış olduğu raporda İran’ın bildirilmemiş nükleer faaliyetlerinin askeri amaçlı
olabileceğine dair kaygılarının olduğuna işaret
etmesi, İran’a karşı daha sert yaptırımların gündeme gelmesini hızlandırmıştır. Bu çerçevede
ABD Senatosu, İran’ın enerji, liman, nakliyat ve
gemi sanayi sektörleriyle iş yapılmasını kısıtlayan
ve bu ülkeye grafit, alüminyum ve çelik gibi, gemi
sanayi ve nükleer sektörlerle alakalı ürünler satan
veya tedarik eden bireylere cezalar öngören yaptırım paketini onaylamıştır.12 AB de İran’a karşı
gaz, bankacılık ve deniz taşımacılığı konusunda
yeni bir yaptırım paketi üzerinde anlaşmaya varmış ve 27 AB üyesinin Tahran’dan doğalgaz alımını durduracağını açıklamıştır.13 Ancak İran’a
karşı uygulanan ekonomik ve ticari yaptırımlarla
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Haziran ayında gerçekleşecek olan seçimler sonrasında kurulacak yeni hükümetin ekonomi politikaları,
İranlıların ekonomik taleplerini nükleer programla ilişkilendirip ilişkilendirmeyeceğini belirleyecektir.
İran’ın nükleer programından vazgeçirilmesinin
mümkün olup olmadığı hâlâ sorgulanmaktadır.
Ekonomik Yaptırımlardan Ne Bekleniyor?
1979 İslam Devriminden sonra ekonomik yaptırımlar, ABD-İran ilişkilerini etkileyen önemli
unsurlardan biri olmuştur. 4 Kasım 1979’da yaşanan rehine krizinden sonra ABD, İran’ın finans
sektörüne, petrol ve petrol dışı ürünlerine karşı
yaptırımlar uygulamaya başlamıştır. İran’ın nükleer silaha sahip olmak istediği ve Ortadoğu barış sürecine karşı terör gruplarına destek verdiği
iddiasıyla da ABD, İran’la olan ticari ilişkilerine
yeni kısıtlamalar getirmiştir.
1970’li yıllardan sonra ekonomik yaptırımların
etkinliği üzerine yapılan çalışmalarda, yaptırımların başarı oranını etkileyen iki faktöre dikkat
çekilmiştir. Birincisi, yaptırımı uygulayan ülke
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ile yaptırım uygulanan ülkenin ekonomik yapılarıdır. İkincisi, yaptırımların ne kadar süre ile
uygulandığıdır.14 Yaptırım uygulanan ülkenin
ekonomisi yaptırım uygulayan ülkeye bağımlı
ise ve yaptırımlar uzun süreli devam ediyorsa,
yaptırımların sonuçları da o denli hissedilir bir
hal almaktadır. Ancak bu noktada ekonomik
yaptırımların siyasi kararlar üzerindeki etkisi değişkenlik göstermektedir. İran’a karşı uygulanan
yaptırımlar, son yıllara kadar sadece ABD tarafından uygulanmış olmasından ötürü, İran ekonomisinde bazı sıkıntılara neden olsa da İran’ı
yalnızlaştıramamış ve siyasi baskı yaratabilecek
düzeyde ekonomik sıkıntı yaratmamıştır. Bu
nedenle ABD, yaptırımların son bir yılda hem
uygulayan ülkeler hem de uygulanan sektörler
bakımından genişletilmesi için çaba harcamıştır.
2000’li yıllarda İran’ın nükleer programını durdurması için uygulanan ekonomik yaptırımların
etkinliği ise hala gündemdedir. Bunun önemli bir
İnceleme
úran d×ü×ndan baN×ld×ù× zaman eNonomideNi s×N×nt×larla boùuüan úran
l×lar×n hNmetin nNleer politiNas×n× sorgulamas× beNlenebilir AncaN
úran’daNi tart×ümalar incelendiùinde AhmedineMad hNmetinin eNo
nomi politiNalar×n×n sorguland×ù× ve tart×ümalara nNleer politiNan×n ve
bundan dolay× uygulanan yapt×r×mlar×n dahil edilmediùi g|rlmeNte
dir
nedeni, AB’nin İran’a karşı genişletilen yaptırımlara daha fazla destek vermesine rağmen Rusya
ve Çin’in muhalif tutumlarıdır. Çin açısından
İran’la ilişkiler, Ortadoğu ve Avrasya bölgelerinde
siyasi ve ekonomik gücü artan ABD’ye karşı dengeleyici bir unsur olarak algılanmaktadır. 1970’li
yıllarda başlayan İran-Çin ekonomik ilişkileri,
İran’ın yalnızlaştığı dönemlerde artarak devam
etmiştir. İki ülke arasında konvansiyonel silahlar
ve nükleer enerji alanlarında devam eden işbirliği, 2000’li yıllarda enerji alanında da gelişmeye
başlamış, iki ülke arasında enerji anlaşmaları imzalanmıştır. Aralık 2012 tarihinde Çin’in İran’dan
petrol ithalatı, bir önceki yıla göre %43 oranında
artmıştır.15 Nükleer enerji alanında İran-Rusya
işbirliği de önemlidir. Buşehr reaktörünü tesis
eden Rusya’nın eski Devlet Başkanı Putin, gecikmeler olsa da projenin tamamlanacağına dair
garanti vermiştir. Dolayısıyla, ABD-İran ilişkilerinde önemini koruyan ekonomik yaptırımlar,
Rusya ve Çin ile İran arasındaki ekonomik ilişkilerden etkilenmekte, ABD’nin İran ekonomisini
zora sokarak siyasi baskı yaratma gücünü zayıflatmaktadır. Amerikan yönetimi de bu zayıflığın
farkında olup, İran’a karşı daha geniş katılımlı bir
koalisyon oluşturma gerekliliğini her fırsatta dile
getirmektedir.
Görünen o ki, hiç kimse İran’a karşı uygulanan
ekonomik yaptırımlar yüzünden İran hükümetinin nükleer programını durduracağına dair
bir açıklama yapmasını beklememektedir. Yaptırımlarla elde edilmeye çalışılan, İran’ın nükleer programının yavaşlatılmasıdır. Beyaz Saray
Ulusal Güvenlik Danışmanı Tom Donilon’un da
belirttiği gibi, yaptırımlar İran’ın zenginleştirme
programı için gerekli olan ve kendisinin üretemediği temel malzeme ve ekipmanları maliyetli
hale getireceğinden İran’ın nükleer programını
devam ettirmesini güçleştirecektir.16 Dolayısıyla,
yaptırımların asıl amacının nükleer programın
devam ettirilmesinin maliyetini arttırarak, hızlı
ilerlemesini engellemektir. Bu noktada iki önemli husus dikkat çekmektedir. Birincisi, yaptırımların asıl amacı nükleer programı yavaşlatmaksa,
orta vadede askeri yöntemlerin gündeme gelme
olasılığı vardır, ki bu makalenin konusu dışındadır. İkincisi, uygulanan yaptırımlar yüzünden
ciddi ekonomik sıkıntılarla baş eden İran halkının nükleer programa yönelik desteğini azaltarak
hükümet politikalarını etkileyebileceği ihtimalinin var olup olmadığıdır. İlerleyen bölümlerde
bu ihtimal analiz edilecektir.
Ahmedinejad Hükümeti, İran Ekonomisi ve
Nükleer Program Üçgeni
İran’da 24 Haziran 2005 ve 12 Haziran 2009 tarihlerinde yapılmış olan seçimlerde Cumhurbaşkanı seçilen Mahmud Ahmedinejad’ın yönetimi
boyunca İran’a karşı uygulanan yaptırımların
artmasıyla, İran ekonomisi zor bir döneme girmiş, bununla paralel İranlıların ekonomik talepleri artmıştır.
İran’daki muhafazakârlar kendi içlerinde geleneksel, ılımlı ve radikal olmak üzere üç gruba
ayrılmaktadır. Geleneksel muhafazakârlar tüccarlardan oluşmakta, ekonomik alanda sanayi
burjuvazisini savunmakta ve ekonomik anlamda uluslararası sistemle entegrasyonu desteklemektedir.17 Dolayısıyla, ekonomik güce sa-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
hip olan geleneksel muhafazakârların, radikal
muhafazakâr grubundan olan Cumhurbaşkanı
Ahmedinejad’ın ekonomi politikasını nasıl algıladığı önem kazanmaktadır. Ahmedinejad,
seçim öncesinde petrol gelirlerinin halka dağıtılacağı ve yeni iş imkânlarının yaratılarak işsizlik oranının azaltılacağını vaat etmiştir. Ancak
Ahmedinejad’ın yönetiminde İran ekonomisi
düşüşe geçmiş, özellikle nükleer program politikasında izlediği tavizsiz tutum karşısında ABD
öncülüğünde ekonomik yaptırımlara neden olmuştur. Artan genç nüfusuyla işsizlik oranının
artması, halkın alım gücünde yaşanan düşüş ve
Haziran 2007 tarihi itibariyle benzinin karneye
bağlanması,18 Ahmedinejad döneminde yaşanan
ekonomik sıkıntıların bir kısmını oluşturmaktadır. Ekonomik ve ticari yaptırımlarla İran halkının yoksullaşarak yaşam kalitesinin düştüğü
bir gerçektir. İstatistiklere göre, ülke genelinde
fakirlik seviyesi %18 ve işsizlik oranı %13,2 civarındadır.19 15-24 yaş arası genç kadın nüfusta ise
işsizlik oranı, %30 civarındadır.20 Aynı zamanda
petrol zengini olan İran, yaptırımlar yüzünden
rafinerilerini yenileyememekte, dolayısıyla günlük benzin ihtiyacını karşılayamadığı için benzin
ihtiyacının %40’ını ithal etmektedir.21
Daha önce de bahsedildiği gibi, ekonomik yaptırımların İran ekonomisindeki kısa vadeli sonuçları, İran’ın ABD’den başka ekonomik ve ticari işbirliği yapabileceği yeni ülkelerle bir nebze olsun
hafifletilmiştir. Ancak ekonomideki 777 milyon
$’lık yıllık toplam zararın, %82’sinin yaptırımlardan kaynaklandığı görülmektedir ki bu rakamların yaptırımların genişletilmediği döneme
ait olduğu da göz önünde bulundurulmalıdır.22
İngiltere’nin BM Daimi Temsilcisi Büyükelçi
John Sawers da BM Güvenlik Konseyi tarafından
İran’a uygulanan yaptırımların İran ekonomisini
vurduğunu söylemiş, Avrupa ile yaptığı ticareti
etkilediğini ve uluslararası şirketlerin İran’a yatırım yapma isteklerini azalttığını ifade etmiştir.
Sawers, yaptırımların siyasi etkisi olduğunu da
belirterek, yaptırımların “İran’ın içinde de nükleer hırslarının peşinde ne kadar bedel ödemek
istedikleri konusunda” şiddetli bir tartışma başlattığını savunmuştur.23
İran dışından bakıldığı zaman, ekonomideki sıkıntılarla boğuşan İranlıların hükümetin nükle-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
er politikasını sorgulaması beklenebilir. Ancak
İran’daki tartışmalar incelendiğinde Ahmedinejad hükümetinin ekonomi politikalarının sorgulandığı ve tartışmalara nükleer politikanın ve
bundan dolayı uygulanan yaptırımların dahil
edilmediği görülmektedir. 2007 senesinin yaz
aylarında İranlı ekonomistler Ahmedinejad hükümetinin ekonomi politikalarını eleştirdikleri mektubu bir toplantı düzenleyerek kamuoyu
önünde okumuşlardır. Cumhurbaşkanına seslenen ekonomistler, hükümetin akademik verileri
görmezden geldiğini, petrol gelirlerini verimli
değerlendirmediğini, enflasyonun artması ve
ekonomik durumun kötüleşmesine neden olan
politikalar uyguladığını ifade etmişlerdir. Ekonomistlerin birçoğu, İran ekonomisinin yaptırımlar
nedeniyle içinde bulunduğu durumdan ziyade
Ahmedinejad hükümetinin kötü yönetimini sorumlu görmüştür.24
Artan petrol fiyatlarına rağmen İran ekonomisindeki sıkıntıların devam etmesi, hükümetin
zengin enerji kaynaklarını kalkınmaya ve İran
halkının refahına dönüştüremediğini göstermektedir. Artan petrol fiyatları halka yansımadığı gibi
hükümetin nükleer programından ötürü uygulanan ekonomik yaptırımlara karşı elini kuvvetlendirmiştir. Ekonomist Dr. Masoud Nili, 1998
yılında 71 trilyon riyalden az olan devlet bütçesinin, artan petrol fiyatlarıyla 2006 yılında yaklaşık
600 trilyon riyale ulaştığını söylemiştir.25 Petrol
zengini Ortadoğu ülkelerinin “rantçı” ekonomi
yapısı, ekonomik ve siyasi liberalleşmeyi engelleyen, dolayısıyla mevcut rejimleri sağlamlaştıran
bir etken olarak görülmektedir. Bu çerçeveden
değerlendirildiğinde, petrol gelirleri halka yansımamakta, ancak mevcut rejimin devamını sağlamaktadır. Ancak uygulanan yaptırımlarla İran’ın
petrol gelirlerinde 2012 yılından itibaren %45’lik
bir azalma yaşanmış, İran riyali de %80’den fazla
değer kaybetmiştir.26 Ekonomik verilere bakıldığında yaptırımlarla İran ekonomisi zayıflamakta,
dolayısıyla İran’ın nükleer programını yavaşlatmakta başarı şansı yüksektir. Ancak yaptırımların nükleer programı durdurma konusunda başarılı olma ihtimali hala şüphelidir. İran halkının
eleştirisi, hükümetin ekonomi politikalarıyla ilgili olup, henüz nükleer politikasına yönelik değildir. Dolayısıyla ekonomik yaptırımların, İran
İnceleme
hükümetinin nükleer programdan vazgeçmesini
sağlayacak siyasi baskı yaratması beklenmemelidir.
Yaptırımlarla kötüleşen ekonomi, İranlıların
ekonomik taleplerini arttırmasına neden olabilir, zaman içerisinde de ekonomik talepler yerini siyasi taleplere bırakabilir. İranlıların nükleer
politikaya karşı tutumları, Bahgat’ın işaret ettiği
“milli gurur” faktöründen kaynaklanmakta, dolayısıyla ekonomiden bağımsız olarak değerlendirilmektedir. 2005 Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde dönemin Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Hamid Rıza Asefi’nin “Cumhurbaşkanı kim olursa
olsun uranyum zenginleştirme faaliyetlerinin
daimi olarak ertelenmesi söz konusu değildir”
şeklindeki demeci de nükleer programın, hükümetlerin politikalarından ziyade devlet politikası
haline dönüştüğünü göstermektedir. Ancak gelecek nesillerde, nükleer programa atfedilen “milli
gurur” simgesinin asıl kökeni olan İran-Irak savaşından kaynaklanan psikolojik etkilerin, mevcut karar alıcı ve seçmenlerde olduğu kadar güçlü olmayacağı dikkate alındığında, uzun vadede
nükleer program için göğüs gerilen ekonomik
sıkıntıların daha fazla sorgulanmasına sebep olarak ekonomik taleplerin yanında siyasi taleplerle
hükümete karşı hareketlenmeler söz konusu olabilir. Bu ihtimalin ise İran’a karşı uygulanabilecek
askeri bir müdahaleyle yok olacağını söylemek
mümkündür.
Sonuç
İran’ın nükleer programına karşı ekonomik yaptırımların uygulandığı bir dönem yaşanmakta ve
yaptırımların etkinliği tartışılmaktadır. Anlaşılan
odur ki, ekonomik yaptırımlarla askeri amaçlı
nükleer faaliyetler için gerekli olan hassas nükleer teknoloji, madde ve bilgi akışının önlenerek İran’ın nükleer programının yavaşlatılması
amaçlanmaktadır. Bu nedenle, ABD İran’a karşı
uygulanan yaptırımların geniş bir koalisyonla
devam ettirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.
Sonuç olarak, ekonomik yaptırımlarla siyasi bir
sonuç hedeflenmemektedir.
Ekonomik yaptırımların İran ekonomisini olumsuz etkilediği açıktır. Aynı zamanda İran hükümetinin yanlış ekonomi politikalarıyla birlikte
halk, sıkıntıları daha fazla hissetmektedir. Ancak İranlıların mevcut durumda sadece hükümetin ekonomi politikalarını eleştirdiği dikkate
alındığında, giderek artan ekonomik sıkıntılarla
İranlıların ekonomik taleplerinin, siyasi taleplere dönüşerek, hükümetin nükleer programını
etkileme olasılığı düşük görülmektedir. Haziran
ayında gerçekleşecek olan seçimler sonrasında
kurulacak yeni hükümetin ekonomi politikaları,
İranlıların ekonomik taleplerini nükleer programla ilişkilendirip ilişkilendirmeyeceğini belirleyecektir. Uzun vadede ise ekonomik sıkıntılarla
daha fazla karşı karşıya kalan özellikle genç nüfus ki bu kitlede nükleere atfedilen “milli gurur”
faktörünün yüksek hayat standartlarına sahip
olma isteminden daha az önemli olacağı düşünülmektedir, nükleer program yüzünden karşı
karşıya kaldıkları ekonomik sıkıntılarla daha fazla yaşamak istemeyebilir. Bu ihtimalin hem uzun
vadede gündeme gelebileceği, hem de İran’a karşı uygulanabilecek askeri bir operasyonla tamamen ortadan kalkabileceği dikkate alınmalıdır.
O
DİPNOTLAR
1
NPT, 1 Ocak 1967 tarihinden önce nükleer silah denemesi yapmayan bir ülkeyi anlaşmaya taraf olduğu takdirde
nükleer silah yapmayacağı konusunda taahhüt altına almaktadır. Bu tarihten önce nükleer deneme yapan ve
anlaşmaya taraf olan ülkelerin (ABD, Sovyetler Birliği, İngiltere, Fransa ve Çin) ise nükleer silahlara sahip olma
ve yenilerini üretme hakları saklı kalmıştır. Aynı zamanda anlaşma, nükleer silaha sahip olduğu kabul edilen 5
ülkenin de bu silahlara sahip olmayan diğer ülkelere hiçbir aktarım yapmayacağını taahhüt etmektedir. Ancak
anlaşmaya göre taraf ülkeler, sivil amaçlı nükleer enerji kullanımında serbesttirler ve bu teknolojiyi kullanırlarken 5 nükleer ülkeden teknoloji ve maddi yardım alabilirler. Anlaşma, yatay olarak nükleer silahların yayılmasını
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
İnceleme
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
önlemek kadar dikey yayılmayı da önlemeyi amaçlamakta, nükleer ülkelerin de zaman içerisinde nükleer silahlarından vazgeçmelerini öngörmektedir. Ancak bu maddenin zaman limitinin olmaması zaten ayrımcı olarak
algılanan anlaşmanın taraf olmayan, ancak nükleer silah kapasitesine de sahip olan ülkeler tarafından reddedilmesine yol açmaktadır. Taraf olmayan ülkeler Hindistan, Pakistan ve İsrail`dir. Kuzey Kore anlaşmadan çekilmiş,
2007 itibariyle yapılan müzakereler sonucunda nükleer programından vazgeçmiştir.
Gawdat Bahgat, “Nuclear Proliferation: The Islamic Republic of Iran,” Iranian Studies, vol 39 (3), September 2006.
Denetimler sırasında bazı muhafaza kaplarında, Buşehr’deki nükleer santralde enerji için gerekenden çok daha
yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyum bulunmuştur. İran, Pakistan’dan temin ettiği bazı muhafaza kaplarında Pakistan’ın kendi nükleer programından bulaşmış aşırı zenginleştirilmiş uranyumun kalmış olabileceğini
söyleyerek kendini savunmuştur. Gerçi Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (NPT), yakıt zenginleştirmeyi yasaklamasa da zenginleştirme aşaması silah üretiminde de önemli bir basamak olduğundan kuşku uyandırmaktadır.
“Iran: Nuclear Program is Irreversible,” http://www.cnn.com/2006/WORLD/meast/04/23/iran.nuclear/, 23 Nisan
2006.
Anadolu Ajansı, 8 Kasım 2007
Anadolu Ajansı, 2 Kasım 2007
“Iran Defiant in Nuclear Row,” Reuters, 15 Haziran 2008, http://www.reuters.com/article/topNews/idUSDAH339
16920080615?pageNumber=3&virtualBrandChannel=0
“Rusya: İran’a Yaptırımlar Konusunda Anlaşma Yok,” Hürriyet, 7 Ağustos 2008, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/9601657.asp
“İran ve UAEK Arasında Yeni Dönem Müzakere Süreci Başladı,” İran İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı, 19 Ağustos
2008, http://www2.irna.ir/tr/news/view/line-120/0808197732120552.htm
IAEA Board Report, Implementation of the NPT Safeguards Agreement and Relevant Provision of Security Council Resolutions 1737 (2006), 1747 (2007) and 1803 (2008) in the Islamic Republic of Iran, GOV/2008/38, (15
September 2008)
UN Security Council, Resolution 1803, S/RES/1835, (27 September 2008)
“ABD’den İran’a Yeni Yaptırımlar,” NTVMSNBC, 1 December 2012, http://www.ntvmsnbc.com/id/25402653/
“AB’den İran’a Doğalgaz Yaptırımı,” NTVMSNBC, 15 October 2012, http://www.ntvmsnbc.com/id/25390330/
Robert A. Pape, “Why Economic Sanctions Do Not Work,” International Security, Vol. 22. No. 2. (Autumn, 1997), 91.
“Çin’in İran’dan Petrol İthalatı %43 Arttı,” IRIB, 22 Ocak 2013, http://turkish.irib.ir/haberler/iran/item/273945-çinin-iran-dan-petrol-ithalatı-43-arttı (Erişim tarihi 5 Mart 2013)
Beyaz Saray Ulusal Güvenlik Danışmanı Tom Donilon’un Brookings Enstitüsünde yapmış olduğu konuşma, “Iran
and the International Pressure: An Assessment of Multilateral Effort to Impede Iran’s Nuclear Program,” The Brookings Institution, 22 November 2011, http://www.brookings.edu/~/media/events/2011/11/22%20iran%20
nuclear%20program/20111122_iran_nuclear_program_keynote.pdf (Erişim tarihi 21 Nisan 2013 )
Arif Keskin, “Devrim İçinde Yeni Bir Devrim Arayışı: Ahmedinejad Radikalizmi,” 2023 Dergisi, 15 Şubat 2006 Haziran 2007 tarihinde İran Petrol Bakanlığı tarafından benzine kota konulması kararı alınmıştır. Bu karara göre,
kota uygulaması kapsamında motosikletlere aylık 30, özel araçlara 100, tam gün çalışan taksilere 300, yarım
gün çalışan taksilere 600 ve devlet araçlarına da aylık 300 litre benzin verilecektir. Bu miktarların üzerinde olan
benzinler, %25 zamlı olarak satılacaktır. İran’da uygulanmaya başlanan benzin kotasıyla ilgili daha fazla bilgi için
bkz Frances Harrison, “İran’da Benzin Karneye Bağlandı,”27 Haziran 2007, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/
story/2007/06/070627_iran_update.shtml
İran Ülke Profili, Mart 2012, http://birlesmismarkalar.org.tr/images/UF/file/hedef-ulke-raporlari/Iran.pdf (Erişim
tarihi 21 Nisan 2013) 2006 yılında İran’daki işsizlik oranının %11 civarındaydı. Bkz: Lionel Beehner, What Sanctions Mean for Iran’s Economy?, 5 Mayıs 2006, http://www.cfr.org/publication/10590/
İran Ülke Profili, Mart 2012, http://birlesmismarkalar.org.tr/images/UF/file/hedef-ulke-raporlari/Iran.pdf (Erişim
tarihi 21 Nisan 2013)
“Petrol Zengini İran Benzini Karneye Bağladı, Halk Sokağa Döküldü,” Referans, 28 Haziran 2007, http://www.
referansgazetesi.com/haber.aspx?HBR_KOD=71733&KOS_KOD=7&ForArsiv=1
Akbar E. Torbat, “Impacts of the US Trade and Financial Sanctions on Iran,” http://som1.csudh.edu/depts/adjunct/atorbat/Article%20Jan-2005/Torbat%20j.1467-9701.2005.00671.x.pdf, s.425
“BM Yaptırımları İran’ın Ekonomisini Vurdu,” Zaman, 31 Ocak 2008.
“Iranian Economists Blame President for Economic Woes Despite Huge Oil Revenues,” International Herald Tribune, 14 Temmuz 2007, http://www.iht.com/articles/ap/2007/07/14/africa/ME-GEN-Iran-Economic-Woes.php
Massoud Nili, “Picture of Iran’s Oil-Dependent Economy”, Iran International, May 2006, No. 40 http://www.iraninternationalmagazine.com/issue_40/text/picture%20of%20iran’s%20oil.htm
“İran’ın Petrol Geliri Yarıya İndi,” Sabah, 8 Ocak 2013.
“Ortadoğu’da Kader Seçimi,” http://www.tumgazeteler.com/?a=855242
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Yetkililer net bir sayı vermese de geceleri sınırda nöbet tutan gönüllü askerlerin sayıları “bin’ler” ile ifade edilmektedir.
On beş yaşından yetmiş beş yaşına kadar hemen herkes sınırda göreve gitmektedir.
Gazze’de Motivasyonun Kaynağı ve
Son Gelişmelerin Gazze’ye Etkileri
The Source of Motivation in Gaza and the Effects of the
Recent Events on Gaza
Abdulgani BOZKURT
Abstract
The relations between Israel and Gaza have entered a new phase with Ikhwan’s coming to the power in
Egypt and apology of Israel from Turkey. The effect of this new phase on the motivation of people in Gaza is
the main research of interest of this study. People have a high level motivation in Gaza which has become a
symbol of resistance against Israel. Undoubtedly, resistance is the primary source of this motivation. In this
study, firstly reflections of resistance on social life will be mentioned. At the same time, taking control and
barriers of Ikhwan and probable effects of recent events in Egypt on Gaza will be addressed. Lastly, reflections of Israel’s apology from Turkey on Gaza will be examined. The question to be answered in this regard
is whether Israel’s apology is sincere or due to political calculations.
Keywords: Gaza, Hamas, Resistance, Motivation, Ikhwan, Israel
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
úsrail ve Filistin aras×nda son y×llarda meydana gelen |nemli savaülar
dan iNincisi 01 y×l×n×n sonlar×na doùru yaüanm×üt×r úsrail taraf×ndan
´%ulut Stunuµ Gazzeliler taraf×ndan ise ´Siccilµ olaraN adland×r×lan
savaü TrNiye ve |zelliNle M×s×r’×n inisiyatif alaraN devreye girmesi ile
sona ermiütir
Giriş
Bu çalışmada ilk olarak, İsrail ve Gazze arasında meydana gelen savaşların öneminden bahsedilecektir. Zira bu savaşlar İsrail ve özellikle
Gazze’de, ötekine karşı motivasyonun kaynağı
olmaktadır. Gazze’de savaşların öncesinde ve
sonrasındaki ruh hallerinin farklılık arz ettiğini
görmek bu tespiti desteklemektedir.
İkinci olarak, Mısır’ın bugünü ve yakın gelecekteki durumu üzerine birtakım tespitlerde bulunularak Mısır’ın Gazze için neden önemli olduğu ifade edilecektir. Üçüncü olarak, Mısır’da
İhvan’ın kontrolü ele alışının, İsrail’in Mavi
Marmara’da gerçekleştirdiği baskından dolayı
Türkiye’den özür dilemesi hususunda zorlayıcı
bir unsur olup olamayacağı tartışılacaktır. Son
olarak, sebep ne ve kim olursa olsun vuku bulmuş olan özrün, samimi mi yahut siyasi mi olduğu değerlendirilerek özrün Gazze’ye kazandırabilecekleri tahlil edilmeye çalışılacaktır.
İsrail-Gazze İlişkilerinde Savaşın
Yeri ve Önemi
Gazze dikdörtgen şeklinde bir konuma sahiptir.
Dikdörtgen şeklindeki Gazze’nin doğu uzun kenarı ile kuzey kısa kenarında İsrail bulunmaktadır. Güney kısa kenarında Mısır, batı uzun kenarında ise Akdeniz bulunmaktadır. Akdeniz’e paralel uzanan Gazze, yaklaşık 45 km uzunluğunda
sahile sahiptir. Akdeniz’den içeriye doğru en geniş bölgesi 15 km’yi geçmeyen Gazze’de yapılar
mecburiyetten birbirine çok yakın vaziyette inşa
edilmiştir. Yaklaşık 400 km2lik bir yüzölçümüne
sahip Gazze’de 1,5 milyon civarında insan yaşamaktadır.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
2006 yılında Hamas’ın seçimleri kazanmasıyla
birlikte İsrail tarafından Gazze’ye ağır bir şekilde
ambargo uygulanmaya başlanmıştır. Hamas’ın
seçimleri kazanmasından 2008’in Aralık ayına
kadar geçen yaklaşık üç yıllık sürede toplumun
Hamas’a karşı, ambargonun sebebi olmasından
ötürü, nefret beslemesi amaçlanmıştır. Ambargo sebebiyle Gazze’ye, yaşam için gerekli olan en
temel maddelerin bile girişi kontrollü olmuştur.
Özellikle savaş öncesi ve sonrasında yeni yerleşim birimlerinin inşası ve yıkılanların tamiratı
için gerekli olan çimento ve cam gibi maddeler
ise neredeyse hiç sokulmamıştır.
Altı yıldan fazla süren ağır ambargonun yanında,
İsrail-Gazze ilişkilerinin son yıllarına bakıldığında iki önemli savaş öne çıkmaktadır. Gazzeliler
açısından iki savaşın ilkinde (2008) göreceli olarak Hamas kaybetse de son savaşta (2012) kazanan kesinlikle Hamas olmuştur. İfade edilen iki
önemli savaştan ilki olan Dökme Kurşun Operasyonu (Gazzeliler tarafından “Furkan Savaşı”
olarak adlandırılmaktadır), toplumun artan huzursuzluğunun da yardımını umarak Hamas’ı
tamamen ortadan kaldırmak parolası ile başlatılmıştır.1 27 Aralık 2008 günü başlayan ve 22 gün
süren savaş neticesinde 347’si çocuk 1393 Filistinli ve 3’ü sivil 13 İsrailli öldürülmüştür.2 Savaş
neticesinde 2006’da Ortadoğu’da demokratik
ortamda yapılan ender seçimlerden biri ile başa
geçmiş olan Hamas, toplum nezdinde kısmen de
olsa güven kaybetmiştir. Hamas’ı ortadan kaldıramayan İsrail’deki hükümet de aynı şekilde güven kaybına uğramıştır.
Dökme Kurşun Operasyonu’nun en önemli özelliklerinden biri İsrail’in deniz ve hava saldırılarını, operasyonu başlattığı tarihten beş gün sonra
İnceleme
kara harekâtı ile desteklemiş olmasıdır. Normal
savaşlarda kara harekâtı, hava ve denizden desteklenmektedir. Ancak bölgenin ismi Gazze
olunca operasyonların rutini hava ve denizden
olduğu için kara harekâtından destek olarak bahsedilebilir. İsrail, Hamas’ın iktidarını bitirmek
parolası ile başlattığı operasyonlar neticesinde
hedefine ulaşamamış ve 22. günün sonunda geri
çekilmek zorunda kalmıştır.
İsrail ve Filistin arasında son yıllarda meydana
gelen önemli savaşlardan ikincisi ise 2012 yılının
sonlarına doğru yaşanmıştır. İsrail tarafından
“Bulut Sütunu”, Gazzeliler tarafından ise “Siccil”
olarak adlandırılan savaş, Türkiye ve özellikle
Mısır’ın inisiyatif alarak devreye girmesi ile sona
ermiştir.
Her iki tarafın da savaşa verdikleri isimlerin dini
motif taşıması ilgi çekicidir. İsrail’in verdiği isim
Tevrat’ta, Hamas’ın verdiği isim ise Kur’an’da
geçmektedir. Tevrat’ta Çıkış bölümünün 21. ayetinde ilgili isim “ve gündüz ve geceleyin yürüsünler diye, Rab onlara yol göstermek için gündüzün
bulut direğinde (sütununda) ve geceleyin onlara
ışık vermek için ateş direğinde (sütununda) önlerinde gidiyordu” şeklinde geçmektedir.3 Yani
Tevrat’a göre “Bulut Sütunu” Rabbin İsrail oğullarına verdiği desteği ifade etmektedir. Hamas’ın
kullandığı Siccil ifadesi ise Kur’an’da 105. surede
(Fil Suresi) geçmektedir ve kelime, tarihte Fil vakasındaki, Yemen’den gelerek Mekke’yi kuşatan
Ebrehe’nin ordularını mağlup eden Ebabil kuşların attıkları taş anlamına gelmektedir.4
Bulut Sütunu operasyonunun maliyeti, görünürde Gazze için daha fazla olmuştur. Ancak görünmeyen ve basına pek yansımayan ya da yansıtılmayan yönüyle İsrail için daha fazla olmuştur
denebilir. Hamaslı yetkililere göre savaş başladığında Gazze’den 80 km menzilli çok sayıda roket fırlatılmıştır. Toplamda 1.400 rakamını geçen
saldırılardan bir tanesi İsrail Meclis binasının
150 metre yakınına düşmüştür. Durum karşısında İsrailli yetkililerde meydana gelen şaşkınlık,
bomba parçaları incelendiğinde yerini endişeye
bırakmıştır. Zira bombayı inceleyenler, füzenin
üstünde Gazze’de üretilmiştir yazdığını görmüşlerdir. Bu roket ve füze saldırılarının önemli bir
bölümünün, İsrail tarafından saldırıları engellemek üzere tesis edilen Demir Kubbeyi aşması da
İsrail halkında korku oluşturmuştur.5
Tel Aviv’i hedef alan saldırılar aslında askeri
değil siyasi bir mesaj olarak okunabilir. Hamas,
gerçekleştirdiği ataklarla Tel Aviv’i vurabileceklerinin mesajını vermiştir. Yine Hamaslı yetkililere göre operasyonlar süresince İsrail Savunma
Güçlerine bağlı uçaklar düşürülmüştür. Yetkililer, İsrail tarafından bu bilgilerin itinayla gizlendiğini ve dolayısıyla dünyanın bu ve benzeri
askeri başarısızlıklardan haberdar olamadığını
belirtmektedirler.6
2012 yılının sonunda İsrail’in gerçekleştirdiği
Bulut Sütunu Operasyonu’nda Hamas’ın göstermiş olduğu direniş, Gazzelilerin Hamas’a olan
güvenlerinin ve saygılarının artmasına sebep olmuştur, tespiti yapılabilir. Gazze’ye düzenlenen
son büyük operasyonun sonuçlarını ve halkın
hissiyatını görebilme adına 18–21 Mart 2013
tarihleri arasında Gazze’de yapılan incelemeler bu tespitin yapılmasına imkân vermektedir.
Görüşülebilen insanların genel kanaati İsrail’in
düzenlediği son operasyonların öncesine kadar,
muhtemel bir seçimde Hamas’ın seçimleri kazanamayacağı yönündedir. Gazze üzerinde artan
ambargolar ve İsrail’e karşı ciddi bir varlık gösterememesi, Hamas’ın elini zayıflatan unsurlar
olarak öne çıkmaktaydı. Ancak operasyonlarda Hamas’ın gösterdiği askeri başarılar, halkın
önemli bir bölümünün Hamas’a tekrar teveccüh
etmesine yardımcı olmuştur.7
Hamas’a yönelik desteğin altında yatan tek neden, Bulut Sütunu Operasyonu’nda gösterdiği
varlık değildir elbette. Askeri bir mukavemet
göster(e)meyen Batı Şeria bölgesinin günden
güne Filistinliler aleyhine erimesi ve İsrailli yerleşim yeri haline gelmesi, direnişin ve Hamas’ın
destek bulmasına bir başka sebep olarak zikredilebilir. Gazze’deki menfi ekonomik durumun
müsebbibi olarak Batı Şeria’daki yönetimin sorumlu tutulması ve Gazze’de devlet dairelerinde çalışanların maaşlarının ödenememesi de
El Fetih’in aleyhine ancak yine Hamas’ın lehine
gelişmeler olarak ifade edilebilir. Zira bu ödemeleri yapması ve ekonomiyi iyileştirmesi Batı
Şeria’daki yönetimden beklenmektedir. Yukarıda
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
ifade edilenlere ilave olarak sosyal bir etki yapan,
İsrail hapishanesinde bulunanların yakınlarına
ve sakatlara ödenmesi gereken maaşların ödenememesi de motivasyona sebep olan ve Hamas’ı
güçlendiren diğer nedenler olarak sıralanabilir.
Başbakan Selam Feyyad’ın istifası da bütün bu sebeplerin geçerliliğinin kabulü olarak okunabilir.
Nihayetinde sebep her ne olursa olsun Gazze’de
oluşan motivasyonla Gazze halkının önemli bir
bölümü, İsrail’in saldırılarından korkmadıklarını
ve direnişi asla bırakmayacaklarını her fırsatta
ifade etmektedir.8
geceleri sınırda nöbet tutan gönüllü askerlerin
sayıları “bin’ler” ile ifade edilmektedir. On beş
yaşından yetmiş beş yaşına kadar hemen herkes
sınırda göreve gitmektedir. Sabahleyin halıcılıkla
uğraşan, bakkal sahibi olan sıradan bir Gazzeli,
her ayın muayyen günlerinde geceleri sınıra giderek nöbet tutmaktadır. Aynı şekilde devletin
resmi organlarında görev yapan üst düzey resmi
görevliler de gece olunca nöbete çıkmaktadır.
Gece nöbet tutup sabah üniversiteye, öğrenime
giden öğrencilerin sayısı da azımsanmayacak düzeydedir.11
Gazze’deki lider kadro da direniş konusundaki
kararlılıklarını net bir şekilde ifade etmektedir.
19 Mart 2013’te Gazze’de görüştüğümüz İsmail
Haniye, bugüne kadar Gazze’yi savunduklarını
ancak bundan sonra isterlerse hücum edebileceklerini ve İsrail’in Filistin’i tanımak mecburiyetinde olduğunu ifade etmektedir.9 18 Mart 2013
günü Gazze’de görüştüğümüz Hamas’ın siyasi
liderlerinden Dışişleri eski bakanı Mahmud AlZahar da Filistin’in eskisinden çok daha güçlü olduğunu ve bundan sonraki süreçte İsrail’in, karşısında çok daha güçlü bir Hamas bulacağını ifade etmektedir.10 Bulut Sütunu Operasyonu’ndan
sonra sıkça yapılan bu ve benzeri açıklamalar,
İsrail’i etkiler mi bilinmez ancak Gazze halkında
azımsanmayacak bir destek bulmaktadır.
Gazze’de hemen herkes teyakkuz halinde bir hayat sürmektedir. Şehirde, sanki ertesi gün başlayacak bir savaşın sükûneti ve hazırlığı hâkimdir.
Gece çok hareketli ancak bir o kadar da sessiz
geçmektedir. Sokakların arasını ve sınırdaki hareketliliği gör(e)meyen biri için Gazze, geceleri hayalet bir şehri andırabilir. Ana caddelerde
hareketli tek bir araç, gezen tek bir insan bile
görmek neredeyse imkânsızdır. Ancak özellikle
İsrail sınırındaki ara sokaklar dikkatle incelendiğinde hazır bekleyen araçları ve gönüllü direnişçileri görmek çok zor değildir.12 Gazze’de,
Batı Şeria’da sahip olduğu gibi bir serbestliğe sahip olmasa da İsrail, gözlemleme imkânına sahip
olacak kadar Gazze’ye yakındır. Gazze ara sokaklarında ve sınırda meydana gelen bütün hareketlilikten haberdardır ve bu hareketliliği sınırdaki
yüksek teknolojiye sahip cihazlarla devamlı izlemektedir. İsrail sınırında özellikle İsrail ordusunun da görebileceği şekilde konuşlanan kalabalık
Hamaslı ve gönüllü birlikler, İsrail’in taarruzdan
ziyade savunma yapan bir ülke olmasına sebep
olmaktadır. Bu sebeptendir ki İsrail, 2008’den
bu yana Gazze’ye yönelik ikinci bir -geniş çaplı- kara harekâtı yapmayı göze al(a)mamıştır. Dönem dönem Gazze sınırına tank ve buldozerlerle
girse de İsrail’in, Gazze gibi küçük, kalabalık ve
organize bir örgütün olduğu şehirde geniş çaplı
bir kara harekâtını uzun tutması ve başarılı kılması imkânsıza yakın görünmektedir.
Gazze’de, halktaki kararlılık ve özgüveni her fırsatta görmek mümkündür. Çocuk yaşta denebilecek gençlerin bile yolda yürürlerken ayrı bir
özgüven ile yürüdüklerini görmek zor değildir.
Beş yaşındaki bir çocuk bile Yehud (Yahudi) kelimesini duyunca ayrı bir duruşa geçmektedir. Çocukların bu duruşa sahip olmaları tesadüf î değil
belli bir eğitim sürecinin sonucudur. Çok sayıda
yetim merkezi olan Gazze’de, yetimler büyük bir
ihtimamla yetiştirilmektedir. Eğitim bittikten
sonra merkezlerden eve giden çocukların, anneleri yanında olmadan dışarıda tek başlarına oyun
oynamalarına bile müsaade edilmemektedir. Sıkı
bir eğitime tabi olan dört-beş yaşındaki çocuklar
bir araya geldiklerinde hep bir ağızdan özgürlük
marşları söylemektedir.
Gündüz halkta net bir şekilde gözlemlenebilen
özgüven, akşam olunca da sınır boylarında görülebilmektedir. Yetkililer net bir sayı vermese de
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Mısır’da Genel Durum ve Gazze İçin Mısır’ın
Önemi
Mısır-Gazze ilişkilerini açıklamadan önce, özellikle son dönemde meydana gelen ve iki ülkenin karşı karşıya gelmesine sebep olan önemli
İnceleme
Gazze-Mısır arasındaki Refah Sınır kapısında Mısırlı emniyet görevlileri, içeriye girmek isteyenlere kolaylık sağlamak
bir yana zorluk çıkarmaktadır. Mursi Gazze’ye ihanet ediyor mealindeki haberleri Ordu’nun ve polisin kendisini nasıl konumlandırdığı ile
okumak, tünellerin neden imha edildiğinin de anlaşılmasını kolaylaştıracaktır.
bir olayı kısaca hatırlamakta fayda vardır. 2012
yılının Ağustos ayında Sina çölünün Mısır-İsrail sınırına yakın bölgesinde, 16 Mısır polisinin
kar maskeli saldırganlarca öldürülmesi olayında,
Mısır basını tarafından Hamas suçlanmış ve Mısır ile Gazze karşı karşıya gelmiştir. Faili meçhul
olarak kalan saldırılar için Cumhurbaşkanı Mursi, suçluların en kısa zamanda cezalandırılacağını ifade etmişti. Temkinli açıklamalarda bulunan
Mursi’ye rağmen İsrail de Mısır basını gibi hızlı
bir şekilde olayların arkasında Hamas’ın olduğunu ileri sürmüştü.13 Hamas ile Müslüman Kardeşler (İhvan) ise ölümlerden İsrail’i sorumlu
tutmuştu. Hamaslı yetkililer, Hamas’ın İhvan’dan
ayrı olmadığının; dolayısıyla İhvan’ı zora sokacak
hiçbir faaliyette bulunmayacağını ifade etmektedirler. Süreç ilerledikçe olayın Hamas’la ilgisinin
olmadığının da ortaya çıkmaya başladığını belirtmektedirler.14
Mısır’ın Gazze için önemini görebilmek için
öncelikle Mısır’ın Mübarek sonrasındaki durumunu tahlil etmek gerekmektedir. Hamas’a ve
özellikle İhvan’ın yetkililerine göre Mısır’da planlanan ve uygulanan basit bir oyun vardır ve bu
oyun aslında çok nettir. Sina’da gerçekleşen olay
ise bu genel planın sadece bir uygulamasıdır.
21 Mart 2013 Perşembe günü Kahire’de konuştuğumuz İhvan’ın Şura Meclisi Üyesi ve Kahire
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
ElFetih’in Gazze’de zay×Áamas× ve +amas’×n gn geotiNoe golen
mesi Gazze ve úhvan aras×nda salt o×Nar birliùinden ziyade bir dava ve
inano birliùinin oluümas×na da sebep olmaNtad×r %u ao×dan Mursi de
meN Gazze demeN +aniye demeN de úhvan demeNtir M×s×r’×n Gazze
ioin |nemini biraz da bu ao×dan deùerlendirmeN gereNir
İdari Sorumlusu Muhyi Al-Zahid’e göre plan,
Mübarek sonrasında hazırlanmış ve süratle tatbike başlanmıştır. Bilindiği gibi Mısır’da Mübarek devri bitmiş ve sonrasında milletvekilliği
seçimleri yapılmıştı. Yapılan bu seçimlerden ise
genel olarak İslamcılar galip çıkmıştı. İhvan’ın,
Selefilerin ve diğer İslamcı partilerin aldıkları
oylar toplandığında, seçmenin yüzde yetmişini
geçmiştir.15
Al-Zahid, Mısır’ın genel durumuna ve ifade ettiği planın ne olduğuna dair kendisine yönelttiğimiz soru üzerine şu açıklamalarda bulunmuştur:
“Eski rejim sayesinde maddi olarak varlık elde
eden ülkedeki azınlık gruplar ve birtakım çevreler, İhvan’ın yönetime geçmesi ile birlikte haksız
olarak kazandıklarını kaybetmeye başlamışlardır. Bu grupların başında özellikle Mübarek yanlıları, işadamları ve medya patronları gelmektedir. Bunlara ilave olarak emniyetin ileri noktalarında görev alan bazı komiserler ve amirler de
sayılabilir. Bütün bu gruplar ellerinde tuttukları
serveti ve gücü bırakmak istememektedirler. İşte
bu gruplar, ülke içinde parasız gençleri organize ederek gençlerin İhvan’ın binalarına ve resmi
dairelere saldırmalarını sağlamaktadırlar. Ayrıca
bu gençlere, ismini ifade etmeyeceğim ancak sizin çok iyi bildiğiniz birtakım ülkeler de kaynak
aktarmak sureti ile destek sağlamaktadır. Polis
gücü neredeyse tamamen eski rejimin düşünce yapısına sahiptir ve çıkan olaylara müdahale
etmemektedir. Aslında bu hareketiyle emniyet,
askere bir mesaj göndermektedir. Siyasilerin
ve emniyet güçlerinin asayişi sağlayamadıkları,
dolayısıyla askerin görevi devralması gerekliliği
mesajı verilmektedir”.16 Al-Zahid’in ifade ettiği bu durum karşısında Mursi ise geçici çözüm
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
olarak, çoğu kar maskeli göstericilerden oluşan
muhaliflerden daha kalabalık olan İhvan gençlik
teşkilatına, kesin bir talimat göndererek karşılık vermemelerini bildirmektedir. Mursi’ye göre
İhvan’ın fiziki müdahale göstererek olaylara karışması, planı tertip edenlerin amacına ulaşmalarını kolaylaştıracaktır.17
22 Mart 2013 Cuma günü, yine bir rutin haline
gelen İhvan’ı protesto gösterilerinden biri düzenlenmiş ancak diğerlerinden farklı olarak bu
defa İhvan’ın Genel Merkezi kuşatılmıştır. İhvanlı yetkililere göre, Mukattam (İhvan’ın Kalesi
sayılmaktadır) bölgesini adeta bir savaş alanına
çevirenler Ulusal Kurtuluş Cephesi gençleri ve
bazı sol gruplardır. Aynı gruplar uzun süredir
de Tahrir Meydanı’nda sürekli oturan gruplardır. Tahrir’de beklediklerini bulamayan grupların yeni hamlesi gerek resmi kurumları gerekse
İhvan’ın binalarını kuşatmak ve yakma girişimlerinde bulunmaktır. İhvan’dan olduğu anlaşılan
gençlerin dayak yemesine rağmen karşılık vermemeleri Mursi’den ve İhvan’ın yöneticilerinden
aldıkları talimattan başka bir şeyle açıklanamamaktadır. Zira İhvan’ın gençlik teşkilatı sayıca
çok daha kalabalık olmasına rağmen yumuşak
bir direniş sergilemektedir.18
Eğitime yapılan harcamanın Gayri Safi Yurtiçi
Hâsılaya oranının %4’ü bulmadığı ve okuma yazma oranının %70’i ancak bulduğu bir ülke olarak
Mısır’da19 insanların bilgiye ulaşma kaynağı genel olarak televizyon, radyo ve gazetedir. İhvan’ın
ise ulusal bir televizyonu ve bir gazetesi bulunmaktadır. Televizyonunun izlenme oranı ve gazetesinin tirajı taraftarlarının sayısına kıyasla çok
azdır. Mısır genelinde izlenme ve okunma sırala-
İnceleme
malarında İhvan’ın televizyon ve gazetesi sonlarda gelmektedir.20 Halk, bilgiye televizyon, gazete
ve radyodan ulaştığı ve aktarılan herhangi bir
bilginin aslını/ardını araştırmadığı için Kahire’de
yavaş yavaş artan bir huzursuzluktan bahsedilebilir. Ancak Mursi, Mısır’da olup bitenlerin farkındalığıyla olayları izlemekte ve acele etmeden
ve çok radikal kararlar vermeden hareket etmeye
devam edecek gibi görünmektedir. 21 Mart Perşembe günü Kahire’de, Mısır’ın ve İhvan’ın geleceği üzerine konuştuğumuz Al-Zahid, Mısır’da
son zamanlarda olanlara dair kendisine yönelttiğimiz (özel) soruya (genel) şöyle cevap vermiştir:
“İçeride ve dışarıda bütün muhalifler birleşmişler
ve bize karşı çeşitli planlar hazırlıyorlar. Bunların
hepsinin farkındayız. Ancak biraz zamana ihtiyacımız var. Asayişi sağlamaya ayırdığımız vakti ve
enerjiyi ülkemize ayırsak Mısır kazanacak. Ancak Mısır’ın kazanmasını istemiyorlar”.21 İhvanlı
yetkililer her ne kadar zamana ihtiyaç duyduklarını ifade etseler de zaman, Mısır’da İhvan’ın
aleyhine işliyor görünmektedir. Buna rağmen,
İhvanlı yetkililer acele ve radikal davranmamak
hususunda dikkatli davranmaktadırlar.
Mısır’ın bu karışık durumu göz önüne alındığında şu an için Gazze konusunda hatırı sayılır bir
fayda sağlaması zor görünmektedir. Zira kendi
iç problemlerini çözüme kavuşturması kısa sayılmayacak bir süreç alacak gibi görünmektedir.
Mısır-Gazze ilişkilerinde gelişebilecek herhangi
bir olay değerlendirilirken Mısır’ın iç durumu
göz önünde bulundurulursa daha sağlıklı tahliller yapılabilir. Örneğin, Gazze-Mısır sınırında,
14 km uzunluğa sahip hatta bulunan tünellerden
(binden fazla olduğu ifade edilmektedir) bazılarının su pompalanarak bazılarının da patlatılarak imha edilmesi, Mısır’daki karışık durum
göz önüne alınarak değerlendirilmelidir. GazzeMısır arasındaki Refah Sınır kapısında Mısırlı
emniyet görevlileri, içeriye girmek isteyenlere
kolaylık sağlamak bir yana zorluk çıkarmaktadır.
Mursi Gazze’ye ihanet ediyor mealindeki haberleri Ordu’nun ve polisin kendisini nasıl konumlandırdığı ile okumak, tünellerin neden imha
edildiğinin de anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Şu
an itibariyle ordu en iyi ihtimalle tarafsız, polis
ise İhvan karşıtı bir konumda kendisini konumlandırmaktadır. Mursi’nin tünellerin kapatılması
veya imha edilmesi noktasında bir talimatı bu-
lunmamaktadır. Ancak polisin veya askeriyenin
yaptığı eylemler de nihayetinde siyasi karar mercilerinden bilinmektedir.
Mursi iktidarında, Gazze’nin -teoride- kazancının artması beklenmektedir. Ancak Mısır içindeki kuvvetler çekişmesinin Gazze’ye yansımasının -en azından geçiş döneminde- eskisinden de
olumsuz olması sürpriz olmamalıdır. Şüphesiz
İhvan, Mısır’da güçlendikçe Gazze’nin daha fazla
fayda elde etmesi mümkün olacak gibi görünmektedir.
Gazze açısından Mısır’ın önemine ilişkin bir
diğer önemli husus ise “Arapçılık” olarak zikredilebilir. Mavi Marmara operasyonunun ardından Gazzelilerin gözünde Türkiye’ye olan sevgi
kuşkusuz artmıştır. Ancak nihayetinde Türkiye,
kuruluşunu takip eden 80 yıl boyunca doğusu
ile hatırı sayılır münasebette bulunmamıştır. Bu
açıdan Filistinlilerin gözünde, Türkiye’nin Gazze
davasının sahiplenilmesinde kat etmesi gereken
uzun bir yolu vardır.
Gazzelilere, Osmanlı ve Türkiye sorulduğunda
iki döneme ait olmak üzere toplam dört liderin
isminin öne çıktığı görülmektedir. Kürt lider
Selahaddin Eyyubi’nin dillere pelesenk olduğu Gazze’de, Osmanlı padişahlarından Sultan
Mehmed ve II. Abdulhamid’in ayrı bir yeri bulunmaktadır. Türkiye siyasetinden ise Necmettin
Erbakan ve Recep Tayyip Erdoğan, Gazzeliler
için farklı bir anlam ifade etmektedir. İfade edilen liderlerin her birinin adına ya bir mahalle, ya
bir cadde ya da bir yetim merkezi bulunmaktadır.22
Filistin davasını sahiplenmiş olmalarına rağmen
ismi geçen liderler Türk’tür ve Filistin, altmış yıldır neredeyse tamamıyla Arapların savunmuş
olduğu bir dava olarak günümüze gelmiştir. Bu
yüzden (çok güçlü de olsa) Türkiye’nin (çok zayıf
da olsa) Mısır etmeyeceği aşikârdır. Bu sebeptendir ki Mısır ve Mısır’da meydana gelen olaylar
Gazze’de, Türkiye de dâhil diğer ülkelere oranla
daha yakından takip edilmektedir. Mısır’ın coğrafi yakınlığı, kültürel bağları, aldığı ve alacağı
kararlarla Gazze’nin ekonomisini belirleyen birinci ülke olması, Mısır’ı Gazze için diğer ülke-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Direniş kültürü var ve canlı olduğu müddetçe Gazze’deki insanların motivasyonlarının eksilmesi zor görünmektedir. Zira Gazze,
her operasyondan sonra, İsrail’in karşısına daha da güçlenerek çıkan bir bölgedir.
lerden farklı kılan diğer bazı önemli özellikler
olarak sayılabilir.
Sünni dünyanın liderliğini yapma potansiyelini
bünyesinde barındıran en önemli iki ülke olan
Mısır ve Türkiye’den hangisinin Gazze için hayati önem taşıdığının daha net anlaşılması adına küçük ancak önemli bir örnek yeterlidir.
Gazze’nin üç tarafı İsrail ile çevrilidir. Deniz
tarafı da birbirine dik, Gazze sahiline paralel
bir şekilde konuşlanmış onlarca İsrail gemisi ile
çevrilidir. Geriye çok küçük bir sınır kalmaktadır.
O sınır da Mısır’ladır. Türkiye, Gazze’ye milyar
dolarlık yardımda bulunmaya karar verse, (İsrail
dışında) Mısır’dan geçmek zorundadır. Başka bir
ifade ile Mısır’ın müsaadesi olmadan Türkiye’nin
Gazze’ye bir iğne yardımda bulunması bile
mümkün değildir. Dolayısıyla Gazze’nin kaderinin Mısır’ın kaderinden ayrı olmadığını belirtmek gerekir.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
El-Fetih’in Gazze’de zayıflaması ve Hamas’ın gün
geçtikçe güçlenmesi Gazze ve İhvan arasında salt
çıkar birliğinden ziyade bir dava ve inanç birliğinin oluşmasına da sebep olmaktadır. Bu açıdan
Mursi demek Gazze demek, Haniye demek de
İhvan demektir. Mısır’ın Gazze için önemini biraz da bu açıdan değerlendirmek gerekir.
İsrail’in Özrünü Farklı Okumak ve Özrün
Gazze’ye Muhtemel Etkileri
Öncelikle belirtmek gerekir ki 22 Mart 2013
günü itibariyle İsrail başbakanı Netenyahu’nun,
Mayıs 2010’da gerçekleştirilen Mavi Marmara
baskınından dolayı Türkiye’den özür dilemesi ve
baskında hayatını kaybedenler için tazminat ödemeyi kabul etmesi Türkiye lehine diplomatik bir
başarı olarak tarih kayıtlarına geçmiştir. Ancak
gerek özür dilemesi gerekse Mavi Marmara’da
öldürülen dokuz kişi için tazminatı kabul etmesi
İnceleme
hususunda, İsrail’in samimi mi yoksa siyasi mi
hareket ettiğinin cevabını vermek için çok erkendir. Özrün altında yatan en mühim tez karşılıklı
bağımlılık çerçevesinde İsrail ile Türkiye’nin birbirlerine bağımlı oldukları ve ihtiyaç duydukları
tezidir. Bu tezin zıddı ile birlikte İsrail’in özrünün
nedeni ve arkasında ne olabileceği hakkında dört
farklı tez ileri sürülebilir.
İlk tez, İsrail’in Türkiye’ye muhtaç olduğu tezinin
yanlışlığı olarak ileri sürülebilir. Gerek Davos’tan
gerekse Mavi Marmara’dan sonra ilişkiler normale dönmediği takdirde İsrail’in rahat nefes
almasının mümkün olamayacağı vurgulanmaktaydı. Ancak 2008’de ortaya çıkan ve etkisi uzun
süren küresel ekonomik krizden -Türkiye’nin
sırtını dönmesine rağmen- bölgede Türkiye ile
beraber en başarılı şekilde çıkan ikinci ekonomi İsrail ekonomisi olmuştur. Yani öngörüldüğü
gibi İsrail, Türkiyesiz mahvolmamıştır.
İkinci tez, Suriye ile ilgili ileri sürülebilir. Suriye meselesi gitgide bir açmaza dönüşmektedir.
Esed sonrasında, rejimin elindeki silahların kimlerin eline geçeceği endişesi, İsrail’in Türkiye’ye
yakınlaşmasını mecburi kılmış olabilir. Bu özür
vesilesi ile ilerleyen süreçte İsrail’in kendi güvenlik kaygısını öne sürerek Suriye’ye girmesi veya
müdahale etmesi durumunda, Türkiye’nin sessiz
kalması hatta örtülü destek çıkması bile sağlanabilir. Ancak bunun için her şeyden önce Türkiye
ile ilişkilerin iyi olması gereklidir ki İsrail, özür
dileyerek ve tazminatı kabul ederek ilk adımı atmıştır.
Üçüncü tez, İsrail’in bir özürle kazançlı çıkacağı
tezidir. Türkiye basınında özürle ilgili İsrail diz
çöktü, hatasını anladı mealinde başlıklar yer almıştır. Her şeyden önce Türkiye’nin Gazze’ye
uygulanan abluka kalkmadan ilişkiler normale
dönmeyecek restinin ne olacağı merak konusudur. Eğer abluka kalkmadan ilişkiler normale
dönerse Türkiye kaybetmiş olacaktır. İkinci olarak, Mavi Marmara operasyonunun kaza olmadığı bilakis kasti olduğu tezini savunan Türkiye,
ilişkilerin normale dönmesi halinde bu tezinden
de vazgeçmiş olacaktır. Böylece hukuki arenada Türkiye’nin eli zayıflamış olacaktır. İsrail’in
özür dilemesi, gurur kırıcı olarak yorumlansa da
İsrail’in kazançlı çıkmasını sağlayabilir.
Dördüncü tez ise Mısır’da ve civarında İslamcı
hükümetlerin yönetimi ele almasıyla köşeye sıkışan İsrail için Türkiye’nin çıkış noktası olacağı
iddiasının yanlışlığı olarak ileri sürülebilir. Bu bakış açısı ile İsrail, zorda kaldığı için Türkiye’den
özür dilemiştir. Ancak görmek gereken önemli
bir nokta, Mısır’ın, Tunus’un ve yönetimlerin değiştiği sair yerlerin İsrail’e sorun çıkarmaları bir
yana henüz kendi içlerindeki asayişi sağlama konusunda bile yeterli olmadıklarıdır. Yakın bir gelecekte, İsrail’in özellikle -devamlı göreceği ifade
edilen- Mısır’dan zarar görmesi pek mümkün
görünmemektedir. Şu an için Mısır, medyasıyla,
polisiyle kısmen de askeriyle muhalefetin destek
gördüğü bir ülkedir ve İhvan’ın, Mısır’ın kalkınması ve iç güvenliğin sağlanması adına kat etmesi gereken daha çok uzun bir yolu vardır.
Peki, İsrail Gazze’deki ablukanın kalkmasına
müsaade eder mi? İsrail’in Gazze’deki ablukanın kaldırılması hususunda sahip olduğu kanaati
görmek için son iki büyük operasyonların tarihine ve isimlerine bir daha bakmak yeterlidir.
İsrail’in Gazze’ye düzenlediği son iki operasyon
(2008 ve 2012), ABD’deki seçimlerden hemen
sonra İsrail’deki seçimlerden de hemen önce
olmuştur. Bu denk geliş, rastlantı olamayacak
kadar ilginçtir. Operasyonların seçim öncesine
denk gelmesi, İsrail’in kendi iç siyasetinde malzeme olarak Gazze operasyonlarını kullanıyor
olması çıkarımlarını beraberinde getirmektedir.
Aynı şekilde savaşın isminin Tevrat kaynaklı olması, İsrail’in savaşa bakış açsını ortaya koymaktadır. Operasyonda, Hamas’ın Bulut Sütununa
karşılık “Siccil” ifadesini kullanması, Hamas’ın
da İsrail’den farklı bir bakış açısına sahip olmadığını göstermektedir. Her iki taraf da operasyonları kutsal bir savaş olarak değerlendirmektedir.
İnançlar ve hissiyatlar değişmedikçe İsrail-Gazze
arasındaki karşılıklı atakların bitmesi ve ablukanın kalkması zor olacaktır.
Tamamen kaldırılması imkânsıza yakın olan abluka, kısmî de olsa hafifletilebilir. Abluka hafifletilse bile, bundan sonraki süreçte İsrail belli belirsiz aralıklarla operasyonlara devam edecektir.
Özelikle lider kadrolara yönelik nokta atışı operasyonlar devam edebilir. Son operasyonlarda
İsrail, Hamas’ın askeri kanat sorumlusu Ahmed
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
İnceleme
%|lgede meydana gelen btn olaylar ûiaúsrail ve ûiiSnni gerilimi
nin artt×ù×n× g|stermeNtedir úsrail’in ioinde olmas× muhtemel bir oat×ü
mada .|rfez lNelerinin úran Suriye ve +izbullah’×n uùrayacaù× hezi
mete zleceùi s|ylenemez Geriye Snni lNelerden b|lgede Nayda
deùer TrNiye ve M×s×r NalmaNtad×r
el-Cabiri’yi hedef almıştır. Ondan önceki askeri
kanat lideri Salah Şehade 2002 yılında, Hamas’ın
kurucusu Şeyh Ahmet Yasin ve ardından Abdülaziz Rantisi 2004 yılında öldürülmüştür. Yukarıda ifade edilen liderlerin tamamına yakınını füze
ve hava saldırılarıyla öldüren İsrail, 2009 başında
yine Hamas komutanı Said Siyam’ı öldürmüştür.
Hatta bu politikanın Hamas liderleriyle sınırlı
olmadığı da bilinmektedir. İslami Cihat Lideri
Fethi Şikaki de 1995’te Malta’da öldürülmüştür.23
Özetle bundan sonraki süreçte İsrail’in benzeri
hava saldırılarında bulunması sürpriz olmayacaktır.
Önümüzdeki süreçte İsrail, (bir süreliğine) politika değişikliğine de gidebilir. Enerjisini Suriyeİran konusuna harcayabilir. Bir teşbih yapmak
gerekirse Gazze havuz, İran musluktur. Suriye’deki olayların bölgede oluşturduğu Sünni-Şii
ayrışmasına rağmen Sünni Hamas’ın, Şii İran’dan
destek gördüğü bilinmektedir. Dolayısıyla İsrail
havuzdaki suyu boşaltmak yerine musluğu kapatmak yoluna gidebilir. Bu ise beklenen savaşın patlak vermesi ile mümkün olabilir. Beklenen İran-İsrail savaşı başladığında şüphe yok
ki Lübnan’da Hizbullah tarafsız kalmayacaktır.
Böyle bir durumda kuzeyinde iki cephede savaşa girişecek olan İsrail’e, batısındaki Hamas’ın
fırsattan istifade saldırması ihtimal dışı değildir.
İsrail ile arası iyi olmayan Türkiye’nin, halklar bir
yana yönetim olarak da İran’a yakın olması daha
mümkün görünmektedir. Ancak Türkiye ile iyi
ilişkilere sahip bir İsrail, olası İran ve Hizbullah
savaşında Türkiye’nin en azından tarafsızlığını
sağlamayı başarabilir. Zaten Suriye üzerinden
girişilen mezhep kavgası ile ayrışmanın eşiğine
gelen Sünniler, Şiilere karşı olası bir operasyona
çok fazla ses çıkarmayacaklardır. Türkiye de böyle bir durumda tarafsız kalabilir.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Körfez ülkeleri başta olmak üzere Sünni dünyada yayılmaya başlayan meşhur bir söz vardır:
“İran Ahtar Minel Yehud”. Yani İran, İsrail’den
daha tehlikelidir. Gazze’deki abluka -bir süreliğine- gevşetilirse olası bir Şia operasyonunda
Hamas’ın da sessiz kalması sağlanabilir. Zira Hamas ve Hizbullah-İran-Suriye arasında bir inanç
birliğinden ziyade dava ve çıkar birliği vardır.
Her iki taraf da İsrail’in bölgede güçsüzleşmesi
ve ortadan kaldırılması amacıyla çalışmaktadır.
Ancak İsrail güçsüzleştikten veya ortadan kaldırıldıktan sonra taraflar, ne olacağı konusunda
hemfikir değillerdir. Özetle Gazze’deki ablukanın gevşetilmesi İsrail’in Hamas’a bakış açısının
değiştiği anlamına gelmeyecektir. Olası bir Şiaİsrail savaşında İsrail, Gazze’nin en büyük destekçilerinden birine darbe vurmuş olacaktır. Havuzu besleyen musluklar imha edildikten veya
etkisiz hale getirildikten sonra havuzdaki suyu
tahliye etmek daha kolay olacaktır. Bütün bu değerlendirmelere rağmen bundan sonra bölgede
nelerin vuku bulacağını her zaman olduğu gibi
en iyi zaman gösterecektir.
Sonuç ve Değerlendirme
Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Barack Obama, ilk başkanlık süreci başladığında Müslüman
ülkeleri ziyaret etmişti. Bu ziyaret Bush’un bölgede oluşturduğu olumsuz imajı tamir amaçlı
yorumlanmıştı. İkinci başkanlık dönemi başladığında ise Başkan Obama, İsrail’i ziyaret etmiştir. Obama’nın İsrail ziyareti, başkan olarak gerçekleştirdiği ilk ziyarettir. Ziyarette, her ne kadar Filistin’in haklarından bahsetse de Modern
Siyonizm’in kurucusu olarak kabul edilen Theodor Herlz’in kabrini ziyaret etmesi24 ve İsrail’in
Filistin üzerindeki tarihi haklarından bahsetme-
İnceleme
si Obama’nın duruşunun anlaşılması açısından
önemlidir. Buradan verilen mesaj hem Hamas’a,
hem Hizbullah ve İran’a hem de Mısır’adır. Bölgede İsrail ile sorun yaşama potansiyeli olan kim
var ise mesaj açık bir dille iletilmiştir. Türkiye ise
ABD bakış açısına göre, yeniden şekillenmeye
başlayan Ortadoğu’da hem ABD hem de İsrail ile
arası iyi olması gereken bir ülkedir. Bu sebepten
İsrail’in özür dilemesi biraz da ABD sayesinde
sağlanmıştır denebilir. Özür neticesinde ortaya
çıkan sulh havası İsrail ve Türkiye ile sınırlı kalacaktır. Şu an için İsrail-Filistin (Hamas), İsrail-İran veya İsrail-Hizbullah kutuplaşmalarında
olumlu yönde mesafe kat edilmesi zor görünmektedir.
Bölgede meydana gelen bütün olaylar Şia-İsrail
ve Şii-Sünni geriliminin arttığını göstermektedir.
İsrail’in içinde olması muhtemel bir çatışmada
Körfez ülkelerinin, İran, Suriye ve Hizbullah’ın
uğrayacağı hezimete üzüleceği söylenemez.
Geriye Sünni ülkelerden bölgede, kayda değer
Türkiye ve Mısır kalmaktadır. Mısır kendi iç
sorunları ile mücadele etmektedir. Türkiye’yle
ilişkiler ise özürle başlayan süreçle birlikte normale dönecek gibi görünmektedir. Türkiye ile
başlayacak bir normalleşme süreci, olası Suriye
veya İran operasyonlarında Türkiye’nin -en kötü
ihtimalle- tarafsız kalmasını da sağlamayı amaçlayacaktır. Türkiye ile İsrail ilişkilerinin olumlu
yönde ilerlemesi Gazze’ye de fayda sağlayacaktır.
İsrail’in Gazze’ye yönelik operasyonları azaltması veya durdurması paradoksal bir şekilde İsrail’e
de fayda getirecektir.
Gazze’ye yapılan her operasyon, Gazze’de ekstra motivasyona sebep olmaktadır. Yani İsrail’in
Gazze’ye düzenlediği her operasyon neredeyse
Hamas ve direniş lehine yazılan bir operasyon
olmaktadır. Liderlere düzenlenen operasyonlar liderleri efsaneleştirirken, halka düzenlenen
operasyonlar da halkı İsrail’e karşı kinlendirmektedir. İsrail, Gazze’ye operasyon düzenlemediği
takdirde, zamanla Hamas’ın güven ve seçimleri
kaybetme ihtimali bile mevcuttur. Aslında İsrail bu ihtimalin farkındadır. Ancak gerek İsrail’de
gerek Gazze’de motivasyonlar –özellikle halklar
düzeyinde- düşman algısı üzerinden oluş(turul)
maktadır.
Operasyon düzenlemediği takdirde Hamas’ın
zayıflayacağını bilmesine rağmen operasyon düzenlemesi, İsrail’in iç politikası ile açıklanabilir.
İsrail seçimlerinin hemen öncesine denk gelen
operasyonlar, Gazze’nin seçim malzemesine
dönüştürüldüğünü göstermektedir. Ancak son
yıllarda, düzenlenen operasyonların bir sonuç
getirmediğini ve savunmaya harcanan paraların
işsizliğe harcanması gerektiğini ifade eden partiler, seslerini İsrail içinde daha çok çıkarmaktadır.
Mutedil partilerin sesinin daha çok çıkmasının
yanında aşırı sağcı Evimiz İsrail partisinin başkanı Liberman’ın dolandırıcılık ve yolsuzlukla
itham olunması ve yargılanması, Netenyahu’nun
daha az saldırgan bir dış politika izlemesine sebep olacak bir diğer durum olabilir.
Sonuç olarak Gazze ve İsrail arasında iki seçenekten biri olmadıkça suların durulması mümkün görünmemektedir. İlk seçenek İsrail Dışişleri
eski bakanı Liberman’ın 2009 yılında sıradan bir
parlamenter iken ileri sürdüğü tekliftir: “Hamas’a
karşı ABD’nin II. Dünya Savaşı’nda Japonya’ya
yaptığını yapalım. Gazze’yi işgal etmek gereksiz”.
Üstü kapalı bir şekilde atom bombası atmayı ima
eden Liberman, Hamas başta olduğu müddetçe
İsrail’in huzur bulmayacağını ifade etmiştir.25 İnsanlık açısından korkunç bir teklif olsa da İsrail
açısından Hamas’tan kurtulmanın tek çaresi olarak değerlendirmeye tabi tutulabilecek bir tekliftir. Liberman, bu teklifi Gazze’nin yapısını ve
Filistinlilerin direnişini iyi bildiğinden ileri sürmüştür. Teklifin ileri sürüldüğü tarihe bakıldığında Dökme Kurşun Operasyonu’nun sonlarına
doğru olduğu görülecektir. Dolayısıyla bu açıklama, İsrail operasyonlarının sonuç vermediğinin
ilanıdır.
Direniş kültürü var ve canlı olduğu müddetçe
Gazze’deki insanların motivasyonlarının eksilmesi zor görünmektedir. Zira Gazze, her operasyondan sonra, İsrail’in karşısına daha da güçlenerek çıkan bir bölgedir. İki ülke arasındaki
çatışmayı nihayete erdirebilecek (atom bombası
dışında kalan) ikinci ve belki de son seçenek, iki
devletli çözüm için görüşmelere başlanması ve
uzlaşmaya varılmasıdır. Bu seçeneğin dışında kalan diğer bütün seçeneklerin adı savaş ve yıkım
olacaktır.
O
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
DİPNOTLAR
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Radikal, “İsrail’in Dökme Kurşunu Barışı Ölürdü”, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=Radikal
DetayV3&ArticleID=914650, Erişim Tarihi: 01.04.2013.
“Çöken Gazze: Dökme Kurşun Operasyonu’nun Bir Yıl Sonrası”, http://www.amnesty.org.tr/ai/system/files /gazze_mazeret%20yok_amnesty.pdf, s.9, Erişim Tarihi: 01.04.2013.
Kitabı Mukaddes, Çıkış: 13, Ayet: 21, s. 67, Zafer Matbaası, İstanbul, 1991.
Feyz-ül Kur’an, Kur’an-ı Kerim Meali, Hasan Tahsin Feyizli, Sure: 105, 3. Baskı, Acar Matbaacılık, İstanbul, 2006.
Hamaslı Yetkilerle Görüşmeler, Gazze, 18–20.03.2013.
Hamaslı Yetkilerle Görüşmeler, Gazze, 18–20.03.2013.
Gazze’de Yapılan Gözlemler, Gazze, 18–20.03.2013.
Gözlemler ve Mülakatlar, Gazze, Filistin, 18.03.2013.
İsmail Haniye ile Görüşme, Gazze, 19.03.2013.
Filistin Dışişleri eski bakanı Mahmud Zahar ile Görüşme, Gazze, 18.03.2013.
Hamaslı Yetkililerle Görüşmeler ve Gözlemler, 18–21.03.2013
Kişisel Gözlemler, Gazze, Filistin, 18.03.2013.
CNN Türk, “Mısır-İsrail Sınırında Saldırı: 16 Mısır Polisi Öldürüldü”, http://www.cnnturk.com/2012/dunya/ 08/06/
misir.israil.sinirinda.saldiri.16.misir.polisi.olduruldu/671727.0/index.html, Erişim Tarihi: 17.05.2013.
Hamaslı Yetkilerle Görüşmeler, Gazze, 18–20.03.2013.
Yaşar, Nebahat Tanrıverdi O., “Mısır’daki Geçiş Sürecinin Aktörler Üzerinden Değerlendirilmesi”, Ortadoğu Analiz
Dergisi, s.70, Cilt:4, Sayı:44, Ağustos–2012.
Muhyi Al-Zahid ile Kişisel Görüşme, Müslüman Kardeşler Kahire İdari Sorumlusu & Müslüman Kardeşler Şura
Meclisi Üyesi, Kahire, 21.03.2013.
İhvan’lı Yetkililerle Görüşmeler, Kahire, 22.03.2013.
Kişisel Gözlemler ve Görüşmeler, Takattum, Kahire, 22.03.2013.
CIA, The World Factbook, Egypt: “People and Society”, https://www.cia.gov/library/ publications/the-worldfactbook/geos/eg.html, Erişim Tarihi: 01.04.2012.
İhvan’lı Yetkililerle Görüşme, Kahire, 21.03.2013.
Muhyi Al-Zahid ile Kişisel Görüşme, Müslüman Kardeşler Kahire İdari Sorumlusu & Müslüman Kardeşler Şura
Meclisi Üyesi, Kahire, 21.03.2013.
Gözlemler ve Mülakatlar, Gazze, Filistin, 18–21.03.2013.
Erol Kurubaş, “Bulut Sütunu İsrail’i Korur mu?”, Ankara Strateji Enstitüsü, http://www.ankarastrateji. org/yazar/
prof-dr-erol-kurubas/-bulut-sutunu-israil-i-korur-mu/, Erişim Tarihi: 01.04.2013.
Sabah, “En Turistik Ziyaret”, http://www.sabah.com.tr/Dunya/2013/03/19/en-turistik-ziyaret, Erişim Tarihi:
01.04.2013.
Milliyet, Gazze’ye Atom Bombası Atalım, http://dunya.milliyet.com.tr/-gazze-ye-atom-bombasi-atalim/dunya/
dunyadetay/14.01.2009/1046926/default.htm, Erişim Tarihi: 01.04. 2013.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
A general trend of the Russian foreign policy -“the reactionism”- is very much pronounced here in the South Caucasus where on many
occasions the Kremlin behavior signals bewilderedness. It is especially true on a number of issues with Georgia.
Assesing Russian Soft Power
in the South Caucasus:
Ten Reasons Why Moscow Looks Lame
Rusya’nın Güney Kafkasya’daki Yumuşak Gücünün Değerlendirilmesi:
Moskova’nın Zayıf Görünmesinin 10 Nedeni
Maxim A. SUCHKOV
Özet
Söz konusu makale, Rusya’nın Güney Kafkasya’da izlediği dış politikasındaki sorunu yumuşak güç
bakımından ele almaktadır. Moskova’nın bölgedeki potansiyel ve deneyim açısından büyük bir kazancı
olmasına rağmen, bölgede yer alan cumhuriyetler kendisini çok da cazip bir ortak olarak görmemektedir. Rusya bölgedeki varlığını garantilemek ve Güney Kafkasya halkları arasındaki popülerliğini arttırmak
adına bazı hassas etki araçları mı kullanacak, yoksa nüfuz mücadelesi için sert güç – askeri ve boru hattı
politikasına mı başvuracak? Yazar bu açıdan Rusya’nın bölgesel dış politikasını zedeleyen kilit unsurları
ana hatlarıyla belirtip geleceğe yönelik beklentileri ele almaktadır.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
One of the common arguments both among diplomats and in the
Russian expert community is that Russia still maintains healthy poten
tial to overplay its opponents in the humanitarian area due to some
historical ties common values and culture large diasporas
Abstract
The article tackles the problem of Russian foreign
policy in the South Caucasus through the lens of
its soft power toolbox. While obtaining so much of
the potential and experience in the region, Moscow is often looked at by the republics as not so
attractive of a partner. Can Russia use some exquisite influence instruments to secure its presence in the region and increase its popularity rate
among the peoples of the South Caucasus or it is
bound to use the hard power - the military and
the pipeline politics to struggle for influence? The
author outlines key factors that make Russian regional foreign policy in this regard weak and examines prospects for the future.
Keywords: Russia, soft power, the South Caucasus, foreign policy toolbox
Vladimir Putin has a reputation of a stalwart
critic of the West who is, considering his background, inclined to use rather tough foreign
policy toolbox. He is often portrayed as an ironfist ruler, restoring Russia’s role as world’s superpower through conventional means - upgrading
the weaponry, reforming the army, empowering
the security ministries (the “siloviki”), suppressing the dissent, and expanding the pipelines
network to the West and the East. But is this
enough in making things work for Russia in its
probably most volatile neighborhood - the South
Caucasus? The immediate damage to the Russian international image after the war in Georgia in 2008 exposed Moscow’s own vulnerability
in the Caucasus2 and demonstrated its inability
to delicately use some fine political tools in the
region where it has so much of “the soft power
potential”.
Introduction
A Decade of Missed Opportunities
The term «soft power» has been a buzz word in
discussions on international relations since it was
coined by J. Nye in the early 1990s.1 Nowadays,
it’s often regarded - mostly by default - as criteria
for how subtle a foreign policy of a state is. Essentially, in the time when intellectual and informational resources acquire greater importance
in the global “battle for the hearts and minds”,
soft power tools are getting more sophisticated
and diverse. Working with the media, supporting political opposition, taking advantage of
NGOs, engaging ethnic lobbyists and diasporas,
influencing expert community, implementing
exchange programs are nothing new but nowadays, more then ever, it demands a great deal
of political will, wit, patience, expertise and resources - simply because the stakes are higher.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Remarkably, Moscow seemed to learn little lessons from the conflict. Shortly after, it secured
its stronghold in the region through the key military treaties. On September 15th, 2009 it signed
military agreements with Abkhazia and South
Ossetia for the 49-year term.3 Later, in 2010, it
managed to prolong the presence of the 102nd
military base in Armenian Gyumri until 2044.4
Although it can be deemed as an immediate foreign policy success, in the long term it strengthened “the stick” not “the carrot”. In fact, since the
collapse of the Soviet Union, Russia made little
effort in projecting its soft power onto its neighbors in the South Caucasus. The reasons are
many and quite nuanced.
İnceleme
The first, and an obvious one, is that it lost its
time and an array of opportunities in the 1990-s.
Being plagued by internal concerns and external
problems Russia failed to come up with a decent
integration project. The Commonwealth of Independent States (CIS), crafted to be the one,
was (and, to a great extent, is) a lame bureaucracy-dragged organization unable to fully engage
former USSR republics. The stunning statistics
show that by 1997 of all the 880 treaties concluded in the framework of the CIS only 130 (15%)
were implemented.5 The republics chose their
own identity models, development patterns,
prioritized their foreign partners and formed alternative organizations -such as GUAM. It was
getting even more challenging for Russia as the
two rivals- a regional (Turkey) and a global (the
United States)6 craved for the same geopolitical
space, forging political alliances, developing energy projects, clinching military deals with the
republics.
The success of the Rose Revolution in Georgia was a promise for the rest of the post-soviet space, including the South Caucasus. Or, at
least, they thought so in Washington. However,
similar failed attempts to unseat governments in
Azerbaijan and Armenia rose suspicions in the
ruling circles of the respective countries and as
they tried hard to remain in power it made them
more careful (or fearful) in their relations with
Western partners. This was probably Russia’s
second historical opportunity to bolster its influence in the two countries. Once again Moscow
failed to fully embrace it. Certainly, there was
visible, some would even argue sustainable, economic activity: a strategic Russian bank “VTB”
came to own 100% of CJSC “VTB Armenia”7
and 51% of “Bank VTB in Azerbaijan”;8 in 2006
world-largest gas company Gazprom signed a
25-year strategic cooperation agreement with
Armenian government enabling the company to
control all of the natural gas-related projects in
the country; Russian cell phone operators Beeline, MTC and Megafon purchased large shares
in national operators in Georgia, Armenia, and
Abkhazia.
However, these were targeted moves which enriched Russian companies and fortified eco-
nomic presence of Russia as a state but which
did little for Russia as a country. And in time
when it could have obtained loyalty it brushed
it off. Surely, Georgia chose a path toward partnership with the US while Azerbaijan was relying on its own development through natural
resources, Turkish support and West-oriented
pipelines. In that sense it was hard, if ever possible, to divert their course. But Armenia which
is often referred to as “Russia’s last bastion in the
region” deserved a treatment of a partner. When
in 2006 Russia increased the gas price twice to
$110 per 1000 m³ it raised many eyebrows in Yerevan, so did many other economic “initiatives”.9
Armenian alliance with Russia is rather the one
born out of necessity than that of choice - that
is one thing Moscow should bear in mind and is
something the Kremlin should learn how to take
advantage of, not how to abuse.
Russia in the South Caucasus: A Problem of
the Policy-Making
This second problem, failure to secure greater
loyalty, has a lot to do with the third one - rooted
in the very making of the Russian foreign policy.10 Russia’s limited toolbox is in that it often
supports current authorities and neglects opposition forces. As a result, many of the conflicting
policies of ruling elites get associated with Moscow which supports the government and not
the nation. This is especially true with Armenia
and the South Ossetia. The attitude and policy
are plain and sometimes remind of the worst
practices of the imperial time. Indeed, inserting/
supporting a loyal ruler, allocating wads of cash,
leaving it all for them to work it out is a poor
strategy in modern politics with dynamic competitiveness. Even if it works it does so to a point
- until some offers more resources and/or brings
their own man in a more exquisite manner (a
color revolution may be?). The Kremlin has a
lot to learn in the art of diversifying its contacts
inside the republics making sure the relations at
least do not deteriorate when a new government
is in place. To a great extent it is what happened
to Russian-Georgian relations after Mikhail Saakashvili’s rise to power.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Working with the opposition without irritating
the ruling elite is a gentle resource-demanding
and a time-consuming effort. However, taking
advantage of the “second track diplomacy” is
even more challenging to some degree. NGOs
and other civil groups are critical to country’s
foreign policy in the era when states delegate
more powers to non-state actors. In the Russian case it could be exactly the instrument that
would have made up for the pitfalls of the official
policies, improved country’s profile among the
population, brought an understanding that Russia is bigger than its current ruling class, but this
is exactly the absence of the tool that is the forth
problem.
The idea to project influence through non-governmental sector would probably trigger a fair
amount of skepticism. Some Russian NGOs are
preoccupied with Russia’s own issues of democracy and civil-society building; many set local
goals, and receive foreign funding for the needs
inside the country. Almost all lack resources to
operate outside of Russia and unlike their Western counterparts do not position themselves as
“globally-oriented”. The bigger question would
be what kind of a constructive agenda they may
be able to bring to South Caucasus societies?
With this in mind it is still worth to note that
it is exactly the “people-to-people” platform that
other actors effectively utilize and until Russia
does not have its own fully-fledged civil society
and powerful non-governmental organizations
this vital resource will remain underdeveloped.
One of the common arguments both among diplomats and in the Russian expert community is
that Russia still maintains healthy potential to
overplay its opponents in the humanitarian area
due to some historical ties, common values and
culture, large diasporas.11 This view reflects the
trend of relying on the inertia of brotherly [special] relations with post-Soviet republics just because “we used to be one country”. While Russia does have this advantage one should bear in
mind that this resource is quickly fading away
as new generations appear who do not have this
experience of living in a “common home” and
to whom Russia is just a foreign, though neigh-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
boring, country. This is Russia’s fifth miscalculation in the region. The diasporas could indeed
be a potential leverage but to a point. The latest
census showed there are 1,182,388 Armenians,
157,803 Georgians and 603,070 Azerbaijani living in Russia.12 Although the numbers are grossly
underestimated it shows the significance of economic and cultural ties between Russia and the
republics for their peoples. Some would justly
argue that they have little, if any, power to influence policies toward their native lands. Russia is
no the United States in that politicians running
for Parliament aren’t pressured on foreign policy
issues from their constituencies neither are there
heavy-weight ethnic lobbying groups such as the
ANCA, the AAA or the USAN. The challenge is
how to master the resource and engage the diasporas in decision-making process concerning
the South Caucasus, though for now the prospects for it look bleak.
A general trend of the Russian foreign policy “the reactionism” - is very much pronounced
here in the South Caucasus where on many
occasions the Kremlin behavior signals bewilderedness. It is especially true on a number of
issues with Georgia. When Tbilisi offered a visa-free travel for North Caucasus residents, and
later, for all Russian citizens Moscow looked as
it if was taken by surprise. The best it could do
was to suggest restoring diplomatic relations a move that was initially not only unacceptable
for Georgia without first resolving the so called
“status issues” but that also puzzled the leadership in Tskhinvali and Sukhumi who for a second
thought the Kremlin was going to trade them
in.13 This can be considered as Moscow’s sixth
problem in dealing with regional challenges.
Russia watches as the United States, the European Union, Turkey, and other principle actors
build up their political, military, economic14 and
cultural presence in the region with ill-concealed
irritation. Frequently it is reflected in the cold
war-style rhetoric coming from the Kremlin
which also renders bad services for the Russian
image in the world and in the post-Soviet space
in particular. It feeds various phobias on its “imperial” ambitions and scares many in the region
İnceleme
What really concerns (at least it should) Russian policy-makers is something many analysts talk about time and again:
Russian foreign policy in the South Caucasus is in many ways a direct continuation of its domestic politics in the North Caucasus.
off the Russian presence there. The whole idea
of any Russian activity in the South Caucasus as
part of its “revisionist” strategy is a tremendous
stumbling block for Russian foreign policy and
the seventh problem Russia encounters. The
phobias are partly fueled by other interested
players, partly - a product of Russia’s own actions
and wordings. In November 2008, shortly after
the war in South Ossetia, then-President Medvedev called the former Soviet space “a zone of
Russian privileged interests”,15 raising even more
suspicions on whether Russia is willing to restore
its regional and global status via assertive policy
toward its neighbors.
The Internal Dimension as a Diagnosis
What really concerns (at least it should) Russian policy-makers is something many analysts
talk about time and again: Russian foreign policy
in the South Caucasus is in many ways a direct
continuation of its domestic politics in the North
Caucasus.16 Since this region, in the words of
Moscow Carnegie Center expert Alexey Malashenko became Russia’s own “internal abroad”17
many of the problems the Kremlin encounters
in the North “spill over” to and get projected in
the South.18 So do some policy patterns. While
a number of experts and political activists argue
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
İnceleme
Russia should “stop feeding the Caucasus” the
general consensus, however, recognizes Russia’s
need to have a stable South in order to have a
stable North. But sometimes there’s a feeling
that either nobody knows what exactly is to be
done or they believe it is too complicated to get
serious about it. Unfortunately for Russia, leaving it up for grabs is in many cases a preferred
“solution”. The challenge of “binding the management” in the Caucasus is am eighth, probably
most daunting problem Russia faces and until it
puts its own house in order, no substantial progress in its foreign policy in the South Caucasus
should be expected.
Quite often Moscow’s failure to project more of
its political capacity is linked to Russia’s inability
to become a fully functional mediator in regional
conflicts. While this could be considered another, ninth, problem of Russian soft power toolbox
in the region one needs to admit a great deal
of mediating efforts it took in concluding the
truces. And if “the politics is the art of the possible” it did the best it could at the initial stage
in South Ossetia, Abkhazia and Nagorno-Karabakh (the Dagomys Agreements of 1992, the
Moscow agreements of 1993, and the Bishkek
Protocols of 1994 respectively). With time, however, Russia transformed from an intermediary
into a conflict party and, later, into a belligerent
in Georgian conflicts pushing the prime participants -Abkhazia and South Ossetia to the side- a
strategic miscalculation Russia cannot now and
probably won’t find a smart solution for.
In Nagorno Karabakh, however, the picture
looks different. Putin’s personal attitude toward
mediation is well known19 and since Russia under Medvedev showed more mediating activity
in the Minsk Group it doesn’t look like there’s
anything more it can and wants to do - especially
after many of the efforts were labeled a failure.
Being caught between the devil and the deep
blue sea Russia will not, for its own geopolitical
sake, choose sides, thought tacitly nodding to
Yerevan. Eventually the role of a mediator is to
help settle a conflict, not guarantee its resolution
while it’s for the two parties to come to agreement. If Russia decides to go beyond that it will
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
most likely run into another disastrous blunder
of the kind -the tenth- picking up initiatives that
are politically dead on arrival.
Conclusion
A common recommendation for raising Russia
foreign policy efficiency in the post-Soviet space
reads as “become a role-model”, “lead by example”, and “offer a decent [political, economic,
cultural] integration project”. It could have been
a main conclusion of the paper as well and to a
large extent it is. The bitter truth for the Kremlin
is that Russia is in many ways a fairly unattractive
partner for its regional neighbors and for twenty
years since the end of the Soviet Union it did not
design any project to engage them. This is something that many seem to understand and talk
about in the Russian expert community20 and
is probably no surprise for the Russian government.
But there is some paradox a few talk about:
while Russia displays a great number of political “tumors” -suffocating scale of corruption,
non-transparency of governing institutions, lack
of (if any) rule of law, non-accountability of the
officials, irremovability of the elites, and basic
theatricality of the political system- many of the
same features can be observed in the republics of
the South Caucasus.21 In other words, on the one
hand they shy away from Russia for these reasons, on the other - they themselves do little to
get rid of them within their countries. So whether Moscow prefers to work within this very “environment” or to change itself and its partners
to a more transparent and effective relationship
system is in some sense a decisive question. But
until Russia is able to show a positive example
of managing ethnic conflicts, religious tensions,
territorial disputes it will be perceived by many
as a part of the problem, not a part of the solution.
Russia’s opportunities in the regions are not yet
fully wasted but are evaporating at a high speed.
Russia is still a largest investor and a trading
partner for Armenia. It has military presence in
the country (about 5,000), as well as Abkhazia
İnceleme
and South Ossetia (up to 4,000 in each republic).
The latter two are totally dependant on Russian
aid and in a short-run will be under its tight patronage. At the same time, there is a promise of a
Russia-Georgian “reset” with a new government
in Tbilisi in place and several cooperation avenues are already being worked through.22 Some
joint projects with Azerbaijan, though fall under
the fire of skepticism, are negotiated.23 Although
it is unlikely to change the main course of the
events it may open some space for Russian political maneuvering, give it some amount of time
to fill in the gaps of the past pitfalls. The main
conclusion Moscow should draw is not to try to
pin the blame for them on others, but look into
its own policy or the absence of thereof. As far
as the very soft power facet is concerned it is
important to pre-analyze how any political and
economic initiative Russia comes up with would
resonate with country’s popular image in the region.
Certainly, every state has a record of foreign
policy miscalculations. But the record shows
that making too many errors in regions of strategic importance, which the Caucasus is, can be
costly. To paraphrase the idiom - it takes a strong
state to make tender foreign policy. The question
is how tender Russian regional foreign policy really is?
O
ENDNOTES
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Nye J. Jr., Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, NY: Basic Books, 1991. P.314.
See: Cornell S. “War in Georgia, Jitters All Around”, Current History, October 2008. p. 307-314; King Ch. “The
Five-Day War. Managing Moscow after the Georgia Crisis” , Foreign Affairs, November / December 2008, Volume
87,№6, p. 2-11.
“Russia signs military cooperation deals with Abkhazia”, S.Ossetia. RIANovosti. 2009-09-15. URL: http://en.rian.
ru/military_news/20090915/156135405.html
“Armenia vyslushala rossijskuu otsenku karabakhskogo vorposa (Armenia listened to Russia’s assessment of the
Nagorno Karabakh conflict)”. VESTI. 2010-08-20. URL: http://www.vesti.ru/doc.html?id=387102
Khrustalev M. “Analiz mezhdunarodnykh situatsij i politicheskaya ekspertiza: ocherki teorii I metodologii (The
Analysis of International Situations and Political Expertise: Theory and Methodology)” ,Moscow, 2008. p.232.
For more on US foreign policy in the South Caucasus see: Nation C. Russia, the United States and the Caucasus,
Washington D.C.: US Army War College, The Strategic Studies Institute, February, 2007. p.40.
“O Banke VTB (Armenia) (About the VTB Armenia)”, 2013-01-25. URL: http://ru.vtb.am/about/
“Ot mezhdunarodnogo opyta k azerbajdzhanskoj praktike (From the international experience to the practice of
Azerbaijan)”, 2013-01-25. URL: http://ru.vtb.az/
See more on this: Markedonov S. “Rossiya teryaet Armeniu (Russia loses Armenia)”, Политком.RU. 2006.05.26.
URL: http://www.politcom.ru/2788.html
For more on the issue see: Russian foreign policy in the twenty-first century and the shadow of the past , Ed. by R.
Legvold, NY: Columbia University Press, 2007. p.534.
Kosatchev K, “ Ne rybu a udochku: v chem sostoit osobennost’ myagkoj sily Rossii (A Fishing Rod rather than
Fish: Peculiarities of Russia’s Soft Power)” , Russia in Global Affairs, 2012.09.04.URL: http://www.globalaffairs.ru/
number/Ne-rybu-a-udochku-15642
“Informatsionnye materialy ob okonchatel’nykh itogakh vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda (Information bulletin on the final results of the 2010 Russian census)”, 2013.01.14. URL: http://www.gks.ru/free_doc/
new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm
See more: Markedonov S., “Initsiativa bez effekta (The Initiative without an Effect)” , Ekho Kavkaza. 2012.03.07.
URL: http://www.ekhokavkaza.ru/content/article/24509625.html
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
İnceleme
14
While it is well-known that Turkey is Abkhazia’s second and Azerbaijan’s first trade partner, The United States too
has recently pushed Russia to the 3rd place in the Caspian state becoming Baku’s second biggest foreign trade
partner.
15 Medvedev vkluchil v “zonu privilgirovannykh interesov Rossii strany byvshego SSSR, Evropu i SShA (Medvedev
included the former USSR states, as well as Europe and the US in the “zone of Russia’s privileged interests”).
2008.11.16. URL: http://www.newspb.ru/allnews/1084377/
16 See: Markedonov S, “ Turbulentnaya Evrasiya: mezhetnicheskie, grazhdanskie konflikty, ksenofobia v novykh
nezavisimykh gosudarstvakh postsovetskogo prostranstva (The Turbulent Eurasia: interethnic, civil conflicts
and xenophobia in the Newly Independent States of the post-Soviet space)”, Moscow: Moscow Bureau on Human Rights, Academia, 2010, p. 260.
17 See: Malashenko A. , “The North Caucasus: Russia’s Internal Abroad?” , Carnegie Moscow Center Briefing Paper,
Vol. 13. Issue 3, November 2011, p.12.
18 For more on the issue see: Kuchins A., Malarkey M., Markedonov S., “The North Caucasus: Russia’s Volatile Frontier”, A Report of the CSIS Russia and Eurasia Program, Washington D.C., 2011, p.28.
19 For more on the subject see: Waal Th. de., “Vladimir Putin and the South Caucasus” , National Interest, October 4,
2011, http://carnegieendowment.org/2011/10/04/vladimir-putin-and-south-caucasus/5vzy
20 See: Epifantsev A., “Rossiya v Zakavkaz’e: chto ne tak? (Russia in the South Caucasus: What Goes Wrong?”, Russia
in Global Affairs, 2011.08.03.
URL: http://www.globalaffairs.ru/number/Rossiya-v-Zakavkaze-chto-ne-tak-15287
21 Ryabov A., “Raspadauschayasya obshnost’ ili tselostnyj region? (The falling apart union or an integral region?)” ,
Pro et Contra, May-August 2011. ,p. 6-18.
22 Silaev N., Sushentsov A., Georgia after the 2012 Elections and the Prospects for Russo-Georgian Relations, Moscow,
Moscow State Institute of International Relations, MGIMO, 2012. p. 66.
23 Korchemkin M. Pochemu “Gazprom” khochet poteryat’ polmilliarda dollarov (Why Gazprom would want to lose
half a billion dollars)”, Forbes, 2010.09.13. URL:http://www.forbes.ru/svoi-biznes-column/biznes-i-vlast/56376pochemu-gazprom-hochet-poteryat-polmilliarda-dollarov.
9
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
KONFERANS DEĞERLENDİRMESİ SERİSİ: 12
“Güncel Gelişmeler Işığında Türk Dış Politikası:
Zorluklar ve Fırsatlar”
“Turkish Foreign Policy in the Light of Current
Developments: Challenges and Opportunities”
10 Mayıs 2013, Antalya
10 May 2013, Antalya
Bilgehan ÖZTÜRK
Uluslararası Antalya Üniversitesi Sosyal, Ekonomik ve Politik Araştırmalar Merkezi (SEPAM)
10 Mayıs 2013 tarihinde, Antalya Rixos Downtown Otel’de “Güncel Gelişmeler Işığında Türk
Dış Politikası: Zorluklar ve Fırsatlar” temalı bir
sempozyum düzenlemiştir. Sempozyumda alanlarında uzman isimler son zamanlarda ortaya
çıkan iç ve dış gelişmeler ışığında Türk dış politikasını bekleyen zorlukları ve fırsatları değerlendirmişlerdir.
Başkanı Doç. Dr. Atilla Sandıklı, Koç Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Murat Somer, AK
Parti İzmir Milletvekili ve TBMM Dış İlişkiler
Komisyonu Üyesi Sayın Rıfat Sait ve Gazeteci
İlnur Çevik katılmışlardır. Oturuma başkanlık
eden Prof. Seydi, konuşmacıları kısaca tanıttıktan sonra kendilerine sırasıyla söz vermiştir. İlk
olarak Milletvekili Sayın Sait söz almış ve “Kürt
sorununun çözüm süreci ve Türk Dış Politikası”
başlıklı bir konuşma yapmıştır.
Sempozyum, Uluslararası Antalya Üniversitesi
Rektörü sayın Prof. Dr. Cihat Göktepe ve SEPAM
Müdürü Prof. Dr. Tarık Oğuzlu’nun yapmış oldukları açılış konuşmalarıyla başlamıştır. Sayın
Göktepe ve Sayın Oğuzlu, SEPAM’ın ve Uluslararası Antalya Üniversitesi’nin yeni kurumlar
olduklarını, ancak bir misyonu ve vizyonu olan,
topluma ve akademik dünyaya yayınlarıyla katkıda bulunmayı, toplumun sosyal, ekonomik ve politik alanlarda karşılaştığı problemlere çözümler
üretmeyi hedefleyen kurumlar olduklarını vurgulamışlardır. Üç oturum şeklinde düzenlenen
sempozyumun birinci oturumunda “Kürt sorununun çözüm süreci ve PKK’nın silah bırakması
bağlamında Türk Dış Politikası” ele alınmıştır. Bu
oturuma Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Süleyman Seydi, BİLGESAM
Sayın Sait, konuşmasına başlarken, öncelikle
‘Kürt Sorunu’ diye bir sorunun olmadığını, bunun aslında bir ‘PKK Sorunu’ olduğunu, ülkede
yaşayan Kürtlerin PKK kapsamında değerlendirilmesi ve dolayısıyla bir ‘sorun’ olarak algılanmasının çözüm sürecini olumsuz etkileyecek bir
anlayış olduğunu belirtmiştir. Ülkede yaşanan bu
sorunun anlaşılmasında Balkanların incelenmesi
gerektiğini vurgulayan Sait, Balkanlarda yaşayan
Türk ve Müslüman azınlıkların, yıllardır çekmekte oldukları zorluklardan bahsetmiş, Türklerin bugün hâlâ Batı Trakya’da, Gümülcine’de,
İskeçe’de Türkçe tabela bile asamadıklarına dikkat çekmiştir. Balkanlardaki Türk ve Müslüman
unsurların maruz kaldıkları baskıları yakinen
bildiğini, kendisinin de aslen Arnavut olduğunu
belirten Sait, ülkemizdeki Kürt kökenli vatan-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
Konferans
daşlarımızın da kendi sosyal çevrelerinde ve aile
ilişkilerinde serbestçe Kürtçe konuşabilmeleri
gerektiğini ifade etmiştir. Ülkemizdeki Balkan
kökenli vatandaşlarımızın, kendi tarihi ve sosyal
şartları altında, ülkelerini terk etmek zorunda
kalmış, “elde kalan son toprak parçası” hissiyatıyla Anadolu’ya çok sıkı bir şekilde bağlanmış
bir insan topluluğu olduğunu belirten Sait, bu
vatandaşlarımızın doğal olarak daha milliyetçi
olduklarını, vatan, bayrak gibi konularda daha
hassas olduklarını ifade etmiştir. Sait, kesin olmamakla beraber ülkede 18 Milyon civarında
Balkan göçmeninin yaşadığını ve bu vatandaşlarımızın hassasiyetleri istismar edilerek Kürt
kökenli vatandaşlarımızla aralarında suni bir çatışma ortamının yaratılmaya çalışıldığına dikkat
çekmiş, bunun mutlaka önüne geçilmesi gereken
bir durum olduğunu vurgulamıştır. Kendisinin
‘Balkan-Anadolu Projesi’ adında bir sivil toplum
faaliyetinin olduğunu, bu faaliyet çerçevesinde
Urfa’yı, Diyarbakır’ı ziyaret ettiğini, bu ziyaretlerin Balkan kökenli vatandaşlarla yapıldığını ve
Kürt kökenli vatandaşlarla çok sıcak temaslarda bulunduklarını belirtmiştir. Türkiye’nin çok
önemli enerji kaynaklarına komşu olduğunu ve
enerji nakil hatları üzerinde olduğunu vurgulayan Sait, Kuzey Irak’taki enerji kaynakları bağlamında Türkiye’nin ve bölgenin istikrara ihtiyacı
olduğunu ifade etmiştir. Sait, istikrar ve güvenin
bölgede herkesin çıkarına olacağını, çözüm süreciyle beraber Güneydoğuda ekonomik faaliyetlerin canlandığını, önceden terörün olduğu yerlerde şimdi insanların piknik yaptığını belirterek,
çözüm sürecine herkesin katkı yapması gerektiğini vurgulamıştır.
İkinci konuşmacı BİLGESAM Başkanı Doç. Dr.
Atilla Sandıklı, “Küresel ve Bölgesel Etkileşimde
Çözüm Süreci” başlıklı bir konuşma yapmıştır.
Sandıklı, konuşmasına ‘güvenlik’ kavramının
zaman içerisinde uğradığı değişime dikkat çekerek başlamıştır. Buna göre güvenlik eskiden
sadece askeri alana ait bir kavram olarak algılanırken, artık sosyal, ekonomik, sosyo-kültürel ve
hatta çevre alanlarını da içine alan çok boyutlu
bir kavram haline gelmiştir. Bu çerçevede bir
ülkenin güvenliği tartışılırken sadece o ülkenin
güvenliğini ele almak mümkün değildir. Bunun
küresel güvenlik, bölgesel güvenlik, ülkesel gü-
9
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
venlik, toplumsal güvenlik ve hatta bireyin güvenliğiyle birlikte değerlendirilmesi, bu farklı
düzeyler arasındaki etkileşimlerin incelenmesi
gerekmektedir. Önceleri sosyo-kültürel ve ekonomik kısıtlamalar sebebiyle Kürt Sorunu olarak tebarüz eden olgu, Kürtlerin sosyo-kültürel
ve kimlik alanlarında sorunlarının giderilmesiyle giderek artan bir şekilde PKK sorununa dönüşmüştür. Soğuk Savaşın bitimiyle Ortadoğu,
Balkanlar ve Kafkaslar gibi daha önce sosyalist
sistemle yönetilen bölgelere bir boşluk ortaya
çıkmış, bu boşluğu bölgesel aktörler ve terörist
hareketler doldurmaya çalışmışlardır. Soğuk Savaş döneminde büyük güçlerin belli ulusları yönlendirme aracı olarak kullandığı terörizm, Soğuk
Savaşın bitimiyle küresel bir boyut kazanmış,
bu da uluslararası sistemin yöneticileri tarafından ortadan kaldırılması gereken bir olgu olarak
belirlenmiştir. Bu dönemde terörizmi destekleyen ülkeler kesin bir biçimde dışlanmış ve baskı altına alınmıştır. Terörizm bir yöntem olarak
terk edilirken, geniş halk hareketleriyle ülkeleri
yönlendirmek uluslararası sistemde kabul edilen ve uygulanan bir yöntem haline gelmiştir.
Küreselleşmeyle beraber insan hakları, hukukun
üstünlüğü, serbest piyasa ekonomisi, demokrasi
gibi değerler dünyaya yayılırken, sosyal ve ekonomik olarak zeminin müsait olduğu eski Doğu
Bloku ülkelerde de halk hareketleri bu süreci hızlandırmıştır. Türkiye de istikrarsızlık bölgesinde
yumuşak gücüyle, ekonomik başarısı ve Batılı
değerlerle İslami kimliğini barıştırmış bir figür
olarak ortaya çıkmıştır. Küresel güç değişimlerine bakıldığında Çin’in Asya-Pasifikte beklenenden çok daha hızlı bir biçimde ekonomik alanda
yükselişi ve askeri alandaki yatırımları, Amerika Birleşik Devletleri’ni, dikkatini ve enerjisini
Ortadoğu’dan Asya-Pasifiğe kaydırması konusunda ikna etmiştir. Türkiye, küresel hedeflerle
uyumlu bir şekilde ABD’den boşalan yere bölgesel bir oyuncu olarak girmiştir. Bölgesel bir
güç olan Türkiye’nin prangalarından kurtulması,
PKK’dan kurtulması gerekmektedir. Dikkat edildiğinde Çözüm Süreci, İsrail’le ilişkilerin düzeldiği ve Maliki Hükümetinden sıcak mesajların
geldiği bir ortamda yürümektedir. PKK, küresel
ve bölgesel düzlemdeki değişimleri gözlemleyip,
Arap Baharının rüzgarını arkasına alarak strateji
değişikliğine gitmiş, mücadelesini kır savaşın-
Konferans
dan, halk destekli şehir savaşına dönüştürmeyi
denemiştir. Çözüm Sürecinde karşımızda olumlu ve olumsuz olmak üzere iki senaryo vardır, ancak güvenlik söz konusu olduğunda olumsuz senaryo göz önünde bulundurulmak ve buna göre
tedbir almak gerekmektedir. Buna göre PKK İran
ve Suriye’de etkinliğini artırabilir, Kuzey Irak’taki silahlı varlığına dayanarak serbest kalan KCK
mensupları aracılığıyla savaşı şehre taşıyabilir
ve Türkiye’de artan özgürlük ortamını istismar
edebilir. Bu çerçevede süreç sonuçlanana kadar
istihbarat faaliyetleri devam etmeli, olumsuz senaryoya karşı gerekli güvenlik tedbirleri alınmalı, PKK silah bırakana ve kendini lağvedene kadar bir terör örgütü olarak muamele görmelidir.
Üçüncü konuşmacı Koç Üniversitesi Öğretim
üyesi Doç. Dr. Murat Somer, “Kürt Meselesinin
Temel İkilemleri Işığında Yeni Türk Dış Politikası ve Söylemi” başlıklı bir konuşma yapmıştır. Somer, bölgesinde cazibe merkezi olmaya
çalışan Türkiye’nin çok önemli bir prangadan
kurtulmak istediğini ifade etmiştir. Bunun gerçekleşebilmesi için Türkiye’nin önünde üç aşamalı bir yol olduğu görülmektedir. İlk aşama,
PKK’nın sınır dışına çekilmesidir. Bu aşamada
toplumun önemli bir çoğunluğunda bir uzlaşma
mevcuttur. İkinci aşama, Türkiye’nin Kürt meselesini çözebilmek için yasal ve kurumsal reformlar yapmasıdır. Bu aşamada Türkiye’de kimlik
meselesinin tartışılması, Kürtlerin hukuku, tüm
vatandaşların devletten eşit bir şekilde muamele
görmesi ve haklardan faydalanması gibi konuları
tartışmak gerekecektir. Toplumda bu konudaki
kavramlar konusunda çok daha alt düzeyde bir
uzlaşma olduğu görülmektedir. Bu aşamada süreci sekteye uğratabilecek riskler ortaya çıkabilir.
Sorunun kimlik boyutu bakımından Anayasa ve
devlet yönetiminde bütün grupların nasıl temsil
edileceğinin belirlenmesi zor ve hassas bir noktadır. Üçüncü aşamada, Türkiye’de eskiden meşru olarak kabul edilmeyen PKK gibi aktörlerin
demokratik siyasette yer alma istekleri söz konusu olacaktır. 40 bin insanın hayatını kaybettiği
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
Konferans
bir sorunda bu insanların demokratik siyasete
katılmaları çok zor bir süreç olacaktır. Kürt meselesinin köklerine bakıldığında, bunun sadece
Türkiye’nin değil, İran’ın ve eski Osmanlı toprakları olan Irak ve Suriye gibi ülkelerin de meselesi
olduğu görülmektedir. Ancak Türkiye’de, diğer
ülkelerden farklı olarak, bu meselenin kimlik
boyutu çok daha ön plana çıkmıştır. Irak’ta çok
daha kanlı olan Kürt meselesi hiçbir zaman Kürtlerin varlığı, onların haklarının olup olmadığı bir
tartışma konusu olmamıştır. Türkiye çok daha
demokratik bir ülke olmasına rağmen burada
kimlik tartışmaları yaşanmaktadır. Bunun kökleri Cumhuriyetin kuruluş yıllarına dayanmaktadır. Milli Misak çerçevesinde olan Kürtlerin,
Lozan’la birlikte üç farklı ülkeye bölünmesi, PanKürdist eğilimleri harekete geçirmiş, bu da yeni
kurulan Türkiye devletinde Kürtlerin bir tehdit
olarak algılanmasına sebep olmuştur. Bugün,
Kürtlerin hukukun nasıl tanınacağı tartışmaları
yapılırken bu tartışmanın Türk kimliği tartışmasına dönüşmesinden kaçınmak gerekmektedir.
9
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Çünkü Kürt kimliğinin tanınması, Türk kimliğinin reddini gerektiren bir durum değildir. Çözüm Süreci demokratikleşmeyle ve reformla aynı
anda yürütülmesi gereken bir süreçtir.
Son konuşmacı Gazeteci İlnur Çevik, “Kuzey
Irak’la Isınan İlişkiler ve Türk Dış Politikası” başlıklı bir konuşma yapmıştır. Çevik, Kuzey Irak
konusunda uzmanlığı sebebiyle öncelikle buranın Türkiye için ne ifade ettiğini anlatmıştır. 1)
Kuzey Irak öncelikle Türkiye’nin komşusu ve
Türkiye’de yaşayan Kürt kökenli vatandaşların
akrabalarının bulunduğu yerdir. 2) PKK Kandil’dedir. Türkiye’nin Barzani’yle ilişkilerin iyi
olmadığı dönemlerde PKK şehirlerdeki sağlık
hizmetlerinden yararlanmış, ulusal televizyonlarında röportajlar vermiştir. 3) Kuzey Irak,
Türkiye’nin Irak’a açılan kapısıdır. İran-Irak
Savaşından önce Türkiye’nin Basra Körfezi’ne
inmesi ve Körfez ülkelerine olan ihracatını artırması Irak üzerinden mümkün olabilmiştir.
İran-Irak Savaşından sonra bu kapı kapanmıştır.
Konferans
Bu kapının tekrar açılması, bölgeyi Türkiye’nin
doğal hinterlandına dönüştürecektir. 4) Enerji
bakımından bu bölge önemlidir. Bu bölgede çok
geniş doğalgaz ve petrol kaynakları bulunmaktadır. Çevik, Kuzey Irak’taki temel siyasi aktörler
hakkında bilgi vermiş, Türkiye’nin Kuzey Irak’a
yönelik politikasını genel Irak politikası çerçevesinde değerlendirmiştir. Türkiye Kerkük meselesi gibi konularda Sünni ve Şii Arap grupları bir
araya getirerek Kürtlere karşı kullanmış, enerji
meselesinde ise Maliki hükümetinin düşmanca
tavırlarına karşılık olarak Kürt bölgesini desteklemektedir. Türkiye Irak politikası çerçevesinde, Irak merkezi hükümeti ve Kürt yönetimi
arasında ikilemde kalmış olmakla birlikte, Kuzey
Irak’la olan ilişkilerin geliştirilmesi Türkiye’nin
çıkarına olacaktır.
İkinci oturumda; “AB, ABD ve NATO ile İlişkiler
Bağlamında Türk Dış Politikası” ele alınmıştır.
Bu oturuma Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim
Üyesi Prof. Dr. Sabri Sayarı, Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Cengiz Aktar,
Kadir Has Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr.
Serhat Güvenç ve Gazi Üniversitesi Öğretim
Üyesi Doç. Dr. Mehmet Akif Okur katılmıştır.
Başkanlığını Prof. Sayarı’nın yaptığı oturumun
ilk konuşmacısı Aktar “Türkiye’nin Dolaylı Dış
Politika Ortağı AB” başlıklı bir konuşma yapmıştır. Aktar, AB’nin bütün üye devletlerini kapsayıcı şekilde ortak bir dış politikasının olmadığından ve her üye devletin kendi dış politikalarını
uyguladığından bahsetmiştir. Aktar, 2002’den bu
yana Türkiye’nin dış politikasında ve Avrupa ile
ilişkilerinde belli başlı dönüm noktalarına ve büyük olaylara göndermede bulunarak, Türkiye’nin
AB’ye rağmen ve ona karşı bir dış politika geliştirdiğini ifade etmiştir. Türkiye’nin Batının bir
peyki olmak yerine, Batıyla ilişkili olup başka
coğrafyalarla ilişkilerini geliştirme ve keşfetme yönelimi ilişkilere farklı bir boyut getirmiştir. Türkiye AB’ye girecek olursa acaba “Türkiye
AB’de İslam’ın temsilcisi mi olur?” algısı ortaya
çıkmıştır. Avrupa böyle bir Türkiye’yi istediğinden, buna ihtiyacı olduğundan emin değildir. Ayrıca Avrupa devletlerinin iç dinamiklerinin değişmesi, aşırı sağ ve solun güçlenmesi, Türkiye ve
AB ilişkilerini zorlaştırıcı bir etki yapmaktadır.
Türkiye’nin Şanghay İşbirliği Örgütü’yle olan ya-
kınlaşması, örgütün niteliği ve Türkiye’nin temel
dış politika tercihleri arasındaki tezatlar sebebiyle absürt bir nitelik arz etmektedir. Bu örgütün
ortak bir biçimde radikal İslam’a karşı olan sert
tutum ve tedbirleri, Suriye konusundaki farklı
tutumları, Türkiye’nin dış politika öncelikleriyle
tam bir karşıtlık içindedir. Buna ek olarak, Türk
dış politikasında eylem ve söylem arasında ciddi bir tutarsızlık söz konusudur. Kamuoyunda,
ABD ve AB’yle değil, kendi başına hareket eden
bir Türkiye özlemi ve temennisi vardır. Bu da
Türkiye’nin AB ile olan ilişkisini etkilemektedir.
Türkiye AB’ye üye olmak isteyen bir ülke gibi
davranmamaktadır. Türkiye’nin Kürt meselesinin çözümü için attığı adımlar, yumuşak gücünün en önemli unsurudur.
İkinci konuşmacı Kadir Has Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Serhat Güvenç “Türkiye’nin
NATO Üyeliği: Dış Politikaya katkı mı yük mü?”
başlıklı bir konuşma yapmıştır. Güvenç, Psikanalitik bir yaklaşımla Türkiye’nin iki kimlikliliğine
vurgu yapmıştır. Buna göre Türkiye, hem kendi
başına hareket etmek isteyen, hem de sıkıştığında NATO’nun yardımını talep eden bir ülke görünümündedir. Mesela yapılan kamuoyu araştırmalarında “Türkiye dış politikada kiminle ortak
hareket etmeli?” sorusuna halk büyük bir çoğunlukla Türkiye’nin yalnız hareket etmesi gerektiği
cevabını vermiştir. 1990’lardan itibaren NATO,
Türkiye’nin gözünde bir değer kaybına uğramıştır. Birinci Körfez Savaşı’nda ve PKK ile olan
mücadelesinde Türkiye’nin yalnız bırakılması bu
değer kaybının sebepleri olmuştur. 2003 Irak Savaşı’ndaki tutum da Türkiye’nin bu düşüncesini
doğrulayan niteliktedir. Genel olarak Türkiye ve
NATO arasında güvenlik öncelikleri farklılaşmıştır. Arap Baharıyla birlikte, Türkiye NATO’nun
değerini yeniden keşfetmiş görünmektedir.
Türkiye, Libya krizinde NATO içinde Fransa’yı
dengelemek suretiyle operasyonu NATO çerçevesine çekmeyi başarmıştır. Şikago Zirvesi de,
Türkiye’nin faydacı bir mantıkla NATO üyeliğini
etkin bir şekilde kullanmasının güzel bir örneği
olmuştur. Türkiye Pakistan davetli olmamasına
rağmen bu devletin zirveye katılmasını sağlamış, İsrail’in katılmasını engellemiş ve ittifakın
sivil yeteneklerle donatılması konusunda önemli
kararlar aldırmıştır. Türkiye’nin ittifak içerisin-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
Konferans
de Balkanlarda ve Afganistan gibi coğrafyalarda
faaliyetlerde bulunması NATO’nun Türkiye’ye
katkısı olarak algılanabilir, zira bu bölgelerde
Türkiye’nin kendi başına askeri faaliyetlerde bulunması farklı endişelerde yol açabilirdi. Yine
NATO’nun Türkiye’ye bir yük olması hususu,
Türkiye’nin üçüncü ülkeler nezdindeki imajının
niteliğiyle alakalıdır.
Üçüncü konuşmacı Gazi Üniversitesi Öğretim
Üyesi Doç. Dr. Mehmet Akif Okur, “Yeni Dönemde ABD-Türkiye İlişkileri: Temel İmkân ve
Sorun Alanları” başlıklı bir konuşma yapmıştır.
Okur, ABD ve Türkiye arasındaki ilişkileri anlamak adına bir model çizmekle sözlerine başlamıştır. İki ülke arasındaki ilişkilerin tarihine
bakıldığında, zamana ve şartlara direnen belli
sabitelere yaslandığı ve ciddi kurumsal temellere dayandığını söylemek mümkündür. İki ülkenin birbirleriyle olan ilişkileri stratejik bir eksene
oturtmak mümkün olmakla birlikte, uluslararası sistemin bir parçası olmak münasebetiyle bu
eksenle bir takım salınımlar da söz konusudur.
Obama’yla birlikte ABD dış politikasında değişim sinyalleri verilmiş, Ortadoğu özelinde artık
özgürlükler pahasına istikrarın desteklenmeyeceği mesajı verilmiştir. Ancak bu tutum, Libya’da
ABD Büyükelçisinin öldürülmesine kadar sürmüş, ABD yeniden Ortadoğu’da güvenlikçi ve
istikrarcı paradigmaya geri dönmüş, Türkiye
de Suriye kriziyle birlikte stratejik özerkliğinin
sınırlarını görüp eski ittifaklarına yeniden başvurmuştur. Suriye kriziyle birlikte Türkiye’nin
stratejik salınımında ABD’yi rahatsız eden unsurları Türkiye kendiliğinden düzeltmiş, İran’ın
Suriye’deki tutumu buna büyük oranda katkıda
bulunmuştur. Boston’daki saldırıların ardından
Rusya ve ABD arasındaki ortak zemin ve anlaşma, Suriye’de Esed’in kalabileceği bir ihtimali
de ortaya çıkarmıştır. ABD dış politikada stratejik değişikliklere giderek Çin’in güçlenmesi
karşısında Asya’ya önem vermiş ve önceliğini
Ortadoğu’dan Asya’ya kaydırmıştır. Bu durum
ise Türkiye’nin bölgede öne çıkan aktörlerden
birisi olmasına destek olmuştur. Ancak 2. Oturumun kapanış değerlendirmesinde oturum başkanı Bahçeşehir Üniversitesi Prof. Dr. Sabri Sayarı,
İsrail’in güvenliği, petrol meselesi ve İran’ın nükleer programı gibi nedenlerden dolayı ABD’nin
9
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Ortadoğu’daki önceliğinin azalacağına inanmadığını belirtmiştir.
Üçüncü oturumda; “İsrail’le İlişkiler, Kuzey
Irak’la yakınlaşma ve Ortadoğu’daki son gelişmeler bağlamında Türk Dış Politikası” konusu
ele alınmıştır. Başkanlığını Uluslararası Antalya
Üniversitesi Öğretim Üyesi ve SEPAM Müdürü
Prof. Dr. Tarık Oğuzlu’nun yaptığı bu oturuma,
TBMM Dış İşleri Komisyonu Üyesi ve CHP İstanbul Milletvekili Osman Korutürk, TOBB
ETÜ Öğretim Üyesi Doç. Dr. Şaban Kardaş ve
ODTÜ Öğretim Üyesi Doç. Dr. Özlem Tür katılmıştır. İlk konuşmacı, T.B.M.M. Dış İşleri
Komisyonu Üyesi ve CHP İstanbul Milletvekili
Osman Korutürk, “Ortadoğu Girdabında Türk
Dış Politikası: Arap Baharı Öncesi ve Sonrası”
başlıklı bir konuşma yapmıştır. Korutürk, Türkiye ve İran’ın Ortadoğu’ya bakış açıları ve dış
politika tarzlarındaki farklılıklara vurgu yapmıştır. Korutürk, istikrarsızlık ortamının Türkiye’yi
İran’dan çok daha fazla etkilediğini belirtmiştir.
Türkiye’nin bölgesel politikadaki başarısı büyük
oranda istikrara bağlıyken, İran istikrarsızlık ortamında da politika yürütmeyi başarabilmekte,
hatta bazen de istikrarsızlıktan faydalanmaktadır. Türkiye’nin son 10 yıllık dış politikasının
geleneksel dış politikadan farklı olduğu doğru
değildir, bu sadece son dört yıl için geçerlidir.
Buna göre Türkiye genel olarak son dört yıla
kadar geleneksel dış politikadan ayrılmamıştır.
AKP iktidarına kadar Türkiye’nin Ortadoğu’ya
yönelik olarak pasif bir politika izlediği, hiçbir
meseleye müdahil olmadığı iddiaları doğru değildir. Türkiye’nin Ortadoğu politikası bağlamında çok üst perdeden ifadeler kullanması,
kendisinin bölgenin lideri gibi görmesi ve ilan
etmesi yanlış hamlelerdir. Araplar kendi sorunlarına başkalarını müdahil etmek istemezler ve
bir lider de istemezler. Davutoğlu’nun bir meclis konuşmasında bölgenin “lideri, sahibi ve hizmetkarıyız” şeklindeki ifadesi bölge ülkeleri nezdinde çok olumsuz algılanmaktadır. Türkiye’nin
İsrail’le ilişkilerinin bozulması bir başka yanlıştır.
İsrail’le ilişkilerin çok kötü bir düzeyde olması,
Türkiye’nin İran’la aynı kefeye konmasına sebep
olmaktadır. Türkiye’nin Kuzey Irak ve Kürt politikasını da eleştiren Korutürk, Türkiye’nin Kuzey
Irak’la bir federasyon çatısı altında birleşmesinin
Konferans
kurulacak bir Kürt devletine “taşıyıcı annelik”
yapacağını ifade etmiştir.
İkinci konuşmacı, TOBB-ETÜ Öğretim Üyesi
Doç. Dr. Şaban Kardaş, “Arap Baharının Türk Dış
Politikasına Etkileri” başlıklı bir konuşma yapmıştır. Kardaş, Türkiye’nin dış politikasında yumuşak güç unsurunu bir yere kadar kullandığını,
ancak şartlar sertleştiğinde yumuşak güç unsurları kullanılamaz hale geldiğinde Türkiye’nin de
doğal olarak sert güç unsurları arayışına girdiğini, NATO’ya yaklaşmasının da bu bağlamda
değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Stratejik özerklik kavramının da çift yönlü bir şekilde düşünülmesi gerekmektedir. Türkiye ABD’ye
karşı özerkliğini artırmak adına İran’la ilişkilerini
geliştirirken, İran’dan gelen tehditler arttığında,
bunu ABD ile olan ilişkileriyle dengeleme çabası
stratejik özerkliğin bir sonucudur. Kardaş, burada problemin Türk dış politikasının söylem ve
eylem arasındaki tutarsızlığından kaynaklandığına dikkat çekmiş, ancak bu durumun pratikte
bir esneklik getirdiğini belirtmiştir. Türkiye’nin
aldığı pozisyonları eleştirirken bu pozisyonları alırken sahip olduğu motivasyonun da göz
önünde bulundurulması gerekmektedir. Türkiye,
Arap Baharıyla birlikte demokrasi ve değerler
üzerinden kurduğu söylemi değiştirmek zorunda kalmıştır, zira bu uygulamada bazı çelişkileri
barındırmakta, Türkiye’nin Suudi Arabistan ve
Katar’la ilişkisini sorgulanır hale getirmektedir.
Türkiye, eylemsel anlamda “koruma sorumluluğu” olarak adlandırılabilecek olan motivasyonu
demokrasi söylemi şeklinde oturttuğu için bazı
problemler ortaya çıkmaktadır. Pragmatizmin
Türk dış politikasında artmakta olan bir özellik
olduğunu ve bunun olumlu karşılanması gerektiğini belirten Kardaş, bu durumun Türkiye’nin
“stratejik özerkliği” ne katkı yaptığını ifade etmiştir. Davutoğlu’na atfen, Türkiye’nin bölge
ülkelerine model olmaya çalışmadığını, sadece
“tecrübe paylaşımı” nda bulunduğunu belirten
Kardaş, Arap Baharının Türkiye’yi Batı’ya yaklaştırdığını ifade etmiştir.
Son konuşmacı, Ortadoğu Teknik Üniversitesi
Öğretim Üyesi Doç. Dr. Özlem Tür, “Son Gelişmeler Işığında Türkiye-İsrail İlişkileri: Kalıcı Barış Mümkün mü?” başlıklı bir konuşma yapmıştır. Tür, Türkiye ve İsrail arasındaki 2009 sonrası
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
Konferans
süreçte ikili ilişkilerde yaşanan kriz dönemini
ele almıştır. Aslında 1999’dan bu yana iki ülke
arasındaki ilişkiler kötüye gitmektedir. Ecevit’in
İsrail’in soykırım yaptığına dair açıklamaları ilişkilerde küçük çaplı bir krize sebep olmuş, 2000’li
yıllarda da Türkiye’nin İran ve Suriye ile ilişkilerinin gelişmesiyle düşük bir seviyeye gerilemiştir.
İlişkilerin genel seyrine bakıldığında, iki ülkenin
ilişkilerinin hep üçüncü ülkeler sebebiyle iyi ya
da kötü olduğu görülmektedir. Bu ilk defa Mavi
Marmara saldırısıyla değişikliğe uğramış, ilk defa
iki ülkenin birbirleriyle doğrudan olan problemleri sebebiyle ilişkiler kötüleşmiştir. 2000’den beri
İsrail’in İran’ı en büyük tehdit olarak algılaması,
Ahmedinecad’ın Cumhurbaşkanı olmasından bu
yana da bu ülkenin mutlak surette durdurulması
gereken bir düşman şeklinde algılanması, Türkiye ile olan farklı bakış açılarını ortaya koymuştur.
2003 Irak Savaşını takiben İsrail’in Kuzey Irak’taki faaliyetleri de Türkiye kamuoyunda tepkiyle
karşılanmış, bu da ilişkilere olumsuz etkileyen
bir etken olmuştur. 2008 Dökme Kurşun operasyonuyla ilişkilerin farklı bir boyut kazandığı,
Başbakan Erdoğan’ın arabuluculuk faaliyetlerinin de boşa çıkmasının etkisiyle İsrailli yöneticilere güvenilmeyeceği mesajını vermesi, ardından
Davos krizinin gelmesi ve Mavi Marmara sal-
dırısı ilişkileri kopma noktasına getirmiş, İsrail
kamuoyunda Erdoğan’ın “Abdülhamit’in torunu”
olarak anılmasına sebep olmuştur. İsrail’den özrün şimdi gelmesinin farklı sebepleri vardır. Birincisi, Netanyahu Arap Baharının başlangıcından bu yana çok pasif bir dış politika izlemekle
suçlanmakta ve giderek oy kaybetmektedir. Dahası Netanyahu ülkeyi izole etmek, yalnızlaştırmakla suçlanmaktadır. Bunu aşabilmek, Suriye’deki krize çözüm bulabilmek, İran’a yapılacak
muhtemel bir askeri operasyon halinde Türkiye
ile kötü ilişkiler içinde olmama gereği İsrail’i özre
iten sebepler arasında gösterilebilir. Ancak İsrail ve Türkiye’nin, özellikle de Arap Baharından
sonra bölgeye yönelik farklı tehdit algılamaları
sebebiyle, ikili ilişkilerdeki iyileşme uzun soluklu
olmayacaktır.
Değerlendirme ve Sonuç oturumunda, Uluslararası Antalya Üniversitesi Öğretim Üyesi ve
SEPAM Müdürü Prof. Dr. Tarık Oğuzlu, Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Sabri
Sayarı ve Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Süleyman Seydi kendi oturumlarındaki konuşmacıların sunumlarını özetleyerek kendi değerlendirmelerini paylaşmış ve
programı kapatmışlardır.
O
9
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
The Road to Tahrir Square:
Egypt and the United States
from the Rise of Nasser to the
Fall of Mubarak,
Lloyd C. Gardner, (London: Saqi, 2011),
ISBN: 978-1595587213, 240 sayfa.
Hazırlayan:
Zeynep SÜTALAN
KİTAP İNCELEMESİ SERİSİ: 8
Lloyd C. Gardner, Rutgers Üniversitesi’nde (New
Jersey Devlet Üniversitesi) tarih profesörüdür.
Amerikan dış politkasi ve diplomasi tarihi konusunda çok sayıda eseri bulunan Gardner, Amerika Dış İlişkiler Tarih Topluluğu’nun (Society
of Historians of American Foreign Relations)
eski başkanıdır. Gardner’ın en önemli özelliklerinden biri de Winconsin Amerikan Diplomatik
Tarihi Ekolünün (Winconsin School of American Diplomatic History) ilk temsilcilerinden biri
olmasıdır.1 Revizyonist tarih yazımcılığı olarak
da bilinen Winconsin Ekolü, genel olarak, dış
politikanın iç siyasetin bir uzantısı olduğunu
söylemektedir. Bu çerçevede, Amerika’nın, ülke
içinde demokrasinin ve refahın devamlılığını
sağlayabilmek maksadıyla dışarıya açılma ve yabancı piyasalara erişmeye yönelik bir dış politika
yürütmekte olduğunu iddia etmektedir. Bu nedenle, söz konusu ekol, Amerikan dış politikası-
nı, kökenleri, amaçları ve sonuçları bakımından
emperyalist olarak görmektedir.2 Yekpare olmayan ve içinde pek çok farklı görüş bulunduran
ekolün tarihe yaklaşımındaki en önemli özelliklerinden biri de ‘değişim’e ‘devamlılık’tan fazla
önem atfedilmesine karşı çıkmasıdır. Bu bağlamda, Gardner, Mısır’da 25 Ocak 2011’de başlayan
halk ayaklanması ve 11 Şubat 2011’de Hüsnü
Mübarek’in istifası karşısında Amerika’nın izlediği politikaları incelerken Amerika-Mısır ilişkilerine tarihsel bir bakışın gerekliliğinden hareket
etmektedir.
Lloyd C. Gardner, Tahrir Meydanına Giden Yol:
Nasır’ın Yükselişi’nden Mübarek’in Düşüşüne
Mısır ve Amerika Birleşik Devletleri (The Road
to Tahrir Square: Egypt and the United States
from the Rise of Nasser to the Fall of Mubarak)
isimli eserinde İkinci Dünya Savaşının sona er-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
99
Kitap İncelemesi
mesinden Mübarek rejiminin çözülmesine kadar
geçen sürede Amerika-Mısır ilişkilerini tarihi,
ekonomik, diplomatik ve askeri açılardan ele almaktadır. Mübarek’in devrilmesi ve Mısır Silahlı
Kuvvetleri Yüksek Konseyi’nin geçici yönetimi de
dâhil olmak üzere yakın tarihi gelişmelere ilişkin
değerlendirmeleri de içeren eser, bugüne ve hatta yarına, geçmişten ışık tutmayı tercih etmekte ve Mısır’ın ABD için neden önemli olduğunu
anlatmaya çalışmaktadır. Yazar, eserinde, Amerikan başkanlık arşivinden, diplomatik arşivlere,
dönemin önde gelen isimlerinin hatıratlarından
Wikileaks belgelerine kadar pek çok birincil ve
ikincil kaynak kullanmıştır. Kaynakların büyük
bir çoğunluğu genelde Batı, özelde Amerika Birleşik Devletleri (ABD) menşelidir.
Gardner, Tahrir meydanında Mısır halkının demokrasi ve özgürlük talepleriyle ayaklanmasını,
30 yıllık Mübarek döneminin baskıcı politikalarına bağlarken, ABD’nin, bu duruma, doğrudan
olmasa da dolaylı olarak destek vermiş olduğunu
savunmaktadır. Cemal Abdülnasır döneminin
çalkantılı ve çatışmalı ABD-Mısır ilişkileri, Enver
Sedat döneminde uzlaşmacı bir zemine oturmuş
ve Hüsnü Mübarek döneminde ise bir ittifaka
dönüşmüştür. Böylelikle Mısır, ABD’nin, İsrail ve Suudi Arabistan ile birlikte Ortadoğu’daki
en önemli müttefiklerinden biri haline gelmiştir.
Yazara göre, ABD’nin bu durumun devamlılığını
sağlamak adına Mısır’a yönelik yürüttüğü yüklü ekonomik ve askeri yardıma dayalı siyaset,
Mübarek’in iktidarını güçlendirmiş ve onun bu
iktidarı korumak amacıyla ülke içinde uyguladığı
baskıcı politikaları mümkün kılmıştır. Kitabın giriş bölümünde bu konuyu yazar, şu şekilde ifade
etmektedir:
Tahrir meydanındaki olaylar, büyük bir ihtimalle, Amerika’nın 11 Eylül 2001’den sonraki
(demokrasiyi yayma) söylemi olmasa da gerçekleşirdi. Ancak Tahrir meydanındaki olaylar, Mübarek’e Amerika tarafından yıllar boyu
cömert bir şekilde sunulmuş olan destek olmasa gerçekleşir miydi sorusu, daha ilginçtir.
Amerika’nın neredeyse 30 yıl süren tam desteği olmasa, Mübarek baskıcı politikalarını
yürütebilecek miydi? (s.ix).
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Yazara göre, Tahrir’deki ayaklanmalar sırasında,
ABD’nin en temel kaygısı, Mübarek iktidarı boyunca 50 milyar dolarlık yatırım yapmış olduğu
Mısır ordusuyla bağının kopması ihtimaliydi.
Burada yazarın ABD dış politikasıyla ilgili olarak
eleştirdiği nokta, ABD’nin Mübarek döneminde
ülkeyi bir diktatör gibi yönetmesi karşısında kayıtsız kalmış olmasıdır (s.viii). ABD, Mübarek’e
reformlar yapması, halkın refahını artırmaya
yönelik politikalar izlemesi, baskıcı siyasetinden vazgeçerek daha demokratik ve özgürlükçü
bir anlayış benimsemesi konusunda telkinlerde
ve tavsiyelerde bulunmuştur; fakat Mübarek’in
reform yapmaya direnmesine, müttefikini kaybetmemek adına göz yummuştur (s.179). Yazara
göre, ABD, Sedat döneminde Mısır ile iyi ilişkiler geliştirene kadar 1952’den beri birçok yanlış
adım atmıştır.
Garner’in eseri, kısa giriş bölümün dışında, altı
bölümden oluşmaktadır. Kitabın birinci bölümünde yazar, ABD’nin Mısır’la sürdürülebilir bir
ilişki kurmaya yönelik politika arayışının tarihi
arka planını ortaya koymaktadır. İkinci Dünya
Savaşı’ndan sonra ABD, Ortadoğu’da savaş sonrası dönüşümün sorunsuz sağlanabilmesinin,
bölge ülkelerinin bağımsızlıklarını garanti altına alabilmelerine ve ülkeleri içinde güvenliği
ve istikrarı inşa edebilmelerine bağlı olduğunu
öngörmüştür. Bu maksatla, söz konusu ülkelere,
ekonomik ve gerekirse askeri yardım sağlamaya yönelik bir dış politika belirlemiştir (s.3). Bu
dönemde, ABD, bir taraftan bölgede Sovyet etkisinin yayılmasına engel olmaya çalışırken, diğer taraftan, kendi stratejik çıkarlarını korumak
için İngiltere’yle birlikte hareket etmektedir. Bu
çerçevede, ABD ile Mısır ilişkilerinde en önemli
sorunu, İngiltere’nin Süveyş kanalındaki varlığı
teşkil etmektedir. Amerika, İngiltere ve Mısır
arasındaki bu sorunda, tıpkı Filistin-İsrail sorununda, taraflardan hiçbirini karşısına almayacak
şekilde bir denge siyaseti yürütmeye çalışmıştır.
ABD, İkinci Dünya Savaşı’nda sekiz kat artmış
olan Mısır’la pamuk ticaretinin devamlılığını ve
bu ticaretin başka ürünlere ve alanlara da sirayet
etmesini arzulamıştır. Bu nedenle, Kral Faruk’a
ekonomik yardım önerisinde bulunmuştur. Fakat Kral Faruk’un rejimi, Mısır halkıyla, yönetici
elitler arasında gittikçe büyüyen sosyo-ekono-
Kitap İncelemesi
mik farklara ve 1948 Arap-İsrail Savaşı yenilgisine uzun süre direnememiştir. 1952 yılında Özgür
Subaylar (Free Officers) askeri bir darbeyle kralı
devirmiş ve cumhuriyet ilan etmiştir (s.1-34.)
Kitabın ikinci bölümü, ABD’nin Nasır döneminde Mısır’la ilişkilerini konu almaktadır. 1952 askeri darbesinden sonra, ABD, Mısır’daki yeni rejimle iyi ilişkiler geliştirmek istemiştir. Öte yandan, yazar, ABD’nin söz konusu dönemdeki dış
politika çabalarını bir kumara benzetmekte ve
sonuç olarak, ABD’nin bu kumarda kaybettiğini
söylemektedir. Amerika’nın, Mısır’ı Sovyet nüfuz alanından uzak tutmak için izlediği siyaset,
nihayetinde Mısır’ı Batı dünyasından uzaklaştırıp Sovyetlere yakınlaştırmıştır. Nasır, ABD’nin,
Mısır’a silah satımı konusundaki isteksizliği ve
İngiltere’nin Süveyş kanalındaki askeri varlığına son vermesi taleplerine karşılık, kendisinden
yana tavır koymaması nedenleriyle hoşnutsuz
olmuştur. Akabinde Nasır, istediği silahları, Sovyetler Birliği (SSCB) vasıtasıyla Çekoslavakya’dan
elde etmiştir. İngilizlerle Süveyş’ten çekilmeleri
konusunda anlaşamayınca da kanalı millileştirmiştir. Buna karşılık İngiltere-Fransa-İsrail ittifak halinde Mısır’a savaş açmıştır. 1956 Süveyş
Savaşında, birbiriyle rekabet halinde olan iki süper güç, ABD ve SSCB, ironik bir biçimde benzer
tavır sergilemiş, İngiltere-Fransa-İsrail ittifakına
karşı cephe almış ve ittifakı geri çekilmeye zorlamıştır. Nasır, Süveyş krizinden sonra daha da
güçlenmiş, Arap dünyasının kahramanı haline
gelmiştir. Ayrıca 1955 Bandung Konferansı’ndan
sonra Bağlantısızlar Hareketi’ne katılmış, Tito ve
Nehru’yla birlikte hareketin en önemli üçüncü lideri olmuştur. Bu arada Amerika, Süveyş krizine
müdahale ederek, Mısır’ın savunucusu konumuna düşmüş, bölgeye Sovyet etkisinin sızmasına
engel olacağını ve Nasır’ın da bölgedeki gücünü
zayıflatacağını düşündüğü Bağdat Paktı projesi
de başarısız olmuştur (s.66-74). Sonuçta, Amerika, sadece Mısır’ı kendinden uzaklaştırmakla
kalmamış, aynı zamanda bölgedeki silahlanma
yarışına da engel olamamıştır.
Kitabın üçüncü bölümünde, yazar, ABD-Mısır
ilişkileri ekseninde, Eisenhower doktrini ve 1967
Arap-İsrail Savaşını değerlendirmektedir. Eisenhower doktrini, Ortadoğu ülkelerine ekonomik
ve askeri yardım sağlayarak, bölgede komünizmin yayılmasını engellemeyi öngörüyordu (s.7782). Öte yandan, Gardner’a göre, Eisenhower
doktrini Ortadoğu’da Nasırcılık ideolojisini bir
güç olarak ortadan kaldırmayı hedeflemiştir
(s.80). Mısır, Süveyş Krizi’nden sonra, Akabe
Körfezi’yle Kızıldeniz’i birleştiren Tiran Boğazı’nı
İsrail gemilerine kapatmıştır. Bu durum, Mısır
ile İsrail arasında krize sebep olmuştur. Gardner,
Johnson yönetiminin, 1967 Savaşı’na neden olan
Mısır-İsrail arasındaki bu krizi önlemeye yönelik
tedbir almadığını ve hatta İsrail’in savaş planlarını bilmesine rağmen, İsrail’i engellemek için
bir adım atmadığını ileri sürmektedir (s.107).3
Sonuç olarak, 6 Haziran 1967’de İsrail sürpriz
bir saldırıyla sadece Mısır’ın hava kuvvetlerine
büyük bir darbe vurmamış, aynı zamanda Sina
yarımadasını, Batı Şeria’nın tamamını, Doğu
Kudüs’ü ve Golan tepelerini işgal etmiştir. Altı
Gün Savaşı ya da Haziran Savaşı olarak da bilinen 1967 Arap-İsrail Savaşı, Nasır ve Mısır için
büyük bir hezimetle sonuçlanmıştır. (s.109). 12
Haziran 1967’de ateşkese razı olan Nasır, bu yenilgiden sonra istifa etmiş; ancak halkın ısrarı
ve desteğiyle cumhurbaşkanlığı görevine geri
dönmüştür. 1967 Savaşı, Ortadoğu tarihinde bir
dönüm noktası olmuş ve Arap-İsrail uyuşmazlığının dinamiklerini tamamen değiştirmiştir.
Mısır, Suriye, Ürdün gibi toprakları işgal edilmiş
Arap ülkeleri açısından, Arap-İsrail sorunu, artık
İsrail’i yok etmekten, söz konusu ülkelerin 1967
Savaşı önceki sınırlarıyla var olma çabasına dönüşmüştür (s.110).
Kitabın dördüncü bölümü, Nasır’ın 1970’de
ölümünün ardından Enver Sedat’ın Mısır Cumhurbaşkanı olmasından bir suikasta kurban olmasına kadarki dönemde, Mısır’ın Amerika’yla
ilişkilerini değerlendirmektedir. Hiç şüphesiz,
söz konusu dönemin en önemli olayı, Mısır’la
İsrail’in barış anlaşması imzalamasıdır. Böylelikle, ABD-Mısır ilişkileri bir iş birliği zeminine
oturmuş ve Mısır bölgede İsrail’den sonra en
çok ABD ekonomik ve askeri yardımı alan ülke
olmuştur. Sedat iktidarının ilk yıllarında ülke
içinde meşruiyetini sağlayabilmek için Sina yarımadasını geri almanın yollarını aramaya başlamıştır. Bunun yolunun ABD’yle yakınlaşmaktan geçeceğinin bilincinde olan Sedat, SSCB ile
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Kitap İncelemesi
ilişkilerine bir mesafe koymaya karar vermiş ve
1972’de ülkesindeki Sovyet askeri personelinin
Mısır’ı terk etmesini istemiştir (s.122). ABD ile
ilişkilerini güçlendirmek için Nasır döneminin
sosyalist ekonomik politikalarından da vazgeçen
Sedat, diplomatik kanallar yoluyla gerek ABD’yle
ilişkilerini derinleştirmek ve gerekse ABD’nin
İsrail’i barışa zorlamasını sağlayamayınca, askeri
yönteme başvurmuş ve 1973’te İsrail’e savaş açmıştır. Savaşta İsrail’i yenilgiye uğratmasının güç
olduğunu bilen Sedat, bu savaşla sınırlı bir zafer
elde ederek, hem ülke içinde, hem de ABD’nin
gözünde meşruiyetini sağlamak istemiştir. 6
Ekim 1973’te Mısır, Suriye ile birlikte İsrail’e savaş açmıştır. Mısır ordusu, Süveyş kanalını geçerek Bar-Lev savunma hattının 15 kilometre doğusuna kadar ilerlemeyi başarmıştır. Bu beklenmedik saldırı karşısında İsrail ilk şaşkınlığı atlattıktan sonra askeri anlamda üstünlük sağlamayı
başarmıştır. Savaşın sona ermesinden sonra ise
petrol ihraç eden Arap ülkeleri, Suudi Arabistan
önderliğinde, İsrail’i destekleyen ülkelere karşı
petrol ambargosu uygulamıştır. Ambargo, petrol fiyatlarının yükselmesiyle birlikte dünya çapında bir ekonomik krize sebep olmuştur. Sonuç
olarak, Enver Sedat, amacına ulaşmış, ABD’nin
dikkatini çekmeyi başarmıştır. Savaşla alamadığı Sina yarımadasını, 1979 yılında, ABD arabuluculuğuyla, İsrail ile imzaladığı Camp David
Barış Anlaşmasından sonra elde etmiştir. Mısır,
İsrail’le barış yapması sebebiyle Arap dünyası tarafından dışlanmıştır. Ancak gerek Amerika’dan
almayı başardığı büyük miktardaki ekonomik
yardım ve gerekse barışın sağladığı avantajla yabancı yatırımları ülkesine çekebilme umuduyla
iflasın eşiğindeki Mısır ekonomisini toparlama
şansını elde etmiştir. Ancak Sedat İsrail’le yaptığı
barışın bedelini hayatıyla ödemiş4, 1982 yılında
bir suikast sonucu hayatını kaybetmiştir. Sedat’ın
ölümünden sonra Mısır’ın yeni cumhurbaşkanı
Hüsnü Mübarek olmuştur (s. 112-148).
Kitabın beşinci bölümünde, yazar, Mübarek’in
cumhurbaşkanlığı döneminde iş birliğinin ötesinde bir karşılıklı bağımlılık haline dönüşmüş
olan Mısır-Amerika ilişkilerini incelemektedir.
(s.149). Sedat’ın ölümünün ardından cumhurbaşkanı olan Hüsnü Mübarek, ilk olarak, Sedat
suikastının faillerini yakalamış ve cezalandırmış-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
tır. İslamcı hareketin rejim için büyük bir tehdit
haline geldiğini fark eden Mübarek, sert tedbirlerle bu hareketi baskı altında tutmaya başlamış ve Mısır, bir polis devleti haline gelmiştir.
Bu arada, ABD, İsrail’in güvenliğini gözeterek
Mısır’ın talep ettiği modern silahları sağlamaya
çalışmıştır (s.149). 1979 İran İslam Devriminden
sonra, ABD bir müttefik olarak İran’ı kaybedince, Mısır’ın ABD nazarında önemi daha da artmıştır. Özellikle ABD’nin, 11 Eylül 2001 terör
saldırılarının ardından başlattığı Küresel Terörizmle Savaş ve 2003 Irak Savaşı’nda Mübarek,
istihbarat paylaşımından terör fiili zanlılarının
sorgulanmasına kadar pek çok alanda önemli
destek sağlamıştır (177-185). Ayrıca, Mısır, ülkesinin hava sahasını ABD’ye açmış; Süveyş kanalında da ABD germilerine serbest geçiş hakkı ve önceliği vermiştir (s.179). ABD, Mısır’a iş
birliği ve desteği için ekonomik ve askeri yardım
yaparken, Mübarek’i ülke içinde ekonomik ve siyasi reformlar yapması konusunda ikna etmeye
çalışmış, ancak başarılı olamamıştır. Mübarek,
Amerika’dan aldığı yardımları ordusunu güçlendirmek, ordusunun rejime sadık kalmasını ve rejimi için tehdit oluşturan İslamcı unsurları baskı
altına almak için kullanmıştır. Bu nedenle halkın
ekonomik refah düzeyinde herhangi bir iyileşme olmamış ve 2008 yılında 1977’den sonra ilk
kez Mısır’da ekmek isyanları (bread riots) vuku
bulmuştur (s. 160). ABD’nin nasıl bir ‘Mübarek
sonrası Mısır’ tahayyül ettiğini bilmek mümkün
değilse de Mübarek’in halk ayaklanmasıyla devrileceğini öngörememişti.
Gardner, kitabın altınca bölümünde, Arap baharı arka planında, ABD’nin Mısır dış politikasının bir özetini sunmaktadır. Bu bölümde yazar,
ABD’nin Mübarek’in istifasından önceki günlerde Mısır ordusuyla yakın temasta olduğunu
ifade etmektedir (s.195). Mısır, ABD’nin Ortadoğu’daki nüfuzunun devamlılığı açısından pek
çok fırsat sunmuş, hatta Soğuk Savaş yıllarında,
pek çok kez, bunu tehdit etmiş bir ülke olarak,
İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinden itibaren ABD için önemli bir ülke olmuştur (s.198).
Ancak bu süreçte, yazar, Amerikan siyaset yapıcılarının, ABD’nin Mısır da dâhil olmak üzere,
pek çok Ortadoğu ülkesine yaptığı ekonomik ve
askeri yardımların, bu ülkelerde siyasi gelişmeyi
Kitap İncelemesi
ve ilerlemeyi geciktirip geciktirmediği konusunda çok az düşündüğünü iddia etmektedir (s.199).
Bu nedenle, ABD-Mısır ilişkilerinin geleceği
açısından, ABD’nin Mısır’a ekonomik yardımlarına devam edip etmeyeceği, devam edecekse,
bunu nasıl ve hangi amaçlarla yapacağı, üzerinde önemle durulması gereken sorulardır (s.202204) Bu çerçevede, Gardner, eserini, Mısır’daki
devrimden sonra, ABD’nin Ortadoğu’daki liderliğinin ve ulusal çıkarlarının yeniden tanımlanmasının kaçılmaz olduğunu belirterek sonlandırmaktadır (s.204).
Gardner, eserinde okuyucuya seçici bir tarih
okuması sunmaktadır. Yazar, tarihsel gerçeklere
eleştirel bir tavırla yaklaşırken bunu oldukça akıcı bir dille ve çoğu kez karar alıcıların arasında
geçen konuşmalardan, ustaca yaptığı alıntılarla,
okuyucuyu, belirli olaylar üzerinde düşündürmektedir. Fakat yazarın, bazı bölümlerde ortaya attığı iddiaları destekleyecek tarihsel verileri
sunmamasını bir zafiyet olarak değerlendirmek
mümkündür. Örneğin, Gardner, kitabında 1952
yılında Özgür Subaylar (Free Officers) tarafında Mısır’da gerçekleştirilen askeri darbede
CIA’in rolü olup olmadığına yönelik spekülasyonlara yer vermektedir. Yazara göre, İran Şahının yeniden tahta çıkmasını sağlayan Kermit
Roosevelt’in (Teddy Roosevelt’in torunu) Özgür
Subaylar’la irtibat kurmakla görevlendirilmesi ve
dönemin Mısır Büyükelçisi Jefferson Caffery’nin
Özgür Subaylardan söz ederken ‘bizim çocuklar’
gibi ifadeler kullanması manidardır (s.49). Ancak
1952 darbesinde Özgür Subaylar ve CIA arasındaki ilişkiye yönelik herhangi bir veri olmaması
sebebiyle, yazar, bu durumun bir bilmece olarak kalmış olduğunu söylemektedir. Öte yandan
bu iddiaların doğrulanması ya da yalanlanması
durumunun Amerika’nın Mısır’a yönelik politikasının tarihsel incelemesine katkısına yönelik
de herhangi bir yorum yapmamaktadır. Benzer
şekilde, Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat’ın, 6
Ekim 1981 tarihinde bir suikasta kurban gitmesinin en önemli sebeplerinden birinin Sedat’ın,
1979 İran İslam Devrimi’nde sonra, İran’ı terk
eden İran Şahı Rıza Şah Pehlevi’yi son günlerinde Mısır’da ağırlaması olduğuna dikkat çekmektedir (s.148). Fakat yazar, vurguladığı bağlantıyı
açıklayacak herhangi bir gerekçeden söz etmemektedir.
Sonuç olarak, Gardner’ın eseri, güncelliği, tarihselliği ve referansları sebebiyle Ortadoğu’yla ilgilenen, bugün bölgede vuku bulan devrimsel gelişmelerin tarihsel arka planını, ABD’nin bölgedeki rolünün dününü ve bugününü merak eden
herkesin okuması gereken bir çalışmadır. Ancak
kitabın hacmi ve kapsadığı dönem karşılaştırıldığında bazı tarihsel olayları daha iyi anlayabilmek
için ek okumalara ihtiyaç duymak muhtemeldir.
O
DİPNOTLAR
1
2
3
4
Winconsin Ekolünün diğer tanınmış isimleri Fred Harvey Harrington, Thomas J. McCormick, Walter F. LaFaber,
William Appleman Williams’tır. Yeni Sol akımıyla da birlikte anılan ekol, radikal ve ideolojik bir tarih yorumu
yaptığı gerekçesiyle nesnel olmamakla eleştirilmiştir.
Bknz William Appleman Williams, The Tragedy of American Diplomacy, New York, London: W. W. Norton & Company, 1984 , Lloyd C. Gardner, Walter F. LaFeber, and Thomas J. McCormick, Creation of the American Empire: U.S.
Diplomatic History, Chicago: Rand McNally & Co., 1973.
Ayrıca bknz. Lloyd C. Gardner, Three Kings: The Rise of an American Empire in the Middle East After World War II,
New York, London: The New Pres, 2009, s. 207-208, 215-220.
Enver Sedat’ın eşi Cihan Sedat, benzer bir vurgu yaparak Sedat’ın barışa verilmiş bir kurban olduğunu belirtir.
Ayrıca “Enver’in Silahlı Kuvvetlere olan güveni, radikal İslamcılarla iş birliği yapamayacakları konusundaki inancı
öldürdü onu…” diye yazmıştır. Bknz Cihan Sedat, Piramit Yolunda Aşkın ve Devrimin Hikâyesi, İstanbul: Kaknüs
Yayınları, 2004, s.28.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
WWF-TÜRKİYE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK VE
STRATEJİK İŞBİRLİKLERİ MÜDÜRÜ BUKET
BAHAR DIVRAK İLE SÖYLEŞİ
ORSAM Su Araştırmaları Programı, WWF- Türkiye, Sürdürülebilirlik
ve Stratejik İşbirlikleri Müdürü Sayın Buket Bahar Dıvrak ile söyleşi
gerçekleştirmiştir. Söyleşide WWF Türkiye’nin ülkemizde gerçekleştirdiği projeleri, son yıllarda ön çıkan “su ayakizi” kavramını ve ülkemizde
yeniden yapılanma süreci içerisinde olan su yönetimindeki gelişmeleri
değerlendirdik.
BUKET BAHAR DIVRAK: “TÜRKİYE NÜFUSU
VE SEKTÖREL SU TALEPLERİ HIZLA ARTAN
ÜLKELERDEN BİR TANESİDİR.”
AN INTERVIEW WITH BUKET BAHAR DIVRAK,
WWF-TURKEY’S SUSTAINABILITY AND
STRATEGIC ALLIANCES DIRECTOR
ORSAM Water Research Programme conducted an interview with Buket
Bahar Dıvrak, WWF-Turkey’s Sustainability and Strategic Alliances Director. During the interview, we assessed the projects that WWF Turkey
has carried out in our country, the term “water footprint” that has come
to the forefront in recent years, and the developments on water management under reconstruction process in our country.
BUKET BAHAR DIVRAK: “TURKEY IS THE
ONE OF THE COUNTRY THAT EXPERIENCES
POPULATION AND SECTORAL WATER
DEMAND GROWTH”
Söyleşi
ORSAM: Kısaca kendinizi tanıtabilir misiniz?
Buket Bahar DIVRAK: 2003 yılında su kaynakları ekibine dahil olduğum WWF-Türkiye’de halen Sürdürülebilirlik ve Stratejik İşbirlikleri Müdürü olarak çalışıyorum. ODTÜ Şehir ve Bölge
Planlama bölümünden 2002’de mezun oldum,
yine ODTÜ’de 2005’te Kentsel Politika Planlama
ve Yerel Yönetimler ABD’da yüksek lisansımı tamamladım. Şu anda Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Sosyal Çevre Bilimleri’nde
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
doktora çalışmalarıma devam ediyorum. Su politikaları ve yönetimi, AB su politikaları, havza ölçeğinde planlama, tarım-su-çevre ilişkileri, iklim
değişikliğine adaptasyon, sulak alan yönetimi,
katılımcı planlama gibi konularda on yılı aşkındır
çalışıyorum. Tuz Gölü, Eğirdir Gölü, Bafa Gölü,
Fırtına Havzası, Uluabat Gölü, Konya Havzası,
Büyük Menderes Havzası gibi ülkemizin doğa
koruma ve su yönetimi açısından önemli alanlarında birçok projenin uygulanmasında ve koordinasyonunda çalıştım.
ORSAM Konuk
ORSAM: WWF nedir? Dünya da diğer hangi
ülkelerde ofisleri vardır? ülke seçiminde herhangi bir kriter var mıdır?
Buket Bahar DIVRAK: WWF, 1961 yılında
İsviçre’de kurulan ve dünyada 100’den fazla ülkede çalışmalar yürüten uluslararası bir doğa
koruma kuruluşudur. WWF, küresel ölçekte bir
değişim yaratmaya, yeryüzünün en değerli yaşam alanlarını ve canlı türlerini korumayı hedeflemektedir. Doğa korumanın ülke sınırlarını
aşan boyutu nedeniyle WWF, biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik mücadelesinde ülkeler
arasında işbirliklerinin gerçekleşmesine öncülük eder. WWF-Türkiye (Doğal Hayatı Koruma
Vakfı) ise 1996 yılında Doğal Hayatı Koruma
Derneği’nin öncülüğünde kurulmuş, 2001 yılında WWF’nin Türkiye ulusal kuruluşu olarak
WWF-Türkiye ünvanını almıştır. WWF-Türkiye
çalışmalarını bağışlar ve kurumsal sponsorluklar
ile yürüten kâr amacı gütmeyen bağımsız bir vakıftır.
WWF, biyolojik çeşitlilik değerlerinin yüksek
olduğu orman alanları, nehir havzaları, deniz ve
okyanuslarda çalışmalarını odaklamaktadır. Küresel düzeyde yapılan araştırmalar sonucunda
biyolojik çeşitlilik bakımından hassas ve değerli
olan 238 ekolojik bölge belirlenmiştir ve projeler
bu alanlara odaklanmaktadır. “Global 200 ecoregions” olarak kısaca bilinen bu alanların 142
tanesi karasal, 53 tanesi tatlısu ve 43 tanesi de
denizel alanlardır. Örneğin Amazon Ormanları
ve Nehri, Himalayalar, Yangzte Havzası, Mekong
Havzası, Borneo, Akdeniz Havzası, Kafkasya
Bölgesi, Antartika WWF’in uzun yıllardır çalıştığı on derece hassas ve önemli alanlarlardan
bazıları.
ORSAM: WWF Türkiye kaç ilde bulunmaktadır ve projeye göre mi il seçimi yapılmaktadır?
Buket Bahar DIVRAK: WWF-Türkiye’nin merkez ofisi İstanbul’dadır. Ankara ve Aydın’da da
ofislerimiz mevcut. Küresel düzeydeki 238 ekolojik bölgeden 3 tanesi ülkemizde bulunuyor:
Orta Anadolu (Konya Havzası), Akdeniz/Ege
kıyılarımız ve Aşağı Batı Kafkasya(Doğu Kara-
deniz ve Doğu Anadolu’nun Kuzeyi) Dolayısıyla,
biz de WWF-Türkiye olarak çalışmalarımızı çoğunlukla bu alanlara odaklıyoruz. Uzun soluklu
projeler çerçevesinde kimi zamanda geçici alan
ofisleri açıyoruz ve projeyi yerinden yürütmeyi tercih ediyoruz. Geçmişte Rize’de, AntalyaKaş’ta, Adana-Akyatan’da alan ofislerimiz oldu.
Aydın ofisimiz de Yaşayan Nehirler, Yaşayan Ege
Projemiz kapsamında açıldı örneğin.
ORSAM: WWF’in, Türkiye’de suyla ilgili yürüttüğü ve geçmişte başarı ile tamamladığı
projeler nelerdir?
Buket Bahar DIVRAK: Su kaynaklarımızın korunması ve akılcı kullanımı WWF-Türkiye’nin
kurulduğu günden bu yana öncelikli çalışma
alanlarından bir tanesi olmuştur. Önceleri tür
koruma odaklı çalışmalar yürütülürken (özellikle çeşitli kuş türleri- dikkuyruk, pelikan gibi),
daha sonra alan korumaya ve sulak alan ölçeğine geçilmiş ve özellikle ülkemizin önemli sulak
alanlarında koruma ve yönetim çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Uluabat Gölü, Dilek Yarımadası ve Menderes Deltası, Göksu Deltası, Tuz
Gölü WWF-Türkiye olarak geçmişte başarılı
çalışmalar yürüttüğümüz alanlardan bazılarıdır. Sulak alanların korunmasıyla ilgili uluslararası Ramsar Sözleşmesi’ne ülkemizin taraf
olmasından sonra Sulak Alanların Korunması
Yönetmeliği’nin hazırlanmasında ve Ulusal Sulak Alan Komisyonu’nun kurulmasında öncülük
ettik. Birçok alanın koruma statüsüne kavuşturulması ve etkin yönetimi için ilgili kurumlarla
işbirliği içerisinde çalıştık ve halen de çalışmalarımıza devam ediyoruz. 2000li yıllardan itibaren
de su alanındaki çalışmalarımızı daha çok havza
ölçeğine ve su politikaları düzeyine genişlettik.
Bu anlamda Konya Kapalı Havzası, Büyük Menderes Havzası, Doğu Karadeniz Havzası bizim
için önemli ve öncelikli alanlar.
ORSAM: “Su ayak izi” nedir? Dünya da bu çalışmanın temelleri nasıl atılmıştır?
Buket Bahar DIVRAK: Su Ayak İzi, birim zamanda harcanan (buharlaşma dâhil) ve/veya kirletilen su miktarıdır. Bir bireyin, toplumun veya
iş kolunun Su Ayak İzi; bireyin veya toplumun
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ORSAM Konuk
tükettiği malların ve hizmetlerin üretimi için
kullanılan veya üreticinin mal ve hizmet üretimi için kullandığı toplam temiz su kaynaklarının
miktarıdır. Su Ayak İzi bir birey, aile, köy, şehir
veya bir ülke için hesaplanabilir. Aynı şekilde, bir
kamu veya özel sektör kuruluşu için de hesaplanabilir. Su Ayak İzi, suyun sadece kullanım veya
kirlenme miktarını değil, aynı zamanda kullanım
bölgelerini ve coğrafi tanımlarını da belirtir. Aşırı su kullanımı veya su kaynaklarının kirlenmesi,
suyu kullanan ve kirletenlerin gerçekleştirdikleri
faaliyetlerin toplamı olarak kabul edilir. Kullanılan mal ve hizmetlerin üretiminde ne kadar su
kullanıldığı, bugüne kadar gereğince üzerinde
durulmayan bir konudur. Bu bağlamda, suyun
üretim süreçleriyle tedarik zincirlerindeki rolü
göz ardı edilmiştir. Ancak bugün gelinen noktada, herhangi bir nihai tüketim malı içerisindeki
“saklı suyu” hesaplamanın ve görselleştirmenin,
tüketimin ve ticaretin su kaynakları üzerindeki
etkisini ölçmek için son derece önemli olduğu
herkesçe kabul edilmiş bir gerçektir. Küreselleşen ekonomiyle hız kazanan uluslararası ticaretin sayesinde, ürünlerle birlikte su kaynakları da
dünyanın bir ucundan diğer ucuna taşınmaktadır. Üretim süreçlerinde su kullanımı yoğun olan
ürünlerle birlikte su kaynakları coğrafi sınırlarının dışına çıkmaktadır. Örneğin; Özbekistan’da
üretilen pamuk, Türkiye’ye ithal edilerek tekstil
ürününe dönüştürülmekte, buradan dünyanın
dört bir yanına ulaşmaktadır.
Su Ayak İzi kavramının yaratıcısı Twente
Üniversitesi’nden Prof. Arjen Y. Hoekstra’dır.
2002 yılında bu kavramı geliştirmiştir ve aynı
zamanda Su Ayak İzi Değerlendirmesi (Water
Footprint Assessment) adındaki disiplinlerarası yaklaşımı ortaya koyarak Water Footprint
Network’ü kurmuştur.
Su kullanımı ve suyun dolaşımı arasında gizli
kalmış ilişkinin ortaya çıkarılması, su yönetimine yeni bir boyut kazandırmıştır. Bu anlamda,
su kaynaklarının yönetimi sadece kamu sektörü veya sivil toplum kuruluşlarının meselesi olmaktan çıkmış, tüm insanlar ve iş dünyası için
de belirli bir öneme sahip olmuştur. Su ayak izi
kavramı bu anlamda suyun yönetimine yeni bir
bakış açısı getiren önemli bir göstergedir. Biz
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
de WWF-Türkiye olarak su ayak izi konusunda
2008 yılından bu yana çalışmalar yürütüyoruz.
Ve bu sene Su Yönetimi Genel Müdürlüğü ve
UNILEVER/OMO işbirliği ile Türkiye’nin Su
Ayak İzi Raporu’nu hazırlıyoruz. Yakın bir gelecekte çalışmanın sonuçlarını paylaşacağız.
ORSAM: Türkiye’de su kaynaklarının geliştirilmesini sürdürülebilir bir model içinde olduğunu düşünüyor musunuz? Türkiye’de su
kaynakları verimli kullanılıyor mu?
Buket Bahar DIVRAK: Türkiye nüfusu ve sektörel su talepleri hızla artan ülkelerden bir tanesi.
Ekonomik kalkınma hedefleri iddialı. Elbette bu
ölçüde de su kaynakları üzerindeki talep ve baskılar artıyor. Su kaynaklarının yönetimi konusunda
1950’li yıllardan itibaren izlenen bazı politikalar
var. Sulu tarımın geliştirilmesi, enerji üretimi bu
politikaların temelinde yer alıyor. Çevresel, ekonomik ve sosyal açıdan sürdürülebilirlik kaygısı
ve yaklaşımı 1990’lı yıllardan itibaren ülkelerin
gündeminde yoğun bir şekilde yer alıyor. Rio zirvesi ve sonrasında bu üç bileşendeki sürdürülebilirlik hedeflerini ülkelerin belirlemesi ve buna
uygun politika ve uygulamaların hayata geçirilmesi gündemde. Ancak maalesef ülkemizde su
alanındaki birçok faaliyetin çevresel açıdan doğurduğu olumsuz sonuçları hep beraber yaşadık,
hala da bazı sorunları yaşamaya devam ediyoruz.
Sulak alanların kuruması, küçülmesi, suyun kalitesinin bozulması en sık karşımıza çıkan sorun.
Elbette sorunların şekli ve boyutu aradan geçen
60 yıl içinde farklılaştı. Geçmişte sulak alanlar
tarım arazisi elde etmek için kurutulurken bugün havza bazında planlama yapılmadan hayata
geçirilen yüzlerce mikro HES tatlısu ekosistemlerimizi tehdit ediyor. Bütüncül politikalara olan
ihtiyaç bir kez daha çok açıkça karşımıza çıkıyor.
Geçmişte doğa koruma ve sürdürülebilirlik bir
arka plan konusuyken bugün artık artan toplumsal farkındalık ve küresel düzeydeki gündem sayesinde çevresel kaygılar esas mesele olarak gündemde. Türkiye’de su kaynaklarının %70’inden
fazlasını kullanan tarım sektöründe maalesef
ciddi verimlilik sorunları var. Havzaların su, toprak ve iklim koşullarına göre bir tarımsal üretim
planlaması ve bununla entegre bir arazi kullanım
ve su yönetim uygulaması olmadığını görüyoruz.
ORSAM Konuk
AB uyum süreciyle birlikte artık havza yönetim
planlarımızı hazırlamamız gerekiyor ve çok ciddi yükümlülükler bizi bekliyor. Bu noktada hem
sektörel tahsis ve verimlilik, hem de ekolojik,
ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik sağlanmak
durumunda. Geçmişteki hatalardan ders alarak
çok daha bütüncül ve katılımcı politikalara ihtiyacımız olduğunu düşünüyorum.
ORSAM: Türkiye’de son iki yıldır su yönetiminde hem yapısal hem de yönetmelik anlamında gelişmeler söz konusu bu gelişmeleri
nasıl değerlendiriyorsunuz?
Buket Bahar DIVRAK: Suyu yönetmek çok ciddi bir iddia diye düşünüyorum. Su kaynaklarını
geliştirmek veya tahsis etmek “yönetme”nin alt
bileşenleri. Ama su yönetimi son derece geniş,
birçok bileşeni olan temel bir konu. Su kaynaklarının gerek kalite gerekse miktar olarak karşı karşıya kaldığı sorunların temelinde yanlış politika
ve uygulamalar ile yetersiz yönetim yaklaşımları
olduğu bugün artık dünyada bu alanda çalışan
herkesçe dile getiriliyor. Bu çerçevede, özellikle
son yirmi yıl içerisinde su kaynaklarının etkin
yönetimi ve sürdürülebilirliğinin sağlanması için
yeni yönetim yaklaşımlarına olan ihtiyaç sıkça
tartışıldı. Bu tartışmaların sonucunda su kaynaklarının yönetiminde “havza” ölçeğinin esas alındığı, hem mekansal hem de sektörler arası tahsis, planlama ve uygulamaların entegre edildiği
katılımcı bir yönetim yaklaşımının hayata geçirilmesi gerektiği üzerinde fikir birliğine varıldı.
Bütünleşik (entegre) Havza Yönetimi olarak bilinen bu yeni yaklaşımın temelinde su havzalarını
sadece coğrafi alanlar değil aynı zamanda sürekliliği olan sistemler olarak ele alınması ve dolayısıyla havza içerisinde sektörel kalkınmaya imkan
tanınırken ekosistem hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanması yatıyor. Bu çerçevede Su
Yönetimi Genel Müdürlüğü’nün kurulmasını
olumlu bir gelişme olarak değerlendiriyorum.
Havza bazında planlama esas alınmış durumda,
izleme ve tahsis konularında birçok yeni çalışma
yapılıyor. Ancak hala politika ve idari yapılanma,
özellikle de havza bazında yönetim modeli anlamında eksikliklerimiz var. Katılımcılık konusunda da arzu edilen seviyede değiliz. Bu alanların
iyileştirilmesi gerektiğini düşünüyorum.
ORSAM: Su yönetiminin yeni yapılanması
içinde STK’lara verilen görevler yeterli midir?
Buket Bahar DIVRAK: Giderek artan su talebinin ve yanlış yönetim yaklaşımlarının doğurduğu
sorunların çözümü için suyu kullanan ve yöneten tüm tarafların bir arada olduğu bir yönetim
yaklaşımına olan ihtiyaç dünyada ve Türkiye’de
neredeyse bütün paydaşlarca dile getiriliyor.
Paydaşları su kaynaklarının yönetimine ilişkin
karar alma ve uygulama süreçlerine dâhil ederek görüşlerini almak, beklentilerini karşılamak
bugünkü demokratik toplumların daha fazla katılım, şeffaflık ve hesap verebilirlik yönündeki taleplerini karşılamakta son derece kritik. Çünkü
mesele su olunca herkes birer paydaş ve söz hakkı doğuyor. Ancak bu katılım sürecinin ne şekilde ve hangi mekanizmalar aracılığı ile gerçekleşeceği konusunda Türkiye’de uygulamaya yönelik somut adımlar atılmadı. Her ne kadar kamu
ve kamu-dışı paydaşlar “katılımcılık” konusunda
ilkesel düzeyde temel söylemlere sahip görünse
de uygulamada katılımcılığın nasıl sağlanacağına
dair bir fikir birliğinden söz edemiyoruz henüz.
ORSAM: Şu anda çalışmaları devam eden yeni
Su Kanunu hakkında düşünceleriniz nedir?
Buket Bahar DIVRAK: Uzun yıllardır eksikliği
dile getirilen bir Kanun’un hazırlanması önemli
bir adım diye düşünüyoruz. Elbette eksik gördüğümüz hususlar var ve bunları Su Yönetimi
Genel Müdürlüğü’ne ilettik. Kanun şuanda ne
aşamada ve ne zaman çıkacak bilemiyoruz ancak yayınlanan ilk taslakta hem olumlu hem de
yetersiz bulduğumuz kısımlar var. Kanun’un genelinde suyun kullanılması ve tahsisinin yanı sıra
korunmasına ilişkin düzenlemelerin yer alıyor
olması önemli. Zira bugüne kadar ki geleneksel
hidrolojik yaklaşımda suyun korunması ve sürdürülebilir kullanımı göz ardı edildi ve bu yaklaşımın olumsuz sonuçları birçok alanda yaşandı.
Diğer taraftan, Kanun’un amaç maddesinde suyun “tek merciden yönetiminin” hedeflendiği belirtilmiş olsa da, Kanun’un geri kalan maddelerinde bu tek elden yönetimin sağlanamadığı görülüyor, örtüşen ve çakışan yetkiler var. Kanun’da
“havza ölçeğinde su yönetimi” yaklaşımının vur-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ORSAM Konuk
gulanmış olmasını çok önemli ve pozitif değerlendiriyoruz. Suyun idari veya siyasi sınırlardan
bağımsız olarak kendi doğal akışıyla tanımladığı havza ölçeğinde yönetilmesi, özellikle son 10
yıldır WWF-Türkiye’nin dile getirdiği konulardan bir tanesi. Ancak, Kanun’da havza ölçeğinde planlamanın esas olduğu belirtilmiş olsa da
havza ölçeğinde yönetimden ve kararların alınmasından sorumlu bir birim tarif edilmemiş.
Yanı sıra, Havza Yönetim Planları’ndan bağımsız
olarak Su Tahsis Planları adı altında bir plandan
bahsedilmiş ve fakat bu planlar arasındaki uyum
ve hiyerarşiye dair bir düzenleme getirilmemiş
durumda. Kanun’da ayrıca Ulusal Su Planı’nın
hazırlanacağı ifade edilmiş ve yine Havza Yönetim Planları ile nasıl bir uyum ve hiyerarşi içerisinde olacağı netleştirilmemiştir. Dolayısıyla,
Kanun’da tanımlanan farklı planlar arasındaki
hiyerarşi ve uyum konusunda kanun tasarısında
bir boşluk olduğu görülüyor. Kanun genelinde
sağlıklı ve yeterli miktarda suya erişimin temel
bir yaşam hakkı olmasına dair herhangi bir düzenleme bulunmuyor ve bu eksikliğin giderilmesi gerekiyor.
Kanun içerisinde birkaç ayrı bölümde katılımcılığa dair genel geçer ifadelere yer verildiği ancak
paydaşların karar alma ve uygulama süreçlerine
nasıl katılacağına dair somut düzenlemelerin yer
almadığını görüyoruz. Gerek taraf olduğumuz
uluslararası sözleşmelerde gerekse AB Su Çerçeve Direktifi’nde paydaşların aktif katılımının
sağlanması öncelikli konulardan bir tanesi. Bu
konuda ciddi beklentilerimiz var.
ORSAM: Önümüzdeki yıllarda Türkiye’nin su
durumunu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Buket Bahar DIVRAK: Su yönetiminin güçlendirilmesi ve yeni araçlarla, katılımcı ve etkin
bir yapının sağlanması beklentisi içerisindeyiz.
Kalite ve miktar açısından ciddi sorunlarla karşı karşıyayız ve talepler giderek artıyor. İklim
değişikliğinin Akdeniz Havzası’nda bulunan ülkemizi olumsuz etkileyeceğini biliyoruz. İklime
koşullarına karşı hassas ve kırılgan bir coğrafyadayız. Ekonomi büyüyor, kentler büyüyor, tüketim talepleri artıyor. 2012 yılı itibariyle 75 milyon
nüfusumuz var ve bunun %77,2’si kentsel alanda
yaşıyor. Plansız bir kentleşme olgusu maalesef
hala bir gerçek. Su havzaları, orman alanları ve
verimli tarım arazileri baskı altında. Havzalar
arası su transferleri, aynı akarsu üzerinde onlarca hidroelektrik üretim tesisi, içme suyu havzalarını etkileyecek büyük yatırımlar gibi birçok
sorunumuz var. Bütün bu fotoğrafı görüp bütüncül politikaları geliştirmek durumundayız. Ve
en önemlisi bu politikalarla uyumlu projeler ve
uygulamalar hayata geçirilmeli. Tüm paydaşların
katılımı da bu süreçte göz ardı edilmemesi gereken temel bir konu diye düşünüyorum.
ORSAM: Bize vakit ayırdığınız için teşekkür
ederiz.
* Bu söyleşi ORSAM Su Araştırmaları Programı
Uzmanı Dr. Tuğba Evrim Maden tarafından 20
Mayıs 2013 tarihinde Ankara’da gerçekleştirilmiştir.
O
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
TÜRKİYE – SURİYE SINIR ORSAM Konuk
HATTINDA YAŞANAN
GELİŞMELERİ YAKINDAN TAKİP
EDEN VE BÖLGEYİ İYİ BİLEN
ŞANLIURFALI ÖĞRETMEN
ABDÜLKADİR GÖK İLE SÖYLEŞİ
Türkiye – Suriye sınır hattında sosyal, ekonomik ve güvenlik anlamında inanılmaz boyutta gelişmeler yaşanıyor.
Göç olgusu, ekonomik etkiler, açık kapı politikasının sonucu olarak güvenlik risklerinin ortaya çıkması gibi gelişmeler yaşanıyor. Bu gelişmeler sınırın Türkiye’de tarafındaki
etkilerini giderek artıyor. Söz konusu etkileri yerinde görmek için ORSAM olarak sınır bölgesine bir haftalık gezi
gerçekleştirdik. Şanlıurfa’da bölgeyi çok iyi bilen ve yaşanan gelişmeleri yakından takip eden öğretmen Abdülkadir Gök ile sınır hattının genel durumunu, sınır
halkları arasındaki sosyal, kültürel etkileşim sürecini ve son olayların bu sürece etkisini ele aldık.
ABDÜLKADİR GÖK: “SURİYE KÜRTLERİ HALA KENDİ
BÖLGELERİNDE KENDİLERİNİ GÜVENDE HİSSETMİYORLAR.
ÇÜNKÜ YARIN ESAD GİTTİĞİ ZAMAN, ÖZGÜR SURİYE
ORDUSU’NUN YÖNETİMİNDE KENDİLERİNİ TEHDİT ALTINDA
GÖRÜYORLAR.”
AN INTERVIEW WITH ABDÜLKADİR GÖK, A TEACHER FROM
ŞANLIURFA WHO CLOSELY FOLLOWS THE DEVELOPMENTS ON
TURKEY – SYRIA BORDERLINE AND KNOWS THE REGION VERY
WELL
Incredible developments in social, economic and security terms have taken place on Turkey – Syria borderline. Security risks emerge as a result of migration, economic impacts and open-door policy. Those
developments increase the impacts on Turkish side of the border. As ORSAM, we organized a one-week
trip to the border zone to see the aforesaid impacts on site. We talked to Abdülkadir Gök, a teacher from
Şanlıurfa who knows the region very well and follows the developments closely, about the general situation
of the borderline; social, cultural interaction process between the communities on both sides of the border;
and the impact of recent developments on the process.
ABDÜLKADİR GÖK: “SYRIAN KURDS DO NOT FEEL SAFE IN THEIR
OWN REGIONS. BECAUSE THEY FEEL THEMSELVES THREATENED
UNDER THE ADMINISTRATION OF FREE SYRIAN ARMY WHEN
ASSAD LEAVES POWER.”
Söyleşi
ORSAM: Kısaca kendinizi tanıtabilir misiniz?
Abdülkadir GÖK: Şanlıurfa merkezde öğretmen olarak görev yapıyorum. Sosyoloji mezunuyum. 23 yıldır öğretmenlik yapıyorum. Aslen
Şanlıurfalıyım.
ORSAM: Suriye sınır bölgesinde yaşayan biri
olarak sizce Suriye’de başlayan olayların göç
bağlamında siyasal ve ekonomik anlamda ne
gibi etkileri oldu?
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
ORSAM Konuk
Abdülkadir GÖK: Bence bu olayın tarihi arka
planına bakmak gerekir. Sınır dediğimiz zaman
sanki birbirinden ayrı iki milletmiş gibi algılanıyor. 60-70 yıl önce sınırın çekilmesi, sınırla birlikte mayınların döşenmesi, zamanla ilişkilerin
sekteye uğraması ile birlikte bizim zihnimizde
sanki farklı bir bölgeymiş, sanki farklı insanlarmış gibi bir portre oluşuyor. Ancak gerçek böyle
değil. 2 köyü düşünelim. Bıçakla kesilmiş gibi bu
sınır halkı bölünmüştür. Sosyal hayata indiğimiz
zaman iki millet de aynıdır. Bu milletin içinde
Türkmenler, Kürtler, Araplar hatta Ermeni ve
Süryaniler var. Hatay, Kilis, Gaziantep, Şanlıurfa,
Mardin ve Şırnak illerini kapsayacak şekilde sınırın kendisi tahminen 877 kilometredir. I. Dünya
Savaşı’ndan önce bu bölgede insanlar ayrıma tabii değildi. I. Dünya Savaşı’nın sonunda Türkiye
Cumhuriyeti ve Misak-ı Milli’nin belirlenmesiyle
birlikte 1921 Ankara Antlaşması ile bu hayali sınır çizildi. O zamanın şartlarında da hakikaten
hayaliydi.
Sınırın diğer tarafında 1946’da Suriye Devleti kuruldu. Bu tarihten itibaren yeni yeni devletleşme
başladığı için bu defa da Suriye-Türkiye arasında
geçişler, bağlantılar kesilmek istendi. Ancak bu
ilişkilerin kesilmesi mümkün değildi. Bu durumda farklı bir yönteme başvuruldu. Bu yöntem de
sınır hattının korunması idi. Türkiye’de 1920’den
1955’lere kadar sınırımızı demiryolu hattı belirliyordu. Yeni kurulmuş Suriye Devleti’yle 1955’te
Halep Antlaşması yapıldı. Özellikle mayınların
döşenmesi istendi. Suriye tarafının güçsüz olması sebebiyle Türkiye bütün mayınların döşenmesini üstlendi. 1955-1958 arası mayınlar
döşenmeye devam etti. 877 kilometre boyunca
mayın alanı 500-1000 hatta 1500 metreye kadar
genişliyor. Mayınlar döşenmeden önce halkın gidiş gelişinde zerre kadar aksama olmazken, toprağı olan insanlar gelip toprağını ekip giderken,
alışverişini burada yaparken, büyüklerimizin de
anlattığı gibi öbür taraftaki bir köyün bütün insanları bizim taraftaki köye gelip Cuma namazını
kılarken; mayınlar ve 20 metrede bir nöbet tutan
askerlerle birlikte yeni bir süreç başladı. Psikolojik ayrım dedikleri şeyi uyguladılar. İnsanların
beyinlerinde, yaşam tarzlarında bir ayrım söz
konusu olmaya başladı. İnsanlar eski alışkanlıklarına göre rahat rahat bu tarafa geçmek ister-
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ken, karşılıklı gelinler alınırken, kardeşler sınırların iki tarafında yaşarken, insanlar zihinlerinde
bu yaşamı kabullenmediler. Kabullenmeleri de
mümkün değildi zaten. Zaman zaman kaçakçılık oluyordu. İnsanlar mayın tarlası arasında patika yollar hazırladılar. O esnada çeşitli ölümler,
yaralanmalar yaşandı. Binlerce insanın ayakları
koptu. 1980’li yıllarda bu kaçakçılık olayları da
hiçbir zaman durmadı. En sert, güvenliğin en
üst düzeyde olduğu bölgede dahi kaçakçılık olayı seyrek olsa da oluyordu. Kaçakçılık olmasa da
girişkenlik söz konusu olurdu. Kız alıp-vermeler,
akraba görüşmeleri, yıllar boyunca yaşanan hasret hepsi kaçakçılığın içine girdi.
ORSAM: İki sınır bölgesi arasındaki geçişkenliğin azalması, sınır boyunca yaşayan toplumlar arasında kültürel anlamda bir farklılık
yarattı mı?
Abdülkadir GÖK: 60-70 yıllık bir süreçten bahsediyoruz. Bu süreçte ayrım oluşturulmaya çalışıldı. Buna rağmen bu iki toplumun sosyolojik
yapısı değişmedi. Giyim kuşamları, aşiret yapılanmaları arasında bir farklılık söz konusu değil.
Bu konuyu birçok noktada irdelemek gerekir. Bu
durum birbirlerine karşı özlem duygusunu pekiştirdi. Diyelim ki bizim taraftaki bir köyde iki
aşiret arasında bir kavga oldu. Karşı tarafta aynı
aşiretten olanlar aynı şekilde bu husumeti devam
ettiriyorlar. Dolayısıyla sosyal anlamda, geleneksel anlamda birbirlerinden hiçbir zaman kopmadı bu insanlar. Şiveleri dahi hala benzer. Biz biraz
daha Türkçe eğitimin etkisinde kalırken onlar
Arapça eğitimin etkisinde kalıyor. Aradaki tek
fark bu.
ORSAM: Türkiye – Suriye ilişkilerinin gelişmeye başladığı 1999 sonrası dönem, Türkiye
ve Suriye tarafındaki toplumların ilişkileri
açısından nasıl sonuçlar doğurdu?
Abdülkadir GÖK: Türkiye halklarıyla, Suriye
halkları arasında muazzam bir bahar yaşandı.
2004’te ben ailemle birlikte Suriye’ye gittim. Oradaki akrabalarımızın yanında 1 ay kaldım. Suriye
ve Türkiye Devleti arasındaki yakınlaşma halkın
ruh haline muazzam bir şekilde yansımıştı. Bizzat bunu gördüm. Şam’a kadar gittim. Oradaki
ORSAM Konuk
sevinci gördüm. Abdullah Gül denildiği zaman
muazzam bir insanmış gibi hemen gülümsüyorlardı. Tayyip Erdoğan dediğin zaman “tamam”dı.
2004-2007 yılları arasında ciddi anlamda bir sevinç vardı. Bu yakınlaşma iki toplum arasındaki
geçişkenliği artırdı. İnsanlar rahat bir şekilde gidip gelmeye başladı. Eskiden insanlar Ankara’ya
kadar gelip vize alırlardı. Konsolosluklar bu dönemde sınıra yakın bölgelerde kuruldu. Ben 40
yaşıma kadar 10-15 tane öz amca çocuğumu
daha hiç görmemiştim. Sebebi ise 2000’li yıllara
kadar uygulanan sert politika idi. Siyasal anlamda bir gerilim söz konusuydu. Vize alma verme
konusunda ciddi sorunlar yaşanıyordu. Bu anlamda 2000’li yıllarda iki sınır arasındaki halklar
arasında bir sevinç oldu. Maalesef bu sevinç kaynağı Arap Baharı’yla birlikte trajik duruma düştü. Şu anda giriş-çıkışlar son derece doğal hale
dönüştü ama bu bütünleşme ne yazık ki trajik bir
şekilde oluyor. İnsanlar evlerini terk edip buraya
gelmeye çalışıyor.
ORSAM: Sınır bölgesinde nasıl bir süreç yaşanıyor, Suriye’deki olayların toplumlar arası
ilişkiler anlamında nasıl etkileri oldu?
Abdülkadir GÖK: Onların hayatı savaş nedeniyle ciddi anlamda harap oldu. Savaşın yaşanması her aile ferdine etki etmiş. Ölümler, göç
dalgaları söz konusu. Suriye’deki büyük şehirlere son 10-15 yılda yerleşen Kürtler de etkilendi.
Şehirler bombalanırken yüz binlerce insan ve
aile göç ediyor, geri dönüyor veya boş arazilerde çadır kurmaya, yaşamaya çalışıyor. Bu Arap
ve Türk bölgelerinde de söz konusu. Afrin, Kobani, Ceylanpınar, Kamışlı ve Haseki dediğimiz
sınır bölgesindeki şehirleşmiş yerleşim alanlarına müthiş derecede bir akım, bir göç söz konusu.
ORSAM: Oradan buraya göç edenler nerede
ve nasıl yaşıyorlar?
Abdülkadir GÖK: Genelde medyada gördüğümüz kadarıyla sanki o savaştan kaçan insanlar
hep çadır kente yerleşiyormuş gibi yansıtılıyor.
Gerçekte bu böyle değildir. Bu buzdağının görünen kısmıdır. Büyük kısmı aslında gayri resmi
olarak geçiş yapıyor. Biz bunu kendi ailelerimizden biliyoruz. Kampın kendisi anormal bir sü-
reçtir. Gelen insanlar bir yardım, bir iş bekliyor.
Son birkaç ayda benim tanıdığım 50-60 aile gayri
resmi olarak geldi. Biz onlara küçük bir ev, ev olmazsa köy içerisinde geçici olarak bir çadır buluyoruz. Onlara özellikle Şanlıurfa bölgesindeki
iş imkanlarını ayarlıyoruz ki bunlar da genelde
tarla, bağ bahçelerde günlük çalışmalar oluyor.
ORSAM: Genelde bu göç olgusunun Arap kökenli Suriye vatandaşları tarafından olduğu
düşünülüyor ama anladığımız kadarıyla Kürt
bölgelerinden de Türkiye’ye yönelik göç dalgası yaşanıyor. Doğru mu?
Abdülkadir GÖK: Şanlıurfa sınır hattı boyunca
düşündüğümüzde Arap bölgesi biraz azdır. Orada kamp olduğu için onlar direk kampa gelirler.
Ama Şanlıurfa’nın karşısındaki Kobani dediğimiz
yer büyük bir Kürt yerleşim alanıdır. O insanlar
bizim taraftaki Suruç ilçesine akın ediyorlar.
ORSAM: Bunlara devlet yardımı yapılıyor
mu?
Abdülkadir GÖK: Hayır sadece halk arasında
oluşan yardımlaşma var.
ORSAM: Peki halk bu yardımları ne kadar
daha sürdürebilecek ekonomik güce sahip?
Abdülkadir GÖK: Herkes kendi ailesine, çevresine gücü yettiğince yardım yapıyor. Büyük
çapta olmasa da yatak, yorgan, yastık tarzı herkes kendi çapında yardım ediyor. İlerde bunlar
büyük sorunlara yol açabilir. Bizim de asıl meselemiz onlara iş imkanı bulmak. Sadece Şanlıurfa
bölgesinde tarımsal alanda çalışma imkanı değil,
batı illerimize mevsimlik işçi olarak gönderiyoruz. Ancak işçi ücretlerinde büyük bir düşüş var.
Günlük 5-10 milyona dahi çalışan, çalışmak isteyenler var.
ORSAM: Savaştan sonra gayrı resmi olarak
yaşanan geçiş tahminen ne kadardır?
Abdülkadir GÖK: Resmi rakamlara göre
200.000 olduğu söyleniyor. Ama ben 500 bin kişiden aşağı olduğunu düşünmüyorum. Türkiye
Devleti de sınır geçişlerine tolerans tanıdığı için
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ORSAM Konuk
insanlar günlük gelip gidiyor. Hatta günlük seferlere başlayan, insanları parayla taşıyan kişiler
meydana çıktı.
ORSAM: Son birkaç aydır Suriye’de savaşın
yoğunlaşması sebebiyle Şam ve Halep’te yaşayan Kürtler yoğun bombardıman ve çatışmalardan kaçarak önce Kürtlerin yaşadığı
Afrin, Kobani gibi sınır illerine gelip oradan
Türkiye’ye geçmeleri söz konusu oluyor mu?
Abdülkadir GÖK: Birkaç ay önce Kürt bölgesinde bu kadar geçiş söz konusu değildi. Ancak
dediğiniz gibi Halep ve Şam’da yaşanan büyük
savaş insanları korkutup köylerine döndürmeye, göç ettirmeye başladı. Aynı zamanda geçim
sıkıntısı da yaşandı. Elektriğin, alışverişin, benzinin, ekmeğin bulunmadığı, bulunsa bile insanların parasının olmadığı yerden mecburen taşındılar. Yani asıl amaç maddi anlamda bir geçim
kaynağı sağlamak.
ORSAM: Sizce bu geçici bir durum mu yoksa
insanlar buraya yerleşmeye mi geldi?
Abdülkadir GÖK: Bu süreç daha devam eder.
Suriye Kürtleri hala kendi bölgelerinde kendilerini güvende hissetmiyorlar. Çünkü yarın
Esad gittiği zaman, Özgür Suriye Ordusu’nun
yönetiminde kendilerini tehdit altında görüyorlar. Sanılmasın ki Kürtler kendi bölgelerinde bir
oluşum oluşturdular, kendilerini savunabilirler.
Esad gidince kendi statüleri ne olacak onu merak
ediyorlar.
ORSAM: Türkiye tarafından şu ana kadar bu
konuda herhangi bir tedbir, herhangi bir yardım kampanyası yürütülmüş durumda mı?
Abdülkadir GÖK: O çerçeveyi kurmak zor bir
olay. Gördüğüm kadarıyla Suriye’den gelen göç
ve gayrı resmi geçiş hakikaten çok büyük. Devletin hepsini kuşatması, hepsine sahip çıkması
mümkün değil. O yüzden STK’ların harekete
geçmesi şart. Bazı partiler, STK’lar ufak çapta
yardımlar gönderiyor ama bunlar yeterli değil.
Türkiye tarafına geçen insanlar arasında dram
yaşanıyor. Şanlıurfa bölgesini düşünürsek şu an
çarşı pazara çıksak yüzlerce Suriyeli ile karşılaşabilirsiniz. Dilencilik yapanlar var. Ev bulamayan insanlar çoğunlukta. Kampın şartlarına razı
olmayıp şehirde çözüm arayanlar var. Bununla
birlikte insanın kişiliğinin bozulması görülüyor.
Namus mefhumunun ciddi anlamda bozulduğunu görüyoruz.
ORSAM: Son olarak, bu durum karşısında
size göre nasıl tedbirler alınmalıdır?
Abdülkadir GÖK: Bunun çözümü birkaç koldan sürdürülmelidir. En başta yerel olması gerekiyor. Yerel olmazsa insanlar kendilerini güvende
hissetmez. Yerele önem verilmesi şart. Akrabası
olan insanlara sahip çıkılmalı. Diyelim ki benim
karşı taraftaki akrabalarım geldi; iş arıyoruz, ev
bakıyoruz. Benim devlet yetkililerine “Biz bu kadar aileyi koruyup kolluyoruz” dediğimde, devlet
tarafından bir destek görmem lazım. Sivil toplum örgütlerinin ciddi anlamda çalışması lazım.
Göç eden insanlar sadece sınır bölgesine değil iç
bölgelere de yayılıyorlar. Mesela Diyarbakır’da
muazzam derecede hırsızlık, kapkaç olayı yaşanıyor. Sadece kamp bölgeleriyle yetinememek
gerekiyor. İnsanların bir kısmı o kamplarda yaşamayı kabul etmiyor. Çok çocuklu geniş ailelerin o kamplarda yaşaması mümkün değil. Bu
insanın doğasına aykırı bir durum. Küçücük bir
oda veya çadırda, 10-15 kişinin yaşama ihtimali
yok. Kampın sosyal yapısı iyi olsa da yemek barınak olsa da 20-30 bin kişiden bahsederken yetmiyor. Birçok akrabam oraya geldi ve bana “Bizi
buradan kurtar” dedi. İnsanlar dışarıdaki rezaleti
kamplardaki hayata tercih etmekte.
ORSAM: Çok teşekkür ederiz.
* Bu söyleşi ORSAM Uzmanları Serhat Erkmen,
Oytun Orhan ve Bilgay Duman tarafından 23
Nisan 2013 tarihinde Şanlıurfa ilinde gerçekleştirilmiştir.
O
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Bu Sayıda
Katkıda Bulunan Yazarlar
Oytun Orhan
Lisans eğitimini Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Uluslararası İlişkiler bölümünde tamamlayan Orhan, yüksek lisans eğitimini Hacettepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde “Kimliğin Suriye’nin
Bölgesel Politikalarına Etkisi (1946-2000)” başlıklı tezi vererek tamamlamıştır. Orhan, halen Bolu
Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler bölümünde doktora
eğitimine devam etmektedir. 1999 – 2009 yılları arasında Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi
(ASAM)’nde Ortadoğu Araştırmaları Masası’nda çalışan Orhan, 2009 yılından bu yana Ortadoğu
Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM)’nde araştırmacı olarak görevine devam etmektedir.
Prof. Dr. Erol Kurubaş
Lisansını 1993’te Gazi Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümünde, Yüksek Lisansını 1996’da
ve doktorasını 2000’de Ankara Üniversitesi SBF Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında tamamladı.
2005’te doçent, 2010’da profesör oldu. Halen Kırıkkale Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde
öğretim üyeliği görevini sürdürmektedir. Ayrıca 2011’den beri de Ankara Strateji Enstitüsü’ne danışmanlık yapmaktadır. İlgi alanları arasında azınlıklar ve etnik çatışmalar, milliyetçilik, Ortadoğu,
Türk dış politikası ve Kürt sorunu yer almaktadır. Başlıca eserleri arasında “Sevr-Lozan Sürecinden
1950’lere Kürt Sorununun Uluslararası Boyutu ve Türkiye (C.I)”, “1960’lardan 2000’lere Kürt Sorununun Uluslararası Boyutu ve Türkiye (C.II)”, “Asimilasyondan Tanınmaya: Uluslararası Politikada
Azınlık Sorunları ve Avrupa Yaklaşımı”, “Yöntem, Kuram Komplo: Türk Uluslararası İlişkiler Disiplininde Vizyon Arayışları (E. Aydınlı ve H. Özdemir’le birlikte), “Kürt Sorununun Çözüm Mantığını
Anlamak: Zorluklar, Zorunluluklar ve İdealler” (Rapor) sayılabilir.
Doç. Dr. Özlem Tür
Dr. Tür, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde öğretim üyesidir. Kendisi,
Ortadoğu’nun politik ekonomisi ve Arap-İsrail ilişkileri dersleri vermekte ve Türkiye’nin Ortadoğu politikası, özellikle de Suriye, İsrail ve Lübnan ile ilişkileri üzerine çalışmaktadır. Son yayınları
arasında “Political Economy of Turkey’s Relations with the Middle East” (Turkish Studies, Aralık
2011), “Turkey and Israel in the 2000s - From Cooperation to Conflict” (Israel Studies, Güz 2012) ve
Raymond Hinnebusch ile birlikte editörlüğünü yaptığı Nisan 2013’de çıkacak olan Turkey and Syria
– Between Enmity and Amity (Londra: Ashgate, Nisan 2013) başlıklı kitap sayılabilir.
Dr. Can Kasapoğlu
Dr. Kasapoğlu 2008 yılında Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü’nden yüksek lisans derecesini, müteakip olarak, 2011 yılı sonunda Harp Akademileri Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nden
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Yazarlar
doktor unvanını kazanmıştır. 2012 yılında İsrail realist okulunun önemli temsilcilerinden Bar-Ilan
Üniversitesi bünyesinde bulunan BESA Center’da doktora sonrası akademik çalışmalarını tamamlayan Dr. Can Kasapoğlu, hali hazırda İstanbul merkezli bağımsız bir think-tank olan EDAM’da görev
yapmaktadır. Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da askeri-politik konular, Türk-İsrail ilişkileri, İsrail Stratejik Kültürü ve güvenlik bilimleriyle ilgilenen Dr. Kasapoglu’nun söz konusu sahalarda akademik
çalışmaları ve Jerusalem Post ile Today’s Zaman ORSAM dış politika sayfaları için kaleme aldığı
çeşitli analizleri bulunmaktadır.
Dr. Şebnem Udum
ODTÜ-Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden lisans derecesine (1999), Monterey Institute of International Studies (Monterey, Kaliforniya, ABD)’den Uluslararası Politika Çalışmaları yüksek lisans derecesine (2001) ve Kitle İmha Silahlarının Yayılmasının Önlenmesi (Non-proliferation) Çalışmaları
sertifikasına (2002) sahiptir. James Martin Center for Nonproliferation Studies’de Araştırmacı olarak
çalışmıştır (2002-2003). Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden yüksek lisans (2003)
ve doktora (2010) derecelerini almıştır. Hacettepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde Öğretim Görevlisi olarak çalışmaktadır.
Doç. Dr. Barış Doster
Kars’ta doğdu (1973). İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nü
bitirdi (1994). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde, Türk siyasal
yaşamı üzerine yazdığı tezle yüksek lisans, Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı’nda izlediği dış politikayı incelediği çalışmayla doktora yaptı. 2011’de siyasi tarih doçenti oldu. Halen Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi’nde öğretim üyesidir.
Dr. Özüm S. Uzun
2012 yılında ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümünde “2000’li Yıllarda Türkiye-İran İlişkileri: Yakınlaşma mı?” başlıklı doktora tez çalışmasını tamamlamıştır. Yeni Yüzyıl Üniversitesinde (İstanbul)
Uluslararası İlişkiler Bölümünde yarı zamanlı öğretim görevlisi olarak çalışmaktadır.
Abdulgani Bozkurt
1985 Bayburt doğumlu olan Abdulgani Bozkurt, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, İ.İ.B.F. Siyaset
Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde araştırma görevlisi olarak görev yapmaktadır. Lisans eğitimini Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi’nde (Uluslararası İlişkiler–2008) tamamlamıştır. Yüksek lisans
derecesini ise, Hizbullah başta olmak üzere Lübnan’daki bazı siyasi parti yetkilileriyle de görüşerek,
Hizbullah üzerine hazırladığı tezle (Uluslararası İlişkiler–2010) Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde
almıştır. Bozkurt, doktora eğitimine Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde devam etmektedir.
Dr. Maxim A. Suchkov
Pyatigorsk State Linguistic Universitesi, PSLU (Pyatigorsk, Rusya) Stratejik Çalışmalar Enstitüsü
bünyesinde araştırma görevlisidir. 2010 – 2011 döneminde Washington.D.C’de Georgetown Üniversitesi’ndeki Avrasya, Rusya ve Doğu Avrupa Çalışmaları Merkezi (CERES) bünyesinde Fulbright
Konuk Araştırmacı olarak görev yapmıştır. Uzmanlık alanı; Büyük Kafkasya, ABD-Rusya ilişkileri,
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Yazarlar
bölgesel güvenlik, terörizm, etnik gruplararası çatışmalar gibi konuları içermektedir. Yakın zaman
önce yayınlanan “US Foreign Policy in the South Caucasus: sources, interests, tools of implementation” (ABD’nin Güney Kafkasya’daki Dış Politikası: kaynaklar, çıkarlar, uygulama araçları) adlı eserin
yazarıdır (Saarbrucken, Deutschland: LAP Lambert Academic Publishing, 2012).
Bilgehan Öztürk
Uluslararası Antalya Üniversitesi’nin Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde araştırma
görevlisidir. Lisans eğitimini TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi’nin Uluslararası İlişkiler bölümünde almış, yüksek lisansını da King’s College, Londra Üniversitesi Ortadoğu ve Akdeniz Çalışmaları bölümünde tamamlamıştır. Türk Dış Politikası, Türkiye-Ortadoğu ve AB-Ortadoğu ilişkileri
konularında çalışmalar yapmaktadır.
Zeynep Sütalan
2003 yılında Marmara Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümünden lisans, 2006
yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ortadoğu Çalışmaları Bölümünden yüksek lisans derecesi
aldı. 2004 yılında Türk Asya Stratejik Araştırmalar Merkezinde (TASAM) çalıştı. 2005 yılında Yunanistan, Bulgaristan, Türkiye Sınır Valilikleri Sınır-ötesi İşbirliği Ağı Türkiye temsilcisi olarak görev
yaptı. 2005-2011 yılları arasında Terörizmle Mücadele Mükemmeliyet Merkezinde konsept uzmanı
olarak çalıştı. Küresel terörizm ve Ortadoğu siyaseti ve ekonomisi hakkında yayınları bulunmaktadır.
Şu anda Orta Doğu Teknik Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde doktor adayıdır.
O
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Ortadoğu Güncesi
Ortadoğu Güncesi
21 Nisan – 20 Mayıs 2013
Günce No: 54
Hazırlayan:
Seval KÖK
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Ortadoğu Güncesi
21 Nisan 2013: Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Başkanı Mesud Barzani, Bölgesel Yönetim Başbakanı Neçirvan Barzani ve Bölgesel Yönetim Parlamentosu Başkanı Arsalan Bayiz, Irak hükümetinde bulunan Kürt milletvekilleri ve temsilcileri
ile bir araya geldi.
21 Nisan 2013: Suriye Halkının Dostları Grubu
Dışişleri Bakanları Toplantısı’nın ardından bir
konuşma yapan Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, toplantıya katılan 11 ülkenin, kararlı bir
şekilde Suriye halkına destek vereceğini söyledi.
Davutoğlu, “Bu ülkelerin, katliamların durdurulması yönünde gösterdiği irade önemlidir.” dedi.
21 Nisan 2013: Mısır Adalet Bakanı Ahmed
Mekki görevinden istifa etti.
21 Nisan 2013: ABD Dışişleri Bakanı John Kerry,
ölümcül olmayan yardım konusunda, “Hangi
maddelere ihtiyaç olduğunu Suriye muhalefetinin askeri kanadıyla görüşerek, onlara danışarak
kararlaştıracağız.” dedi.
22 Nisan 2013: Suriye Devlet Başkanı Beşşar
Esed, aralarında Hizbullah’ın da olduğu dini ve
siyasi şahsiyetlerin oluşturduğu Lübnanlı heyeti
kabul etti. Suriye’deki krizin yanı sıra Lübnan’daki durumun da ele alındığı görüşmede Esed, “terörist” olarak nitelendirdiği muhaliflerle sonuna
kadar mücadele edeceklerini söyledi.
22 Nisan 2013: Kahire Ceza Mahkemesi, Mısır
eski Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek hakkında
verilen tahliye kararını bozdu.
22 Nisan 2013: İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres, “Azerbaycan terör ve savaşa karşı duruşunu
devam ettirecektir. İran, dünyanın barış ve istikrarı için büyük bir tehlike” dedi.
23 Nisan 2013: Hamas sözcüsü Salah el-Berdevil,
İsrail›in Gazze›ye yönelik saldırı, tehditleri ve Eilat kentine atılan roketlerin Gazze›den fırlatıldığına dair iddiaları, Başbakan Erdoğan’ın Gazze
ziyaretini engelleme girişimi olarak nitelendirdi.
23 Nisan 2013: Eski Suriye Başbakanı Riyad Hicab, Suriye›deki devrimi yetim bir devrim olarak
niteledi.
23 Nisan 2013: Irak Bilim ve Teknoloji Bakanı Abdulkerim Es-Samarrai, Irak ordusunun
Havice›ye düzenlediği saldırıyı protesto için görevinden istifa etti.
24 Nisan 2013: NATO Genel Sekreteri Anders
Fogh Rasmussen, Suriye’de kimyasal silahların
NATO’nun güvenliğini doğrudan etkileyebileceğini söyledi.
25 Nisan 2013: Suriye Muhalefeti ve Devrimci
Güçler Milli Koalisyonu Başkanı Muaz el Hatib,
Hizbullah lideri Hasan Nasrallah’tan Suriye içindeki tüm savaşçılarını çekmesini istedi. El Hatib,
Nasrallah’a bölgede mezhepsel bir çatışma olmaması için tüm savaşçılarını Suriye’den çek çağrısında bulundu.
26 Nisan 2013: Irak’ın el-Enbar kentindeki göstericilerin sözcüsü Said el-Lafi, Başbakan Nuri
el-Maliki ile taraftarlarını fitne ateşini yakmakla
suçladı.
26 Nisan 2013: İngiltere Başbakanı David Cameron, Suriye rejiminin kimyasal silah kullandığına dair “sınırlı ancak artan oranda kanıt” olduğunu söyledi.
26 Nisan 2013: Avrupa Birliği, Suriye’de kimyasal silah kullanımının kesinlikle kabul edilemeyeceğini vurguladı.
26 Nisan 2013: Dünya Müslüman Alimler Birliği Başkanı Şeyh Yusuf el-Karadavi, Irak›ta güvenlik güçlerinin göstericilere yönelik kanlı müdahalesiyle ilgili olarak, “Irak Başbakanı Nuri elMaliki Sünnileri hedef alarak İslam ümmetiyle
savaşıyor” dedi.
28 Nisan 2013: İslam Alimleri Küresel Vakfı Genel Sekreteri Prof. Saad El Şahrani, Suriye
krizi ile bölgede tırmanan mezhepsel gerilimin
bir çatışmaya dönüşmesinden endişe edildiğini
ifade etti. El Şehrani, “Bölgede savaş tamtamları
çalıyor.” dedi.
28 Nisan 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Yardımcısı Mikhail Bogdanov, Suriye›deki krize son vermenin tek yolunun Cenevre Anlaşması olduğunu belirtti.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Ortadoğu Güncesi
29 Nisan 2013: Irak Kürt Bölgesel Yönetimi
(IKBY) Başbakanı Neçirvan Barzani, Irak hükümeti ile IKBY arasındaki sorunları görüşmek
üzere Irak Başbakanı Nuri el-Maliki ile bir araya
geldi.
29 Nisan 2013: Eski İsrail Savunma Bakanı Binyamin Ben-Eliezer, Batı›nın Suriye›ye müdahale
etmesi gerektiğini söyledi.
29 Nisan 2013: AK Parti Genel Başkan Yardımcısı Hüseyin Çelik, Irak Kürt Bölgesel Yönetimi
Başkanı Mesut Barzani ile bir araya geldi.
30 Nisan 2013: Tunus’un devrik lideri Zeynel
Abidin bin Ali, göstericileri öldürmek suçundan
gıyabında bir kez daha ömür boyu hapse mahkum edildi.
4 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,
Suriye’de kimyasal silah kullanıldığı iddialarına
ilişkin “Bunun üzerinde durmaya devam edeceğiz” dedi.
4 Mayıs 2013: Suriye eski Devlet Başkanı Hafız
Esed’in Yardımcısı Abdulhalim Haddam, ülkedeki savaşa duyarsız kaldıkları gerekçesiyle uluslar
arası kamuoyu ve Arap dünyasını eleştirdi. Ülkenin gittikçe kötüye gittiğini ifade eden Haddam,
ABD yönetimine muhaliflere askeri destek verme çağrısında bulundu. Haddam ayrıca Esed’i
etnik temizlik yapmakla suçladı.
30 Nisan 2013: Suriye yönetimi, iki gündür
Şam’da meydana gelen patlamaları Birleşmiş
Milletler’e (BM) şikayet etti.
4 Mayıs 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Sergey
Lavrov, muhalif Özgür Suriye Ordusu Komutanı
Salim İdris dahil Suriye’de tüm muhalif temsilcilerle görüşmeye hazır olduklarını açıkladı.
1 Mayıs 2013: Hizbullah Genel Sekreteri Hasan
Nasrallah, Suriye’de siyasi çözümden yana olduğunu belirterek, “Beşşar Esed askeri yöntemlerle
düşmeyecek” dedi.
5 Mayıs 2013: Iraklı Şii liderlerden Mukteda esSadr, Suriye’nin İsrail’e karşılık vermesi gerektiğini belirtti.
1 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber
Salihi, Suriye’de kimyasal silah kullanıldığına
ilişkin iddialara ilişkin, ülkedeki muhaliflerin soruşturulması gerektiğini söyledi.
5 Mayıs 2013: Suriye yönetimi, İsrail’in başkent
Şam yakınlarındaki askeri bir tesisi vurmasının
“teröristlere direkt askeri destek vermek amaçlı”
olduğunu iddia etti.
2 Mayıs 2013: ABD vatandaşları, Amerikan
askerlerinin Suriye’deki iç savaşa müdahalesini istemiyor. Reuters/Ipsos şirketleri tarafından
yapılan ankete göre Amerikalıların sadece yüzde 10’u ülkelerinin Suriye’deki olaylara müdahale etmesini isterken, yüzde 61’i ise müdahaleye
karşı çıktı.
6 Mayıs 2013: Suriye Muhalif ve Devrimci Ulusal Güçler Koalisyonu (SMDK) İsrail’in Şam’ın
kuzeybatısındaki El-Cemraya bölgesine düzenlediği saldırıyı kınadı, yönetimi suçladı.
2 Mayıs 2013: BM Genel Sekreteri Ban Kimun, BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyelerine
Suriye’de kimyasal silah kullanıldığı iddiaları ve
bunların araştırılması amacıyla kurduğu ekibin
çalışmalarına ilişkin bilgi verdi.
2 Mayıs 2013: ABD Savunma Bakanı Chuck Hagel, Suriyeli muhaliflere silah temin etmek konusunun yeniden düşünüldüğünü açıkladı.
3 Mayıs 2013: Irak’ın başkenti Bağdat’ta Başbakan Nuri Maliki’ye destek gösterisi düzenlendi.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
6 Mayıs 2013: Fransa Dışişleri Bakanı Laurent
Fabius, Suriye’deki krize siyasi çözüm bulunması
gerektiğini belirtti.
6 Mayıs 2013: Suriye lideri Beşşar Esed’in Rusya aracılığı ile Washington’a İsrail’in saldırılarına
cevap verecekleri yönünde mektup gönderdiği iddia edildi. İnterfax’ın sorularını yanıtlayan
Şam›da bulunan Rusya Büyükelçiliği yetkilileri,
ABD›ye gönderilen mektupla ilgili yorum yapmak istemedi.
Ortadoğu Güncesi
6 Mayıs 2013: Irak Başbakanı Nuri el-Maliki,
İsrail’in Suriye’ye gerçekleştirdiği hava saldırısını
kınayarak, İsrail’in saldırılarının bölgede bozulmaya sebebiyet verdiğini belirtti.
7 Mayıs 2013: Suriye Muhalif ve Devrimci Ulusal Güçler Koalisyonu (SMDK), NATO Genel
Sekreteri Anders Fogh Rasmussen’in, “BM’den
bir heyetinin kimyasal silah kullanıldığı iddia
edilen bölgelerde inceleme yapması gerektiği”
yönündeki açıklamasını memnuniyetle karşıladı.
7 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Ramin Mihmanperest, Suriye’deki durumun
hassas olduğunu belirterek, “bölge ülkelerinin, gelişmeleri tahrik edecek hareketlerden kaçınmasını” istedi.
7 Mayıs 2013: Suriye Başbakan Yardımcısı ve
Dışişleri Bakanı Velid el Muallim, İsrail’in saldırıları sonrası Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov
ile telefonda görüştü.
7 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi, ülkesinin Suriye rejiminin güçlü bir müttefiki olduğunu vurgulayarak, muhaliflerden Suriye
hükümetiyle müzakere masasına oturmalarını ve
geçiş hükümeti kurmalarını istediklerini söyledi.
7 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi, ülkesinin Suriye rejiminin güçlü bir müttefiki olduğunu vurgulayarak, muhaliflerden Suriye
hükümetiyle müzakere masasına oturmalarını ve
geçiş hükümeti kurmalarını istediklerini söyledi.
7 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,
Suriye konusunda “kolay yanıtların” olmadığını
belirterek, kararlarını algılamalara dayanarak almadığını söyledi.
8 Mayıs 2013: Suriye Devlet Başkanı Beşşar
Esed, İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi ve
beraberindeki heyeti kabul etti.
8 Mayıs 2013: Libya Savunma Bakanı Muhammed El-Bergasi istifasını geri çekti.
8 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John Kerry,
Suriye lideri Beşşar Esed’in gelecekte iktidarda
kalma ihtimalini hayal edemediğini söyledi.
9 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John Kerry,
Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esed’in bir geçiş
hükümetinde yer almayacağını söyledi.
10 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John
Kerry, Ortadoğu Dörtlüsü Temsilcisi Tony Blair
ile görüştü.
10 Mayıs 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Sergey
Lavrov, Suriye’ye yeni bir silah satışının gündemlerinde olmadığını, eski kontratlara göre sevkiyatların yapıldığını söyledi.
14 Mayıs 2013: Rusya, Suriye’de uçuşa kapalı
bölge ya da insani yardım koridoru oluşturulmasının yıkıcı sonuçları olacağı, bu yönde bir
kararın da sadece Birleşmiş Milletler Güvenlik
Konseyi’nde alınabileceği uyarısında bulundu.
14 Mayıs 2013: Arap dünyasının tanınmış yazarlarından Mısırlı düşünür Fehmi Huveydi,
Reyhanlı’daki saldırılara ilişkin “Beşşar Esed bu
saldırılarla komşusuna ‘Sizi rahatsız etmeye kadirim’ mesajı vermek istiyor” dedi.
14 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John
Kerry, Washington ve Moskova’nın desteklediği
Suriye barış konferansının Haziran ayı başında
yapılabileceğini söyledi. Kerry, Esed rejiminin
konferansa katılmamayı planladığı iddiasının da
doğru olmadığını söyledi.
14 Mayıs 2013: Irak’ın Bakuba kentinde, gösterileri organize eden halk hareketi liderlerinden
Abdurrahman Ahmed el-Bedri, uğradığı suikast sonucu hayatını kaybetti.
14 Mayıs 2013: Mısır Şura Meclisi, İsrail ile diplomatik ilişkilerin kesilmesini talep etti.
14 Mayıs 2013: Afganistan’ın Logar kentinde
helikopterlerinin acil iniş yapması sonucu Taliban tarafından kaçırılan 8 Türk vatandaşının
geri kalan 4’ü daha serbest bırakıldı.
15 Mayıs 2013: BM Genel Kurulu, Suriye’de
siyasi geçiş çağrısı yapan bağlayıcı olmayan tasarıyı onayladı. Aralarında Türkiye’nin de bulunduğu ülkelerin verdiği taslak 12’ye karşı 107 oyla
kabul edildi.
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
9
Ortadoğu Güncesi
16 Mayıs 2013: Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, ABD Başkanı Barack Obama ile yaptıkları
görüşmede Suriye’nin bir numaralı konu olduğunu söyledi.
16 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,
Suriye’ye tek taraflı müdahale niyetinde olmadıklarını söyledi. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’la
ortak basın toplantısı düzenleyen Obama, Suriye’deki kimyasal silahların komşularını ve müttefik ülkeleri tehdit ettiğini dile getirdi. Bu konuda
gerek diplomatik gerekse askeri adımlar atma
seçeneğini saklı tuttuğunu dile getiren Obama,
“Ama bu ABD’nin kendi başına yapacağı bir şey
değil. Bölgede başbakan da dahil kimse ABD’nin
bu konuda tek taraflı bir adıma atacağını düşünmez.” diye konuştu.
16 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,
Türkiye’nin İsrail ile olan ilişkilerini normalleştirmesi çabasını hatırlatarak, bu sürecin her iki
ülkenin de menfaatine olduğunu söyledi.
17 Mayıs 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Sergey
Lavrov, Hatay’ın Reyhanlı ilçesinde meydana gelen ve 51 kişinin ölümüne neden olan terör saldırısı ile ilgili soruşturmanın devam ettiğini ve
herhangi bir tarafı suçlamak için erken olduğunu
söyledi.
18 Mayıs 2013: Rusya Devlet Başkanı Vladimir
Putin, Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri
Ban Ki-Mun’la başta Suriye krizi olmak üzere
uluslararası sorunları ele aldı. Putin ve Ban, tüm
krizlerin uluslararası hukuka uygun olarak çözülmesi gerektiğini kaydetti.
18 Mayıs 2013: Bölgesel Kürt Yönetimi’nin Başkanı Mesud Barzani, Irak Cumhurbaşkanı Celal
Talabani›nin sağlığıyla ilgili gelişmenin kendilerini sevindirdiğini belirtti.
20 Mayıs 2013: Irak Bölgesel Kürt Yönetimi
Başkanı Mesud Barzani, terör örgütü PKK’nın
Suriye’deki yapılanması olan PYD’ye yönelik sert
bir açıklama yaptı. Barzani, PYD›nin karanlık
yöntemlerle silahlandığını belirterek artık muhatap almayacaklarını dile getirdi. Kürt muhaliflerin sitesi nasname.com ise PYD›nin Irak-Suriye
sınırına mevzi kazmaya başladığını duyurdu.
20 Mayıs 2013: Irak Bölgesel Kürt Yönetiminin
askeri gücü Peşmerge Bakanlığı Sözcüsü Cebbar
Yaver, kendi bölgelerinde bulunan Suriye sınırını
kapattıkları yönündeki haberlerinin asılsız olduğunu söyledi. Yaver, Suriye’de yaşanan çatışmalarla kendilerinin bir ilgisinin olmadığını ifade
etti.
O
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
Ortadoğu Güncesi
ORSAM
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
RaSorOar
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ORSAM
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
ORSAMOrtado÷X
7rkmenOeri
AraútÕrmaOarÕ
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
2UWDGRäXá*QFHVL
ORSAM
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
6X$UDÀW¾UPDODU¾
3URJUDP¾5DSRUODU¾
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
.DVæPååå&LOWååå6D\æå
93
ERMENİ
RI
RMALA
N‹
RME
‹ VE
G
L
‹
EL B
TEM LGELER
BE
EM
E
RAŞTI
rgisi
iler De
sı İlişk
larara
ve Ulus
Politika
Tarih,
lık
Ay
Dört
A
UNU
SOR
T
sayı
40
2011
mlar
ve Yoru
Olaylar
M
E. LÜTE
Ömer
lişkisi
ırım Çe
yk
So
ın
Fransa’n
YAKIŞ
vramı:
Yaşar
ykırım Ka
kukta So ndan
ısı
rarası Hu
Milletle eni Olayları Aç şleri
rü
Erm
Gö
n
15
s’ı
19
ba
A. Scha
William
n
YCI
rlüğünü
Sadi ÇA
de Özgü
ya da İfa
k Sorunu HM Davası
lle
Be
il
Bir Aİ
Bir Ad
kkında
Ha
rı
Sınırla
CAR
a:
Pulat TA
ı ve
Araştırm
Tarihsel Bey’in Hatıralar
rişimler
iğe Karşı
ğdaş Gi
Sahtecil
’ın “Naim n Yapılan Ça
donyan
İçi
Aram An ini” Savunmak
liğ
“Hakiki
N
e GAUI
Maxim
in LÜ
r Eng r.)
Öme
2011)
% #$ )/-#-(-/- ,"
! !"
,""
Doç. Dr. Ali
Fuat ÖRENÇ
0 # -/ "
.- %*" & +,"
Yrd. Doç. Dr.
Deniz ALTINB
AŞ
! $%# ##
" -.
Dr. Mustafa
Serdar PALABI
Yrd. Doç. Dr.
YIK
Yıldız Deveci
BOZKUŞ
")
"+"( "* '
Dr. Erhan TÜR
BEDAR
%%)# $ " "
$" $!
" !
$
Van Regem
orter MAÏTÉ
0OJİ (201
KRONOL
LERİ
TAHLİL
KİTAP
N
N ÇIKA
EN SO
(De
›
sk
. Ba
ifl 2
tilm
009
iflle
2
n
e
G
ARA
ANK
AR
KİTAPL
, 1(-, * $* 1(-,0
-*(1("0 ,# ,1$/
, * -% (01-/6
( ,,2 * -2/
THE ARMENIAN QUESTION
BASIC KNOWLEDGE
AND DOCUMENTATION
Ömer Engin LÜTEM
0
"10 ,# -++$,1
Ömer E. LÜTEM
(Editor)
$,( 9 -2/, *
*( , ,# 1'$ 8/+
)/1("' -/12)
$016
1- )$.1(" * -#
/-+ $//-/(0+
TEI
Jean-Louis MAT
, 1(-, * 4
$,-"(#$ (, ,1$/
$,10
'$ -,"$.1 -%
/+$,( , ,"(#
! 0: ($40 -, (**( + "'
Sadi ÇAYCI
(, /1--,0
$40. .$/
$'2+ ,(7 1(-,
2/) (, 0! /$7
1'$ + &$ -% 1'$
0$ 12#6 -%
ÇEVİK-ERSAYDI
em
Sen
Bahar
(**(16
-,0(!
$& * $0.
"(#$ 2$01(-, '$ /+$,( , $,der LINDE
Derk Jan van
1(-,0'(.
6+!(-1(" $*
/ , ,# /+$,(
Zeynep KAYA
21/$ /-+ ,$
:2,$ -/1$ :
:0 --) ,1(1*$#
( , $* 1(-,0
' /*$0 7, 3-2/
,# 2/)(0'/+$,
(01-/(" * "10
--/ 1- 1'$ $51
ILMAZ
Doğanay ERY
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ANKARA - 2009
ORSAM RAPORLARI
ORSAM Rapor No: 1
Mart 2009
'HQL]+D\GXWOXðXLOH0ÖFDGHOH
YH7ÖUNL\HnQLQ.RQXPX6RPDOL
°UQHðL
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 2
Nisan 2009
<ÜOÜQGD1DWRYH7ÖUNL\H
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 12
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
ìXEDW
5XV\D)HGHUDV\RQXnQXQ%DNÜíÜ
,UDN)DNWÐUÖQÖQ7ÖUNL\HnQLQ
2UWDGRðX3ROLWLNDVÜQD(WNLVL
7U5XV
ORSAM Rapor No: 3
0D\ÜV
,UDNnÜQ.LOLW1RNWDVÜ7HODIHU
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 13
ìXEDW
0DUW,UDN6HÁLPOHUL°QFHVL
ìLL.ÐNHQOL3DUWLYH6HÁPHQOHULQ
3ROLWLN'DYUDQÜíODUÜQÜQ$QDOL]L
(Tr)
256$05DSRU1R
7HPPX]
/ÖEQDQ6HÁLPOHUL
.D]DQDQODU.D\EHGHQOHUYH
7ÖUNL\H
(Tr)
256$05DSRU1R
ìXEDW
6HÁLP°QFHVL,UDNnWD6L\DVDO
'XUXPYH6HÁLPHñOLíNLQ
%HNOHQWLOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 5
$ðXVWRV
7ÖUNL\H/ÖEQDQñOLíNLOHUL/ÖEQDQOÜ
'LQVHOYH0H]KHSVHO*UXSODUÜQ
7ÖUNL\H$OJÜODPDVÜ
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 15
0DUW
2UVDP+H\HWLQLQ0DUW,UDN
6HÁLPOHULQHñOLíNLQ*Ð]OHP5DSRUX
(Tr)
ORSAM Rapor No: 6
.DVÜP
7X]KXUPDWX7ÖUNPHQOHUL%LU
%DíDUÜ+LND\HVL
(Tr - Eng - Ar)
ORSAM Rapor No: 7
.DVÜP
8QXWXOPXí7ÖUNPHQ'L\DUÜ'L\DOD
(Tr - Eng - Ar)
ORSAM Rapor No: 8
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
$UDOÜN
.DUDGHQL]nLQ%ÖWÖQOHíPHVLñÁLQ
$EKD]\D
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 9
2FDN
<HPHQ6RUXQX%ÐOJHVHO6DYDíD
'RðUXPX"
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 10
<HPHQñÁ6DYDíÜñNWLGDU
0ÖFDGHOHVL%ÐOJHVHO(WNLOHUYH
7ÖUNL\HLOHñOLíNLOHU
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 11
ìXEDW
8QXWXODQ7ÖUNOHU/ÖEQDQnGD7ÖUN
9DUOÜðÜ
7Ur(QJr$U
ORSAM Rapor No: 16
1LVDQ
2PDQ6XOWDQOÜðÜ
$UDS<DUÜPDGDVÜQGD*HOHQHNVHOLOH
0RGHUQLWH$UDVÜQGD%LU¶ONH
(Tr)
ORSAM Rapor No: 17
1LVDQ
0DUW,UDN3DUODPHQWR
6HÁLP6RQXÁODUÜQÜQYH
<HQL6L\DVDO'HQNOHPLQ
'HðHUOHQGLULOPHVL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 18
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
0D\ÜV
.RPíXOXNWDQ6WUDWHMLNñíELUOLðLQH
7ÖUN5XVñOLíNLOHUL
7U5XV
ORSAM Rapor No: 19
(\OÖO
7ÖUNL\Hn\H<ÐQHOLN7ÖUNPHQ*ÐÁÖ
YH7ÖUNL\HnGHNL7ÖUNPHQ9DUOÜðÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 20
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(NLP
.ÜUJÜ]LVWDQnGD0HYFXW'XUXP
ñNWLGDU'HðLíLPLQLQ1HGHQOHULYH
.ÜVD9DGHOL°QJÐUÖOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 21
.DVÜP
,UDNnWDQ,UDðD6RQUDVÜ
,UDNnWDQ.RPíX¶ONHOHUHYH
7ÖUNL\Hn\H<ÐQHOLN*ÐÁOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 22
2FDN
7ÖUNL\H<HPHQñOLíNLOHULYH
<HPHQnGHNL7ÖUNL\H$OJÜVÜ
7Ur(QJr$U
ORSAM Rapor No: 23
2FDN
.DWDU,UDN7ÖUNL\H$YUXSD'RðDO
*D]%RUX+DWWÜ3URMHVL0ÖPNÖQ
PÖ"
(Tr - Eng)
256$05DSRU1R
2FDN
.XYH\W(PLUOLðL6DYDíYH%DUÜí
$UDVÜQGDNL(O6DEDKñNWLGDUÜYH
7ÖUNL\HLOHñOLíNLOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 25
2FDN
+XNXNLYH6L\DVL<ÐQOHUL\OH
*ÖYHQOLN.RQVH\LnQLQñUDQ
$PEDUJRVX
(Tr)
ORSAM Rapor No: 26
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
ìXEDW
.ÜUJÜ]LVWDQnGD6RQ*HOLíPHOHU
'ÖQ%XJÖQ<DUÜQ
7U5XV
ORSAM Rapor No: 27
ìXEDW
0ÜVÜU'HYULPLQLQ$\DN6HVOHUL%LU
'HYULQ6RQXPX"
(Tr)
ORSAM Rapor No: 28
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
ìXEDW
8OXVODUDUDVÜ'HQL]+XNXNXQGD.Ü\Ü
'HYOHWOHULQLQ*HPLOHUH(O.R\PD
<HWNLVLQLQ6ÜQÜUODUÜ*ÖUFLVWDQnÜQ
.DUDGHQL]nGH6H\UHGHQ*HPLOHUH
(O.R\PDVÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 29
ìXEDW
7XQXV+DON'HYULPLYH7ÖUNL\H
'HQH\LPL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 30
ìXEDW
.HUNÖNnWH0ÖON$QODíPD]OÜNODUÜ
6DKD$UDíWÜUPDVÜQD'D\DOÜ%LU
¡DOÜíPD
(Tr)
ORSAM Rapor No: 31
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
0DUW
$IJDQLVWDQYH3DNLVWDQnGD
<DíDQDQ*HOLíPHOHUYH
8OXVODUDUDVÜ*ÖYHQOLðH(WNLOHUL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 32
0DUW
6XXGL$UDELVWDQnGDìLL0XKDOHIHW
6RUXQXYH(WNLOHUL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 33
0DUW
,UDNnWD7ÖUNPHQ9DUOÜðÜ
(Tr)
256$05DSRU1R
0DUW
,UDNnWD7ÖUNPHQ%DVÜQÜ
7Ur$U
ORSAM Rapor No: 35
0DUW
,UDNnWD0HYFXW6L\DVL'XUXPYH
°QHPOL6L\DVL*HOLíPHOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 36
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
0DUW
(XnV:DWHU)UDPHZRUN'LUHFWLYH
,PSOHPHQWDWLRQLQ7XUNH\
7KH'UDIW1DWLRQDO,PSOHPHQWDWLRQ
3ODQ
(Eng)
ORSAM Rapor No: 37
0DUW
7XQXV+DON'HYULPLYH6RQUDVÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 38
0DUW
/LE\D6DYDíÜ8OXVODUDUDVÜ
0ÖGDKDOHYH7ÖUNL\H
(Tr)
ORSAM Rapor No: 39
0DUW
7DULKWHQ*ÖQÖPÖ]H/LE\D
(Tr)
256$05DSRU1R
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
0DUW
ñNOLP'HðLíLPLQLQ*ÖYHQOLN%R\XWX
YH2UWDGRðXn\D(WNLOHUL
(Tr)
256$05DSRU1R
0DUW
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ,UDNnÜ
$QODPDN
(Tr)
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
256$05DSRU1R
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
1LVDQ
1LO1HKUL+DY]DVÜQÜQ+LGURSROLWLN
7DULKLYH6RQ*HOLíPHOHU
(Tr)
256$05DSRU1R
1LVDQ
.X]H\,UDNnÜQ6RV\DO6L\DVDO
<DSÜVÜYH.ÖUW%ÐOJHVHO
<ÐQHWLPLnQLQ
7ÖUNL\HLOHñOLíNLOHUL
(Tr)
256$05DSRU1R
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
1LVDQ
0HULÁ1HKUL+DY]DVÜ6X
<ÐQHWLPLnQGHo8OXVODUDUDVÜ
ñíELUOLðLp=RUXQOXOXðX
(Tr)
256$05DSRU1R
1LVDQ
6XUL\HnGH'HPRNUDVLPLñÁ6DYDí
PÜ"
7RSOXPVDO6L\DVDO<DSÜ'HðLíLP
6HQDU\RODUÜYH6ÖUHFLQ7ÖUNL\Hn\H
(WNLVL
(Tr)
256$05DSRU1R
0D\ÜV
6XUL\HnGHñNWLGDU0ÖFDGHOHVL
8OXVODUDUDVÜ7RSOXPXQ7HSNLVLYH
7ÖUNL\HnQLQ.RQXPX
(Tr)
256$05DSRU1R
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
0D\ÜV
7ÖUNL\H6XUL\HñOLíNLOHUL6ÜQÜUDíDQ
6XODUGD°UQHNñíELUOLðL2ODUDN$VL
'RVWOXN%DUDMÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 51
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
0D\ÜV
<ÜOÜQGD0RQWUÐ%RðD]ODU
6Ð]OHíPHVL
.DUDGHQL]nLQ'HðLíHQ-HRSROLWLðL
¡HUÁHYHVLQGH
(Tr)
ORSAM Rapor No: 52
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
0D\ÜV
$IJDQLVWDQYH%ÐOJHVHO*ÖYHQOLN
2UWDGRðX2UWDYH*ÖQH\$V\D
5XV\D)HGHUDV\RQX
7U5XV
ORSAM Rapor No: 53
0D\ÜV
0DGDJDVNDU%DðÜPVÜ]OÜðÜQ
<ÜOÜQGD.D]DQÜPODU
.DÁDQ)ÜUVDWODUYH7ÖUNL\HLOH
ñOLíNLOHU
(Tr)
256$05DSRU1R
0D\ÜV
,UDNOÜ*UXSODUÜQ7HPHO6L\DVL
6RUXQODUD%DNÜíÜYH7ÖUNL\HñOH
ñOLíNLOHU6DKD$UDíWÜUPDVÜQD'D\DOÜ
%LU¡DOÜíPD
(Tr)
ORSAM Rapor No: 55
+D]LUDQ
6XUL\H0XKDOHIHWLnQLQ$QWDO\D
7RSODQWÜVÜ
6RQXÁODU7HPHO6RUXQODUD%DNÜí
YH7ÖUNL\HnGHQ%HNOHQWLOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 62
$ðXVWRV
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ,UDNnÜ
$QODPDN
(Tr)
ORSAM Rapor No: 63
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
$ðXVWRV
*ÐUÖQPH]6WUDWHMLN.D\QDN
6ÜQÜUDíDQ<HUDOWÜ6XODUÜ
(Tr)
256$05DSRU1R
$ðXVWRV
$.3DUWLnQLQ+D]LUDQ
*HQHO6HÁLPOHULQGHNL=DIHUL
7Ur$U
ORSAM Rapor No: 65
$ðXVWRV
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ$UDS
%DKDUÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 66
$ðXVWRV
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ/LE\DñÁ
VDYDíÜYH8OXVODUDUDVÜ0ÖGDKDOH
(Tr)
ORSAM Rapor No: 56
+D]LUDQ
6HÁLPOHUYH$N3DUWLnQLQ7HFUÖEHVL
7Ur$U
ORSAM Rapor No: 67
$ðXVWRV
6RPDOL%LU8OXVXQ<RN2OXíXYH
7ÖUNL\HnQLQñQVDQL<DUGÜP*LULíLPL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 57
+D]LUDQ
+D]LUDQ7ÖUNL\H
*HQHO6HÁLPOHULQLQ2UWDGRðX
¶ONHOHULQGHNL<DQVÜPDODUÜ
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 68
(\OÖO
.DULNDWÖUOHUGH8VDPH%LQ/DGLQ
2SHUDV\RQXYH<DQNÜODUÜ
(Tr)
256$05DSRU1R
0D\ÜV
2UVDP6Ð\OHíLOHUL
,UDNOÜ$UDSODU$]ÜQOÜNODUYH
$NDGHPLV\HQOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 58
7HPPX]
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ+D]LUDQ
7ÖUNL\H*HQHO6HÁLPOHULQLQ
2UWDGRðXnGDNL<DQVÜPDODUÜ
(Tr)
256$05DSRU1R
0D\ÜV
2UVDP6Ð\OHíLOHUL
,UDN7ÖUNPHQOHUL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 59
7HPPX]
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ,UDNnÜ
$QODPDN
(Tr)
ORSAM Rapor No: 50
0D\ÜV
2UVDP6Ð\OHíLOHUL
,UDNOÜ.ÖUW<HWNLOLOHU
$NDGHPLV\HQOHUYH*D]HWHFLOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 60
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
7HPPX]
0HNRQJ1HKUL6XODUܶ]HULQGH
ñíELUOLðLYHñKWLODI
(Tr-Eng)
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ORSAM Rapor No: 61
7HPPX]
$QWDO\DnGD+D]LUDQ
7DULKOHULQGH*HUÁHNOHíHQ
o6XUL\HnGH'HðLíLP
.RQIHUDQVÜpQÜQ7DP'HíLIUHVL
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 69
(\OÖO
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ,UDNnÜ
$QODPDN
(Tr)
ORSAM Rapor No: 70
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(\OÖO
;;,<Ö]\ÜOGD5XV\DYH7ÖUNL\HnQLQ
ñUDQ3ROLWLNDODUÜ
7U5XV
ORSAM Rapor No: 71
(\OÖO
*D]]H6RUXQXñVUDLO$EOXNDVÜ
8OXVODUDUDVÜ+XNXN3DOPHU
5DSRUXYH7ÖUNL\HnQLQ<DNODíÜPÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 72
(\OÖO
2UWDGRðX¶ONHOHULQH'DLU
ñVWDWLVWLNOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 73
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(NLP
$QDGROX(WNL$ODQÜ
(Tr-Eng)
256$05DSRU1R
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(NLP
8NUDLQHLQ5HJUHVV7KH
7\PRVKHQNR7ULDO
(Eng)
ORSAM Rapor No: 75
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(NLP
.D]DNODUYH.D]DNLVWDQOÜODU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 76
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(NLP
ñWDO\DnGD8QXWXOPXí7ÖUN9DUOÜðÜ
0RHQD7ÖUNOHUL
(Tr - It)
ORSAM Rapor No: 77
(NLP
$%'nQLQ¡HNLOPHVLQLQ$UGÜQGDQ
,UDN3ROLWLNDVÜQÜQ%ÐOJHVHO.ÖUHVHO
(WNLOHULYH7ÖUNL\Hn\H<DQVÜPDODUÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 78
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
(NLP
7ÖUNL\HnGHYHñVUDLOnGH<DSD\
6XODN$ODQODULOH$WÜNVX$UÜWÜPÜYH
$WÜNVX\XQ6XODPD$PDÁOÜ2ODUDN
7HNUDU.XOODQÜPÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 79
(NLP
<DNODíDQ6HÁLP°QFHVL7XQXVnWD
6L\DVDO'HQNOHPOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 80
(NLP
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ,UDNnÜ
$QODPDN
(Tr)
ORSAM Rapor No: 81
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(NLP
%Ö\ÖN*ÖÁOHULQ$IJDQLVWDQ
3ROLWLNDODUÜ
(Tr-Eng)
ORSAM Rapor No: 82
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(NLP
%ÐOJH'HYOHWOHULQLQ3HUVSHNWLILQGHQ
$IJDQLVWDQ
(Tr-Eng)
ORSAM Rapor No: 83
.DVÜP
6XUL\HnGH'HðLíLPLQ2UWD\D
¡ÜNDUGÜðÜ7RSOXP6XUL\H
7ÖUNPHQOHUL
(Tr)
256$05DSRU1R
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
.DVÜP
6RPDOLnQLQ$ÁOÜN)HODNHWLo6L\DVL
.XUDNOÜNpPÜ<RNVD'RðDO$IHWPL"
(Tr-Eng)
ORSAM Rapor No: 85
.DVÜP
6XUL\H3ROLWLN.ÖOWÖUÖQGH7DULKVHO
3UDJPDWL]P%HíDU(VDG'ÐQHPL
6XUL\H'Üí3ROLWLNDVÜYH7ÖUNL\H
6XUL\HñOLíNLOHUL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 86
.DVÜP
*HÁPLíWHQ*ÖQÖPÖ]H,UDN
7ÖUNPHQ&HSKHVLnQLQ<DSÜVÜYH
ñGDUL'XUXPX
(Tr)
ORSAM Report No: 87
.DVÜP
7XUNPHQLQ,UDTDQG7KHLU)OLJKW$
'HPRJUDSKLF4XHVWLRQ"
(Eng)
ORSAM Rapor No: 88
.DVÜP
,UDNnWD%HNWDíLOLN7ÖUNPHQOHUr
ìHEHNOHUr.DNDLOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 89
.DVÜP
'HðLíLP6ÖUHFLQGHNL)DV
0RQDUíLVL(YULPPL"'HYULPPL"
(Tr)
ORSAM Rapor No: 90
.DVÜP
$UDS'ÖQ\DVÜQÜQñVWLVQDL.UDOOÜðÜ
<HUHO$NWÐUOHUYH$UDSñVUDLO
8\XíPD]OÜðÜ¡HUÁHYHVLQGH¶UGÖQ
.UDOOÜðÜnQÜQ'HPRNUDWLNOHíPH
'HQH\LPOHUL
(Tr-Eng)
ORSAM Rapor No: 91
$UDOÜN
7ÖUNL\HYH$UDS%LUOLðLnQLQ
6XUL\Hn\H<DSWÜUÜP.DUDUODUÜYH
2ODVÜ6RQXÁODUÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 92
$UDOÜN
,UDNnWDñKWLODIOÜ%ÐOJHOHULQ'XUXPX
(Tr)
ORSAM Report No: 93
256$0:DWHU5HVHDUFK
3URJUDPPH5HSRUW
'HFHPEHU
7XUNH\DQG:IG+DUPRQL]DWLRQ$
6LOHQW%XW6LJQLILFDQW3URFHVV
(Eng)
256$05DSRU
$UDOÜN
7ÖUNL\H)UDQVD.UL]LQGH$OJÜQÜQ
5ROÖ)UDQVÜ]ODUÜQ7ÖUNL\H$OJÜVÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 95
$UDOÜN
.DULNDWÖUOHUOH$UDS%DKDUÜr
(Tr)
ORSAM Rapor No: 96
$UDOÜN
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ,UDNnÜ
$QODPDNr
(Tr)
ORSAM Rapor No: 97
2FDN
.DULNDWÖUOHULQ'LOLQGHQ,UDNnÜ
$QODPDNr
(Tr)
ORSAM Rapor No: 98
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
2FDN
.ÜUJÜ]LVWDQnGD&XPKXUEDíNDQOÜðÜ
6HÁLPLYH7ÖUNL\HLOHñOLíNLOHULQH
(WNLVL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 99
2FDN
7ÖUN6L\DVDO3DUWLOHULQLQ+DWD\nGDNL
6XUL\HOL6ÜðÜQPDFÜODU.RQXVXQGDNL
$ÁÜNODPDODUÜYH+DWD\nGDNL6L\DVL
3DUWL7HPVLOFLOHULLOH+DUHNHWOHULQ
6XUL\H2OD\ODUÜQD<DNODíÜPODUÜ
0DUW$UDOÜN
(Tr)
ORSAM Rapor No: 100
2FDN
,UDNñVWDWLVWLNOHUL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 101
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
2FDN
(PQL\HWOLñÁPH6X\XYH
6DQLWDV\RQ+DNNÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 102
2FDN
,UDN+DQJLìDUWODUGD1DVÜO
3DUÁDODQDELOLU"(Q.ÐWÖ\H
+D]ÜUOÜNOÜ2OPDN
7Ur(QJ
ORSAM Rapor No: 103
2FDN
,UDNnWD3HWURO0ÖFDGHOHVL¡RN
8OXVOXìLUNHWOHU8OXVODUDUDVÜ
$QODíPDODUYH$QD\DVDO
7DUWÜíPDODUÜQ,íÜðÜQGD%LU$QDOL]
(Tr)
256$05DSRU1R
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
ìXEDW
6ÜQÜUDíDQ$NLIHUOHU+XNXNX
7DVODN0DGGHOHUL¶]HULQH%LU
'HðHUOHQGLUPH
7Ur(QJ
ORSAM Rapor No: 105
ìXEDW
,UDN+XNXN0HY]XDWÜQGD
$]ÜQOÜNODUÜQ6L\DVDO+DNODUÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 106
ìXEDW
,UDN+XNXN0HY]XDWÜQGD
$]ÜQOÜNODUÜQ6L\DVDO+DNODUÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 107
ìXEDW
8OXVODUDUDVÜ+XNXNYH,UDN
$QD\DVDVÜ$ÁÜVÜQGDQ$]ÜQOÜNODUÜQ
ñQVDQ+DNODUÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 108
ìXEDW
(NRQRPLNñíELUOLðL7HíNLODWÜnQÜQ
(ñ7*HOHFHðL
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 109
ìXEDW
7ÖUNL\HnQLQ<ÖNVHOLíLYH…%ULF•
%ÐOJHVL
(It)
ORSAM Rapor No: 110
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
0DUW
ñUDQnGD6X.D\QDNODUÜYH<ÐQHWLPL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 111
0DUW
6XUL\H.ÖUW0XKDOHIHWLQH(OHíWLUHO
%LU%DNÜí
(Tr)
256$05DSRU1R
1LVDQ
.DULNDWÖUOHUOH6XUL\H6RUXQXQX
$QODPDN
(Tr)
ORSAM Rapor No: 115
1LVDQ
6XUL\HnGH*ÖYHQOL%ÐOJH
7DUWÜíPDODUÜ7ÖUNL\H$ÁÜVÜQGDQ
5LVNOHU)ÜUVDWODUYH6HQDU\RODU
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 116
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
1LVDQ
)D\GD3D\ODíÜPÜ.DYUDPÜ7HRULN
$OW\DSÜVÜYH3UDWLN<DQVÜPDODUÜ
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 117
1LVDQ
0XVXOnD<DWÜUÜP*HOHFHðH
<DWÜUÜP'HPHNWLU
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 118
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
0D\ÜV
8NUD\QD7ÖUNL\H7LFDUL
(NRQRPLN0ÖQDVHEHWOHULQLQ
Analizi
7U5XV
ORSAM Rapor No: 119
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
0D\ÜV
%ÐOJHVHO*HOLíLPLQ7UHQGYH
6HQDU\RODUÜQÜQ$UDíWÜUÜOPDVÜQGDNL
$UDÁ-HRSROLWLN'LQDPLNOHU
7U5XV
ORSAM Rapor No: 120
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
0D\ÜV
.D]DNLVWDQ6L\DVL6LVWHPLQLQ
*HOLíLPL3DUODPHQWR
6HÁLPOHUL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 121
0D\ÜV
0XVXOnGD<HUHO6L\DVHWYH,UDN
6L\DVHWLQGH<HQL'LQDPLNOHU6DKD
¡DOÜíPDVÜ
(Tr - Eng - Ger)
ORSAM Rapor No: 112
0DUW
ñUDQñVODP&XPKXUL\HWLQGH
$QD\DVDO6LVWHPYH6L\DVL3DUWLOHU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 122
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
0D\ÜV
,UDNnWD6X.D\QDNODUÜ<ÐQHWLPL
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 113
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
1LVDQ
0RQJROLD$'HYHORSLQJ
'HPRFUDF\DQGD0DJQHWIRU
Mining
(Eng)
ORSAM Rapor No: 123
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
+D]LUDQ
.ÖUHVHO*ÐÁYH$YUXSD%LUOLðLLOH
7ÖUNL\HnQLQ*ÐÁ3ROLWLNDODUÜQÜQ
*HOLíLPL
(Tr)
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
256$05DSRU1R
7HPPX]
7ÖUNL\H$IULNDnGD(\OHP3ODQÜQÜQ
8\JXODQPDVÜYH'HðHUOHQGLUPH
2Q%Hí<ÜO6RQUD
7U(QJ)U
ORSAM Rapor No: 125
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
7HPPX]
5XV\DnQÜQ2UWDGRðX3ROLWLNDVÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 126
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
7HPPX]
<HQL¡HUÁHYH6X.DQXQXnQD
'RðUX6X.DQXQX7DVODðܶ]HULQH
1RWODU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 127
$ðXVWRV
6XUL\HnGH.ÖUW+DUHNHWOHUL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 128
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(\OÖO
*ÖQÖPÖ]ìDUWODUÜQGD
7ÖUNL\H%HODUXV(NRQRPLN
0ÖQDVHEHWOHULQLQ*HOLíLPL
7U5XV(QJ
ORSAM Rapor No: 129
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
(\OÖO
%HODUXV7ÖUNL\H'HYOHWOHUDUDVÜ
ñíELUOLðLQLQ3R]LWLI'LQDPLNOHUL
7U5XV(QJ
ORSAM Rapor No: 130
6XUL\H¡HUNHVOHUL
.DVÜP
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 131
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
o7KH7KLUG:DYHp*HRSROLWLFVRI
3RVWPRGHUQLVP
.DVÜP
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 132
.DVÜP
'ÜíLíOHUL%DNDQÜ$KPHW
'DYXWRðOXnQXQ
.HUNÖN=L\DUHWL
(Tr - Eng)
+D]LUDQ&LOW6D\Ü
ORSAM Rapor No: 133
.DVÜP
,UDN.ÖUGLVWDQ%ÐOJHVLnQGH
0XKDOHIHWLQ'RðXíXYH*HOHFHðL
(Tr)
256$05DSRU1R
2FDN
3UHVLGHQW2EDPDnV6HFRQG7HUP
'RPHVWLFDQG)RUHLJQ&KDOOHQJHV
(Eng)
ORSAM Rapor No: 152
1LVDQ
,UDNnWD<HUHO6HÁLPOHULQH
ñOLíNLQ7HPHO9HULOHU
(Tr)
256$05DSRU1R
.DVÜP
,UDN¡HUNHVOHUL
(Tr - Eng)
256$05DSRU1R
2FDN
,UDN'HðHUOHQGLUPHVLYH,UDN
.URQRORMLVL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 153
1LVDQ
,UDNnWD6HÁLP<DVDODUÜ
(Tr)
ORSAM Rapor No: 135
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
.DVÜP
7ÖUNL\HnQLQ(VNL6RY\HW
&XPKXUL\HWOHUL\OH
0ÖQDVHEHWOHULQLQ°]HOOLNOHUL
7U5XV(QJ
256$05DSRU1R
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
2FDN
256$06X6Ð\OHíLOHUL
(Tr - Eng)
256$05DSRU1R
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
1LVDQ
$YUXSD%LUOLðL6X¡HUÁHYH'LUHNWLIL
.DSVDPÜQGD6ÜQÜUDíDQ6XODU
(Tr)
ORSAM Rapor No: 136
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
.DVÜP
7ÖUN8NUD\QDñOLíNLOHULQGH
(QWHJUDV\RQ)DNWÐUÖ2ODUDN
7ÖUN.ÜUÜP0ÖQDVHEHWOHUL
7U5XV
ORSAM Rapor No: 137
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
$UDOÜN
%HODUXVnXQ(QHUML3ROLWLNDVÜYH
%HODUXVnXQ5XV\DYH$%LOH(QHUML
$ODQÜQGD*HOLíWLUGLðLñíELUOLðL
7U5XV
ORSAM Rapor No: 138
$UDOÜN
%LUOLNPL3<'nQLQ*ÖÁ*ÐVWHULVL
PL"(UELO$QODíPDVÜQGDQ6RQUD
6XUL\H.ÖUW'LQDPLNOHUL
(Tr)
ORSAM Rapor No: 139
$UDOÜN
6XUL\HnGH.ÖUWOHU$UDVÜ'HQJHOHU
5HMLP0XKDOLIOHULYH7ÖUNL\H
¡DWÜíPDñVWLNUDU$\UÜPÜQGDNL
ñOLíNLOHU°UÖQWÖVÖ
(Tr - Eng)
256$05DSRU1R
$UDOÜN
.X]H\,UDNnWDñÁ6L\DVDO'HQJHOHU
YH6WUDWHMLNñWWLIDNnÜQ*HOHFHðL
(Tr - Eng)
256$05DSRU1R
$UDOÜN
,UDNnWD7ÖUNPHQ(ðLWLPLQLQ
'XUXPX
(Tr)
256$05DSRU1R
256$06X$UDíWÜUPDODUÜ3URJUDPÜ
5DSRU1R
2FDN
256$06X6Ð\OHíLOHUL
(Tr - Eng)
256$05DSRU1R
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
2FDN
<ÜOÜQGD$YUDV\D6L\DVLYH
(NRQRPLN$QDOL]
(Eng)
256$05DSRU1R
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
2FDN
.ÖOWÖUOHU$UDVÜ'L\DORJñGLO8UDO
%ÐOJHVLQGHQ%Ö\ÖN/LWYDQ\D
.QH]OLðLQH
%HODUXV/LWYDQ\D7DWDUODUÜ
7U5XV
256$05DSRU1R
2FDN
8OXVODUDUDVÜ3ROLWLNDYH8\JDUOÜNODU
8\JDUOÜNODU¡DWÜíPDVÜYH'L\DORJ
(Tr - Eng)
256$05DSRU1R
ìXEDW
'DYLG&DPHURQYH$%'ÐQÖíÖ
2OPD\DQ.DUDU
(Eng)
ORSAM Rapor No: 150
0DUW
6XUL\H7ÖUNPHQOHUL6L\DVDO
+DUHNHWOHUYH$VNHUL<DSÜODQPD
7Ur(QJ
ORSAM Rapor No: 151
1LVDQ
,UDN.ÖUGLVWDQ%ÐOJHVLnQGH
'HPRNUDVL6ÖUHFLYH6RUXQODUÜ
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 155
%/$&.6($,17(51$7,21$/
5DSRU1R
0D\ÜV
0RQWUHX[%RðD]ODU.RQIHUDQVÜ
7XWDQDNODUÜQGDQ7DULKH'ÖíHQ
1RWODUYH
.DQDOñVWDQEXO
(Tr)
ORSAM Rapor No: 156
256$05H\KDQOÜ5DSRUX
o0D\ÜVp
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 157
5H\KDQOÜnGD6XUL\HOLOHULOH
6Ð\OHíLOHU,
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 158
5H\KDQOÜnGD6XUL\HOLOHULOH
6Ð\OHíLOHU,,
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 159
5H\KDQOÜnGD6XUL\HOL.DGÜQODULOH
6Ð\OHíLOHU,,,
(Tr - Eng)
ORSAM Rapor No: 160
5H\KDQOÜnGD6XUL\HOLOHULOH
6Ð\OHíLOHU5H\KDQOÜ6DOGÜUÜVÜ
6RQUDVÜ,9
(Tr - Eng)
034".4Ã3&-͉:":*/-"3
9<>+.9»?
/>o>6/<½
$\O¾N
$\O¾N
Indexed by
WDUDIÜQGDQWDUDQPDNWDGÜU
D\O—N¨XOXVODUDUDV—¨LOL¢NLOHU¨GHUJLVL
VD\¾
Haziran 2013 Cilt 5
54
5H\KDQOÜ6DOGÜUÜVÜYH7ÖUNL\H
5H\KDQO¾6DOG¾U¾V¾YH7UNL\H¶QLQ6XUL\H½NLOHPL
½VUDLO¶LQg]U'LOHPHVL6RQUDV¾7UNL\H½VUDLO
½OLÀNLOHUL
ORSAM
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
*D]]H¶GH0RWLYDV\RQXQ.D\QD¼¾YH6RQ*HOLÀPHOHULQ
*D]]H¶\H(WNLOHUL
034".,͉5"1-"3*
256$0.LWDSODU¾1R
256$02UWD$V\D.LWDSODU¾
1R
(QHUML*YHQOL¼L
¿DQJKD\½ÀELUOL¼L
gUJWYH2UWD$V\D
256$0.LWDSODU¾1R
2UWDGR¼X.LWDSODU¾1R
2VPDQO¾9LOD\HW
6DOQDPHOHULQGH0XVXO
256$0.LWDSODU¾1R
2UWDGR¼X.LWDSODU¾1R
2VPDQO¾9LOD\HW
6DOQDPHOHULQGH%DVUD
034".͉/5&3/&5:":*/-"3*
ORSAM
ORSAM (Eng)
ORSAM SU
$5$ê7,50$/$5,å
352*5$0,å
ORSAM
WATER
RESEARCH
PROGRAMME
256$0.LWDSODU¾1R
2UWDGR¼X.LWDSODU¾1R
2VPDQO¾9LOD\HW
6DOQDPHOHULQGH%D¼GDW
ORSAM
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi
0LWKDWSDçDá&DGGHVLá1Ráá.â]âOD\$1.$5$á7HOááááááá)DNVááááá
www.orsam.org.tr