docAfganistan`da Türkçe eğitiminin tarihi
download 
Şikayet Transkript
Afganistan`da Türkçe eğitiminin tarihi
T.C. GAZ ÜNVERSTES ETM BLMLER ENSTTÜSÜ TÜRKÇE ETM ANA BLM DALI AFGANSTAN’DA TÜRKÇE ETMNN TARH YÜKSEK LSANS TEZ Hazrlayan AYSULTAN HAYR ANKARA - 2007 T.C. GAZ ÜNVERSTES ETM BLMLER ENSTTÜSÜ TÜRKÇE ETM ANA BLM DALI AFGANSTAN’DA TÜRKÇE ETMNN TARH YÜKSEK LSANS TEZ Hazrlayan AYSULTAN HAYR Tez Danman Yrd.Doç.Dr. Erol BARIN ANKARA - 2007 i ÖZET AFGANSTAN’DA TÜRKÇE ETMNN TARH Hayri, Aysultan Türkçe Eitimi Ana Bilim Dal Tez Danman: Yrd.Doç.Dr. Erol BARIN Nisan - 2007 Dil, maddî bakmdan insan vücudundaki birtakm sistemlerin oluturduu, seslerin bütününü ortaya çkaran bir organ ise de, manevî bakmdan insanlar arasndaki en önemli iletiim aracdr. Dil bir milletin kültürel kimliinin olumasnda çok önemli bir yere sahiptir. Çünkü balangçtan beri insanlarn yaptklar tüm sosyal, siyasal ve kültürel faaliyetleri ve özellikleri farkl topluluklarn farkl dillerinin sözlü ve yazl ekilleri ile nesiller boyu azdan aza veya edebî eserler vastasyla konuarak ve yazarak nakledilip gelmektedir. Bugünkü topluluklar oluturan en önemli ve temel etmenlerden biri o milletin konutuu dildir. Dil bir toplumun millî kimlii olduu gibi, milletler aras maddî ve manevî alveriin en önemli arac niteliini de tamaktadr. Bu çalma “Afganistan’da Türkçe Eitiminin Tarihi” ad altnda yaplmtr. Bu çalmada Afganistan’n siyasal, sosyal ve kültürel durumu üzerine ksaca durulmakla birlikte etnik ve demografik yaps hakknda da açklama yaplmtr. Çalmann esas konusu Afganistan’da Türkçe eitimidir. Buna göre her eyden önce orann eitimi, tarihi ayr ayr tarihler kapsamnda ele alnd. Türkçeyle ilgili kurumlarn oluumu, devam, deiik durumlar ve yükselii hakknda aratrma yaplp Afganistan’da modern eitim temelinin atlnda Türk devletinin pay ve Türkiyeli i adamlarnn dost ve kardeçe faaliyetleri dorultusunda belgelere dayanlarak açklamalar yaplmtr. Afganistan’da Türkçe eitimi ile ilgili konuyu ele almken Afganistan nüfusunun üçte birini oluturan yerli Türk kökenli Özbek, Türkmen vb. Türklerin kültürel hayat ve sosyal durumu hakknda da kaynaklara dayanarak inceleme yapld. Buna göre Afganistan’n genel eitiminde Türkçe eitiminin çok önemli olduu ortaya çkmaktadr. Dolaysyla aratrmann konu ile ilgili bu bölümü “Afganistan’da Türkçe Eitiminin Dünü ve Bugünü” ana bal altnda toplanmaya çallmtr. Ayrca Afganistan’da Türk Dili ve Edebiyatnn yaayp ayakta kalmas için mücadele edip katkda bulunanlar hakknda da ksaca bilgi verilmeye çallmtr. ii ABSTRACT HISTORY OF TURKISH EDUCATION IN AFGHANISTAN Hayri, Aysultan Turkish Langage Teaching Programme Advisor : Assistant Professor Erol BARIN April - 2007 Although language occurs thanks to some organs revealing all of the sounds which are composed by a number of systems, it is, spiritually, the most important means of communication among people. Language has a very crucial importance in forming a nation’s cultural identity inasmuch as it carries all the cultural, social and political activities done by people and especially in that it carries the languages of different societies from generation to generation in spoken or written forms by using literary means. One of the most important elements forming the present communities is the language spoken by them. As well as being a society’s national identity, it is also the most essential means in international commerce and cultural exchange. This study has been carried out in Afghanistan under the title “ The history of Turkish Language Education in Afghanistan” In this study, not only has Afghanistan’s political, social and cultural situation been briefly explained but also some remarks have been made about its ethnic and demographic structure. The main concern of this study is the Turkish Language education in Afghanistan. In accordance with this, its history has been examined under different periods. Research on the formation, sustainability, rise and other issues of the institutions related to Turkish language has been carried out and the contribution of Turkish government and businessmen to the establishment of modern education in Afghanistan has been discussed based on documents. Since a study has been carried out regarding Turkish Language education in Afghanistan, some research based on documents about the cultural life and social situation local, Turkish originated people such as Uzbeks, Turkomans, has been done According to this study, it can be concluded that Turkish language education is very important in Afghanistan’s general education. Therefore, the part of the study regarding this, has been tried to mention under the title “The past and present of Turkish Language Education in Afghanistan” iii ÖN SÖZ “nsan hayatnda ana dilinin önemli bir yeri vardr. Çünkü dil iletiimin en temel unsurudur. nsanlarn birbiriyle duygu ve düüncelerini paylaabilmeleri için ayn dili konumalar gerektir. Bu bakmdan bir anlama sistemi niteliinde olan dilin baka bir görevi de nesiller arasndaki kültür aktarmn salamaktadr. Bilindii gibi milletler kültürleri ile yaarlar. Atatürk’ün ‘Türk ulusu ancak varln derin ve salam kültür snrlar ile çevreledikten sonradr ki onun yüksek kapasitesi ve erdemi, uluslar arasnda tannr.’ dedii gibi hakikaten Türk Milleti kendi varlnn derin ve salam kültürü ile yüksek kapasite ve erdeme sahip olabilir. Dolaysyla dil milletlerin bamszlk sembollerinden biridir. Bir milletin kendi memleketinde ana dilini hür bir ekilde kullanabilmesi, onun bakalarna bal olmadn gösterir.” (Uçgun, 2006:VIII). Tarihini ve kültürünü ana dili aracl ile örenen nesiller millî benliine sahip olur. Dil eitiminin en önemli amac yazlanlar ve konuulanlar doru olarak anlayabilmek, duygular, düünceleri sözle ve yazyla amaca uygun bir ekilde anlatabilmeyi salamaktr. yi bir dil eitimi saland takdirde örenciler, okuma alkanl kazanm, kelime zenginlii artm, anlama ve anlatma becerilerini edinmi bir duruma gelerek topluma ve dünyaya yararl birer birey olurlar. Dil ile kültür arasnda güçlü balar mevcuttur. “Bir toplumu ulus yapan balarn en güçlüsü dildir. Bireyleri ulusuna, yurduna, geçmiine sk skya balar; kuaktan kuaa aktarlarak gelen dil, bireyi geçmile gelecek arasndaki zincirin bir halkas durumuna getirir.” (Aksan, 1978:13). Hayatta çok önemli bir yere sahip olan dil eitimi ise büyük titizlik gerektirir. Buna göre Afganistan’da Türkçe eitimi iki açdan çok önemlidir: iv 1. Afganistan’da yaayan insanlarn büyük bir ksm Türk kökenli olup, ayr ayr Türk lehçeleri ile konumaktadrlar. Hatta bir tek Özbek Türkçesi ile konuanlar da birbirleriyle farkl konuuyorlar. Bunlarn hiç biri de düzgün konuma ve yaz diline sahip deildirler. Buna göre Afganistan’da Türkçe eitiminin en önemli hedeflerinden biri burann yerli Türkleri arasnda ortak bir dil birlii salamaktr. 2. Türkçe, Afganistan’n bütün halklar için ülkedeki en geni alana yaylm yabanc dil niteliini tamaktadr. Dolaysyla Türkçe, iki memleket arasnda 1920’li yllardan beri devam edip gelen siyasal, kültürel ve millî dostluk ve kardelik balarn yine güçlendirip köprü vazifesi yapabilmektir. Afganistan’da Türkçe eitimi pek kolay deildir. Bu konuda Türkçe eitimcilerinin büyük bir titizlikle çalp Türkçe eitimi vesilesi ile Afganistan’a aydnlk, birlik ve bar armaan etmeleri gerekmektedir. Bu çalmada “Afganistan’da Türkçe Eitimi” ana bal altnda Afganistan’n genel sosyal hayatnn ksa tarihçesi, corafyas, eitim tarihi, eitimde Türkiye Türklerinin pay, Türkiye Türkçesi eitimi ve yerli Türkçe (Özbek Türkçesi ile Türkmen Türkçesi) eitimi gibi meseleler yer almtr. Konuyla ilgili kaynaklara ulaabilmek için Millî Kütüphane, Afganistan Büyükelçilii, Gazi Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Kabil Üniversitesi Kütüphanesi, kendi aile kütüphanemiz, stanbul Topkap Saray Kütüphanesi, Türkiye Gazetesi Kütüphanesi ile Kabil’deki Türkçe Bölümü Kütüphanesi’ndeki kitaplardan elde edilen aratrmalardan yola çkld. Bu aratrmann amac; Afganistan’daki Türk milleti ile bütün halklar arasndaki birliin salanmas için sosyal hayatta insanlarn ve topluluklarn meru haklarnn tannp bireyler arasnda saygl davranlar gelitirmeye katkda bulunmaktr. Ayrca, bu çalmann bir amac da ana dili eitiminin önemi ve faydalarn ortaya koymaktr. v Aratrmann bu aamaya gelmesinde yardmc olan herkese, tezimin yazmnda yardmc olan Meryem ARSLAN’a, özellikle çalmalarm esnasnda benimle youn çalp ilgi ve yardmlarn hiçbir zaman esirgemeyen deerli hocam Yrd. Doç. Dr. Erol BARIN’a teekkür ederim. Aysultan HAYR 2007 - ANKARA vi ÇNDEKLER ÖZET………………………………………………………………………………....i ABSTRACT……………………………………………………………………….…ii ÖN SÖZ…………………………………………………………………………..….iii ÇNDEKLER……………………………………………………………………....vi I. BÖLÜM…………………………………………………………………………...1 1. GR……………………………………………………………………………...1 1.1.Problem…………………………………………………………………….....1 1.2. Aratrmann Amac……………………………………………………….....3 1.3. Aratrmann Önemi………………………………………………………….3 1.4. Snrllklar………………………………………………………………..….4 1.5. Yöntem……………………………………………………………………….4 1.6. Evren ve Örneklem……………………………………………………..……5 1.7. Veri Toplama Teknii……………………………………………………..…5 II. BÖLÜM………………………………………………………………………......6 2. AFGANSTAN’IN GENEL DURUMU…………………………………............6 2.1. Afganistan’n Siyasi Tarihi ………………………………………………….7 2.2. Afganistan’n Corafi Yaps……………………………………………….15 2.2.1. Nehirler………………………………………………………………16 2.2.2. Madenler……………………………………………………………..16 vii 2.2.3. klim…………………………………………………………………17 2.2.4. Nüfus………………………………………………………………...17 2.3. Afganistan’n Etnik Yaps...……………………………………………….18 2.4. Afganistan’n Demografik Tarihi………………………………………..…21 2.4.1. Petunlar……………………………………………………....…….21 2.4.2. Türkler………………………………………………………………23 2.4.3. Tacikler……………………..……………………………….………26 2.4.4. Hazaralar……………………………………………………….……28 2.4.5. Araplar, Beluçlar, Nuristaniler, Peeiler ve Hindular……….………29 2.5. Afganistan’n Eitim Tarihi…………………………………….…….…….29 2.5.1. Özel Okul ve Medreseler……………………...….………………….30 2.5.2. .Resmî Okul ve Medreseler…………………………...…………..…32 2.6. Afganistan’da Resmî Eitim (1868-1878)………………………………….35 2.6.1. Emir Habibullah Zamannda Afganistan’n Maarifi (1901-1919)......36 2.6.2. Amanullah Han Zamannda Afganistan Maarifi (1919-1929)……..38 2.6.3. Nadir ah Zamannda Afganistan Maarifi (1929-1933)………...…40 2.6.4. Zahirah Zamannda Afganistan Maarifi ( 1933-1973 )……...……41 2.6.5. Afganistan Genelinde Okullardaki Bir Haftalk Ders Program...…46 2.6.6. Davut ah Zamannda Afganistan Maarifi ( 1973-1978 )………….50 2.7. Nisan 1978’den Sonra Afganistan Maarifi………………………………...53 2.8. Afganistan Halknn ran ve Pakistan’daki Gurbet Zamanlarnda Eitim Meselesine Ksa Bir Bak (1978-2001)…………………………………...57 viii III. BÖLÜM………………………………………………………………………...59 3. AFGANSTAN’DA TÜRKÇE ETM……..……………………………59 3.1. Afganistan’n Milli Eitiminde Türkçe Eitiminin Yeri…………………….59 3.1.1. Afganistan’da Türkiye Türkçesinin Eitimi………………………...60 3.1.2. Türkiye’den Mezun Olan Afganistanl Gençler (1928-1943)……….64 3.2. Afganistan’da Hizmet Etmi Olan Mülkiyeliler……………………………...67 3.2.1. Hasan Vasfi Mente (Okul no 84)…….………..………………..…..67 3.2.2. Emin Ali Çavl (Okul no 294)……………………..………...…..…68 3.2.3. Ord. Prof. smail Hikmet Ertaylan………………………………..…69 3.2.4. Ord. Prof. Ethem Mememenciolu………………………………….69 3.2.5. Prof.Dr. Atf Akgüç…………………...………..…………………...70 3.2.6. Prof.Dr. Mehmet Âli Dapnar……...………………………………70 3.3. Mülkiyeliler Dndaki Türklerin Afganistan’daki Hizmetleri……………….72 3.4. Afgan-Türk Okullarnn Açl (Mays-1995)……………………………….79 3.4.1. Kuruluu……………………………………………………………..81 3.4.2. Amac………………………………………………………………..81 3.4.3. Sistem………………………………………………………………..82 3.4.4. Dil……………………………………………………………………82 3.4.5. Kitaplar………………………………………………………………82 3.4.6. Yemek……………………………………………………………….83 3.4.7. Laboratuarlar………………………………………………………...83 3.4.8. Sosyal Faaliyetler……………………………………………………83 3.4.9. Mezunlar……………………………………………………………..83 3.4.10. Diploma……………………………………………………………...84 ix 3.4.11. Okula Giri-Kayt……………………………………………………84 3.4.12. Personel Says………………………………………………………84 3.4.13. Örenci Saylar………………………………….…………………..84 3.5. Eylül 2001’den Sonra Afganistan’da Türkçenin Eitimi ve Öretimi……….86 3.6. Afganistan’da Türkoloji Bölümünün Dünü ve Bugünü………………………90 3.6.1. Kabil Üniversitesi Özbek Dili ve Edebiyat Bölümünün Açlmas….90 3.6.1.1. Amaç………………………………………….………………...91 3.6.1.2. Kuruluu………………………………………………………...92 3.6.1.3. Sistem…………………………………………………………...92 3.6.1.4. Dil ……………………………………………………………...92 3.6.1.5. Kitaplar………………………………………………….……...93 3.6.1.6. Mezunlar…………………………………………………….….93 3.6.1.7. Diploma…………………………………………….…………...94 3.6.1.8. .Örenci Kabulü………………………………………………...94 3.6.1.9. Öretim Eleman Says………………………………..……….94 3.6.1.10. Dersler………………………………………………..……….95 3.6.1.11. Ders Program …………….....……………………….............97 3.7. Kabil Üniversitesi’nde Türk Dili ve Edebiyat Bölümünün Açlmas………..99 3.7.1. Bölümün Kurulu Sebebi…………………………………………..119 3.7.2. Amac………………………………………………………………120 3.7.3. Sistem………………………………………………………………120 3.7.4. Dil………………………………………………………………….120 3.7.5. Kitaplar……………………………………………………………...121 3.7.6. Mezunlar………………………………………………………..…...121 x 3.7.7. Diploma………………………………………………………..…….121 3.7.8. Kayt lemleri…………………………………………….….……..122 3.7.9. Personel Says……………………………………….……….……..122 3.7.10. Örenci Says……………………………………………..………...122 3.7.11. Türk Dili ve Edebiyat Bölümünün Sekiz Dönem Boyunca Uygulanan Ders Plan (Türkçe Tercümesi)………………………………….…..123 3.8. Afganistan’da Türk Dili ve Edebiyat Eitimine Katkda Bulunan Yazar ve airler………………………………………………………………………...128 IV. BÖLÜM……………………………………………………………………….137 4. SONUÇ VE ÖNERLER………….………………………………….………..137 4.1. Sonuç…………………………………………………………………..…..137 4.2. Öneriler…………………………………………………………..………..139 KAYNAKÇA……………………………………………………………………...141 EKLER……………………………………………………………………………145 1 1. BÖLÜM GR Bu bölümde aratrmann problemi, amac, önemi, snrllklar, yöntemi, evren ve örneklemi ve veri toplama teknii üzerinde durulmutur. 1.1.Problem Afganistan’da eitim ve Türkçe eitimi çalmalarnn geçmii ve bugünkü durumu nedir? Geleceini teminat altna almak maksad ile her devlet insanlarn sosyalletirmek; topluma uyumlu ve faydal hâle getirmek; doru ve salam düünen, düündüklerini güzel ve etkili bir ekilde anlatan, millî kimlik ve kiilik kazanm bireyler olarak yetitirmek için tedbirler almaktadr. Devlet bunun için yürütme (icrâ) mekanizmas olarak eitim bakanlklar kurmakta; bakanla sistem gelitirmek, okul açmak, öretmen yetitirmek, personel çaltrmak, dersler tespit etmek; bu dersler için program ve uygun ders kitaplar hazrlamak gibi görevleri vermektedir. Bütün bunlar, eitimin ayr ayr deer tayan ve kendilerine has ilevleri olan unsurlardr. Eitim, insanlarn davranlarnda deiiklik yapma sürecidir. Türkçe, Edebiyat, Dil Bilgisi, Kompozisyon eitimi ise insanlarn dil becerilerini gelitirme, duygu, düünce, hayal ve davranlarnda müspet deiiklik yapma duygularn terbiye etme, estetik zevk anlaylarn gelitirme ve millî 2 motiflerle süsleme, toplumun saygn bir ferdi olarak hayata atlmalarn salama sürecidir. “Kültür, eitim süreciyle kazanlmaktadr. Dil eitimi ise bu sürecin ayrlmaz öelerinden biridir. Toplum içerisinde yaayan insanlarn birbirleriyle salkl iletiim kurmalarnda ve ortak kültürel deerleri paylamalarnda dilin ve dil eitiminin önemli bir rolü vardr. Bu çerçevede, dinlediklerini, izlediklerini ve okuduklarn anlayan; duygu, düünce ve hayallerini anlatan; eletirel düünen, sorumluluk üstlenen, giriimci, çevresiyle uyumlu, olay, durum ve bilgileri kendi birikimlerinden hareketle aratrma, sorgulama, eletirme ve yorumlamay alkanlk hâline getiren, estetik zevk kazanm ve millî deerlere duyarl bireylerin yetitirilmesi gerekmektedir. Kültür tayc ve aktarc fonksiyonuyla bir eitim arac olan dilimizin öretimi bu yüzden her geçen gün daha da artan bir önem arz etmektedir.” (Özbay,2006:V). Eitimde temel amaç, çocuu millî ve manevi deerlerimize sahip, yurt ve dünya meseleleri karsnda salim düünen, fikirler üreten, eletiriler yapabilen; hogörülü; anlayl; millî kimlik sahibi; vatann, milletini, dini, tarihi, bayran seven; hürriyete âk; idealist bir kii olarak yetitirmek ve onun sosyallemesine yardmc olmaktr. Bu temel amaçlara ulamak için en doru yol okullarda okutulan Dil, Edebiyat vs. derslerden faydalanmasn bilmektir. (Karaku, 2002:5-6). Afganistan’da Afgan Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin eitimi günümüzdeki en önemli meselelerden biridir. Dilimizdeki kargaann önüne geçmek ancak toplumda salam bir dil bilinci oluturmakla mümkündür. “Dil bilincini oluturmada öretmenlere ve öretmen yetitiren kurumlara önemli görevler dümektedir.” (Temizyürek, Balc, 2006:V). 3 1.2.Aratrmann Amac Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesinde açlan Türkoloji Bölümü Türk Lehçeleri özellikle Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesi eitimi yoluyla bu dorultuda hizmet vermeyi amaçlamaktadr. Aratrmann amac Afganistan’da genel eitim durumunu, Afganistan Türklerinin Ana dili eitimindeki problemlerini, Afganistan eitiminde Türkiye Türkçesinin yeri gibi çok önemli meseleleri aratrp açklama yapmak ve sorunlarna çözüm yolu bulabilmektir. 1.3.Aratrmann Önemi Eitim, kiinin zihni, bedeni, duygusal, toplumsal yeteneklerinin istenilen dorultuda gelitirilmesi eklinde tanmlanabilir. Eitim süreci, bireyin hayat boyunca devam etmektedir. Ailede balayan eitim, okullarda sistemli bir ekilde yürütülmektedir. Okullarda sürdürülen eitim, ana dili ile gerçekletirilmektedir. Ana dili, bütün örenmelerin esasn oluturmas bakmndan önemlidir. Çünkü birey, çevresini kendi dilinin penceresinden görmekte ve anlamlandrmaktadr. Dil, insan düüncesinden domutur. Yaanlan çevrede hazr bir ekilde bulunan kelimeler ve kavramlar, canl bir iletiim arac olan dilin en önemli unsurlardr. Dil, toplum hayatnda birletirici bir güce sahiptir. Dillerine gerekli hassasiyeti göstermeyen, dil bilincini yitiren toplumlar, tarih sahnesinden silinmeye mahkûmdur. Bu nedenle milletler, ana dillerine sahip çkmaldr. 4 Çalmada, bu noktadan hareketle Afganistan’da yaayan Türk soylularn ana dilleri ile ilgili eitim süreçleri ve Türkiye Türkçesinin Afganistan’da öretim durumu deerlendirilmektedir. Afganistan’da Türkçe Eitim Tarihi balkl aratrma, bu alanda daha yaplan ilk çalma olmas bakmndan ve bundan sonra bu konuda yaplacak çalmalara k tutmas açsndan önemlidir. Türkiye’de birkaç kitap dnda Afganistan’la ilgili pek fazla aratrma yaplmamtr. Son yllarda bu konuda bir iki yüksek lisans ve doktora tez çalmas yaplmaktadr. Ankara lahiyat Fakültesinde doktora örencisi olan Nejibe Hanm’n bu alanda Afganistan Eitiminde Kadnlarn Yeri bal altnda bir çalmas bulunmaktadr. Buna göre bu aratrma, Afganistan’da eitim, özellikle Türkçe Eitimi konusundaki meseleleri belgelere dayanarak aratrp, açklayarak sorunlarn ortaya atabilmi olan ilk aratrma niteliini tamakla çok önem kazanmaktadr. 1.4. Snrllklar Çalma, 1922 ve 2007 yllar arasnda Türk soylularn ana dili eitimi ve Afgan-Türk dostluunun bir yansmas olarak Türkiye Türkçesinin öretimi, bu konuda yürütülen devlet politikalar ve Türk bilim adamlarnn bu konudaki faaliyetleri ile snrlandrlmtr. 1.5. Yöntem Bu çalmada betimsel aratrma yöntemi kullanlmtr. Betimsel yöntem, var olan bir durumu var olduu ekliyle betimlemeyi amaçlar. Aratrmaya konu olan olay, birey ya da nesne kendi koullar içinde ve olduu ekliyle tanmlanmaya çallr. Onlar herhangi bir ekilde deitirme, 5 etkileme çabas gösterilmez. Önemli olan bilinmek istenen eyin gözlenip belirlenmesidir (Karasar, 2003). 1.6. Evren ve Örneklem Aratrmann evrenini, 1922 ile 2007 yllar arasnda Afganistan’da Türkçe eitimi alannda yaplan çalmalarn tamam oluturmaktadr. Türkçe eitimi açsndan önem arz eden resmî ve özel eitim 1978’den sonra balad için aratrmann örneklemini 1978-2007 yllar oluturmaktadr. 1.7. Veri Toplama Teknii Aratrma betimsel aratrmaya göre hazrland için verilerin toplanmas kaynak taramas eklinde gerçeklemitir. Afganistan Millî Kütüphanesi, Kabil Üniversitesi Kütüphanesi, Ankara Afganistan Büyükelçilii Kütüphanesi, D leri Bakanl Kütüphanesi, Topkap Saray Kütüphanesi, Millî Kütüphane, Gazi Üniversitesi Kütüphanesi konu ile ilgili kaynaklara ulamak bakmndan taranmtr. Elde edilen veriler, filenmi, konularna göre tasnif edilmi ve gerekli bölümlerde kullanlmtr. 6 2. BÖLÜM AFGANSTANIN GENEL DURUMU 7 2.1. Afganistan’n Siyasi Tarihi On sekizinci yüzyln ortalarndan itibaren siyasi birlik hâline gelen Afganistan, Asya ktasnn istila yollarndan birinin üzerinde bulunuyor. Afganistan, eski çalardan beri çeitli ordularn gelip geçtii bir yer olmutur. Bu tarihî yer ilk olarak eski ranllarn istilasna uramtr. (Milattan önce 3000 yllarnda.) M.Ö. 6. yüzylda Afganistan’da Sakalar (skitler) yaard. Bu memleket miladi 5. yüzylda ran’da kurulan Pars devletinin eyaleti oldu. M.Ö. 4. yüzylda ran’ yenen Makedonyal Büyük skender’in hükümdarl Afganistan’a kadar ulamtr. Bu bölge Türk olduklar bilinen Kuanîler’in hâkimiyeti altnda (125-480) kalmtr. 480’den sonra ise Afganistan’a Ak Hunlar olarak tanmlanan Halaç Türkleri gelip yüzyl kadar süren bir devlet kurdular. Üçüncü büyük halife olan Hz. Osman zamannda slamiyet Afganistan’da benimsenip hzla yaylmaya balad. 10. yüzyln ikinci yarsndan itibaren Afganistan’da Sebüktegin önderliinde Gazneliler büyük imparatorluun temelini att. Gazneli Mahmut zamannda (998-1030) Müslüman Türk milleti buraya iyice yerleti. Afganistan, Gaznelilerden sonra Selçuklularn eline geçti ve bu durum 12. yüzyln ortasna kadar devam etti. Son Selçuklu padiah Sultan Sencer’den sonra bu bölge Gur sultanlarnn eline geçti. 12. yy. sonlarna gelindiinde Afganistan’ Harezmahlar kontrol altna ald. Türkan Hatun yönetimindeki Harezmahlar bu devirde altn çalarn yaadlar. Ksa bir süre sonra Moollar bölgeyi istila altna alp bu topraklar yüz elli yl kendi ellerinde tuttular. 8 Moollar Emir Timur Kuragan ykt ve onun torunu olmu Zahireddin Mahmet Bâbür (1483-1530), Afganistan’da uzun zamanlara kadar devam eden bir devlet kurdu. Bâbürlülerden sonra da Safevilerin Afganistan’n Güney-Bat ksmlarnda ksa süreli hâkimiyetleri oldu. Nihayet 1709’daki olaylar Afganistan’da millî bir devletin uyannn balangcna sebep olmutur. Ancak bu hareketlerin baars uzun sürmemitir. Nâdir ah Efar, Kandahar ve Herat’ tekrar ele geçirerek bütün Afganistan’ yönetimi altna ald. Böylece tarih biliminin tespit ettiine göre Afganistan’n ilk dönemlerinden son iki yüz yl öncesine kadar Türk hâkimiyeti ve devletleri eliyle yönetildii ortaya çkmaktadr. Bugünkü Afganistan devletinin temelini Afgan kabilelerine dayanarak ilk atan kii Ahmet ah Dürâni oldu. 17. yüzyln sonlarnda Herat civarna gelip yerleen Abdâlilerin Sadozay kolunun reisi olan Zaman Han Abdâlî’nin olu Ahmet ah, gösterdii cesaret, zekâ ve kabiliyet ile ksa zamanda Afganistan’ ele geçiren hükümdar Nâdir ah Efar’n sa kolu olarak Mâzenderân valisi tayin edildi. Nâdir ah’n ordusunun kumandanln yapm olan Ahmet ah, bu arada devlet yönetiminde iyice tecrübe edinmiti. Ahmet ah, Nadir ah’n öldürülmesinden sonra ise Kandahar’ ele geçirdi ve orada kendi hükümetini ilan etti. Böylece Afganistan’da Ahmet ah ve oullar birkaç yl hükümdarlk ettikten sonra (Muhammedzay)lar Sadozaylar hâkimiyeti saltanat balamtr. son bulmu, Maalesef, bu Barakzay hanedann saltanatndan itibaren Afganistan’n büyük toprak kayplar olmu, tarihî geni Horasan topraklar Rus ve ngilizlerin rekabet meydan hâline gelmitir. 18. yy.dan sonra Orta Asya ve özellikle Afganistan eski rahatn kaybetti. ngilizlerin güdümündeki ir Ali Han gibi devlet adamlar vastasyla da topraklar küçülmeye balamtr. Emir Abdurrahman 9 zamanndaysa bugünkü Afganistan haritas biçimlenmi ve sözlemelere göre bu bölgede hükümdarlk Rus-ngiliz siyasetçileri vastasyla ancak hükümet edebilir hâle gelmitir. Bu arada ngilizler ve Ruslar Afganistan’n Müslüman, gayretli ve cengâver halk tarafndan zaman zaman bozguna uratlmtr. Abdurrahman’n ölümünden sonra onun olu Habibullah Han, Afganistan tahtna çkmtr. “Ne var ki, bu srada gelien dünya olaylar Afganistan’n kaderine de tesir etmeye balamtr. Uzak Dou’da Japonlarn, Avrupa’da da Almanlarn büyük birer kuvvet olarak ortaya çkmalar, ngilizler ve Ruslarn aralarndaki rekabeti unutarak birbirlerine yanamalar, Orta Asya’daki rekabetlerine bir son vermek amacyla birbirlerinin hâkimiyet ve nüfuz sahalarna karmamay kararlatrmaya sebep olmutur…” (Saray,1997:143). Her ne kadar Abdurrahman kendi hâkimiyetini Afganistan’da kurmak için burann çeitli yerli insanlarna göre ar derecede sert ve acmasz bir siyaset uyguladysa da, babasnn vasiyetine ramen Habibullah Han bu gruplara kar geni siyaset uygulamaya balad ve onlar üzerindeki kontrolünü gevek tuttu. Habibullah Han 19 ubat 1919’da faili hâlâ meçhul kalan bir cinayet sonucu öldürüldü. Yeni Afgan hükümdar Amanullah Han tahsil görmü, yenilik taraftar ve demokrat bir insand. Ama tecrübesiz kral Rus tehlikesini unutarak ngilizlere kar çkt. Neticede deiik sebeplerle hâkimiyetini bir türlü salayamad ve bu durum onun yurt dna firar etmesine sebep oldu. Bu arada Nadir Han farkl bir ekilde bir politika uygulayp Veziristan kabilelerine yardm ederek Afganistan’n kontrolünü salad. Böylece Afganngiliz arasndaki bir asrlk sava ve mücadele sona ermi gibi göründü. Böylece, Afganistan müstakil bir devlet hâline gelmi oldu. Nâdir ah’n öldürülmesinden sonra, onun olu Zâhir ah Afganistan’n tahtna kondu ve yaklak 40 yl hüküm sürdü. 10 Nihayet 17 Temmuz 1973 tarihinde onun amca olu Muhammed Davut Afganistan’da krallk sistemini sona erdirip ilk cumhuriyeti ilan etti. Davut Han hükümeti de pek uzun sürmedi. Çünkü tarih boyunca çeitli d güçlerin istilasna urayan Afganistan’n son davetsiz konuu Sovyetler Birlii veya bugünkü adyla Rusya Federasyonu oldu. Ancak Ruslarn Afganistan maceras da, dier devletlerin istila etme çabalarnda olduu gibi onlara çok pahalya mal oldu. 27 Nisan 1978 Perembe günündeki darbe Davut Han’n bütün ailesiyle birlikte vahice katliamna sebep oldu. Ruslarn dorudan doruya müdahalesi Afganistan’da yeni hükümet ve bakanlklara komünistlerin gelmesiyle gerçekleti. Halk ve Parçam fraksiyonlarnn birleip kurduklar hükümet ksa bir zaman geçmeden tekrar kar karya gelip kendi arasnda tartmaya balad. Dolaysyla 14 senelik hükümet devrinde Nur Muhammed Tereki’den balayp srasyla Hafzullah Amin, Babrak Karmal ve Dr. Necibullah ile sona erdi. Sovyetler, Afganistan’da Babrak Karmal’ iktidara geçirdikten sonra özgürce hareket etmeye balad. Bu durumdan rahatsz olan Afganistan halklar devlete ve Ruslara kar isyan etmeye balad. Tam bu zamanlarda bata Amerika olmak üzere ran, Pakistan, Arabistan, ngiltere, Fransa gibi devletlerin Afganistan’a müdahalesi balad. Genelde bu durumu komu ülkeler çok atelendirdi. Hepsinin Afganistan’a dostluu ve yardm kasabn koyunla dostluu gibiydi. Ama dünya Afganistanllarn tarih boyunca özgürlüünü koruyabilen bir millet olduunu biliyor. Büyük skender’in ordusunun Afganistan topraklarnda büyük kayba maruz kal, ngilizlerin sefaletle bu topraklardan kaç ve Ruslarn dünya çapnda dehet yaratan Kzl Ordusunun ve Sovyetler Birlii’nin parçalan bunun en açk delilidir. 11 Komünistlerin zorbalndaki hükümetin üzerinden çok da zaman geçmeden halkn onlara kar ayaklanmas ve mücadele balatmas oldu. Ayn zamanda Afganistan, bata ran ve Pakistan olmak üzere eski istilaclarla uzun süreli (yaklak 30 yl) iç ve d savalara maruz kald. Bu arada davetsiz misafir olan Ruslar da büyük maddî ve manevî darbeler yedikten sonra, 1986 ylnda Afganistan meselesini hallolmu kabul ederek Babrak Karmal’ iktidardan uzaklatrarak Necibullah’ iktidara getirdiler. Afganistan’da Komünist rejim, 16 Nisan 1992 tarihinde Türk asll General Abdürreit Dostumun Dr. Necip’e kar isyan neticesinde deiti. General Dostum, gücü komünistlerden alp Cemiyet-i slami partisinin nizami güçleri ba kumandan Ahmet ah Mesudâ devretti ve kendisi kendi bölgesi olan ibirgan’a döndü. Ahmet ah Mesud da, hemen Pakistan’da yllardan beri yabanclar (Amerika, ngiltere, Fransa, Arabistan vs.) n desteiyle Ruslara ve komünistlere kar çkp savaan güçlere seslendi. 21 Nisan 1992 tarihinde komünist rejim tamamyla çökmütü ve Afganistan’daki ilk slam Devleti General Abdürrait Dostum’un emri altndaki büyük bir kuvvetin Kabil’e girmesiyle olutu. Bu olaydan sonra Pakistan’daki mücahit gruplar Afganistan’a gelip Sebgetullah Mucadidi önderliindeki 50 kiilik ûray Kabil hükümetini devirmek üzere iki aylna seçtiler. ki ay sonra alt aylk sürede görev yapacak olan Burhaneddin Rabbanî bakent Kabîl’de iktidara geçti. Pakistan’da üstlenen mücahitler ise Pakistan devlet erkânnn da katld bir toplant neticesinde ilk üç aylk geçici hükümeti Burhaneddin Rabbani bakanlnda kabul etti. 12 15 Haziran 1992’de “Hal-ü Akd” isimli yönetim konseyi yeni devlet bakann seçmek için toplad. Bu defa da konseyin Burhaneddin Rabbani’yi 6 ay süreyle bakanla seçti. On dört yllk komünistler zamannda pek zarar görmeyen kâbil 1992 ylndan sonra bir terör ve anari yöresi hâline geldi. Ksa süre içinde Kâbil tamamen çöktü ve merkezi hükümet de ortadan kalkt. slami güçlerin iktidara geçmesiyle Afganistan daha da fazla kana boyand ve tam bir sava alanna döndü. Ordu parçaland, maarif ve talimterbiye geriledi, iktisadî durum kötületi. Ülkede bir batan bir baa cehalet hüküm sürüyordu. Tabiî ki Afganistan’ bu hâle düüren farkl sebepler vard. Bata cehalet olmak üzere, basiretsiz yöneticiler ve komularmz dâhil d sömürgeci ülkelerin uzun yllardan beri bölgede uyguladklar sömürge politikalar bu sebepler arasnda mutlaka zikredilmelidir. Düman, hedefine bir adm daha yaklamt. Bu sefer Taliban’n yüzeye çkma sras geldi. Zaten slam ve cihat kelimeleri artk millete nefret uyandrc kelimeler hâline dönümütü. Ama düman için bu yeterli deildi. Bu sebeple, Taliban rejimi mukaddes slam dinini alet ederek daha sert ve daha dehetli bir yapyla Dallar ve Kaldar gücüyle, yine Pakistan merkez olmak üzere Kandahâr, Herat, Kabîl, Mezâr- erif ve Meymene’ye musallat oldular. Ama Taliban için Kuzeyi ele geçirmek pek kolay olmad. Çünkü ilk giriinde bölge halknn ciddî mudâfasyla karlat. Büyük can ve mal kaybyla kaçtlar. Sonunda cepheleri parayla satn alp bütün Afganistan’ Pencir bölgesi hariç ele geçirdi. Sonunda olan halka oldu. Afganistan’daki mazlum halklar büyük bir tehdit ve tehlike altnda yaamaya mecbur kald. Katliam balad. Özellikle bu zulüm Türkleri ve Hazaralar çok etkiledi. nsanlar mal mülklerini brakp kaçmaya mecbur kaldlar. ABD’nin eittii militanlar, Rus sava srasnda dünyann dört bir yanna yaylarak anari ve terör estirmeye baladlar. Kaynaklara göre 11 Eylül felaketinden önce dünyann farkl ülkelerinde El-Kaide örgütüne mensup 70 bin militan bulunmaktayd. 13 “11 Eylül 2001’de ABD kendi evinde vuruldu. Sanki ABD kendi evinde vurulacan bilmiyordu!!! Ancak ABD kendi üretimi olan ve yllarca Afganistan’n Müslüman halkna ac ve strap çektiren Usame Bin Ladin’in adamlar tarafndan gerçekletirildiine inanlan saldrda 11 Eylül tarihinde kalbinden vurulmutur. ABD ordusu alarma geçmiti ve herkes korku ve dehet içinde kalmt.” (smail vd. 2003 : 161). Acaba Ladin ve örgütü mü bu cinayet eylemlerini gerçekletirdi? Yoksa bu olaylar ABD’nin kendi egemenlik planlarnn bir parças myd? Neyse, imdi suçlu bulunmalyd. ABD, El Kaide’yi kuran Taliban ve Bin Ladin’i Afganistan’dan resmen istedi. “Ya Ladin’i bize ver, ya da gelir alrz.” (smail vd. 2003 : 162). Ladin’in “Saldrlarla ilgim yok.” cevab Taliban’n onun arkasnda durmasn salad ve ABD, ültimatomdan sonra harekete geçti. Talibana muhalif olan Afganistan’n kuzey cephesi ve Afganistan’n sivil halk bu durumu olumlu alglad. Sonunda 7 Ekim 2001 tarihinde dünyann nefesini tutarak izledii sava ABD balatt. Çünkü, “ABD’nin Afganistan’da terörizmle savann arka plannda Trans Afganistan Boru Hatt” projesi yatmaktadr.”(smail brahim,2003:164). Böylece görülüyor ki Afganistan ABD’nin bir numaral hedeflerinden biri hâline gelmitir. “ABD’ye yönelen 11 Eylül saldrsyla yalnz Afganistan’da deil, dünyada yeni bir dönem balamtr.” (Sarhan,2002:7). Amerika’nn özgürlük operasyonu tamamlandktan sonra Almanya’da düzenlenen Bonn konferans neticesinde ABD vatanda olan Hamit Karzai Afganistan’a cumhurbakan olarak getirilmitir. Halk bu olanlara raz olmasa da suskun kalmtr. Çünkü halk 30 senelik anlamsz iç savalardan bkmt ve tek istei de bu savalarn 14 bitmesiydi. “Kim gelirse gelsin yeter ki sava bitsin düüncesi hâkim olmutur.” (smail M. brahim, 2003:141). Böylece Bonn konferans neticesinde Petun asll Hamit Karzai, geçici Afganistan hükümetinin bakan tayin edildi. Ondan sonra Haziran 2002’de resmen cumhurbakanlna balamtr. “Ocak 2004’te ABD ve Birlemi Milletlerin yardmyla kabul edilen Afganistan slam Cumhuriyeti kuruldu.” (Afganistan’a Bak, 2006:9). 2005’te yaplan seçimlerle Afganistan halk uzun yllar süren savalardan sonra ilk seçimlerini yapmaya çalt. Sonucunda Hamit Karzai Cumhurbakan olarak seçildi. Hemen ardndan parlamento ve yerel yönetimler seçimleri gerçekletirildi. Afganistan Parlamentosu iki kanattan olumaktadr. Biri senato (Miranu Cerge) yani Büyüklerin Meclisi, dierleri ise Millet Meclisi (Ulusi Cerge) dir. Afganistan halknn gözü parlamentoya dikilmiti. Afganistan halknn üçte bir nüfusunu oluturan Afganistan Türkleri (Özbekler, Türkmenler, Kazaklar, Uygurlar vb.) bu parlamento teekkülünün ilk günlerinden itibaren kendi dillerinin resmîlemesi için zorlu çalmalar yaparak ilk anayasa görümelerinde Afgan Türkçesinin bu ülkenin üçüncü resmi dili olarak kabulünü istedi. Nihayet meclis kabul etti de… Cumhurbakannn onayndan deimi bir ekli millete sunuldu. Afganistan aydn milleti özellikle Türk topluluklar bu deiik ve mantk d maddeye kar konferanslar ve seminerler yoluyla yurt içi ve yurt dnda toplanp karlk verdi. Büyük tepki gösterdi. Ne yazk ki gören göz ve iiten kulak olmad. imdilik millet kendi meru hakkn kazanmak için çaba verirken, hükümet onlar, bask altna alp ters tepki veriyor. Sistem tamamen çöktü ve merkezi hükümet de ortadan kalkt. 15 Afganistan’n u anki durumu da eskiye göre çok farkl deildir. Eskiye göre en önemli farkllk, Afganistan’n artk dünya tarafndan tannan bir ülke konumuna gelmesidir. 2.2. Afganistan’n Corafi Yaps Asya’nn kalbi olarak öhret kazanan Afganistan, Orta Asya’dan alayp Bat-Dou-Kuzey-Güney yollarnn birletii bir kavak noktasnda bulunuyor ve bu ülke Türk yazarlar tarafndan “Asya’nn sviçre’si” diye tanmlanmtr. “Orta Asya’nn güneyinde, genellikle dalk ve içine girilmesi zor olmasndan dolay –Asya’nn sviçre’si olarak nitelenen- Afganistan, Kuzeyinden Türk eli (Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan), batsndan ran, güneyinde Bellucistan, dousundan Petunistan ve ksmen de ince bir erit hâlinde Dou Türkistan (Çin) la çevrilmi tarihî ve pitroest bir ülkedir.” (Alpan 1975:25). Afganistan eklen güney batdan kuzey douya doru ve denizle balants olmayan dalk bir ülkedir. “Afganistan’n orta ksmn, güney bat ve kuzey dou dorultusunda 3500 ilâ 7500 metreye kadar yükselen da silsileleri örter.” (Alpan 1975:27). Hindiku dalar Pamir-i Hurd (Küçük Pamir)’dan Herirûd Nehrine kadar 600 km. boyunca uzanr ve en yüksek noktas Saleng Dadr. (7.697 metre). Süleyman Dalar’nn güney uzants Sind ve Bellucistan Havzalarn birbirinden ayrmtr. Bu dalarn uzunluu da 600 km.’ dir. Ayrca doudan batya doru uzanan Kuh-i Baba, Kuh-i Safid ve Kuh- Siyah dalar da Hayber havzasnda bulunmaktadr. 16 Bu dalar ve onlardan ayrlan dereler ve nehirler Afganistan’n genel eklini oluturmaktadr. Düz arazisi onun snrlarnda bulunan bölgelerdedir. Deniz seviyesinden yükseklii 2200 metredir. Afganistan’n kaynaklarnn %80’ini bu karl dalar oluturmaktadr. Memleket nüfusuna yetecek kadar ekilebilen arazinin ziraati için bu sular yetmektedir. Toplam arazinin %20’si ekilebilir arazi olup, onun da %8’i yamur sularyla sulanr. Çou yüksek tepelerdedir. 2.2.1. Nehirler Afganistan’n ana nehirleri unlardr: Amuderya (Ceyhun), Kabul, Hilmend, Herirud, Ergandab, Hasrud, Gökçe, Murgab ve Ferahrud. “Bunlarla birlikte ülkede baz ovalara da rastlanr. Sovyet idaresindeki Orta Asya Türk cumhuriyetleriyle snr tekil eden Amu-Derya nehri boyunca be yüz kilometre uzanan Türkistan kesimi; ndus’un bir kolu olan Kâbil suyu vadisi; batda ran’a yönelmi olan Heri Rüd (Tecend Derya) havzasyla, tuzlu veya kumlu çöllerden ve steplerden geçtikten sonra Sistan’da Hamun çukuruna varan Hilmand suyu havzas.” (Saray, 1997:18). 2.2.2. Madenler Afganistan, maden yönünden birçok zenginlii bir arada bulunduran dünyann sayl ülkelerinden biridir. “Afganistan topraklar ksmen tuzlu ve tal olup hem ziraat hem de ormanclk için uygundur. Ülkenin sahip olduu madenler ise unlardr. Doalgaz ve petrol (ibirgan), Bakr ve Zümrüt ta (Pencir), Demir (Bamyan), Petrol (Ser-i Pul), Kömür (Dere-i Suf), Altun, Lacivert Ta, Kükürt ve Uranyum (Bedehan), Bakr, Demir ve Kurum (Kabil), Kürüt (Balh).” (Furuzi,2001:580) “1986 Dünya Bankas Raporuna göre: Afganistan dünyann en zengin doal rezervlerine sahiptir. Ancak ekseriyetle madenler daha iletilmemektedir.”(smail brahim, 2003:1). 17 2.2.3. klim Afganistan’da kara iklimi hâkimdir. Bu yüzden, Afganistan’n havas kurudur. Ayn zamanda, mevsimler arasnda ve gece gündüz arasnda farkllk arz eder. “Yüksek ksmlarda Aralk-Ocak aylarnda hava ölçümünde -25 ile 38 dereceyi saptamlardr. Ama yükseklii az olan bölgelerde bu scaklk 0’n altna inmez. Yazn bu ülkenin deiik bölgelerindeki scaklklar +15 ile +38 ve +50 dereceye kadar çkar.” (Gubar, 1967: 4). Orta Asya, Hindistan ve Ortadou’nun kesitii bir corafyada yer alan Afganistan’n en büyük kentleri srasyla: Kabil, Kandahar, Herat, Mezar- erif, Kunduz ve Celalabad’dr ve idari bakmdan Afganistan 29 bölgeye ayrlm bulunmaktadr. 2.2.4. Nüfus 1979 ylnda on sekiz milyon olarak tahmin edilen Afganistan’n nüfusu, bugün tabiî ki daha fazladr. Ama bu ülkede gerçek nüfus hiçbir zaman tespit edilmemitir. Bu da Afganistan’daki hükümetlerin zaafn göstermektedir. “Krsal kesimlerde kadnlarn sayma katlmadn ve nüfusun %70’inden fazlasnn krsal kesimde yerleik olduunu düünecek olursak, bu saymlarn ne kadar salksz olduunu düünebiliriz.” (smail brahim, 2003:14). Ayrca, uzak da köylerine ulamak zordur. Birçok yerde hâlâ ulam güçlükle yaplmaktadr. Buna göre günümüzde (2007) Afganistan’n nüfusunun 25.000.000 ila 30.000.000 civarnda olduunu söylemek yaklak olarak doru kabul edilebilir. Nüfus ile ilgili birçok sorun olmas, aratrmalarn da kesinlikten uzak tahminlere göre sonuçlanmasna sebep olmaktadr. Bu yüzden bu aratrmada da, ulalabilen kaynaklara göre nüfus tahminleri yer alacaktr. 18 2.3. Afganistan’n Etnik Yaps Afganistan’n etnik yaps hakknda pek çok kaynakta farkl yorumlar bulunmaktadr. Afgan kelimesi, ülkenin güney bölgelerinde yaayan Petun kabilelerinden birinin adyla balantldr. Tarihte Afgan kelimesini ilk defa Zahireddin Babür, Babürname adl eserinde zikretmitir. Resmi ve gayri resmi kaynaklara göre Afganistan’n nüfusu yaklak 28-30 milyon civarndadr. Bu nüfusun üçte birini Türkler (Özbek, Türkmen, Kazak, Krgz, Uygur, Tatar vb.) tekil ediyor. Çounluk gibi görünen ama aslnda aznlk olan Petunlar, son iki yüz elli yllk sömürge politikalaryla Afganistan’n kuzeyindeki eski Türkistan topraklarna yerletirildiler. Oradaki yerli halk olan Türkleri sürgüne mecbur ettiler. Ayrca bu topraklar, tarihin birçok döneminde deiik olaylara sahne olmutur. “Dünyann en büyük istila yollarndan birinin üzerinde bulunan Afganistan, eski çalardan beri pek çok fütuhatç ordularn gelip geçtii bir yer olmutur. Kaynaklara göre, Afganistan’n bu stratejik durumundan ilk istifade edenler, eski ranllar olmutur. M.Ö. 500’de Dara ordular bu ülkeyi igal ederek güneye ndus vadisine inmeye çalmtr.” (Saray, 1987: 6). Dr. Bilâl N. imir Afganistan’n tarihi hakknda öyle bir hulasa çkarmaktadr ki muhakkak bu tarihçe Afganistan’n bugünkü etnik yapsn da oluturmaktadr: “Bugünkü Afganistan’n erkinlik (bamszlk) tarihi o kadar da eski deilse de Afgan topraklarnn tarihi çok eskiden balar. Büyük skender’den Cengiz’e, Babür’den Nadir ah’a kadar Hint’in göz kamatrc güzelliklerine kavumak isteyen cihangirler Hint ovalarna hep Afgan topraklarndan geçerek indiler. Türk medeniyeti bu yoldan Hindistan’a yol bulduysa Zerdüt dini de bu topraklarda dodu ve Buda, Yunan efsaneleriyle burada çarpt. Afgan topraklarnda Türklerin kurduklar büyük devletler de kendilerini tarihe burada mal etmilerdir. Akhunlar, Tukyu Türkleri bu topraklarda hâkim devletler kurdular. Türk medeniyeti tarihinin parlak bir 19 devrini tekil eden Gazneliler zamannda Gazne büyük bir irfan merkezi idi. arkn her tarafndan tahsil için buraya gelinirdi.” (imir, 2002:7). “Afganistan’da hüküm süregelen Türk hükümranlar srasyla unlardr: Kuanlar (II. y.y.) Eftelitler (Ak-Hunlar) (V.y.y.), Gazneliler (XXII.y.y.), Gurlular (XII-XIII y.y.), Temurlular (XV-XVI y.y.) ve Babür (XVIXVII y.y.) imparatorluklardr. Bunlarn arasnda ksmen Selçuklu Türkleri, eybanîler ve Atrahaniler’i de saymak mümkündür.” (smail brahim, 2003:3). Afganistan’da siyasi rejimlerin yarattklar engeller nedeniyle günümüze kadar Afganistan Türklerinin dili, edebiyat ve kültürü hakknda hiçbir ey yazlmam, en güzeli bu konuda susmak, inkâr etmek, görmezden gelmek diye düünülmütür. Bu dorultuda bizim bilim adamlarmz ve aratrmaclarmz gerekli çalmalar için frsat bulamamlardr. Hâlbuki Afganistan’da Türk milleti sadece slamiyeti kabul ettikten sonra deil, slâmiyet’in kabulünden çok önce de devlet, siyaset, hükümet, bilim, kültür, felsefe, edebiyat ve tarih sahalarnda en parlak dönemlerini yaamtr. Türk Milleti, slamiyeti kabul ettikten sonra slam kültürünü en güzel ekilde yayabilmek için ksa bir zaman içerisinde güçlü ve baarl çalmalar yapmtr. Bu sebeple, slam tarihinde, Türklere “slam’n Bayraktar ve slam’n Klc” unvanlar verilmitir. Maalesef Afganistan’da baz insanlar, millî taassuplar ve nefretler yüzünden veya tarihten habersiz olmalarndan dolay Türk milletinin, bu ülkenin yerleik halk olduunu inkâr etmeye çalmlardr. Onlarn konutuklar dili (Özbekçe, Türkmence, Uygurca vb.) mahalli lehçelerin gramer kaidelerinden, edebiyat ve kültüründen ayr tutarak anlamsz bir dil diye kabul ettirmeye çalmaktadrlar. Bu insanlarn rkçlktan kaynaklanan tarihî ve slami hakikatlere kar yanl fikirleri, onlarn bilinçsizliklerinin ve cehaletlerinin göstergesidir. 20 Ancak, unu söylemeliyiz ki slami Afganistan, slamiyet burada kabul edildikten sonra ilk olarak Göktürk hakanlar (Bat Tukyu Türkleri) sonra Arap fatihleri daha sonra da Somonîler, Tahirîler ve Safariler tarafndan kurulmutur. Bu devletlerin peinden de Gazne Türkleri, Selçuklular, Harezmahlar, Afganistan’n devamn salamlardr. Cengiz Han’n saldrsndan sonra dalan Afganistan’ Kuraganiler (Timurîler), eybanîler, Baburîler (Hindistan’n büyük Mool mparatorluu) ve Eterahanîler (Buhara ve Belh hanlklar) tekrar kurmulardr. Ksacas, sömürge güçleri, “Memleketi parçalanmaktan kurtarmak için urayoruz.” gerekçesiyle bu ülke üzerindeki siyasî emellerini gerçekletirmeye çalmlardr. Bunun için de Türklere kültürel bir bask yapmlardr. Afganistan’da Türkçe –özellikle Özbek Türkçesi- eski Çaatay Türkçesinin devam olup bu dil önce Göktürk hakanlar, sonra Karahanllarn Yusuf Has Hacib, Kagarl Mahmut, daha sonra ise Yüknekli Edip Ahmet, Harezmi, Kutub Harezmi, Seyf Sarayl gibi bilim ve kültür sahiplerinin himmeti ile Hakan Türkçesi (Kagar Türkçesi) veya Kpçak Türkçesi eklinde canlanmtr. Afganistan’da Temur Bey, ahruhmirza, Ulu Beg Mirza, Baysunkur Mirza, Ebul Kasm Babür gibi Timurlu ehzadeler ve Yusuf Emirî, Ahmet Vakînî, Hamidî Belhî, Gedayî, Sekkakî Semerkandî, Belhli Atayî, Lutfî, Benayî, Emir Nizameddin Ali ir Nevai, Zahireddin Muhammed Babür, Muhammed Bayram Han (Hanlar Han), Muhammed Salih, Meclisî, Padiah Hoca Belhi ve ah Merep Hazretleri gibi yüzlerce ünlü yazar ve air araclyla bu dil, bu topraklarda yaylmtr. Bu dili, böyle büyük eserler veren koruyucular vard. 21 Çaatay Türkçesinin (Bugünkü Özbekçe) I.. Edebiyat tarihi saylm olan Mecalis-in Nefais ve Türkçe Hamse’yi, Emir Nizameddin Ali ir Nevai Afganistan’n Herat ilinde yazmtr. Bu kymetli eserlerden biri olan Mecalis-in Nefais’te ismi geçen dört yüz elli yazar ve airin %90’ Türk olup iki dilde (Özbek Türkçesi ve Deri Farsças) eserler ortaya koymulardr. Nevai’nin yazm olduu 32 eserinin 16’s Çaatay Türkçesi veya Özbek Türkçesiyle yazlmtr. Bunlara ek olarak Zahiriddün Muhammet Babür’ün Babürnâme’si büyük ün kazanm bir eserdir. Muhammed Salih’in eybaninâme adl eseri de bu dorultuda yazlm olan yüzlerce eser gibi nâdir eserlerden olup, Afganistan’da yllar önce yazlmtr. 2.4. Afganistan’n Demografik Tarihi Afganistan’n siyasi tarihini doru örenebilmek için tarihî gerçeklere dikkat etmek gerekiyor.Tarihçilere göre bu ülke yüzyllardr çeitli büyük ve küçük birbirinden tamamyla farkl dillerle konuan milletlerden ibarettir. Afganistan nüfusunun büyük çounluunu oluturan ahalisi de Petunlar, Türkler ve Taciklerdir. Bunlar dnda aznl tekil edenler Hazaralar, Belluçlar, Peeyiler, Nurustaniler ve Hindulardr. 2.4.1. Petunlar Afganistan’n kalabalk ve hâkim grubunu tekil eden Afganlarn ülkeye kuzeyden gelip Süleyman Dalar etrafnda yerletikleri bilinmektedir. Güneyde yaayan kabilelere Pehtün veya Petun denilmektedir. Konutuklar dil ise bugünkü Afganistan’n birinci ve resmî dili olan Petucadr. Afganlarn rk hakknda iki teoriye rastlanmaktadr: 22 “Birinci teoriye göre kaybolmu Beni srail kabilesine mensuplarm.Bu konuda ‘Encyclopeadeia of slam’da da açklama bulunmaktadr. kinci teoriye göre Afganlar Hind-i Ariya rkna mensuplarm. Çünkü, Afgan kabilelerine benzer isimli kabileler Hind Yarmadas’nn Bahter denilen bölgesinde yaamaktalar ve baka Hintliler gibi putlara tapp Hinduizm dinini yaamaktalar. Halbuki o kabilelerin bir ksm Afganistan Müslüman halkndan ibarettir.”(Fazl, 2003:15). Birkaç mehur Türk tarihçiye göre M.Ö.480’den sonra yine kuzeyden gelen Halaç (Akhun veya Eftelit)lar, tahminen Süleyman Dalarnn etrafnda yaayp gelen Halaçlar olabilir. Çünkü Halaçlar, bu bölgede uzun yllar Afganlarla iç içe yaadktan sonra dillerini de deitirip Petu dili ile konuuyorlar.Bu karmaya ramen Halaç Türkleri Galyazlar ad ile kendi karakterlerini devam ettiriyorlar.Bu konuda Prof.Dr.M.Saray öyle demektedir: “… Bilâhere o havalinin Hind asll yerli halk ile karmalar üzerine Patan-Pathan(Patun-Pahtun) ad verilmitir.Yerli halkn tesiri ile de onlarn konutuu Patu(Petu) dilini benimsemiler ve o günden beri de ayn lisan kullanmaya devam etmektedirler…”(Saray 1997 : 21). Bu düünceyi pekitiren baka bir kaynak ise öyle yazmaktadr: “Petunlarn Hz.Nuh’un soyundan Galzay (Galaçay) boyuna mensup olduu iddia edilmektedir. Öte yandan Galzaylarn 10.yüzylda Afganistan’da yaam olan Halaç Türklerinin soyundan geldii konusunda iddialar bulunmaktadr. Galzaylarn alt boylar Turan, Buran, Tohi, Hotek, Ender ve Taraki kelimelerinin aslnda birer eski Türk kelimesi olmas, bu gruptaki Türk izinin açk bir kant gibidir.” (Selim, 2004:27). Bugünkü Afganistan’n Patan-Halaçlardan meydana gelen en kalabalk etnik grubunun burann en büyüü ( on milyon civarnda) olduklar ve bunlarn da üç milyondan fazlasn Halaçlarn tekil ettii tahmin edilmektedir. 23 2.4.2. Türkler Afganistan’n Halaçlar hariç ikinci büyük etnik grubunu tekil eden Türklerin nüfusu da kaynaklara göre deiiktir. Hatta resmi kaynaklara göre son derece az ve önemsiz gösterilmitir. Çok önemli ve ön planda olan Petunlar dndaki milletlerin maddi ve manevi varl soru iareti altndayd. Bu konuda Gulam Muhammed Gubar “Ülkenin kuzeyinde yaayan Özbeklerin Türkmenler dâhil nüfusu yaklak bir milyondur.”(Gubar, 1967:12 ) der. Zafer Hasan Bek ise hatra kitabnda: “Merkezi Mezar- erif olmak üzere Afgan Türkistan Türklerinin nüfusu, ülke nüfusunun %6’sn tekil ediyor.”(Aybek, 2003:82) demektedir. Baka bir kaynakta da: “Afganistan nüfusunun yaklak %2,3’ünü Türk dilinin farkl lehçelerini konuan aznlklar tekil etmektedir.”(smail brahim, 2004 :24) denmektedir.. Prof. Dr. Mehmet Saray ise bu konuda hakiki bir tarihçinin gerçekçilii sfatndan ötürü kaynaklara dayanarak öyle yazmtr: “Türk gruplarnn içinde en kalabalk olan Özbeklerdir. Umumiyetle tüccarlk, ziraatçilik ve zanaatkârlk yaparlar ve Afgan Türkistan’ denilen bölgede yaarlar. Özbeklerin çounlukta olduu yerler unlardr: Kunduz, Andhoy, ibergan, Ta-Kurgan, Mezar- arif, Belh, Meymene, Akça ve Bala Murgab ile Kataan, Tahar ve Bedahan bölgesindeki baz köy ve kasabalar. Özbek nüfusu 1930 balarnda 500.000 olarak kabul ediliyordu. Bu nüfusun %11 artla bugün üç milyonu çoktan geçmi olduu tahmin edilmektedir.” (Saray, 1997:23). Dier bir kaynakta ise, bu konu hakknda: “Afganistan’n ikinci kalabalk etnik grubunu tekil eden Türk nüfusun, Halaçlar hariç, 6milyonu at tahmin edilmektedir.” (Himen, 1964:14) denmektedir. Türk gruplarnn içinde en kalabalk olan Özbeklerdir. Umumiyetle tüccarlk, ziraat ve 24 zanaatkârlk yaparlar ve Afgan Türkistan’ denilen bölgede yaarlar… Özbek nüfusu çoktan üç milyonu geçmitir. Özbeklerin ne zamandan beri Afganistan’da ikamet ettiklerini eybaniler, Babürlüler, ve Timurlularn tarihinden örenebiliriz. Bu ayn zamanda, kimi bilgisizler tarafndan ortaya atlan “Özbekler, Sovyet igalinden kaçarak Orta-Asya cumhuriyetlerinden geldiler.” (smail brahim, 2004:24) iddiasna da bir cevap olsa gerektir. Afganistan’n ikinci kalabalk Türk grubunu Türkmenler tekil ediyor. Büyük çounluu hayvanclkla uraan Türkmenler, yetitirdikleri hayvan ürünleriyle ülkemizin ihracatnda büyük pay sahibidirler. Türkmenler Teke, Sar, Salur, Çavdar ve Esar boylarndan olumakta ve Herat, Meymene, Mezar- erif, Belh, Andhoy, Akça, Takurgan, Kataan, Kunduz, Bedahan ve Bâlâ Murgab’da, Özbeklerle kark ekilde yaamaktalar. Türkmenlerin nüfusu hakknda da farkl bilgiler verilmektedir: “Hayvanlarna otlak bulmak için sk sk yer deitirmek mecburiyetinde kalan ve nüfuslar kat’î olarak tesbit edilmeyen Türkmenlerin 600.000 civarnda olduklar tahmin edilmektedir.” (Saray, 1997:23). Herhangi bir slam ansiklopedisine dayanarak Afganistan’da yaayan bütün Türklerin nüfusunu Zafer Hasan Aybek “Anlar” kitabnda %6 olarak kaydetmi . Hatta bugünkü internet sitelerinde bu konuda yanl saylar vermekten kaçnmyorlar. Bu görülerden öyle hulasa çkartabiliriz: Afganistan’daki hâkimiyet geçmiten günümüze kadar ngiltere, Rus ve ABD sömürgelerinin yanl politikalar esasnda kurulduundan beri bu topraklarda tarihin binlerce yllk geçmiinden beri yaayp gelmi ve kendi dili ve derin kültürü olan halklar, hiç saylmaya ve mahvedilmeye çalld. Çeitli zulüm ve basklar oldu ama baaramadlar. Çünkü “Güne balçkla svanmaz.” Sonuç olarak; ne yapsalar da bu insanlarn varln kabul etmeye mecbur kaldlar. nallah gelecekte hak ve kanun gölgesinde doru saylar vermek de mümkün olur. imdilik Türkmenlerin nüfusunun iki milyonu geçtii tahmin edilebilir. Türkmenlerin Afganistan’da Selçuklular zamannda yerletikleri tahmin ediliyor. 25 Özbekler ve Türkmenler dnda Afganistan’da saylar iki milyonu geçen Kazak, Krgz, Uygur, Tatar vb. Türk boylar da yaamaktadr. Bu boylarn çounluu Tahar, Samangan, Bedehan ve Kunduz vilayetlerinde yayorlar. “Afganistan’daki üçüncü kalabalk Türk grubunu Kzlba Türkleri tekil etmektedir. Nüfuslarnn 400.000 civarnda olduu tahmin edilen Kzlba Türkleri 1738’de Nadir ahin Kabil’i terk ederken arkasnda emniyet tedbiri olarak brakt bir gruptur.Bu ii Türkleri bilahare o havalide yerleip kalmlar ve baka Afgan ahalisine karmamlardr.” (Saray, 1997:24). imdilik bu Kzlba Türklerini biz Türkler grubunda sayamyoruz. Çünkü, onlarn nüfus cüzdannda Tacik vb. isimler yazmakta ve konutuklar dil de genellikle Farsçadr. Yukarda bahsedildii gibi Afganistan’da son iki yüz yldaki rejimlerin basks altnda kalan Türk boylar, zorunlu göç , dil deitirme ve hatta nüfus cüzdanlarna bile farkl milletlerin adnn yazlmas gibi durumlarla kar karya kalmlardr. Bu iddiaya Kapisa Vilayeti’nin Surh-i Parsa ve Gurband ilçelerindeki Tatar Türklerini örnek gösterebiliriz. Yine büyük bir Türk grubunu tekil eden Tatar Türkleri de Afganistan’n Kuzey bölgelerinde genellikle Samangan ve Faryab (Meymene) da yayorlar. Ticaret, zanaat, ve ziraatle meguller. Bu zikredilenlerden sonra gelen en kalabalk Türk grubu ise Krgzlardr. Onlar büyük ve küçük Pamir dalar bölgesinde yaamaktadrlar. Krgzlarn saylar 1950’lerde Çin mezalimine dayanmayp Dou Türkistan’ terk etmek mecburiyetinde kalanlarla birlikte bugün yüz bini çoktan geçmitir. Dolaysyla bugünkü Afganistan toplumunun üçte birini Türk boylarnn tekil etmesi kaçnlmaz bir gerçektir. Dier küçük Türk gruplarndan Celalabad civarndaki Karakalpaklar sayabiliriz. “1950’lerde Rus mezaliminden kaçan Kazaklar; Özbekler ile Kazaklar arasnda yaayan 26 ve saylar pek fazla olmayan Kpçaklar; Kataan, Bedehan, Rustak ve ir-i Büzürk çevresinde küçük gruplar hâlinde yaayan Karluklar; Herat ile eski Gazne ehri etrafnda yaayan ve küçük bir grup olan Çaatay Türklerini tekil etmektedir. Bunlardan baka da Kuhistan ile Kabil vadisinin kuzeyinde, Kuh-Daman bölgelerinde de küçük Türk gruplar yaamaktadr.” (Saray, 1997:24-25). Demek ki; Afganistan milattan sonra birinci yüzylda yaam olan en eski Türk boyu Yueh-Çi’lerden 1747’de vefat eden Nadir ah Afar(Avar)’a kadar çounlukla Türklerin ve ara sra da Tacik ve bakalarnn yönetimine girmitir. Türk boylar olan Akhunlar, Göktürkler, Gazneliler, Selçuklular, Timurlular, eybani Özbekleri, Harezmahllar ve Avarlar, Afganistan’da derin izler brakmlardr. 19.yüzyln sonunda da Afganistan’n kuzeyinde çeitli Özbek hanlar hüküm sürmülerdir. Türkler, genellikle Afganistan’n kuzey illerinde youn olarak yaamaktadr. Bununla birlikte ülkenin güney bölgelerinde de ileride bahsedeceimiz gibi baz Türk boylar bulunmaktadr. Maalesef bunlarn çou Petun veya Taciklerle kaynaarak kimliklerini kaybetmitir. Herhalde kuzey Afganistan’n %80’i Türk’tür ve kalan Nafirhan ve Zahirhan zamanlarnda millî bask politikas esasnda kuzeydeki verimli ve önemli arazinin Petunlara hediye edilmek üzere yerletirilen nakil Petunlar dâhil Tacikler ve Hazaralardan olumaktadr. Dolaysyla, bu bölgede Türkçe bilen biri dil sorunuyla karlamayacaktr. 2.4.3. Tacikler Afganistan’da üçüncü büyük etnik grupturlar. Tacikler bu ülkenin en eski halklarndan saylmaktadr. “Tacikler yaklak 4.500.000’e varan Turani konfederasyonundan saylrlar ve ülkenin kuzey ve kuzeydou bölgelerinde yaarlar. lk çalardan beri yerleik hayat tarzna sahiptirler… Halk edebiyatlar zengindir.” (Gültepe, 2001: 9-10). 27 Elimizdeki farkl kaynaklara göre bugün Afganistan’da Türklerden sonra en büyük etnik grubu Tacikler oluturmaktadr. Baz tarihçiler Taciklerin Arap asll olduklarn söylemektedir. Buna ramen Taciklerin ran asll bir kavim olduklar ve Afganistan’da çok eskilerden beni yaadklar tarihî bir gerçektir. Tarihçilere göre Afganistan stratejik açdan çok önemli bir konuma sahip olduu için M.Ö.’den beri pek çok fütuhatç ordularn gelip geçtii bir yer olmutur. Bunlarn en eskisi de ranl Hükümdâr Dârâ’nn ordusudur. Bu ordu, ülkeyi igal ederek büyük skender’in dou seferine kadar kontrolü elinde tutmutur. Taciklerin nüfusu hakknda da kaynaklarda farkl rakamlara rastlanmaktadr. Aslnda Afganistan’n nüfusu hakkndaki tüm bilgiler tahminlere göredir. Çünkü, zaten eskiden verilen rakamlar o zamanki devletin kendi politikasna göre oluturulduundan salam deildi. Ondan sonra da uzun süreli savalardan dolay yaplan nüfus saym tam olamamtr. Belli ki Afganistan krsal bir corafyaya sahiptir. Dolaysyla, imdilik bu verilen rakamlar kabul etmek zorundayz. “Taciklerin nüfusunun 4,5 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir.” (Saray, 1997:22). “1995 saymna göre 3.605.200 (%17,9) nüfusa sahip olan Afgan Tacikleri, Hinduku Dalar’nn kuzey-dousunda yaamaktadrlar.” (smail brahim,, 2004:24). Tacikler ran asll olduklar için ranllarla ayn kültürü paylayorlar ve yaz dilleri (edebî dil) ayn olsa da Farsçann farkl bir kolu saylan Derice ile konuuyorlar. Bir de ran’n tam tersine Taciklerin %99’u Sünni Müslüman’dr. Tacikler kelimesi kaynaklarda da kaydedildii gibi Araplar tarafndan söylenen “Taz” veya “Tac” kelimesinden ortaya çkm olabilir. Pers ülkesinin güneyini ele geçiren Araplar evlilik yoluyla baka milletlere karan kendilerinden önceki soydalarna “Taz” veya “Tac” ismini vermilerdi. Taciklerin Delhi’de kurduklar tarafndan devrildi. Gor hanedan, 13. yy balarnda Türkler 28 Mool hâkimiyetinin çözülmesinden yararlanarak Taciklerin kurduklar bir baka devlet olan Kart Hanedanl da Timur tarafndan datld. Bundan sonra Beçe-i Saka’nn 1929’da Kabil’i ele geçirmesine kadar bir daha iktidara gelemediler. Bir isyanla Kabil’i ele geçiren Beçe-i Saka’nn iktidar, sadece dokuz ay sürdü ve 1929 sonunda Petunlarn Sadozay airetine mensup ordu komutan Muhammed Nadir tarafndan aslarak öldürüldü. Ülke nüfusunun önemli bir bölümünü oluturan Tacikler (Farsça veya Derice konuanlar) gerek ekonomide gerekse siyasette büyük rol oynamaktadr. Ülkenin dört bir yanna dalm olan Taciklerin youn olarak yaad iller ve ilçeler: Kabil, Çarikar, Pencir, Bedahan, Balan, Tahar, Samangan, Herat, Farah, Gur ve Mezâr- erif’tir. Afganistan’da Farsça konuan halklarn çou sünnidir. Genelde ülkenin dörtte birlik bölümünde eitim-öretim Fars dilinde (Derice) yaplmaktadr. Ayrca Afganistan’da bütün etnik gruplar arasnda konuulan ortak dildir ve bu dili hemen hemen herkes bilip anlamaktadr. 2.4.4. Hazaralar Afganistan’n dördüncü büyük etnik grubu, Mool asll Hazaralardr. Cengiz Han’n 13. yy balarnda Afganistan’ igalinden sonra geride brakt askerlerin bugünkü Hazaralarn atalar olduu söylenmektedir. Ancak tarihî kaynaklar, Cengiz Han’n Afganistan’da asker brakmadan gittiini anlatyor. Bir de Hazaralarn Cengiz Han oullarndan biri olan Çaatay Han’n askerleri olduklar iddias vardr. Bu yüzden 13. yy’n sonlarnda Çaatay’n Hindistan’ fethetmek için üst üste bu ülkeye ordu göndermesi srasnda, Mool ordusu yolu üzerinde bulunan Afganistan’da bir 29 çok garnizon ve kale kurmutur. Orta Asya’da Çaatay hâkimiyeti zayflaynca Mool ordularnn büyük bir ksm Afganistan’da kalmtr. Daha sonra da Babur ah, Hindistan’da Timurlarn büyük imparatorluunu kurduunda, Hazaralarn büyük bir ksm göç etmitir. Cauri, Uruzgani ve Behsudi olmak üzere üç büyük airetten oluan Hazaralar, Afganistan’n ortasnda bulunan Hazaracat bölgesinde yaamaktadrlar. Hazaralar, Tacikçenin deiik bir ivesini (Farsça, Türkçe, Moolca karm olan Hazaraca) konumaktadrlar. Onlarn çou iidir. Hazaralarn konutuu Farsçada bugünkü modern Özbekçenin temeli saylan eski Çaatay Türkçesine ait çok sayda kelime ve 13.yy’da kullanlan eski Moolca deyimlere sahiptir. 2.4.5. Araplar Beluçlar-Nurstaniler, Peeiler ve Hindular Asya’nn sviçresi olarak nitelenen Afganistan’a bu deyim, bir tek corafi konumu için deil, etnik yaps açsndan da sviçre gibi karmak ve çeitli kültür ve dillere sahip olan insanlar yaad için verilmitir. Zira yukarda tarif ettiimiz dört büyük grup dnda Araplar, Beluçlar, Nurstaniler, Peeiler ve Hindular da bu dalk ülkenin farkl yerlerinde kendi dil ve kültürüyle yaamaktadrlar. 2.5. Afganistan’n Eitim Tarihi Eitim ve öretim, insanlar arasnda yaradln balangcndan itibaren vardr ve insanolu o zamanlardan beri farkl ekillerde bu faaliyeti gerçekletirmeye balamtr. Dolaysyla eski Ariyana, Horasan ve Turan isimleriyle nitelenmi Afganistan, uzak tarihlerden beri bilim, kültür ve sanat beiiydi. slamiyet 30 öncesinde bu topraklarda eitim ve öretim “Vida” dini ve daha sonra ise “ Evista” medeniyeti esaslarnda yaplmtr. Bu yerlerde Zerdüt dini dnda Aristo mant, eski Yunan tp, felsefe ve astronomi ilimleri öretilmekteydi. O zamanlar öretim yeri padiahlarn derbar, aaçlarn altndaki gölgeler ve ibadetgâhlard. Budizm dini eski Aryana’nn dou alanlarnda yaygnd ve slamiyetin zuhuruna kadar devam etmitir. Afganistan’da slamiyet üçüncü halife Hz.Osman zamannda geldi ve beni ummiye devrine kadar tekâmül etti. O zamanlarda dünyann en büyük medreseleri Herta, Niabur, Buhara ve Krman’da bulunuyordu. Öretim genelde umumi ve hususi olarak mescitlerde ve darül ulum ad verilen yerlerde yaplmtr. 2.5.1. Özel Okul ve Medreseler Afganistan’da dördüncü hicri senede müslümanlar yeni tarzda medreseler yapmaya balamlar ve yava yava Horasan gibi büyük ehirlere medreseler ve kütüphaneler yaplmtr. Dolaysyla slamiyetten sonra Horasan, slam medeniyetinin merkezi hâlini ald. Çünkü o zamandaki Afganistan ziraat, sanat, mimari, ticaret, tp, ilmi, felsefe, nücum, tarihçilik, corafya, kimya, cebir ve edebiyatn hzl gelime merkezi hâline gelmitir. slamiyetten sonra Horasan(Afganistan)’da birkaç silsile ve hanedan pei sra hükümet etmitir. Bunlar Tahirîler, Safarîler, Samânîler, Gazneliler, Gurlular, Selçuklular, Harezmahlar, Timurlular, Babürlüler, eybanîler, Hütekîler, Abdaliler ve Muhammedzailerdir. Bunlarn her biri bölgenin siyasi ve kültürel tarihinde önemli eserler ve etkiler oluturmulardr. “Afganistan 31 tarihinin en parlak dönemini ve altn sayfalarn Gazneliler, özellikle Gazneli Mahmut dönemi ve Timurlulardan özellikle Sultan Hüseyin Baykara döneminde Emir Ali ir Nevai dönemlerinde yaamt.” (Ferheng, 1988:123). Afganistan’da eskilerden günümüze kadar eitim- öretim ayr dönemlerde kendi ivesine has üslupla bilim yapan ahsiyetler; Hoca Abdullah Ensarî( Hicri 481 ylnda Herat’ta domu), mam Fahr-i Razi( 543606 Hicri), mam Muhammet Gazalî( Tus, Hicri 456-505), Ebu Ali bniSinâ(584-650 Hicri), Mevlana Celaleddin Muhammed Belhi Rumî (1207 Belh-1273 Konya), Ebu Nasr-i Farâbî (870-950) gibi filozoflar kendi zamanlar ve gününün parlak yldzlardrlar. Afganistan’da hâkimiyet Türklerden sonra Abdalilerin eline geçmitir ve ama zaman geçtikçe eitim-öretim prosedürünün de yavalayp bittiini göstermektedir. Çünkü Ahmet ah Abdali’nin zamannda yalnz birkaç darbar airi vard. Kaynaklara göre Abdalilerden sonra Sedozailer ve Muhammedzailer, siyasi hâkimiyeti ele geçirmitir. Ne yazk ki bu devirlerde maarif sükunetteydi ve eitim konusu hiç parlak gözükmemekteydi. Nihayet ir Ali Hann ikinci devir padiahlnda bir iki medrese açlmtr. Bu özel medreselerde gayriresmi ekilde u dersler okutulmutur: nahiv, maânî, fkh, fkh usulleri, hikmet, mantk, tefsir, hadis-i erif usulleri ve hadis-i erif ilmi. Afganistan’n kuzeyinde durum farklyd. Çünkü buralarda hâlâ Türk mahalli hanlklar hüküm sürüyordu. Eitim konusunda da eskisi gibi medreseler devam etmekteydi. Gerçekte bu özel okullar (medreseler) Afgan maarifinin temelini oluturmaktadr. Bu medreselerin eitim yeri genelde mescitlerdeydi ve hocalar da özellikle o mescidin görevli hocasyd. Aileler, çocuklarn medreseye getirirken onlara eitim verecek olan hocaya baz hediyeler getirirlerdi. Çocuu medreseye getiren aileler hocaya “Eti sizin kemii 32 bizim.” diyerek teslim ederlerdi. Özel medreselerde bayanlar eitenler de vard. Bayanlar eiten medreseler ev eklindeydi ve eitenler de bayand.Bu medreselerin says azd.Her köy veya mahallede ancak birer tane bulunuyordu. Bu medreselerde kz ve erkek çocuklar birlikte eitim görüyorlard ve eitime balama ya 5-7 idi. Daha büyük yalarda olup eitime ihtiyac olanlar da katlabiliyorlard. Ders müfredatna bal olarak Kuran- Kerim’in yannda Arapça alfabe kurallar(Kaide-i Badadi) ve Özbekçe Yusuf ve Züleyha, Divana Mereb, Fuzuli’nin Leyla ile Mecnun’u, Ali ir Nevai’nin Hamse’si ve Mebde-i Nur gibi eserler okutulmaktayd. 2.5.2. .Resmî Okul ve Medreseler Resmî okul ve medreseler, hükümet tarafndan resmen açlp belli eitim düzenine sahip olan eitim merkezleridir. Bu okullarda bütün iler ve ders programlar devlet tarafndan düzenlenmekte, kontrol edilmekte ve bu okullarn mezunlar da devlet tarafndan görevlendirilmektedir. Afganistan’da çada bilimler ve saysal dersler okutulan eitim merkezlerine “mektep”, dinî ilimlerin okutulduu eitim merkezlerine de “medrese” denmektedir. Emir ir Ali’nin ikinci devir padiahlnda Afganistan’da ilk defa bir Harbiye ve bir Mülkiye okulu devlet tarafndan açlm ve bütün masraflar devlet tarafndan karlanmtr. Yani hocalarn maa, örencilerin yurt masraflar vb. devlet bütçesinden ödenmitir. Eitim ve öretim, insan yaradlnn balangç zamanndan beri önemini korumaktadr. nsanlar, yaradltan bu yana sürekli eitim ve öretim peindedirler. Dolaysyla, eitim-öretim konular ve yöntem de her dönemde farkllamtr. 33 slamiyet’ten sonra Afganistan ve orta Asya’da o çan en büyük medreseleri mescitlerdeydi. Mescit ve medrese arasnda bir fark gözükmemekteydi. Mescitlerde eitim özel ve genel ekillerde yaplmaktayd. Bilimle uraanlar, bilimsel gelimeleri örenmek için uzak ülkelere gidip zamann revaçta olan bilimlerini örenip döndüler. Dier insanlar eitmeye baladlar. Hicri dördüncü yüz ylda yeni medreseler yaplmaya balanm. Büyük ehirlerde (mesela eski Horasan’da) medreseler ve kütüphaneler tesis edilmitir. Resmî eitim konusuna girmeden önce ilk olarak hususi eitim hakknda bilgilenmeliyiz. slam ülkelerinde slamiyet’ten sonra doal olarak eitim sistemi deimitir. Tefsir, Hadis, Fkh, Usûl, Sarf ve Nahiv… eski ilimlerin yerine geçti ve slam medeniyeti tantlmaya baland. slami eitim Hz. Muhammet(s.a.v.) zamannda balam ve dört halifeyle birlikte Emeviler ve Abbâsîlere kadar sürmütür. slami ilimlerin eitimi mescitlerde yaplrd. Millet tekil, çoul ve genel ekillerde oturup din âliminin sözlerine kulak verirdi. Afganistan’da da aynen böyle hususi eitime baladlar. O zamann eitiminde srf mezhebe bal eyler ve slam dininin esaslar öretilirdi. Genelde bu tür mescitlerde yaplan eitim yerlerine “Hususi Medreseler” ad verilirdi. Çünkü hususi eitim tamamen halk ve bilge kiiler tarafndan yaplr ve devletin ona hiç müdahalesi olmazd. Mescitlerde yaplan eitimde örenciler hocann çevresini sarm bir ekilde halkalanp yere otururlard. Bu oturua “halka” veya “meclis” denir. Sebebi de Peygamber efendimize uymaktr. Her bir halka hoca ismiyle tanmlanr ve bir mescitte 30–40 halka ders yapabilirdi. Bütün masraflar mahallenin hayrsever insanlar tarafndan karlanrd. Eskiden bu köy ve kasabalarda yerlemi hususî medreselerin hocalar “Buhara” ve “Niabur”dan ilim örenip gelirlerdi. Medreselerde u 34 ilimler öretilirdi: Sarf ve Nahiv, Maânî, Beyan, Hikmet, Mantk, Hey’et, Tefsir, Hadis, Fkh, Fkh Usulü ve Hadis Usulû. Bu dersler kendi elemanlar tarafndan verilirdi. Birer tane de bütün ilimleri bilen “Üstat- Kül”, “Mevlevi” ve “Mevlana” ismiyle tanmlanan âlimler bulunurdu. Ama bu tür üstatlarn says çok azd. Son zamanlardaki hususi medreselerin says parmakla saylacak kadar azd. Bunlara Faryab’da “Hiti” Camii, Gazni’de “Nur-ül Medaris” ve Kâpisâ’da “Fahr-il Medaris” vb. hususî medreseleri örnek gösterebiliriz. Böyle hususi ve gayri resmi medreselerde u dersler verilmektedir: Nahivde erhi Cami ve Abdulgafur Maânîde Muhtasar-lmaânî ve Mutavil Fkhta Hidâyeteyn ve erhi Vekâye Fkh Usulûnde Nur-ulanvar, Mevlevi, Telvih ve Tevzih Hikmette Mibdi ve Sedrâ. Mantkta Kadî ve Hamdullah Celâleyn Tefsirinde Ruh-ulmaânî ve Beydâvî Hadis Usulunda Nuhbet-ulfikir. Hadiste Mekat ve Buharî. Bu derslerin hepsini eitip öretebilen alime “Mütebehhir” derler. (Kamgar, 2003:14) Aslnda Afganistan Maarifinin temelini bu özel medreseler oluturmaktadr. Alfabeden yani harf tantmndan balayarak harflerin harekeleri (fethe / üstün, kesre / astn, ötrü / zemme)nin yazl ve telaffuzu öretilmekteydi. Mezun olabilen örenciler bu hususi medreselerdeki anl törenlerle büyük üstatlarn elinden aldklar “Fazilet Destar”n bellerine 35 balarlarm. Bunun anlam da, bu kiilerin mescitlerde imamlk ve müderrislik yapabilecek durumda olmalardr. 2.6. Afganistan’da Resmî Eitim (1868-1878) Resmî eitim, resmî mektep derken devlet tarafndan resmî ekilde açlan eitim kurumlarndan bahsediyoruz. Çünkü, resmî eitim, özgün ve belirli kurallara bal kalnarak bütün plan ve programlarn devlet tarafndan yapld bir eitim biçimidir. Önceki dönemlerde her eyi devlet yapard ve örenci yalnzca okumayla mükellefti. Resmî okullardan mezun olanlar da devlet, resmî kurumlarda görevlendirmekteydi. “1868 ylnda Afganistan’da iki resmî okul açlmt. Biri Harbiye Askeri Lisesi dieri de Mülki Hanzadeler okulu idi. Harbiye okulunun toplam üç yüz örencisi vard ve devlet örencilerin yurtta barnmak dâhil bütün masraflarn karlyordu.” (Ritiya, 1967:198). “Eitim teorik ve ilmî ekilde yaplmakta ve kraat, tahrir, din bilimi, tarih dersleri verilmekteydi. Bir de harp eitimi, at kurallar, top, binek, kara, nian al talimat vb. örencilere öretilmekteydi. Mülkiye okulunda ise devlet büyüklerinin çocuklar (emirzadeler) eitim görmekteydi. Bu örenciler yurtta kalmyordu ve örencilerin aldklar dersler; hukuk, idare, siyaset ve edebiyat ilimlerinden ibaretti.” (Zahir, 1960:25-26). Matematik, corafya, fizik, kimya ve harita çizimi gibi ilimlerin eitimi genelde yabanc ve yetenekli öretmenler tarafndan yaplmaktayd. Askerler için ders risaleleri hazrlanm ve nizami eitim için de talimatnameler yazlp talimat yerleri ayarlanmt. 36 O zamanki maarif tekilatnda, bir maarif bakan, yerli öretmenler, yabanc öretmenler, genel gözetici, tahsildar, bütçe, krtasiye ve gerekli eyalar, al veri defteri vb. bulunurdu. O dönemin maarif tekilatnda iki tür eitim vard. lki eski tarzdaki evlerde yaplan mahalli medrese eitimi, ikinciyse resmi ve çada okullarn ülke bakenti Kabil’de açlp devlet tarafndan yürütüleniydi. “1880’den 1901’e kadar Afganistan’n siyasi ve sosyal hayatnda aydnlk bir nokta gözükmemektedir; çünkü Afganistan halk ngiltere sömürge güçlerinin basksna kar mücadele vermekteydi ve bu dönemin baskc padiah Abdurrahman Han da cellatlktan baka bir i yapmamt.” (Kamgar, 1996:21). Bu dönemde eski üsluptaki özel mescit ve medreselerdeki eitim sistemi devam etmi dier taraftan insanlar birçok uralar sonucu skntlara katlanarak dier Müslüman ülkelerde eitim almaya gitmilerdir. 2.6.1. Emir Habibullah Zamannda Afganistan’n Maarifi (1901-1919) Abdurrahman Han’n ölümünden sonra olu Habibullah Han saltanata geçmitir. 1901’den 1919’a kadar süren hükümdarlk zamannda Afganistan’n kültür ve maarifi için yeni bir sayfa açlmtr. Habibullah Han zamannda Afganistan maarifi canlanm ve eitim konusunda güçlü admlar atlmtr. “ lk adm Habibiye okulunun açldr. On yerli ve Hintli öretmen tarafndan dört yüz örenci eitime alnm ve ders kitaplar da Lahur’daki Himayet-ül slam encümeninde telif ve tercüme edilmitir. 37 Ad geçen okulun ilk dönemi dört yl olup sonra rütiye dönemi açlmtr. Habibiye okulunda üç derecede iptidaiye (ilkokul), rütiye (ortaokul) ve idadi (lise) eitim veriliyordu. ptidaiye dört yl olup din bilgisi, derice(Farsça), hesap, corafya ve mek(yaz) dersleri okutulmaktayd. Rütiye eitimi üç yl olup; din bilgisi, corafya, tarih, derice(Farsça), Petuca, ngilizce, Urduca, Türkçe, resim, hfzshha, siyak (ifade) ve rukum (rakamlar) dersleri verilmekteydi. dadiye dönemi üç yl sürmekteydi. Din bilgisi, derice(Farsça), tarih, corafya, cebir, mukabele, hendese, tabiî Hikmet, kimya ve ngilizce tedris edilmekteydi.” (Kamgar, 1996:23). 1909 ylnda Harbiye okulu açlmtr. Harbiye’de üç idadi ve üç ayr Harp snf vard. u dersler okutulmaktayd: Kur’an- Kerim, Hüsnü Hat, Hisap, Hendese, Corafya, Jimnastik, Kara Talimat, Tabii Bilgiler, slam Tarihi, Sarf ve Nahiv (dil bilgisi) Handese-i sbati, Riyazi usulleri, Kara Meslei, Binek Topçu, stihkâm, Muhabere, Elcebir ve Genel Tarih. Bu okullarn hocalar Türkler ve Afganllardan olumakta ve masraflar devlet karlamaktayd. Okul mezunlar da dorudan Afganistan ordusunda ie alnmaktayd. Harbiye okulunun üç küçük bölümü vard: 1. Küçük Zabtlar Okulu (melikzadelerin askerlii için) 2. Cedid-ül slam Askerleri Okulu (Nuristan yani Kafiristanllar) 3. Huzur (makam) Erdelileri Okulu Bunlarn ders programnda da dinî bilimler, derice, hesap, corafya, sözlü ve eylemli nizami bilgiler ve spor vard. 1913’te Kabil’de Dar-ül Muallimin tesis oldu. Bu okulda tedris süresi üç yld. Üç senelik eitimden sonra buradan otuz kii ilkokul öretmeni 38 olarak mezun olmaktayd. Bu okullarn tamam bakent Kabil’de bulunmaktayd ve Afganistan’n dier ehirlerinde eski usullerle mahalli ve özel okullar devam etmekteydi. 1919’dan 1929’a kadar Afganistan’da maarif canlanp ilerlemeye balamt. Emir Abdurrahman’n ölümünden sonra onun olu Habibullah 1901’den 1919’a kadar Afganistan’da hüküm sürdü. Onun on sekiz yllk hükümet devri maarifin yaygnlamas yolunda yeni bir çr açt. En önemli i bu devirde “Habibiye” ve “Harbiye” okullarnn açlmasyla matbuatn açl, çada, edebî, ilmî kitaplarn telif ve tercüme edilip yaymlanmasyd. 2.6.2. Amanullah Han Zamannda Afganistan Maarifi (1919-1929) ah Amanullah zamannda Afganistan halk siyasi özgürlüüne erimi ve dünyann özgür ülkeler srasnda yerini almtr. Dünyann birçok ülkesi ile ilmî, kültürel rabta kurulmu, memleketin kaplar türlü kültürel keif, ilerleme ve icatlarn giriine açlp Afganistan maarifinin yükselmesini salamtr. ah Amanullah zamannda maarif bakentin inhisarndan çkp ülkenin baka vilayetlerine de yaylmtr. Art arda merkezde ve baka vilayetlerde okullar açlm, dost memleketlerle kültürel münasebetler kurulmu ve Afganistan’n eitim ve kültür ilerinin ilerlemesi için ülkeye bilim sahibi ve etkili insanlar davet edilmeye balanmtr. “Asri, münezzem ve yeni eitim öretim ileri planland. lk kez Afganistan’da maarif bakanl 1922 ylnda kuruldu.” (Kamgar, 1996:27). 39 Afganistan anayasasnn 68. maddesine göre ibtidai dereceye kadar eitim öretim mecburi oldu: “Afganistan’n her bir tebasna maarif eitiminin ibtidai dereceye kadar tahsili mecburidir. Dereceleri ve teferruat, bir mahsus nizamnamede açklanmtr ve ona göre icraat olacaktr.” (Afganistan Anayasas 68.madde 28 Ocak 1923) “Bakent Kabil’de Habibiye Lisesi ve yerli okullar Alman ve Fransz profesörler ve yerli hocalarn desteiyle açlmtr. Gazi Rütiye Okulu, telgraf, ressamlk, marangozluk, mimarlk, diller, ziraat, Arapça Darülulümü, mesturat, Celalabad, Mezar- erif, Kataan Rütiyeleri, polis, müzik, hal örgüsü, kadnlar, tedbir-i menzil ve mesturat tbb okullar gibi ülke çapnda 322 tane ilköretim okulu açlmtr.” (Gubar, 1984:792-793). Genç ah Amanullah zamannda yüzlerce örenci Sovyetler Birlii, Fransa, Türkiye, talya gibi ülkelere eitim görmek için gönderilmilerdir. Afganistanl birkaç kz örenci de Türkiye’ye eitim görmeye gönderilmitir. Afganl örencilerin eitim masraflar maarif bakanl tarafndan karlanmtr. “1924 ylnda Hukkam Meslek Lisesi açlmtr. Afgan padiah ülkesinin idari usulünü genç Türkiye’nin kanunlarna göre ayarlamak istemi ve ona göre bu okul açlmtr. 1924 ylnda Habibiye, Amaniye ve dier ilkokul örencilerinden birkaç kii seçilip tp ve harbiye alanlarnda eitim almak üzere Türkiye’ye gönderilmilerdir. Bir de on örenci yüksek eitim almak için Almanya’ya gönderilmitir. Ayn yl alt örenci ie yapma zanaatn örenmek için Delhi’ye gönderilmitir.” (Zahir, 1960:23). Böylece ah Amanullah saltanatnn sonlarna doru eitim eylül aynda balayp on ay sürmütür. Cuma yerine Perembe günü tatil edilmi ve pazartesi günü yarm günlük ders yaplm. Bu durum pek uzun sürmemitir; 40 çünkü tecrübesiz padiahn baz hatalar sebebiyle millet ondan yüz çevirmi ve o zamann birçok bilim adam ona kar çkmtr. Yabanc ülkelerin müdahalesi bu konuda önemli yer tutmaktadr. Sonunda ah, ülkesinden kaçmaya mecbur kalmtr. O, bu programlarn ve slahat ilerini doru bir ekilde halkn anane ve geleneklerine göre uygulasayd Afganistan bugün çok daha iyi bir durumda olabilirdi. 2.6.3. Nadir ah Zamannda Afganistan Maarifi (1929-1933) Nadir ah, padiah olduktan hemen sonra slahat ilerini de ele alm, eski maarif tekilatn yeniden düzeltmeye balamtr. “Onun zamannda ilkokullar bütün ülkeye yaylmtr. Tp fakültesi, Arapça Darül-ulûmu, Nadiri Dar- eytam, spor, polis ve eczaclk okullar müesseseleri açlm ve stiklal, Necat, Habibiye, Gazi, Darülmuallimin vb. okullar ihya edildi.” (Zehir ve lmi, 1960:37). “ O zamann anayasasnn 20. maddesine göre bütün millet kadn erkek dâhil ibtidai eitime mecbur edilmitir.” (Zahir,1960:36) Kanun hükmüne göre maarif bakanlndan izinsiz okul açmak yasaklanmtr. Nitekim devlet bakanlklar tarafndan açlm okullarn talimi nisab, gerekli malzemelerin hazrlanmas ve bütün ilerin teftii maarif bakanl tarafndan karlanmtr. “1930 ylnda Afganistan’da ilk defa kimsesiz çocuklar için okul açlmtr. Nadir ah zamannda aa yukar 37 tane ilkokul, ortaokul ve lise seviyesinde ülke çapnda okul açlp örenci yetitirilmitir.” ( Kabil Yllk Dergisi, 1932, s.107). 1932 ylnda bir Dar-ül Fünun ubesi “Tp Fakültesi” ismi ile Dilkua Kökü’nde açld. Mezkur müessesenin açlnda Prof. Dr. Kamil Rfk URA’nn büyük pay vard; çünkü padiah, Prof. Rfk’nn verdii meveret esasnda bu okulun açlmasna karar vermiti. “1934 ylnda lise mezunu örencisi olmamas sebebiyle ilk ve rütiye snflarndan örenciler seçilip tp 41 okulu açlmtr. Tp okulu mezunlar bir müddet staj yaptktan sonra ilk on kii mezun olup doktor yardmcs sfatyla 1936’da göreve balamtr.” (Kabil Üniversitesi Dergisi, 1970, s.2). Dolaysyla; Afganistan’da ilk tp fakültesi olarak açlan yüksek öretim merkezi Türklerin gayretiyle Muhammet Nadir ah zamannda faaliyete balamtr. Bundan önce bu seviyede yüksek eitim merkezi yoktu. Muhammet Nadir Han zamannda bir de bayanlar için eitim zemini müsait hâle getirilmi ve Mesturat Hastanesi’nde kadn doum ve ebelik kursu açlmtr. Burann yöneticisi Fransz bir hanmdr. Bir de Amanullah Han zamannda açlan Bayanlar Lisesi tekrar eitim faaliyetine balamtr. O zamanki maarif bakanln tekilat öyledir: Bakanlk Makam, Eitim Öretim ubesi, Dar-ül Talif, Tahrirat Müdürlüü, Personel Müdürlüü, Öretmenler Müdürlüü, Tefti Müdürlüü, Tanzimat Müdürlüü, Muhasebe ubesi, Evrak ubesi, Kulüp ubesi, Hastane ubesi, Müze ubesi ve Ziraat ubesi. 2.6.4. Zahirah Zamannda Afganistan Maarifi ( 1933-1973 ) Afganistan’n Padihalk döneminde en son ah olarak görev yapan Muhammed Zai Hanedannn ardndan gelen amcasnn olu Muhammed Davûd-un yapt devrim vesilesiyle ahln son noktas olan kiidir. “1933 ylnda Nadir ah katledildikten sonra onun olu M. Zahir ah padiah olmutur. Zahir ah 40 yl padiahlk yapmtr. Onun zamannda eitim eskiye göre biraz ilerlemi ve maarifin bütçesi de daha iyi bir duruma getirilmitir. Zahir ah zamannda ilk olarak Harbiye, stiklal ve Necat Liseleri’nden mezun olan örencilerin eitim seviyesini yükseltmek için Afganistan’da ilk kez fen fakültesi açlmtr. Bu fakülteden mezun olanlara snav yaplm ve baarl olanlarn bir ksm okullarn idadi snflarna 42 öretmen olarak atanm, dier bir ksm ise mühendislik fakültelerinde ihtisas yapmlardr.” ( Kabil Üniversitesi Dergisi, 1934, s.93). “1935 ylnda bütün Afganistan’da 43 okul açlmtr. Bu okullarn 19’u Kabil ve ilçelerinde, 3’ü Herat’ta, 4 ‘ü Mezar- erif’te , 6’s Kataan ve Bedehan’da, 6’s Celalabat’ta, 2’si güneyde, 1’i Meymene’de ve 1’i de Çehansur’dadr.” (Kabil Yllk Dergisi, 1931, s. 123). “1936 ylnda ülkenin farkl vilayetlerinde yaklak 60 ilkokul ve 6 rütiye okulu açlmtr. Nitekim bu ylda dil, Hfzsshha, posta ve telgraf, Yüksek Teknik kurslar açlp Petuca bilmeyenler için de Petu dili kurslar farkl bölgelerde ( genelde merkez ve kuzeyde) açlmtr. Birkaç talebe yüksek eitim görmek için Türkiye’ye gönderilmitir.” (Kabil Yllk Dergisi, 1936, s. 107-108). 1937 ylnda Kabil Edebî Encümeni ile Petu Dili Encümeni açlmtr. Amac üç yl içinde devlet memurlarna resmî ve devlet çalmalarnda kullanmalar için Petucay öretmektir. Çünkü, bu politika esasnda o zamanlar Petu diliyle konuamayanlara i verilmezdi. 1938 ylnda ülkenin farkl yerlerinde 78 ilkokul, ortaokul ve bir de meslek okulu açlmtr. Farkl bölümlerden 98 örenci Fransa, Almanya, Amerika, ve Hindistan’a eitim amacyla gönderilmilerdir. Hukuk ve Siyasi ilimler Fakültesi de “Siyasi limler ve Hukuk Akademisi” adyla bu yl içinde açlp maarif bakanlnn dorudan idaresi altnda kendi eitim faaliyetlerine balamtr. lk zamanlarda eitim süresi üç yldr ancak sonralar dört yla çkarlmtr. Zikredilen ylda Dar-ül Mualliminin temel ilkeleri yenilendi ve bu okul ilk meslek ve orta meslek ubesine bölünmütür. Yeri Kabil merkezinden Pagman ilçesine nakledilmitir. Afgan ve Türk hocalar orada ders vermilerdir. Ayn ylda idarecileri eitmek amacyla “dare-i Amme 43 Lisesi” eitime balam, maliye, muhasebe, istatistik, hisap, ticaret, idari yazma, tekilat yöntemleri, personel idaresi, bütçe ve idari mali dersleri tedris edilmitir. Bunun yannda ayn yl içinde 8 ilkokul, Kabil ve çevresinde 10 ortaokul, 10 ortaokul da güney bölgelerinde ve 2 tane meslek okulu da Kabil’de “Mesahet Mektebi” ve “Hukkam Mektebi” adlaryla açlmtr. 1933-1940 yllar arasndaki maarif örencilerinin toplam öyledir: 1 lkokulda Talebe Says 220.000 Örenci 2 Orta Okullarda Talebe Says 2201 Ögrenci 3 kinci Öretim Okullarda Talebe Says 155 Örenci 4 Dar-il Mualiminlerde ve Mesleki Okullarda 840 Örenci TOPLAM 223.196 Örenci Okullar ve medreselerde bu yllarn devamnda spor eitimine de balanm, sporcu gruplar ortaya çkarlarak devlet makamlar tarafndan tevik edilmi, baarl örenciler çeitli biçimde ödüllendirilmitir. “1941 ylnda kzlar için bakent Kabil’de “Zergüne” adnda yeni bir okul açlmtr. 1942 ylnda ise 54 ilkokulun ülkenin farkl yerlerinde açl gerçekletirilmitir. Dar-ül-mualliminlerden mezun olan muallimlerin eitim seviyelerini yükseltmek için yeni bir yüksek eitim merkezi açlmtr.” (Kamgar, 1996:42). 1944 ylnda okul ilerinin düzenlenmesi için Eitim Bakanl bütün okullarda aadaki kayt defterlerinin bulunmas artn komutur: Öretmen yoklama defteri Örenci yoklama defteri 44 Snflar için ders uygulama defteri ( tarakki-i talim) Snav sonuçlarn kaydetmek için defter Örenci giri – çk defteri Örenci tasdikname ve diploma kaydetme defteri Varide ve sadire defteri (evrak kaydetme defteri) Gelen evrak kayt defteri Okul malzemeleri kaydetme defteri Eitim malzemeleri kaydetme defteri Örenci sevanih (özgeçmi) defteri Öretmen sevanih nakil defteri statistik defteri Örenci deiimi defteri Muayene defteri Rapor kayt defteri Öretmen toplant defteri nzibat toplant defteri Malzeme datma defteri. (Kabil Yllk Dergisi, 9.say, Genel Matbaa,1970, s.89-100 ). “1944 ylnn Ekim aynda Edebiyat ve Ulum-u Beeri Fakültesi’nin açl töreni düzenlenmitir. Bu fakültenin açlnn temel amac Afganistan’da dil ve edebiyat eitimi için baarl öretmenler, edebiyat ve kültür alanlarnda güçlü yazar ve aratrmaclarn yetitirilmesiydi.” ( Kabil Üniversitesi Dergisi, 1970, s.44-45). Ulum-u eriye medresesi de ayn yl açlmtr. Ad geçen okulun 1) kaza ve fetva 2) vaaz ve irat 3)eitim ve öretim ubeleri vardr. “Daha sonra 1946 ylnda Babakanlk hükmü esasnda maarif bakanl çerçevesinde Afganistan’da ilk resmi üniversite (Kabil Üniversitesi) açld. Tüm fakülteler ve meslek okullarnn ilmî ve idari ileri Kabil 45 Üniversitesine baland. O zamanki üniversitenin tp, hukuk ve siyasi ilimler, fen bilimleri, edebiyat ve ulum- beeri fakülteleri vard.”(Kamgar, 1996:45). 1946 ylnda mezun olan örenci tablosu: Say Fakülte ismi Mezun says 1. Fen Fakültesi 9 kii 2. Tp Fakültesi 8 kii 3. Hukuk Fakültesi 6 kii 4. Tbbi Okul 13 kii 5. Eczaclk Okulu 15 kii 6. Ziraat Okulu 19 kii 7. Teknik Okul 14 kii 8. Usul-i Tekrir Okulu - 9. Hemirelik Okulu 65 kii 10. Marangozluk Okulu - Toplam 149 “1947 ylna kadar dersler bütün okullarda Petuca yaplacakt ancak 1947 ylnn balangcndan itibaren Farsça konuulan bölgelerdeki liseler ve merkez liselerinde eitimin Farsça yaplmas ve Petuca yalnz bir ders olarak tedris edilmesi ama Petucadan baarsz olan örencinin tam baarsz saylarak eitimden mahrum edilmesine karar verilmiti.”(Kamgar, 1996: 47). Ayrca; okullarda ve i yerlerinde Petuca konuma mecburiyeti kondu. “1947 ylnda eitimli kzlara ihtiyaç duyulmasndan dolay ‘Bayanlar Edebiyat Fakültesi’ açlm ve balangçta bu fakültede fen ve 46 sosyal bilimler adnda iki ube açlmtr.” (Kabil Üniversitesi Dergisi, 1970, s.64). l ve ilçelerden çok uzakta yaayan köy çocuklar için üç yllk eitim sürecinde tamamlanan “Köy Okullar” 1947 ylnda açlm ve bu okullarda “Köy Okullar Kitab” adyla üç cilt güzel kitap telif edildi. Bu okullarda eitim mecburi deildi. 2.6.5. Afganistan Genelinde Okullardaki Bir Haftalk Ders Program Say Dersler Birinci Devre Ders Saatleri kinci Devre Ders Saatleri 1 2 Kur’an- Kerim Petuca 1.snf 4 2.snf 4 3.snf 4 4.snf 4 5.snf 4 6.snf 4 5 4 4 5 5 5 3 Derice 7 6 6 5 4 5 4 Hesap / 4 Hendese Tarih - 4 4 4 5 5 - - 2 2 2 5 5 - - - - - 2 2 2 3 3 2 2 2 2 2 2 2 1 10 Hayat 5 Bilgisi Tabiat Bilgisi Resim / 3 El ii Hüsn-ü Hat Spor 1 1 1 1 1 1 11 Corafya - - - 2 2 2 29 29 29 29 29 29 5 6 7 8 9 TOPLAM 47 Petuca eitim gören bölgelerde Derice ile Petuca dersleri yer deitirmektedir. Afganistan 1948 ylnda Birlemi Milletler, UNESCO’nun (Bilim Eitim Öretim ve Disiplin Kurulu) üyeliine kabul edilmitir. (Bu müessesenin açl milletler aras balantlarn temini için Londra’da 1945 ylnda oluturulmaya balanm ve onun sözlemesi BM elemanlar tarafndan Londra’da imzalanmtr. 1946 ylnda tam tekilat ile Paris’e yerlemitir.) UNESCO’nun ilk heyeti Austos 1949’da Kabil’i ziyaret etmitir. Heyet bakan Fransa Maarif Bakanlnn ilköretim bakan yardmcs Debiesse ve üç kiiydi. Onlar eitim meseleleri, programlar, okullarn türü, ders kitaplar hakknda bilgi edinmilerdir. Birkaç meslek okulunu, ilkokulu ve Kabil’deki liseleri de gözlemlediler. UNESCO heyeti Afganistan devlet makamndan aadaki ilerin yaplmasn istemitir: Kabil Dar-ül Muallimin ortaokullarn dokuzuncu snf mezunlarn üç yl eitmeli, Kandahar’da ikinci Dar-ül Muallim açlmal, Bayanlara eitim frsat verilmeli, Dar-ül Muallimin yllk mezun says bin iki yüze yükseltilmeli, Öretmen yetitirme müesseselerinin eitim programlar yenilenmeli ve eitim programlar, genellikle tabiî ve sosyal bilimler sahasnda yaplmal, Ayrca, Öretmen Eitimi Akademisi adnda yeni bir müessese kuruldu. (Meslek ve Yüksek Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye dare ve 48 Yöneticilik Semineri Millî Fen ve Teknoloji Komisyonu Der., Kabil, 1980, s.124). slami, akli ve nakli ilimlerden haberdar olup imanl, salam akideli, dayankl ve temiz gönüllü insanlar yetitirmek sfatyla Kabil Üniversitesinde eriat Fakültesi açld. Fakültenin12 örencisi vard. Bu fakültenin tefsir ve hadis, slam hukuku, fkh ve fkh usulü, felsefe ve slam akidesi bilimleri vard. Daha sonra kanun ve fkh ve islami eitim bölümlerine dönütürüldü. “1956 ylnda ziraat ve mühendislik fakülteleri Kabil Üniversitesi çerçevesinde açld. ki yl sonra Eczaclk Fakültesi açld. Bu fakültede farmakoloji, mikrobiyoloji, farmakdatumi, taksiyoloji (farmasi imik), biyoimi ve gda maddeleri bölümleri vard. 1963 ylnda Kabil Üniversitesi’nin benzeri olan Nangerhar Tp Fakültesi Celalabat Bölgesi’nde açlmtr. Bu fakültenin ilk snfnda 59 örenci vard ve anatomi, patoloji, mikrobiyoloji, farmakoloji, hayati imi, vekayevi tp, genel imi, fizik, matematik ve biyoloji bölümlerini içermekteydi.” ( Kabil Üniversitesi Dergisi, 1970, s.119-120). Kabil Üniversitesi çerçevesinde eitim fakültesi de bu ylda açlmt ve sosyal ilimler tabiî ilimler, eitim, öretim ve ngilizce bölümlerini içermekteydi. 1964 ylnda iki yeni muallim yetitirme müessesesi açlmtr. Bunlardan biri Dar-ül-Muallimin-i Ali adnda ortaokul öretmenleri yetitiren kurumdu. Dieriyse Öretmen Yetitirme Akademisi hüviyetindeki Dar-ülMuallimin idi. Ülkenin yeni anayasas esasna göre eitim bütün ülkeye ücretsiz ve ilkokul 6.snfa kadar mecburi idi. Zira 1964 anayasasnn 34.maddesinde: “ 49 Eitim ve Öretim Afganistan halknn doal hakk olup devlet tarafndan ücretsiz uygulanacaktr. Devletin hedefi milletine kanuna uygun ve kolay bir ekilde tahsil zeminleri hazrlamaktr.Bütün Afganistan’da denk maarif temini için faydal programlar hazrlayp tatbik edilmesi devletin sorumluluundadr. Eitim ve öretim ilerini izleyip yönlendirmek, devletin iidir. lkokul öretimi, krsal kesimler hariç, dier bölgelerde mecburidir. Zahir ah zamannda Afganistan’n, dünya ülkeleriyle kültürel ilikileri gelimitir. Fen bilimleri, musiki, tiyatro vb. gibi kültür faaliyetleri hz kazanmtr. Afganistan ile dostluk ilikilerini gelitiren ülkeler, Afgan örencilerine burs vermi ve ayn ülkeler, Afganistan Kabil Üniversitesine örenci göndermilerdir. “Bu hususta farkl memleketlerle yaplan on üçten fazla antlama içerisinde Ekim 1979 tarihinde Afganistan ile Türkiye Cumhuriyeti arasnda Ankara’da imzalanan antlama da saylabilir.” (Kamgar, 1996: 69-70). Zahir ah’n krk yllk hükümet devrinin bir suskunluk içinde geçtii söylenebilir. Zahir ah devrindeki maarif durumu hakknda farkl eletiriler olmutur. Bunlardan bazlar unlardr: “Maarifin ilerlemesi için hükümet birkaç adm att. Öretmen ve örenci says fark edilir ekilde yükselmitir; ancak Afganistan maarifi hiçbir ekilde belirli bir program dâhilinde deildir. Maarif dairesinin yaygnlnn daha da artmas düzensizlie sebep olmutur. Altnc, on ikinci ve yüksek seviyeli mezunlarnn, hangi özelliklerle yetiecei belli deildi ve ne yapacaklarn da bilememekteydiler.” (Kükeki, 1987:126). Zahir ah zamannn eitimi hakknda ise u söylenmitir: “Ksa zamanda köylerde birçok okul açld ve maarifin seviyesi düürüldü. Zira eitim araç gereçlerinin, öretmenin, kitap ve dershanenin says örenci 50 says artt için yeterli gelmiyordu. Davud’un’ sedareti zamannda birtakm dengesizlikler domutur ve bunun asl sebebi politikaclk maksadyla maarifi yönlendirmektir.” (Ferheng, 1989:571-574). Baz topluluklar da Zahir ah zaman maarifini, komünistlerin çoalp çabuk yükselmelerine neden olduu düüncesi ile eletirmektedirler. Buna göre öyle denebilir: Devlet, elinde bulunan bu kadar frsat içinde maarif konusunda ciddi ve mantkl kararlar alabilseydi, ilmî planlar yapsayd, zamann artlarna göre kendini ve milletini uyarlasayd Afganistan, bugün bu madur durumda olmayacakt ve çileler çekmeyecekti. Çünkü, çada maarife sahip olan ülkeler çok fazla sknt çekmemitir ve geri kalm milletlerin çektii çilelerin sebebi de ilmi ve kültürel cehaletten baka bir ey olarak düünülemez. 2.6.6. Davut ah Zamannda Afganistan Maarifi ( 1973-1978 ) Muhammet Davut’un, be yllk cumhurbakanl srasnda Afganistan’da eitim alannda birçok gelime yaanmtr. 1973 ylnda bütçe arttrlm ve bütçenin büyük bir ksm yeni okullarn yaplmas için yeri belirlenen inaat ilerine tahsis edilmitir. Bu dönemde ikinci öretim okul projelerinin uygulan öyledir: Orta okul: 10 adet. Lise: 7 adet Yedi adet lise, ki bunlarn ikisi yatl ve yurtlu ekilde yaptrlp açlmtr (Afganistan Yllk Dergisi, 1973:68). Kadnlar Dernei, “Di Mirmenu Tulana” ismi altnda daha canl ve faal ekilde dikkat çekici, eitici konferanslarla kadnlar farkl millî meseleler konusunda uyandrp anlamsz, 51 moda, gereksiz anane ve hurafelerden saknmalar, salam toplum kurmaya çalmalar yolunda önerilerde bulunmutur. Çünkü, sosyal hayatn salaml ve gelimesi bilinçli ve aydn kadnlarn sorumluluundadr. Cumhuriyet döneminde önceden açlm olan yetikinlere yönelik kurslar daha da ciddiyet kazanmtr. Bütün resmi dairelerde çalan yal ve genç okuma yazma bilmeyen insanlar, yemek molasndan sonra yarm saatlik bu kurslara katlmak zorunda braklmlardr. Genel müdürlük tarafndan bu kurslardaki öretmenlerin ve müfettilerin says artrlmtr. Kabil Üniversitesinde yüksek puanl on baarl örenci, k tatilinden faydalanarak üç aylna Amerika Birleik Devletleri’ne gitmilerdir. 109 kiilik örenci grubu eitim için yurt dna burslu olarak gönderilmitir. Maarif Bakanl, Kabil Üniversitesi ve dier ilmî, kültürel müessese memurlar, öretmenler, hocalar ve dierleri UNESCO’nun filoship, scholarship ve staj burslarndan faydalanarak Amerika, Rusya, Almanya, Fransa, ran, ngiltere, Kanada ve Hindistan’a gönderilmitir. 1975 ylnda Maarif Bakanl, hazrlad yeni reformunu on be madde ile yürürlüe koymutur. Maddeler aadadr: Herkese mecburi eitim Merkezi sistem maarifi Ekonominin düzenlenmesi Eitim öretimin snflandrlmas Talimi nisap Öretmen eitimi Ders kitaplar ve ders araç gereçlerinin hazrlanmas Dilleri yükselip yaynlandrlmas Danmanlk ve düzey belirleme 52 Yal ve genç okuma yazma bilmeyenleri okutmak Dengeli maarif Spor eitimi Okul çerçevesindeki faaliyetler ve talimi nisap Öretmen ve veli toplantlar Farkl devrelerde devaml eitim ve öretim. (Millî Eitim Bakanl Semineri 1970 : 116-117). 1976 ylnda Afganistan Cumhuriyeti Devleti’nin ilk anayasas yürürlüe girdikten sonra hükümet tekilatnda Yüksek Eitim Bakanl açlmtr. Bu bakanln tekilatnn yaplanmas ile Kabil Üniversitesi, Nengerhan Üniversitesi, Muallim Eitim Yüksek Müesseseleri, Meslek dari ve Sanat Enstitüsü, Muhasebe Yüksek Enstitüsü, eskiden Millî Eitim Bakanlna bal olan Muallim Eitim Dekanl da Yüksek Eitim Bakanl’na balanmtr. Ana okul program, UNESCO hocalar ve müavirleri tarafndan hazrlanp Eitim Programlar Müdürlüü ad altnda açlmtr. Bu müdürlüün ii, ba muallim müessesesine danmanlk yapmakt. Bunun gibi millî ve milletler aras kadnlar encümeni açld. Daha sonra bu encümen, Afganistan Kadnlar Sazman adyla faaliyet göstermeye balad. Muhammet Davut zamannda iyi iler olmusa da yanl iler de yaplmtr. Mesela sekizinci snf mezunlarna seçme snav yapmak sonuçlar olumsuz etkilemitir. Ülkenin birçok genci bu snav geçememitir. Bu devrin, yeni bir trajedisi Muhammet Davut Han çerçevesindeki komünist müavirleridir. Onlar, bu durumdan faydalanarak gençlerimizi cezp edip komünist partilere 53 dahil etmilerdir. Dolaysyla bu devir düzeltilemeyecek hatalar ile memleketin çöküünü hzlandrmtr. 2.7. Nisan 1978’den Sonra Afganistan Maarifi Muhammet Davut ve birçok arkada, silahl komünist güçler tarafndan katledildiler. Afganistan’n nizami ve siyasi gücü, Halk ve Perçem isimli komünist güçlerin eline geçti. Komünistler Afganistan’da yaklak on dört yl hükümette kaldlar. Afganistan tarihinin karanlk sayfalar, bu devirlere denk gelmektedir. Aslnda önceden açkladmz gibi bu topraklarda yaklak iki yüz yldan beri huzursuzluk sürmekteydi. ngiltere bata olmak üzere batnn sömürge politikasnn sonucu; medeniyet, kültür ve bilim beii olan Turan, Horasan ve Maveraünnehir çok aclar çekmitir. Kimi zaman Bat sömürge siyaseti sebebiyle millet ezilmi kimi zaman da Rus komünist sömürgesi altnda Afganistan halk ezilip ac çekmitir. u anda da durum pek farkl deildir. 1978-1992 yllarnda iyilikten ziyade kötülüklerden söz edebiliriz. Çocuklarn ve gençlerin hayatn tehlikeye atmak yanllktan ziyade affedilemez bir cinayettir. Bu dönemde dier dönemlerden daha çok okul ve fakülte örencileri türlü sebeplerle hapishanelerde can vermitir. Komu ülkelere ( ran, Pakistan) mülteci olmaya mecbur braklmtr. Hocalar da bu dönemde madur olup hapse girmilerdir. Her eyden daha kötüsü bu devirde örenciler maa karl asker olmaya mecbur braklm, ordunun ksa süreli kurslarna sevk edilip sözde inklabn korunmas amaçlanmtr. Hatta bir yl boyunca bir gün bile derse girmemi örenci okulunda güvenlik görevinde bulunursa baarl bir örenci adledilerek üst snfa geçirilmitir. 54 Bu dönemde snf geçebilmenin ya da herhangi bir i bulabilmenin en önemli art; “Parçam” veya “Halk” komünist partilerinden birine üye olmakt. Parti üyeliini kabul etmeyen örenci veya memurlar zorunlu olarak askerlie gönderilmekteydiler. Bu devirde art arda dört kii hükümetin bana geçti. Hepsinin de eitim politikas aynyd ve amaçlar Marksizm, Leninizm dorultusunda candan çalmakt. Dolaysyla ileriki dönemlerde iyi ve kötü bir aradayd. Geçmi dönemlerdeki eitimde slamiyet’i anlatan dersler gittikçe azalmaktayd. Komünizm dönemine gelince bu çok daha azald. Okullarda 7–12.snflarda; Siyasi limler Tarihi Camiann Sosyal Ekonomik Yaps Sosyalizm ve Sosyalizmin Dünyadaki Baarlar Tebeka ve Tebekat- Mübarize (mücadele) Emperyalizm ve Sömürge Sistemi çi Tabakasnn nklab- Nühzetleri Sosyalist nklap Rusya’nn Komünist Partisi Tarihi Genel Mülkiyet Nasl Genel Üretime Dönüebilir? Komünizm ve Sosyalizmin En Son Dönemi Devlet ve nklap “Sosyalizm” Blokunun Adilane Sava ve “Bat Bloku”nun Gayr-i Adilane Sava Maoizm ve lmi Sosyalizme Göre Onun nhiraflar Afganistan Halk Demokratik Partisinin Tarihi Afgan – ürevi Dostluu konulu dersler okutulmaktayd. 55 Dier yüksek öretim okullarnda da Tacikistanl tercümanlar yardmyla Rus hocalar tarafndan aadaki dersler okutulmaktayd: Sosyoloji Tarihî Materyalizm Diyalektik Materyalizm Devrimlerin Nühzet (hareket) Tarihi Afganistan’n Yeni ve Çada Tarihi (1919-1978) Bu yllarn en kötü taraf üniversitelerin Rus akademisyenlerle dolu olmasyd. Bir de Rusya ve onun yldzlar olan ülkeler dnda hiçbir ülkeyle kültürel münasebet yoktu. Bunlara ramen bu dönemde Afganistan Türkleri kültürel yönden ülkeye yeni bir bak açs kazandrd. Zahir ah döneminde radyodan birkaç ay boyunca her gün on beer dakikalk Özbek ve Türkmen Türkçesiyle yaplan bir program vard. Ancak, bu günlük yarm saatlik radyo program Davut ah zamannda aniden kesilmitir. 1978 ylnn ilk aylarndan balayarak radyo ve gazeteler yoluyla yaynlar; dergiler araclyla da süreli yaymlar balamtr. Afganistan’da yaayan dier halklarn dilinde ve dolaysyla Özbek Türkçesi ve Türkmen Türkçesinde de belli saatlerde yayn yaplmaya baland. Afganistan’da ilk defa “Yulduz” ve “Güne” isimleri altnda haftalk gazeteler Özbek ve Türkmenlerin kendi dillerinde yaymlanmaya baland. Milli Eitim Bakanl’nda da bu yln sonuna doru “Naarat Dekanl”nda “Milliyetler Genel Müdürlüü” çerçevesinde Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi vb. diller bölümleri resmen akademik ie balayp birinci snftan altnc snfa kadar ders kitaplar telif edildi ve Kuzeydeki Türklerin yaad bölgelerde okullar açld. 56 1982 ylndaysa Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi çerçevesinde Özbek Dili ve Edebiyat Bölümü ilk olarak Farsça Bölümünün altnda kendi ilmî ve akademik faaliyetlerine balamtr. Özellikle eitim ve kültür alanlarnda gözlenen en iyi ve önemli hareketlerden biri de, eski dönemde yani Zahir ah ve Davut ah zamannda memlekette her eyin en iyisinin önce gözbebei Petunlara daha sonra da Tacikler (Farsça konuanlar)’e ihdas edilmesiydi. Kabil ve Petun kavimlerinin çounlukta yaad yer olan Nengerhar ehrinin dnda herhangi bir yüksekokul ve üniversite bulunmuyordu. 1978 ylndaki devrimden sonra tüm vilayetlerde “Dar-ül-mualliminler” ve baz bölgelerde de Pedagoji enstitüleri açld. Dier çok önemli bir adm da, kuzey bölgesinde merkezî deere sahip olan Belh vilayetinde Belh Üniversitesi, bat bölgesinde çok önemli tarihî ehirlerden biri olan Herat’ta Herat Üniversitesi’nin açl saylabilir. Yine önemli i ise bu devirde Kabil Üniversitesi’nin farkl alanlarnda yüksek lisans ve doktora eitim programlarnn planlanp yürürlüe giriiydi. Ama bunlarn hiçbiri de hakiki olarak salam bir mefkure ve akide esasna dayanmamaktadr. Bu sebeple, bu programlarn Afganistan’n dertlerine çare bulmakta yetersiz olduu söylenebilir. 57 2.8. Afganistan Halknn ran ve Pakistan’daki Gurbet Zamanlarnda Eitim Meselesine Ksa Bir Bak (1978-2001) 1978 ylndaki devrim sonucu birkaç ay sonra Afganistan halknn normal hayat tehlike altnda kalp skntlar balad. Bu sebeple yer deitirmek zorunda kalan halk, mecburen Pakistan ve ran snrlarna göç etti. Savalar iddetlendikçe mültecilerin says da yükseldi. Binlerce aile, çocuklaryla komu ülkelere snd. Tabiî ki ailelerin ie, çocuklarn da eitime ihtiyac vard. Bu mülteciler içinde bulunan eitimli insanlar, Birlemi Milletler’in farkl organlarnn yardmyla okul açmak için çaba gösterdiler. Açlan bu okullarn büyük bir ksm Pakistan’n Peaver ehrinde yer alrken dierleri slamabat, Pindi, Karaçi ve Kövite’de yer almaktadr. Bu okullar, eitim amaçl olmasnn yan sra Afgan Mücahit partilerinin de siyasi ve ticari merkezleri olmutur. Okula devam edebilmek için Afgan çocuklarnn ailesi, yüz, iki yüz kalder (Pakistan para birimi) vermek zorundayd. Ders kitab masraflar da aileler tarafndan karlanmaktayd. Ders kitaplar, Zahir ah devri kitaplar üzerinde yaplan baz deiiklikleri kapsamaktayd. Bu deiikliklerle kitaplarda slamiyet, cihat, sava, silah 58 kullanma gibi konular ilenmekteydi. Kabil hükümeti karsndaki direniçilerin merkezi Peaver'di. Orada birkaç okul ve medrese ile mülteciler için kamplar da açlmtr. Balangçta bu okul ve medreseler çok basit ve iptidai ekilde açk alanlarda, çadrlarda eitim vermekteydi. Ruslarn, Afganistan' igalinden sonra dünyann gözü Afganistan'a çevrildi. Her taraftan yardm eli uzatld. Bu yardmlar, eitimi de kapsamaktayd. Böylece cihadi oluumlarn her biri kendine ayr bir eitim komitesi açmay düünmütür. Ayrca çeitli bilim adamlarn i bana getirip örencilere kitap, krtasiye vs. datmlardr. Bu oluumlar, okullar için evler kiralayp kendilerine ait baz medrese ve okullarn buraya tamlardr. Göç ettikleri ülkelerde yaamaya mecbur olan örencilerin çou, gurbet ve sava artlarndan sknt çekmekteydiler. Bu artlar altnda okullarnda ders görmekteydiler. Öretim gören bu örenciler, Afganistan hakkndaki haberler ve slami kitaplarla ilgilenip okumaya meraklydlar. Daha sonra cihadi partiler kendilerine ait sivil ve askerî üniversiteleri, gurbette yaayan gençler için açmaya karar verdiler. Yurt dndaki bu okul, medrese ve üniversitelerin olumlu yönleri olduu gibi eksik yönleri de vard. Balangçta parti ve oluum meseleleri önemsenip sava ile ilgili terimler öretilmeye çallmaktayd. Daha sonra eitim bir düzene girdi ve sistemli bir eitim plan dorultusunda bilimsel yöntemlere uygun olarak hazrlanm ders kitaplarndan yararlanarak slami boyutta yeni kitaplar hazrland. Pakistan'da mülteci çocuklar için açlan okul ve medreselerde kitaplar para karlnda datlyordu. 59 3. BÖLÜM AFGANSTAN’DA TÜRKÇE ETM 3.1. Afganistan’n Milli Eitiminde Türkçe Eitiminin Yeri Anlald gibi 19. yy.’da temeli atlan Afganistan Maarifinin ilk resmî admlar, devletler arasndaki politikalar esasnda Türkiye’den görevlendirilen bilim ve i adamlarnn yardmlaryla atlmtr. Askerî ve mülki alanlarda balanm olan eitim ilerinin banda Türk eitim, hukuk, tp ve teknik bilim adamlar yer almlardr. Ama ne yazk ki Türkçe eitimi konusunda pek ciddiyetle çallmamtr. Görülüyor ki o dönemlerdeki yaplan ders programlarnda Türkçe dersi varm gibi olsa da durumu ve sonucu hiç belli deildir. Yani bu konuya Afganistan ve Türkiye devletleri pek scak bakmamtr. Hatta bu konunun ihmal edildiini bile düünebiliriz. Demek ki 1979 ylna kadar Afganistan’n Millî Eitiminde de orann yerli Türklerinin dili ve edebiyatnn herhangi bir yeri bulunmamakta idi. Türk devletinin Afganistan’daki bütün kültürel faaliyetlerine ramen Türkiye Türkçesinin eitimi konusunda ngilizce, Franszca ve Almanca gibi yabanc dil olarak kabul edilip önemsendiini görememekteyiz. Yukarda bahsedildii gibi Afganistan'n etnik yaps, kültürü ve dilleri çeitli ve birbirinden çok farkldr. Nüfusun üçte biri Türk soylulardan olumaktadr. Ancak bu bilgi, resmi kaytlara geçirilmemitir. Çünkü ngiliz politikalarnn etkisinde olan Afgan politikaclar ve devlet erkân iki yüzyllk hükümetleri boyunca bu topraklarda yaayan Türklere kar 60 olumsuz bir tavr taknd. Afganistan'da Türkçe eitimi dendiinde orada yaayan yerli Türkler ( Özbekler, Türkmenler vb.)in dili akla gelir. Bu konu iki grupta incelenebilir: Afganistan'da Türkiye Türkçesinin Eitimi Afganistan'da Afgan Türkçesinin Eitimi 3.1.1. Afganistan’da Türkiye Türkçesinin Eitimi Nüfusunun mühim bir ksmn, Türklerin tekil ettii Afganistan ile Türkiye arasnda tarihî ve kültürel bakmdan pek çok müterek taraflar bulunmasna ramen maalesef Türkiye’de Afganistan hakknda ciddi bir aratrma yaplmamtr. Mehmet Saray’n "Dünden Bugüne Afganistan" ad altndaki aratrmas bu eksii gidermek ümidiyle bir müddet evvel neredilmitir. Bu aratrmann gösterdii ilginç pek çok önemli husustan biri de Türkiye'nin yarm asra ( 1910–1950 ) yakn bir dönem Afganistan'n kaderine olumlu bir ekilde nasl etki ettiidir. Bu hususu Afganistan tarihinin ak içinde ayrntl olarak ilemek mümkün olmadndan ayr bir aratrma konusu yapm ve hem Türk- Afgan münasebetlerinin tarihçesini vermek hem de yirminci asrn ilk yarsnda Türklerin Afganistan'n kaderine nasl tesir ettiini kitabnda anlatmtr . Mustafa Kemal Atatürk devri, Türk- Afgan münasebetlerinin en canl olduu dönemdir. Türkiye mümkün olduu kadar her sahada Afganistan’ desteklemeye gayret etmitir. Türk mütehassslar, Afganistan'a giderek bu ülkenin kültürel, ekonomik ve askerî alanlarda kalknmas için çalmlar. Bu idealist insanlarn çalkanlklar ve dürüstlükleri, Afgan milletinin kalbinde Türkler için büyük bir muhabbet yaratmtr. 61 Dünya emperyalizminin ban çeken Rus ve ngiliz emperyalizmi arasnda bulunan Afganistan'a tek dostluk elini Türkiye uzatmtr. Karde iki müslüman ülke arasnda daha önce var olan ananevi dostluk bilhassa Atatürk devrinde oldukça gelimitir. “ Türkiye'nin Kurtulu Sava'nda Afganistan’n özel bir önemi vardr. 1 Mart 1921'de Moskova'da imzalanan antlamayla Afganistan, Anadolu hükümetini ilk tanyan ülkedir. Ankara'ya diplomat gönderen ilk ülke de Afganistan'dr.” (Sarhan, 2002:25). Afganistan'da Türkiye dostluunun temelini atanlar Türkiye'nin özgürlükçü aydnlardr. Bunlar ileride de Msr'a gidip yerleen doktor, mühendis, maliyeci, ressam, matbaac gibi elinden i gelen kiilerdir. O yllarda Afganistan’da bulunan Türklerden bazlarnn yerleme çabalar olduu da bilinmektedir. “Afganistan'n ilk gazetesi " Saracal- Ahbar- Afganiya", Mahmut Tarzi tarafndan çkarlmtr. Tarzi, örenimini Türkiye'de görmü, ömrünün önemli bir ksmn Türkiye'de geçirmi ve özgürlük, yenileme gibi düüncelerden etkilenmitir. O, Afganistan'a döndüünde ilk gazeteyi kurmu, ülkenin bamszln ve içeride yenileme düüncesini ortaya atp savunmutur. Msr'da bulunan alt yurtsever Türk’ün de Afganistan'a getirilmesi konusunda Emir'i ikna eden odur. Bu kiiler, Afganistan'a gider ve her biri kendi alanlarnda büyük çaba harcarlar. Ciddi ve dürüst olarak çalrlar. Afganistanllarn sevgisini kazanrlar. Afganistan halkna da Türkleri sevdirirler. Bir de Türkiye eskiden Afganistanl, özellikle buradan kaçmaya mecbur olan Türk soylularn, gelip yerletikleri ülkelerdendir. Birinci Dünya Sava'ndan önce yaymlanan Mösyö Kinye'nin kitabnda Adana nüfus istatistiklerine göre de kentte asl Osmanl, Çerkez, Kürt, Türkmen, Arap, Çingene, Fellahlar, Nesiriler’ den baka 4400 "ranl ve Afganl" yaamaktayd.” (imir, 2002:33). 62 Afganistan ile Türkiye'nin, ngiliz emperyalizmine kar bamszlklarn koruma mücadelelerinin ayn yllara rastlamas bu iki karde millet arasndaki dostluk balarn daha da kuvvetlendirmitir. Türk- Afgan dostluunu ilk alayan insan Mahmut Beg Tarzî olsa da kendi baarl çalmalaryla bu münasebeti kardelie döndüren ve daha da kuvvetlendiren Cemal Paa gibi son derece mütevaz bir insan olan Prof. Dr. Mehmet Ali Dapnar Bey'in hikâyesini nakletmemizde fayda vardr: “Türkiye’nin Afganistan'a eitim, kültür ve teknik yardmlar 1920’den 1939’lara kadar sürmütür. lk dönemde Afganistan, bamszln kazanr kazanmaz gözlerini Türkiye'ye çevirmitir. O zamanlarda Ankara kendi hükümetini yeni kurmutu. Afgan Emiri Amanullah Han Paa bir mektubunu, Birinci Dünya Sava'nda Çar ordusuna esir dümü olan Ziya Bey, Rifat Bey ve Hüseyin Cahit Efendi adlarndaki üç Türk subay, Azad Türkistan ve Müstekil Buhara yoluyla Afgan toprana varp oradan Türkiye'ye dönerken onlarn eliyle Mustafa Kemal'e bir dostça mektup yollam ve Afgan devletinin askerî ilerini ‘tanzim etmek üzere bir askerî heyet gönderilmesini’ rica etmitir.” (imir, 2001:642–643). Bat emperyalizminin en büyük temsilcisi olan ngilizlere kar istiklal mücadelesi vermekte olan Afganistan ile Türkiye'yi kendi ideolojileri için yaylma sahas olarak gören Bolevik Devleti güç durumda kalm, bu iki Müslüman milletle münasebetlerini gelitirmede büyük itina göstermitir. Bolevik önderi Lenin, bir taraftan Mustafa Kemal Paa ile münasebetlerini gelitirirken dier taraftan da Afgan Emiri Amanullah Han'a gönderdii mektup ile dostluk elini uzatm. Böylece Sovyet- Afgan antlamasnn imzalanmasndan üç gün sonra, “yani 1 Mart 1921'de ilk Afgan- Türk ittifak Moskova'da balanmtr.” (Saray, 1997:159). 63 Türk-Afgan antlamasnda Türkiye’nin Afganistan'a kültürel yardmda bulunmas ve subay göndermesi hükme balanmt. Antlamann 7. maddesi, “Türkiye- Afganistan'a her sene yardm, öretmen ve zabit göndermeyi ve bu hey'et-i muallimin ve zâbitlerin en az be sene kalmasn taahhüt eder.” diyordu. (Saray, 1997:161 ). Amanullah Han'n talebine cevaben Mustafa Kemal Paa, 19 Mays 1921'de teekkür ederek Türkiye'den istenen askerî heyetin de Afganistan'a yollanacan bildirdi. Bu gönderilen subay grubuyla birlikte Afganistan'a giden eski 4. Ordu Kumandan ve Bahriye Nazr Cemal Paa, Amanullah Han'n isteiyle Afgan ordusunu düzenleme ve bir "Örnek Alay" ( kt'a-i numune ) kurma iini balatmt. Türkiye 1930'larda da Afganistan'a yardmn artrarak sürdürmütür. Türkiye'nin Afganistan'a yardmlarnda eitim ve öretime öncelik verilmesine gayret edilmitir. Afganl gençler, hem Türkiye'de hem de Afganistan'da Türk öretmenler tarafndan eitilmitir. Türkiye pek çok Afganl gence burs vermi, onlar Türk liselerinde ve fakültelerinde okutup yetitirmitir. Bir taraftan da Türkiye, Afganistan'da eitim-öretim kurumlar kurarak oralara eitimciler göndererek Afgan gençlerini kendi yurtlarnda eitmitir. 1928 Afgan - Türk Antlamas'nn 5. maddesinde: “Türkiye Cumhuriyeti, Afganistan'n millî eitiminin ve ordusunun gelimesi ve yükselmesi için isteyecei yargsal, bilimsel ve askerî alanda uzmanlar seçip Afgan Devleti'nin hizmetine vermeyi yükümlenir.” (Sarhan, 2001:360) . Beinci madde, özellikle Afgan millî eitiminin ve Afgan ordusunun gelitirilmesi için Türkiye'nin Afganistan'a uzmanlar göndermesini öngörmektedir. Türkiye, eitimci, hukukçu, asker uzmanlarn Afgan Devleti'nin hizmetine vermeyi kabul edip en iyi ekilde icra bile etmi; ama maalesef bu kadar uzun süreli büyük yardmlar olduu hâlde Afganistan'n 64 hiçbir köesinde Türk dilinin eitim ve öretimi konusundan hiç söz edilmemitir. Hâlbuki Afganistan nüfusunun üçte biri Türk soyludur. 1928 antlamasnn uygulanmas srasnda Afgan gençlerinin eitim ve öretimi konularnda Türkiye'nin köklü eitim kurumlar olan harbiye, tbbiye ve mülkiyenin önemli roller üstlendikleri anlalmaktadr. Türkiye'de yetitirilmi olan saygn hocalardan biri mülkiyenin veya imdiki adyla Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nin Afganistan'a yapt bilim, eitim, kültür yardmlarna ilikin somut örneklerden ksaca söz etmekte fayda vardr. Onlar, 1930'lu ve 1940'l yllarda Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'nda okumu ve mezun olduktan sonra ülkelerine dönmülerdir. Ahmet Aliah Ma'sumi (Okul no 625), Afganistan Gümrük Tahsildarlarndan Seyyid Ma'suni ah ile Vezi Begüm'ün oludur. 1914 Kandahar doumludur. 1935'te stanbul Haydarpaa Lisesi'ni "iyi" derecede bitirip 1938'de Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olmu ve Afganistan'a dönmütür. 3.1.2. Türkiye’den Mezun Olan Afganistanl Gençler (1928-1943) 1928’den 1943 yllar devamnda Türkiye’de yetitirilmi olan birçok Afganistanl örenciler hakknda yazlm kaynaklar (Sarhan ve imir) “Kurtulu Sava Günlüü” ve “Atatürk ve Afganistan” adl kitaplarnda da ayn konular ilenmitir. Dolaysyla biz de onlarn bir kaçn bu kaynaklara dayanarak anlatmaya çaltk. “Ahmet Aliah yazd mektubunda, Afgan Kzlay Dernei’nin üyesi olduu ve Kâbil Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde gönüllü olarak sosyoloji, içtimaî iktisat ve d ticaret siyaseti derslerini verdii için sözü geçen 65 fakültede kendisine “fahri profesörlük” unvan verildiini belirtmektedir. 1928'de Türkiye'ye eitim amacyla getirilen Gulam Muhammed Bâbür, 1934'te Haydarpaa Lisesi'ni bitirip 1938'de Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olmu. 1938'de Afganistan'a dönüp Afganistan Maliye Nezareti'nde görevlendirilmitir. Türkiye Hükümeti'nin Afganllar için kabul ettii burstan yararlanarak 1935'te Haydarpaa Lisesi'ni bitiren Muhtar da Ekim 1940'ta Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olmu ve Aralk 1940'ta Afganistan'a dönmütür.” (imir, 2002:367). “Afganistanl Abdulmuhammed'in olu Muhammed Hasan Kemal, Türkiye'nin Afganllar için kabul ettii burstan yararlanarak 1935'te Balkesir Lisesi'ni bitirip Ekim 1940'ta Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olmu ve bu yln Aralk aynda Afganistan'a dönmütür. 1952'de Kâbil Ticaret Mahkemesi Reisi olmutur. Muhammed Akber, 1936'da Türkiye'nin Afganllar için kabul ettii burstan yararlanarak Balkesir Lisesi'ni “orta” derecede bitirdi. 1940’ta Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezuniyetini müteakip bir süre Ankara'da Ticaret Vekâleti’nde stajdan sonra Ekim 1941'de Afganistan'a dönmütür.” (Sarhan, 2002:364) . “Afganistanl Nevruz Ali'nin olu Berat Ali Baryaley, Haydarpaa Lisesi'ni bitirmitir. Türkiye'nin Afganistan için ihdas ettii örenim bursundan yararlanarak 1928'de Türkiye’ye getirilmitir. Orta ve lise örenimlerini Türkiye'de yapp Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olduktan bir yl sonra 1941'de Afganistan'a dönmütür.”(Sarhan, 2002:365). 66 “Afganistanllar için ihdas edilen örenim bursundan yararlanarak 1928’de Türkiye’ye getirilen Karim Bamiyani orta ve lise örenimini Türkiye'de yapm, Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olduktan bir yl sonra 1941'de Afganistan'a dönmü. Afganistanl ehzade'nin olu Abdül- Kudüs de 1930'da Türkiye'ye getirilmi, Haydarpaa Lisesi'ni bitirdikten sonra 1941’de Ankara Siyasal Bilgiler Okulu’ndan mezun olmutur. Bir süre Ankara'da çeitli bakanlklarda staj yaptktan sonra Afganistan’a gitmi ve 1950'de Afganistan'da vefat etmitir. Abdullah olu Sadk 1937'de Adana Erkek Lisesi'ni bitirmitir. 1942'de Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olduktan sonra bir süre Ankara'da çeitli bakanlklarda staj yapm, daha sonra da Afganistan'a dönmütür. 1937'de Haydarpaa Lisesi'ni bitirip 1942'de Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olan Ali Muhammed (Abdulahad) Saca, Afganistan’a döndükten sonra 1942 Kâbil Ticaret Mektep müdürlüünde; 1050'de Kâbil Hukuk Fakültesi asistanlnda ve Kasm 1969 ylna kadar birçok devlet kademesinde görev yapmtr. Türkiye Devleti'nin Afganllar için tesis ettii burstan yararlanarak Kayseri Lisesi'ni bitiren Emin Or, 1943'te Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olduktan sonra Afganistan’a gitmi ve Kâbil'de harp okulunda görevlendirilmitir. 1935'ten 1943'e kadar Afganistan'dan eitim amacyla getirilen örencilerden son olarak kayd bulunan Enver de Kayseri Lisesi'nde okumu, 1943'te Ankara Siyasal Bilgiler Okulu'ndan mezun olduktan sonra Afganistan'a ( memleketine ) dönmütür.” (Sarhan, 2002:368). 67 3.2. Afganistan’da Hizmet Etmi Olan Mülkiyeliler Afganistan-Türkiye dostluunun temellerini atanlar, Türkiye'nin özgürlükçü aydnlardr. II. Abdülhamit Han hükümdarl zamannda kaçp Msr'a yerleen doktor, mühendis, maliyeci, ressam, matbaac gibi elinden i gelen kiilerdir. O yllarda Afganistan'da baz yerleme kprtlar da olmutur. “Afganistan’n ilk gazetesi ‘Saracal- Ahbar- Afganiya’, Mahmut Tarzi tarafndan kurulmutur. Tarzi, örenimini Türkiye'de görmü, uzun yllar Türkiye'de kalarak özgürlük ve yenileme düüncelerinden etkilenmitir. Afganistan'a döndüünde kurduu ilk gazeteyle Afganistan'n bamszl ve içeride yenileme davalarn ortaya atar. Msr'da kaçak bulunan alt Türk yurtseverini de Afganistan’a getirilmesi konusunda Emir'i ikna eder. Bunlar, Afganistan'a giderler, her biri kendi alanlarnda büyük çaba harcarlar. Ciddi ve dürüst olarak çalrlar. Afganistanllarn sevgisini kazanrlar. Afganistan halklarna da Türkleri sevdirirler.” (Sarhan, 2002:369). Atatürk zamannda Afganistan'a gönderilmi danman, profesör olarak Afgan hükümeti hizmetine girmi ve orada yllarca hizmet vermi olan mülkiyeliler de vardr. Bunlardan bazlar Afganistan'da kalc eserler de brakmlardr. Bu mülkiyeli büyüklerimizden birkaç aada tantlmtr. 3.1. HASAN VASF MENTE (Okul no 84) “9Aralk1886'da zmir'de dodu. Yedi yllk zmir idadisinde orta ve lise örenimini ‘pekiyi’ derecede tamamlad. 1907'de mülkiyeden ‘iyi’ derecede mezun oldu. zmir maiyyet memurluu, Saint Joseph Koleji Türkçe Öretmenlii, Beyolu Sanca Maiyyet memurluu görevlerinde 68 bulunduktan sonra Eylül 1911'de Milas kaymakam, 1913'te Salihli kaymakam, 1909’da Hadikai Maarif Müdürü olarak görev yapt. 1922’de Hariciye Vekâleti Siyasî ler Bakâtipliine getirildi. Ekim 1922'de yeni kurulan Kâbil Sefareti 2. kâtipliine nakledildi ve Elçi Fahrettin Türkkan Paa ile birlikte Afganistan'a gitti. Bu görevi srasnda 18 ay fahri olarak Afganistan Maarif Nezareti Müavirlii görevini üstlendi. Nisan 1924'te büyükelçilik müstearlnda bulundu. 1950'de DP zmir milletvekili seçildi. 1954'te milletvekillii sona erince bir daha resmî bir hizmet almad ve emekli olarak stanbul'a yerleti.”(Sarhan, 2002:370). Vasfi Mente’in danman sfatyla Afganistan'a hizmet vermi ilk mülkiyeli olduu söylenebilir. 3.2. EMN AL ÇAVLI (Okul no 294) “1888'de stanbul'da dodu. stanbul dadisi'nde lise örenimini "pekiyi" derece ile tamamlad. Austos 1910'da mülkiyeden "iyi" dereceyle mezun oldu. Ekim 1910'da Bursa Sultanisi Tarih öretmenliine atanarak devlet hizmetine girdi. Bu görevde iken 1913'te Maarif Nezareti hesabna örenimini gelitirmek ve Kuzey Fransa bölgesinde Türk örencilerinin denetlemesini yapmak için Fransa'ya gönderildi. Birinci Dünya Sava’nda gönüllü olarak bulundu. 1915-1918 yllarnda stanbul Sultanisi Tarih öretmenlii görevinde bulundu. Sonra Mercan ve Vefa liseleri ikinci defa Bursa Lisesi Tarih Öretmenlii'ni yapt. 1926'da hükümetin izniyle Afganistan'a gitti ve Afganistan Maarif Nezareti Müavirlii'ne getirildi. Hindiku Geçitlerini ve Orta Asya Türk hayatn incelemek ve belge toplamak amacyla yapt gezilerin birinde anszn yakaland "uyku hastal"ndan dolay düüp bayld. Kâbil Türk Sefareti kendisini dört ay kadar tedavi ettirdikten sonra bir Türkistanly yanna verip felçli olarak stanbul'a gönderdi. 15 Eylül 1928'de stanbul Erkek Lisesi Tarih Öretmenlii'ne atand. Çeitli liselerde tarih öretmenlii yaptktan sonra 1950'de emekliye ayrld ve stanbul'a yerleip kendisini yazarla verdi.”(Sarhan, 2002:369). 69 3.3. Ord. Prof. SMAL HKMET ERTAYLAN “1889'da stanbul'da dodu. Galatasaray Sultanisi'nde orta ve lise örenimini tamamlad. Austos 1911'de mülkiyeden "iyi" derede mezun oldu. Kasm1911'de Robert Koleji Türkçe Öretmenliine atand ve ayrca Kadköy Sultanisi'nde öretmenlik ve müdür muavinlii görevlerinde bulundu. 1921'deöretmenlikten ayrlarak hariciye nezaretine bal matbuat umum müdürlüü tetkik ve telhis kalemi 2. mümeyyizliine nakledildi. Nisan 1923'te Azerbaycan Millî Hükümeti’nin TBMM Hükümeti’nden öretmen istemesi üzerine Bakû'ye gönderildi. Bakû Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dekanl'n üstlendi. Temmuz 1927'de profesörlüe yükseltildi. Kasm 1927'de yurda döndü. Çeitli okullarda öretmenlik ve Millî Eitim Müfettilii görevlerinde bulundu. Kasm 1939'da hükümetçe Afganistan'a gönderildi. Burada Afganistan Maarif Nezareti Müavirlii'ne getirildi. ahsî giriimleriyle Kâbil’de bir gece üniversitesi açtrd. lkokuldan üniversiteye kadar her derecedeki öretim kurumlarnn programlarn hazrlad. Aralk 1942'de kendi istei ile yurda döndü. Ocak 1943'te stanbul Üniversitesi'nin karar ile Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Tarihi kürsüsü ordinaryüs profesörlüüne seçildi. 1960'ta emekli oldu. 1967'de stanbul'da vefat etti.” (Sarhan, 2002:371). 3.4. Ord. Prof. ETHEM MENEMENCOLU “Mülkiye hocalarndandr. 1878'de stanbul'da dodu. Hukuk örenimini yaparak doktor unvann ald. Önce hariciye mesleini seçti. 1906 ylndan itibaren hariciye nezaretinin merkez ve d kadrosunda çeitli görevler üstlendi ve yükseldi. Orta elçi, umum müdür ve 1916'da hariciye nezareti müstear oldu. 1927 ylnda öretim mesleine geçti ve 1 Kasm 1927'de Mülkiye Mektebi Devletler Hususî Hukuku profesörlüüne atand. Ayn zamanda Devletler Umumî Hukuku ve Diplomasi Muhabere dersleri verdi. 1939'da Maarif Vekâleti Hukuk Müavirlii'ne getirildi. 31 Temmuz 70 1942'de Afganistan Maarif Bamüavirlii’ne atand. Kâbil Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde ders verdi. 1951 ylna kadar Afganistan'da kald. Ayn yl yurda döndü ve bir süre sonra ya haddinden emekliye ayrld. Politikaya atld. 1963'te vefat etti.” (Sarhan, 2002:371). 3.5. Prof.Dr. ATIF AKGÜÇ “Mülkiye hocalarndandr. 1900'de Mudanya'da dodu. Aydn dadisi'nde lise örenimini tamamlad. stanbul Hukuk Mektebi'ne girdi. Buradan mezun olduktan sonra talya'ya gitti ve Roma Hukuk Fakültesi'nde ceza hukuku alannda doktorasn yapt. Yurda döndükten sonra bir süre hâkimlik ve adliye müfettilii görevlerinde bulundu. 1935'te Bursa milletvekili seçildi. Kasm 1936'da Siyasal Bilgiler Okulu Ceza ve Ceza Mahkemeleri Usulü profesörlüüne atand. 1941'de milletvekillii tercih ederek profesörlükten ayrld. Mays 1950'de milletvekillii sona erdi. 1951'de Afganistan'a gitti ve Kâbil Hukuk Fakültesi profesörlüünü üstlendi. Dört yl kadar bu görevde kaldktan sonra 1955'te yurda döndü. Emekli olarak stanbul'a yerleti.” (Sarhan, 2002:372). 3.6. Prof.Dr. MEHMET ÂL DAPINAR Kâbil Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi'nin kurucusudur. 1905'te stanbul'da dodu. Nianta Sultanisi'nde "pekiyi" derecede lise örenimini tamamlad. Temmuz 1925'te Mülkiyeden "iyi" derece ile mezun oldu. Ayn yl Ticaret Vekâleti’nde devlet hizmetine girdi. Bu bakanlk hesabna sigorta örenimi yapmak üzere Paris'e gönderildi. Paris Millî limler Enstitüsü'nü bitirdi. Ekim 1929'da ktisat Vekâleti Mesai Dairesi Müavirlii'ne getirildi.1933'te Babakanlk Yüksek ktisat Meclisi Müavirlii'ne nakledildi. Ekim 1936'da hükümetin izniyle Afganistan'a gitti. Burada Kâbil Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi'ni kurdu. Bu fakültenin profesör ve 71 dekanlna getirildi. Bir süre de Afganistan Hariciye Nezareti Hukuk Müavirlii yapt. Kâbil'de Farsça olarak, 1937'de Devletler Hususî Hukuku, 1938'de Devletler Umumî Hukuku, 1939'da dare Hukuku Prensipleri ve 1941'de Kanunlarn Hazrlanmasnda lmî Usuller adl kitaplar yaymland. 1940'ta Afgan Hükümeti’nce 1.snf "Maarif Nian" ile taltif edildi. Eylül 1942'de Ankara'ya döndü. ktisat Vekâleti Harp Ekonomisi Dairesi Müavirlii'ne getirildi. Kasm 1946'da Basn Yayn Umum Müdürlüü D Yayn Dairesi Reislii'ne nakledildi. Aralk 1949'da bu görevden ve memuriyetten istifa ederek ayrld. Sekiz yla yakn serbest çaltktan sonra yine hükümetin izniyle Nisan 1957'de ikinci defa Afganistan'a gitti. Bu sefer Afgan Plan Müavirlii yapt. Kasm 1958'de yurda döndü. Serbest çalt. Franszca, ngilizce biliyordu. Dapnarn Kâbil'de Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi'ni nasl kurmu olduunu Mülkiyeliler Birlii Dergisi'nde anlatlm. Bu konu, derginin 43. saysnda "Afganistan'da Mülkiye" balyla yaymlanmtr. “Kâbil Siyasal Bilgiler Fakültesi'nin kurulu fermannn tarihi 9 Haziran 1938'dir. Birinci madde aynen öyledir: Kâbil'de bir Afgan Siyasal Bilgiler Fakültesi kurulmutur. Bu fakültenin maksad idare, diplomasi, iktisat ve maliye ubeleri için yüksek memur yetitirmektir… …Sonra ben Türkiye’ye döndüm ve baka bir vazifeye baladm. 1957’de plan müaviri olarak tekrar Afganistan’a gittiimde bu ilerin üzerinden yaklak yirmi yl geçmiti. Yeni mesai arkadalarmn çou fakültemizin aydn ve dinamik mezunlarndand. Ne kadar iftihar ettiimi tahmin etmek güç olmasa gerek. Bugün bu fakültenin kuruluunun üzerinden uzun yllar geçmitir. O zamanlar dünyann bu ücra ülkesinde maddi imkânlar zayf; fakat ruh yaplar kuvvetli ve asil insanlarn arasnda kardelik vazifemizi yaptmz 72 günlerde bizlerle birlikte çalan arkadalarmz ükran ve minnetle anyoruz.” (Saray, 1997:275-284 ). 3.3. Mülkiyeliler Dndaki Türklerin Afganistan’daki Hizmetleri Afganistan’da hizmette bulunanlar elbette ki sadece mülkiyelilerden ibaret deildi. Onlarn dnda Afgan halkna hizmette bulunan Türk uzmanlar, subaylar, doktorlar, hukukçular, eitimciler, profesörler vb. hakknda ksaca durmakta yarar vardr. “Bu konuda Ankara’daki ngiliz Büyük Elçisi 1937 ylndaki raporunda, yl boyunca Türk-Afgan dostluunun ‘çok samimi’ olup 1937 yl içinde bir grup Türk subaynn Afganistan’da, Afgan Askeri Okulu’nda ders vereceklerini, örencileri eiteceklerini ve subay yetitireceklerini söyleyerek kayda geçirmitir. Askerlerin Afganistan’da farkl alanlarda dnda sivil Türk uzmanlarnn da görevlendirildikleri söylenmitir.”(imir, 2002:378 ). “ngiliz Büyük Elçisi’nin söylediine göre 1938 yl içinde sekiz eitim uzman Afganistan’da görevlendirilmitir. Bunlardan birinin de bamüfetti olduu yazlmtr. Ayn yl içinde Afganistan’dan Türkiye’ye 25 askeri örencinin gönderilerek eitim örenim görecekleri bildirilmitir.” (imir, 2002:378). Dr. Bilal N. imir, Atatürk ve Afganistan adl kitabnda: “1932 ylnda Türk uzman ve profesörleri tarafndan Kabil’de ilk fakülte açld... Türk doktor ve profesörlerinden oluan bir tedris heyeti ile bir tp fakültesi açlm ve sanayi, harbiye, muallim mektepleri de tekrar açlmtr.” demektedir. 73 Afganistan’da Prof. Dr. Kamil Rfk Urga vastas ile açlan ilk Tp Fakültesinin öyküsünü Ethem Yenigürbüz, Çankr’nn Sesi adl gazetede öyle anlatmaktadr: “Bugüne kadar Çankr’dan birçok devlet adam, asker, bürokrat çkt. Ahde vefa duygusuna sahip Çankrl, bu insanlarna her zaman sahip çkarak gereken desteini vermitir. Ancak aratrmalarmz sonucu öyle bir deer bulduk ki, bu insana yeteri kadar deer veremediimizi üzülerek gördük. Prof. Dr. Kamil Rfk Urga’dan bahsediyoruz. Çankr’nn Çetince Mahallesi’nde ( Bugünkü Yenimahalle) dünyaya gelen Kamil Rfk Urga, Kurtulu Sava’nda Atatürk ile birlikte Trablusgarp ve Kafkas cephelerinde yer ald ve operatör doktor olarak hizmet verdikten sonra uzunca bir süre de Çankaya’da Atatürk’ün özel doktorluunu yapt. 1926 ylnda Atatürk’ün davetlisi olarak Ankara’ya gelen Afgan kral Amanullah Han’n talebi üzerine Afganistan’da salk alannda çalmalar yapmak üzere Atatürk tarafndan görevlendirildi. Prof. Kamil Rfk Urga, ekibinin banda Afganistan’a giderek bu ülkede 17 yl kald. Afganistan’da kald süre içinde hem kral ve ailesinin doktorluunu yapt hem de Afganistan’daki ilk Tp Fakültesi olan Kabil Tp Fakültesini kurup ilk dekan oldu. Afgan kral ve Afgan halk Prof. Dr. Kamil Rfk Urga’y öyle çok sevdi ki Kabil’de Dr. Rfk adn verdikleri bir sanatoryum yaptlar. 1931 ylnda bir süre için Ankara’ya dönen Prof. Dr. Kamil Rfk Urga tekrar Kabil’e çarlm ve oradaki çalmalarna devam etmitir. Çevredeki deiik kral ve ailelerin güvenini üst seviyede kazanarak çalan ve kurduu Tp Fakültesi ile özel hastaneyi sürekli gelitiren Dr. Rfk Bey Afganistan’da büyük öhret kazand. Yall nedeniyle 14 Aralk 1944 ylnda Ankara’ya dönü yapan Rfk Bey’e Afganistan’n Sardar- Ali, Serdar- Ala ve maarif nianlar verildi. Türkiye’ye dönüünde ise bata Atatürk olmak üzere dönemin Dileri Bakan M. Cevat Açkaln ve Salk Bakan Dr. Hulusi Alata tarafndan çeitli ödüller ve takdirnameyle ödüllendirildi. Dileri ve 74 Hariciye Bakanlarnn takdirnamelerindeki ‘Afganistan’da vazifenizden fazlasn da yaparak yüzümüzü aartm ve memleket arasndaki dostluu takviye için durmadan çalm olmanzdan dolay tebrik ve teekkürlerimi takdim etmekten bahtiyarlk duyuyorum.’ ifadelerinin yer almas dikkatleri çekiyordu. Afgan halk Türk insann Rfk Bey’in ahsnda tanm ve çok sevmiti. Türk Afgan dostluunun temellerini atan Rfk Bey Ankara Çankaya’da yaptrd be katl binaya Kabil Apartman ismini, Çankr’daki 4 katl binasna da Dilaram ismini verdi. 1960’l yllarda evinin bulunduu sokaa Dr. Rfk Bey’in ad verildi. Çok sevdii Çankr’ya o dönemlerde sk sk gelen Rfk Bey 11 ubat 1966 günü Çankaya’daki evinde 86 yanda hayatn kaybetti ve vasiyeti üzerine Çankr’daki aile kabristannda topraa verildi. 1991 ylnda tantm evlatl Zehra Urga hanmefendi Dr. Rfk Bey’in tek vârisi olarak babasndan kalan Tüm mal varln Mehmetçik vakf’na balad. Zehra Urga hanmefendi Kamil Rfk Urga’nn Çankr’y ve Çankrllar çok sevdiini, frsat buldukça Çankr’ya gelmekten büyük mutluluk duyduunu anlatm ‘O hep Çankr’da huzur bulduunu söylerdi.’ demiti. Özellikle Amerika’daki 11 eylül saldrlarndan sonra gündeme gelen Afganistan’n bugün içinde bulunduu zor durumdan kurtulmak için Türkiye’den destek beklerken, Atatürk dönemindeki iyi ilikileri ve Türkiye’nin desteini anlatmalar Dr. Rfk Bey’in çalmalarnn hâlâ unutulmadnn da bir kant olmutur.” Prof. Dr. Kamil Rfk Urga 75 (Kabil’deki ilk sanatoryum) Türkiye’nin Afganistan’a gösterdii dostluun ve yardmn en iyi ekilde yürümesine sebep olan çeitli ahsiyetler ve büyük i adamlarndan baka, münasebetlerin balangcndan beri görevlendirilen bütün büyükelçilerin özellikle Kabil’de uzun yllar büyükelçilik yapm olan Memduh evket Esendal’n “Afganistan’daki baarl icraat Afgan hükümet ve yabanc meslektalar tarafndan da takdirle zikredilmitir... Esendal, Afgan Hükümeti erkân ve kral ile çok iyi münasebetler kurarak onlarn itimadn kazanm ve bir nevi Afgan Hükümeti’nin ba danman hâline gelmitir...” (Saray, 1997:210). Kabil’de uzun süre görev yapm olan Büyükelçi Esendal’n mektuplarnda, Afganistan’a gönderilen çeitli Türk doktorlarnn adlar geçer: Dr. Rebii Bey, Dr. Rfk Bey, Dr. Fuat Togay, Di Hekimi Dr. Hikmet Arkn, Kabil’de Bakteoroloji Enstitüsü’nü kuran, Prof. Dr. Zühtü Berke ve dierleri... Bunlar gibi asker veya sivil birçok Türk uzman yllarca Afganistan’a hizmet etmi, ayrca Afganistan hükümetine danmanlk yapmlardr. 76 Böylece 1920’li yllardan beri devam edegelen Türkiye ile Afganistan arasndaki siyasal ve kültürel münasebetler 1944 ylna kadar aradaki baz durgunluklar göz önüne almazsak uzun süreli gelimelerle devam etmitir. Ama ne yazk ki Atatürk’ün ölümünden sonra Türkiye’deki gelimeler, kinci Dünya Harbi’nden sonra Amerika Birleik Devletleri’nin yeni bir dünya lideri olarak ortaya çkmas ile ayn zamanda Sovyetlerin Afganistan’da kültürel ve ekonomik faaliyetlerinin artmas sebebiyle yllar boyu süregelen Türk-Afgan münasebetlerinde durgunluk balad ve o kadar çaba ve fedakarlklarn neticesi olan tarihî Afgan-Türk münasebetleri artk baz pürüzlerle karlamaya balad. Ancak, Türkçenin Afganistan’da resmi olarak eitimi konusunda herhangi bir faaliyete rastlanmasa bile orada bu dili seven, isteyen ve örenenlerin olduunun kabul edilmesi gerekir. Muhakkak ki bu da o fedakarca faaliyetlerin neticesi olarak kabul edilebilir. Ama, 1970’li yllara kadar Türkçenin eitimi ve öretimi ile ilgili çok önemli bir konuya rastlanamamaktadr. Bu konuda bir iki kaynakta Afganistan’da ilk Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi’nin balangçtaki ders programlarnda bir Türkçe dersi de veriliyormu dense de bu dersin hocas veya hocalar kimlermi ve nasl program uygulanmsa, Afganistan’da Türkçe dersi görüldüüne dair kesin bir emare yoktur. Fakat, o zamanlarda ve daha sonraki zamanlarda Türkiye’den mezun olanlarn Türkçe eitimi gördükleri muhakkaktr. Benim aile çevremde rahmetli babam Senatör Abulhayr Hayri ve rahmetli amcam Nazar Muhammet Neva ile u anda Amerika’nn Kaliforniya eyaletinde yaayan daym Ebdul Mecid Bedri o zamanlarda Afganistan’a çalmak için giden Türklerle tanm. Arada samimi ve kardeçe kültürel münasebetler olmu. Buna kant olarak amcam rahmetli Nazar Muhammet Neva’nn kendi el yazsyla yazlm olan Namk Kemal’in hayat hakknda, Vatan Kasidesi, Vatan Mersiyesi ve Namk Kemal’in olu Ali Ekrem Bey’in babasnn vefat için söyledii mersiyesi gibi birkaç farkl iiri kendi özel iir defterine yazmtr. Aada verilen örneklere dikkat ediniz: 77 78 Nazar Muhammed Neva özel defterinden Türkçe yaz örnekleri 22 Nisan 1978 tarihindeki devrim sonucu Afganistan halknn bana kara bir örtü sarlmt ki bu durumdan bütün dünya rahatsz olmutu. Ama, tabiî ki herkesten daha fazla üzülen ve etkilenen Afganistan’la güçlü tarihi balar ve en samimi dostu olan Türkiye’nin halk ve devleti idi. Ne yazk ki Türkiye’nin de elinden bir ey gelmiyordu. 1987 ylndan sonra Afganistan’da kurulan komünist rejimin politikalar sonucu daha önce de bahsettiimiz gibi Bat ile aradaki balant kopmu ve hakkn aramak isteyen Türkler “Pantürkizm” ile suçlanmt. Kiiler ve topluluklar amanszca hapse ve ölüme mahkumdu. Yani biz Sovyetler politikas esasnda ayr ayr dil ve millet olarak (Özbek, Türkmen, Kazak, Karluk, Uygur vb.) kendimizi tantmak zorundaydk. Herhangi bir Türklük çabas ve hareketi “Pantürkizm” ad ile suçlanarak ortadan kaldrlmaya çallyordu. Buna ramen Afganistan’n cesur Türk insan kendi rehberleri gibi en kötü artlarda bile bu yolu takip etmeye çaltlar ve sanrm 1981-82 yllarnda Kabil’in ehr-i Nev (Yeni ehir) denilen semtinde bir Psikolojik Tp (Tp- Revani) Merkezi’nde Dr. Berna Asifi’nin dekanl zamannda onun istei ve yardmyla Türkiye Büyükelçilii’ndeki görevli ahslardan biri Türkçe öretim kursunu üstlenmiti. Hocann ismi Ali Bey idi. Ben o zamanlar lise mezunuyken bu 79 kursa katlmtm. Maalesef iki dersten fazla devam etme ansm olmamt. Çok uzun sürmeden Türkçe kursu yukarda söylenen sebeplerle kapatlmt. Afganistan’da Türkçenin bu gönüllüler kursu ilkel bir ekilde, “Shhat- revanî’ denilen shhî merkezin dekannn teebbüsü ile Türkiye Büyük Elçiliinde görevli olan Ali bey efendinin öretmenliiyle o merkezin ofisinde haftada iki gün toplanrd. Ders malzemesi olarak srf bir tane okuma kitab vard. Örencilerin hepsi Afgan Türk’ü (Özbekler ve Türkmenler) nden ibaretti. Toplam 15 veya 19 örencisi vard. Ne yazk ki kursun ömrü pek uzun deildi. Birkaç ay sonra kapanmt. Bu kriz yllar döneminde zaten siyasî politikalar nedeniyle hiçbir önemli hareket komünist rejimin yklmasna kadar Afgan-Türk münasebetinde gözükmemekteydi. 3.4. Afgan-Türk Okullarnn Açl (Mays-1995) 16 Nisan 1992 tarihinde Afganistan’n komünist rejimi General Dostum’un birleik silahl güçleri tarafndan devrilmesinin ardndan, General Dostum, Mezar- erif kentinde kendi yönetimini kurdu. Kuzeydeki Özbek ve Türkmen mücahitler de General Dostum’a destek verdiler. Afganistanl Türkler “Cünbü-i Millî slami Afganistan” (Afganistan Ulusal slami Hareketi) adl bir örgüt oluturdular. General Dostum oybirliiyle partinin lideri seçildi. Artk Balh bigan, Faryab, Samangan ve Kunduz illeri General Dostum’un yönetimi altndayd. Böylece Afganistan tarihinde ilk kez yakn tarihte önemli bir siyasî ve askerî güce kavumulardr. Afganistan’n siyasal ve sosyal durumu genelde hiç iyi deildi. Ama kuzey cephesi nispeten biraz iyiydi. Kâbil’in kark durumu ve sava alanna çevrilmesi sebebiyle millet ve mal-mülkünü terk etmeye maruz kalp yurt d ve yurt içindeki sakin bölgelere geçici olarak snmaya mecbur olmulard. Bu arada kuzey 80 bölgesindeki ehirlerin merkezi sfatn alan Mezar- erif’e birçok millet snd ve bu dönemdeki yegâne faal eitim merkezleri olmu Balh Üniversitesi, Balh Talim-Terbiye Dekanl’nn v.s. imkânlarndan faydalanabilmek için Kâbil Üniversitesi’nin hocalar ve örencileri de buraya gelmilerdi. Dolaysyla bu yllarda Türkiye ve benzeri yakn-uzak dost ülkelerinin konsolosluklar da Balh tarihi ehrinde açlmt. Afganistan’da Afgan-Türk okullarnn açl da tesadüfî deildi. lk Türk okulu belki bir ihtiyaç esasnda Kuzey bölgesinin ibirgan ehrinde 1995 ylnda açlmt. Her ne kadar bu okullar Türkiye devletinin resmî faaliyeti esasnda açlmsa da Afganistan’da Türkçenin eitimi ve Türk dilinin yaylmasnda büyük paya sahip olduu muhakkaktr. Afgan-Türk okullar Afganistan’n farkl bölgelerinde kademe kademe açlmtr. Çünkü eitim faaliyetlerinin iyi ve güzel ekilde sürdürebilmesi için öncelikle o yerin güvenliinin temin edilmesi gerekiyordu. Kuzey bölgesi özellikle General Dostum’un memleketi olan ibirgan ehri bu sfat tamaktayd. Dolaysyla Afgan-Türk Lisesi Afganistan’da ilk defa Mays 1995’te ibirgan ehrinde açlmtr. Lise, 75 örenciyle öretime balamtr. Bu say Temmuz 2006’ya kadar 350 örenciye ulamtr. Yedinci snf bitiren örenciler imtihan ile alnmakta olup on ikinci snftan Lise diplomasyla mezun olmaktadrlar. Bu örencilerin 150’si yatl olarak okumaktadrlar. imdiye kadar yatl örenci says toplam 200 civarndadr. Öretmenlerden on dördü Türkiyeli, on biri ise Afganistanldr. 1996’da Mezar- erif ehrinde Afgan-Türk Uluslararas Mezar- erif Lisesi açlmtr. Bu lise de yetmi be örenci ile öretime balam olup u anda (Haziran 2006) 501 örenciye sahiptir. Bunlardan 300’ü yatl okumaktadr. u ana kadar 220 mezunu vardr. Okullarda ngilizce arlkl 81 eitim verilmekte olup iyi derecede Türkçe de öretilmektedir. Saysal dersler ngilizce ilenmektedir. Öretmenlerin 20’si Türkiyeli, 14’ü Afganistanldr. Afgan-Türk Okullarnn Kandahar ubesi 1998 ylnda açlmtr. 350 örencisi vard ve henüz mezun vermemiti. Çünkü bu okullar 2000 ylndan 2001 ylna kadar son durum itibariyle Taliban tarafndan kapatlmtr. Afganistan’n güneyinde ad sk sk saldrlar ve çatmalarla gündeme gelen Kandahar kentinde, 5 yldr faaliyet gösteren Türk Okulu bu yl 95 örencisini mezun etti. 2001 ylnda eitim-öretime balayan Kandahar Afgan-Türk Lisesi ikinci mezuniyet törenini gerçekletirdi. Afgan-Türk okullarnn Kâbil’deki lisesinin açl tarihi Mays1999’dur. Bu okul Aryana Afgan-Türk adn tamaktadr. Aryana Afgan-Türk okulunun nasl kurulduunu, kurulu maksad ve sistemini Afganistan’daki bütün Afgan-Türk okullarndan biri olmas dolaysyla detaylca anlatmaya çalacaz. 3.4.1. Kuruluu Kabil Aryana Afgan-Türk Lisesi Afganistan Eitim Bakanl ile Ça Eitim Hizmetleri (Afgan-Türk Ça Education-ATÇE) arasnda yaplan anlama ile 1998 ylnda faaliyete balamtr. 3.4.2. Amac Türkiye ve Afganistan halk arasndaki dostluk ve kardelik balarnn daha da ilerlemesi, kültürler aras bir köprü olmak, Afganistan halknn Türk halknn en zor günlerinde yardmc olmasna mukabil Türk halknn da Afganistanl kardelerine kar vefa duygusunun gereini yapmak. 82 Örencilerini hem fen bilimleri yönüyle hem de terbiye yönüyle örnek tekil edecek ekilde yetitirmek. Bu manada globalleen dünyann ortak dili hâline gelen ngilizce, Türkçe, bilgisayar ve dier pozitif bilimleri en iyi ekilde öretebilmek ve farkl milletlerin bar içinde ayn ortam paylaabilecekleri fikrini vermek. 3.4.3. Sistem Afganistan, Türkiye ve dünya eitim sistemleri entegre eklinde uygulanr. Ders anlatmnda bilgisayar, televizyon, sinevizyon, vcd, teyp, her türlü multimedya cd’si ve modern ders araç gereçleri snf ortamnda kullanlmaktadr. 3.4.4. Dil Kâbil Aryana Afgan-Türk okulu be dilde eitim vermektedir. Bu diller Franszca, Petunca, Arapça, Türkçe ve ngilizcedir. ngilizce eitimi Oxford ve Cambrige modelinde yaplmaktadr. Sekizinci snflarda (hazrlk) haftada 20 saat ngilizce, 8 saat Türkçe okutulmaktadr. ngilizce ve Türkçe dersleri Türkiye’den gelen seçkin öretmenler tarafndan verilmektedir. Bu dersler dndaki dersler ise kariyer sahibi yerli öretmenler tarafndan verilmektedir. Matematik, fizik, kimya, biyoloji, bilgisayar dersleri 8. snf ikinci döneminden itibaren ngilizce olarak okutulmaktadr. 3.4.5. Kitaplar Afganistan Eitim Bakanl ve Ça Education irketinin belirledii kaliteli kitaplar ücretsiz olarak örencilere verilmektedir. ngilizce ve Türkçe 83 olarak okutulan derslerin kitaplar Türkiye, ngiltere, Amerika ve Pakistan’dan temin edilmektedir. 3.4.6. Yemek Öle yemei bütün örencilere ücretsiz olarak verilmektedir. 3.4.7. Laboratuarlar Aryana Afgan-Türk okulunda bilgisayar, fizik, kimya, biyoloji laboratuarlar vardr. Deney araç ve gereçleri mevcuttur. Bu dersler uygulamal olarak yaplmaktadr. Bilgisayar laboratuarnda her örenciye bir adet Pentium 3-4 bilgisayar ayarlanmtr. 3.4.8. Sosyal Faaliyetler Youn ders programlarndan sonra örencilerin dinlenmesi için çeitli sosyal etkinlikler yaplmaktadr. Gezi, piknik, futbol, voleybol, tekvando, tenis, tiyatro, bilgi yarmas ve hat yarmalar bunlardan bazlardr. 3.4.9. Mezunlar Aryana Afgan-Türk Kâbil lisesi 2004 ylnda ilk mezununu vermitir. Dier okullardaki (Mezar- erif, ibirgan) mezunlar Afganistan’daki en güzel üniversitelere en yüksek derecelerle girmektedir. Üniversite snavlarndaki baar oran %100 dür. Ayrca bu yl yabanc örenciler snavn (YÖS) burslu olarak kazanan 20 örenci, Türkiye’de en kaliteli üniversitelere yerlemitir. Bunun yannda Amerika, Almanya, Kanada, Avusturalya ve dier ülkelerde okuyan örenciler vardr. 84 3.4.10. Diploma Bu okullardan mezun olan örencilere ; Afganistan Eitim Bakanl diplomas Bilgisayar Sertifikas (imtihanla) ngilizce Sertifikas (imtihanla) Türkçe Sertifikas (imtihanla) verilmektedir. 3.4.11. Okula Giri-Kayt Bu okullarda her yl Ekim ay sonunda yaplan snavla örenci alnmaktadr. 2004 ylnda yaplan giri imtihanna 4000’e yakn örenci katlmtr. Bu oran Kâbil içindeki 7. snflar toplamnn %20’sine denktir. 3.4.12. Personel Says Türkiye’den gelen öretmen says17, says:18, Afganistanl dier personel says ise17’dir. 3.4.13. Örenci Saylar 8.SINIF 108 9.SINIF 98 10.SINIF 93 11.SINIF 105 12. SINIF 73 TOPLAM 477 (tablo-4) Afganistanl öretmen 85 Aryana Afgan-Türk okulunda 2004 ylnda yurt olmad için örencilerin hepsi gündüzlü eitim almaktadr. Örencilerin gerek ehir içinde gerekse ehirler aras yarmalarda göstermi olduklar üstün baarlar ile kalitesini bir kere daha ortaya koyan lise Afganistan’n hakl gururu hâline gelmitir. Afganistan’n adn duyuran/duyuracak olan gençlerle ne kadar iftihar edilse azdr. Yerli personel ile Türkiye’den gelen personelin uyum içinde azami fedakârlkla çalmas, bu okulun baarlarnn altnda yatan temel gerçektir. Afganistan ve Afgan halk, yetien bu altn nesilden çok büyük baarlar beklemektedir. Okulun yetkilileri de örencilerin bu beklentileri boa çkarmayacaklarndan emindirler. (tablo-5) (Afgan-Türk okullarnda 2004 ylnda uygulanan ders program) 86 3.5.Eylül 2001’den Sonra Afganistan’da Türkçenin Eitimi ve Öretimi Afgan-Türk dostluu, Mart 1921 tarihinde balam ve bugüne kadar gelmitir. Bu birbiriyle ortak snr olmayan iki ayr corafya arasnda yllar boyu devam edegelmi bir dostluktu. Dostluk ve kardelik münasebetleri, Mustafa Kemal Atatürk döneminde daha çok parlakt. Gittikçe yavalayan Afgan-Türk ilikileri birtakm siyasi koullar sebebi ile durgunluk dönemi yaamtr. “Babakan Bülent Ecevit, 8 Kasm 2001 günü DSP Grubunda Afganistan’a Türk askeri gönderilmesine deinirken, Afganistan halknn özgürlüüne ve kalknmasna katkda bulunmann Atatürk’ün bir vasiyeti olduunu söyledi.” (imir, 2002: XII). Ondan sonra ISAF komutanln Türkiye’nin üstelenmesiyle AfganTürk ilikileri tekrar canlanmtr. ATGK Komutan Hakan Temizkan “Yabanclar çin Türkçe Dil Bilgisi” isimli iki cilt kitabn ön sözünde; “…. likilerin tekrar canlanmas ISAF komutanln Türkiye’nin üstelenmesi ile gerçeklemi ve Türkiye Afganistan’a tekrar dostluk amacna dayanan varln Afganistan Türk Görev Kuvvet Komutanl adyla devam ettirmektedir. Türk Silahl Kuvvetlerinin Afganistan’a geliiyle ilikilerin yeniden güçlendirilmesi için birçok admlar atlmtr. Bu kapsamda Afganistan Hava Harp Okulunda bir Türkçe Dershanesi açlm ve 03 Mays 2003 tarihinde Türkçe eitimine balamtr. Burada Türkçe örenen Afgan subaylar ve örenciler Türkiye’deki çeitli askeri okullara ve kurslara gönderilecektir. Bu sayede hem Afgan-Türk kardelii daha da güçlenecek hem de Türkiye, Afganistan’n geleceine önemli katklar salam olacaktr. Ayrca on sekiz yl aradan sonra açlm olan Kabil Askeri Ataelii de Türkiye’nin Afgan-Türk kardeliine göstergesidir.” (Ak, 2003:1) diye yazyor. verdii önemin büyük bir 87 Afganistan’da uzun süreli bir siyasi durgunluktan sonra Türkiye devleti tarafndan 03 Mays 2003 tarihinde askeriyede Türkçe kursu açlmtr. Malum bu kurs Afganistan Hava Harp Okulu’nda kendi Türkçe eitimi faaliyetlerini ilerletmektedir. Bu kursta her yl askeriyenin farkl bölümlerinden yüksek eitim görmek için gönderilecek olan örenciler, Türkiye’ye gelmeden önce alt ay kadar Türkçe örenmek için okutulacak, baarl örenciler buraya gönderilecek ve baaramayan örenciler ise kursa devam edip tekrar bir sonraki devre kalacaktr. Bu kurslarda Türkçe eitimine katkda bulunan hocalar da tabii ki Türk subaylarndan olumaktadr. Örnek olarak onlardan biri olan Öretmen Yzb. Ahmet Ak’n fedakâr çalmalarnn ahidi olduumu da söyleyebilirim. Ör. Yzb. Ahmet Ak’n o yllarda büyük zorlukla hazrlad “Yabanclar için Türkçe Dil Bilgisi” ders kitabnn ikincisi Türkçe-Farsça olarak karlatrmal ekilde hazrlamtr. 88 Afganistan Hava Harp Kuvvetleri Türkçe eitim kursunda Yüzba Ahmet Ak tarafndan hazrlanm Farsça-Türkçe Karlatrmal Dilbilgisi Ders Kitabndan Türkçe örnek. 89 Afganistan Hava Harp Kuvvetleri Türkçe eitim kursunda Yüzba Ahmet Ak tarafndan hazrlanm Farça-Türkçe Karlatrmal Dilbilgisi Ders Kitabndan verilen Türkçe örnein Farsça karlatrmas. 90 3.6. Afganistan’da Türkoloji Bölümünün Dünü ve Bugünü 3.6.1. Kabil Üniversitesi Özbek Dili ve Edebiyat Bölümünün Açlmas Afganistan’da Kabil Üniversitesi’ndeki Dil ve Edebiyat Fakültesinin Türkoloji bölümü 1983 ylnda Komünist rejimin Babrak Karmal döneminde “Özbek Dili ve Edebiyat Bölümü” ad altnda açlmt. lk açldnda bu dal (Özbek dili ve edebiyat) n okuyup bilen olmad için Derice Dil ve Edebiyat bölümünün Özbek ve Türkmen kökenli lisans seviyesinde mezun olanlar o bölümün kadrosunda tayin ederek Özbek bölümünün açln salamlardr. Bu bölümün ilk bakan Pohanmel (Afganca ilmî rütbe yani doktoraya denk) Ziyaüddin Ziya hoca idi. kinci resmî hoca da Pohanmel Muhammad Salih Rash efendiydi. Ad geçen iki resmî hoca aslnda Özbek ve Türkmenceyi tahsil etmemi, Farsça mezunudurlar. Özbekçe bölümünü kurup yürütmeye gayret etmilerdir. Nisan 1983 ylnda ayn hocalarmz gibi ben dâhil 15 Türk kökenli örenci de istekli olarak Yüksek Eitim Bakanlndan teker teker dilekçelerimize kabul cevab alarak okuma ansn yakaladk. Örencilerin 12’si erkek 3’ü kzd.Daha önce belirttiimiz gibi balangçta Özbek Dil ve Edebiyat bölümü iki resmî hocayla Farsça bölümünün yönetimi altnda kendi eitim faaliyetlerine balamt. Tabii ki bölümün bütün dersleri için bu iki hoca yeterli deildi. Buna göre baka ilmî eitim ve öretim kurumlarnda görevli olan bu millete mensup air, yazar ve tarihçilere ücretli olarak tedrise izin verilmiti. Afganistan Bilimler Akademisi Özbekçe bölümünün bakan Takent Devlet Üniversitesi’nin Tarih bölümü mezunu Dr. Muhammet Yakûp Vahidi, Millî Eitim Bakanl, Telif ve Tercüme Dekanlnn “Karde Milliyetler” bakanlnda Özbekçe bölümünün üyesi air ve yazar Muhammet Eref Ezimî, bu bakanln “rfan” namndaki aylk dergisinin mesul müdürü ve 2002-2005’e kadar Türkiye’de Afganistan büyükelçiliini üstlenen Ebdülgafür Payâ Faryabîler de bu bölümdeki derslere girip büyük katkda bulunmulardr. 91 Bir de bu bölüme ilk dönemlerden balayarak Özbekistanl uzman elemanlar da gelmeye balamt. Onlardan Prof.Dr. Talat Rustemov, edebiyatç Dr. Lalehan Kerimova dilci sfatyla derslere giriyorlard. Onlarn iki yllk görevi bittikten sonra en son hocamz olarak Dr. Karim Mahkemov, Özbek dili derslerine giriyordu. Bu yllarn devamnda Özbekistan’a daha önceki yllarda eitim için gönderilen Özbek ve Türkmen çocuklar bu daln yüksek lisans mezunlar olarak ülkeye dönmeye balad ve onlardan Prof.Dr. Muhammad Alim Lebib, Gulam Resul Karluk , Nurullah Altay ve Azizullah Aral’ bu bölümün deerli hocalar olarak zikredebiliriz. 1987 ylnda bölümden 13 kii lisans eitimini tamamlayp mezun olmutu. O gruptan birinci ve ikinci dereceli yüksek puanla mezun olan bölümün kadrosuna kabul etmilerdi. Bunlar, Sait Nurullah Enbarî ve Aysultan Hayri’ydi. Türkoloji bölümünün temelini oluturan Özbek Dili ve Edebiyat hakknda öyle bilgi verebiliriz: 3.6.1.1. Amaç O dönemin politika yasalarna göre Afganistan’da yaayan karde milletlerin haklarnn korunmas amacyla, Özbek halknn ana dilinde eitim hakk salanmas amaçlanmtr. Buna göre bu bölümde ilk önce lise mezunu Türk kökenli örenciler ve herhangi baka dile istekli olan gençleri Özbek dili, kültürü ve tarihiyle tantrmak ve bu dilin eitimsel, jurnalistik vb. ihtiyaçlarn giderip bu boluu doldurmaktr. Yani yllar boyu uyutulup yok edilmeye çallan milletin yar canl dilinin boluklarn doldurmaktr. Bu bölümün mezunlar Millî Eitim, Yüksek Eitim ve Kültür Bakanlklarnda açlm olan “Özbekçe ve Türkmence” bölümlerinin kadrosunun elemanlar olarak yetitirilecektir. Ayrca; dilsiz, kültürsüz ve tarihsizlikle ihanete urayan bu derin tarihli, zengin kültürlü, tatl ve zengin dilli Afganistan Türk Milletinin gençlii ve gelecek nesline kendini tantmaktr. 92 3.6.1.2. Kuruluu Demokratik Afganistan Cumhuriyeti “1981 ylnda yürürlüe giren yeni anayasas birinci bölümünün yedinci maddesi esasnda, Afganistan’da yaayan çeitli halklarn meru haklarnn salanmas tasvip edilmiti.” (Aymak, 1981:Yldz Gazetesi, s.113). Bu maddeye göre Cumhurbakannn yazl emriyle Kabil Üniversitesi Rektörlüü ile Takent Devleti ark inaslik Enstitüsü arasnda birkaç maddelik antlama imza edildikten sonra bölüm kuruldu. 3.6.1.3. Sistem O dönemlerdeki Afganistan Eitim sistemine göre, Kabil Üniversitesinin Eitim sistemi de biraz deimiti. Yani Sosyalist ve komünist sisteme daha yakn ders program uygulanmaktayd. Bu bölümün eitimi de aynen öyle yaplmtr ve hocalarn anlatmas ve not yazdrmas dnda baka hiçbir modern multimedya ders araçlar kullanlmamtr. 3.6.1.4. Dil Her zaman Afganistan’n iki resmî dili olmutur. Buna göre bu bölümde Özbekçe dahil be ayr dil okutulmaktayd. Birinci snfn iki döneminde de Derice haftada dört saat, Petuca ise birinci snfn ikinci ve ikinci snfn birinci dönemlerinde haftada dört saatti. Yabanc dil (Rusça veya ngilizce) de birinci ve ikinci snflarn her iki döneminde haftada dört saat ve Arapça ise ikinci snfn ikinci döneminden üçüncü snfn ikinci döneminin bitimine kadar haftada dörder saatti. 93 3.6.1.5. Kitaplar Ders kitab olarak örencilerin elinde hiçbir kaynak yoktu. Ancak hocalarn özel olarak ele geçirdikleri Dil Bilgisi, Edebiyat Tarihi, Edebiyat Teorisi, Dünya Edebiyat vb. kitaplarndan snfta anlatrken bir de yazdrrlard. Bu sebeple, ilk yllarda ders kitab ve kaynak konusunda örenciler zorluk çekmitir. Bu bölümün kendi kütüphanesi de yoktu. Örenciler ödev ve ilmi aratrmalar yapmak için Üniversite Kütüphanesi, Millî Kütüphane gibi kaynaklardan faydalanacaklard. 3.6.1.6. Mezunlar Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesinin Özbekçe Bölümü 1987 ylnda ilk mezununu vermitir. lk birinci ve ikinci dönem mezunlarndan her ylda ikier kii bölümün kadrosuna öretmen aday olarak kabul edilmitir. Sonraki üçüncü ve dördüncü devirlerde mezun olan örencilerle öncekilerin birçou kendi yaadklar bölgelerdeki eitim ve öretim kurumlaryla devletin dier idari ve kültürel ubelerinde ie girmiler. Ama, Afganistan’da 1992 ylndaki slamc devrimden sonraki istikrarszlklar ve iç savalar sebebiyle bakent Kabil’de yaam zorlamaya balad. Sonunda insanlarn çou (özellikle Türkler) kuzeye (Mezar- erif’e) göç etmeye mecbur kaldlar. Kabil Üniversitesindeki farkl fakültelerin hocalar ve örencilerinden birçou Belh Üniversitesine kayt olmaya balad. Bu arada Özbekçe Bölümü tamamyla kapand. Belh Üniversitesinde de Özbekçe bölümü yoktu. 1993 ylnda Kuzey Yönetim Kurulu Bakan General Dostum’un hükmü esasnda bu bölüm yeniden açlp faaliyete balad. Tabiî ki bölüm öretim üyelerinin çounluu Kabil’deki hocalard. Pohendoy (Yrd.Doç.Dr.) M. Alim lebib bakanl ile Pohanmal (Dr.) Ziyavaddin Ziya Pohenyar (Uzman) Nurullah Altay, Pohyaley (Ör.Gör.) Aysultan Hayri ve pohenyar Nazar Muhammet birlikte bu bölümde yeniden 94 ie balad. Maalesef farkl sebeplere göre bölümün faaliyetleri iyi deildi. Örenciler de hem saysal olarak hem de seviye bakmdan kanaat verici durumda deildi. bu bölümden de Talibanlar gelmeden önce üç-be kii mezun olmutur. Özbekçe bölümünü eitime baladndan beri 45 örenci mezun olmutur. 3.6.1.7. Diploma Kabil (veya Belh) Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesinin Özbek Bölümünden mezun olanlara Kabil Üniversitesinin genel lisans diplomas verilmektedir. 3.6.1.8. .Örenci Kabulü Kabil Üniversitesinde genelde lise mezunu örenciler örenci seçme snavna girip snav kazandktan sonra belli puanlarla belli fakülteleri kazanp okuma ansna sahip olurlar. Özbekçe bölümünde de ayn ekilde seçilmektedir. 3.6.1.9. Öretim Eleman Says Üniversite yönergesine göre her bir bölümün açlabilmesi için bölüm bakan dâhil en az sekiz öretim eleman olmaldr. Ama, Özbekçe bölümünde durum böyle deildir. Bir bölüm bakan ve en fazla alt-yedi en az da 2-3 hocas vard. 95 3.6.1.10. Dersler Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesinin Özbek Dili ve Edebiyat Bölümü’nde u dersler okutulmutur. Afganistan Çada Tarihi Pedagoji Psikoloji Derice Petuca Arapça Yabanc Dil (ngilizce, Rusça) Dil Bilgisine Giri Ses Bilgisi Terihî Dil Bilgisi Tarihî-Karlatrmal Dil Bilgisi Özbekçe Sarf (Söz Bilgisi) Özbekçe nahiv (Cümle Bilgisi) Özbek Dilinin Geliimi Nazm Metni Edebî Sanatlar Edebiyat Teorisi Nesir Metni Edebî Tenkit Cihan Edebiyat slam Medeniyeti Tarihi rfan (Tasavvuf) Edebiyat Halk Edebiyat Yaz Sanat Lehçe Bilgisi Üslûp Bilgisi 96 Edebî Meseleler Külliyat Nevai inaslik Özbek Edebiyat Tarihi htisas Kursu(Seminer) slam Kültürü Düzgün Yazma Usulleri Uygulama Program (Staj) 97 3.6.1.11. Ders Program 98 Bu dersler, Kabil ve Belh Üniversitelerinde son zamanlarda uygulanan ders programlardr. 1993 ylndan önce komünist rejimin eitim sistemi gereince slam Medeniyeti ve slam Tarihi dersleri yerine lmî Sosyalizm, Siyasi ktisat ve Komünist Partilerinin Genel Tarihi gibi dersler uygulanmtr. imdilik Kabil Üniversitesinde Özbek Dili ve Edebiyat Bölümü birçok sebeple faal deildir. Çünkü, bu bölüm 1992 ylndan 2002 ylna kadar kapal durumdayd. Bölümün eski öretim elemanlar Golam Resul ve Aysultan Hayri’dir. Gulam Resul Karluk, Özbekçe Bölümü kapal olduu için Rusça bölümünde yardmc hoca olarak çalmaktayd. Daha önce de bahsedildii gibi 1993 ylndan sonra bölüm ilevini Belh Üniversitesinde sürdürdü ve Taliban zamannda kapatld. Taliban döneminde kadnlarn iten uzaklatrlmalarndan dolay Aysultan Hayri de iten atld için öretim eleman olarak çalabilmek için tekrar ilemlerini yaptrmak üzere Kabil’e dönmü ve Hamit Karzai’nin Kabil Üniversitesinde Türkoloji Bölümü açlmas ile ilgili karalln fark etmi ve bu konuda çalmalarda bulunmutur. Belh Üniversitesindeki Özbekçe bölümünün eski hocalarndan Pohenmal Muhammed Âlim Lebîb, Üniversite Rektörü ile girdii bir tartma sebebiyle Fariyab Pedogoji Enstitüsüne gönderilerek cezalandrlm, Pohenmal Muhammed Salih Rasih de kendi eski branna uygun bölüm olan Farsça bölümünde görevlendirilmi , Pohanyar Nurullah Altay ise ibirgan’da görevlendirilmitir. Bu sebeple Belh Üniversitesinde eski hocalarnn olmamas ve sadece Pohanyar Nazar Muhammed’in bulunmas sebebiyle bölüm açlamam, ancak eski örencilerinin tekrar müracaat ve Aysultan Hayri’nin Mezar- erif’e dönüp Belh Üniversitesine bavurusu sonucunda bölüm yeniden açlmtr. Bu gelimeler sonucunda Kabil Üniversitesi Rektörü Dr. Popal, Aysultan Hayri’nin üniversitedeki Türkoloji 99 Bölümü’nde görevlendirilmesinin daha uygun olmas sebebiyle muaffakat vermemitir. Bunun üzerine Aysultan Hayri, resmî olarak Kabil Üniversitesinde çalmaktayken Belh Üniversitesinde de bölümü tekrar faaliyete geçirme çalmalarn devam ettirmitir. Afganistan’n üçüncü resmî dili olarak nitelenen Özbekçenin durumu eski Türkistan’n merkezi olan Belh’teki üniversitede yukarda anlatld gibiydi. Belh Üniversitesi Dil, Tarih ve Edebiyat Fakültesi Özbekçe Bölümünün eitim durumu, Belh valilii ve üniversite rektörlüünün ihmalinden dolay çok kötüydü. Kabil Üniversitesi ise tamamen kapanmt. 3.7.Kabil Üniversitesi’nde Türk Dili Ve Edebiyat Bölümünün Açlmas 2001 ylnn Kasm aynda Almanya’nn Bonn ehrinde Afganistan’n yönetimi ile ilgili konferans düzenlenip görümeler tamamlandktan sonra Hamid Karzai Afganistan’n geçici hükümetinin bakan seçilmitir. Haziran 2002’de resmî olarak cumhurbakan olmas gerçekleti. Türk Silahl Kuvvetleri ISAF’n komutanln üstlenip Afganistan’da görevlendirildiinde bu kuvvetlerin ba komutan Hakim Zorlu’nun istei üzerine Hamid Karzai’nin Aralk ay 2001 yl tarihli, 5295 sayl hükmü, Kabil Üniversitesinde Türkoloji bölümünün tekrar açlmasna sebep oldu. Türkoloji Bölümünün açlmas için Kabil Üniversitesi Rektörü Dr. Popel ile eski bölüm hocalar konumu ve ad geçen bölümün açlmas için yürürlüe girecek hüküm ortaya konmutur. Rektörün bu konuda oluru alndktan sonra hemen konu Kabil Türkiye Büyükelçiliine bildirilmitir. Kabil Türkiye Büyükelçisi görevinde o yllarda Müfit Özde bulunmaktayd. 2002 yl Haziran aynda Kabil Üniversitesi Rektörlüü makamnda Üniversite Rektörü Dr. Popel davetiyle Kabil-Türkiye Büyükelçisi Müfit 100 Özde, elçilik sekreterleri Mehmet F. ekerci, Aydn Topçu ve tercüman Kemal Bey’le bir de Afganistan Millî-slamî Cünbü Partisinin muavini General Amanullah Fevzi ve partinin kültür ileri sorumlusu Muhammed Humayon Hayrilerle birlikte ilk toplant yapld. Toplantda rektör, bölüm açl için hükmün varlndan söz etti. Türkiye Büyükelçisi ise bu konuda ne gerekirse en modern artlara göre yapmaya hazr olduunu anlatt. Toplantda Fakülte Dekan amsulhak ams ve bölümün hoca adaylar Gulam Resul Karluk ile Aysultan Hayri de vard. Aysultan Hayri tarafndan bir bölümün açlabilmesi için ne gerekirse listelenip sunulmutur. Her iki taraf da üzerine düeni tamamyla kabul etti. Nihayet istekler gerçeklemeye balad. Fakülte Dekanl, Rektörlüün 101 emrine göre ilk önce bölüm için yer belirledi. Hocalar için Edebiyat Fakültesi çift katl binasnn birinci kattaki sa koridorundan dört oda, kütüphane için bir oda ve bir büyük derslik odas yenileme, boyama ve hazrlama ileri için belirlendi. Türkiye Büyükelçilii de hiç zaman kaybetmedi. lerle Büyükelçinin kendisi bizzat ilgilenmeye balad ve bu iler için Kemal Bey özel olarak görevlendirildi. Ksa bir zaman içinde çalmalar balayp bitti. Yaklak bir ay sonra ikinci toplant Edebiyat Fakültesi Dekanlnda yapld. Toplant daveti bu defa farklyd. Çünkü biz hakikaten Türkoloji Bölümünün orada var olan Türk lehçeleri arasnda açlmasn istiyorduk. Hiç olmazsa eski Özbekçe Bölümünü de açmak istiyorduk. Buna göre Mehmet F. ekerci efendinin aracl ile bu defa Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan elçiliklerini davet etmitik. Onlardan birer kii sekreter ve Türklerden de sekreter ile Kemal Bey toplantya katld. Konu hakknda konuuldu ve yaplmas gereken ilemler herkes tarafndan kabul edildi ama bir sonuç vermedi. Yani ondan sonra tekrar bir daha onlarla iletiim kuramadk ve kendileri de bu konuyla hiç ilgilenmedi. Kabil Üniversitesi ile Türkiye Büyükelçilii arasnda bölüm kurulmas için çalmalar hzla devam etmekteydi. Yaklak üç-dört ay sonunda inaat ileri bitti. Bölüme Türkiye büyükelçilii tarafndan en modern snflar kuruldu. Çada eitim-öretim malzemeleri, kütüphane vb. ile büro malzemeleri kademe kademe oluturuldu. Afganistan’da eitim-öretim ylnn balama tarihi genellikle 22 Mart’tadr. Ama, birinci snf örencilerinin kayt ilemleri 26 ubat’a kadar devam etmektedir. Buna göre Türkoloji bölümünün ders faaliyetlerinin balamasna daha yaklak iki ay kadar zaman vard. Çünkü daha ÖSS snavlarnn sonucu belli deildi. 102 Dolaysyla bölümde mevcut bulunan iki hoca ilk toplantdaki kararlara göre Türkiye büyükelçiliiyle TKA bakanlnn destei ile 15 günlük Türkiye gezisi için 2002 yl ubat aynda Türkiye’ye davet edildiler. Ankara’ya davet edilen hocalara TKA tarafndan görevlendirilen Gazi Üniversitesi Eitim Fakültesi Türkçe Eitimi Anabilim Dal ev sahiplii yapt. On be gün boyunca Bölüm Bakan Doç.Dr. Murat Özbay ile Bölüm Bakan Yardmcs Yrd.Doç.Dr. Fahri Temizyürek ve dier öretim üyeleri Afganistan’dan gelen misafir hocalara günlük gezi dnda iki saatlik Türkçe Eitimi ile ilgili ksa ders program uyguladlar. Bu uygulama sonucunda Türkçeyi az da olsa okumu ve yazm oldular. On be günlük Türkçe eitimi ksa olsa bile etkin hocalar sayesinde ve ilmi uygulamalarla aldklar Türkçe eitimi ve dil öretim yöntemleri çok faydal ve isabetli olmutur. Çünkü misafir örenci statüsündeki hocalar, gezi sonunda yani on be gün içinde birçok bilgi edinmi ve hatta iptidaî Türkçe Okuma, yazma ve konuma kabiliyetine sahip olmulard. Aysultan Hayri’nin bakanlnda faaliyete balanm olan Kabil Üniversitesi Türkoloji Bölümü hocalar Türkiye gezisinden döndükten sonra 22 ubat 2003 tarihinde bölüme otuz örenci kabul edildi. Balangçta örencilerin kayt ilemleri yapldktan sonra resmî olarak açl yaplmadan önce ders programlar konusunda büyük sknt yaand. Buna ramen ilk uygulama ders program eski Özbekçe bölümünün ders program esasnda birkaç deiikliin yaplmasyla dersler balamtr. Tabiî ki Türkçe ders program, Özbekçeye göre daha farkl olmaldr. Çünkü Özbekçede Arap alfabesiyle temelden ders yaplmas gerekiyor. Halbuki Arap alfabesi ile tüm örencilerin okuma-yazma bilgisi var olup daha sonraki seviyelerde ders yapmak daha kolaydr. Ama Türkiye Türkçesinin eitim ve öretimi için hiçbir ey kolay deildir. Çünkü bu konuyla ilgili herhangi bir kaynan ve hocann olmamas zorluk getirmitir. Tüm bu engellere ramen iki tarafn Türkçe eitimi konusunda güçlü iradesi vard. Bu yüksek hedefe ulamak için Türkiye Büyükelçilii bata Müfit Özde Bey olmak üzere, SAF’taki yetkili komutanlar, subaylar ve Türk güvenlik görevlileri ile Kabil Üniversitesinin 103 2001-2003 yllarndaki Rektörü Dr. Popel, o yllarda Dil ve Edebiyat Fakültesinin Dekan Dr. amsulhak ams ve Türkoloji Bölümünün elemanlar el birlii ile her türlü engeli ortadan kaldrdlar. Büyük bir tela ve gayret içinde Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesinde Türkiye Türkçesi ile ilk defa yüksek eitim görecek olan Afganistanl gençler coku ve hararet içinde eitime balad. lk önce bu çalmalar eitim açsndan gönüllü olarak destekleyen deerli elemanlar güvenlik birimlerinde çalan deerli hocalard. Türkiye SAF Komutanln devrettikten sonra Türk Silahl Kuvvetlerinin Afganistan Hava Harp Okulunda açlan Türkçe Dershanesi öretmen subaylarndan olan Yzb. Ahmet Ak bölümün birinci snf dil bilgisi, okuma ve yazma derslerine, ISAF’ta emniyet görevlisi olarak çalan Gürbüz Bahadr ise Konuma ve Dinleme derslerine girerek bölümümüze bu geçi döneminde yardm etmi oldular. Dier dersler mecburi ders olduu için kendi alanlarnda uzman olanlar tarafndan yaplmtr. Çünkü, Türkçe dnda Derice, Petuca, ngilizce, slam Tarihî, slam Kültürü, Afganistan’n Muâsr (Çada) Tarihi ve Bilgisayar gibi derslerde hoca sknts yoktur. 2003-2004 ylnn ikinci dönemine geçmeden Türk Dili Bölümü tarafndan ders plan ve programnda problem yaanmtr. Eitim-öretim çalmalarnn daha yetkin ve akademik seviyede gelitirilmesi için Kabil Üniversitesi tarafndan Türkiye büyükelçiliinin aracl ile Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi Türkçe Eitimi Bölümü Bakan ve Bakan Yardmcs, Türkçe Eitimi Bölümü kurulu çalmalarnda bilim ve deneyimlerinden yararlanmak üzere resmen davet edildi. Söylenmesi lazm olan baka bir husus da Doç.Dr. Murat Özbay ve Yrd.Doç.Dr. Fahri Temizyürek, daha önce yani 2003 ylnn ocak aynda Afganistanl bölüm hocalar ile birlikte gezi programlar zamannda Afganistan’daki bölüm kütüphanesine destek amaçl saladklar kitap kampanyasnn sonucu farkl kurumlardan bin ciltten fazla dil, edebiyat, tarih, kültür, felsefe vb. ilimler içeren kymetli kitaplar toplamlard. Bu toplanan kitaplar TKA’nn yardm ve destei ile Afganistan’a gönderilmitir. 104 2003-2004 eitim ylnn ikinci döneminden itibaren TKA destei ve aracl ile bu bölüme Türkiye’den bölümün tedris ihtiyacn gidermek amacyla her bir akademik ylda Afganistan takvimiyle ikier dönem boyunca öretim eleman gönderilmitir. Bu silsilede ilk görevlendirilen deerli hocalar Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesinden Prof.Dr. Turgut Karabey ve Doç.Dr. Avni Gözütoklar, 2003 ylnda Afganistan’daki Türkiye Cumhuriyeti Büyükelçilii Afganistan’n Geçi Devleti Dileri Bakanl yoluyla Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türk Dil ve Edebiyat Bölümüne resmen görevlendirilmilerdir. Ondan sonra yine Erzurum Atatürk Üniversitesinden iki hoca görevlendirildi. Yani 22.03.2004 ylnda üç aylna Dr. Muharrem Tademir ve Dr. Sait Kaleliler bölümde görev yaptlar. 23 Austos 2004’te de Atatürk Üniversitesi öretim görevlilerinden Aratrma Görevlisi Yakup Topal 20 Aralk 2004’e kadar ders vermek üzere Kabil’e gelmi ve görevini yapmtr. Austos 2005’te de Dr. Bayram Nazr bu bölümde görev yapmtr. Aratrma Görevlisi Dr. Bayram Nazr Yüzüncü Yl Üniversitesi Eitim Fakültesi Tarih Bölümünde Dr. Aratrma Görevlisi olarak çalmaktadr. O 22 Austos 2005’ten Mays 2005 sonuna kadar Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümünde görev yapmtr. Dr. Bayram Nazr’dan sonra 22 Mart 2006 tarihinden Mays 2006’nn sonuna kadar Nide Üniversitesi Eitim Fakültesi Yabanc Diller Bölümü Bakan Yrd. Doç. Dr. Kamil eri, üç ay kadar bu bölümde görev yapmtr. u anda Afganistan’daki Türkoloji Bölümünde 15 Eylül 2006’dan beri Yusuf Altnk görevlendirilmi ve Kabil Üniversitesinin eitim takvimine göre k tatilini Türkiye’de yaptktan sonra 21 Mart 2007’de görevinin bana geçmitir. 105 Böylece Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türkoloji Bölümünün eitim problemi, bu konuda uzman olan Türkçeciler ve bu bölümün yerli öretim elemanlar tarafndan hâlledilmektedir. Bölümün yerli öretim elemanlar; Samsun 19 Mays Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü mezunu Ebdurrahim Masumi 2004 ylnda, Erzurum Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü mezunu Muhammed Firuz Fevzi ise 2005 ylnda göreve balamlardr. Bir de Takent arkinaslik Enstitüsü Özbek Dili ve Edebiyat Bölümünün Yüksek Lisans mezunu Bölüm Bakan Yardmcs öretim eleman Gulam Resul Karluk ile TKA araclyla ücretli olarak görevlendirilen Türkiye’den tarihçi olarak Yüksek Lisans mezunu olan Fazl Ahmet Burget Bey’in yardmlaryla çözülmü durumdadr. Tabiî ki bölümün baka dersleri de bulunmakta ve bu derslerin hepsi zorunludur. Farsça, Arapça, ngilizce ve petunca dil derslerine fakültenin kendi bölüm hocalar girerler. Afganistan’n Çada Tarihi, Psikoloji, Pedagoji, slam Medeniyet Tarihi ve slam Kültürü gibi derslere de kendi ilgili alanlarndan hocalar fakülteler aras görevlendirilirler. Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesinde dört yllk lisans süresince her yl iki dönem ve her dönem 17 haftalk ders program uygulanmaktadr. Snflara göre haftada 30-38 saat ders yaplmaktadr. Afganistan’da eitim-öretim yl 22 Mart’ta balamaktadr. 15 Temmuz’a kadar birinci dönem bitmekte ve 10 gün tatilden sonra ikinci dönem 26 Temmuz’dan Aralk aynn bana kadar sürmektedir. Dolaysyla kn üç ay Afganistan’da bütün okullar ve üniversiteler tatil olmaktadr. Yukarda söylendii gibi balangçta Türkçe bölümünün bütün ihtiyaçlar Kabil’deki Türkiye Büyükelçilii ve özellikle o zamanki büyükelçi Müfit Özde Bey’in ciddiyet ve teveccühleriyle karlanabilmiti. Daha sonra bu konuyla TKA ilgilenmeye balad. TKA tarafndan Türkoloji projesi kapsamna alnan Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümüne 106 edilen ve edilecek yardmlar imdilik Kabil’deki TKA temsilcilii tarafndan karlanmaktadr. Cüneyt Esmer Bey bu ubenin bakanln yapmaktadr. Balangçtan beri TKA tarafndan bu bölümle ilgili u iler yaplmaktadr. Mart 2003 tarihinde ilk defa gezi ve tantm amaçl 15 günlüüne Türkçe bölümünden iki hocann Türkiye’ye davet edilip bilgi edinmesi için imkânlarn salanmas. Mays 2003 tarihinden itibaren dil ve edebiyat alanlarndan altar aylk görevlendirilmek üzere ikier hocann bölüme hoca olarak gönderilmesi. 2004 ylnda görevlendirilme süresi üçer aya indirilmitir. Bölüm örencilerinin Türkiye’yi daha iyi tanyabilmeleri ve Türkçeyi de iyi kavrayabilmeleri için her yl belli bir zamanda Türkiye’yi ziyaret etmeleri. (Kabil Üniversitesi Türkçe Bölümü Örencilerinin Türkiye Gezisi) Afganistan’n genel maddi durumunun düük olduu malumdur. Bunun için bölüm hocalarna daha verimli çalabilmeleri amacyla aylk maalarna katk olarak maddî destek verilmesi. 107 Örencilerin ders kitab ihtiyaçlarnn tam olarak karlanmas. Bu kapsamda Türk Dili Bölümünde okutulan Dil-Set ilk dönemlerde Adm Adm Türkçe (Ders Kitab 1, 2, 3, 4- Altrma 1, 2, 3, 4- Dil Bilgisi Kitab 1, 2, 3, 4- Kelimeler Dünyas 1, 2, 3, 4 Öretmen Kitab ve bu kitaplarn CD’leri) kitaplardan en az 40 takma ihtiyaç vard. kinci snftan itibaren yani bir yl sonra da TKA’nn maddi destei ile Doç.Dr. Murat Özbay ve Yrd.Doç.Dr. Fahri Temizyürek tarafndan hazrlanan Orhun adl Türkçe dil öretim setinden her yl en az 40 ciltlik takma ihtiyaç olduu söylenmitir. Zaman zaman bu sete duyulan ihtiyaç daha da artmaktadr. Tabiî ki bir bölümün açlabilmesi için iler sfrdan balayacaktr. Türkçe bölümünün açlp tam olarak faaliyete geçmesine kadar yaplan ilerin tamamnn ayn zamanda hazrlanmas mümkün deildi. Ama büyük bir ksm ilk admda yaplmt. Bölümün açlp eitim faaliyetlerine balamasna kadar yaklak üç aylk sürede hazrlk ileri ile örenci seçme ileri tamamland. Afganistan’da örenci seçme snav senede iki defa Yüksek Eitim Bakanl Muhassllar Dekanlnn Snavlar Komitesi tarafndan memleket çapnda belli bölgelerde yapla gelmektedir. Birinci snav genelde eitim ylnn sonunda yaplmaktadr. Ama lise mezunlarnn final snav yaplmadan 20 gün veya bir ay önce bütün okullarn (genel eitim okullar, mesleki eitim okullar, özel eitim okullar, mam Hatip Medreseleri vb.) snavlar, memleket çapnda deiik bölgelerde yaplmaktadr. kinci snav ise ayn yln son aynda mutefferrika ad altnda geçen yllardaki mazeretli örenciler veya ikinci-üçüncü anslarndan faydalanmak isteyen örencilere yapla gelmektedir. 108 Snavlarn sonucu bir bütün eklinde yeni eitim yl balamadan 1520 gün önce açklanmaktadr. Snav sistemi dünya standartlarna göre soru kitapç ve cevap belgesiyle birlikte örencilere datlmakta ve sorular test eklinde hazrlanmaktadr. Dolaysyla yeni tekil edilen Türk Dili ve Edebiyat Bölümüne de 2003 ylnda ilk devir örencileri bu tertip ile seçilmek istenmiti. Ama zaman kstl olduu için bu bölüm hakknda pek fazla duyuru yaplamamt ve örenci seçmek öyle dursun normal örenci bile bu bölüme gelemedi. Durum böyle olunca mecburen düzeyine baklmakszn örenciler alnmak zorunda kalnd. 7’si kz 40 örenci ile öretime baland. Snf açld, örenciler de gelmeye balad ama hocamz yoktu. Bölüm yeni kurulmutu ve Türkiye Türkçesi de Afganistan’da ilk kez akademik seviyede yaplacakt. Buna göre ilk önce bu konuda Büyükelçiyle görüülmütü ve Elçilik tarafndan mevzu Ankara’ya yazlp birkaç uzman hoca gönderilmesi talebinde bulunulmutu. Ankara’dan istenen hocalar gelene kadar kendi imkânlarmzdan faydalanmaya baladk. Kabil Büyükelçilii araclyla Türk askerî görevlilerinden yardm istendi. Onlarn yardmlaryla Türkçenin öncelikle eitim sknts çözüm buldu. Böylece Türk askerî kuvvetlerinden bir kii ve emniyet görevlilerinden de bir kii haftada ikier gün derslere girmeye balad ve kalan mecburi derslere de fakülte içi ve fakülte dndan hocalar görevlendirildi. Yukarda da söylendii gibi sömestr yarsna kadar Erzurum Atatürk Üniversitesinden iki uzman hoca geldi ve hemen birkaç gün geçmeden bölüm daveti esasnda Gazi Üniversitesinden de iki uzman hoca geldi. lk gelen hocalarmz eitim amaçl alt aylna gelmilerdi ve sonraki iki hoca, alan uzman olan Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi Türkçe Eitimi Bölüm Bakan Doç.Dr. Murat Özbay ve Bölüm Bakan Yardmcs Yrd. Doç. Dr. 109 Fahri Temizyürek’ti. Dolaysyla Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili Bölümünün ilk akademik seviyede yani dünya standartlarna uygun ders plan Doç.Dr. Murat Özbay ve Yrd.Doç.Dr. Fahri Temizyürek tarafndan hazrlanmtr. Bununla birlikte bölümün günlük derslerini de gözlemleyip farkl derslere katlan bu hocalar, bölümün bütün tertip, tanzim ileri ile ilgilenip kütüphaneyi de düzenlemilerdir. Aada verilen ders program kur tanmlar ad geçen hocalar tarafndan yaplm olan ilk ders programdr. Kabil Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü Ders Program Kur Tanmlar Eitim Program Eitim-öretim süresi dört yl olan bölümümüzde örencilerin sekiz dönem boyunca okumalar gereken dersler aada gösterilmitir. BRNC SINIF Birinci Dönem 1. Afganistan Muasr Tarihi ( Mecburi) 2. Farsça ( Mec.) 3. slam Sanat (Mec.) 4. ngilizce (Mec.) 5. Türk Dil Bilgisi I Dil bilgisi, sesleri, sözcükleri, cümleleri inceler. Daha doru, daha kusursuz düünmemize yardmc olur. Ses bilgisi, biçim bilgisi, söz dizimi gibi konu alanlarndan oluan dil bilgisi, dilimizin kullanm açsndan büyük önem tamaktadr. Türkçede sesler ve özellikleri. Ünlüler, kaln ünlüler ve ince ünlüler, ünsüzler. Kelimelere yapm eklerinin getirilmesi. 6. Konuma Eitimi I Ulalmak istenen hedef, kiilerin gördüklerini, duyduklarn, yaadklarn, zihinlerinde canlandrdklarn, okuduklarn ve düündüklerini 110 sözle doru, amaca uygun ve güzel bir biçimde anlatma yeteneini kazandrmaktr. Aile bireylerinin adlarn, ev ve okul adresini söyleyebilme, yöneltilen sorulara karlk verebilme, bir öyküyü, izlenen bir olay, seviyeye uygun bir filmi, örenilen bir yeri özellikleriyle anlatabilme. Snfta ya da bir topluluk önünde iitilecek ve anlalabilecek ekilde, güçlük çekmeden, kelimeleri yerli yerinde kullanarak konuabilme. 7. Yazma Eitimi I Yaz dili ve özellikleri, yazl anlatmda d yap ve kurallar. Türk alfabesi, harflerin kullanl biçimi. Örendii kelimelerle cümle yazma çalmalar yapma. Noktalama iaretlerini doru ve eksiksiz kullanabilmek. Görülen ya da yaanan bir olay 10-15 cümle ile snfta yazabilme. Bir resimde görülenleri bir paragrafa karlk gelecek ekilde yazma. Örnek bir kiinin fiziksel ve karakter portrelerini çizebilmek; bir aac, bir hayvan, bir yapy vb. tantabilmek, anlatabilmek. 8. Okuma Eitimi I Öretim, büyük ölçüde okumaya dayanr. Baka bir deyile, hemen hemen bütün dersler, iyi bir okuma beceri ve alkanl kazanm olmay gerektirir. Sesli ve sessiz okuma çalmalarnn balatlmas. Deiik alfabelerin (Arap alfabesinin yaratt farkllklar) yaratt alglama güçlüünün Latin alfabesinin kavranmasnda yarataca olumsuz etkileri azaltc çalmalar yaptrmak. Gözle alglanp zihinle kavranan sözcük ya da sözcük kümelerinin konuma organlarnn yardm ile söylenmesi olan sesli okuma becerisinin yerlemesi için sesin ton ve vurgu bakmndan ayarlanmas çalmalarnn yaplmas. Doru ve konuma dilinin özelliklerini yanstacak biçimde seslendirme çalmalarnn yannda ses organlarndan herhangi birini hareket ettirmeden, gövde ve ba hareketleri yapmadan, yalnz gözle yaplan sessiz okuma çalmalarnn da yaplmas. 9. Dinleme Eitimi I Birbiriyle ilikili ancak birbirlerinden ayr eylemler olan iitme ile dinleme eylemlerinin farklln vurgulamak. Her dinleme faaliyetinde ayn zamanda bir konuma faaliyetinin gerçeklemesi gerektiini dinlemenin gerçekleebilmesi için önce konumann olmas gerektiini kavratmak. Bu 111 çalmalar esnasnda örencilerin karlarndakilerin söylediklerini dinlemeye, anlamaya ve gerekince belli kurallara uyarak cevap vermeye ya da almaya altrlmas. kinci Dönem 1. Afganistan Muasr Tarihi ( Mecburi) 2. Farsça ( Mec.) 3. slam Sanat (Mec.) 4. ngilizce (Mec.) 5. Petun Dili (Mec.) Bu dilin tarihi ve edebiyat hakknda genel bilgi, dilbilgilerine ait yaz, telaffuz, kelime türleri, ekler ve söz dizimi ile ilgili örnek metinlerin okunmas-yazlmas. 6. Psikoloji (Mec.) Psikoloji ile ilgili temel kavramlar, Psikolojinin çalma alanlar ve sosyal bilimler içindeki rolü. 7. Türk Dil Bilgisi II Seslerin snflandrlmas, ses olaylar, Türkçenin ses özellikleri vb. 8. Konuma Eitimi II Yakn çevresi ve kendi yaamyla ilgili bir konu üzerinde duygu ve düüncelerini seviyeye uygun olarak belirtebilme. Düzgün ve doru cümlelerle soru sorabilme, sorulanlara karlk verebilme, grup içinde ya da snfta konumalara, tartmalara katlabilme, varlan sonuçlar anlatabilme. Bir filmi, bir olay yazsn özetle, srayla anlatabilme, ana düüncesini belirtebilme, okuduu bir kitabn konusunu özetleyebilme.. 9. Yazma Eitimi II Snfça yaplan anlama etkinliklerinde varlan sonuçlar 5-6 basit cümle ile yazabilme. 5-6 sözcükten oluan bir soruyu yazl olarak cevaplayabilme. Görülen, yaanan ve izlenen bir olay, görülen bir yeri 6-7 cümle ile anlatabilme. Basit bir resim ve tablo dizisinden anlam çkarabilme, 112 resimlerin arasnda balant kurarak bir olay açklayabilme. Yarda braklm bir öyküyü tamamlayabilme. 10. Okuma Eitimi II Okumann fiziksel unsurlar olan netlik alan, göz kaslar, okuma mesafesi, netlik açs kavramlaryla okuma eitiminin görüntü merkezi, görüntü tanma merkezi, görüntü yorum alan, okuma merkezi gibi zihinsel unsurlarnn ilevlerini uygulamal bir biçimde kavratmak. Bütün bu saylanlar için serbest-ferdi-sesli okuma ve birlikte –bal, koro hâlinde-sesli okuma çalmalarnn yaplmas. 11.Dinleme Eitimi II Snfta iyi bir konuma düzeninin kurulmasyla yakndan ilikili her örencinin düündüünü ortaya koyabilmesi ve bütün snfn bundan yararlanmas çalmalarnn gruplar düzeyinde yaplmas. Dinlemenin temelinde yer alan sözlü iletiimi destekleyen “gözlem” becerisinin kazanlmasna yönelik çalmalar yaplmas. Örnein, örencilerin sözlü iletiime görsel unsurlarn eklenmesiyle kitaplardaki resimleri incelemeleri, gelitirilen emalar inceleyerek analiz etmeleri, filmleri izlemeleri gibi etkinlikler dorudan gözlem becerileriyle ilgilidir. Gözlem (görsel inceleme), anlam kurmay yazl ve sözlü iletiimin snrlarnn dna tamakta ve anlama becerilerine yeni bir boyut kazandrmaktadr. 113 KNC SINIF Birinci Dönem 1.Psikoloji (Mec.) 2. Petun Dili (Mec.) 3. ngilizce (Mec.) 4. Türk Dil Bilgisi III ekil bilgisi; Kök, ek, kelime, yapm ekleri, çekim ekleri, vb. Kelime çeitleri: Fiiller (fiillerin cümle içindeki görevi, fiil çekimleri, yaplarna göre fiiller, çatlarna göre fiiller), isimler (hal ekleri, isim-fiiller), sfatlar ve çeitleri, zamirler ve çeitleri, zarflar ve çeitleri, edatlar. 5. Konuma Eitimi III Diyalog, güzel konumaya yardmc teknikler, önemli günler için konuma hazrlama,konuma içeriinin düzenlenmesi, konumann vücutla ilgili unsurlar, konumay etkileyen faktörler, iir okuma teknikleri, münazara, açk oturum, panel, forum, sempozyum, konferans, televizyon yapmlar üzerine çalmalar, diksiyon ve önemi, Türkçenin doru telaffuzunda önemli olan hususlar, doru imla, doru vurgu, doru tonlama, metin arlkl uygulamalar. 6. Yazma Eitimi III Snfça konuulan konuyu yazabilme. Okunan bir kitap, dinlenen bir müzik parças, gezilen bir sergi, izlenen bir film, bir oyun, bir maç vb. üzerine açklamalarda eletirilerde bulunabilmek; bir yargya varabilmek. Cümlelerdeki öelerin sralann, sralana göre anlam deiikliini kavrayabilme ve buna göre cümle kurabilme. Cümlelerin görevlerini kavrayabilme. Kelime türlerini cümle içindeki anlamlarna ve görevlerine göre tanyabilme ve doal olarak kullanabilme. 7. Okuma Eitimi III Okuma türleri olan hzl Okuma, dikkatli Okuma, eletirel okuma ve seçerek okuma becerilerine dönük uygulama çalmalar yaplmas. Bunlarn yannda okuma yöntemlerinin kazandrlmasna yönelik göz gezdirme (ayrntya inmeden genel bir bilgi edinmek maksadyla yaplan okuma ekli), seçerek okuma (aranlan bir konu veya bilgi okunulan metinde veya kitapta 114 dikkatin o yönde younlamas), not alarak okuma, özet çkararak okuma (bu okuma çeidinde amaç; okuduunu anlama ve anladn yazmaktr) uygulamalarnn yaplmas. 8. Dinleme Eitimi III Konuulan ve dinlenileni anlamay salayc çalmalarn yaplmas. Örnein, 15-20 dakikalk bir konumay dinleyebilmek; 20-25 dakikalk öykü, masal bandn dinleyebilmek, bir röportaj, bir belgesel filmi, bir çocuk filmini izleyebilmek; radyo ya da televizyonda düzeyine uygun bir haberi vb. yaynlar dinleyip izleyebilmek. kinci Dönem 1.Arapça(Mec.) 2. Petun Dili (Mec.) 3. ngilizce (Mec.) 4. Türk Dil Bilgisi IV Kelime çeitleri: simler (hal ekleri, isim-fiiller), sfatlar ve çeitleri, zamirler ve çeitleri, zarflar ve çeitleri, edatlar. 5. Konuma Eitimi IV Etkili konuma-anlama metotlar uygulamalar. Konuma eitiminin temel amaçlar ve kavramlar, metotlar, konumann fizikî ve zihnî unsurlar, sesin düzenlenmesi eitimi vb. konuma etkinlikleri ve türleri (karlkl konumalar, topluluk karsnda konumalar, toplantlar) konuma düzeltmeleri ve altrmalar içermektedir. Konuma ve düünme ilikisi, konumada vücut dilini kullanma, konumada semantik hâkimiyetin gelitirilmesi ve heyecann kontrolü. 6. Yazma Eitimi IV Kelimeleri gerçek, mecaz, terim anlamlarnda seste, anlamda, kart anlaml kelimeleri, deyimleri yazma etkinlikleri içinde doal olarak kullanabilme. Cümle türlerini anlamlarna, yaplarna, yüklemlerine ve öelerin sralanna göre örenebilme. Çeitli yazma biçimleri, yaz türleri, (an, fkra, sohbet, masal, hikâye, eletiri, roman, vb.), seçilmi sözlerle yazl ve sözlü açklama çalmalar, makale, yerli ve yabanc yazarlardan seçilmi 115 makalelerin giri, gelime ve sonuç bölümleri üzerine çalma, deneme, güncel konulardan fkra çkarma, makale yazma çalmas, Türk ve Dünya edebiyatndan seçilmi parçalarn incelenmesi. 7. Okuma Eitimi IV Kelimelerde gizli olan anlam söyleyerek veya yazarak aça çkartmak. yazda söylenilmek istenileni çözmek olan okuma eylemi düünmek eylemi arsndaki ilikiyi kavramak. Anlaml ve sürekli okumay destekleyen sesli ve sessiz okuma becerileri süreklilik ve anlamll salamak. Bütün bu saylan hususlarn gerçekletirilmesine yönelik okuduunu anlama düzeyini yükseltici çalmalar yaplmas. 8. Dinleme Eitimi IV Dinleme eitimi ve amaçlar, iyi dinleme yollar, dinlemeyi engelleyen sebepler, dinleme yeteneinin ve hafzann geliimi arasndaki ilikiyi kavratmak. Bu aamada örenciler için hedeflenmesi gereken davranlar dizisi unlar olabilir: 35-40 dakikalk bir konumay, konferans vb.ni dinleyebilmek ve ilginç bölümlerinden not alabilmek; radyoda, televizyonda haberleri, yaymlar dinleyip, izleyebilmek; bir münazaray, açk oturumu vb.ni dinleyip izleyebilmek; (söz verilirse) yöntemine uygun soru sorabilmek; bir filmi, oyunu, müsamereyi izleyebilmek. 116 ÜÇÜNCÜ SINIF Birinci Dönem 1.Arapça (Mec.) 2.Türk Edebiyat Tarihi I slam öncesi Türk edebiyatnn tarihî seyri, edebiyat, sözlü edebiyat, yazl edebiyat; islamî dönem Türk edebiyatnn snflandrlmas, Türk halk edebiyat, âk edebiyat, divan edebiyat. 3. Osmanl Türkçesi I Arap harfli Türk alfabesinin öretimi, yaz çalmalar, Osmanl Türkçesinin dil ve imlâ özellikleri. 4. Tarihi Türk Lehçeleri I Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde ve dier ülkelerdeki Türk lehçeleri. 5. Yeni Türk Edebiyat I Tanzimat devri Türk Edebiyat ve temsilcileri (inasi ve eserleri, Ziya Paa ve eserleri, Namk Kemal ve eserleri, Ahmed Mithat ve eserleri), Serveti Fünun dönemi Türk Edebiyat ve iiri ve temsilcileri (Tevfik Fikret, Halit Ziya Uaklgil, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit), II. Merutiyet dönemi Türk Edebiyat ve temsilcileri (genç kalemler, Ömer Seyfettin, Ziya Gökalp, Yahya Kemal, Ahmet Haim). 6. Edebi Türler I Vezin, kafiye, nazm ekli, Halk Edebiyat nazm ekilleri, Klasik Türk Edebiyat nazm ekilleri, Bat’dan alnan nazm ekilleri vb. kinci Dönem 1. Türk Halk Edebiyat I Türk halk edebiyat hakknda genel bilgiler, bu edebiyatn teekkülü,kaynaklar, tarihî geliimi, nazm ekilleri, destanlar, sagular vb. 2.Türk Edebiyat Tarihi II Tanzimat Devri Türk Edebiyat, Servet-i Fünun Edebiyat, Fecr-i Âti Topluluu, Millî Edebiyat, Cumhuriyet Devri Türk Edebiyat. ahsiyetler ve genel özellikler, eserler. 117 3. Osmanl Türkçesi II Osmanl Türkçesinin dil ve gramer özellikleri, Arapça ve Farsça üzerinde çalmalar. 4. Tarihi Türk Lehçeleri II Tarihi perspektif içinde Türk lehçelerinin geliimi. 5. Yeni Türk Edebiyat II Cumhuriyet Dönemi Türk iiri ve temsilcileri (Mehmet Akif ersoy, Orhan Veli, Arif Nihat Asya, Faruk Nafiz, Orhan Seyfi ve dierleri), Cumhuriyet Dönemi Hikaye ve Roman (Reat Nuri Güntekin, Yakup Kadri, Halide Edip, A. Hamdi Tanpnar, Peyami Safa, Tark Bura ve dierleri). 6. Edebi Türler II Hikâye, roman, tiyatro, makale, deneme, tenkit, hatra, monografi, biyografi, mektup, hitabet vb. 118 DÖRDÜNCÜ SINIF Birinci Dönem 1. Türk Medeniyeti Tarihi I Kültür ve medeniyet kavramlar, Türk medeniyetinin kayna, Türk medeniyetinin dayand antik medeniyetler, Türk soyu, Türklerin anayurdu, Türk medeniyetinin kayna olan Türk bozkr kültürü. 2. Bugünkü Türk Lehçeleri I Bugün, Orta Asya Türk cumhuriyetlerinde ve dier ülkelerde yaayan Türk lehçeleri ve günümüzdeki konumlar. 3. Dil ve Kültür I Kültürün tanm, dil ve kültür ilikisi, dil, edebiyat ve kültür ilikilerinin edebi metinler yoluyla incelenmesi 4. Çocuk Edebiyat Çocuun tanm, çocuun beden, zihin ve dil geliimi, çocuun ilgi ve ihtiyaçlar, çocuk yaynlar ve bu yaynlarda bulunmas gereken temel unsurlar, ya gruplarna göre çocuk yaynlar, çocuklarda edebî ilginin ve ihtiyacn gelimesi, Türk Çocuk Edebiyat, gelimi ülkelerde çocuk edebiyat. 5. Metin Tahlilleri I Türk edebiyat mahsullerinin tahlili ve deerlendirilmesi. kinci Dönem 1. Türk Medeniyeti Tarihi II Türk sosyal yaps, aile(ogu), aileler birlii(urug), uruglar birlii (boy-bod), boylar birlii (bodun), il (devlet), hükümranlk ve Türk cihan hakimiyeti mefkûresi, Türk devlet tekilat, eski Türk dini, iktisadî hayat, sanat ve edebiyat, Türklerin slamiyeti kabulünden sonraki Türk kültür ve medeniyeti, mimarî, kültür ve sanat. 2. Bugünkü Türk Lehçeleri II Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde ve dier ülkelerde yaayan belli bal ahsiyetler ve bunlarn eserlerinin tantlmas. 3. Dil ve Kültür II Dilin ve edebî metinlerin kültürel boyutlar, dilbilim ve dallar. 119 4. Seminer Mezuniyet durumundaki örencilerin lisans tezini hazrlayc, yönlendirici ve denetleyici çalmalar. 5. Metin Tahlilleri II Tahlil edilen eserlerden Türkçe öretiminde yararlanma metotlar. 6. Sosyoloji Sosyoloji ile ilgili temel kavramlar, Sosyolojinin çalma alanlar ve sosyal bilimler içindeki rolü, sosyal deime, sosyal norm ve roller, aile, eitim, kültür ve toplum, güncel sosyolojik aratrmalar ve sonuçlar. Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü 2005-2006 ylnn sonunda 7’si kz ve 13’ü erkek olmak üzere 20 örenci mezun etmitir. Mezun olan örencilerden en baarl olan birinci, ikinci ve üçüncünün, yüksek lisans yapabilmeleri için Türkiye’ye gönderilmeleri düünülmektedir. Kabil’deki Türkiye Büyükelçilii, bizim bu isteimize olumlu cevap vermitir ve yazmalar sürmektedir. Mezunlardan birkaç Tahhar vilayetinde üniversite ve dier okullara i bavurusunda bulunmutur. Bu mezunlardan biri de Parlamentonun D leri Bakanlnda çalmaya balamtr. 3.7.1. Bölümün Kurulu Sebebi Hamid Karzai Haziran 2002 tarihinde resmi olarak Afganistan’n Cumhurbakanl makamna geçtikten sonra o zamanlarda Afganistan’da güvenlik salamak amacyla NATO güçleri görevlendirilmiti ve ilk olarak bu güçlerin komutanln Türkler üstlenmi ve Hakim Zorlu bu güçlerin ba kumandan sfatyla görevde idi. Bu tarihlerde Hamid Karzai, Hakim Zorlu’nun istei dorultusunda Kabil Üniversitesine Türk Dili ve Edebiyat Bölümü açlmasn ve bununla birlikte Belh Üniversitesinde Petu, Nengerhan Üniversitesinde Deri ve Herat Üniversitesinde de Petu 120 Bölümlerinin açlmasn emretmiti. Ad geçen bölümlerin açlmas için hemen ilemler balatlp faaliyete geçilmiti. Ama, Türk Dili ve Edebiyat bölümünün açl bir süre baz sebeplerle gecikmiti. Sebeplerden biri de güya bu alanda eleman olmamasyd. Nihayet 17 Aralk 2003’te bu bölümün de açlmas için karar alnp resmen Kabil Üniversitesi Rektörlüü tarafndan Dil ve Edebiyat Fakültesi adna Türk Dili ve Edebiyat Bölümünün açlmasna dair yaz geldi. 3.7.2. Amac Yirminci asrdan beri süregelen Afgan-Türk dostluunun kardeçe balarnn daha da güçlenmesi ve kültürel münasebetlerinin derinlemesi için köprü olmak üzere kurulmusa da, ayrca Afganistan’n Türk soylularnn dil problemlerini çözebilmek ve dil birliini salama amacn da içermektedir. Türk halknn Afganistanl kardelerine kar vefa, sadakat, sevgi ve sayglarna tarih ahittir. Buna göre bölümün asl ve tek amac Afganistan’da dostluk ve kardelik münasebetlerini salayp birlii temin etmektir. 3.7.3. Sistem Afganistan, Türkiye ve dünya eitim sistemlerine göre entegre eklinde uygulanmaktadr. Ders anlatmnda ders kitaplarna ilave olarak bilgisayar, televizyon, teyp, multimedya CD’si ve internet gibi modern ders araç gereçleri snf ortamnda kullanlmaktadr. 3.7.4. Dil Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümünde Türkçe dâhil Farsça, Petuca, Arapça ve ngilizce 121 okutulmaktadr. Arapça, Farsça ve Petuca haftada 4 saat, ngilizce haftada 6 saattir. Mecburi dersler dndaki bütün dersler Türkçe okutulmakta, haftada 4 saat da Özbek Türkçesinde eitim yaplmaktadr. 3.7.5. Kitaplar Bölümün Türkçe dersleri ile ilgili olan ders kitaplar, Afganistan TKA temsilcilii araclyla salanmaktadr. Türkçe eitiminde kullanlan araçlar; Orhun Türkçe dil öretim seti, CD ve kasetlerinden olumaktadr. Ayrca örencilerin ödev yapma ve aratrma faaliyetleri için Bölümün özel Kütüphanesi de vardr. Hâlihazrda bu kütüphanede de iki bin cilde yakn Türkçe, Farsça, Arapça ve Özbekçe ilmî, edebî, tarihî ve felsefi kitap bulunup birkaç farkl dergi ve gazeteler de aratrmaclarn iine yaramak için mevcut bulunmaktadr. 3.7.6. Mezunlar Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü’nde Mart 2003 tarihinde kayt edilip eitilen birinci dönem örenciler Aralk 2006’da lisans seviyesinde mezun olmutur. Mezun olan 20 örencinin 6’s kz ve 14’ü erkektir. 3.7.7. Diploma Kabil Üniversitesi, bütün fakültelerden lisans seviyesinde mezun ettii örencilerine branna göre farkl ama eit ekilde ve düzeyde Farsçangilizce veya Petuca-ngilizce eitim vermektedir. Tabiî ki diplomalar 122 Yüksek Eitim Bakanl Tedris Müstearl Örenci leri Bakanl hazrlayp verecektir. Bu diplomalar uluslar aras geçerlilie sahiptir. 3.7.8. Kayt lemleri Örenci Seçme Snav’ndan edebiyat fakültesi puann elde edebilen örenciler ilk önce Örenci leri Daire Bakanl’na kendi kayt ilemlerini yaptrdktan sonra fakülte örenci ileri ubesinde kayt yaptrnca bölümlerini de seçerler ve böylece bölümlere kayt yaptrlr. Farsça ve ngilizce hariç bütün bölümlerde örenciler gönüllü olarak kayt yaptrabilirler. 3.7.9. Personel Says Türkiye’den giden bir öretim eleman, Türkiye’den mezun olan Afganistanl olan iki resmî öretim eleman, Özbekistan mezunu ve bölüm bakan bir Özbekçe öretim eleman, Türkiye’den mezun, ücretli olarak çalan bir tarihçi öretim eleman, bilgisayar uzman olan ücretli bir öretim eleman, bir kütüphane sorumlusu ile bölüm temizlik ve çay ilerinde sorumlu olan bir elemandan oluan toplam sekiz kii personel olarak çalmaktadr. 3.7.10. Örenci Says 1.SINIF 40 2.SINIF 30 3.SINIF 12 4.SINIF 8 5.Mezun olan TOPLAM 20 182 123 3.7.11. Türk Dili ve Edebiyat Bölümünün Sekiz Dönem Boyunca Uygulanan Ders Plan (Türkçe Tercümesi) Birinci Snf Birinci Dönem Sra No Dersin Ad Hafta/Saat 1 Türkçe Dil Bilgisi 6 2 Konuma 4 3 Yazma 4 4 Okuma 4 5 slam Kültür Tarihi 2 6 Farsça 4 7 ngilizce 4 8 Dinleme-Anlama 4 TOPLAM 32 Birinci Snf kinci Dönem Sra No Dersin Ad Hafta/Saat 1 Türkçe Dil Bilgisi 6 2 Okuma 4 3 Yazma 4 4 Konuma 4 5 Dinleme-Anlama 4 6 Afganistan Çada Tarihi 2 7 Farsça 4 8 Petuca 4 9 ngilizce 4 TOPLAM 36 124 kinci Snf Birinci Dönem Sra No Dersin Ad Hafta/Saat 1 Türkçe Dil Bilgisi 4 2 Konuma 4 3 Okuma 4 4 Yazma 4 5 Dinleme-Anlama 4 6 Halk Edebiyat (Folklor) 4 7 Psikoloji 4 8 Petuca 4 9 ngilizce 4 10 slam Kültürü 2 TOPLAM 38 kinci Snf kinci Dönem Sra No Dersin Ad Hafta/Saat 1 Türkçe Dil Bilgisi 4 2 Konuma 4 3 Yazma 4 4 Okuma 4 5 Dinleme-Anlama 4 6 Arapça 4 7 ngilizce 4 8 Psikoloji 4 9 Afganistan’n Çada Tarihi 2 TOPLAM 36 125 Üçüncü Snf Birinci Dönem Sra No Dersin Ad Hafta/Saat 1 Eski Türk Edebiyat Tarihi 4 2 Osmanl Türkçesi 4 3 Çada Türk Edebiyat Tarihi 4 4 Türk Lehçeleri 4 5 Özbek Edebiyat 4 6 Edebî Türler 4 7 Edebî Sanatlar 4 8 Arapça 4 9 Pedagoji 4 TOPLAM 36 Üçüncü Snf kinci Dönem Sra No Dersin Ad Hafta/Saat 1 Eski Türk Edebiyat Tarihi 4 2 Osmanl Türkçesi 4 3 Çada Türk Edebiyat Tarihi 4 4 Türk Lehçeleri 4 5 Özbek Edebiyat 4 6 Edebî Türler 4 7 Edebî Sanatlar 4 8 Pedagoji 4 9 Edebiyat Teorisi 4 TOPLAM 36 126 Dördüncü Snf Birinci Dönem Sra No Dersin Ad Hafta/Saat 1 Eski Türk Edebiyat Tarihi 4 2 Osmanl Türkçesi 4 3 Çada Türk Edebiyat Tarihi 4 4 Türk Lehçeleri 4 5 Özbek Edebiyat 4 6 Edebî Türler 4 7 Edebî Sanatlar 4 8 Pedagoji 4 9 Edebiyat Teorisi 4 TOPLAM 36 Dördüncü Snf kinci Dönem Sra No Dersin Ad Hafta/Saat 1 Türk Medeniyet Tarihi 4 2 Çada Türk Lehçeleri 4 3 Dil ve Kültür 4 4 Nevai inaslk 4 5 Nazm Metni 4 6 Cihan Edebiyat 4 7 Sosyoloji 4 8 Seminer 4 TOPLAM 32 127 Türk Dili ve Edebiyat Bölümünde Türk soylular arlkl bütün milletler, Tacikler, Petunlar ve hazara örenciler kz-erkek kark ama erkek arlkl ekilde eitim görmekteler. Bu bölümün mezunlar ülkenin farkl resmi ve gayri resmi dairelerinde ie girip öretmen, tercüman, memur vb. sfatlarda çalabilmek için avantaja sahiptirler. Türk Dili ve Edebiyat Bölümünün daha da güçlenip verimli olmas ve önem tayabilmesi için birtakm eksiklerine iaret etmek zorundayz. Bölümün bu eksiklikleri Türkiye Devleti bata olmak üzere Afganistan’daki Türkiye Büyükelçilii ve TKA temciliinin ciddi anlamda teveccüh ve yardmlar ile giderilebilir ve hatta çok iyi seviyede örenci yetitirilebilir. Çünkü, bu bölüm aslnda Türkiye’yi temsil ediyor, dolaysyla güçlü olmas Türkiye’nin gücünü gösterir. Buna göre bu konuda yaplabilecekleri öyle sralayabiliriz: Her eyden önce Türkiye D leri bakanl ve TKA aracl ile Afganistan’daki Türk Dili ve Edebiyat Bölümünü Türkiye’deki herhangi Üniversiteye balayp eitimsel ilmi Akademik faaliyetlerini kontrol edip yönlendirmesini üstlenip, karde bölüm ilan edilmesinin salanmas gelecekte bu bölümün yükselmesi için çok önemli ve gereklidir. Bölüm, her yl birinci snf örencilerini 15 günlük Türkiye’ye seyahatine götürebilir. Eer bu seyahat bursu eitime dönütürülüp bölüm örencilerinin ikinci veya üçüncü snfn son sömestrinde alt aylk veya üç aylk pratik yapmalar ve dorudan ders görerek Türkçeyi en iyi tarzda kavrayabilmeleri salanrsa çok iyi olur. 128 Bir kontenjan dâhilinde bölümden çok yüksek puanlarla mezun olan örencilerin Türkiye’de Türkçe eitimi üzerinde yüksek lisans yapabilmeleri salanrsa bu faaliyet bölümü kadro skntsndan kurtarabilir. Bölüm hocalarnn kontenjanlar ilmi dâhilinde seviyelerinin Türkiye’de yükselmesi eitime için belli gönderilmelerinin salanmas ve hocalarn tatil zamanlarnda seminer, konferans ve ksa müddetli dil ve edebiyat kurslarna davet edilmesinin salanmas yararl olacaktr. Bölüm kütüphanesinin zenginlemesinin salanmas için sürekli Türkiye’de ilmî, edebî, tarihî ve Türkçe Sözlük takmlarnn gönderilmesi gerekir. Örencilere ders kitaplarnn takm olarak zamannda gönderilmesi arttr. 3.8. Afganistan’da Türk Dili ve Edebiyat Eitimine Katkda Bulunan Yazar ve airler Her bir toplum kendine özgü kültür, sanat, dil ve edebiyata sahiptir. Büyük Türk milletinin bir parças olan Afganistan Türklerinin de babalarndan miras kalan kültürü, sanat, edebiyat ve dili vardr. Afganistan’da Türk boylarndan Özbek, Türkmen, Uygur, Tatar, Kazak, Krgz ve Karakalpaklar yaamaktadrlar. Bunlar en kalabalk grup olup dil, edebiyat ve kültürel açdan en gelimileri de Özbekler ve Türkmenlerdir. Buna göre, Afganistan’daki Türk dili ve edebiyatndan bahsolununca hemen aklmza Özbek dili ve edebiyat ile Türkmen dili ve edebiyat gelir. 129 Özbekçe ise Afganistan’daki bütün Türklerin ortak dilidir. Özbek edebiyat deyince akla hemen Çaatay edebiyat gelir. Çaatay edebiyatnn simgesini de Sultan Hüseyin Baykara, Emir Ali ir Nevaî ve Zehiruddin Muhammed Babür gibi devlet ve kalem erbabnn isimleri oluturmaktadr. Edebiyatmzn bu ustalar, tarih boyunca uzun yllar 18.yy’dan sonra Afganistan ad ile tanmlanan eski Horasan ve Türkistan topraklarnda yaamlardr. Bu topraklar sadece Fars (Derî) dili, edebiyat ve kültürünün beii deil, Türk kültürünün de beii olmutur. Çaatay edebiyatnn en parlak ve önemli ça Nevaî eserleri ile Herat’ta canlanp dünyaya yaylmt. Gazneli Mahmut ve Zahiruddin Babür, Afganistan’n Gazn ve Kabil ehirlerinde ayaklanmt. Güneydou yani Pakistan ve Hindistan’a kadar Türk dili, edebiyat ve kültürü ile beraber slamiyet ve slam kültürü de yaylmt. Özellikle Bubür’ün eserleri Türk dili, edebiyat ve kültürünün Hindistan yarmadasna kadar yaylmas için çok önemlidir. 18.yy’dan sonra yeni Afganistan’n kurulmas ile Türklerin siyasi otoritesi kaybolmaya balad. Bununla birlikte sosyal ve kültürel sahada da mahkum duruma dütüler. Türk kökenli Akhun Efteliklerin soyundan olan Ebdaliler, Afgan ve Petunlarla birlikte Afganistan’a hâkim olmaya baladlar. 18.yy sonlarna kadar mahalli hanlklar eklinde siyasi hayatn sürdüregelen Özbekler Hanlnn son hükümdarndan biri Mir Dilaver Han’d. Dilaver Han’n hükümeti Afgan Emiri Abdurrahman Han’n büyük bir resmî yalan temelinden yklmt. Emir Abdurrahman da misafiri olan hanlarn gelir gelmez ehit edilmesini emretmi. Buna benzer Türkistan’n ayr bölgelerinde Hanlk süregelmi “Belh Han an Evrak, Akça Han an Surdur, ibirgan Hükümdar Mir Hakim Han, Aybek Hakimi Mir Baba Bek, Enhoy Hükümdar Gazanfar Han ve Kabil Kumandan ah Murad Bekler de 130 aa yukar ayn kaderi paylamlardr. Meymene hükümdar Emir Dilaver Han’n kaderi hepsinde gerçeklemitir. Ad geçen Türk Hanlarnn meclisinde Fars-Tacik air ve yazarlar dnda Türk-Özbek air ve yazarlar da yetimitir. Ama evlerde ve mescitlerde Türk air ve yazarlarn genelde iirlerini okutup öretmek dnda Türk dili eitimi ile ilgili bir konuya rastlamak mümkün deildir. Bu dönemlerde yaayp Türkçe iirleri de olan airlerden Takurganl Damolla Abdul Kayum eyh (Do.1849) Faryabin Maymana ehrinden Said nimetullah Mehvi’yi ad tutabiliriz.” (Türk Dünyas El Kitab, TKAE Yay., 1992, s.746-747). Yukarda bahsedildii gibi Maymana Hanl yktrld. Ondan sonra haremdeki ailesi Kabil’e nakledildi ve gözaltnda tutuklu yaamaya mahkum edildi. Emirin tek varisi olan Mir Ahmed Kulihan belli artlar altnda Kabil’de yaayp kemale erdi. Annesi ise onun eitimini bir an da olsa da ihmal etmedi. Sonunda zamannn en yüksek derecesinde okulu bitirip öretmenlik makamna erdi. 1917 yllarnda Afganistan’n bir tek Kabil ehrinde bir resmî okul vard. Afganistan genelinde özel ekilde ev ve mescitlerdeki eitim dnda baka herhangi bir resmî okul olmamtr. Habibullah Han zamannda gelen Ahmet Kulihan ailesi ile birlikte memleketine dönmek için Emir’den izin istiyor ve olumlu cevap alnca hemen yola çkyor. Aa yukar alt ay yolculuktan sonra baba yurdu olan Maymana’ya yerleiyor. Milletinin hâlini perian görünce çevresindeki nüfuzlu insanlarn düüncesi ve destei ile ehir valisine maruzatn iletiyor. zin verirse okul açabileceini söylüyor. Valilik bu konuya olumlu baknca arkadalar tarafndan vakfedilen bir evi bu maksatla okul yapmaya kalkyor. Okula “Himmet” ismini koyuyor ve okul kapsnn üstüne de hem Türkçe hem de Farsça u iiri yazp astryor: 131 Türkçesi : “Himmetin olsa eer bu mektebi himmette gel Zahmetini zayi etmez hak bu sözü yahi bil” Farsças: “Himmet er dari biya der mekteb-i himmet bihan Zahmetet zayi nemisazed hüda-i mehreban” Safer Der Senglah Adl (Babamn el yazma Sefernamesi-1925 : 137). Himmet okulu, Afganistan’n güney bölgesinde açlan ilk resmî okul olmutur. Okulu balangçta halk desteklemise de daha sonra merkezden resmilik karar gelmi ve Mir Ahmed Kulihan’a da ba muallimlik maa verilmitir. Böylece Türklere ilk kez eitim domutur. Eitim FarsçaTürkçe karlkl ekilde yaplmtr. Yani, okuma-yazma Farsça olsa da konuma ve anlatma Türkçe yaplmtr. Ahmet Kulihan’n vefatndan sonra onun büyük olu Mirza Abulhayr Hayri, babasnn mesleini 14-15 yalarnda üstlendi ve ad geçen okulda öretmen olarak ie balad. Hayri, babas gibi milletini aydnlatmak amacyla bir an da olsa bo oturmad. “Afgan hükümetinin Türklere kar ikinci snf vatanda deil, köle muamelesi Türklerin kültürünü derin bir ekilde etkiledi. Özbek sözlü edebiyat zenginliini koruyabildii halde, yazl edebiyat birtakm bireysel çabalarla snrl kald. Son yüzylda Afganistan’da yine Nevaî ve Babür’ün edebî mirasna sahip çkan baz âirleri görüyoruz. 132 Maymanal Ebul Hayr Hayri ve kardei Nazar Muhammed Neva, Kaysarl Mirza Muhammed Yahya Nadm. ibirganl Mevlevî Abdulgani lmî, Sarpullu Kari Muhammad Azîm Azimî, Maymanal Mevlevî Alâuddin ve Muhammed Emin Uçkun gibi airler en bata gelmektedir. Zikredilen isimlerden Abulhayr Hayrî, kardei Nazar Muhammed Neva ve Mevlevî Alaeddin, Afganistan Türklerinin siyasi uyan yolunda büyük mücadele verdiler. (Türk Dünyas El Kitab,1992:747). Hayrî, Özbek Türkçesinin yaayp ayakta kalabilmesi için sürekli aile azas ve Türk kökenli arkadalar ile Türkçe yazrd. O, Türkçe eitimi ve örenimi konusunda çok ciddi idi. Konuurken Türkçe ile Farsçay kartrp konuan kimseye çok kzar ve tepki gösterirdi. Hayrî’nin “rad Olsangiz” balkl iiri sözlerimizin tandr: 133 iirin Özbekçesi: RAD OLSANGZ Barmu birkun dostlar kim siz hem irad olsangiz, Dehr ara hür tanilip bir millet icad olsangiz, Canlarm kelgeymu unday künki uykudan turup Çurilikten ayrilip kullikten azad olsangiz Sizni Allah’tan muhaffak isteyip dergâhine ltimasimdir ki ming minglerge ustad olsangiz Ana til birle yürek sevgisini kardalara Yaza yaza her biringiz munga motad olsengiz Irknz birle tilinizni ölümden kutkarp Irklar yannda fahr eyleb kongül ad olsengiz. Ger butil tilb bolmasa talang bunun petolaing Bolmasa ak yok ki nadanlikle berbad olsangiz Okumak yazmak ile her til kaler izzet bilen Say eting izzet bilen siz hem kalemdad olsangiz Öz tilingiz birle yazing Hayri’ge ohab mudam Bir birizge nameler ta Türk’ten yad olsangiz. 134 iirin Türkçesi : RAD OLSANIZ Varm bir gün dostlar kim siz hem irad olsanz, Dehr ara hür tanlp bir millet icad olsanz. Canlarim gelirmi öyle günki sim hem uyanp, Çurlktan ayrlp kulluktan azad olsanz. Sizni Allah’tan muaffak isteyip dergâhna, ltimasmdr ki bin binlere ustad olsanz. Ana dil birle yürek sevgisini kardelere Yaza yaza her birin yazmakta mutad olsanz. Irknz birle dilinizi ölümden kurtarp Irklar yannda fahr aylap gönül ad olsanz. Eer bu dil dil olmasa atn bunu Petulan üphe yok ki böyle nadanlkla berbad olsanz. Okumak yazmak ile her dil kalr izzet bilen Say edin izzet bilen siz hem kalemdad olsanz Öz dilinizle yazn Hayri gibi siz herzaman.. Bir birine nâmeler ta Türk’ten yad olsanz. 135 Bu davada Hayrî ile arkadalar yalnz deildi. Türk Milletinin Özbek’i, Türkmen’i, Kazak’, Tatar’ ve Krgz’ hep beraber onlar desteklemiti. Mukimî Enhuî, Karî arafeddin araf, Damalla Aur Fayzî, Mir Abdulletif Lutfî, Mevlevî Muhammed Emin Kurbet, Mir Alim Bek Samimî, Abdurrauf Nefir Faryabî, Muhammed Refik Fitret Erge Uçkun ve Muhammed Asf Merat (Güdaz 1990 : 30-110) gibi air yazarlar hiç olmazsa ana dillerinde iirler yazp millet ve gelecek neslin yoluna k tutmulardr. “1963’te Afganistan’n siyasi hayatnda yeni demokrasî ad altnda baz hareketler balad. Anayasa yenilendi. Siyasi faaliyetlere izin verildi. Seçimler görünüte serbest brakld… Bu demokrasîden Türklerin pay bir saatlik radyo program oldu… Fakat, Türkçe gazete çkarmay hükümet uygun görmedi. 1973’te Davud Han’n darbesi ile kurulan Cumhuriyet devrinde Özbekçe program radyodan kaldrld. Nisan 1978’de Davud’un rejimine son verip iktidara geçen komünistler, sözde aznlklara kendi ana dillerinde eitim görme ve yayn yapma hakkn vadettiler. Afganistan’da aznlk çounluk meselesi bir bakmdan Sovyet toplumundaki duruma benzemektedir. Yani aznlk olarak gösterilen topluluklar aslnda büyük bir çounluk tekil ediyor. Meselâ Çin’de ve Hindistan’da ise aznlk ve çounluk oran tamamen farkldr. Afganistan’da yedi milyon Türk aznlk olarak gösterilmekte ve dört milyon Afgan ise siyasî otoriteye sahip olduu için çounluk kabul edilmektedir. Komünistlerin iktidara gelmesi ile aznlk ve çounluk meselesinin temelinde hiçbir deiiklik olmad ve sadece bu iin propagandas yapld. Davud zamannda kaldrlan Özbekçe ve Türkmence radyo yaynna izin verildi. Siyasi amaçlar dorultusunda Türklerin yaad bölge yani Türkistan’da sözde Özbekçe ve Türkmence ilkokul kitaplar hazrland. Afganistan limler Akademisi’nde Özbekçe bölümü açld. Özbekçe Yulduz ve Türkmence Gura adl gazeteler yaymlanmaya balad.” (Türk Dünyas El Kitab, 1992:747748). 136 Bu faaliyetler çerçevesinde Özbek ve Türkmen airleri edebî faaliyete balayp iirler söyleyerek iir koleksiyonlar eklinde kitap yaymladlar. Afganistan Türkleri, böylece ana dillerine olan sevgi ve bamllklarn göstermi oldular. O yllarda “Ülkem Bahar” , “Sulak” ve “Baburga Armaan” gibi yaymlanan iir kitaplar vardr. 1982’de Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi çerçevesinde Özbek Dili ve Edebiyat bölümü devlet politikas dorultusunda Dr. Ziyauddin Ziya Kaysarî’nin gayretleri ile açlmt. Bu bölümün açl ile Afganistan Türk gençleri (Özbek-Türkmen) eitilmeye balamtr. Bu dorultuda yaplan faaliyetler, Afganistan’da Türkçe eitimi açsndan büyük paya sahiptir. Dolaysyla, Nisan 1978’den sonra birtakm Özbek ve Türkmen air ve yazarlarndan olan önemli isimleri de saymadan geçemiyoruz. Bu saygdeer ahsiyetlerimiz; Dr.Muhammed Yakup Vahidî Cevizcanî, Abdulhakim erîî Gevizcanî, Abdurrahim Oraz, Dr. efike Yarkn, Muhammed Eref Azimî, Doç.Dr. Muhammed Alim Lebib, Muhammed Halim Yarkn, Said Taceddin Takn Bahaî, Muhammed Kazm Emini, Dr. Muhammed Salih Rash Eldiren ve Abdülkerim Behmen’dir. 137 4. BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERLER 4.1. Sonuç Afganistan’daki resmî eitimin temeli kurulduu zamanlarda, açlan eitim merkezlerinin haftalk ders programndaki dersler arasnda Türkçe dersinin de olduu görülmektedir. Ama, daha sonraki yllarda sebebi açklanmadan Türkçe dersi programdan kaldrlmtr. Afganistan’da eitimin temelini Türk bilim adamlarnn yardm ve dorudan teebbüsü ile atlmtr. lk Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi, ilk Tp Fakültesi ve senatoryum, Kabil’de ah Amanullah zamannda açlmtr. Ama çözülemeyen soru u ki, Afgan-Türk dostluunun bu kadar derin tarihî köke sahip olmasna ramen nasl olup da her iki taraf Türk dilinin eitimi konusuna eilmemi ve bu konuda ihmalkâr davranmtr. Hâlbuki Afganistan’da ngilizce, Franszca, Almanca ve Rusça gibi yabanc diller çok eskilerden beri Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi’nin tekilinde yer alm ve eitim faaliyetlerini devam ettirip gelmektedir. Ayrca, Afganistan’da orann yerli Türklerinin kültürel hayat soru iareti altndadr. Çünkü, devlet her zaman ikinci snf muamelesi deil, belki köle gözü ile bakmaktadr. Afganistan Türkleri, saysna göre memleket nüfusunun üçte birini tekil edip ne kadar zeki ve çalkan olsalar da kendi insanî haklarna sahip olamyorlar. Afganistan Türkleri, uzun yllar en doal hakk olan ana dili ile konumadan mahrum olup kendi arasnda bile korkarak ve utanarak konuurlard. Bu durumdan etkilenen çou aile, anadilini brakarak çoluk çocuklar ile Farsça konumaktadr. 138 1978 ylnda komünist rejim iktidara geçtikten sonra kültürel faaliyetler politik olsa da Afganistan Türkleri için nefes alma frsat bulunmutu. Çünkü Kuzey bölgesinin birkaç vilayetinde anadili eitimi için okullar açlmt. Maymana Sarpul, Endhoy, Cevizcan ve Mezâr- erif gibi ehirlerde hem Özbekçe ve hem de Türkmence ibtidâi okullar eitim faaliyetine balamt. Bu okullarn ders kitaplar ise Millî Eitim Bakanlnn Telif ve Tercüme Bakanl çerçevesinde oluturulmutur. Özbekçe ve Türkmence ders kitaplar birinci, ikinci ve üçüncü snfa kadar telif edilebilmitir. Bu iin yanll vard. Ders kitaplarn telifi üçüncü veya dördüncü snftan sonra devam etmemitir. Okullara da yeteri kadar kitap gönderilmiyordu. in en kötü yan üçüncü snftan sonra hiç ders kitab telif edilmeyip, okullarn mecburi olarak kapatlmasna zemin bulundu. Böylece birkaç yl da Türk kökenli çocuklar bu ekilde sürüklenmi, ondan sonra hiç Farsça bilmeyen minik örenciler dördüncü snfta Farsça okutulan genel okullara gönderilmi ve gelecei soru iareti olan küçük çocuklarn hayat ile oyun oynanmt. Kabil Üniversitesi eitim anlay çerçevesinde açlp 15 yldan fazla Türk soylulara eitim hizmetinde bulunan Özbek Dili ve Edebiyat Bölümü’nün durumu da pek iyi deildi. Buna ramen bugünkü Özbek ve Türkmen Türklerinin birçou bu bölümün eittii örencilerden olumaktadr. imdilik Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü’nde eitilegelen örencilerimiz, Türk soylular dnda Tacik, Petun ve Hazaralar ile birlikte okumaktadrlar. 139 4.2.Öneriler Afganistan’da Türkçe eitiminin amaçlarndan biri Afgan-Türk tarihi dostluunun kardeçe balarnn eitim nda daha da parlatp aydnla çkarmaktr. Ve kültürel münasebetlerin güçlenip derinlemesi için memleketler arasnda muhteem ve güçlü bir köprü niteliini tamak, bölgede Türk kültürünün temsilciliini yapmaktr. Türkçe eitiminin bir temel amac daha bulunmaktadr. Afganistan’daki Türk soylulara ortak dil sfatyla Eski Türk Dili ve Edebiyatndan yola çkarak birlii salayabilmek ve bir müterek nokta bulabilmektir. Doru, düzgün ve samimi bir dil eitimi ile herhangi bir memlekette bar, birlik ve adaleti tesis edebilmek mümkündür. Tabiî ki hem Türk Dili ve Edebiyat bölümüne hem de Afganistan’daki Türkoloji çalmalarna en büyük destei TKA vermektedir. Buna göre bu konuda u önerilerde bulunabiliriz: 1. Türk Dili ve Edebiyat Bölümünde lisans program, akademik personel, örenci kayna ve seçimi konularnda yeni bir yaplanmaya ihtiyaç duyulmaktadr. Bunun salanabilmesi için maddi ve manevi admlar atlmaldr. 2. Bölümün Türkçe Eitimi skntsn gidermek üzere TKA aracl ile üç aylna önce ikier sonra birer hoca gönderilmektedir. Ama, eitim psikolojisine göre örencilerin sürekli deien öretim elemanlaryla baarl olabilmeleri zordur. Öretim elemanlarnn görevlendirilme sürelerinin asgari 2 yl olmas konusunda çalmalar yaplmaldr. 3. Bölüm hocalarnn ilmî ve akademik seviyelerinin yükselmesi ve hocalarn tecrübe kazanabilmesi için belli kontenjanlar dâhilinde Türkiye’de eitime gönderilmesinin salanmas gerekir. 140 4. Türkiye’deki Türkçe ile ilgili seminer, sempozyum ve konferanslara bölüm hocalarnn hem sunucu hem de dinleyici snfyla çarlmasnn önemli ve çok yararl bir etkinlik olacaktr. 5. Kabil Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümünün Türkiye’deki üniversitelerden biri ile üniversiteler aras protokol dorultusunda TKA aracl ile karde bölüm ilan edilmesi ve her konuda iletiim hâlinde olunmas çok önemlidir. 6. Bölüm, her yl birinci snf örencilerini 15 günlük Türkiye seyahatine götürmektedir. Eer bu seyahat bursu eitime dönütürülüp bölüm örencilerinin ikinci veya üçüncü snfn son sömestrinde üç veya alt aylk pratik yapmalar ve dorudan ders görerek Türkçeyi en iyi tarzda kavrayabilmeleri salanrsa çok yararl olacaktr. 7. Bir kontenjan dâhilinde bölümden çok yüksek puanlarla mezun olan örencilerin Türkiye’de Türkçe eitimi üzerine yüksek lisans yapabilmeleri salanrsa bölüm kadro skntsndan kurtulacaktr. 8. Bölüm kütüphanesinin zenginlemesinin salanmas için sürekli Türkiye’den ilmî, edebî, tarihî eserler ile Türkçe sözlük takmlarnn gönderilmesi gerekir. 9. Örencilere ders kitaplar takm olarak zamannda gönderilmelidir. 10. Afganistan’n genel olarak maddi durumunun düük olduu malumdur. Bunun için bölüm hocalarnn daha verimli çalabilmeleri amacyla aylk maalarna katk olarak maddî destek verilmelidir. Ayrca; bölümün maddî skntl örencilerine aylk maddî destek salanmaldr. 141 KAYNAKÇA Afganistan Anayasas 68. Madde. 28 Ocak 1923. Kabil: Devlet Matbaas. Afganistan Büyük Elçiliinin aylk Dergisi. Eylül (2006). Ankara: Say:3. Afganistan’n Anayasas. (2005). AKSAN, D. ATABAY, Nee; ÖZEL, Sevgi; ÇAM, Arif; PRAL, Neval. (1978). Türkiye Türkçesi Gelimeli Sesbilimi. Ankara: TDK Yaynlar. AIK, A. (2003). Yabanclar için Türkçe Dil Bilgisi. 1. 2. Ciltler. Kabil. AYMAK, F. (Kasm-1980). Yulduz Gazetesi, Say:( 113) 18. Kabil Devlet Matbaas. BAZSAZ. Yüksek Eitim Bakanl Yaynlar Bakanlnn Aylk Dergisi. (Ekim-Kasm 2003). Say.8. FAZIL, F. (2003). Emir Habibullah Padiahlndan Serdar Muhammed Haimin Sedaretine Kadar Afganistan. Afganistan-Kabil: Meyvend-Yaynevi, kinci Bask. FERHENG, M. M. S.(1988). Afganistan Son Beyüzylda. Piaver: Aryana Yaynevi. Birinci Cild. GUBAR, M. G. M. (1967). Afganistan Der. Mesir-i Tarih (Afganistan Tarih Yolculuunda). Afganistan: Kabil Matbaas. GÜDAZ, A. Faryabî, Hamit vd.. (1990). Rengin-Keman- iir. Maymana: Faryab Devlet Matbaas. 142 Kabil Üniversitesi Dergisi. 1932. Üniversite Yaynevi. Kabil Üniversitesi Dergisi. 1934. Kabil Üniversitesi Dergisi. 1970. Kabil Üniversitesi Dergisi. 1970. Kabil Yllk Dergisi. 1931. Kabil Yllk Dergisi. 1936. Kabil Yllk Dergisi. 1970. KAMGAR, Dr. C. (2003). Afganistan’n Maarifi. Afganistan-Kabil: Meyvend Yaynevi. kinci Bask. KARAKU, Dr. . (2002).Türkçe Türk Dili ve Edebiyat Öretimi. Ankara: Anttepe Yaynclk. KARASAR, N. (2003). Bilimsel Aratrma Yöntemleri. Ankara: Nobel Yaynevi. KUKEKÎ, S. (1987). Anayasann 10. Yl Dönemi. Afganllarn Gaflette Kal ve Ruslarn Frsat Taleplii. slamabat. Birinci Bask. M. smail, M. brahim.1. (2003). Sovyet galinden Günümüze. (19792003). Kayseri: Yüksek Lisans Tezi. M. smail. M. brahim.2. (2003). Trajik Afganistan. stanbul: Tarih Düünce Kitaplar Yayn. 143 Meslek ve Yüksek Eitim Bakanl. Talim ve Terbiye dare ve Yöneticilik Semineri. Millî Fen ve Teknoloji Komisyonu Dergisi. Kabil: 1980. S.124. Millî Eitim Bakanl Semineri Dergisi. 1970. s.116-117. NAMIK AHRANÎ, B. (2000). Özbek Edebiyat Tarihi. Piaver-Pakistan. NEVA, N. M. (1961). Hatra ve iirler El Yazs Defteri. Kabil: ahsi Kütüphaneye aittir. OUZ, E. (1999). Afganistan: Sovyet galinden ç Savaa. stanbul: Kurti Matbaaclk Cep Kitaplar. ÖZBAY, M. (Eylül-2006). Özel Öretim Yöntemleri-I. Ankara:Öncü Basmevi. 1.Bask. P. ALPAN, N. (1975). Bugünkü Afganistan Cumhuriyeti. Ankara: TürkAfgan Dostluu Dernei Yaynlar. RAC, A. K. (1925). Safer der Senglah, El Yazs, Hayrî Özel Kütüphanesine aittir. RTYA, S. K. (1967). 19.yy da Afganistan. Kabil: Devlet Matbaas, Üçüncü Bask. SARAY, M.1. (1987). Afganistan ve Türkler. stanbul: Edebiyat Fakültesi Basmevi. SARAY, M.2. (1997). Afganistan ve Türkler. stanbul: Kitapevi. (laveli 2. Bask) 144 SARIHAN, Z. (1994-1996). Kurtulu Sava Günlüü. Ankara: Türk Tarih Kurumu. SELM, Y. (2004). Afganistan ve Dostum. Ankara: Hilal Yaynlar. MR, N. B. (2002). Atatürk ve Afganistan. Ankara: ASAM Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynlar. TEMZYÜREK, F. ve BALCI. A. (2006). Cumhuriyet Dönemi lköretim Okullar Türkçe Programlar. Ankara: Nobel Yayn Datm. Türk Dünyas El Kitab. 81992). Üçüncü Cilt. Edebiyat. Ankara: Türk Kültürünü Aratrma Enstitüsü Yaynlar. 121. kinci Bask. UÇGUN, D. (2006). Cumhuriyet Döneminde Türkçe Öretiminin Yetitirilmesi. Gazi Ünv.Et.Bil.Enst.,Ankara: Yaymlanmam Doktora Tezi. YALÇIN, A. (2002). Türkçe Öretim Yöntemleri. Ankara: Akça Yaynevi. ZEHR, P. M; lmî, Dr. Muhammed Y. (1960). Afganistan Maarif Tarihi. 2. Cilt. Kabil: Maarif Matbaas.
