docQayådåram Araz böyw
download 
Şikayet Transkript
Qayådåram Araz böyw
Sabir Rwsätmxanlå Qayådåram Araz böyw Göräsän, dwnyada ikinci bir çay tapålar ki, Araz qädär mwräkkäb vä faciäli taleyi olsun: Araz qädär dildän-dilä dwâswn, Araz qädär âe’r vä mahnå mövzusuna çevrilsin, Araz qädär ittiham edilsin, umukwsw hädäfinä dönswn, nifrätlä damêalansån vä... Araz qädär sevilsin?! Särhädä dönän, arada qalan, här iki täräf wçwn toxunulmaz olan çaylar bir deyil, iki deyil. Lakin yad xalqlar arasånda täbii säddä dönmäklä bir xalqån kökswnw parçalayåb keçmäyi eyniläâdirmäk olmaz! —Azärbaycanån âah damarlaråndan biri, min illärlä bwtöv bir xalqå sevinc vä bäräkät mänbäyi olmuâ çay indi särhädi, ayrålåqdå, göz yaâådå... Bir vaxtlar sevilän, äzizlänän Araz yavaâ-yavaâ ayrålåêa bais olan, araya hicran salan bir gwnahkar adå qazanåb. Ruhumuzda, âe’rlärimizdä Araz därdi deyilän bir därd yaranåb, kök atåb yayålåb, daâ olub milyonlarla azärbaycanlånån wräyindän asålåb. Araz Bakå kimi, Täbriz kimi, Ärdäbil kimi uâaqlåêåma, ilk xatirälärimä, ilk arzularåma yoldaâ olan bir sözdwr; görwâw däli häsrätlä gözlänilän, bu görwâlä nä isä bir mö’cwzä vä’d eläyän yerdir. Arana yolumuz dwâändä tez-tez eâidirik: Araz suyudur, ywngwldwr, bulanåq olmasåna baxmayån, min-min därdin därmanådår. Arazån arxlarla, qanovlarla, axåb gälän suyunu içä-içä wzwnw görmämiâdim. Ilk görwâwmwz dä, ilk görwâwmwzwn häyäcanlarå da uzaq illär arxasånda qalåb, az qala unudulub. Çwnki bu görwâdän sonra ävvälki bwtwn duyêular uçub gedib. Elä bilmiâäm ki, män elä Araz boyunda doêulmuâam. Ömrwm boyu damarlaråmdan axan da elä Araz imiâ. HAÂIYÄ: Arazla görwâlärimdän birini heç vaxt unuda bilmiräm. Qayåêå Kwr yuxarå swrwrdw. Suqovuâana doêru. Bir azdan Arazla Kwrwn qovuâduêu yerä çatacaqdåq. Dostlaråm swkanå mänä vermiâdilär. Hälä maâån swrä bilmirdim, lakin Kwr boyda geniâ bir ”yolda” heç bir qorxu yox idi: swr’äti son häddä çatdåråb qayåêå çay yuxarå ” uçurdum”. Suqovuâana az qalmåâ yol yoldaâlaråm dedilär ki, qayåêå Kwrlä swräcäyik. Araza dönmäk lazåm deyil, özläri isä aâaêå kayuta enib qarpåz doêrayår, zarafatlaâårdålar. Budur Suqovuâan! Hanså bir hiss isä elä bil älimdän tutub, mäni sola— Araza döndärdi. Indi qayåq Arazån, bu qädär häsrätini çäkdiyimiz Arazån sularånda âwtwywrdw. Här âeyi unutmuâdum. Elä bilirdim beläcä särhäd xättinä, tikanlå mäftillärä acåq verä-verä nä qädär istäsäm wzwb gedäcäyäm. Birdän yoldaâlaråmån qåâqårtåså qopdu: ”Dayan, dayan, sän nä edirsän?” Swr’äti azaltdåq. Asta-asta geri döndwk. Qorxularåndan özlärinä gälä bilmirdilär. Sonra izah etdilär ki, Arazda dayaz, daâlå yerlär çoxdur vä qayåq o swr’ätlä näyäcä toxunsa biz çoxdan balåqlarån yanånda idik. ...Bizim daêlarda yaâayan, heç bälkä bircä däfä dä Arazå görmäyän qocalarån zirvä qaâånda, gädiklärdä, aâåråmlar wstwndä çaêårdåqlarå bayatålarå xatårlayåram: Araz, Araz, Xan Araz! Daêlardan axan Araz! Qardaâdan ayrå saldån, 1 Evimi yåxan Araz! Onda mänä qäribä gälirdi: Yardåmlå daêlarå hara, Araz hara?! Amma sonra gördwm ki, Araz Azärbaycannån här daêåndan, här âähärindän, här kändindän vä här bir azärbaycanlånån wräyindän axår! Âair dostlaråm Çingiz Älioêlu vä Nwsrät Käsämänli ilä birgä oxuduêumuz mahnånån avazå qulaêåmdadår: Arazå ayårdålar, Qan ilä doyurdular. Män sizdän ayrålmazdåm, Zor ilä ayårdålar. Äzizim, arxa baêla, Arazå arxa baêla. Namärddän qardaâ olmaz Märdlärä arxa baêla!.. Axdå qan, Yar wzwndän axdå qan. Araz çäpärä döndw, Su yerinä axdå qan! Dwnya tarixlärindä Arazån äks-sädaså onun yeri ilä mwqayisädä çox-çox böywkdwr. Bu çayån wstwndän kimlär adlamayåb?! Säyyahlar, dwâmän ordularå, bwtöv xalqlar vä millätlär. Dwnyanån ana yollaråndan biri—xalqlarån äbädi köçhaköç vä häräkät yolu, dwnya mädäniyyätinin Âärqdän Qärbä, Doêudan Batåya, Batådan Doêuya keçid yolu. Gwnçåxanla gwnbatanån än uzun savaâ vä baråâ yollarå, ”Ipäk yolu”, ticarät vä mwhacirät yollarå Arazån wstwndän keçib. Tarixin vä xalqån yaddaâå Araz haqqinda äfsanälärlä doludur. Arazå dost da keçib, dwâmän dä!.. Bu ywzildä isä onun wstwndän adlayan yollarån taleyi daha qäribädir. Äsrin ävvällärindän bäri bu yollar Âärqä—Irana, Äfqanåstana, Twrkiyäyä inqilab havaså, yeni dwnyanån demokrasiya vä quruculuq havasånå daâåyåb. Täsadwfi deyil ki, birinci rus inqilabåna dwnyada ilkin säs veränlärdän biri Cänubi Azärbaycan xalqå idi. Sättar xan häräkatå Iran monarxiyasånå lärzäryä salmåâdå. Lakin Araz yollarånån än qäribä, än faciäli säyyahlarå bu ywz ildä neçä däfä Iran irticasåndan qaçan, ev- eâiyindän didärgin dwâwb vätänin bir ucundan o biri ucuna, gwneyindän quzeyinä adlayan... vä pasportunun rängi däyiâilän kimi ”mwhacir” adlanan cänublu bacå-qardaâlaråmåzdår. Iki imperiyanån hökmw ilä parçalanmåâ, birliyini unutdurmaq wçwn adå, älifbaså, tarixi, hätta illäri hesablama wsulu da däyiâdirilmiâ bir xalqån minlärlä ailäsi yarå Âimala, yarå Cänuba dwâdwyw wçwn illär uzunu bir yerä yåêåâa bilmämiâ, bitib-twkänmäyän hicran, ayrålåq yollarånda aêlasåêmaz äzab vä iâkäncälär çäkmiâdir. Azärbaycanån neçä-neçä böywk sänätkarå elä bu köç yollarånda doêulmuâ, ataya yetändä ananå itirmiâ, anaya çatanda atasåz qalmåâlar. Âamaxånå ana, Täbrizi ata hesab edän Xaqanå XÅÅ ywzildä ana qucaêåndan didärgin dwâändä ata qucaêåna såêånmåâdå vä indiyädäk ata Täbrizin qoynunda yatår! Böywk Mirzä Fätäli Axundovun xoâbäxt uâaqlåêå da bu yollarda älindän çåxmåâdå!.. 2 Araz boyu yollarla çox keçmiâäm, lakin bu yollar heç vaxt adiläâmir. Onu här gwn görsän belä, yenä Arazån tamaâasåndan, o taylå daêlarån särt, vahimäli görkämindän doyub, sakit otura bilmirsän. *** ...Araz boyu vadilärin äkin-biçin sahäläri görwnwr. Balaca, yastådamlå kändlär vä bu kändlärdän uzanan yollar, cåêårlar o taylå daêlarån zwmrwd bahar çämänlärinä bwrwnmwâ kökswndän keçir; gädiklärdän, keçidlärdän aâåb gedir, bizim wçwn doêma vä sirli bir dwnyaya—Qaradaê, Täbriz dwnyasåna qovuâur. Uçuq, xaraba kändlär, boâ qalmåâ yuvalar Araz boyu zäncirlänib, uc-uca calanåb. Daêlarån ätäyindä qädim âähärlärin qala divarlarå eläcä min il ävvälki kimi äyilmäz durur. Sanki särhädin o tayåna yox, neçä äsrin o wzwnä, qädim dwnyamåza baxåram... Bu såldåråm qayalar, divar kimi wz-wzä dayanmåâ daêlar elä bil aradakå uçurumun necä därin olduêunu göstärir. Arazla yanaâå tikanlå mäftillär dä axår. Gözwmw sudan çäkändä bir mwddät elä biliräm daêlar da äriyib gedir, nazik tor pärdä kimi yellänib aradan qalxår vä gözwm önwndä qähräman bir xalqån, bir äsrdä neçä däfä inqilab meydanåna atålmåâ bir xalqån märd simaså canlanår. Här iyirmi-otuz ildän bir Iranå, Cänubi Azärbaycanå bwrwyän milli azadlåq häräkatånån tarixini bilänlär yäqin ki, bir âeyä tääccwblänirlär. Xalqån azadlåq uêrunda mwbarizäläri demäk olar ki, hämiâä eyni cwr bitir: böywk itkilärlä qazanålan qäläbälär satqånlarån, beynälxalq irticanån, uzaqdan uzanan barmaqlarån qurbanå olur. O taya baxåram vä bu äsrdä Iran hakimiyyät orqanlarånån Cänubi Azärbaycan xalqånån baâåna açdåêå oyunlarån acå, tähqiramiz vä dähâätli sähnäläri gözwm önwndä canlanår. Bu zorakålåq ävvälcä ärazidän baâlanmåâdå. ”Irana qatåldåqdan sonra ölkänin dörd äyalätindän birini täâkil edän Azärbaycan (indi Azärbaycanån özw dörd äyalätä bölwnwb—S.R.) äyaläti ärazisinä ilk dövrlärdä cänubda Hämädan, cänub-âärqdä Zäncan vä Qäzvin mahallarå da daxål idi” ( Bax: Cänubi Azärbaycan tarixinin oçerki. ”Elm”näâriyyatå, Bakå, 1985, säh, 8). Lakin sonralar Iran siyasätbazlarå mahal vä vilayätlärin sayånå, särhädlärini tez-tez vä öz istädikläri kimi däyiâdirmiâlär. Här däfä dä äsas mäqsäd tarixi Azärbaycan torpaqlarånå käsib doêramaq, halal yerlärimizi, qädim âähärlärimizi älimizdän almaq olmuâdur. HAÂIYÄ: Bu yazåmån bir hissäsi ”Azärbaycan” jurnalånda çåxandan sonra çox hörmät etdiyim tarixçi alimimizlä rastlaâdåq. Qäribä, incik bir äda ilä—(sanki män ona aêår bir söz demiâdim) ”Sän nä edirsän?—dedi,—bircä bu qalmåâdå, Hämädanå da Azärbaycan âähäri sayårsan!” Doêrusu, bu sözw tarixçi dilindän eâitmäk gözlänilmäz idi. Gwlä-gwlä: ”män kimäm ki, yer paylayam,—dedim,— o, sizin kimi böywklärin iâidir. Hämädanå tarix Azärbaycana verib, män vermiräm” deyib aralandåm. Bu gözlänilmäz hikkänin, hwcumuna tä’sir ilä fikirläâirdim ki, biz hälä dä, sadälövhlwklä belä alimlärdän umuruq ki, Azärbaycan tarixini yazsånlar. Onlarån yazdåêå taråx nä olacaq? ...1937-ci ildä hissäsi ”Âärqi Azärbaycan” vä ”Qärbi Azärbaycan” ostanlaråna verildi ( Iranån wçwncw vä dördwncw ostanlarå). Ähalisi bwtövlwklä azärbaycanlå olan Zäncan vä Hämädan mahallarå isä ayråca qubärnatorluêa, sonralar da ostanlara çevirildi. Riza âahån iki yerä ayårdåêå Cänubi Azärbaycan, oêlu Mämmädriza âah dörd yerä parçaladå. Azärbaycanlålar yaâayan bä’zi baâqa mahallar da ähalisi qaråâåq olan ostanlara qaråâdårålåb ” äridildi”. Häyasåzlåq o yerä çatdå ki, 1954-cw ildä Astara da öz ätrafå ilä birlikdä Âärqi Azärbaycandan alånåb Gilana qatåldå. HAÂIYÄ: Bir däfä Täbrizin futbol komandaså Tehran komandaså ilä oynayåb vä 3:1 hesabå ilä qalib gälir. Azärbaycanlå aêsaqqallardan biri komandanån baâçåsåna hirslänir ki, niyä udursunuz bunlarå, qorxmursunuz âah hirslänib Azärbaycanå bir dä täzädän bölwb-parçalayar?! 3 Bäli, Iran hakimlärinin böywk bir xalqa mwnasibäti belädir; axâam tikäsi boêazåndan dwz getmädisä, sähär tezdän göstäriâ verir ki, filan yer Azärbaycandan alånåb baâqa ostana qatåâdårålsån. Neçä min ildir ki, beläcä, babalaråmåzån qanå ilä suvarålmåâ halal torpaqlaråmåzå härraca qoyurlar. Qan tökwb, qurban verib birläâdiririk; min hiyläylä yenä öz qanåmåzå tökwb ayårårlar. Ey mänim ulu xalqåm! Sän zaman-zaman bu torpaêån wstwndä Âärqin än böywk dövlätlärini qurmusan! Indi hämin torpaqlar neçä-neçä ostana, äyalätä, ”qubernatorluêa” bölwnwr. Sänin baba yurduna kimlär göz dikmädi?! Bwtwn Âärq tarixi väräqlänsä bizim qädär äzilmiâ, bizim qädär tähqir olunmuâ, bizim qädär parçatikä bölwnmwâ vä bizim qädär dä bu qara taleyi ilä baråâmaêa vadar edilib susdurulmuâ ikinci bir xalq tapmaq çätindir! Hälä Cänubi Azärbaycan bir yana! Biz mägär qädim paytaxt âähärlärimizdän Därbändin tarixini kifayät qädär araâdåra bilmiâikmi? Mägär Borçalå çökärindäki, Qarayazådakå, Göyçä mahalåndakå, Aêrådaê ätäklärindäki ellärimizin tarixi, etnoqrafiyaså, folkloru, onamastikaså kifayät qädär öyränilibmi? Teknink äsridir... Min illäri aâåb gälän yaddaâ abidäläri maâånlarån, informasiya vasitälärinin kömäyi ilä çox tezcä silinib yox edilir. Swkan kimin älindädirsä tarixi dä, häqiqäti dä, danålmaz görwnän dälil vä swbutlarå da öz xeyrinä çevrä bilir. XX äsr ucaltmaêån da, endirmäyin dä täkmil yollarånå käâf edib. Raket swr’äti ilä qaldårdåêå kimi hämin swr’ätlä dä mähv edir. Cinayätlärin izi tämizlänir, yalan häqiqät cildindä arxayån boy atår vä doêruya da gwndä ywz däfä xox gälir. Bu äsrdä ayrå dwâmäk, bölwnwb täklänmäk, adåndan, älifbasåndan, keçmiâindän ayrå dwâmäk, adi hwquqlarå olmaya-olmaya gah pantwrkizmdä, gah panislamizmdä täqsirländiriläräk, sanki laêa qoyulmaq vä s. saysåz-hesabsåz iâgäncälär mänim bacå-qardaâlaråmån qismätinä dwâwb. Indi çox âeyläri xatårlamaq istämirlär, qoy unudulsun, yaddan çåxsån. Bu unutqanlåq kimlärinsä xeyrinädir: ancaq män unuda bilmiräm! Avropaya säpälänmiâ minlärlä, on minlärlä yurddaâåmån, Cänubi Azärbaycan qeyrätli oêullarånån taleyi wräyimä rahatlåq vermir. Män biliräm, dwâmän cäbhälär bizim kimi soyuqqanlå deyil, onlar gecä-gwndwz istibdad, irtica maâånånå täkmilläâdirir. Här âeydän äli wzwländä bugwnkw ayrålåêå elä kökdän gälän bir ayrålåq kimi yozmaêa çalåâårlar. Iranda fars âovinizmi on illärdir Cänubi Azärbaycan xalqånån qulaêånå doldurur ki, guya onlar farsdan dönwblär, guya Sovet Azärbaycanå Xalqå ilä onlarån heç bir taråxå birliyi yoxdur. Bu sözwn astar wzwnw bir däfä ” Jdu vestoçki” redaktorundan da eâitmiâdim. Älyazmasånå oxuyub qurtarandan sonra, ”bu Cänub Mäsäläsi nä böywk problem olub axå?” —dedi. —”Çox yazårsånåz bu mövzuda, ywz altmåâ il keçib, bu vaxt ärzindä bälkä cänublular doêrudan da ayrå, yad millät olub” —dedi. Män özwmw saxlaya bilmäyib: ” Sän täsadwfän Iranda fars mäktäbi qurtarmamåsan ki?—deyä soruâdum. —Elä bil onlarån tärbiyäsini görmwsän...” Lakin bäla täkcä yerlärimizin älimizdän alånmaså ilä bitsäydi, därd yarå idi. Iyirminci ywzilin sonu yaxånlaâdåêå, sayå cämi beâ-on min näfärä olan xalqlarån da azadlåq, mwstäqillik qazandåêå bir zamanda, dwnyada Sovet Azärbaycaå kimi böywk nwmunä ola-olada Cänubi Azärbaycan xalqå Iranda än adi insan hwquqlaråndan mährumdur. Azärbaycan min illär boyu ictimai vä bädii fikrin inkiâafåna görä yaxån Âärqin än qabaqcål ölkäsi olub. Rusiya vä Avropa ilä Iranån älaqäläri dä, qabaqcål demokratik vä inqilabi fikrin Iranda yayålmaså da ilk növbädä azärbaycanlålarån adå ilä baêlådår. Tarixi ädäbiyyata az-çox bäläd olan här käs bunu yaxâå bilir... Fars âovinizmi bununla baråâmaq istämir. Buna görä dä äsrin ävvällärindän baâlayaraq, xwsusän dä, Âimalda mwstäqil Sovet Azärbaycanån taleyini görändän sonra qonâuluêundakå sosializmi vä SSRI kimi qudrätli dövlätin varlåêåndan doêan qäzäbi dä o taylå azärbaycanlålarån wstwnä tökmäyä baâladå. Millätin varlåêånå qorumaq wçwn vacib olan nä varsa onlarån ällärindän alåndå. Azärbaycan dili qadaêan edildi, bu dildä qäzet, kitab buraxålmamaså, mäktäbin olmamaså bir yana, danåâåq da yasaq oldu, hätta dustaqxanada iki azärbaycanlånån bir-birilä ana dilindä danåâmaså cinayät sayålår! Vaxtilä bu dildä çap olunmuâ yazålar da yåêåâdårålåb yandåråldå. Dwnyanin zängin vä gözäl dillärindän biri, Fwzulinin vä Sabirin dili lähcä adlandåråldå. Radiodakå beâ-on däqiqälik veriliâlär dä elä farslaâdåråldå ki, heç kim baâa dwâmäsin. 4 Bir cänublu dostumun xatiräsindän: ”Oxuduêumuz mäktäbin divarlarå âwarla dolu idi. Hamåsånda da bir cwmlä täkrar olunmuâdu. ” Fars dili Iran vä iranlålåq niâanäsidir!” Kim mäktäbdä öz yoldaâlaråyla azäri twrkcä ilä danåâsa, dediyi här kälmä sözä görä bir qran cärimä olunurdu. Bu bizim tähsil wçwn veräcäyimiz pulun yaråså qädär idi”. Azärbaycan äyalätlärinin inkiâafåna här vasitä ilä ängäl törädilir. Onun yeraltå vä yerwstw särvätläri quldurcasåna talan edilir. Iâsiz, evsiz-eâiksiz qalan azärbaycanlålar ölkänin cänub rayonlaråna köçwrwlwr vä çox vaxt da orda âäraitsizlik wzwndän kwtlävi âäkildä qårålårlar. Azärbaycanån särväti baâqa äyalätlärin banklaråna axår. Ziyalå vä äli iâ tutanlar baâ götwrwb gedir, kändlär xarabazara çevrilir... Faciälär sayålmaqla qurtaran deyil... Iranda fars ämäkçiläri dä zwlm altåndadår. Lakin azärbaycanlålara edilän zwlm hämiâä iki däfä artåq olub. Wstälik milli zwlm, mä’nävi zwlm, xalq ruhunun tähqiri dä bir yandan... Cänubi Azärbaycan Iranån inqilab beâiyi vä onun mwbarizä sängäridir! Täkcä 1978—1979-cu il hadisälärindä on minlärlä azärbaycanlå qurban getmiâdi. Iranån bu sonuncu inqilabå da inqilab âähäri Täbrizdän—29 Bähmän wsyanåndan baâlanmåâdå. Hämin wsyanda 3 min adam öldwrwlmwâdwr. Bir äsrdä neçä däfä vä nä qädär qurban vermäk olar? Budur, Cänubi Azärbaycanån inqilab tarixindän bir neçä yarpaq: ”Birinci rus inqilabinin gur dalêaså Irandan ildåråm swr’äti ilä ötmwâdw. Inqilab... Iranå bwrwmwâdw”. ( bax: V. I. Lenin. Äsärlärinin tam kwlliyyatå, 23-cw cild, säh. 158). 1906-cå ilin payåzånda Azärbaycan milli äncwmänläri âuraså yaradåldå. Ana dilindä ”Azärbaycan” mäcmuäsinin näârinä baâlandå. Inqilab häräkat Azärbaycanån bwtwn mahallaråna yayåldå. 1907-ci ilin fevralånda Tehrana gälän Azärbaycan heyyäti öz iradäsini saraya qäbul etdirdi! Azärbaycn Tehrandan konstitusiyalå hakimiyyät täläb edirdi. Hämiâä olduêu kimi yenä dä âah xäyanätä äl atdå. May ayånån ävvällärindä sosial-demokrat häräkatånån liderlärini öldwrmäk wçwn Täbrizä bir dästä qäsdçi göndärdi. Inqilabçålar tez duyuq dwâdwlär vä bu qäsdin wstw açåldå. Hakimiyyäti älä aldålar. Täbrizin wstwndä al bayraq dalêalandå. Lakin âah 1908-ci ilin aprel-may aylarånda polkovnik Lyaxovun rähbärlik etdiyi silahlå qwvvälärin gwcwnä Azärbaycan äncwmänini daêåtdå. Täbrizdä inqilabçålar bir balaca dalana—mähälläyä såxåâdåråldålar. Belä bir gärgin, çåxålmaz vaxtda xalq qährämanå Sättarxanån âäxsi räâadäti bu bir zärrä alovu täzädän tonqala çevirdi. Äksinqilab heç yolla onlara bata bilmädi. Bunu görän xalq täzädän ayaêa qalxdå. Inqilab dalêaså Täbrizdän aâåb bwtwn Azärbaycanå vä Iranån ayrå-ayrå vilayätlärini bwrwdw. Hämin hadisänin âahidi olmuâ Xiyabani yazårdå: ”yaxâå yadåmdadår, canånå azadlåq yolunda qurban vermiâ äziz qährämanåmåz, särdari-milli Sättarxan bir däfä dwâmänlärin hwcuma keçdikläri zaman täkbaâåna, qorxu bilmädän meydana atåldå, qanå qaynadå; twfängini götwrwb yola dwâdw. Ävvälcä beâ-altå näfär, sonra isä xalq kwtläsi onun säsinä säs verdi. Särdar ölwmlä qarâålaâdå, qorxmadå, ölmädi vä mwväffäqiyyät qazandå... Azärbaycanån bu qeyrätli oêlu, canå ilä bärabär var-yoxunu da xalq yolunda särf etdi vä âärafät qazandå”. Äslindä hämin gwnlärdä, 1909-cu ilin iyununda Iran monarxiyaså öz taxtåndan endirilmiâdi. Mähämmädäli âah xaricä qaçmåâdå, väliähd Ähmädin isä adå âah idi. Belä bir mwräkkäb tarixi âäraitdä Azärbaycan inqilabå, daha doêrusu, Täbriz wsyanå xalqån äsrlär boyu gözlädiyi gwnä, demokratik idarä etmäyä, milli mwstäqilliyä çox yaxån idi. Çöräk dalånca Rusiyanån mwxtälif gwâälärinä säpälänmiâ yaråm milyondan çox Cänubi azärbaycanlå här gwn häsrätlä vätändän soraq gözläyirdi. Onlarån siyasi täâkilatlarå bolâeviklärin, xwsusän dä N. Närimanov vä onun silahdaâlarånån yaxåndan kömäyi ilä Täbrizä silah vä peâäkar äsgärlär göndärirdilär. Äzizbäyov, Caparidze vä Mehmandarovun baâçålêå ilä Bakåda ölmwâ mwsälmanlarån ”gwya väsiyyätinä görä” Kärbälada basdårmaq wçwn göndärildiyini bähanä edäräk tabutlarda Täbrizä silah çatdårårdålar. Qafqaz xalqlarånån min illärin sånaêåna dözmwâ dostluêu hämin gwnlärdä daha bir imtahandan wzwaê çåxårdå. Täbriz inqilabåna kömäk mäqsädilä Cänuba gedänlär arasånda neçä-neçä gwrcw, ermäni vä 5 eläcä dä rus var idi. Onlardan bä’ziläri Täbriz sängärlärindä hälak oldular vä öz qanlarå ilä qardaâlåq salnamämizä parlaq sähifälär yazdålar. Bir gwrcw inqilabçåsånån öz hälak olmuâ hämvätäninin tabutu baâånda dediyi sözlär qardaâ xalqlarån qähräman övladlarånån ähvalå yaxâå ifadä edirdi: ” Buraya gälmäkdä mäqsädimiz mäârutäçilärä kömäk etmäkdir. Son näfäsimizädäk sizä yardåmdan äl çäkmäyäcäyik”. Dwnyanån bwtwn azadlåqsevär, demokrat fikirli adamlarå Cänubi Azärbaycan hadisälärini räêbätlä izläyirdi. Böywk azadlåq carçåså Mirzä Cälil hämin gwnlärdä wzwnw Azärbaycanån bwtwn vätänsevärlärinä tutub yazårdå:” Bu gwnlärdä Iranda istibdad ilä ädalät bärk çarpåâår. Yenä bir millätin dini, namusu, hwququ, vätäni tählwkädädir... ...Bu gwn Kärbäla meydanå —Azärbaycandakå vätänpärvärlik meydanådår. Här kimin wräyindä bir cwz’i din, namus, vätän hissi varsa, onlarån qeydinä qalmalådår. Axåtmalå qanlaråmåz, ehsan etmäli pullaråmåz varsa, gözwmwz qabaêånda wräk parçalayan Azärbaycan Matämgahå durur”. Tam qäläbänin bu qädär yaxån olduêu gwnlärdä Iran irticaså gizli danåâåqlar aparårdå. Çar vä ingilis hökumäti dä onlarla hämfikir idi. Bu qäribä oyun tarix boyu nä qädär täkrar olunub? Elä ki Azärbaycan baâ qaldårår, öz haqqånå täläb edir, o däqiqä bir-biriylä dwâmän olan äks cäbhälär dä ona qarâå birläâirlär. Göräsän, biz bunlara neynämiâik?! Indi säksän ilin bu wzwndän hämin illärin arxiv sänädlärini väräqläyändä, Iran, çar-Rusiyaså vä Ingiltärä hökwmätläri arasåndakå gizli mäktublaâmalarå, teleqramlarå gözdän keçirändä dörd täräfdän xäyanät, yalan, zorakålåq mängänäsinä alånmåâ Azärbaycan inqilabçålarånån äzmi vä ”planlaâdårålmåâ” faciäsi daha aydån görwnwr. Hämin siyasät sähnäsinin rejissor vä dirijorlarånån wzwnä twpwrmäk istäyirsän... Amma bununla wräk soyumaz! Tarixin milyon-milyon mäzhäkälärindän biri täkrar olunurdu. Rusiyanån qabaqcål oêullarå Täbriz sängärlärindä Cänubi Azärbaycan inqilabçålaråna kömäk etdikläri halda çar ordusu Arazå keçib inqilabå boêmaêa täläsirdi. Lakin Täbriz Âimala mwnasibätdä hämiâä hässas olub. Vä täsadwfi deyil ki, neçä-neçä äks inqilabi Iran ordusunun burnunu äzän mwcahidlär çar qoâunlarå ilä toqquâmaêa vä qan tökwlmäsinä razå olmadålar. Sättarxanån vä Inqilab Âurasånån qärarå ilä 1909-cu il aprelin 29-da döywâ dayandåråldå. Çar ordusu guya Iranda yaâayan xarici täbäqälärin mänafeyini qorumaq bähanäsilä inqilabçålarå tärk-silaha baâladå. Aâura gwnw azärbaycanlå mwcahidläri dardan asåldå. Qafqazdan kömäyä gälänlär ölkädän çåxaråldå. Cänubi Azärbaycan xalqå bu qanån, qårêånån içindä dä wmid vä inamla dolu olan xeyirxahlåq än’änäsini unutmadå. Öz sängär qardaâlarånå—rus, gwrcw, ermäni, daêåstanlå inqilabçålarå ehtiramla yola saldå. V. I. Lenin Iran hadisäläri ilä baêlå çarån mwstämläkäçilik vä zorakålåq siyasätini ”azêånlåq” adlandåraraq qäzäblä damêalanårdå. ”... Qeyri-räsmi Lyaxovdan sonra Azärbaycan räsmi iâêal edilir” ( bax: äsärlärinin tam kwlliyyatå. 17.ci cild, säh. 188). ”Lakin Täbrizdä gedän qåzêån mwbarizä, demäk olar, artåq tamamilä darmadaêån edilmiâ görwnän inqilabçålarån däfälärlä härbi mwväffäqiyyät qazanmaså göstärir ki, hätta rus Lyaxovlarån vä ingilis diplomatlarånån kömäk göstärdiyi âah baâåpozuqlarå aâaêådan än gwclw mwqavimätä rast gälirlär” (Yenä orada, säh. 191). Xalq” rus älcäyi geymiâ ingilis päncäsini” dä, ” ingilis çäkmäsi geymiâ” rus ayaêånå da yaxâå görwr, lakin bilirdi ki, bu, rus xalqånån iradäsindän asålå deyil. Belä bir vaxtda Iranån täräqqipärvär ziyalålarå rus xalqå ilä älaqäläri geniâländirmäyä çaêårårdå: ” Biz äminik ki, Rusiya hökumätinin indiki siyasäti ölkänin ictimai rä’yini äks etdirmäyib, rus cämiyyätinin elä bir kiçicik hakim dairäsinin mänafeyini mwdafiä edir ki, bunlarån hakimiyyäti altånda Rusiyanån namuslu adamlarånån böywk äksäriyyäti inildäyir... Biz äsla täräddwd etmädän vä acåq deyä bilärik ki, heç bir vaxt Rusiya 6 vä rus xalqåna qarâå olmamåâåq”. götwrwlmwâdwr. säh. 310) ( Sitat” Cänubi Azärbaycan tarixinin oçerki” kitabåndan 1917-ci ildä mwstäqil Azärbaycan demokrat partiyasånån ilk konfranså da rus xalqå ilä älaqäläri möhkämlätmäk haqqånda xwsusi qätnamä qäbul etmiâdi. Xalq qährämanånån taleyi. täbrizin 25 minlik fädai ordusunun, onun här bir döywâçwswnwn sonrakå taleyi yazålsa cildlärlä kitab yaranar vä bu cildlärin här birinin sähifälärindän gecä-gwndwz qan damar!.. Budur ” särdari-milli ” Sättarxan! Hämin gwnlärdä onun keçirdiyi hissäläri necä täsävvwr gätirmäk olar? Ömrwnwn iyirmi beâ ilini döywâlärdä keçirmiâ bir adam silahå yerä qoymalå idi. Ötwb keçän gwnlärini, azadlåqsevär atasånån qäzäb dolu, lakin tämkinli sözlärini xatårlayårdå. Âimali Azärbaycandan gälmiâ mäâhur Qaçaq Färhadå gizlätdiyinä görä Täbrizdä Iran hakimiyyäti täräfindän öldwrwlmwâ Qardaâå Ismayålån märd, gözäl simaså gözw önwndän çäkilmirdi. Bwtwn ömrw boyu onun intiqamånå ala-ala, bir dä görmwâdw ki, elä äslindä yurdunun—Azärbaycanån intiqamånå alår. Dwnya mätbuatå onu ” Azärbaycanån Puqaçovu”, ” Iranån Hannibalå” adlandårårdå... Här qäläbäsi âäräfinä Parisdän, Istambuldan, Tiflisdän, Bakådan täbrik mäktublarå gälirdi... Fars âovinistläri vä Iranån irticaå hakimiyyät orqanlarå açåq-aâkar e’tiraf edirdilär ki, nä qädär ki, Sättarxanån ayaêå Azärbaycan torpaêåndadår, ona ölwm yoxdur. Buna görä dä öncä onu öz yurdundan qoparåb gwcswzläâdirmäyä çalåâårdålar. 1910-cu ilin martånda, Novruz bayramå äräfäsindä, nähayät, neçä-neçä teleqramdan, araså käsilmäyän dä’vät, vä’d vä dilätutmalardan sonra Sättarxan, yaxån silahdaâå ” salari-milli” Baêårxanla birlikdä Tehrana yola dwâdw. Onlarå täxminän bir ay sonra Tehranda qarâålanmaså bu âähärin tarixindä görwnmämiâ bayram idi. Yollar boyu Sättarxanån ayaêåna xalça döâänmiâdi, baâåna çiçäk säpilirdi. Mäclis onun adåna qiymätli hädiyyälär hazårlamåâdå. Lakin Iran hakimiyyäti bu däfä dä xäyanät etdi: Sättarxanå vä Baêårxanå aldatdå. Tehranda Atabäy parkinda onlara basqån edildi. Wç ywz näfärin wstwnä altå min näfärlik silahlå dästä göndärildi. Bu vuruâmada Sättarxanån on säkkiz silahdaâå hälak oldu, Sättarxan yaralandå, wç fädai häbsä alåndå. Yaralå Sättarxan xästäxanaya aparåldå vä burada ” därmanla” öldwrwldw... Az sonra Baêårxan da xälväti aradan götwrwldw. 1911-ci ilin sonlarånda doêru inqilabçålar mwxtälif yollarla mähv edilmiâ, ya da ölkädän didärgin dwâmwâdwlär. Saysåz-hesabsåz qurban verilmiâ inqilab alovu xäyanät vä beynälxalq irticanån mwâtäräk gwcw ilä söndwrwlmwâdw. On minlärlä azärbaycanlå irtica mängänäsindän qaçåb dwnyaya säpäländi. Täkcä onu deyäk ki, 1913-cw ildä Bakå proletarianån 30,4 faizi, yä’ni wçdän biri Cänubi Azärbaycandan gälmiâ mwhacirlär idi. Mwhacirlärin inqilabi dästäläri vä onlarån lideri Ässädulla Qafarzadä vä Bähram Aêayev 1917-ci ildä ” Ädalät” täâkilatånå yaratdålar, xwsusi qäzeti näâri baâlandå. Çar zabitlärinin Täbrizdä qurduqlarå ( nä haqla?!) oyuncaq härbi mähkämädä Azärbaycanån ywzlärlä inqilabçå oêlu e’dam edildi. Cänubi Azärbaycan sosial-demokratlarånån rähbäri Äli Mwsyönwn, Sättarxanån, Baêårxanån vä baâqa inqilab rähbärlärinin evläri, Azärbaycan äyalät äncwmäninin binaså çar mä’murlarå täräfindän partladåldå. Ölkäni yenidän qaranlåq bwrwdw... 1905—1911-ci illär inqilabånån iâtirakçåså olmuâ Âeyx Mähämmäd Xiyabani sonralar yazmåâdå: ”Wmumi qårêånlar, qarätlär, ädalätsizliklär, zwlmkarlåqlar Azärbaycanån istiqlaliyyät vä azadlåq täläb edän häräkatånå mähv edä bilmädi... Ey Azärbaycan, ey demokratik Azärbaycan! Baâånå qaldår! Dwnyanån än gwnahkar asiläri hamåså xilas oldu. Sän isä hälä giriftarsan. Ägär xämirmayandakå häyat gövhäri vä fäaliyyät atäâi tamamilä sönmwâ vä mähv olmuâsa, härgah ävvälki varlåq deyilsänsä, sänä rähmät oxunmalådår. Lakin ägär 7 parlaq gövhärin iâaräläri, o hämiyyät ateâinin häraräti sänin damarlarånda hälä dä varsa, sänin qarâånda bir xoâbäxt sähär durur. Qoy kamiyab sabaha vä märama nail olmaq sähäri sänä mwbaräk olsun, ey demokrat Azärbaycan! ...Sän täcäddwd vä täkamwlwn geniâ meydanånån yalqåz yolçususan, täcrwbä keçmisän, imtahandan çåxmåsan vä budur qarâånda yeni bir dövr açålår... Ey äziz Azärbaycan, sän bir iti görän gözsän ki, Iran säninlä... mädäniyyätä baxår. Sän bir hässas vä mwtäässir olan wräksän ki, bu vätän dwnya iâiêånå säninlä hiss edir. Ey ölmäz Azärbaycan, bu wmidläri doêrult, baâånå yuxarå tut, yaâa, hämiâälik yaâa!”.. Bu sözlärin mwällifinä tale çox mwräkkäb vä öz xalqånån taleyinä bänzär dolaâåq, faciäli bir ömwr yolu qismät edibmiâ. Böywk wräk sahibi bä dönmäz qähräman. 1917—1920-ci illär arsånda Cänubi Azärbaycanda növbäti inqilabi häräkatån baâånda dayanan bu böywk insanån häyatå mwqayisäsiz, bänzäri az olan bir qährämanlåq, zehni vä fiziki döywâ, mwbarizä yolu idi. Âeyx Mähämmäd Xiyabaninin inqilabi dwnya görwâwnw onun Qafqazda (bir mwddät Mahac-Qalada ticarätlä mäâêul olan atasånån yanånda yaâamåâdå) olduêu illär formalaâdårmåâdå. O, doêma Bakåda baâ verän hadisäläri izläyirdi; yaxâå bildiyi rus dili vasitäsilä qabaqcål inqilabi fikrä yiyälänmiâdi. Xiyabanini tanåyanlar bu son däräcä böywk zäka sahibinin xarakterindäki qeyri-adi bwtövlwyä, onun ywksäk kamalåna, sädaqät, tävazökarlåq, mä’nävi läyaqät vä tämizliyinä, näciblik väcäfakeâlik kimi ali insani gözälliyinä valeh olurdular. Xalq arasånda ona peyêämbär kimi baxårdålar. Rusiyada 1917-ci il fevral hadisälärindän az sonra Xiyabani vä onun dostlarå Azärbaycan Demokrat partiyasånån konfransånå çaêårårlar... 1917-ci il aprelin 9-dan çåxan ”Täcäddwd” qäzeti Xiyabaninin gur säslä mwbarizä tribunasåna çevrildi. Qäzetdä därc edilmiâ istiqlal näêmäsi xalqån dilinä dwâwb milli himnä çevrilmiâdi. Millät hamå qardaâåmåz, Fäthw-zäfär yoldaâåmåz. Torpaêåmåz, daê-daâåmåz, Öz älimiz, öz baâåmåz— Yaâasån hwrriyyät! Xiyabani älaqäläri möhkämlätmäk, Rusiyada väziyyäti därindän öyränmäk vä gäläcäk häräkatin istiqamätini mwäyyänläâdirmäk wçwn 1917-ci ilin may ayånda Tiflisä gälib bolâeviklärlä görwâmwâdw. Onun fäaliyyäti näticäsindä Täbrizdä rus äsgärlärinä här yerdä doêma qardaâ ehtiramå göstärilir, ziyafätlär verilirdi. Äsgär komitälärinin ähaliyä çaêåråâå belä idi: ” Gälin äl-älä veräk, qardaâ olaq!” Iyun ayånda rus äsgärläri ilä Täbriz ähalisi birgä nwmayiâä çåxarkän baâlarå wstwndä belä bir âwar dalêalanårdå: ” yaâasån Azärbaycan xalqå ilä rus xalqånån birliyi!” Millät baêånda här axâam minlärlä adam toplaâåb Xiyabaninin yeni çåxåâånå gözläyirdi. Onun nitqläri Azärbaycan xalqånån ywksäk äxlaq, mädäniyyät vä azadlåq eâqinin, inqilab iâinä sonsuz sädaqätinin ifadäsi idi. Bu inqilab xalqå Iran idarä wsulunu yåxmaêa çaêårårdå! Onun rus äsgärläri ilä yaxånlåêånå xaricilärä meyl, xäyanät kimi qälämä veränlärä Xiyabani belä cavab verirdi: ” Bizim dwâmänçiliyimiz nikolaylarån istibdad vä cahangirliyi äleyhinädir. Yoxsa här hanså bir millätdän olursa-olsun, bwtwn dwnyanån demokratlarånå biz özwmwzä qardaâ sayåråq”. Xiyabaninin rähbärliyi ilä Cänubi Azärbaycan xalqå öz milli hökumätini e’lan etdi vä böywk inqilabi islahatlara baâladå. 8 Yenä dä Iran hökumäti ingilis xäfiyyäläri ilä danåâåqlar aparmaêa baâladå. Xiyabaninin aradan götwrwlmäsi wçwn kwlli miqdarda väsait ayråldå. Xain qwvvälär min cwr alçaqlåqla Xiyabaniyä läkä yaxmaêa çalåâårdålar. Xiyabani nä dövlätin boâ vä’dlärinä inanår, nä dä mätbuat sähifälärindä milli hökumätä yaêdårålan böhtanlara mähäl qoyurdu! O, ” Azärbaycanå idarä etmäyä özwmwzdä dä layiq vä qadirik!” deyä Iran dövlätinin här cwr täklifini rädd edirdi. Belä bir çätin vaxtda Azärbaycana vali tä’yin olunmuâ Mwxbirissältänä milli hökumätin jandarm räisi Mirzä Hwseyn xan Majoru älä alåb xäyanätä sövq etdi. Bu hämin Mirzä Hwseyn xandår ki, öz xäyanätini 1946-ci ildä dä davam etdirmiâ vä Iran qoâununun komandanå kimi Täbrizä gälmiâdi. Mirzä Hwseyn milli hökumäti silahlå qwvväsini bir bähanä ilä Täbrizdän çåxartdå, Xiyabanå mwdafiäsiz qaldå. 1920-ci il sentyabrån 14-dä kazaklar Häsän Miyanäçinin evindä Mähämmäd Xiyabanini mwhasiräyä aldålar. Âeyx täkbaâåna uzun mwddät atåâdå. Iran kazaklarå häyätä girib onu gwllälädilär vä sonra da qålåncla doêradålar. Inqilabån yeni bir alovu belä söndwrwldw vä Azärbaycan xalqå tarix boyu yetirdiyi än parlaq âäxsiyyätlärdän birini belä itirdi. Xiyabani böywk filosof idi: ” Cämiyyätin ähval-ruhiyyäsi färdlärin yekunudur”. ähval-ruhiyyäsinin Xiyabani azadlåq pärvanäsi idi: ” bir xalqån âärafäti wçwn birinci âärt onun mwstäqil olmasådår. Mwstäqil olmayan bir xalqån äzmi vä hörmäti yoxdur. Xalqån istiqlaliyyätini onun äxlaqi fäziläti saxlaya bilär. Här bir xalqån istiqlaliyyätini qoruyan onun märdlik vä âwcaätidir”. Xiyabani öz xalqånån gwcwnä inanårdå: ” Xalq mwqäddäsatånå özw mwäyyän etmälidir... Läyaqätsizlik, qabiliyyätsizlik vä ciddiyyätsizlik näticäsindä öz istiqlaliyyätini itirmiâ xalqlarån vay halåna!” Xiyabani ömrwn mä’nasånå yurda xidmätdä görwrdw: ”Qadånlaråmåz öz sä’y vä qeyrätlärini, quvvätlärini elä iâlärä särf etmälidirlär ki, o iâ vätänin vä xalqån xeyrinä olsun”. Xiyabanå xalqå äqidä bwtövlwywnä çaêårårdå: ” Täfäkkwr vä äqidä mäsälälärindä intizam olmaså äsas âärtdir. Indiyä kimi bizim ölkädä täfäkkwr vä äqidälär çox mwxtälif vä daêånåq olmuâdur. Mäsälän, birinci Parisdän gälib, Paris dwâwncälärini burada näâr etmäyä baâlayår. O birisi Londondan gälib, London adätlärini iräli çäkir. Wçwncwsw isä Berlindän özw ilä Berlin näzäriyyäsi gätirib burda yayår. ... Bunun näticäsindä yadlaâmåâ bir kwtlä vwcuda gälir ki, bunlarå idarä etmäk çätin olur”. Xiyabani ywksäk äxlaqå tärännwm edirdi: ” Xalqå hämiâä zillätdä, säfalätdä, fladät vä alçaqlåqda istäyän xalq dwâmänläri ällärinä fwrsät vä bähanä dwâän kimi xalqån äxlaqånå zäiflätmäyä çalåâårlar”. Xiyabani häqiqät aâiqi idi: ”Alimlär demiâlär: Quvvät haqdan iräli keçä bilär, lakin onu äväz edä bilmäz ”. Xiyabani häräkatå yatåråldåqdan sonra da Cänubi Azärbaycanda tayå-bärabäri görwnmämiâ vähâilik baâlandå. Hämin gwnlärin faciälärini xalq yazåçåså Mirzä Ibrahimov belä täsvir edir: ” Azärbaycanån ywzlärlä oêullarå gwlläländi, dar aêaclaråndan asåldå, minlärlä Azärbaycan balalarå mähbäslärä salåndå, Iranån cänubuna, quru, isti vä cähännämi andåran çöllärä swrgwn edildi. Azärbaycan dilindä yazmaq vä oxumaq qadaêan olundu. Azärbaycanån böywk vä kiçik —bwtwn idaräläri fars mä’murlarå ilä dolduruldu. Rza âah Azärbaycan adånå xäritädän silmäk wçwn älindän gäläni etdi. Rza âahån hakimiyyäti illärindä Azäbaycan âähärläri xarabazara çevrildi. Azärbaycanån gälirini çäkib apardålar. 9 Iâsizlik, kasåblåq vä säfalät här yanå bwrwdw. Bwtwn bunlardan älavä, Azärbaycan xalqåna qarâå e’timadsåzlåq vä tähqiri mwnasibät daha da därinläâdi. ...Azärbaycan dilindä danåâanlarå idarälärdän qovdular. Mähkämäläri fars dilindä apardålar. Ömrwndä bir kälmä farsca danåâmamåâ Azärbaycan kändlilärilä dä sorêu-sualå farscaya keçirdilär. Azärbaycan dilindä ädäbiyyat oxumaq, âe’r yazmaq vä yaxud mahnåya qulaq asmaq qäbahät sayåldå”. *** Qatar gedir... Vä Irandakå demokratik häräkatlarda sözwn, bädii ädäbiyyatån necä böywk rol oynadåêånå xatårlayåram. Iran mätbuatånån yazdåêåna görä hämin häräkatlar dövrwndä Sabirin ” Hophopnamä”si Iranda bir ordu qädär iâ görwb. Bununla baêlå âahån xwsusi bir ”qara qanunu” da olub: kim ” Hophopnamä” ni oxuyur vä ya äzbär deyirmiâsä, sorêu-sualsåz, on il Qäsri-Qacara göndärilirmiâ. Dahi Sabirin bu böywk kitabå Iranda bu gwn dä qadaêandår. Yä’ni Sabirin böywk poetik häqiqätini gözwnä dwz baxmaqdan Iranda bu gwn dä qorxurlar. Qatar gedir... Fikirimdä Cänubi Azärbaycan xalqånån iyirminci ywzildäki faciälär kitabånån wçwncw bölmäsi açålår. 1945-ci il dekabr ayånda qurulmuâ Azärbaycan Milli hökumätinin taleyi dä Sättarxanån vä Xiyabaninin rähbärlik etdiyi inqilabi häräkatlarån taleyinä bänzäyir. Yäni mwbarizä havaså öz lideri, rähbäri vä qurbanånå yetirmiâdi: Seyid Cäfär Piâäväri... Azärbaycan Demokrat Firqäsinin mwraciätnamäsindän: ” Biz deyirik: Azärbaycan torpaêånda beâ milyonluq bir xalq yaâayår ki, onlar özlärinin kämiyyätlärini täâxis vermiâlär. Özlärinä mäxsus dilläri, ayrå bir adät vä rwsumlarå vardår. Bu xalq deyir ki, biz istäyirik Iranån istiqlaliyyätini vä tämamiyyätini hifz etmäklä bärabär, öz daxili iâlärimizi idarä etmäkdä mwxtar vä azad olaq...” Bu täläblär Sättarxan vä Â. M. Xiyabani märamnamäläri ilä tam säsläâir; xalqån bu qädär qurban vermäsinin ancaq bir mäqsädä xidmät etdiyini göstärir. ... Xalq, nähayät, milli hökumätini yaratmåâdå, öz arzularåna yetmiâdi. Azärbaycanån här yerindä mäktäblär açålmåâdå, az vaxtda därsliklär buraxålmåâdå, därslär ana dilindä keçirilirdi, ana dilindä qäzet çapå, kitab näâr görwnmämiâ bir vws’ät almåâdå. Täbriz filarmoniyaså vä Täbriz Universitätinin açålmaså äsl milli bayramlara çevrilimiâdi. Milli muxtariyyätin ilk gwnlärindä baâlayaraq Azärbaycanda azlåq täâkil edän millätlärin — kwrdlärin, ermänilärin dä qayêåsåna qalånmåâ, mäktäblärinin açålåâåna, mätbuatånån yaradålåb inkiâaf etdirilmäsinä xwsusi diqqät yetirilmiâdi. Bir ildä Cänubi Azärbaycan xalqå ywzillik yol keçmiâ vä öz milli ideallaråna yaxånlaâmåâdå. Sözaraså. 1976-ci ilin dekabr ayånda täläbälik dostum Seyran Säxavätin Fwzulidäki ata yurduna getmiâdik. Araz boyunda televiziya härdän Iranå da göstärdiyini eâitmiâdim. Televiziyanån dwymäsini basdåq ki, göräk o tayda nä var.Tehrandan bir räsm-keçid göstärirdilär. Âah tribunada dayanmåâdå. Bu täntänä Cänubi Azärbaycan Demokrat Firqäsinin âahån dili ilä desäk” Azärbaycan irticaså” nån boêulmasånån 30 illiyinä häsr edilmiâdi. ” Irticaye-Azärbaycan” sözw mäni ildåråm kimi vurdu. Farsån bayramå Cänubi Azärbaycan milli matämi idi! Bir ölkä daxilindä hakim millätlä äzilän xalqån taleyi belä toqquâur... Âah kwrswdän baxårdå. Lakin wzwndä çox qorxu, täâviâ vardå. Elä bil ällärini qoyduêu Azärbaycan xalçasånån naxåâlarå ona od vuracaqdå. Ölkänin yarådan çoxunu täâkil edän qocaman bir xalqån faciäsinä sevinmäk o qädär dä asan baâa gälän alçaqlåq deyil. O yaxâå bilirdi ki, såralardan ötän äsgärlärin, zabitlärin, generallarån çoxu azärbaycanlådår. Milläti öz yasånda öynadåb-oxutmaêån elä-belä cavabsåz ötwb keçmäyäcäyini âah duymalå idi. 1979-cu il inqilabåna täkan verän Täbriz wsyanå da bunu täsdiq etdi. 10 ”Irticaye-Azärbaycan..” Elä ki Cänubi Azärbaycan xalqå baâånå heç olmazsa bir illiyä farsån yorêanåndan çåxaråb dwnya iâåêina baxåb, Iran âovinistläri buna ” irtica” damêaså yapåâdåråblar. Eâitdiklärimdän: Qonâu känddä çox danåâan bir kiâi var idi. Bir näfärlä rayon märkäzinä gedirmiâ. On kilometrlik yolda cwmläsinä nöqtä qoymadan wywdwb tökwr. Yoldaâånån ”hä”, ”yox”una da qulaq asmår, näfäsini käsir. Mänzilä az qalmåâ yolun wstwndäki bulaqdan su içändä bayaqdan susub qulaq asan yoldaâå onun dodaêånå gözwndä, bir dizini yerdä görwb nä isä demäk istäyir, lakin çoxdanåâan su içä-içä ayaêånå äsäbi-äsäbi yellädir ki, dayan, dayan sözwm qurtarmayåb. ... Azärbaycan öz iradäsincä yaâamaq arzusunu dilinä gätiräntäk fars irticaså onu hädäläyir ki, sän ”Iranån bwtövlwywnw pozmaêa çalåâårsan”. Demäli, mänim mähvim hesabåna kiminsä bwtövlwyw qorunmalådår... ”Irticaye-Azärbaycan...” Oêru elä qåâqårår ki, doêrunun baêrå yarålsån. Yä’ni, necäsän qanmayåm atan yansån... yä’ni: adåmå sänä qoyum, säni yana-yana qoyum... Yä’ni biz yoxuq, biz heçik, säsimizi çåxaran kimi cäzalandårålacaêåq. Mirzä Cälil demiâ, cånqåråmåzå çåxaran kimi,” xortdan gäldi ” deyä bizi hädäläyäcäklär... Özwmwzw özmmwzä gwldwräcäk, öz älimizlä özwmwzä tähqir yazdåracaqlar. Äslindä isä 1946-cå ildä Iran hakimiyyätinin Cänubi Azärbaycan milli hökumäti qan dänizindä boêmaså—”xäyanät, ”irtica”, qårêån sözläri ilä ifadä oluna bilmäyän, insanlåqdan çox uzaq olan bir vähâilik idi. AB vä Ingiltärä hakimiyyät orqanlarå fars cälladlarånån saêdåâå vä soldåâå väzifäsini bu sahädä böywk täcrwbäsi olan bir beynälxalq jandarm säriâtäsi ilä yerinä yetirirdi. AB imperializminin irticaçå sifäti Azärbaycan hadisälärindä maskasåz vä bwtwn gercäkliyi ilä görwndw. Sonralar bu irtica Viyetnamda, Kubada, Liviyada çox faciälär törätdi vä dwnya ictimaiyyäti täräfindän dönä-dönä ifâa olundu. Lakin Azärbaycan bu irticanån ilk sånaq meydanlaråndan biri idi. Mähz onlarån fitvaså ilä 1946-cå ildä BMT-dä Iran hökumätinin haqsåz âikayäti mwzakirä edirilmiâdi. Millätlär täâkilatå da bir millätin faciäsinä göz ywmwb Amerika zurnaçålarånån çaldåêåyla oynayårdå. Beläliklä, Azärbaycana täkcä Iran ordusu yox, beynälxalq irtica hwcuma keçmiâdi. Âahån ” Azärbaycanå fäth etmäk” ywrwâw adlandårdåêå bu qansåz mwharåbädä täpädän dårnaêadäk silahlanmåâ dwnya imperializmi silahsåz, kömäksiz, äliyalån xalqån wstwnä gälirdi. 1946-cå il sentyabr ayånån birindä öz uâaqlarå bäzänib-dwzänib mäktäblärä gedändä azärbaycanlå uâaqlar swngwlärä, tanklarån tårtållarå altånda torpaêa qaråâårdålar. Beynälxalq mwnasibätlär yenidän pozulmasån deyä, yenä dä qardaâ qårêånånån qarâåsånå almaq wçwn Azärbaycan äyalät äncwmäni xalq qoâunlaråna döywâ meydanånå tärk etmäk ämri verdi: ” Azärbaycan azadlåq xatirinä, bäâäriyyätin xatirinä wsyan etmiâdi vä yenä dä azadlåq vä bäâäriyyätin gäläcäyi xatirininä geri çäkilmäyä, iâgäncä vä mährumiyyätlärä dözmäyä razå oldu”. Bäs bu insani mwnasibät hä ilä näticäländi? Guya milli mäclisä seçkilärä näzarät wçwn gälmiâ Iran qoâunlarå görwnmämiâ bir vähâiliyi baâladå. Qoâunun qabaq dästäsi älli kändlini gwlläläräk Qåzålwzän çayåna atdå. Tank hissäläri ywzlärlä kändi viran qoyub keçdi... Särabda mwbariz fählä Mähbus daâla tikä-tikä edildi, cänazäsi meydanda qoyuldu. Ywzlärlä kändli insanlåq qanunlaråndan uzaq cäzalarla öldwrwldw. Ärdäbildä o qädär adam qårålmåâdå ki, yollar tutulmuâdu. Xälil dayå. Bu mäâhur inqilabçånå wç däfä dara çäkmiâ, här däfä dä näfäsi käsilän anda dardan endirib, huâa gätirib yenidän ölwm halqasånån altåna aparmåâdålar. Alçaqlåêa hwdwd yox idi. Ärdäbil meydanlarånda dara çäkilänlär arasånda neçä-neçä uâaq var idi... Säriyyä. Bu igid Âahsevän qåzå Sämäri kändindä häyat yoldaâå Äli vä silaldaâlarå ilä bir sängärdä vuruâurdu. Yan-yöräsindäki bwtwn twfänglär susurdu. Susan wräklärlä birlikdä. Täkcä Säriyyä duruâ gätirmiâdi vä täkbaâåna beâ gwn idi atåâårdå. Patronu azalmåâdå. Dwâmän bu qåzå äzmindän 11 döndärmäkdä aciz idi. Axår minnätçi salåb, Qur’ana and içdilär ki, silahå yerä qoysa, Säriyyäyä toxunmayacaqlar. Lakin az sonra bu Qur’an Säriyyänin öz qanåna boyandå. Qätl zamanå Säriyyä barmaêånå dwâmänlärinä silkäläyäräk demiâdi: ” Azärbaycan oêullarå mänim intiqamåmå alacaqlar. Azadlåq aêaclarå âähidlärin qanå ilä suvaråldåqca daha çox bar veräcäkdir”. XX äsrdä ibtidai insan vähâiliyi: Fars särbazlarå Äli Qährämaninin käsik baâånå neyzäyä taxaraq, ätrafånda dövrä vurub vähâi çåêårtåyla atålåb-dwâwrdwlär. Öz ovunu älä keçirmiâ qädim yaråmvähâi insanlar da belä ”âälänirdilär”. Täbrizdä doktor Baêårinin evi tanklarån tårtårlarå altånda qaldå. Uâaqlarån gözw qarâåsånda onun cänazäsini niâangaha çevirdilär. Azärbaycan xalqånån inqilabi mwbarizälärindä iâtirak edän fars mwcahidi Häsän Qasåmå ölwmwndän bir gwn ävväl atasåna yazårdå: Sabah baâucalåqla, wräklä ölwmä gediräm, daråxma! Bu mäktubu alandan sonra onun säksän yaâlå ataså qäzetä yazårdå: oêlum märdliklä ölwb. Män onun ölwmwnä kädärlänmäräm. Xoy inqilabçålarå dar aêacå altåna çiyin-çiyinä, iftixarla gedirdilär. Urmiyada azärbaycanlå, ermäni, kwrd, asori oêullarå aêår anlarda da ayrålmadålar. Onlar ölwmw qardaâ kimi qucaqlaâåb birlikdä qarâåladålar. Täbrizin qanlå gwnlärinin twkwrpärdän sähnälärindän biri 27 zabitin ölwm meydanåna getmäsi idi. Bir anda âähärdäki atåâmalar käsilmiâ, evlär, kwçä vä meydanlar swkuta qärq olmuâdu. Qocaman âähärin wstwndä bwtwn silahlarån säsini batåran Azärbaycan himni säslänirdi: Ana yurdumsan, ey âanlå vätän Hämiâälik yaâa, Azärbaycan. Azärbaycanån ölmäz azadlåq himninin dwâmänin gwllä säsläri susdurdu, lakin bu qährämanlåq ruhu qårålmadå. Haâiyä: Iranån sonuncu inqilab gwnlärindä Täbrizä gedib qayåtmåâ bir cänublu aêsaqqal hämin zabitlärin qäbrini neçä ziyarät etdiyindän danåâårdå. O vaxt qäbiristanda mwrdäâir olmuâ, zabitlärin cäsädini yuyan savadsåz bir kiâi bwtwn bu illär ärzindä såra nömräsi ilä hanså mäzarda kimin uyuduêunu yadånda saxlayåbmåâ. Islam inqilabindan sonra täk-täk hamåsånå niâan verib, adlarånå yazåblar. Milli hökwmätin baâ prokuroru Firidun Ibrahimi altå ay iâgäncäyä märdliklä dözdw, ondan bir kälmä qopara bilmädilär. F. Ibrahimi Amerika mwxbirinä mwsahibä vermäkdän imtina edib demiâdi: ” Män xalqåmån dwâmänläri ilä danåâmaq istämiräm”. 1947-ci ilin may ayånda toya gedirmiâ kimi säliqäli geyinib-bäzänmiâ F.Ibrahimi açåq alånla dar aêacå altåna getdi. Âah görswn deyä wç gwn onun cäsädini dar aêacåndan asålå saxladålar. ...Bwtwn bu qurbanlar täbrizli âair Äli Fiträtin sözwnw milyonlarla azärbaycanlå wräyindän qopduêunu göstärir: Dilim Azär, elim Azär, mäkanåm Azärbaycandår, Ägär min canåm olsa bu namä qurbandår... ...Täbrizdä Mäclis kitabxanaså, Milli orkestr, Dövlät Filarmoniyaså vä teatr qarät edildi. Baêårxanån kwräkäni general Haâiminin ( Mirzä Hwseyn xan Major) äli ilä Sättarxan vä Baêårxanån heykälläri daêådåldå, yerindä Mähämmäd Rza âahån âäkli qoyuldu. 12 Bir il ärzindä yaradålmåâ nä qädär maarif-mädäniyyät ocaêå vardåsa yerlä-yeksan edildi. Azärbaycan Demokrat Firqäsinin minlärlä wzvw sorêusuz-mähkämäsiz gwlläländi. Cidanå çuvalda gizlätmäk olmaz. Azärbaycan Demokrat Firqäsinin rähbärlik etdiyi 21 Azär nähzäti 1945-ci ildä Iran hökwmäti ilä 15 maddädän ibarät mwqavilä baêlamåâdå. ( Heç bir maddäsinä ämäl olunmamåâ hämin mwqavilä, äslindä elä bu gwn dä qwvvädädir!) Lakin bu mwqavilä gözdän pärdä asmaq wçwn imiâ! Iki ay sonra Iran hakimiyyät orqanlarå Azärbaycanån wstwnä göndärmäk wçwn 40 täyyarä, 60 tank almåâdå. ” Azärbaycanå fäth etmäk” wçwn dövlät bwdcäsindän 1 mln. 250 min twmän pul ayårmåâdå. Bundan älavä sahä bwdcälärinin, bwtwn gizli bwdcälärini vä âah ailäsinin gälirinin böywk bir hissäsi dä bu iâä särf edilirdi. Azärbaycana hwcum edän ordunu yola salarkän âah demiâdi: ”Gedin Azärbaycanå atäâä tutun, oranå yerlä-yeksan edin”. Âahån xatirälärindän. ” Män Azärbaycan inqilabånån boêulmasåna âäxsän rähbärlik edirdim vä täyyarä ilä tez-tez döywâ meydanåna uçur, härbi ämäliyyata özwm näzarät edirdim”... Budur âahån äsl simaså! Fars xalqånån qähräman oêlu Xosrov Ruzbeh demiâdir: ” Här bir baâqa iâ kimi, yaxâå ölmäyi dä bacarmaq lazåmdår!” 1946-ci il hadisälärindä Azärbaycan oêlu vä qåzlarå läyaqätli ölwmwn aêlagälmäz, misilsiz formalarånå göstärmiâdilär. Xalq yazåçåså Mirzä Ibrahimovun ” 1945—1946-ci illärdä Cänubi Azärbaycanda milli-demokratik häräkat haqqånda” mäqaläsindän: ” Bäli, Iran ordularå Täbrizi aldå!...Mwrtäcelärin mäddahlarå anlamårdålar ki, mädh wçwn, qwrur wçwn deyilmiâ bu sözläri tarix lä’nätlä yad edäcäkdir. Iran ordularå! Bu sözlär Azärbaycan balalarånån, kwrd vä ermäni uâaqlarånån gözwndä äbädi olaraq zwlm vä zorakålåêå lä’nätä gälmiâ kabusunu canlandåracaq vä onlarå azadlåq uêrunda mwbaråzälärä çäkäcäkdir. ...Azärbaycan xalqånån baâåna gätirilän zwlm vä fälakätlär orta äsrin, Çingiz xan vä Teymurläng kimi qanlå fatehlärin törätdiyi dehâätläri kölgädä buraxår. Budur, onlarån qan donduran vähâiliklärinä bir neçä misal: Märänddä mwrtäcelär bir dästä demokratå meydana çåxaråb daâ-qalaq edib öldwrmwâlär. Hämin Märänddä bir neçä fädaini, o cwmlädän aêsaqqal bir qocanå atån quyruêuna baêlayåb meydanda gäzdirmiâ vä vähâiyanä bir swrätde hälak etmiâlär. Dekabrån 16-da orada serjant Alamini top kimi havaya ataraq, göydä gwlläbaran etmiâ, sonra meyidi soyunduraraq aê neft säpib od vurmuâ vä yanan cänazäni mäâ’äl kimi âähärdä gäzdirmiâlär. ...Xoyda fäal demokrat Ismayålå vähâiyanä surätdä öldwrmwâlär. O son näfäsindä ” Yaâasån Azärbaycn Demokrat Firqäsi!” deyä qåâqårmåâdår. Vähâilär onu tikä-tikä doêrayaraq ät vä swmwk parçalarånå bir arabaya yåêmåâ vä âähärin kwçälärindä gäzdirmiâlär. ...Täbrizdä leytenant Särtibi öz evindä mwhasirä edildikdä, ävvälcä qadånånå vä körpä uâaqlarånå öldwrmwâ, sonra bir neçä cälladå hälak edäräk, axåråncå gwllä ilä özwnw vurmuâdur. ...Azärbaycan Demokrat Firqäsi Xoy äyalät komitäsinin sädri Ähmädi ölwmqabaêå onu sorêu-suala çäkän Tehran cälladlaråna demiâdir: ” Män Tehran nwmayändälärinin suallaråna heç bir cavab vermäyäcäyäm, mänim cavablaråm sizä bällidir. Män sizin murdar wzwnwzw görmäk istämiräm. Ömrwmwn son iki ilini män Azärbaycn xalqånån yolunda xainlär vä mwrtäcelärlä mwbarizäyä häsr etmiâäm. 1911-ci ildä siz mänim atamå da bu cwr öldwrmwswnwz. Çwnki o da xalqåmån azadlåêå yolunda Sättarxan dästäsindä vuruâurdu. Mäni dä öldwrwnwz. Amma yadånåzda saxlayånåz ki, böywk intiqam gwnw gäläcäkdir. ...Ähmädi ölärkän gwllälänmäsini xahiâ etmiâdi. Lakin cälladlar onu döyä-döyä, båçaq vä xäncärlä doêraya-doêraya öldwrmwâlär”. 13 Xatirä, yaxyd qanlå göz yaâå. Hämin hadisälärin iâtirakçåså vä âahidi olan bir gälin, illär ötändän sonra, yaâlå vaxtånda Täbrizin qanlå dekabr gwnlärini belä xatårlayår: ” Cämi bir neçä ay idi evlänmiâdik. Ärim milli hökumätdä fäal çalåâanlardan idi. Iran ordusu Täbrizä gäländä sorêu-sualsåz gwllälädilär. Älä dwâmäyäk deyä Täbrizdän qaçmalå idik. Qayånanam fayton tutub gälmiâdi. Gecä qorxa-qorxa evdän çåxdåq. Fayton donmuâ, buz baêlamåâ yolla iräliläyirdi. Bir-birimizä qåsålåb oturmuâduq. Lakin çox häyäcanlå idik. Fayton demäk olar ki, här beâ-on däqiqädän bir dayanår, faytonu harasa yoxa çåxir, bir azdan qayådårdi. Bir neçä saat keçmiâdi, lakin hälä âähärdän çåxa bilmämiâdik. Axår qayånanam dözmädi: ”ay filankäs, biz qadån xeylaêåyåq, özwmwz dä täläsirik. Sänin qäsdin nädir ki, tez-tez faytonu saxlayåb harasa gedib täzädän qayådårsan?” Faytonçu bir mwddät susdu, sonra asta-asta dedi: ” Rahatsåz olmayån xanåm! Mänim heç bir qäsdim yoxdur. Teztez dayanmaêåmåzån säbäbi dä budur ki, kwçälär meyitlä doludur. Keçmäk olmur. Donub yola yapåâåblar. Faytonu wstwndän swrmäyäcäyäm ki? Dwâwb älläâä-älläâä birtähär asfaltdan qoparåb känara çäkiräm, täzädän yoluma davam ediräm”. Bäli, Täbrizin o âaxtalå qåâ gwnlärindä kwçälärdän keçib getmäk çätin idi. Minlärlä adam kwçä döywâlärindä öldwrwlmwâdw. Sonrakå bir neçä ay ärzindä Azärbaycan vä Kwrdwstanån demäk olar ki, här bir ictimai meydançaså cärgälärdä dwzwlän dar aêaclaråndan asålmåâ wsyançå meyitläri ilä dolu idi. Bu hämin gwnlärin âahidi olmuâ Amerika konsulunun sözläridir (Bax: M. M. Çöâmazär. Azärbaycan Demokrat Partiyasånån yaranmaså vä fäaliyyäti, ” Elm” näâriyyatå, Bakå, 1986,säh.146) ” Amerika-Ingiltärä imperialistläinin göstäriâå ilä âah qoâunlarå Azärbaycanån iyirmi min qoca, cavan, arvad vä kiâisini öz hwquqlarånå täläb etdiklärinä görä qålåncdan keçirdilär. Evlär yandåråldå, ailälär särgärdan oldu. Mäârutä inqilabånån qeyrätli vä canåndan keçmiâ mwcahidlär näsli dästä-dästä dara çäkildi, dästä-dästä Bädrabad vä baâqa dwâärgälärä swrgwn olundu”. Burda räqämläri saxlaâdåråb, kiçiltmäyä çalåâan Tehran mätbuatånån fikridir. Äslindä isä inqilabån qurbanlarånån sayå qat-qat çox olub. Täkcä 1946-cå ilin dekabr ayånån sonunda Azärbaycanda öldwrwlänlärin sayå 30 min näfärdän çox idi. bundan daha artåq adam swrgwn edildi. 1946-cå il Cänubi Azärbaycna milli azadlåq häräkatåna rähbärlik edän S. C. Piâävärinin dä taleyi ”häll olunmuâdu”. O, SSRI-yä gäldi, Stalin dövrwnä xas olan bir wsulla, ”qäza näticäsindä” aradan götwrwldw. Lakin inqilablarån qurbanlarå täkcä häyata göz yumanlarån sayå ilä ölçwlwrmw? Xalqå neçä illär ärzindä, boêulan arzular, qårålan inamlar hanså räqämlä ölçwlä bilär? Vä nähayät, ywz minlärlä mwhacirin, Çindän tutmuâ ABÂ-a qädär, mwxtälif ölkälärin yollaråna säpälänän saysåz-hesabsåz didärginlärin parçalanmåâ wräyi, daêålmåâ ailäläri, ömrw göz yaâå içindä keçän bwtöv bir näslin ahfäryadå... Bunu hanså ölçw ilä ölçmäk olar? Inqilabçå arvadånån sonrakå taleyi. Gälin-qayånana bir mwddät känddä gizlänirlär. Sonra gälin häbs edilib minlärlä baâqa inqilabçå ailäsi kimi Iranån cänubuna, häyat älamäti olmayan sähralara swrgwn edilir. Swrgwn olunanlarån araså käsilmäyän axånå bwtwn Iranå âimaldan cänuba çepäkinä käsib keçirdi. Öz cavan, märd, sevimli ärini itirmiâ, yaxån adamlaråndan uzaq dwâmwâ, zifaf pärdäsindän çåxmazdan baâå olmazån mwsibätlär çäkmiâ gälin ac-susuz, ayaqlarånå swrwyä-swrwyä bu insan selinin aêzånda axåb gedirdi. Lap naêållardakåna bänzäyän bir ähvalat da baâ vermiâdi: yolda görän vä ona vurulan bir bäyzadä dä öz faytonunda bu bitib-twkänmäz yollarå onunla yanaâå gedirdi. Zabitlärlä danåâåb razålåq almåâdå, onu faytona dä’vät edirdi, bu äzabdan qurtarmaq istäyirdi. Pulpäräst dövlät mä’murlarå ilä bu iâi görmäk o qädär dä çätin deyildi, lakin qåzån äzmi Azärbaycan fädailärinin äzmi kimi dönmäz idi: ” Män inqilabçå ärimin ruhuna xäyanät edä bilmäräm. Inqilabçå arvadånån ayrå taleyi yoxdur!” Azärbaycan qadånå! Sänin önwndä milyon kärä baâ äymäk azdår. Öz tale qismätinin, sevgisinin, uâaqlarånån atasånån, färqi yoxdur, xoâ gwnläri az olub, ya heç olmayåb, näinki özwnä, hätta 14 väfatåndan illär keçändän sonra, ruhuna belä xäyanät etmäyän bu näcibliyi vä qwdräti, bu çiçäk zärifliyini vä qaya dözwmwnw sän hardan almåsan?! Ölkänin cänubuna doêru uzanan, bitib-twkänmäyän iâkäncä yollarå! Vä bu yolla yanaâå uzanan bir xoâ gwn ilêåmå, vä’d, xilas, yeni häyat!.. Lakin mäsläk vä qeyrät sahibi wçwn bir yol var... Cavan gälin dä bu yola dwâwb ölwmä doêru gedirdi vä o faytondan dil çåxaranån gözäl wzw hämin yollar boyu qum wstä qåvrålåb wstlärinä atålmaêa hazår olan ilanlarån sifätinä qaråâårdå. Az qala ömwr sonra Badåda o qadån yenä eläcä sadiq, äyilmäz vä peâmançålåq duymayan bir vwqar içindä yaâayårdå. Onun söhbäti qeyri-ixtiyari, rus dekabristlärinin dalånca min kilometrlärlä yol keçib uzaq Sibir tänhalåêåna varan , bu boyda mäâäqqätlärin içindä dä özlärini ”dwnyanån än xoâbäxt qadånå” hesab edän xanåmlarånån—dekabristlärin bacålarånån vä arvadlarånån faciäli vä oxâar talelärini yada salår. Xalqlarån mä’nävi birliyini göstärmäk wçwn bundan gözäl misal tapmaq olarmå? *** Baâqa bir faciä. Cänublu dostlarånmåzdan biri hämin qanlå gwnlärdä Âimali Azärbaycana qaçan ailälärdän birinin baâåna gälän mwsibäti göz yaâlarå içindä naêål edirdi. Är-arvad uâaqlarånå da götwrwb daê yolu ilä Länkärana, qohumlarånån yanåna pänah gätirirlär. Ac-susuz neçänci gwn idi yol gälirdilär. Yol da ki çätin, keçilmäz. Qadån qabaqda qatårån belindä, qucaêånda körpäsi. Kiâi dä arxadan gälir, balaca, ac, xästälikdän wzwlmwâ oêlun çiyninä alåb, yorêunluqdan ayaqlarånå zorla swrwywr. Qäzäbindän yeri-göyw yandårmaq, tanrånå da öz görwnmäz taxtåndan endirib haqq mähkämäsinä çäkmäyä hazårdår. Säbrinin twkänän çaêånda çiyninä aldåêå uâaq da bir yandan wräk parçalayan bir säslä zaråyår. ” Acam, ac...am, a...c...am...” Ata wräyi daha bu säsä dözä bilmir. Bwtwn keçmiâ, gäläcäk, övlad, ailä gözwndän silinib gedir. Sanki uçurumun dibindän gälän bu säs, bu övlad ata dwâwncäsini dondurur. Istäkli qadånånå nabäläd daê yollarånda tärk edib, balasåyla birgä o säsin, o ölwm harayånån, dibsiz uçurumun qoynuna atålår. *** ...Qatar Araz boyu gedir vä xalqån taleyini öz taleyindä yaâadan, Iranda bu äsrdä baâ vermiâ bwtwn hadisälärin âahidi olan, här däfä irtica gwclänändä dästä-dästä qovulan, swrgwn edilän, ölwmwn älindän qaçan, ya da öz ideallaråna daha da yaxån olmaq, daha qäti mwbarizälärä görmäk wçwn dwnya ölkälärinä säpälänän yuz minlärlä mwhacår, ”pänahändäni”, ”demokrat”, ” cänublu” qardaâ vä bacåmåzå dwâwnwräm. Onlarla çox görwâmwâäm; Orta Asiya respublikalarånda, Rusiyanån mwxtälif âähärlärindä, Moskva vä Leninqradda, Ukrayna vä Belorusiyada, xarici ölkälärdä vä nähayät Sovet Azärbaycanånda. Här däfä Cänubi Azärbaycan inqilablarå yatårålandan sonra gwllädän, qålåncdan, dar aêaclaråndan, doêranmaq vä tonqalda yandårålmaqan, gözwnä mil çäkilmäkdän vä âaqqalanmaqdan, diri-diri torpaêa basdårålmaqdan, saçåndan vä ayaêåndan asålmaqdan birtähär yayånåb dwnyaya säpäläniblär. Äsrin ilk illärindän baâlanan bu faciä, yä’ni milläti öz evindän zorla didärgin salmaq vähâiliyi indi dä davam edir. Här iyirmi-otuz ildän bir, yeni näsil yetiâdikcä, Azärbaycan swd kimi wz baêladåqcan wzwnw yåêår, baâånå qoparår, onu dwâwnän baâsåz vä vuran älsiz qoymaêa çalåâårlar. Bu, fars âovinizmin vä dwnya imperializminin çoxdan bäri ” uêurla” häyata keçirdiklärini bir proqramdår. Millätimin ruhuna heyranam! Ilan gwlläyä atålan kimi, qanåna qältan edilcäyini bilä-bilä här däfä ölwmwn wstwnä atålår, qätiyyätlä, sevinclä; bu belä olub, görwnwr, hämiâä dä belä olacaq, ta xalqån yaâayåâ älifbaså olan azadlåêa, mwstäqilliyä vä bwtövlwyä yetiâänädäk!.. Çox täbii bir arzudur! Yä’ni dwnyaya insan gälibsä yaâamalådår, aêac gälibsä boy atåb, çiçäk açåb, meyvä-bar vermälidir; aêac mövcuddursa, bwtöv olmalå, torpaêånda arxayån yaâamalå, öz dilindä danåâmalå, öz mä’näviyyatånån, 15 läyaqätinin, var-dövlätinin sahibi olmalå, heç kimi äzmämäli vä heç kim täräfindän äzilmämälidir! Täbiät qanunlarå cämiyyätä dä aiddir! Dwnyanån mwvazinäsi o vaxt pozulur ki, bu qanunlarla hesablaâmår, täbii inkiâafdan yox, zorakålåqdan asålå oluruq! Sovet Azärbaycanå elminin, mädäniyyätinin inkiâafåna täkan vermiâ, o wzdä häyata keçmäyän yaradåcålåq vä elmi axtaråâ arzularåna burda qovuâmuâ minlärlä cänublunun här birinin taleyi bu xalqån faciäsinä gwzgw tutur. ...Qocaman jurnalist Qulam Mämmädliyä baxåram, gördwyw iâläri, gecä-gwndwz ölkänin arxivlärindän topladåêå materiallarå xatårlayåram, här biri bir xårman värini xatårladan, iri, aêår, indi asta-asta äsän ällärini göz önwnä gätiriräm vä inana bilmiräm ki, bu gwmrah kiâi bu ywzilin ävvällärindä dä yaâayåb vä o vaxtån mätbuatånda jurnalist kimi çåxåâ eläyib, ömwr yolu onu Irandan Orta Asiyaya—Twrkmänistana, ordan da Bakåya atåb... Uca boyuna, qayadan yonulmuâ kimi särt wzwnä baxanda dwâwnwräm, här hanså xalqå tanåmaq wçwn onun bir nwmayändäsini göstärmäk lazåm gälsä, Qulam Mämmädli Cänubi Azärbaycan xalqånå läyaqätlä edä bilärdi. *** Neçänci sinifdä oxuduêum vä neçä yaâånda olduêum yadåmda deyil. Mwharibäyä gedib qayåtmamåâ Näzär äminin wstw taxtalå, häyätindä iri heyva aêacånån meâä kimi såx kölgälänäcäk yaratdåêå vä kimsäsizliyi ilä bir az da sirli-sehrili görwnän evlärindä, az qala otaêån yaråsånå tutan iri taxta çarpayånån wstwndä qonâu uâaqlarla baâ-baâa verdiyimizi gwnläri xatårlayåram. Daha doêrusu, män özwmdän yaâlå olan cavanlarån dästäsinä qoâula bilmäk ” e’tibarå” qazanmåâdåm. Soyuq qåâ gwnlärindä çartåltåyla yanan odun peçinin hänirindä, isti yay gwnlärindä bu häyätin çäkib gätirdiyi särin kwläyin mwrgwlw rahatlåêånda baâ-baâa verib gäläcäk wçwn planlar cåzår vä bir dä täzä tapdåqlarå kitablarå bärkdän oxuyurdular. Hamåså Rwstämxanlålar näslinin seçmä cavanlarå idilär. Necä oldu onlarån sonrakå taleyi? O arzular baâa çatdåmå? O vaxt mänim gözwmä son däräcä qwdrätli vä här âeyä qadir kimi görwnän cavanlarån taleyini fikirläâändä—häyatån amansåzlåêå qarâåsånda sarsålåram. Çwnki hämin cavanlar wräklärindä kwkräyän arzularå ilä häräsi, az qala bir ölkä idarä etmäyä, bir ordunu döywâä aparmaêa hazår idilär. Kitabån, bädii sözwn vä wmumiyyätlä, keçmiâä qovuâmuâ här âeyin gözälliyini ilk däfä onlarån arasåna dwâändän sonra duymuâdum. Bu evin otaqlarå da bir qädimlik havasåna bwrwnmwâdw. Divarlarda qåzålgöz taxtalaråndan yonulmuâ çoxgözlw dolablar var idi. Elä hämin taxtadan bärbäzäkli divar räfläri yonulmuâ, räflärin dä qabaêåndan qotazlå asmalåqlar asålmåâdå. Divardakå balaca xalçanån wstwndä iyirminci illärin wslubu ilä hazårlanmåâ çox tämtäraqlå âäkil-venetka var idi. Xårda portretlär säliqä ilä yan-yana dwzwlmwâdw. Här birinin wzwndä inam, qätiyyät, sevinc olan cavan, gözäl oêlanlar boylanårdå. Hämin âäkli sehrli edän vä evin än nadir äâyasåna döndärän bir dä bu idi ki, âäkillärin altånda o vaxt mänä bälli olmayan, däqiq yadåmda deyil, ya äräb, ya da latån qrafikaså ilä sözlär yazålmåâdå. Âäkildäkilär täk-täk xatårlananda bu sözlär canlå adamlara çevrilirdi, onlarån häräsi bu kändin, bu mahalån qeyrätli, däyärli kiâisinä dönwrdw. Taxtån wstwndä baâ-baâa verib oturan o cavanlarån növbä ilä bärkdän oxuduqlarå bir kitabån qährämanlarånån taleyindä vä därdlärindä, doêrudan da, hamånå kövräldän bir doêmalåq vä ”qädimlik” var idi. Musa kiâinin ailäsi, känd xårmanå vä mänä tanåâ olan bir häyatån xårdalåqlarå — däqiq, canlå idi vä kitabla bizim yaâadåêåmåz häyatån, kändimizin, öz taleyimin arasånda körpu salårdå. Ädäbiyyatå nä isä bizä doêma olan bir dwnyanån äks-sädaså hesab etmäyimä säbäb olan da elä hämin o cildi äli bayraqlå swvarilärin âäkli ilä bäzänmiâ kitab oldu. Özwm mwstäqil oxuduêum illärdä gördwm ki, bu ”gäläcäk gwn” romanådår. Bizim näslin ruhuna ”gäläcäk gwn” qädär gwclw tä’sir göstärän bir äsär tapmaq çox çätindir. Bu kitab bir dä ona görä doêma idi ki, Musa kiâinin xårmanåna bänzär bir xårman elä bu toplaâdåêåmåz evin arxasånda var idi; orda da bizim öz Musa kiâilärimiz sähärdän-axâamadäk çalåâårdålar. Wmumiyyätlä, bu aêrålå, sehrli, äzåz Cänub dwnyaså lap yaxånda, bizim daêlarån o 16 wzwndä idi vä bizim camaatla ” o tayån” kitabda göstärilän adamlarå arasånda heç bir färq görmwrdwm. Illär ötdw. Universitet ayditoriyasåndan ” ädäbiyyat vä incäsänät” qäzetinä getdim, hörmätli yazåçåmåzla yaxåndan tanåâ oldum. Bu qädär qåsa ömwrdä belä böywk imkanlara da määttäl qalårsan. Sänin wçwn älçatmaz olan adamlarla bir gwn wz-wzä oturmaq xoâbäxtliyi dä qazanårsan. ...Belä bir hiss mäni Räsul Rzanån balaca iâ otaêånda oturduêum, onun mavi gözlärindäki sehrli kädär wmmanåna qärq olduêum gwnlärdä dä bwrwmwâdw. Onlarån här ikisi, o qädär dä däqiq ifadä oluna bilmäyän bir mä’nada özwmwzw tanåmaq vä ätrafåmåza ayåq baxmaq mä’nasånda özwmw çox borclu hesab elädiyim adamlardår. Täässwf ki, âiräyä yåêåâanån çoxaldåêånå görwncä, hamådan çox ehtiyacåm olsa belä, qaçmaqdan, uzaqlaâmaqdan baâqa bir yol tapa bilmämiâäm vä bu ”xästälik” wräyimä son däräcä doêma olan bir såra adamlar yaxånlaâmaêåma mane olub vä bu sözläri demäyä o vaxt dilim açålåb ki, bu böywk sevgi artåq hämin adamlarån bä’zilärinä yetä bilmäz. Halbuki män sevgi, e’tiqad vä inamla kiminsä ömrwnwn uzanacaêåna, kimisä aêrålarånån azalacaêåna vä ya heç olmazsa ölwmwnwn ywngwlläâäcäyinä çox inanåram. ...Azärbaycan yazåçålarå dwnyada bälkä dä än az mäktub alan yazåçålardår. Biz dädä-babadan gälmä bir qurubäylik iddiasåyla, qäribä ” qwrur”la e’tirafdan qaçår vä guya kiçilä biläcäyimizdän qorxuruq. halbuki bu e’tiraf, ruhuna qanad verän adamlara öz mähäbbätini çatdårmaq qädär dä insanå gözälläâdirän bir âey täsävvwr etmäk çätindir!.. Sonralar ” ädäbiyyat vä incäsänät” qäzetindä iâlädiyim illärdä, Bakåda, Moskvada, mwxtälif ali mäclislärdä, aråqlayåb, säsi zäiflämiâ xalq yazåçåmåzån çåxåâlaråna qulaq asa-asa, onun gänclik illärindän orta mäktäb därsliklärinä dwâmwâ vä nädänsä yadåma hämiâä öz qährämanå Firudun Ibrahiminin salan cavanlåq âäklini xatårlaya-xatårlaya qisa bir insan ömrwnwn hardan-hara ywksälä biläcäyi vä bu ömrwn imkanlarå qarâåsinda hämiâä heyrätä gälmiâäm. Cänubi Azärbaycanda, Särabda dwnyaya göz açan, hälä lap uâaq vaxtlaråndan doêma ata ocaêåndan didärgin dwâän, yalån, körpä ayaqlarå ilä kändin daâ-käsäkli yollaråndan keçib namä’lum bir gäläcäyä addåmlayan balaca, aråq uâaqla—bu gwn dwnya âöhrätli yazåçånå, Asiya vä Afrika yazåçålarånån swlh uêrunda mwbarizä häräkatånån liderlärindän olan görkämli dövlät xadimini bir araya såêåâdårmaq, yanaâå täsävvwr etmäk çätindir. Onun ucaldåêå âöhrät wfwqlärinin geniâliyini täsävvwrä gätirdikcä här däfä atasånån älindän tutub daâlå yollarla täläsän, Bakåya, neft mä’dänlärinä, qwrbätä can atan o ayaqyalån, zäif uâaêa daha artåq doêmalåq duyuram vä mänä elä gälir ki, Mirzä Ibrahimovun baâa dwâmäk wçwn hämiâä gäräk adamå kövräldän o uâaqlåq illärini, nämli yollarda såzåldayan yalin ayaqlari da xatårlayasan... *** ...Qocaman ädäbiyyatâwnas-alim, âair-tärcwmäçi Mämmädaêa Sultanovla dostluêumuzun yaâå iyirmi ilä çatåb. Evsiz-eâiksiz illärimdä, kirayäniâin yaâadåêåmåz, bä’zi çöräkpuluna möhtac olduêumuz gwnlärä âahid olan vä hämin çätin vaxtlarda hämiâä wmid vä täsälli dayaq duran adamlardan biri dä Mämmädaêa mwällim olmuâdu. Här däfä ona vä onun näcib bir insan olan häyat yoldaâå Badisäba xanåma baxanda fikirläâirdim: ” Âwkwr, hälä belä adamlarån kökw käsilmäyib” Klassik ädäbiyyatåmåzå öyränmäk vä täbliê etmäk, qädim älyazmalaråmåzå toplamaq sahäsindä Mämmädaêa mwällimin xidmätläri ziyalålaråmåza yaxâå bällidir. Cänubda—Savalan ätäyindä, daêlarån o wzwndä dwnyaya göz açmåâ bu adamån taleyi dä, onlarla yaâådå, dostu kimi täxminän eyni cwrdwr. 17 Mämmädaêa mwällim Bakåda böywk bir ailäni ärsäyä yetirib, Daêwstw parkån yanåndakå evindä qardaâlarå ilä bir yerä yåêåâanda uâaq kimi âänländiklärini, dwnyanån därd-qämini unutduqlarånå xatårlayåram. Halbuki, Cänub därdini onlarån här birisi öz taleyindä yaâamåâdå. Bu ywkw hamådan çox çäkän isä Mämmädaêa mwällim olmuâdu. Atasåndan sonra böywk bir ailänin äziyyäti onun çiyninä duâmwâdw. Ancaq bu çätinlik onu çaâdårmamåâdå. Âahmat taxtaså arxasånda tez-tez mwbahisä edän, kwswb-baråâan mehriban qardaâlar — geolgiyaminerologiya elmläri doktoru, professor Qädir Sultanova, tanånmåâ âärqswnas-alim, tärcwmäçi, ADU-nun mwällimi Rähim Sultanova baxanda, onlarån Savalan ätäyindäki baêlarån gözälliyindän, ora meyvälärinin indiyäcän burunlaråndan getmäyän ätrindän danåâåqlarånå dinläyändä inana bilmirdim ki, bu qocaman kiâilärin dä ömwr yolu o dähâätli mwhacirät äzablaråndan baâlayåb. Akademik Âäfayät, tärcwmäçi-alim Mwbariz Älizadä, qocaman jurnalist Näsir Imanquliyev vä neçä-neçä baâqa ziyalålaråmåzån här birinin könlwndä bu Cänub därdinin qaysaq baêlayåb såzåldadåêånån âahidi olmuâam. *** ...”Didärginlär” adlå poemamda Cänubi Azärbaycanlå mwhacirlärin vä dwnyada onlarån tale bänzärlärinin mwräkkäb ömwr yollaråndan balaca bir sähifäni canlandårmaêa çalåâmåâdåm. Mövzu özw älimdän tutub arxasånca apardå; gördwm bu ”mwhacirät” sözw bu gwnwn-dwnänin söhbäti deyil, ywz illär boyu xalqån än böywk oêullarå öz doêma ocaqlarånån qåraêånda yer tapa bilmäyib, iradäsini, zäkasånå swbut etdirmäk wçwn dwnya dolaâåb, yollar yorub. Yadåma dwâdw ki, Azärbaycanda doêulan Zärdwât dä peyêämbärliyini yurdundan ävväl känarda qäbul etdirib; ” adamån öz vätänindä peyêämbär olmaså çätindir”, gäräk gedib hardasa peyêämbär olub qayådasan. Yadåma dwâdå ki, Xaqanå dä, Näsimi dä, orta äsrlär Azärbaycanånån minlärlä zäka sahibi kimi, därdlärini qwrbät yollaråna påçåldayåb, vätändän uzaqdakå ölwmw ata ocaêånån sonsuz kädäri ilä qarâålayåblar. Yadåma dwâdw ki, inqilab rähbäri Leninä dä o boyda Rusiyada yer yox idi. O öz böywk ideallarånå säpib, ilk cwcärtiläri göyäränädäk yurdundan didärgin dwâdw, adi bir inqilabçå kimi gedib, inqilab rähbäri kimi qayåtdå... Poemanån bir yerindä görkämli Cänubi Azärbaycan âairläri Balaâ Azäroêlu, Söhrab Tahir xatårlanår: Yurdumuzdan aralå dilimiz dä mwhacir, Uzaq qäbiristanlarda ölwmwz dä mwhacir! Gäncliyini hicrana bada verän — mwhacir! Gäläcäkdän iâåqlå säda verän — mwhacir! Aêlåna arxalanan, söz äsiri — mwhacir! Haqqa bayraqdar olan Xiyabani — mwhacir! 18 Piâäväri — mwhacir! Balaca bir torpaêa Neçä diâ qåcananda, Bir wzwm gwlär ikän Bir wzwm daêlananda. Solmaz saydåêåm baêça ayrålåqan solurmuâ. Qardaâån evindä dä mwhacirlik olurmuâ. ...Baâånda aê saç gördwm Amandå, Söhrab ämi, belä vaxtsåz täläsmä saçlarå aêarmaêa. Ömwrdän möhlät gäräk Arzumuza çatmaêa Qoy ”mwhacir” deyilsin, ”pänahändä” deyilsin! Yurdsuz, gwcswz, wmidsiz Yazåq bändä deyilsän! Pasportun rängi ayrå, qälbimizin qanå bir. Qanå, ruhu, tarixi kaêåz ayåran deyil, saziâ ayåran deyil! ...Gwndän-gwnä çoxalår baâånda aê cåêårlar, amandå, Azäroêlu! Ot basmåâ körpwläri karvanlar aêartmamåâ— Saçå aêartmaq nädir?! Orda dwâgwn analar dwnyadan köçä bilmir, dälidir-divanädir... Iki âair taleyi, iki vätändaâ faciäsi! Azäroêlunun-poeziyasånda ram edilmiâ filin dözwmwnä bänzär bir dözwm, täpär vä mwdriklik var. Sanki öz gwcwnw, qwväsini hämiâä qänaätçiliklä iâlädir, arzuladåêå 19 gwnlärin gecikä biläcäyindän ehtiyac edir vä öz sazånå asta-asta gwmwldada-gwmwldada gözlärini tarixi yollaråna dikib gözläyir. Bu mä’nada onun taleyi 1981-ci ildä 90 yaâånda dwnyadan köçmwâ atasånån taleyinä çox bänzäyir. Män yuxarådakå misralarå yazandan iki il yaråm sonra Iran qäzetlärinin birindä Balaâ Azäroêlunun ataså ilä mwsahibäni oxudum. Gördwm ki, özwmdän asålå olmadan, fähmlä dwz durmuâam, yaâå doxsanå haqlamåâ qoca qäzet mwxbirinä demiâdi: ”Balaâ gälmäsä ölmäyäcäyäm!” Sonra biz Balaâ Azäroêlunun evinä, atasånån yasåna da getdik, özw Cänubda keçinän bu kiâinin Âimalda layiqli yaså tutulurdu. Lakin män indinin özwndä dä o atanån sözwnä inamåmå itirmämiâäm. Çwnki bu äqidänin sahibläri doêrudan da öz arzularåna yetmämiâ ölä bilmäzlär. Yäqin ki, Tehranda yaâayan anasånån ömrwnw qårålmaêa da elä bu inam vä faciäli wmiddir. Ana haqqånda daha bir äfsanä. Cänubda Azäroêlunun anasånå görwb gälänlärin birindän sarsådicå bir söhbät dä eâitmiâäm: Aêbirçäk qarå illär uzunu här axâam Balaâån yerini açåb oêlunun yolunu gözläyir... Indi dä Cänub vä Azäroêlu poeziyaså haqqånda dwâwnändä yadåma doxsan yaâlå aêbirçäyin häyatå dwâwr vä mänä elä gälir ki, bu, elä häm dä âairin vä bwtövlwkdä Gwney Azärbaycanå Âe’rinin harayådår: ”Bu xalqå bwtöv görmäsäm susmayacaêam!” ...Gözäl âairimiz Söhrab Tahirin anasånån gäliâini hamåmåz yaxâå xatårlayåråq. Bu görwâw illär uzunu gözlämiâdik. Görwâlärdä Söhrab Tahirdän xahiâ edirdik, o da anaså ilä telefon söhbätini danåâårdå. Anaså oêlunun säsini öz qardaâånån, Söhrabån dayåsånån säsinä oxâatmåâdå. Inanmamåâdå. ”Mäni xatårlayårsanmå” deyä soruâmuâdu. Söhrab ”Xatårlayåram” —demiâdi. — ”Sänin saê yanaêånda iki, sol yanaêånda bir xalån var”. O gwndän dä ananån oêlu ilä görwâmäk uêrunda mwbarizäsi baâlamåâdå. Iran dövlät aparatånda döymädiyi qapå qalmamåâdå, neçä illik vuruâdan sonra axår ki, razålåq almåâ vä gälmiâdi. Däfälärlä qucaq-qucaq gwl-çiçäklä qarâålamaêa gedib, Bakå gämi limanåndan kor-peâman geri qayåtmåâdåq. Ana isä qäfildän, gözlänilmädän gälmiâdi vä sahilä çåxan kimi, qårx il görmädiyi oêlunun qolu wstwndä wräyi såxålåb, özwndän getmiâdi. Altå ay Sovet Azärbaycanånda qonaq qalan, oêlunun hörmätini, gözäl gwzäranånå görän ana Irana qayådandan sonra, sanki arzusuna çatåbmåâ kimi, gözlärini äbädi yummuâdu. Lakin bu xäbäri Söhraba täxminän bir il sonra çatdårmåâdålar. Vä onun xäyalånda ananån ömrw bir il dä uzanmåâdå. Näsibä ananån yasånå Bakåda ölwmwndän bir il sonra saxladåq. Söhrab ”ämi” Iran Astarasåndakå dayåsånå, Tehranda yaâayan qardaâlarånå tez-tez xatårlayår, âäkillärini cibindä gäzdirir, illärlä bir telefon danåâåêånån sevinci ilä yaâayår. Här däfä onun dilindän qardaâlarånån: ”Söhrab, Londona gediräm, gäl orda görwâäk”, Söhrab, Istambula gediräm, gäl orda görwâäk”, ”Söhrab, Tokioya gediräm, gäl orda görwâäk” — çaêåråâlarå barädä söhbätläri eâidändä qanunlarån amansåzlåêå qarâåsånda heyrätä gäliräm. Cänublu-Âimallå Azärbaycan qulaêå Isaq Musaq quâlarå kimi budaqdan-budaêa, âähärdän-âähärä, qitädän-qitäyä qonub: ”qardaâ, eâidirsän?”, ”Hä, eâidiräm!”, ” Qardaâ, gäl görwâäk!” deyä dad-haray çäkän doêmalarån säsindän tutulub. Bir ailänin iki wzvwnwn, iki qardaâån, iki azärbaycanlånån görwâwnä mane olmaq wçwn dwnya siyasätbazlarå ywzqatlå sädlär-särhädlär icad ediblär. Dwnyada cämi bir neçä xalq ayrå yaâayår. Onlarån da taleyi bizimkinä bänzämäz. Bäâäriyyätdän älli milyonluq insan qurbanå, saysåz-hesabsåz mä’nävi vä maddi särvät qoparmåâ faâist Almaniyasånån varisläri dä cämi 30—40 il sonra mwäyyän hwquqlar äldä edä biliblär; Demokratik vä Federativ Almaniya heç olmazsa idman oyunlarånda vahid alman xalqånå tämsil edä bilir. Bäs biz kimi qårmåâåq, kimin âähärlärini kwlä çevirmiâik, kimin min illik mädäniyyät abidälärini mähv etmiâik, kimin toyuêuna daâ atmåâåq?! Sovet Azärbaycanå vätändaâlarån wzwnä Iran Azärbaycanånån särhädläri tam qapanåb. Hätta Iranda iâläyän Sovet diplomatlarå arasånda azärbaycanlålar varsa, Täbrizi görä bilmäzlär, idmançålaråmåz, hätta räsmi 20 nwmayändä dä Täbrizä gedä bilmäz! Âähriyar boyda bwtwn âärqdä mäâhur olan âairin, ädäbiyyatåmåzån canlå klassikinin Bakåya gälmäk arzusunu da gözwndä qoydular. Näbi Xäzrinin Iran haqqånda xatirälärindä bu ayårmaq siyasätinin bwtwn swruâkänliyi äks etdirilib. Onun Täbrizi görmäk arzusuna ”baxaråq” deyä-deyä gwnläri keçirirlär. Sonuncu gwnädäk ona açåqaâkar bir ”yox” sözw deyilmir! Bu, fars âovininizmin simasånå göstärän bir epizoddur! Heç vaxt birbaâa ”yox” demäz, båçaêå kwräyä arxadan saplayar, zähäri fincana gizli damåzdårar, ruhunu gizligizli talan edär!.. Daha bir cänublunun taleyi. Täk yaâayårdå. Närimanov prospektindäki evinä sonuncu dönwâwndän qabaq dostlaråna baâ çäkib borclarånå qaytarår. Sonra yoxa çåxår, iki gwn onu görän olmur. Telefonu da hämiâä mäâêul! Wçwncw gwn yaxån yoldaâlarå âwbhälänib balkondan qapånå såndåråb içäri girir vä görwrlär ki, dästäk qulaêånda, wzwndä xoâbäxt bir täbässwm dwnyasånå däyiâib. Telefon idaräsindän öyränändä aydån olur ki, hämin axâam Qärbi Almaniyadan zäng vurmuâ, qårx ilä yaxån säsini eâitmädiyi qardaâå ilä danåâa-danåâa keçinibmiâ. *** Härä öz faciäsi ilä bir cwr yaâayår. Cänubdan neçä ywz min azärbaycanlå qaçåbsa, onlarån sayå qädär faciä dastanå yazmaq olar. 35—40 ildän sonra bä’zilärinä öz äzizläri ilä görwâmäk qismät olsa da onun aêråsånå täsävvwr etmäk belä çätindir. Neçäsinin wräyi bu görwâ sevincinä tablamår. ...Gämi ilä Irana gedärkän sahilä yaxånlaâanda dözä bilmäyib özwnw suya atan, elä orda da wräyi partlayan bir mwhacirdän danåâårdålar. ...Ermänistanda Leninakan dämiryol vaêzalåndan qonaêåm, Sovet ädäbiyyatånån Twrkiyädä täbliêçisi Zeynälabidin Makaså yola salårdåm. Yaxånlaâan ayrålåêån aêårlåêå wstwmwzä çökdwkcä bu mängänädän çåxmaq vä fikrimizi wçwn wmumi dostlaråmåzå vä onlarla baêlå âux ähvalatlarå xatårlayår, lätifälär danåâårdåq; heç kim inana bilmäzdi ki, biz bir neçä saatdan sonra bälkä dä hämiâälik ayrålacaêåq. Gömrwk idaräsindä toplaâan adamlarån arasånda azärbaycanlålar çox idi. Qädim Âamaxånå öyränän, bu barädä maraqlå äsärlärin mwällifi olan tanånmåâ arxeoloqumuz Hwseyn Ciddi dä burada idi; yanånda da iki bacåså ... Bacålarånån biri Bakåda yaâayår, biri Iranda; qårx ildän sonra görwâwblär. Hämin gwn böywk bacå yenidän Irana qayådårdå; lakin Iran yolu baêlå olduêuna görä Twrkiyädän getmäli idi. Iki bacå soyuq gözlämä zalånda baâ-baâa vermiâdilär; gözlärinin yaâå aê saçlarå kimi, baâlaråna çäkdikläri qara örpäklärin saçaqlarå kimi bir-birinä qaråâmåâdå. Qonâu otaqda sähärä kimi danåâåb hönkwrmwâdwlär. Indi dä qatarån yola dwâmäsi yaxånlaâdåqca, adamlarån arasånda gecäki kimi bärkdän hönkwrä bilmäsälär dä, boyun-boyuna, wz-wzä, ara vermäyän bir såzåltåyla qan-yaâ tökwrdwlär- Ancaq alimin särt wzwnwn bircä äzäläsi dä tärpänmirdi. Bu ucaboylu kiâi gözlämä salonunun här täräfindän görwnwrdw; härdän bacålarånån yanånda oturanda; gözlärini harasa zilläyib fikrä gedändä elä bilirdin bwtöv bir qaya parçasåndan yonulub, ya da içindäki därd bir anda onu daâa döndärib. Bacålar aêlaâdåqca o cånqårånå çåxartmadan daha da särtläâirdi. Gecädän yaêan qar getdikcä gwclänirdi. Qar, gözw tutan aê pärdä kimi qädim Gwmrwnwn wstwnä enmiâdi vä ywz-ywz älli addåm o yanå seçmäk olmurdu. Perron iki täräfdän dä zäncirlänib; särhädçilärin çäkdikläri säddin araså ilä mwsafirlär öz ywklärini vaqona daâåyirlar. Zeynälabidinä tapâårmåâam ki, yolda ehtiyac olsa bu qadåna da kömäk etsin. Hay-kwy dwâwb. Uzaqdan-uzaêa sonuncu çaêåråâlar, sonuncu tapåâåråqlar, sonuncu vida... Perronda demäk olar ki, aêamayan, gözw yaâarmayan adam yoxdur. Budur qapålar baêlandå, zäncirlär götwrwldw, camaat açåq perrona säpäländi. Qatar fit verib, astaasta tärpändi. Bir dä wzwmw çevirändä gördwm ki, bayaqdan sakitcä dayanan o nähäng kiâi bir quâ çevikliyi ilä qatarån wstwnä cumdu, uzun qollarå az qala iki-wç kupänin päncäräsini tuturdu; beläcä 21 qucaqlayåb qatarå saxlamaq istäyirdi. Bacå o wzdän, qardaâ bu wzdän wzlärini buz baêlamåâ soyuq âwâäyä söykämiâdilär vä gözläriylä, dodaqlaråyla, dårnaqlaråyla bu âwâäni didirdilär. Qataar da qårx illik häsrätdän sonrakå görwâwn son anå kimi, ömwr kimi, säadät kimi, dodaqdan çåxan söz kimi saxlanålmaz bir längärlä uzaqlaâåb getdi... Gözlärimi tutan yaâdan heç yanå görmwrdwm. Camaatån dalånca vaêzala girdim. Dwnändän bäri özwnw son däräcä tox tutan, sakit, tämkinli alim qapådan bir-iki addåm atåb, yerimäyä taqäti käsilmiâ kimi, gözlämä salonunun ortasånda heykälä dönwb dayanmåâdå. Iri äli ilä alnånå vä gözlärini örtwb, ätrafåndan keçib gedän adamlara mähäl qoymadan körpä bir uâaq kimi hönkwrwb aêlayårdå. Sonuncu anadäk dözwb, tämkinini pozmayan qocaman arxeoloq elä bil yalnåz indi, qårx illik ayrålåêån baâånda iki aylåq tapdåêå bacåså älindän çåxåb gedändän vä istäkli bacåsånån daha göz yaâånå görmäyäcäyinä, bu qardaâ håçqåråêånån onun wçwn älavä därdä çevrilmäyäcäyinä ämin olandan sonra wräk parçalayan bir inilti ilä aêlayårdå. Bu anlarda fikrindän nä keçirdi: hämin bacåså ilä keçmiâ vä Cänubi özw kimi älçatmaz olan uzaq, qayêåkeâ uâaqlå illärimi, doêma ata-baba yerlärimi, ömrwn ötwb-keçdiyimi, bacåsånån âwâäyä söykänmiâ wzwnw bir daha görä biläcäyinä wmidin son däräcä azlåêåmå?!. Baâåmåza gätirilän mwsibätlärin aêårlåêånå görmäk wçwn elä o gözlämä salonunun ortasånda dayanåb ayrålåqdan daha çox äbädi itkiyä aêlayanlar kimi aêlayan bu çaräsiz qardaâån iri älinin altåndan göyä doêru çevrilmiâ wzwnä vä baâåmåza bu oyunu açan taleyä, tarixä vä hätta allahån özwnä nifrät yazålmåâ bu wzwn här äzäläsindäki aêråya, äzaba baxmaq kifayät idi. Haâiyä. Parçalanmåâ ailäläri, ayrå dwâmwâ bacå-qardaâlarå heç olmazsa qåsa mwddätä görwâdwrmäk wçwn fantastik yollar dwâwnwräm. Indi ki, evlärimizdä, ya o tayda, ya bu tayda görwâmäyimizä icazä vermirlär, bundan da qorxurlarsa, heç olmazsa Arazån ortasånda hasarlå, keçilmäz, qaçålmaz bir ada tapalar, orda görwâwb, wräkläri istäyän qädär aêlayåb, bir neçä gwn näfäs-näfäs yaâayåb, halal çöräklärini bölwb sonra ayrålalar. Xäzärin ortasånda dämir bir ada dwzäldib orda görwâä icazä verälär. Görwâmäyä icazä verilä! Bakåda, Täbrizdä mwmkwn deyilsä, dwnyanån istänilän bir âähärindä, istänilän qädär uzaq bir okean adasånda! Täki görwâmäyä icazä verilä! *** Ayrå-ayrå ailälär kimi, âähärlär, kändlär dä yarå bölwnwb. Astara iki, Culfa iki, Beläsuvar iki... Xudafärin körpwswndän yuxaråda Cäbaryål rayonunun Qumlaq kändi var. Äkiz qardaâlar kimi, biri Arazån bu tayåndadå, biri o tayånda... Belä äkizlärin hamåsånå sayåb qurtarmaq olarmå? Yardåmlånå gäzän görkämli Cänubi Azärbaycan âairi Äli Tudä Canaqbulaq kändindä çaâåb qalåbmåâ; o tayda doêulduêu känd dä Çanaqbulaqdår! *** ...Uâaqlåq yoldaâlaråmdan biri wçwn elçiliyä getmäli idik. Lakin qåz ”demokrat” idi. Oêlanån qohumlarå narahat idilär ki, tanåmadåqlarå bir adamån, özw dä ”ayrå bir ölkänin vätändaâånån” qapåsånå döywrlär. Evä girib bir az söhbät edändän sonra mä’lum oldu ki, qåz adamå ilä oêlan adamå qohumdur. Sadäcä olaraq näslin bir hissäsi daêån o wzwndä, Iranda yaâayår, bir hissäsi bu wzdä, Sovet Ittifaqånda!.. *** ... 1982-ci ilin payåzånda Asiya vä Afrika ölkäläri gänc yazåçålarånån ÅV konfransånda ölkämizi tämsil edän nwmayändä hey’ätinin tärkibindä män dä var idim. Konfrans gözäl payåz gwnlärindä Qårêåzåstanån paytaxtå Frunzedä keçirilirdi. Iyirmidän çox ölkädän gälmiâ gänc yazåçålar swlh uêrunda mwbarizädä qäläm sahiblärinin rolundan danåâårdålar. 22 Livanlå âairä Ziynät Bitarån häyäcanlå, kädärli säsi indi dä qulaêåmdadår: ”Beyrutda mänim evim yoxdur. Onu Israil tanklarå daêådåb”. Äräb ölkälärindän gälmiâ, çoxu cavan yaâåndan häbsxana vä tä’qib sånaqlaråndan çåxmåâ hämkarlaråmåzån wmumi inamånå yämänli Mäcid Äbu Âärarån sözläri yaxâå ifadä edirdi: ”Israil terroru Nasiri öldwrsä dä, Muin Bisusini ( o vaxt hälä saê idi —S.R. ), Mahmud Därviâi öldwrä bilmädi, dwz sözw öldwrä bilmädi! Män nä vaxtsa qälämi yerä qoyacaêam; silah götwrmäk wçwn! vaxtilä Täl-Ävivin bir mähälläsindän baâlanan Israil indi meydan oxuyur. Onlar bu gwn yazåçå dostumuz Ziynätin evinin mätbäxindädirlär. Sabah bizim evä dä soxula bilärlär. Belä halda rahat yaâamaq olarmå!” Bizim nwmayändä hey’äti adåndan wç adam çåxåâ edirdi; biri dä män idim. Cänubi Azärbaycan xalqånån milli mwstäqilliyi uêrunda tarixi mwbarizämizdä bädii sözwn mwstäsna rolunu vä Islam inqilabå gwnlärindä Iranda bizim yaâådlaråmåz olan yazåçålarån mwbarizä meydanåndakå mövqeyini göstärmäyä çalåâårdåm: ”...Bu gwn âairlärin därisini soymurlar. Lakin swlh, azadlåq uêrunda mwbarizä Nazim Hikmätläri, Musa Cälilläri, Paplo Nerudalarå, Aleks La Qumalarå, Mahmud Därviâläri, Balaâ Azäroêlu vä Söhrab Tahirläri därisi soyulmaqdan asan olmayan bir iâkäncäyä dwçar etmiâdir. Nä mwhacirät tähqirläri, nä wräyä tuâlanan gwllälär, nä elektrik stullarå, nä ädalätsiz mähkämälär belä fikir qährämanlarånå häqiqät yolundan sapåndåra bilmämiâdir; Azärbaycan ädäbiyyatånån yolu — sözwn sängärlärdä yatdåêå, sözwn ev tikdiyi, sözwn millätlär arasånda qardaâlåq körpwläri saldåêå yoldur. ...Azärbaycanån taleyi iki dwnya arasåndakå färqi göstärmäk baxåmåndan ibrätamizdir. Dwnyada qäribä statistik mä’lumatlar var. Bunlardan birindä dwnya ähalisinin mwstämläkçilikdän xilas ola bilmäyän qisminin sayå göstärilir. 12 milyon! Cänubi Azärbaycan xalqå hätta bu siyahåya da dwâmäyib!.. Iran hökumäti çalåâår ki, ”iranlå” sözw arxasånda Azärbaycan unudulsun. Belä bir väziyyätdä sängärä ilk atålanlar arasånda yazåçålar da var idi. Mwstäqilliyi vä azadlåêå tärännwm edän äsärlärinä görä Täbrizdä âair Sä’di ywzbändinin baâånå käsib anasånån ätäyinä atdålar. ...Mämmädbaêår Niknam gwlläländi. ... Aâåq Hwseyn Ziyadoêlunu bwtwn swmwklärini qåråq-qåråq edib, sonra gwllälädilär. ... Känd-känd dwâwb ana dili därs keçän gözäl uâaq yazåçåså Sämäd Behrängi SAVAK -ån äli ilä Arazda boêduruldu. ...Älirza oqtay Nabdil âaha qarâå äldä silah vuruâurdu. Inqilabi âe’rlärini çöllärdä, daêlarda, ay iâåêånda, qar iâåêånda yazårdå. Mähkämänin qärarå ilä razålaâmayåb päncärädän tullanmåâdå, lakin yenä saê qaldåêånå görwb äli yaralå qarnånån tikiâini sökwb baêårsaêånå yumruêuna dolayåb inqilabi ölwmlä ölmwâdw. ...Märziyä xanåm Ähmädi Wskuyi kwçä döywâlärindä wzbäwz atåâmada dwâmän gwlläsini wräyi ilä saxlamåâdå. Bu siyahånå davam etdirmäk dä olar. Lakin män yalnåz o yazåçålarån adånå çäkiräm ki, yaâlarå hälä heç otuzu haqlamamåâdå”. Çåxåâdan sonra Yaponiyadan, Monqolustandan, Srilankadan, Hindistandan vä bir såra äräb ölkälärindän gälän gänc dostlaråmåz mäni sorêu-suala tutub maraqla Iran Azärbaycanå vä orada yaâayan azärbaycanlålarån taleyi barädä ätraflå danåâmaêåmå xahåâ etdilär. Bu söhbätlärdä bir acå häqiqäti anladåm: biz Cänubi Azärbaycan problemini yalnåz öz âäxsi därdimizi hesab edib dwnya miqyasånda mwzakirä vä narahatlåq mövzusuna çevirä bilmämiâik. Halbuki äsrdä dwnya xalqlarånån fäal mwdaxiläsi neçä-neçä taleyindä hälledici rol oynayåb. Dwnya ictimaiyyätinin diqqätini Cänubdakå vähâiliklärä çevirmäk lazåmdår vä bu väzifä dä biz yazåçålarån öhdäsinä dwâwr!.. 23 Haâiyä: Ömwr boyu bir çox beynälxalq görwâlärdä, konqreslärdä, swlh vä milli azadlåq uêrunda mwbarizä häräkatå mwâavirälärindä iâtirak etmiâ qocaman vä hörmätli yazåçåmåzdan soruâdum: Siz demäk olar ki, bwtwn qitälärdä olmusunuz, çox ölkälär gäzib, çox yerlärdä räsmi çåxåâlar etmisiniz. Âäxsi taleyiniz, ömwr yolunuz da ikiyä bölwnmwâ Azärbaycanån balaca bir modeli, äks-sädasådår. Hämin çåxåâlarda heç Azärbaycanån taleyindän söz açmåsånåz? Bir az fikirläâib dedi: Axå, män oralarda räsmi nwmayändä kimi ölkäni tämsil ediräm, täk Azärbaycanå yox. Dwz sözä nä deyäsän? Lakin bu dwz sözwn arxasånda bir laqeydlik dä duydum. Yä’ni dwnyanån än böywk ölkälärindän birinin vätändaâå olmaq vä bu danålmaz faktån gätirdiyi arxayånçålåq, hwquqlar bizi öz xalqåmåzån taleyinä laqeydliyä mäcbur edirmi?! Mägär bizim ölkänin apardåêå swlh siyasäti, dwnya xalqlarånån azadlåêå, milli suverenliyi vä bärabärliyi uêrunda ardåcål mwbarizäsi baâqalarå kimi Cänubi Azärbaycan da aid deyil?! Kim deyir ki, Sovet vätändaâå olmaq öz ata ocaêånå vä onun qayêålarånå unutmaq demäkdir? Äksinä, bizim quruluâ yazåçålara öz millätinin mä’nävi, ictimai vä iqtisadi problemlärinä heç vaxt görwnmämiâ bir geniâliklä mwdaxilä imkanå verir. Belä bir väziyyätdä yazåçånån laqeyd, bitäräf mövqeyinä nä ad vermäk olar?! Laqeydlik wräyin ätrafånå bwrwmwâ elä bir piy qatå—dämir pärdädir ki, insanå dwâwnmäkdän qoyub, onun qanadånå qårår vä qåsa ömrwn bwtwn gözälliyi itir! *** Qårêånlar bu gwn dä davam edir. Xarici qäzetlärdän birindä gördwywm karikatura bu qårêånån mahiyyätini açår: Iran-Iraq döywâlärinin cäbhä xätti. Iki mwxtälif geyimli ordu wz-wzä. Ancaq biri Iraqån, biri Iranån mänafeyi uêrunda vuruâanlarån här ikisinin altåndan yazålåb: ”azärbaycanlå” . Bädbäxt qardaâ! Iran artilleriyasånån ateâi altånda Mosulda, Kärkwkdä kwlä dönän dä sänsän, Iraq täyyarälärinin daêåtdåêå Täbriz evlärindän didärgin dwâän dä! Iranda ”islam irticasånån” törätdiyi vähâiliklär heç bir saêlam dwâwncäyä såêmår. Allahån âä’ninäâövkätinä ehtiram vä ya ”häqiqi inam” adåyla adamlarå öldwrwr, onlara olmazån iâkäncälär verirlär. 1984-cu ilin sentyabrånda isä Birläâmiâ Millätlär Täâkilatånån insan hwququ komisiyonunda Iran nwmayändäsi doktor Räcäbi demiâdir: ”Bädän cäzaså tädbirläri vä yaxud e’damlar islam qanununa uyêun häyata keçirilirsä onlarå iâkäncä vä cäza adlandårmaq olmaz...” Zindanlarda olan qåzlarå öldwrmämiâdän ävväl zorla fanatiklärä ärä verirlär ki, savab iâlär onlarån gwnahlarånå azaltsån. Digär täräfdän, e’damdan ävvälki belä vähâilikläri bununla izah edirlär ki, ” bakirä qåzlar birbaâa cännätä gedä bilmäzlär”. Budur Xomeyni rejiminin ” xeyirxahlåêå”!.. Zindanlarda iâkäncälär ardåcål davam edir. Belä ki e’dama mähkum olanlarå öldwrmäzdän ävväl qanånå alårlar ki, mwharibädä yaralålarå mwalicäsi wçwn istifadä etsinlär. Bu faktlarå biz Fransa Wmumämäk Federasiyasånån orqanå olan ”Fählä häyatå ” qäzetindän götwrmwâwk. *** ...Qatar Araz boyu iräliläyir. Här iki sahildä boylana-boylana qalmåâ qalalarån, xaraba âähär yerlärinin, boâalmåâ kändlärin gözwmä alov dolduran mänzäräläri bir-birini äväz edir. O kändlär yenä boâalår, o âähärlär yenä daêådålår, qarâå daêdan gömgöy yamaclarå dolana-dolana namä’lum bir mächulluêa varåb gedän yollar yenä dä yurdun igid oêullarånå gedär gälmäzä aparår. Naêål, yoxsa gwnwmwzwn faciäläri. Xomeynini yaratdåêi islam diktaruraså, yaxud mövhumat baâåpozuqluêundan indi dä här il minlärlä cänublu yaxa qurtaråb qaçår, dwnyaya säpälänir. Onlarån bir hissäsi yenä dä bizä pänah gätirir. Bir neçäsi ilä görwâwb söhbät etmiâäm. Ilahi, iyirmi-iyirmi beâ yaâlå bu cavanlar gwn görmäk arzusu ilä bizä doêru necä can atåblar, hanså äzablara dözwblär?! Izini itirmäk wçwn paltarånå soyunub, lwt, anadangälmä, bir gecädä on kilometrlärlä yolu qaçanlar, azåb gwnlärlä meâädä qalanlar, yolda qäzaya uêrayanlar, qayadan uçanlar, çayda boêulanlar vä nähayät tutulub Xomeyni rejimi täräfindän ayaêåndan asålanlar... Hansånå sayasan? 24 Biz onlarå nä qädär böywk mähäbbätlä qarâålasaq da, itkilärin yerini doldurmaq çätindir. Öz iste’dad vä bacaråqlarånå göstärmäk wçwn onlara yaxâå âärait yaratmaêa çalåâmalåyåq. Çwnki bä’zän onlarån xäyallarånda qurulmuâ sovet dwnyaså bir nadan çinovnikin soyuq älläri ilä uçulub daêådilår; ölkämizin beynälxalq nwfuzuna xäläl gätirän laqeydlik ucbatåndan doêma qardaâlaråmåz burda duruâ gätirmir, täzädän dwnya yollaråna dwâwr, Avropaya säpälänirlär. Halbuki Cänubi Azärbaycanda, Täbrizdä Sovetlär Ittifaqåna, bizim ideallaråmåza böywk e’tiqad vä inam var. Bu inamå sözdä yox iâdä qorumaq lazåmdår. Bunu bizim ölkänin beynälxalq mövqeyi, nwfuzu vä beynälmilälçilik siyasätimiz täläb edir. Avropa ölkälärindä hara ayaq basmåâamsa, cänublu bacå-qardaâlaråmåzla rastlaâmåâam. ...Polâada gördwywm bir azärbaycnlå ailäsini xatårlayanda wräyimi täässwf, sevgi qaråâåq bir qäzäb dä bwrwywr. Fars hejemonluêundan, milli täzyiqlärdän qaçåb gedän ( bu barädä özläri söhbät saldålar ) cavan är-arvad Irandan bu qädär uzaqda, daha heç bir tä’qibin olmadåêå bir yerdä dä öz aralarånda farsca danåâårdålar. Säni Vätändän didärgin salan, säni mähv etmäyä, yer wzwndän silmäyä, adånå, dilini älindän almaêa çalåâanån dilinä belä ehtiram mänä od vurdu! Göräsän, bu qul itaäti, bu hesiyyätsizlik hardan gälir! *** Tanånmåâ mwêännimiz Avropa qastrolunun täässwratånå jurnalda çap etdirmiâdi. Bir epizodunu unuda bilmiräm. Londonda klassik Azärbaycan wçlwywnwn — tar, kaman vä däfçalanån mwâaiyäti ilä än’änävi xalq mahnålaråmåzå oxuyarkän çox häyäcanlå imiâ. Burda, bu uzaq yad ölkädä bizim melodiyalarå baâa dwâän olacaqmå? Lakin elä birinci mahnådan sonra görwr tamaâaçålar canlanåb, ikinci mahnåda salon ona säs verir, wçwncw mahnåda isä tamaâaçålar ayaêa qalxåb onunla birgä oxumaêa baâlayårlar. Avropa âähärlärindä biz cänublu bacå-qardaâlaråmåzla belä ”görwâwrwk ”! * * * Qatar gedir...Indi o Araza daha da yaxånlaâåb. Elä bil çayån wstw ilä gedirik. O tay Qarabaê, bu tay Zängäzur... Mehri daêlarå. Qarâå zirvälär, taleyin acåsåna o qädär yaxånlaâåblar ki, sanki indicä baâåmåz wstwndä çiyin-çiyinä toxunacaqlar, qucaqlaâacaqlar. Araz da arada boêulub qalacaq. Här âey eynidir, här âey! daê da, daâ da, o taydan, bu taydan baxan adamlarån wzw dä... Mehri stansiyaså... Burdan yol qädim Zängäzur ellärinä gedir. Mehriyä! Bu rayon Naxcåvanla Qarabaêån arasåndadår. Tarixän qädim Ärsakån tärkibindä olub, alban torpaqlarådår, indi dä ähalisinin bir qismi azärbaycanlålardår. Mehrini gäzib dolanmasam da kändlärinin adånå täläbälik illärindän biliräm. Ermänistanlå dostlaråm, xwsusän dä Hidayät o qädär danåâåb ki, bu adlar beynimä ömwrlwk häkk olunub. Birinci kursda iri, mwhasib däftärindä yenicä qopub gäldiyi Mehrini vä ordakå ilk sevgisinin häsrätiylä âe’rlär yazårdå. Bu âe’rlärdä xatårlanan kändlärin adåndakå gözällik mäni valeh edir: Aldärä, Maralzämi, Mwlk, Bänövâäpuç, Qanlåzämi, Pwâgah, Taêämir... Butun Ermänistan torpaqlarå tarixin izinä-möhrwnä vä häqiqätinä bänzäyän bu cwr gözäl Azärbaycan adlarå ilä doludur. Dwnyanån särhädsiz vaxtlarånda, sänin-mänim söhbäti olmayanda, bu iki qardaâ xalq canbir-qälbbir yaâayanda babalaråmåz bu diyarån daêåna, däräsinä gözäl adlar qoyublar. Bu adlarån här birinin arxasånda bir näslin, bir elin tarixi dayanår. ...Qarâå sahildä bizim yola qoâa bir yol uzanår. Uzanår, tez dä âaxälänir, qollarå qåvråla-qåvråla därälärdä yox olub, täpäläri aâåb gedir. Hara? Täbrizä. Bu tayån bwtwn yollarå Bakåya, Gäncäyä aparåldåêå kimi, o tayån da bwtwn yollarå Täbrizä aparår! Son 25
Benzer belgeler
Eflatun saracli - DSpace at Khazar University
evä apardí. Çíraõí yandíranda gördüm kì, hämìn bìzì sädrìn yanína aparan kìåìdìr. Ähvalatí daníådím. Bìr az pärt oldu. Atlarímízí
yüklädìk getdìk. Bunu bìr neçä däfä täkrar etdìk. Sän demä Daådämìr...