docbölüm 1 niçin vazgeçemezler
download 
Şikayet Transkript
bölüm 1 niçin vazgeçemezler
Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 1 BÖLÜM 1 N!Ç!N VAZGEÇEMEZLER PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 1 “Ben bir ba!ımlıyım” diyebilmek gerçekten çok güçtür. Sokaklarda, köprü altlarında gördü!ünüz ve bugüne kadar da hep “zavallılar” diye dü"ündü!ünüz insanlarla artık aynı kefeye mi konacaksınız? “Olamaz. Siz ba!ımlı olamazsınız.” Evet, evet. Bir zamanlar, “Nasıl bu kadar zayıf olabilirler?” diye dü"ündü!ünüz bu insanlardan biri siz olamazsınız. Peki, öyleyse ele"tirdi!iniz bu insanlardan bazılarının öykülerini sizlere anlatayım. Sakin bir sonbahar ak"amıydı, kaldırımlar dökülen yapraklarla kaplanmı"tı. 39 ya"ında ba"arılı bir elektronik mühendisi olan Çetin, birkaç arkada"ı ile birlikte çalı"tı!ı holdingin plazasının kapısından çıkarken yüksek sesle kahkahalar atarak konu"uyorlardı. Bu ak"am evlerine gitmeden önce hep beraber günün yorgunlu!unu atmak için son günlerde giderek popülerle"ti!ini duydukları birkaç sokak ilerideki yeni açılan bir bara gidip birer içki içip sohbet edecekler ve daha sonra da evlerine da!ılacaklardı. Bara do!ru yürürlerken ak"amın so!u!u iyice hissediliyordu. Mavi gözlü, uzun boylu, sportmen görünümlü olan ve artık kırla"maya ba"lamı" saçlarını arkaya do!ru tarayan Çetin, gri ceketinin dü!melerini daha sıkı ilikledi. Arkada"larınca sevilen genç adam, holdingin yazılım firmasının en seçkin çalı"anlarının oldugu olan AR-GE bölümünü yönetiyordu. Aslında o ak"amüstü gitmekte oldukları türden kısa arkada" toplantılarını çok sevmesine ra!men son üç aydır bunlara katılmıyordu. Çünkü kendisi, bu toplantıların sonrasında genellikle arkada"ları evlerine da!ılınca barda kalmaya ve rahatlamasını sa!layan içkiyi içmeye devam ederdi. Ancak gecenin ilerleyen saatlerinde çok sevdi!i e"inin defalarca telefonla aramasından sonra sarho" bir vaziyette eve dönerdi. Neredeyse her ak"am tekrarlanan bu duruma sonunda iki yıl önce kendisi gibi mühendis olan e"i isyan etmi"ti. Artık tahammül edemeyece!ini ve böyle sürerse 7 ya"ındaki o!lunu da alarak ba"ka bir yere ta"ınıp hemen bo"anma davası açaca!ını söylemi"ti. Hâlbuki a"kları dillere destandı. Birlikte üniversitede okurken aynı siyasi grupta yer aldıkları için tanı"mı"lar ve eylemlerde birlikte yer almı"lardı. Hatta 12 Eylül döneminde birlikte tutuklanıp i"kence bile görmü"lerdi. #ki yıl kadar kaldıkları hapishaneden çıkar çıkmaz da evlendiler. Evliliklerinin ilk yıllarında o kadar mutluydular ki aralarına girmesin diye çocuk bile yapmadılar. Ancak Çetin’in alkolü artıp kendisi ile daha az ilgilenmeye ba"ladı!ı donemde e"i Ay"e belki kendisi ile daha fazla ilgilenir diye çocuk do!urmaya karar verdi. Evliliklerinin sekizinci yılında o!ulları dünyaya geldi. Çetin yolda yürürlerken arkada"larından bir süreli!ine gerisinde kaldı. Ceketinin cebinden çıkardı!ı cep telefonuyla evi aradı. E"i Ay"e, telefonu daha ilk çalı"ında açtı. Konu"urlarken 7 ya"ındaki o!ullarının arka plandan sesi geliyordu. Ay"e’ye gününün nasıl geçti!ini ve i"yerinde neler yaptı!ını sorduktan sonra “Arkada"larının ısrarı üzerine onlara katılıyorum. Kesinlikle içki içmeyece!im En geç iki saat içinde evde olaca!ım. Mümkün olabildi!ince erken kaçaca!ım” diye söz verdi. E"i dikkatli olmasını söyleyince, hafiften homurdandı. “Bu tür "eylerin neye benzedi!ini bilirsin,” dedi. “$öyle bir u!rayıp hemen eve dönece!im. Seni seviyorum.” 2 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 3 Bara girdiklerinde duydu!u DJ’in çaldı!ı soul müzi!i, içeride yayılan sigara dumanını ve alkolün kokusunu ne kadar özledi!ini fark etti. "çeride yanıp sönen ı#ıklar, beyaz örtülerle kaplı masaların etrafındaki insanların üzerine vuruyordu. Gözleri ile hızla tanıdık yüzleri aradı. Birden bara beraber geldi!i i# arkada#larının da!ılarak, çevredeki ki#ilerle konu#maya ba#ladıklarını fark etti. Bu esnada bir garson yanına yakla#ıp, ona ne içmek istedi!ini sordu. Hiç dü#ünmeden soda istedi. E#ine bir daha içmeyece!ini söz verdi!inden beri geçen iki yıl sürecinde soda içmeyi bir alı#kanlık haline getirmi#ti. Hatta dostlarına bunun yeni favori içkisi oldu!unu söyleyerek #akalar yapmı#tı. Ama barda masalarının üzerinde ve mü#terilerin ellerinde duran eskiden gözdesi olan rakıyla ve viskiyle dolu bardaklara bakmaktan da kendisini alamıyordu. Buraya geldi!i son ak#am a#ırı alkollü olarak bardan çıkmı#, o zaman yeni satın aldı!ı arabasını holdingin garajından çıkartırken yoldan geçen bir araca hafifçe çarpmı# ve sürücüsüne 300 TL verip anla#arak aracını evine do!ru sürmeye devam etmi#ti. Ancak ana caddede kontrol yapan trafik ekibine 290 promil alkol ile yakalanınca bu sefer hem iki yıllı!ına ehliyetini kaptırmı# hem de aracı parka çekildi!i için eve taksi ile dönmek zorunda kalmı#tı. Ehliyetinin trafik polisi tarafından ilk kez altı aylık süre ile alınmasının nedeni de bir hastanenin acil servisine kaldırılmasına yol açan yine alkolü iken yaptı!ı trafik kazasıydı. Araba tamamen pert olmu#, kendisi ise mucizevi biçimde kurtulmu#tu. Aslında en büyük mucize, ba#ka bir arabaya de!il de bir a!aca çarpmı# olmasıydı. Sonraları, bu ayrıntı üstünde çok durmu#tu. Ba#ka bir arabayla kafa kafaya çarpı#mak muhtemelen ölümcül olurdu ancak bu yine de en kötü senaryo de!ildi. Çetin biliyordu ki, bundan kötüsü kendisinin kazadan sa! çıkmasıyla birlikte bir ba#kasının yaralanması hatta ölmesine neden olmaktı. Böyle bir gerçekle ya#amını sürdüremezdi. "#te bu durum bile onu yeterince ayıltmaya yetmedi. Hem mecazi anlamda hem de sözcü!ün gerçek anlamında ayılamadı. Kaza esnasında alkollü oldu!u için ehliyetini kaptırdı ve bundan sonra daha dikkatli ve kontrollü olabilece!ini sanarak hem içmeye devam etti hem de alkollü iken araç kullanmaya. Ancak artık bu sefer Ay#e’nin alkollü kocaya dayanabilme sabrı ta#mı# ve Çetin’in yine a#ırı alkollü arabayı kullandı!ını duyunca çocu!unu da alıp evi terk etmeye karar vermi#ti. Ertesi gün ayılınca aklı ba#ına gelen Çetin, eve geldi!inde gece çocu!unu yanına alıp evi terk ederek bir arkada#larına giden Ay#e’yi hemen aramaya çıktı. Bitmek tükenmek bilmeyen yalvarmaları, a!zına bir daha alkol almayaca!ına dair defalarca söz vermesi ve arkada#larının da araya girmesi üzerine Ay#e’den kendisine bir #ans daha koparabilmeyi ba#armı#tı. Neredeyse kesintiye u!rayan i#yerindeki kariyeri iki yıldır alkol almadı!ı için yeniden yoluna girmi#ti. E#i ve çocu!u ile mutlu ve dolu dolu bir hayat ya#ıyordu. Alkolsüz geçen ilk günlerde biraz terlemi#, çarpıntısı olmu# hatta tansiyonu bile yükselmi#ti. "lk iki ay uykuya dalması çok güç olmu#tu ancak artık yatar yatmaz uyuyabiliyordu. Evet, gerçekten içmemekten memnundu ama ak#amları gitti!i barı ve içti!i içkileri de özlüyordu. Alkolsüz geçen bu iki yıl süresince i# saatleri dı#ında arkada#larından hep kaçmı#tı. Artık yeterince güçlü oldu!una, onlardan ve alkollü ortamlardan kaçması için bir neden kalmadı!ına inanıyor ve arkada# sohbetlerine tekrar katılmak istiyordu. Sodasını yudumlarken kendisine selam verenleri selamlıyor ama elindeki barda!ın içki olmadı!ının fark edilece!inden endi#eleniyordu. E#ini telefonla tekrar aradı PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 3 birazdan eve gelmek için bardan çıkaca!ını ve taksiye atlayıp hemen eve gelece!ini söyledi. O sırada gözüne bir "ey ili"ti. Sonraları onu "öyle tarif etti; “Kenarda kalmı" bir masanın üstünde duruyordu. O an oradaki di!er her "ey insanlar, sesler, ı"ıklar hepsi kayboldu. Sanki beni sınıyorlardı. Beni kandıramazlar diye dü"ündüm. Beyaz bir masanın üstünde, kül taba!ının yanında sanki spot ı"ıkları tarafından özellikle benim dikkatimi çekmek için aydınlatılmı" gibi duran unutulmu" bir bardak viski vardı.”Ona do!ru yürüdü, barda!ı eline aldı ve kokladı. “Aklımdan milyonlarca dü"ünce geçti” diye açıklamı"tı sonradan. “Milyonlarca dü"ünce geçiyordu aklımdam ancak belirgin tek bir dü"ünce yoktu” demi!ti ve dü"ünceli biçimde konu"maya devam etmi!ti; “Parıldayan bal rengi sıvı. Ba"tan çıkartıcı koku. Özledi!im tahtakurusu kokusu ve co"ku”. Belki o anda de!i"ik bir karar verebilirdi, belki de artık çok geçti. “Aklım aynı anda hem kıpır kıpırdı hem de donmu"tu” diyordu. “#öyle dü"ündüm; iki yıldan sonra bir yudumdan bir "ey çıkmaz. Çok sıkıldım. Bu kadar güzel bir içkinin böyle heba olması ne yazık. Bunu hak ediyorum. Hem bir yudumdan bir "ey olmaz. Ben "anslı ki"ilerdenim. Harika bir çocu!um ve çok sevdi!im iyi bir e"im var. $ki yıl boyunca ayık gezdim ve "imdi sadece bir yudum. Tek bir yudum alaca!ım” diyerek tamamlamı"tı. $lk yudumu aldı!ı andan itibaren her "ey de!i"ti. Artık kendisi de!ildi de sanki bir ba"kası onun yerine geçmi"ti ve o da heyecanlı bir filmi izler gibi onu izliyordu. Aklı bedenini terk etmi" gibiydi. Üstüne bir rahatlık duygusu gelmi"ti. Keyifli ve onunla ilgisi olmayan bir umursamazlık içinde viskiden bir yudum daha aldı. “$"te ya"amak bu” diye aklından geçirdi ve bardakta kalan içkiyi de bir diki"te içti. Artık tahtakurusu kokusu gitmi"ti. Bo"alan bardak sanki dünyanın en güzel parfümü gibi kokuyordu. Viskinin tadı da hâlâ damaklarında “cennet” gibiydi. “Muhte"em” diye dü"ündü. Bir kadeh evet ufak bir kadeh daha içebilirdi. Kafasının içi de aydınlandı. Sönmekte olan mangalın ate"i yeniden canlanmı"tı. Artık kendisini daha dinç ve güçlü hissediyordu. Garsonu ça!ırıp bir ufak kadeh viski söylemeyi dü"ünürken beklemeye tahammül edemedi. Yerinden kalkıp bara ula"tı!ında hemen barmene “Merhaba, bana bir duble sek viski ver” dedi. Eline alır almaz kafasına dikti!i bardak yarılanmı"tı. “$"te hayat bu” dedi, bardakta kalanı da bir diki"te içip yeni bir duble viski daha söylerken sessize aldı!ı üzerinde e"inin adının yanıp söndü!ünü gördü!ü cep telefonunu kapattı. Bardan ayrılırken saat gece yarısını geçmi"ti. Barmene “Ho"ça kal” dedi!inde barda kendisinden ba"ka kimse kalmamı"tı. Tekrar ceketine sarılmı" olarak taksiye do!ru yürürken dü"ünüyordu. “$ki yılda bir içtiysem ne olmu". Zaten bir daha içemeyece!im. Düzelme dönemindeyim. $ki yıl içmedim. Kafam bulanmı" de!il. Hem alkollü araba da kullanmıyorum. Bu kadarı benim hakkım. Esir de!ilim ya canım” diye içinden geçiriyordu. Bindi!i taksi eve do!ru giderken birden fikir de!i"tirdi. Gece geç saatlerde bile açık oldu!unu bildi!i bir meyhanenin adresini sürücüye söyledi. Nasılsa bugün içme günüydü. Biraz daha içebilirdi. Hem daha sarho" bile de!ildi. $çmeyi ba"ladı!ına göre sarho" olmalıydı. Taksi meyhanenin önünde durdu!unda zorlukla cebinden çıkardı!ı cüzdanından aldı!ı parayı uzattı. Aracın kapısını açıp inerken neredeyse yere kapaklanacaktı. Yalpalayarak meyhaneye girip kendisine bir duble rakı söyledi. “$çkinin kralı rakı” diye dü"ündü. Daha yeni ba"layacaktı içmeye. Bazı ba"ımlılar, ba"ımlısı oldukları maddeyi artık sürekli kullanmadıkları sürece arada bir almaktan zarar gelmeyece"ini dü!ünürler: “Bir bira” veya “tek bir esrarlı sigara” 4 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 5 içmek tekrar eski duruma dönmelerine neden olaca!ına inanmazlar. Ancak Çetin örne!inde oldu!u gibi ufak bir yudum ya da birkaç nefes esrar veya herhangi bir uyu"turucunun çok az miktarı bile alındı!ında tekrar eski duruma geri dönmek çok kolay olur. Birol, asla kabul edemezdi alkolik oldu!unu. Evet, biraz fazla içiyordu. Ama istedi!i zaman bıraktı!ı da oluyordu. Geçen seneye kadar Ramazan ayında içmemi"ti. Hem bir keresinde midesi için gittikleri doktor alkol almamasını söyledi diye üç ay içmemi"ti. Aradan kaç yıl geçti!ini hatırlamıyordu. Olsun bırakabilmi"ti ya. Zaten gençken de arkada"larına uyup esrar içerdi. Askere gitti!inde bırakmı"tı ve bir daha da içmemi"ti. #çen arkada"larına da içmemelerini, kendisi gibi bırakmalarını söylüyordu. Söyledikleri ve abarttıkları gibi alkolik filan de!ildi. Sadece içmeyi seviyordu. Hem alkol onu rahatlatıyordu. Stresini alıyordu. Ne zararı vardı. Çok ileri gidiyorlardı. Bugün önce meyhanede birkaç kadeh içmi", çıktı!ında otobüs dura!ına do!ru yürürken önünden geçti!i büfeden ufak bir cep kanya!ı almı"tı. Hava so!uktu içi ısınsın diye otobüs beklerken birkaç yudum alacaktı. Evinin bulundu!u soka!a gelmeden bir durak önce otobüsten inerek yoku"u tırmanmaya ba"ladı!ında geride kalan yolcular hâlâ arkasından söylenmeye devam ediyorlardı. Her ne kadar uzaktan sarho" oldu!u anla"ılmasa da zaten a"ırı alkollü olarak bindi!i otobüste ceketinin içinde sakladı!ı cep kanya!ını yol boyunca birkaç kez gizlice çıkartıp kafasına dikmi"ti. Onu görüp söylenmeye ba"layan ya"lı kadına bıçkın bir delikanlı arka çıkınca, tüm yolcular birden kendisine yüklenmeye ba"lamı"tı. Önce içki içti!ini inkar etmi", içti!inin hasta oldu!u için kullanmak zorunda oldu!u öksürük "urubu oldu!unu iddia etmi"ti. Ancak a"ırı alkol kokan nefesi çabasını bo" çıkarmı" ve bindi!i otobüsten yolcular tarafından neredeyse yaka paça atılmı"tı. Artık evine kalan bir duraklık mesafeyi yoku" yukarı yürümek zorundaydı. Nefes nefese kalarak ula"tı!ı son bir yıldır ya"adı!ı apartmanın kapısını hızla iterek içeri girerken son yudumu aldı!ı kanyak "i"esini de alt kattaki kom"usunun kapısının önünde bıraktı!ı çöp sepetine fırlattı. Çarpmanın "iddeti ile devrilen çöp sepetinin içinden dı"arı yayılan karpuz kabuklarının üzerindeki yemek artıklarının ek"i kokusu, kom"uların birinin mutfa!ından yayılan a!ır yemek kokusuna karı"maya ba"ladı. Ayaklarını sürerek basamakları çıkarken bir yandan da ceplerini karı"tırıp anahtarlarını arıyordu. Oturdu!u dairenin önüne geldi!i sırada içeriden kapıyı açarak kenara çekilen kadın, üzerinde eskimi" ye"il ipekten elbisesi ile ayakta durarak onu süzmeye ba"ladı. “Artık dayanamıyorum her gün bu "ekilde eve gelmene.” “Dayanamıyorsan çeker gidersin. Evde içki var mı?” “Saçmalama. Ayakta bile duramıyorsun. Zaten doktorlar sana içemezsin demediler mi?” “Bo"ver onları, para aldıkları için hep aynı "eyi söylerler.” Ayakkabılarını bile çıkarmadan do!rudan mutfa!a yöneldi. Kapısını hızla açtı!ı buzdolabında içki bulamayınca karısına dönerek. “Aysel, yine sakladın mı?” “Ne saklaması. Zaten dün ak"am "i"enin tamamını bitirdin ya.” PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 5 “Bana bak hep aynı yalanı söylersin sen. Ben kanepede uyuya kaldı!ımda sen yine "i"eyi alıp saklamı"sındır. #imdi çıkart onu yoksa son kalan bilezi!ini de bakkala verip yeni bir "i"e alaca!ım.” Ba"ka çaresi kalmayan kadın yatak odasına giderek daha önce hazırladı!ı bavuluna baktı. Gardırobun kapısını açarak içinden dün ak"am kocası sızdı!ında önünden alarak sakladı!ı içinde en fazla bir kadehi dolduracak kadar rakı kalan "i"eyi çıkarıp e"ine götürürken gözlerinden ya"lar süzülüyordu. “Al da zıkkımlan yine.” “Sus be kadın zaten kafam bozuk.” Elindeki barda!a bo"alttı!ı rakısına avucundaki buzları döktü. Öyle severdi. Birol koltu!una çöküp tekrar içmeye ba"ladı!ında elindeki mendille gözlerini silerken çeyizinden kalan son birkaç parça e"yasını da bavuluna yerle"tiren karısı, durumunu bir kez daha dü"ünmekteydi. Kocası evi gerçekten terk edece!inin farkında bile de!ildi. Hâlbuki Aysel, ilk tanı"tıklarında mahallenin tüm kızlarının pe"inde oldu!u uzun boylu, ela gözlü, yakı"ıklı kocasına hemen â"ık olmu"tu. Evlenmeden önce de mahalle arasında her görü"tüklerinde Birol’un nefesi hafiften alkol kokuyor olsa da o zaman bundan kendisi de çok zevk alırdı. Çünkü bu durum ona çocuklu!undan beri iki yıl öncesinde hacca gidene kadar evde her ak"am sadece bir kadeh rakı içen çok sevdi!i babasını anımsatırdı. $lk bulu"tuklarında Birol, onu o yıllarda moda olan biracılara götürürdü. Neredeyse her seferinde kendisi bir barda!ı bile zor içerken, o en az dört be" bardak bira içerdi. Kıskanç olan Birol, birkaç bardak içtikten sonra çevresindeki masalarda oturan erkeklerle u!ra"maya ba"lar ve hatta kavga ederdi; yi!it çocuktu. Kimseden korkmazdı. Ancak bu davranı"ları mahallede bilindi!i için Aysel’in babası ili"kilerine kar"ı çıkmı"tı. Kızını istemeye gelmelerine bile izin vermedi. Aysel, ailesinin kar"ı çıkmasına ra!men hepsine kafa tutarak, ba"arılı bir "ekilde sürdürdü!ü okulunu da yarım bırakarak, evden kaçarak Birol’la evlendi. Evden kaçtı!ı için halen daha kendisine kırgın olmasına ra!men bunu hiçbir zaman belli etmemeye özen gösteren kendisini çok seven babası, annesi ile Aysel’e haber yollatarak damat ile birlikte el öpmeye ça!ırınca barı"tılar. Birol, sanat okulunu bitirmi"ti ama iyi bir motor ustası olmasına ra!men kayınpederinin de yardımı ile açtı!ı tamir atölyesini hiçbir zaman geli"tiremedi. Çünkü çok iyi bir usta olmasına ra!men genellikle ö!le saatlerinde içmeye ba"ladı!ından muhafazakâr bir çevrede de oldukları için mü"terilerce de pek tercih edilmedi. Birkaç kere alkollü olarak kendi aracı ile kaza yaptı ve bir seferinde ehliyetine altı ay el konuldu. Daha sonra da atölyesine tamir için bırakılan bir aracı kendi i"i bittikten sonra uzak bir semtteki sanayiye boya yapılması için kaportacıya götürürken, direksiyonda bira içerken bir yayaya çarparak a!ır yaraladı. Kaza mahallinde a"ırı alkollü yakalandı!ı için çıkartıldı!ı mahkemede tutuklandı ve altı ay hapiste kaldı. Bütün bu süreç Birol’un ekonomik olarak tamamen tükenmesine neden oldu. Zaten Aysel, çok istemesine ra!men evliliklerinin on yedinci yılında halen anne de olamamı"tı. Gittikleri doktorlar e"inin sperm sayısının yetersiz oldu!unu söylüyorlardı. Aysel de bunun sorumlusunun kocasının içti!i alkol oldu!unu dü"ünüyordu. Gerçekten de evlilikleri süresince Birol’un vücudundaki tüyler zamanla döküldü, memeleri neredeyse kadın memesi gibi büyüdü ve testisleri küçüldü. Bu durum da Aysel’in hayatta en çok sahip olmak istedi!i çocuk sevdasından vazgeçmesine neden oldu. Hâlbuki kendisi halen 6 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 7 37 ya!ında düzenli adet gören çok sa"lıklı bir kadındı. Aysel’in annesi zaman zaman kendisine; “Bu alkolik adamdan bo!anırsan yeni bir evlilik yaparak çocuk sahibi olabilirsin yoksa zaten karaci"eri giderek bozulan kocan siroz olup yakında ölecek sen de dul kalacaksın” diyordu. Elinde bavulu ile sokak kapısından çıkarken Aysel, kanepede yine sızmı! olan Birol’a baktı. Bavulunu kapının dı!ına bırakarak tekrar eve girdi ve masanın üstüne çok sevdi"i e!ine hitaben yazdı"ı kısa mektubu bıraktı. Birol’un yanına yakla!tı, alnını öperken gözlerinden ya!lar damlıyordu. Sessizce birkaç kelime mırıldandı. “Seni çok sevdim ama aramızda hep alkol vardı. Seni de, beni de bitirdi. Ho!ça kal sevgilim.” Bu hikayelerden de anla!ılabilece"i gibi istemli alkol veya madde kullanımı davranı!ı zamanla kaçınılmaz zorunlu kullanıma dönü!mesi söz konusudur. Yani kullanıcılar her ne kadar alkol veya madde kullanmaya ba!ladıklarında kendilerini kontrol edebileceklerini sansalar da bu mümkün olamamaktadır. Bunun en önemli nedeni ba"ımlıların beyninde ya genetik olarak ta!ıdıkları ya da alkol veya madde kullanma nedeni ile sonradan olu!an yapısal ve nörokimyasal de"i!ikliklerdir. Kitabımızın ileriki bölümlerinde ba"ımlıların beyinlerinde ilgili bölümlerde olu!an belli de"i!iklikler daha detaylı olarak anlatılacak ve bunu gösteren birçok kanıttan bahsedilecektir. Ba"ımlılı"ın geli!mesinde çe!itli etmenlerin etkisi bilinse de en önemli temel nokta alkol veya madde kullanma davranı!ının kendisidir. Bu bölümde yazılan hikayelerde oldu"u gibi ki!ilerin alkol veya madde kullanma kararı, kullanıcının geçmi! öyküsünden oldu"u kadar ruhsal durumundan ve yakın toplumsal ili!kilerinden de etkilenir. Ki!ilerin madde kullanma davranı!ı, ö"renme süreci yolu ile ödüllendirici veya tiksindirici bir dizi davranı!ın sonucudur. E"er ki!i, aile içinde veya yakın çevresinde alkol veya madde kullanma davranı!ını görüyorsa, bu davranı!ı az ya da çok tekrar edebilir. Bunu duyarlıla!ma, tolerans geli!imi, psikolojik ve fiziksel ba"ımlılık süreçleri takip eder. Kullanıcılarının ilk deneyimlerinden sonra alkol veya maddeye kar!ı motivasyonel sistemleri uyarılır. Bu uyarılma nedeniyle olu!an duyarlıla!maya ba"lı olarak aynı etkiyi sa"layabilmek için giderek artan dozlarda tekrarlayan kullanımlar olur. Buna tolerans geli!imi denir. Tolerans geli!imi ile alkol veya maddenin daha yüksek dozların kullanılması önce psikolojik sonra da fiziksel ba"ımlılık geli!imini hızlandırır ve kuvvetlendirir. Belli bir e!ik düzeyin üzerine çıkıldı"ında, alkol veya madde kullanımı azaltılır veya durdurulursa çekilme belirtileri ortaya çıkar. Kültürel etmenler, toplumsal tutumlar, akran davranı!ları, kanunlar, maliyet ve bulunabilirlik gibi !artlar tütün dahil bütün alkol veya maddelerin ilk kullanımına neden olan etmenlerdir. Bu etmenler toplumsal olarak daha az onaylanan alkol ve esrar veya hiç kabul görmeyen eroin ve kokain gibi maddelerin ilk kullanımlarını da etkileyecektir. Ancak kullanıcıların psikolojik durumu ve ki!ilikleri ile ilgili özelliklerin de önemli rolü oldu"u unutulmamalıdır. Bireysel yatkınlık ve psikopatoloji, ba"ımlılık geli!iminde daha önemli belirleyiciler oldu"u halde toplumsal ve çevresel etmenlerde kullanımın devam etmesini etkilerler. Genel olarak bakıldı"ında toplumsal açıdan daha kolay kabul edilebilen alkol ve hatta esrarın kullanımının daha a"ır uyu!turucular olan eroin ve kokain gibi maddelere geçi!te öncülük etti"ini söyleyebiliriz. Sadece ba"ımlıların veya ailelerinin de"il herkesin, kabullenilmesi çok zor olan bir gerçekle yüzle!mesi gerekir. Hepimizin anlaması gereken !udur; “Ba"ımlılık uzakta, PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 7 bizden ötede olan bir !ey de"ildir”. Ba"ımlılı"ın birçok yüzü vardır. Siyah, beyaz ve bu iki uç rengin arasında kalan bütün renkler. Kırsalda da görülebilir !ehirde de, e"itimliler de olabilir cahiller de, zenginleri de etkiler fakirleri de. Bu bir hastalıktır. Sosyoekonomik gruplarla veya belirli bölgelerle sınırlı de"ildir. Her ba"ımlının farklı özellikleri ve farklı hikayesi vardır. Kendi hikayenizi di"erleri ile mukayese ederek ba"ımlılık gerçe"inden kaçamazsınız. Evet, ba"ımlılı"ın herkes için farklı birçok yüzü olmasına ra"men yine herkes için genellenebilecek sonuçları da vardır. Ne olurlarsa olsunlar kullanılan alkol veya maddelerin olu!turdu"u plastik dü!lerin çökü!ü ile ortaya çıkan sonuçları ba"ımlılar ve yakınları zaten çok iyi tanırlar. Günümüzde alkol veya uyu!turucu ba"ımlılı"ı artık bir salgın halini almı!tır. Ancak yine de hakkında açıkça konu!mayı nadiren ba!arabildi"imiz bir konudur. Neden? Bu durum ile ili!kilendirilen utanç duygusu, ba"ımlıları ve yakınlarını derin kriz anlarında insanlardan yalıtan görünmez bir duvar in!a eder. Ba"ımlılı"ın nedenleriyle veya tedavi edilip edilememesi ile ilgili yanlı! kavramlar zaten kafalarımızda var olan karı!ıklı"ı artırırlar. Di"er taraftan toplumdaki önyargıların ve yanlı! anlamaların maliyeti çok yüksektir. Ba"ımlıların alkol veya madde kullanımları, sadece bireysel olarak kendi hayatlarının mahvolmasına veya yitirilmesine sebep olmaz sanki bunlar yeterli de"ilmi! gibi aynı zamanda toplumda akıl hastalıklarının artması, ba!ta AIDS ve sarılık olmak üzere bula!ıcı hastalıkların yaygınla!ması, ailelerin parçalanması, i! gücü kaybı, trafik kazaları ve suçların artması gibi çok ciddi sosyoekonomik kayıplara yol açar. Ba"ımlılık, çok karma!ık bir sorundur. Ba"ımlıların alkol veya madde kullanmalarının kendi sa"lıkları ve ya!am kaliteleri üzerine oldu"u kadar çevresindeki ki!iler ve toplumun geneli üzerinde de sayısız olumsuz etkileri vardır. Günümüzde ba"ımlılık sorununa yönelik çözüm arayı!ları ba!ta psikiyatri olmak üzere nöroloji, psikoloji, pedagoji, sosyoloji, antropoloji, hukuk ve genetik bilimlerinin ara!tırma konusu haline gelmi!tir. Yanlı! olan yaygın inanı!a göre, ba"ımlılar zihinsel ve ki!ilik yapısı olarak zayıf insanlardır. “#rade eksikli"i” ba"ımlıların en büyük sorunu olarak gösterilir veya kasıtlı olarak kendilerini mahvediyorlar diye dü!ünülür ya da tahammül edilemez derecede bencildirler. Böyle olmaları gerekir. Yoksa kendilerine ve ba!kalarına zarar vermeye bir son verirlerdi. De"il mi? Hâlbuki üst düzey bilim insanlarının ortaya koydu"u veriler bunun tersini gösteriyor. Bu durumu daha açık olarak incelersek; “irade eksikli"i” olarak bahsedilen durum ba"ımlı olunan alkol veya maddelerin kullanımı sonucunda olu!an beyindeki de"i!imler yüzünden meydana gelmi!tir. Yani alkol veya madde kullanımı bu de"i!imlerin gerçek sebebidir. Ba"ımlının do"ru kararlar verememesi ya da verdi"i kararların arkasında duramaması, tam olarak onun kurtulmaya çalı!tı"ı hastalı"ın sonuçlarıdır. Günümüzün ba"ımlılık uzmanları bu bilmeceyi her zamankinden daha iyi biçimde çözüyorlar. Alkol ve uyu!turucuların sürekli kullanımı, beynin çalı!ma biçimini de"i!tirir. Bu de"i!imler !u anda en küçük ayrıntısına kadar gözlemlenip tarif edilmektedir. Bu durum ba"ımlılıkla ilgili fikirlerimizde ve uygulanan tedavilerde büyük de"i!imler getirmi!tir. Yani ba"ımlılık “zayıflık”, “irade eksikli"i”, “bencillik” de"ildir. Kendili"inden 8 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 9 geçebilecek bir “a!ama” da de"ildir. Aynı !ekilde “durulmadan önce kurtlarını dökmek” ile de ilgisi yoktur. O halde atılabilecek ilk adım; nazik, canı sıkılmı! veya haklı olarak korkmu! insanların yıllardır kullandı"ı kli!e ifadeler yerine ba"ımlılı"ın ne oldu"unu söylemektir. Ba"ımlılık, madde kullanıcısının beyninde yapısal ve nörokimyasal de"i!ikliklere ba"lı olarak istemli alkol veya madde kullanımı davranı!ının zorlantılı madde kullanımına dönü!mesi biçiminde sonuçlanan kronik ve tekrar edebilen bir “beyin hastalı"ı”dır. Tıpkı di"er hastalıklarda oldu"u gibi uygun tedaviyle ba"ımlılık yönetilebilir ve ba"ımlı, madde kullanımının olmadı"ı bir hayatı sürdürebilir. Ancak iyile!meye giden yol, bazıları için kısa süreli bazıları içinse ömür boyu süren zorluklarla doludur. Ba"ımlılık sürecinde ciddi !ekilde zarar gören sa"lık, itibar, ekonomik durum ve ki!iler arası ili!kiler iyi bir tedavi süreci ile eski haline döndürülebilen alanlardan sadece birkaçıdır. Buradan Çetin ve Birol’un hikayelerine geri dönüp devamlarını izleyelim. Sabaha kar!ı Çetin’in eve dönü!ü gerçekten bir trajediydi. "çki içmek için girdi#i meyhanede tesadüfen rastladı#ı, ö#rencilik dönemlerinde birlikte eylemlere katıldı#ı okul arkada!ı Hilmi tarafından yarı koma halinde taksiye konularak evinin kapısına getirilmi!ti. Zaten uyumadan, tela!lı bir !ekilde pencerenin önünde bekleyen Ay!e, taksiden inerken kendilerini görmü!tü. Kom!uların bir !ey fark etmesinden korktu#u için tela!la merdivenlerden inip, bir an önce kocasını eve ta!ımayı dü!ünüyordu. "çine dü!tü#ü tela!tan kocasının yanındaki, kendisinde gayet iyi tanıdı#ı okul arkada!ı Hilmi’yi fark etmemi!ti. “Yeter artık, bu son oldu, her !eyi bitirdi” diye söylenerek Çetin’in koluna girerek yukarı ta!ımaya ba!ladı#ı sıra da Hilmi, kendisine seslendi. “Merhaba Ay!e, Birol biraz fazla kaçırmı!, üzülme sabaha biraz istirahat ederse bir !eyi kalmaz. $a!kın bir !ekilde eski okul arkada!ını fark eden Ay!e; “Merhaba Hilmi, sen nereden çıktın?” dedi. Birlikte Çetin’i yukarı ta!ıyıp yata#ına yatırdıktan sonra Hilmi’ye bir kahve ikram eden Ay!e, yaptıkları sohbet esnasında Hilmi’nin bir kez alkol tedavisi gördü#ünü ve 3,5 yıllık ayıklıktan sonra ilk kez geçen hafta tekrar içti#ini ö#rendi ve ertesi gün tekrar hastaneye yatarak yeniden tedavi olaca#ını ö#rendi. Önce alkolizmin tedavi edilemeyen ve tekrarlayan bir !ey oldu#unu dü!ünerek umutsuzlu#a kapıldı. Fakat Hilmi’nin tekrar tedavi olarak yeniden alkolü bırakmak için istekli oldu#unu görünce, bırakamadı#ına göre bo!una niye u#ra!tı#ını sordu. Aldı#ı yanıt önce onu ikna etmedi fakat alkolizmin bir hastalık oldu#unu ve bazen bir kez bazen de daha fazla kez tedavi denemesi ile tamamen ayık ya!ama dönüldü#ünü ö#renince arkada!ına nerede tedavi olaca#ını sordu. Ertesi gün Ay!e ve Çetin, Hilmi’nin daha önce tedavi oldu#u klini#e birlikte gittiler. Aradan geçen iki yıllık sürede zaman zaman zorlansa da Çetin, ayık ya!amını devam ettirmekte, aile ve i! ya!amını mutlu ve ba!arılı bir !ekilde sürdürmektedir. Çetin, tedavi sürecinde ö#rendi#i en önemli !eyin “Bir daha ne olursa olsun içmemek” oldu#unu söylemekte ve bunun için de sürekli olarak ayık destek grup toplantılarını ve ba#ımlılık uzmanı ile görü!melerini sürdürmeye itina göstermektedir. E!i Ay!e’nin ve ayıklı#ını kendisi gibi sürdüren eski arkada!ı Hilmi’nin de kendisine olan deste#ini her zaman vurgulamaktadır. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 9 Çetin’in hikayesi bu !ekilde devam etmekte iken Birol’un ba!ından geçenlere bir göz atalım. Ertesi sabah Birol uyanınca ilk i!i tela!la evin içinde karısını aramak oldu. Aslında bir önceki ak!am e!inin kendisi ile vedala!masını hayal meyal hatırlıyordu. Ama biliyordu ki artık yapaca"ı tek !ey kalmı!tı. Masaya uzandı zarfı eline aldı ve açtı. “Ya alkol ya ben? Tedavi olmazsan bo!anaca"ım. Seni çok seven karın Aysel” yazıyordu. Gözlerinden ya!lar bo!andı. Çok sevdi"i e!ine cevap verdi. “Tabii ki sen a!kım. Tedavi olaca"ım ve her !eyi düzeltece"im.” Yatak odasına yöneldi. Bavulunu hazırladı. Ba!ucundaki komodinin çekmecesini açıp daha önce e!i ile bana geldi"inde kendisine verdi"im “acil yatı!” notunu alarak hastaneye gitmek üzere yola çıktı. Geçenlerde ofisimde e!i ile ele ele birlikte geldikleri kontrolde Birol; hiç alkol almadı"ını, alkol alınan hiçbir yere gitmedi"ini, kayınpederinin deste"i ile dükkanını tekrar açtı"ını, i!lerinin her geçen gün düzeldi"ini ve !imdi de tüp bebek için tedaviye ba!layacaklarını söyledi. Çok mutluydu. BA!IMLILI!IN BOYUTLARI Ba"ımlılık tedavisi uzmanları bir ba"ımlının 4 ila 14 arası sayıdaki ki!i üzerinde do"rudan olumsuz etkisi oldu"unu söylerler. Bu durumu sınamak için size çok yakın olan ve do"rudan sizden etkilenen insanları sayın. E!ler ve çocuklar. Sizin ve e!inizin anne ve babaları, karde!leriniz, kuzenleriniz, gelinleriniz, yengeleriniz, ye"enleriniz, amcalarınız, dayılarınız, teyzeleriniz, halalarınız. Ayrıca devam ederseniz; ortaklarınız, patronunuz, i! arkada!larınız, kom!ularınız. Çocu"unuzun arkada!ları, sınıf arkada!ları, takım arkada!ları. Üye oldu"unuz dernekler, kitap, gezi ve spor kulüpleri. Zannetti"inizden çok daha fazla ki!i. Hatta böyle sayınca belki 50 ya da 100 ki!i sayabiliriz. Bu sayıyı ba"ımlıların sayısı ile çarpınca ula!tı"ı boyut, ba"ımlılı"ın yıkıcı etkisini ortaya koyar. Nereye gidersek gidelim mutlaka ba"ımlılıkla ve onun getirdi"i sorunlarla kar!ıla!ıyoruz. Öncelikle bu sorunun kendimizde veya yakın çevremizde ya!andı"ını kabul etme cesaretimiz var mı? Bunu kabullenmek hiç de kolay de"il. Ba"ımlılık sorunun boyutlarını ortaya koymak için klini"imizde yatarak tedavi gören hastaların e!lerinin katıldı"ı bir anket çalı!ması yaptık. Katılımcılarının yakla!ık #’ünde bu durumun kendi duygusal sa"lıkları üzerinde ciddi olumsuz etkisi oldu"u sonucunu saptadık. Ayrıca katılımcıların yakla!ık yarısı, ailelerinde bir ba"ımlı oldu"u için utanç duyduklarını bildirdiler. Ba"ımlı hastaların e!lerinin neredeyse hemen hepsi bu sorunun evliliklerini oldu"u kadar, kendi ruh ve beden sa"lıklarını da etkiledi"ini söylediler. Ço"unun kullandı"ı sözcükler son derece olumsuzdu: “yıkıcı”, “korkunç”, “yıpratıcı”. Çalı!maya katılan e!lerin çok azı !imdilik durumlarının katlanılmaz olmadı"ı vurguladılar. Her ba"ımlı, ailesi ve toplum üzerinde belirgin bir iz bırakır. Kim olduklarına, ne kullandıklarına, onları nasıl elde ettiklerine, ba"ımlılı"ın neden oldu"u davranı!lara ba"lı olarak ba"ımlılık, yava! yava! geli!en bir yıkımdan açık bir tehlikeye kadar de"i!ik sonuçlara yol açar. Ba"ımlı, ister ailesinin maddi durumunu zora sokan bir çocuk olsun, isterse uyu!turucu alabilmek için suç i!leyen bir yeti!kin olsun, ailesi ve yakın çevresine 10 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 11 çe!itli olumsuz etkilerde bulunur. Ancak sorun üstü örtülmü! bir utanç, inkar, kısık sesle konu!ulan bir lekelenmi! olma durumu içerisinde kalabilir. Ba"ımlılık hastalı"ından dolayı acı çeken ki!iler, bu durumun sorumlusu gibi algılanırlar. Ne de olsa bu belaya bula!anlar kendileri de"il midir? Yanıt hem evet hem hayırdır. Ba"ımlılık, Amerikan Tıp Derne"i tarafından ilk olarak 1956 yılında bir hastalık olarak tanımlandı"ından beri bu konuda çalı!an uzmanlar, bu hastalara eskiden beri yapı!tırılan olumsuz damgalardan kurtulmaları için çalı!maktadırlar. Ancak yine de neredeyse insanlık tarihinin ba!langıcından beri süren bu eski hastalı"ı gerek hastalar gerekse toplum yeni bir gözle görmekte güçlük çekmekte ve saklama e"ilimi göstermektedir. Bu durum hastalı"ın günümüzde ula!tı"ı gerçek boyutu bilmemize engel olmaktadır. YAYGIN YANLI!LAR Gerek alkol ve uyu!turucu maddelerin kullanılmasına neden olabilecek gerekse geli!en ba"ımlılıkla ilgili etkili bir yardım arayı!ına engel olacak yaygın yanlı!ları içeren çe!itli efsaneler vardır. Bu efsaneler daha ziyade çocuk ve gençleri etkisi altına alır, alkol ve uyu!turucuların daha yaygın kullanılmalarına neden olurlar. Peki, bu efsaneler nasıl olu!uyorlar? Ne yazık ki insan ya!amının en önemli renkleri olan çe!itli sanatlar bile buna alet olmaktadır. Müzik, edebiyat, sinema ve tiyatroda ba"ımlılıkla ilgili resmedilen kaosa ra"men temelde neredeyse romantik bir melankoliden bahsedilir. Ba"ımlık hakkında aynı anda hem çekici hem de itici olan karı!ık mesajlar verilir. En acınası ba"ımlı bile genellikle acıların içinde bir kahraman veya asil olarak anlatılır. “Bir ba"ımlı olan trajik sanatçı” motifi, müzik ve edebiyatta her zaman ilgi çeker. Ernest Hemingway, William Faulkner, Charles Bukowski ve Gerald Fiztgerald gibi yazarlar, Kurt Cobain, Brian Jones veya Jim Morrison gibi müzisyenler ayık olmanın yaratıcılıklarını öldürece"ini dü!ünerek kaygılanıyor ve alkol veya uyu!turucuların ilham perisi için gerekli oldu"unu dü!ünüyorlardı. Peki, biz onları nasıl görüyoruz? Yaratıcılıkları için uyu!turuculara ihtiyaç duyan, acı çeken sanatçılar olarak mı? Yoksa bir !ekilde madde sarho!lu"u içinde kendilerinde zaten var olan yeteneklerini yeteri kadar sergileyemeyen ve ba"ımlılık sürecinde yok oldukları için verebileceklerinden çok daha azını veren dahiler mi? Peki, çocuklar, içkiyi ve uyu!turucuyu ve dobra konu!mayı öven hip-hop parçaları gibi birçok müzik eserlerini dinlediklerinde bunların etkisinde mi kalıyorlar yoksa bunları reddediyorlar mı? Özellikle ünlü ki!ilere yönelik büyük hayranlık, bu ki!ilerin davranı!larını taklide neden oluyor. Uyu!turucuların övüldü"ü !arkıları dinleyen 18 ya! veya üzerindeki bir birey gerçek sorunlarının uyu!turucular ile çözülmeyece"ini anlamada muhtemelen bir sorun ya!amaz. Ancak 14 ya!ındaki birisi bunu yapabilir mi? Popüler kültürün alkol ve uyu!turucu kullanımına yönelik bu sakat yakla!ımından belki de daha zarar verici olan onun tedavi ve rehabilitasyon süreçlerine olan çarpık bakı!ıdır. Örne"in ünlü sinema oyuncusu ve yönetmen Mel Gibson, sarho! haldeyken polis tarafından gözaltına alındı"ında Yahudi dü!manı sözler söyledi ve daha sonra kamuoyundan özür dileyip ba"ımlılık sorunu oldu"unu ve yardım alaca"ını belirtti. Hikaye çok tanıdık geliyor. Ünlü bir film yıldızı veya politikacı muhtemelen kariyerini bitirebilecek bir davranı!ta bulunuyor. Daha sonradan bunun alkol veya PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 11 uyu!turucu kaynaklı oldu"u ortaya çıkıyor. Ardından bir rehabilitasyon merkezinde gözlerden uzakta geçen bir dönem geliyor. Tüm bu döngü, düzelme ve yeniden dirili!in garanti oldu"unu ima ediyor. Halbuki gerçek böyle de"ildir. Kronik ve tekrarlayan bir hastalık olan ba"ımlılıkta hastaların yeniden dirili!leri garanti de"ildir. Kimin ba"ımlılıkla sava!tı"ına veya sava!madı"ına dair tiyatronun, kamuoyu önünde defalarca sahnelenmesi gerçekçi tedavi arayı!larının önünü kesmektedir. Her zaman tedaviye ba!vuran hastanın bedensel ve sosyal tüm kayıpları geri döndürülemez. O zaman da ba"ımlı hasta, !öhretli ki!i gibi ba!arılı bir tedavi süreci geçiremedi"i için kendisini haksız yere suçlayabilir. Ya da bir ba!ka olasılıkta tedavi ile yeniden dirilen !öhretli ki!inin tekrar kullanmaya ba!ladı"ı bilgisi, ba"ımlı ki!ide tedavinin yararsızlı"ı dü!üncesini olu!turabilir. GERÇEK HAYATTA BA!IMLILIK Bir ki!inin, en dibe vurduktan sonra aynaya bakıp hayatına çeki düzen vermeye karar verebilece"i ve daha sonra bir tedavi programıyla tamamen iyile!ebilece"i ba!tan çıkartıcı bir dü!üncedir. Bu sadece ba"ımlılıkla ilgili yaygın yanlı!ları içeren inatçı efsanelere dayanan bir görü!tür. Bu dü!üncenin gerçek hayatta ba"ımlılı"ın ömür boyu süren etkileriyle sava!ırken, kullandıkları maddeyi bırakmaya çabalayanlara pek yardımı dokunmaz. Alkol veya uyu!turucu ile sorunu olan bir ki!inin yardım almadan önce en dibe kadar vurması gerekti"ine dair görü!, kesinlikle yanlı!tır. Aslında tüm hastalıklarda oldu"u gibi ki!inin ya!ayaca"ı daha çok !ey varken iyile!mesi daha kolaydır. Yani ki!i henüz sa"lı"ını, e!ini veya i!ini kaybetmemi!ken, suç i!lememi!ken daha kolay iyile!ir. Gerçek hayatta ba"ımlılık tedavisi nadiren tamamen iyile!me veya kesin zaferle sonuçlanır. Harap olan karaci"erler, AIDS’li bedenler, parçalanan aileler, kötü muameleye maruz kalan çocuklar, açık artırmada satılan evler, sarho!ken geçirilen kazalarda ölen insanların acıları tedavi ile ne yazık ki geri çevrilemez. Bu nedenle tedavi için geri dönü!ü olmayan durumlar hasıl olmadan müracaat edilmesi daha iyi olur. Tedavide neler i!e yarar, neler, niçin i!e yaramazla ilgili ayrıntılara girmeden önce !unu hatırlatmak önemlidir. Her ba"ımlı, kendi ko!ullarına ve ba"ımlılı"ına uygun olarak düzenlenmi! bir tedaviyi hak eder. Ba"ımlılı"ın nedenleri, ba"ımlıların kendileri kadar çe!itlidir. Her vakanın kendine özgü psikolojik durum, fiziksel sa"lık, e"itim düzeyi, ailesel destek, i! ve sosyal çevre, ekonomik düzey gibi de"i!kenleri vardır. Bu de"i!kenlerin her biri tedaviye farklı etki edebilir. Fakat hiçbirinin etkisi tek ba!ına belirleyici de"ildir. Bazı ba"ımlılar, alkol veya uyu!turucu kullanımının adeta kader oldu"u genetik yüklü ailelerden gelirken, bazıları da genetik yükleri olmayıp di"er risk faktörlerinin hepsinden arınmı! olarak tam destekle donanmı! oldukları halde ba"ımlılı"ın pençesine dü!erler. De"i!ik özelliklerdeki ki!ilerin ba"ımlı"a yol açan ko!ullarının çe!itlili"i dü!ünülünce bu konuda kesin karar vermenin yanlı!ı açıkça gözükür. Bazıları için ba"ımlılık, hiçbir geçerli nedeni veya belirtisi olmadan bir anda ya!amlarının ortasında ortaya çıkan bir olaydır. Bazı ki!ilerin ise kullandıkları alkol veya uyu!turucuyu bırakmaları için sıradı!ı bir durumla kar!ıla!maları gerekir. A!a"ıda hikayesini yazdı"ım Hakan için de böyle oldu. 12 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 13 So!uk bir Aralık ak"amıydı. Hakan, elindeki cep telefonuna dalgın dalgın bakarak, güçlükle yürüyerek #stiklal Caddesi’nde ilerliyordu. Daha önceleri hiç çekmedi!i kadar dikkat çekiyordu. Elindeki cep telefonu ne kadar hafif olsa da sanki çok a!ır bir yük ta"ıyormu" gibi yorgun görünüyor ve de yalpalıyordu. Caddenin yeni dö"enmi" granit ta"larının parlaklı!ı, önünden geçti!i müzik dükkanından gelen Justin Timberlake’in son albümündeki hit parçası “Cry Me A River”ın ritmi, vitrinlerdeki cansız mankenlerin yüzlerindeki donuk gülümsemeler, yeni açılan sucuk dönercisinden yayılan a!ır ya!lı baharat kokusu ve o sırada yanından geçen üniversite ö!rencilerinin gürültülü söyle"ileri beyninde yankılanıyordu. Derin bir sıkıntıyla çattı!ı ka"ları, a!lamaktan kızarmı" gözleriyle Hakan, büyük bir konfeksiyon dükkanına do!ru yürüyordu. Bu dükkanı seçmi"ti çünkü orası adeta ma!aza hırsızlarına davetiye çıkarıyor gibiydi. Neredeyse tüm ba!ımlı arkada"ları zaman zaman bu dükkana girip çaldıkları e"yaları Beyo!lu’nda satar ve kendilerine uyu"turucu sa!larlardı. #ki eliyle sıkıca sardı!ı cep telefonu ile birkaç saniye dükkanın vitrininin dı"ında durdu. Ardından elindeki cep telefonunu tüm gücüyle aynalı vitrin camına fırlattı. Kırılan camların sesi ve öten alarm, içerideki be" altı mü"teriyi ürküttü. Dükkandakiler "a"kın bir biçimde Hakan’a bakıyorlardı. Hakan ise önlerinde öfkeli gözlerle duruyordu. Kasiyer para kasasını gürültüyle kapatarak dı"arı fırladı. “Allahın belası, naptı!ını sanıyorsun sen. Seni manyak, camı kırdın! Hey, hiçbir yere ayrılma. Ba"ın büyük belada. Allahın belası a""a!ılık... Hap falan mı aldın yoksa... Dur kaçma! Hey birileri polis ça!ırsın!” diyerek hiç durmadan ba!ırmaya ba"ladı. “Tamam tamam. Merak etme, hiçbir yere gitmiyorum” dedi Hakan adamı hor görerek. Sesinde dokunaklı bir alay vardı. Kasiyer, Hakan’la arasındaki mesafeyi korumayı gözetmekle birlikte kaçmasını da önlemeye çalı"ıyordu. Oysa Hakan umursamazca, parlak ı"ıklarla aydınlatılmı" ma!azada bir süre bo" bo" gezindikten sonra sırtını duvara dayadı, a"a!ı do!ru kaydı ve yere oturdu. Ardından çantasından çıkardı!ı "ekerlemeleri a!zına atmaya ba"ladı. Gelen iki polis memuru oldukça "a"kındı. Onu ekip otosuna do!ru götürürlerken birisi sordu. “Vitrinden içeri bir cep telefonu fırlattın ha... peki neden?” Hakan sadece omuzlarını silkmekle yetindi, sanki verilecek en iyi cevap buymu" gibi. “Zaten onlara duydu!u seslerden bahsetse, o seslerin kendisine, dünyadaki bütün günahkarların affedilmesi için birtakım emirler verdi!ini, bu emirlere göre davrandı!ını söylese, anlamazlardı ki...” Karakolda polisler Hakan’dan aldıkları numaradan babasını aradılar. Yarım saat içinde kızgın ve bezgin babası ile birlikte peri"an bir halde a!layarak gelen annesi karakoldaki polislere yalvarmaya ba"ladı. Babası tüm zararı fazlası ile ödendikten sonra dükkan sahibi "ikayetini geri aldı. Annesinin yalvarmalarına acıyan karakoldaki polisler de yasal i"lem yapmadan Hakan’ı tedavi için hastaneye götürmeleri "artı ile ailesine teslim ettiler. Ailesi hemen yeti"meseydi 18 ya"ına kadar hiç hapishaneyle tanı"mamı" olan Hakan, en azından bütün geceyi so!uk demirlerin arkasında geçirecekti. Halbuki varlıklı bir aileden geliyordu, üniversite de endüstriyel tasarım bölümünde birinci sınıf ö!rencisiydi. Bundan önce hiçbir zaman adalet sistemiyle kar"ı kar"ıya gelmemi"ti. Hep beraber eve döndüklerinde Hakan hemen odasına çıkmak istedi. Anne ve babası salonda bir müddet sessizce oturduktan sonra konu"maya ba"ladılar. Ne olmu"tu da daha 18 ya"ına yeni giren, pırlanta gibi o!ulları uyu"turucuya ba"lamı"tı. Hayatı hep PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 13 ba!arılarla dolu ünlü bir cerrah olan baba hemen e!ine yüklenerek; “Sen bu çocu"u çok !ımarttın, her istedi"ini verdikçe ne yapaca"ını bilemez hale geldi. Alkolden sonra !imdi bir de uyu!turucu belasına bula!tı baksana” diyerek kalkıp kendine bir kadeh buzlu viski hazırladı. Hemen hangi arkada!ı vasıtası ile tedavi için en iyi uzmana ula!abilece"ini dü!ünmeye ba!lamı!tı bile. Bir bankanın finans yönetimi bölümünden sorumlu genel müdür muavini olan anne ise “Çocu"u yeti!tirenin, !ımartanın aslında babaanne oldu"unu ve ölünce de !imdi o"lunun yalnız ve ilgisiz kaldı"ını” söyledi. “Bugüne kadar en e"itimli dadılarla, en iyi yuvalarda büyüttük, yabancı okullarda okuttuk. Ne oldu da bu çocuk, uyu!turucu kullanmaya ba!ladı?” diye söylenmeye ba!lamı!tı. Halbuki Hakan, hâlâ beyninde zonklayan seslerden kurtulamadı"ı için kulaklarını tıkıyor ve parıldayan ı!ıklardan kaçmak içinse elektri"i kapatıp karanlıkta oturuyordu. Nasıl uyuyacaktı? Aklına yemek geldi. Hemen mutfa"a do"ru harekete geçti. Odasındaki e!yalara dokunmaktan kaçınarak salona çıktı. Ama aniden geri dönerek, odadaki kitapları birer birer yırttı, aynayı ve bir lambayı kırdı, kasetçaları parçaladı. Sonra, adeta kabına sı"amayıp da içinde patlayacakmı! gibi hissetti"i sıkıntıyla hızla mutfa"a indi. Evdeki hizmetçinin korkulu ba"ırı!larla kendisini kapı aralı"ından izledi"ini dahi fark edemeyecek haldeydi. Çılgın gibi buzdolabına do"ru ko!tu, kapısını açarak oradaki yiyeceklere göz attı, ketçapları ve mayonezleri yere bo!alttı. Ardından gizlenerek kendisini hayretler içinde sessizce izlemeyi sürdüren hizmetçiyi arkasında bırakarak, ko!arak odasına geri döndü. Hakan’ın oturdu"u yerde sabit durması mümkün de"il gibi görünüyordu. Odadaki yata"ı ile masası arasını süratle adımlıyor, ruhsuz ve tekdüze bir sesle Norah Jones’un “Don’t Know Why” isimli !arkısından sözler mırıldanıyordu. Hizmetçinin haber vermesi üzerine, anne ve babası hemen odasına geldiler. Hakan’a, neler oldu"u hakkında sorular sormaya ba!lamı!lardı ki onlara cevap vermek yerine tükürdü ve “Fa!ist” olduklarını söyledi. O gece cep telefonum çaldı. Babası beni arıyor ve o"lu için acil yardım istiyordu. Durumu anlatması üzerine geceleyin evlerine gönderdi"im genç psikiyatri uzmanı arkada!ım, nöbetçi hem!ire ve görevli yardımcı personelleri de yanına alarak hemen yola çıktılar. Eve ula!tıklarında her türlü uyu!turucu maddenin boyunduru"u altına aldı"ı hastaların saldırgan tutumlarına kar!ı deneyimli olan acil yardım ekibimizin ba!ındaki genç uzman arkada!ımız dikkatlice Hakan’a yakla!ıp onunla ileti!im kurmaya çalı!tı. Kısa süren bir konu!madan sonra yalvararak kendisini kurtarmasını isteyen Hakan’a doktorun talimatı ile hem!irenin yaptı"ı enjeksiyon, kısa sürede etkisini gösterdi. Acil yardım ekibi sakinle!en Hakan’ı tedavi etmek amacıyla hastaneye götürmek için arabaya bindirdiler. Hâlâ !a!kınlı"ı süren Hakan’ın ya!lı gözleri enjeksiyonu yaparak kendisinin sakinle!mesini sa"layan hem!ireye dikildi. Adeta bo"azı dü"ümlendi. Yakla!ık üç hafta süre ile hastanede kalarak tedavi gören Hakan’ın be!inci günden sonra halüsinasyonları bir daha olmadı. Hastanede kaldı"ı sürece katıldı"ı bilinçlendirme programları, bireysel ve grup tedavileri sonrasında tekrar uyu!turucu kullanmama kararı verdi. #imdi artık haftada bir ofisime geliyor ve seanslarda ya!amında kar!ıla!tı"ı sıkıntılarla nasıl ba! edece"ini, ailesi ve arkada!ları ile ili!kisini nasıl düzenleyece"ini konu!uyoruz. Üniversite de devam etti"i bölümün ba!arı listesinin en ba!ında yer alıyor ve ayrıca uyu!turucu kullanan tüm arkada!larına bir an önce bırakmaları ve tedaviye girmeleri için yardımcı olmaya çalı!ıyor. Anne ve babası da 14 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 15 o!ulları ile daha fazla birlikte zaman geçirmeye çalı"ıyorlar. Bu durum anne ve babasının bo"anmanın e"i!ine gelen evliliklerinde düzelmesini sa!ladı. EVRENSEL B!R SA"LIK SORUNU OLARAK “BA"IMLILIK” Tarih boyunca insanlar ya!amlarını tehdit eden sa"lık sorunlarına kar!ı mücadele ettiler. Akıl sa"lı"ı yerinde olan hiç kimse kendisini hasta edecek bir durumla isteyerek kar!ı kar!ıya kalmak istemez. Ancak böyle olmasına ra"men bu durumunda bir istisnası vardır. Bunun “ba"ımlılık hastalı"ı” oldu"unu söyleyebiliriz. Çünkü tüm hastalıklarda hastalar iyile!mek ister ve hastalık yapan etmenden uzak durmaya çalı!ırlar. Halbuki ba"ımlılık için durum böyle de"ildir. Her türlü kayıplarına ra"men ba"ımlıların sadece yüzde 10’luk küçük bir bölümü dı!arıdan bir zorlama gelmeden, kendiliklerinden tedavi olmak isterler. Di"erleri ise kafalarını kuma gömmeyi ve hastalıklarını küçümsemeyi ya da inkar etmeyi tercih ederler. Ço"u zaman bu hatalı davranı!a ba"ımlıların birinci derece yakınları da e!lik ederler ve hastalı"ı görmezden gelirler. Bu duruma kültürel etmenler ve toplumsal tutumlar neden olabilece"i gibi hasta yakınlarının kendi alkol veya uyu!turucu kullanımları veya ki!ilik özellikleri de neden olabilir. Ba"ımlılık genetik yükü yüksek olan bir hastalık oldu"u için hasta yakınlarında görülme olasılı"ı yüksektir. Özellikle son yıllarda tıp biliminde sa"lanan hızlı ilerlemeler sayesinde ba!ta geçmi! dönemlerin en önemli toplum sa"lı"ı problemi olan enfeksiyon hastalıkları ba!ta olmak üzere birçok hastalıkta yüz güldüren tedavi olanaklarını sa"lamı!tır. Tabii ki hastanın tedavi olmayı istemesi ön !arttır. Ancak ça"ımızın en önemli sa"lık problemlerinin ba!ında gelen ba"ımlılıkta, ekseriyetle hastalar tedavi olmayı istememektedir. Bu durum, ba"ımlı sayısının yıllar içerisinde artmasına neden olmaktadır. Ba"ımlı hasta sayısının artmasına neden olan bir ba!ka etmen de ba"ımlılık yapan maddelerin ticari de"eridir. Hepimizce bilindi"i gibi bu maddeler çok yüksek kâr oranları ile satıldıkları için her zaman yeni ve ba!tan çıkartıcı yöntemlerle pazarlanmaktadırlar. Bu maddelerin her ne kadar ço"u yasal olarak satılmasa da yaygın olarak yanlı! bilgilendirme ile yapılan propagandaları sayesinde özellikle gençler tarafından tüketilmeye te!vik edilmektedirler. Satıcıların kendilerine pazar olu!turmak için kullananlara sahte cennetler vaad ederek yaptıkları yanlı! bilgilendirmeler yüzünden ya!anan plastik dü!lerde aslında büyük yanılgılar vardır. Bu plastik dü!lerde mutluluk, huzur, rahatlama, aldırmazlık, ne!e, e"lence ve hatta seks vardır. Bunlara ula!mak için de ki!iler maddeleri rahatça kullanırlar. Bizse plastik dü!leri anlatan !arkıları, kitapları, resimleri, filmleri, söylentileri her yerde her zaman okur, duyar, izler ve takip edebiliriz. Bazen bir gazetede, bazen bir televizyon filminde, bazen bir arkada! sohbetinde bazense yanlı! yazılan bir reçeteden dolayı doktor ofisinde plastik dü!lerle kar!ıla!abiliriz. Ancak gerçek hayatta kullanılan maddelerin olu!turaca"ı plastik dü!ler kocaman yalanlardır. Hiçbir zaman madde kullanarak gerçek hayattan kaçamayız. Kullanılan maddenin etkisi geçince gerçek ya!amın kendisi ile yüz yüze kalırız. E"er madde kullanarak bu gerçekten kaçmaya çalı!mı!sak, bu kaçı!ı sa"lamak için hep daha fazla maddeye ihtiyaç duyaca"ımız ve sonunda ne kadar kullanırsak kullanalım olu!an olumsuz sonuçlardan kaçamayaca"ımız kesindir. Madde kullandıkça hem sa"lı"ımız, hem de psikolojik ve sosyal ya!antımız PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 15 bozulaca!ından kafamızı maddelerin olu"turdu!u kuma gömerek ya"amamız mümkün de!ildir. New York Times’ta 2007 yılında yayımlanan bir makaleye göre orta sınıfa mensup insanlar, ABD’de uyu"turucu ba!ımlılı!ının en çok arttı!ı nüfus grubunu olu"turuyor. Son verilere göre maddelerin kullanımı ve ba!ımlılı!ı ya"lı insanlar arasında da artmaktadır. Bir uzman bu durumu “sessiz salgın” olarak niteliyor. Çünkü bu durum nadiren anla"ılıyor ve tedavi ediliyor. Yine ABD’de 2005 yılında yapılan Ulusal Uyu"turucu Kullanımı ve Sa!lık Ara"tırması’na göre 12 ve daha ileri ya"taki yakla"ık 22,2 milyon Amerikalının uyu"turucu ve alkol ba!ımlılı!ı sorunu ya"adı!ı saptanmı"tır. Bunların 15,4 milyonu yalnızca alkol ba!ımlısı, 3,6 milyonu ise yasadı"ı maddelere ba!ımlıdır. Bu sayılar yaygın önleyici tedbirler alınmasına ve e!itsel programlar uygulanmasına ra!men günden güne artmaktadır. Sigara kullanımı ve obeziteden sonra en yaygın üçüncü önlenebilir ölüm nedeni olan a"ırı alkol kullanımı, her yıl 75 bin Amerikalının ölümüne yol açmaktadır. Ülkemizde yapılan çalı"malara göre son yıllarda madde kullanım yaygınlı!ının giderek arttı!ı söylenebilir. Ancak yine de Avrupa ülkeleri veya ABD ile kar"ıla"tırıldı!ında madde kullanım yaygınlı!ının daha dü"ük oldu!u dikkat çekicidir. 2002 yılında S. I"ıklı ve arkada"larının Türk Psikoloji dergisinde yayımladıkları toplumumuzun genelini yansıtan örneklem grubu seçilerek 72 ilde yaptıkları çalı"mada ya"am boyu en az bir kez alkol hariç uyu"turucu madde kullandı!ını belirtenlerin oranı yüzde 1,3 olarak bulunmu"tur. Bu çalı"manın sonuçlarına göre erkeklerin kadınlardan, 15-24 ya" grubundakilerin 25 ya" ve üstündekilerden daha yüksek oranlarda madde kullandıkları saptanmı"tır. UNODC tarafından 2003 yılında yine lise ikinci sınıf ö!rencileriyle yapılan ara"tırmada ya"am boyu en az bir kez esrar kullananların yaygınlı!ı yüzde 5,1, ekstazi kullananların yüzde 3,2, uçucu madde kullananların yüzde 5,2, sedatif hipnotik ilaçlar kullananların yüzde 5,4, eroin kullananların yüzde 2,8, flunitrazepam kullananların yüzde 3,1’dir. K. Ögel ve arkada"larının 2004 yılında yayınladıkları raporda ara"tırma yaptıkları #stanbul’daki 3.483 lise iki ö!rencisi arasında en az bir kez uçucu madde kullananların yaygınlı!ı yüzde 5,9, esrar kullananların yüzde 5,8, flunitrazepam kullananların yüzde 4,4, benzodiazepin kullananların yüzde 3,7, ekstazi kullananların yüzde 3,1 ve eroin kullananların yüzde 1,6 oldu!unu bildirdiler. Evrensel olarak uyu"turucu sorunu tartı"masında, dengeli ve kanıt esaslı bir yakla"ıma ihtiyaç vardır. Bu kanıtları her ülkeden temin etmek ne yazık ki mümkün olmadı!ı için burada verilerin en iyi toplandı!ı ABD’den ve kendi gerçe!imizi içerdi!i için ülkemizden toplanabilen verilerden bahsedildi. Her ülke kar"ı kar"ıya oldu!u uyu"turucu sorununun ayrıntılarının farkında olmalı ve vatanda"larının en fazla yararlanabilece!i önlemeye yönelik çalı"maların uygulanması için kararlar almalı ve öncelikleri harekete geçirmelidir. Ayrıca dünyamızda uyu"turucu kullanımını azaltmak için bütün ülkelerin bilgi payla"ımı yaparak birbirleri ile i"birli!ine girmesi gerekmektedir. Aksi halde her geçen gün hızla artan uyu"turucu kullanımı evrenimizi çepeçevre saracaktır. 16 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 17 BA!IMLILI!IN EKONOM"K BOYUTU Ülkemizde bu konuda yapılan ara!tırma olmadı"ı için bize fikir vermesi açısından ABD’de ba"ımlı hastaların ekonomik maliyetleri üzerine yapılan ara!tırma sonuçlarından bahsetmekte yarar var. 2002 yılını kapsayan son veriler uyarınca alkol ve uyu!turucu kullanımının Amerikalı i!verenlere maliyeti üretkenlik kaybı olarak 128,6 milyar dolardır. Çalı!anlar için yapılan sa"lık harcamalarından kaynaklanan masraf ise 15,8 milyar dolar olarak bulunmu!tur. Tek ba!ına ba"ımlılık nedeni ile her yıl 500 milyon i!günü kaybolmaktadır. #!yeri kazaları ve artan sigorta primleri de bir ba!ka boyuttur. Avrupa Uyu!turucu ve Uyu!turucu Ba"ımlılı"ını #zleme Merkezi’nin verilerini de"erlendirdi"imizde 2004 yılı için uyu!turucu harcamaları rapor eden ülkeler arasında Çek Cumhuriyeti (11 milyon euro), #spanya (325 milyon euro), Kıbrıs (2,8 milyon euro), Polonya (51 milyon euro), Norveç (46 milyon euro), Lüksemburg (2005’te 6 milyon euro), Slovakya’da, (14,5 milyon euro) ve Birle!ik Krallık (2004/05’te 2 milyar euro) bütçelenmi! kamu harcaması rapor etmi!lerdir. Ülkemizde yapılan kamu harcaması miktarı rapor edilmedi"i için bilinmemekle birlikte ulusal bütçede görülen ciddi bir ödenek olmadı"ı için çok az bir miktar oldu"unu dü!ünmemiz pek bir yanılgı getirmez. Bu rakamlardan yola çıkarsak ülkemizin nüfusunun ABD’nin 1/3 oranında oldu"u ve ba"ımlı oranında onlara nazaran 1/3 oldu"unu dü!ünsek ve di"er unsurları da göz önüne alsak, sonuçta ülkemizdeki maliyetin ABD’nin yüzde 5-10 arasında oldu"unu dü!ünsek bile yine de rakamlar çok büyük boyutlarda olacaktır. Ayrıca ülkemizde i!yerlerinde belki de en çok gözden kaçan ve en az tedavi edilen sa"lık sorununun ba"ımlılık oldu"unu rahatça görebiliriz. Bu sorun yüz i!çiden bir veya ikisini etkiliyor olabilir ama bu soruna sahip olan çalı!anların birço"unun ihtiyaç duydukları ve faydalanabilecekleri tedaviye rahatça ula!amadıkları gerçe"ini de unutmayalım. YEN" PARAD"GMA: UMUT VAR Burada hikayeleri anlatılan ki!iler ve 30 yıllık meslek ya!antımda !imdiye kadar gördü"üm tedavi için ba! vuran neredeyse tüm hastalar, kendileri farkına varmadan çok önce ba"ımlı olmu!lardı. Önceleri haz almak için kullandıkları maddeleri sonradan ba"ımlı oldukları için haz almak amacı ile de"il sadece günlük hayatlarını devam ettirebilmek için kullanmak zorunda kalmı!lardı. Yine de tedaviye ba!vurduklarında bile hastaların önemli bir kısmı ba"ımlılıklarını fazla ciddiye almıyorlardı. Hep kendilerinden daha kötü durumda olanları görüp, kendi durumlarındaki kötüye gidi!i göz ardı ediyorlardı. Halbuki sorunun adını koymak tedaviye yönelik ilk ve en önemli adımdır. Birçok ba"ımlı hasta için tedavi süreci hiç de kolay olmaz. Tedavi, fiziksel ve psikolojik anlamda acı dolu bir süreçtir. Ba"ımlılı"ın olu!turdu"u sonuçlar artık bıça"ın kemi"e dayanmasına neden olmu!tur. Ba"ımlı, fiziksel ve ruhsal sa"lı"ının bozulması yetmiyormu! gibi ailesel, sosyal ve ekonomik sorunlarla kar!ı kar!ıyadır. Ba"ımlı hastalar, tedavi sırasında çok acı verici bir gerçekle daha yüzle!mek zorunda kalırlar. Bu da e!i ve çocuklarının ihtiyaçlarına ra"men alkol ve uyu!turucu kullanmayı bırakmamı! olup elindeki tüm kaynakları buna harcamı! olmalarıdır. Ço"u PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 17 zaman tedavi ekibine, “Utanıyorum çünkü çocuklarımın gözlerinin içine baka baka elde avuçta ne varsa içkiye ya da uyu!turucuya yatırdım” derler. Tedavi ya hastaların suçluluk duyguları ile ba!lar ya da hâlâ ba"ımlılıklarını reddettikleri için tedavi kurumunda olmaktan dolayı öfkelidirler. E"er ba"ımlıysanız veya birini seviyorsanız, bırakmak genellikle imkansız bir rüya gibi görünür. Ancak e!ini, evini, arabasını, i!ini, itibarını kaybeden burada hikayelerini anlatılan Çetin, Birol ve Hakan gibi binlerce hastamız yıllardır hiçbir madde veya alkol kullanmadan ya!ıyorlar ve tekrar kaybettikleri de"erlere kavu!tular. #nsanlar, alkol ve uyu!turucuları muazzam ki!isel ve sosyal maliyetlerine ra"men kullanıyor. Hapse girebileceklerine, e!lerinin kendilerini terk edece"ini bilmelerine, çocuklarının ellerinden alınma riskine ra"men kullanmaya devam ediyorlar. Bu durum, ba"ımlıların böyle !eyleri önemsemedi"i anlamına gelmiyor. Aksine çok önemsiyorlar. Bunun anlamı ba"ımlıların beyinlerinde temel bir !eylerin dönü!üme u"radı"ıdır. Bu dönü!üme u"rayan !eyin ne oldu"u son 25 yıldır bilim insanlarınca ara!tırmaktadır. Özellikle görüntüleme tekniklerindeki büyük ilerlemeler sayesinde ara!tırmacılar beynin tam anlamıyla içine girdiler ve onun ba"ımlılık esnasında ve iyile!me döneminde neye benzedi"ini anladılar. Görüntüleme çalı!malarına yeni geli!tirilen teknolojilerle insan ve hayvanlarda yapılan genetik ve biyokimyasal çalı!maların eklenmesi sayesinde ba"ımlılık daha iyi anla!ılır hale gelmi!tir. Böylece alkol ve uyu!turucu ba"ımlılı"ının geli!imi ile ilgili beyin mekanizmalarının parçalarını birle!tirmeye ba!lanmı!tır. Ke!fedilen !ey ba"ımlılı"ın ilerleyen, kronik ve tekrarlayan bir beyin hastalı"ı oldu"udur. Bilimsel ilerlemeler de"i!ik tedavilerin ba!arı düzeyini nesnel biçimde ölçme ve klinik olarak ne i!e yaradı"ı kanıtlanabilen yeni tedavilerin geli!tirmesi anlamına geliyor. Bu çı"ır açıcı dönü!üm sayesinde ba"ımlılık sorunu ile ilgili ahlakçı açıklamaları bir kenara atma ve bu ülkedeki ba"ımlıların kaderini belirleyen cezalandırıcı dı!lamaya bir son verme umudu do"mu!tur. Hastalı"ın gerçek niteli"i çok iyi biçimde ortaya kondukça artık ba"ımlılardan bu sorunu tek ba!ına gö"üslemeleri beklenmeyecektir. Bu yeni anlayı! tüm ba"ımlılara !imdiden yardımcı olmaya ba!lamı!tır bile. Ba"ımlıların, kendilerinin ve ailelerinin çoktan kaybettikleri umutları artık yeniden geri dönmeye ba!ladı. Bilim insanlarının çalı!maları sayesinde ba"ımlılık yüzünden zarar görmü! beyinlerin onarılabilece"i anla!ılmaktadır. Bu tedavilerde birden fazla deneme gerektirebilir. Büyük ihtimalle kolay da olmayacaktır. Ancak bu yapılabilir. Belki de en !a!ırtıcı bilgi, yeni ilaçların beyni normal i!leyi!ine kavu!turabilece"i, belli uyu!turuculara ve alkole yönelik arzuyu kontrol edebilece"i veya giderece"i bilgisidir. MADDE KULLANIMINA BA!LI BOZUKLUKLAR Ya!amın herhangi bir döneminde çe!itli nedenlerle ve özellikle de çevreye uyum veya kısa süreli haz arayı!ı ile madde kullanımı deneyimini neredeyse herkes ya!ayabilir. Bu durum nadiren az miktarda alkol almak, birkaç kez tütün içeren sigara içmek ya da herhangi bir sa"lık sorunu nedeni ile doktorunuzun önerdi"i sakinle!tirici ilacı almak olabilir. Tabii ki her madde kullanım davranı!ını tıbbi bir tanı ile özde!le!tirmemek gerekir. Madde kullanmaya ba!layan bazı ki!iler sadece rastgeldikçe kullanmaya devam 18 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 19 ederler. Ancak bazıları da kendilerini canlı hissedebilmek için madde kullanmaya gerek duyan ba!ımlılar haline dönü"ürler. Madde kullanımına ba!lı bozukluklar ba"lı!ı altında ele alınacak olan tanılar ve tanımların arasındaki sınırlar çok açık de!ildir. Ancak tıp profesyonelleri bir kriter seti kullanarak bu kategorileri birbirinden ayırabilirler. Yazar ile okurlar arasında terminoloji bütünlü!ünün sa!lanması ve kitabımızın bundan sonraki bölümlerin daha iyi anla"ılması için madde kullanımına ba!lı bozukluklar ba"lı!ı altında verilenen tanılar ve tanımlar burada açıklanacaktır. Tanılar ve Tanımlar Madde: Halk arasında uyu"turucu olarak da adlandırılan alkol, esrar, eroin, kokain,amfetaminler, tiner, tütün gibi ba"ka kullanım alanları olsa bile ki"iler tarafından ruhsal ve fiziksel bazı etkilerini ya"amak için kullanılan, bedensel, ruhsal ve toplumsal boyutlarda ciddi zararları olan ajanlardır. Ancak kitapta madde terimi, alkol ayırt edilerek ba!ımlılık yapan di!er psikoaktif maddeler için kullanılmaktadır. Kötüye Kullanım: Temel özelli!i olarak kullanıcı ki"ide zararlı sonuçlara yol açan alkol veya madde kullanımı olarak tanımlanır. Bir ba"ka tanımı ise ilgili alkol veya maddenin tekrarlı kullanımı sonucunda belirgin olumsuz sonuçları ile kendini gösteren kullanım örüntüsüdür. Bu tanı ba"lı!ı altında ele alınacak olan alkol veya maddenin kullanım bozuklu!u, ba!ımlılık ölçütlerini "imdilik kar"ılamaz. Ancak kullanım devam ederse ileride ba!ımlılık tanısına öncül olabilece!ine dikkat etmemiz gerekir. Ayrıca bu tanı içine ba!ımlılık yapmayan çok çe"itli ilaçların kullanımları ve geleneksel tedaviler dahil edilebilir. Burada özellikle doktor kontrolü olmaksızın alınan antidepresanlar, laksatifler, a!rı kesiciler, antiasitler, vitaminler, sedatifler ve hormonlar gibi ilaçları ele alabiliriz. Ayrıca bu gruba belirli bitkisel ve geleneksel tedavilerle ba!ımlılık yaratmayan idrar söktürücüleri de ekleyebiliriz. Uzmanlar, kötüye kullanımı tanısını koyarken bir ki"inin son 12 aylık dönemde a"a!ıdaki durumlardan bir ya da birden fazlası ile kendini gösteren klinik açıdan belirgin bozulma ya da sıkıntıya neden olan uygunsuz alkol veya madde kullanım davranı"ına bakarlar: 1. Yükümlülükleri yerine getirmemek; örne!in okula veya i"e gitmemek, ev halkını ihmal etmek. 2. Umursamaz hareketler yapmak; örne!in içkiliyken araba kullanmak. 3. Yasal sorunlarla kar"ıla"mak; örne!in tutuklanmak. 4. Ki"isel sorunlara, örne!in partneriyle olan kavgaya ra!men madde kullanmaya devam etmek. Ba!ımlılık: Çok daha ciddi bir durumdur. Ba!ımlılık için daha önceden de!er verilen davranı"ların yerine çok daha büyük bir öncelikle bir veya daha fazla maddenin kullanımının geçmesine neden olan davranı" örüntüsü diyebiliriz. Ba!ımlılık davranı"ı mutlak de!ildir ve farklı derecelerde niceliksel bir fenomendir. #yile"me ve tekrarlama dönemleri ile seyredebilen kronik bir hastalıktır. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 19 Alkol veya madde kullanımına ba!lı belirgin sorunların temel özellik olmasına ra!men ki"inin kullanımını sürdürece!ine i"aret eden bili"sel, davranı"sal ve psikolojik belirtilerin olmasını ba!ımlılık için yapılabilecek bir tanım olarak verebiliriz. Ba!ımlılık tanısı koymak için yine son 12 aylık bir dönemde, iki fizyolojik faktörü ve be" davranı" kalıbını içeren bir setten üç veya daha fazla kriterin kar"ılanıp kar"ılanmadı!ına bakırlır. Tolerans geli"imi veya geri çekilme belirtilerini saptamak tek ba"larına ba!ımlılık tanısı koymaya yetmez. Bütün davranı"sal i"aretler her maddenin kullanımı ile beraber ortaya çıkmaz. Fizyolojik Faktörler: • Tolerans geli"imi; kullanıcın aynı miktarda alkol veya madde alması durumunda giderek etkinin azalması ya da istenilen etkiyi sa!lamak ya da sarho" olmak için artan miktarlarda alma gere!ini hissetmesidir. • Çekilme belirtileri görülmesi; alkol veya madde kullanmaya son verildi!inde fiziksel ya da psikolojik bulguların ortaya çıkması ya da bu bulgular ortaya çıkmasın diye aynı maddeyi almaya devam etmektir. Davranı! Kalıpları: • Alkol veya madde kullanmaya bir kez ba"layınca duramamak. • Kendi koydu!u sınırları a"mak. • Ba"ka aktivitelere ayrılan zamanı kısmak. • Alkol veya madde kullanmaya veya elde etmeye a"ırı zaman harcamak. • Ruhsal ya da fiziksel sa!lı!ın kötüle"tirmesine ra!men kullanmaya devam etmek. Yoksunluk Dönemi: Uzun süreli alkol veya madde kullanımından sonra aniden azaltılması ya da bırakılması halinde ortaya çıkan birtakım fiziksel ve ruhsal çekilme belirtileri ile karakterize bir dönemdir. Bu dönemde görülen bulgu ve belirtiler kullanılan maddenin cinsine, tüketilen miktara, kullanım süresi ve "ekline göre de!i"ir. Hekim müdahalesi ve hastane tedavisi gerekebilir. Uzun süreli ve yüksek dozda alkol veya madde kullanımından sonra ki"inin bırakma niyeti olursa öncelikle bir hekime danı"ılması önerilir. Zehirlenme (Entoksikasyon): Sarho"luk durumu olarak bilinen bu tablo, kullanılan maddeye ba!lı olarak kötü uyum göstermeye neden olan istenmeyen etkilerin ortaya çıkmasıdır. Yalnız bir davranı"ın kötü uyum özellikleri ta"ıyıp ta"ımadı!ını davranı"ın sergilendi!i topluma ve çevreye göre de!erlendirmek gerekir. Örne!in alınan alkol ki"iyi biraz konu"kan hale getirip sosyalle"mesine neden oluyorsa ya da bir aile toplantısında hafif denetimsiz kılıyorsa bunu kötü uyum gösteren davranı" olarak de!erlendirmememiz gerekir. Ama aynı davranı"lar resmi toplantılarda uygunsuz olabilir. Alkol veya Madde Kullanımı ile Tetiklenmi! Bozukluklar: Bu kategoride alkol veya madde kullanımına ba!lı tetiklenerek ortaya çıkan zehirlenme ve çekilme belirtilerine ek olarak organik ruhsal bozukluklar olarak adlandırılan yine alkol veya madde kullanımı ile tetiklenen bunama, unutkanlık, duygudurum bozuklu!u, kaygı bozuklu!u, psikotik bozukluk, cinsel bozukluk ve uyku bozuklu!u bulunmaktadır. Bırakma: Ba!ımlılık yapan maddeyi ki"inin artık kullanmamasıdır. Ba!ımlılık 20 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 21 tedavisinin en önemli a!aması olan bu durumu sürdürebilmek önemlidir. Ancak tekrar aynı veya benzeri bir madde kullanılırsa ba"ımlılık durumu aynı !ekilde veya daha kuvvetlenerek devam eder. Özellikle alkol veya maddeyi bıraktıktan sonraki geçen ilk bir yıllık süre tekrar ba!lama açısından yüksek riskli bir dönemidir ve çok dikkatli olunması gerekir. Nüksetme (Relaps): Sürçme veya kayma terimlerini de kullanabiliriz. Bir maddeyi bırakıldıktan sonraki dönemde yeniden kullanmaya ba!lama anlamına gelir. Hastalı"ın seyri ve tedavi açısından çok önemli olan bu dönem için bilinmesi gereken en önemli !ey hemen bir ba"ımlılık uzmanına danı!ılmasının gerekti"idir. Ba"ımlılık düzeyinde kullanılan madde bırakılınca tek bir kullanımla tekrar ba!lamanın yine ba"ımlılı"ı gündeme getirece"i bilinmelidir. Tekrar tedaviye ba!lama ne kadar geciktirilirse sonrasının da o kadar güç olaca"ı akıldan çıkarılmamalıdır. Yani tek bir kullanım sonrası hemen ba"ımlılık uzmanına ba!vurularak tedavi tekrar sürdürülürse risk azaltılır aksi halde tek bir kullanım tekrarlayacak ve arkadan büyük felaket gelecektir. YANLI! B"LD"KLER"M"Z Ba"ımlılık, hakkında en çok yanlı! bilgiye sahip olunan, olumsuz yargılarla donatılmı! bir hastalıktır. Bu nedenle ba"ımlılar, toplum içinde haksız yere kötü bir !ekilde damgalanırlar. Bu insanlar, ço"u zaman üzerlerine yapı!tırılan bu kötü damgadan çaresizce kaçmaya çalı!ırlar. Tabii ki bu kaçı! çaresizcedir. Çünkü tedavi olmadan ba"ımlılı"ın düzelmesi, çare bulması mümkün de"ildir ve kaçtıkça tedaviden uzakla!an ba"ımlılar kötü sona do"ru yol alırken yakınındakileri de kendi kaderlerine e!lik ettirirler. #!te size çok yaygın olarak bilinen yanlı! bilgilerden bazıları: “Ba#ımlılar kötü, çılgın veya aptallardır.” Son yapılan çalı!malar ba"ımlıların, “aslında iyi olmaları gereken, kötü insanlar haline dönü!tüklerini” gösteriyor. Ayrıca ba"ımlılar, “akıllanmaları gereken çılgınlar veya e"itime ihtiyaç duyan aptallar” de"illerdir. Ba"ımlılık, madde kullanımının ötesine geçen ciddi bir beyin hastalı"ıdır. Ba"ımlıların bu hastalık ortaya çıkmadan önceki özellikleri ara!tırıldı"ında toplum ortalamalarından farklı olmayan düzeylerde antisosyal davranı! gösterdikleri ve ruh sa"lıklarının normal oldu"u anla!ılmı!tır. Bu ki!ilerde ba"ımlılık geli!ince hem davranı!ları bozulup sorumluluklarını yerine getiremedikleri hem de ruh sa"lıklarının bozuldu"u böylece zihinsel yeteneklerini kullanamadıkları görülmektedir. Bu nedenle toplum tarafından hemen kötü insan, çılgın ya da aptal diye damgalanmaktadırlar. Halbuki bütün bunların nedeni muzdarip oldukları ba"ımlılık hastalı"ıdır ve kimse hasta oldu"u için suçlanamaz. Yani ba"ımlıları suçlamak yerine onları bir an önce tedaviye yönlendirmeye çalı!mak gerekir. “Ba#ımlılık bir irade sorunudur.” Bu da muhtemelen a!ırı alkol veya madde kullanımları nedeniyle ba"ımlıları suçlama iste"ine dayanan eski bir inanı!tır. Bu yanlı! dü!ünce, alkolizm ve ba"ımlılıkla PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 21 ilgili ço!u tedavinin sadece öz denetimi geli"tirmekle ilgili davranı" terapisi oldu!u zannedildi!inde iyice güçlenmektedir. Geçmi"te yeterli bilgiye sahip olmayan ba!ımlılık uzmanları da sadece davranı" tedavisi yakla"ımları ile tedaviyi yapmaya çalı"ıyorlardı. Ancak günümüzde hiç kimsenin bilinçli olarak kontrol edemeyece!i beyindeki mezolimbik dopamin sisteminin ba!ımlılıktan sorumlu oldu!u anla"ılmı"tır. Bundan sonra bu konuda çalı"an bilim insanları geli"tirdikleri yeni tedavi ilaçları ile bu sistemin kontrolünü sa!lamaya çalı"maktadırlar. Yani ba!ımlılı!ın tedavisi ki"inin iradesi ile de!il yeni tıbbi geli"melerle sa!lanacaktır. “Ba!ımlılar, uyu"turucu cezalandırılmalıdırlar.” kullandıkları için tedavi edilmek yerine Ba!ımlılar, madde kullanımları konusundaki kontrollerini imkansız kılan nörokimyasal olarak biçimlenen bir beyin hastalı!ına sahiptir. #nsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ne göre hasta olan her insan tedavi görme hakkına sahiptir. Yani hasta olan bir insanı cezalandırmak hem hakka hem hukuka sı!maz. “Bir "eye ba!ımlı olan her "eye ba!ımlıdır.” Bu kanaat bazen do!ru olsa da, ba!ımlılarının ço!u sadece bir ya da iki maddeye ba!ımlıdırlar. Her ba!ımlının kullanmak istemedi!i maddeler vardır ve bunları deneseler bile kullanmaya devam etmezler. Bu durum her bir maddenin ki"inin beyin kimyasıyla nasıl “e"le"ti!iyle” de ilgilidir. Her maddenin beyinde etkiledi!i alan farklı oldu!u için genellikle birbirine yakın alanları etkileyen maddeler bir arada kullanılır. “Ba!ımlılar ilaçla tedavi edilemezler.” Ba!ımlılı!ın tedavisi kullanılan maddeden vücudun arındırılması ile ba"lar. Bu dönemde bile hastanın krize girmeyip yoksunluk dönemini rahat atlatması için ilaç deste!ine ihtiyaç olabilir. Arınma döneminden sonra ise madde kullanımını bırakmı" olan ki"ilerin bu maddeye duydukları iste!i daha da kısmak için yeni ilaçlar geli"tirilmektedir. Bu ilaçlar, ba!ımlıların eski alı"kanlıklara geri dönme ihtimalini azaltırken var olan davranı" terapilerinin de etkinli!ini artırıyor. “Ba!ımlılık davranı"sal olarak tedavi edilebiliyorsa o halde bu bir davranı" sorunudur.” Yeni yapılan beyin çalı"maları davranı" tedavilerinin de ilaçlar gibi beyin fonksiyonlarını benzer biçimde de!i"tirdi!ini göstermektedir. Ancak yine de ilaç tedavilerinin etkinli!i daha fazladır. Bu yüzden ancak ba!ımlılık sorunu çok ileri düzeyde de!ilse tek ba"ına davranı" tedavileri yeterli olabilir. “Alkolikler sadece Adsız Alkolik (AA) toplantılarına katılarak bile içmeyi bırakıyorlar. O halde beyinlerinde bir hastalık olamaz.” 22 Bölüm :1 Niçin vazgeçemezler 23 “Sadece” buradaki anahtar kelimedir. Yapılan ara!tırmalar aktif olarak yer alırlarsa ba"ımlıların bazılarının, ortak deneyimleri payla!arak birbirlerini destekleme esasına dayanan ve ömür boyu uygulanması gereken 12 a!amalı AA toplantılarından yararlandıklarını göstermi!tir. Ancak bazıları için çok sıkıcı olan bu toplantılar, gerçekten içkiyi bırakmak isteyen ki!ilerde bile ço"u zaman tek ba!ına hiçbir i!e yaramaz. Yani ba"ımlıların ço"u için AA toplantılarına katılmak ayık kalmak için yeterli de"ildir. AA toplantıları “sadece”, sosyal destek ihtiyacı fazla olan hafif düzeyde ba"ımlılar için tek ba!ına yeterlidir. Ço"u zaman toplantılarla birlikte bir uzmandan yardım alınarak ilaç kullanılması da gerekir. PLASTİK DÜŞLER Prof. Dr. Ömer Ayhan Kalyoncu 23
