Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol

Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol
Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi:
Kamu Sektöründe Bir Araştırma
H. Nejat Basım* - Mehmet Erkenekli**
Harun Şeşen**
Özet: Bu çalışmada birey davranışındaki kontrol odağının çalışma yaşamına ilişkin rol çatışması ve rol belirsizliği algıları ile olan ilişkisi büyük bir kamu kuruluşunda belirlenen 153
çalışan üzerinde araştırılmıştır. Bu bağlamda, iç kontrol odaklı bireylerin algıladıkları rol
çatışması ve rol belirsizliğinin, dış kontrol odaklılara nazaran farklılaşıp farklılaşmadığı ttesti yapılarak analiz edilmiş ve anılan değişkenler arasındaki korelasyonlar hesaplanmıştır. Araştırma sonucunda, iç ve dış kontrol odaklı olmanın algılanan rol belirsizliğinde istatistiksel açıdan anlamlı bir fark yarattığı, ancak rol çatışması bakımından böyle bir farklılaşmanın bulunmadığı saptanmıştır. Ayrıca, kontrol odağıyla rol çatışması ve rol belirsizliği
arasında anlamlı bir ilişki olduğu belirlenmiştir. Elde edilen bulguların yönetsel uygulamalara en önemli katkısı, yüksek rol belirsizliği taşıyan görevlerde istihdam edilecek kişilerin
içsel kontrol odaklı bireylerden seçilmesinin faydalı olacağı noktasındadır.
Anahtar Sözcükler: Kontrol odağı, rol çatışması, rol belirsizliği, kamu sektörü.
The Relationship of Locus of Control in Individual Behavior with Role Conflict
and Role Ambiguity: An Investigation in the Public Sector
Abstract: This study aims to explore the relationship of locus of control in individual behavior with role conflict and role ambiguity in the workplace environment on the basis of data
on 153 selected employees from a leading organization in the public sector. The study has
attempted to analyze whether perceived role conflict and role ambiguity differ between individuals with internal locus of control and those with and external locus of control, or not,
via t-test, and correlations between the variables were estimated. The analyses found that
there was a significant difference in perceived role ambiguity of individuals with internal
and external locus of control. No difference was detected with respect to perceived role conflict. In addition, significant correlations between locus of control, role conflict and role
ambiguity were found. The most important contribution of the findings to managerial practices is that it may be helpful to employ people with internal locus of control for jobs with
high role ambiguity.
Key words: Locus of control, role conflict, role ambiguity, public sector.
*
Doç. Dr., Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi.
Dr., Kara Harp Okulu Sistem Yönetim Bilimleri Bölümü.
**
Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1 Mart 2010, s. 145-165.
146 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
GĐRĐŞ
Kişilerin, yaşadıkları olayların nedenlerini nelere atfettikleri, hem sosyal hem de
çalışma hayatlarında önemli sonuçlar doğurmaktadır. Bazı insanlar, yaşadıkları her
türlü olayı, başarı ya da başarısızlıklarını kendilerinin kontrol edebildiğine inanırken, bazıları ise şans ve kaderin yaşamlarındaki asıl belirleyici olduğunu düşünmektedirler. Bu düşünce farklılığı birçok davranış şeklini değiştirmekte, olayları
kontrol edebildiğine inananları başarıya götürürken; her şeyi şans ya da kadere bağlayanları başarısızlık ve psikolojik problemlere taşıyabilmektedir.
Diğer taraftan, örgütlerde algılanan rol çatışması ve rol belirsizliği; stres, iş tatminsizliği, kararsızlık, gerilim, endişe, aşırı heyecan gibi psikolojik rahatsızlıklara;
verimsizlik, kaynak israfı, iş kaybı, örgüte ve yönetime güvensizlik, personel devir
hızı artışı, düşük örgütsel bağlılık gibi önemli örgütsel sorunlara yol açmaktadır.
Buradan hareketle çalışmamızın amacı, çalışanların içsel ya da dışsal kontrol odağına sahip olmalarının, örgütlerde yaşanan rol çatışması ve rol belirsizliğini algılama düzeylerinde farklılık meydana getirip getirmediğini araştırmaktır. Çalışmamız,
örgütsel faktörlerin eşit olabilmesi ve bu sayede yaşanılabilecek farklılaşmaların
temel nedeninin kişilik değişkenlerine atfedilebilmesi için, söz konusu bu değişkenler arasındaki ilişki sürecini tek bir kurumda araştırmaya odaklanmıştır.
Bu noktada öncelikle, araştırmanın temelini oluşturan değişkenlere ilişkin kuramsal çerçeve sunulmuş, müteakiben araştırmanın yöntemi ve bulguları ifade edilerek araştırma kapsamında ulaşılan sonuçlar tartışılmıştır.
KURAMSAL ÇERÇEVE
Daha önce de ifade edildiği gibi çalışmamızın temel ilgi sahası çalışanların yaşadığı rol çatışması ve rol belirsizliğinin örgütsel değil, kişisel değişkenler yönünden incelenmesidir. Bu bağlamda, çalışmanın odağındaki kişilik değişkeni kontrol
odağıdır ve bu bölümde öncelikle kontrol odağı kavramı incelenerek bunun rol çatışması ve rol belirsizliği ile ilişkisi üzerinde durulacaktır.
Kontrol Odağı
Kontrol odağı kavramı, sosyal öğrenme kuramı çerçevesinde yapılandırılmış ve
bir kişilik özelliği olarak tanımlanarak ilk kez Rotter (1966) tarafından kullanılmıştır. Kontrol odağı inancı, bireylerin yaşadıkları pekiştirmelerin, yani elde ettikleri
sonuçların veya ödüllerin, ya da başarı veya başarısızlık durumlarının, nelere atfedildiği ile ilişkilidir. Bu atıflar, kendileri dışındaki şans, güçlü tanıdıklar, kader ve
benzeri faktörlere yapılabileceği gibi, kendi davranışlarının bir sonucuna da bağla-
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
147
nabilmektedir (Solmuş, 2004: 196). Kontrol odağı kısaca, bireyin yaşadığı olayları
nelerin kontrol ettiğine dair inancıdır (Strauser vd., 2002).
Bazı insanların kişisel kontrol duygusu yüksek iken, bazı insanlar davranışları
ile başlarına gelen olaylar arasında bağlantı kuramazlar. Roller (1966) tarafından
geliştirilen kurama göre insanlar, başlarına gelen iyi ve kötü olayların sebeplerini
algılama bakımından farklılaşmaktadırlar. Kontrol odağı inancındaki bu farklılık,
insanların hem kendileriyle ilgili hem de başkalarının yaşadığı durumları algılama
ve değerlendirmelerinde de farklılaşmaya neden olmaktadır. Bir anlamda kontrol
odağı inancı, çevresel koşulların bireyin başarılarına, başarısızlıklarına veya diğer
yaşadıklarına belirli bir açıklama getiremediği durumlarda, bunları açıklamak için
bir yöntem olarak ortaya çıkmakta ve temelde ikiye ayrılmaktadır (Taylor vd.,
2006).
Dış kontrol odağı: Bir pekiştirmenin ya da sonucun, birey tarafından, kendi
davranışlarından bağımsız olarak ortaya çıktığı biçimde algılanması ve bunun tipik
olarak “şans, kader ve kısmet” kaynaklı olduğuna inanılması durumudur. Bunun dışında birey, olayların nedeni olarak, kendisini çevreleyen büyük ve karmaşık güçleri de görebilir. Davranışlarının ya da başına gelen olayların kendisinden ziyade, daha çok dış güçler tarafından belirlendiğine inanan bireyler, bu inançlarının derecesine göre dış kontrollü olarak tanımlanmaktadır (Rotter, 1990).
Đç kontrol odağı: Olay ve durumları kendi davranışına ya da göreceli olarak kalıcı özelliklerine bağlı olarak algılayan kişinin sahip olduğu inanç şeklinde ifade
edilebilmektedir (Rotter, 1990; Küçükkaragöz, 1998). Đç kontrol odağına sahip bireyler, gelecekteki davranışlarını belirlemede kendilerine katkı sağlayacağına inandıkları çevresel uyarıcı ya da değişimlere, dış kontrol odağına sahip bireylerden daha fazla duyarlılık gösterirler; çevresel koşulları değiştirme konusunda daha fazla
adım atarlar ve yeteneklerine, başarı ya da başarısızlıklarına daha fazla önem verirler (Solmuş, 2004: 196).
Đç kontrol odağına sahip bireyler, yaşamlarının herhangi bir boyutuyla ilgili olarak mutsuz olduklarında, bunu kendi çabalarıyla değiştirebileceklerine inanırken,
dış kontrol odağına sahip bireyler, yaşamlarını yönlendirme konusunda çaresizlik
yaşama eğilimindedirler ve yaşamlarındaki bazı ödüllerin kendi çabalarından kaynaklanmadığına, yalnızca doğru zamanda doğru yerde olmanın getirdiği bir rastlantı
olduğuna inanırlar (Solmuş, 2004: 196).
Birçok araştırma sonucunda, iç kontrol odaklı bireylerin duygularını ifade etmede, dış kontrol odaklı bireylere göre daha az zorlandıkları, kendilerine daha çok güvendikleri ve daha az oranda başkaları tarafından onaylanma gereksinimi duydukla-
148 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
rı ve psikolojik-fiziksel sağlıklarına daha fazla dikkat ettikleri görülmüştür. Dış
kontrol odaklı bireylerin, olumsuz olayların gerçekleşmesini engelleyemeyecekleri
düşüncesiyle, iç kontrol odaklı bireylere oranla daha fazla kaygı, stres ve depresyon
yaşadıkları görülmüştür (Ashby vd., 2002; Solmuş, 2004: 196).
Đç ve dış kontrol odağı inancını kişilik özelliği olarak ele alıp inceleyen birçok
araştırma, iç kontrol odağı yöneliminin kişilikteki etkilerinin, dış kontrol odağı yönelimli olmaya oranla daha olumlu sonuçları olduğunu göstermektedir. Dış kontrol
odağı inancı ise daha çok, düşük benlik saygısı, depresyon, baş ağrıları, diğer psikofizyolojik semptomlar ve psikopatoloji ile ilişkilidir (Küçükkaragöz, 1998).
Strickland (1989), olayların davranışlarına bağlı olduğunu düşünen bireylerin, hoş
olmayan yaşam olaylarını değiştirmede daha ısrarcı olduklarını, şans ya da kader
gibi kendi dışındaki güçlere bağlayanların ise daha az girişimci ve mücadeleci olduklarını belirtmektedir (Küçükkaragöz, 1998).
Đç kontrol inancına sahip bireyler, amaçlarına ulaşma ihtimali ile gösterdikleri
çaba ve tecrübelerinden ders çıkarma yeteneği arasında doğru ilişki olduğuna inanırlar ve kendileri için zor hedefler koyarlar. Buna karşılık, dış kontrol odaklı bireyler de gösterdikleri çaba ile bu çabanın sonucunda elde ettikleri netice arasında bir
bağlantı olduğuna inanmazlar. Başlarına gelen önemli olayların belirleyicisi olarak
şans faktörünü görürler (Bernardi, 2001).
Đki farklı kontrol odağı inancı arasındaki bir diğer farklılık ise, başarı ve başarısızlık durumlarına yaptıkları nedensel yüklemelerdir (Solmuş, 2004: 196). Đç kontrol odaklılar olayların sorumluluklarını alıp, başarı veya başarısızlıkta neden olarak
kendilerini görürler. Dış kontrol odaklılar ise, başarı ve başarısızlık durumlarını hep
kendileri dışındaki faktörler ile ilişkilendirme yaparak, başarısızlıklarda diğerlerini
suçlarlar ve dış faktörleri sorumlu tutarlar (Bernardi, 2001). Bu durumla ilişkili olarak, Anderson (1977), iç kontrol odaklı bireylerin problem çözmeye karşı daha aktif
tutum benimsediklerini; Silvester ve arkadaşları (2002) da başarısızlıkları ile ilgili,
kendilerine ve kontrol edilebilir davranışlara atıfta bulunan bireylerin, işte daha fazla gelişim kaydettiklerini ve yüksek iş motivasyonuna sahip olduklarını belirtmektedirler.
Đç ve dış kontrol odağına sahip bireylerin, iş ortamındaki davranışlarıyla ilgili en
belirgin farklılıklar iş doyumu, işe bağlılık, motivasyon ve stres konularında ortaya
çıkmaktadır. Birçok araştırma sonucunda, başarılı performansın nedenlerini kendisine yükleyen, yeterlilik ve yeteneklerine güvenen, sorunları çözmek için karar alabilen ve gerekli adımları atabilen çalışanların, yani iç kontrol odaklı bireylerin, daha
fazla iş doyumu, işe bağlılık ve motivasyon yaşadıkları görülmüştür (Solmuş, 2004:
197). Benzer şekilde, Andrisani ve Nestel (1976) ve Spector (1988) da iç kontrol
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
149
odaklı çalışanların iş tatmin seviyelerinin daha yüksek olduğunu, işte daha uzun süre çalıştıklarını, genellikle daha yüksek ücret aldıklarını ve yüksek statüye sahip olduklarını belirtmektedirler.
Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği
Araştırmacılar, rol çatışması ve rol belirsizliğinin iki ayrı sorun şeklinde mi ya
da rol stresini oluşturan unsurlar bağlamında ortak bir kavram olarak mı ele alınması konusunda mutabık değildirler (Gregson - Wendeli, 1994: 108). Bazı araştırmacılar (Katz - Kahn, 1977; Rizzo vd., 1970; Schuler, 1975; Rebele - Michaels, 1990;
Elloy - Smith, 2003; Acker, 2004) bu kavramları ayrı ayrı ele alırken; bazıları
(Howell vd., 1987; Rasch - Harrell, 1990) sadece stres yaratıcı olarak, bu iki kavramı rol stresi başlığı altında tek bir sorun olarak ele almışlardır. Bu çalışmada, rol
çatışması ve rol belirsizliği konuları ayrı sorunlar olarak ele alınıp incelenmiştir.
Rol Çatışması
1950’li yıllardan itibaren yönetim/organizasyon alanında da yüzlerce araştırmanın konusu olan rol çatışması kavramı, Kahn ve arkadaşları (1964) tarafından ilk
kez sistematik biçimde yönetsel/örgütsel nedenleri ve sonuçları bakımından araştırılmıştır. Sosyoloji, psikoloji, sosyal psikoloji gibi farklı disiplinlerde de yoğun biçimde tartışılan kavramın literatürde farklı tanımlarına rastlanmaktadır:
Rol çatışması, bazı çalışmalarda, birbiriyle temelde bağdaşmayan rollerin aynı
birey üzerinde toplanması (Larsen, 1970: 185; Marshall, 1999: 625; Kızılçelik Erjem, 1994: 345; Dönmezer, 1984: 169); bir bireyin rollerinin birbirine karşıt olan
iki durumu aynı anda kaplaması (Şencan vd., 1989: 39) şeklinde ele alınırken; bazı
çalışmalarda, iki ya da daha fazla rol paylaşanının kendi rol tanımlamaları ve karşılıklı rol beklentileri arasındaki uyuşmazlık (Thoits, 1987: 17); iki veya daha fazla
gönderilen rolün, birine uymanın diğerine uymayı zorlaştırdığında ortaya çıkan durum (Katz - Kahn, 1977: 202) olarak ele alınmıştır. Ayrıca, kavrama ilişkin olarak
literatürde, yüklenilen bir rolü yaşamın diğer kesitlerine aktarma (Erdoğan, 1994);
kişisel kıstaslar, değerler ve beklentiler ile iş gerekleri arasında yaşanan tezat
(Ertekin, 1993: 79); bir rolün diğer rolü engellemesi (Hartline - Ferrell, 1996: 58);
rol beklentisiyle rol gereklerinin birbiriyle uyuşmaması (Sager, 1994: 75); örgütle
çalışanların kafasında kimin neyi ne zaman yapacağı konularında belirsizlik yaşanması ( Griffin - Moorhead, 1989: 298) ve odak kişiyle rol takımı arasında yaşanan
uyumsuzluk (Temir,1997: 63) biçiminde tanımlamalara da rastlanmaktadır.
Yukarıda ifade edilen tanımlardan anlaşılacağı gibi, rol çatışması çeşitli örgütsel
uygulamaların bireysel düzeydeki algılanışı ve karşılık verilmesiyle ilişkilidir ve
150 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
çok değişik biçimleri mevcuttur. Bu bağlamda, farklı rol çatışması biçimlerini kategorize eden yerli ve yabancı pek çok tipoloji vardır (Katz - Kahn, 1977; Doğan,
1982; Dökmen, 1993). Bununla birlikte, örgüt araştırmalarında en çok kullanılan,
Kahn ve arkadaşları (1964) ile Katz ve Kahn (1977) tarafından geliştirilen rol göndericinin kendi içinde çatışması, göndericiler arası rol çatışması, roller arası çatışma, kişi-rol çatışması, rol fazlalığı şeklindeki gruplandırmadır (Siegall - Cummings,
1995: 69):
Rol göndericinin kendi içinde çatışması, bir örgütte bir işgörene (odak kişiye)
aynı anda aynı kişiden (rol gönderici) birbirine zıt ikiden fazla beklentinin (Bovee
vd.,1993: 508- 509) veya birbiriyle çelişkili mesajların gönderilmesidir (Griffin Moorhead, 1993: 298). Katz ve Kahn’ın (1977) “arada kalan insan” şeklinde bir adlandırma ile işaret ettiği göndericiler arası rol çatışması ise, farklı rol algılamalarına
ve birbiriyle çelişen rol beklentilerine sahip rol takımından kaynaklanan (Göksöz,
1995: 84), örgütlerin giderek büyümesi ve artan uzmanlaşma eğilimi sonucu (Katz Kahn, 1977: 197-198) birbirine zıt beklentilerin birden fazla rol göndericiden gelmesidir. Roller arası çatışma; kişinin farklı beklentiler içeren birden fazla rolü aynı
anda yüklenmesi ve baskı yaşaması (Bovee vd., 1993: 509), cinsiyet, anne- baba ve
karı-koca gibi rollerinin, meslek rolleri ile çatışmasıdır (Steil - Turetsky, 1987: 7475; Larsen, 1970: 191). Kişi-rol çatışması; rol yükümlüsünün gereksinim, inanç,
değer ve yeteneklerinin (Ertekin, 1993: 79; Dökmen, 1993: 124-125) rol takımının
talepleriyle uyumsuz olması, yeni rolünün gerektirdiği bilgi, beceri ve yeni yaklaşımları benimseyememesi (Koçel, 1998: 337; Muchinsky, 1993: 281) durumunda
ortaya çıkmaktadır. Rol fazlalığı; rol yükümlüsünün kendisine yönelik beklenti ve
talepleri, verilen zaman ve nitelik sınırları içerisinde başarmanın mümkün olmayacağını hissetmesiyle yetenek ve kapasite sınırlarını zorlamaya çalışmasıdır (Baruch
- Barnett, 1987: 63-73; Yalçın, 1995: 30-31).
Rol Belirsizliği
Rol belirsizliğine yönelik olarak, kişinin rolünü yerine getirmek için ihtiyaç
duyduğu yeterli bilgiden yoksun olması ve rol takımının kendisinden ne istediklerini tam olarak bilememesi (Sager, 1994: 75); bir rolün gereklerini yerine getirmek
için hangi faaliyetlerde bulunulacağı konusundaki yaşanan belirsizlik (Peterson vd.,
1995: 430), iş görenin rolünü etkin biçimde yapması için gereksinim duyduğu bilgiden yoksun olması (Hartline - Ferrell, 1996: 58); bireylerin üstlendikleri rol hakkında ne yapacaklarını bilememesi (Katz - Kahn, 1977: 215) ve odak rol yükümlüsünün rolüyle ilgili beklentileri algılamada düştüğü yetersizlik (Bobbit vd., 1974:
158) şeklinde tanımlamalar yapılmıştır.
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
151
Bu tanımlamalardan anlaşılacağı gibi rol belirsizliğinin örgütsel ve kişisel faktörler olmak üzere iki kaynağı vardır. Örgütsel faktörler, örgütsel rolün yeterince
açık olmaması ve rolü başarmak için gerekli bilgi yoksunluğu ile kişinin rol hakkında yeterli bilgiye sahip olmaması olarak tanımlanabilir. Böyle bir duruma ise,
örgütsel rol gönderme sürecinde yaşanan aksamalar ya da odak kişinin rol algılamasında sorun yaşaması neden olabilmektedir (Muchinsky, 1993: 280-281). Bu olgunun kaynağını Kahn ve arkadaşları (1964), örgütün çok büyük ve karmaşık olması,
hızlı örgütsel gelişmeyle birlikte yeniden örgütlenme, iş görenleri etkileyen örgütsel
çevrede meydana gelen değişimler, birbiriyle ilişkili personelin yer değiştirilmeleri
ve yönetimin etkin örgütsel bilgi akışını sağlayamaması gibi olaylarla açıklamaktadırlar.
Rol belirsizliği genel olarak rol çatışmasıyla benzer sonuçları üretmektedir: Đş
tatmini (Sawyer, 1992: 130-142), örgütsel performans (Rizzo vd., 1970: 154-163)
ve örgütsel bağlılık üzerinde olumsuz anlamda etkili olduğu konusunda araştırmacılar görüş birliği içerisindedirler (Rizzo vd., 1970; Fried - Tiegs, 1995; Sarros vd.,
1996; Acker, 2004; Elloy - Smith, 2003).
Fisher ve Gitelson (1983) ve Jackson ve Schuler (1985) yaptıkları meta analizlerde düşük iş tatmini ve düşük örgütsel bağlılık ile rol belirsizliği arasında yüksek
bir ilişki olduğunu ortaya koymuşlardır (Netemeyer vd., 1990: 148). Tüm bu faktörler birlikte değerlendirildiğinde, böyle önemli örgütsel çıktıları olan rol çatışması ve
rol belirsizliği probleminin, saptanması ve çözülmesi göreceli olarak daha kolay olduğu değerlendirilen ve kişisel bir faktör olan kontrol odağı değişkeni ile ilişkisini
araştırmak önem kazanmaktadır.
Kontrol Odağı ile Rol Çatışması ve Rol Belirsizliğinin Đlişkisi
1960’lardan itibaren rol çatışması ve rol belirsizliğine yönelik olarak sosyoloji,
psikoloji, sosyal psikoloji ve yönetim organizasyon literatüründe çok sayıda çalışma
(Wincent - Örtqvist, 2006; Erkenekli, 2000) bulunmasına rağmen, rol çatışması ve
rol belirsizliğinin kontrol odağıyla ilişkisine yönelik çalışmalar, bu araştırma için
incelenen birçok veri tabanında sınırlı sayıda bulunmuştur. Ayrıca, Türkçe literatürde de bu konuyu temel alan bir çalışmaya rastlanılmamıştır.
Kontrol odağı ile rol çatışması ve rol belirsizliği arasındaki ilişki, genellikle diğer örgütsel faktörlerle birlikte incelenmiş (Kobasa, 1982; Jackson - Schuler, 1985,
Spector, 1986; 1988; Spector - O’Connell,1994); içsel ve dışsal kontrol odaklı deneklerin rol çatışması ve rol belirsizliğini algılamasına ilişkin farklı bulgular elde
edilmiştir. Konuya ilişkin araştırmalar kapsamında, Szilagyi ve arkadaşları (1976)
içsel kontrol odağına sahip olan çalışanların daha az rol çatışması algıladıklarını be-
152 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
lirtmişlerdir. Organ ve Greene (1974) de benzer şekilde, dışsalların içsellerden daha
fazla rol çatışması ve rol belirsizliği yaşadıklarına yönelik görgül kanıtlar sunmuş;
Keenan ve McBain (1979) ise, söz konusu araştırmada sunulan değişkenler arasındaki bu ilişkinin kavramsal düzeyde varlığını tartışmışlardır.
Bununla birlikte, daha sonra yapılan pek çok araştırmada bu ilişkinin varlığı, niceliği ve niteliği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Örneğin, Jackson ve Schuler
(1985) içsellerin rol çatışması ve rol belirsizliğini dışsallardan daha fazla yaşadığını
ve bunun rol edinme süreçlerindeki farklılıkla açıklanabileceğini; Sing ve Rhoads
(1991) ise, içsel kontrol odağına sahip bireylerin daha az rol belirsizliği yaşamaları
gerektiğini, çünkü onların rolleri ve görevleri hakkında daha ayrıntılı bilgi edinme
eğiliminde olacaklarını belirtmişlerdir. Bu doğrultuda rol çatışması ve rol belirsizliğinin kontrol odağıyla ilişkisini belirten pek çok görgül çalışma da mevcuttur
(Newton - Keenan,1990; Robinson - Skarie, 1986; Spector, 1986, 1988; Spector O’Connell, 1994).
Çeşitli çalışmaların bir arada değerlendirildiği bir çalışmada (Jackson - Schuler,
1985: 34-36) rol çatışması ve rol belirsizliği ile kontrol odağı arasında düşük ancak
anlamlı korelasyonlar hesaplanmıştır. Benzer şekilde Spector ve O’Connell (1994:
75), kendi geliştirdikleri işe yönelik kontrol odağı ölçeğiyle yaptıkları araştırmada
bu ilişkiye benzer bir sonuç bulmuşlar, ancak yapılan bir diğer çalışmada Su ve Lin
(2005: 6) ise, bu ilişkinin daha yüksek olabileceğini belirtmişlerdir.
Araştırma konusuna ilişkin olarak ortaya konulan birbirinden farklı bulgular,
Jackson ve Schuler (1985: 34-35)’in ifade ettiği gibi pek çok rol kuramcısının ileri
sürdüğü bir iddiayı mantıklı hale getirmektedir: Rol çatışması ve rol belirsizliği temelde örgütsel faktörlerin bir sonucudur ve farklı örgütlerde çalışanların farklı düzeyde rol çatışması ve rol belirsizliği yaşamasını örgütsel ortamın niteliğiyle açıklamak mümkündür.
Ancak bu noktada yanıt bulunması gereken temel soru, aynı örgüt içinde çalışanların farklı rol çatışması ve rol belirsizliği düzeylerine sahip olmalarının nasıl açıklanabileceğidir. Bu durumda araştırılması gereken konu kişilik değişkenleridir. Daha öncede de ifade edildiği gibi, bu farklılığı açıklamak için araştırılan en önemli
kişilik değişkenlerinden birisi de kontrol odağı olmuştur. Đçsel ve dışsal kontrol
odağına sahip çalışanların farklı düzeyde rol çatışması ve rol belirsizliği yaşayıp yaşamadıklarını araştırmak için örgütsel faktörleri devre dışı bırakmak gerekmektedir.
Bu anlamda kullanılacak en makul yöntem, tek bir kurumda benzer çalışma koşullarında, benzer niteliklere sahip çalışan kişileri seçmektir.
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
153
Bu kapsamda, büyük bir kamu örgütünden seçtiğimiz örneklem üzerinde çalışmamızda şu sorulara yanıt aranmıştır:
1. Đç kontrol odaklı bireyler ile dış kontrol odaklı bireylerin, rol çatışması yaşama eğilimleri arasında anlamlı bir fark var mıdır?
2. Đç kontrol odaklı bireyler ile dış kontrol odaklı bireylerin, rol belirsizliği yaşama eğilimleri arasında anlamlı bir fark var mıdır?
3. Bireylerin iç ya da dış kontrol odaklı olmaları ile algıladıkları rol çatışması
arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
4. Bireylerin iç ya da dış kontrol odaklı olmaları ile algıladıkları rol belirsizliği
arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
YÖNTEM
Araştırma kapsamında veriler SPSS 13.0 paket programı kullanılarak analiz
edilmiştir. Öncelikle tüm değişkenlerin betimleyici istatistikleri kapsamında ortalamaları, standart sapmaları ve puan aralıkları incelenerek, değişkenler düzeyinde var
olan seviyeler ortaya konulmuştur. Daha sonra içsel ve dışsal kontrol odaklı grupların rol belirsizliği ve rol çatışması yönünden farklılaşıp farklılaşmadıkları bağımsız
örneklem t-testi ile araştırılmış, müteakiben değişkenler arası korelasyonlara bakılmıştır.
Örneklem
Daha öncede belirtildiği gibi, araştırılan değişkenler arasındaki ilişkinin diğer kişisel ve örgütsel faktörler tarafından etkilenmemesi amacıyla, araştırma tek bir örgütte yürütülmüş; bu maksatla ulusal düzeyde güvenlik ve emniyet hizmetlerinden
sorumlu bir kamu kurumunun cinsiyet, yaş, eğitim, medeni durum ve görev açısından benzer özelliklere sahip çalışanları arasından ulaşılabilen 180 kişiye, ölçekleri
içeren soru kağıtları toplu olarak dağıtılmış ve nezaret altında doldurulması sağlanmıştır. Toplanan soru kağıtlarının, kayıp veri ve uç değerler açısından incelenmeleri
sonucunda, bunlardan 27’sinin değerlendirme dışı bırakılmasına karar verilmiştir.
Böylece, örneklem 153 kişiden oluşmuştur. Katılımcıların tamamı erkek ve bekar
olup, yaşları 21 ile 26 arasında değişmektedir. Eğitim düzeyi açısından bakıldığında
katılımcıların tamamı lisans derecesine sahiptir. Çalışma süreleri 1 ile 5 yıl arasında
değişmektedir.
Ölçüm Araçları
Araştırmanın verilen Ocak-Şubat 2007 döneminde toplanmıştır. Çalışanların
kontrol odakları ile rol çatışması ve rol belirsizliklerini ölçmek üzere üç bölümden
154 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
oluşan bir anket formu kullanılmıştır. Anketin birinci kısmında çeşitli demografik
bilgilere ilişkin sorular, ikinci ve üçüncü kısımlarında ise ölçekler sunulmuştur.
Đç-Dış Kontrol Odağı Ölçeği
Araştırma kapsamında, katılımcıların kontrol odaklarını ölçmek üzere Türkçe’ye
uyarlanması Dağ (1991; 2002) tarafından yapılmış olan 29 maddeden oluşan
Rotter’in (1966) Đç-Dış Kontrol Odağı Ölçeği kullanılmıştır. Ölçekte yer alan sorular “Đnsanın kişiliğinin belirlenmesinde en önemli rolü kalıtım oynar / Đnsanların nasıl biri olacaklarını kendi hayat tecrübeleri belirler” biçiminde iki seçenekli yargı
cümlelerinden oluşan bir yapı içermektedir. 29 maddenin 6’sı (1, 8, 14, 19, 24, 27)
dolgu maddesi olduğu için puanlanmamaktadır. Dolgu maddeleri, ankete verilen
yanıtlar üzerindeki sosyal beğenirlik etkisini değerlendirmek amacıyla kullanılmıştır. Diğer sorulardan 2, 6, 7, 9, 16, 17, 18, 20, 21, 23, 25 ve 29. maddelerin “a” seçenekleri; 3, 4, 5, 1 0, 1 1 , 1 2, 1 3, 1 5, 22, 26 ve 28. maddelerin de “b” seçenekleri
ler puan almaktadır. Böylece 0 ile 23 arasında bir toplam puan alınabilmektedir.
Yükselen puanlar, dış kontrol odağı inancında artışı göstermektedir. Türkiye’de yapılan araştırmalarda sıklıkla kullanılan ölçeğin madde-toplam puan korelasyonlarının .11 ile .48 arasında değiştiği (Dağ, 2002; Basım - Şeşen, 2006); bir örneklemde
iç tutarlık katsayısının .77 olarak bulunduğu bildirilmiştir (Savaşır - Şahin, 1997).
Ayrıca, ölçeğin iki-yarı test güvenirlik katsayısının çeşitli örneklemlerde .65 ile .79
(Savaşır - Şahin, 1997) arasında bulunduğu belirtilmektedir. Bu araştırmada, ölçeğin güvenirlik değeri .75 olarak bulunmuştur.
Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Ölçeği
Rol çatışması ve rol belirsizliği, Rizzo, House ve Lirtzman (1970) tarafından geliştirilen ölçeğe göre değerlendirilmiştir. Rol çatışması sekiz, rol belirsizliği ise altı
soru üzerinden ölçülmüştür. Ölçek “Çoğu zaman, gerekli personel verilmeksizin tek
bir kişinin başaramayacağı işler ile uğraşıyorum “ ve “çalışma saatlerimi çok iyi ve
uygun bir şekilde ayarladığımdan eminim” gibi çeşitli yargı cümlelerinden oluşmaktadır. Maddeler 7’li Likert tipi ölçekle değerlendirilmekte ve rol çatışması ile
rol belirsizliği için ayrı ayrı puanlar elde edilmektedir. Rol çatışması söz konusu olduğunda yüksek puanlar, daha fazla rol çatışması yaşandığına; rol belirsizliği söz
konusu olduğunda ise, düşük puanlar daha fazla rol belirsizliği yaşandığına işaret
etmektedir. Ancak verilerin analizi ve yorumu sırasında kolaylık sağlaması bakımından anket puanları rol belirsizliği için tersine çevrilmiştir. Buna göre rol belirsizliği için de yüksek puanlar yüksek rol belirsizliği anlamına gelmektedir. Ölçeğin
geçerliliği ve güvenirliği pek çok araştırma bağlamında (Rizzo - House - Lirtzman,
1970; Daniels - Bailey, 1999) kanıtlanmıştır.
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
155
Yapılan bir çalışmada (Gregson - Wendell, 1994: 108), rol çatışması ve rol belirsizliğiyle ilgili yapılan araştırmaların %85’inde kullanıldığı bildirilen ölçek, yurtiçinde yapılan çalışmalarda da (Mishal, 1994; Yıldırım, 1996; Temir, 1997;
Erkenekli, 2000) yaygın biçimde kullanılmıştır. Bu çalışmaların bazılarında hesaplanan güvenirlik katsayıları rol çatışması için sırasıyla .81, .78 ; rol belirsizliği için
ise .72; .81 olmuştur (Yıldırım 1996; Erkenekli, 2000).
BULGULAR VE YORUMLAR
Elde edilen sonuçlar, araştırmaya katılan 153 kişinin %.65’nin (99 kişi) iç, %35
(54 kişi) ise dış kontrol odaklı olduklarını ortaya koymaktadır. Katılımcıların rol çatışması puan ortalamaları 4,78 (ss=0.75) ve rol belirsizliği puan ortalamaları 4,85
(ss=1.31)’dir. Đç kontrol odaklı grubun rol çatışması puan ortalaması 4,76; rol belirsizliği puan ortalaması ise 5,09’dur. Aynı ortalamalar dış kontrol odaklı grupta sırasıyla 4,81 ve 4,42 olarak hesaplanmıştır. Bu sonuçlar, katılımcıların büyük çoğunluğunun iç kontrol odaklı olduklarını, rol çatışması ve rol belirsizliği yaşama eğilimlerinin ortalamanın üzerinde olduğunu ortaya koymaktadır.
Çalışmamızın birinci ve ikinci araştırma sorularına yanıt bulmak; iç ve dış kontrol odaklı grupların rol çatışması ve rol belirsizliği puan ortalamaları arasındaki
farkların istatistiksel bakımdan anlamlı olup olmadığını ölçmek amacıyla bağımsız
örneklem t-testi yapılmıştır. Test sonucu elde edilen bulgular Çizelge l’dedir. Test
sonuçları, iç ve dış kontrol odaklı grupların rol çatışması (t=-0.356, p>0.05) puan
ortalamaları arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamsız; rol belirsizliği (t=2.89,
p<0.05) puan ortalamaları arasındaki farkın ise anlamlı olduğunu ortaya koymaktadır.
Çizelge 1. Đç ve Dış Kontrol Odaklı Grupların Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği
Puanları Arası t -Testi Sonuçları
Boyut
N
Ortalama
Ss
Rol çatışması
153
4,78
0.83
Đç kontrol odaklı
99
4,76
0.75
Dış kontrol odaklı
54
4,81
0.97
153
4,85
1.31
Đç kontrol odaklı
99
5,09
1.17
Dış kontrol odaklı
54
4,42
1.46
Rol belirsizliği
* p<005
F
t
5.367
-0.356
6.866
2.891*
156 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
Bu bulgular, iç kontrol odaklı bireylerin dış kontrol odaklılarla karşılaştırıldığında, daha fazla rol belirsizliği yaşama eğilimi gösterdiklerini ortaya koymaktadır.
Ancak rol çatışması konusunda istatistiksel bakımdan bir farklılık saptanamamıştır.
Đçsel ve dışsal kontrol odaklı işgörenlerin yaşadığı rol belirsizliğinin istatistiksel
açıdan anlamlı bir düzeyde farklılık göstermesi, literatürde vurgulanan bir olgunun
(Jackson - Schuler, 1985; Spector - O’Connell, 1994; Su - Lin, 2005) Türkiye bağlamında da gerçekleştiğini göstermektedir.
Çizelge 2. Değişkenler Arası Korelasyonlar
Alt Ölçekler
ĐDO
RÇ
Đç-Dış Odak (ĐDO)
1
Rol Çatışması (RÇ)
0.21**
1
Rol Belirsizliği (RB)
-0.23**
0.41**
RB
1
**p<001
Üçüncü ve dördüncü araştırma sorularının yanıtını bulmak amacıyla, kontrol
odağı puanları ile rol çatışması ve rol belirsizliği puanları arasında korelasyon analizi yapılmış; sonuçlar Çizelge 2’de sunulmuştur. Çizelgede de görüleceği üzere,
kontrol odağı puanları ile rol çatışması puanları arasında anlamlı ve aynı yönlü
(r=0.21, p<0.01); rol belirsizliği puanları ile anlamlı ve ters yönlü (r=-0.23, p<0.01)
bir ilişki vardır. Puanlar arttıkça rol çatışması ve rol belirsizliği artmakta; puanlar
azaldıkça ise, anılan davranışları gösterme eğilimleri azalmaktadır. Bunun yanında
rol çatışması puanları ile rol belirsizliği puanları arasında anlamlı ve ters yönlü bir
ilişki vardır. Bu ilişki rol çatışmasını fazla yaşayan bireylerin aynı zamanda rol belirsizliğini de yaşadıklarını göstermektedir.
Bütün bu sonuçların yanı sıra verilerin analizi safhasında, çok yüksek düzeyde
dışsal kontrol odağına sahip bireylerin rol çatışması ve rol belirsizliği puanlarının
örneklemin genelinden farklılık gösterdiği belirlenmiştir. Bu farklılaşmanın hangi
düzeyde olduğunu ölçmek için ayrı bir korelasyon analizi yapılmıştır. Bu maksatla
kontrol odağı puanı 1 ile 7 arasında olan toplam 51 kişi uç grup olarak belirlenmiş
ve bu grubun verilerine ilişkin korelasyon analizi yapılmıştır. Analiz sonuçları Çizelge 3’tedir.
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
157
Çizelge 3. Yüksek Dış kontrol Odaklı Bireylerin Değişkenlerle Korelasyonu
Alt Ölçekler
ĐOP
RÇ
RB
1
Đçsel Odak Puanı (ĐOP)
1
Rol Çatışması (RÇ)
0.49**
1
Rol Belirsizliği (RB)
-0.15**
-0.32**
**p<001
Çizelge 3’te görüldüğü üzere, yüksek dışsalların kontrol odağı puanları ile rol
çatışması puanları arasında anlamlı, önemli oranda ve aynı yönlü (r=0.49, p<0.01)
bir ilişki vardır. Bu durumda determinasyon katsayısı (r2) 0.24 olmaktadır. Bu bağlamda, algılanan rol çatışmasındaki varyansın %24’ünün kişisel bir faktör olan yüksek dışsallıktan kaynaklandığı söylenebilir (Büyüköztürk, 2004: 34).
Bu bulguların önemi, rol çatışması ve rol belirsizliğinin örgütsel faktörlerin yanı
sıra, değişik kişisel faktörlerle (içe yönelimlilik, dışa yönelimlilik; A Tipi, B Tipi
kişilik vb.) de açıklanabileceğini ileri süren çeşitli araştırmaları (Kahn vd., 1964)
desteklemesidir. Bu bulgular bir anlamda, Rahim ve Psenicka (1996) araştırmasını
da desteklemektedir. Zira, bu araştırmacılar, örgütlerde yaşanan rol çatışması ve rol
belirsizliğini azaltmada kontrol odağının diğer faktörlerden, örneğin sosyal destekten, daha önemli olduğunu ileri sürmüşlerdir.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Araştırma sonuçları iki konuda önemli ipuçları içermekte ve iki önemli soruyu
beraberinde getirmektedir: Birincisi, örgütlerde yaşanan rol çatışması ve rol belirsizliği kişisel faktörlerle ilişkilendirilebilir ve azaltılabilir mi? Đkincisi; rol belirsizliği ve rol çatışması temelde örgütsel bir çıktı olmasına rağmen, örgütsel faktörler
kontrol edildiğinde ya da benzer olduğunda, kontrol odağı olgusundan yararlanılabilir mi?
Bu soruları literatürde yapılan çeşitli araştırmalar ışığında ele alıp değerlendirmek ve onlara yanıt aramak gerekmektedir. Literatür incelendiğinde, rol çatışmasını
azaltmak, yönlendirmek ya da ortadan kaldırmak için çeşitli stratejiler geliştirildiği
görülmektedir (lsaacs, 1991; Tadepalli, 1991; Gupta vd., 1992; lgbaria - Siegel,
1992; lgbaria - Guimares, 1993; Elloy ve Smith 2003; Boles vd., 2003; Acker,
2004). Bu kapsamda çeşitli araştırmalarda, kişisel düzeyin önemi ve bu düzeyde
alınabilecek önlemler üzerinde durulmuştur. Örneğin Siegall ve Cummings (1995),
158 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
rol çatışması ve rol belirsizliğini objektif ve subjektif olarak ikiye ayırmış; algılanan
(subjektif) rol çatışması ve belirsizliğinin örgütsel ve kişisel sorunlara, iş tatminsizliği, gerilim, örgütten ayrılma gibi problemlere kaynaklık ettiğini ifade etmiştir.
Sarbin ve Allen (1968), değer sistemini değiştirme, sakinleştirici ve rahatlatıcı ilaçlar kullanma, rol gereğine uymaktan kaçınma gibi bireysel düzlemde alınması gereken önlemlere değinmiş; Keaveney ve Nelson (1993) ise, iş ile özdeşleşme, rolün
kişiye sağladığı menfaatler ve psikolojik olarak çekilme ve kaçınmaya vurgu yapmıştır.
Bu kapsamda değerlendirilebilecek bir dizi çalışmada da (Kahn vd., 1964; Rahim - Psenicka,1996) kişisel rol çatışması ve rol belirsizliğinin etkisinin yumuşatılabileceği öne sürülmüştür. Bu bağlamda çalışmamız, yukarıda aktarılan kuramsal
bilgi ve görgül bulguları desteklemektedir. Yani elde ettiğimiz bulgular, kişisel bir
değişken olan kontrol odağına göre, farklı düzeylerde anlamlı ve önemli sayılabilecek bir rol çatışması ve rol belirsizliği ilişkisini ortaya koymaktadır.
Sözünü ettiğimiz ikinci soruya da şu şekilde yaklaşmak mümkündür: Daha önce
de belirtildiği gibi, bu alandaki bazı çalışmalar (Jackson - Schuler, 1985; Su - Lin,
2005), kontrol odağı ile rol çatışması ve rol belirsizliği arasında düşük ya da yüksek
olarak nitelendirilebilecek farklı korelasyon değerleri ortaya koymuştur. Bu durum,
söz konusu araştırmaların farklı örgütlerde yapılmasına ve aşağıda ifade edilen gerekçelere dayanmaktadır.
Temelde rol çatışması ve rol belirsizliği toplumsal veya örgütsel bir çıktıdır; bu
düzeyde yapılan müdahaleler, algılanan, hissedilen veya yaşanan rol çatışması ve
rol belirsizliğini azaltabilir ve bunların olumsuz sonuçlarını en aza indirebilir. Örneğin, Hartline ve Ferreil (1996), güçlendirmenin (empowerment) rol çatışması ve
rol belirsizliğini azalttığını; Peterson ve arkadaşları (1995) güç mesafesinin yüksek
olduğu ülkelerde, yöneticiler ve liderlerin rol belirsizliğini azaltma konusunda daha
yüksek etkiye sahip olduğunu; Jones ve Deckro (1993) seçilecek örgütsel yapıların
bu ilişkiyi belirlediğini; Daniels ve Bailey (1999) karar verme sürecine katılımın,
rol çatışması ve rol belirsizliğini azalttığını ifade etmişlerdir. Ayrıca, Jaworski ve
arkadaşları (1993) kullanılan yönetim kontrol sisteminin; Rizzo ve arkadaşları
(1970) emir komuta zinciri ile sevk ve idare birliği gibi geleneksel yönetim ilkelerinin; Moore (1995) ise, toplumsal algılamalar ve mesleki niteliklerin rol çatışması ve
rol belirsizliğini etkilemedeki önemine dikkat çekmişlerdir.
Buraya kadar ifade edilen çalışmalardan da anlaşılacağı üzere, örgütlerin rol çatışması ve rol belirsizliği sorunuyla baş etmeleri uzun zaman ve kaynak gerektirmektedir. Çalışmamızın bulguları bu noktada önem kazanmaktadır. Daha önce ifade edildiği gibi, Rahim ve Psenicka (1996) örgütlerin, rol çatışması ve rol belirsizli-
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
159
ğinden kaynaklanan sorunlarla mücadele de yüksek iç kontrol odaklı bireyleri kullanmalarını önermektedir. Bizim çalışmamızın bulguları da bu tür bir yorumun ve
önerinin yapılabileceğine işaret etmektedir. Bu bağlamda araştırma bulgularına dayanarak, rol çatışması ve rol belirsizliğinin yüksek oranda yaşandığı örgütsel ortamlarda yüksek iç kontrol odağına sahip bireylerin istihdamının verimlilik ve etkililik
açısından avantaj yaratabileceği değerlendirilmektedir.
Bu sonuçları ortaya koyduktan sonra, çalışmamızda elde edilen bulguların kamu
çalışanlarının tamamına genelleştirilmesi açısından, çalışmanın tasarımı gereği bazı
sınırlılıklar içerdiğini de belirtmeliyiz. Dolayısıyla, farklı sektörlerden oluşturulacak, nicelik ve nitelik itibariyle çeşitlendirilmiş örneklemleri kapsayacak çalışmalar,
daha sağlıklı sonuçlara ulaşma imkanı sağlayacaktır.
KAYNAKÇA
Acker, Gila M. (2004), “The Effect of Organizational Conditions (Role Conflict, Role
Ambiguity, Opportunities for Professional Development, and Social Support) on Job
Satisfaction and Intention to Leave Among Social Workers in Mental Health Care”,
Community Mental Health Journal, Vol. 40, Issue 1, p. 65-73.
Anderson, Carl R. (1977), “Locus of Control, Coping Behaviors and Performance in A
Stress Setting: A Longitudinal Study”, Journal of Applied Psychology, Vol. 62, p. 446451.
Andrisani, Paul J. - Nestel, Gilbert. (1976), “lnternal-External Control as Contributor to An
Outcome of Work Experience”, Journal of Applied Psychology, Vol. 61, p. 156-166.
Ashby, Jeffrey S. - Kottman, Terry - Draper, Kay (2002), “Social lnterest and Locus of
Control: Relationship and lmplications”, The Journal of Individual Psychology, Vol. 58,
lssue 1, p. 52-61.
Baruch, Grace K. - Barnett Rosalind C. (1987), “Role Quality and Psychological Weli
Being”, Crosby, F. J. (Ed.), Spouse, Parent, Worker: On Gender and Multiple Roles,
Yale University Press, New Haven, p. 63-73.
Basım, Nejat - Şeşen, Harun (2006), “Kontrol Odağının Çalışanların Nezaket ve Yardım
Etme Davranışlarına Etkisi: Kamu Sektöründe Bir Araştırma”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 16, s. 159-168.
Bernardi, Richard A. (2001), “A Theoretical Model for The Relationship Among Stress,
Locus of Control and Longevity”, Business Forum, Vol. 26, p. 27-33.
Bobbitt H. R. - Breinholt R. - Doktor R. - McNaul J. (1974), Organizational Behavior:
Understanding and Prediction, Prentice Hall Inc., New Jersey.
Boles, James S. - Wood, John Andy - Johnson, Julie (2003), “Interrelationships of Role
Conflict, Role Ambiguity, and Work-Family Conflict With Different Facets of Job
160 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
Satisfaction and The Moderating Effects of Gender”, Journal of Personal Selling Sales
Management, Vol. 23, Issue 2, p. 99-113.
Bovee, Courtland L. - Thill, John V. - Dovel, George P. - Wood, Marian B. (1993),
Management, Mc Graw-Hill, New York.
Büyüköztürk, Şener (2004), Sosyal Bilimler Đçin Veri Analizi El Kitabı: Đstatistik, Araştırma
Deseni SPSS Uygulamaları ve Yorum, Pegem A Yayınları, Ankara.
Dağ, Đhsan (1991), “Rotter’in Đç-Dış Kontrol Odağı Ölçeği’nin (RĐDKOÖ) Üniversite Öğrencileri Đçin Güvenirliği ve Geçerliği”, Psikoloji Dergisi, Cilt 7, Sayı 26, s. 10-16.
Dağ, Đhsan (2002), “Kontrol Odağı Ölçeği (KOÖ): Ölçek Geliştirme, Güvenirlik ve Geçerlik Çalışması”, Türk Psikoloji Dergisi, Cilt 17, Sayı 49, s. 77-90.
Daniels, Kevin - Bailey, Andy (1999), “Strategy Development Processes and Participation
in Decision Making: Predictors of Stressors and Job Satisfaction”, Journal of Applied
Management Studies, Vol. 8, Issue 1, p. 27-41.
Doğan, Zafer Hasan (1982), “Rol Çatışması ve Đşgören Sorunları”, Yönetim Psikolojisi II.
Ulusal Sempozyumunda Sunulan Bildiriler- Tartışmalar, TODAĐE Yayınları, Ankara.
Dökmen, Üstün (1993), Đletişim Çatışmaları ve Empati, Sistem Yayıncılık, Đstanbul.
Dönmezer, Sulhi (1984), Sosyoloji, Savaş Yayınları, Ankara.
Elloy, David F. - Smith, Catherine R. (2003), “Patterns of stress, work-family conflict, role
conflict, role ambiguity and overload among dual-career and single-career couples: An
Australian study”, Cross Cultural Management, Vol. 10, Issue 1, p. 55-66.
Erdoğan, Đlhan (1994), Đşletmelerde Davranış, Beta Basım Dağıtım, Đstanbul.
Erkenekli, Mehmet (2000), Rol Çatışması ve Rol Belirsizliğinin Đşgören Tatmini Üzerine
Etkilerinin Değerlendirilmesi: Uygulamalı Bir Araştırma (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Ertekin, Yücel (1993), Stres ve Yönetim, TODAĐE Yayınları, Ankara.
Fisher, Cynthia D. - Gitelson, Richard (1983), “A Meta-Analysis of The Correlates of Role
Conflict and Ambiguity”, Journal of Applied Psychology, Vol. 68, p. 320-333.
Fried, Yitzhak - Tiegs, Robert B. (1995), “Supervisors’ Role Conflict and Role Ambiguity
Differential Relations with Performance Ratings of Subordinates and The Moderating
Effect of Screening Ability”, Journal of Applied Psychology, Vol 80, Issue 2, p. 282291.
Göksöz, Gülsüm 5. (1995), “Örgütsel Çatışma ve Rol Çatışmasına Đlişkin Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi’nde Bir Uygulama” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
161
Gregson, Terry - Wendeil, John (1994), “Role Conflict, Role Ambiguity, Job Satisfaction
and The Moderating Effect of Job Related Self Esteem: A Latent Variable Analysis”,
Journal of Applied Business Research, Vol. 10, Issue 2, p. 106-117.
Griffin, Ricky W. - Moorhead, Gregory (1989), Organizational Behavior, Houghton Mifflin
Company, Boston.
Gupta, Yash P.-Guimaraes, Tor- Raghunathan, T. S. (1992), “Attidudes and Intentions of
Information Center Personnel”, Information and Management, Vol. 22, Issue 3, p. 151160.
Hartline, Michael - Ferrell, 0. 0. (1996), “The Management of Customer-Contact Service
Employees: An Empirical Investigation”, Journal of Marketing, Vol. 60, Issue 4, p. 5271.
Howell, Roy D. - Bellenger, Danny N. - Wilcox, James B. (1987), “Self-Esteem, Role
Stress, and Job Satisfaction among Marketing Managers,” Journal of Business Research,
Vol. 15, Issue 1, p. 71-84.
lgbaria, Magid - Guimaraes Tor (1993), “Antecedents and Consequences of Job Satisfaction
among lnformation Center Employees”, Journal of Management Information Systems,
Vol. 9, Issue 4, p. 145- 174.
lgbaria, Magid - Siegel, 5. R. (1992), “An Examination of the Antecedents of Turnover
Propensity of Engineers: An Integrated Model”, Journal of Engineering and Technology
Management, Vol. 9, Issue 2, p. 101-126.
Isaacs, Linda D. (1991), “Conflicts of Interest”, Small Business Reports, Vol. 16, Issue 12,
p. 28-38.
Jackson, Susan E. - Schuler, Randall S. (1985), “A Meta-Analysis and Conceptual Critique
of Research on Role Ambiguity and Role Conflict in Work Settings”, Organizational
Behavior and Human Decision Processes, Vol. 16, p. 16-78.
Jaworski, Bernard J. - Stathakopoulos, Vlasis - Krishinan, H. Shanker (1993), “Control
Combinations in Marketing: Conceptual Framework And Empirical Evidence”, Journal
of Marketing, Vol. 57, Issue 1, p. 57-75.
Jones, Robert E. - Deckro, Richard F. (1993), “The Social Psychology of Project
Management Conflict”, European Journal of Operational Research, Vol. 64, Issue 2, p.
216- 227.
Kahn, Robert L. - Wolfe, Donald M. - Quinn, Robert P. - Snoeck, J. Diedrick-Rosenthal,
Robert A. (1964), Organizational Stress: Studles in Role Conflict and Role Ambiguity,
Wiley, New York.
Katz, Daniel - Kahn, Robert L. (1 977), Örgütlerin Toplumsal Psikolojisi, (Çev. Halil Can),
TODAĐE Yayınları, Ankara.
Keaveney, Susan M. - Nelson, James E. (1993), “Coping with Organizational Role Stress:
Intrinsic Motivational Orientation, Perceived Role Benefits, and Psychological
162 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
Withdrawal”, Journal of the Academy of Marketing Science, Vol. 21, Issue 2, p. 113124.
Keenan, A. - McBain, G. D. M. (1979), “Effects of Type-A Behavior, Intolerance of
Ambiguity, and Locus of Control on The Relationship Between Role Stress and WorkRelated Outcomes”, Journal of Occupational Psychology, Vol. 52, Issue 4, p. 277-285.
Kızılçelik, Sezgin - Erjem, Yaşar (1994), Açıklamalı Sosyoloji Terimler Sözlüğü, Atilla
Kitabevi, Ankara.
Kobasa, S. C. (1982), “The Hardy Personality: Toward A Social Psychology of Stress and
Health,”, Suls J. - Sanders G. (Ed.), Social Psychology of Health and Illness, Lawrence
Erlbaum, Hillsdale, NJ., p. 3-32,
Koçel, Tamer (1998), Đşletme Yöneticiliği, Đ. Ü. Đşletme Fakültesi Yayını, Đstanbul.
Küçükkaragöz, Hüseyin (1998), Đlkokul Öğretmenlerinde Kontrol Odağı ve Öğrencilerinin
Kont rol Odağının Oluşumuna Etkileri (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đzmir.
Lundberg-Schrag, Larsen (1970), Sosyoloji, (Çev. Ö. Ozankaya), Türk Siyasi Đlimler Derneği Yayınları, Ankara.
Marshall, George (1999), Sosyoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınevi, Đstanbul.
Mishal, Afet Ö. (1994), Hemşirelerin Rol Çatışmasını Belirleyen Örgütsel Etmenler Üzerine
Sektörel Bir Araştırma (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Đstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đstanbul.
Moore, Dahlia (1995), “Role Conflict: Not Only For Woman?”, International Journal Of
Comparative Sociology, Vol. 36, Issue 1/2, p. 17-36.
Muchinsky, Paul M. (1993), Organizational Behavior, McGraw-Hill, New York.
Netemeyer, Richard G. - Johnston, Mark W. - Burton, Scot (1990), “Analysis of Role
Conflict and Role Ambiguity in a Structural Equations Framework”, The Journal of
Applied Psychology, Vol. 75, Issue 2, p. 148-1 57.
Newton, T. J. - Keenan, A. (1990), “The Moderating Effect of The Type-A Behavior Pattern
and Locus of Control upon The Relationship Between Change in Job Demands and
Change in Psychological Strain”, Human Relations, Vol. 43, p. 1229-1255.
Organ, Dennis. W. - Greene, C. N. (1974), “Role Ambiguity, Locus of Control, and Work
Satisfaction”, Journal of Applied Psychology, Vol. 59, p. 101-102.
Peterson M. F. - Mark F. - Smith, Peter B. - Akande, Adebowale - Ayestaran, Sabino Bochner, Stephen - Callan, Vicror - Nam Guk Cho - Jesuino, Jorge Correia - D’Amorim,
Maria - Francois, Pierre - Henri-Hofmann, Karsten - Koopman, Paul L. - Kwok Leung Tock, Keng Lim - Mortazavi, Shahrenaz - Munene, John - Radford, Mark - Ropo, Arja Savage, Grant - Setiadi, Bernadette (1995), “Role Conflict, Ambiguity, and Overload: A
21-Nation Study”, Academy of Management Journal, Vol. 38, Issue 2, p. 429-452.
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
163
Rahim M. Afzalur - Psenicka, Clement (1996), “A Structural Equations Model of Stress,
Locus of Control, Social Support, Psychiatric Symptoms, and Propensity to Leave A
Job”, Journal of Social Psychology, Vol. 136, Issue 1, p. 69-84.
Rasch, Ronald - Harrell, Adnan (1990), “The lmpact of Personal Characteristics on the
Turnover Behavior of Accounting Professions. Auditing”, Journal of Practice & Theory,
Vol. 9, p. 90-102.
Rebele James - Michaels Ronald (1990), “Independent Auditors’ Role Stress: Antecedent,
Outcome and Moderating Variables”, Behavioral Research in Accounting, Vol. 2, p.
125-1 53.
Rizzo, John R. - House, Robert J. - Lirtzman, I. Sidney (1970), “Role Conflict and Role
Ambiguity in Complex Organizations”, Administrative Science Quarterly, Vol. 15, Issue
1, p. 150-163.
Robinson, Sandra E. - Skarie, E. K. (1986). “Professional Women: Job Role Stresses and
Psychosocial Variables”, American Mental Health Counselors Association Journal, Vol.
8, p. 157-165.
Rotter, Julian B. (1966), “Generalized Expectancies for Internal and External Control of
Reinforcement”, Psychological Monographs, Vol. 80, p. 1-28.
Rotter, Julian B. (1990), “Internal Versus External Control of Reinforcement: A Case
History of A Variable”, American Psychologist, Vol. 45, p. 489-493.
Sager, Jeffrey K. (1994), “A Structural Model Depicting Salespeople’s Job Stress”, Journal
of the Academy of Marketing Science, Vol. 22, Issue 1 , p. 74-84.
Sarbin, Theodore R. - Allen, Vernon L. (1968), “Role Theory”, Lindzey, G. - Aronson, E.
(Eds.), The Handbook of Social Psychology, Addison-Wesley Publishing Company,
Massachusetts.
Sarros, James C. - Gmelch, Walter H. - Tanewski, George A. (1996), Role Stress and
Satisfaction of Academic Department Heads, Australia Monash University, Frankston,
Victoria.
Savaşır, Işık - Şahin, Nesrin H. (1997), Bilişsel-Davranışçı Terapilerde Değerlendirme: Sık
Kullanılan Ölçekler, Türk Psikologlar Derneği Yayınları, Ankara.
Sawyer, John. E. (1992), “Goal and Process Clarity: Specification of Multiple Constructs of
Role Ambiguity and a Structural Equation Model of their Antecedents and
Consequences”, Journal of Applied Psychology, Vol. 77, Issue 2, p. 130-142.
Schuler, R. Susan (1975), “Role Perceptions, Satisfaction, and Performance: A Partial
Reconciliation”, Journal of Applied Psychology, Vol. 60, Issue 6, p. 683-687.
Siegall, March - Cummings, L. L. (1995), “Stress and Organizational Role Conflict”,
Genetic Social and General Psychology Monographs, Vol. 121, Issue 1, p. 65-77.
Silvester, Joanne - Mohamed, Afandi R. - Anderson-Gough, Fiona Mary - Anderson, Neil
R. (2002), “Locus of Control, Attributions and lmpression Management in The Selection
164 Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 1
Interview”, Journal of Occupational and Organizational Psychology, Vol. 75, Issue 1, p.
59Singh, Jagdip - Rhoads, Gary K. (1991), “Boundary Role Ambiguity in Marketing-Oriented
Positions: A Multidimensional, Multifaceted Operationalization”, Journal of Marketing
Research, Vol. 28, Issue 3, p. 328-338.
Solmuş, Tarık (2004), “Đş Yaşamı, Denetim Odağı ve Beş Faktörlük Kişilik Modeli”, Türk
Psikoloji Bülteni, Cilt 10, s. 196-205.
Spector, Paul E. (1986). “Perceived Control by Employees: A Meta-Analysis of Studies
Concerning Autonomy and Participation at Work”, Human Relations, Vol. 39, p. 10051016.
Spector, Paul E. - O’Connell, Brian J. (1994), “The Contribution of Personality Traits,
Negative Affectivity, Locus of Control and Type-A to The Subsequent Reports of Job
Stressors and Job Strains”, Journal of Occupational and Organizational Psychology,
Vol. 67, p. 1-11.
Spector, Paul. E. (1988), “Development of The Work Locus of Control Scale”, Journal of
Occupational Psychology, Vol. 61, p. 335-340.
Steil, M. Janice - Turetsky, Beth A. (1987), “Marital Influence Leveis and Symptomatology
among Wives”, Crosby, F. J. (Ed.), Spouse, Parent, Worker: On Gender and Multiple
Roles, Yale University Press, New Haven, p. 74-89.
Strauser, David R. - Ketz, Kristi - Keim, Jeanmarie (2002), “The Relationship Between Self
Efficacy, Locus of Control and Work Personality”, Journal of Rehabilitation, Vol. 68, p.
20-26.
Strickland, Bonnie R. (1989), “Internal-External Control Expectancies: From Contingency
to Creativity”, American Psychologist, Vol. 44, p. 1-12.
Su, Jyh-Tay - Lin, Wen Ling (2005), “A Study Of Auditor’s Turnover Intentions: The
Effects of Personality Trait and Role Stress”,
http://atisr.org/conference/BAI2005CD/Paper/ 2005bail 1 5.doc (27.01.2007).
Szilagyi, Andrew D. Jr. - Sims, Henry P. Jr. - KeIler, Robert T. (1976), “Role Dynamics,
Locus of Control, and Employee Attitudes and Behavior”, Academy of Management
Journal, Vol. 19, Issue 2, p. 259-276.
Şencan, Hüner - Baysal A., Can - Tekarslan, Erdal - Kılınç, Tanıl (1989), Sosyal Psikoloji,
Filiz Kitabevi, Istanbul.
Tadepalli, Raghu (1991), “Conflict and Ambiguity Resulting from Purchasing Performance
Measurement Criteria: Their Impact on Buyers”, Journal of Applied Business Research,
Vol. 7, Issue 4, p. 42-47.
Taylor, Shelley E. - Peplau, A. Letitia - Sears, David O. (2006), Social Psychology (l2th ed.),
Prentice Hall, New Jersey.
Birey Davranışındaki Kontrol Odağının Rol Çatışması ve Rol Belirsizliği Algısı ile Đlişkisi
165
Temir, Adem (1997), Rol Stresi, Đş Tasarımı ve Örgütsel Teknolojinin Personel Đş Doyumu
Üzerine Etkileri: Đmalat ve Hizmet Đşletmeleri Açısından Karşılaştırmalı Bir Çalışma
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Thoits, Paul A. (1987), “Negotiating Roles”, Crosby, F. J. (Ed.), Spouse, Parent, Worker:
On Gender and Multiple Roles, Yale University Press, New Haven, p. 11-22.
Wincent Joakim - Örtqvist, Daniel (2006), “A Conceptualization Of Entrepreneurs’ Role
Stress” http://www. ncsb2006.se/pdf/A%2 pdf (22.03.2007).
Yalçın, Mine (1995), Rol Çatışması-Rol Belirsizliği ve Stres Arasındaki Đlişkiyi Belirlemeye Yönelik Bir Araştırma (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Đstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đstanbul.
Yıldırım, Fatma (1996), Banka Çalışanlarında Đş Doyumu ve Algılanan Rol Çatışması ile
Tükenmişlik Arasındaki Đlişki (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.