Balasaghunning orni meslisi heqqide Abdushükürmuhemmetimin 1

 Balasaghunning orni meslisi heqqide Abdushükürmuhemmetimin 1.Mesilining ilmiy qimmiti Balasaghun quz orda uyghur tarixidiki muhim topinomiyilik katégoriye. Balasaghun uyghur tarixida qaraquju, yarghul, qarabalghasun, béshbaliq, qeshqer-­‐orda kent bilen teng derijide shanliq orun alghan. Balasaghun tarixiy menbelerde yiraq eprasiyap we buylasanghun bökeqaghan nami bilen tutashqan. Balasaghun özining eng güllengen ilik dewrliride yaghma qebililiri we qaraxanilar yaghma sultanlirining nesepgah dergahi, deslepki herbiy-­‐ siyasiy pa'aliyet merkizi, oghulchaq qidirxan talastin qeshqerge yötkelgendin kéyin, qaraxanilarning samanilargha nisbeten aldinqi qarawulxanisi, sultan satuq bughraxan islamiyetni qobul qilghan jay, orda kent qeshqer yénidiki salqin orda – quz orda bolghan jay. Balasaghun yipek yolidiki muhim ötkel, sherq bilen gherp medeniyet alaqiliridiki muhim belbagh, jümlidin qaraxanilargha te'elluq bir qatar alimlar, edibler, serkerdiler dunyagha köz achqan meshhur sheher. Balasaghun tarixiy sheher süpitide yüsüp xas hajip, mehmud qeshqeri eserliride tilgha élinghandin tashqiri, nizamül mülük, tabari, ibin helqeli, gerdizi, ebul eshir, ebul fida, jüweyni, mirxand, dossun, wang gowéy, brukélman, grénard, bégisin, grégoriyuw, milinowiskiy, bartold, pirsak, xanida toro, abétaké'o qatarliq ottura esir we hazirqi zaman sherq we gherb mu'ellipliri teripidin zikir qilinghan. Éytish kérekki, bu biwaste közitish yaki topinopiyilik asastiki zikir bolmastin, asasen tarixiy jehettiki zikir idi. Balasaghun topinomiyilik jughrapiyilik jaylashqan orun süpitide zadi qeyerde dégen mesilide yuqurda ismi tilgha élinghan mu'elliplerning bayanlirida bir qatar éniqsizliqlar we herxil ziddiyetlik bayanlar saqlanghan. Balasaghunning orni mesilisi bartoldtin kéyinki muhakimilerde barghanséri xata perez we asassiz höküm tüteklirige kirip ketti. Netijide balasaghunni yaghma we toqquz oghuz uyghurliridin ayrip muhakime qilidighan, balasaghunni orda kent yénidiki quz ordidin ayrip muhakime qilidighan, balasaghunni erep seyyahlirining eyni zamanda yazghan yer musapiliri toghrisidiki natoghra qiyaslirini delil qiliwélip muhakime qilidighan, hetta balasaghun, yuqiri barsixan, suyab (chu'ab), toqmaq (burana we aq pishim) arilashturulup muhakime qilinidighan ehwallar kélip chiqti. Bu jehettiki hökümler shu pétila qayta muhakimisiz qobul qilinip, tekrarliniwérip, qandaqtur «balasaghun-­‐ toqmaq» pigorisi dexlisiz axirqi höküm bolup qaldi. Bu öz nöwitide siyasiy jughrapiyilik we siyasiy étnologiyilik éghishlargha yüzlendi. «Qutadghubilik» tetqiqatining chungqurlishishi «qutadghubilik» üstidiki tetqiqatni yéngibashtin tetqiq qilip körüshning zörürlikini hés qildurdi. Chünki uning terkibiy qismiy balasaghunning orni mesilisi idi. Uyghur alimi, sowét ittipaqi özbékistan penler akadémiyisining muxbir akadémiki merhum murad mehrayif 1972-­‐yili almutada neshir qilinghan «dewr sehipiliri» namliq kitabning 84-­‐ bétide sowét ittipaqi alimi proféssor a.n. Konirnofning «qutadghubilik»ning rusche terjime nusxisigha yazghan muqeddime maqalisige asaslinip: «yüsüp balasaghuni tughulghan bu sheher ‹quzorda› nami bilen meshhur bolup, uning qeyerde ikenliki hazirghiche éniqlanmidi», «balasaghun shehirining qeyerde ikenliki tetqiqatchilar arisida gumanliq bolsimu, lékin uning yüsüp xas hajip yashap ijadiyet élip barghan qeshqerde ikenliki toghrisida héchqandaq guman yoq» dep yazghanidi. Men 1986-­‐yili öktebirde yaponiye kiyoto onwérstitining «xanida xatire sariyi»da «ottura esir uyghur medeniyitining yétük qamusi ‹qutadghubilik› » dégen témida ilmiy léksiye oqughandin kéyin, yaponiye tarixchilirining balasaghunning orni zadi qeyer ikenliki toghrisidiki ötkür su'aligha duch keldim. «Qutadghubilik»ning uyghurche, xenzuche nusxilirining neshir qilinishi, mehmud qeshqeri we yüsüp xas hajip qebrigahlirining qayta yasilishi balasaghunning orni mesilisini biwaste küntertipke qoydi. Balasaghunning orni mesilisi heqqidiki tetqiqat ghayet zor ilmiy qimmetke ige bolghan inchike téma. Bu mesilining ilmiy jehette hel qilinishi «qutadghubilik» mu'ellipining tughulghan yurti mesilisini yorutushtin tashqiri, pütkül qaraxanilar xandanliqining shekillinish we rawajlinish tarixini, gherbiy uyghur étnik türkümi toqquz oghuz satuq uyghurlirining pa'aliyet shejerisini yorutushqa munasiwetlik bolghan muhim mesile. 2.«Balasaghun toqmaq burana» qarishining asasliri we yétersizlikliri «Balasaghun toqmaq burana (munare) xarabisida» dégen qarash bartoldning «islam énisiklopédiyisi»ning «balasaghun» témisigha yazghan maqalisida otturgha qoyulghan. Bartold balasaghunning quz orda dep atilidighanliqini, sultan sutuq bughraxanning balasaghunda tughulghanliqini, samaniylar shahzadisi ebu nasir samanining orda ixtilapliri tüpeyli balasaghungha hijret qilghanliqini, balasaghunda sultan satuq bughraxan islam dinini qobul qilghanliqi we taghisi oghulchaq qidirxandin hakimiyetni tartiwélip qeshqerni islamlashturghanliqini étirap qilidu. Emma u balasaghun mesiliside ikki mohim xataliqqa yol qoyidu; uning biri, balasaghunning ornini toqmaq qilip békitidu. Yene biri, «islam énsiklopédiyisi»ning «balasaghun» témisigha yazghan maqalisida u qaraxanilardin ilgirimu balasaghunning toqquz oghuz uyghurliri sheherlirining biri süpitide «ghubaliq» depmu atalghanliqini, bu namning yolligh chüsey (1190-­‐ 1244)ning «gherpke sayahet xatiriliri», «lyaw tarixi», «altun xanliq tarixi», bolupmu «türkiy tilar diwani»da tilgha élinghanliqini nezerdin saqit qilip, «1218-­‐yili balasaghun héchbir qarshiliqsizla chinggizxanning meshhur serkerdisi jebenoyun qoligha ötti, mungghullar uni «bughaliq» dep özgertti» dep yazidu. «Balasaghun – toqmaq burana» qarishidikilerning asasliri mohimi töwendiki üch noqtidin ibaret: Birinchisi, «türkiy tillar diwani»diki «yershekli» texmin xeritisidin ibaret. Elwette bu texmin xerite hazirqi zaman ilmiy xeritisidin, jümlidin milinowiskiyning «hududul alem» heqqidiki izahatliq esirining 279-­‐bétige kirgüzülgen xeritidin perqlinidu. «Balasaghun» ibarisi mehmud qeshqeri kitabigha bérilgen «yer shekli» xeritiside orda kent qeshqerdin yiraqlashturulup yézilghandek qilsimu, u uch (uchturpan)din yenila qeshqerge yéqin jaylashturulghan. Bu «yer shekli» kim teripidin sizilghanliqini yaki bizning qolimizgha kelgiche qandaq özgirishlerge uchrighanliqini héchkim bilmeydu. Shundaqtimu bu «balasaghun-­‐ toqmaq burana» qarishining birinchi asasi. Shuni éytish kérekki, mehmud qeshqerining angliq tepekkurigha wekillik qilidighan ibarilerde balasaghun orda kent qeshqer yénidiki sheher dep roshen mu'eyyenleshtürülgen. Bu roshen ibariler üstide ayrim toxtilimiz. Ikkinchisi, «toqmaq burana» xarabisidin ibaret. Men tématik ilmiy meqset bilen 1984-­‐
yili toqmaqning «burana» (munare) xarabisigha bérip, tepsiliy ziyaret qilip, resimge élip qaytqanidim. Bu kichikkine qorghanche xarabe bolup, u pütkül yaghma sultanliqining paytextige emes, belki toqmaq téghi astigha jaylashqan muhim musulman qebrigahliqigha oxshaydiken. Tagh tüwige jaylashqan alamitidin bashqa yérimi gholighan bolsimu, esli turqini saqlighan yalghuz munare, bir du'a-­‐ tekbir meschiti hem «ottuz alte musulman» qebrisi bir tutash chember shekillik qebrigahliq bolup, bu qelening esli bir muhim istratégiyilik jengde qaza qilghan musulman shéhidliri xatirisige yasalghanliqidin dérek béridiken. Qebrigahliq, meschit we xatire munarisidin ibaret üch nersining mujessemliki turpanliq sulayman wang, qumul wangliri, sultan satuq bughraxan qebrigahlirida tola uchraydighan ortaqliq idi. Buningdiki mesile burana qebrigahliqi balasaghunmu-­‐ emesmu? Dégen mesile bolmastin, belki bu «burana» xatire qorghinini 893-­‐yili talas-­‐ chu wadisini bésiwalghan samanilar yasighanmu yaki 943-­‐yili bu jaylarni qayturiwalghan qaraxaniylar yasighanmu, dégen mesilidin ibaret boldi! Munar eger toqquz boghum bolghanda idi, uyghur qaraxaniylar seltenitige te'elluq bolushi éhtimalgha yéqin bolatti. Shuni tilgha élish hajetki, 912-­‐, 913-­‐yilliri samaniylargha tewe namelum aptur teripidin yézilip, 1892-­‐yili buxarada tomanskiy dégen kishi teripidin tépilghan we milinowiskiy teripidin izahlanghan «hududul alem» namliq kitabta «toqmaq» dep yézilghan bu jay del chü deryasi boyidiki «chu'ab» (suyab dep istimal qilinmaqta) bolup, gawshenzi zamanidin bashlap talas chu'ab déyilip kelgen. Shu sewebtin yaponiyilik meshhur ottura asiya tetqiqatchisi proféssor xanidatoro (yüy tyen xing) «chu'ab hazirqi toqmaq etrapida» dégen (abétaké'o: «gherbiy uyghur éli tarixi tetqiqati», 293-­‐betke qaralsun). Buningdin bashqa 1973-­‐yili béshkekte neshr qilinghan «qirghiz s s s r tarixi» (jamghirchinof bash muherrirlikide hazirlanghan) namliq kitabta: «qirghizistanda chu deryasi boyidiki suyab shehri bolghan» (115-­‐bet), «issiq köldin 250 kilométir gherpke jaylashqan chu deryasi boyida suyab shehri bar» (118-­‐bet), «766-­‐ yildin bashlap qarluqlar yabghusi ottura chu wadisidiki suyab (toqmaq yénida) shehirini igiliwaldi» (124-­‐bet), «karwan yoli ottura asiya boyiche farab, semerqent, shash, taraz, qulan, suyab (toqmaq yénida) arqiliq issiq köl bilen sherqiy türkistangha tutashqan» (128-­‐bet) dep yézilip, suyabning toqmaqning yénida ikenlikini tekrar jezimleshtürgen. Bu kitabning 126-­‐ bétide 10 – esir otturilirida qaza qilghan baghdad xelipisi elchiliridin qudami ibn jeffarning tarazdin chinghiche bolghan ariliqtiki ahale rayonliri tepsilati toluq bérilgen: «taraz shehiridin qolan dégen dalagha 14 persa (84 kilométir) yürgendin kéyin, bay qishlaq merqighe 4 persa (24 kilométir) yürimiz. Merqidin eli eshpar dalasigha 4 persa, uningdin nurkentke 8 persa, uningdin juwangha (hökerekke) 4 persa, juwandin chölge 4 persa, chöldin sarigha 2 persa, saridin türk xaqani qishliqigha 4 persa, türk xaqanidin qirmirawgha 2 persa, uningdin suyabqa barimiz. Suyab ikki qishlaq bolup, biri kubal, ikkinchisi seghur kubal dep atilidu. Seghur kubaldin barisxanghiche musape nahayiti chong, buningdin chin chigrisighiche yol 15 künlük bolup, türk pochtilirigha üch künlük» dep yézilghan. Shu kitabning 144 bétide ikki jayda «balasaghun bilen qeshqer» nami bille tilgha élinghan. Üchinchi, toqmaq rayonidin chiqqan qebre tashliri arisida «sheyx imam muhemmed fiqiye elurul balasaghuni» namliq qayraq tashning chiqqanliqi, eslide se'idiye xanliqi dewrdiki tarixchi mirza heyderning «tarixi reshidiy» namliq esiride imam muhemmed balasaghuni namliq fiqih (qanunshunas)ning hijriyining 711-­‐yili (1311-­‐ 1312)gha a'it qebrisini toqmaqtiki munare dégen jayda körgenliki qeyt qilinghan. W.k. Trutowiskiy bu yerdiki qebre tashlirini tetqiq qilghanda erep yéziqidiki «sheyx imam muhemmed fiqih elömerul balasaghuni» dégen xet yézilghan tapan shekillik qayraq téshi tapqan. Qirghizistan penler akadémiyisining til edebiyat énistitoti 1982-­‐yili neshir qilghan «qirghiziyide qebre xetliri» dégen kitabning mu'ellipi ji. Jumaghuluf öz kitabining 69-­‐ bétide bu heqte toxtalghan. Qirghizistan penler akadémiyisining tarix énistitoti 1983-­‐yili neshir qilghan «qaraxaniylar dewridiki qirghiziye» dégen kitabining 228-­‐ bétidiki w. N. Nastichining «burana sheherchisidiki erep-­‐ parische qayraq xetliri» namliq maqalisidimu bu heqte resim we melumat bérilgen. Shuni éytish kérekki, sheyx imam muhemmed balasaghunining qebre téshining toqmaq buranidin tépilghanliqi bu yerning balasaghun shehiri ikenlikini emes, belki balasaghunluq bu kishining xuddi jumaghulubning kitabida tilgha élinghan shemis semerqendi, muhemmed hapiz buxari, ebubekri binni ebu se'id binni muhemmed nishapori qayraqlirining talas-­‐ otrar wadisidin tépilghinidek wapat bolghuchilarning musapirliqta ölgenlikini körsitidu, xalas. «Balasaghun –toqmaq burana» qarishining yuqurqi asaslirining özimu ilmiy asasqa ige emes. Bulardin bashqa «balasaghun-­‐ toqmaq burana» qarishi bir qatar jughrapiyilik, étnologiyilik, tarixi mentiqiliq we arxé'ologiyilik mesililerge jawap bérelmeydu. Xuddi özbékistan alimi salix mutellipof «türkiy tillar diwani»ning özbékche neshri 1-­‐tom, 486-­‐
bettiki izahatida éytqinidek, bartoldning «islam énsiklopédiyisi»ge yazghan balasaghun heqqidiki maqaliside «diwan»din melumat bérilmigen, «netijide bartold balasaghun ornini ilgirikidekla yene éniqsiz haliche qaldurghan». «Balasaghun-­‐ toqmaq burana» qarishidiki ajizliqlar üstide munasiwetlik tématik tepsilatlar ichide mexsus toxtilip ötimiz. 3.«Balasaghun-­‐ baghla we saghun» qarishining otturgha qoyulushi «Balasaghun baghla we saghun» qarishi hazirla meydangha kelgen emes. Bu qarashning mushu esirning béshidiki wekilliri meshhur uyghur alimi, muderris abduqadir damollam (1862-­‐ 1924) bilen meripetperwer sha'ir qutluq shewqi (1876-­‐ 1837), jümlidin sabiq «qeshqer géziti»ning bash muherriri muderris we alim seleyhaji damollam idi. Bu heqte abduqadir damollamning jiyeni, oqughuchisi, qizilsu oblastliq we atush sheherlik siyasiy kéngesh hem islam jemiyitining ezasi zeynul abiddin mewlewi damulla hajim tamghiliq ispat yazghandin tashqiri, seleyhaji damollam bilen béshkek türmiliride bille mehbusluq künlirini kechürgen rehim musa, seleyhaji damollamning inisi yunus hajim, mirehmed siyit hajim, abdukérim axun xelpitim, mollapolat xelpitim, muhemmed shangzung, toxti hajim qatarliq péshqedemler köplep roshen delil-­‐ ispatlarni körsitishti. Qutluq shewqining balasaghun atushta dégen qarishini alim we sha'ir ehmed ziya'i hazirghiche ispatlap keldi. «Balasaghun baghla we saghun» qarishi melum noqtinezerning mehsuli we padisi bolmastin, belki shinjang uyghur aptunum rayoni atush shehirining topinomiyilik we arxé'ologiyilik pakitlirigha, jümlidin qaraxanilargha a'it bir qatar tarixiy we riwayetlik melumatlar üstide biwaste ilmiy qidirish we ilmiy tetqiqat élip bérish asasida jezimleshtürülgen. «Balasaghun-­‐ baghla we saghun» qarishi kitabi menbeler bilen emeliy menbelerni birleshtürüp muhakime qilishning muhim semerisi süpitide qayta otturgha qoyuldi. Merhum abduqadir damollam, qutluq shewqi, seleyhaji damollam qatarliq péshiwalarning «balasaghun-­‐ atush saghan» qarishi medris talipliri arisida qépqalghan we bu pishqedemlerning paji'elik öltürülüshliri tüpeyli ilim dunyasigha yétip baralmighan bolsimu, bu qarash atush xelqi qelbide saqlanghanidi. 4.«Balasaghun baghla we saghun» qarishining jughrapiyilik tepsilati «Balasaghun toqmaq burana» qarishining eksiche, atush ziminida balasaghungha a'it jughrapiyilik, topinomiyilik menbeler yéterlik tépilidu. Biz «balasaghun-­‐ baghla we saghun» qarishining jughrapiyilik tepsilatini ikki jehettin tebi'iy jughrapiye we medeniyet qatlimiy jehettin izahlaymiz. Atush diyarigha su –tupraq tüzülmisi jehettin nezer salghinimizda munularni mu'eyyenleshtürimiz: atushning shimali qismidiki qatlam-­‐ qatlam taghliqlardin ikki éqin boghuz éghizi arqiliq qiran éqini, sughun bachang éghizi arqiliq sughun éqini éqip chiqip, muz dewrining ayaghlishishi bilen yiligha cheksiz miqdardiki latqilarni hazirqi atush diyarigha töküp, boghuz –sughun téghi bilen qumal téghi arisida köp qatlamliq atush bostanliqini hasil qilghan. Bu latqa tindurmiliri qumsangir (yerlik tilda qumséngir)da üch burjek munbet körpezlik shekillendürgen. Hélimu bu latqilarning qumsangir-­‐ beshkérem ariliqida aqquzghuchi su dolqunlirining ajizlishishi bilen dümbel, zomchek hasil qilghanliqini körgili bolidu. Déhqan mexsum tursunhaji toqay yarliqining 6-­‐7 métir töwendiki shéghil qatlimidin qedimki yawa qotazning münggüzlük bash söngikini tépiwalghan. Atush eslide süyi yéterlik, munbet zimin bolghan. Uning «chararcha», «chararcha derya», «chararcha bel», «irghay chat», «qarighay», «toghraqliq», «chim qorghan», «katta yaylaq», «tékilik tagh», «qara téke ashar tagh aghzi», «chong qoshqar», «kök qoshqar», «arqar bulaq», «ghulja yayliqi», «éyiqliq derya», «teskey qara jilgha» qatarliq jayliri hazir «nami saqlanghan, zati qalmighan» ehwalgha chüshken. «Artush» dégen topinomiyilik nammu qara'archa «artuch» derixidin élinghan bolup, artuchzarliq dégen menini bildüretti. «Türkiy tillar diwani»da artuch-­‐ qara'archa bolup, qiltiriq yopurmaqliq, nechche yüz yil yashaydighan yaghichi qattiq derex, dep körsitilgen. «Diwan»diki «artuch sököt bodiqi yüz türligin irghalur» (artuch derex shaxliri yüzxil bolup silkiner) dégen sözmu uninggha qaritilghan. Men mexsum tursunhaji yardimide azaq toqay yarliqining nem saqlaydighan kök séghiz qatlimidin köplep qara'archa yaghichi we yopurmaqlirini taptim we uni jama'etchilikke körsettim. Kéyinki waqitlarda mohtning tebi'iy we suniy wastiler bilen qurghaqlishishi, yer asti süyining on métirdin köprek töwenlep kétishi tüpeyli artuch derixi qurup ketken. Uningdin kéyin suning dawamliq töwenlishi bilen toghraq yulghun, yantaq aran ösidighan halet shekillengen. Misal üchün qoshna nahilerdin maralbéshini alsaq, ching sulalisining axirqi mezgilliride bu yerde toghraq 6 miliyun 570 ming mogha chüshüp qalghan. Eslide boghuzdin chiqqan qiran éqini bilen bachang-­‐ sughun aghzidin chiqqan sughun éqini qumsangirdiki «mori» (munar)ghiche chökme hasil qilghan üchburjeng körpezde oxshimighan dewrlerdiki «medeniyet qatlamliri» shekillengenidi. Ularning eng közge körüngen original shekli «quz orda» balasaghun shehridin ibaret. Bu heqte «türkiy tillar diwani»da mundaq uchur bayan qilinghan: «Quz –teskey, quz tagh-­‐ teskey tagh, taghning teskey teripi» (uyghurche nusxa, 3-­‐tom, 171-­‐bet) «quz-­‐ taghning teskey teripi. Tagh arqisi», «quztagh. Quzda qar éqsumas, qoyda yagh éqsumas» (teskey taghda qar kémeymes, qoyda yagh azaymas), «yaquzda yorighili qalin köqutuz» (teskey taghda maral köp yürer) (sowét ittipaqi penler akadémiyisi tilshunasliq inistitoti tüzgen «qedimki türk loghiti», 1969-­‐yili, «pen» neshiryati 475-­‐bet). «Ordo. Xan shehri. Buningdin élinip xaqanlar turidighan qeshqer shehiri ‹orda kent› diyilidu» «kent, sheher shuningdin élinip qeshqer ‹ordakent› déyilidu. Bu xan turidighan sheher, merkez dégen bolidu. Chünki, bu sheherning hawasi yaxshi bolghanliqtin efrasiyap shu yerde turghan» (uyghurche nusxa, 1-­‐tom, 168-­‐, 447-­‐betler). «Ordu balasaghungha yéqin bir sheher. Balasaghun shehirimu quz orda déyilidu» (uyghurche nusxa, 1-­‐ tom, 168-­‐bet). «Ordu balasaghun yénidiki bir sheher. Shuning üchün, balasaghunni yene quz orda deydu» (özbékche nusxa, 1-­‐tom, 145-­‐bet). «Arghuluqlar bilen uninggha tutash ahale yashaydighan jayda shundaq sheher bar. Shuning üchün balasaghunni quz ulusmu deydu», «arghu-­‐ ikki taghning arisi. Tiraz (talas) bilen balasaghun arisidiki sheherler arghu déyilidu. Chünki, u yerler ikki taghning arisida» (uyghurche nusxa, 1-­‐ tom, 172-­‐bet). Textyun ériq yézisigha bisharet bolidighan yunariq-­‐ balasaghungha yéqin bir qishlaq» (uyghurche nusxa, 3-­‐tom, 197-­‐bet) dégen jümliler del salix mutellipof tilgha alghan, bartold köngül bölmigen balasaghungha a'it «diwan»da körsitilgen menbeler qatarigha kiridu. Yuqiriqilar bizge buningdin ming yillar ilgirila hazirqi atushning su –hawasi tolimu yaxshi, baraqsan artuchzarliq bolghanliqini, u ordakent qeshqer yénidiki salqin orda quz orda bolghanliqini, quz orda balasaghundin talasqiche bolghan jaylar arisidiki taghliq yurt bolghan hazirqi arghu yézisi etrapida ahale yashaydighan qishlaq we sheherchiler bolghanliqini körsitidu. Eger «balasaghun-­‐ toqmaq burana» diyilidighan bolsa bu artuchzarliq chu-­‐ talas wadisigha, bu arghu yurtlirimu chu-­‐ talas arisidiki qarawalta, merqe rayonlirigha yötkülüshke, jümlidin quz ordigha yandash turghan ordakent qeshqer bishkek yaki iskata, iwanowka sheherliri ornigha yötkülüshke toghra kélidu. Tentene bilen éytimizki, buninggha eng aldi bilen yüsüp xas hajip we mexmud qeshqeri qoshulmighan bolatti. Der heqiqet, «balasaghun-­‐ toqmaq burana» qarishidikiler bu jaydin toqmaq, aq pishim, chu'ab, burana (munare) qatarliq topinomiyilik namlarni körsitish bilen cheklinidu. Wahalenki, quzorda qedimki artuchzarliqta «baghla», «saghun» (saghan), «yarqorghan», «saray boyi», «oy mehelle» (pulxana), «sun text» (altun text), «sughun qarawul», «sughun éqin», «bash sughun», «ayagh sughun», «sughun aghzi tagh», «qumsangir», «mora», «moratam» (mori tim), «xan supa» we balasaghunning ayaghqi tochkisi bolghan «xan öyi» (xan öy) qatarliq topinomiyilik jaylar bar. Eger uninggha «bughra atam» (bughram), «sultan satuq bughraxan maziri» (éziz sultanem maziri-­‐ hessultunum), «ebunasir samani maziri», «meshhed» (shéhitlik) («meshhed»-­‐ mahi shehid-­‐ aydek shéhitlik-­‐ jennetke sazawet shéhitlik), «jayi pechchem», «köktam», «qumartagh» (arslan tagh) (qumartagh-­‐ qumaltagh-­‐ qum ar tagh-­‐ atush bilen qeshqerning arisidiki tagh) qatarliq tarixiy we riwayetlik jaylarni qoshqanda bu jughrapiyilik tepsilat téximu gewdilinip chiqidu. Waqti kelgende shuni qoshup ötüsh hajetki, «türkiy tillar diwani»din ilgiri yézilghan «hududul alem»de, toqmaq nami öz eyni «toqmaq» dep yézilghan. Artuch bolsa qeshqer bilen bille eng yéqin ikki yaghma shehiri süpitide tilgha élinghan. (Abitaké'o: «gherbiy uyghur éli tarixi tetqiqati», 329-­‐bet). 1955-­‐Yili moskwa gé'odéziye we katografyi'e idarisi tüzgen «s s s r atlisi»ning 55-­‐, 56-­‐ bétide qeshqerning shimalida 76 yériminji mérdi'an, 40-­‐ parallélda katta yaylaq bilen qarajül arisidiki bash sughun alahide alametlendürülgen. «Balasaghun artuch (baghla we saghun)» qarishini ret qilish üchün yuquriqi asaslar ornigha asasliq, ewzel bashqa asaslarni dessitish telep qilinidu. Ular mujessem, bir yürüshlük salahiyetke ige bolushi lazim, elwette. 5.«Balasaghun baghla we saghun» qarishining étnologiyilik tepsilati Melumki, balasaghun noqul jughrapiyilik topinomiyilik katégoriye bolmastin, belki uyghur toqquz oghuz yaghmilirigha xas bolghan étnologiyilik-­‐ topinomiyilik katégoriye, uni özige xas milliyetliktin ayrip tesewwur qilishqa bolmaydu. Bu mesile balasaghunning uyghur shehiri ikenliki, balasaghunda apiride bolghan medeniyetning uyghur medeniyiti ikenlikini mu'eyyenleshtürüshtila ehmiyiti zor bolup qalmastin, qaraxaniylar xandanliqining uyghur yaghma qebililiri bashchiliqida qurulghan uyghur selteniti ikenlikini jezimleshtürüshtimu ehmiyiti zor. Wehalenki, mushundaq roshen mesilidimu chigishler dawamliship kelmekte. Birinchi, balasaghun gherbi uyghur (toqquz oghuz) shehiri. Bu heqte töwendiki yazma menbelerni tilgha élish kupaye qilidu: xelipe mehdining tewsiyisi bilen 771-­‐yili toqquz oghuz ziminigha kelgen musulman seyyahi yaqubi qarluqlar öz törilirini «yabghu», tobutliqlar «jayrun», chinliqlar «peghpur», toqquz oghuzlar «xaqan» dep ataydighanliqini tilgha alghan. Bu heqte milinowskiy toqquz oghuzlar eng aliy unwan bolghan «xaqan» ibarisini qollanghanliqini sélishturup jezmleshtürgen. (Milinowiskiy: «temin» sherqiy afriqa tetqiqat inistitoti axbarati». 12-­‐
Toplam, 301-­‐bet). 821-­‐Yili toqquz oghuz bargahigha barghan sayahetchi temin öz xatiriside: «barliq türk qebililiri ichide ulardin qudretliki yoq. Ular topliship qarluqlar bilen jeng qilghan chaghda, ularning yüz adimi qarluqlarning ming adimige tétiydu. Shu sewebtin ular ghalip» dégen. (Abétaké'o: «gherbi uyghur éli tarixi tetqiqati», 292-­‐bette keltürülgen neqil). 846-­‐Yili tengritaghning shimaliy we jenubida toqquz oghuz uyghurliri bilen musulman seyyahi ibin xurdadbix uchrashqan. 913-­‐Yili yézilghan «hududul alem»de «turpan (chinchikent), béshbaliq (penjikent) toqquz oghuzlar paytexti, toqquz oghuzlar éli türk ellirining eng chongi, barliq xanlar ilgiri toqquz oghuzlardin chiqatti» déyilgen. Mesudining 944-­‐yili yézilghan «altun yaylaq» namliq esiride we ebuse'id gerdizining 1048 1052-­‐ yilliri yézilghan «zeynul axbar» namliq esiride hetta perghane we tashkent ellirining toqquz oghuzlargha teweliki tilgha élinghan. Ibin hewqel ishligen xeritide sir deryasidin ichki junggughiche bolghan keng zimin üstige toqquz oghuz ibarisi chüshürülgen. Bu xerite abétaké'oning «gherbiy uyghur éli tarixi tetqiqati» namliq esirining 330-­‐bétige köchürüp élinghan. 947-­‐Yili arslanxan waqtida pütülgen qedimki uyghur yéziqidiki taxta xette «alb arslan qutluq kül bilge tengrixan»ning gherbi sajudin sherqte nuch (uch) barsxanghiche bashquridighanliqi qeyt qilinghan. (Abétaké'oning «gherbi uyghur éli tarixi tetqiqati», 267-­‐bet). Sung solalisidin 980-­‐yili idiqutqa kelgen wang yendé «idiqutqa elchilik xatirisi» namliq esiride: uning zimini jenupta xotenge, gherbiy jenubi erep –parisqa, gherbi hindistan, pishawur, qarliqtagh (hindiqush), kökart téghigha tutashqan minglighan yol uzunluqta» dep yazghan. «Sung solalisi tarixi» 940-­‐jild bilen «lyaw sulalisi tarixi»da saju genjudiki qalduq yaghliqar qebililiri qurghan sériq uyghur xanliqi «uyghur» dep, adiz, yaghma qatarliq qebililerdin terkip tapqan toqquz oghuzlar «arslan uyghurliri» (abétaké'oning «gherbi uyghur éli tarixi tetqiqati», 303-­‐bet) dep atalghan. Abétaké'o (enbujyenfu) özining «gherbi uyghur éli tetqiqati» namliq esiride yene «qarixanilar bilen béshbaliqning xanliq jemeti bir millet idi» (237-­‐bet), ular «toqquz oghuz yaki oghuz uyghurlirining hakimiyiti idi (376-­‐bet), «ular arisida 11-­‐esir béshida diniy ziddiyet kücheygechke bir pütün gherbiy uyghur éli ikki qisimgha ayrilip ketti» (376-­‐bet) dep yazidu. Proféssor girigoriyéf 1874-­‐yili «rosiye arxé'ologiye jemiyiti xatirliri»ning 17-­‐tomida: balasaghun bughraxan shehiri, bashqa türkistan paytextliri qeshqer, xoten, talas uning ilkige ötken u yene mawera onnehrge yürüsh qilip buxarani qolgha kirgüzgen dep yazghan (abétaké'oning «gherbi uyghur éli tarixi tetqiqati», 277-­‐
bet). Yuqarqilar balasaghunning birpütün gherbi uyghur toqquz uyghurlar shehiri ikenlikini, uning qaraxaniylar dewride asasliq pa'aliyet merkizi bolghanliqini delilleydu. Shuningdek toqquz oghuz – gherbiy qanat uyghur élining yaghliqar qebilisi qurghan orxun uyghur xanliqi yimirilishtin ilgirimu bu keng térritoriyide shanliq tarixqa ége ikenlikidin uchur yetküzidu. Ikkinchi, balasaghun yaghmilar shehiri. Xenzu yilnamilirida satuq türkliri (沙陀) dep atalghan toqquz oghuzlar ibnul eshir (1160 1233)ning «kami'ul tewarix» namliq kitabida ebul fida we ebulhesen mesudidin alghan melumatlar asasida tilgha alghan «xorasandin chinghiche» bolghan keng zimindiki toqquz oghuzlarni girigoryéf toqquz uyghurlar dep mu'eyyenleshtüridu. Dé go'iginé fra'éxn, réna'ud qatarliq sherqshunaslar qaraxaniylarni uyghurlar qurghan xandanliq dep moqimlashturidu. (Abétaké'oning «gherbi uyghur éli tarixi tetqiqati», 304-­‐, 309-­‐
betler). Bartold «türkistan» namliq esirining 254-­‐bétide, qaraxaniylarning balasaghunni asas qilip kélip chiqqanliqi heqqide toxtulup: qaraxaniylar «toqquz oghuzlar tarmiqi bolghan yaghmilarning», «toqquz oghuz rehberlirining hakimiyiti» dep tilgha alghan. U «islam énisklopédiyisi»ning «türkler» témisigha yazghan maqalisida, balasaghunni yaghma shehiri dep tekitligen. Milinowiski «hududul alem»ge béghishlighan oxshash namdiki esirining 208-­‐bétide: «qaraxaniylar hökümdarliri toqquz oghuzlarning bir qismi bolghan yaghmilar guruhi tüpeyli bash kötürgen. Bu shübhisiz pakittur», «toqquz oghuz yaghmilirining xanliri mushu xelqler xan jemetining ewladliri idi» (abétaké'oning «gherbi uyghur éli tarixi tetqiqati», 304-­‐, 309-­‐betler) dep körsetken. Girigoyif qaraxaniylar islamni qobul qilghan satuq qaraxan namida ataldi, u hem bughraxan bolup, balasaghun bughraxan turghan sheherdur dep yazghan. Gerdizining «zeynul axbar» namliq esiri bilen «hodudul alem»de yaghmilardin chiqqan xanlarning toqquz oghuzlarning bashliqliri ikenlikini birdek tilgha élinghan bolsa, ibnul eshirning «kami'ul tewarix» namliq kitabida yaghmilar xani bughraxan dep yézilghan. Abétaké'o «gherbi uyghur éli tarixi tetqiqati» namliq esirining 303-­‐, 304-­‐betliride köpligen höjjetlik pakitlargha asasen, qandaq menide éytilmisun yaghmilar qaraxaniylargha asas salghan dep höküm qilish bilen bille, shu kitabning 324-­‐ bétide qeshqer balasaghun arslanxanliqining qaraxaniylarning küllengen dewride xaqaniye dep atilishi pütkül toqquz oghuz xanliq jemetining shöhritini gewdilendürdi dep yazghan. Üchinchi, balasaghun boylasanghun bina qilghan sheher. Balasaghun ibarisidiki «saghun» sözi bilen quz olus ibarisidiki «ulus» sözi uyghurlarda emel we qebile ahale türkimi nami süpitide tolimu kona we xéli keng istimal qilinghan. «Sung sulalisi tarixi»ning 490-­‐ jild 8-­‐ bétide beg saghun () namliq turpan emeldari tilgha élinghan. Pilli'ot dunxu'angdin tapqan 3046 indiks qoyulghan türkche tékistte qut saghun dégen ibarining barliqi melum bolghan. Pilli'ot qut saghunni genju uyghurlirining 1008-­‐ yilqi weziri dep izahlighan, yene «sung sulalisi tarixi»ning 490-­‐ jild 5-­‐ bétide 1009-­‐yilqi xotenlik rosanghun namliq elchi, 16-­‐bétide 1025-­‐yilqi genju uyghur xanliqi weziri saghun iya ()ning nami tilgha élinghan. «Besh dewr tarixi»da sanghun-­‐ serkerde dep, «türkiy tillar diwani»da ata saghun-­‐ tiwip dep izahlanghan. Mollér 1915-­‐yili élan qilghan «turpandin tépilghan ikki uyghurche taxta xet» namliq maqalisining 26-­‐bétide: «él oghasi elb tutugh üge qutlugh quju ulusugh» (qutluq quju élining bashchisi elb tutugh öge) dégen sözning barliqini melum qilghan. Fon. Likok 176. T.M – nomur qoyulghan mani yéziqidiki parche sehipiside: «quju ulus iki otuz beluq quti we shiski» (quju éli we yigirme ikki sheherning bext hamiysi) dégen sözning barliqini éniqlighan. Roshenki quz ulus, quz orda, balasaghun qatarliq ibariler uyghur tili we étnologiyilik adetlirige pütünley uyghun omumiy hadise. Shuni alahide tilgha élish hajetki, «yéngi tangname. Jughrapiye tezkirisi»de balasaghun buylasanghun shehiri () namida izahlanghan. Kishining diqqitini qozghaydighini shuki, shuningdin kéyin ilgiriki qeshqer (sulluq) texellusi ornigha buyla texellusi qollinilghan ehwal körülgen. Mesilen, komrajiwa dewridiki mahayana alimliridin qeshqerlik suma, bahadiralar sulluq suma, sulluq bahadira dep yézilghan bolsa, buylasanghundin kéyinki qeshqer edib we senetchiliri buyla sözini yurt texellusi qilishqan. Buninggha buyla xuylan (), buylashinfu (), buylashinnu (), buylashensey () qatarliqlarni misal qilish mumkin. Tarixiy menbelerde boylasanghun bökexan, toqquz uyghurlarning meshhur tengri qaghani (ulugh tengridin qut bolmish alb külüg bileg qaghan), muyunchurning dadisi dep izahlanghan. U 715-­‐yili orxunda textke chiqip 744-­‐yili gherpke yürüsh qilip béshbaliqni ishghal qilip, quju uyghur xanliqigha asas salghan, «kami'ol tewarix» we dussunning «mungghul tarixi»da uning türkistan terepke qoshun tartip, xush hawaliq chong bir yaylaq yénida balasaghun shehirini bina qilghanliqi bayan qilinghan. Elwette bu gawshenzi qoshunliri bir mezgil turghan chu'ab (toqmaq) bolushi mumkin emes idi. Uyghur xelqi tarixida orxun uyghur xanliqi bilen quju we balasaghun uyghur hakimiyitini birleshtürgen bökexan qedimki turan shahi eprasiyap bilen birgewde qilinghan lékindilik qehriman hésaplanghan. Turpandin tépilghan mani tékistliride, ibnul eshirning «kami'ol tewarix» namliq esiride, jüweynining «tarixi jahan kushay» namliq kitabida, dussunning «mungghul tarixi» namliq kitabida bökexan eprasiyap bir-­‐
birige yandashturilidu. Grénard: «943-­‐yilqi mesudidin kéyinki mu'elliplerning hemmisi bir éghizdin küy towlighandekla bughraxan sulalisini eprasiyapqa taqaydu» dése, («asiya jornili», 1900-­‐yili, 19-­‐bet) bartold «islam énsiklopédiyisi»ning «ilixanilar» témisigha yazghan maqaliside qaraxaniylar öz eslini «périsiye tarixida sözlengen eprasiyap jemeti bilen baghlaydu» dep yazidu. Abétaké'o qaraxaniylarning öz xanliqini «id döliti eprasiyap», «xaqaniye» dep atighanliqini mu'eyyenleshtürüp qalmastin, hetta béshbaliqtiki idiqut uyghur xanliqi mungghul dewridimu bökexanni tunji ataxan dep qarap, uni eprasiyap bilen bir kishi dep qarighanliqini tilgha alghan. U hetta «bökexan shu kishi ikenliki mutleq xata emes» dégen (abétaké'oning «gherbi uyghur éli tarixi», 259-­‐ we 146-­‐bet) derijige yetken. Biz mesilini mundaq mutleleshtürmisekmu, bu yerdiki uyghur étnik birdeklikni alahide tekitleymiz. Balasaghunning uyghur étnologiyisige te'elluqliqi uning qedimki we hazirqi milletlik tüzülmisi we étnik turmush haliti bilen birdek bolghan. Yéqinda artuch baghla-­‐ saghan-­‐ salaflar –qumsangir –aqqash etrapidiki arxé'ologiyilik tekshürüshlermu eyni zaman étnik turmush aditining hazirqi uyghur étnik turmush aditi bilen birdeklikini körsetti. Shuni ilim dunyasigha teqdim qilish mumkinki, mundaq étnologiyilik asas bolmighanda idi, urxun xanliqi yémirilgendin kéyin, türkstangha yötkelgen sherqi uyghurlar mundaq tiz güllinip, baghdad xelipilikige tehdit salghudek riqabetchi küch bolup chiqishi mumkin bolmas idi. Wehalenki, genjuda hakimiyet qurghan yaghliqar uyghurliri gherbi uyghur xanliqidiki toqquz uyghurlar arisigha köchken adiz qebiliriliridek küllinishke muyesser bolalmidi. Waqti kelgende shuni éytish kérekki, «türkiy tillar diwani»ning 1-­‐tom, 615-­‐ bétide (uyghurche nusxisi) tilgha élinghan balasaghunda olturaqlashqan we türkliship ketken soghdilar toghrisida söz achqanda, bundaq türklishish del uyghurlishish bolup, uyghur yaghmilirining soda –sétiq mahariti bilen tolimu uyghun bolghan. 6.«Balasaghun-­‐ baghla we saghun qarishining tarixiy mentiqi tepsilati Bartold we «balasaghun toqmaq burana» qarishidikiler sultan satuq bughraxanning balasaghunda islam dinini qobul qilghanliqi we bir kéchidila qeshqerge hojum qilip taghisi oghulchaq qidirxanni öltürüp, hakimiyetni islamlashturghanlqini itirap qilidu. Bartold «islam énisiklopédiyisi»ning «türk» témisigha yazghan maqaliside: satuq bughraxan islamni balasaghunda qobul qilghan déyish bilen bille, mushu énisiklopédiyige yazghan «balasaghun» namliq maqaliside balasaghunni toqmaq dep höküm qilip, yol quyghili bolmaydighan tarixiy mentiqiy yéngilishqa yol qoyidu. Bartoldning bu qarishini mollahajining sultan satuq bughraxangha béghishlanghan tezkirisi «tezkire'iy bughraxan» namliq esiri, «tezkire'iy owesi»ning bughraxan tezkirisi qismi, ebunasir samani tezkirisi qismi, jamal qarshi yazghan «surax» loghitining qoshunche tewsiye qismi, ibin eshirning «kami'ul tewarix» namliq esiri qatarliq yazma menbeler bilen sultan satuq bughraxan, ebunasir samanining atushtiki pa'aliyetlirige a'it tarixiy weqeler hem riwayetlerge pütünley zit kélidu. Birinchi, 893-­‐yili ehmed samani qoshunliri talas-­‐ chu wadisini (jümlidin otrarni) igiligen bolup, toqquz oghuzlarning talasta turghan serkerdisi oghulchaq qidirxan qeshqerge chékinishke mejbur bolghan. Bu qétim oghulchaqning a'ilisi we on mingdin artuq qoshuni islamlashqan samanilar qoligha esirge chüshken. Talas –chu wadisi 893-­‐yildin 943-­‐ yili satuq bughraxan bu qoldin ketken jaylarni qayturiwalghiche bolghan yérim esir ichide samanilar qolida turghan we islamlashtürülghan. Ikkinchi, 893-­‐yili oghulchaq qidirxan qeshqerge chékingende atushtiki, bashqiche éytqanda balasaghundiki akisi bazil bughraxan (bughra atam) téxi hayat bolghachqa, oghulchaq balasaghunda turmay qeshqerge ötüp ketken. Üchinchi, bazil bughra ata atushta wapat bolghan, shu yerge depin qilinghan, bu chaghda uning güdek oghli sultan satuq bughraxan atushta yashawergen. Xanliq oghulchaqning qoligha ötüp, qeshqer balasaghungha nisbeten asasliq orungha ötüshke bashlighan. Wahalenki, sultan satuq bughraxan güdek halette toqmaqta turishi we qudretlik samanilargha taqabil turup, xatirjem yashishi tesewwurgha sighmaydu. Sultan satuq bughraxan dadisidin güdek qélip taghisi oghulchaq hamiyside östi déginimizde, uning atushtin ibaret balasaghunda qeshqerning yénida turghanliqini chüshinimiz. Tötinchi, ebunasir samani, ebul pettah qatarliq samanilar jemeti ezaliri samanilar xanliqidiki orda ixtilapliri tüpeyli samanilar bilen düshmenlishiwatqan qaraxanilargha panah tilep yolgha chiqqanda, ular samanilar qolida turiwatqan talas-­‐ chu wadisigha qarap yolgha chiqishi mumkin emes. Roshenki, buxaradin qeshqerge kélish üchün perghane (özkent) rayonidin ötüsh kérek idi, toqmaqqa bérish üchün shash (tashkent) isfjap rayonlirini késip ötishi kérek idi. Toqmaqtin atush –qeshqerge kélish üchünmu barsxan (issiqköl), uch (üchturpan) yolidin bashqa yol yoq idi. Buxara, talas-­‐ qeshqer üch burjikining arisidiki beheywet taghlar tüpeyli, bu purjek bostanliqlarning bir-­‐birige tutashmaydighan tagh yolliri bolghan. Beshinchi, 932-­‐yili sultan satuq bughraxan islam dinini qobul qilish üchün chu wadisigha barghan bolmastin, belki atushta, bartold sözi bilen éytqanda, balasaghunda bu yerge kelgen ebunasir samanidin bu dinni qobul qilghan. Buchaghda sultan satuq 16 yashta bolup, u 916-­‐yili, yeni oghulchaq qidirxan qeshqerge chékinip 23 yil ötkendin kéyin tughulghachqa, talas-­‐ chu wadisini körüshi mumkin bolmighan. Sultan satuq bughraxan bu jaylarni samanilardin 943-­‐yili qayturiwalghanda 33 yashliq newqiran yigit idi. Altinchi, sultan satuq bughraxan öz hemrahliri bilen bir kéchide balasaghundin chiqip, qeshqerdiki oghulchaq qidirxandin hakimiyetni tartiwélip qaraxanilarni islamlashturush üchün, bu balasaghun atushta bolmay, uch, barsghan arqiliq uzaq yol bésip bérilidighan toqmaqta bolishi meyli waqit, meyli mexpiyetlik nuqtisidin tarixiy mentiqige uyghun kelmeydu. Bu hal, balasaghunning qeshqer yénidiki quz ordida ikenlikini testiqlaydu. Yettinchi, atushta hazirmu «bughra atam» (bughram) («bughram» dep atilidighan bu zaratgahliq «medeniyet zor inqilabi»da yeni 1976-­‐yili 2-­‐ ayda tüzliwétilip ornigha herbi alaqilishish ponkiti sélinghan.), «sultan satuq bughraxan», «ebunasir samani» qebriliri, satuq bughraxanning islamiyetni qobul qilghanliqigha a'it «jayi pechchem», «kök tam» qatarliq jaylar we bir yürüsh ilahilashturulghan riwayetler saqlanghan. Wehalenki, bular toqmaq burana etrapida mewjut emes. «Balasaghun toqmaq burana» qarishidiki bu tarixiy mentiqiy ajizliq balasaghunning qeshqer orda kenttin yiraq toqmaqta bolishi mumkin emeslikini ispatlashqa kupaye qilisa kérek. Ehmed samani qebrisi buxarada bolghinidek, sultan bughraxan meqberisi atushta turuptu! 7.«Balasaghun baghla we saghun» qarishining arxé'ologiyilik tepsilati Atushtin tépilghan buningdin 20-­‐ 30 ming yillar ilgiriki tashqa aylanghan adem kallisi ejdadsiz we ewlatsiz yekke –yigane hadise emes, elwette. Bu yurtta uyghur-­‐ ariyan sakliri, arghu-­‐ yaghma qebililiri uzaqtin yashap oxshimighan arxé'ologiyilik medeniyet qatlimi qaldurghan. Atush meshhedlik péshqedem réhim musa manga bergen bir teripige tagh tékisining resimi, bir teripige kushan pulliridek shahane taj chüshürülgen qizil mis soqma pul bujayda xaqaniye dewridin ilgirimu pul chiqiridighanliqini körsetti. Atush diyaridin tépilghan köpligen jeset söngekliri, herxil tamghiliq mis pullar, qash we marjan, hiqiq qatarliq zibu-­‐ zinnet boyumliri, herxil sirlanghan «cheshkel» (kahish) parchiliri, küp we idishlar, tömür dashqalliri bu jayning ahalisi köp awat makan ikenlikini, uning özige xas bir yürüsh sirliq riwayet-­‐ epsaniliri bolghanliqini körsitidu. Atushning arghu, üstün atush, altin atush qatarliq rayonlirida qedimki ahale yashighan nuqtilar, hetta qorghan qalduqliri, meshhur zaratgahliqlar xarabiliri uchraydu. Bular öz aldigha xas arxé'ologiyilik chember hasil qilghan. Uning üstige bu xil arxé'ologyilik chemberdiki noqtilarning medeniyet qatlamliri bir-­‐ birige oxshighan we oxshimighan dewrlerge mensup bolghan. Bu arxé'ologiyilik chemberler ichide balasaghun shehrige a'it medeniyet qatlamliri bachang sughun éghizi éqini bilen bughuz qiran éqini éyqinlashqan jaylargha mergezleshken. Hazrqi azaq yézisigha qarashliq toqay kenti bilen salaflar yarliqi, hazirqi suntagh yézisining törköldin suntagh toqay kentigiche bolghan ayagh qismi qedimki archazarliq sap hawasi ichide güllinip turghan balasaghun sheher rayoni idi. Bu sheher rayoni suntagh saghan (soghun) kentini merkez qilip, öz ichige «salaflar», «nurun bulaq», «yar qorghan», «xendeklik», «saray boyi», «qoshqar atam», «törköl» qatarliq jaylarni alghan. Déhqan mexsum tursunhaji manga neq meydanda 2 kilométirdin uzun sheher qorghinining iz xarabisini körsetti. Bu boz yerde tam –qorghanning qattiq izi saqlanghan. Sheherning bash teripide qaraxaniylargha a'it «sultan tehur» (pakliq), «sultan zehur» (ochuq-­‐ ashkariliq) namliq mazar; sheherning ayighi (sun text)da sultan satuq bughraxan maziri jaylashqan. Éytilishiche, hazirqi azaq yézisining «baghla» dégen jayida sultan satuq bughraxanning bowiliri bargah qurghan. «Salaflar» qumsangir bilen balasaghun shehri arisida bolup, éytilishiche, u ilgiriki xan-­‐ padishahlar qebrigahi bolghan. U yerdiki «söngek yar»da nurghunlighan jesetler kömülgen. Bu etraptiki sépil orni etrapidin mexsum tursunhajining bowisi abdugül hajim kümüsh tenge-­‐ aqchilar tépiwalghan, yene yüz kilolap mis pul tapqan, abdughupur turdi 1974-­‐yili salaflar qebrigahliqining ayighida yéza igilik mektipi qurulghanda boz yer özleshtürülüp, üstün atushning lenger kentidin kelgen oqughuchilardin muti'i, qari ikkisi kök sirliq sapal kozigha (cheshkel) sélinghan soqma tenge-­‐ aqcha tapqanliqini ispatlidi. Bu pullar mektep mudiri, nahiyilik partikomning mu'awén sékirtari wang yülenge tapshurulghan. Uni nahiye hakimi tursun sa'adet 1977-­‐
yili 4-­‐ ayda körüp, bir terepte erepche süre, yene bir terepte qedimki uyghur yéziqi bolghachqa oquyalmisimu, yilnamisigha qarap, shu chaghdin 717 yil ilgiri chiqirilghan dégen tonushqa kelgen. Pinsiyige chiqqan kadir abduréshit seleyning ispatlishiche, 1944-­‐yili chong sel (su apiti) kelgende salaflar astidiki su éqinidin törköllük xuja'axun isimlik kishi bir altun taj tépiwélip, uni muhemmed miskerge körsitip parchilighan. Bu ishni eyni zamandiki nahiyilik hökümet bilip qélip tartiwalghan. Shuningdin kéyin, xuja'axunni xelq «juja altun» dégen leqem bilen ataydighan bolghan. «Nurun bulaq» qedimki chaghlarda noruz bayrimini ötküzidighan bostanliq jay bolghanliqi melum. «Yar qorghan» balasaghundiki ichki qorghan bolup, 85 yashliq muhemmed molla shangzung 8-­‐ 10 yash chéghida bu yerde qaraxaniylardin qalghan bir herbi qorghan xarabisining bolghanliqini delilleydu. Uning éytishiche, qorghanda anche-­‐ munche öy, ochaq, tekchiler, saqlinip qalghan. Qorghan siritida «toqay xendek» bolghan. Bu qorghan topisi muningdin 75 yil ilgiri oghut qilip tügitilgen. Muhemmed molla shangzungning chong anisi melikixan chong dadisidin anglighanlirini bu newrilirige yetküzgen. Éytilishiche, ularning ata –bowiliri bu tashlanduq qorghan derwazisini késekte tosup, kichik ishik békitip, ashliq we bala-­‐ chaqilirini qorghangha kirgüziwélip, bulang –talang qilghili bésip kirgen qipchaq töriliridin mudapi'e körgen, sépilda turup tash atqan. Bu bizge qirghiz qipchaqliri törisi aqbash xanning 17-­‐ esirde qarataghliqlar teripide turup, aqtaghliq xojilargha egeshken atush xelqige qarshi turghanlqidek köngülsiz weqeni eslitidu. Muhemmed molla shangzung éniq qilip: balasaghun shehiri 850-­‐yildin 13 –
esrgiche qaraxaniylarning awat shehiri bolghan dep qeyt qildi. «Saray boyi» törkölning toqay yarliqi teripide qalghan. U «saghun» (saghan) mehellisige yéqin bolup, bu yer meshhur alim abduqadir damollamning meslekdishi, diniy alim shemsidin damollamning ziminigha tutash. Bu yerdin 1980-­‐yili 3-­‐ ayda déhqan alimjan xish xumdanigha topa kolighanda nurghun adem söngekliri bilen bille, tömür dashqalliri, kokis (qoqas) bolghan otun qalduqliri we nurghun mis pul tépilghan. Bu mis pullarni wéy liyangtaw «qaraxaniylar tarixidin bayan» (1986-­‐yili xenzuche neshri) namliq kitabning 198-­‐ bétide 17 mingdin artuq, 130 kilokiram etrapida dégen. «Oy mehelle» sultan satuq bughraxan mazirigha yéqin bolup, réhim musaning manga ispatlishiche, 1981-­‐yili shu yerlik ésa daxanning abduréhim dégen oghli ériqqa su bashlimaqchi bolup ériq yénini kolighanda yérim tagharche mis pul chiqqan. Anche ötmey bu jaydin mis éritidighan ochaq bilen misni taxta halitige keltürüp uni dögilek kesküchte urup késip pul yasighanda éship qalghan here könikidek mis taxta parchiliri tépilghan. Démek, bu qaraxanilarning melum bir mezgildiki aqcha yasaydighan karxanisi bolup chiqqan. Epsuski, qorghan topiliri oghut qilinghandek, bu mis aqchilarning herbir kilo giramini sekkiz modin miskerge sétip, harwa qongghiriqi qiliwetken! Salaflar mazarliqi, qumsangir ayighi, qumaltagh (arislan tagh) tügin jayda qedimki balasaghun shehiri sirtidiki yene bir arxé'ologiyilik chember bar bolup, u «mora», «xan öy» xarabisidin ibaret. «Mora» uyghurche munare dégenlik bolup, ochaqning mora –
turxinimu emeliyette munarigha oxshap kétidu. Bu yerdiki «mora» üch qewet ul supa üstige bir teripi keng séghiz qélin kések bilen yasalghan bolup, eslidiki jenup tereptiki ishik üstige arslan (yolwas) béshi qapartma neqish qilinghan. Munare ichi pelempeylik bolup üstige chiqqili bolidu. Munarning gherbide 35 kwadirat métir kenglikte tur shekillik égiz kések qurulma bar. Bu tur shekillik qurulma qattiq perman tüpeylidinla yasilidighan éghir emgek möjizisi. Bu qurulma bilen munar ariliqida ibadetxana we uning yénida sheyx öyi témi xarabisi saqlanghan. Bu qurulma tur diyilse, turning bir yürüsh bolush kérekliki qa'idisige sighmaydu. Bu munar budda munarisi déyilse, uningda «shadira» (jeset küli munarisi)ning alametliri yoq. Islam qa'idisidiki munar, meschit we zaratgahliq üchi birgewde bolush ölchimige köre, tur shekillik qurulma choqum qebrilik bolush lazim. Biz buni sultan satuq bughraxanning oghulchaq qidirxanni islamgha kirgüzelmey, uni qetil qilishqa tutunghinida, yer tewrep oghulchaqni yer yutqan dégen réwayetke asasen, sultan satuq emri bilen yasalghan alahide qebrigah bolishi éhtimal dep qariduq. Diniy reqibi we nesep ejdadi ziddiyetliri tüpeyli, uning rohini bolsimu musulmanliqqa dewet qilish hem islam tentenisini gewdilendürüsh üchün, bu munar we meschit yasalghan bolishi mumkin, bu bir texmin, elwette. «Xan öy» hazir gerche qeshqerning beshkérem yézisigha tewe bolsimu, eyni zamanda balasaghun sheher siriti binakarliqliridin biri süpitide «muri» arxé'ologiyilik chembirige kiridu. Roshenki, mehmud qeshqeri eyni zamanlarda qeshqerni tümen-­‐ qizil deryaliri arisida tehqiqleshtürgenidi. «Xan supa», «katta yaylaq», «hasa atam» we «bash qash» boyidiki xarabiliqlar balasaghungha alaqidar sirtqi arxé'ologiyilik yene bir chember hésaplinidu. Bir qarashta uzun sozulghan sépil xarabisidek, hetta arilap –arilap kések tamlar körünüp turghan «bash qash», «ottura qash», «ayagh qash» binakarliqi eslide üstün atushtin kelgen chaqmaq derya éqinini katta yaylaq terepke élip béridighan kötürme qanal-­‐ östeng orni bolghan. «Ottura qash»ta köpligen ahale yashighan tochkilar uchraydu. Bu yerdin 1989-­‐ yili 7-­‐ ayda men köplep yerlik soqma mis pullarni, birdane dachen (töshük pul)ni, yene munchaq, rengdar sapal parchiliri, kiyimning mis izma (tügme)si, küpte saqlinip topa bilen qoshulup bozurup ketken ashliq qalduqi, yaghach köyüki hem tömür dashqili, uyghur qimarwazlirining paqlan paqalchiqidin yasalghan siliqlanghan töt oshuqni taptim, qarimaqqa bu awat östeng boyi kéyinche xarabliship, hazir pütünley shortanggha aylinip ketken. Bu yerdiki eng kona medeniyet qatlamliri qedimki «bayxan» (barxan) shehiri xarabilirige te'elluq bolishi mumkin. «Tangnema. Gherbi yurt jughrapiyilik tezkirisi»de qeshqer (suli)gha bérishta «fuguy» ()din ötüdu dégen bu jay «türkiy tillar diwani»ning tabghach izahatida tilgha élinghan «töwen chin barxan» shu jayda bolishi mumkin. Xelq arisida hélimu «chin shehiri» bolghan dégen riwayet buninggha uyghun kélidu. «Xan supa» qiblige yüzlengen besh mo chamisidiki kenglik bolup, yerdin 7-­‐ 8 métir égizlikke kések bilen chöridep yasalghan. Bu toghra bulungluq töt bulung sehnining töt teripi at chiqalighudek béliq siriti qilip yasalghan. «Katta yaylaq»ning sherqiy teripige yasalghan bu binakarliq xanning text supisi bolmastin, ehwaldin qarighanda, xan katta yaylaqning shu chaghdiki baraqsan janggalliqida shikar qilip, bezme qilidighan jay, jümlidin mawera'onnehr hem xoten terepke herbi yürüsh qilishta qoshunlarni retke salidighan jay bolishi éhtimal. Bu etraptin munchaq qatarliq zibuzinnet boyumlirining tépilishi bu meydandiki bezmilerdin qalghan yaldama bolushi mumkin. Bu yerdin xet yézilghan qara taxta tashning tépilghanliqi melum, mexsum tursunhaji bu etraptin yulghun yiltizliri kolighanda, yiltiz tégidin qedimki öz ishik béshi yaghichining chiqqanliqini ispatlighan. X isimlik bir özbék kishi yéqinda ürümchidin yurtigha qaytishta «xan supa»gha yéqin shéker köl ötingide bir otunchi balidin sétiwalghan shu dewrige tewe bir chapanni manga bergen. Otunchi balining déyishiche, «xan supa» etrapida yulghun kötek yiltizi kolighanda bir küp chiqqan. Bu chapan küptiki kégiz ichige téngip qoyulghan bolup, chapan képinek téshiwetken pile ghozikini titip paxta bilen ishlengen yipta toqulghan, arisigha nipiz paxta é'inghan, estiri mata bolup, yingne ish inchike bolghan. Chapan shekli meydisi yépiq, yan izma, yengliri chewendazlargha xas tar, bestlik erenche chapan bolghan. Yuqiriqilardin bashqa, balasaghun sirtidiki meshhed (shéhitlik)ke jaylashqan sultan satuq bughraxan maziri eslide toqquz munarliq beheywet meqbere bolghan, uning yénida ebu nasir samani qatarliqlarning qebrisi bolghan. Bular yenila balasaghungha a'it arxé'ologi'iyilik tochka hésaplinidu. Ishinimizki, balasaghun shehirige a'it arxé'ologiyilik qidirish téxi resmiy bashlanghini yoq. Bu jehette köplep pakitlarning tépilishigha guman qilish mumkin emes. Waqitning ötüshi bilen atushta qurghaqlishish hadisisi dawamliq éship bardi. Mundaq qurghaqlishishtin ikki aqiwet kélip chiqqan. Biri, tebi'et hadisisi süpitide yar peyda bolush; yene biri, jemiyet hadisisi süpitide ahalining éqin boylap su béshigha – yuqiri tagh aghzigha yötkilishi we «oshuq ahale»ning yaqa yurtlargha yötkilishidin ibaret. Yarliq yer nemlikining artuqche töwenlep kétishi bilen kéyinki kelkün süyining yer nemliki toyunghan «nemlik belbighi»ni izdep yerni töwenlep kirishidin hasil bolidu. Roshenki yer nemliki yuquri orunda qanche keng derya bolsimu yarliq hasil bolmaydu. Bu halda oy jaylargha latqa tashlap tindurush hadisisi yüz béridu. Tindurush we kolash yer asti süyining yuquri –töwenlikige munasiwetlik bir qanuniyet. Atushta del mushu yar peyda bolush hadisisi tüpeyli, ahale ilgiriki makanliridin su béshi terepke, boghuz we «jin tügmen» terepke köchken. Köchkenler eslidiki mehelle-­‐ kent namlirini yötkep kétishken. 19-­‐Esirning axirliri qumsangirda hesen balahaji qumuldin karizchi yötkep kélip kariz kolighan bolsimu, kéyinche söyi töwenlep qurup ketken. Atush suntagh rayonining balasaghun shehiri orni ikki hadisige duch kelgen. Uning biri, yar yalap kétish hadisisi. Balasaghunning bir yan qismi (saray boyi, shemsiddin damollahajim ziminining nérisi) yar astida xarap bolghan. Netijide ilgiriki éqin su aqqan chong östeng orni yar üstide qélip qélip, ilgiriki archizar toqayliq shalliqqa aylinip ketken. Yer bölgen (bölüngen) jaydin töwen qatlamdiki saygha jaylashqan «bögen» kenti yéngidin peyda bolghan. Bu qétim abdukérim haji xelpitim, muhemmed molla shangzung, ablet kamal, mexsum tursun hajilarning éytishiche, ular kichik waqitlirida bu yarliq tar bolup, bir térekni gholitip köwrük qilghili bolidiken. Balilar u qashtin bu qashqa chalma étip oynaydiken. 1944-­‐Yildiki kelkün apiti bilen 1952-­‐yili 8-­‐ayning 19 –
künidiki kelkün yarliqni hazirqi halette yoghinitiwetken. Balasaghun shehirining orni duch kelgen ikkinchi hadise shuki, bu jay ayrim tashlinip ketken xarabe bolmastin, qismen tashlanghan, qismen yar élip ketken, qismen ahale yashighan halette bolghachqa, sépillar oghut qilinghan, kocha-­‐ mehelliler, étiz –ériqlar köp qétim «guyxu'a» qilinghan (salalashturulghan). Asare-­‐ etiqilerni asrash orni bolmighan. Bulupmu qeshqeriyide xojilar dewri bashlanghandin kéyin, gerche yéngisar, yerken tereptin qarataghliq joja muxlisliri bu jaydiki mazar-­‐ mashayiqlarni ziyaret qilghili kelsimu, yerlik xelq aqtaghliq xojilar tesiride apaq xoja mazirigha bérip ziyaret qilghan. 8.Muhakimining deslepki yeküni Balasaghunning orni mesilisi yéshilmigen, qiziqarliq, köp baghlinishliq halqiliq téma. Mundaq mohim chong témini emdi hel qilish waqti keldi. Balasaghun orni mesilisini teltöküs hel qilish üchün jughrapiyilik, étnologiyilik, tarixiy, arxé'ologiyilik, medeniyetshunasliq, tékstologiyilik, tominomiyilik, abideshunasliq (épgrafika), kona pullar tetqiqati qatarliq nurghun sahelerning birlikte tirishchanliq körsitishige toghra kélidu. Bashqilargha hang béqip «teyyargha heyyar» bolup turush yéngi pen ehlining ishi bolmasliqi kérek. Bartold ottura asiya tetqiqatigha xuddi radlof altay tilliri tetqiqatigha zor töhpe qoshqandek mölcherligüsiz qimmetlik töhpe qoshqan. U ottura asiya tarixshunasliqining jahan itirap qilghan iptixarliq wekili. Bartoldning «balasaghun toqmaq burana» figorisi ilim-­‐ pen ölchemliri aldida öz ajizliqliri bilen birqanche on yil dawam qilip keldi. Köpligen kishiler, jümlidin mushu maqale aptorimu xéli bir mezgil bu qarashqa asaslinip kelgen. Bügünki künde biz «balasaghun – artuch (éniqraqi baghla we saghun)» figorisini otturgha qoyduq. Bu emeliyette bartoldni öz ichige alghan barliq qaraxaniylar we balasaghun tetqiqati pishiwaliri ishlirining dawami. Biz ezeldin heqiqet ikki emes, bir dep qarap kelduq. Shuning bilen bille, heqiqet bir qétimdila bilinip ketmeydu, heqiqetni bilish bir jeryan dep qarap kelduq. Parallél ikki figorining bille turishi heqiqetni bilip yétish jeryanigha paydiliq bolup, bu heqiqet ikki dégen menini bildürmeydu, elwette. Mushu ilim-­‐ pen bilish neziryisige, mushu ilim –pen démokratiyisige, mushu ilim-­‐ pen edep-­‐ exlaqigha muwapiq, biz «balasaghun-­‐ toqmaq burana» figorisigha yandash bolghan ikkinchi figorini «balasaghun baghla-­‐ saghun» figorisini otturgha qoyushqa heqliqmiz. Heqiqet beribir bir. Bu ikki figorining qaysisining bu mesilidiki heqiqetke wekillik qilidighanliqi herqaysi ellerning bu témigha qiziqqan ilim-­‐ pen ehli ilimiy tetqiqat emeliyiti asasida hel qilidighan mesile. Biz balasaghunning orni mesilisining üzül-­‐ késil hel qilinishi alimlar bilen keng xelqning hemjehetlikini telep qilidighanliqini chongqur hés qilduq. 1989-­‐Yil. Ürümchi Menbe: «yipek yolida toqquz hékmet» www.uyghur.kim