docYordam Toplu Katalog - Bahçeşehir Üniversitesi
download 
Şikayet Transkript
Yordam Toplu Katalog - Bahçeşehir Üniversitesi
BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ HÜKÜMET VE LİDERLİK OKULU Genel Müdür: Genel Koordinatör: Derleyen: Dizgi-Grafik: Basım Yeri: Bilgi ve Sipariş İçin: Basım Tarihi: ISBN Numarası: i İÇİNDEKİLER Önsöz 1 Türk-Yunan İlişkileri Arzu GÜMÜŞKAYNAK 3 Fener Rum Patrikhanesi ve Ekümeniklik Betül CANAN 17 Kıbrıs Vakıf Malları ve Annan Planı Toprak Paylaşımı Fatih AKIN 33 1990 Sonrası Türkiye-İsrail İlişkileri Gamze HELVACIOĞLU 75 Cumhuriyet Döneminde Toprak ve Tarım Reformu Çalışmaları Hamdiye Yüksel UĞURLU 93 Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi İnci SÖKMEN 126 Türkiye’de İnanç Turizmi Merve KOÇOĞLU 139 Türkiye-Kuzey Afrika İlişkilerinin Önemi ve Geliştirilmesine Yönelik Öneriler Mevhibe Nalan Dümrol 167 Türkiye’de ve Dünyada Enflasyon Murat Türk 188 AB Otobüsü Nilay Baycar 215 ii Elektronik Seçim ve Demokrasi Osman Murat Elibol 229 Türkiye’nin Türki Cumhuriyetlerle İlişkisi Rauf Bora Ersezen 260 Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ve Türkiye’nin Geleceği Sevgi Zülfikar 290 Türkiye’de Aydın Sınıf ve Toplum İlişkileri Vedat Mol 321 iii ÖNSÖZ Bahçeşehir Üniversitesi Hükümet ve Liderlik Okulu tarafından oluşturulan düşünce grubu 2005 yılı itibariyle çalışmalarına başlamıştır. İki senedir aktif çalışmalarını yürüten düşünce grubumuz bünyesinde, farklı mesleklerden, ihtisaslardan ve uzmanlık alanlarından kıymetli katılımcıları bulundurmaktadır. Düşünce grubunun kıymetli üyeleri daha evvelden Siyaset Okulu 1, Siyaset Okulu 2, Terör Okulu 1, Terör Okulu 2, Avrupa Birliği Çalışma Programı, Amerikan Araştırma Programı ve Küresel Liderlik Forumu gibi programlara katılıp birçok farklı konuda bilgi ve donanım sahibi olmuşlar ve bu programların akabinde, programlarda yapılan tartışmalarda çok farklı konularda “Türkiye’nin Sorunlarına Çözüm ve Öneriler” adı altında bir sene süren uğraşlar neticesinde bir kitap biraraya getirmişlerdir. Değerli katılımcılarımız bir sene boyunca Türkiye’nin içinde bulunduğu farklı sorunlara değinmiş, bunlara akılcı çözüm önerileri sunmuşlardır. 2005 yılında yayımlanan bu kitap oldukça beğeni toplamış ve birçok çalışmada da kullanılmıştır. 2006 yılı itibariyle çalışmalarına başlanan dış politika, uluslararası ilişkiler, ekonomi, kültür ve sosyoloji dallarında yapılan araştırmalar neticesinde Hükümet ve Liderlik Okulu düşünce grubu üyelerinin makalelerinin biraraya gelmesinden oluşan “Yeni Bakış Açıları ve Perspektifler” adlı kitap görüş ve beğenilerinize sunulmuştur. Bu çalışmalar, birincisinde olduğu gibi, muhtelif konularda incelemelere, toplanan bilgilere ve analizine dayanan bir çaba neticesinde oluşturulmuştur. Farklı meslek gruplarından ve farklı siyasi görüşlerden oluşan 1 Hükümet ve Liderlik Okulu düşünce grubu üyelerinin, ülkelerinin geleceğine dair yaptıkları bu çalışma çok büyük önem arzetmektedir. Ülkelerinin geleceği için, gördükleri sorunlara sadece seyirci kalmayıp, bunlara çözüm üreten ve bu çözümleri sadece sözle değil, yazılı da ifade eden, bir sene boyunca çalışmalar yapan üyelerimizin hepsine şükranlarımı sunarım. Bununla birlikte, böyle bir grubun oluşmasına vesile olan ve destekleyen Bahçeşehir Üniversitesi ailesine Türkiye’nin önünü açacak projelere verdikleri destekten dolayı minnetlerimi sunmak isterim. Saygılarımla, Burak KÜNTAY Başkan Hükümet Ve Liderlik Okulu 2 TÜRK–YUNAN İLİŞKİLERİ Hazırlayan Arzu GÜMÜŞKAYNAK 3 TÜRK YUNAN İLİŞKİLERİNE TARİHSEL SÜREÇ İÇİNDE BAKIŞ Türk-Yunan ilişkilerinin günümüze dek dostane olmayan bir anlayış çerçevesinde geliştiğini söylemek yanlış olmaz. İki ülke ve toplum arasında tarih boyunca var olan çatışma konularının güncel somut meselelerden önce tarihsel bir alt yapısı bulunmaktadır. İki ülke ortak bir tarihsel geçmişi paylaşmalarına karşın, bu geçmişin bıraktığı izlerin hiç de olumlu yanlarıyla ilişkilere yansımadığı, dolayısıyla, iki ülke ulusçuluğunun sürekli bir çatışma içerisinde bulunduğu söylenebilir. Hiç şüphesiz ilişkilerde tarih boyunca süregelen soğukluk ve hatta bazen çatışma ve düşmanlığa varan yaklaşımların psikolojik unsuru olarak, başta Yunanistan’ın Osmanlı idaresinde bulunmuş olması, ardından da Yunanistan’ın Anadolu’yu işgal teşebbüsü gelmektedir. 18. yüzyıl içerisinde Osmanlı Devleti’nin bir gerileme süreci içerisine girmiş olması, 1789 Fransız Devrimi’nin etkileriyle birleşince Avrupa topraklarından hızla geri dönüş yaşanmaya başlamıştır. Bu bağlamda Balkanlar, ulus bilincinin etkilemiş olduğu ilk bölgeler olmuştur. Osmanlı merkezi yönetimi karşısında belirgin bir ekonomik ve yönetimsel serbesti kazanmış bulunan bölge halkları, bir yandan bu özelliklerini kullanarak diğer yandan da, Osmanlı Devleti'nin Avrupa'dan atılmasında çıkarları açısından beklentileri bulunan İngiltere, Fransa ve Rusya gibi güçlerden destek sağlayarak Osmanlı yönetimine karşı ulusal ayaklanmalar başlatmışlardır. Yunanlıların ulusal uyanışı ise, bir yandan Ortodoks Kilisesi'nin etkisi ile ve eski Yunan kültürünün etkilerinin izlendiği bölgeler üzerinde Bizans İmparatorluğunun yeniden canlandırılması ülküsü üzerine kurulu olarak gelişirken, diğer yandan da, Fransız Devrimi'nin ideolojik çatısına 4 dayandırılmaya çalışılmıştır.[196] Özellikle, Avrupa ile bağlarını geliştiren Yunan ticaret burjuvazisi, sınıfsal etkinliğini ve gücünü kullanarak, kurulacak Yunanistan devletinin yönetiminde söz sahibi olmanın arayışı içinde olmuştur. Aslında Osmanlı’nın Yunan yarım adasını fethetmesi o döneme dek var olamayan Yunan birliğinin temellerinin atılmasına sebebiyet vermiştir. Doğu Roma İmparatorluğu’nun son dönemlerinde uyanmaya başlayan Helen bilinci, bir birlik anlayışının oluşmasına Osmanlı idaresinin bölgede kurduğu hakimiyet ve bunun neticesinde bölgede oluşan barış süreci neticesinde kavuşmuştur. Fransız İhtilali sonrasında filizlenmeye başlayan milliyetçilik düşüncesi başta Yunanlılar olmak üzere tüm Balkanlarda Osmanlı’nın bozulmaya başlayan düzeninin de etkisiyle güçlenme imkanı bulmuştur. Osmanlı’nın bozulan düzeniyle tüm reayada olduğu gibi Yunanistan’da da köylünün ağırlaşmaya başlayan şartları ve o dönemlerde Yunanlıların deniz ticaretinde iyice artmış bulunan etkileri Yunan milliyetçiliğini tetikleyen unsurlar arasında yer alır. Neticesinde durum Osmanlı’ya karşı bir Yunan ayaklanmasına ve bağımsızlığa kadar varacaktır. Yunan ayaklanması, İmparatorluk bünyesindeki diğer ulusal hareketlerin doğuşunu ve gelişmesini etkilemesi ve onlara başarılı bir örnek teşkil etmesi cihetiyle Osmanlı tarihinin dönüm noktalarından birini oluşturur. Ancak aynı hareket Osmanlı sınırları içinde kalan Rumların itibarını sarsmış ve yükseliş süreçlerini yavaşlatmış, hatta durdurmuştur. “...Osmanlı Rumlarının önemli bir kısmı yeni kurulan küçük Yunan Devleti’ne fazla bir güven duymamışlar, çıkarlarının Osmanlı İmparatorluk kadrosu içinde daha iyi korunduğu inancı ile Osmanlı Devletine sadık kalmışlardır." Osmanlılar açısından bakılırsa aradaki dostça olmayan yaklaşımın temel sebeplerinden birisi Osmanlı’nın Rusya ile olan mücadelesi sırasında Yunanlıların bu fırsattan yararlanarak Osmanlı’yı zor dönemlerde vurmuş olması 5 sayılabilir. Bu dönemin neticesindedir ki Ruslar karşısında kan kaybetmiş olan Osmanlı Devleti Yunanistan’a karşı kaybetmiş ve bağımsız bir Yunan devletinin kurulmasını kabul etmek zorunda kalmıştır. Yunanistan ile Türkiye arasındaki anlaşmazlık sürecinin temel psikolojik unsurunu ise esas olarak Yunan güçlerinin Anadolu’yu işgali oluşturmaktadır. Bu hadise günümüze dek iki ülke ve toplumsal ilişkilerdeki güvensizliğe dayanan bakış açısının temel faktörünü oluşturmaktadır. Mondros Mütarekesi ile Osmanlı Devleti'ne kabul ettirilen barış, gerçekte bu devletin egemenliği altındaki toprakların İngiltere, Fransa, İtalya ve Yunanistan gibi emperyalist devletler tarafından parçalanmasını sağlamak üzere düzenlenmiş bir geçiş dönemi niteliğindedir. Bunun akabinde Anadolu'nun güney ve batısında yer alan toprakların İtalya ve Yunanistan arasında paylaşılması konusunda ortaya çıkan görüş ayrılıkları, giderek Anadolu'nun hızla işgal edilmesine yol açmıştır. İngiltere, bölgedeki çıkarlarının sağlama alınması ve korunması için Yunanistan'ın Anadolu'ya saldırmasına destek verirken bu ülkenin insan gücünden ve stratejik olanaklarından yararlanmak istemiş ve Anadolu'nun batı kıyısının ve özellikle İzmir ve çevresinin İtalya'nın eline geçmesini istemediğinden bu bölgelerin Yunanistan tarafından işgal edilmesine destek vermiştir. Sonuçta, Yunanistan Batı Anadolu’nun işgalini "Megali İdea" olarak adlandırılan geleneksel dış politika ülküsünü gerçekleştirebilecek önemli bir fırsat olarak görmüş ve 15 Mayıs 1919'dan itibaren bölgeyi işgale başlamıştır. [204] Bu noktada gözden kaçırılmaması gereken önemli bir faktör Milli Mücadeleyi teşvik eden ve hatta başarı kazanmasında etken olan unsurlardan birisi Yunan işgalidir. Aynı dönemde, Amerikan ve İngiliz mandasının tartışılabildiği bir dönemde, Yunan işgali çok büyük tepki oluşturmuştur. Diğer işgal güçlerini oluşturan İngiliz, Fransız ve İtalyanlarla ilişkilere fazlaca yansımamış olan Mondros sonrası işgal, 6 Yunanistan’la ilişkilerde son derece etkin olumsuz bir bilinçaltı doğurmuştur. Bunun gerçek sebebini Anadolu işgalinin İngiltere'nin desteklediği Sevr devamı bir proje olmaktan çok, gerçekte, Türk ve Yunan uluslarının karşılıklı olarak bir mücadelesine dönüşmesi oluşturur. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra da iki komşu devlet arasında bir çok anlaşmazlık çıkmış ve buraya kadar açıklanmış bulunan sebeplerin doğurduğu bakış açısı içerisinde çoğu günümüze dek çözümlenemeden gelmiştir. Cumhuriyet döneminde Kıbrıs sorunu Türk-Yunan ilişkilerinin en çetrefillisini oluşturmuş, bu sebeple iki devlet savaşın eşiğine kadar gelmiştir. Bir diğer anlaşmazlık konusunu Ege Denizi oluşturmuş, bu sorun bağlamında kıta sahanlığı, kara sularının genişletilmesi, adaların silahlandırılması problemi, Ege’deki statüsü belirsiz adacıkların sahiplenilmesi, hava sahası meselesi, NATO bünyesindeki bazı problemler çerçevesinde iki ülke arasındaki ilişkiler çoğunlukla olumsuzluk aksettiren bir şekilde devam ede gelmiştir. Türkiye-Yunanistan arasındaki ilişkilerde barışçıl çözümlere ve uzlaşmaya engel olan unsurlardan birisi iki ülke arasındaki sorunların çoğunlukla iç politik hesaplar ve amaçlar doğrultusunda her iki ülke politikacıları tarafından da araç olarak kullanılmış olmasıdır. İki toplum arasındaki güvensizlik iç politik hedefler için bazen suiistimal edilmiştir. Kamuoyu oluşturmak, iç sorunlardan ilgiyi uzaklaştırmak, zaman kazanmak yada ulusal dayanışma sağlamak gibi saiklarla zaman zaman politikacıların hareket etmeleri her iki ülke açısından da ilişkilerin ivme kazanmasına engel olmuştur. Bu gibi durumlar sorunların ciddiyet ve önemini gölgelemekle beraber çözümsüzlüğün keskinleşmesine de sebebiyet vermiştir. Hatta Kıbrıs konusunda olduğu gibi bazı meselelerin iç mesele haline dönüşmesine de katkıda bulunmuşlardır. 7 Yönetimlerin iç politika kaygılarıyla davranarak iki ülke arasındaki ilişkileri sarsacak olaylara sebep olmaları her iki ülke açısından da geçerlidir. Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkilerin bozulmasında oldukça önemli bir yere sahip olan Kıbrıs konusunun Yunanistan'da iç politika gündeminin bir parçası haline dönüşmesi ve Kıbrıs'ın Yunanistan'la birleşmesi konusunun bir ulusal dava niteliği kazanması süreci dikkate alındığında, iç politika kaygılarının yoğun etkide bulunduğu görülmektedir. On-iki Adalar'ın Yunanistan'a bırakılması konusu da endişeleri tetikleyen ve kamuoyunun beklentilerini aşırı ölçüde etkileyen bir durum olmuştur. Türk-Yunan ilişkilerinde kilisenin etnik/dinsel ayrılıkları körükleyici bazı yaklaşımları da Yunanistan zaviyesinden ilişkilere olumsuz yaklaşımları tetikleyen unsulardan olmuştur. Kimi dini liderlerin Türkiye aleyhtarı hamasi söylemlere zaman zaman yönelmiş bulunmaları ilişkilere zarar verdiği gibi, yöneticileri de zor duruma düşürmüştür. Bunun bir örneği Kardak Kayalıkları Krizinin doğmasına yol açanıdır. Bir papaz Türkiye ve Yunanistan'ı sıcak bir atışmanın eşiğine getirmiştir. Neticede Osmanlı dönemi sırasında uzun zaman birlikte yaşanmasına rağmen iki ulus arasındaki ilişkiler yakın zamana kadar dostluktan düşmanlığa uzanan bir çizgide seyretmiştir. Ancak aradaki ilişkilerin son dönemlerde duygusal düşmanlıktan çok ortak menfaatler ve akılcılık ilkeleri doğrultusunda yönlenmeye başladığını söylemek mümkündür. Özellikle 1990’lardan sonra Türk-Yunan ilişkilerinde yeni sıkıntılar başlamakla beraber, yine bu dönemde her iki taraftan da farklı ve uzlaşma arayıcı yaklaşımların belirgin hale gelmesi söz konusudur. Bilhassa Yunanistan cephesinden bir siyaset değişikliğinin belirginleştiği açıkça görülmektedir. Bu değişimin esaslı sebebini her iki ülke için önemli olan Avrupa Birliği oluşturmaktadır. Bu dönemde Yunanistan’ın AB’ye uyum sürecini istikrara kavuşturmak için ılımlı yaklaşımlara 8 girdiği görülmektedir. Bu yeni yönelimde Türkiye ile olan uyuşmazlıkların esasları ön plana çıkarılmadan iki ülke arasında diyalog sürecini hızlandırarak işbirliğini arttıracak girişimler ağırlıklı olarak uygulamaya konulmaya çalışılmıştır. Yunanistan açısından bir başka gelişme de 2000 seçimleri döneminde Türk-Yunan ilişkileri bakımından en önemli değişiklik, iki ülke arasındaki uyuşmazlığın eskisinden farklı olarak, siyasi partiler arasında bir çekişme, propaganda konusu edilmemesi olmuştur. Bilhassa İsmail Cem – Yorgo Papandreou arasında başlatılan ılımlı diyalog arayışları ve yakınlaşmalar TürkYunan ilişkilerinin olumlu yönde gelişmesi sinyalleri vermiştir. Bu iki politikacı arasındaki yakınlaşmanın devam etmesi iki ülke arasındaki ilişkilere son derece olumsuz yansımış olan önyargı, yanlış algılama ve imaj problemlerinin bertaraf edilmesi açısından çok faydalı olmuştur. İKİ ÜLKE ARASINDAKİ TEMEL SORUNLAR Türkiye'nin Yunanistan’la ilişkileri sadece bu iki ülkeyi değil, AB ve NATO çerçevesinde topluluk ve topluluk üyesi ülkeleri de etkileyici boyuttadır. Dolayısıyla, Yunanistan'la olan uyuşmazlıklar, Türkiye'nin uluslararası ilişkilerini yürütürken yoğun bir mücadele sergilemesi gereken bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Coğrafi konumları gereği bir arada yaşamaya zorunlu olan Türkiye ve Yunanistan arasındaki uyuşmazlık, oldukça karmaşık bir sorunlar yumağı olarak karşımıza çıkmaktadır; bu sorunları şu başlıklar altında sıralamak mümkündür: - Kıbrıs sorunu - Türkiye ve Yunanistan’daki azınlıklar sorunu - Ege Denizi’ne ilişkin sorunlar - Avrupa Birliği ile ilişkili sorunlar - NATO çerçevesindeki sorunlar Bu sorunların bir kısmının çözümünde bazı gelişmeler kaydedildiği bir gerçektir. Nitekim Avrupa Birliği’ne adaylık 9 konusunda Yunanistan’ın ikna edilmiş olması yada NATO çerçevesindeki bazı konularda belli bir uzlaşmaya varılmış olması olumlu adımlardır. Ancak bunların 3. ülkelerin ikna çabalarıyla gerçekleştiğini de göz ardı etmemekte fayda vardır. Uluslararası gelişmeler doğrultusunda hareket etme çabası içerisinde olan Türkiye ve Yunanistan için öncelikli olarak aşılması gereken konuların başında dış politikalarını karşılıklı sorunların ipoteğinden kurtarmak gelmektedir. Ancak bu zor bir konudur. Yunanistan açısından olduğu gibi, Türkiye de, dış politikasını saptarken ve diğer ülkelerle diplomatik faaliyetlerini yürütürken Kıbrıs ve Ege Denizi'ndeki uzlaşmazlıkların etkisini göz önünde bulundurmak zorunda kalmaktadır. Öncelikli muhatap olarak Türkiye’nin karşısında Avrupa Birliği bulunmakla beraber özellikle Kıbrıs sorunu şu an için hala iki ülke arasındaki en hassas konulardan biri olmaya devam edecek görünmektedir. İki ülkenin uzlaşma çabalarında duygusal faktörlerin eskisi kadar etkili görünmediğini söylemek mümkünse de, psikolojik faktörlerin yerini tam anlamıyla mantık esasına dayalı bir bakış açısına bıraktığını söylemek pek mümkün görünmüyor. Ancak bu noktada iki ülke arasındaki güvensizlik ve rekabet anlayışının yavaş yavaş zayıflar bir görünüme girdiği hissediliyor. SORUNLARIN ÇÖZÜMÜNDE YAKLAŞIMLAR–ÖNERİLER Türk-Yunan ilişkilerinde iletişim, uzlaşma ve diyaloğu engelleyen sebeplerin başında her iki toplumda da görülen önyargıların rolü yadsınamaz. Tarihi, milli ve dini faktörlerden kaynaklanan bu önyargıların tamamen haksız olduğu düşünülemez. Ancak güncel sorunların hallinde bu ön yargıların etkinliği çözüm yoluna ulaşma konusunda engel oluşturmaktadır. Bu sebeple en azından ön yargıları bertaraf edecek ortak bir yaklaşım tespiti öncelikli olmak zorundadır. 10 Her şeyden önce tarihsel bir sürece ve olaylara dayanan düşmanlık, güvensizlik ve çatışma esaslı karşılıklı politikalar yerine uzlaşma ve adil çözüm arayışlarına yönelmek yıllardır bekleyen sorunların çözümüne katkı sağlayacaktır. Bu romantik bir yaklaşım olarak görülse ve bu tarz bir yaklaşıma uluslararası ilişkilerde yer verilmese bile gerçekte öyle olmadığı görülecektir. 2000’li yıllara doğru iki ülke ilişkilerine hakim olmaya başlayan iyimser ve uzlaşma arayıcı, diyalogcu yaklaşımın devam ettirilmesi için her iki taraf da çaba sarf etmek mecburiyetindedir. Böyle bir yaklaşımın teslimiyetçilik ve saf iyimserlik olmadığı anlayışıyla bu tarz bir diyalog sorunlara çözüm arayışını kolaylaştıracaktır. Ancak bu tarz yaklaşımları zorlamanın mütekabiliyet esasına dayanacağı da açıktır. Türk-Yunan ilişkilerinde daima olumsuz anlamda etkili bir psikolojik faktör olan ve tarihi süreçten kaynaklanan güvensizlik ve negatif milliyetçi yaklaşımların bertaraf edilmesi gerekir. Bu, zaman isteyecek bir meseledir. Ancak diyalog yakınlaşmalarıyla gerçekçi bir şekilde sorunlara yaklaşılması çözümler için kolaylık sağlayacaktır. İki ülke arasındaki kimi stratejik anlaşmazlıkların varlığı göz önüne alındığında bu yaklaşımların kısa vadede sonuç doğurmayacağı ortadadır. Ancak uzun vadeli arayışlara yönelme konusunda faydalı ve kolaylaştırıcı olacağına da kuşku yoktur. Nitekim 1999 yılına kadar Türkiye’nin başlıca problemi olan terörle ilgili olarak Abdullah Öcalan’ı himaye eden Yunanistan (dış baskıların bir eseri olsa da) bu konuda son anda yaptığı hamlesiyle Türkiye ile çok büyük bir krizin eşiğinden döndüğü gibi, o tarihten sonra da ılımlı bir ilişki tarzına doğru yönelebilmiştir. Türkiye adına taviz kapısını aralamamak için Yunanistan’la ilişkiler de 3. ülkelerin arabuluculuğundan ziyade iki ülke arasında aracısız olarak çözümde ısrarcı olmak, en azından önceliği bu aşamaya vermek denenmelidir. Türkiye açısından en önemli çıkmazlardan birisi de Kıbrıs konusunda yaşanmaktadır. Bu konunun çözümü Avrupa 11 Birliği ile Türkiye ilişkilerini etkileyecek bir mahiyettedir. Son görünümde bu konu Türkiye açısından Avrupa Birliği konusuna endeksli bir hal almış gibi görünmektedir. Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne dahil edilmesi durumunda Yunanistan’la olan sorunların büyük bir kısmının sadece teorikte kalacağı, fiilen sorun olmaktan çıkacağı söylenebilir. Bu noktada en önemli sorun hala Kıbrıs meselesi olarak kalacaktır ki, bu sorunun da Avrupa Birliği’ne girişle eski şiddetini kaybedeceği düşünülebilir. Uluslararası ilişkilerde esas, aktörler arasında ahde vefanın bozulmaması ve karşılıklılık ilkesi üzerinde gelişmektedir. Bununla birlikte, aktörlerin sayısının arttığı ve çeşitliliğin söz konusu olduğu günümüz uluslararası toplumunda, bu aktörler arasında yaşamın her alanında yoğun bir ilişki ve çıkar etkileşiminin yaşandığı görülmektedir. Bu etkileşim, beraberinde, hala temel aktör durumundaki ulus devletlerin sisteme müdahalelerini ve sistemle olan bağlarını hangi ölçütlere öncelik vererek yürütecekleri sorusunu gündeme getirmektedir. Bu bakımdan ele alındığında, temel aktör durumunda olan ulus devletlerin ikili ve çok taraflı ilişkilerinde dış politikalarını belirlerken çok yönlü düşünmeleri gereği ortaya çıkmaktadır. Kısa dönemli çıkar paylaşımlarına ve işbirliklerine koşut olarak, aktörler arasında uzun dönemlere ertelenen farklı çıkar beklentilerinin ve amaçlarının bulunması da mümkündür. Dolayısıyla, uluslararası ilişkilerde dostluk ve işbirliğinin yanı sıra, uzlaşmazlık ve çıkar çatışmaları da sürekli olasılıklar arasında bulundurulmak zorundadır. Bu durum Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkilerde de söz konusudur; iki ülke arasında pek çok sorunun bulunmasına karşın son dönemde ılımlı bir yakınlaşma nasıl yaratılabilmiş ise, bu ılımlılığın yerini bir anda soğuk savaş koşullarına bırakması da mümkündür. Bu ılımlı yakınlaşmanın sürmesi ise, büyük ölçüde uzlaşmazlığa taraf olan devletlerin politikalarını belirlerken sıfır toplamlı strateji ve taktiklerden kaçınmalarına bağlı olmaktadır. Bu ise, ulusların tarihinde yoğun çabalara ve zamana bağlı olarak şekillenebilecektir. 12 Dolayısıyla, Türkiye'nin ulusal dış politika stratejilerini belirlerken ulusal çıkarlardan hareketle, bölgesel ve uluslararası dengeleri etkileyebilecek politikalar izlemesi gerekmektedir. Bu bakımdan, ulusal güç kavramının, ‘güç’e atfedilen her alanda ülke gerçekleriyle bağdaşır bir şekilde analiz edilerek yorumlanması ve sistem içerisindeki diğer aktörlerle rekabet edebilecek, dengeleyebilecek, üstünlük sağlayabilecek şekilde geliştirilmesi gerekmektedir. Hiç kuşkusuz, bu durum özellikle uluslararası sistem içerisindeki diğer aktörlerle olan ilişkilerde bağımlılık ilişkisinin en aza indirgenmesi ve/veya en azından, bu bakımdan bir karşılıklılığın sağlanabilmesi ile mümkündür. Mevcut durumda bu bağımlılık ilişkisinin azaltılması hem Avrupa Birliği siyaseti güdülürken hem de ABD’nin Orta Asya merkezli politikaları ve stratejileri ortadayken pek mümkün görünmemektedir. Türk-Yunan ilişkilerindeki yakınlaşmanın çok kısa sürede sorunların bütünüyle çözülmesini sağlayacağını düşünmek aşırı iyimser bir yaklaşım olacaktır. Dolayısıyla, Türkiye, bir yandan yakınlaşmayı kolaylaştıracak politikaları üretirken, diğer yandan karşılaşabileceği kimi sorunlara da hazırlıklı olmak zorundadır. 13 KAYNAKÇA -Armaoğlu, Fahir; 20. yy Siyasi Tarihi, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1983. -Atatürk, Mustafa Kemal; Nutuk -Atatürk’ün Dış Politikası I-II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994. - Aksu, Fuat; Türk Yunan İlişkileri, Ankara,2001 - Aktar, Cengiz; Dış Politika Makaleleri -Gürün, Kamuran; Savaşan dünya ve Türkiye, Ankara,1986 - Hatipoğlu, M. Murat; Türk yunan İlişkilerinin 1001 Yılı, Ankara,1988 - Oran, Baskın - Ortaylı, İlber; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı; İstanbul, 2005 - Türsan, Nurettin, Yunan Sorunu, Ankara, 1987 - Uzunçarşılı, İsmail hakkı; Osmanlı Tarihi 14 HABİBE ARZU GÜMÜŞKAYNAK İstanbullu toptan perakende beyaz eşya gıda sektörü inşaat ve emlak işleriyle uğraşan tüccar bir ailenin kızı olarak 1957 yılında İstanbul Aksaray-Yenikapı Büyükada’da doğdum. Oruç Gazi İlkokulu’ndan sonra İstanbul Lisesi’nde öğrenim gördüm. 1970 yıllarda 3 yıl Günaydın gazetesinde çalıştıktan sonra kendi ticari aile şirketlerimizin toptan, perakende satış, depo, mağaza ve market yöneticiliği gibi çeşitli bölümlerinde çalıştım, şirket müdürlüğü yaptım. Halen Suadiye’de kendi ofisimde inşaat ve emlak müşavirliği yapan İstanbul Ticaret Odası üyesiyim. Bugüne kadar çeşitli kulüp ve sivil toplum örgütlerinde faal olarak kurucu, üye, yöneticilik ve başkanlık görevlerinde bulundum. Programlara katılıp sertifika aldım. Türkiye Yardım Sevenler Derneği İstanbul Merkezi’nde merhum Türkan Eczacıbaşı ile çalıştım. Yer aldığım diğer dernek ve kuruluşlar: Saint Benoit Lisesi Okul Aile Birliğinde 8 yıl, Türkiye Yardım Sevenler Derneği Adalar Şubesi Kurucu Üyeliği ve on yıl başkanlık Ada Dostları Derneği Kurucu Üyeliği Türk Hava Kurumu Adalar Şubesi Yönetim Kurulu Üyeliği Türk Kadınlar Birliği Adalar Şubesi Kurucu üyesi Demokrat Merkez Parti Kurucu Üyeliği, İlçe Sekreterliği 1968-1973 Türk Yunan dernek çalışmaları. Yüzme, seyahat, dağ yürüyüşleri, adada yaşamak yaşamımın olmasa olmazı gibidir. Siyaset ve Liderlik Okulu 2 programına katıldığım 16 hafta boyunca: Soğuduğumuz siyaseti tekrar sevdiren, temiz, düzgün, şeffaf demokrasinin ve hukukun üstünlüğünün hakim olduğu bir geleceğe ışık tutan bir toplum olmamız için alt yapının oluşmasını sağlayan bize (halka); 15 Bahçeşehir Üniversitesi’nin kurucularına; Hukukun, demokrasinin, şeffaflığın üstünlüğüne inanmış Bahçeşehir Üniversitesi’nin değerli hukukçu dekanı Sayın Süheyl BATUM’a Politikada, siyasette, devlet kurumlarında (bürokraside) görev yapmış çeşitli görüş, düşünce sahibi kişileri ve bilim adamlarımızı bize yakınlaştıran, bizi aydınlatan, bundan sonra ülke siyasetinde statükodan uzak temiz toplumun gereği olan şeffaflık ve demokrasi ilkelerinin oluşmasına temel olacağına inandığım Hükümet ve Liderlik Okulu’nun değerli başkanı Sayın Burak KUNTAY’a, Bize makale gurubunda yardımcı olan Sayın Zafer EKMEKÇİOGLU’na, teşekkürlerimi sunarım. 16 FENER RUM PATRİKHANESİ VE EKÜMENİKLİK HAZIRLAYAN Betül CANAN 17 ÖZET Makalede Fener Rum Patrikhanesi’nin kuruluşundan bu yana izlediği süreç; Patrikhane’nin Ekümenik unvanını alması, 20.y.y.’a kadar geçen zaman, 1908-1923 arası, Lozan Antlaşması ve son olarak Patrikhane’nin bugünkü halini alışı, çeşitli araştırmacıların da fikirleriyle desteklenerek anlatılmıştır. GİRİŞ M.S. 451 yılında ekümenik unvanı alan İstanbul Patrikliği bugüne kadar gerek siyasi gerek dini anlamda kendini tanıtmış ve tarihten bu yana da ekümenikliği her zaman tartışıla gelmiştir. Yüzyıllardan beri dünyanın odak noktası hatta merkezi olan İstanbul’da, Bizans’la başlayıp Osmanlı’da gücünü sürdüren ve Türkiye Cumhuriyeti’nde de bazı çevrelerin desteğini (yurtiçi ya da yurtdışı) alarak yoluna devam eden; Türkiye’de resmi olarak Fener Rum Patrikhanesi, dünyada Konstantinopolis Ekümenik Patrikhanesi olarak anılan kurum (250 milyon mümine sahip olup Ortodoks dünyasının ruhani önderi konumunda olan) 1 Lozan Antlaşması ile düzenlenen son halinden sonra özellikle 2000’li yıllarda tartışma boyutunu daha da genişleterek ön plana çıkmıştır. Tarihi, yüzyıllara dayanan ve asıl sırrın da zaten tarihinde yattığı, bazı kimselerin ya da devletlerin ideolojileri uğruna kullandığı Fener Rum Patrikhanesi’ni M.S. 37 yılından, günümüze genişleyen boyutuyla karşılaştırmalı bir şekilde inceleyelim. a) Ekümenik Unvanını Alma Süreci İstanbul’da ilk kilisenin M.S. 37 yılında Aziz Andreas (Hristiyan geleneğine göre, İsa’nın on iki havarisinden biri ve Petrus’un kardeşidir. Anadolu’nun Volga nehrine kadar geniş 1 www.megarevma.net/patrikhane.htm 18 bir alanda tebliğ çalışmalarını yürüttüğü ve çarmıha gerilerek tarafından kurulduğu ileri öldürüldüğü belirtilmiştir.) 2 3 sürülmüştür. Roma İmparatorluğu Doğu ve Batı Roma olmak üzere ikiye ayrıldıktan sonra, Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkentinin İstanbul olmasıyla kilise bağımsız bir piskoposluk haline gelmiş, yapılan değişiklikle kilisenin başında bulunan başpiskopos “Yeni Roma ve Konstantinopol Başpiskoposu” olarak isimlendirilmiştir. 4 İstanbul’un imparatorluk içerisinde gerçek değerine kavuşması, İmparator Konstantin’in başkenti Roma’dan İstanbul’a taşımasıyla başlamıştır. Bilindiği gibi Hristiyan dini, Roma İmparatorluğu bünyesinde resmen 313 Milano Fermanı ile tanınmıştır. Bu tarihe kadar kiliselerin teşkilatlandırılması ve teolojik tartışmalar gibi bütün dini faaliyetler gizlice yapılmıştır. Ardından Kadıköy’de (Khalkidon) toplanan konsülle birlikte ekümenik sıfatını almıştır. 5 “Ekümen” kelimesi, Yunanca’da, ikamet edilen dünya, bütün dünya anlamlarına gelmektedir. Bu kelime, günümüzde yakın dönemlere kadar genel konsülleri özel konsüllerden ayırt etmek için kullanılmıştır. Yine bu kelime, günümüzde Fener Rum Patrikhanesi tarafından siyasal içeriklerle doldurulmuş ve asıl anlamından saptırılarak farklı anlamlar yüklendirilmiştir. Günümüz Fener Rum Patrikhanesi, Kadıköy (Khalkidon) Konsülü’nün ( M.S. 451 ) 28. maddesi ile birlikte ekümenik sıfatına haiz olduğunu iddia etmiş ve bu sıfatı dolayısıyla Ortodoks Kiliseleri içerisinde “Primus Inter Pares” denilen bir sistemle eşitler arasında birinci olduğunu öne sürmüştür. Ekümen sıfatını Fener Patrikhanesi’nin tarihinde ilk kullanan Patrik Johan olmuştur. Fener Patrikhanesi’nin ekümenik haiz olup olmayacağı gerek Hristiyan ilahiyatında gerekse de siyasal platformda uzun süre tartışma konusu yapılmıştır. Bu çerçevede Fener Patrikhanesi kendisini evrensel bir kilise, 2 Gündüz, Şinasi, “Din ve İnanç Sözlüğü”, Ankara 1998, s. 32. Yorgo Benlisoy; Elçin Macar, Fener Patrikhanesi, Ankara 1996, s. 19. 4 Yorgo Benlisoy; Elçin Macar, Fener Patrikhanesi, Ankara 1996, s. 19. 5 Yıldırım, Münir, “Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi”, Ankara 2005, s.36 – 37. 3 19 Ortodoks Kilisesine mensup Hristiyanlar’ın hamisi ve en büyüğü olduğunu vurgulamıştır. Fener Patrikhanesi’nin siyasal bir tercihle almış olduğu bu sıfat başta Roma Kilisesi olmak üzere diğer kadim Hristiyan kiliseleri tarafından büyük tepki görmüş ve hiçbir zaman kabul edilmemiştir. Ayrıca Roma Kilisesi bu kararın alındığı konsül sürecini boykot ederek Roma’ya geri dönmüştür. Hristiyan ilahiyatı açısından Fener Patrikhanesi’ne verilen ekümenik statü, kutsal kilise kanunlarına ve kutsal kitaba aykırı görülmüş, dini bir statü olan ekümenik siyasi bir tasarrufla elde edilmiştir. Diğer taraftan kadim kiliselere göre Fener Patrikhanesi’nin ekümenik olma iddiası, Hristiyan inancının kesin olarak şekillendiği ve bütün Hristiyan Kiliseleri tarafından tartışmasız olarak kabul edilen 1. İznik Konsülü (M.S. 325) kararlarını açıkça çiğneme anlamına gelmiştir. Hristiyan kilise geleneğine göre bir kilisenin ekümenik olma iddiası onun “Apostolik” yani herhangi bir havari tarafından kurulmasıyla mümkündür. Bu özellik de İstanbul Fener Patrikliği’nde olmadığından ekümenik bir kilise olması mümkün değildir. Ekümenik kiliseler: I. İznik Konsülü’nde (M.S. 325) belirtilmiş olduğu gibi Roma, İskenderiye ve Antakya Kiliseleri’dir. Dolayısıyla Fener Patrikhanesi’nin ekümenik olma iddiası I.İznik Konsülü kararlarına aykırı bir tavırdır. 6 (Bizans Kilisesi olarak anılan İstanbul Patrikliği’nin başında imparatora bağlı bir piskopos olmakla birlikte kilise kendi içerisinde bazı organizasyon ve yönetim anlayışına sahip bulunmuş, yapı itibariyle demokratik bir görünüm arz edip hiyerarşinin oluşmasında seçim yöntemi tercih edilmiştir. Küçük bir piskopos bölgesinin din adamları, metropolitler, bölge piskoposları ve İstanbul Patriği Kutsal Sinod tarafından seçilmiş ve bu usul bir gelenek haline getirilmiştir. Kutsal Sinod’un belirlediği üç kişi, İmparator’a Çelik, Mehmet, Fener Patrikhanesi’nin Ekümeniklik İddiası’nın Tarihi Seyri (325 – 1453 ), İzmir 2000, sayfa: 113. A. Hikmet Eroğlu, Ökümenik Hareketin Ortaya Çıkışı, DTA, Cilt: 1, Türkiye ve Ortodokslar, Ankara 2002, s. 100, 180 6 20 sunulmuştur ve bunlardan birinin de İmparator eliyle Patrik olarak atandığı bilinmektedir. 7 b) 20. Yüzyılın Başına Kadar Olan Süreç Uzun yıllar varlığını sürdürmüş olan Bizans, 1204’deki Haçlıların yıkıcı yağmasından sonra bir daha hiç eski halini alamamış ve Osmanlı Devleti gibi bir tehlike ile karşı karşıya olduğunu görüp, Vatikan ile birleşmeyi düşünse de başarısız olmuş, istediği amaca ulaşamamıştır. Hatta birleşme taraflısı Patrik Gregorius Mammas İstanbul’un fethedileceğini anladığı an 1451’de şehirden kaçıp, Rumların gözünden düşmüştür. Fatih’in ise ilk işi Ortodoks Kilisesi’nin ayakta durmasını sağlayacak doğru politikayı belirleyip, şehri bütünleştirmek, güçlendirmekti. Bu yüzden en sağlam karar; birleşmeye karşı olan ünlü bilim adamı Georgius Scholarius Gennadius’u yeni patrik seçmekti. Fatih’in politikasının ana çizgileri; Rumların Osmanlı İmparatorluğu içinde bir ‘millet’ olarak yaşamaları, Sultan’a karşı sorumlu olan Ortodoks Patriği yönetimi altında kendi kendilerini yönetmeleridir. Buna karşılık 1461 yılında Fener Rum Patrikhanesi gibi Ermeni Patrikhanesi’nin açılmasına da izin verilmiştir, Fatih’in buradaki amacı biraz da Ortodoksları bölmek olabilir. Ayrıca Fatih, “Ortodoksları kimse rahatsız etmeyecek, Gennadius ile bağlı piskoposları her türlü vergi ve resimden bağışık olarak yaşayacaklar, kiliseler cami olmayacak, kilise evlenme, boşanma, ölü gömme ve diğer ibadetleri serbestçe yerine getirebilecek, Paskalya Yortusu tam bir özgürlük içinde kutlanacak ve üç bayram gecesi Fener’in kapıları açık kalacak; Patrik tarafından, Rumlar arasındaki cezayı gerektiren konuların dışında, öteki anlaşmazlıkların giderilmesi için kilise mahkemeleri kurulacak yani piskopos ve metropolitler yargı ayrıcalıklarına sahip 7 Runciman, Steven, “The Orthodox Church and The Secular State”, Oxford Uni. Pres 1971, s. 16. Runciman, Steven “The Great Church in Captivity”, Cambridge 1968, s. 26. 21 olacaklar”, şeklinde yetki ve ayrıcalıklar tanımıştır. 8 Osmanlı Devleti’nin Patriklere verdiği imtiyazlar zamanla bir nevi kapitülasyon mahiyetini almış, Patrikhane de devlet içinde devlet haline gelmiştir. Bunun en büyük kanıtlarından biri de; II. Mahmud’un adilane ihtarlarından ıslah olmayarak Filiki Eterya hizmetlerini sürdüren Patrik Grigorios ilk başta görevinden alınıp, 10 Nisan 1821 tarihli ferman ile İstanbul Fener Meydanı’nda idam edilmiştir. 9 Osmanlı Devleti’nin verdiği tüm mücadelelere özellikle de azınlık haklarına önem verilerek hazırlanan yasalara rağmen (Tanzimat ve Islahat Fermanları) Patrikhane bu devletin bir kurumu olduğunu göz ardı ederek yabancı devletlerle ilişkilere giriyor, Osmanlı’yı zor durumda bırakıyordu. Yayınlanan fermanlar, nizamnameler ve en son anayasa ile meşru bir zemine oturtulmaya çalışılan uygulamalar, genel anlamda Ortodoks ve Rumları memnun ediyordu çünkü bu uygulamalar, halkı Patrikhane’nin üzerlerine uyguladığı maddi ve manevi sömürüden uzaklaştırmaya yönelikti, fakat Patrikhane bu gelişmelerden rahatsız görünerek Babıali’ye karşı kamuoyu oluşturmaya çalışıyordu. Patrikhane zaman zaman kendisine Fatih döneminde bazı hakların verildiğini iddia ederek Babıali’ye geliyor, elinde hiçbir kanıtlı belge olmadığı için de bir şey elde 10 En önemli gelişmelerden biri de 1842 yılında edemiyordu. kurulan ve 1844'ten beri faaliyette bulunan Heybeliada Ruhban Okulu o tarihten, 1971 YÖK yasası (özel okulların devletleştirilmesi) uyarınca kapatılıncaya dek Ortodoks din adamları yetiştirmeye devam etmiştir. Kuruluşundan itibaren de Fener Rum Patrikhanesi’ne bağlı olarak çalışmıştır. 11 AB’ne uyum çalışmaları doğrultusunda son olarak Milli Eğitim Sandıklı, Atilla – Göral, Emirhan, “ Patrikhane ve Ekümenlik Tartışması” - TASAM 9 Özyurtkan, Süreyya, “Başlangıçtan Günümüze Patrikhane Dosyası” İstanbul 2005, s. 58. 10 Atalay, Bülent, “Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri ( 1908 – 1923 )”, İstanbul 2001,s. 33 – 34. 11 http://www.kuzeyhaber.com/ke1/kuzeyhaber.php 8 22 Bakanlığı ve YÖK'ten gelen raporlar üzerinde çalışan Dışişleri Bakanlığı vakıf bünyesinde iki yıllık ön lisans programı şeklinde eğitim vereceğini açıklamıştır, fakat 2003’te bulunan bu formül hala uygulanmamış ve okul hala açılmamıştır. c) 1908–1923 Arası Siyasi Faaliyetleri 1908 seçimlerinde, İttihat ve Terakki Cemiyeti gayrimüslimler ile gerçekleştirilecek pazarlığın sıkıntısız geçmesi ve galibiyet ile sonuçlanması için uğraşıyordu, iki taraf seçim sonunda belli bir taslak üzerinde anlaştılar, fakat Rumlar çok tecrübeli oldukları için anlaşmaya uymadılar ve toplu halde hareket ederek oylarını bölmeden paylarına düşenin üzerinde milletvekili çıkarmaya başladılar. Buna karşılık İttihat ve Terakki de Türkleri toplu hareket etmeleri için teşvik etti. İttihat ve Terakki’nin bu hareketi üzerine Patrikhane İttihat ve Terakki’nin dahil olduğu gerekçesiyle birçok yerde seçimlere itiraz etti ve bu itirazlar da lehine sonuçlanmaya başladı. Bunu fırsat olarak değerlendirmek isteyen Patrikhane, usulsüzlük yapılıyor iddiası ile Babıali’yi yabancı elçiliklere şikayet etti, bu tutum da Türk–Rum ilişkilerinde gerginlik yaratmıştır. Yaşanan tüm olumsuzluklara rağmen seçimleri İttihat ve Terakki tam liste kazanmış, 17 Aralık 1908 tarihinde de meclis açılmıştır, fakat Patrikhane gelen uyarılara aldırmadan, dini liderliğin fazlasıyla dışına taşmış ve siyasi propagandalarını devam ettirerek, Yunanistan ile gönül birliği ve işbirliği yapmıştır. Hatta Drama Metropolitanı diğer metropolitler gibi gizli değil, açık bir şekilde bölücü propaganda yapmaktan çekinmiyordu ve Persiçan Kilisesi’nde yaptığı bir konuşmada; “…Rumlar tavizkâr olmamalıdır. Bu durum böyle devam ettiği müddetçe Rumeli’de Yunanilik imha olacaktır…” gibi sözler sarf edebiliyordu ve Drama metropolitin yanında bulunan bazı Rumların jandarmalara saldırmaları üzerine öğrenildiği üzere, Yunan Hükümeti’nden alınan emirle Rumlar teşkilatlanıyorlarmış, tabi bu konuşma üzerine metropolitin 23 köylerde dolaşması yasaklanıyordu. 12 Patrikhanenin bu çalışmaları günbegün yeni boyutlar kazanarak devam ediyordu, bunlara karşılık Osmanlı Hükümeti tedbirler almaya çalışsa da, Patrikhane özellikle Yunanistan’dan aldığı güç dolayısıyla Rumlaştırma girişimlerine devam ediyor, hatta Ortodoksları bile Rumlaştırma isteği güdüyordu. Birçok yeni kanun, yasa konmasına rağmen hiçbiri Patrikhane üzerinde yeterli etkiyi yaratamamıştır. Balkan Buhranı, Trablusgarp Savaşı, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı zamanlarında da kendilerine bir fırsat geldiği düşüncesiyle güçlü bir şekilde birliklerini kurup, propagandalarına ve savaşlarına devam etmişlerdir. En sonunda ise, bizim için en önemli kısma geliyoruz; yani gerek bugünkü sınırlarımızı çizdiğimiz gerekse de Patrikhane’nin şekillendiği antlaşma olan; Lozan Antlaşması. d) Lozan Antlaşması ve Bugünkü Türkiye Cumhuriyeti içinde Patrikhanenin Şekillenmesi Lozan Konferansı’nın 12 Aralık 1922 tarihli genel oturumunda uzun bir açıklama yapan Türk Baş delegesi İsmet Paşa, Türkiye’deki azınlıklara İstanbul’un fethinden beri tanınmış olan hakları ve bu hakların azınlıklar tarafından nasıl kötüye kullanıldığını ve ayrıca bu azınlıkların ve kiliselerin hamisi kesilen Çarlık Rusyası’nın bu yoldan Osmanlı topraklarını nasıl ele geçirmek istediğini, batılı tarih yazarlarının eserlerini belirterek ve belgelere dayanarak anlatmış ve sonuç olarak da hem Türkiye’nin hem azınlıkların selameti için en hayırlı yolun, bunların komşu memleketlerdeki ve bilhassa Yunanistan’daki Türklerle mübadelesi olduğunu ve mübadele dışında kalıp Türkiye’de oturmakta olan azınlıkların da tamamen Türk kanunlarına ve Türk vatandaşlığının 12 Atalay, Bülent, “Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri ( 1908 – 1923 )”, İstanbul 2001, s. 35, 36, 37, 38, 39, 40. 24 icaplarına riayet edenlere her zaman tatbik edile gelmiş olan liberal muameleye tabi olmaları lüzumunu ileri sürmüştür. Türkiye’nin bu kararlı tavrına karşılık; Patrikhane’nin İstanbul’da kalmasını temin için Konferansın 10 Ocak 1923 tarihli oturumunda İngiliz baş delegesi ve konferansa başkanlık eden Lord Curzon şu teklifi yapmıştır: “Müttefik Devletler Patrikhane müessesesini kaybetmesi gerektiğini kabul eder ve İstanbul’da kalmakla beraber sırf dini bir müessese haline gelmesini teklif ederler.” Lord Curzon’un bu teklifini Fransız delegesi Barrere, Romanya delegesi Diamandy, Hırvat Sloven Krallığı delegesi Rakiç ve Yunan baş delegesi Venizelos desteklemekte ve Türk Hükümetini Patrikhaneyi Türkiye’den çıkarmak kararından vazgeçirmek için gayret sarf etmektedirler. İsmet Paşa 10 Ocak 1928 oturumunda, müttefik ve Yunan murahhas heyetleri tarafından yapılan, Patrikhanenin bir daha hiçbir suretle siyasi ve idari mahiyetteki işlerle uğraşmayacağı ve sırf dini sahadan dışarı çıkmayacağı yolundaki beyanatı ve verilen resmi ve aleni teminatı konferans önünde senet ittihaz ettiğini ve riyaset ettiği Türk murahhas heyetinin uyuşma temayüllerinin büyük bir delili olmak üzere, açıklanan şartlarla ve verilen teminata istinaden Patrikhane’nin Türkiye’den çıkarılmasından vazgeçtiğini beyan etmiştir. Milli Hükümet Türk Ortodokslarını ayrı bir teşkilat kurmağa teşvik etmiş ve Türk Ortodoksları, 1923’den sonra Fener Patrikhanesi’nden ayrılarak Papa Eftim idaresinden ayrı bir teşkilat kurmuşlardır. 10 Temmuz 1923’de Yunanistan’a kaçmak suretiyle cezadan kurtulabilmiştir. Bu yüzden, Türk Hükümetinin haklı tutumundan endişe eden Yunan Hükümeti, Patrikhaneyi Selanik’e veya Mont Athos da Lavra Manastırı’na nakletmeyi düşünmüştür. Bu sebeple, meşrutiyetini kaybeden bu makamın İstanbul’da kalıp kalmaması birçok müzakere ve münakaşalara konu 13 olmuştur. Son olarak Lozan Antlaşması’na Patrikhane olarak 13 Özyurtkan, Süreyya, “Başlangıçtan Günümüze Patrikhane Dosyası” İstanbul 2005, s. 87, 88. 25 bir ek yapılmamış olup sadece azınlık hakları çerçevesinde incelenmektedir. e) Tartışmalar Doğrultusunda Amerika Birleşik Devletleri Büyükelçisi Eric Edelman’ın rezidansında düzenlenen yemeğe Fener Rum ORTODOKS Patriği Bartholomeos’un “ekümenik” unvanıyla davet edilmesiyle başlayan “ekümenik” tartışmaları konusunda Fener Rum Patrikhanesi Basın Sözcüsü Peder Dositeos “Ekümenik yeni bir sıfat değildir, Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, yani 1923’den sonra oluşmuş bir sıfat da değildir” diyerek açıklamasına devam ediyor; “Biz bunu Türkiye dışında her yerde kullanıyoruz; kilisenin içinde kullanıyoruz; ancak kamusal hayatta kullanmıyoruz” diyor. Dositeos, ekümenik tartışmasının neden şimdi gündeme getirildiği konusunda “Bunun yorumu çok zor. Ancak Amerikan Büyükelçisi ‘Ekümenik Patrik’ diye yazmış davetiyede. Biz Türkiye’de kullanmıyorduk. Onlar kullanmışlar; bundan çıktı” değerlendirmesi yapıyor. Hatta “Laik bir Cumhuriyette, bir devletin, bir kilisenin adına karışması tuhaf bir şey değil mi” diye de ekliyor. Ekümenik unvanını neden şimdiye dek Türkiye’de kamusal alanda kullanmadıkları konusunda da “Kullanmayın diye ne bir kanun, ne de bir yönetmelik yok. Yalnız arzu edilen bir şey olmadığını hissediyorsunuz kilise olarak; o yüzden kullanmadık” yanıtını veriyor. Lozan’da ekümenik konusunda madde olmadığı iddiasıyla Atılım Üniversitesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Levent Köker aynı şekilde basında yazılıp çizilen ve “ekümenik sıfatının Lozan Antlaşmasına aykırı olduğu” şeklindeki ifadelerin yanlışlığına işaret ediyor: “Lozan’da ekümenik sıfatına ilişkin herhangi bir madde yok. Ekümenik unvanının kullanılmasını yasaklayan herhangi bir yasa maddesi, yönetmelik veya uluslararası bir belge de yok” diyen Prof. Köker’in belirttiğine göre, “Yalnızca Fener Patriği’nin Türk vatandaşı olması gibi bir zorunluluk var. Bu da 1923 tarihinde İstanbul Valiliği’nin yazdığı bir tezkereden kaynaklanıyor.” Hukuki anlamda bu belgenin 26 öneminin de oldukça az olduğunu ifade eden Prof. Köker, “Ekümenlik meselesi yanlış tartışılıyor. Bu aslında dini bir sıfat; siyasi polemiğe getirilebilecek bir konu değil”, değerlendirmesi yapıyor. 14 Yazar Murat Bebiroğlu ise şu iddiada bulunmaktadır; “Burada Ekümeniklik, Fener Rum Patriği’nin tüm dünya Ortodoksları üzerinde tek yetkili olduğu anlamına gelmez. Fener Rum Patrikliği, diğer Ortodoks patrikleri arasında eşitler arasında birinci (primus inter peres) ve koordinatör olması ve daha önemlisi, diğer patriklik, milli kilise ve özerk kiliselere bağlı olmayan tüm Ortodoks kiliselerinin üzerinde yetkili olması nedeniyle ekümeniktir. Lokal ya da bölgesel bir patrikliğin Avrupa’dan Kuzey ve Güney Amerika’ya, Avustralya’dan, Yeni Zelanda’ya kadar bütün Ortodoks Kiliseleri üzerinde yetkili olması düşünülebilir mi? 15 Patriklik ekümenik değilse nedir?” Son olarak açıklama aynı görüşe sahip Yeditepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden Adnan Ekşigil’den gelmektedir: “Türkiye'nin Patrikhane ile Ekümeniklik konusunda süregelen sorunu, tüm idari, hukuki, siyasi ve ideolojik mülahazaların ötesinde, kısaca şudur: Kendisine uzun geçmişinden miras kalan bir sıfatı sahiplenerek, Patrikhane 'Ben ekümeniğim' demekte, Türkiye ise bu sıfatın Patrikhane'nin kendi cemaati içinde ve o da ancak sınırlı bir şekilde geçerli olduğu ve başka kimseyi bağlamadığı gerçeğini inatla göz ardı ederek, 'Hayır sen ekümenik değilsin' diye diretmekte, ama bununla da yetinmeyip, Patrikhane'nin sıfatını kabul edenlerle de cebelleşmektedir. Türkiye'nin konumundaki iğretilik, sağduyunun şu en basit kuralına karşı direnmekten kaynaklanmakta: Herkes istediği adı almakta serbesttir; kimse, 16 bir başkasını başka bir ad taşımaya zorlayamaz.” 14 http://www.megarevma.net/ekumenik.htm http://www.hyetert.com/yazi3.asp?s=0&AltYazi=Makaleler+% 5C%3E+Kilise&Id=238&DilId=1 16 Radikal Gazetesi, Yorum sayfası, 03 Aralık 2004. 15 27 Patrikhanenin ekümenikliğini onaylayan pasajlar yanında, tam aksini de savunanlar bulunmaktadır. Bunlardan patrikhanenin ekümenik olmadığına dair en büyük mücadeleyi veren; araştırmacı–yazar Aytunç Altındal’dır. Altındal misyonerlik faaliyetleri hakkında geniş bir araştırma yapmış ve 4’e ayırmıştır. Ana başlıkları dinler arası diyalog çalışmaları, ekümenizm çalışmaları, tolerans=hoşgörü toplantıları ve İbrahimi dinler toplantıları’dır. Burada bizi ilgilendiren tabii ki de ekümenizm çalışmalarıdır. Altındal’a göre ekümenik hareketin iki hedefi vardır: birincisi, Türkiye’de Fener Rum Patriği’ni ‘Ekümenik Patrik’ ilan ettirmek ve böylece Lozan Antlaşması’nı delmek ve Anayasayı değiştirmektir. İkincisi ise, misyonerlik faaliyetlerini yasal kılıflar altında sürdürmektir. II. Vatikan Konsülü’nden sonra diyalog olayı başladığında Dünya Kiliseler Birliği; -ki bu birlik, 1919–1920 yıllarında Fener Rum Patrikhanesi’nin yazdığı mektuplarla başlamıştır- Anglikan, Protestan, Ortodoks Kiliseleri’nden ve bunların çeşitli değişik alt açılım kiliselerinden oluşmakta idi ancak, Vatikan girmemişti. Şimdi o da bunun içindedir. Bu hareketin adı ekümenizm hareketidir. Yani bu kiliselerin bir araya gelerek, birbirlerini şu veya bu şekilde bütünleştirerek, farklılıklarını gizli tutup aralarındaki benzerlikleri öne çıkararak yaptıkları hareketin adına ekümenizm hareketi denilmektedir. “Farklılıklarınızı saklayın, benzerliklerinizi öne çıkartın”; bu, ekümenizm hareketidir. Ekümenizm hareketine dediler ki, “Bizim birinci vazifemiz misyonerliktir. Bu misyonerliği yaparken de bizim yapmamız gereken şudur: ‘İllaki Katolik ol, illaki Ortodoks ol, illaki Anglikan ol’ demeyelim. Ne diyelim? ‘Hristiyan ol da hangi kiliseden olursan ol’ diyelim. Bunun adına Evangelizasyon denir. Yani önce “Evangel” dediğimiz İncil’le tanış, İncil’i öğren, oku ve çıkarımlarda bulun. Sonuç olarak onlar için önemli olan ‘Hristiyan’ olmak, hangi mezhepten olursan ol, gel, Hristiyan ol. Bu şekildeki görüş hakim olduğu için de Altındal Türkiye içinde ekümenizme onay 17 vermemektedir. 17 www.megarevma.net/patrikhane.htm 28 Emin Şirin de hemen hemen Altındal ile aynı görüşlere sahip ve Ekümeniklik konusunda ABD ve AB’nin baskılarına maruz kalınacağından bahsetmiş ve şöyle devam etmiştir; “Bekledik gördük ki hükümet, tam da öngördüğümüz gibi ABD ve AB’nin bu konudaki baskılarına maruz kalınca, maalesef utangaç bir şekilde, “gizli” genelgelerle durumu geçiştirmeye kalktı.” Dışişleri Komisyonu Başkanı AKP’li Mehmet Dülger’in katıldığı bir TV programında ise konuyla ilgili düşüncelerini, “Bu kadar baskı yapılmazsa, gürültü koparılmazsa zaman içinde İstanbul’da da Roma’daki Vatikan gibi Ekümenik bir Patrikhane ve patrik olabilir, bunun hiçbir mahsuru yoktur”, şeklinde dile getirmiştir. Fener Rum Patrikliği’nin hiçbir zaman ekümenik ve Apostolik olmadığını ileri süren Doç. Dr. Mehmet Çelik; “Bu Patrikhanelere Ekümenik sıfatı verilirken de, kriter olarak ‘bir havari tarafından kurulmuş olma’ yani ‘Apostolik’ kökenli olma şartı aranmıştır. Hristiyan aleminde bu üç kilisenin (Roma, İskenderiye, Antakya, MB) dışında bu sıfat ve yetki hiçbir kiliseye verilmemiştir. Daha sonra oluşturulan ‘Patriklikler’ milli kiliselerin kendi iç organizasyonu ile ilgilidir ve sadece kendi kiliseleri üzerinde yetki sahibidirler. Hiçbir zaman ’evrensel yetki’ye sahip olmamışlardır. Nitekim siyasi otorite zaruretinden dolayı İstanbul Piskoposluğu 381 İstanbul Konsilinde Patriklik statüsüne kavuşturulmuşsa da, 18 Ekümeniklik sıfatını hiçbir zaman alamamıştır.” Son olarak da Prof. Dr. Kenan Erzurumlu’nun görüşlerine kısaca değinelim; “Atatürk milliyetçiliğini kabul etmiş olan ve Misak-ı Millî'yi vazgeçilemez temel prensip kabul eden TC'nin kendi sınırları içinde yeni bir güç odağını (hedefleri ve temel stratejileri kendisi ile çelişen) kabulü söz Doç. Dr. Mehmet Çelik -Türkiye’nin Fener Patrikhanesi Meselesi- Akademi Kitapevi İzmir 1998,s. 5. 18 29 konusu olamaz. Bu durumu daha açık olarak anlatmak gerekirse: TC'nin bir kurumu olan adalet sistemimizin, eğitim kurumlarının, sağlık kuruluşlarının, dini kurumların, güvenlik örgütlerinin ve benzeri resmi kurumların kendilerini TC kanunlarının ve milli bütünlüğünün üstünde görmeleri nasıl ki mümkün değilse; Fener Rum Patrikhanesi de bu kuruluşlar gibi davranmak ve diğer milletlerin kurumları ile işbirliğine girerken TC'nin temel prensiplerine uymak zorundadır. Patrikhanenin tüm dünya Ortodokslarının merkezi (YENİ VATİKAN) olmak iddiası TC'nin temel stratejileri ve prensipleri ile uyuşmamaktadır. Bu açıdan, patrikhanenin 1994'te yaptığı hata hiçbir şekilde kabul edilemez: 1994'te patrikhane tarafından tertiplenen toplantı öncelikle "Konstantinopolis toplantısı" adıyla gerçekleştirilmek istenmiş; devletin itirazı üzerine "Boğaziçi Toplantısı" olarak yapılmıştır. Aynı toplantının sonuç bildirgesi İngilizce ve Türkçe olarak hazırlanmıştır. İngilizce metinde yer alan ve patriğe atfedilen, "Ben Konstantinopolis’teki ekümenik tahtının varisiyim" ifadesi Türkçe metinde yer almamıştır. Bu ayıp halen düzeltilmemiştir.” 19 f) SONUÇ Patrikhane’nin ekümenik olup olmadığını anlamak için objektif ve tarafsız bakmak yeterli olmayabilir, çünkü Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde bütünlüğün bozulmaması için hiçbir şekilde ödün verilmemiş olması gerekir. Zaten tarihi gerçekler de ödün vermememiz gerektiğini açıkça gözler önüne sermektedir. Patrikhanenin dini faaliyetlerle sınırlı kalacağı incelediğimiz üzere Lozan müzakerelerinde belirtilmiştir fakat hiçbir zaman patrikhane bunu başaramamış ve misyonerlik faaliyetleri ülkenin bütünlüğüne zarar vererek büyümüştür. Günümüz itibariyle değerlendirirsek Fener Rum Patrikhanesi ekümenik değil sadece T.C. ‘ye bağlı bir kurumdur. 19 30 http://www.kuzeyhaber.com/ke1/kuzeyhaber.php KAYNAKÇA 1- www. Megarevma.net/patrikhane.html 2- Gündüz, Şinasi, “Din ve İnanç Sözlüğü”, Ankara 1998 3- Yorgo Benlisoy – Elçin Macar, Fener Patrikhanesi, Ankara 1996 4- Yıldırım, Münir, “Yunanistan ve Ortodoks Kilisesi”, Ankara 2005 5- Çelik, Mehmet, Fener Patrikhanesi’nin Ökümeniklik İddiası’nın Tarihi Seyri (325–1453 ), İzmir 2000 6- A. Hikmet Eroğlu, Ökümenik Hareketin Ortaya Çıkışı, DTA, Cilt: 1, Türkiye ve Ortodokslar, Ankara 2002 7- Runciman, Steven, “The Orthodox Church and The Secular State”, Oxford Uni. Pres 1971 8- Runciman, Steven “The Great Church in Captivity”, Cambridge 1968 9- Sandıklı, Atilla– Göral, Emirhan, “ Patrikhane ve Ekümenlik Tartışması” – TASAM 10- Özyurtkan, Süreyya, “Başlangıçtan Günümüze Patrikhane Dosyası” İstanbul 2005 11- Atalay, Bülent, “Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri ( 1908 – 1923 )”, İstanbul 2001 12- http://www.kuzeyhaber.com/ke1/kuzeyhaber.php 13http://www.hyetert.com/yazi3.asp?s=0&AltYazi=Makaleler+%5 C%3E+Kilise&Id=238&DilId=1 14- Radikal Gazetesi, Yorum sayfası, 03 Aralık 2004 15- Doç. Dr. Mehmet Çelik -Türkiye’nin Fener Patrikhanesi Meselesi- Akademi Kitapevi İzmir 1998 31 ÖZGEÇMİŞ 31 Ağustos 1986 yılı İstanbul’da doğdu. İlkokulu Hobyarlı Ahmet Paşa İlkokulu’nda, ortaokul ve liseyi Şişli Anadolu Lisesi’nde bitirmiştir. Şuan lisansını Bahçeşehir Üniversitesi’nde Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümünde yapmaktadır. Bahçeşehir Üniversitesi bünyesindeki birimlerden Sürekli Eğitim Merkezi (BÜSEM) ve Hükümet ve Liderlik Okulu’nda sayın Burak Küntay’ın yanında stajyer olarak çalışmaktadır. Ayrıca sayın Ercan Çitlioğlu’nun koordinatörlüğünde gerçekleştirilen Terör Okulu Sertifika programlarında da stajyer olarak çalışmıştır. 32 KIBRIS VAKIF MALLARI VE ANNAN PLANI TOPRAK PAYLAŞIMI HAZIRLAYAN Fatih AKIN 33 GİRİŞ “Toprak kutsaldır… Uğruna ölenler olduğu için de toprak vatandır” inanç ve düşüncesi toprağı kutsal kılan bir değer, toplumları da ulus haline getiren en önemli etkendir. Uluslar bu topraklar üzerinde yarattıkları sosyo-kültürel değerlerle ayakta kalırlar; dağılmadan bir bütün olarak birlikte yaşayabilirler.Türk ulusu için toprak her zaman kutsal olmuş, bu kutsallık için de canlar korkusuzca feda edilmiştir. Tarih boyunca Türk ulusu toprak elde etmek amacıyla sürekli fetihler gerçekleştirmiştir. Fakat fetihler sonrasında da azınlıkların toprak mülkiyeti haklarını teminat altına almak için büyük bir gayret sarf etmiştir. Azınlıkların hakkını korumaya yönelik bu politika diğer fethedilen yerlerde olduğu gibi Kıbrıs üzerinde de hakim kılınmıştır. 1571’de Ada’nın Anadolu Türkiye’sinin bir parçası olmasının ardından Ada’daki “Türk Yönetim Süreci” 1878 yılına kadar devam etmiştir. Bu hakimiyet sürecinde Türk ulusu toprak üzerindeki diğer ulusları asla birbirine düşürmemiş, adaleti hakim kılarak zayıfı güçlüye karşı sürekli korumuştur. Bu süreçlerde toprak üzerindeki adalet sistemi her zaman eşit şekilde halka ulaştırılmıştır. Fakat 1800’lü yıllarla birlikte Rum Ortodoks Kilisesi özellikle Kıbrıs Türk toplumunun haklarını yok etmek için büyük bir çaba sarf etmiştir. Bu çalışmanın amacı “Megali İdea” düşüncesi olmuştur. Kelime anlamı olarak "büyük ideal, büyük fikir" anlamına gelen bu politika Kıbrıs Türk toplumunun haklarını yok etmeyi ve Türklerin Ada’daki taşınmaz mal varlıklarına el koymayı amaçlamaktadır. Bu süreç zamanla Ada’nın tamamına el koymak için büyük gayretlerin sarf edildiği kanlı bir dönem olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır. “Megali İdea”ya göre, 1453'de Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilen İstanbul tekrar ele geçirilecektir. Buna bağlı olarak Yunanistan, Girit, Rodos, Kıbrıs ve Anadolu toprakları işgal edilecek; bir Helen İmparatorluğu olarak kabul edilen Büyük Bizans İmparatorluğu da zamana yayılmış 34 uzunca bir periyotta yeniden kurulacaktır. Bu imparatorluğun başkenti ise eski Bizans'ta olduğu gibi günümüzde bile "Konstantinopolis" diye anılan İstanbul şehri olacaktır. Fakat 1878’de İngiltere’nin Kıbrıs’ı işgal etmesi ile Ada üzerindeki Türk topraklarının gasp edildiği yeni bir dönem başlamış ve İngiliz Sömürge İdaresi’nin yanlı tavırları ile Ada Türklerinin hakları sıkıntılı bir sürece taşınmıştır. Bununla birlikte Kıbrıs Cumhuriyeti’nin 1960 yılında kurulmasının ardından Kıbrıs Türkleri uzun yıllar boyunca azınlık statüsünde muamele görerek mal varlığını büyük ölçüde yitirmiş ve topraktan kaynaklanan güç, Türk halkının elinden kasıtlı olarak alınmıştır. Bugün ise yeni bir tartışma konusu gündemdedir. Kıbrıs’ta barışı hakim kılmak için yazılan bir anlaşma metni, yani Annan Planı tartışılmaktadır. Kimilerine göre hemen imzalanması gereken bir metin, kimilerine göre de var olan haklarımızı tamamıyla yitirdiğimiz, kelimelerin ve maddelerin arasına sıkıştırılmış ve kesinlikle imzalanmaması gereken büyük bir tuzaktır. Kıbrıs’taki dengeleri tamamen değiştirecek bu yeni plan eğer imzalanacaksa da Ada’daki Türk toplumunun geçmişten gelen haklarının neler olduğu ve hangi hakların bu anlaşma metni ile teslim edildiği iyice araştırılmalıdır. Bu hakların belki de en önemlisi vakıf malları ve toprak dağılımıdır. Osmanlı’dan ata yadigarı olan vakıf mallarımızın ve topraklarımızın neler olduğunu iyi bilmeli ve masada ona yönelik bir pazarlık yapmalıyız. Bundan dolayı Kıbrıs Ada’sı üzerinde bir barış ortamı sağlanacaksa Kıbrıs’ın dününü, bugününü ve yarınını düşünerek hareket etmek tarihi ve milli bir sorumluluktur. Tarih, bu bilince sahip olmayan yetkilileri asla affetmeyecektir. Fatih Akın 35 1.KIBRIS VE ÖNEMİ Ada, M.Ö 4000 yılından itibaren insanların yaşadığı bir kara parçasıdır. Tarih boyunca pek çok kavmin istilasına uğrayan bu ada, 1571’de tümüyle Osmanlı himayesine girmiş ve 1878 yılına kadar Osmanlı denetiminde kalmıştır. 20 18771878 Osmanlı-Rus Harbi’nin ardından Ada 4 Haziran 1878 tarihinde İngiltere’ye kiralanmıştır. 1914 senesinde ise Osmanlı’nın 1. Dünya Harbi’ne girmesinin ardından İngiltere Ada’yı ilhak etmiştir. Lozan Anlaşması ile Türkiye İngiltere’nin tek taraflı ilhakını kabul ederek Kıbrıs’ta yeni bir dönem başlatmıştır. 21 Kıbrıs’ı bu denli önemli kılan etken Ada’nın konumudur. Kıbrıs, Akdeniz’in kuzeydoğusunda ve Anadolu’ya sadece 44 mil (71 km) uzaklıktadır. Sicilya ve Sardunya’dan sonra Akdeniz’in de üçüncü büyük adasıdır. Yüzölçümü 9251 km² (3584 mil kare)’dir. Kıbrıs ile Suriye arasındaki en kısa mesafe Ada’nın kuzeydoğusundaki Zafer Burnu ile Suriye’nin Lazkiye Şehri’nin kuzeyindeki İbnhan Burnu olup aradaki mesafe 98 km.(68 mil)’dir. Kıbrıs Adası’nın Yunanistan’a olan uzaklığı 800, Lübnan’a 221, Mısır’a 316 km.’dir. Kıbrıs, bu konumu ve komşularının yalnızca denizden olmasıyla büyük bir jeostratejik ve jeopolitik öneme sahiptir. Doğu Akdeniz’deki ticaret yollarını, Anadolu kıyılarını ve Ortadoğu’yu denetim altına alabilecek durumda olması, tarih boyunca birçok devletin Kıbrıs’ı egemenlik altına almak istemesine neden olmuştur. Adaya hakim olan devletler, genellikle Doğu Akdeniz ticaretine de hakim olmuş ve halkına önemli kazançlar sağlamıştır. Fakat değişen dünya konjonktürü, 19. yy.ın sonundan itibaren, farklı nedenlerle, özellikle beş ülkenin, 20 Serter, V.Z., “Kıbrıs’ta Vakıfların Vatanlaşmada Etkileri” http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong4-2/tk4-224_serter.htm [14-04-2006] 21 “Kıbrıs Sorununun Kronolojik Olarak Tarihi Gelişimi,” 12 Ocak 2006,Güvenlik Kuvvetleri Dergisi, http://www.mucahit.net/diger_konular/kibrisTarihi.htm,[14-042006] 36 “Türkiye, Yunanistan, İngiltere, ABD ve Rusya’nın” Kıbrıs’a büyük ilgi göstermesine neden olmuştur. 22 Bu konuya ilişkin günümüze kadar çok büyük bir mücadele yaşanmış kapalı kapılar ardında Kıbrıs her zaman büyük bir pazarlık konusu olmuştur. Kıbrıs Türklerine karşı verilen mücadeleyi Sebahattin İsmail 23 şu şekilde ifade etmektedir: 24 “…1894 yılında kurulan Ethniki Eterya'nın Türklere bakışını ve Megali-İdea konusundaki tutumunu da yayınlamış oldukları bir bildiriden öğrenmek olasıdır. Bu bildiride özetle şu unsurlar vurgulanmaktadır: - Ezeli ve ebedi düşmanımız Türklerdir. - Megali- İdea'yı gerçekleştirmek için savaş esastır. -Mukadder olan vaktin gelmesinden sonra, ezeli ve ebedi düşmanımız Türklere taarruz edilecektir. -Tanrının yardımı ile Megali-İdea kesin olarak gerçekleşecektir.” Bu yayılmacı fikirlerin sadece gizli örgütlerde benimsenmediğinin ilk kanıtlarından biri, Yunan Meclisinde yapılan konuşmalar ve Yunan hükümetlerinin açıklamalarıdır. Örneğin 1844 yılı Ocak ayında Yunan Meclisi’nde konuşan Yanni Koletti adlı milletvekili, şöyle demiştir: "...Yunan krallığı Yunanistan değildir. Sadece Yunanistan'ın en küçük ve en fakir parçasıdır. Yunanlı sadece krallık ülkesi halkı değildir. İyonya, Selanik, Serez, Edirne ve İstanbul ya da Trakya ve Girit, Sisam Adası ve Yunan tarihi ile Yunan ırkına bağlanan tüm bölge ve yörelerde yaşayan halklardır. Elenizmin iki büyük başkenti vardır. Bunlardan ilki Atina, 22 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Enformasyon Dairesi, http://www.trncinfo.org/turkce/turkcesayfa.htm [16-04-2006] 23 Sebahattin İsmail, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Birinci Cumhurbaşkanı Rauf R. Denktaş’ın Danışmanıdır, http://www.bilimarastirmavakfi.org/kibris_istanbul.html, [08-052006] 24 İsmail, S., “İngiliz Yönetimi’nde Türk-Rum Kavgaları”, http://www.pubinfo.gov.nc.tr/h130299c.htm [18-04-2006] 37 krallığın başkenti, ikinci başkent İstanbul ise büyük başkent, tüm Yunanlıların ümit ve hayallerinin kentidir.” Rigas Ferreros'un, Filiki Eterya'nın ve Ethniki Eterya'nın görüşleri bu şekilde Yunan Meclisinde de yansıdıktan sonra Venizelos'la birlikte hükümet politikalarını oluşturmaya başlamıştır. Nitekim Venizelos, 1906'da açıkladığı BÜYÜK YUNANİSTAN programını, 1922'de Türk Kurtuluş Savaşı ile bozguna uğratılmalarına kadar sürdürmüştür. Yunanistan'ın Kıbrıs'ı ilhak istemini dile getirdiği ilk uluslararası toplantı, Paris Barış Konferansı'dır. Yunanistan'ın Kıbrıs'a yönelik ilhak politikası tek kelimelik bir hedef şeklinde özetlenmiştir: ENOSİS... Enosis kelime anlamı ile İLHAK anlamına gelmektedir, fakat bu kelime Rum-Yunan siyasi literatüründe Kıbrıs'ın Yunanistan'a katılmasını anlatmaktadır. Yunanistan tarafından ilk kez 1828 yılında resmen ifade edilen ENOSİS, 150 yıldır Rum-Yunan politikacılarının dilinden düşmeyen bir hedef olmuştur. 18 Ekim 1828 günü İngiltere, Rusya ve Fransa'ya bir nota veren Yunanistan, Enosis fikrini resmen ilk kez ortaya atmış ve Ada’nın kendisine bağlanmasını istemiştir. BÜYÜK YUNANİSTAN'ı kurma ülküsü ile iktidara gelen Venizelos, İngiltere'nin verdiği büyük politik desteğe güvenerek, Kıbrıs'ın bu ülke tarafından kendilerine hediye edileceğine inanmaktadır. Nitekim 1 Mart 1915'de krala yazdığı bir mektupta bu inancını şöyle ifade etmektedir: "İngiltere, Doğu Akdeniz'deki çıkarları, bizim çıkarlarımızla mükemmelin bağdaşabilecek bir devlettir. 1913 Ocak ayında Londra'da Maliye Bakanı Llyod George, Deniz Bakanı Winston Churchill ve bendeleri arasında geçen görüşmeleri de bilen Majesteleri için, bu koşullar altında İngiltere tarafından Kıbrıs'ın Yunanistan'a terk edileceğini kabul etmek, hiç de aşırı bir iyimserlik olmayacaktır.” Venizelos'un, İngiltere'nin tutumundan bu denli emin olmasının nedeni, bu ülkenin 1915 yılında, Yunanistan'a, kendi saflarında savaşa girmesine karşılık Kıbrıs'ı vaat etmiş olmasıdır. 38 Savaştan sonra ise, Llyod George'un 1915'de verdiği sözü tutacağından emin oldukları için, Kıbrıs'ı talep etmekte bir sakınca görmemiştirler. Ne var ki, yine de İngiltere'yi gücendirmek istemedikleri için Paris Barış Konferansı'nda Venizelos tarafından Kıbrıs konusunda ısrarlı davranmazlar. Sadece genel ifadeler kullanılarak şöyle denilmiştir: "... Adalar konusuna gelince, tümü de binlerce yıldan beri Yunan'dır ve bu yüzden hepsinin de Yunanistan'a verilmesi gerekir.." Venizelos Kıbrıs'ı ayrıca niye vurgulamadığını da, 3 Şubat 1919 tarihinde On’lar Konseyi'nde yaptığı konuşmada şöyle izah etmektedir: "Kıbrıs Adası konusunda kesin bir istemde niçin bulunmadığımız sorusu akla gelebilir. Bunu yapmayışımızın çeşitli nedenleri vardır. En önemlisi 50 yıl önce İYONYA adalarını vermek suretiyle, Yunan krallığının büyümesine yardım eden ilk devlet niteliğini kazanan ve savaş sırasında Kıbrıs'ı Kral Konstantin'e önermiş olan İngiltere'nin, sonunda, Kıbrıs'ı da Yunanistan'a verecek kadar lütufkâr davranacağına inanmakta oluşumuzdur. Kısacası, Yunanistan, Kıbrıs, Rodos, Meis, On İki Adalar, İmroz, Bozcaada, dahil olmak üzere, bütün Doğu Akdeniz adalarını istemektedir.” Venizelos'un bu inancında haksız olmadığı, 13 Mart 1919'da DÖRTLER Konferansı'nda Llyod George, Clemanceau ve 25 Başkan Wilson arasında geçen şu konuşmadan da bellidir: "Llyod George:- Niyetim, Kıbrıs Adası’nı Yunanistan'a vermektir. Clemaceau: -Unutmayınız ki, Berlin Anlaşması'na göre bu konuda benden izin almanız gerekmektedir. Llyod George:-Bu izni bana vereceğinizi ümit ederim. Başkan Wilson:-Yunanistan'a bu hediyeyi verebilirseniz, büyük ve değerli bir iş yapmış olacaksınız." İtalya’da İngiltere ve ABD gibi Kıbrıs’ı Yunanistan’a hediye etmeyi istemektedir. Buna örnek olarak da şunlar 26 gösterilebilir: 25 İsmail, S., “İngiliz Yönetimi’nde Türk-Rum Kavgaları”, http://www.pubinfo.gov.nc.tr/h130299c.htm [18-04-2006] 39 Venizelos ile Tittoni arasında imzalanan ve Anadolu ile adaların paylaşılmasını öngören 29 Temmuz 1919 tarihli anlaşmanın 5.inci maddesinde de şöyle deniyordu: "İngiltere'nin Kıbrıs'ı Yunanistan'a verme kararı aldığı gün, İtalya da Rodos halkına self-determinasyon hakkını tanıyacaktır..." Görüldüğü gibi Megali-İdea ve bu çerçevede ENOSİS, Yunanistan daha bağımsız bir devlet haline gelmeden gündeme getirilmiş ve Yunanistan bağımsızlığını kazandıktan sonra da, bu ülkenin milli politikası haline gelmiştir. Nitekim 1982 yılında Yunan Kültür Bakanlığı ile 1991 Martı’nda ABD'deki Yunan lobisinin yaptığı Megali-İdeacı yayınlar, bugün de ayni yayılmacı politikanın devam ettiğini kanıtlamaktadır. 1.1. Kıbrıs’ın Fethi ve Türklerin Adaya Gelişi Osmanlı’nın tarih boyunca fethettiği topraklara adaleti götürmesi İslamiyet’teki “Cihad” anlayışının bir parçasıdır. Cihad Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüğüne göre; 27 “Din uğruna yapılan savaş” anlamında kullanılırken, hutbelerde daha çok ‘Allah uğrunda malı, canı sarf etmek’ ifadeleri ile aktarılmaktadır. Başka bir sözlükte kelime anlamı olarak da cihad; 28 “Cehd eden. Din için düşmanla savaş. Allah’ın adını yüceltmek için yapılan her türlü faaliyet. Nefsiyle malıyla, canıyla fert ve toplum halinde o niyetle yapılan çalışmaların tamamına” denir şeklinde tanımlanmaktadır. Osmanlı ele geçirdiği topraklarda haklıyı haksıza karşı sürekli korumuş azınlıkların da haklarına çok fazla önem vermiştir. Kıbrıs’ın yerli halkı, Venedikliler döneminde zor anlar yaşamış ve ağır vergiler altında ezilmiştir. Bunun yanı sıra Ada halkının Ortodoks olması ve Katolikleştirilmeye çalışılmasının yanı sıra Ortodoks Kilisesi de kapatılarak inanca da müdahalede bulunulmuştur. Bundan son derece rahatsız olan Ada halkı da 26 İsmail, S., “İngiliz Yönetimi’nde Türk-Rum Kavgaları”, http://www.pubinfo.gov.nc.tr/h130299c.htm [18-04-2006] 27 www.hackhell.com/archive/index.php/t-9451.html - 4k, [15-04-2006] 28 Osmanlıca Türkçe Sözlük,Ziya Ofset,İstanbul, Kasım 2003 40 Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı himayesine girmek istemiştir. 29 Kıbrıs’ın fethinin tamamlanmasının ardından hem Kıbrıs’ın imarı hem de kalkınması açısından “Sürgün Hükmü” kararı ile Anadolu’dan Ada’ya Türklerin götürülmesine karar verilmiştir. Sürgün Hükmü’ne göre, Anadolu, Karaman, Rum ve Dülkadiriye Kadıları, şehir ve kasabalarda oturan zanaat ve meslek sahiplerinden her on haneden bir hane aile seçilerek Kıbrıs’a gönderilecektir. Kıbrıs’a gitmek için Osmanlı Ferman Tahtı’ndaki göçmen listelerine “Gönüllü Olarak Kıbrıs’a Yerleşmeyi Dileyenler” başlığı altında kayıtlar yapılmıştır. 1572 senesi itibariyle gönüllüler listesine 777 kişi kayıt yaptırmıştır. Osmanlı, kişiliği ve ahlaki değerleri yönünden sorunsuz kişileri yetkili organları vasıtasıyla tespit etmiş ve yapılan araştırmalar sonucunda da iyi hal belgesi alan kişiler Kıbrıs’a gidebilmiştir. 30 Ada’nın adaletli bir yapıya kavuşturulması temel anlayış olurken 307 yıl süren Türk egemenliği süresince de Ada’da yapılan eserler Ada’yı bir Türk yurdu haline dönüştürmüştür. 2. KIBRIS’TA KURULUŞU TÜRK EGEMENLİĞİ VE VAKIFLARIN Vakıf kelime anlamına göre incelendiğinde, “mükellef kimsenin, kendi mülkü olan belli ve dayanıklı malının 29 T.C.Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, “2-Kıbrıs’ın Tarihi,Osmanlı Hakimiyetine Kadar Kıbrıs”, http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/kibrisveb/birinci bolum/osmanli_oncesi.htm, [22-04-2006] 30 Altan, M.H.,Kıbrıs’ta Türk Malları Cilt 1, Kastaş Yayınevi,İstanbul,Eylül 2001, S.11,19,20 41 menfaatini bir şarta bağlamadan Müslüman veya zımni fakirlere bırakmasıdır” 31 anlamına gelir. Başka bir deyişle bir malın Tanrı malı kabul edilmesi, insanların yararına devredilmesi, insanlık yararına sunularak özel mülkiyet durumundan çıkarılması, toplumun yararlanabileceği bir kaynak haline getirilerek geliştirilmesidir. Kıbrıs arazisi önceleri Hatt-ı Hümayunlarla işlem görmüş ve hayır uğruna yapılan vakıf malları ise “Ahkamü’lEvkaf” adı altında Evkaf’la ilgili yasalarla yönetilmiştir. Osmanlı arazi kanunlarına göre Kıbrıs arazisi beş kısımdan oluşmaktadır. Bunlar: 1-Arazi-i Memluke, 2-Arazi-i Miriye, 3-Arazi-i Metruke, 4-Arazi-i Mevat, 5-Arazi-i Mevkufe’ dir. Mülkiyet yoluyla tasarruf edilen ve dört grupta toplanan arazilere “Memluke arazi” denilmiş, bu araziyi de elinde bulunduran kişilere malik denilmiştir. Mülkiyeti devlete ait olan araziler ise “Miri arazi” olarak kabul edilmiştir. “Beytü’l-mal” olarak nitelenen çayır, tarla, yayla, kışlak, koruluklar, harmanlıklar de miri arazi kabul edilmiştir. Yol ve benzeri geçitler gibi kamu yararına ayrılmış olan yerler köy ve kasaba halkının ortak kullanımına bırakılan meralar, otlaklar metruk arazi kapsamında tutulmuştur. Mevkuf Araziler ise iki farklı çatı altında toplanabilir. Bunlar: a-)Başlangıçta kişinin mülkiyetinde bulundurduğu memluke türü arazi iken daha sonra vakıf kurallarına uygun olarak hayır amaçlı vakfedilen arazidir. Bu araziler Evkaf hükümlerince yönetilmiştir. b-)Miri araziden ayrılmak suretiyle padişahların bizzat emri ile devlet büyüklerinin vakfettikleri arazilerdir. Bu arazilerin büyük bir bölümüne İngiliz Sömürge Yönetimi döneminde el 32 konulmuş ve bunlar gelir getiren arazi olmaktan çıkarılmıştır. 31 www.turkcebilgi.com/vak%FDf, [12-04-2006] Altan, M.H.,Kıbrıs’ta Türk Malları Cilt 1, Kastaş Yayınevi,İstanbul, Eylül 2001, S.46 32 42 K.A. Mithat Berberoğlu, Halkın Sesi Gazetesi’nin 27 Ocak 1954 tarihli nüshasında özetle şunları ifade etmiştir: 33 “…Kıbrıs, Türk hakimiyetine geçtiği zaman Ada’da Evkaf diye herhangi bir müessese veya mevhum mevcut değildi. Kilise mallarını ve teşkilatını saran esaret zincirini paramparça eden ve kiliseye hakiki mevzuni bahşeden ecdadımız, aynı hak ve menfaat esasından yürüyerek, mülkiyeti Allah’a ait olup menafi cemaatin dini, maarif, nafıa, sosyal ve sağlık ihtiyaçlarına hasredilmek üzere bir çok gayri menkullerini vakıf namı altında tescil ettirdiler. Gün geldi bütün bu gayrimenkul mallar Evkaf müessesini vücuda getirdi…” Kıbrıs’ın Osmanlı Devleti’nin yönetiminde bulunduğu 1571 yılından İngilizlere kiralandığı tarih olan 1878’e kadar Kıbrıs Vakıfları Ahkamü’l-Evkaf’a göre yönetilmiştir. Vakıf işleri, 1826 yılına kadar nazır ve mütevelliler, 1878’e kadar da Evkaf-ı Hümayun Nezareti tarafından atanan bir muhasebeci tarafından idare edilmiştir. Kıbrıs Vakıfları, 1878’den 1915 yılına kadar Türkiye’deki Evkaf Nezareti’nce Kıbrıs Türkleri arasından seçilen bir temsilciyle birlikte İngiliz yetkililerin tayin ettiği bir delege tarafından idare edilmiştir. 34 Osmanlı Devleti’nde yenileşme hareketleri nedeniyle tapu ve arazi kurallarının değişikliğe uğratıldığı, vergi alımlarına yeni kriterlerin getirildiği 1850’li yıllarda Kıbrıs’ta görev yapan Türk tapu ve vergi uzmanlarının görev yapmaları Ortodoks Kilisesi Başpapazları ve başta Fransız Konsolosluğu olmak üzere Larnaka’da ikamet eden diğer yabancı elçiliklerce engellenmeye çalışılmıştır. Bu memurlara baskı yapılmış ve memurların görevlerini yapmalarına engel olunmuştur. Kıbrıs’ta tapusal yenilikleri sabote etmeye çalışan konsoloslukların, İstanbul elçilikleri aracılığıyla saray yetkililerine dilekçe yazarak Türk tapu görevlileri Sırrı Efendi 33 Serter,V.Z.,a.y. http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong4-2/tk4-224_serter.htm [12-04-2006] 34 http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/kibrisveb/birin cibolum/kibris_vakiflari.htm [28-04-2006] 43 ve Salim Efendi’yi şikayet ettikleri ve bu konuyla ilgili birbirlerine gizli raporlar gönderdikleri ispatlanmıştır. Belgelerle kanıtlanan yazışmalardan bir kaçı şu şekildedir: 35 Fransız Başkonsolosluğu Yazışmaları “Marquis De La Valette” Fransız Büyükelçisi İstanbul Larnaka, 2 Ocak 1853 Sayın Büyükelçi, Türk tapu uzmanı Sırrı Efendi 1850’de Kıbrıs’a tapu işlemlerini yürütmek için getirildi. Larnaka’da Fransız Konsolosluğu tapu işlerine de bakmakta idi. Bu arada Konsolos Tastu, Kıbrıs’ta özel olarak çalıştırılan, yabancı vergi memurlarının işine son verdi. Avusturya, Rusya, Hollanda, İspanya Elçileri tapu düzenlemeleri ve arazi mülkiyeti konularına ilişkin çalışmaları, birlikte Amerikan Elçisi’nin evinde sürdürmektedirler. Balthazar Mattei ve Giacoma Boscovich Lefkoşe’de beraberce yeni bir tapu çalışması başlatmışlardır. Bay Tatsu, önce kendi hükümetine şikayet ettiği Ali Sırrı Efendi’den daha sonra övgü ile söz edip tapu işlerini doğru dürüst halledebileceğini ileri sürdü. 5 Eylül 1850’de tapu işlemlerini başlattı. İki yılı aşkın bir süre geçmesine karşın hiçbir ilerleme kaydedilmedi. 28 Ekim’de Salim Larnaka’ya gözlemci olarak gönderildi. Sırrı Efendi, bir sır gibi sakladığı tapu belgelerini her nedense Salim Efendi’ye gösterdi. Böylece Sırrı Efendi tüm elçilikleri saf dışı bırakmış, onları dikkate almamıştı. Vergi memurlarının tutumu da böyledir. Nitekim 15 Kasım’da, Meclis-i Vala Üyesi Arif Efendi’nin vergi memurlarının elçilik temsilcilerinin evinde toplanmaları 35 Altan, M.H.,a.g.e., S.96,97,98, 44 çağrısına hiç kimse katılmadı. 15 Kasım’da toplantı evimde gerçekleşti. Tüm elçilikler Sırrı Efendi’ye ateş püskürüyordu, tavırları ise düşmanca idi. Bana da biraz kızgındılar. İddia ettiklerine göre Sırrı Efendi, mal varlığı üzerinde hiçbir araştırma yapmadan, yabancı azınlıklara sormadan işlem yapmakta idi. Avrupalılar taşınmaz mallarını yalnızca Larnaka civarında göstermiştir. Halbuki bunların iç bölgelerde de inşa edilmiş evleri ve adlarına kayıtlı taşınmaz malları bulunmaktadır. Tapu kayıtlarında ise bunların kaydı yoktur. Sırrı Efendi’nin bu görevi sonuna kadar götüremeyeceği kanısındayım. “K. Doazan” Bir başka belge de Diplomat Adolphe Lafflon’un Fransız Konsolos Doazan’a yazdığı rapordur: 36 Fransız Konsolosu Kıbrıs 28 Mart 1853, Lefkoşe Sizinle hemfikrim. 23 Mayıs’tan itibaren gönderdiğin yıllık bilgileri aldım; oradaki durumu iyi anladım. Sırrı Efendi’nin çalışmaları kuşkusuz kabul edilemez. Sırrı Efendi’nin işlemlere başlaması 1850 yılına kadar rastlar. 4 Türk’le 4 Rum’dan oluşan ekiple çalışmalara başladı. Avrupalılar O’na 2 Avrupalı başkanın gözetiminde çalışmalarını sürdürmesini önerdi. Ancak kabul etmedi. 2 Avrupalı, Sırrı Efendi’yi tanıdı ve kendisi ile çalışmayı teklif ettiler. Yine olmadı. Üyelerin 5 Türk ve 5 Rum’dan olması daha uygundu. Arazi dağıtımlarında yapılan değerlendirmelere karşı çıkan Georgiou Louki’ye Sırrı Efendi baskı kullanır. Louki istifa eder. Diğer üyeleri korkuttular ve ses çıkarmadılar. Tapu tartışmalarında Hacı Kyriako, Başpiskoposla aynı görüşü paylaşır. Sırrı Efendi buna çok bozuldu. Bir Türk ve iki Türk’ten oluşan vergi memurları kazalara gönderilir. Rum vergi memuru yine Başpiskoposun güdümünde kalarak çalışmalara karşı çıkar. İki Türk vergi 36 Altan, M.H.,Kıbrıs’ta Türk Malları Cilt 1,Kastaş Yayınevi, İstanbul, Eylül 2001, S.98,99,100 45 memuru Rum vergi memurunu Kocabaş’a şikayet ettiler. Sırrı Efendi’yi kınadı. Sırrı Efendi’nin fazla vergi topladığı ve kendi masraflarını karşıladığı söylendi. Elçiliklere 5000 kuruşluk eşya alarak onları memnun etmek istedi. Bir gün Hacı Mihail isminde bir köylü Hükümet kapısına çıkarak vergi veremeyecek durumda olduğunu söyledi. Sırrı Efendi O’na; “Yalan söylüyorsun! Senin 4 dönüm değil, 8 dönüm tarlan var. 10 değil 19 baş davarın var” diyerek gönderir. Avrupalılar Sırrı Efendi’den korkuyorlar diye ses çıkartmıyorlar. Tanzimat-ı Hayriye gelince elçilikler de göreve müdahale ederek gözlemci olurlar. Kendi gözlerimle gördüm bu olaya inanın Bay Konsolos, yine kabul edin ki size olan candan bağlılığım nedeniyle bunları yazmaktayım. “Adolphe Lafflon” Bu yazışmalardan da anlaşılacağı gibi Sırrı Efendi ve Salim Efendi’nin Kıbrıs’taki Türk ve yabancı azınlıkların edindikleri taşınmaz malları tespit etmeleri ve bunların vergilendirilmesine yönelik çalışmaları sabote edilmiştir. Tapulandırma çalışmalarını sürdürmek üzere Türk ve Rum azınlıklardan oluşturulan komite sürekli olarak Rum Ortodoks kilisesi ile iş birliği yapan Fransa Konsolosluğu, Avrupalı konsoloslar ve diğer yabancı yetkililer tarafından sürekli şekilde engellenmiştir. 2.1. Kıbrıs’ın Yönetimi İngiltere’ye Kiralanması ve Vakıfların Osmanlı İmparatorluğu, 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinden sonra Rusların Ayestafanos Anlaşması ile sağladığı üstünlüğü kaldırmak için İngiltere’nin baskı ve direnmeleri sonucu Ada’yı 4 Haziran 1878’de yıllık 92 bin altın kira karşılığı İngiltere’ye vermiştir. 1 Temmuz 1878 protokolüne göre Rusya işgal ettiği Osmanlı topraklarından (BatumArdahan) çekilirse Kıbrıs Osmanlılara geri verilecektir. 37 14 Eylül tarihinde çıkarılan bir krallık konseyi emri ile ilk İngiliz 37 Güvenlik Kuvvetleri Dergisi, http://www.mucahit.net/diger_konular/KibrisTarihi.htm 46 Anayasası yürürlüğe girmiştir. Bu metin, bundan önce diğer İngiliz kolonileri için kabul edilmiş olan düzenlemelerin Kıbrıs’ta uygulanmasını öngörmektedir. Böylece 1878 yılı sonbaharında Kıbrıs’ta İngiliz yönetimi başlamıştır. Türkler de Ada’nın tümüyle İngilizlere bırakıldığını uzun süre anlayamadılar. Rumlar ise Ada’nın İngiliz yönetimine geçmesine başlangıçta karşı çıktılar çünkü Rum cemaatinin asıl amacı Yunanistan ile birleşebilmekti. İngiltere’nin topraklarına kattığı bir Kıbrıs için bu çok zor bir hedeftir. Halbuki Ada Osmanlı’da kalsa bu hedefi gerçekleştirmek daha kolay olacaktır. Bundan dolayı Rum Cemaati ve kilise ilk aşamada nasıl bir tavır alacaklarını çok net belirleyememişlerdir. Zaman içinde tavırlar netleşmiş, Rum Cemaati ve kilise Enosis taleplerini devam ettirmişler, bu çerçevede İngiliz yönetimi ile kimi zaman karşı karşıya gelmişler, kimi zaman da uzlaşmacı bir politika izlemişlerdir. 1878’de Başpiskopos Sophronius İngilizlerce Türk boyunduruğundan kurtarılmalarına şahitlik etmekten fevkalade mutlu olduğunu belirtmiştir. O, bu olayı Kıbrıs’ın Yunanistan ile birleşmesinin bir öncüsü olarak gördüğünü beyan etmiştir. Bu yüzden de İngiliz yönetimine minnettarlığını sunmuştur. 38 Türk temsilciliğinin İngilizler tarafından 1915 yılında iptal edilmesinin ardından vakıfların yönetimini gerçekleştirecek ve kendileri tarafından tayin edilecek bir Türk ve bir İngiliz’den oluşan ikili evkaf delege sistemi kurulmuştur. 39 Valinin tayin ettiği biri Türk, diğeri İngiliz iki Evkaf Murahhası da (delegesi), Evkaf’ı Vali adına 1928 yılından itibaren yönetmeye başlamıştı. Bu ferman 14 Aralık 1928 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak ikinci bir emirle 1 38 Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi,III.Bölüm,”Osmanlı Yönetiminde Kıbrıs ve Kıbrıs” Sorunu http://www.saemk.org/yayin_detay.asp?sbj=icerikdetay&id=40 &dba=001&dil=tr, [12-04-2006] 39 ttp://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/kibrisveb/birinci bolum/kibris_vakiflari.htm, [28-04-2006] 47 Ocak 1929 yılında yürürlüğe konmuştur. 1928 Kral Fermanı’nın 7. maddesi ile de 1. Kıbrıs Evkafı bir “Hükümet Dairesi” durumuna getirildi. İngiliz Hükümeti, kilise mallarına hiç müdahale etmezken, Türkün malı olan Evkaf İdaresi’ni tamamen kendine bağlamış ve istediği şekilde yönetmeye başlamıştır. Bu Kıbrıs Türk halkı için asla kabule şayan bir durum değildi ve Evkaf’ın tekrar kendilerine verilmesi yönünde mücadele de bunun akabinde hemen başlamıştır. Türk Evkaf’ı İngiliz yönetiminde çok büyük tahribata uğramış, camiler de aynı sıkıntılı duruma taşınmıştır. Çok düşük maaş verilen imamlar geçim sıkıntısı çekmiş fakat imamlar büyük fedakarlıkta bulunarak camilerin tamamen kapatılmasının önüne geçmişlerdir. Türklere meskun bölgelerde Evkaf malları Türklere değil, Rumlara uzun vade ile ucuz olarak kiralanmıştır. Fakat Rumlar kiliseye ait hiçbir yere Türkleri sokmamışlardır. 1928 yılından itibaren Evkaf malları için yapılan en önemli işlem küçük tamiratlar olmuştur. Evkaf mallarını değerlendirerek daha çok gelir sağlamak mümkünken bu yapılmamış böylece Evkaf’ın Türk halkı menfaatlerine gelişmesi engellenmiştir. Bu yanlı yaklaşım da Evkaf sorununu yaratmış ve Kıbrıs Türk halkının büyük bir 40 mücadele vermesini sağlayan temel etken olmuştur. Kral Fermanı’nın kabulünün ardından Kıbrıs vakıflarının Türkiye ile olan bağlantısı tamamen kopartılmıştır. İngiliz Hükümeti sadece vakıf mallarının idaresini yapacağı yönünde güvence vermiş fakat, hükümet ilk günlerden itibaren vakıflar üzerinde çok büyük bir baskı kurmuştur. Vakıfların yönetimi bu dönemde Türk cemaatinin tamamen elinden alınmış ve İngilizler tarafından Kıbrıs Valisi olarak atanan Sir Ronald Stros’un yönetimine teslim edilmiştir. Stros’un göreve geldikten sonraki en büyük gayesi Kıbrıs Türk cemaatini susturmak ve Ada’yı yanlı şekilde yönetmek olmuştur. Oysa İngiltere Lozan görüşmelerinde Türk tarafına Kıbrıs’taki vakıflarla ilgili gerekli teminatı vermiş ve Ahkamü’l Evkaf’ın 40 Serter,V.Z. a.g.e http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong4-2/tk4-224_serter.htm [12-04-2006] 48 aynen devam edeceğini ve vakıf geleneğinin korunacağına dair söz vermiştir. Fakat Stros’un Rumlarla daha sıkı ilişkilere girdiği, Kıbrıs Türk Toplumu’nun varlığını ve köklü kuruluşlarını yağmalamaya çalışarak parçalamayı amaçladığı ortaya çıkmıştır. Bu dönemde bir yandan vakıf mal varlıkları İngilizler ve Rumlar tarafından sömürülmüş, Müftülük ve Kadılık kurumları ise kaldırılmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte Türk okullarına vakıf gelirlerinden tahsis edilmesi gereken yardımlar kesilerek Türk cemaati sıkıntı yaşasın istenmiştir. 41 2.2. KATAK Mücadele Süreci 1915 yılında Yunanistan’ın İngiltere’nin yanında savaşa girmesi karşılığında Kıbrıs, İngilizler tarafından Yunanistan’a teklif edildiyse de Yunanistan politikası gereği bu teklifi –şimdilik– kabul etmedi. Ne var ki bu Yunanistan’ın gerçekten Enosis’ten vazgeçtiği anlamına da gelmiyordu. Nitekim 1916-17 yıllarında Yunanistan’ın Kıbrıs’taki Konsolosu Vatimbella ilhak lehinde her türlü kışkırtıcılığa devam ediyordu. Bu çerçevede Aralık 1918’de Rumlar Başpiskopos Cyril başkanlığındaki bir heyeti Enosis lehinde kulis yapmak üzere Londra ve Paris’e gönderdiler. Yine bu tarihte Yunanistan Enosis’i resmen talep etti, fakat Türk toplumunun sert muhalefeti çerçevesinde İngiltere bu kararından vazgeçti. 1920’li yıllar Yunanistan için çok zor geçti. Pahalıya patlayan Anadolu macerası ve ardından gelen iç karışıklıklar, ekonomik sorunlar Enosis konusunda Kıbrıslı Rumları kendi başlarına bırakmıştır. 1929 yılında Mısır’daki özgürlükçü gelişmeler ve İngiltere’de İşçi Partisi’nin iktidara gelmesi Enosisçi Rumları bir kez daha ümitlendirmiştir. 1930 yılında Yunanistan’ın bağımsızlığını elde edişinin yüzüncü yıldönümü törenleri Kıbrıs’ta da şenliklerle kutlanır. Bu çerçevede Yunanistan’a ilhak talebi 500 imzalı bir dilekçe ile Sömürgeler Bakanlığı’na iletilmiştir. Ertesi yıl da Ada’da büyük bir ayaklanma organize edilir. Yunan Konsolosu Kyrou’nun 41 ttp://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/kibrisveb/birinci bolum/kibris_vakiflari.htm, [28-04-2006] 49 kışkırtmaları ile Papa Nikodimos’un önderliğinde kalabalık bir grup “ilhak” naralarıyla hükümet konağını yakar. Olaylar sırasında ölenler ve yaralananlar olur. Böylece 1800’lü yıllardan beri süren yoğun Enosis propagandası sonunda fiili bir ayaklanmaya dönüşmüş oluyordu. Nitekim Vali Stross’a göre 1931 olaylarının nedeni “elli yıldır hoşgörüyle karşılanan bölücü kışkırtmalarda aranmalı” idi. 1931 olayları İngiliz politikası açısından da önem taşır. Öncelikle bu olaylarda ilk kez İngiliz karşıtı söylemler geliştirilmiştir. Enosisçiler artık İngiltere’ye yanaşmıyorlar hatta, onlara karşı olarak Enosis mücadelesine girişmişlerdir. Böylece silahın kendine dönmüş olduğunu anlayan İngiltere de artık Enosis’i kesin olarak engelleme sürecine girmiştir 42. İsyana katılmayan, hatta isyana karşı çıkan Kıbrıs Türkleri de sömürge yönetimi tarafından cezalandırılmış, temsilcileri Kavanin Meclisi’nden uzaklaştırılmış, konan tüm yasaklamalara Türkler de muhatap olmuştur. Böylece Türk halkı, bir kez daha sömürge yönetiminin haksız baskısına uğramıştır. İsyanın en önemli sonucu; Türk halkının başlattığı sömürge karşıtı savaşın ve sömürge yönetimi tarafından gasp edilen toplumsal haklarını elde etmek için verilen mücadelenin engellenmesi olmuştur. Nitekim 1942 yılında Dr. Küçük tarafından çıkarılacak olan Halkın Sesi’nin yayın yaşamına girmesine kadar, sömürge yönetimine karşı etkili bir mücadele verme olanağı kalmamıştır. 43 Ada’da 1931 Rum isyanı münasebetiyle durdurulan siyasi faaliyetler 1940’lı yıllarda hafifletildi. Bu arada Kıbrıs Türkleri, Avukat Fadıl Korkut Başkanlığı’nda KATAK’ı (Kıbrıs Adası Türk Azınlığı Kurumu) kurdular (18 Nisan 1943). KATAK kısa bir sürede Ada çapında örgütlendi, güçlendi ve Kıbrıs Türk’ünün hak ve hukukunu Sömürge Yönetimi’ne karşı 42 Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi, http://www.saemk.org/yayin_detay.asp?sbj=icerikdetay&id=41 &dba=001&dil=tr [02-05-2006] 43 http://www.turkforum.net/showthread.pp?t=12490&page=2 [18-04-2006] 50 korumağa başladı 44. 1940’a kadar dondurulan siyasi faaliyetler, belediye seçimlerinin yapılmasına izin verildiği için yeniden bir canlanma içine girmiştir. Belediye seçimlerine katılan Türklerin çok dağınık olması ve Rumların artan Enosis faaliyetleri, toplum aydınlarını ciddi olarak düşündürmeye başlamıştır. Birlik ve beraberliğe susamış olan Kıbrıs Türkleri KATAK’ın kurulmasından sonra bu örgüte sahip çıkmış ve yaptığı cömertçe bağışlarla örgütün güçlenmesini sağlamıştır. Diğer yandan da tüm Ada’da en ücra köylerde bile örgütlenme için büyük çaba içine girilmiştir. Tüzüğü ve programı bulunan siyasi bir örgütlenme olan KATAK, kendine politik hedefler seçmiştir. Bir yandan İngiliz sömürgecilerine ve Enosis eylemlerine karşı aktif bir politika izleyen KATAK, diğer yandan Türk toplumunun ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınması için çalışmalarını sürdürmüştür. İlk kongresi 18 Nisan 1943’te Evkaf’ta gerçekleştirilen KATAK’ın yönetimine emekli hakim İzzet Bey, Dr. Rauf ve Fadıl Korkut seçilmişlerdir. Kongreden sonra Lefkoşe, Mağosa, Baf, Larnaka ve Girne’de çalışacak heyetleri oluşturan KATAK’ın amacı, kuruluş tüzüğünün 3. maddesiyle şöyle özetlenmektedir: “Cemiyetin maksadı, Kıbrıs Türk Azınlığı’nın haklarını aramak, ilmi, iktisadi ve sınai seviyelerini yükseltmek ve umumiyetle Kıbrıs Türklerinin menfaatlerini temine çalışmaktır…” 45 Kıbrıs Türk halkının örgütlenerek birliğini sağlaması ne kadar sevindirici ise, kurulan örgüte AZINLIK kelimesi eklenmesi de o derece talihsizlik olmuştur, çünkü Kıbrıs Türkleri, ilk kez kendilerini AZINLIK olarak nitelemişlerdir. Bu durum ise sürdürülen politik savaşım açısından hem o günlerde, hem de daha sonraları, hatta günümüzde bile bir çok sakıncaları beraberinde getirmiştir. Ada’nın esas halkı olduğunu iddia eden ve bu doğrultuda propaganda yapan Rumlar, böylece Enosis tezlerine gerekçe bulabileceklerdir. 44 Serter,V.Z. “Kıbrıs’ta Vakıfların Vatanlaşmada Etkileri”, Serter,V.Z.,http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong42/tk4-2-24_serter.htm [12-04-2006] 45 http://www.kibris.gen.tr/turkce/sorular/soru020.html, [21-042006] 51 Nitekim daha sonraları “Ada’nın halkı olarak biz Enosis istiyoruz. Türkler azınlıktır. Onlara da azınlık hakları verebiliriz” şeklindeki tezler ileri sürdükleri görülecektir. 46 Rauf R. Denktaş 21 Ocak 1948 tarihli Halkın Sesi Gazetesi’nde Evkaf’ın durumu ile ilgili yaptığı açıklamada şunları belirtmektedir 47: “...Ada’nın bir çok köylerinde Evkaf İdaresi’nde olan mallar, tarlalar ve çiftlikler vardır. Uzağı gören bir baş kolaylıkla bu malları köylülerimiz için birer örnek haline getirilebilir ve aynı zamanda verimde ve idarede ön safta olurdu. Halbuki netice tam aksi olmuştur. Ata mallarının bir çoğu maalesef günden güne acınacak bir vaziyete düşmüştür. Rumların Cikko Manastırları, Apostol Andrreas Çiftlikleri en verimli ve takdire layık bir vaziyette idare olunurken bizim Hala Sultan’ımızdan tutunuz da Hz. Ömer’imize kadar enmübarek ve aziz yerimiz iç yakan bir vaziyette bulunmaktadır. Halkçılar ve Evkafçılar sınıfı diye Ada Türklerinin iki kısma ayrılmaları ve Evkaf idaresi’ni hükümetin sırtlaması ile halka sırtını büsbütün dönmesi neticesi olan bu hale çare Evkaf’ın derhal halka verilmesi olacaktır.” Bu dönem, Türk halkının Evkafla ilgili tepkilerinin tam olarak ortaya konulduğu dönem olarak tarihteki yerini almaktadır. 11 Haziran 1948 tarihinde Hükümet tarafından Evkaf, Müftülük, Aile Kanunu, Maarif ve Şer’iye Mahkemeleri konularını incelemek ve Hükümete tavsiyelerde bulunmak üzere Mehmet Zeka Bey Başkanlığında Türk İşleri Komisyonu kurulmuştur. Komisyon 24 Haziran 1948 tarihinde ilk toplantısını yaparak göreve başlamıştır. Türk İşleri Komisyonu, çalışmalarını büyük bir süratle sürdürmüş ve hazırladığı “ara 46 http://www.emu.edu.tr/english/ingeneral/trnc/books/kibrissoru nu/bolum2/turklerinsavasimi/ ingilizlerinyonetimi/siyasi/katak.html 47 Serter,V.Z.,http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong42/tk4-2-24_serter.htm [12-04-2006] 52 raporu” 20 Ocak 1949 tarihinde hükümete sunmuştur. Bu raporun hemen arkasından hükümet, 1928 Kral Fermanı’nı feshettiğini açıklamıştır (24 Şubat 1949). Kıbrıs Türk Halkı’nın önde gelen parti liderleri 8 Eylül 1949 tarihinde “milli birlik ve beraberlik” içinde çalışacaklarını ilan etmişlerdir. 23 Ekim 1949’da Kıbrıs Türk Kurumları Federasyonu kurulmuş, federasyon başkanlığına önceleri Faiz Kaymak, daha sonraları da Rauf R. Denktaş getirilmiştir. Federasyon Kıbrıs Türklerinin kültürel, ekonomik sorunlarının yanı sıra siyasi hayatı ile de ilgilenerek mücadeleye büyük katkı sağlamıştır. 48 2.3. Evkaf için Büyük Miting 28 Mart 1954 tarihinde Evkafla ilgili olarak çok büyük çaplı bir miting kararı alınmış bu konuya ilişkin Kıbrıs Türk basınında pek çok yazı yayımlanarak Evkaf’ın durumu bir kez daha gözler önüne serilmiştir. 28 Mart Miting günü Halkın Sesi Gazetesi’nde yayımlanan “Niçin Toplanıyoruz” başlıklı makalede özetle şunlar belirtilmektedir: 1-Kan dökülerek fethedilen bu Ada’da ata yadigarı vakıf mallarından ancak hükümet, belediye ve yabancı unsur yararlanmakta, vakıf malları yağma edilmektedir. 2-Terk edilen ve harap hale getirilen vakıf malları yok pahasına, ucuz fiyatlarla satılmaktadır. 3-Evkaf Dairesi, terk edilen vakıf malları yanında din adamlarının acıklı durumlarını görmemekte, asıl görevini yapmamaktadır. 4-Evkaf Dairesi, yıllarca bir siyaset ve entrika ocağı haline dönüştürülmüştür. 5-Mekteplerimiz, milli kültürümüz Evkaf’a rağmen körlenmekte, dejenere edilmektedir. 6-Milli gururumuz liselerde yıllarca ecnebi müdürlere çiğnetilmiştir. 7-Ulu Ata’nın bu resmine bu cemaat müessesinde (Evkaf) yer verilmemiş Şanlı Türk Sancağı’na bu cemaat müessesinde gönder bulunamamıştır. 49 48 Serter,V.Z.a.e. Serter,V.Z.a.e. 49 53 Kıbrıs Türk halkının evkaf için verdiği mücadele semeresini vermiş ve 14 Nisan 1956 tarihinde Evkaf’ın idaresi, halkın reyiyle seçilen mümessillere yeniden devredilmiştir. 50 2.4. Evkaf’ın Türk Halkına Devrinden Sonra Vakıfların Durumu Evkaf’ın 15 Nisan 1956 tarihinden sonra Kıbrıs Türk Halkı’na devredilmesinin ardından Kıbrıs Türkleri için yeni bir dönem başlamıştır. Bundan sonra ata yadigarı vakıflar, gerçek sahipleri Türkler tarafından yönetilecek ve Türk halkının istifadesine sunulacaktır. Ancak 1 Nisan 1955 yılından itibaren Kıbrıs Rumlarının Enosis amacı ile başlattığı tedhiş ve bunun sonucunda vuku bulan kanlı saldırılar, Evkaf yönetimini de olumsuz etkilemiştir. Çünkü 1955-1959 yılları arasında Enosis’e karşı olmaları nedeni ile Rumların saldırıları ile Kıbrıs’ta bir iç harp yaşanmış ve bunun sonucunda da Türk halkı büyük ölçüde can ve mal kaybına uğramıştır. Kanlı saldırırları karşısında kendilerini savunamaz durumda olan 6 bini aşkın soydaşımız mallarını, mülklerini, arazilerini, velhasıl her şeylerini terk ederek göçmen durumuna düşmüşlerdir. Bu yıllar arasında Evkaf’a bağlı pek çok emlak ve arazi Rumların elinde kalmış ve bundan dolayı Türk halkı büyük ölçüde maddi kayba uğramıştır. 1960-63 yılları arasında iki halkın ortaklığına dayalı “Kıbrıs Cumhuriyeti” döneminde Evkaf rahatlar gibi olmuş ancak Rumların 21 Aralık 1963’te kanlı saldırılarını yeniden başlatmaları üzerine vakıflar yine büyük ölçüde zarara uğramıştır. Bu durum Mutlu Barış Harekatı’na kadar devam etmiştir. Mutlu Barış Harekatı ile pek çok soydaşımız Rum hakimiyetinde bulunan Güney Kıbrıs’tan, Kuzey’e özgür bölgeye göç etmişlerdir. Bu göç nedeni ile vakıflara ait pek çok mülk Güney’de kalmıştır. Bu mülkler Rumlar tarafından yağmalanmış ve daha sonra da Rum yönetimi tarafından Rumların istifadelerine sunulmuştur. 15 Nisan 1956’dan sonra düzenlenen yasalarla Vakıflar İdaresi’ne dini ve sosyal görevlerin yanında iktisadi alanda da görevler verilmiştir. 50 htttp://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/kibrisveb/biri ncibolum/kibris_vakiflari.htm, [28-04-2006] 54 Bundan sonra Vakıflar İdaresi, Kıbrıs Türk Halkı’nın ilk iktisadi kamu kuruluşu olarak faaliyete geçmiştir. 1956 yılından itibaren vakıfların yapmış olduğu ekonomik atılımlar ve kazandığı deneyimler, Kıbrıs Türk Halkı’nın bugünkü iktisadi kalkınmasında büyük rol oynamasına olanak sağlamıştır. 51 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Birinci Cumhurbaşkanı Rauf R. Denktaş Evkafa yönelik yaptığı açıklamada şunu dile getirmektedir: “-Kıbrıs Türk Halkı’nın Ada üzerindeki temel haklarını oluşturan en büyük emlak ve mal varlığı olan Evkaf, Kıbrıs Türk varlığının teminatını oluşturur.” 52 3.KIBRIS CUMHURİYETİ VE KANLI NOEL Kıbrıs Rumlarının Enosis için başlattığı silahlı kampanyaya Türklerin “Taksim” talebiyle karşı çıkmaları üzerine bir orta yol bulma arayışları başlar. Bu arayışlar sonucunda Türkiye, Yunanistan, İngiltere ve ABD tarafından benimsenen formül Ada’nın bağımsızlığıdır. Kıbrıs, iki toplumun egemenliğine ve yönetimine dayalı, iki eşit toplumun iç içe yaşayacağı bir cumhuriyet olacaktır. Bu kapsamda Zürih ve Londra Anlaşmaları çerçevesinde Kıbrıs Cumhuriyeti kurulur. Bu anlaşmaları Türkiye, İngiltere ve Yunanistan’ın yanı sıra Kıbrıs Rum ve Türk temsilcileri de imzalayarak 16 Ağustos 1960’da eşit statüde iki toplumlu bir cumhuriyet kurulmuştur. Bu anlaşmalar çerçevesinde oluşturulan Kıbrıs Anayasa’sında parlamento, hükümet ve kamu yönetimi yapılanmasında yüzde 70 Rum, yüzde 30 Türk, polis ve jandarmanın yapılanmasında yüzde 60 Rum, yüzde 40 Türk esası getirilmiştir. Bu anlaşmaların en önemli sonucu da Ada’dan ayrılan Türk askerinin yeniden Kıbrıs’a dönmesi olmuştur. Kıbrıs Türk Kuvvetleri Alayı 650 kişilik mevcudu ile 1 Ağustos 1960’da Ada’ya gelmiştir 53. Fakat Kıbrıs’ta Türk Halkı’nı azınlık statüsüne düşürmek isteyen Rum liderliği 51 Serter,V.Z.a.g.e. Serter,V.Z.a.ge. 53 Güvenlik Kuvvetleri Dergisi, http://www.mucahit.net/diger_konular/KibrisTarihi.htm 52 55 amacını gerçekleştirmek için anayasa’da değişiklik öngören 13 maddelik bir öneri sunmuştur. 54 Bu önerinin amacı Enosis’tir. Makarios 22 Kasım 1962’de Ankara’yı Kıbrıs Cumhurbaşkanı sıfatıyla ziyaret eder ve anayasanın değiştirilmesi gerektiğini belirtir. 16 Aralık 1963 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, Makarios’un tekliflerini reddettiğini açıklar. Bu durumun ardından Makarios 1960 Anlaşması’nın geçersiz olduğunu açıklar ve Türk Milletvekilleri Meclise sokulmaz. Bundan dolayıdır ki Kıbrıs sorununa genel olarak bakıldığında, batılıların iddia ettiği gibi Kıbrıs sorunu Türkiye’nin 1974’teki müdahalesi ile başlamamış aksine 1963 yılında Rumların tek yanlı olarak Kıbrıs’ın anayasasını yok etme ve Kıbrıs’ı tek başına yönetme girişimi ile başlamıştır. Bu olayın ardından Yunan subayları tarafından gizlice eğitilip silahlandırılan beş bin kişilik gizli EOKA gücü, 950 kişilik Yunan Alayı mensupları ile beraber 21 Aralık 1963’te Ada’nın her yanında Türklere karşı saldırıya geçmiştir 55. Kanlı Noel olarak anılan bu olaylar Türk Halkı’nın direnişi ile başarıya ulaşamamıştır. Bu olayların sonucunda yüzlerce Türk şehit olmuş, 103 köy yakılıp yıkılmış ve 30 bin Türk kendi öz vatanlarında göçmen durumuna düşürülmüştür 56. Kıbrıs Cumhuriyeti döneminde Evkaf rahatlar gibi olmuş ancak kanlı saldırıların 21 Aralık 1963’te yeniden başlaması üzerine Vakıflar yine büyük zarara uğramıştır. Bu durum 1974 Mutlu Barış Harekatı’na kadar devam etmiştir. 57 3.1. Barış Harekatı Sonrası Vakıf Malları 20 Temmuz 1974 Harekatı sonrasında Vakıflar İdaresi’ne ait emlakın büyük bir kısmı, Kıbrıs Rum Kesimi’nde 54 Güvenlik Kuvvetleri Dergisi, http://www.mucahit.net/Dergiler/Dergi62/sayfa_24htm, [Aralık 2004] 55 Güvenlik Kuvvetleri Dergisi, http://www.mucahit.net/diger_konular/KibrisTarihi.htm 56 Güvenlik Kuvvetleri Dergisi, http://www.mucahit.net/Dergiler/Dergi62/sayfa_24htm, [Aralık 2004] 57 Serter,V.Z.a.g.e 56 yani güneyde kalmıştır. Adet itibariyle ortalama %44’ü, gelir kaynakları itibariyle de ortalama %63’ü güneyde kalan ve çok kısa zamanda hiç bir yatırım gerektirmeden yüksek gelir getiren ve yatırımlar için finans kaynağı niteliği taşıyan mallar güneyde kalmıştır. Buna karşılık kuzeyde Rumlardan kalan ve çoğunluğunu kilise emlakinin oluşturduğu emlak ve araziden Vakıflar İdaresi kısa zamanda gelir elde edemediği gibi işletmeye de açmak için büyük paralar harcamıştır. Güney’de kalan vakıf mallarına eş değer olarak Kuzey’de tahsis edilen emlak ve arazinin gelir getirir nitelikte olmaması, harap bir durumda bulunması, tamir ve işletilebilir duruma gelebilmesi için büyük yatırımlara gerek duyulması, çoğunun giderlerinin gelirlerinden fazla olması nedeniyle zarar etmesi, bir kısım güneyden gelen göçmenlere devlet tarafından tahsis edilmesi nedeniyle Vakıflar İdaresi’ne tatminkar bir gelir getirmemiştir. 58 3.2.Vakıf Topraklarının Türklerinin Mağduriyeti Yağmalanması ve Kıbrıs Vakıf hukuku ve Vakıfların statüsü, "Ahkamül Evkaf" olarak tanımlanır. Bugüne dek Ada'da 700'den fazla vakıf kurulmuştur. Kıbrıs'taki tüm vakıflar, 1571'den itibaren "Ahkamül Evkaf" ve "Mülhak Vakıf" kuralları çerçevesinde, Kıbrıs Vakıflar İdaresi'nin yönetim ve denetimi altındadır. Bu kurallara göre; vakıf malları devredilemez ve zaman aşımından etkilenmez. Nitekim, bu kurallar, 1878-1960 İngiliz Yönetimi ve 1960-1974 ortak Cumhuriyet döneminde de yasal ve Anayasal düzeyde tanınmıştır. 4.6.1878 tarihinde İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında yapılan ve Kıbrıs Adası'nın İngiltere'ye kiralanmasını da içeren anlaşma ekindeki 1.7.1878 tarihli protokolün 2. maddesi "Ahkam ül Evkaf"ı yürürlükte tutmaktadır. 1914'de İngilizler, 1. Dünya Savaşı'nı bahane ederek Kıbrıs'ı ilhak ederken Ahkam-ül Evkaf'ı ilga eden bir düzenleme de yapmadılar. Tam tersine 1915 Kıbrıs (Müslüman Dini Taşınmaz Mallar) İmparatorluk Emirnamesi Ahkam-ül Evkaf'ın yürürlükte olduğunu teyit etmektedir. Lozan Anlaşması’nın 20.maddesi ile Kıbrıs İngiltere'ye resmen 58 Serter,V.Z.a.g.e. 57 devredilirken Ahkam-ül Evkaf ile ilgili aksi bir düzenleme veya karar da bulunmamaktadır. 1959 Londra ve Zürih anlaşmaları yapılırken ise, Rauf R. Denktaş, "gasp edilen vakıf mallarıyla ilgili Kıbrıs Türk toplumunun haklarının saklı olduğuna ve söz konusu malların geri alınması ve tazmini için gerekli çarelere başvurulacağına" dâir anlaşma metin taslağına şerh koydurmuştur. Tüm bu hukuki çerçeveye rağmen, 1878'den ve özellikle de 1913'ten itibaren aşamalı olarak bu kurallar İngiliz ve Rumlar tarafından ihlal edilmiş ve vakıf emlakin önemli bir kısmı gasp edilmiştir. Yasa dışı yöntemlerle el konulan bu emlakin kaba bir hesaplama ile yalnızca arazi olarak değerinin 100 milyar doları aştığını ve Vakıflar İdaresi'nin 100 yıla yaklaşan sürede yoksun kaldığı mali gelirin 1 trilyon dolar civarında olduğunu söylemek, olayın önemi ve mali boyutu hakkında bir fikir verebilecektir. 59 Vakıfların yüz yıllık yaklaşık tazminat tutarı 100 milyar dolar olarak açıklanmaktadır. Rumların el koyduğu mallar için harekete geçen Vakıflar İdaresi Rumlardan 173 milyon dolarlık bir tazminat talebinde bulunmuştur. Rumlar tarafından gasp edilen mallar için girişim başlatan Vakıflar İdaresi ilk olarak Larnaka’daki Bekir Paşa suyu için Rum Yönetimi’nden 173 milyon dolar tazminat talep etmiştir. Vakıflar İdaresi Genel Müdürü Taner Derviş 18781960, 1960-1974 ortaklık cumhuriyeti döneminde vakıf emlaklarının yağma edildiğini belirterek bu dönemle ilgili tazminat hakkının 500 milyar doları aştığını açıklamıştır. Vakıf emlakının uluslararası hukuka aykırı şekilde gasp edildiğinin belgelerle ispatlandığını ve bu çerçevede bir eylem planının devreye sokulduğunu dile getiren Derviş, Kapalı Maraş’ın da oturuma açılmasıyla birlikte 20 bin yatak kapasiteli 5 bin iş yerinin ekonomiye kazandırılacağını, 15 bin kişilik istihdam yaratılacağını ve milli gelirin yüzde 100 oranında artacağını söylemiştir 60 .Özellikle sömürge idaresi döneminde vakıf emlakın önemli bölümü Kıbrıs Rum Kilisesi tarafından gasp 59 Sezer S., Atun A., http://www.siyasitarih.com/arsiv/martnisan.doc, F:\makale\kapalımaras_vakıflar_internet.htm, [28-04-2006] 60 http://www.cyprusmedianet.com/TR/article/9602, [28-042006] 58 edilmiş bulunmaktadır. Diğer taraftan, Kıbrıs Rum Kilisesinin özerkliği muhafaza edilmiş ve iktisadî açıdan güçlenmesi de sağlanmıştır. Başlangıçta hiç bir maddî varlığı olmasa da, bu kilise, günümüzde, bir televizyon kanalı ile 13 şirketin sahibi ve ana hissedarı durumuna gelmiştir. Kıbrıs Rum Kilisesi’nin Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ndeki toprak varlığı 600 dönüm olarak tespit edilmiş olup, 1974 öncesi emlak varlıkları gasp edilmiş olan Mağosa bölgesindeki sadece iki varlığımızın tutarı 91 dönüm tutarındadır. Son günlerde tartışılan Birleşmiş Milletler’in Kıbrıs sorununa ilişkin çözüm planı, 1571 yılından bu yana Ada genelinde geçerli olan vakıf hukukunu ve vakıf statüsünü de göz ardı etmektedir. Birleşmiş Milletler Planı’nda, anayasal düzeyde tanınmış vakıf kurallarına yer verilmemekte, buna karşın vakıf kurallarına aykırı düzenlemelere yer verilmektedir. Birleşmiş Milletler Planı, 1878-1963 döneminde gasp edilmiş bulunan vakıf emlakının tespiti ve iadesini de göz ardı etmektedir. İlaveten, Birleşmiş Milletler Planı, vakıf emlak mülkiyetinin tazminat karşılığında emlak komitesine devrini de öngörmektedir. 61 Annan Planı’nda yer alan ve haritada büyük bölümünün Rumlara bırakılması öngörülen Vakıflar İdaresi’nin Güzelyurt Ovası’ndaki mülkiyet haklarının resmi tescili yapılmış olup buralar Vakıflar İdaresi arşivinde bulunan sekiz adet vakıftan oluşmaktadır. Bu vakfiyede yer alan bilgilere göre, Güzelyurt Ovası’ndaki vakıf emlakinin 7 bin 141 dönüm sulu arazi ve kesin büyüklükleri hala tespit edilememiş, 2 çiftlikten oluştuğu açıklanmıştır. Söz konusu çiftliklerin büyüklüğü binlerce dönüm olup çiftliklerle ilgili kesin tapu kayıtları henüz sonuçlandırılamamıştır. 62 Emekli Büyükelçi ve Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanı Gündüz Aktan Kıbrıs’taki vakıf malları hakkında şunları söylüyor: 63 61 Aydın Dumanoğlu, Birinci Oturum http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/yil1/ham/b08801h.ht m, [28-04-2006] 62 http://www.haber.net.kk.tc/haber_detay.php?haber_id= 1182, [28-04-2006] 63 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=176976&tarih =28/01/2006, [28-04-2006] 59 “...Emlak sorununa odaklanmalıyız. Arestis davasını da kaybettik, ama AİHM tazminat miktarının, KKTC'de kurulacak Emlak Komisyonu'nca saptanmasını istedi. Bundan kısa bir süre sonra bir KKTC mahkemesi Kapalı Maraş bölgesinin Abdullah Paşa ve Lala Mustafa Paşa vakıflarına ait olduğuna karar verdi. Lefkoşe'den gelmekte olan haberlerde, Arestis'in dava konusu olan evinin Abdullah Paşa Vakfı üzerinde olduğunun anlaşıldığı bildiriliyor. Yani Arestis kendisine ait olmayan ve vakıf mevzuatına göre olmasına da imkân bulunmayan bir taşınmaz üzerinde, hukuka aykırı biçimde yapılmış bir binayı kullanamamaktan doğan kaybını, Türk tarafının tazmin etmesini istiyor. Eğer bu bilgi doğruysa, vakıf mülkü üzerinde Rum hakkı olduğunu tazminat ödeyerek bir kez kabul edersek, Ada’da esasen yağmaya uğramış vakıfları kurtarmamız mümkün olmaz. Zira AİHM bundan sonra açılacak davaları da Arestis davasının yaratmış olduğu emsale göre hükme bağlar. Lefkoşe'den gelen bir başka ilginç haber var: Loizidou'nun Girne'deki evini kullanamaması dolayısıyla 1 milyon Euro civarındaki tazminat ödemiştik. Oysa Loizidou'ya ait 10 taşınmazın hiçbirinde bina bulunmuyor. Buna mukabil birçok televizyon kanalı Loizidou'nun evi diye bahçe içinde kısmen harap olmuş bir binayı göstermiş; basında da bunun fotoğrafları çıkmıştı. Şimdi anlaşıldığına göre, AİHM'in tazminat kararı evle değil, arsalarını tasarruf edememesinden kaynaklanan kayıpla ilgili. Taşınmazları güneyde kalan Kıbrıs Türklerinin AİHM'de dava açmaları kuşkusuz önemli, ama Ada’nın yüzde 30'undan fazlasına sahip olduğu söylenen Türk vakıfları konusu hayli hayati önem taşıyor...” 3.3. Louzidu Davası AİHM, 1996 yılında Titiana Louzidu adlı Rum kadına Girne’deki evini kullandırmadığı gerekçesiyle Türkiye’yi suçlu bulmuş; Avrupa Konseyi’nde üyeliğinin askıya alınması tehditlerine rağmen yıllarca kararı uygulamamakta direnen Türkiye, Aralık 2003’te gecikme faizleriyle beraber Louzidu’ya 1.1 milyon Euro tazminat ödemiştir. Louzidu kararı iki yönlüdür: Türkiye’nin ödediği tazminat, sadece 1974’ten bu yana evini kullanamadığı içindir. Mahkeme, Louzidiu’nun 60 “mülkiyet hakkına kavuşması”, yani mülkünün iadesini 2005 sonunda ele almaya karar vermiştir. Türk tarafı bu yüzden zamanlama baskısı altına girmiştir. AİHM 1996 kararını emsal kabul ederse, bekleyen binlerce dava göz önüne alındığında Türkiye’nin ödeyeceği toplam tazminat miktarı 20 milyar dolar civarında olacaktır. Mülkün iadesi kararı çıkması, binlerce Rum’un, bugün Türklerce kullanılan ve çoğu defalarca el değiştirmiş olan KKTC’deki evlerine dönmek istemesi ile siyasi, ekonomik ve hukuki açıdan içinden çıkılamaz bir durum yaratacak, belki de şiddet olayları ve çatışmaları beraberinde getirecektir 64. 3.4. Arestis Davası ve Maraş Myra Xenides Arestis adlı Rum kadının 1974 öncesinde kapalı bölge Maraş'ta bıraktığı mülkü için 1998 yılında AİHM'de Türkiye aleyhine yaptığı kişisel başvuru, Kıbrıs'ta mülkiyet sorunu ve vakıf mallarının yağmalanması konusunu derinden etkileyecek bir dava olma niteliği taşımaktadır. AİHM, 22 Aralık 2005'te açıkladığı kararında "Türkiye'nin, ilgili mülkün Türk vakıflarına ait olduğunu iddia ettiği, ancak 14 Mart 2005'te reddedilen bu iddiası için kendine tanınan zaman dilimi içinde yeni bir kanıt sunmadığı" belirtilmektedir. Oysa, AİHM kararının ardından Gazimağusa Mahkemesi'nin 27 Aralık 2005'te verdiği tespit kararı ve tapu kayıtlarının incelenmesi ile ortaya çıkartılan belgeler, bu davanın seyrini değiştirecek yeni bir durum ile karşılaşıldığını göstermektedir. Arestis'in mülkünün Abdullah Paşa Vakfı üzerinde olduğunun belgelenmesi, Vakıflar İdaresi'ne Maraş'taki diğer Vakıf malları için olduğu gibi Arestis'in mülkünün de sahiplenilmesi sorumluluğunu yüklemektedir. Maraş'taki mülklerin Ahkâm ül Evkaf prensipleri ihlal edilerek gayri yasal şekilde Rumların isimlerine kaydedildiğinin 64 Sezer S., “KKTC Mülkiyet Rejimi Değiştirme Girişimi ile İlgili Ön Değerlendirme”, [9 Aralık 2005], http://www.avsam.org/tr/analizler.asp?ID=62, [05-05-2006] 61 kanıtlanması, AİHM'de "davalı" değil "davacı" taraf konumuna geçmeyi mümkün kılacaktır 65. 4. ANNAN PLANI TOPRAK VE MÜLKİYET SORUNU 1974 Barış Harekatı sonrasında 1975 Nüfus Mübadelesi anlaşması yapılarak, Kuzey’den Güney’e 120 bin civarında Rum, Güney’den Kuzey’e ise 65 bin Türk geçmiş, böylece nüfus bakımından homojen iki kesim meydana gelmiştir. Her iki halkın geride bıraktıkları mal ve mülklerle ilgili mülkiyet sorunu, Kıbrıs meselesinin en temel ve kilit konularından birini oluşturmaktadır. Şimdiye dek, mülkiyet konusunun “Kıbrıs sorununa bulunacak kapsamlı ve iki kesimliliğe dayanan bir çözümün parçası olarak” ele alınacağı genel kabul görmüş, sorunun “Global Takas ve Tazminat” yoluyla çözüme kavuşturulması savunulmuş ve Türk tarafı, Talat Yönetimi’nin son girişimine kadar Rumlara mal iadesini öngören hiçbir düzenlemede bulunmamıştır. Başta Girne olmak üzere KKTC mülklerinin yüzde 80’inin 1974 öncesinde Rum tapulu olmasının en büyük endişe kaynağı olduğu belirtilmektedir. Rum tarafı ise 1974 sonrasında Kuzeyden Güneye giden tüm Rumların geri dönmesi ve mal-mülküne sahip olması yönünde çaba göstermektedir. Rumlar “Vasilik Yasası” diye bir yasa çıkararak Türk mallarını kendi devletlerinin kontrolüne almışlardır. Rum Yönetimi, Türklere ait malların yaklaşık yüzde 20'sini kamulaştırılıp bedelini bloke ederek, ödemeyi çözüm anına kadar ertelemektedir. AİHM kriterlerine aykırı olan bu husus, kamulaştırmada haklı bir gerekçenin olmaması, mülkiyet hakkının iade edilmemesi ve Türklerin güneydeki diğer mülklerinden etkili olarak yararlanamamaları nedeniyle İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'ne (İHAS) de aykırıdır. Rum Yönetimi, Rumların kuzeyde bulunan mallarının satışı için çıkardığı (1970/49) sayılı yasayı da uygulamaktadır. Buna göre, kuzeydeki malını satan bir Rum, devir işlemini yapabilmesi için İçişleri Bakanlığından, devrin 'kamu güvenliğine' engel oluşturmadığı 65 Sezer S., Atun A., http://www.siyasitarih.com/arsiv/martnisan.doc, [28-04-2006] 62 yolunda izin almak durumundadır. Taşınmazı satın alanın Rum olmaması durumunda ise bu izin verilmemektedir. 66 KKTC Meclisi, Louzidiu davasının yaratabileceği sıkıntıları önlemek ve Kuzey’deki Rum mallarının mülkiyet sorununa çözüm bulmak amacıyla 30 Haziran 2003’te Anayasa’nın 159/4 maddesine istinaden bir yasa onaylamıştır. Yasa “KKTC Hudutları Dahilinde Kalan ve Anayasa’nın 159. Maddesi’nin (4). Fıkrası Kapsamına Giren Taşınmaz Malların Tazmini Yasası” adını taşımaktadır. Yasa ile bağlayıcı karar alma ve uygulatma yetkisine sahip 7 veya 9 üyelik bir “Taşınmaz Mal Saptama, Değerlendirme ve Tazmin Komisyonu” oluşturulması da öngörülmüştür. Yasaya göre; 1974 sonrasında Kuzey’de mal bırakan Rumlar, tazminat veya takas (“takas”, yalnızca Güney’de kalan ve devlet lehine feragat verilen Türk mallarına karşılık olması halinde mümkündür) istemiyle Komisyon’a başvurabileceklerdir. Başvuru sahibi Rum’un, Komisyon’un takas veya tazminatla ilgili kararından memnun olmazsa, konuyu önce KKTC mahkemelerine, iç hukuk yolunu tükettikten sonra ise Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM)’ne götürmesi de mümkün hale getirilmiştir. AİHM’ye başvurunun, mülkiyet talebi için değil, tazminatın yetersizliği konusunda olması öngörülmüştür. Yasada, 1 yıl içinde başvurmayan Rumların hak ve menfaatlerinin çözüm sonrasına erteleneceği de belirtilmiştir. 67 Mahkeme, Rumların bundan sonraki başvurularını, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ndeki Tazmin Komisyonuna yapmalarına karar verdi. Komisyona başvurmanın Kıbrıs Türk kesimini tanıma anlamına geleceğini bildiren Rum Yönetimi, karara şiddetle karşı çıktı 68. 66 Sema S, “KKTC Mülkiyet Rejimi Değiştirme Girişimi ile İlgili Ön Değerlendirme”, [9 Aralık 2005], http://www.avsam.org/tr/analizler.asp?ID=62, [05-05-2006] 66 Sema S, “KKTC Mülkiyet Rejimi Değiştirme Girişimi ile İlgili Ön Değerlendirme”, [9 Aralık 2005], http://www.avsam.org/tr/analizler.asp?ID=62, [05-05-2006] 68 Sema S, “KKTC Mülkiyet Rejimi Değiştirme Girişimi ile İlgili Ön Değerlendirme”, [9 Aralık 2005], 63 Anlaşma olsa da olmasa da Kıbrıs Türkü'nün haklarının zaman içinde eriyebileceğini Rumlar da biliyor. KKTC'de egemenliğe son veriliyor. Annan Planı'nın anlaşmasıyla Türklere tanınan koruyucu hak ve istisnalar, rahatlıkla Avrupa Birliği Adalet Divanı kararlarıyla ortadan kaldırılabilecek. Koruyucu istisnaların AB birincil hukuku haline getirilip, kalıcı kılınmasının yolu, bunların bir protokole bağlanıp, AB üye ülkeleri parlamentoları tarafından onaylanmasıdır. Buna da ne AB, ne de Yunanistan yanaşmıyor. Geçiş süreleri iki bakımdan da yok denecek kadar kısa. Federal devletin kuruluşu ve Rumlara kuzeyden bırakılacak olan toprakların devri, geçiş süresinin kısaltılması, ortak devletin sağlıklı bir işlerliğe hazırlanarak başlatılmasını olanaksız kıldığı gibi neredeyse 60 bin Türk'ün hiçbir hazırlık yapılmadan yerinden olmasına yol açacak gibi görünüyor. Kısaca Türkler evinden olacak. Kurucu Devlet Sınırları ve Toprak Ayarlaması: Burada, Kıbrıs Türk tarafının Rumlara bırakacağı toprakların geçiş sürecinin 42 ayı kapsayan 6 aşamada gerçekleşeceği belirtilmektedir. Süre, anlaşmanın yürürlüğe girişinden 104 gün sonra başlayacaktır. Ancak anlaşmanın temel eksikliği burada da görülmektedir: Anlaşmayla on binlerce Türk evlerinden atılacaktır, ama nasıl ve nereye, hangi parasal olanaklarla yerleştirileceklerine ve bunlar düzenlenmeden yerlerinden edilmeyeceklerine ilişkin bir düzenleme yoktur 69. Annan Planı Referandumuna Rum tarafının da evet demesi durumunda yaşanacakları Kıbrıs Rum Kesimi’nde http://www.avsam.org/tr/analizler.asp?ID=62, [05-05-2006] Amerikanın Sesi Radyosu. “AİHM, Kıbrıs Rumlarının Açtığı Davada Türkiye’yi Tazminat Ödemeye Mahkum Etmedi” ANKARA, 23/12(BYE)---, 07.00-07.30 Türkçe yayınından 69Şükrü Sina Gürel, Cumhuriyet, Cumhuriyet, 1 Nisan 2004, http://www.cumok.org/html/yazar/ssgurel/kibristaegemenlik.ht m, [30-04-2006] 64 yayınlanan Alithia Gazetesinin 22 Temmuz 2005 tarihli nüshasında gazeteci Alekos Konstantinidis şöyle açıklıyor: “Oramiral Yener Karahanoğlu Kıbrıs'a gelmeyecek, Türk donanmasının firkateyn ve denizaltıları Girne Limanı'na demirlemeyecekti. 29 Ocak tarihinde, Türk askerleri Ada’dan ayrılmaya başlayacaktı. 29 Ocak'ta Kıbrıs'tan 6 bin, 29 Eylül'de 7 bin 500, 29 Ocak 2006 tarihinde, 7 bin 500 Türk askeri daha silah ve araçlarıyla adadan ayrılacaktı. Kapalı Maraş bölgesinin Rumlara geri verilmesinin üzerinden 11 ay geçmiş olacaktı. Maraş dışında Kıbrıs Rum Devleti'ne, bütün ara bölge, Erenköy, Düzce ve Taşköy, gelecek hafta ise, Ömerli, Bademliköy, Gaziler ve Kırklar geri verilmiş olacaktı. 20 binin üzerinde Rum göçmen aileleriyle birlikte, evlerine ve mallarına geri dönecekti. İngiliz üslerinin yarısı Birleşik Kıbrıs Cumhuriyeti'ne teslim edilmiş olacaktı. Kalıcı ya da geçici oturma izni alamayacak Türk vatandaşları ve yerleşikler, Kıbrıs'ı terk etmek zorunda kalacaktı” 70. Kıbrıs Rum Yönetimi Dışişleri Bakanı yaptığı açıklamada Kuzey Kıbrıs’ın yüzde 88’inin Kıbrıs Rumlarına ait olduğunu ifade etmiş, Rumlara çözüm öncesinde verilecek toprak miktarının 50 bin dönüm olduğunu bunun da Kuzey Kıbrıs topraklarının yüzde dördüne denk geldiğini açıklamıştır 71. Türk tarafının kayıpları toprak vermekle bitmiyor… 72 70 Onur Öymen, İstanbul İl Kongresi, 31 Temmuz 2005, http://www.onuroymen.com/docs/%C4%B0STANBUL.doc, [30-04-2006] 71 Hüseyin Alkan, BBC Türkçe Servisi, http://www.bbc.co.uk/turkish/europe/story/2005/12/051220_cy prus.shtml, [28-4-2006] 72 Mehmet Türker, http://www.kamusen.org.tr/mevzuat.asp?haber_id=435, [2804-2006] 65 4.1. Vakıf Toprakları Pazarlık Edilemez Mülhak vakıflar, vakıf malları hiçbir şekilde ne el değiştirebilir ne istimlak edilebilir, ne de devletleştirilebilir. Dolayısıyla bunları yerine getirmeyen bir Rum yönetimi var. Ancak AB mülk meselesine, özel mülkiyet meselesine insan haklarının en temel unsuru olarak bakmaktadır. Peki bizim özel mülkiyet haklarımız ne olmaktadır? 1963 ile 1974 arasında geçen süreçte kaybettiğimiz mallarımızın değerleri, ilgili kişilerin hakları ne olmuştur. Loizidu davasını bugün AB’ye götürmüşlerdir. Tazminatta almışlardır. Peki Loizidu’nun dışında Türklerin hakları ne olmuştur. Bunlar yok tabi ortada ve çeşitli yasal kurumsal veya mevzuat müktesebat boşluklarını kullanmak suretiyle bunları tek yanlı yorumlamaktadırlar. Onun için öncelikle eğer AB bir değerler bütünü ise, evet var o değerler bütünü, AB’nin değerlerine uluslararası alanda herkes sahip olmak ister ama bu uluslararası alana da yayılmış olan evrensel nitelikler kazanmış olan değerler standartlar açısından çifte standart şeklinde uygulanmamalıdır. Herkese eşit bir şekilde uygulanmalıdır. 73 28 Temmuz 1998 tarihli Loizidou kararının 15. maddesinde KKTC bölgesi Türkiye’nin “işgali” altındaki Bu davada gözden bölge olarak nitelendiriliyor. 74 kaçırılmaması gereken esas şudur: Madde 1. Bu davada AİHM Türkiye’yi mahkum etmiştir. Mahkeme Türkiye’yi AİHS 8. maddesini ve 1 numaralı protokolün 1. maddesini ihlal ettiği için mahkum etmiştir. Madde 2. KKTC muhatap alınmamıştır, Türkiye muhatap alınmıştır. 73 http://www.diplomatikgozlem.com/dgtv_oku.asp?id=73, [3004-2006] 74 Onur Öymen, http://www.onuroymen.com/docs/bas%C4%B1n%20toplant% C4%B1s%C4%B1%20AREST%C4%B0S%20davas%C4%B1 %2023%20aral%C4%B1k%202005.doc, [05-05-2006] 66 Madde 3. Türkiye’ye 3 aylık süre verilmiştir. Bu, nihai karar değildir. 3 ay içinde Türkiye’nin zararın tazmin edilmesinin yolunu bulması gerekir. Madde 4. Bununla birlikte 1400 kişinin zararının karşılanması için Türkiye’nin tedbir alması istenmiştir. Vakıflar İdaresi'nin Maraş'taki taşınmazların kesin olarak Vakıflara ait olduğu yönünde belgelere ulaşması ve Gazimağusa Mahkemesi'nin Aralık 2005'te aldığı kararla bu durumu teyit etmesi, Rumları telaşlandırmıştır 75. KKTC Mahkemesi'nin bu kararlarından sonra hiçbir kişi veya merci veya yetkili makam Maraş'ı Rumlara veremez, vermeyi dahi öneremez. Ancak Vakıflar Örgütü ve Din İşleri Dairesi’nin kararı ve izni ile kiralayabilir. Maraş'ın Rumlara iadesi konusu, bir daha açılamamak kaydı ile kapanmıştır. 76 5-SONUÇ Sonuç olarak görülmüştür ki elimizdeki hakkımız alınmak istenmektedir. Bundan dolayı öncelikle sahip olduğumuz hakların bizim tarafımızdan bilinmesi, sonra da hakların bilinçli şekilde savunulması milli bir sorumluluktur. Yazımızda da şu ana kadar belirttiğimiz üzere bu haklardan kaynaklanan tazminat tutarları çok yüksektir. Sadece Maraş’ta değil, Güzelyurt ve Karpaz'da da büyük miktarda vakıf mülkü bulunduğu, orijinal belgelerle kanıtlanmıştır. Tüm bu nedenlerle, "Maraş'ın yasal sakinlerine devrinden, ambargolara karşılık Rum yönetimine iadesinden" söz edenlerin çok dikkatli olmaları gerekmektedir, çünkü Maraş'ın %90'ının yasal mal sahibi Vakıflar İdaresi'dir. Gerçek bu iken Maraş'ın, hiç bir BM kararına dayanmayan, hiçbir yasal zemini bulunmayan, insanlık dışı ve hukuk dışı 75 Sezer S., Atun A., http://www.siyasitarih.com/arsiv/martnisan.doc, [28-04-2006] 76 Sezer S., Atun A., http://www.siyasitarih.com/arsiv/martnisan.doc, [28-04-2006] 67 ambargoların kaldırılmasına karşılık Rum yönetimine verilmesi kabul edilemez. Bu, hukukun, insan haklarımızın ve mülkiyet hakkının çiğnenmesi olur. Zaten, Vakıflar İdaresi'nin bu konuda geçmişte Lefkoşe Kaza Mahkemesi'nde açtığı dava ve aldığı ara emri vardır. Başta Bekir Paşa suyu olmak üzere, Vakıf malları için Rum Mahkemelerinde açtığı ve devam eden tazminat davaları vardır. Mahkemelerimizde alınan ara emri iptal edilmeden, Rum mahkemelerinde açılan davalar sonuçlanmadan Vakıf Mülkü Maraş'ı pazarlık konusu yapmak suçtur. Dolayısı ile birinci yapılması gereken iş, Maraş'ta tapularla belirlenen Vakıf emlakinin bir an önce yasal sahibi olan Vakıflara iadesidir. Rum’un malını Rum’a verirken, Evkaf'ın malını da Rum’a vermek, asla kabul edilemez.... Bilindiği gibi, Loizidu kararına ve Annan Planı’na göre, sonradan verilen tapuların hiç bir değeri yoktur. Bu durumda İngilizler ve Rum yönetimi tarafından Vakıf mallarını Rumlara tapulayan tapuların da hiç bir değeri yoktur. Aynı şekilde Rum yönetiminden, kiliseden ve Vakıf malını yıllarca kullandığı bilinen kişilerden eski kira alacakları ile gelir kaybı da AİHM yoluyla talep edilmelidir. 77 Bundan dolayı sürekli bir tartışma konusu olarak karşımıza çıkacak Vakıfların sahip olduğu haklar devletin yetkili mercileri tarafından bir kez daha incelenmelidir. Vakıf mallarının teslimi beraberinde çok daha büyük sıkıntıları getirecektir. Megali İdea kapsamında hep daha fazlasını isteyen bir Rum devleti için bu kaçırılmaz bir fırsattır. Rumların bu oyununa gelinmemesi için Osmanlı arşivlerinin bir kez daha incelenmesi bir zorunluluktur. Ulus kimliğimiz siyasi bütünleştirici rolünü üstlenmeli ve bu önemli konu, ortak bir çalışma ile daha koordineli şekilde yürütmelidir. Devlet, politikacıları, stratejistleri ve aydınları ile bu konu üzerinde 77 http://turkishforum.org/archives/wa.cgi?A2=ind0507a&L=gra ssroots&F=P&S=& P=83, [28-04-2006] 68 daha çok araştırma yapmaya mecburdur. Yani gün, birlik olma zamanıdır, çünkü, geçmişten gelen haklarımızı araştırma yapmadan masada bilinçsizce teslim edecek yetkililer, masada, gerek Türkiye Cumhuriyeti’ni gerekse Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni milyarlarca dolarlık tazminat ödemeye ve büyük toprak kayıplarına mahkum edebileceklerdir, ki tarih bu yetkilileri asla affetmeyecektir. 69 KAYNAKÇA 1. Alkan,H., BBC Türkçe Servisi, http://www.bbc.co.uk/turkish/europe/story/2005/12/051220 _cyprus.shtml, [28-4-2006] 2. Altan, M.H.,Kıbrıs’ta Türk Malları Cilt 1, Kastaş Yayınevi, İstanbul, Eylül 2001, S.11,19,20 3. Gürel, Ş. S., Cumhuriyet, Cumhuriyet, 1 Nisan 2004, http://www.cumok.org/html/yazar/ssgurel/kibristaegemenli k.htm, [30-04-2006] 4. İsmail, S., “İngiliz Yönetimi’nde Türk-Rum Kavgaları”, http://www.pubinfo.gov.nc.tr/ h130299c.htm [18-04-2006] 5. Osmanlıca Türkçe Sözlük, Ziya Ofset, İstanbul, Kasım 2003 6. Öymen, O., İstanbul İl Kongresi, 31 Temmuz 2005 7. Öymen, O., http://www.onuroymen.com/docs/bas%C4%B1n%20toplan t%C4%B1s%C4%B1%20AREST%C4%B0S%20davas%C 4%B1%2023%20aral%C4%B1k%202005.doc, [05-05- 2006] 8. Serter, V.Z., “Kıbrıs’ta Vakıfların Vatanlaşmada Etkileri” http://www.Akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong4-2/tk4-224_serter.htm [14-04-2006] 9. Sezer, S. ve Atun, A. http://www.siyasitarih.com/arsiv/martnisan.doc,F:\makale\k apalımaras_vakıflar_internet.htm, [28-04-2006] 70 10. Sezer S., “KKTC Mülkiyet Rejimi Değiştirme Girişimi ile İlgili Ön Değerlendirme”, [9 Aralık 2005], http://www.avsam.org/tr/analizler.asp?ID=62, [05-05-2006] 11. Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi, III.Bölüm, ”Osmanlı Yönetiminde Kıbrıs ve Kıbrıs” Sorunu http://www.saemk.org/yayin_detay.asp?sbj=icerikdetay&id = 40&dba= 001&dil=tr, [12-04-2006] 12. Türker, M., http://www.kamusen.org.tr/mevzuat.asp?haber_id=435, [28-04-2006] İNTERNET SAYFALARI 1. http://www.mucahit.net/diger_konular/kibrisTarihi.htm, [14-04-2006] 2. http://www.trncinfo.org /turkce/turkcesayfa.htm [16-04-2006] 3. www.hackhell.com/archive/index.php/t-9451.html - 4k, [1504-2006] 4. www.turkcebilgi.com/vak%FDf, [12-04-2006] 5. http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/kibrisveb/bir incibolum/kibris_vakiflari. htm [12-04-2006] 6. http://www.turkforum.net/showthread.pp?t=12490&page=2 [18-04-2006] 7. http://www.kibris.gen.tr/turkce/sorular/soru020.html, [21-04-2006] 71 8. http://www.emu.edu.tr/english/ingeneral/trnc/books/kibriss orunu/bolum2/turklerinsavasimi/ingilizlerinyonetimi/siyasi/k atak.html [20-04-2006] 9. http://www.mucahit.net/Dergiler/Dergi62/sayfa_24htm, [28-04-2006] 10. http://www.cyprusmedianet.com/TR/article/9602, [28-04-2006] 11. http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/yil1/ham/b08801 h.htm, [28-04-2006] 12. http://www.haber.net.kk.tc/haber_detay.php?haber_id=11 82, [28-04-2006] 13. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=176976&tari h=28/01/2006, [28-04-2006] 14. http://www.diplomatikgozlem.com/dgtv_oku.asp?id=73, [30-04-2006] 15. http://www.turkishforum.org/archives/wa.cgi?A2=ind0507a &L=grassroots&D=0&F=P&P=83&F=, (Fri, 1 Jul 2005) [28-04-2006] 72 TEŞEKKÜR Bu makalenin hazırlanmasında şahsıma vermiş olduğu destekten dolayı Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Birinci Cumhurbaşkanı Sayın Rauf R. Denktaş’a, KKTC Gazeteciler Cemiyeti Başkanı Sayın Mete Tümerkan’a, göndermiş olduğu kitapla desteğini esirgemeyen KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi Eski Müdürü Mustafa Haşim Altan’a, KKTC Türkiye Başkonsolosluğu Yetkilileri’ne, Bahçeşehir Üniversitesi Siyaset Okulu Başkanı Sayın Burak Küntay’a, benden manevi desteğini bir an olsun esirgemeyen Manevi Babam Sayın Ercan Çitlioğlu’na en derin şükranlarımı sunar kendilerine teşekkür ederim. Fatih AKIN 73 FATİH AKIN Fatih Akın, 1980 yılında Sivas’ta doğdu. İlköğrenimi ve lise eğitimini İçel’de tamamladıktan sonra, Doğu Akdeniz Üniversitesi Gazetecilik Bölümü’nü burslu olarak kazandı. Üniversite’de öğrenciyken Avrupa Gazetecilik Öğrencileri Forumu Kıbrıs Delegesi seçildi. 14 Aralık 2003 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Genel Seçimleri’nde, Demokrat Parti Genel Başkanı ve Başbakan Yardımcısı Serdar Denktaş’ın “DP Seçim ve Propaganda Merkezi Sorumlusu” olarak çalışmalar gerçekleştirdi. 2004 yılında üniversiteden bölüm birincisi olarak mezun olduktan sonra Hürriyet Grubu Referans Gazetesi’nde gazeteci olarak çalıştı. Daha sonra Artı Eğitim Dergisi’nde haber merkezi sorumlusu olarak çalışmalarını devam ettirdi. Şu anda ASEM Eğitim Merkezi’nde Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı, Halkla İlişkiler Sorumlusu ve Eğitim Kariyer Danışmanı olarak iş yaşamını sürdürüyor. Fatih Akın aynı zamanda Doğu Akdeniz Üniversitesi Mezunlar Derneği Yönetim Kurulu Üyesi olup, Derneğin Eğitim Komisyon Başkanlığı’nı da yapmaktadır. 74 TÜRK-İSRAİL İLİŞKİLERİ HAZIRLAYAN Gamze HELVACIKÖYLÜ 75 ÖZET Avrupa’da savaşın bitişiyle başlayan ve İsrail devletini tanımasına kadar uzanan süreçte Türkiye’nin Filistin politikası Ankara’nın döneme özgü öncelik ve endişelerini yansıtır. Türkiye savaşı izleyen dönemin özgül koşullarının bir sonucu olarak Sovyetler Birliği’nden gelen baskı politikasını karşılayabilmek için öteki müttefiklerin desteğini aramaktadır. Aradığı desteği bulamayan Türkiye zamanla dış politikasını değiştirmek zorunda kalacaktır. İsrail’in kuruluşundan sonra Ankara’nın politikası aşamalı olarak değişmiştir. İsrail’in kurulmasından sonra başlayan savaşın ilk aşamasında muhtemelen Arapların kazanacağı öngörüsüyle, İsrail’i tanımaktan kaçınan Ankara Aralık 1948’de çatışmaların yatışmasından sonra tutumunu değiştirmeye başlayacaktır. İsrail’in 28 Mart 1949’da de facto olarak tanınmasından sonra başlayan süreç, 1980li yıllarda kesintiye uğramış, 1990ların başından itibaren yerini yakınlaşmaya bırakmıştır. Bu inişli çıkışlı grafik artık yerini istikrara bırakmaya hazırdır. Bu makalede de, 1990lı yıllardan günümüze kadar olan süreçte Türk-İsrail ilişkilerinin sadece iki ülkenin çıkarları doğrultusunda değil, üçüncül etmenlerin de etkisiyle nasıl geliştiği ve değiştiği ele alınmıştır. Tüm koşullar incelendiğinde, yıllardır devam eden yakın ilişkilerin 1990’ların sonunda nasıl boyut değiştirdiği, özellikle Irak’ın işgalinden sonra ortak çıkarların azaldığı, her iki ülkenin de kendi ulusal çıkarlarına yönelik hareket etmesinden kaynaklanan sorunların gerginliklere yol açtığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle artık bugüne baktığımızda olaylar kendi iç dinamiklerine göre incelenmeli ve bütün etmenler göz önünde bulundurularak ilişkilerin boyutu yeniden belirlenmelidir. Aksi takdirde Türkiye Ortadoğu’da kendi çıkarlarını koruyabilmek 76 için giderek daha yalnız savaşmak zorunda kalacaktır ki bu da Türkiye açısından işbirliğinin azalmasıyla gelen sorunların ortaya çıkması demektir. GİRİŞ Doksanlı yılların başlarında İsrail ile ilişkilerini giderek yakınlaştırması Türkiye’nin küresel ve bölgesel ölçekte yaşanan köklü dönüşümüne uyum sağlamak üzere başlattığı çok yönlü bir politikanın önemli parçasıdır. Ortadoğu barış sürecinin etkisinde başlayan ikili ilişkiler askeri boyutu oldukça önem taşımaktadır. TSK’nın modernizasyonu sürecinde teçhizat gereksinimi ve bunun tedarik aşamasında karşılaştığı zorluklar askeri ilişkileri geliştirmiştir. Bunun yanı sıra ikili ilişkiler başta karşılıklı ticaret olmak üzere, turizm, kültürel ve bilimsel işbirliği alanlarında gelişmiştir. İsrail, 1948’den bu yana kendi kuşatılmışlığından sıyrılmak amacıyla bölgede önem verdiği ülke olan Türkiye ile olan ilişkilerini önemsemiştir. Fakat doksanlı yıllara kadar Türkiye, İsrail’in bu beklentisini karşılayamamıştır. 1991 yılına kadar İsrail’den gelen diplomatik temsil düzeyinin yükseltilmesi talebi kabul edilmemiştir. 1956 Kasım’ında temsil düzeyinin düşürülmesi hatta 1980 Aralık’ında ikinci katipliğe indirilmesi ilişkinin asimetrik özelliğini vurgulamaktadır. Körfez Savaşı sonrasında meydana gelen gelişmeler sadece Türkiye’nin İsrail ile ilişkilerini engelleyen sınırlamaların kalkmasına yardımcı olmamış, aynı zamanda ülkelerin tehdit değerlendirmelerinde ortak noktaların vurgulanmasına neden olmuştur. Barış sürecinde, Türkiye-İsrail ile ilişkilerini diğer Arap ülkelerinden bağımsız olarak yönlendirme fırsatını yakalamıştır. Bunda Türkiye’nin Arap ülkelerine olan ekonomik bağımlılığının azalması da etken olmuştur. Bunun yanı sıra Arap ülkeleri ile yaşanan bazı sorunlar da Türkiye’yi başka ittifaklar aramaya itmiştir. İsrail’in Türkiye ile yakınlaşma sürecinde benimsediği güvenlik anlayışı İsrail’e stratejik bir derinlik sağlamıştır, çünkü 77 bu güvenlik anlayışı sadece askeri tesislerin ortak kullanımı ve deneyim değişimi gibi askeri konularla sınırlı olmayıp, bunun ötesinde geniş kapsamlı bir stratejidir. Stratejik yakınlaşmanın 1947-1990 arası döneme ait en büyük sorunu Türk arşivlerindeki belgelerin yeterli olmaması ve dolayısıyla bu dönemin Türk dış politikasının karanlık bırakılmasıdır. Oysa İsrail tarafı için tam tersi durum söz konusudur. Doksanlı yılların ikinci yarısından itibaren TSK’nın modernizasyon ihtiyacının azalması, Türkiye’nin Kürt ayrılıkçılığı karşı savaşında askeri üstünlüğü ele geçirmesi sonucu bölgesel işbirliklerinin eski öneminin kalmaması ve son olarak Irak’ın ABD tarafından işgali ile başlayan süreçte Türkiye ve İsrail’in Irak’ın geleceğine dair beklentilerinin çelişmesi nedeniyle iki ülke arasındaki sürtüşme kaçınılmaz hale gelmiştir. 3 Kasım 2002 seçimlerinden sonra iktidara gelen AKP’nin de ‘Filistin ağırlıklı’ bir politika izleyerek İsrail’e karşı eleştirel bir tutum takınması da Türkiye ve İsrail arasındaki gerginliğin artmasına neden olmuştur. YAKINLAŞMA Yakınlaşmanın Tarihçesi Seksenli yılların ikinci yarısı Türkiye- İsrail ilişkilerinin karanlık dönemidir. Dönemin önemi hem ilişkileri kısıtlayan unsurların bir yandan devam ederken 1991-1996 yılları arasında ikili ilişkilerin hızla gelişmesine neden olacak faktörlerin ortaya çıkmasından kaynaklanmaktadır. Bu etkenlerden birincisi Arap ülkelerinden gelen eylemcilerin Türkiye’de görevli yabancı diplomatları hedef alan saldırılarının artmasıyla Türk güvenlik çevrelerinde FKÖ(Filistin Kurtuluş Örgütü) karşıtlığını pekiştirmesidir. İkinci olarak Arap ülkelerinin Türkiye’yi sorunların çözümünde desteklemekten kaçınması Türkiye’yi farklı arayışlar içine iterek İsrail ile yakınlaşmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. 1983’te bağımsızlığını ilan eden KKTC’nin hiçbir Arap ülkesi tarafından tanınmaması, Bulgaristan’ın Türk 78 azınlığa uyguladığı baskılar konularında Arap ülkelerinin Türkiye’yi desteklememesi ve Filistin Kurtuluş Örgütü’nün Yunanistan ile sürdürdüğü yakın ilişkiler, Ankara’nın tavır değiştirmesine neden olmuştur. Ayrıca yine Suriye’nin su konusunu uluslararası arenaya taşıması ve PKK’ya destek vermesi sonucu ikili ilişkiler iyice gerilmiştir. Son olarak, seksenli yılların ikinci yarısında ABD ile ikili ilişkilerde lobilerin ortaya çıkardığı olumsuz etkileri azaltabilmek amacıyla ‘Yahudi lobisinin’ kullanılması önemli bir dış politika unsuru haline gelmiştir. ABD’deki Yahudi lobisinin Ermeni-Rum lobisinin öncelikle Türkiye karşıtı eylemlerine destek vermemesi, üstelik Türkiye’yi destekleme çalışmaları yakınlaşmayı hızlandırmıştır. Seksenli yılların başına dönüldüğünde ise Kasım 1983’te işbaşına gelen Turgut Özal hükümeti döneminde Arap ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesine öncelik tanınması siyasetinin uzantısı olarak İsrail’in eylemlerinin kınanması, İsrail ile olan ilişkilerin gerilmesine neden olmuştur. Geçiş döneminde yaşanan dış politikadaki ani değişimler nedeniyle Türkiye-İsrail ikili ilişkileri ancak aşamalı olarak gelişebilmiştir. 15 Kasım 1988’de Filistin Devleti ilan edildiğinde,Türkiye yeni devleti tanıyan devletler arasında ilk sıralarda yer almıştır. Fakat diplomatik temsilcilik statüsünde değişiklik yapılmamıştır. Hemen arkasından Şubat 1989’da Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz’ın Amerikan Yahudi Komitesi temsilcilerine ilişki düzeyini yükseltme kararını açıklaması ve 1990’da İsrail’in dış temsilciliklerinde yapılan ulusal gün kutlamalarına Türk diplomatların en üst düzeyde katılmaları yakınlaşmaya yönelik jestler olarak algılanmıştır. Türkiye’nin 16 Aralık 1991’de yapılan ve Siyonizm’i bir ırk ayrımcılığı türü olarak nitelendirilen Birleşmiş Milletler Genel Kurul kararının iptalini öngören bir tasarının oylamasında 13 ülke ile beraber çekimser oy kullanması, ne İKÖ üyesi ülkelerin ne ABD’nin ne de İsrail’in hoşuna gidecektir. Bu oylamanın hemen ardından Türkiye, 19 Aralık 79 1991’de Filistin ve İsrail ile diplomatik ilişkilerini eş zamanlı olarak büyükelçilik düzeyine yükseltecektir. Türkiye 1980’de kapattığı Kudüs Başkonsolosluğunu da Eylül 1992’de tekrar açacaktır. Dönemin Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin’in 13-15 Kasım 1993’te gerçekleştirdiği İsrail gezisi diplomatik çevrelerde ‘Arap ipoteğinin’ kalkmış olduğunu gösteren bir gelişme olarak algılanacaktır. Bu gezi esnasında ‘Karşılıklı Anlayış ve İşbirliğinin İlkeleri Muhtırası’ imzalanacaktır. Ancak bu dönemde kamuoyuna yansıyan haberler Türkiye’nin teröre karşı işbirliği yapılması üzerine hazırlanacak bir anlaşma isteğinin İsrail tarafından kabul edilmediğidir.Yine iki ülkenin emniyet kurumları arasındaki işbirliğinin başlangıcı bu döneme rastlamaktadır. Çetin’in ziyaretinden sonra üst düzey ziyaretler sıklaşmıştır. 3-5 Kasım 1994’te Başbakan Tansu Çiller’in İsrail’e yaptığı gezi ise, ilk kez bir başbakanın İsrail’i ziyaret etmesi nedeniyle ikili ilişkiler açısından yeni bir döneme girildiğinin göstergesidir. Bu ziyaret sırasında Çiller uyuşturucu madde kaçakçılığı, terörizm ve diğer suçlarla mücadele, telekomünikasyon ve posta hizmetleri alanlarında işbirliği anlaşmaları imzalamıştır. Görüşmeler sırasında fiber optik telekomünikasyon ağının oluşturulması, Türksat’tan İsrail’e televizyon ve telefon kanalının tahsis edilmesi, Mersin ve İskenderun limanlarının genişletilmesi, enerji santrallerinin yapılması ve işletilmesi, Manavgat suyunun satışı, GAP’ta İsrail firmalarına yatırım olanaklarının sağlaması gibi ortak projeler üzerinde durulacaktır. Gezi süresinde Çiller’in FKÖ’nün Doğu Kudüs temsilcisi Faysal Hüseyni ile Orient House’da görüşmesi İsrailli yetkililerin tepkisine neden olmuştur. 1995’ten itibaren yoğunlaşan ziyaretler esnasında turizm, kültür, ekonomi gibi alanlarda işbirliği öngören pek çok anlaşmanın imzalanarak devreye girdiği görülmektedir. Kasım 1995’te gerçekleşen Türkiye-İsrail İş Konseyi’nin İstanbul’da toplanması, 22-24 Ocak 1996 arası İsrail’de ‘Türkiye İsrail’de’ adlı fuara 140 kadar Türk firmasının katılması 1998 yılında kurulan İzmir Teknopark Ticaret A.Ş.nin gelişiminde İsrail’deki Tefen Endüstri Parkı’nın kurucusundan yararlanılması, Şubat 1999’da Türkmen doğal gazının İran’ın devre dışı bırakılıp boru hattıyla Hazar Denizi’nden Türkiye’ye taşınması 80 projesinde İsrail’in yardımları iki ülkenin pekçok alanda işbirliği içinde olduğunun örneğidir. Kürt Ayrılıkçılığı ve Suriye’ye Karşı İşbirliği Seksenli yıllar biterken PKK’nın önceden açıkladığı ‘ordulaşmak’ amacına ulaşamadığı, lojistik açıdan sorunları olduğu ve büyük kayıplara uğradığı görülmekteydi. Buna karşılık, örgüt Nisan 1991’den sonra hem Irak’ta yaratılan Kürt güvenli bölgesini Türkiye’deki eylemleri için geri bölge olarak kullanmaya başladı hem de güvenli bölgede oluşan yetki boşluğundan yararlanarak kolaylıkla silah ve mühimmat edinme fırsatını yakaladı. Bunun yanında İran ve Suriye’nin PKK’ya destek sağlaması ve PKK’nın 1994-1998 yılları arasında Kuzey Irak’taki Kürt gruplar arasındaki iç savaştan yararlanan üçüncü güç konumu edinmesi, Kürt ayrılıkçılığın bölgeselleşmesi Türkiye’yi daha kapsamlı bölgesel politikalar arayışına itecektir. Eylül 1996’da TSK’nın Kuzey Irak’ta bir ‘tampon bölge’ oluşturulması Türkiye’nin aktif politikasının bir başka yönünü oluşturmaktadır. Bu modele göre sınır bölgelerinde ‘güvenlik birimleri’ oluşturulacak ve bunalım durumunda TSK’nın hızla müdahale edebilmesi için sınır bölgelerinde yoğun biçimde birlik konuşlandırılacaktır. Suriye’nin 1993’ten itibaren PKK’ya verdiği desteği arttırması Körfez Savaşı’ndan sonra yumuşayan ilişkilerin tekrar gerilmesine neden olacaktır. İmzalanan güvenlik protokollerinden sonuç alınamaması üzerine Suriye ile diplomatik temasların azalması bunun bir göstergesidir. Kasım 1994’te Şükrü Elekdağ, ‘Türkiye’nin yaşamsal çıkarları ve toprakları üzerinde hak iddia eden ve ülkemizin parçalanmasını amaçlayan bir örtülü savaşı fiilen destekleyen ’Yunanistan ve Suriye’ye karşı kendini savunabilmesi için eş zamanlı iki tam savaş yürütebilecek askeri yetenekler edinmesini öneren ‘İki buçuk Savaş Stratejisi’ adını verdiği önlemlere başvurulmasını önermiştir. İlk olarak Suriye’ye ültimatom niteliğinde notalar gönderilecek, Hatay’daki sızma ve saldırı eylemlerinin artması üzerine Kasım 1995’te bölgeye asker kaydırılacağı açıklanacak, PKK 81 sızmalarına karşın gereken önlemler alınmayınca Suriye yeniden protesto edilecektir. Bu noktada Türkiye’nin alması gereken tedbirlerden birisi de İsrail ile arasında mevcut olan ittifakı hukuki bir metne kavuşturmaktı. Eğer İsrail Devleti kurulmasaydı başta Suriye olmak üzere Arap devletlerinin hedefi Türkiye’den toprak koparmak olacaktı. Fakat İsrail’in kurulmasıyla dikkatler Türkiye’nin üzerinden bir ölçüde çekilmiştir. Aynı zamanda Arap ülkelerinin kuzeyinde NATO üyesi olan Türkiye olmasaydı İsrail’e karşı daha geniş imkanlara ve hareket serbestliğine sahip olurlardı. Bu jeo-stratejik gerçek İsrail ve Türkiye’yi işbirliğine yöneltecekti. TSK’nın Kuzey Irak’taki operasyonları sırasında, İsrail’den sağlanan istihbaratın etkili sonuçlar alınmasına katkı sağlaması ve Mayıs 1997’den itibaren İsrail’in PKK’yı bir terör örgütü olarak nitelendirmesinden sonra bilgi akışının arttığı görülmektedir. Abdullah Öcalan’ın Suriye’den çıkartılmasından Kenya’da yakalanarak Türkiye’ye getirilmesine kadar geçen süreçte İsrail’in katkısına bakıldığında, kamuoyuna yansıyan bilgiler iki ülkenin yetkilileri arasında Suriye’ye uygulanacak baskı politikası konusunda fikir alışverişi yapıldığı yönündedir. Öcalan’ın yakalanarak Türkiye’ye getirilmesi üzerine PKK çevrelerinde Öcalan’ın CIA ve MOSSAD tarafından gerçekleştirilen bir ortak operasyon sonucunda yakalandığı ileri sürülmüş, değişik Avrupa kentlerinde yapılan protesto gösterilerinde İsrail diplomatik misyonlarına saldırılmıştır. Temmuz 1999’da Başbakanlık tarafından yayınlanan bir genelgede Türkiye’nin İsrail’le yakınlaşma politikasının ‘Arap ülkelerinin düşmanca tutumları, PKK’ya verdiği açık desteğe rağmen Suriye’nin yanında yer almaları ve Suriye yanlısı politika izlemeleri’ üzerine gündeme geldiğini belirtilecektir. Genelge ikili ilişkilerin geliştirilmesi için yapılması gerekenler arasında, ABD’de etkili Rum ve Ermeni lobilerine karşı Türkiye’nin de Yahudi lobisinin desteğini almak için girişimlerde bulunması, İsrail ile teröre karşı işbirliğine gidilmesi, Filistin sorunu karşısında dengeli bir politika 82 izlenmesi, İsrail ile ekonomi alanında işbirliğinin geliştirilmesi gibi girişimlerden söz etmektedir. Türkiye-İsrail Eksenli Bölgesel Güvenlik Mimarisi ABD bölgede Türkiye-İsrail yakınlaşmasını merkez alan bir güvenlik düzenlemesinin bölgesel istikrar açısından önemli olduğunu düşünmektedir. ABD, ’doğal müttefik’ olarak gördüğü iki ülke arasındaki yakınlaşmayı desteklemekte ve bu yakınlaşmayı Ortadoğu’da bir ‘güvenlik topluluğu’ yaratmaya yönelik başlangıç olarak görmektedir. Bunun bir nedeni doğrudan doğruya Arap ülkelerini kapsayan güvenlik düzenlemelerinin uygulamaya geçirilememiş olmasıdır. Körfez Savaşı’ndan hemen sonra Körfez ülkelerinin savunmasını Suriye ve Mısır’ın katkısıyla oluşacak bir kara gücünün yapmasını öngören Şam Deklarasyonu yayınlanmış ve ABD’nin de desteklediği girişim, bir yandan Körfez ülkelerinde Suriye ve Mısır’a karşı duyulan tarihsel güvensizlik, kendi aralarındaki anlaşmazlıklar ve bir yandan da oluşacak gücün yetersizliğine yönelik tartışmalar sonucunda uygulamaya geçirilememiştir. Türkiye-İsrail yakınlaşmasının en önemli nedeni ülkelerin kendi güvenlik ihtiyacı olmakla beraber, ABD’nin bazı beklentileri de bu iki ülke tarafından karşılanmaktadır. Bunun karşılığında, ABD de iki ülkeye güvenlik konularında destek vermektedir. Türkiye yakınlaşmanın ABD’nin istek ve çıkarları doğrultusunda gerçekleşen bir girişim olarak algılanmamasına dikkat ederken, İsrail bölgesel nitelikteki tehditlerin ABD’nin de içinde bulunacağı bölgesel güvenlik düzenlemeleri ile yanıtlanması gerektiğine vurgu yapmaktadır. Türkiye-İsrail arasında üst düzey askeri yetkililerin katılımıyla düzenli olarak gerçekleştirilen Stratejik Diyalog Toplantıları sırasında ABD’li yetkililerin de bulunması da bunun bir göstergesidir. ABD ve İsrail, Patriot ve Arrow yerden havaya füze savunma sistemlerinin birlikte işletilmelerine yönelik çalışmalar için Türkiye ve Ürdün’ü ‘doğal adaylar’ olarak görmektedirler. Bu esnada Ankara’da savunma yetkilileri de Arrow sistemini 83 edinmek istediklerini belirtmişlerdir. ABD isteksiz olmasına karşın, İsrail füzelerin Türkiye’ye de satılması için çabalarda bulunmuştur. 2001’de ABD-Türkiye-İsrail’in katılımıyla Konya’da yapılan tatbikat sırasında Arrow füzeleri denenmiş, üç ülke Türkiye’de erken uyarı sisteminin oluşturulmasında görüş birliğine varmıştır. Ayrıca ABD’nin 11 Eylül saldırılarından sonra Türkiye’nin Arrow projesine katılımına olur verdiği anlaşılmaktadır. Tehdit Algılamaları Doksanlı yılların politikası Soğuk Savaş döneminin sona ermesi, Körfez Savaşı ve Ortadoğu Barış Süreci’nin başlatılması gibi önemli olaylar etrafında şekillenmiştir. İsrailli yetkililerin ortak düşüncesi Türkiye ile işbirliğinin yeni tehdit algılamalarına uyumlu olduğu yönündedir. Sovyetler Birliği’nin çözülmesi hem Türkiye’nin algıladığı tehdidi azaltmış hem de İsrail için Suriye ve Irak’ın koruma kalkanını yitirmeleri açısından avantaj sağlamıştır. Sovyetlerden gelen Yahudi göçü de İsrail açısından demografik bir avantaj olmuştur. Körfez Savaşı’ndan sonra pan-Arabizmin bütünüyle çöküşü İsrail için yeni güvenlik çizgilerinin belirlenmesinde önemli role sahiptir. 1993’te İsrail ile FKÖ arasında,1994’te İsrail-Ürdün arasında barış anlaşmalarının imzalanmasıyla,İsrail için kuşatılmışlık ve yalnızlık azalmıştır. Yakınlaşmayı etkileyen bir diğer tehdit de kimyasal ve biyolojik kitle imha silahları da taşıyabilen uzun menzilli füzelerin yarattığı tehdittir. Çünkü bu tür gelişmeler geleneksel savaş biçimlerini etkisiz bırakacaktır. Başka bir neden de terör ile uyuşturucu, silah ve nükleer madde kaçakçılığı gibi geleneksel olmayan tehditlerin giderek artmasıdır. Türkiye açısından değişen tehditlere bakıldığında kuzeyden gelebilecek topyekûn saldırının yerini, Suriye, İran ve Yunanistan kaynaklı dış tehditler almıştır. Bu tehditlerin kaynağında, bu ülkelerin elinde bulunan ya da edinmek istedikleri füze sistemleri vardır. Bu tehditlere karşı Türkiye de 84 hava savunmasını güçlendirmek üzere yeni arayışlar içine girecektir. İsrail açısından bakıldığındaysa, İsrail’in de topyekûn saldırı endişesinden kurtulduğu fakat daha karmaşık sorunlarla karşı karşıya kaldığı görülmektedir. Körfez Savaşı sırasında İsrail’in Irak’ın füze saldırılarında hedef haline düşmesi, İran’ın nükleer çalışmalarını sürdürmesi ve Rusya’nın İran’a verdiği destek gibi gelişmeler İsrail için ulusal güveliğine tehdit olarak algılanmıştır. El Aksa İntifadası ve Sonrasında Eleştirel Diyalog İki binli yılların başlamasıyla birlikte ikili ilişkilerde sıkıntılı bir döneme girilmiştir. Bunun birinci nedeni İsrail’in işgal altındaki topraklarda gerçekleştirdiği operasyonlarda sivil halkın zarar görmesinin sonucu olarak Türkiye’nin eleştirel bir tavır almasıdır. İkinci neden ise Irak’ın işgali sonrasında iki ülkenin tutumunun çelişkili olması ve İsrail’in Kuzey Irak’ta bir Kürt Devleti kurulmasına yönelik Iraklı Kürtlere destek verdiği iddialarıdır. Temmuz 2000’de ABD gözetiminde gerçekleşen Camp David görüşmelerinin sonuçsuz kalması gerginlik artmış ve Eylül 2000’de başlayan El Aksa İntifadası ile tüm işgal altındaki topraklara yayılmıştır. İntihar saldırıları karşısında Filistin hedeflerine nokta saldırısı düzenleyen İsrail karşısında Türkiye dengeli bir siyaset izlemiş ve ikili ilişkileri bu konudan bağımsız sürdürmeye çalışmıştır .Hatta çabaları çatışmanın durdurulması yönünde olmuştur. Ankara Nisan 2002’de başlattığı ‘Savuma Kalkanı Operasyonu’ sırasında İsrail’in uyguladığı yöntemleri eleştirmiş ve İsrail’i işgal altındaki topraklardan çekilmeye davet etmiştir. Ankara’nın aynı zamanda terör eylemlerini kınaması ve Filistin’i de elinden geleni yapması konusunda uyarması da Türkiye’nin denge siyaseti arayışında olduğunun göstergesidir. 85 Fakat yine aynı dönemde Başbakan Ecevit tarafından Batı Şeria’daki Cenin mülteci kampında yapılan bir operasyonun ‘soykırım’ olarak adlandırılması ikili ilişkilerde ufak bir krize neden olmuştur. Dışişleri Bakanlığı’nın ‘Ermeni soykırım iddiaları konusunda Türkiye’yi destekleyen Yahudi lobisinin göstereceği tepkiye’ yönelik uyarıları üzerine Ecevit ifadesini yumuşatmak zorunda kalmıştır. Türkiye’nin El Aksa İntifadası sonrasındaki dönemde ‘uyumlu eylem’ olarak tanımlanan bir diplomatik yola girdiği görülmektedir. Amaç, başta İKÖ olmak üzere bölgesel ölçekte etkili güçleri ve örgütleri eşgüdüm içinde devreye girmesini sağlayarak işgal altındaki topraklardaki savaşı durdurmaya yönelik uluslararası bir sinerji yaratabilmektir. Mart-Mayıs 2004 ayları arasında İsrail tarafından işgal altındaki topraklarda yapılan operasyonlarda sivillerin hedef alınması, seçilmiş hedeflere suikastlar düzenlenmesi, Haziran 2004’te İsrail’in Kuzey Irak’taki faaliyetleri ilişkilerde tekrar bunalıma neden olmuştur. 22 Mart 2004’te HAMAS’ın dini lideri Şeyh Ahmet Yasin’in öldürülmesi Başbakan Erdoğan ve Dışişleri Bakanlığı tarafından sert bir tavırla kınanmıştır. Bunun üzerine İsrail’den ilişkilerin geleceğinden kuşku duyulduğuna yönelik açıklamalar gelmiştir. Ayrıca Dışişleri Bakanı Abdullah Gül’ün yapacağı ziyareti sürekli olarak ertelemesi de diğer bir rahatsızlık yaratan konudur. İsrail’in işgal altındaki topraklara da taşacak biçimde inşa ettiği ‘güvenlik duvarı’ ikili ilişkilerde yaşanan bir başka sorun olmuştur. Filistinli suikast bombacılarının Batı Şeria’daki Yahudi yerleşimlerine ve Doğu Kudüs’e sızmalarına engel olmak üzere Haziran 2002’de yapımına başlanan duvara Türkiye tepki göstermiştir. 8 Aralık 2003’te BM’de yapılan oylama sırasında duvarın yapımının doğuracağı hukuki sonuçlarla ilgili olarak Lahey Uluslararası Adalet Divanı’ndan görüş alınmasını ve duvarın yapımının durdurulmasını isteyen karara Türkiye’nin de diğer Arap ülkeleriyle birlikte oy vermesi İsrail’in tepkisine neden olmuştur. Temmuz 2004’te duvarın işgal edilmiş topraklara taşan kısımlarının yıkılmasını ve inşaat 86 sırasında oluşan zararların İsrail tarafından tazmin edilmesini öngören karar Lahey’de alınmıştır. BM’de yapılan 21 Temmuz 2004 tarihli oylamada Türkiye ve 150 ülke İsrail’e karşı oy kullanmıştır. ABD’nin Irak’a Müdahalesi ve Etkisi Yahudilerin Amerikan iç politikasına ve Ortadoğu’ya yönelik dış politikasına olan tesirler bağlamında 1990’lı yıllar ve 21.yy’ın ilk yirmi yılı gelecekte tarihçiler tarafından ‘Yahudilerin Kuşağı’ olarak nitelendirilmiştir. Türkiye bu tesiri görmüş ve Ortadoğu’daki jeostratejik ve jeopolitik çıkarlarını daha ileriye götürmek için kabul etmiştir. 21.yy.ın başındaki bu gelişmeler uzun vadede stratejik ortakları ya karşı karşıya getirecek ya da bu iki devletin birbirine daha da yakınlaşmasına neden olacaktır. Fakat ABD’nin BOP olarak açıklamış olduğu Ortadoğu’yu yeniden şekillendirme politikasına Türkiye daha temkinli yaklaşmaktadır. ABD’nin Irak’a müdahalesi ilişkilerde yeniden bir gerginlik sürecini beraberinde getirmiş ve Türk kamuoyunda büyük kaygı uyandıran ‘Türkiye’nin ulusal çıkarları açısından büyük zarar göreceği’ fikri Türkiye’yi bölgede daha kırılgan bir dış politikaya doğru yöneltmiştir. Bu bağlamda Türkiye komşuları ile ilişkileri geliştirmeyi bir devlet politikası haline getirmiştir. Siyasi alandaki olumsuz hava Türk-İsrail ticari ilişkilerine yansımamış ve ticaret hacmi artmaya devam etmiştir. Gerek ABD gerekse İsrail ile yaşanan gergin ilişkiler üzerine İsrail’den üst düzey yetkililerinin birbiri ardına Ankara’ya gelmesi ise bu gerilen ilişkileri düzeltmeyi hedeflemekteydi. İsrail Dışişleri Bakanı Silvan Shalom’un 14 Nisan 2003’teki ziyareti sırasında iki ülkenin bölgedeki ilişkilere ne kadar farklı noktalardan baktıkları ortaya çıkmıştır.ABD ve İsrail ortak hedefleri doğrultusunda daha Irak’ın işgali tamamlanmadan hedefe İran’ı ve Suriye’yi yerleştirmeleri ve Suriye üzerinde baskı kurmaya çalışmaları Türkiye’nin tepkisine yol açmıştır. Bu arada ABD’nin önerileri 87 doğrultusunda İsrail’in Musul-Hayfa petrol boru hattını devreye sokarak Kerkük-Ceyhan boru hattını devre dışı bırakmaya çalışması Türkiye ile İsrail arasındaki ilişkilerin farklılaştığını gösteren bir gelişmedir. Bunun yanı sıra İsrail’in Kuzey Irak’tan daha önce göç etmiş olan Yahudilerin ellerindeki tapulara dayanarak bu bölgedeki topraklara sahip olmaya çalışması karşısında Türkiye, İsrail’i tekrar uyarmak durumunda kalmıştır. Tüm bunlara ek olarak İsrail’in Kuzey Irak’ta bir Kürt devleti kurulması projesine destek verdiği ve buna yönelik Kürtlerle temas halinde olduğu haberleri de Türkiye’nin rahatsızlığına neden olmuştur. 5 Kasım 2003’te Rusya ziyareti dönüşünde Türkiye’de de görüşmelerde bulunmak isteyen İsrail Başbakanı Ariel Şaron’a Başbakan Tayyip Erdoğan’ın randevu vermemesi iki ülke arasındaki ilişkilerin düzeyini ortaya koymaktadır. ABD’nin Türkiye’ye rağmen bir Irak politikası benimsemesi ve PKK/KADEK konusunda Türkiye ile işbirliğine yanaşmaması da Türkiye’yi rahatsız eden başka bir durumdur. AKP Hükümeti ve İsrail İlişkileri Milli Görüş geleneğinden gelen AKP’nin İsrail’e karşı nasıl bir tutuma sahip olacağı merak konusu olmuştur. Türkiye’nin İsrail’in işgal altındaki topraklarda yaptığı operasyonlarına karşı eleştirel tutumu 3 Kasım 2002 seçimlerinden sonra kurulan AKP Hükümeti döneminde de devam edecektir. Milli Görüş geleneğine göre İsrail, Yahudilik ve Siyonizm uluslararası alanda meydana gelen tüm olumsuzlukların kaynağı olarak algılanmaktadır. Fakat AKP Hükümeti programlarında İsrail ile ilişkilerin geliştirileceğine yer vermiştir. AKP döneminde askeri işbirliğinin hiçbir kesintiye uğramadan devam etmesi, ABD ile sorunları çözebilmek için Yahudi lobilerinin yardımına başvurulması, Irak’ın işgali sürecinde dayanışmanın sürdürülmesi buna örnektir. Kasım 2003’te Neve Şalom ve Beth İsrael Sinagogları’na yapılan bombalı intihar saldırılarından sonra İstanbul’a gelen Dışişleri Bakanı Şalom ile Dışişleri Bakanı Gül 88 beraber ‘terörizme karşı uluslararası alanda ortak mücadele etmek’ gerektiği yönünde açıklama yapmışlardır. Fakat İsrail’in Filistin karşısındaki sert eylemleri ve Kuzey Irak’taki Kürt peşmergelere askeri, lojistik ve istihbarat açısından yardımda bulunduğuna dair haberlerin çıkması sonucunda Türk-İsrail ilişkilerinde gerginlik tırmanacaktır. Bu nedenle 2004 ortalarından itibaren ilişkilerin düzeltilmesi için çalışmalar başlatılacaktır. Haziran 2004’te ABD araya girmiş ve Türk tarafını gerginliğin sürmesi durumunda Yahudi lobisinin desteğinin azalacağı yönünde uyarmıştır. Başbakan Erdoğan da ABD’ye bu konuda arabuluculuk yapması için istekte bulunmuş,Türkiye-İsrail arasındaki uyumun ABD’nin de yararına olacağının altını çizmiştir. Ocak 2005’te Dışişleri Bakanı Abdullah Gül’ün İsrail ziyaretiyle gerilim azalmıştır. Uzun zamandır ertelenen bu ziyaret İsrail tarafından olumlu değerlendirilmiştir. Nisan ayı boyunca gündeme gelen soykırım iddiaları karşısında ABD’deki Ermeni lobilerine karşı Yahudi lobisinin çalışmalara başladığı ve İsrail’in bu konuda onlara destek olduğu ilişkilerin düzeldiğinin göstergesidir. İlişkilerde yakınlaşmanın en önemli noktası Başbakan Erdoğan’ın Mayıs 2005’teki İsrail ziyaretidir. Bazı çevrelerce bu ziyaretin sebebi ABD’nin isteği olduğu doğrultusunda algılansa da, Başbakan bu iddiaları reddetmiştir. SONUÇ Doksanlı yılların ilk yarısında başlayan Türkiye-İsrail yakınlaşması Ankara’nın Ortadoğu’da değişen dengelere uyum sağlamak için yaptığı çalışmaların bir parçasıdır. Doksanlı yıllar başlarken ortaya çıkan bölgesel koşulların ürünü olan yakınlaşma, iki binli yıllarda değişen koşullara adapte olmuş, sadece askeri odaklı başlayan ilişkiler farklı alanlarda işbirliğine dönüşmüştür. Hatta ikili ilişkiler siyasal iktidarlar döneminde bile gelişme temposunu koruyabilmiş ve bunun üçüncü ülkelerin tepkisine yol açması sonucu bölgede istikrarın bozulacağı öngörüleri de doğru çıkmamıştır. 89 İstikrarlı gelişimin temelinde çeşitlenme ve kurumsallaşma önemli etmenlerdendir. Başta ilişkilerin temelini askeri ilişkiler oluştururken, zamanla farklı alanlara yayılmıştır. İki ülkenin karşılıklı yatırımları ekonomik ilişkileri geliştirmiştir. İlişkilerin kurumsallaşması ise genelkurmay başkanlıkları ile dışişleri bakanlıkları arasında düzenli görüşme ve temasların,Türk-İsrail İş Konseyi’nin etkili çalışmaları ve bilimsel kuruluşların ortak projelerin, GAP İdaresine dahil İsrail kuruluşlarının varlığının sonucu olarak gelişmiştir. Ancak son beş yılda yaşanan gelişmeler, başta yakınlaşmayı sağlayan etmenlerin etkisini yitirmesiyle iki ülke arasındaki gerginliğin zaman zaman yükselmesine neden olmuştur, fakat yine de ilişkilerde kopma olmamıştır. Türkiye-İsrail ilişkilerinin gelişmesi, küreselleşmiş İsrail ekonomisiyle Türkiye ekonomisi arasında çok yönlü bir ilişkinin oluşmasını isteyen taraflarca desteklenmektedir. Ayrıca Türkiye’nin AB ile yakınlaşması İsrail ile olan ilişkilerini de olumlu yönde etkileyecektir. Yine iki ülkenin bölgede askeri ve ekonomik bakımdan en güçlü ülkeleri olarak işbirliğinde bulunması üçüncü ülkelerin bölgesel politikalarında etkili olmuştur. Son olarak, TSK’nın İsrail’i yüksek teknoloji ürünü platform ve teçhizatın tedarik ve modernizasyonunda alternatif bir kaynak olarak gördüğü sürece ilişkilerin askeri boyutu önemli olmaya devam edecektir. İki binli yıllarda gerçekleştirilen projeler ilişkilerdeki istikrarın önemli bir unsurudur. 90 KAYNAKÇA Gencer Özcan, ’Türkiye-İsrail İlişkilerinde Dönüşüm: Güvenliğin Ötesi’, TESEV Yayınları, Kasım 2005 ‘İkili ve Çok Taraflı Anlaşmalar Çerçevesinde Türkiye-İsrail İlişkileri ve Ortadoğu Barış Süreci’, Ünal Çaycı, İstanbul 1999, Yüksek Lisans Tezi, M.Ü Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü Siyasi Tarih ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı The Turkish-Israeli Strategic Co-operation and Mediterranean Security Aşkın Berk Özdemir, İstanbul 2002, Yüksek Lisans Tezi, M.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, İngilizce Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı ‘Turkish Foreign Policy Towards Israel in the Aftermath of September 11, 2001’ Gökçe Baykal, İstanbul 2004,Yüksek Lisans Tezi, M.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı 91 Gamze HELVACIKÖYLÜ Kişisel Bilgiler Doğum yeri:Edirne Doğum tarihi:08/10/1984 Eğitim 2003-2006:Marmara Üniversitesi İngilizce İşletme Bölümü 3.sınıf öğrencisi 2002-2003:AFS değişim öğrencisi olarak 1 yıl ABD’de bulundum 1999-2002:Edirne Fen Lisesi 1996-1999:Edirne Anadolu Lisesi İş Deneyimi 06/2004-07/2004 Koçbank Edirne Şubesi, stajyer 06/2005-07/2005 Arkas Holding, stajyer Yabancı Diller İngilizce, Almanca, Fransızca İlgi Alanları Felsefe, Latin dansları, tenis 92 CUMHURİYET DÖNEMİNDE TOPRAK ve TARIM REFORMU ÇALIŞMALARI HAZIRLAYAN Hamdiye Yüksel UĞURLU 93 ÖZET Toprak, miktarı insanlar tarafından arttırılamayan bir üretim faktörüdür. Tarımsal üretimin bu kıt ve değerli faktörü üzerinde eski çağlardan beri önemli mücadeleler sürmektedir. Daha fazla çoğaltılamayan toprak üzerinde yaşayan insanların sayısı arttıkça, toprak daha kıt bir üretim faktörü durumuna gelmiş ve insanlar bu faktöre sahip olma, ondan yararlanabilme ve daha çok pay alabilme amacıyla mücadelelere girişmişlerdir. Zamanla bu mücadeleler daha da artmış toplumlarda siyasal sosyal ve ekonomik huzursuzlukların kaynağı durumuna gelmiştir Bir yandan nüfus artışı dolayısıyla kişi başına düşen toprağın azalması, öte yandan veraset ve intikal veya satış yoluyla toprakların küçük parçalara bölünüşü ve bazı kişi ve grupların ellerindeki olanaklardan yararlanarak toprak satın almaları toprakların küçük grupların ellerinde toplanmasına neden olmuş ve bu gruplar toplumda ekonomik, siyasal ve sosyal baskı grubu durumuna gelmişlerdir. Bu yapıdan dolayı toplumların huzuru bozulmuş ve devletlerin zaman zaman çeşitli biçimlerde toprak insan ilişkilerini düzeltmeye giriştikleri görülmüştür. Ülkemizde de cumhuriyetin kurulması ile birlikte Atatürk döneminde, toprak reformu sürekli olarak çeşitli şekillerde gündem konusu olmuş ve özellikle 1930’lu yılların sonlarına doğru bu konuyla ilgili kanunlar ve taslaklar hazırlanmıştır. Daha sonra Demokrat Parti’nin, kuruluşundan itibaren pek çok girişimi olmuştur. 1973’te Planlı Kalkınma Dönemi’nde daha sonra 12 Eylül 1980 hükümetlerinde girişimler devam etmiştir. Ancak üzülerek ifade etmeliyim ki bu girişimlerin hiçbiri sonuçlandırılamamıştır Cumhuriyet tarihimizin belki de en büyük ekonomik, siyasi ve sosyal dönüşüm projesi olan toprak reformu zihinlerde hep bir özlem, tarih sayfalarında da büyük bir zaaf olarak kalmıştır. 94 Çalışmamızın giriş bölümünde genel olarak toprak reformu kavramının çeşitli anlamları üzerinde durulmuş sonrasında toprak reformunun toplumsal, siyasal ve iktisadi alanlardaki etkileri ve sonuçları anlatılmıştır. İkinci bölümde dört devirdeki uygulamaları toprak reformu düşüncesinin ortaya çıkışı, girişimleri ve gelişmeler anlatılmıştır. Çalışmamızın sonuç bölümünde değerlendirmelerimiz ve bazı tespitlerimiz aktarılmıştır. Çalışmalarımız esnasında dönemlere ait arşiv ve belgeler taranmış, Toprak Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Kütüphanesi’ndeki arşiv ve kaynaklar incelenmiş, Harran Üniversitesi ve Toprak Tarım Reformu Urfa Bölge Müdürlüğü’nün arşiv ve kütüphanelerinde inceleme yapılmıştır. Bahçeşehir Üniversitesi Hükümet ve Liderlik Okulu’nca düzenlenen Siyaset Okulu 1 ve 2’de başta Rektör Prof Dr. Süheyl Batum olmak üzere, beni bu konu üzerinde çalışmaya teşvik eden HLO Direktörü Sayın Burak Küntay, HLO’nun genç ve dinamik ekibine, HLO İdari İşler ve İletişim Direktörü Sayın Funda Bağdatlı’ya, Toprak Tarım Reformu Genel Müdürlüğü çalışanı Sayın Müh. Seyfettin Gün’e, çalışmalarımda hep yanımda olan oğlum Emre Uğurlu, kardeşim Mehmet Nur Güllüoğlu ve yeğenim Celal Güllüoğlu başta olmak üzere tüm aileme çok teşekkür ederim. Hamdiye Yüksel Uğurlu 95 1.GİRİŞ 1.1 TOPRAK REFORMU KAVRAMI 1.1.1 Toprak Reformunun Çeşitli Anlamları Toprak reformu, "insan-toprak ilişkilerinin yeniden düzenlenmesi ve özellikle tarım toprakları üzerindeki mülkiyet hakkının dağılımına, tasarruf ve işletme şekline yeni bir yön verilmesi, tarımsal işletmelerin verimli bir şekilde işletilmesi, üretimin artırılması, kırsal alanda yaşayan insanların demokratik hak ve özgürlüklerine kavuşturulmasıdır. Toprak reformu, az gelişmiş veya kalkınmakta olan ülkelerde kırsal kesimin (çiftçi halkın) hayatını etkileyen sosyal bir değişim süreci olduğu kadar, ekonomisi tarıma dayalı ülkelerin tarımsal işletme ve siyasi iktidar ilişkilerini de etkileyen ekonomik ve siyasal bir değişim aracıdır". Toprak reformu hakkında verilen yukarıdaki tarif, aslında en kapsamlı, politik önyargıdan uzak, bağdaştırıcı ve çağdaş bir tariftir. Bununla beraber, teoride toprak reformu çeşitli biçimlerde tarif edilebilmektedir. Bunun nedeni, tarif yapanların bu tariflerine belirli bir siyasi ve sosyal görüşü esas almasıdır. Genel anlamda toprak reformu, toprak ile onu işleyenler arasındaki hukuki ilişkilerin iyileştirilmesini sağlayacak tedbirlerin tümüdür. Ancak, sözü edilen hukuki ilişkilerin hangi durumlarda iyileştirilmiş sayılacağına karar vermek, daha çok siyasal bir seçim konusudur. Reform sonunda yaratılan herhangi bir hukuki durumun iyi veya sakıncalı yanları olabilir. Dikkatlerin iyi ya da sakıncalı sayılan sonuçlar üzerinde toplanmış olmasına göre, yaratılan hukuki durumun, toprakla insan arasındaki ilişkileri iyileştirmiş ya da kötüleştirmiş olduğu söylenebilir. Kaldı ki, meydana gelen bir sonucun iyi yahut sakıncalı olduğu hususunda da görüş birliğine varılması son derece güçtür. Daha önce de belirtildiği gibi, toprak reformu kavramının, temelini kişisel değer yargıları meydana getirmektedir. Bu yüzden, temeldeki değer yargıları açıkça 96 belirtilmediği sürece toprak reformu, sınırları belirsiz, bulanık bir kavram olarak kalmak durumundadır. Bu noktada devletin toprağa müdahalesi çeşitli bölgelerde ve çeşitli şekillerde olmuştur. Bu karışmalar sonucu, bazı ülke veya bölgelerde tarım sektörü gelişmiş, bazı bölgelerde ise bu karışmalar yetersiz kalmış, başka deyişle, yeni önlemlere gerek duyulmuş, bazı bölgelerde de göstermelik olarak kalmıştır. 1.1.2. Dar Anlamda Toprak Reformu: Toprak reformunu dar olarak anlayan bir görüşe göre, toprak reformu, özel mülkiyetteki büyük tarım topraklarının, sahiplerinin elinden paralı veya parasız alınıp, parçalanarak, topraksız veya az topraklı çiftçi ailelerine dağıtılmasıdır. Burada, ya büyük mülk topraklar küçük parçalara ayrılır, topraksız veya az topraklı çiftçilere dağıtılır ya da Asya ülkelerinde görüldüğü gibi, toprak büyük mülk sahiplerinin elinden alınarak, üzerindeki kiracı ve ortakçıya verilir. Birinci şekilde, toprak mülkiyeti bölünmekte, işletme büyüklüğünde bir değişiklik meydana gelmekte, ikinci şekilde ise, sadece toprak sahipleri değişmekte, toprak ve işletme büyüklüğüne dokunulmamaktadır. Bu anlamda bir reform, daha çok sosyal amaçlar izlemektedir. Dar anlamda toprak reformu, geçmişte veya yakın zamanlarda tam veya yarı feodal yapıya sahip ülkelerde feodalizmin, büyük toprak mülkiyetinin kaldırılmasında önemli rol oynamıştır. "Topraksıza, toprak" veya "Toprak, işleyenindir", sloganının kökünü burada bulmak gerekir. Ne var ki, bu tarif, toprak reformunu çok dar bir açıdan ele almaktadır. Zira, bu görüş, toprak reformunu sadece “toprak dağıtmak"’tan ibaret saymakta, buna karşılık toprağın verimli pazarlama, kooperatifler içinde örgütlenme unsurlarını gözden uzak tutmaktadır. Diğer taraftan, toprak reformu, aynı zamanda tarım topraklarının yapısal bozukluklarını önlemeli ve böylece parçalanmış ufak toprakları toplulaştırmalı, ayrıca toprağın miras ve satış 97 yoluyla tekrar parçalanması önlenmeli, kira ve ortakçı ilişkilerini korumalıdır. Bu nedenle, dar bir toprak reformu anlayışına uygun olarak yapılan toprak reformlarının uygulamada başarılı olmadığı görülmektedir. Zira, sermayeden, kredi ve eğitimden yoksun, kooperatifler içinde örgütlenmemiş, ürünlerini değerlendirme, pazarlama imkanlarına sahip olmayan çiftçilerin sadece toprak sahibi yapılması, istenilen verimli işletme, tarımda üretim artışı gibi ekonomik amaçları gerçekleştirememekte, sonunda, desteklenmemiş, donatılmamış, örgütlenmemiş çiftçilerin, toprak reformuyla elde ettikleri toprakları, yüklendikleri aşırı borçları ödemek, geçimlerini başka alanlarda sağlamak için tekrar elden çıkardıkları görülmektedir. Nitekim, I. Dünya Savaşından sonra bazı Balkan memleketlerinde ve Asya ülkelerinde yapılan toprak reformlarında, topraklar köylülere sermayesiz, meskensiz, aletsiz, gübresiz ve kredisiz devredilmiştir. Bu sebeple de uygulamada bu reform hareketleri başarılı olamamıştır. Bunun sebebi bu yardımların yapılmamış olmasıdır. Keza, ortaya çıkan bu sonuçları kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaya çalışan başka ülkelerdeki toprak reformu karşıtı gruplar, bu türden başarısız reform hareketlerini örnek gösterip genel anlamda toprak reformu düşüncesini kötüleyerek kendi ülkelerindeki toprak reformu girişimlerini de engellemeğe çalışmışlardır. 1.2.- TOPRAK REFORMUNUN ETKİLERİ VE SONUÇLARI 1.2.1 Toplumsal-Siyasal Yapı Üzerindeki Etkileri ve Sonuçları: Toprakla onu işleyenler arasındaki hukuki ilişkileri yeniden düzenleyen bir reform hareketi, ülkenin toplumsal ve siyasal yapısında da zorunlu olarak değişmeler yaratır. Özellikle az gelişmiş ülkelerde toprak mülkiyetinin ayrı bir önemi vardır. Bu gibi ekonomilerde sanayi sektörü henüz yeteri kadar gelişmemiş olduğu için, büyük toprak sahipleri en 98 müreffeh ve iktisadi gücü en yüksek sınıfı meydana getirirler. Toprak, sahibine iktisadi güçle birlikte toplumsal itibar ve siyasal nüfuz da kazandırır. Büyük toprak sahipleri, bir yandan iktisadi baskı grubu olarak siyasal iktidarı etkilemek imkanını bulurlar, öte yandan da topraksız veya yeteri kadar toprağı olmayan tarımsal nüfus üzerinde fiili bir üstünlük kurabilirler. Bu üstünlükten yararlanan büyük toprak sahiplerinin, demokrasi ile yönetilen ülkelerde bile, iktisaden kendilerine bağlı seçmenlerin oylarını etkileyebildikleri görülmektedir. Böylelikle, toprak mülkiyetinin dağılışı adaletsiz ve dengesiz olan az gelişmiş ülkelerde devlet ile vatandaş arasında fiili bir otorite girmiş olmaktadır. Toprak reformu, toprak üzerindeki mülkiyet hakkının daha yaygınlaşması sonucunu doğurarak, başka bir deyişle, büyük toprak sahiplerinin iktisadi ve fiili üstünlüklerini azaltarak, siyasal gücün belli bir azınlıktan çoğunluğa doğru kaymasına yol açar. Toprak reformu, tarım sektöründe çalışan geniş kütlelere daha büyük bir iktisadi bağımsızlık kazandırmak suretiyle siyasal demokrasinin güçlenmesini sağlar. Öte yandan toprak reformu, ülkenin toplumsal yapısını da etkiler. Toprak reformu sonunda işlediği toprakların sahibi olan ya da ortakçı, kiracı veya yarıcı olarak daha büyük bir güvenliğe kavuşan yeni kitleler ortaya çıkar. Bu yeni grupların olaylar karşısındaki tepkileri, dünya görüşleri ve öteki toplumsal gruplarla ilişkileri, toprağı bulunmayanların veya iktisadi güvenliği olmayanlarınkinden farklılık gösterir. Daha büyük bir güvenliğe sahip olanların, kişiliklerini geliştirebilmek için daha elverişli bir durumda oldukları bilinen bir gerçektir. İhtiyaçların baskısı altında, bir başka kişi ya da sosyal gruba bağlı olmak zorunda kalan kimselerin insanlık onuruna uygun bir hayat sürmeleri mümkün değildir. Toprak reformu, az gelişmiş ülkelerin çoğunda görülen sosyal gruplar arası eşitsizliği ortadan kaldırarak, kişilere daha büyük bir güvenlik ve insan haysiyetine uygun bir hayat şekli sağlar. Toprak reformu, bir sosyal grubun bir başka sosyal 99 grup tarafından sömürülmesini ve ezilmesini önleyerek sosyal barışın kurulmasına önemli ölçüde yardım eder; böylelikle, toplumun temelini meydana getiren büyük kitlelerin sağlıklı gelişimine imkan hazırlar. Toprak mülkiyetinin toplum üyeleri arasında dengesiz dağıldığı az gelişmiş ülkelerde, büyük toprak sahiplerinin sermaye birikimine de yardımcı olamadıkları görülmektedir. Yüksek gelirler elde eden büyük toprak sahiplerinde gösterişli yaşama ve lüks sayılabilecek tüketim malları satın alma eğilimlerinin kuvvetli, buna karşılık tasarruf eğilimlerinin hayli zayıf olduğunu ortaya koyan örnekler çoktur. Ülkemizde de; Orta, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da, büyük toprak sahipleri, düğününden cenazesine kadar yaptıkları harcamalarla ün salmışlardır. Öte yandan, büyük toprak sahiplerinin sanayi alanlarına yatırım yapmaya karşı da pek az ilgileri vardır. Esasen birçok ahvalde böyle bir hareket sosyal gelenekler açısından ağalığın şanına yakışmaz sayılmaktadır. Kaldı ki bu alanda gerekli bilgi birikim ve donanıma da sahip değillerdir. Bu durumun traji-komik birçok örneğini Türk sinemalarında bulmak mümkündür. Köyünden ayrılarak şehre yerleşen ağanın şehirde yaptığı her işi batırması ve sonunda beş parasız kalmasının anlatıldığı "Züğürt Ağa" filmi bunun en çarpıcı örneğidir. Sonuç olarak, geleneksel arazi mülkiyet şekilleri, ekonomisini geliştirme yolunda bulunan bir millet için ciddi bir engel teşkil etmektedir. Toprağın şu veya bu şekilde yeniden dağıtıma tabi tutulması sadece tarımın değil, sanayinin ve ekonomik hayatın diğer alanlarının gelişmesi için de temel bir zarurettir. 100 2. CUMHURİYET TÜRKİYE'SİNDE TOPRAK REFORMU VE UYGULAMALARI 2.1 Toprak Reformu ve Tarım Reformu Kavramları: Geleneksel anlamda ‘toprak reformu’ denilince, toprak mülkiyetinin belirli bir tavan sınırından yukarısının kamulaştırılarak, topraksız ya da az topraklı köylülere dağıtımı anlaşılırdı. Bugün ziraatta bünye bozukluklarının düzeltilmesi için alınan tedbirler toprak reformu içinde toplanmaktadır. Bu bakımdan toprak reformu arazi tasarruf sisteminin ıslahı, arazi toplulaştırması, parçalanmanın önlenmesi ve kiracılık-ortaklık münasebetlerinin düzeltilmesi ile ilgili organize edilmiş tedbirleri ihtiva eder. Dar manada toprak reformu, büyük mülklerin parçalanarak topraksız çiftçilere dağıtımı için devletçe alınan tedbirleri kapsar. Geniş manada toprak reformu ise; ziraatla ilgili ekonomik ve sosyal müesseselerin ıslahı için alınan her türlü tedbirleri ifade eder. Bu anlamda toprak reformu, bütün yönleriyle arazi tasarruf sisteminin ıslahı, arazi toplulaşması, kiracılık münasebetlerinin düzenlenmesi, ziraat işçisinin çalışma şartlarının ıslahı, zirai yerleşim, vergi sistemi ile ilgili reformlar ve uygun şartlarla kredi temini ile ilgili bütün tedbirleri ve hatta köylerde tesis edilecek sanayi tesisleri, kooperatifleşme ve pazarlama ile ilgili müesseselerin kuruluş ve gelişmelerini de içine alır. Tarım reformu kavramı da, zirai üretimin artırılması için alınması gereken bilumum tedbirleri ifade eder. Tarım reformu, zirai üretim faaliyetlerinin düzenlenmesi ile ilgili bütün tedbirleri kapsadığı için toprak reformunu da içine alır. Görüldüğü üzere geniş anlamda toprak reformu kavramı tarım reformu kavramına yaklaşmaktadır. Bunun için 101 her iki terim çoğu zaman birbiri yerine kullanılmakta, bazen toprak reformu adı altında geniş zirai kalkınma planları tatbik edildiği gibi, bazen de tarım reformu adı altında sadece arazi mülkiyetinde ki bünyevi bozuklukların ıslahı ile ilgili tedbirlerle yetinilmektedir. Dengesiz toprak mülkiyeti düzenini değiştirmeden, tarım reformu tedbirleri almak bir toprak reformu değildir. Bunun gibi toprak dağıtımını sağladıktan sonra, gerekli tarım reformu tedbirlerini almamak da meseleyi çözümlemez. Gerçek bir toprak reformu kavramı bunların ikisini birden kapsar. Sonuç olarak, gerek Türkiye'de ki tartışma ve yayınlarda, gerekse yabancı dillerde ki yayınlarda toprak reformu ile tarım reformu kavramlarının birbirleri yerine kullanıldıkları görülmektedir. 2.2. Neden Toprak Reformu 2.2.1. Topraksız Köylü Sorunu? Türkiye’de 1930’larda başlayıp 1945’te doruk noktasına ulaşan toprak reformu atılımıyla ilgili ilk ve en önemli saptama, konunun iktisadi değil, daha çok siyasi, sosyal ve ideolojik saiklerle ilgili olduğudur. Aslına bakılırsa sadece Türkiye’de değil, reformun gündeme geldiği birçok yerde de durum aşağı yukarı aynıdır. Bir de unutmamak gerekir ki, siyasal ve ideolojik düzeylerin iktisadi düzeyin önünde tutulması iki savaş arası dönemde birçok siyasal rejimin karakteristiğiydi. Yine de Türkiye’de iktisadi boyuta öncelik veren açıklamalar yapıla gelmiştir. Toprak reformu tartışmaları bağlamında köylülerin toprak sahibi yapılmasının onların daha şevkle çalışacakları, dolayısıyla üretkenliğin artacağı, bunun da sanayi mallarına olan talebi arttırarak genel olarak ekonominin büyümesine yol açacağı gibi düşünceler ileri sürmek mümkündür ve öyle de olmuştur. Gerçi bu beklentilere karşın toprak reformuna sahne olmuş birçok ülkede emek hareketlerinin kısıtlanması ve köylülerin ilk elde kendi geçimlik 102 ihtiyaçlarını pazarlara mal göndermenin önüne koyduğu da görülmüştür. Bütün bunlara benzer açıklamalara rağmen, dikkatle bakıldığında, bu tür argümanların Türkiye’de de konunun özüne ikincil kaldıkları görülür. Bunun bir nedeni bizzat dönemin elitlerinin konuyla ilgili iktisadi hedeflerin daha az önemli olduğunu düşünmeleridir. Bir diğer neden ise bu elitlerin toprak reformunun büyük bir iktisadi gelişme getireceğine olan kuşkulu yaklaşımlarıdır. Dolayısıyla hem niyet hem de getirisi açısından iktisadi saikler toprak reformu düşüncesinde merkezi ve kritik bir önemi haiz değildir. Toprak reformu düşüncesinin altında yatan en önemli nedenlerin başında 1930’lardan itibaren Türkiye’de topraksız ve az topraklı köylü sayısının artması ve bu gelişmenin getireceği düşünülen siyasi ve toplumsal sorunlar gelir. Peki gerçekten o dönemde Türkiye’de bu kadar kaygıya yol açacak bir toprak meselesi var mıydı? Belki daha uygun ve bizim için burada daha anlamlı bir soru şudur: Türkiye tarımının nesnel koşulları bir yana, ülkeyi yönetenler böyle bir sorun olduğunu düşünüyorlar mıydı? Ülkemizde uzunca bir süredir topraksız ya da az topraklı büyük bir köylü kitlesi olmadığı iddia edile gelmiştir. Örneğin ÇTK’ya Adnan Menderes’in muhalefetinin gerekçelerinden birisi bu yöndedir. Benzer bir iddiaya örnek olması açısından tarihçi Haim Gerber’in ileri sürdükleri ilginçtir. Ona göre Türkiye’de 20. yüzyılda bile toprak düzeni hiç değişmeden 16. yüzyılın “eşitlikçi” yapısını korumuş, bu yüzden ülkede topraksız köylü sorunu olmamıştır. Ayrıca Gerber Türkiye’de toprak ağalığının ve yarı-feodal kurumların da etkili olmadığını, ortaklık, yarıcılık gibi emek biçimlerinin de önemsenmeyecek düzeyde bulunduğunu iddia etmiştir. Türkiye’de köylü başkası için çalışacağına ekime açılmamış topraklar bulup bunları işletmeyi tercih etmektedir. Gerber kırsal Türkiye’nin bu özelliklerinin “kapitalist bir sistemde küçük üretimin ve geleneksel köy cemaatinin kapitalist şehirlere karşı yok olmasını zorunlu gören iddiayla açıkça çelişmesine” güzel bir örnek olarak düşünür. 103 Maalesef dönemin tarımsal yapısını net olarak ortaya koyabilmek veri kıtlığı nedeniyle bir hayli güçtür. Veri kıtlığı sadece bu konuda değil, genel olarak ülkemizde iktisat tarihçilerinin elini kolunu bağlayan bir faktör. Toprak reformunun olası nedenlerini ve ulaşmak istediği hedefler açısından potansiyel etkilerini anlayabilmek için, örneğin, Türkiye’de o dönemdeki toprak dağılımının biçimini, bir başka deyişle, kırsal nüfusun ne kadarının topraksız olduğunu tespit edebilmek gerekir. Yönetici sınıfın büyük bir bölümü için Türkiye’de büyük bir topraksız ve az topraklı köylü kitlesi mevcuttu ve onlara göre bu gerçek önemli bir sorun teşkil etmekteydi. Çarpıcı bir örnek olması açısından İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın 1934 Haziran’ında söyledikleri ilginçtir: “Bugün memleketin beş milyon nüfusu başkalarının toprağında çalışmaktadır. Bu suretle toprakla uğraşanlar ancak kara ekmek yiyebilecek haldedirler. Türk köylüsü Türk’ün efendisidir demek âdeta süsten ibaret kalıyor. Bazı vilayetlerin yarısından fazlasında köylü başkalarının elinde olan topraklarda çalışmaktadır... Memleketin içinde başkalarının toprağında çalışan binlerce halk vardır. Bunları topraklandırmak Türk’ün ve toprağın efendisi yapmak bizim en birinci borcumuzdur.” Benzer bir yaklaşım 1937 ilkbaharında Anayasa değişiklikleri bağlamında da vurgulanır: “On sekiz milyon Türkün on beş milyonu çiftçidir. Bu on beş milyonun birçoğu kendi toprağında çalışmaz. Çiftçiyi, Türk çiftçisini, toprak sahibi yapmak demek, Türk çiftçisini yani Türk’ün ekseriyeti aimesini kendi ekonomik mukadderatına sahip kılarak bu memleket için hayırlı ve aktif bir eleman yapmak demektir.” Bu ve buna benzer sayısız beyanatlardan anlaşılıyor ki Türkiye yönetici sınıfı bir toprak sorunu olduğunu düşünmekteydi. 1920’-30’lardaki çeşitli yayınlarda da benzer yönde bulgular mevcuttu. 1933’te Türkiye tarımı hakkında bir kitap yazan Sovyet araştırmacı P.M. Zhukovsky 1920’ler 104 sonunda ailelerin yüzde 5’inin toprakların yüzde 65’ine sahip olduğunu yazıyordu. İsmail Hüsrev Tökin 1934’te “yakın bir atide büyük toprak mülkiyetinin fevkalâde ittisa ve geniş bir mülkiyetsizler kitlesinin eskilere inzimam edeceğini” belirtiyordu. Barkan 1946’da ülkede bir toprak meselesinin olmadığı düşüncesinin büyük bir yanılsama olduğunu söylüyordu. 1950 yılının başlarında, yani bir miktar toprağın dağıtılmasının ardından bile, köylü ailelerin yüzde 37.9’u toplam işlenen toprakların yüzde 81.4’ünü elinde tutuyordu. Toplam çiftçi ailelerin binde 8’ini oluşturan 700 dekardan büyük arazi mülkü olanlar işlenebilir toprakların yüzde 19.6’sına sahip idiler. Yakın dönemde yapılan çalışmalar da bu gerçeğe parmak basmaktadırlar. 2.2.2. İdeolojik Formasyonun Etkisi Topraksız köylülerin neden büyük bir sorun olarak algılandığı ve bir toprak reformunun bu bağlamda ne anlama geldiğini tam olarak yerli yerine oturtabilmemiz için Türkiye’de yönetici sınıfın 1930’lu yıllardaki ideolojik formasyonunu, ve bunun biçimlendirdiği düşünsel dünyayı anlayabilmemiz son derece önemli. Türkiye’de incelediğimiz dönemde aşağıdan bir köylü hareketi olmadığı için böyle bir gereksinim çok daha hayati oluyor. Bunu yapabilmek için de köycülük ideolojisini bilmekte büyük fayda var. Cumhuriyet dönemi tarihçilerimiz, çok azı dışında, bu önemli ideolojiye eğilmemişlerdir. Genellikle tek parti dönemi söz konusu olduğu zaman sanayileşme herkesin tereddütsüz kabul ettiği bir olgu olarak algılanır. Tek parti dönemi ideolojisi olan Kemalizm bir “modernleşme” hareketidir ve böyle olunca da sanayileşmenin bu genel hedefin en önemli bileşeni olduğu düşünülür. Oysa 1930’lu yıllarda yaşanılanlar ve döneminin elitlerinin düşünsel dünyası bu yaklaşıma da kuşkuyla bakmamızı gerektiriyor. İktisat Vekili Celal Bayar 1936 Mart’ında “Türkiye bir tarım ülkesi mi yoksa bir sanayi ülkesi mi olsun” gibi bir konuda birçok kişinin ve devlet ileri gelenlerinin tereddütleri olduğunu vurguluyordu. Bir yanda köycü ideolojinin savunucularından Nusret Kemal Köymen gibi devletin köycü politikalara daha fazla önem vermesi gerektiğini, öte yanda kontrollü bir 105 devletçiliği savunanlar hükümetin devletçiliğe ve sanayileşmeye yeterli ilgi ve önemi göstermediğini yazıyorlardı. Yani ortada ne oturmuş, istikrarlı devlet politikaları mevcuttu ne de aydınlar arasında ülkenin bu çok önemli konusu etrafında bir uzlaşma vardı. Ortalığa daha çok belirsizlik ve eklektisizmin hakim olduğu söylenebilir. Bu belirsiz ve eklektik tutumu daha 1920’li yıllardan itibaren gözlemleyebilmemiz mümkündür. İlginç bir şekilde Cumhuriyet hükümetlerinin ilk on dördünün programında sanayileşme üzerine kayda değer bir şeyler bulmak mümkün değildir. Sanayileşme karşıtı tutum açısından CHP genel sekreteri olan Esendal’ın 1946 yılı gibi geç bir dönemde bile “sanayinin ve sanayi medeniyetinin düşmanı” biri olarak tanınması anlamlıdır. Benzer şekilde Reşit Galip gibi 192030’larda CHP içinde ve hükümette çok önemli görevlerde bulunmuş bir kişi “köycülüğü” ile meşhurdu. Hal böyle iken tek parti döneminde sanayileşmeci bir perspektifin başatlığını sorgusuz sualsiz kabul etmek biraz zor görünüyor. Aslında belki de başat olan köycülük ideolojisinin beslediği bir muhafazakârlıktı Türkiye’de. Özellikle 1932 sonrasında birçok kitap ve dergide köycü perspektifler görmek mümkündür. Elbette herkes kendisini köycü diye nitelendirmiyordu, ama nitelemeyenlerin önemli bir bölümünün birçok konuda köycülere yakın düşündüğünü biliyoruz. CHP önde gelenlerinin hepsi kelimenin tam anlamıyla köycü olmasalar da onların muhafazakâr dünya tahayyülleri köycü ideolojiyle büyük ölçüde beslenmiş ve iç içe geçmişti. Bu gerçeği dönemin ileri gelenlerinin yazılarında, örneğin, CHP elitlerinin çıkardıkları Ülkü dergisinde gözlemlemek mümkündür. Köycü ideolojinin en karakteristik öğesi şehirlere, şehirleşmeye karşı oluşuydu. Şehirler ve şehir medeniyeti her türlü sorunun ana nedeniydi. Örneğin 1930’ların Büyük Buhran’ı şehirlerde baş göstermiş, ama faturasını köylülere kesmişti. Şehirler kozmopolitizmi, işçi isyanlarını, işsizliği, grevleri, köksüzlüğü ve buna benzer olumsuz nitelikleri 106 simgelemekteydi köycüler için. Üstüne üstlük şehir medeniyeti köylerin sömürüsü üzerine yükseliyordu. Bir başka deyişle köylerin bugünkü geri kalmışlığının altında yatan neden şehirlerin ve şehirlilerin, özellikle de şehirli aydınların, eseriydi. Köycüler sanayileşmeye de kuşkuyla bakıyorlardı. Sanayileşmenin getirdiği toplumsal sorunlardan ve sınıflardan korkmuş, özellikle ülkede işçi sınıfının gelişiminin önlenmesini vurgulamışlardı. İşçi sınıfı, köylülerin tersine, dinamik ve enternasyonalist olması nedeniyle toplumsal isyanlara ve devrimlere daha meyyal bir sınıftı ve bu nitelikleriyle dönemin milliyetçi düşüncesinin de en az alıcısı gibi gözükmekteydi. Köylüler ise küçük mülkiyet demekti. Amerikan ve Sovyet tipi büyük üretim ise işçi sınıfı ve her türlü toplumsal sorunla eşanlamlıydı. Gerçi birçokları sanayi olmasın demiyordu ama sanayileşme yaşanmadan sanayi kurulmalıydı. Böyle bir sanayi “köycü” bir sanayi olmalı, devlet tarafından ve şehirlerin dışında kurulmalıydı. Bütün bunlardan çıkardıkları en önemli pratik sonuç ise köylülerin şehirlere göçmesinin önünün alınması, onların köylerine bağlanmasının gerekliliğiydi. Toprak reformu düşüncesinin arkasında köycü ideolojinin bu asli iki öğesini, yani şehirleşme ve proleterleşmeye şüpheyle bakmayı, açık seçik görmek mümkündür. Köylüye toprak dağıtma düşüncesinin arkasında yatan topraksızlaşan köylülerin şehirlere göçmesinden ve proleterleşmesinden korkulmasıydı. Şehirleri Avrupa ve Amerika’daki gibi devasa siyasi ve toplumsal sorunların merkezi haline gelmemiş, sınıfsal farklılaşmaların olabildiğince artmamış olduğu bir Türkiye özleniyordu. Köylülere toprak dağıtılması şehirleşmeye ve proleterleşmeye, yani Batılı tipte bir sanayileşmeye karşı bir sigorta işlevi görebilecekti. Proleterleşme ve komünizme karşı köycülükten esinlenen bu tür bir yaklaşımı CHP önde gelenlerinin çeşitli konuşma ve yazılarında, örneğin Genel Sekreter Recep Peker’de görmek mümkündür. Eski araştırmacı ve siyasetçi M. Goloğlu’nun Mecliste Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu 107 tartışmalarında “konuyu gerçek yörüngesine oturtan” kişi olarak nitelediği Peker bu konuda şöyle diyordu: “Çiftçi yeter toprağa sahip edilmezse ... savaş sonunda azgın seller gibi her yana akacak olan ideolojilerin nereden geldiği belli olmayan zehirli etkileri, toplumu, ulusal yapıyı içinden kaynatır ve toplum hayatını kökünden rahatsız eder. Eğer.. Çiftçi ve Toprak işi.. düzenlenirse toplumu hiç bir rüzgâr sarsamaz.” Bu yaklaşımın toprak reformu bağlamında müspet bir nitelik olarak algılanması konunun yakın zamana kadar savunula gelmesinden bellidir. 1960’lar ve sonrasında yoğun olarak toprak reformu üzerine çalışmış Reşat Aktan “İktisadî hürriyetine sahip çiftçilerden müteşekkil topluluklar zararlı ve tehlikeli ideolojilere mukavim, köklü ve istikrârlı bir toplum yaratacaktır. Bu bakımdan toprak reformu komünizm tehlikesine karşı en müessir bir önleyici tedbir mahiyetine haizdir” demektedir. Benzer şekilde 1980 askeri darbesi sonrası bu konuda bir kitap hazırlayan dönemin Danışma Meclisi üyelerinden M. Pamak toprak dağılımındaki adaletsizliklerin “Kötü niyetli, yabancı ideoloji uşağı Marxist Komünistlerin istismar edeceği bol miktarda malzeme” sağlayacağını; böyle bir toplumun “her türlü sosyal ve siyasi patlamalara hazır” olacağını vurgulamaktadır. Toprak reformunun proleterleşmeye ve komünizme karşı bir panzehir olarak görülmesi bu konunun genel olarak sol ya da radikal politikalarla ilişkilendirilmesinin geçersizliğini de göstermektedir. Bu konuda Tek Parti elitlerinin kaygılarına paralellik arz etmesi açısından 1945 sonrası Amerikan hükümet politikaları ilginç bir örnektir. Amerikalı uzmanlarca Soğuk Savaş yıllarında “Üçüncü Dünya”daki gerilla hareketlerine ve sosyalist cereyanlara karşı toprak reformu en etkili önlem olarak önerilmiştir. Ancak hal ve niyet böyle olmasına rağmen, Amerika’da da, Türkiye’de de, toprak reformu savunanlar sık sık komünistlikle suçlanabilmişlerdir. 108 2.2.3. Toprak Reformu ve Kitlelerin Kazanılması Sorunu Toprak reformuyla hedeflenen bir diğer önemli amaç ise kitlelerin daha fazla rejime kazanılmasıydı. Hiçbir inkılâp kitleleri kendisine kazanmadan ayakta kalamazdı ve Türkiye’de kitleler demek köylüler demekti. Bu noktada da köycü ideolojinin etkisi hissediliyordu. Köycüler Türk milletinin en güzel karakterlerinin özünün köylerde olduğunu düşünüyorlardı. Ancak zaman içinde köylerin geri kalması ve diğer etkenler nedeniyle köylüler, bugün milliyetçi ideolojiye yeterli ilgiyi göstermiyorlardı. Hatta Türkiye’de öyle köyler vardı ki aslen Türk olmalarına rağmen Türkçe’yi bile zaman içinde unutmuşlardı. Bu yüzden köycülere düşen en önemli görevlerden birisi de köylüleri aslına döndürmek, yani köylüyü milliyetçi ideolojiye, bir başka deyişle dönemin siyasal rejimine kazandırmaktı. Gerçi bunun kolay bir iş olmadığı da biliniyordu çünkü Şevket Süreyya’nın deyimiyle “bütün inkılaplarda, yeni rejimin değişiklik emirlerine en geç ve en güç boyun eğen köydü.” Bir toprak reformuyla köylülere toprak vermek yoksul ve orta köylülüğün kaderini Kemalist rejimin kaderine bağlayabilecekti. Üstelik 1930 Serbest Fırka deneyinin de gösterdiği gibi Kemalist rejimin kitle desteğine ihtiyacı vardı. Köycülük ideolojisinin 1930’lar ortalarından itibaren gelişmesiyle toprak reformu düşüncesinin yaygınlaşması kuşkusuz kitleleri rejime kazanma atılımlarının çeşitli yönlerinden birisiydi. Kitlelerin rejime kazanılması 1930’lar ve sonrasında hiçbir yerde ülkenin Doğu ve Güneydoğu’sunda olduğu kadar hayati bir önem arz etmiyordu. Rejimin önde gelenlerinin kafasında toprak reformunun en büyük getirilerinden birisi kendilerini Kürt olarak gören önemlice bir nüfusun rejime kazanılmasıydı. Aslına bakılırsa toprak reformu düşüncesi 1930’lar başlarında büyük bir ihtimalle bu meselenin çözümü bağlamında gündeme geldi. Genel kanı bir toprak reformuyla Kürt meselesine kalıcı bir çözüm sağlamaktı. Toprak reformuyla Kürt meselesi arasındaki ilişkiyi en esaslı ve yetkin bir şekilde dönemin özgün dergisi Kadro’da bulmak mümkündür. Kadro’nun genel ideolojisi değilse bile bu konuda 109 dile getirdiği görüşler rejimin önde gelenleri tarafından da paylaşılıyordu. Tek parti dönemi hükümetlerinin “en çetin, fakat hiç de verimli bir sonuç alınamayan davası” kabul edilen “Doğu illeri” sorunu milli/etnik değil, sınıfsal bir sorun olarak algılanıyordu. Kaynağı da feodal ilişkilerdeydi. Toprak reformu ile Kürt derebeylerinden toprağın alınıp köylülere verilmesi o bölgedeki feodal ilişkileri çözecek; “Kürtçülük” gibi akımların böylece iktisadi ve sosyal altyapısı kurutulmuş olacaktı. Bu beklenti toprak reformunun altında yatan en kritik meselelerden birisi olmasına rağmen ülkemizde maalesef hak ettiği bir şekilde tartışılmamıştır. Bunun nedenlerinden birisi Kürtlerle ilgili konuların en azından yakın zamana kadar bir tabu haline getirilmiş olması, bir diğeri ise toprak reformuna yönelik çalışmaların çoğunun konunun bu tür veçhelerinden çok iktisadi boyutuna gereğinden fazla ağırlık atfetmeleridir. Oysa toprak reformu projesinde bu konu önemli bir yer tutar. Türkiye’de ne zaman “Doğu ve Güneydoğu” için bir şeyler yapılmak istense toprak reformu konusu gündeme gelmiştir. Bu durum ilginç bir şekilde 1937’de de, 1997’de de geçerli bir yaklaşım olabilmiştir. Toprak reformu meselesi 1997 Ağustos’unda dahi Türkiye’de tartışma gündemine gelmiş, Başbakan Yardımcısı Bülent Ecevit gibi önde gelen siyasetçi ve devlet adamları “olağanüstü bölgenin” sorunlarının toprak reformuyla çözülebileceğini iddia etmişlerdir. Gerek Kadro gerekse de CHP önde gelenlerinin konuyu ortaya koyuşları Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerdeki sorunların temelinde oradaki feodal ilişkilerin yattığı yönündeydi. Toprak reformunun gerçekten bu meseleyi çözüp çözemeyeceği, ya da eğer başlı başına bir reform yapılabilseydi bölgedeki sorunların ne kadarının çözülebileceği oldukça tartışmalı bir konudur. Bizi burada ilgilendiren hem devlet politikalarının hem de kadrocuların toprak reformu ile bu 110 sorunu birbiriyle çok alakalı görmeleridir. Toprak reformunun bu boyutu, ne yazık ki şimdiye kadar, üzerinde yeterince durulmamış bir konudur. 2.3. Liberal Dönem (1950-1960) 2.3.1. Toprak Mülkiyet Düzenindeki Gelişmeler: 1950'lerden itibaren, 1945'de çıkarılmış olan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu doğrultusunda toprak dağıtım faaliyetleri devam etmiştir. Makineli tarıma yine bu dönemde geçilmiş ve özellikle de traktör sayısı hızlı bir şekilde artmıştır. Traktörün tarıma girmesiyle birlikte, yeni tarım alanları ekime açılmıştır. Ne var ki kazanılan yeni topraklar genellikle kamuya ait hazine arazisi ve meralardır. Her ne kadar topraksız ve az topraklı çiftçilere, toprak dağıtma işlemi önemli ölçüde sürdürülmüş ise de, yine de çiftçi ailelerinin işledikleri toprakların alan olarak miktarları istenilen seviyeye ulaşmamıştır. Bu bakımdan toprakların dengesiz dağılımı varlığını bu dönemde de sürdürmüştür. Cüce ve küçük çaplı işletmelerin oranı yüksek seviyesini korumuştur. 2.3.2 Topraksızlara Toprak Dağıtımı: Yukarıda belirttiğimiz gibi, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu öncelikle kullanılmayan kamu topraklarının topraksız ya da az topraklı köylüye dağıtılmasını öngörmüştü. Uygulamada daha çok kamu mülkiyetinde olan toprakların dağıtımı biçiminde gerçekleşmiştir. Dönem boyunca göçmenler de dahil olmak üzere toplam 350 bin civarında aileye yaklaşık 18 milyon dönüm toprak dağıtılmıştır. Aynı yasa gereğince Toprak Komisyonları tarafından 586.132 dönüm toprak vakıflardan, özel idarelerden, Ziraat Bankası'ndan ve özel mülklerden kamulaştırılıp köylüye dağıtılmıştır. Bunlardan özel mülklerden kamulaştırılıp dağıtılan topraklar sadece 86.477 dönümdür. Toprak dağıtma faaliyeti özellikle 1949 yılından sonra, hızlı bir şekilde artmıştır. Ne var ki dağıtılan topraklar daha çok kıraç mera arazisidir ve 111 tüm toprakların %20'sinden daha az bir kısmını oluşturmaktadır. Devletin dağıtmış olduğu toprakların, gerek yeterli ekonomik büyüklükte olmayan, gerekse verimli olmayan toprak parçaları olduğu göz önüne alınırsa bu toprak dağıtım faaliyetlerinin çok köklü bir reform anlamına gelmediğini söylemek mümkündür. Liberal dönemin aynı zamanda makineleşmenin ortaya çıktığı bir dönem olduğu hatırlanacak olursa, bu dönemde toprak dağıtımının bir amacının da tarım kesiminde ortaya çıkan işsizliği azaltmak olduğu söylenebilir. Topraklandırılan çiftçi ailelerine aile başına ortalama 50 dönüm civarında toprak düşmektedir. Bu miktardaki toprak, toprak normlarına göre taban ve sulanabilir alanlarda bir ailenin yıllık geçimini ve gelecek yıllardaki üretimini sürdürebilmesini sağlayacak genişlikte sayılabilir. Ancak dağıtılan bu toprakların kıraç ve verimsiz mera arazisi olduğu göz önüne alındığında aile başına düşen bu ortalama 50 dönüm toprağın köylünün yıllık geçimini ve gelecek yıllardaki üretimini sürdürmeye yeterli miktarda bir toprak parçası olmadığını söylemek mümkündür. Daha önce incelediğimiz gibi toprak reformu düşüncesi defalarca gündeme gelmesine rağmen topraksız ve az topraklı çiftçilere toprak dağıtımı meseleleri bu dönemde de kendini hissettirmiştir. Bu meseleleri bu kadar canlı tutan sebepler arasında dağıtılan hazine topraklarının zamanla sınırına varılması, verimli toprak rezervlerinin tükenmesi, işsizliğin giderek yükselmesi ve toprak üzerinde özellikle küçük tarımsal işletmelerde nüfus baskısının artması gibi etkenler sayılabilir. 1953 yılı verilerine göre bir çiftçi ailesi başına düşen arazinin ortalama 7 parçadan oluştuğu da görülmektedir. Bu durum verim düşüklüğüne sebep olmaktadır. Çiftçi ailelerinin ancak %5.4'ünün işletmeleri tek parçalı, %51.3'ünün ki ise 1-5 parça arasındadır. İşletmesi 5 ve 5 parçadan daha az olan işletmeler ise toplam işletmelerin %24.1'ini oluşturmaktadır. 10 ve daha fazla parçalara bölünmüş araziye sahip işletmelerin oranı ise %22.6'dır. 112 Öte yandan 1950 tarım sayımı sonuçlarına göre 410.000 köylü ailesi tarım işçiliği, 47.716 aile ise yalnız hayvan yetiştirmek suretiyle geçimlerini sağlamaktadır. 89.694 ailenin ise hiç toprağı yoktur. Toplam çiftçi ailelerinin %2.5'i yarıcı, %0.6'sı kiracı, %21.5'i yarı mal sahibidir. %72.6'sının da mal sahibi olduğu anlaşılmaktadır. Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Tüzüğü 4.6.1947 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe girmişti. Bu kanunda birinci ve en önemli değişiklik yukarıda da söz ettiğimiz gibi 23.3.1950 tarih ve 5618 sayılı kanunla yapılmıştır. İkinci değişiklik ise 20.05.1955 tarih ve 6603 sayılı kanunla yapılmıştır. 8751 sayılı ve 22.3.1957 tarihinde yayınlanan Çiftçiyi Topraklandırma Nizamnâmesi ise tümüyle bu kanunun yerini almıştır. 2.4. Planlı Kalkınma Dönemi 2.4.1. 1973 Tarih ve 1757 Sayılı Toprak ve Tarım Reformu Kanunu: Reform niteliğini kaybeden 1945 tarihli Çitçiyi Topraklandırma Kanunu'ndan sonra 1973 yılında Toprak ve Tarım Reformu Kanunu çıkarıldı. Uygulamasına geçildikten hemen sonra iptal edilen bu kanunun çıkmasını gerektiren şartlardan kısacası söz edelim. 2.4.1.1. Toprak ve Tarım Reformu'nun Çıkarılmasını Gerektiren Şartlar : Daha önce incelediğimiz 1945 tarihli Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ile genellikle hazine toprakları dağıtılmış ve zirai yapı daha da kötü bir hale gelmişti. 1950 tarım sayımı sonuçlarına göre tarımda çalışanların %17'si toprağa sahip değilken, aynı oran 1960 yılında %32'ye yükselmiştir. Öte yandan Medeni Kanun'da tarım topraklarının parçalanmasını engelleyen bir hüküm 113 yoktu. Bu sebeple tarım işletmeleri birden çok parçaya bölünmüştü. 1961 Anayasası'yla birlikte toprak mülkiyet dağılımındaki adaletsizlik üzerindeki tartışmalar giderek yoğunlaştı. Anayasanın 37. maddesi reform kapsamına girecek tedbirlerin alınmasını öngörmüştü. Toprak reformu için dayanak olan bu madde şu şekildeydi: "Devlet toprağın verimli olarak işletilmesini gerçekleştirmek ve topraksız olan veya yeterli toprağı bulunmayan çiftçiye toprak sağlamak amaçlarıyla gereken tedbirleri alır. Kanun, bu amaçla değişik tarım bilgilerine ve çeşitlerine göre toprağın genişliğini gösterebilir. Devlet, çiftçinin işletme araçlarına sahip olmasını kolaylaştırır." 1961 yılından 1972 yılına kadar 8 kanun tasarısı hazırlandı. Bu tasarılardan sadece 4. Toprak Reformu tasarısı meclise geldi, fakat kanunlaşamadı. 1972 yılında 1617 sayılı Toprak ve Tarım Reformu Ön Tedbirler Kanunu çıkarıldı. Bu kanun iki bölümden ibaretti. Birinci bölümü, Toprak ve Tarım Reformu ile ilgili hükümleri, ikinci bölüm ise, Tapulama Kanunu ile ilgili hükümleri ihtiva ediyordu. 1973 yılında ise, aynı yıl yürürlüğe giren 1757 Sayılı Toprak ve Tarım Reformu Kanunu kabul edildi. Bu kanunun uygulamasına ilk olarak Urfa İlinden başlanmıştır. 5 yıl yürürlükte kalan bu kanun şekil yönünden eksikliklerin bulunması sonucu Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilerek yeni bir yasa çıkarılması için bir yıl süre tanınmıştır. Yeni bir yasa çıkarılamayınca da bu süre 10 Mayıs 1978'de son bulmuştur. 2.4.1.2 1757 Sayılı Toprak ve Tarım Reformu Kanununun Özellikleri: Kanuna göre toprak ve tarım reformu, toprak mülkiyet dağılımının, toprak kullanım ve işletme şeklinin ve işletmelerle ilgili yapının verimlilik esaslarına ve sosyal adalet ilkelerine uygun olarak düzenlenmesini öngörmektedir. 114 - Toprağın verimli bir şekilde işletilmesini, tarımsal üretimin sürekli olarak artırılmasını, değerlendirilmesini, pazarlanmasını ve milli kalkınmayı hızlandıracak tarımsal yapının kurulmasını, - Topraksız ya da az topraklı çiftçi ailelerinin yeter gelirli tarımsal aile işletmeleri haline getirilmeleri için topraklandırılmalarını araç ve gereçlerle donatılmalarını, desteklenmelerini ve örgütlenmelerini, - Toprak ve Tarım Reformu hedeflerinin gerçekleştirilmesine yardımcı olmak amacı ile Toprak ve Tarım Reform Kooperatifleri kurulmasını, - Tarımda kiracılık ve ortakçılığın belli bir düzene sokulmasını, - Ekonomik bir üretim imkânı vermeyecek bir şekilde parçalanmış bir arazinin birleştirilmesini ve gerektiğinde genişletilmesi suretiyle toplulaştırılmasını ve tarımsal mülklerin çiftçi ailelerinin geçimini sağlamaya ve aile işgücünü değerlendirmeye yetmeyecek derecede parçalanmasını ve küçülmesini önlemeyi, - Örnek köyler kurmayı, mevcut köylere eklemeler yapmayı, - Tarımda toprak ve su kaynaklarının teknik ve ekonomik gereklere göre kullanılması, korunması iyileştirme ve geliştirilmesi ve verimliliğin sürdürülmesini, sağlamaktadır. 2.4.2. Planlı Dönemin Değerlendirilmesi: 1950'de başlayan liberal dönem 1955'ten sonra ekonominin iyice bozulması sonucu, askeri darbe ile son buldu. Yeni bir anayasa ile başlayan bu dönemde, alınan ilk kararların en başında ülkenin kalkınmasının on beş yıllık perspektifli, beş yıllık kalkınma planlarıyla yönlendirilmesi kararının alınmasıdır. 1963'te ilk planın uygulanmasına başlanan bu planlı dönemde, kalkınma için mutlaka endüstrileşmek gerektiği görüşünden hareket edilerek, endüstriyel gelişmeye öncelik verildi. Önce hızlı bir endüstrileşme gerçekleştirilmeli, ülkemizde üretilen ve tarımda verimliliği artıracak olan araç ve gereçlerle, tarımın hızlı gelişmesi sağlanmalıydı. Böylece tarım dışı sektörlerde artan istihdam imkânlarına paralel olarak 115 tarımdan tarım dışına göç olgusu yaşanacak ve bu şekilde sağlıklı bir kentleşme olgusu ortaya çıkacaktı. Ne var ki kalkınmada sanayiye öncelik verilmesi tarımın ihmal edilmesi anlamına gelmiyordu. Nüfusun büyük bir kısmının faaliyette bulunduğu ve milli gelirin önemli bir kısmının elde edildiği tarım sektörünün gelişmesi beş yıllık kalkınma planları çerçevesinde sürdürülecekti. 2.4.2.1. 12 Eylül 1981 Tarihînden İtibaren Başlanarak 12 Eylül 1982 Tarihinde Bitirilmiş Olan Faaliyetler: Bütçe Kanunları ile yürürlükte bulunan 1757 sayılı kanunun ilgili maddeleri ve 1617 sayılı ön tedbirler kanunu ile bu kanun gereğince çıkarılmış bulunan 6.6.1978 gün 7/15817 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı gereğince Toprak ve Tarım Reformu Müsteşarlığının yapmış olduğu faaliyetler: (1) Şahıslara ait 8 bin 79 dönüm arazinin tarım dışı amaçlara tahsisi, (2) Hazine arazisinden 20 bin 113 dönüm arazinin çeşitli ihtiyaçlar için kamu kuruluşlarına tahsisi, (3) Afgan göçmenlerinin yurdumuzda yerleştirilmeleri için gerekli yer tespiti, (4) Yasama Faaliyetleri: (a) Yeni bir Toprak ve Tarım Reformu Kanunu Tasarısı Hazırlama Çalışmaları: 12 Eylül 1980'den sonra kurulan Hükümet Programında yer aldığı gibi, toprağın verimli bir şekilde işletilmesi, birim alandan azami verimin alınması ve milli kalkınmayı hızlandıracak tarımsal yapının kurulması maksadıyla bir Toprak ve Tarım Reformu Kanun Tasarısı hazırlanarak 1981 yılı içerisinde Başbakanlık’a sunulmuştur. Bilahare Danışma Meclisi Başkanlığı’na intikal eden tasarı daha sonra yeniden tetkik edilmek üzere Hükümetçe geri alınmıştır. (b) 1617 Sayısı Toprak ve Tarım Reformu Öntedbirler Kanunu’nda Değişiklik Yapan Kanun: 116 1757 sayılı Kanun uyarınca kamulaştırılan toprakların eski sahipleri tarafından, 1981 yılı içerisinde 6830 sayılı Kanunun 23’üncü maddesi gereğince geri alma davaları açılmıştır. Kamulaştırılan arazinin eski maliklerine iadesinin o bölgede bazı sosyal problem ve huzursuzluklara yol açacağı göz önüne alınarak, mezkûr kanundaki 5 yıllık sürenin 10 yıla çıkarılması ile ilgili olarak bir kanun tasarısı hazırlanarak Danışma Meclisine intikal ettirilmiştir. Tasarı, Danışma Meclisi’nde de Hükümetten geldiği şekli ile kabul edilmiştir. Bilahare Milli Güvenlik Konseyince Tasarı, “1757 sayılı Kanun hükümlerine göre kamulaştırılmış olan gayri menkuller hakkında, 6830 sayılı İstimlâk Kanunu'nun 23’üncü maddesi hükmü uygulanmaz. Bu kanun yürürlüğe girdiği tarihten önce sözü edilen gayrimenkuller hakkında açılmış ve kesin karara bağlanmamış geri alma davaları konusuz kalmış sayılır”, şeklinde kabul edilerek, yasalaşmıştır. 2.4.2.2. 12 Eylül 1981 Tarihinde Başlanan ve 12 Eylül, 1982 Tarihinden Sonra da Devam Eden Ana Faaliyetler*: (1) Kiralama ve tecavüz edilen Hazine arazisi tespiti ile yatırım noksanlıklarının tamamlanması çalışmalarına devam edilmektedir. Yatırım noksanlıklarının tamamlanması için 1983 bütçesine 19.500.000 TL.lık ödenek teklif edilmiştir. ' (2) Yeni bir yasa tasarısı hazırlama çalışmalarına devam edilecektir. 2.4.2.3. 12 Eylül 1981'den Önce Başlanan ve Halen Devam Eden Ana Faaliyetler: Kiralama Faaliyetleri: 1757 sayılı Toprak ve Tarım Reformu Kanununun Anayasa Mahkemesince iptalinden sonra, Toprak ve Tarım Reformu Müsteşarlığı emrine geçmiş hazine arazisi, 6.6.1978 gün, 7/15817 Sayılı Bakanlar Kurulu kararı gereğince kiralanmaya başlanmıştır. 117 Urfa, Ankara, İstanbul ve Simav Bölge Başkanlıklarında 1981 yılında hazine arazisinin kiralanması çalışmalarına devam edilmiştir. Hazine arazisi evvelce 1 ilâ 4 yıllık sürelerle kiralanmakta iken, Urfa Bölgesi kiralamalarında 1980 yılından diğer bölgelerde 1982 yılından itibaren sözleşmeler 1 yıllık olarak yapılmaya başlanmıştır. Böylece 1981 yılında toplam olarak 396 köy ve 1 ilçe merkezinde 12.754 hak sahibi aileye 1 milyon 40 bin 679 dönüm arazi 179 milyon 360 bin 763 liraya kiralanmış bulunmaktadır. 3.SONUÇ Dünya üzerindeki topraklar sınırlı olduğu gibi, bu toprakların tarıma elverişli olan kısımları da sınırlıdır. Toprak, üretimle artmayan bir üretim faktörüdür. Bu yüzden en adaletli bir başlangıç bile, eğer gerekli müdahalelerle sürekli düzenlemelere gidilmiyorsa, kısa zamanda bozulur, toprak dağılımı adaletsiz bir görünüm alır. Bu meselenin çözümü için çeşitli yapılarda "toprak reformu" tanımları ortaya atılmıştır. Toprak reformu, insantoprak ilişkilerinin yeniden düzenlenmesi, tarım topraklan üzerindeki mülkiyet hakkının dağılış ve kullanılış şekline bir yön verilmesi, şeklinde tarif edilebilmektedir. Bu yönüyle konu siyasi, sosyal ve ekonomik sonuçlarıyla büyük bir değişim projesidir. Bu yüzden, özellikle tarıma büyük ölçüde dayanan ekonomilerde toprak reformu, servet ve gelirin, toplumsal itibarın ve siyasal gücün toplum üyeleri arasında yeniden dağılımına yol açan sonuçlar yaratır ve böylelikle toplumsal yapıda temelli değişmeler meydana getirir. Toprak reformuyla aslında kırsal alandaki "oyunun kuralları" değiştirilir. Bu niteliği dolayısıyla da en hararetli tartışmalara konu olmakta ve direnmeyle karşılanmaktadır. Bir defa, reform yapmak ihtiyacını duyan ülkeler genellikle tarıma dayanan az gelişmiş bir ekonomiye sahiptirler. Toprak reformu, ekonominin çok önemli bir sektöründe yerleşmiş menfaatlerin değişikliğe uğramasına yol açar. Bu yüzden, menfaat zedelenmesi 118 ihtimali olan sosyal grupların, toprak reformuna karşı çıkmaları beklenmeyen bir sonuç değildir. Az gelişmiş ve tarıma dayalı ekonomilerde, toprak reformundan zarar görebilecek sosyal gruplar, çok defa, küçümsenmeyecek bir siyasal gücü de ellerinde bulundururlar. Dolayısıyla toprak reformu, daha başlangıçta siyasal bir direnme ile karşılaşabilmektedir. Siyasi demokrasi, fertlerin sosyal ve ekonomik imkanlara sahip olmalarıyla gerçekleşir. Gelir dağılımı adil ve dengeli, ekonomik güçleri yeterli bir kırsal nüfus, özgür siyasi düşünce sahibi, kısaca vatandaş olma bilincine ulaşır. Yeter toprak sahibi çiftçi kesimi, siyasi tercihini, hiçbir baskı altında kalmadan özgürce kullanır, dilediği siyasi partiyi seçer, politik faaliyete serbestçe katılır. Ülke gerçeklerine uygun yapılacak bir toprak reformu ile tarım sektöründe çalışan, kırsal alanda yaşayan insanları ekonomik yönden daha güçlü, sosyal yönden daha emin, siyasi açıdan daha özgür vatandaş yapar. Ülkemizde de, belgeler 1923-1938 tarihleri arasında, özellikle 1934'den sonra, kırsal kesimdeki adaletsiz ve dengesiz toprak mülkiyetinin değiştirilmesi ve daha adaletli bir sosyal yapının oluşturulması amacıyla bazı girişimlerin olduğunu ortaya koymaktadır. Ancak, toprak reformuna ilişkin düşüncelerin ilk defa ortaya atılmasından bu yana uzun sayılabilecek bir süre geçmiş olmakla beraber, bugüne kadar önemli sayılabilecek bir eylem gerçekleştirilememiştir. Bu başarısız sonuç, Türkiye'de toprak reformunun karşısına çıkan çeşitli güçlüklerden doğmuş bulunmaktadır. Bu başarısızlıkta, aşağıdan bir baskının gelmemesinin etkisi olduğu kadar, Kemalist kadronun eşraf demirperdesini yıkamamış olmasının da büyük payı vardır. Kurtuluş Savaşı’nı büyük toprak sahibi Anadolu Eşrafı ile ittifak içinde zafere ulaştıran Kemalist kadro 1923'den sonra da ittifakı sürdürmek durumunda kalmıştır. Cumhuriyet’in kuruluş dönemi diyebileceğimiz 1923-1934 yılları arasında bu 119 ittifakın korunması toprak reformunu nazari bir sorun durumuna getirmiştir. 1934'den sonra yapılan gerçekçi girişimler de Türkiye'nin ekonomik hayatını büyük oranda kontrol altında tutan büyük toprak sahiplerinin karşı koyması sonucu başarısız olmuştur. Kaldı ki, yönetici kadronun, dayandığı toplumsal desteğin, büyük toprak sahiplerini de içeren sınıfsal yapısını değiştirmeden, bir toprak reformu uygulamasını başlatması söz konusu olamazdı. 1920-1938 yılları arasında TBMM'deki milletvekillerinin mesleki ve sosyal statülerine genel hatları ile bakıldığında bu tablo açık bir şekilde görülebilmektedir. Bu dönemde ülkemizde uygulanan iki basamaklı dolaylı seçim sistemi parlamento içinde reformları engelleyen güçlü bir toprak sahipleri lobisinin varlığını güvence altına almıştı. Bu noktada toprak reformuyla ilgili bir yasa çıkartmasına karşın, toprak reformunu bir türlü gerçekleştiremeyen İsmet İnönü bu konuda 1973 yılında yapılan bir toplantıda yaptığı konuşmada şöyle dert yanıyordu. "Ziraatta mühim bir şeyi yapamadık. Toprak reformundan söz edeceğim. Toprak reformunu yapamadık. Nihayet özel şeylere, menfaatlere dokunan bir şeydir. Büyük ölçüde siyaset müessir olmuştur. " Atatürk'ün hakim kişiliği, bu sorunu çözemez miydi? Atatürk, hastalanmayıp daha yaşasaydı bu sorunu sonuca ulaştırabilir miydi, bilinmez. Ama, bilinen, yaşadığı dönemde bunu istediği ölçüde gerçekleştiremediğidir. Her gücün bir sınırı vardır. Toplum yapısından kaynaklanan sınırlamalar, birçok davranışın yazgısını belirler. Bu nedenle, Glasneck'in deyişiyle, "Kemal Atatürk gibi üstün bir kişilik de güçsüz kalmıştı." Miri arazi düzeni hukuki varlığını 1926 yılına kadar sürdürmüş olmasına rağmen Cumhuriyet'in, İmparatorluktan devraldığı zirai yapı esas itibariyle Osmanlı'da uygulandığı biçimdedir. 1926'da yürürlüğe giren Medeni Kanun'la birlikte, toprağı fiilen elinde bulunduranlar hukuken toprağın maliki durumuna geçmişlerdir. Bunun yanı sıra, Cumhuriyet'in kuruluş yıllarını kapsayan dönem içersinde çiftçilerin kredilerle 120 desteklenmesi yoluna gidilmiş ve zirai üretim ile verimlilikte artışlar gözlenmiştir. 1929'da yaşanan Dünya Ekonomik Krizi ile birlikte tarım gelirlerinde düşüşler olmuştur. 1933'ten sonra devletin ekonomik hayata müdahalesi artmış ve zirai yapıyı iyileştirmeye yönelik tedbirler daha yoğun bir şekilde gündeme gelmeye başlamıştır. Atatürk'ün gayreti ile başlatılan, ancak onun ölümünden sonra çıkarılabilen 1945 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu, toprak mülkiyet düzeninde istenilen değişikliklerin yapılması için yeterli olamamıştır. 1950'den itibaren devletin ekonomik hayata müdahalesi giderek azalmaya başlamış ve liberal politikalar doğrultusunda hür teşebbüs sistemine ağırlık verilmiştir. 195060 arasındaki liberal dönemde tarım sektöründe yapısal dönüşüm gerçekleşmiş ve tarıma makinelerin girmesiyle de üretim ve verimlilikte artışlar gözlenmiştir. Türkiye'de planlı kalkınma döneminin başladığı 1960'dan günümüze tüm sektörlerle birlikte tarımın gelişmesi de, yapılan beş yıllık kalkınma planları ve yıllık programlar çerçevesinde yönlendirilmeye çalışılmıştır. 1973 Toprak ve Tarım Reformu Kanunu da arzulanan iyileştirmeyi yapmaktan uzak kalmıştır. Bu dönemde başlatılan ve dünyanın sayılı projelerinden biri olarak Türkiye'nin gururu olan Güneydoğu Anadolu'nun çehresini değiştirecek dev bir projeden de söz etmek gerekir: Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP). Bu proje verimsiz Harran Ovası'nda sağlayacağı sulama imkanlarıyla, ülkemizde sulanan tarım alanlarının mevcut miktarını iki katına çıkarırken Türkiye'de tarımsal üretimin de aynı oranda artmasını sağlayacaktır. Bu projenin ülke ekonomisi için enerji ve tarım sektöründe sağlayacağı katkılar yanında, bölgedeki sosyal yapı üzerinde çok önemli etkileri olacaktır. GAP, 1990'ların ortasında geniş kapsamlı entegre proje haline getirilmiştir. Yani yalnızca çok amaçlı baraj ve sulama sistemlerini değil, 121 tarım, enerji, ulaşım, telekomünikasyon , sağlık, eğitim, kırsal ve kentsel altyapı gelişimi gibi kalkınmayla ilgili diğer tüm sektörlerdeki yatırımları kapsamaktadır. Bugün GAP bölgesinde toplam 12 baraj tamamlanmış, 6 hidroelektrik santralı işletmeye açılmış durumdadır. Enerji projelerinin %64'ü, sulama projelerinin de %12'si gerçekleşmiş bulunmaktadır. Bölgede sulamaya açılmış alanın yüzölçümü 219.080 hektardır. GAP alanında sulu tarıma elverişli toplam arazinin yüzölçümü ise 1.800.000 hektar olarak hesaplanmaktadır. GAP bölgesinde, artan üretim potansiyeline paralel olarak, adaletli bir toprak reformuyla, devlet eliyle yaratılan zenginliğin yöre halkına adaletli dağılımının yapılması gerekir. Ancak bu konuda yapılan araştırmalar bölgede adil bir toprak reformunun yapılamayacağını göstermektedir. Çünkü bölgedeki topraksız köylü nüfusa göre toprak yetersizdir. Bu çalışmaları yapanlar bölgede köklü bir tarım reformunu teklif etmektedirler. Nüfusun yarısından fazlası tarım sektöründe bulunan ülkemizde, meselelerin çözümünü uzun vadeli sektörlerin gelişme seyrine bırakmamak, bu alanda istenilen iyileştirmeleri sağlayacak kanuni düzenlemeleri yapmak gerekir. Sonuç itibariyle, Cumhuriyet döneminde, konu ile ilgili teşhis doğru yapılmış, ancak teşhis doğrultusunda sonuca gidilememiştir. 122 KAYNAKÇA AKSOY Suat , Tarım Hukuku , Ankara 1984 , s.235. AKSÖZ İbrahim, Toprak Reformu ve Türkiye'de Toprak Reformuna İhtiyaç , Ankara 1973, s.5-6. ARIK Kemal Fikret, Mukayeseli Toprak Reformu, Ankara 1961, s.172. BALCIGİL Osman, "Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)" , Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi ,c.9, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarım İstatistikleri Özeti ,1966, s.3. ÇELEBICAN Gürgan, "İktisadî Açıdan Toprak Reformu", Türkiye'de Toprak Reformu Semineri , Ankara 1968, s.13. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), 1757 Sayılı Toprak ve Tarım Reformu Kanunu, Uygulamada Gösterdiği Aksaklıklar , Sosyal Planlama Dairesi , 1982 , s.5-6. DİNLER Zeynel, Tarım Ekonomisi , Bursa 1988 ,s.12. EYÜPOĞLU Cemal, "Toprak Kanunu ve Toprak Meseleleri " , Türk Ekonomisi , sayı : 24 , 1945 ,s.15. SİLİER Oya, Türkiye'de Tarımsal Yapının Gelişimi, İstanbul 1981 ,s.12-16. KANBOLAT Yahya, Türkiye Ziraatında Bünye Değişikliği ,Ankara 1963, s.3. KARAKAŞ Gazanfer, Atatürk Dönemi Toprak Reformu Girişimleri, İstanbul 2005 KAZGAN Gülgün , "Tarım", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c.9, 1983, s.2425. PLANCK Ulrich – AYYILDIZ Tayyar, Toprak Reformu ve Bazı Ülkelerde Uygulaması, Erzurum 1976, s.52. TEKİNEL Osman, " GAP'ın Öyküsü ", Bilim ve Teknik, Nisan 2001, s.52. ÜNVER Olcay – ÖZBEK Mehmet, " GAP'ın Işığı ve Gölgesi ", Bilim ve Teknik, Nisan 2001, s.54. 123 ÖZGEÇMİŞ Belediye Başkanı Celal Güllüoğlu’nun kızı ve Meclis-i Mebusan milletvekili Mahmut Nedim Kürkçüoğlu’nun torunu olarak 1950 yılında Urfa’da doğan H. Yüksel UĞURLU, kökleri 2. Meşrutiyete ve AP’ye uzanan siyaset geleneğine sahip siyaset kültürüyle iç içe bir aileden gelmektedir. İlk–orta ve lise eğitimini Urfa’da tamamladı ve daha sonra Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesini bitirdi. 1972 yılında Urfa Siverek’te öğretmenliğe başlayan UĞURLU, Ağrı da dahil olmak üzere Doğu ve Güneydoğu’da çalıştıktan sonra İstanbul’da öğretmenliğe devam etti. Özveriyle çalıştığı öğretmenlik hayatından sonra İstanbul Büyükçekmece Halk Eğitim Merkezi Müdürü oldu. Yurtdışı görevlendirme sınavını kazanarak bir süre yurtdışında da yöneticilik yapan Yüksel UĞURLU 1992’de emekli oldu ve ticaret hayatına atıldı. 10 yıl boyunca da Sümerbank A.Ş. Büyükçekmece Bayii’ni başarıyla işletti. Bugüne kadar çeşitli dernek, vakıf ve sivil toplum örgütlerinde başkanlık ve yöneticilik yaptı. Çeşitli mesleki eğitim kurslarına ve sertifika programlarına katıldı. Sahip olduğu seyahat tutkusuyla Avrupa, Amerika ve Orta Doğu’da bir çok bölgeyi gezdi. Sıkı bir futbol izleyicisi olan ve spora merakı halen süren UĞURLU torunlarıyla çok sevdiği kayak sporuna büyük bir keyifle devam etmektedir. Bahçeşehir Üniversitesi’nin Hükümet ve Liderlik okulunun ilk dönemini başarıyla tamamlayan ve ikinci döneme de katılan H.Yüksel UĞURLU, Küresel Liderlik Forumu ve “American Studies” Sertifika Programlarında da yer almıştır. Amerika’da açılacak Siyaset ve Liderlik Okulu öğrencisi olarak Eylül 2006’da A.B.D.ye gidecektir. Aile ve okul hayatında aldığı eğitim ve bilgi birikimlerini önce memuriyet sonra ticarette değerlendiren ve şimdi de siyasette değerlendirmeyi düşünen Hamdiye Yüksel UĞURLU evli, 2 çocuk, 3 torun sahibidir. 124 125 YENİ AMERİKAN YÜZYILI PROJESİ HAZIRLAYAN İnci SÖKMEN 126 YENİ AMERİKAN YÜZYILI PROJESİ PNAC Yeni Amerikan Yüzyılı grubu tarafından ortaya konmuş “Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi” her iki birbirini takip eden yönetim döneminde George W.Bush tarafından benimsenmiş ve dış politika stratejisi olarak uygulanmıştır. Amerikan Dış Politikasının farklı dönemlerinde ortaya çıkan başkanlık doktrinleri; yeni bir yönetimle dış politikanın değişim aşamasına girdiğini gösteren bir işarettir genellemesinden yola çıkarak, bu yazıda projenin çıkış ve içeriği hakkında genel bir bilgi vermeyi hedeflemektedir. Amerikan Dış Politikası’nda Temel Noktalar Projenin detaylarına girmeden önce Amerikan Dış Politika yapısı hakkında kısa bir bilgi vermek konunun daha anlaşılırlığı açından etkili olacaktır. Amerikan Dış Politikasında dış politika kararlarında son söz genelde başkana aittir ve bu etkin rol nedeniyle farklı dönemlerde yeni bir yönetimle dış politika değişim aşamasına girebilmektedir. Bu amaçla PNAC grubu Bill Clinton hükümetinde yeterli desteği görmediklerinden, Başkan Bush ile daha valiyken temasa geçerek, kararlarını etkileme imkanı bulmuşlar, seçim sonrasında kararları ana strateji olarak benimsenmiştir. Amerika’da dış politika konusunda Demokratlar ve Muhafazakarlar farklı eğilim içerisindedir. Demokratlar, uluslar arası anlaşmaların ve hukukun üstünlüğünü kabul ederken; muhafazakarlar Amerikan gücünün uluslararası ilişkilerdeki (1) diğer aktörlere taviz vermemesi gerektiğini savunurlar. PNAC ekibi veya bir başka deyişle yeni muhafazakarlar uluslar arası alanda ABD’ni bağlayacak Uluslararası Ceza Mahkemesi ve Kyoto Protokülü'nün kabul edilmemesinde Bush yönetimi üzerinde etkili olmuşlardır. PNAC Projesinin İnşa Süreci PNAC Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi adlı think tank kuruluşu 1997 yılında The Weekly Standart’ın yayın yönetmeni 127 William Kristol ve Robert Kagan’ın girişimiyle oluşturuldu. Amerikan Girişim Enstitüsü, Hudson Enstitüsü gibi birçok muhafazakar strateji araştırma grubunun desteğini alan yeni bir Muhafazakar grup politikacı, akademisyen ve gazeteci böylece kurumsal bir kimliğe kavuşmuş oluyordu. Kendilerini, Amerika’nın küresel liderliğini geliştirmek ve kar amacı gütmeyen eğitim amaçlı bir kuruluş olarak kendi sitelerinde tanımlamaktadırlar. Hatta bu projeye, Amerika’nın her daim güçlü olmasını isteyen, vatansever ve çıkarlarını maksimize eden bir “Yeni Vatandaşlık Projesi’nin girişimi olarak da bakılmaktadır. (1) PNAC tarafından yayınlanan “Statement of Principles” (İlkelerin İlanı Bildirgesi) aralarında Dick Cheney (ABD Başkan Yardımcısı), Donald Rumsfield (ABD Savunma Bakanı), Paul Wolfowitz, Başkan Bush’un kardeşi Jeb Bush, Amerika’nın “bugünkü Irak’ta ki elçisi Zalmay Khalilzad, Eliot A.Cohen, Eliot Abrams (Milli Güvenlik Konseyi Orta Doğu İşleri Direktörü ), Francis Fukuyama, Donald Kalgan gibi bugün hemen tamamı ABD yönetiminde görev alan isimler tarafından hazırlanmıştır. Projenin temel ekseni, İki Dünya Savaşı, soğuk Savaş ve en son olarak Körfez Savaşı sonrasından galip çıkmış, ABD Silahlı Kuvvetleri’nin üstünlüğünü devam ettirme ve bununla birlikte küresel liderlik konumunu koruma ve genişletmeye uğraşması gerektiğine dayanmaktadır. Bu görüşler Reagan döneminin tutkularını yansıtmaktadır. Reagan döneminde “Amerikan gücü küresel önderliği savunmakta ve dünya politikasının temel odağına SSCB’nin gücünü ve yayılmasını durdurmayı ve bu güce karşı Amerikan gücünün önderliğini tesis etme amacını“ yerleştirmekteydi. Kısaca Reagan döneminin asli öğeleri; bugün ve gelecekteki meydan okumaları karşılayan güçlü ve hazır bir ordu, cesur ve kararlı bir Amerikan Dış Politikası ve küresel sorumluluğu başarıyla uygulayan bir lider, Yeni Amerikan Yüzyılı projesinde 21.yy da tekrarını bulmuştur. (3) 128 Clinton hükümetinin izlediği politikalar Amerika’nın ulusal menfaatlerini savunamamaktadır. Bu karara varılmasında özellikle Clinton hükümeti döneminde Amerikan Kongresi tarafından hazırlanan Pentagon’un Dört Yıllık Savunma Gözden Geçirme Raporu (Mayıs 1997) ve Ulusal Savunma Panelinde (Aralık 1997) ortak olarak belirtilen şekilde ABD savunma bütçelerinin sabit kalması yada küçülmeye doğru gitmesi öngörülmesi etkili olmuştur. (2) Bir yanda ABD nin elde ettiği üstünlük pozisyonu diğer yanda savunmaya ayrılan bütçenin daraltılması, bu geleceği şekillendirecek olan ABD’nin bu rolünden vazgeçmesi yada yarının tehditleri ve savaşları için hazırlıksız olması anlamına geliyordu. İlaveten 21. yüzyılın gerçeklikleriyle de uyum gösteren tutarlı bir ulusal güvenlik stratejisi ya da askeri strateji formüle edilememişti. Pentagon raporları, kongre ifadeleri ve ordu hizmetindeki kişiler Amerikan ordusunun takdir edici bir düzeyde olmadığı yönündeydi. Son on yıl içinde en az üçte bir oranında küçültülmüş olan askeri kuvvetler, savaşma yeteneğini kaybeden, askere kaydolma ve orduda kalma oranları düşen, yedek parça kıtlığı ve silah kıtlığı görülmekte olan bir manzara çiziyordu. Ordunun sosyal dokusu yıpranmıştı, orta sınıf beklentilerini karşılamıyordu ve tamamıyla gönüllülerden oluşan bir ordu için hayati öneme sahipti. Kesilen savunma harcamalarının en çabuk hissedilen etkisi muharebe gücündeki düşüş olduğu belirtilmiştir. Kuvvet komutanları Parlamento’ya verdikleri ifadelerde “iki cephede savaşa“ dayalı ulusal askeri stratejinin gerektirdiği ihtiyaçları Amerikan ordusu karşılayamadığını bildiriyordu. Kısaca Amerikan barışı tüm dünyada yayılmışken bu barışı korumakla görevli güç kendi sorunlarından dolayı yıpranmaktaydı. (4) Üstün askeri gücünü küresel teknolojik liderliğini koruması için fonlarda bir kısıtlama yapılmamalı bilakis desteklenmeliydi. Birleşik Devletlerin SSCB dağılmasından sonra küresel bir rakibi yoktu. Tek kutuplu bir dünyada yegane süper güçtü. Dünyanın en büyük ekonomisini bünyesinde bulundurmakta, müttefikleri tarafından güçlü bir biçimde 129 desteklenmekteydi. PNAC için Amerika’nın temel stratejisi bu eksende bu avantajlı konumu mümkün olduğunca korumak ve genişletmek olmalıydı. “Demokratik Barış Bölgeleri’ni“ güvenlik altına almalı, yeni büyük bir gücün gelişmesini önlemeli; Avrupa, Doğu Asya ve Ortadoğu’nun kilit bölgelerini savunmalı ve savaş için gerekli yeni teknolojik dönüşümleri yapmalıydı. Ayrıca potansiyel güçlenme gücüne sahip ve Uluslararası sisteme tehdit olabilecek ülkeler, Amerika’nın her yere yayılmış gücü karşısında tam olarak bunu gerçekleştirememekteydiler. Tehditler büyük değildi ama sayıları artmaktaydı. Bilişim ve diğer yeni teknolojiler Amerika’nın üstün askeri gücünü kullanmasını tehdit edebilecek dinamikler yaratmaktaydı. İran, Irak ve Kuzey Kore gibi düşmanlar egemenlik kurmak istedikleri bölgelerde Amerikan müdahalesine karşı caydırıcı balistik füzeler ve nükleer silahlar geliştirirken, Çin gibi potansiyel rakiplerde bu dönüşümü yaratacak teknolojileri hızla üretmekteydi. Ancak ABD gücü göreli olarak ya da mutlak olarak azalırsa, bu güce dayalı sistem de yerini istikrasızlığa ve belirsizliğe itebilirdi. (5) Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi aslında bir anlamda 1990’ların başında hazırlanan Savunma Planlama Kılavuzu’nun 2000’lere uyarlanmasıdır. Bu proje 1992 yıllının ilk aylarında hazırlanan ve Dick Cheney’in Baba Bush döneminde Savunma Bakanlığı tarafından Savunma Politikası Kılavuzu’nda (SPK) ortaya konan savunma stratejisinin üstüne inşa edilmişti. Resmen onaylanmayıp ve askeri harcamaları yüksek tutması nedeniyle birçok kesimden eleştiri alan kılavuzda ; “ rakip bir büyük gücün yükselişi yer almamakta ve uluslar arası güvenlik düzeni amerikan ilke ve çıkarlarına uygun olarak biçimlendiriliyordu. Amerikan silahlı kuvvetleri ya istediğimiz gibi bir konumda tutmayı sürdürür ve gelişmeleri daha rahat biçimlendirebiliriz ya da elimizdeki avantajı çöpe atarız. Bu yalnızca daha yüksek bedellerle ve Amerikalıların yaşamını daha fazla riske atan büyük tehditler ile karşılaşacağımız günün gelişini hızlandıracaktır.“(6) denilmektedir. 130 Projenin daha güçlü argümanlar ile desteklenmesi için birçok savunma uzmanından; Askeri Kuvvetlerin gelecekteki misyonları ve ihtiyaçları, yedek kuvvetlerin rolü, nükleer strateji doktrini ve füze savunmaları, savunma bütçesi ve askeri modernizasyon olasılıkları, günümüz kuvvetlerinin eğitim, hazırlık açısından durumu, küçük savaşlar ve asayiş operasyonları gibi konularda yazılar istendi. Bu yazıların ortak bir değerlendirmesi sonucu kendilerinin ısrarla altını çizdikleri akılcı, iç tutarlılığı olan ve kamuoyu desteğinin zorunlu olduğu bir proje hayata geçirildiğidir. Proje basına ilk aktarıldığında epeyce tepki topladı ve kızgınlık yarattı. Bu tepkiden sonra aynı stratejide devam eden Yeni Amerikan Yüzyılı grubu ilk önemli çıkışını Ocak 1998‘de Başkan Clinton’a yaptığı çağrı ile gerçekleştirmiş ve çağrıda Afganistan ve Irak’a müdahale edilmesini, İran ve Suriye’nin etkisizleştirilmesini, İsrail’in desteklenmesi ve askeri harcamaların arttırılmasını, Saddam Hüseyin’in devrilmesini isteyen açık bir mektup yollamıştır. Mektup Rumsfeld, Wolfowitz, Richard Perle, Richard L. Armitage gibi isimler tarafından imzalanmıştır. Fakat o dönemde Başkan Clinton Amerikan Kuvvetlerinin Basra Körfezindeki operasyonlarının geçici sorumluluklar olduğunu söylemekteydi ve bu istekleri dikkate almamıştır.( 7) Ancak projenin tasarımcıları Wolfowitz ve Cheney gösterilen ilgisizliğe rağmen projenin uygulanabilir olması için Amerikan politik çevrelerinde organize olmaya devam ettiler. Paralel olarak Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi’nin önde gelen üyeleri politik bir çıkışı gerçekleştirmek için Aralık 1999’da o sırada Teksas valisi olan oğul Bush’u ziyaret ederek Bush’u dış Politika konusunda eğitmeye başlamışlardır. PNAC ekibi 2000 seçimleri öncesinde W.Bush’a “Güncel Tehditler“ (Present Dangers) adlı bir rapor sundular. Bu rapor daha sonra yazarları PNAC kurucusu Robert Kagan ve sözcüsü William Kristol tarafından “Güncel Tehditler: Amerikan Dış Politikasında ve Savunmasında Krizler ve Fırsatlar” kitabı olarak basıldı. (Present Dangers: Crisis and 131 Oppurtunity in American Foreign and Defence Policy). Bu kitap Bush hükümetinin dış politika doktrini olan küresel askeri hakimiyet ve müdahale stratejisinin dayandığı kitap olarak benimsendi. Kitaptaki ana başlıklar Irak ve Kuzey Kore’nin etkisizleştirilmesi, İran’da rejim değişikliğine gidilmesi, savunma harcamalarının arttırılması, ulusal savunma füze sisteminin kurulması ve Amerikan liderliğinin kurulmasıydı. (8) Bu rapor soğuk savaş sonrası yeni düşmanını belirleme konusunda zayıf kalan ABD için onu tanımlama olanağı sağlıyordu. ABD birçok cephede aynı anda sürdürülebilecek bir savaş yeteneğini dünya da Amerikan barışının korunması için gerekli görüyordu. Böyle bir kapasite süper güç olmanın “olmazsa olmaz“ kuralıdır, ve Amerikan Ulusal Güvenlik Stratejisi için hayati önem taşımaktadır. İlkeler Bildirgesi – 3 Haziran 1997 (9) Birçok kesimden eleştiri alan ve Clinton hükümeti tarafından önemsenmeyen bu bildiride, başlangıçta mevcut yönetimi Amerikan Dış Politikası için yol gösterici hedefler koyamadığı için eleştirmektedir. Amerika’nın güvenliği için yeni bir savunma bütçesi ortaya konmalıdır, çünkü Amerika; Avrupa, Asya ve Ortadoğu’da barış ve güvenliğin sürdürülmesinde önemli bir role sahiptir. 20.yy tarihi krizler ortaya çıkmadan önce şartları oluşturmanın ve tehditleri korkunç bir hal almadan karşılamanın önemli olduğunu göstermektedir. (Bu Bush hükümetinin Önleyici Savaş Doktrinin de temel aldığı düşüncedir.) Dış Politikada yeni strateji şu 4 temel nokta üzerine kurulmalıdır: 1. Küresel sorumluluklarımızı yerine getirmek için askeri harcamalarımız ciddi oranda arttırılmalı, ordu modernize edilmelidir. 132 2. Müttefikler ile olan bağlar güçlendirilmeli, Amerikan çıkarlarına ters olan rejimlere karşı meydan okunmalıdır. ( Şer Ekseni ülkeler, Irak, İran, Suriye ve Kuzey Kore ile mücadele) 3. Dünyada siyasal ve iktisadi liberalizm teşvik edilmelidir. 4. Güvenlik, refah ve Amerikan ilkelerinin yararına olan uluslararası bir düzenin korunması ve genişletilmesinde Amerika üzerine düşen sorumluluğu alacaktır. (Orta Doğu’da demokratik rejimlerin yaygınlaşması için Genişletilmiş Büyük Ortadoğu projesi gibi.) Bu 4 ilke ABD küresel gücünün devamında da hayati önem taşımaktadır. Bu bildiriye imza koyanlar Eliot Abrams, Gary Bauer William, Jeb Bush, Dick Cheney, Eliat A.Cohen, Mdge Decter, Paula Dobransky, Steve Forbes, Aaron Friedberg, Francis Fukuyama, Frank Gaffney, Fred C.Ikle, Donald Kagan, Zalmay Khalilzad, Lewis Libby, Norman Podhoretz, Dan Quayle, Peter W.Rodman, Stephen P.Rosen, Henry S. Rowen, Donald Rumsfeld, Vin Weber, George Weigel, Paul Wolfowitz dir. Amerikan Savunmasının Yeniden İnşası (10) Amerikan Yüzyılı Projesi Raporu–Eylül 2000 Başkan Bush’a seçim öncesinde verdikleri rapordan sonra yeni bir rapor yayınlayarak daha dar kapsamda Amerikan Savunmasının bir bakıma yeniden hangi eksende olması gerektiğini gösteren bir yol haritası çizdiler. Bu raporda İlkeler Bildirgesinde olduğu gibi ABD Silahlı Kuvvetleri için, dört merkezi misyon oluşturuldu: 1.Amerikan topraklarının savunulması 2.Birden fazla ve eş zamanlı olarak büyük cephe de savaşılması ve kazanılması 133 3.Kritik bölgelerde güvenlik ortamını biçimlendirerek ilişkili asayiş görevlerinin yerinde gerçekleştirilmesi 4.ABD Silahlı Kuvvetlerinin dönüştürülmesi Mevcut Amerikan Askeri Kuvvetleri bu 4 misyonu gerçekleştirebilecek durumda görülmekteydi projede. ABD bunları gerçekleştirmek için iki aşamalı bir sürecin sorumluluğunu üstlenmeliydi. Her iki aşama da Askeri gücün yeniden yapılandırılması üzerinedir. Birden fazla ve eş zamanlı olarak büyük cephede savaş kazanmak için yapılandırma gereklidir. Nükleer Stratejik Üstünlüğünü sürdürmelidir, çünkü sistem içinde teknolojik gelişmeye paralel yeni aktörler vardır ve bu güçlere sahip olma kapasitelerini sürekli arttırmaktadır. Clinton döneminde Pentagon liderlerinin caydırıcı nükleer güçlere duyulan sürekli ihtiyacı belirtmelerine rağmen, yeni silahlar kontrol önlem anlaşmalarıyla azaltılmaya çalışılmıştır. Günümüz dünya nükleer dengesi sadece Rusya ve ABD arasında değildir. Pakistan, Kuzey Kore, İran ve Çin de bu güçlere sahiptir. İki cephede savaş yapabilme gücü, Körfez Savaşı ve Balkanlardaki diğer küçük savaşlar Amerikan askeri gücünün oynadığı rol göz önüne alındığında sahip olması ve sürdürmesi gereken bir özelliktir. Eğer ABD aynı anda birden fazla coğrafyada savaşmazsa tek kutuplu bir küresel lider olarak nasıl algılanabilir. Sadece büyük Cephe savaşları için gerekli askeri ihtiyaçları belirlemenin dışında, asayiş görevleri içinde gerekli tedbirler alınmalıdır. Körfezde bulunan güvenlik operasyonlarından vazgeçmek Saddam Hüseyin‘in pozisyonunu güçlendirecektir. Balkanlardan geri çekilmek de Amerika’nın Avrupa’daki liderliğini ve NATO’nun varlık nedenini tartışmalı hale sokacaktır. (Bu nedenle Bulgaristan ve Romanya’da yeni üsler açılmıştır) Projede ABD, Birleşmiş Milletler gibi tarafsız kalamayacağı için Avrupa, Balkanlar, 134 Körfez ve Afrika’daki ani değişmelere müdahale etmek zorunda kalacaktır. Amerikan askeri birlikleri yeni jeopolitik ve teknolojik amaçlar doğrultusunda dönüştürülmelidir. İlk basamağı küresel bir füze savunma sistemi kurmaktır. Çin ordusu bir potansiyel tehdit olarak Amerikan deniz ve hava gücünün üstünlüğünü ortadan kaldırmak için askeri alandaki gelişmelerden yararlanmaya çalışmaktadır. Bu dönüşüm politik hedefler ile doğru orantılı olmalı, üsler ona göre yerleştirilmelidir. Uzun menzilli nokta hedefli vuruşlar askeri operasyonlarda önemli rol oynarken çok sayıda Amerikan askerinin yurtdışında yer alması istenmektedir. Afganistan’da varolan ve Irak sonrası gelen birlikler Amerikan politik hedefleriyle doğru orantılıdır. ABD ve müttefik kuvvetlerin gerek kalıcı üs ve gerek de rotasyona tabi konuşlandırılmalarıyla Amerikan Güvenlik Çemberi diye adlandırılan savunmanın ilk kısmı gerçekleşmiştir.(11) Basra Körfezi’ndeki İngiliz ve Fransız birlikleriyle birlikte Amerikan kuvvetlerinin varlığı Irak’ın kuzey ve güney uçuşa yasak bölgelerini bir yandan kontrol ederken diğer yandan Saddam Hüseyin rejimine karşı caydırıcı olmaktadır. Hüseyin sahneden çekilse bile İran ikinci bir tehdit olabilir veya İran-ABD ilişkileri düzelse bile, uzun vadeli çıkarlar açısından bölgede kalınmalıdır. Doğu Asya’daki mevcut birlikler, gelişen Çin ve Kuzey Kore dikkate alındığında yeterli olmayacaktır. Güneydoğu Asya’da ABD zayıf olursa Çin bölgenin lideri olarak uluslararası sistemde ciddi bir tehdit olarak ortaya çıkacaktır. Güney Doğu Asya ülkeleri NATO gibi benzeri örgütlenmelere karşı çıkarken, Doğu Timor olayındaki tutumları neden bu bölgenin dikkate alınması gerektiği açısından önemlidir. Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri yeni gelişmelere göre donatılmalı ve böylece yarının hakim gücü yaratılmalıdır. Çöl Operasyonu 1980'lerde yapılan yatırımların neticesinde kazanılmıştır. 135 İleriki 10 yıllık bir dönemde ABD küresel bir füze savunma sistemi kurmalı, uzaydaki ve siber uzaydaki yeni uluslararası “ortak alanları“ denetlemenin etkili yollarını bulmalı, çeşitli stratejik rakiplere karşı yeni konvansiyonel güçler oluşturmalıdır. Uzaya silah ve alıcılar yerleştirilmeden füze savunma sistemi kurulamaz. Sonuçta bu dört etken aynı eşit ağırlıkta önemli ve birinin olmaması ABD’nin sahip olduğu gücü uzun süre devam edebilmesine engel teşkil edeceğinden toplam savunma harcamalarına 15 ila 20 milyar $ ilave edilerek GSMH içinde %3.5’ten %3.8’e kademeli olarak artırılması istenmiştir. Blok görevi yapan programlar sona erdirilmelidir. DEĞERLENDİRME 11 Eylül saldırısı, 1992 ‘deki Dick Cheney’in Savunma Politikası Kılavuzunu savunurken ifade ettiği gibi Amerikalıların yaşamını daha fazla riske atan bir tehdit olarak ortaya çıktıktan ve New York’un sembollerinden İkiz Kulelerin yıkılışı ve ölümler ile yüksek bir bedel ödendikten sonra bir bakıma onun haklı çıktığını gösterdi. 7 yıldır hayata geçirilemeyen proje meşru bir zemin kazanarak dış politika stratejisinin temeline oturdu. Önce Afganistan, ardından Irak işgali ortaya atılarak Büyük Orta Doğu Projesi, Önleyici Savaş Doktrini çerçevesinde dünya sistemini tehdit eden ülkelere karşı yaptırımların başlatılması, uzayda gerekli donanımların yerleştirilmesine önderlik etti. Irak’taki işgal durumunun beklentilerin dışında gerçekleşmesi, yüksek bir maliyet ve direnişle karşılaşması bunu bertaraf ederken hareketin meşruluğu uluslararası sistem tarafından sorgulanmaya başlanınca ikinci dönemde PNAC grubu Amerikan yönetimi üzerinde eski popülerliğini kaybetti. Harvard, Chicago ve Yale Üniversitelerindeki çeşitli akademisyenlerin yazdığı raporlar ile bu gidişat devam ettiği 136 sürece, Amerikan Yeni Yüzyıl Projesi küresel liderliği devam ettirmesine izin vermeyecek ve dünya daha istikrarsız bir hale gelecekti. Francis Fukuyama’dan bile sert eleştiri alan neoconlar kendi içlerindeki dayanışmayı yitirdiler ve Irak’taki durum nedeniyle Rumsfeld’e yöneltilen eleştiriler ışığında çok sahip çıktıkları Amerikan Savunma Yönetimi tarafından istenmeyen insan ilan edildiler. Son etkili isim Dick Cheney de 2006 baharında artık sistem dışına itilmek istenerek, neoconlar cephesinde artık her şeyin yavaş yavaş bittiğinin habercisi oldu. Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi, ABD gibi konuma sahip her ülke tarafından çıkarlarını maksimize etmek amacıyla uygulanabilecek türden bir projeydi. Fakat kişilere özgü yanlış liderlik becerileri, gerçeklerin saptırılması, Orta Doğu’da hazırlanan raporların sosyal ve kültürel dinamiklerden yoksun bir zeminde inşa edilmesi ki PNAC grubu ile yakın ilişki içinde olan Bernard Lewis gibi araştırmacıların eserlerinden yararlanılsa da raporları etkisiz bıraktı. Küresel güç leke aldı ve dünya barışını korumak amacını güden Amerika’ya güvensizlik ve insan hakları ihlali yapan totaliter bir devlet görünümü kazandırdı. Tepkiler Amerikan mallarının dünya genelinde boykot edilmesine, anti-Amerikancılığın yükselişine hız kazandırdı. Çin, Hindistan ve Rusya kendi bölgelerinde hem ekonomik hem de askeri açıdan güç kazandılar. Öyle ki ABD içinde birçok sektör durgunluktan zarar gördü ve yabancılar tarafından satın alındı. Yüzyıl Projesi ABD’yi ister istemez kendi içine kapanmaya ve yeniden ekonomik teoriler ve küresel akımların güçlenmesine imkan sağlayacak bir ortama doğru yönlendirmiştir. Eğer yakın zamanda Yüzyıl Projesinin yeniden güncellendiği bir proje duyarsak ki bu proje askeri terminolojiden daha çok ekonomik kavramlar ve yeniden güvenin inşası üzerine olacaktır. 137 DİPNOT (1) Amerika’daki Siyasal Yapı, Lobiler ve Dış Politika, Arı Tayyer, İstanbul, Alfa yayınları, sf.39, 1997 (2) Amerikan İmparatorluğunun Yeniden İnşası, Donnely, Thomas, Chivi Yazıları, 2004 Sf.43. (3) Amerikan İmparatorluğunun Yeniden İnşası, Donnely, Thomas, Chivi Yazıları, 2004 Sf.40. (4) Yeni Muhafazakarlar, Editör Yanardağ Merdan, chivi yazıları, sf.140-141 (5) www.newamericancentury.org, September 2000 (6) Yeni Muhafazakarlar, Editör Yanardağ Merdan, chivi yazıları , sf.139 (7) Invading Iraq Not A New Idea For Bush Clique :4 Years Before 9/11, Plan Was Set (Irak'ı İşgal Etmek Bush Ekibi İçin Yeni Bir Fikir Değil: 11 Eylül'den 4 Yıl Önce Plan Hazırdı) ", Bunch William, Philadelphia Daily News, 27 January 2003 (8) PNAC’s Present Dangers as Blue Print for Bush Doctrine, Barry Tom, 31 October, 2002, http.//presentdanger.irconline.org.7frontier/2002/1031neocon-body.htm (9) Yeni Amerikan Yüzyılı, Özhan Taha, Yarın Dergisi, sf.3, 24 Şubat 2006 (10) Rebulding American Defenses Summary, completed by Stockbauer Bette, www.informationclearinghouse.info.article3249.htm (11) Yeni Muhafazakarlar, Editör Yanardağ Merdan, chivi yazıları , sf.173 138 KAYNAKÇA • Amerika’daki Siyasal Yapı, Lobiler ve Dış Politika, Arı Tayyer, İstanbul, Alfa yayınları, sf.39, 1997 • PNAC’s Present Dangers as Blue Print for Bush Doctrine, Barry Tom, 31 October, 2002,http.//presentdanger.irc.online.org./frontier/2002/103 1neocon-body.htm • Amerikan Militarizminin 21.yüzyıldaki İktisadı, Beams Nick, www.wsws.org.tr/2003/ • Invading Iraq Not A New Idea For Bush Clique :4 Years Before 9/11, Plan Was Set (Irak'ı İşgal Etmek Bush Ekibi İçin Yeni Bir Fikir Değil: 11 Eylül'den 4 Yıl Önce Plan Hazırdı) ", Bunch William, Philadelphia Daily News, 27 January 2003 • Amerikan İmparatorluğunun Yeniden İnşası, Donnely, Thomas, Chivi Yazıları , 2004 Sf.43. • www.newamericancentury.org, September 2000 • Yeni Amerikan Yüzyılı,Özhan Taha ,Yarın Dergisi , sf.3, 24 Şubat 2006 • Rebulding American Defenses Summary , completed by Stockbauer Rebulding American Defenses Summary , completed by Stockbauer Bette, www.informationclearinghouse.info.article3249.htm • Yeni Muhafazakarlar, Editör Yanardağ Merdan, chivi yazıları, sf.139 139 TÜRKİYE’DE İNANÇ TURİZMİ HAZIRLAYAN Merve KOÇOĞLU 140 1.GİRİŞ Ulusal sınırları hesaba katmaksızın dünyada meydana gelen teknolojik değişiklikler insanları bir araya getirmektedir. Yazının icadından bu yana, belki de 9,000 veya 10.000 yıl önce, dünya üzerindeki bazı yerler, farklı kültür, uygarlık ve dinler arasında oluşan yakın ilişkilere sahne olmuştur. Gerek ilk çağ medeniyetlerinin Anadolu'da gelişmesi gerekse Hristiyanlığın ilk dönemlerinde havarilerin, ortaçağda ise Musevilerin bulundukları ülkelerde karşılaştıkları ağır baskı ve yok etme politikaları sonucu bu topraklara sığınmış olmaları Türklerin kendi dini olan İslamiyet'e ait eserlerin yanı sıra çok sayıda sinagog ve kilisenin Anadolu'da yer almasına neden olmuştur. Milletimizin İslami anlayış paralelinde derin saygı ve hoşgörüsü içerisinde günümüze kadar ulaşan bu eserler Türkiye'yi diğer ülkelerden daha avantajlı duruma getirmektedir. Hristiyan, Musevi ve İslam dünyası için önemli olan inanç turizmi merkezlerinden büyük bir bölümü Türkiye'de bulunmaktadır. Şunu belirtmek gerekir ki turizmi kendi içinde ayırmak mümküm değildir. Deniz turizmi için gelen turistler inançları gereği kutsal yerleri ziyaret etmektedirler. Bu bağlamda tek başına inanç turizmi istatistiksel verilerine ulaşmak çok zor oldu. Ancak, bu konu da bana yardımlarını esirgemeyen Sayın Başaran Ulusoy’a şükranlarımı sunmak istiyorum. Makalemi yazmaktaki amacım ise inanç turizmi konusunda ülkemiz potansiyelinin farkına varılmasını sağlamak ve bu kaynakları kullanarak elde edebileceğimiz gelirler sayesinde ülkemizin refah seviyesini arttırmaktır. Bu vesileyle ülkemizin tanıtımını tüm dünyaya duyurarak, alternatif turizm çeşitlerine olabilecek ilgiyi arttırmayı hedeflemekteyim. 2.TURİZM Dünyadaki en büyük kitle hareketi olan turizm en basit tanımı ile; "Bir yerin tarihi ve doğal güzelliklerini görmek, 141 tanımak, eğlenmek ve dinlenmek için yapılan gezi”dir, ancak günümüzde ulaşım imkanlarının daha kolay ve ucuz hale gelmesi, insanların geride bıraktıkları ile kolayca haberleşmesini sağlayan kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması sayesinde; turizm kavramı "asıl yaşadığı yerin dışında başka bir yere eğlence, tatil, kültür, arkadaş ve akraba ziyareti, aktif spor, toplantı, görev, iş, öğrenim, sağlık, transit vb. amaçlarla seyahat etmenin doğurduğu olaylar bütünü" olarak terimler sözlüğündeki yerini almıştır. 78 Turizm insana özgü ve sosyal bir olaydır. İnsana özgü önemli bir olay olarak gündeme gelmiştir. İnsanlar birikimlerini herhangi bir kazanç amacı gütmeksizin turizm amacıyla harcamaktadır. Turizm önemli bir tüketim olayıdır. Milyonlarca insanı tüketici ve üretici olarak etkilemektedir. Kişilerin kendi serbest seçimleri esastır. İş, merak, din, sağlık ve spor, dinlenme, kültür ve özenme bu seçimi etkilemekte olan etmenlerden sadece bir kaçıdır. Televizyon, radyo, basın gibi kitle iletişim araçları; sinema ve benzeri sanatsal etkinlikler, okul ders kitapları başka ülkeleri ve kültürleri tanıma isteğini artırmaktadır. Turizm hareketinin tüketim boyutu çok önemlidir. Tüketici haklarının korunması, bununla ilgili ulusal ve uluslararası düzenlemeleri zorunlu kılması, konuyla ilgili uluslararası işbirliğini zorlaması, tüketici hakları ile ilgili olarak gündeme getirilen uygulamaların istismarının yarattığı sorunlar, bu sorunların çözümüne yönelik adımlar, harcamaların ülke ekonomisine katkı yapacak biçimde yönlendirilmesi gibi sorunları gündeme getiren önemli bir harekettir. 79 78 79 http://www.tdk.org.tr/terimler.html http://www.saglik.gov.tr/extras/temelcevreprojeler/turzİm_sa.ht ml 142 Tüketim ve pazar özelliği nedeniyle hem turist gönderen ülke açısından hem de turist kabul eden ülke açısından çok büyük grupları kapsamaktadır. Bu nedenle turizm önemli bir ekonomik faaliyettir. Endüstri ve ekonominin gelişmesi, kişi başına düşen milli gelirin artması, refah düzeyinin yükselmesi, insanların kendilerine ayırabilecekleri boş zamanların artması, turizmi hem sosyal hem de ekonomik bir hareket olarak ön plana çıkartmaktadır. 3. ÜLKEMİZDE TURİZM Turizm hakkında bu genel bilgiden sonra Türkiye’deki turizm çeşitleri incelendiğinde de görülmektedir ki, dünyanın herhangi bir ülkesinde bu denli çeşitliliğe rastlamak mümkün değildir. Türkiye'nin coğrafi yapısı, bitki örtüsü, yaban hayatı, avcılığa ve av turizmine ilgi duyanlara önemli bir potansiyel sunar. Çeşitli coğrafi özellikleri, coğrafi farklılığın getirdiği iklim çeşitliliği, Türkiye'yi dünyada benzerine az rastlanır bitki çeşitliliğine sahip kılmaktadır. Botanik turizmi için ülkemiz doğru adrestir. Ülkenin bütün bölgelere dağılmış, farklı yüksekliklerde, zengin flora ve faunaya sahip dağları ile Türkiye, doğa tutkunu, maceracı insanlar için önemli mekanların başında gelir. Dünyadaki diğer ülkelere göre mağara cenneti ülke konumunda olan Türkiye yaklaşık 40.000 adet mağarasıyla mağara turizmi ile ilgilenenlerin ilgisini çekmektedir. Kendine has coğrafya ve iklime sahip olan Türkiye'nin zengin yaşam kültürü içerisinde yayla turizmi önemli bir yer tutar. Yaz-kış üzerinde kar eksik olmayan yüksek dağlarıyla ve bu dağlarda kurulan kayak tesisleriyle Türkiye önemli bir kış turizm merkezidir. Zengin ve şifalı termal sulara sahip olan Türkiye, bir kaplıca cennetidir ve nitelikli tesisleriyle şifa arayanlar için en önemli adreslerden biridir. 143 Avrupa ve Asya'nın birleştiği bir yerde bulunan ülkemiz, toplantı ve kongrelere ev sahipliği yapabilecek pozisyonda olan nadir ülkelerden biridir. Son yıllarda hizmete giren uluslararası nitelikteki golf tesislerimiz ile dünya golf severlerini bir araya getirebilecek kalite ve prestijin buluştuğu bir merkez olmaya adayız. Nüfusunun büyük bir çoğunluğunu gençlerin oluşturduğu Türkiye, gerek yurt içinden gerekse yurt dışından gençlere ucuz tatil yapma olanağı veren tesis ve kamp merkezlerine sahiptir. Üç tarafı denizlerle çevrili Türkiye, olağanüstü güzelliklere sahip koy ve körfezleri, iyi donanımlı marinaları ile yatçılar için bir cennettir. Yamaç paraşütü, yelken kanat, balon gibi hava sporları meraklıları için keşfedilmesi gereken bir ülkeyiz. Uzun ve coşkun akan nehirlere sahip Türkiye, su sporları için ziyaretçilerine önemli bir akarsu turizmi potansiyeli sunmaktadır. Türkiye sularında bulunan önemli batıklar ve su altı mağaraları, dalıcılar tarafından keşfedilmeyi bekleyen hazineye sahiptir. Doğayı kuşların dünyasından tanımayı sağlayan kuş gözlemciliği turizmi bu alana ilgi duyanlara yaklaşık 450 çeşit kuş türüyle kapılarını açmaktadır. Tarih boyunca gerek çok tanrılı gerekse tek tanrılı dinlere ev sahipliği yapan Türkiye, her inançtan insanın görmesi gereken eserlere sahiptir. Ülkemiz, turizmin her alanında milyonlarca kişiye ev sahipliği yapabilecek kaynaklara sahiptir. Bu kaynaklara sahip çıkmak, onları korumak ve onlardan en iyi faydayı sağlamak bizlerin elindedir ve bu misyona sahip çıkmak hepimizin bu topraklara olan borcudur. 4. İNANÇ TURİZMİ İnsanların devamlı ikamet ettikleri, çalıştıkları ve her zamanki olağan ihtiyaçlarını karşıladıkları yerlerin dışına, dini 144 inançlarını gerçekleştirmek, inanç çekim merkezlerini görmek amacıyla yaptıkları turistik amaçlı gezilerin, turizm olgusu içerisinde değerlendirilmesi inanç turizmi olarak tanımlanabilmektedir. 80 Yeni bir alternatif turizm çeşidi olarak görülen inanç turizmi, insanların inançlarını sergileme amacıyla kutsal olarak nitelendirdikleri yerleri ziyaret etmeleriyle başlamıştır. Toplumsal ilgiyi yüklenen din hem tarihsel hem de çağdaş bir olgudur. Yaşayan dinlerin hemen hepsinde yılın belirli zamanları ayin niteliğinde ibadete ayrılmıştır. Örneğin Hindu dininde günahlarından arınmak için Ganj Nehri sularındaki toplu ibadeti, Vatikan da Papa'nın yönetiminde 24 Aralık'tan itibaren 1 hafta süren Noel ibadeti, Müslümanların Kurban Bayramı’nda Mekke'de yaptıkları toplu ibadet evrensel boyutlara ulaşmış ibadetlerdir. İbadetlerin mekana bağımlılığı kişileri o mekana yöneltmekte ve dolayısıyla kutsal mekanlar turizm çekiciliği oluşturmaktadır. Dinlerin ortaya çıkışından itibaren dini otoritelerin emirleri doğrultusunda kutsal yerlerin ziyareti, kişisel tercihlerin ötesine geçmiştir. Bunun sonucu olarak kutsal yerler yüz binlerce kişiye ev sahipliği yapmış ve kutsal yerlerin ziyareti kitlesel bir hareket olarak kendisini göstermiştir. Temelini dini inançların tatmininden alan inanç turizmi, dünya barışının ve kültürler arası iletişimin gelişmesinde de önemli rol oynamaktadır. Aynı dine mensup fakat dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan insanlar, dinlerinin kutsal mekanlarında bir araya gelerek dini inançlarını paylaşmanın yanı sıra birbirleriyle ve aynı dine mensup olsun veya olmasın yerel halkla sosyal ve kültürel anlamda bir etkileşim içerisine girerler. Bu noktada inanç turizmi, farklılıkların ve çeşitliliklerin ortaya çıkmasına ve bunlara dinsel hoşgörü, saygı, sevgi ve anlayışla bakılmasına katkı sağlayan evrensel bir kurum niteliğine sahiptir. 80 http://www.tdk.org.tr/terimler.html 145 Çağımızda üç büyük dinin buluşma yeri olan Anadolu, farklı inançların ve medeniyetlerin buluştuğu bir coğrafya üzerinde yer almaktadır. Bu özelliği ile Türkiye'de inanç turizmindeki mevsimsel özellik yani dini tören ve anma günleri tüm yıla yayılma özelliği gösterir. Dini turizmi diğer turizm çeşitlerinden ayırt etmek gerekir. Bu turizm çeşidinin dinamik bir özelliği seyahat süresince yapılan hareket alanının genişliğidir. Bu turizm motifine dahil ettiğimiz kimseler bu turizmin çeşidi içerisinde diğer turistik motivasyonlara da sahip olabilirler. Diğer bir deyişle seyahatin bir değil bir kaç amaç ve hedefi olabilir. Örneğin ekonomik ve politik seyahatte çoğu insanın amacı beraberinde tatil ve kültürel ağırlıklı aktivitelere de katılmaktadır. Somut bir örnekle konuyu güncelleştirecek olursak Kuşadası’na gemi ile gelen yabancıların günü birlik aktiviteleri arasında Meryem Ana Kilisesi ve Selçuk Müzesi’ni ziyaret etmek ve Artemis tapınağını görmek vardır. Bunun yanında turistler hem deniz ve güneşten faydalanırlar hem de Kuşadası’nda alışveriş amaçlı ziyaretler yaparlar. Bu ve buna benzer düşüncelerde açık olarak gösteriyor ki dini amaçlı turizm ile turizm çeşitlerini kültürel, tatil, ekonomik, politik ve alışveriş gibi birbirinden ayırt etmek oldukça zordur fakat dini turizmin en büyük özelliği seyahate katılanların hacı olmaları veya hacı olmak istemeleridir. Ülkemizin sahip olduğu ve üç büyük din için kutsal sayılan eserleri ve bu eserlerin neden kutsal olduğunu incelediğim de bilmediğimiz birçok eseri fark etme şansını yakaladım. Bu üç büyük dinin geliş sırasına göre öncelikli olarak Musevilik sonrasında Hristiyanlık ve son olarak İslam Dünyası için kutsal sayılan yerleri Turizm Bakanlığının verilerinden yararlanarak araştırdım. 4.1.MUSEVİLİK Musevilik ya da Yahudilik, Musa’ya izafetle bu adı almıştır. Yahudi, İbrani, Musevi ve İsrail terimleriyle de Musevilik dini kastedilir. Musevilik’in tek tanrıcılığın saf bir şekli 146 olduğu söylenmekle beraber O, yalnız başına ne bir mezhep ne bir ırk, ne de bir milliyettir.Yahudiler dünyanın en eski tarihi, dini topluluklarını meydana getirmişlerdir. Yaklaşık olarak İsa’dan sekiz asır kadar önce kurulmuştur. Çok eskiden beri Filistin’de yaşamış olan Yahudiler, Babil, Asur, Fenike ve Araplar gibi Sami ırktan gelirler. İsrail oğulları yaklaşık milattan 2 bin yıl kadar önce Romalılardan daha sonra Filistin adını verecekleri topraklara yerleşmişlerdi. Bölge de zaman için de güçlenen İbraniler hakimler döneminden sonra bir Yahudi Krallığı kurdular. Hz. Süleyman döneminde Yahudi Krallığı altın çağlarını yaşadı, Kudüs şehri Yahudilerin en önemli şehri haline geldi ve Hz. Süleyman Kudüs’e büyük bir mabed inşa etti. Bugün sadece Batı Duvarı’nın sağlam kaldığı mabede Türkçe’de Ağlama Duvarı denmektedir. Bunlardan Yehuda kabilesi sonradan ülkenin tamamını egemenliği altına aldı. Bu kabilenin adından türeyen Yahudilik ve Yahudi sözcükleri, sonradan Türkçe’de Musevilik ve Musevi sözcükleriyle karşılandı. Aslında Türkçe dışındaki dillerde Yahudi ve Musevi gibi iki ayrı kelime bulunmaz. Din bilimciler hatta tarihçiler bile Yahudiliğin bir millet, bir ırk veya bir din olup olmadığı konusunda görüş birliğine varabilmiş değillerdir. Tevrat’a dayanarak kendilerini Dünya milletleri arasından seçilmiş halk olarak gören Yahudiler, Sina’da bu kavmi kendi seçtiğini, Tevrat’ı Musa’nın şahsında onlara gönderdiğine inanırlar. Musevilikte bayram ve matem günlerinin tarihleri Musevi takvimine göre hesaplanır. En önemli bayram Roşaşana yani Yılbaşı Bayramı’dır. Ardından on gün sonra yirmi altı saat sürecek olan oruç günü gelir ki buna Kefaret Günü anlamına gelen Yom Kipur adı verilir. Kipur’dan sonra yedi gün süren Sukot yani Çardak Bayramı ve bir yıl içinde Tevrat’ın tüm bölümlerin okunmasının tamamlandığı ve yeniden başlandığı Simhat Torah, Aralık ayında Hanuka, MartNisan arası Babil’de zamanın Musevi Düşmanı Antisemit Haman tarafından Yahudilerin kıyıma uğratılması olayının son anda Ester tarafından engellenmesinin anısına 2 gün Purim, 147 Mısır’dan Musa’nın Moşe Rabenu önderliğinde ayrılıp kölelikten kurtulmasının kutlandığı Şavuot ve yaz aylarına denk gelen tapınağın yıkılması ve çeşitli talihsiz olayların anıldığı ve bir matem olan Tişa Beav önemli günlerdendir. 81 Museviler, Filistin ve Kudüs çevresinde yayılmışlardır. Tarih boyunca Anadolu, gerek ticaret gerekse zulüm ve baskıdan kaçma amaçlı yerleşen Museviler’e kapılarını açmış, onlara hoşgörülü davranmış ve ibadetlerinde özgürlük tanımıştır. Bunun en çarpıcı örneği Haydarpaşa Hemdat İsrael Sinagog’unun inşası sırasında yaşanmıştır. Haydarpaşa Tren İstasyonu’na çok yakın bir mesafede bulunan Sinagog ismini kuruluş öyküsünden alır. Sinagogun inşasına engel olmak isteyenler tarafından çıkartılan kargaşayı önleyen II. Abdülhamit'e bir şükran nişanesi olarak sinagoga Arapça harflerle aynı şekilde yazılan "Hamid" ve "Hemdat" (Şefkat) sözcüklerinden yararlanarak "İsrail oğullarının şefkati" anlamına gelen "Hemdat İsrael" adı verilmiştir. Geruş Sinagogu’nun inşa edilme sebebi ise XIV. yy. sonlarında İspanya'dan yurt dışı edilen ve Osmanlı İmparatoru II. Selim tarafından gönderilen kalyonlara bindirilerek Osmanlı İmparatorluğu'na kabul edilen Musevi topluluğunun Bursa'ya yerleştirilen ilk kafileleri için yaptırılmıştır. İbranice'de "kovulmuş" anlamına gelen Geruş adının sinagoga verilmiş olması, bu yönden anlam taşır. Günümüze son derece sağlam ve bakımlı olarak ulaşmış olup, Musevi cemaatinin ibadetine açık tutulmaktadır. Tarsus’ta yer alan Makam-ı Şerif Cami’nin doğusunda Danyal Peygamber’in kabri yer almaktadır. Bu nedenle camiye "Makam cami" ismi verilmiştir. Hz. Danyal, II. Babil Kralı Nebukadnesar zamanında yaşamış, Yahudileri Babil esaretinden ilmi ve kehanetleri ile kurtarmış bir peygamberdir. Rivayete göre; Nebukadnesar rüyasında İsmailoğulları’ndan gelecek bir erkek çocuğun kendi tahtını sarsacağını öğrenir. Bunun üzerine İsmailoğulları’ndan doğan erkek çocukların 81 http://tr.wikipedia.org/wiki/Musevilik 148 öldürülmesini emreder. Hz. Danyal doğunca ailesi onu dağ başında bir mağaraya bırakır. Mağarada bir erkek ve bir dişi aslan himayesinde, büyüyen Danyal delikanlı olunca kavmi arasına karışır. Bir kıtlık senesinde Tarsus'a davet edilen Danyal Peygamberin, Tarsus'a gelmesiyle birlikte bolluk meydana gelmiş bu nedenle Danyal Peygamber Babil'e geri gönderilmemiş, ölünce de Tarsus'ta şimdiki Makam Caminin bulunduğu yere gömülmüştür. XIV. yüzyılın başlarında yapılan Etz Ahayım Sinagogu’nun adı İbranice'de "Hayat Ağacı" anlamına gelmektedir. Osmanlı döneminde yapılan ilk sinagog olması nedeniyle önem taşımaktadır. Bursa'nın fethini gerçekleştiren Orhan Bey zamanında bir ferman çıkarılarak bu sinagogun 82 yapılmasına izin verilmiştir. Museviliğin yığılma noktası Anadolu olmamıştır. Fakat tarih boyunca Musevilere göstermiş olduğumuz hoşgörü ve ibadet özgürlüğünden dolayı topraklarımız onlar için ziyaret merkezi haline gelmiştir. 4.2. HRİSTİYANLIK Hz. İsa, genel kabule göre Milad’dan önce (MÖ. 6) doğmuştur. Doğum yeri olan Filistin, Roma İmparatorluğu’nun egemenliği altında idi. Hz. İsa Yahudi bir toplum içerisinde ve o soydan birisi olarak doğmuştur. Roma İmparatorluğu’nda yaygın olan din Putpereslik’tir. Şekilciliğe saplanmış ve paramparça olmuş, tek tanrı inanışına sahip Yahudiler bir kurtarıcı, Mesih beklemektedirler, ancak, muhtemelen 30 yaşında Allah’ın dinini tebliğe başlayan Hz. İsa’ya Yahudiler iman etmedikleri gibi ona şiddetle karşı koydular. Çok az inananlar arasında Hz. İsa 12 tanesini kendisine havari yani arkadaş olarak seçti. Üç yıl kadar Yahudileri (İsrail oğullarını) imana çağıran Hz. İsa, kurtarmaya çalıştığı toplumun http://www.turizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892 433CFF679A66406202CCB0AFA4D30516C5690 82 149 komplosuyla karşılaştı. Tam öldürülme anında doğumundakine benzer bir mucize ile, Alemlerin Rabbi Hz. İsa’yı göğe yükseltti. Hristiyanlık, biz Türkler için yeni bir din değildir. Hristiyanlık'ın ilk başlarından bu yana çeşitli dönemlerde Türkler İsa inancı ile karşılaşmış ve Hristiyan olmuşlardır. "Hristiyan" sözcüğü ilk olarak İ.S. 40'lı yıllarda Antakya'da kullanılmıştır. Bilindiği gibi yaklaşık olarak iki bin yıl kadar önce Orta Doğu’da gelişen bu inancın ilk yaygınlaştığı yer bizim yurdumuzun bir bölümü olan Anadolu'dur. Daha sonra Trakya ve Avrupa'ya yayılmıştır. Günümüzde Moldova'da yaşayan Gagavuzlar büyük bir Türk-Hristiyan topluluktur. Ayrıca diğer Türk soylu topluluklardan olan Peçenekler ve Hazarlar da geçmişte büyük gruplar halinde Hristiyan olmuşlardır. Türkiye Türklerinden Hristiyanlık'ı seçenler de tarihte hep var olmuştur. Ayrıca günümüzde diğer Türk soylu ülkeler olan Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan gibi ülkelerde de Azeri, Kazak ve Türkmen kiliseleri vardır. 83 Türkiye'de Hristiyan dünyası için kutsal kabul edilen pek çok mekan bulunmaktadır. Aksaray’da yer alan Aziz Gregorius Kilisesi Ortodoks alemi için büyük önem taşımaktadır. M.S. 385 yılında kapalı haç planında inşa edilmiştir. Aziz Anargiros kilisesi de kapalı haç planındadır. Günümüzde Vatikan'dan buraya gelip hacı olanlar vardır. Yortu günü olan 1 Kasım günleri kilisede hastalar büyük bir tören düzenleyerek sabahlara kadar dua etmektedir. Türkiye'nin en yüksek dağı olan Ağrı Dağı eskiden beri bilginlerin, dağcıların, serüvencilerin ilgisini çekmiş ve birçok hikaye, türkü ve efsaneye konu olmuştur. İncil’e göre; Nuh Peygamber zamanında yeryüzünü kötülükler kaplamıştır. İnsanlara bir ders vermek amacı ile Tanrı, Nuh'a bir gemi 83 http://www.hristiyanlik.tc.gs/ 150 yapmasını emretmiştir. Gemiye, Nuh Peygamber, eşi, oğulları, oğullarının eşleri ile yeryüzünde bulunan bütün canlı türlerinden birer çift alarak binecektir. Nuh Peygamber, Tanrı’nın emri doğrultusunda gemiyi yapar ve canlılarla beraber gemiye girer. Çıkan tufan sonucunda gemidekilerin dışında kalan tüm canlılar yok olur. Suların çekilmesi ile gemi, Ağrı Dağı'na oturur ve içindeki canlılar gemiden ayrılarak yeryüzüne dağılır. Bu yönüyle dini açıdan çok özel bir dağdır. Hristiyan dünyasında Noel Baba diye bilinen Aziz Nicolaus'un piskoposluk ettiği Aziz Nicolaus Kilisesi Antalya’da yer almaktadır. Her yıl burada 6 ve 8 Aralık tarihleri arasında Uluslararası Noel Baba Festivali düzenlenmektedir. İznik’te yer alan Ayasofya Müzesi Hristiyanlarca önem taşıyan 7. Ekümenik Konsül toplantısının yapıldığı yerdir. Hristiyanlarca büyük önem taşıyan Konsül toplantılarının ilkinin yapıldığı yer olan Senatus Kilisesi ise İznik’te yer almaktadır. Denizli’de yer alan Laodikya Kilisesi İncil'in son Babı'nın Vahiy bölümünde zikredilen yedi kiliseden biridir. Hatay’daki St. Pierre Kilisesi’nin dünyanın ilk kilisesi olduğuna inanılır. Ayrıca tarihte ilk defa bu kilisede Hz. İsa'nın dinini tanıyanlara "Hristiyan" denmiştir. Kilise, Hz. İsa'nın 12 havarisinden biri olan St. Pierre'nin Hz. İsa'nın ölümünden sonra Hristiyanlığı yaymaya çalıştığı önemli bir dini merkezdir. 1963 yılında Papaz VI. Paul tarafından hac yeri olarak ilan edilmiştir. Her sene 29 Haziran günü burada tören düzenlenir. St. Simon Manastırı’nda St. Simon 20 m yüksekliğindeki taş sütun üzerinde 45 gün yaşadığı rivayet olunur. Bu durum Guinness Rekorlar Kitabı’na bir rekor olarak kaydedilmiştir. İskenderun’da yer alan Markirkos Ortodoks Kilisesi her yıl 5-6 Mayıs'ta kutlanan Hıdır İlyas şenliklerine sahnedir. Mersin’de yer alan Eshab-ı Kehf Mağarası Hristiyanlarca kutsal sayılır. Eshab-ı Kehf Mağarası'na ait şöyle bir efsane halk arasında anlatılır. Mitolojik tanrılara inanışın yavaş yavaş gücünü kaybettiği dönemlerde tek tanrıya inandıkları için eziyet görmekten kaçan Hristiyan dinine mensup (Seliha, 151 Mekseline, Meslina, Mernuş, Sazernuş, Debernuş ve Kafetatyuş adında) yedi genç, putperestliğe dönmeyi kabul etmediklerinden kralın huzuruna çıkarılmışlar. Kral, putperestlik dinine bağlı kalmalarını aksi takdirde kendilerini öldürteceğini söyleyerek birkaç günlük zaman vermiş. Yedi genç ölümden kurtulmak için verilen süreden faydalanarak Kıtmir isimli köpeği de yanlarına alarak kaçmışlar ve mağaraya sığınmışlar. Allah tarafından kendilerine 300 yıl bir uyku verilmiş. Bunlardan ilk uyanan yiyecek almak için kente gitmiş ama elinde bulunan zamanı geçmiş para yüzünden yakalanmıştır. Yakalayan onunla birlikte mağaraya geldiğinde yedi yavru kuşun tünediği bir yuvadan başka bir şey görmemiştir. Bu nedenle burası Yedi Uyurlar Mağarası diye de anılır. Tarsus’ta yer alan St. Paul Kuyu suyunun şifalı olduğuna inanılır. Günümüzde turistlerin yoğun ilgisini çeken bu kuyu suyunun kutsal olduğuna inanılmaktadır. Hristiyanlık dönemine ait kutsal bir sit alanı olan Meryemlik Silifke’de yer alır. St. Paul'un öğrencisi Aya Tekla'nın yaşamının son yıllarını buradaki mağaralarda geçirdiğine ve yöre halkına Hristiyanlığı yayıp mucize yarattığına inanılmaktadır. Ölümünden sonra Hristiyanlarca "Şehitlik" olarak kabul edilmiş ve hac merkezi olmuştur. 84 Dünyanın 8 harikasından biri sayılan Ayasofya, sanat tarihi ve mimarlık dünyasının bir numaralı yapısı hüviyetindedir. Bu yaşta ve bu ebatta zamanımıza gelebilmiş ender eserlerdendir. Orijinal adı Hagia Sofia olmasına rağmen biz Ayasofya demekteyiz. İmparator Justinyen “Adem’den beri hiçbir devirde görülmemiş ve görülmeyecek” bir ibadethane yapmak için harekete geçmiştir. Hristiyanlık aleminin bu en büyük kilisesi beş yılda tamamlanarak, 537’de merasimlerle açıldı. İmparator hiçbir masraftan kaçınmayarak devlet hazinesini mimarların önüne saçmıştır. Justinyen devrinde http://www.turizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892 433CFF679A66406202CCB0AFA4D30516C5690 84 152 Ayasofya bir zevk ve gösteriş ürünü olarak ortaya çıkmış, sonraki devirlerde ise bir efsane ve sembol olarak kabul edilmiştir. Bin yıl süre ile aşılamayan ölçüleri yanında finans zorlukları ve teknik yetersizliklerden ötürü efsanevi görülmüş, böyle bir yapının ancak kutsal kuvvetlerin yardımı ile yapılabileceği zannedile gelmiştir. Ayasofya her devirde hazineler dolusu sarflar yapılarak ayakta tutulabilmiştir. Türklerin şehri 1453 yılında fethetmeleri, harap durumdaki Ayasofya’nın derhal camiye çevrilerek kurtarılmasına sebep olmuştur. Ayasofya 916 yıl baş kilise ve 477 yıl cami olarak, aynı tanrıya inanan iki değişik dinin hizmetinde olduktan sonra Atatürk’ün emri ile müze yapılmıştır. İstanbul'un güneyindeki Büyükada'nın tepesinde bulunan Aya Yorgi Kilisesi, her yıl Nisan ve Eylül aylarının yirmi üçünde binlerce insan tarafından ziyaret edilmektedir. Büyükada'nın Yüce Tepesi'ndeki tarihî Aya Yorgi Kilisesi, efsaneleri ve hikâyeleriyle yerli yabancı, Müslüman ve gayrimüslim sayısız insanın ilgisini çekmiş ve çekmektedir. Efsaneye göre Aya Yorgi Kilisesi, Prens Adaları'nın en büyüğü olan Büyükada'nın en yüksek tepesi Yüce Tepe'de 6. yüzyılda, Bizans döneminde yapılmıştır. O dönemde Yorgi'nin (Aziz Yoryeus) adını alan kilise, 4. Haçlı Seferi sırasında yağma edilerek yakılıp, yıkılmıştır. Bu olay sırasında kilise rahipleri, Haçlıların eline geçmemesi için Aya Yorgi ikonasıyla adak çıngıraklarını toprağa gömmüşler; yağmurdan korumak için ise kutsal masayı üzerine kapatmışlardır. Böylece adanın tepesindeki efsane başlamıştır. Bu olaydan altı yüzyıl sonra Aziz Yoryeus, adada yaşayan bir çobanın rüyasına girmiş. Aziz Yoryeus'u üç gece üst üste rüyasında gören çoban, adanın tepesine, Aya Yorgi Kilise'sine doğru yürümüş. çobana, bastığı bir yerde zil sesi duyacağını ve burayı kazdığında kutsal ikonaları bulacağını söyleyen Yoryeus haklı çıkmış ve genç çoban, zil sesini duyması üzerine toprağın içinden altı yüzyıl sonra kutsal ikonaları ve adak çıngıraklarını çıkarmıştır. Hiçbir ulaşım aracının kullanılmadığı bu eğimli ve uzun yokuşta insanlar hem yürüyor, hem de dileklerinin gerçekleşmesi için çalılara ipler ve bez parçaları bağlıyor. Bu kilise Hristiyanlar’ın 2 haç noktasından biri kabul edilir. 153 Hristiyan inancına göre Kiliseye yürüyerek çıkan insanlar yarı hacı sayılır, tam hacılık ise Efes’te ki Meryem Ana Kilisesinin ziyareti ile gerçekleşmektedir. 85 Aya İrini Kilisesi Bizans’ın ilk kilisesidir. Penelope adında bir Azize, Hristiyanlık’ı yaymaya çalışır. Putperestler tarafından yılanlarla dolu bir kuyuya atılır; ölmez. Taşlanır, atlara bağlanıp sürüklenir; yine de ölmez. Mucizelerin sonunda putperestler Hristiyan olur; İrini ise bir azize. İmparator Konstantin, bu olağanüstü olay üzerine yaptırdığı tek tanrılı dinin ilk mabedine Aya İrini adını verir. Aya İrini, Osmanlı’nın ilk müzesidir. 86 Fener Rum Patrikhanesi, Ortodoks Rumlarının en kutsal mekanıdır. Patrikhane'de ayrıca Rus Ortodoks cemaatinin elinde kalmış değerli dini eşyalar mevcuttur. Patrik tahtı üzerine İncil konan iki masa bunlara örnektir. Tahtın ünlü Patrik ve Aziz İoannes Hrisostomos'tan kaldığına inanılmaktadır. İzmir’de yer alan İzmir Kilisesi İncil'de adı geçen yedi kilisenin ikincisidir. Hz. İsa’nın arkadaşı ve havarisi olan St. Jean Hz. İsa'nın çarmıha gerilişinden sonra Meryem Ana’nın Kudüs'te kalmasını sakıncalı bulduğundan onu yanına alarak Kudüs'ten kaçırmış ve Selçuk’ta yer alan Meryem Ana Evi’ne götürmüştür. Hz. Meryem'in tam 101 yaşına kadar Bülbül Dağı’ndaki bu yerde yaşadığı ve burada öldüğü bilinir. Hristiyanlık’ın yayılmasından sonra Hz. Meryem'in bulunduğu bu yere Hristiyanlarca "Haç" şeklinde bir kilise inşa edilmiştir. Bu ev papalık tarafından 1967 yılında Hristiyanlık’ın kutsal bir yeri ilan edilmiştir. Burada 15 Ağustos’u izleyen ilk pazar günü ayin yapılır ve gelenler hacı olurlar. İncil'de adı geçen yedi kiliseden kesin olarak yeri bilinen tek kilise olan Bergama Kilisesi İzmir Bergama’da yer almaktadır. 85 http://www.derki.com/sayfalar2/ayayorgi.html http://www.istanbul.net.tr/istanbul_muzeler_detay.asp?id=72 86 154 Karaman’da yer alan Derbe Kilisesinin Efes'teki Meryem Ana Kilisesi'nden 14 yıl önce kurulan ilk Hristiyan kilisesi olduğu söylenmektedir. Yine Karaman’da yer alan Kızıl Kilise Hristiyanlar’ın önemli ibadet merkezlerinden biridir. Kırşehir’de yer alan Derefakılı Kilisesi Hristiyanlığın ilk kiliselerindendir. Konya da yer alan Sille Siyata Manastırı dünyada kurulan ilk manastırlar arasındadır. Yine Konya’da yer alan Haghia Eleni Kilisesi Anadolu'daki ilk Hristiyan kiliselerindendir. Alaşehir’de yer alan Philadelphia Kilisesi, Manisa Salihli’de yer alan Sardis Kilisesi ve Thyatira Kilisesi’nin İncil'de adı geçen 7 kiliseden üçüncüsü olduğuna inanılmaktadır. Mardin’de yer alan Deyr Ul Zaferan Manastır’ının içinde tarihi bir İncil ve kutsal taş bulunmakta, ilk tıp fakültesinin de burada kurulduğu söylenmektedir. Şanlıurfa’da yer alan Der-Yakup Kilisesi’nin Hristiyanlık dininin doğuşundan sonra yaptırılan ilk kiliselerden olduğu bilinmektedir. Yine Şanlıurfa’da yer alan İsa Kilisesi Hristiyanlık tarihinin ilk kiliselerinden olup M.S. 38 yılında Süryaniler tarafından yapılmıştır. Evliya Çelebi Hz. İsa'nın Urfa'ya geldiğini ve bu kiliseyi ziyaret ettiğini, bu nedenle buraya İsa Kilisesi (Deyr-i Mesih) denildiğini yazmaktadır. Trabzon Maçka’da yer alan Sumela Manastırı Karadeniz bölgesinin en eski Hristiyan tapınağıdır. Doğanın eşsiz güzellikteki bir yerinde çok ilginç bir yapıya sahip olan manastır çeşitli devirlerde yapılan duvar ve tavan süslemelerinden oluşmaktadır. Karadeniz Ereğlisi’nde yer alan Cehennemağzı Mağaraları Yunan Mitolojisine konu olmasıyla birlikte, Hristiyanlık’ın yasak olduğu dönemlerde gizli yapılan tapınmalar için kullanıldığı sanılan ilk ibadet merkezlerinden biridir. 87 87 http://www.turizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892 433CFF679A66406202CCB0AFA4D30516C569 155 Ülkemizin çeşitli kültürleri bir arada toplamasının en önemli sebebi Anadolu topraklarının tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmasıdır. Bu sebeple dinlerin doğuşuna ve yayılışına da sahne olmuştur. Hristiyan inancının ilk olarak yaygınlaştığı yerin ülkemiz olması sebebiyle oldukça zengin eserlere sahibiz. 4.3.İSLAMİYET İslam, dünyadaki büyük dinlerin en gencidir. Peygamberi Hazreti Muhammed’dir. Diğer büyük dinler gibi Ortadoğu merkezli olan İslam geniş bir coğrafyada çeşitli ülkeler, kültürler ve milletler üzerinde etkili olmuştur. Araplar dışında İslamiyet’i benimseyen başlıca milliyetler Türkler, Farslar, Hindular’dır. Türklerin İslamı benimsemesi Türklerin batıya yönelik göç ve fetih hareketi ile örtüştüğü için Türkler Avrupa ve Batı’ya İslamı tanıtan, getiren millet olmuştur. Türk İslam’ının temel taşları, Türklere özgü bir kavrayış ve inanç farkının ortaya çıkması, Yesevi, Hacı Bektaş, Mevlana, Yunus felsefesiyle simgelenen tasavvuf kuşağına dayanır. Burada Türklerin İslam’ı kavrayışı, büyük dinlerin Ortadoğu köklerinden farklı olarak Tanrı korkusu ve ceza disiplini üzerine değil, Tanrı sevgisi ve tüm yaşamı, doğayı kucaklayan coşkulu bir temele oturur. 88 Ülkemizin sahip olduğu ve Müslümanlar için önem arz eden eserlerimiz ve kaynaklarımızdan bahsedecek olursak Aksaray’da yer alan Dünya Türk kültür ve medeniyetinin oluşumuna büyük katkılar sağlamış, gönül adamı olan Yunus Emre’nin türbesinden bahsetmek mümkündür. Bursa’da yer alan Ulu Cami’nin şadırvanının inşası ise ilginç bir öyküye sahiptir. Şadırvanın yapımı ile ilgili rivayete göre; Ulu Caminin yapımı için bazı yerlerin kamulaştırılması gerekir. Şadırvanın bulunduğu yer ise bir Musevi kadına aittir. Arazisini vermek istemeyen Musevi kadın bir gece rüyasında tüm insanların aynı yöne koştuklarını görür. Merakla nereye 88 http://tr.wikipedia.org/wiki/Islam 156 gittiklerini sorar "Cennete!" cevabını alır. O da koşmak ister ama arazisini vermediği için ona engel olurlar. Bu rüyadan çok etkilenen Musevi kadın ertesi gün arazisini, şadırvan yapılması koşulu ile verir. Caminin inşası sırasında nakit zorluğu çekilip yarım bırakılınca Hristiyan ve Musevi cemaatler maddi katkıda bulunmuş, bunun üzerine Müslümanlar da şükranlarını belirtmek için David'in Yıldızı ve Haç işaretlerinin oyulduğu taşları caminin pencereleri üzerinde kullanmışlardır. Diyarbakır’daki Ulu Cami ise İslam dünyasında beşinci Harem-i Şerif olarak bilinmektedir. Avlusundaki şadırvanları, çeşitli devirlere ait kitabeleri yönünden büyük değer taşıyan bu ilk İslam yapısı, kara taşlarla inşa edilmiştir. Anadolu'nun en eski camisi olan Ulu Cami, Şam'daki Ümmiye ve Emevi camilerine benzemektedir. Tarsus’ta yer alan Eshab-ı Kehf Mağarası. Kuran-ı Kerim'de Kehf suresinde yer alan bu mağara Müslümanlar ve için kutsal sayılır. Eyüp Sultan Cami fetihten sonra İstanbul'da yapılan ilk camidir. Cami’nin içerisinde yer alan Eyüp Sultan Türbesi’nde Mekke'ye gelerek İslamiyet'i ilk kabul eden ve Hz. Muhammed'in bayraktarlığını yapan Halit Bin Zeyd (Hz. Eyüp) yatmaktadır. İstanbul kutsal emanetler şehridir. Hz. Muhammed’in hadislerinde de yer almıştır. Fatih ilçesinde Hırka-i Şerif Camisinde Hz. Muhammed’in sakalı ve hırkası, Topkapı Sarayı’nda da ise ilk el yazması Kuran’ı Kerim bulunmaktadır. Konya’da yer alan Mevlana Türbesi ve Dergahı dini ve sosyal işlevli mimari eklemeler yapılarak günümüzdeki şekliyle bir Mevlevi dergahı haline getirilmiştir. Müzede Mevlana ve diğer Mevlevilere ait veya çeşitli yollarla dergaha gelmiş değerli yazmalar, hat ve tezhip örnekleri, maden cam ve ahşap eserler ile Mevlevi musikisi enstrümanları, halı ve kilimler sergilenmektedir. Mevlana'nın ölüm yıldönümlerinde, Şeb-i Aruz (Düğün Günü) olarak adlandırılan günlerde havuz 157 etrafında sema töreni yapılır. Hz. Mevlana, ölümü Tanrı’ya kavuşma yani düğün olarak tanımlandığından bu günler de düğün olarak değerlendirilir. Hz. Mevlana her şeyden önce tam bir insan dostu, barış taraftarı ve büyük bir yol göstericidir. Ünlü bir Türk-İslam düşünürüdür Hacı Bektaş Veli. Dergahı ve türbesi Nevşehir’de bulunmaktadır. Hacı Bektaş Veli, Anadolu'daki Türk-İslam birliğinin sağlanmasına yardımcı olmuştur. Siirt’te yer alan Veysel Karani Türbesi her yıl 16-17 Mayıs günlerinde Veysel Karani'yi anma amaçlı binlerce kişinin ziyaret akınına uğrar. Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed’in aşkıyla yanan Karani annesinden izin alarak Efendimizi ziyaret etmek için Medine’ye gider fakat kendisini göremeden geri döner. Bu olaya üzülen Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed kendi hırkasını Karaniye gönderir. Hz. İbrahim, Şanlıurfa’da Mevlid-i Halil Cami avlusunun güneyinde bulunan mağarada doğmuştur. Rivayete göre devrin hükümdarı Nemrut, bir rüya görür. Sabah rüyasında gördüklerini müneccimlerine anlatır. Müneccimlerin "Bu yıl doğacak bir çocuk senin saltanatına son verecektir" demesi üzerine Nemrut, halkına emir salarak o yıl doğacak bütün erkek çocukların öldürülmesini ister. Sarayın putçusu Azer'in Hanımı bu mağarada gizlice Hz. İbrahim'i dünyaya getirir. Hz. İbrahim 7 yaşına kadar bu mağarada yaşamıştır. Hz. İbrahim'in doğduğu mağaranın içerisinde bulunan suyun, şifalı olduğuna ve birçok hastalığı iyileştirdiğine inanılır. Balıklı Göl, içindeki balıklar, etrafındaki asırlık çınar ve söğüt ağaçları ile tabii bir akvaryum görünümündedir. Göller, Ayn-ı Zeliha ve Halil-ür Rahman olmak üzere iki tanedir. Hz. İbrahim Peygamber, devrin hükümdarı Nemrut ve halkının taptığı putlarla mücadele etmeye ve onları kırıp parçalayarak tek tanrı fikrini savunmaya başlaması üzerine Nemrut tarafından bugünkü Şanlıurfa Kalesi'nden ateşe atılır. Bu esnada Allah tarafından "Ey ateş İbrahim'e karşı serin ve selamet ol" emri üzerine ateş suya, odunlar da balığa dönüşür. Hz. İbrahim'in düştüğü yere "Halil-ür Rahman Gölü" denilir. Nemrut'un evlatlığı Zeliha’da, Hz. İbrahim Peygamber'e aşık 158 olur. Hz. İbrahim Peygamber için babalığı Nemrut'a yalvarır. Hz. İbrahim'in ateşe düştüğünü görünce Zeliha da kendini ateşe atar. Zeliha'nın düştüğü yere de Ayn-ı Zeliha Gölü denir. Hz. Eyyüp peygamberin, M.Ö. 2100 yılında Suriye'de Şam ile Ramla arasında üst diyarı denilen ülkenin Desniye köyünde dünyaya geldiği rivayet edilmektedir. Cüzzam hastalığına tutulan Eyyüp Peygamber, Rahime adlı karısı ile mağarada çile çekmeye devam ederek Allah'a ibadetten vazgeçmez. Bütün ıstıraplarına rağmen Allah'a asi olmaz. Sonunda, Eyyüp Peygamber imtihanı kazanır, Allah tarafından belirtilen şifalı su ile yıkanarak iyileşir, hanımı ile kendisine mal ve evlat ihsan edilerek daha sonra uzun müddet yaşar. Şanlıurfa merkezinde bulunan Hz. Eyyüp Peygamber’in çile çektiği mağara, Eyyüp Peygamber Makamı olarak ziyaret 89 edilmektedir. İslamiyet ülke topraklarımızda doğmamasına rağmen, İslamı kabul eden ilk topluluklardan olmamız ve tarih boyunca dinimize sahip çıkmamız sebebiyle Müslümanlar için önemli olan birçok eserlere sahibiz ve özellikle sınır komşularımızdan olan İran, Irak ve Suriye’den birçok Müslüman bu eserlerimize ilgi göstermekte ve ziyaret etmek istemektedir. 5. İNANÇ TURİZİMİNDE PAYIMIZ Turizmin en önemli niş pazarlarından birisi olarak kabul edilen inanç turizminde büyük bir potansiyeli olan Türkiye, küresel merak ve ilginin gittikçe arttığı bu alanda her geçen gün daha fazla dikkat çekmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) Yabancı Ziyaretçiler Çıkış Anket’i sonuçları gösteriyor ki Türkiye’ye dini maksatlarla gelen yabancı ziyaretçi sayısında artış olmaktadır. Tüm dünya ülkeleriyle ülkemizi kıyasladığımızda bu denli önemli 89 http://www.turizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892 433CFF679A66406202CCB0AFA4D30516C569 159 kaynaklara sahip olmamıza rağmen inanç turizmi pastasından aldığımız pay oldukça azdır. Aynı anket sonuçları, Türkiye’ye gelen her 1000 yabancı ziyaretçiden yaklaşık 6’sının dini maksatlarla geldiğini ortaya koyuyor. Türkiye’ye dini maksatlarla gelen yabancıların yüzde 69’u organize turları tercih ediyor. Bu oran, Türkiye’ye dini amaçlarla gelenlerin tatil amacıyla gelenlerden sonra organize turların kullanımına en çok rağbet eden kesim olduğunu gösteriyor. TÜİK Yabancı Ziyaretçi Anketi sonuçlarına göre 2005 yılında Türkiye’ye dini maksatlarla gelen ziyaretçi sayısı içinde Bulgaristan 32 bine yaklaşan ziyaretçi sayısı ile ilk sırada yer alırken, onu 10 bin 611 kişi ile Yunanistan izliyor. İngiltere ise 6 bin kişi ile üçüncü sırada yer alıyor. DİNİ AMAÇLARLA EN ÇOK GELEN MİLLETLER 31.881 BULGARİSTAN YUNANİSTAN İNGİLTERE ALMANYA GÜRCİSTAN FRANSA RUSYA DİĞER TOPLAM 160 10.611 6.046 5.941 2.864 2.349 2.133 44.685 106.710 Milliyetler içinde geliş nedeni olarak dini inançlarını gösterenlerin başında ise Güney Koreliler geliyor. Türkiye’ye bu ülkeden gelen her on kişiden yaklaşık 1’i (%9,3) bu nedenle geldiğini belirtiyor. Güney Korelileri Yunanlılar yüzde 2.4 ve Bulgarlar da yüzde 2 oranla takip ediyor. 90 Dini ve kültürel amaçla en çok gelen milletleri ve kişi sayısını tablo halinde ifade edecek olursak; KÜLTÜREL AMAÇLARLA EN ÇOK GELEN MİLLETLER ALMANYA 301.598 İNGİLTERE 105.981 HOLLANDA 102.199 FRANSA 93.486 BELÇİKA 53.885 YUNANİSTAN 48.846 BULGARİSTAN 35.485 DİĞER 568.602 TOPLAM 1.310.082 Kaynak: TÜİK 90 TÜRSAB Ar-Ge Departmanı / Mayıs 2006 161 6.SONUÇ Turizm ekonomi için önemli dallardan biridir. İçerisinde yatırım, hizmet, kültür, eğitim öğeleri bulunmaktadır. Yatırım, genel alt yapı yatırımı, özgül alt yapı yatırımı, üst yapı yatırımlarını gerektirir. Kişiler, kuruluşlar ve ülkeler için önemli bir gelir kaynağı oluşturmaktadır. Birçok ülke için turizm, dış ticaret ve ödeme dengelerini düzeltici önemli bir faktör olarak gündeme gelmektedir. Turizm ülke kalkınmasında önemli bir potansiyeldir. İş alanı yaratmakta, kişiler ve ülkeler arası ilişkilerin gelişmesine katkıda bulunmaktadır. Turizm önemli bir çevresel olaydır. Turizmin kazanç potansiyeli, ekonomik boyutları, turistik bölgelerin kısa sürede yapılaşma ve kentleşme sürecine girmesine neden olmaktadır. Yerleşim alanlarının hızla genişlemesine de yol açabilmektedir. Türkiye, semavi dinlere ait bütün önemli eserleri ve tarihi değerleri bir arada barındıran istisnai bir ülkedir. Bu potansiyeli turizme kazandırmak ve inanç turizmini geliştirmek için bu yerler koruma altına alınmalı, ihtiyaç duyulduğu taktirde restorasyon çalışmaları yapılmalıdır. Bunun yanı sıra çevre düzenleme çalışmaları sürdürülmelidir. Din ve tatil amaçlı turizm iç içe kullanılan kavramlardır. Ülkemizde nerede dini amaçlı merkezler varsa hemen yakınında turistlere yönelik işletmeler mevcut olmalıdır. Özellikle, günübirlik ziyaretlerde temel ihtiyaçların sağlanacağı, yeme-içme ihtiyaçlarının giderileceği, gerekli hallerde insanların dinlenebileceği mekanların yapılması, buralara yönelik turizm trafiğini cazip ve sürekli hale getirecektir. Ayrıca buralarda yaşayan yerel halka inanç turizmi merkezleri yakınlarında ticarethaneler açabilmeleri için gerekli alt yapılar sağlanmalıdır. Böylece bu merkezlerde yaşayan yerel halk için ekonomik anlamda bir kaynak oluşturulmuş olup, buralardan yoğun bir şekilde büyük şehirlere olan göç engellenmiş olacaktır. 162 İnanç turizmi açısından önemli bir potansiyele sahip olan illerimizde ağırlıklı olmak üzere alternatif tur programları hazırlanmalı ve bu programlar tüm dünyaya duyurulmalı. Bu üç büyük din için önemli olan günlerde ise özel tur programları ve organizasyonlar yapılmalıdır. Turizm hareketi ülkeler arası ticari rekabetten kolayca etkilenebilir. Reklam, hatalı haber yayma, ülkeler arası politik rekabet amacıyla kullanılan diğer yöntemler turizm hareketi için de söz konusu olabilir. Amaçlı olarak ülkelere yönelik propaganda çalışmaları turizm hareketinin yön değiştirmesine, kişilerin kaçınmasına yol açabilir. Bu durum ülkelerin ekonomik açıdan dar boğazlara girmesinde önemli bir etmen olabilir. Bu derece önemli problemlerle karşılaşmamak için projelerimiz özenle hazırlanmalıdır. İnanç turizmi tanıtım için özel internet siteleri tasarlanmalı ve bu siteler mümkün olduğunca çok millete hitap etmeli ve onların dillerini içermelidir. Tabi ki ülke tanıtımımız için sadece medya araçlarıyla TV, radyo, dergi vs. yetinilmemelidir. Ülkemizi tanıtmayı amaçlayan gezi programları düzenlenmelidir. Tüm dünyadan basın mensupları, turizmi kendine meslek edinen tüm gruplar, seyahat acente sahipleri ya da çalışanları, ülkelerin turizm ile ilgilenen tüm bürokratları ve hepsinden önemlisi tüm dünyadaki önemli din adamlarının hep birlikte katılabileceği tanıtım turları organize edilmelidir. Tek tanrılı dinlerin Asya'dan doğması ve Orta Çağ'dan bu yana kabul edilen mukaddes yerlerin jeopolitik konumdan dolayı köprü görevi gören Anadolu'da yaygınlaşması Türkiye'yi diğer ülkelerden daha avantajlı duruma getirmektedir. Ülkemiz üç kutsal din için önemli eserlere sahip olan nadir ülkelerdendir. Maalesef, farkında olmadığımız ve bizler için önemli bir gelir kaynağı olabilecek inanç turizmine gerektiği kadar özen göstermemekteyiz. Turizm hareketinin sahip olduğu ekonomik potansiyel, gelişmekte olan ülkelerde turizm sektörünün diğer sektörlerden daha hızlı gelişmesine ve 163 önemli bir yatırım alanı haline gelmesine yol açar. Bu bağlamda ülkemizin içinde bulunduğu ekonomik darboğazdan kurtulmak için alternatif çözüm önerileri içinde en baş sıralarda turizm yer almalı ve turizm içerisinde de inanç turizmine hak ettiği önem verilmelidir. 164 KAYNAKÇA Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) TÜRSAB Ar-Ge Departmanı / Mayıs 2006 http://www.tdk.org.tr/terimler.html http://www.saglik.gov.tr/extras/temelcevreprojeler/turzim_sa.ht ml http://tr.wikipedia.org/wiki/Musevilik http://www.turizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F889243 3CFF679A66406202CCB0AFA4D30516C5690 http://www.hristiyanlik.tc.gs/ http://www.derki.com/sayfalar2/ayayorgi.html http://www.istanbul.net.tr/istanbul_muzeler_detay.asp?id=72 http://tr.wikipedia.org/wiki/Islam 165 Merve KOÇOĞLU GENEL EĞİTİM YABANCI DİL İŞ DENEYİMİ GÖREV ALDIĞI ETKİNLİKLER SOSYAL AKTİVİTELER 166 Doğum Tarihi: 06.08.1983 Doğum Yeri: Rize Meslek: Öğrenci Yıldız Teknik Üniversitesi İnsan Kaynakları Yüksek Lisans Yeditepe Üniversitesi İşletme Fakültesi (İngilizce) Finans ve Pazarlama İktisat Fakültesi (İngilizce) Uluslararası Ticaret ve Finans İngilizce, İtalyanca Bahçeşehir Üniversitesi -Staj IMKB -Staj Johnson&Johnson Company - Staj Siyaset Okulu 1,2 Yeni Küresel Tehdit Terörizm 1,2 Global Leadership Form American Studies Kampanya Yönetimi Eğitimi Yeditepe Üniversitesi İşletme Kulübü Etkinlikleri Toplum Gönüllüleri Vakfı, TEMA TÜRKİYE-KUZEY AFRİKA İLİŞKİLERİNİN ÖNEMİ VE GELİŞTİRİLMESİNDE ÖNERİLER HAZIRLAYAN Mevhibe Nalan DÜMROL 167 ÖNSÖZ Tarih ve edebiyatımızda Mağrip sözcüğü sık sık geçer. Arapça’da batı anlamına gelen bu sözcük önceleri yalnızca bugünkü Fas’a işaret ederken, Osmanlı döneminde Mısır dışında Akdeniz’e komşu tüm Afrika ülkelerini tanımlamıştır. Bu makalede daha geniş bir çerçevede tüm Kuzey Afrika’yı konu alıyoruz. Birleşmiş Milletler’in tanımına göre Kuzey Afrika’ya 91 Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Mısır ve Sudan devletleri girer. Medya ile fazla ilgilenmeyenler bile fark etmişlerdir ki, politik ve ekonomik açılardan Kuzey Afrika ile ilişkilerimiz son zamanlarda ayrı bir önem kazanmıştır. Geçen 2005 yılının Afrika yılı ilan edilmesi ve resmi ziyaretlerin görece artması da bu ilginin devlet katında yansımasıdır. Bu küçük çalışmada, konuyla ilgili zihinlerimizdeki resme renk ve derinlik katmak için ilişkilerin önemi ele alınmış ve ilişkilerin kuvvetlendirilmesi için sivil kültürel öneriler getirilmiştir. 91 Ek/1-Kuzey Afrika-Wikipedia Ansiklopedisi 168 ÖZET Bu makalede önce Kuzey Afrika ile ilgili genel, sonra da ayrı ayrı ülkelerle ilgili bilgilerimizi gözden geçiriyoruz. Birinci tezimiz: Türkiye’nin Kuzey Afrika ile ilişkileri geliştirilmelidir. Bu tezimizi tarihsel, coğrafi, ekonomik açılardan ve Genişletilmiş Ortadoğu Projesi bağlamında açıkladıktan sonra büyük devletlerin Kuzey Afrika ile ilişkilerine de bir göz atıyoruz. İkinci tezimiz: Kuzey Afrika ile ilişkilerimizin, devamlılığını sağlayabilmek için kültürel (sivil) ilişkilerle pekiştirilmesinin gerekli olduğudur. Bu tez doğrultusundaki sivil-kültürel önerilerimizi ise klasik kültürel diplomasi kavramı ve kullandığı araçlara değindikten sonra sıralıyoruz. 169 1-KUZEY AFRİKA ÜLKELERİNE BİR BAKIŞ: Afrika kıtası genelde sahra çölünden geçen hayali bir yatay çizgi referans kabul edilerek Sahraaltı (Sub-Sahran) ve Sahra üzeri Kuzey Afrika ülkeleri olarak ele alınır. Kuzey Afrika ülkelerinin gelir düzeyleri Sahraaltı Afrika ülkelerine göre yüksektir. Nüfusun çoğunluğunu 7.yüzyıldan beri Araplar oluşturur. Bölgenin yerli halkları olan Berberiler bugün azınlıktadır. Buna paralel olarak Arapça en yaygın dildir. Nüfuslar 2006 tahmini olup, GSYİH ve kişi başına gelir değerleri 2005 yılına aittir. Kişi başına gelirde satın alma gücü 92 dikkate alınmıştır. Aşağıdaki her ülkede büyükelçilik seviyesinde temsil edilmekteyiz. 1.1-Sudan • 2,5 milyon km2’lik yüzölçümüyle Afrika’nın en büyük ülkesidir. 41,2 milyonluk nüfusunun yüzde yetmişi Müslüman, yüzde beşi Hristiyandır. • GSYİH 22,3 milyar dolar, kişi başına gelir 2100 dolar civarındadır. • İhracat 7 milyar dolar, ithalat 5 milyar dolardır. • Para birimi Sudan dinarıdır. • Başlıca zenginlikleri petrol, doğal gaz, altın, demir ve kromdur. • Başkenti Hartum olan Sudan’ın yönetim şekli cumhuriyettir. • Bağımsızlığını 1956 yılında Mısır ve İngiltere’den almıştır. • Sudan’da yüzlerce Türk firması ticaret ve inşaat işleriyle uğraşıyor. • Daha önce rafineri işine talip olan Türkiye petrol aramak istiyor. 92 Ek/2-CIA-The World Fact Book 170 1.2-Mısır• 1 milyon km2’lik yüz ölçümde %90 ı Müslüman, % 1’i Hristiyan 78,9 milyon kişi yaşamaktadır. • GSYİH’sı 92,6 milyar dolar, kişi başına gelir 4400 dolardır. • İhracatı 14,3 milyar dolar, ithalatı 24,1 milyar dolar. • Para birimi Mısır paundudur. • Petrol, doğalgaz ve pamuk başlıca kaynaklarıdır. • 2,7 milyar varil petrol, 1,9 trilyon m3 doğal gaz rezervi var. • Başkenti Kahire olup, yönetim şekli cumhuriyettir. • Bağımsızlığını 1922’de kazanmıştır. 1.3-Libya • 1,76 milyon km2 dir. Nüfusu 5,9 milyon kişidir. %97’si Müslüman’dır. • GSYİH 33,5 milyar dolar, kişi başına gelir 8400 dolardır. • İhracatı 30,8 milyar dolar, ithalatı 10,8 milyar dolar. • Para birimi Libya dinarıdır. • Petrol, doğal gaz ve alçı yatakları önemlidir. • 40 milyar varil petrol, 1,3 trilyon m3 doğalgaz rezervi vardır. • Başkenti Tripoli’dir. Cumhuriyetle idare edilir. • Bağımsızlığını 1951’de İtalya’dan kazanmıştır. 1.4-Tunus • 163,6 bin km2'lik alanda %98 i Müslüman 10,2 milyon kişi nüfus bulunur. • GSYİH 30,9 milyar dolar, kişi başına gelir 7600 dolardır. • İhracatı 10,3 milyar dolar, ithalatı 12,9 milyar dolardır. • Para birimi Tunus dinarıdır. • Petrol, fosfat, demir madenleri ile tuz kaynakları zengindir. • 1,7 milyar varil petrol, 77,9 milyar m3 doğalgaz rezervi vardır. • Tunus’la dış ticaret hacmimizin çok üzerinde bavul ticareti bulunuyor. • Aramızda serbest ticaret anlaşması var. • Başkent Tunus olup, cumhuriyet ile yönetilir. 171 • Tunus 1956 yılında bağımsızlığını Fransa’dan kazanınca 30 yıl boyunca Habib Burgiba tarafından yönetildi, daha sonra yerine Zeynel Ağabeydin Bin Ali geçti. 1.5-Cezayir • 2,38 milyon km2 yüzölçümü var. %99’u Müslüman olmak üzere 32,9 milyon kişi yaşıyor. • GSYİH 86,4 milyar dolar, kişi başına gelir 7200 dolar. • İhracatı 49,6 milyar dolar, ithalatı 22,5 milyar dolardır. • Para birimi Cezayir dinarı. • Petrol ürünleri en büyük zenginliğidir. • 12,5 milyar varil petrol, 4,53 trilyon m3 doğal gaz rezervi var. • Başşehir Cezayir olup, cumhuriyetle yönetilir. • Bağımsızlığını 1962’de Fransa’dan elde etti. 1.6-Fas • 446,5 bin km2 alan kaplıyor. 33,2 milyon nüfusun %98,7’si Müslüman. • GSYİH 51,6 milyar dolar, kişi başına gelir 4300 dolar. • İhracatı 9,5 milyar dolar, ithalatı 18,2 milyar dolar. • Petrol ve fosfat ürünleri önemlidir. • 1,22 milyar m3 doğalgaz rezervi var. • Para birimi Fas dirhemidir. • Başkent Rabat olup, meşruti krallıkla yönetilir. • Bağımsızlığını 1956’da Fransa ve İspanya’dan elde etti. 2-BİRİNCİ TEZİMİZ: TÜRKİYE-KUZEY AFRİKA İLİŞKİLERİ ÇOK ÖNEMLİDİR Bu teze karşıt olarak kimse açık açık Türkiye-Kuzey Afrika ilişkileri önemsizdir demez, ama her resmi gezinin basındaki yansımasına bakarsak, her defasında gezinin gereksizliğini, zamansızlığını ya da bir sonuç veremeyeceğini ima eden yazılar görürüz. 172 Olumsuz kamuoyu yaratmağa çalışanlar her zaman olacaktır. Bize düşen Türkiye-Kuzey Afrika ilişkilerinin neden çok önemli olduğunu ve geliştirilmesi gerektiğini madde madde açıklamaktır: 2.1-Ulusal Kimliğimiz Emrediyor: Samuel Huntington, “Ulusal çıkar, ulusal kimlikten gelir. Çıkarlarımızın ne olduğunu öğrenmeden önce kim olduğumuzu bilmeliyiz”, diyor. 93 Tarih ve coğrafya olarak Kuzey Afrika’dan kopamayız. Ulusal kimliğimizin bir parçası ve ulusal çıkarlarımızın uzantısıdır. 2.1.1-Kuzey Afrika tarihimizin bir parçasıdır. Bugün hangi yabancı kaynağa bakarsak Kuzey Afrika tarihinin en az yarısı Osmanlı-Türk dönemine ayrılmıştır. Bir hatırlatma yaparsak: Sudan 1820-1882 yılları arasında Mısır-Osmanlı yönetimindeydi. Mehmet Ali Paşa’nın Sudan’da 1821 de kurduğu yönetimin adının Türkiye (Turkiyah) olarak tarihte yer .94 İngilizlere karşı Türk ve Sudanlı alması da çok ilginçtir. askerler birlikte direnmişlerdi. Mısır da 1517-1914 yılları Osmanlı dönemiydi. Bugün Mısır ordusunda hala Türkçe komutlar işitilmektedir. Libya’da 16.yüzyıl ortalarında başlayan Osmanlı egemenliği 1911 İtalyan işgaline kadar sürmüştür. Bu işgale karşı koyanlar arasında Mustafa Kemal de bulunuyordu. Tunus’ta 1574-1881 yılları arası Osmanlı yönetim ve nüfusu devam etmiştir. Çanakkale Savaşı’nda gönüllü gelerek şehit olan Tunuslu kardeşlerimiz tarihe geçti. Huntington,S., ABD Ulusal Çıkarları, Radikal Gazetesi, 12 Ocak 98 94 The Turkiyah, Sudan, Library of Congres-Web 93 173 Cezayir, 1518 yılında Cezayir’i kontrol eden Barbaros’un Kanuni tarafından Kaptan-ı Derya’lığa getirilmesiyle Osmanlı egemenliğine girdi ve 1830 yılında Fransa tarafından işgal edildi. Osmanlılar döneminde Padişah adına Cezayir Beyi Hasan Dayı ile ABD başkanı George Washington tarafından Türkçe bir anlaşma imzalandı. Bu Amerika’nın yabancı dilde imzaladığı ilk uluslararası anlaşmadır. Kurtuluş savaşımızda bir grup Cezayirli Türkiye’ye gelerek Mersin ve Adana (Kozan) arası bölgede Fransız işgalcilerine karşı gönüllü olarak Türk askerleriyle omuz omuza çarpıştı. Savaştan sonra ikişer hektar toprakla 95 ödüllendirildiler ve Türk vatandaşlığına alındılar. 2005 yılında Cezayir Cumhurbaşkanı Abdülaziz Buteflika, Dışişleri Bakanımız Abdullah Gül’ün ziyareti sırasında Osmanlı İmparatorluğunu oluşturan devletler arasında İngiliz Milletler Topluluğu’na benzer bir yapının oluşturulmasını önermiştir. 96 Bilindiği gibi eski İngiliz İmparatorluğu’nun 53 üyesi, bugün İngiliz Milletler Topluluğu şemsiyesi altında siyasal olmasa da, bir dayanışma modeli oluştururlar. Cezayir’de seslendirilen benzer düşünce uygulama olanağı ne olursa olsun gurur vericidir. Fas Osmanlı-Türk egemenliğine girmeyen tek Kuzey Afrika ülkesidir. Kuzey Afrika’daki Osmanlı gücü nedeniyle sömürgeci batılı devletlerinin orta Afrika ülkelerine inmeleri de en az 19.yüzyıl ortalarına kadar ertelenmiştir. Sözübek C.,Ata’nın Cezayirli Askerleri, Info-turc.org, 20 Ağustos, 05 96 Öztuna,Y., Osmanlı Milletler Topluluğu, Türkiye Gazetesi, 12 Nisan, 05 95 174 Fransız (Fas, Cezayir), İtalyan (Libya) ve İngiliz (Mısır, Sudan) sömürge dönemlerinde Osmanlı dönemine ait eserler ve anıtlar silinmeye çalışılsa da gerek devlet arşivlerinde olsun, gerekse toplum belleklerinde olsun ortak geçmiş yaşamaktadır. 2.1.2-Kuzey Afrika ile Akdeniz coğrafyasında ortağız. Dünya ticaretinin bugün yaklaşık altıda biri Akdeniz üzerinden yapılmaktadır. ‘’Avrupa Birliği’nin ihtiyaç duyduğu petrolün yüzde seksene yakın kısmı Akdeniz üzerinden 97 Dolayısıyla Akdeniz sadece ekonomik taşınmaktadır.’’ açıdan önemli değildir. ABD ve Avrupa Birliği ülkeleri bu denizde güç varlığını koruma stratejileri geliştirme yarışındadırlar. Örnek olarak dünyadaki birçok üssünü kapatan İngiltere, Doğu Akdeniz kıyılarını kontrol eden Kıbrıs üzerindeki üssünden vazgeçme niyetinde değildir. 2.2-Kuzey Afrika ile ekonomik işbirliği kaçınılmazdır. Türkiye açısından ekonomik işbirliği gerekliliğini gözden geçireceğiz, ama aslında bu Kuzey Afrika ülkeleri için de çok gereklidir. Yapılan araştırmalara göre “Türk kobilerinin ürettiği malların fiyatı Avrupalıların Afrika’ya sunduğu malların 98 yarısı kadardır’’ . Türk yatırımcılarının riskli bölgelerde batılılardan daha kolay yatırım yapabilmeleri de ayrı bir avantajdır. 97 Kuloğlu, A., E. Tümgeneral, AB’nin Anahtarı, Karizma Dergisi, Temmuz, 05 98 Kobiler İçin Yeni Umut Afrika Pazarı Oluyor, fuar takip.com, 14 Aralık, 05 175 2.2.1-Gelişen Türkiye Kuzey kaynaklarına uzak kalamaz. Afrika’daki enerji Hızla gelişen Türkiye’nin enerji talebi de aynı hızla artmaktadır. 2020 yılında enerji ihtiyacımız %160 artarken, elektrik tüketimimiz ise 2,5 katına ulaşacaktır. 99 Bugün için yıllık 32,5 milyon ton petrol tüketimimizin 4,6 milyon tonu Kuzey Afrika’dan (Libya’dan) karşılanmaktadır. 100 Bunun yanı sıra Sudan da petrol arama faaliyetlerine de talibiz. 2006’da 29,5 milyar m3 olan doğal gaz ihtiyacımızın 4,4 milyon m3’ü Cezayir’den alınıyor. Mısır ile Türkiye Akdeniz geçişli doğal gaz hattı için işbirliği yapıyorlar. Yılda 4 milyar m3 doğal gaz taşıyacak bu boru hattıyla hem Türkiye gaz alacak, hem de Avrupa’ya satış yapılacak. 101 2.2.2-Kuzey Afrika ülkeleriyle ticarette payımızı alamıyoruz. 207 milyar dolarlık ithalat hacmi olan Afrika pazarında 3 milyar dolarla sadece yüzde 1,5’luk paya sahibiz. Afrika’ya olan toplam ihracatımızın yüzde 74’ü ise Kuzey Afrika ülkelerine yapılmaktadır, ancak bu da yeterli olmaktan çok uzaktır. Ülke gruplarına göre ihracat ve ithalat verilerinden 99 Yılmaz M.,Yeni Yılın İlk Bombası, Aksiyon Dergisi, No:579,9 Ocak 2006 100 Yıllara Göre Ham Petrol İthalatı, Tüpraş Web Sitesi 101 Türkiye’nin Doğal Gaz Talebi, Botaş Web Sitesi 102 DİE, 2004 Yılı Ülke Gruplarına Göre İhracat ve ithalat Verileri 176 102 2000 Yılı Türkiye Toplam 27,8 Milyar USD İhracatı Türkiye'nin K. Afrika’ya Toplam İhracatı 1,1 Milyar USD Türkiye Toplam İthalatı 54,5 Milyar USD Türkiye'nin K. Afrika’ya Toplam İthalatı 2,3 Milyar USD 2004 Yılı 63,1 Milyar USD 2,2 Milyar USD 97,4 Milyar USD 3,3 Milyar USD Kuzey Afrika ülkelerinin önemli bir özelliği de Afrika’nın diğer ülkeleriyle var olan çeşitli serbest ticaret anlaşmalarıyla ürünlerimiz için birer ticaret kapısı gibi işlev görmeleridir. Örnek olarak Mısır 19 Afrika ülkesine gümrüksüz ihracat yapabilmektedir . 2.2.3-Kuzey Afrika ülkelerinin imarında tecrübeli ve iddialıyız. Devlet Bakanı Kürşad Tüzmen 2006 yılı Ocak ayında yaptığı basın toplantısında yurtdışı müteahhitlik hizmetleri için Kuzey Afrika’da Cezayir, Fas, Libya ve Kara Afrikası’nda 103 Sudan’ı hedef göstermiştir. 2005 yılı rakamlarıyla Türk müteahhitlerinin Afrika’da üstlendikleri 14.4 milyar dolarlık projenin %90’ı Kuzey Afrika ülkelerinde ve özellikle Libya’da gerçekleşmiştir. Zaten 19721995 döneminde Türk müteahhitlerinin bütün dünyada aldıkları işlerin %23’ü Libya’ya aittir. 30 yılı aşkın uluslararası tecrübe sonunda Türk müteahhitleri de nitelik değiştirmişlerdir: ‘’70’li, 80’li ve 90’lı yıllarda Türk müteahhitlerinin yurt dışında inşa ettikleri yapılarda birinci sırayı konut inşaatları alırken, 2000-2003 103 Tüzmen, K.,Devlet Bakanı, Basın Toplantısı, 2 Ocak 2006 177 yılları arasında ilgi çekici bir dönüşüm yaşandı ve endüstriyel yapılar ile teknoloji ağırlıklı işler doğrultusunda proje çeşitlenmesi başladı. Bu dönemde endüstriyel yapılar ile yolköprü-tünel inşaatlarının ve petrol rafinerilerinin toplam iş hacmi içindeki payı yüzde 59’a ulaştı.’’ 104 2.3- UlusIarası Diplomaside Türkiye Kuzey Afrika’yı ihmal etme hatasını tekrarlayamaz. Kuzey Afrika’nın sömürgeleşmesine karşı yerli halklarla Osmanlı halkı çoğu yerde birlikte karşı koydular. Ancak sömürgelerin bağımsızlığını kazanmaları için kendi kurtuluş savaşımızın örnek olması dışında diplomatik desteği tam olarak veremedik. Tek kutuplu diplomasi, müttefiklerimizi gücendirme endişesi, Kıbrıs davamız sırasında yapayalnız kalmamıza sebebiyet verdi. (Libya desteği dışında) Bugün çok kutuplu diplomasiyi, müttefiklerimize de samimiyetsizlik yapmama koşuluyla başarmalıyız. Bilindiği gibi Birleşmiş Milletler’in üst organı olan Güvenlik Konseyi 5 daimi ülke (ABD, İngiltere, Fransa, Rusya, Çin) ile 2 senelik seçilen geçici 10 üyeden seçilir. 2008’de Güvenlik Konseyi geçici üye statüsü için aday olan Türkiye için Kuzey Afrika ülkelerinin tam desteği şarttır. 2.4-Genişletilmiş Orta Doğu Projesi Kuzey Afrika ile ilişkilerimizi daha da önemli kılmıştır. Büyük Ortadoğu projesi Kuzey Afrika’yı da içine alacak şekilde tanımlanınca adı ’’GOP’’ yani Genişletilmiş Ortadoğu Projesi’ne dönüştü. Amaçları arasında enerji kaynaklarının kontrol altına alınması ve siyasal İslam'ın hakimiyetinin engellenmesi vardır. Araçlar olarak ise : -Bölgenin toplumsal ve kültürel olarak modernizasyonu, 104 Eren, E., Dünyada Üçbin Projeye İmza Attık, Sabah Gazetesi, 9 Aralık 05 178 -Siyasi olarak demokratikleşme, -Ekonomik olarak liberalizasyon tespit edilmiş bulunuyor. Türkiye’nin bölgedeki enerji kaynaklarını kontrol etmek gibi bir amacı olamaz. Ancak gelişen her ülke gibi çevresindeki enerji kaynaklarına da uzak kalamaz. Laik yapımız ise yalnızca siyasal İslam’a değil, her dinin siyasallaşmasına ve teröre karşıdır. GOP’la önemlidir. kendi doğrularımızın çakıştığı alanlar Emre Kongar ‘’konumu itibariyle Türkiye’nin böyle bir projenin dışında kalması ne olanaklıdır, ne de arzu edilir’’, derken “ekonomik kalkınma, eğitim, medyanın gelişmesi, açık ve demokratik bir toplum için örgütlenme gibi alanlarda, Türkiye bölge ülkelerine pek çok katkıda bulunabilir’’ 105 uyarısında bulunmuştur. 3.-BÜYÜK DEVLETLERİN KUZEY AFRİKAYA İLGİSİ BİZE DE İŞARETTİR. 3.1- ABD ve İNGİLTERE- Genişletilmiş Ortadoğu projesi iki devletin yoğun ilgisini zaten kanıtlıyor. 3.2-FRANSA- Eski sömürgeler döneminde Fas ve Cezayir, Fransa’nın yönetimindeydi. Ekonomik çıkarlarını korumak isteyen Fransa’nın sadece Afrika’daki ilişkilerini takip eden bir bakanlığı var. Ekonomik, askeri yardım programları dışında kendi kültürünü koruma ve yayma çalışmaları yoğun bir şekilde devam ediyor. 3.3-RUSYA- Sovyetler döneminde Cezayir’in 5 milyar dolara yaklaşan borcu oluşmuştu. Yeni Rus yönetiminin bu 105 Kongar, E, GOP Neyi Amaçlıyor?-GOP Sempozyumu, 8 Kasım 2004 179 borcu silmesi Rusya’nın ne büyük beklenti içinde olduğunu gösterir. 3.4-ÇİN- ‘’Çin’in Afrika ile ekonomik ilişkileri canlandırma çalışmaları 10 yıl önce başladı. Ticaret hacmi ise, geçtiğimiz 5 yıl içinde 4 kat artarak 37 milyar dolara ulaştı. Özellikle altyapı projelerine artan bir ilgi ve destek gözlenmektedir.’’ 106 Kuzey Afrika ülkeleri de Çin’in artan bu ilgisinden payına düşeni almaktadır. 4- İKİNCİ TEZİMİZ:İLİŞKİLERİN SÜREKLİLİĞİ VE SAĞLAMLIĞI KÜLTÜREL BOYUTTAN GEÇER Bu her devlet tarafından kabul edilir görülse de, daha çok kültürel diplomasinin klasik, bürokratik mekanizması içinde uygulamaya konur. Devletten devlete bütçesi ve aktivite yoğunluğu değişen kültürel diplomasinin amaçları ve araçlarına aşağıda göz attıktan sonra, halkların kalplerini kazanmaya yönelik bazı önerilerimizi, kültürel (sivil) boyutta ilişkilerimizin güçlendirilmesi için öneriler başlığı altında sunacağım. 4.1-Kültürel Diplomasi Kültürel diplomasi yabancı devletlerle kültür, sanat ve eğitim yoluyla ilişki kurma, sürdürme ve geliştirme alanıdır. Devlet güdümünde yapıldığı için hükümet politikaları ile bağlantılıdır. 107 Kültürel diplomasinin sivil boyutta yakınlaşmaların filizlenmesi ve teşvik edilmesi yönünden önemi büyüktür. Kültürel diplomasinin araçları: -Değişim programları ve burslar, -Gazeteciler, akademisyenler ve sanatçıların karşılıklı ziyaretleri, 106 Mcgiverıng, J., Afrika’da Çin’in Artan İlgisi, BBC Haberleri, 17 Ocak, 06 107 Cultural Diplomacy, Diplo Web Sitesi, Malta 180 -Uluslararası kültür etkinlikleri (konser, sergi, gösteriler) Sovyetler Birliği bu tür faaliyetlere çok önem veriyordu, ama Rus halkının komşu ülke halkları ile yakınlaşması, birbirini tanıması serbest ilişkiler döneminde gerçekleşti. 4.2-Kültürel (sivil) boyutta ilişkilerin güçlendirilmesi için öneriler: İkinci tezimiz şudur: Kuzey Afrika ile ilişkilerin önemi toplumsal zihinde yer almadıkça ve politik, ekonomik ilişkiler yoğun kültürel ilişkilerle pekiştirilmedikçe kazanımlar hep yüzeysel ve kırılgan kalacaktır. Ulusal ve uluslararası ilk krizde devletin ilgisi ile kaynakları kolaylıkla yön değiştirecek veya sınırlanacaktır. Bu nedenle sivil yakınlaşmaların güçlendirilmesi için aşağıdaki önerileri sunuyorum: 4.2.1-Ülke ve halk imajlarımız: Gerek sömürgeci batılı ülkelerin, Osmanlı döneminin olumlu yönlerini unutturma ve karalama çabaları, gerekse siyasal İslam’ın etkisiyle ülke imajımız en azından bazı zihinlerde beklediğimiz gibi değildir. Bakın Arap gazeteci Tahir Bin Celun ne diyor: ”Mağripliler Türkiye’nin kendilerinden çok uzak olduğunu düşünüyor. Uzaklık hissi coğrafi boyuttan değil, Türkiye’nin Asya ülkesi olması, modern tarihi ve iki taraf arasında büyük zihin farkı bulunmasından kaynaklanıyor.’’ 108 Kuzey İmajımızın olumlu olduğu fakat korunması gereken Afrika ülkeleri de var: Tunus halkının günlük 108 Celun,T.B., Magriplerin AB Düşü, El Liva Gazetesi, Radikal, 31 Mart 2005 181 kullanımında ”Türk gibi güzel, çalışkan ve başarılı” gibi 109 deyişlere de rastlamak mümkün. Aynanın tam ters yüzüne de bakmak gerekiyor. Bizde Afrikalılar için önyargı yok mu?: Yrd. Doç. Dr. Sedat Aybar, Afro-Pesimizm adlı makalesinde Afrika’yı karanlık, savaşlar ve yolsuzlukla parçalanmış, bilinmeyen bir kıta olarak gören söylemi eleştirmekte, bu görüş nedeniyle Türkiye’nin Afrika ile yeni gelişen ilişkilerinin zayıflayabileceğini, hatta rekabet içindeki güçlerin elinde etkili bir silaha dönüşebileceğini ikaz etmektedir. 110 4.2.2-Ulusal Hassasiyetlerimiz Her ülke halkının hassas olduğu noktalar vardır. Bunları akılcılıkla irdelemek bazen de olduğu gibi kabul etmek en doğrusu olabilir. Bir örneği Süveyş krizinden verelim (1956): Bu krizde İngiltere müttefiki ABD’ye hiç haber vermeden Fransa ve İsrail ile beraber davranarak, Süveyş kanalını millileştirmek isteyen Mısır devlet başkanı Nasır’a karşı askeri harekat başlattı. Seçimlere girmek üzere olan Eisenhower Amerikan halkının hassasiyetini bildiği için çok sert davrandı ve işgalin kaldırılmasında ısrar etti. Bu da İngiliz Başbakanı Eden’in 111 politik kariyerinin sonu oldu. 109 Doğan,Y., Dış Geziler Neler Getiriyor?, Yeni Şafak, 31 Mart, 2005 110 Aybar, S., Yrd. Doç. Dr, Yeni Türk Afrika İlişkileri ve Eski Engelleyici Sistem=Afro-Pesimizm-1.Türk-Afrika Kongresi, 23 Kasım 2005 111 Melbourne, R.M., National Cultures And Foreign Affairs American Diplomacy.Org 182 4.2.3-Davranışların Kültürel Yorumları Davranışların öğrenmek gerekir. kültürel farklı yorumlarını bilmek, Bugün Mısır’da bir görüşme yaparken bacak bacak üstüne atıp, ayak tabanımızı karşımızdakinin yüzüne yönlendirirsek bunu hakaret olarak algılayabilir. Oysa bir Amerikalının böyle bir düşünce aklına gelmeyebilir. Yine bir tiyatro salonu nispeten boşken, yeni gelen seyircinin bitişiğimizi tercih etmesi bizi kuşkulandırabilir. Oysa 112 İşte oradaki kültür için art niyetsiz, doğal bir davranıştır. Kuzey Afrika bölgesindeki halklarla yanlış anlayıştan uzak ilişkiler istiyorsak, bazı kültürel okumaları öğrenmeliyiz. Tabii bu iki yönlüdür. Biz de kendimizi doğru ifade etmeliyiz. 4.2.4-Dillerimiz yabancı olmamalı Bizim için Arapça denilince homojen bir dil akla gelebilir. Nitekim bu yıl sinemalarımızda oynayan Grand Voyage filminde Paris şehrinden Mekke’ye yolculuk yapan Fas kökenli Fransız gencinin Suudi Arabistan’da konuşulan Arapça’yı tam olarak anlayamaması izleyicileri şaşırtmıştı. Gerçektende Kuzey Afrika’da Mısır Arapça’sı ve Mağrip Arapça’sı olarak iki farklı lehçe bulunmaktadır. Ülkemizde Arapça dili eğitimi daha çok dinsel ağırlık taşımaktadır. Yapılacak iş, daha çok kültürel ve ekonomik yakınlaşmamızı arttıracak bir dil öğrenimini sağlamaktır. Bunun için uygun dil araçları ve gereçleri üretmeliyiz. Zamanla dili tanımak, karşılıklı edebiyatları, müziği, sinemayı, tanımayı getirecektir. Yani karşılıklı hayatları tanımayı getirecektir. Bu süreçte biz de Türkçe’yi en iyi şekilde tanıtmalıyız. 112 Egyptian Business Culture, Executiveplanet.com 183 4.2.5-Turizm halkları yakınlaştırır İstatistiklere göre, Kuzey Afrika’dan Türkiye’yi ziyaret 113 edenlerin sayısı hızla artmaktadır. Ülke Tunus Cezayir Mısır Libya Fas Sudan 2003'te Gelen 46 718 42 140 30 556 28 185 13 794 1 917 2005'te Gelen 61 092 44 854 43 149 29 355 24 942 2 897 Buna karşılık Kuzey Afrika ülkelerine bizim ilgimiz de artmaktadır. Gazetelerin turizm eklerinde ve turizm broşürlerinde Kuzey Afrika ülkelerinin sıklıkla yer alması bunu kanıtlıyor. Kuzey Afrika ülkelerine seyahat için en uygun aylar olarak Mart ve Eylül ayları olarak gösterilmektedir. Bu gezilerde en popüler ziyaret yerlerinden bazılarını hatırlayalım: Sudan: Hartum Milli Müzesi, Etnografya Müzesi Mısır: Kahire Müzesi, Giza piramitleri, Sifenks Luxor Karnak Tapınağı, Abu Simbel Açık Hava Müzesi Libya: Tripoli Leptis Manga Açık Hava Müzesi Tunus: Zeytuniye camisi, Bardo Müzesi Cezayir: Roma eserleri Fas: Kazablanka Hasan II Camisi, Fes Eski Çarşı Turistik temasları kongre turizmi, fuar turizmi gibi alanlarda çeşitlendirmek gerekir. Özellikle ticaret ve sanayi firmalarımız fuarlara eskisinden daha yoğun katılıyorlar. Karşılıklı ziyaretler arttıkça hem bazı önyargılar kırılacak, kültürel temaslar artacak, turizm amacının ötesinde işbirliği 113 Ülkemize Gelen Yabancıların Milliyetlerine Göre Karşılaştırılması TC Kultur ve Turizm Bakanlığı 184 fırsatlarına da kapılar açılacaktır. TV ve basın reklamları, açılacak tanıtım büroları yakınlaşmaları hızlandıracaktır. 5.- SONUÇ Her dönemin fırsat ve tehlikeleri vardır. Kuzey Afrika’nın Türkiye için önemli fırsatlardan biri olduğu gerçektir. Fırsatları kaçırmamanın çeşitli yolları vardır. Hükümetlerin kültürel politikalarına ek olarak sivil-kültürel yakınlaşma sağlanmalıdır. Uluslar birbirlerini ne kadar tanır, severse ilişkiler de o kadar verimli ve kalıcı olur. Sağlam, uzun vadeli işbirliği temelleri oluşturulur. 185 6-KAYNAKÇA -Aybar,S.,Yrd. Doç. Dr., Yeni Türk-Afrika İlişkileri ve Eski Engelleyici Sistem=Afro-pesimizm-1.Türk-Afrika Kongresi, 23 Kasım, 2005 -Botaş, Web sitesi, Türkiye’nin Doğal Gaz Talebi -Celun, T.B., Mağriplerin AB Düşü, El Liva Gazetesi /Radikal g., 21 Kasım, 05 -CIA-The World Fact Book -Cultural Diplomacy, diplo web sitesi, Malta -DİE 2004 yılı ülke gruplarına göre ihracat ve ithalat verileri -Doğan,Y., Dış Geziler Ne Getiriyor?-Yeni Şafak Gazetesi, 31 Mart 2005 -Egyptian Business Culture, www.executiveplanet.com -Eren,E., Dünyada Üç-bin Projeye İmza Attık, Sabah Gazetesi, 9 Aralık 2005 -fuar.takip.com-Kobiler İçin Yeni Umut Afrika Pazarı Oluyor14.12.05 -Huntington,S., ABD Ulusal Çıkarları, Radikal Gazetesi, 12 Ocak, 98 -Kongar,E, GOP Neyi Amaçlıyor?-GOP Sempozyumu, 8 Kasım 2004 -Kuloğlu, A.,E.Tümgeneral, AB’nin Anahtarı, Karizma Dergisi, Temmuz-05 -Kuzey Afrika, Wikipedia internet ansiklopedisi -Mcgivering, J., Afrika’da Çin’in Artan İlgisi, BBC haberleri, 17 Ocak 06 -Melbourne, R, M, National Cultures and Foreign Affairs, -www.american diplomacy.org, 24 Ocak, 2003 -Öztuna,Y., Osmanlı Milletler Topluluğu, Türkiye Gazetesi, 12 Nisan 2005 -Sözübek,C.,Ata’nın Cezayirli Askerleri, info-turc.org, 20 Ağustos, 2005 -The Turkiyah, Sudan, Library of Congress -Tüpraş Web sitesi, Yıllara Göre Ham Petrol İthalatı -Tüzmen,K., Devlet Bakanı, Basın Toplantısı, 2 Ocak 2006 -Ülkemize gelen yabancıların milliyetlerine göre karşılaştırılması TC Kültür ve Turizm Bakanlığı -Yılmaz,M.,Yeni Yılın İlk Bombası, Aksiyon Dergisi, no=205,9 Ocak 2006 186 7-ÖZGEÇMİŞ MEVHİBE NALAN DÜMROL 1958 de Ankara’da doğdu. İstanbul Kadıköy Kız Lisesini bitirdi. Genç yaşta katıldığı bankacılık mesleğinden 2.müdür olarak emekli oldu. Sigortacılık dergisinde sinema eleştiri yazıları yayımlanmıştır. Aldığı sertifikalar: İstanbul Üniversitesi Basın Yayın Y.Okulu-Halkla ilişkiler DC Gardner & CO-Problem Çözme ve Karar verme Kadıköy Belediyesi-Avrupa Birliği İnsanca Yaşam Projesi Bahçeşehir Üniversitesi-Siyaset Okulu Sertifika programı-1 Siyaset Okulu Sertifika programı-2 Yeni Küresel Tehdit=Terörizm Sertifika 1 ve 2 Ka-Der Derneği Mentor Sertifikası Atatürkçü Düşünce Derneği ve Ka-Der üyesidir. Ka-Der Derneğinde süpervizör olarak görev yapmaktadır. 187 ENFLASYONUN SEBEPLERİ, MÜCADELE ARAÇLARI VE SONUÇLARI TÜRKİYE’DE ENFLASYON & DÜNYA’DA ENFLASYON HAZIRLAYAN Murat TÜRK 188 GİRİŞ 1. ENFLASYON NEDİR Enflasyon bir ekonomide belirli bir süre içinde genel fiyat düzeyinin sürekli yükselmesi olayıdır. Burada dikkat edilecek husus, mal ve hizmetlerin piyasa koşullarından kaynaklanan nispi fiyatların değişmesi değil, ekonomide genel fiyat düzeyinin devamlı artma eğilimi ifade edilmektedir. Ayrıca enflasyon parasal bir kavramdır. Enflasyonun tanımlamasında süreklilik önemli olduğundan, geçici bir nedene bağlı olarak, genel fiyat düzeyinin sıçrama şeklindeki bir defaya mahsus artış göstermesi enflasyon tanımı kapsamında değildir. Başlangıçta bir seferlik sıçrayan genel fiyat düzeyinin, para politikası ile desteklenmesi ve beklentilerinde yükseliş yönüne çevrilmesi sonucunda genel fiyat düzeyinin sürekli yükseliyor görüntüsü kazanması, enflasyon olgusu ile karşı karşıya olduğumuzun göstergesidir. Konumuzun ilerleyen bölümlerinde yer vereceğimiz bilgilerde de göreceğimiz gibi enflasyon son derece önemli bir ekonomik sorundur. Dünyada bazı ülkelerin tarih sahnesinden çekildikleri dönemde yüksek bir enflasyon olgusu ile karşı karşıya kaldıkları bilinmektedir, bu durum bize enflasyonun ne kadar önemli bir konu olduğunu göstermeye yarayan bir açıklamadır. Örneklemek gerekirse Büyük Roma İmparatorluğu’nun da yıkılma döneminde en büyük sorunu para ayarının bozulması ve yüksek enflasyondu. 2. ENFLASYONUN NEDENLERİ Fiyatlar genel düzeyinde sürekli bir artış eğilimi olarak tanımlanan enflasyon, genel bir talep yükselişini ve/veya piyasada satın alma gücü ile desteklenen bir maliyet artışı eğilimini ifade eder. 2.1 Talep Enflasyonu Ekonomide toplam talebin, tam istihdam gelir düzeyi için gerekli gelir miktarını aşmasına talep enflasyonu denir. Bir başka açıklama ise toplam talebin toplam arzın üzerine 189 çıkması sonucu fiyatlar genel düzeyinin yükselmesidir.Toplam talebin yükselmesi halinde, tam istihdam düzeyine gelinceye kadar önce üretim artışı gerçekleşir, sonra bu düzey aşıldıktan sonra, üretim artışı yerine fiyatlar genel düzeyinde artış ortaya çıkar. Toplam talebi artıran faktörler arasında aşağıdaki değişiklikleri örnek olarak vermek mümkündür: -Para arzındaki artış, -Kamu harcamalarındaki artış, -Diğer ülkelerdeki fiyatlarda ve reel gelirlerde gözlenen artış. Toplam talep artışının sürekli olabilmesi ancak ve ancak para miktarının sürekli artması ile mümkün olabilir. Para miktarının sürekli artması ise genellikle devletin büyük bütçe açıkları vermesi durumunda söz konusu olmaktadır. Devletin her yıl büyük bütçe açıkları verdiğini ve her yıl daha fazla para basarak bu açıkları finanse ettiğini kabul edelim. Bu durumda toplam talep her yıl artacaktır. Toplam talepteki bu artış da fiyatların sürekli artışı yönünde baskı oluşturacaktır. Dolayısıyla bu ekonomide sürekli artan fiyatlar nedeni ile talep enflasyonu yaşandığını söylemek mümkün olacaktır. Ekonomi doğal üretim düzeyinin üzerine çıktığı durumda işsizlik oranı da doğal işsizlik oranının altına düşmüş demektir. Ekonomide ortaya çıkan bu durum sonucunda işsizliğin, doğal oranın altına düşmesine bağlı olarak ücretler yükselmeye başlayacaktır. Bilindiği gibi reel gelir uzun süre potansiyel gelirin üzerinde kalamaz. İşsizlik oranının doğal işsizlik oranından düşük olması ekonomide işgücü arz açığı yaratacak ve ücretler artmaya başlayacaktır. Ancak reel ücret tekrar tam istihdam sağlayacak kadar artarsa ekonomi doğal üretim düzeyine geri dönecektir. 2.2- Maliyet Enflasyonu Üretim girdi maliyetlerinin yükselmesi sonucunda fiyatlar genel seviyesinin sürekli yükselmesine maliyet enflasyonu denir. Maliyetlerdeki artışın iki önemli kaynağı vardır; parasal ücretlerdeki artış ve hammadde fiyatlarındaki artış. 190 Bir firmanın maliyetleri ne kadar yüksek olursa, satılan malın fiyatı sabitken üretilmek istenen mal miktarı o kadar düşük olacaktır. Bu nedenle parasal ücrette veya hammadde fiyatlarında (ör. petrol) meydana gelecek bir artış karşısında firmalar mal ve hizmet arzını azaltacaklardır. Firmaların bu davranışı toplam arzı azaltacaktır. Toplam arzdaki bu azalma fiyatlar ve reel gelirde etki yaparak enflasyonist süreç yaşanmasına sebep olacaktır. Arz şokları ve hammadde fiyatlarındaki artış, fiyatların artmasına ve aynı anda üretimin azalmasına sebebiyet vermektedir. Yaşanan bu duruma stagflasyon denir. Ekonomide fiyatlar genel düzeyinin %10 düzeyinde artması petrol ürünleri satanların maliyetlerini de %10 oranında arttırmaktadır. Bu durumda söz konusu üreticiler ürettikleri malların fiyatlarını bir kez daha artırırlarsa ekonomide yine hammadde fiyatlarında bir artış yaşanacaktır. Hammadde fiyatlarındaki artış kısa dönemde toplam arzı kısacak ve stagflasyon devresi yaratacaktır. Bu durumda fiyatlar yükselirken, reel gelir düşmekte, işsizlik ise doğal işsizlik oranının üzerine çıkmaktadır. Eğer merkez bankası üretimdeki daralmanın önüne geçebilmek ve işsizliği tekrar doğal düzeye çekebilmek için para arzını artırırsa toplam talep artacaktır. Bu artış ekonomide yeniden tam istihdam ürettim düzeyine geri dönülmesini sağlayacak, ancak fiyatları artıracaktır. Ortaya çıkan bu durum ekonominin maliyet enflasyonu süreci yaşadığını göstermektedir. Bu sürecin ortaya çıkmasının ardında merkez bankasının ekonomide tam istihdam üretim düzeyinin yeniden sağlanabilmesi için para arzını artırarak toplam talebi artırması yatmaktadır. Maliyet enflasyonu sürecindeki açıklamalar merkez bankasının bir ikilem ile karşı karşıya kaldığını göstermektedir. Merkez bankası ekonominin tam istihdam üretim düzeyinde faaliyet gösterebilmesi için para arzını artırırsa enflasyon sorunu ortaya çıkmaktadır. Böyle bir durumda eğer enflasyonist sürecin başlamasına olanak tanımamak için para arzı artışında herhangi bir değişiklik yapmazsa, ekonomi 191 yüksek bir işsizlik oranıyla faaliyet göstermek zorunda kalmaktadır. 3- BÜTÇE AÇIKLARI VE ENFLASYON Devletin artan bütçe açıklarını ve kamu harcamalarını para tabanı genişletmesiyle finanse etmesi enflasyona sebep olmaktadır. Para ve enflasyon ilişkisi hakkında ele alınan kanıtlar bütçe açıklarının, enflasyonist para politikasının bir diğer kaynağıdır. Devlet bütçe açıklarını iki şekilde kapatabilir: - Halka tahvil satarak, - Para basmak olarak da adlandırılan para yaratarak. Halka tahvil satışı parasal taban (ve dolayısıyla para arzı) üzerinde direkt bir etkiye sahip olmadığı için toplam talep üzerinde de açık bir etkiye sahip olmayacak ve enflasyonist sonuçlar doğurmayacaktır. Bunun aksine para basılması toplam talebi etkileyecek ve enflasyona sebep olacaktır. Burada önemli olan husus para arzının devamlı artmasıdır. Para basılarak finanse edilen bir bütçe açığı, eğer bütçe açığı uzun bir süre devam ederse enflasyona sebep olur. Mevcut açık, para yaratılarak finanse edildiğinden dolayı para arzı ve toplam talep yükselecek ve fiyatlarda artacaktır.Bütçe açıkları devam ettiği sürece bu süreç devam edecektir. Devamlılık gösteren bir bütçe açığının para basılarak finanse edilmesi enflasyona yol açacaktır. Bu süreçte en önemli unsur, açığın sürekli olmasıdır. Geçici bir bütçe açığından kaynaklanan bir seferlik para arzı artışı, fiyatlarda sadece bir seferlik artışa neden olur ve enflasyon ortaya çıkmaz. Özetle, bir bütçe açığı geçici değil sürekli bir nitelik taşırsa ve devlet bu açığı, halktan borçlanmak yerine para basarak finanse ederse bu bütçe açığı enflasyona neden olur. Çoğu dünya ülkeleri bütçe açığı verirlerse bunu, sadece tahvil çıkararak finanse edemezler. Öyleyse bütçe açığını kapatabilmek için devletin önünde tek bir alternatif kalmaktadır: Para basmak. Sonuç olarak bu ülkeler de GSMH’ya oranla büyük bir bütçe açığı verdiklerinde para arzı 192 önemli miktarda artmakta ve enflasyon ortaya çıkmaktadır. Tüm hiperenflasyon dönemlerinde, enflasyonist para politikasının temelinde yatan faktör, müthiş ölçüde büyük bütçe açıklarıdır. Hiperenflasyon dönemlerindeki bütçe açıkları öylesine büyüktür ki devletin tahvil çıkartarak bunları satabileceği bir sermaye piyasası mevcut olsa bile, bu piyasa, devletin satmak istediği tahvil miktarını karşılayabilecek bir büyüklüğe sahip değildir. Bu durumda devlet, açıkları finanse edebilmek için, yine para basmak zorunda kalacaktır. Burada da açıklandığı gibi bütçe açıkları enflasyonun başlamasındaki temel etkenlerin başında gelmektedir. 4- YAPISAL ENFLASYON Ekonomide bazı darboğazların bulunması halinde, yükselen talep karşısında tüm kaynakların kullanımı sınırına gelinmeden de arzın artırılamaması söz konusu olabilir. Ekonominin yapısından kaynaklanan enerji, bazı hammaddeler veya nitelikli eleman kıtlıkları gibi nedenlerle üretimin artırılamamasına ve bunun sonucunda gerçekleşen fiyat artışına yapısal enflasyon denir. Çoğu gelişmekte olan ülkelerde karşılaşılan enflasyon türü yapısal enflasyondur. Yukarıda da görüleceği üzere enflasyonun sebeplerini 4 kısma ayırdık: Talep enflasyonu, maliyet enflasyonu, bütçe açıkları ve enflasyon, yapısal enflasyon. 4.1-Enflasyon Türleri Aşırı (Hiper) Enflasyon: Daima moneter karakterli olan bir talep şişkinliğidir. Emisyonun hızla kabarması, tüketime karşı talebi artırır. Bu, aşırı enflasyonun bir özelliğidir. Aylık enflasyon haddinin bir yıl boyunca en az %50 arttığı ve böylece yıllık enflasyon haddinin yaklaşık 13000 olduğu enflasyon türüdür. Kronik (Müzmin) Enflasyon: Moneter karakterli olabilir veya olmayabilir. Bu tip enflasyonun özelliği, hızının mutedil fakat süresinin uzun olmasıdır. 193 Belirsiz Enflasyon veya Sürünen Enflasyon: Özelliği fiyat yükselişlerinin yavaş bir tempo izlemesidir. Bu çeşit enflasyonda, para kıymetinin bir yıldan diğerine kaydettiği düşüklüğü çok defa faiz haddi telafi edebilir. Sürünen enflasyon %3- %8 gibi tek haneli enflasyon haddine denir. Dört Nala Enflasyon : %25-% 80 gibi iki haneli enflasyon haddine denir. 5. ENFLASYONUN MALİYETİ İktisatçılar, enflasyonun bir ekonomiye ve topluma yükledikleri maliyetleri genel olarak iki grupta ele alırlar bunlardan ilki enflasyonun beklenmemesi durumunda yüklediği maliyetlerdir, diğer grupsa beklenen enflasyonun yüklediği maliyetlerdir. 5.1.- Beklenmeyen Enflasyon Yaşanan enflasyon hangi sebeple ortaya çıkarsa çıksın doğru olarak tahmin edilmemesi halinde, arzu edilmeyen olumsuz sonuçlar ortaya çıkar. Arzu edilmeyen söz konusu sonuçlar hem firmalara hem de işçilere bazı maliyetler yüklemektedir. İşgücü Piyasasında Beklenmeyen Enflasyon Enflasyonun doğru olarak tahmin edilmemesi, yani beklenmeyen bir enflasyon yaşanması işgücü piyasalarının işleyişi açısından iki temel sorun yaşanmaktadır: - Gelir dağılımında bozulma, -Tam istihdamdan uzaklaşma. a)Gelir dağılımında bozulma Beklenmeyen enflasyon gelirin işçi ve işverenler arasında yeniden dağılımı sonucunu doğurur. Bu bozulma kimi zaman işveren lehine olurken kimi zamanda aleyhine olur. Toplam talepte beklenmeyen bir artış nedeniyle enflasyon 194 yükselirse ücretler bu artışın gerisinde kalır. Böyle bir durumda kar beklenenden daha yüksek gerçekleşirken ücretlerle alınabilecek mal ve hizmet miktarı beklenenden daha az olur. Bu durumda beklenmeyen enflasyon gelir dağılımını işverenler lehine ve işçiler aleyhine bozacaktır. Ancak toplam talebin daha hızlı bir şekilde artması beklenirken bu artış beklenenden daha düşük bir seviyede kalıyorsa bu kez gelir dağılımı tamamen ters yönde yani işçilerin lehine işverenlerin aleyhine bozulur. Toplam talepteki hızlı artış beklentisi nedeniyle beklenen enflasyonun yüksek olması ücretlerin yüksek olması sonucunu doğurur. Ancak enflasyonun beklenenden daha düşük gerçekleşmesi durumunda kar azalacağı için gelir dağılımı işçilerin lehine, işverenlerin aleyhine bozulacaktır. b) Tam istihdamdan uzaklaşma Gelir dağılımındaki bozulma bir grubun aleyhine olurken diğer grubun lehine olmaktadır. Ancak tam istihdamdan uzaklaşılması ekonomideki herkese bir maliyet yüklemektedir. Örneğin bir fabrikada yapılan toplu iş sözleşmesi sonrası enflasyon beklenmedik bir şekilde artış gösterirse parasal ücret enflasyon oranının gerisinde kalacağından reel ücret azalır. Bu da firmanın daha fazla işçi istihdam edip üretimi artırmak istemesine yol açar. Toplu iş sözleşmesinin yapılması sırasında hem işçi hem de işveren yüksek bir enflasyon beklentisi içindeyken enflasyon beklenenden daha düşük gerçekleşirse reel ücret yükselmiş olur. Söz konusu yüksek reel ücret düzeyinde firma bazı işçilerin işine son verecek ve işsizlik oranı yükselecektir. Enflasyonun beklenmedik bir şekilde yüksek çıktığı ekonomilerde, nominal değerler üzerinden sözleşme yapan herkes kaybeder. Yukarıda açıklamalarımıza göre gerçekleşen enflasyon, beklenen enflasyondan ister yüksek olsun, isterse düşük olsun, her iki şekilde de beklenmeyen enflasyon ekonomide herkese maliyet yüklemektedir. Beklenmeyen enflasyonun gelir dağılımında yol açtığı çarpıklıklar, sonuçta ekonomiye reel maliyetler yükler. Enflasyon toplumsal 195 yozlaşmaya varabilen sonuçlar yarattığı için sosyal açıdan da arzulanmayan bir ekonomik olgudur. Bu nedenle bazı ülkelerde, toplumu enflasyona karşı koruyabilmek kaygısıyla enflasyona endeksli nominal sözleşmeler yapılmaya başlanmıştır. 6.-BEKLENEN ENFLASYON Fiyatları sık sık değiştirmenin getirdiği fiziki maliyetler söz konusudur. İktisatçılar bu tür maliyetleri menü maliyetleri olarak adlandırırlar. Örneğin restoran sahipleri, katalog üreticileri, süper marketler, enflasyon nedeniyle fiyatlarını değiştirmek zorunda kaldıkları zaman, bu maliyetleri yüklenmek durumundadırlar. Beklenen enflasyonun getirdiği ikinci bir tür maliyet ise elde tutulan para miktarıyla ilgilidir. Enflasyonist bir ortamda ekonomik birimler, reel anlamda ellerinde daha az nakit tutarlar. Elde para bulundurmanın maliyeti paranın fırsat maliyetidir ve nominal faiz oranını da yükselteceği için, elde nakit tutmanın maliyeti yükselir. İktisatçılar, daha az nakit tutarak katlanılacak ilave maliyetleri ayakkabı eskitme maliyetleri olarak adlandırmaktadır. Gelişmiş ülkelerde bu oran GSMH’nın %1’ine ulaştığı tahmin edilmektedir. Bazı durumlarda ödenen vergideki artış, vergi yasalarındaki değişiklikle gerçekleştirilen bir artıştan değil de enflasyondan kaynaklanıyorsa karşımıza enflasyon vergisi denen ekonomik yük çıkmaktadır. 7.-ENFLASYONLA MÜCADELEDE KAMU HARCAMA ARAÇLARI Kamu harcamaları, kurumsal olarak gelir yaratıcı harcamalar ve transfer harcamaları olmak üzere iki ana gruba ayrıldığından enflasyonla mücadelede harcamaların etki ve sınırları da bu ayrıma uyularak açıklanacaktır. 7.1.-Gelir Yaratıcı Kamu Harcamaları Gelir yaratıcı kamu harcamaları, cari ve yatırım harcamalarından oluşmaktadır. Ekonomide harcama fazlasını 196 çekebilmek için, ilke olarak kamu harcamalarını kısmak gerekir. Gelir yaratıcı kamu harcamalarında yapılan bir değişiklik, kapalı bir ekonomi modelinde gelir düzeyini etkiler. Enflasyonla mücadele aracı olarak kamu hizmetlerinin fiziksel miktar ve kalitesinin azaltılmasının gerekliliği çok tartışmalıdır. Gelir yaratıcı kamu harcamaları içinde yer alan cari harcamaların büyük bir bölümü personel ödeneklerinden oluşmaktadır. Anti-enflasyonist politikaların gündeme geldiği dönemlerde, kamu harcamaları kısılırken, en şiddetli darbeyi kamu yatırım harcamaları almaktadır. Kamu yatırım harcamalarının kısılması hem kamu kesiminde üretimin kısılmasına, hem de özel yatırımlarda verimlilik kaybına neden olacağından, ilk anda enflasyonu frenleyici etki yapsa da, ikinci aşamada kapasite kısıcı etkisi sonucunda enflasyonu yükseltici etki oluşumuna uygun zemin hazırlar. 7.2.-Transfer Harcamaları Transfer harcamaları, sosyal transferler ve ekonomik transferler olarak başlıca iki grupta incelenmektedir. Sosyal transferler, emekli dul yetim ya da işsiz gruplara yapılan ödemeler bu anlamda transfer ödemesi niteliği taşımaktadır. Bu ödemelerin enflasyonist dönemlerde kısılması, politik olarak güç göstergesi olarak görülemez. Aslında bu harcamaların enflasyon hızında artırılması gerekir. Transfer harcamalarının ikinci grubunu, özel kesime mali yardım şeklinde yapılan ekonomik transferler oluşturmaktadır. Ekonomik transferler özel kesme yapılan aktarmalar olduğu için bu kalemde yapılacak bir kısıntı da politik direnç ile karşılaşmaktadır. Anti -enflasyonist politikalar özünde daraltıcı olduklarından, bu politikalar uygulandığında, piyasada nakit sıkıntısı ve buna bağlı olarak da talep daralması belirir.Daralma dönemlerinde özel kesimin mali destek ihtiyacı daha da büyür. 197 8.-ENFLASYONLA MÜCADELEDE VERGİ ARAÇLARI Enflasyonist dönemlerde bir yandan kamu gelir sisteminin sahip olduğu esnekliğe, diğer yandan enflasyonun ilk dönemlerinde enflasyon vergisine bağlı olarak toplam kamu gelirlerinde bir artış görülmektedir. Bu çerçevede esnekliği yüksek bir vergileme sistemi enflasyonist gidiş üzerinde frenleyici bir etki oluşturabilir. Enflasyonda iki temel nedene bağlı olarak devlet gelirlerinin artırılması gerekmektedir. Birinci neden artan kamu harcamalarının oluşturduğu baskıdır. Enflasyonist dönemlerde kamu harcamaları artacağından, bu dönemde kamu gelirlerinin, özellikle vergi gelirlerinin harcama artışı üzerinde bir artış göstermesi gerekmektedir. Vergiler yolu ile toplam talep kısılmaya çalışılırken birikim sürecinin tahrip edilmemesi, gelir dağılımının düzeltilmesi ya da hiç değilse bozulmaması ve buna bağlı olarak da optimum kaynak dağılımına yaklaşılması amaçlanmaktadır. 8.1.-Dolaysız Vergiler Gelir üzerine doğrudan salınan vergiler (gelir vergisi), üretim faktörlerinin üretime katkıda bulundukları esnada, ilke olarak artan oranda uygulanan yükümlülüklerdir. Harcamaların gelirin bir fonksiyonu olarak belirlendiği modelde, gelirlerin azaltılması yolu ile toplam talebi kısabilmek için bu vergiler uygun görülebilir. Ayrıca gelir vergilerinin artan oranlılık niteliği,enflasyonda ortaya çıkan gelir dağılımı bozukluğunun düzeltilmesi açısından da elverişli bir araç oluşturur. Hem otomatik istikrar sağlayıcı hem de yeniden gelir dağıtıcı politikalar çerçevesinde değerlendirildiğinde, artan oranlı tarife yapısının her koşulda amacı gerçekleştirdiği ileri sürülemez. Zira, en üst gelir düzeyinden sonra vergi tarifesi düzleşeceğinden, bu kademedeki yükümlüler gelir artışları karşısında düz oranlı vergiyle karşı karşıya kalmış olurlar. Bunun altında kalan düzeyde gelir elde eden tüm yükümlüler ise, enflasyon karşısında elde ettikleri parasal gelir artışlarının reel değerini, sadece enflasyon nedeni ile değil, fakat üst gelir dilimlerine geçmiş olmalarından dolayı daha yüksek oranla vergilendirilmiş olmaları nedeni ile de koruyamaz hale gelirler. 198 Vergilerde uygulanan istisna, muafiyet ya da diğer indirimler ve vergi dilimlerinde endeksleme yöntemleri vergi sisteminin esnekliğini zayıflatarak enflasyona karşı mücadele gücünü kısmaktadır. Zira enflasyona karşı endekslenmiş bir vergi sistemi, enflasyona karşı vergi yükümlüsünü korurken, onun harcama potansiyelini yüksek düzeyde tutar ve özel harcamaların gereği biçimde kısılmasını engeller. 8.2.-Dolaylı Vergiler Enflasyonist dönemlerde uygulanan maliye politikasının temel amacı, ilke olarak toplam talebi kısmak olduğundan, dolaylı vergiler talep emici ve talep yönlendirici nitelikleriyle bu amaca dolaysız vergilerden daha fazla hizmet eder. Dolaylı vergiler üretim kapasitesini doğrudan etkilemeyip, harcamalar üzerinde kısıcı etkiye sahip olduğundan, anti-enflasyonist politika aracı olarak, faktör gelirleri üzerinde oturan ve bu nedenle sadece harcamaları değil, ikamet etkisi ile üretim kapasitesini de kısan dolaysızla vergilere göre daha elverişli bir politika aracıdır. Tüketim vergilerinin en zayıf tarafı, artan gelir karşısında tüketim oranı düştükçe, gelir karşısında azalan oranlı bir yapı niteliği kazanıyor olmasıdır. 8.3.-Servet Vergileri Anti-enflasyonist politikalar açısından servet vergileri, ancak servetin kişilerin gelirinin ve/veya harcama potansiyelinin bir göstergesi olması açısından önem taşımaktadır. Servet gerçekten bir harcama potansiyeli göstergesi ise, bunu kullanarak harcama potansiyeline ulaşmak ve onu törpülemek toplam talebi kısmak açısından anlamlıdır. Üretimde aktif olarak kullanılan servetler üzerine salınacak bir tür servet vergisi, servetin sağladığı gelir açısından, marjinal değil ortalama vergi yükünü artırmış olacağından, bir yönden toplam talebi kısma yönünde etkili olurken, diğer yandan da gelir etkisiyle üretimi artırma yönünde etkide yaratabilmektedir. 199 9.-ENFLASYONLA MÜCADELEDE KAMU BORÇLARI Kamu kesimi, borçlanmasına temel oluşturan devlet tahvillerini ilk aşamada merkez bankasına satarak karşılığında nakit sağlar. Böylece ekonomide gelir akımına ilave bir satın alma gücü girmiş olduğundan, tam istihdam varsayımı altında, enflasyonist baskı ortaya çıkar. Merkez bankasının devlet tahvilleri ile ilgili politikası ekonomide makro dengelerin yönünü belirlemekte, merkez bankası söz konusu tahvilleri portföyünde tuttuğu sürece de ekonomide enflasyonist baskı sürmektedir. Devlet tahvillerinin hangi portföyde saklanmış olması önemli kazanmaktadır. Tahvillerin merkez bankası portföyünde olması, emisyon musluğunu açmış olacağından, ekonomideki likidite derecesini artırıp fiyatlar genel düzeyi üzerinde artırıcı yönde etkili olacaktır. Buna karşılık tahvillerin ticari bankalar portföyünde tutulması ise ekonomide fon talebini ve faiz oranlarını yükseltmektedir. Bir istikrar aracı olarak bakıldığında, giderek artan kamu borçlarının ekonomide daraltıcı etki yapabileceğini ileri süren görüş şöyle özetlenebilir: Borçların bileşimi değişmeden salt miktarının artması özel kesimde likitideyi azaltacaktır. Ekonominin bir kesiminde likitidenin azalması, harcama akımını azaltacağından, enflasyonist baskılar hafiflemiş olabilir. Bu görüşe yöneltilecek en önemli itiraz, tüketim harcamalarının gelirin bir fonksiyonu olduğu ve devlet borçlarının likitideyi etkilemekle beraber, kişisel geliri doğrudan etkilemediğidir. Devlet borçlarının faiz oranlarının yükseltmesi üç açıdan olumsuz etki yapar. İlk olarak, yüksek faiz oranları borcun bütçe yükünü artırır ve borç ödemeleri transfer harcaması niteliğinde olduğundan gelir dağılımı üzerinde bozucu etki yapar, ikinci olarak yüksek faiz oranları tahvillerin piyasa değerini düşüreceğinden isteğe bağlı borçlanmalarda tüketicilerin güvenini sarsar ve devletin manevra alanını daraltır. Üçüncü olarak da kamu kağıtları üzerindeki yüksek faiz oranı, tasarrufların reel yatırım alanlarından söz konusu 200 spekülatif alana kaymasına neden olarak, ekonomide reel yatırımların daralmasına neden olur. Enflasyonu kontrol açısından ilk bakışta uzun vadeli borçların, likitideyi daha fazla kısabildikleri için, kısa vadeli borçlara göre tercih edildiği görülmektedir. Uzun vadeli borçların bir diğer üstünlüğü ise, piyasa gelişmeleri karşısında devlete daha geniş manevra olanağı sağlamasıdır. 10.-ENFLASYONU DÜŞÜRMENİN MALİYETİ MODERN YAKLAŞIMLAR Yüksek enflasyon ve yüklediği maliyetler konusundaki kaygılar, özellikle 1970’lerin sonunda ciddi biçimde ağırlaşmıştır. Bu yıllarda tüm dünyada, enflasyonist eğilimlerin ve enflasyon oranının yükselmesi, enflasyonu düşürmenin maliyetini tartışmaya açmıştır. Uzun süreli enflasyon oranında düşüş yaşanan ortam, iktisatçılar tarafından dezenflasyon olarak adlandırılmaktadır. Son yıllarda enflasyona karşı gelişen tepki dezenflasyon programlarında da iki farklı bakış açısının ortaya çıkmasına neden olmuştur: Yeni Klasik reçete ve yeni Keynesyen reçete. 10.1.-Yeni Klasik Dezenflasyon Süreci: Şok Politikası Yeni klasik iktisatçıların makro ekonomiyle ilgili temel görüşleri "ücretlerin ve fiyatların bekleyişlerdeki değişikliklere hemen uyum gösterdiği" şeklinde özetlenebilir. Dolayısıyla enflasyonun düşürülmesi için yeni klasik öneri, gelecekteki parasal genişleme ve enflasyon konusundaki beklentilerin ani bir şekilde (şok) ve bir kerede düşürülmesidir. Bu görüşün diğer adı soğuk hindi (cold turkey) olarak da adlandırılmıştır. 10.2.-Yeni Keynesyen Dezenflasyon Süreci : Tedrici Politika Yeni klasik iktisatçıların önerdiği şok dezenflasyon politikası, hiperenflasyon yaşanan ülkeler için uygun olabilir, zira bu ülkelerde yapılan sözleşmeler fiyatlardaki değişmeye 201 endekslenmiş olarak yapılmaktadır. Ilımlı enflasyon yaşanan ülkelerdeyse enflasyonu düşürmek amacıyla uygulanacak şok politikası da acaba aynı yararı sağlar mı? Yeni Keynesyen iktisatçılar, bu konuda olumsuz düşünmektedir. Yeni Keynesyenlere göre, ekonomide her zaman belirli bir ölçüde de olsa nominal fiyat yapışkanlığı vardır. Uzun vadeli nominal sözleşmelerin ve fiyatları sık sık değiştirmenin getirdiği maliyetler nedeniyle fiyatların, bekleyişlerdeki değişime uyum gösterme hızı yavaşlar. Ekonomik birimler bekleyişlerinde rasyonel olsalar bile, ekonomideki fiyatların hepsi, enflasyon beklentilerindeki değişiklik karşısında hemen uyum göstermez. Burada tedrici para politikası deyimiyle parasal genişlemenin yavaş yavaş ve istikrarlı bir şekilde düşürülmesi ifade edilmektedir. 11.-ENFLASYON HEDEFLEMESİ KAVRAMI VE ENFLASYON HEDEFLEME STRATEJİSİNİN YÜRÜTÜLMESİ 1990’ların başından itibaren bazı merkez bankaları, para politikasına yön veren gösterge olarak, sayısal enflasyon hedeflerini uygulamaya koymuşlardır. Sözü edilen bu hedeflerin fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesinde merkez bankasına yardımcı ve yol gösterici olacağı düşünülmektedir. Enflasyon hedeflemesi "düşük ve istikrarlı bir enflasyona ulaşmayı ve bunu muhafaza etmeyi isteyen bir ülkede para politikasının temel hedefinin fiyat istikrarı olması gerektiği "şeklinde ifade edilebilir. Günümüzde bu önermeyle ilgili olarak iktisatçılar arasında geniş bir görüş birliği doğmuş ve önceden beri süregelen tartışmalar aşağıda 5 temel hususta, bir uzlaşma ortaya çıkmasıyla sonuçlanmıştır. Para arzındaki bir artış, orta vadeden uzun vadeye kadar nötrdür. Yani parasal genişlemenin üretim ya da işsizlik üzerinde nihai bir etkisi yoktur. Sadece fiyatları etkiler. Enflasyon, hem kaynak tahsisi anlamında (etkinlik maliyeti) hem de uzun dönemli üretim artışı anlamında (süper nötrlük) bir maliyet getirmektedir. 202 Para kısa dönemde nötr değildir. Yani para politikası üretim işsizlik gibi bir dizi reel değişken üzerinde geçici (kısa süreli) etkilere sahiptir, ancak bu etkilerin niteliği ya da büyüklüğü kendilerini gösterme süresi ve ekonominin diğer bölümlerine yansımaları konularında genellikle eksik bir anlayış söz konusudur. Para politikası enflasyon üzerinde süresi belirsiz bir gecikmeyle etkili olmakta ve enflasyon üzerindeki etkisi değişkenlik göstermektedir. Bu iki faktör, merkez bankasının, dönem bazında enflasyonu kontrol edebilme gücünü azaltmaktadır. Merkez Bankası, para politikası araçlarının belirlenmesini yaparken, duruma göre davranma olanağına sahip olması, para politikasına enflasyonist bir yanlılık kazandırmaktadır. 12.-ENFLASYONLA MÜCADELEDE EN ETKİN MALİYE POLİTİKASI 12.1.-“Denk bütçe” Enflasyonun ortaya çıkışında,devletin bütçe açıklarını ve artan kamu harcamalarını finanse edebilmek için para arzını artırdığının etkili olduğunu gördük. TÜRKİYE dahil çoğu dünya ülkesinde hükümetler bütçe açıklarını finanse etmek için merkez bankası aracılığı ile para arzını artırmaktadır. Artan bu para arzı ekonomide toplam talebi yükselttiğinden enflasyona sebep olmaktadır. Bazı iktisatçılar bütçe açıklarının finansmanı için vergilerin yükseltilmesinin daha olumlu olduğunu söylemektedirler, ancak tüm dünyada genellikle hükümetler oy kaygısı ve politik direnç nedenleri ile vergi oranlarını yükseltme, kamu harcamalarını kısma gibi maliye politikalarına başvurmamaktadır. Zira savaş gibi beklenmedik nedenlerden dolayı girilen enflasyon sürecinde en etkili politikanın vergi politikaları olduğu bilinmektedir. Bütçe açıklarının finansmanında diğer etkin bir yol devletin tahvil ihracı ile borçlanmasıdır. Tahvil ihracı ile borçlanma kısa vadede etkili değildir. Devletin uzun vade de (3-5 yıl gibi) tahvil ihracı yapabilmesi için o ülkede sağlam ve istikrarlı bir 203 ekonomik yapının olması gerekmektedir. Ayrıca yaygın görüş tahvil alıcılarının 3-5 yıl vadeli kazançlardan genellikle uzun vadeli olduğu için soğuk durmuşlardır. Bunun yanında tahvil ihracının faiz yükü getirdiği de bilinmelidir. Bu açıklamalardan sonra enflasyonla mücadelede en etkin çözümün denk bütçe kavramının olduğunu söyleyebiliriz. Denk bütçe kavramı, modern iktisadın kurucusu olarak bilinen klasik ekonomistlerinde savunduğu bir görüştür. Bu görüşte devletin gelir ve harcamaları birbirine eşit olduğu için para arzı, para tabanı genişletilmesi gibi enflasyona sebep olan durumlara gerek kalmamaktadır. Ekonomi denk bütçe ile otomatik olarak istikrara girecektir. Denk bütçe kavramı ile ekonomideki enflasyon olayı ile karşılaşılmaması için o ekonomide yatırımların çoğunluğunun üretim odaklı sabit sermaye yönelimli olması önemlidir. Şüphesiz spekülatif, sıcak paraya dayalı ekonomik büyümeler genellikle başarılı olmamaktadır. 13.-DÜNYADA ENFLASYON Dünya tarihinde çeşitli zamanlarda savaş, kıtlık, hızlı nüfus artışı, gibi bazı sebeplerden dolayı bir çok ülkenin hiperenflasyon yaşadığı bilinmektedir. M.S 3 yy sonunda, Büyük Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasına yakın tarihlerde İmparator Dioçletian’ın yılda ortalama %300 civarına ulaşmış olan enflasyonu kontrol altına alabilmek için büyük çaba harcadığı bilinmektedir. Öte yandan 20 y.y.ın sonlarına doğru merkezi planlamayla yönetilen bir ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş sürecinde Rusya Federasyonu başkanı Boris Yeltsin yılda ortalama %1000 civarına ulaşan enflasyonla mücadele etmekteydi.1980’li yıllardan itibaren Latin Amerika ve Afrika ülkelerinde çok büyük boyutlara ulaşan enflasyonist dönem yaşandı. 1994 yılında Brezilya’da aylık enflasyon oranı %40, yıllık enflasyon oranı %5700 idi. Zaire’de ise aylık %75, yıllık enflasyon oranı ise %82500 civarında enflasyon oranları yaşanmıştır. 204 I. Dünya Savaşı sonunda Almanya yüklü miktarda tazminat ödemeye mahkum oldu. 1922 yaz sonlarında tazminat ödemelerinden dolayı, Alman markının değeri hızla düşmeye başladı. Alman hükümeti ödemeleri karşılayabilmek için büyük miktarda kağıt para bastı. Bu durum hızlı enflasyon dalgasına yol açtı. 1914’te bir dolar 4,2 Alman markına eşitti.Savaş sonunda 351 kağıt mark 1 dolar değerindeydi. 1922’de 1 dolar 493 mark,1923’te 1 dolar 17792 marka düştü. 1923 sonlarında son resmi işlemde bir dolar, 4,2 trilyon marktı. Markın değeri basıldığı kağıdın değerinden de daha düşüktü. Alman otoriteleri markın yerine 1 trilyon marka eşit olan yeni para birimi çıkardılar. Diğer dünya ülkelerinde de savaş sonrasında artan para arzından dolayı fiyatlar 1914 yılı ile karşılaştırıldığında ABD’de 2,5 katına, İngiltere’de 3 katına, Fransa’da 5,5 katına çıktı. Verilen örneklerde de görüldüğü gibi artan para arzı enflasyona, paranın basımının artış hızına bağlı olarak da hiperenflasyona neden olmuştur. 14.-TÜRKİYEDE ENFLASYON Türkiye yıllarca kronik enflasyon olgusu ile karşı karşıya kalmıştır. Cumhuriyetimizin ilanından sonra ekonomimizdeki en büyük sorun enflasyon olmuştur. Örneğin 1970-2003 dönemini kapsayan sürede Türkiye ekonomisi yılda ortalama %4 büyümüştür. Bu süreç içerisinde özellikle 90’lı yıllarla birlikte üretim hacminde gözlenen dalgalanmaların şiddeti artmış, bir değişiklikle üretimde ciddi bir istikrarsızlık yaşanmıştır. Şüphesiz bu durum enflasyonist ortamın getirdiği belirsizliklerin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Kısa dönemde ılımlı bir enflasyonun ekonomik büyümeyi hızlandıracağı şeklindeki iktisat politikası yaklaşımına karşın, uzun dönemde ülkede yaşanan enflasyonun ekonomik büyüme performansını olumsuz yönde etkilediğini söylemek mümkündür. Türkiye’de 90’lı yıllardan itibaren fiyat artışları ekonomik büyümeyi ters yönde etkilemiştir. 205 Aynı dönemde parasal genişleme incelediğinde, yılda ortalama %48 artan fiyatlar karşısında, para arzı da yılda ortalama %47 oranında artmıştır. Fiyat artışları ile para arzı birebir ilişki içinde olmuştur. Bu nedenle uzun dönemde, Türkiye’de yaşanan enflasyonist sürecin parasal genişlemenin bir sonucu olduğu ifade edilebilir, artan para arzı enflasyona neden olmakta, bu da yaratılan belirsizlik nedeniyle ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkilemektedir. Türkiye enflasyonla mücadelede çok önemli mesafeler kat etti. 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren Türk lirasından altı sıfır atılıp, YTL’ye geçilmezine karar verilmesiyle enflasyona büyük darbe indirildi. Bu durum milli paraya olan güveni tazeleyecek bir gelişme oldu. Enflasyonla mücadelede hükümetin uyguladığı sıkı maliye politikası enflasyonun düşürülmesinde büyük yararı oldu. 1976 dan bu yana tek haneli enflasyon hayaliyle yaşayan Türkiye özlemine 2004 Şubat’ında kavuştu. Devlet İstatistik Enstitüsü Şubat’ta toptan eşya fiyatlarının (TEFE) %9,1 e gerilediğini açıkladı. Şubat’ta tüketici fiyatları ise (TÜFE) %14,3 olarak açıklandı. DİE’ nin açıkladığı bu rakam Türkiye’nin 28 yıl aradan sonra ilk kez tek haneli enflasyona gerilediğini göstermiştir. Mart 1976 da ise enflasyon %8,8 idi. Merkez Bankası’nın uygulamaya başladığı enflasyon hedeflemesi IMF ile imzalanan niyet mektuplarının eklerinde yer aldı. Bu kapsamda 2006 yılı için TÜFE oranı %5 olarak taahhüt edildi. 2007 ve 2008 için ise bu rakam %4 olarak hedeflendi. Türkiye’de 1939 yılından günümüze enflasyon oranları: 206 YIL TÜFE TEFE 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 2.0 9.6 19.7 68.0 44.1 2.7 3.6 -1.0 -1.5 2.4 8.1 -4.4 0.2 5.1 3.8 9.5 12.2 9.9 11.9 15.8 24.4 5.2 1.6 3.4 7.9 1.2 GSMH GSYİH fiyat fiyat deflatörü deflatörü YIL TÜFE TEFE 4.8 22.7 40.7 92.1 74.0 -22.8 -54.1 104.4 1.1 7.5 8.0 -10.2 6.2 1.0 2.9 10.3 7.6 16.5 18.9 14.8 19.8 5.4 2.7 5.7 4.3 1.2 1.8 22.5 38.9 96.0 65.2 -23.7 -3.4 -5.0 5.6 8.1 0.4 -2.1 6.5 2.7 4.8 5.1 11.3 11.8 23.3 14.3 19.9 3.3 4.1 9.5 5.7 2.6 1.8 22.5 38.9 96.0 65.1 -23.7 -3.4 -5.0 5.6 8.1 0.4 -2.1 6.5 2.7 4.8 5.1 11.3 11.8 23.2 14.1 19.9 3.9 4.3 9.5 5.7 2.6 1970 8.1 6.7 1971 16.5 15.9 1972 13.7 18.0 1973 16.0 20.5 1974 18.6 29.9 1975 19.8 10.1 1976 16.4 15.6 1977 28.0 24.1 1978 47.2 52.6 1979 56.8 63.9 1980 115.6 107.2 1981 33.9 36.8 1982 21.9 25.2 1983 31.4 30.6 1984 48.4 52.0 1985 45.0 40.0 1986 34.6 26.7 1987 38.9 39.0 1988 73.7 70.5 1989 63.3 63.9 1990 60.3 52.3 1991 63.8 55.4 1992 72.3 62.1 1993 66.1 58.4 1994 106.3 120.6 1995 93.6 88.5 1965 5.8 8.1 4.3 4.2 1996 80,4 79,0 1966 5.7 4.8 6.4 6.3 1997 85,0 81,4 GSMH GSYİH fiyat fiyat deflatörü deflatörü 8.5 17.4 10.2 21.1 30.5 21.2 15.3 24.0 46.7 75.6 89.6 44.3 28.3 26.0 48.5 52.9 35.6 33.5 69.7 75.5 57.6 59.2 63.5 67.4 107.3 81.9 207 8.5 17.4 10.2 21.1 30.5 21.2 15.3 24.0 46.7 75.6 89.6 44.3 28.3 26.0 48.5 52.9 35.6 33.5 69.7 75.5 58.3 58.8 63.7 67.8 107.1 81.4 1967 8.3 1968 3.7 1969 7.8 7.6 3.2 7.2 6.5 3.9 7.2 YILLIK ENFLASYON Toptan Eşya (%) Aylar 1998 1999 92.5 50 Ocak 89.6 48.3 Şubat 86 48.2 Mart 83.3 50 Nisan 50 Mayıs 79.9 50.3 Haziran 76.7 52.4 Temmuz 72.1 53.7 Ağustos 67.4 65.9 54.4 Eylül 62 55.2 Ekim 56.3 Kasım 58.6 62.9 Aralık 54.3 208 6.7 3.9 7.2 2000 66.4 67.5 66.1 61.5 59.2 56.8 52.3 48.9 43.9 41.4 39.1 32.7 2001 28.3 26.5 35.1 50.9 57.7 61.8 65.4 69.6 74.7 81.4 84.5 88.6 2002 92 91.8 77.5 58 49.3 46.8 45.9 43,9 40,9 36.1 32.8 30,8 2003 32.6 33.4 35.2 35.1 33,7 29,6 25,6 22,7 19,1 16,1 16,2 13.9 2004 10,8 9,14 7.97 8,91 9,56 10.53 9.44 10,52 12.50 15.48 14.40 13.84 2005 9.23 8,69 11.33 10.17 5.59 4.25 4.26 YILLIK ENFLASYON Tüketici (%) Aylar 1998 1999 101.6 65.9 Ocak 63.9 Şubat 99.3 97.2 63.5 Mart 93.6 63.9 Nisan 63 Mayıs 91.4 64.3 Haziran 90.6 65 Temmuz 85.3 65.4 Ağustos 81.4 80.4 64.3 Eylül 76.6 64.7 Ekim 64.6 Kasım 72.8 68.8 Aralık 69.7 2000 68.9 69.7 67.9 63.8 62.7 58.6 56.2 53.2 49 44.4 43.8 39 2001 35.9 33.4 37.5 48.3 52.4 56.1 56.3 57.5 61.8 66.5 67.3 68.5 2002 73.2 73.1 65.1 52.7 46.2 42.6 41.3 40,2 37 33.4 31.8 29,7 2003 26,4 27 29.4 29.5 30.7 29,8 27,4 24,9 23 20,8 19,3 18,4 2004 16,2 14,2 11.83 10.18 8.88 8.93 9.57 10.04 9.00 9.86 9.79 9.32 2005 10.7 10,58 7.94 8.18 8.70 8.95 7.82 14.1-TÜRKİYE’DE ENFLASYONUN HESAPLANMASI TÜİK‘in (Türkiye İstatistik Kurumu) yaptığı açıklamaya göre enflasyon oranını belirlerken 18 bin işyerinden fiyat aldıklarını ve 300 bin fiyatın ortalamasını kullandıkları belirtilmiştir. Enflasyonu en fazla yükseltecek kalemin ekmek olduğu ifade edilmiştir. Ekmek fiyatlarındaki artışın tek başına enflasyonu yükselteceği açıklanmıştır. Ekmek kadar olmasa da enflasyonun yükselmesine etki eden bir diğer ürün ise akaryakıttır. 14.2-TÜRKİYEDE ENFLASYONUN SEBEPLERİ 1-Hükümetlerin bütçe açıklarının finansmanında merkez bankası aracılığı ile para basma yoluna gitmesi, 2- Rantiyer tipi, sıcak para girişlerine dayalı ekonomik büyüme dönemlerinde ortaya çıkan krizler (örnek 1994-19992001 krizleri), 3- 24 Ocak 1980 kararları neo-liberal ekonomik politikalar ve devamında 1989 yılındaki çok önemli bir 209 dönemeç olan finansal tam serbestleştirme politikaları (kambiyo rejiminde tam serbestlik), 4- Batık bankaların hazineye getirdiği yük ve bunların finansmanı’dır. 15.-ENFLASYONUN SONUÇLARI Enflasyon olgu ve kavram olarak, fiyatlar genel düzeyinde S oluşturacağı yargısına varılabilir. Hatta yıllık %2-3 dolaylarındaki hafif fiyat artışları, sağlıklı bir gelişme olarak algılanır ve istihdam düzeyinin korunabilmesi için gerekli bile görünür. Böylece genişleme eğilimi içindeki piyasalara yanıt olarak girişimcilerin yeni yatırımlar yapması yolu ile ekonomide bir yandan istihdam hacmi genişletilmiş, diğer yandan da üretim artışı sağlanmış olur. Ekonomideki tüm mal ve hizmetlerin fiyatları aynı oranda artığı takdirde, mal piyasalarındaki nispi fiyat yapısı da bozulmamış olur. Bu durumda ekonomide herkesin geliri fiyatlarla aynı oranda artmış ve üretim, tüketim açısından nispi durumlar korunmuş olur. Ancak söz konusu durum, günümüz ekonomileri için geçerli değildir. Gerçek hayatta, bazı ekonomilerde görülen fiyat artışı hızları %2-3 gibi makul oranların üstünde olduğu gibi, tümünün ve faktörler bakımından da aynı oranda fiyat artışı söz konusu olmadığından, enflasyonun geliştiği ortamlarda nispi fiyat yapısı da bozulur. Enflasyonun şiddetine bağlı olarak nispi fiyat yapısının bozulması, hem eş zamanlı hem de zamanlar arası gelir ve kaynak dağılımının optimum olarak belirlenen ideal durumdan sapmasına yol açar. Söz konusu genel sonuçları net bir biçimde ortaya koyabilmek için şiddetli bir enflasyon durumunu ele alalım. Böyle bir durumda kişisel gelir dağılımı, gelirleri fiyat artışı hızından daha yavaş artan kişiler aleyhine değişmiş olur. Bu grup, genellikle dar ve sabit gelirli kişilerden oluşur. Enflasyonist süreç sonucunda oluşacak gelir kutuplaşması ekonomideki tüketim kalıplarını değiştirir. Gelir ve tüketim kalıplarının değişmesinin, marjinal tüketim eğilimine bağlı olarak, ekonomide genel tasarruf oranını ve yatırımları artıracağı düşünülebilir. Hatta bazı yazında, enflasyonun bir 210 tür sermaye birikimi süreci olduğu dahi vurgulanmaktadır. Ancak göstermelik tüketim eğiliminin yüksek olduğu özellikle kalkınmakta olduğu ekonomilerde, gelir dağılımı bozukluğu tasarruf oranını arzulandığı kadar yükseltmemekte, buna karşın tüketimi arttırma yönünde etkili olmaktadır. Yüksek enflasyonist dönemlerde, fiyat artışlarının neden olduğu faiz oranının yükselmesi olgusu yatırımlar üzerinde caydırıcı etki yapar. Böylece ekonomide yatırımtüketim dengesi değiştikçe, zamanlar arası kaynak dağılımı sonucu ortaya çıkmakta ve ekonominin birikim hızı yavaşlamış olmaktadır. Enflasyonist dönemlerde fiyat ve faiz bekleyişleri, kişileri kısa dönemde karar alma eğilimine itmektedir. Bunun sonucunda, uzun dönemli yatırımlar yerine, çoğunlukla kısa dönemli yatırımlar ağırlık kazanır. Bir yandan ekonomide yatırım-tüketim oranının tüketim lehine değişmesi, diğer yandan da yatırımlarda kısa dönemli alanlara yönelme, kaynakların nesiller arası dağılımında gelecek nesilleri dezavantajlı konuma sokar. Yüksek enflasyonist dönemlerde kamu sektörünün, ekonomideki yeri önce yükseliş, daha sonraları ise gerileme eğilimi gösterir. Bunun nedeni, enflasyonist dönemlerde kamu kesiminin enflasyon vergisi olarak bilinen bir vergi geliri sağlıyor olmasıdır. Enflasyonist süreçte kişilerin reel nakit depoları eriyeceğinden, bu erimeyi telafi etmek için kişiler tüketimlerini kısıp, parasal depolarına aktarım yaparlar. Kişilerin tüketimlerini kısması neticesinde serbest bıraktıkları devlet kullanır. Ancak enflasyonun yüksek boyutlara ulaştığı durumlarda, kişilerin reel depolarını destekleme eğilimi sürmeyeceği gibi, tam tersine,olağan gereksinimlerini karşılayabilmek dürtüsü ile davranan kişiler bu aşamada reel depolarını eritebilirler. Enflasyonist dönemlerde vergilerin tarih ve tahsili arasındaki sürenin uzaması da tanzim etkisi yaratarak, vergi gelirlerinin reel değerinin erimesine neden olur. Vergi 211 gelirlerinin reel değerindeki erime, vergi yükümlülerine reel kazanç sağlarken, kamu hizmetlerinin hem miktar hem de nitelik olarak gerilemesine neden olduğundan, kamu hizmetlerinden yararlananların aleyhine sonuç yaratır. Kamu hizmetlerinin nicelik ve nitelik olarak erimesi, özel kesimde etkinlik kaybına yol açmaktadır. Bütün bu anlatılanlarla beraber ayrıca enflasyonist dönemlerde kişiler genellikle rantiyer tipi spekülatif kazançlara yönelirler. Aynı zamanda enflasyon istifçiliği ve karaborsacılığı da özendirir. 212 KAYNAKÇA Prof. Dr. İlyas ŞIKLAR (2004) PARA TEORİSİ VE POLİTİKASI, ESKİŞEHİR www.tr.wikipedia.org Prof. Dr. Tevfik Güran (2004) İKTİSAT TARİHİ, ESKİŞEHİR www.tüik.gov.tr Prof, Dr, Nüvit OKTAY (1999) İKTİSAT TEORİSİ, ESKİŞEHİR www.belgenet.com Prof. Dr. NURHAN YENTÜRK (2004) TÜRKİYE EKONOMİSİ, ESKİŞEHİR www.netbul.com www.hürriyetim.com Prof. Dr. Beyhan ATAÇ (2004) MALİYE POLİTİKASI, ESKİŞEHİR 213 ÖZGECMİŞ 26.04.1980 Yılında Bayburt’ta doğdum. 1986-87 öğretim yılı Bayburt Cumhuriyet İlkokulu’na başladım. 1988 yılında İstanbul’a geldim, ve sırasıyla Bağcılar Yıldıztepe İlköğretim Okulu, Bağcılar Lisesi’ni bitirdim.1998 yılında Anadolu Üniversitesi İktisat Fakültesi İktisat bölümünü kazandım. Aynı Fakülteden 2004 yılında mezun oldum. 2003 yılından beri Bayburt Kültür ve Yardım Derneği Yönetim Kurulu Üyeliği görevim devam etmektedir. 2005-2006 yılı Bahçeşehir Üniversitesi Siyaset Okuluna katıldım ve sertifika aldım. Halen inşaat, taahhüt işleriyle uğraşmaktayım. 214 AB OTOBÜSÜ HAZIRLAYAN Nilay BAYCAR 215 AB OTOBÜSÜ 70'lerde yakaladığımız AB otobüsünü yeniden yakaladık; umudumuz en kısa zamanda otobüse binme fırsatı elde etmek. Ancak önümüzde binmemizi engelleyecek sayıda sinir bozucu yolcular varken hep aynı numaralı AB otobüsünü daha beklemek zorunda kalıyoruz. Otobüs yolcularının bir kısmı: "Kardeşim, senin de hakkın var; bin, bekleme!" dese de diğer grup hep bir ağızdan: "Daha ne kadar dolacağız (dolacak bu otobüs); binmeyin!" diyor. Oysa işimiz acele; daha fazla kaybedecek zamanımız yok. GİRİŞ " Türkiye, bir AB üyesi olmalı mıdır?" Son dönemde hararetle tartışılan bu soruya nihai süreçte verilecek olan bir AB Konseyi kararı, AB'nin temel değerlerine bağlılığının ölçüsünü belirleyecek bir gelişme olacaktır. Avrupa Anayasası'nı kuran anlaşmanın 1.maddesi uyarınca, AB'ye üyeliğin temel kıstasları belirlenmiştir. Bu bağlamda söz konusu ülke mutlak surette Avrupa sınırları dahilinde yer almak ve AB temel değerlerine riayet etmek zorundadır. Yine 1957 Roma Anlaşması, üyelik için "Avrupalılık" şartını öne süren hukuki bir belge niteliğindedir. Avrupa Anayasa'sını kuran anlaşmanın 2.maddesi uyarınca AB temel değerleri "Demokrasi, insan haklarına saygı, özgürlük, eşitlik, hukukun üstünlüğü" olarak belirlenmiştir. Bu çerçevede Avrupa Konseyi, üyelik için gerekli temel şartları 1993 "Kopenhag Kriterleri" adı altında ortaya koymuş, söz konusu kriterleri politik kriterler, ekonomik kriterler ve topluluk mevzuatının benimsenmesi olarak 3 başlıkta toplamıştır. Buna göre AB üyesi olmak isteyen aday ülkeler politik, ekonomik ve hukuki yapılarını bu kriterler doğrultusunda yeniden düzenleyerek iç mevzuatlarını AB müktesebatına uyumlu hale getirmekle yükümlü tutulmuştur. 216 Bu çalışmayı Türkiye'nin AB üyeliğine karşı öne sürülen ana tezleri çürütmeye yönelik olarak, 4 yıllık lisans eğitimim boyunca edindiğim akademik birikimim neticesinde kaleme almış bulunmaktayım. Bana bu makaleyi yazmaya vesile olan başta Hükümet ve Liderlik Okulu başkanı sayın Burak Küntay olmak üzere herkese teşekkürlerimi sunar, söz konusu çalışmamın siz değerli okuyucularımız için faydalı olmasını temenni ederim. Saygılarımla, Nilay Baycar 217 TARTIŞMALARIN ODAĞI:TÜRKİYE "Türkiyeli ya da Türkiyesiz bir Avrupa Birliği ikileminde Türkiye'ye karşı duruşlar, Avrupa camiasının Türkiye hakkındaki önyargılarından kaynaklanmaktadır. Söz konusu ön yargılar Türkiye’deki yapının yanlış değerlendirilmesini beraberinde getirmektedir ki; bu hususun objektif bir doğrultuda açıklığa kavuşturulamaması, Türkiye'nin AB üyeliğini sarsıntıya uğratma ve hatta imkansız kılma açısından yeterli olacaktır. Bu doğrultuda, taraflı ve dayanaktan yoksun Türkiye karşıtı argümanları kritize etmeyi son derece önemli buluyorum: 1-Türkiye bir Avrupa ülkesi değildir. Türkiye'nin bir Avrupa ülkesi olup olmadığının tespiti gerek coğrafi, kültürel ve tarihi etkenler gerek Türkiye'nin kendini tanımlayışı gerek ise AB ülkelerinin Türkiye coğrafyasına bakışı doğrultusunda yapılmalıdır. Coğrafi açıdan Türkiye'nin bir Avrupa ülkesi olduğu Ankara'da imzalanan 1963 tarihli Ortaklık Anlaşması'nın 28.maddesi doğrultusunda tasdik edilerek Türkiye'ye AB üyeliği mümkün kılınmıştır. Bu bağlamda 1963 tarihli Ankara Anlaşması, Türkiye'nin bir Avrupa ülkesi olduğunun AB tarafından bizzat kabul edilmesi anlamına gelen resmi bir belge niteliğindedir. Türkiye, Avrupa ve Asya coğrafyasında toprakları olan, üç tarafı denizlerle çevrili, önemli boğazlarıyla dünya ülkelerine geçit imkanı sağlayan yapısıyla son derece mühim bir jeopolitik konuma sahiptir. Türkiye'nin kültürel açıdan Avrupalı olmadığı söyleminin tutarsızlığı, Avrupa medeniyeti mimarlarının Asya coğrafyası ile olan yakın bağlantıları doğrultusunda ortaya konabilir. Bu bağlamda, Heredot von Halikarnas (tarihin mimarı), Aesop (La Fontaine'e fabl türünde ilham veren öncü), Lucullus, Nikolaus (Myra'nın bişopu ve Noel geleneğinin 218 öncüsü), Krösus (zamanın en zengin Avrupalısı), Hl.Peter (Antakya'da Hristiyanlığı yaymıştır), Hl.Paul (Tarsus'ta doğmuş Hristiyan bir misyonerdir) gibi Avrupalı öncüler zikredilmeye değer kişiliklerdendir. Netice itibariyle; bugünkü Türkiye coğrafyasını oluşturan bölgenin Avrupa medeniyetinin beşiği olduğunu söylemek mümkündür. 2-Türkiye, AB standartlarına uygun bir demokrasiye sahip değil. İnsan haklarına saygı, AB'nin gerisinde. Bu saptama esasen doğru olsa da, Türkiye son dönemde uyum paketleri doğrultusunda geçmişteki yanlış politikalarını terk etmiş bulunmaktadır. Türkiye'de özellikle son iki yıl içerisinde kaydedilen bu gelişme, bizzat Avrupa basını tarafından "devrim" olarak nitelendirilmiştir. Bu gelişmeler özellikle AKP hükümetinin Kopenhag siyasi kriterlerine uyum açısından kararlı bir politika izleyerek radikal reformlara öncülük etmesiyle sağlanmıştır ki; bu reformlar son 10 yılda gerçekleştirilen reformlardan gerek nitelik gerek ise nicelik bakımından daha başarılıdır. Söz konusu reformlar doğrultusunda politik ve hukuki sistem yeniden yapılandırılmıştır; idam cezasının kaldırılması, işkence ve kötü muameleye karşı koruma (bu bağlamda yargı reformu gerçekleşmiştir), ifade, örgütlenme ve yayın özgürlüklerinin geliştirilmesi, MGK'nın sivilleştirilmesi (görev, haklar ve çalışma usulü açısından), parlamentonun rolünün güçlendirilmesi, askeriyenin yürütme üzerindeki rolünün büyük ölçüde azaltılması sivil-asker ilişkilerinin AB üye ülkeleri standartları ölçüsüne yaklaştırılması, sıkı yönetimin durdurulması, azınlıkların kültürel aktivitelerine karşı daha toleranslı bir yapı, Kürtlere kendi dillerini öğretme, radyo ve televizyon üzerinden yayın yapma hakkının tanınması, Türk Ceza Kanunu'nun yeniden yapılandırılması vb. gerçekleşmiştir. Yasal ve anayasal değişiklikler yoluyla gerçekleştirilen bu reformlarda her ne kadar uygulama bazında aksaklıklar görülse de, söz konusu reformlar oldukça başarılıdır. Nitekim 219 AB Komisyonu Türkiye için yayınladığı 6 Ekim 2004 tarihli İlerleme, Etki ve Tavsiye raporları doğrultusunda bu gerçeği tescil etmiştir. AB'nin objektif koşulları yerine getirmiş bir Türkiye' ye "hayır" demesi durumunda, ortaya çıkacak tablo bir hayli vahim olacaktır. Bu durumda AB uluslararası alanda itibar ve inandırıcılığını yitirmiş, medeniyetler çatışmasına yeşil ışık yakmış, İslam Dünyası'na giderilmesi imkansız negatif bir mesaj göndermiş olacaktır. Böyle bir dönüşüm küresel terörün yaygınlaşması, güvenlik tehdidinin artması, diplomatik ilişkilerin sarsıntıya uğraması sonuçlarını beraberinde getireceği gibi, AB'nin kredibilitesini zedeleyecektir. 3 -Türkiye, AB içinde ABD'nin Truva atı olacaktır. Söz konusu değerlendirme rasyonellikten uzak, önyargılı ve taraflı bir niteliktedir. Şöyle ki; Türkiye'nin Kafkasya, Balkanlar ve Orta Doğu gibi önemli bölgelerdeki politikaları dahi ABD'den fazla Avrupa'ya, özellikle de Fransız- Alman eksenine yakın olmuştur. Meseleye ABD eksenine yakınlık açısından bakacak olursak; "Irak Savaşı" gibi önemli bir konuda AB'nin kendi içinde çeliştiği söylenebilir. Nitekim Irak savaşı sırasında Türkiye bütün baskılara ve olası ekonomik kayıplara rağmen savaşa girmeyi reddederken, başta İngiltere olmak üzere 2004 yılında AB üyeliğine hak kazanmış olan Doğu Avrupa ülkeleri ABD'ye peşin ve açık destek vermiştir. Bu bağlamda, Türkiye'nin AB içinde ABD'nin Truva atı olacağı iddiaları geçersizdir. 4-Türkiye % 99'u Müslüman olan nüfusuyla AB üyesi olmaya layık değildir. Birçok AB üyesi tarafından öne sürülen bu yargı esası itibariyle dayanaktan yoksundur. AB üye ülkeleri her ne kadar Hristiyan nüfusun çoğunlukta olduğu ülkeler olsa da AB dine değil demokrasi, hukuk devleti, insan hakları, ifade özgürlüğü gibi evrensel değerlere dayalı bir birliktir. Nitekim veto edilen 220 2004 Anayasası'nda dahi Hristiyanlık'a özgü bir ibare yer almamıştır. AB'ye üyeliğin en önemli koşulu Kopenhag Kriterleri'nin yerine getirilmesidir, ki bu koşullar arasında Hristiyan olma şartı aranmaz. AB Maastricht Anlaşması sonrası hukuki kimlik kazanmış ve siyasal birlik olma fikri gündeme gelmiştir. AB, farklılıklara kucak açan bir birlik olup bünyesinde 19. yüzyıl boyunca savaşmış olan Fransa ve Almanya gibi çoğunluğu Katolik ülkeleri barındırdığı gibi; Yunanistan ve Kıbrıs Cumhuriyeti gibi Ortodoks ülkelerine de kucak açmıştır. Esasen bu ve benzeri AB üyelerinde bile dini yaşam açısından bariz farklılıklar mevcuttur. Gerek din, gerek kültür, gerek ise ırk açısından AB çeşitlilikler içinde bir birliktir (unity in the diversity). Türkiye ise bu birlik için yeni bir zenginlik kaynağıdır. Türkiye'nin çoğunluğu Müslüman nüfusuna haiz bir ülke olması AB'ye üyeliğine engel olmamalıdır. Her şeyden önce Türkiye, 73 yıllık bir Cumhuriyet deneyimine sahip demokrasi, insan hakları, ifade özgürlüğü gibi AB değerlerini paylaşan, pratikte birtakım aksaklıklar var olsa da bu değerleri teorik bazda bünyesinde barındıran bir hukuk devletidir. Öte yandan TC Devleti şeri hükümlerle yönetilen bir İslam devleti değil; laik bir Cumhuriyettir. Türkiye'de din devletin kontrolündedir ve laiklik temelinde devlet hangi dine mensup olduğunu göz önüne almaksızın, tüm vatandaşlarının dinini yaşama özgürlüğünü sağlamak ve dini kamu alanından çıkararak bireysel özgürlük temelinde ele almak durumundadır. Türkiye'de birtakım aksaklıklara rağmen demokrasi rejimi yürürlüktedir. Demokrasi rejiminin en önemli göstergelerinden biri olan seçimler Türkiye'de düzenli aralıklarla (Cumhurbaşkanlığı seçimleri 7 yılda bir, genel seçimler 5 yılda bir) yapılmaktadır. Bu anlamda, halk yöneticilerini kendi seçer ve yönetim meşruiyetini dinden değil; halktan alır. TC Devleti'nde din adamlarının yetkisi oldukça sınırlıdır; Sünni İslam'a mensup TC vatandaşlarına İslam'ı öğretmek, 221 camilerde vaaz ve hutbe okumak, namaz kıldırmak gibi dini vecibelerden öteye geçemez. TC Devleti'nde Diyanet İşleri Başkanlığı kurumu İslam alanında ihtisas yapmış din adamlarını atar, ancak onlara devleti ilgilendiren kararlar bakımından hiçbir yetki tanımaz. Türkiye'de uygulanan İslam, Suudi Arabistan, İran, Irak gibi ülkelerden farklıdır; laiklik ve demokrasi ile bütünleşmiş, fundamentalist akımlardan uzak karakterdedir. Türkiye'nin AB üyeliği, farklı dinlerin barışçıl bir şekilde birlikte var olmasına vesile olacak, ortaya çıkabilecek din savaşlarını sadece AB sınırları içerisinde değil; AB dışında dahi önlemeye katkıda bulunacaktır. Huntington'ın "Medeniyetler Çatışması" tezi dünyanın kaderi olmamalıdır. Türkiye'nin AB üyeliği bu tezi çürütmeye yarayacak en büyük fırsattır. Öyle ise; AB ile ortak değerleri paylaşan Türkiye'nin AB üyeliği salt din farklılığı yüzünden engellenmemeli, AB, dini referans alan bir Hristiyan kulübü olmayıp evrensel değerlere bağlı, çeşitliliklere kucak açan bir birlik olduğunu tüm dünyaya göstermeli, Türkiye'yi AB üyeliğine kabul etmelidir. 5-Türkiye'nin bir AB ülkesi olması durumunda, AB Ortadoğu coğrafyasıyla komşu olacak, bölgede istikrarsızlık baş gösterecektir. Türkiye'ye karşı ileri sürülen bu argüman esası itibariyle geçerlilikten yoksundur. Her şeyden önce Türkiye'nin AB üyeliği, AB'nin geleceğini belirlemede etkili olacak bir araçtır. Şayet AB istikrar ve barışın hakim olduğu, evrensel değerlerin hüküm sürdüğü daha geniş bir AB fikrini amaçlıyorsa Türkiye'nin AB üyeliği AB için bir fırsattır. Böylece AB'nin başta Ortadoğu coğrafyasında olmak üzere dış arenadaki etkinliği artacak, birlik politik, ekonomik, diplomatik ve askeri anlamda zenginlik kazanacaktır. Coğrafi konumu, Türkiye'yi önemli bir stratejik ortak yapan temel unsurlardandır. Üyelik durumunda Türkiye'nin Doğu Akdeniz, Balkanlar, Kafkasya, Orta Asya ve Orta Doğu coğrafyaları ile olan ilişkileri, AB politikalarının söz konusu bölgeler 222 üzerinde etkili olmasını sağlayacaktır. Dünya'nın en geniş petrol ve doğalgaz rezervlerinin bulunduğu Hazar denizi Türkiye'nin stratejik önemini arttırmıştır. Bu açıdan Bakü Ceyhan boru hattı, nihai süreçte rezervlerin Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarına erişimini sağlayacak bir projedir. Ortadoğu coğrafyasında Türkiye, kuruluşundan itibaren İsrail devleti ile yakın ilişkiler içerisinde olan bir ülke olarak İsrail-Filistin meselesinin çözümünde stratejik bir öneme sahiptir. Hiç kuşkusuz Türkiye, güçlü ordusu, askeri kapasitesi ve üs potansiyeliyle Avrupa Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası için bir kazanımdır. NATO'nun en güçlü ortaklarından biri olan Türkiye, Avrupa Savunma Sistemi'nde önemli bir nüfuza sahip olacaktır. 6-Türkiye, 70 milyonu aşkın nüfusuyla AB ekonomisi için adeta bir yüktür. Türkiye'ye karşı ileri sürülen bu argüman geçerlilikten yoksundur. Bugünkü datalara bakılacak olursa, Türkiye'nin nüfusunun önümüzdeki 100-150 yıl zarfında 80-85 milyon arasında sabitleneceği görülecektir ki; bu rakam AB Komisyonu'nun öngörülerinin altındadır. Bu süreçte Türkiye'nin gayri safi milli hasılasının 10 bin doları aşacağı tahmin edilmektedir ve Türkiye bu sayede AB içerisinde genç, dinamik hızla büyüyen nüfusuyla AB ihracatçıları için yüksek bir tüketim kaynağı olacaktır. Türkiye'nin AB'ye üyeliği AB ekonomisi için bir kayıp değil; kazanç kaynağıdır. Her şeyden önce Türkiye Doğu ve Batı'yı birbirine bağlayan önemli enerji, ulaşım ve iletişim ağlarının odağında yer almaktadır. Türkiye, Orta Asya ve Karadeniz Ekonomik Topluluğu'nda yer alan ülkelerle ticaretini geliştirmiş olup Avrupa ekonomisi için başat rolü oynayan hammadde ve girdilerin sağlanmasına katkıda bulunacaktır. 80 bini aşan meslek mensubu Türk girişimci, birçok alanda AB pazarı için yeni istihdam sahaları oluşturarak pazarına zenginlik katacaktır. 223 Bilindiği üzere Türkiye, yaşlı nüfus tehdidiyle karşı karşıya olan AB ülkelerinin aksine genç ve dinamik bir nüfusa sahiptir. Türkiye nüfusunun ortalama yaşı 27 olup 35 yaşının altındaki nüfusun toplam nüfusa oranı %70’tir. Türkiye bu özellikleriyle AB'deki demografik yapıyı dengeleyecek, AB'nin girişimci kapasitesini arttıracaktır. Art arda yaşanan depremler ve büyük Şubat 2001 ekonomik krizine rağmen Türkiye, 2002 sonunda %8’i aşan, nihayet 2004 sonunda %9,9’a varan bir ekonomik büyüme kaydetmiştir. Müzakerelerin getirdiği yapısal değişikliklerle ekonomik potansiyelini mobilize ederek ekonomik açıdan AB averajını yakalayacaktır. Zaten Türkiye bu açıdan AB ile Gümrük Birliği çerçevesinde çoktan entegre olmuş durumdadır. Netice itibariyle Gümrük Birliği, Türk sanayisinin yüksek gücünü ve rekabetçi yapısını gösteren bir gelişmedir. 7-Türkiye'nin AB'ye üyeliği AB Konseyi'ndeki ağırlığıyla, karar alma mekanizmalarını kökten değiştirecektir. Öncelikle Türkiye'nin nüfusu sanıldığı kadar büyük bir problem değildir. 150 yıllık süreçte Balkan ülkelerinin de üyeliğiyle 600 milyonluk AB nüfusunun sadece %14’ünü teşkil edecektir. Türkiye'nin tek başına AB karar alma mekanizmasını kökten bir değişikliğe uğratması mevzubahis değildir. Bu durum AB Komisyonu'nun 6 Ekim 2004 tarihli Etki raporunda açıkça belirtilmiştir. (Bkz.5. madde) Zaten karar alma sürecinde yaşanan problemler, Türkiye bir AB üyesi olmasa dahi varlığını sürdürecek olan meselelerdir. 8-Türkiye'nin AB'ye üye olması durumunda milyonlarca Türk AB'ye göç edecektir. Bu yargı esasen Türkiye'nin üyeliğini önleme amaçlı, ilmi ve bilimsel dayanaktan yoksun bir saptamadan ibarettir. Türk nüfusunun geleneksel olarak kendi vatanlarında yaşamayı tercih edip yabancıların çoğunlukta olduğu ülkelere, 224 davet ya da zorlama söz konusu olmadığı sürece göç etmediği tarihsel bir gerçekliliktir. Bir kere minimum yaşam standardı sağlandığı taktirde, Türk vatandaşlarının AB'ye göç etmesi için geçerli ve rasyonel bir sebep bulunmamaktadır. 20. yüzyılda ABD, Kanada ve Avustralya'ya Avrupa ülkelerinden yaşanan göçlerin Türkiye'den bağımsız olması da bu tespiti doğrular niteliktedir. Özellikle 1960 sonlarında karşılıklı yapılan anlaşmalara neticesinde Türk nüfusunun bir bölümü misafir işçi olarak başta Almanya olmak üzere AB ülkelerine davet edilmiştir. Lakin bunların bir bölümü, söz konusu ülkelerde Türkiye'de yaşamaları için gerekli ekonomik şartları oluşturduktan sonra vatanlarına geri dönmüştür. Yalnız Almanya'da bu oran yılda 40 bin Türk dolayındadır. Yapılan araştırmalar neticesinde AB ülkelerinden Türkiye'ye geri dönen ve hala AB sınırları içerisinde yaşayan Türk vatandaşlarının hemen hemen aynı sayıda olduğu (2,5 milyon) tespit edilmiştir. AB'ye yoğun nüfus göçü korkusu Yunanistan, İspanya ve Portekiz gibi adaylık süreçlerinde ekonomik yönden güçsüz durumda olan ülkeler içinde yaşanmıştı. Lakin korkulan olmadı ve AB'ye göç oranı AB nüfusunun ancak % 1'iyle sınırlı kaldı. Görünen o ki, Türkiye'nin ekonomik alanda göstereceği istikrar ve büyüme, yurt dışında yaşayan vatandaşlarımızın anavatanlarına geri dönmeleri sonucunu beraberinde getirecek, AB'nin demografik yapısı gereği genç ve dinamik Türk nüfusu, giderek yaşlanan AB nüfusuna alternatif teşkil edecektir. 225 SONUÇ AB ile 35 dosya başlığı altında yürüteceğimiz zorlu bir müzakere sürecine girmiş bulunuyoruz. Müzakereler her bir başlık için gerek açılma gerek ise kapanma safhasında oybirliği karar mekanizmasını gerektiriyor. Bu da 25 (2007'den itibaren 27) üye ülkenin AB Konseyi'nde Türkiye lehine oy kullanması demek. Kıbrıs Cumhuriyeti, Yunanistan, Almanya, Avusturya ve İngiltere gibi ülkeler de göz önüne alındığında, önümüzdeki sürecin ne kadar çetrefilli olduğu kolayca anlaşılır. Türkiye 40 yılı aşkın bir süredir AB'ye giden yolda ilerlemektedir. Önümüzdeki 10-15 yıllık süreç sonucunda AB Konseyi'nin Türkiye hakkında alacağı nihai karar, AB'nin Türkiye'ye karşı olan tutumunu yansıtacaktır. Böylece Türkiye'ye şart olarak getirilen "Sindirme Kapasitesi" ve "Kıbrıs sorununun çözümü" gibi ek koşullar daha iyi analiz edilecektir. Acaba Türkiye, coğrafi açıdan Avrupalılığı teyit edilmiş bir ülke olarak Avrupa ailesinde üvey evlat muamelesi mi görmektedir; yoksa herhangi bir ayrımcılık mevzuu bahis olmayıp söz konusu kriterler Türkiye için yoğun nüfusu, kültürel farklılığı göz önüne alındığından mı öne sürülmektedir. Kanımca Türkiye bu zorlu süreçte ev ödevlerini yaparak çok güç bir imtihandan geçmektedir. Bu, AB'nin kendi kendine uyguladığı bir testtir aynı zamanda. Bakalım, Türkiye ve AB bu güç imtihandan nasıl çıkacak! 226 KAYNAKÇA -Türkei und EU-Die Suche nach einer ehrlichen Partnerschaft, Berliner Wisssenschafts-Verlag, Mesut Yılmaz -TURKAB, 2004,www.turk-ab.org 227 Nilay Baycar 8 Nisan 1983 İstanbul doğumludur. İlkokulu burslu olarak Tercüman Koleji'nde ikincilikle bitirdikten sonra 1994 yılında girdiği Anadolu Liseleri sınavında Almanca eğitim veren Bahçelievler Anadolu Lisesi'ni kazandı. 1998 yılında gerçekleşen Almanca okuma yarışmasında okul birincisi oldu ve 2001 yılında Goethe Enstitüsü'nün Almanca sınavını kazanarak beynelminel geçerliliği olan Almanca dil diplomasını aldı. (Sprachdiplom) 2001 yılında ÖSS sınavına girerek Bahçeşehir Üniversitesi AB Ilişkileri bölümünü burslu kazandı. Bir yıl hazırlık programını takiben öğrenimini Ingilizce olarak sürdürdü. 2004 yılı yaz döneminde Eresin Hotel'in İnsan Kaynakları departmanında, 2005 yılının Eylül ayında ise AB Genel Sekreterliği'nin Ekonomi ve Mali Işler departmanında staj yaptı. 2005 ve 2006 döneminde Bahçeşehir Üniversitesi bünyesindeki Hükümet ve Liderlik Okulu'nun düzenlediği birçok sertifika programlarına katıldı. 2005-2006 eğitim öğretim dönemi sonunda bölümünden iyi bir dereceyle mezun oldu. İlgi alanları politika, müzik ve edebiyattır. Büyük bir internet sitesinde yazarlık yapmakta olup gerek Türkçe, gerek yabancı dillerde yayınlanmış birçok şiir ve özdeyişleri mevcuttur. Bkz:http://www.e-stories.de/view-autoren.phtml?nbayc 228 TÜRKİYE’NİN TÜRKİ CUMURİYETLERLE İLİŞKİLERİ HAZIRLAYAN Rauf Bora Ersezen 260 Biz bir Millet iki Devletiz. Haydar ALİYEV (Azerbaycan Devlet Başkanı) Adriyatik’ten Çin Seddine kadar Türk Dünyasıyız. Süleyman DEMİREL (9.Cumhurbaşkanı) Harita-1 (*) TUSAM İnternet sitesi (Avrasya Coğrafyası) 261 ÖZET Kafkas coğrafyası üzerinde yer alan bağımsız ve özerk devletler, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra ekonomik anlamda tam olarak Rusya Federasyonu’ndan kopamadılar. Bu açıdan bakıldığında petrol ve doğalgaz yataklarına sahip Hazar’a komşu ülkeler biraz daha şanslı olurken, yerel olarak Rusya’ya bağlı diğer küçük özerk devletler arasında bazı önemli anlaşmazlıklar çıkmaktadır. Merkezde, ekonomik açıdan zayıf bir durumda olan Rusya özerk devletlerin ekonomik yükünü kaldıramamaktadır. Tüm bunlar, yönetimlerde Rusya’ya karşı radikal unsurların yanı sıra terör olgusunun ön plana çıkmasına sebep olmuştur. Buda Rusya’nın tehlikeli bir oyunun içine girdiğini göstermektedir. Yapısal olarak çoğu ekonomik temele dayanan bu terör dalgası Rusya’yı yıpratmaktadır. Özerk devletlerdeki bazı değişik yapıların etkinliğinin ön plana çıkması radikal grupları beslemektedir. Gürcistan’daki Kuzey ve Güney Osetya anlaşmazlığı, Çeçen halklarının bağımsızlık istemleri, Azeri-Ermeni gerginliği Özbekistan’da terörün yayılması, Kafkaslara yeni bir düzenin geleceğini göstermektedir. Türki Cumhuriyetleri yakından tanıyan ve Rusya ile iyi komşuluk ilişkileri bulunan Türkiye bu yeni şekillenen jeopolitikte yerini almalı ve Türki Cumhuriyetlere liderlik yapmalıdır. Sorun buradaki eksiklikten kaynaklanmaktadır. Avrupa Birliği de bu aşamada Türki Cumhuriyetlere yaklaşmış, özel ilişkiler kurulması gerekliliğini açıkça dile getirmiştir. Rusya, son terör eylemi de dikkatine alındığında özerk devletlerde bazı düzenlemelere giderek hakimiyetini sağlamlaştırmak isteyecektir. Bu açıdan Kafkas jeopolitiği yeniden şekillenmeye başlayacaktır. Durum ilerisi için bunu göstermektedir. 262 ÖNSÖZ Orta Asya diye tabir ettiğimiz coğrafyada yer alan Türki Cumhuriyetler bağımsızlıklarını kazandıktan sonra dışa açılmaya başladılar ve süratli bir kalkınma hamlesine giriştiler. Bu gerçeğin ışığı altında Azerbaycan’da petrol rezervlerinin bulunması, bazı ülkelerin dikkatini bu konuya doğru çekti. Petrol ve doğalgaz varlığı bu ülkelerin stratejik açıdan önemlerini arttırdı. Türkiye bu aşamada her zaman kardeş ülkeler olarak kabul ettiği Türk Cumhuriyetleri’nin standartlarını yükseltmeye çalıştı, onları her alanda geliştirme yoluna gitti. Demokratikleşme çabalarına katkıda bulundu, boru hatları ile petrolden yararlanma fırsatı yakalamaya çalıştı. Bu ülkelere bir yol gösterici olmaya çalıştı. Türkiye’nin bu çabaları bölgede söz sahibi olan büyük güç Rusya’yı da etkiledi. Rusya, Türki Cumhuriyetler ile yakın ilişkisi bulunan Türkiye’ye güçlü bir iş birliği önerdi. Avrasya Birliği’nin kurulması konusunda çalışma başlattı. Bu arada Avrupa Birliği de sessiz kalmadı, bazı devletlere petrol için özel statülü ortaklık bile teklif etti. Türkiye kurduğu TİKA (İşbirliği ve Kalkınma İdaresi) ile bölgede çeşitli yatırımlar yaptı, ama bu yetersiz kaldı, çünkü başka devletler de, Türki Cumhuriyetlerde söz sahibi olmak istiyorlardı. Türkiye tarihten gelen misyonu ile bölgede gücünü kullanmalı ve yakın zamanda bölgeye hakim olabilmelidir. 1.GİRİŞ Türkiye Cumhuriyeti Devleti, kurulduğu günden bugüne yer aldığı coğrafyada önemli bir misyona sahip olmuştur. 83 yıl önce temelleri atılan, devlet kurumları ile ve miras aldığı 700 yıllık Osmanlı İmparatorluğu izleri üzerine kurulmuş olan Türkiye, devlet yönetme yapısı ve birçok farklı ulustan insanı birleştiren perspektifleri ile geçmişten bugüne birçok devlete örnek olmuştur. 263 Ülkemiz, bulunduğu konum itibari ile yeni politikalar geliştirme ve bunları çağın gereksinimlerine uygun bir şekilde uygulama yoluna gitmiştir. Şöyle ki; ”Soğuk savaşın bitimi ve yeni oluşumlar Türkiye’nin tam merkezinde yer aldığı bir coğrafyada en güçlü etkilerini göstermiştir. Bu yeni oluşumlar Türkiye’nin önünde siyasi ve ekonomik olarak yeni bir ufuk açmış, Türkiye ulusal güvenliği açısından müttefik olabileceği yeni aktörlerin sahneye çıkışına tanık olmuş, Rusya ile arasında tampon bölge oluşmasını görmüştür. 114” Elbetteki Türkiye, bölgesinde lider ülke olmayı ve yeni açılımlar yapmayı istemektedir. Bu açıdan baktığımız zaman ekonomik ve sosyal değerler, kültürel yapı ve dil unsurlarında birliği olan ve atalarımızın köklerinin bulunduğu bir coğrafyaya yakın olması bir cephedir ve onun lideri olması bir amacını doğurmaktadır. Bu cephe bizim ortak milli değerlerimizi paylaştığımız, aynı dili konuştuğumuz devletlerdir. Kısaca Avrasya coğrafyası olarak tanımladığımız bu bölgede devletimizin tarihsel kökleri yer almaktadır. 1990’lı yılların hemen başında S.S.C.B’nin dağılması ile Türk devletleri bağımsızlıklarını kazandılar. Yüzlerini ortak anamız dedikleri Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne çevirdiler, bizi her zaman gelişmenin öncüsü ve lideri olarak gördüler. Bu açıdan baktığımız zaman biz Türk Cumhuriyetleri’ne ne sağladık, ne yaptık? Bu gelişme mücadelesine yardımcı olduk mu, yoksa başka şeylerin peşinden mi koştuk? Lider ülke Türkiye bu ortak devlet yapısını iyi kullanabildi mi, gibi soruları sormak gerekmektedir. Asya’ya açılan bu büyük yolda gelecekte en büyük söz sahibi biz olmalıyız. Türk Cumhuriyetleri’nin bizden beklediği bu hedef şiardır. 114 Durkaya.T - 21.YY’da Türkiyede Ulusal Güvenlik Stratejileri - Harp Akademileri – Türkiye - 49.Dönem Kaymakamı- Bitirme Tezi - 2001 264 2. TÜRK CUMHURİYETLERİNE BAKIŞ 1990’lı yılların başında Sovyetler Birliği, içerisindeki değişik etnik grupların bağımsızlık istekleri ile çatırdamaya başladı. Şöyle ki;”Sovyetler Birliği’nde uygulanan glasnost ve perestroyka (açıklık ve yeniden yapılanma) politikası Sovyetler Birliği’nin çözülmesine ve yıllardan beri Rusların egemenliği altında yaşayan Türk unsurların ulusal kimliklerini kazanarak bağımsız devletlerini kurmalarına olanak sağlamıştır.” 115 İşte bu ortamda bağımsızlıklarını kazanan Türk Cumhuriyetleri yıllardan beri maruz kaldıkları ekonomik, kültürel, siyasi, dinsel ve dil konusundaki Sovyet baskısından kurtulmuşlardır. Kaderlerini ve geleceklerini artık kendileri belirleyecek olan Türk Cumhuriyetleri karşılarında Türkiye’nin aydınlık yüzünü ve gelişmiş yapısını buldular, kendilerine örnek olacak devlet yapısı, anayasa sistemi ve rejimi ile Türkiye’yi örnek aldılar. Türkiye, bağımsızlıklarını kazanan kardeşlerine karşı, elinden gelen yardımı ilk dönemlerden itibaren gerçekleştirdi. Her alandan gelişmeye ihtiyacı olan Türk Cumhuriyetleri’ne, sağlık ve eğitim alanlarında büyük destek sağladı. Diğer bir büyük katkısı ise, demokrasinin halklar tarafından benimsenmesi ve yerleşmesi konusunda çalışmalar yapmış olmasıdır. Asya’ya açılan ticaret ve ekonomi kapısı Türkiye’nin yeni ufuklar araması bakımından önemli bir etken oluşturmuştur. Bölgedeki hakim dengeler Asya’daki bu gelişmelerle birlikte yeni bir şekil almıştır. Türkiye, tarihte kendini ilk tanıyan ülkelerden biri olan Sovyetler Birliği yerine artık kendi atalarından olan devletlerle ilişkilerini kurmaya başlayacaktır. Bu yeni sistem bölgede gelecekte oluşacak büyük atılımların yolunu açmış ve Türkiye’nin oynayacağı rolde etkinlik sağlamıştır. Yıllarca Türkiye’den ayrı kalan bu toplumlar, yani 115 Prof.Dr. Güneş.İ - Türk Cumhuriyetleri Anadolu Üniversitesi – Açıköğretim Fakültesi Ders Kitabı Sayfa 161-175 - 2005 265 Türk Cumhuriyetleri ekonomik ve sosyal açıdan nasıl bir gelişim yolu izlediler, tarihten gelen misyonlarını gelecekte iyi bir şekilde Türkiye ile birlikte kullanmanın yollarını buldular mı, bu konuda başka ülkelerden yardım almak konusunda bir atılım içinde olacaklar mı, gibi sorular günümüzde sorulmaya başlanmıştır. Bu soruların en büyük muattabı ise Türkiye’dir. Sovyetlerin bir tarih tezi ise bize şunu göstermektedir: Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanan cumhuriyetlerdeki Türklerin etnik kimliğini isimlendirmede yeni bir kelime ortaya çıktı: “Türki”. Sovyet sisteminin temelleri Çarlık Rusya döneminde atılan, Türk topluluklarını “ayrı milletler” haline getirerek birbirinden ve Türkiye’den uzaklaştırma projesi yetmiş yıllık dönem sonunda önemli başarılar elde etmiştir. Asya ve Avrupa’nın önemli bir kesişme bölgesini oluşturan Kafkaslar, ekonomik, siyasal ve kültürel bakımdan da kaynaşma coğrafyası durumundadır. 116 Burada belirtilen konu gibi etnik kimliklerini kazanan Türk Cumhuriyetleri bir kaynaşma ve birleşme coğrafyası olarak Türkiye’nin karşına çıkmaktadır. Türk Cumhuriyetleri nasıl bir yapıdadır, ve gelişme göstergeleri nasıldır konusunu incelemek gerekmektedir. 2.1. Azerbaycan Türk lehçesi ile konuşan Türklerin ülkesi olarak adlandırılan Azerbaycan’a Türkler ilk kez M.Ö. 7. yüzyılda geldiler. 30 Ağustos 1991’de Azerbaycan bağımsızlığını ilan etmiştir. Türkiye, Azerbaycan ile her zaman yakından 116 Doç.Dr. Yalçınkaya .A - Kafkaslar’da “Türki” Kavimler: Çerkezler, Abhazlar, Kabartaylar, Adigeler, Çeçenler, Ingular, Dağıstanlılar Ve Diğerleri - Sakarya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Tartışma Metinleri 2005/3 266 ilgilenmiş, Rus baskısından bunalan Azerbaycanlı Türk milliyetçileri için İstanbul, adeta sığınacak bir liman olmuştur. Yeni Türkiye Devleti kurulurken, Milli Mücadele’nin başlangıcında da Azerbaycan ile iyi ilişkiler kurulmuştur. Türkiye Azerbaycan’ın batıya açılan penceresi olmuştur. 117 Toprak yapısı olarak geniş bir coğrafyada bulunan Azerbaycan, efsanevi lideri Haydar Aliyev’in göstermiş olduğu büyük kalkınma hamlesi ile bugünkü modern durumuna gelmiştir. Önemli bir alanda doğal zenginliklere sahip olan ülke Türkiye’ye en yakın ülkedir. Yakın zamanda Latin alfabesine geçen ülke Türkiye için her zaman önemli dost olmuştur. Ülkenin gelişmesine en büyük katkıyı sağlayan Haydar Aliyev’in ölümünden sonra devlet başkanı olan İlham Aliyev ülkesindeki gelişmeye devam ettirmiş ve reformları sürdürmüştür. Azerbaycan’ın gelişmesi ile ilgili bir kaç istatistiki 118 bilgiye bakacak olursak; Resmi Adı Başkenti Yüzölçümü (km²) Önemli Şehirleri Coğrafi Koordinatl arı Azerbaycan Cumhuriyeti Bakü (Nüfus: 1.807.000) 86.600 Gence, Sumgayıt, Mingeçevir, Alibayramlı, Şeki, Lankeran. Ülke 44o ve 52o doğu boylamında, 38o ve 42o kuzey enleminde yer almaktadır. paralelin üzerindedir. Bakü 40o Bakü’den Kuzey Kutbuna olan mesafe 5.550 km ve Ekvatora olan mesafe ise 4.440 km.’dir. 117 Prof.Dr. Güneş. İ- Türk Cumhuriyetleri Anadolu Üniversitesi – Açıköğretim Fakültesi Ders Kitabı Sayfa 161175 - 2005 118 TİKA (Türkiye İşbirliği Ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı Web Sitesi- www.tika.gov.tr) 267 Komşuları ve Sınırlarının Uzunluğu Dili Para Birimi Yeraltı Kaynakları Temel Tarımsal Ürünleri Temel Sanayi Dalları Batıda Ermenistan (1007 km), güneybatıda Türkiye (13 km), kuzeybatıda Gürcistan (480 km), güneyde İran (756 km), kuzeyde Rusya Federasyonu (390 km) ve doğusunda Hazar Denizi (713 km). Sınırlarının toplam uzunluğu 3600 km.dir. Azeri Dili Manat Petrol, doğalgaz, kurşun, çinko, bakır, demir cevheri, barit, alünit, kobalt, arsenik, mermer, kireç taşı, siyanit, maden tuzu ve kaya tuzu. Üzüm, pamuk, tütün, çay, sebze ve meyve. Petrol araştırma, sondaj makineleri üretimi, petro-kimyasallar, yiyecek ve içecek, tekstil, elektronik ve metal işleme. Gördüğümüz gibi Azerbaycan, Türkiye için büyük önem taşıyan ve doğuya açılan en önemli kapısıdır. Özelikle son yıllarda Hazar petrollerinin batı pazarlarına taşınması konusunda önemli bir atım atılmış ve Bakü–Tiflis–Ceyhan petrol boru hattı ile Türkiye enerji yollarında büyük bir atılım kaydetmiştir. Azerbaycan her zaman Türkiye için stratejik işbirliği içerisinde yer alan bir güçtür. 2.2. Türkmenistan Asya’da yer alan evsanevi liderlerden bir tanesi de Sapar Murat Türkmenbaşı’dır. Ülkesinde bir ilah olarak kabul edilen Türkmenbaşı büyük atılımlar ile ülkesinin çehresini çok çabuk bir şekilde değiştirmiştir. Şöyle ki; ” Türkmenistan’ı genel Türk tarihinden soyutlamak zordur. Zira günümüz Türkmenlerinin boyu Asya ve Ortadoğu’da önemli bir konuma sahip bulunmuş olan Büyük Selçuklu Devleti’nin asli unsurunu 268 oluşturmuştur. Türkmenistan’ın bağımsızlığını ilk tanıyan ve ilk elçiliği açan ülke Türkiye olmuştur. Türkmenistan’ın tanınması, Birleşmiş Milletlere AGİK’e üye olması için büyük çaba göstermiştir. “ 119 Günümüz modern Türkmenistan’ın yapısını incelemek gerekirse ; 120 Başkent Nüfus Nüfus Artış Oranı Okur Yazarlık Oranı Resmi Dil Para Birimi : Aşkabat : 6.070.000 ( 2003) : % 4,7 (2003) : % 99 : Türkmence : Manat (Resmi Kur:5.200 Manat=1ABD Doları) Bağımsızlık Tarihi : 27.10.1991 Ana ürünler :Pamuk, Buğday Meyan Kökü, İpek, Yün, Astragan Kürkü Madenler :Doğalgaz, Petrol, Kükürt, Kaya Tuzu, Kömür, Potasyum Sanayi :Petrokimya, Tekstil, Doğalgaz, Gübre, Pencere Camı Boru Hatları : 6.634 km doğalgaz, 853 km petrol (2003) Tarım Alanı : 49.4 Milyon Hektar 40.7 Milyon Hektar Tarıma Elverişli (%70’i susuz) Resmi Kur : 5.200 Manat (Serbest Pazar 1$= 21.400 Manat) GSMH (Manat) :27,07 milyar ABD Doları (2003) Enflasyon (%) : 11 (2003) GSYİH Büyüme Hızı(%) : 17 (2003) İthalat (milyon dolar) : 2.119 (2002) İhracat (milyon dolar) : 2.855 (2002) Dış Ticaret Dengesi : 736 (2002) 119 Prof.Dr. Güneş.İ - Türk Cumhuriyetleri Anadolu Üniversitesi – Açıköğretim Fakültesi Ders Kitabı Sayfa 161175 - 2005 120 Kosgeb Web Sitesi Ülke Raporları (www.kosgeb.gov.tr) 269 (milyon dolar) Başlıca İhraç Ürünleri :Doğalgaz, ham ve rafine edilmiş petrol, pamuk ipliği, tekstil, elektrik enerjisi, halı ve halı ürünleri (el yapımı halı) ve pamuk yağı Başlıca İthal Ürünleri :Makine ve ekipman, gıda ürünleri, canlı hayvan ve hayvansal ürünler, alkollü ve alkolsüz içecekler, tütün ve tütün mamulleri, sanayi için kimyasal ürünler, ağaç ve mamulleri, deri, kürk ve kağıt Türkiye ile İhracatı (milyon dolar) Türkiye ile İthalatı (milyon dolar) Türkiye’ye İthal Ettiği : 74,8 (2002/9) Ürünler : 89,0 (2002/9) : Elektrikli makine ve cihazlar, bunların aksam ve parçaları; demir ve çelikten eşya, sabun, mobilya, plastik ve plastikten mamul eşya Türkiye’den İhraç Ettiği Ürünler : Pamuk, mineral yakıtlar ve yağlar, örme eşya, ham postlar ve deri, cam ve camdan eşya, bakır ve bakırdan eşya Türkmenistan özellikle doğalgaz pazarında söz sahibi olmaya çalışan bir ülkedir. Gelişme gücünü kendi insanına verdiği değerde göstermeye çalışan Türkmenbaşı bazı temel kullanım ihtiyaçlarını halka bedava sunmaktadır. 270 2.3. Kırgızistan Kırgızların, Türkiye ile ilişkileri tarihsel ve edebi kaynaklara kadar inmektedir, Kırgızlara ait ünlü Manas Destanı bunların en güzel örneklerindendir. Kırgızistan’da bağımsızlık mücadelesini verdikten sonra Türkiye ile diplomatik ilişkilere girmiş bir Türk Cumhuriyeti’dir. Bu açıdan bakarsak ilk gelişmeleri Türkiye yapmıştır. “Çeşitli alanlarda çalıştırılmak üzere Türk uzmanlar gönderilmiş, Kırgızistan öğrencilerinin Türkiye üniversitelerinde okumasına fırsat verilmiştir.” 121 Kısa sürede büyük gelişmeler Kırgızistan’ın yapısına bakacak olursak; 122 göstermiş olan Resmi Adı: Kırgız Cumhuriyeti (5 Mayıs 1993 tarihinde Yüksek Şura Genel Kurul Toplantısı'nda alınan kararla devletin resmi adı Kırgız Cumhuriyeti olmuştur. Ülkenin resmi kısa adı ise, Kırgızistan olarak kullanılmaktadır.) Egemenliğin Kabulü Bağımsızlığın Kabulü Anayasanın Kabulü Yönetim Şekli Cumhurbaşkanı Başkenti Resmi Dil :15 Aralık 1990 :31 Ağustos 1991 :5 Mayıs 1993 :Cumhuriyet :Kurmanbek BAKİYEV :Bişkek (803 800) :Kırgızca (Devlet Dili), Rusça, (Resmi Dil olarak) Önemli Doğal Kaynakları :Hidrolik kaynaklar, kömür, altın, gümüş, civa, kalay, volfram, çinko, kurşun, vollastonit, infelin ve değerli taşlar Temel Tarımsal Ürünleri :Pamuk, yün, deri, ipek, tütün, sebze, meyve, şeker pancarı, saman ve kenevir. 121 Prof.Dr. Güneş.İ, Türk Cumhuriyetleri Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim Fakültesi Ders Kitabı S.y. 161-175, 2005 122 TİKA (Türkiye İşbirliği Ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı Web Sitesi- www.tika.gov.tr) 271 Temel Sanayi Dalları :Tekstil, gıda, maden ve metalürji endüstrisi, demir dışı metaller, şeker, ipek ve koza işleme, tarım ve iş makineleri, konservecilik. Temel Sanayi Ürünleri : Elektroenerji, petrol, doğalgaz, kömür, çimento, Kırgız politikasının önemli açılımlarından bir tanesi de İpek Yolu Ekonomik Projesi’dir. Gerçektende Türkiye ile yapılan ikili ekonomik anlaşmalar ile yeni bir dış ticaret hamlesi oluşturulmuştur. Özelikle iş konseylerinin toplanması ve yapılan anlaşmalar ile inşaat sektöründe büyük atılımlar yapılmıştır. 2.4. Özbekistan Özbekistan bağımsızlık mücadelesinden çıktıktan sonra hızlı bir gelişme sürecine girmiştir. Bu aşamada diğer Türk Cumhuriyetleri gibi Türkiye’yi örnek almıştır. Türkiye, bu bölgeye eğitim ve sağlık hizmetlerini götürmüştür. Özbekistan’ın kuruluşundan bu yana iki önemli olay yaşamıştır. Bunlardan bir tanesi batı destekli muhalif hareketlerin ülkede karışıklık çıkarma çabaları ve bunun sonucu iktidar değiştirme mücadelesi konusu önemli olayların çıkmasına sebep olmuştur. İkinci bir olay ise Amerika Birleşik Devletleri’nin bölgeye yerleşmeye çalışması ve burada yeni üsler kurma mücadelesidir. Bu iki konuda da Özbek halkı 1990‘da göstermiş olduğu azmi göstermiş ve bunlara müsade etmemiştir. Özbekistan’da yavaş yavaş yaşanmaya başlanan bir olay ise sınırlarında görülen irtica faaliyetlerin artmasıdır ki bu da Türkiye’nin bölgeye uzak kaldığının bir göstergesidir. Kuruluşundan bu yana Özbekistan’ın gelişim düzeyi ise şu şekilde olmuştur; 123 123 TİKA (Türkiye İşbirliği Ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı Web Sitesi- www.tika.gov.tr) 272 Resmi Adı Yönetim Şekli Cumhurbaşkanı Bağımsızlık Tarihi Yüzölçümü Başkenti Önemli Şehirleri Enflasyon Özbekistan Cumhuriyeti Başkanlık Sistemi İslam Abduganiyeviç Karimov 1 Eylül 1991 448.900 Kilometrekare Taşkent Taşkent, Semerkant, Buhara, Fergana, Andican, Termiz, Karşı, Cizzah, Namangan, Hokand, Hiva, Ürgenç, Nukus Afganistan,Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan 25.498.700 (2003 Yılı itibariyle) Özbekçe (Özbekçe resmi dil olmasına karşın Rusça, başta kamu kurumları olmak üzere yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.) Doğalgaz, petrol, altın, kömür, bakır, demir, alüminyum, çinko Pamuk, buğday, meyve (üzüm, elma, ayva, kavun, karpuz), sebze (domates, patates, lahana, salatalık, biber) Tarım makineleri, kimyasallar, metalürji, otomobil, tekstil %3.8 İşsizlik Oranı %5 Komşuları Nüfusu Resmi Dili Doğal Kaynaklar Temel Tarım Ürünleri Temel Sanayi Dalları 3,725 Milyar $ İhracatı 2,964 Milyar $ İthalatı Türkiye ile Dış Ticaret 272,7 Milyon $ Hacmi Türkiye’den İthalatı 142,3 Milyon $ 273 Özbekistan ile Türkiye arasında Karma Ekonomik İşbirliği anlaşmaları imzalanmıştır. Son yıllarda inşaat sektöründe büyük gelişmeler yaşanmıştır. Özelikle TİKA’nın faaliyetleri sonucu bölgede önemli çalışmalar yapılmıştır. 3. TÜRKİYE’NİN BÖLGEYE BAKIŞI VE ROLÜ Türkiye, bulunduğu bölge itibarı ile her an dengelere etki edebilecek kapasitede bir ülkedir. Sınırlarının güvenliği hayati önem taşımaktadır. 15 yıl boyunca doğu bölgeleri teröre maruz kalan bir ülke olarak komşuları ile ittifaklar kurmak zorundadır. Bu ittifakların başında ise Orta Asya’da kurulmuş olan Türk Cumhuriyetleri gelmektedir. Türkiye bu gücünü iyi bir şekilde değerlendirmelidir. Bağımsızlıklarını kazanan Türk Devletleri ile ikili düzey de iyi ilişkiler kurulmuştur. Önemli ve stratejik açıdan değerli enerji hatları bu bölgelerden geçmektedir. Şöyle ki; “Batı, enerji gereksinmesinin yaşamsal bir bölümünü Doğu’dan, Avrasya’dan satın alıyor. Bunun önümüzdeki dönemde de sürmesi bekleniyor. Türkiye’nin önemi, petrol ve doğalgazın kaynağından batı’ya ulaştırılması noktasında ortaya çıkıyor. Ülkemiz özgün koşullarıyla, avantajlarını daha etkin kullanabilmelidir. 124 Burada belirtildiği gibi bu enerji yollarının batıya ulaşmasındaki en büyük etken Anadolu topraklarıdır. Enerji yollarının Türk ekonomisine önemli bir katkısı vardır. Bunun dışında ticaret olarak bakarsak tarihi İpek Yolu bu coğrafya üzerinde yer almakta ve Türkiye’nin bölgeye katkısını beklemektedir. Bir diğer önemli konu ise demiryollarının sağladığı avantajlardır. Bu konuda yapılan bir proje önemlidir. “Avrupa–Asya Demiryolu Ağı Projesi, Kars-Tiflis–Bakü Demiryolu Projesi Türkiye ile Gürcistan arasında doğrudan demiryolu bağlantısı kurmak ve Gürcistan üzerinden mevcut 124 Külebi. A -Tusam, Avrasya Enerji Hatları, Cumhuriyet Gazetesi Strateji Eki - 2006 274 demiryolu hattı ile Türkiye ile Azerbaycan arasında demiryolu bağlantısını oluşturmak amacı ile planlanmıştır.” 125 Burada da görüldüğü gibi, bu çalışma ile Azerbaycan ekonomisine direk girdi sağlanacaktır. Bizim ülkemiz için de ekonomik ve ticari bir katkı sağlayacaktır. Türkiye bağımsızlıklarını kazanan Türk devletlerini kuruldukları günden bugüne kadar ekonomik ve sosyal açıdan desteklemiştir. Eğitim konusunda açılan üniversiteler ve sağlık kurumları sosyal yaşamı düzenlemiştir. Bu işbirliği çalışmaları savunma konularında da ön plana çıkmıştır. İlk aşamada Azerbaycan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan silahlı kuvvetlerinin geliştirilmesi konusunda büyük çalışmalar yapılmıştır. Kara Harp Okulu’nun desteği ile birçok genç Türkiye’de askerlik eğitimi almış ve ülkelerine destek olmuştur. Tarihten gelen bağlarımız ile bölgemizde gelecek için yeni alanlar yaratmalıyız. Bu alanların en büyük olanı bizim için hayati önem taşıyan Türk Cumhuriyetleri olmalıdır. Bugün gelişen bu ülkeler artık başka ülkelerin dikkatini çekmektedir. Uluslararası büyük şirketler gözünü başta enerji konusu olmak üzere Türk Cumhuriyetleri’nin üzerine dikmiştir. Bazı zamanlarda ileriye giderek bu ülkelerin siyasi yapıları ile oynamaya bile çalışmaktadırlar, Özbekistan ve Kırgızistan örneğinde olduğu gibi. Bu açılardan bile baktığımız zaman bu topraklarda ne kadar önemli bir rol oynamamız gerektiği ortaya çıkmaktadır. Son yıllarda bizi fazlası ile ilgilendiren konulardan biri ise önemli bir proje olan Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Projesi’dir. Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Projesi Kafkaslar ve Türkiye için çok önemli bir projedir. Eski Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, Hazardaki petrol yataklarından çıkan petrolü Avrupa’ya ve Amerika’ya ulaştırıp ekonomisini güçlendirmek için dost olarak gördüğü lider ülke Türkiye’ye ortaklık önermiştir. Petrol Bakü-Tiflis-Ceyhan 125 Kanbolat.H - Türkiye Avrasya’ya Demir Ağlarla Bağlanacak mı? - Stratejik Analiz Dergisi Eylül 2005, Sayı 65, Sayfa:55-57 275 hattında taşınacak ve bu yolla Gürcistan ve Türkiye bu işten pay alacaktır. Bu anlaşma kapsamında ülkemize çok şey kazandırması beklenen proje hayata geçirildi. Türkiye, içindeki boruların tamamı döşendi. Tiflis ve Bakü bağlantıları da tamamlandı ve proje tamamlandı, Ceyhan bir petrol pompalama merkezi oldu ve ekonomiye büyük bir gelir sağlandı. Bu projenin tabi birçok yönden etkileri var. Gerçekleştiği güzergahın çevre düzenlemesi ve sağladığı istihdam olanakları açısından büyük öneme sahip olmasını yanı sıra boru hatlarının geçtiği Doğu Anadolu bölgemize de bir canlılık getireceği kesindir. Siyah altının bu büyük yolculuğu sırasında Türk ekonomisinin alacağı pay ve Ceyhan bölgesinin bir petrol üssü olması ise stratejik ve jeopolitik önemimizi biraz daha arttıracaktır. Hazar’daki petrol yataklarının Türkiye üzerinden yurt dışına açılması ülkemizin prestijini arttıracağı kesindir. Bize sağlayacağı petrol ile ekonomimizdeki dengelerde de bir rahatlama sağlanacaktır. Bu önemli projenin tamamlanması bizi petrol nakliyesinde önemli bir noktaya getirmiş ve diğer projeleri de Mavi Akım’da olduğu gibi iyi kontrol edebileceğimizi göstermiştir. Kendi petrol varlığımızın da önemini ortaya çıkaracak olan bu proje bizim gelişmemiz yönünde atılmış bir kan damarıdır. Bunun sonucunda büyük kazanımlar bizim olacaktır. Proje ekonominin can damarı olarak 2000’li yıllarda bizi önemli bir yere getirecektir. Türkiye’nin, Kafkaslarda bağımsızlıklarını kazanmış Türki Cumhuriyetlerle ortaklık çalışmalarına girmesi ve yeni bir yapı oluşturması gerekir. Oluşturulacak Kafkas Birliği stratejik açıdan çok iyi bir yapı olabilir. Türki Cumhuriyetleri’nde bulunan yeraltı ve yerüstü kaynaklarının kullanılmasından faydalanmak kültürler arası 276 etkileşimi güçlendireceği gibi Türkiye’yi de bölgede daha güçlü hale getirecektir. Bu şekilde baktığımız zaman bizim için yeni bir yol ortaya çıkmaktadır. Nedir bu yol? Avrasya coğrafyasına sahip olmak ve Türk Cumhuriyetleri’nin beklediği lider ve öncü devlet olmaktır. Bu açıdan baktığımız zaman sadece günü kurtarmaya yönelik basit politikalar üretmek yanlış bir yoldur. Doğru yol nedir? Doğru yol yüzümüzü 10 yıldır unuttuğumuz ama hep orada duran bir kaynağa, yani Kafkas coğrafyasının sahibi lider ülke olmaya çevirmeliyiz. Bu tarihi fırsat, Avrupa kartına alternatif, önemli bir yeni arayış olarak karşımıza çıkmaktadır, çünkü Türki Cumhuriyetler yavaş yavaş bizden uzaklaşmaktadır. Genişleyen Avrupa haritasına doğru kayma eğilimi Türkiye için yarar sağlamayacaktır. Türkiye bu faktörü değerlendirmeli ve Avrupa Birliği ile mücadele ederken büyük Asya coğrafyasını unutmamalı konuya detaylı olarak ilgi göstermelidir. Bu konuda çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Özelikle Türk Cumhuriyetleri ile yapılan destekleme çalışmaları ve proje geliştirme maksadı ile kurulan TİKA (Türkiye İşbirliği ve Kalkınma Ajansı) buralarda önemli çalışmalara imza atmıştır, ama baktığımız zaman bu çalışmalar yeterli midir? Cevap olumsuzdur ve bölgeye daha fazla sahip çıkmamız gerekmektedir. Büyük Atatürk bu çalışmalar sırasında Orta Asya devletlerini incelemiş, ve bu konuda gelecek yöneticilere önemli mesajlar bırakmıştır. Bu gelişen dünya ortamında Türkiye, bölgesinde kendisine yakın ve destek verecek bölgeler yaratmalıdır. Özellikle uygulanmakta olan Genişletilmiş Orta Doğu (GOKAP) Projesi ile yeni nüfuz bölgeleri elde etmeye çalışan Amerika Birleşik Devletleri bu noktada Avrasya coğrafyasına da egemen olmak isteyecektir. Bunun ilk sinyalleri Azerbaycan ve Özbekistan’da görülmüştür, çünkü buralar önemli enerji 277 geçiş yolarıdır. Neden bu yollara biz sahip çıkmayalım? Bizim sahip olduğumuz kültür bağları bunun en büyük kozu olarak kullanılmalıdır. Ortak tarih göstergemiz ve pusulamız da bu yolu göstermektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nin bu çalışmalarının somut adımı da Karadeniz’e inmek ve Türk Cumhuriyetleri’ne yakın olmaktır. Bu fırsatı kullanan bir başka kurum ise Avrupa Birliği’dir. Avrupa Birliği özellikle Azerbaycan’da çalışmalarını yoğun bir şekilde sürdürmektedir. Bir irtibat bürosu açarak çalışmalarını yerel zemine taşımıştır. Eskiden Sovyet rejimi nasıl Türk Cumhuriyetleri’nin önüne set çekmiş ve Türkiye ile ilişkilerini kesmişse bugün bu nokta başka şekillerde Avrupa Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri tarafından yapılmaktadır. Türk halkları bizi beklemektedir. 1990’dan bu yana sadece kültürel çalışmalar ve ekonomik faaliyetlerde bulunduğumuz bölgede başka çalışmalar yapmalıyız. Bu şekilde devam edersek Türk Devletleri bizim elimizden gidecektir. Bu konuda acil bir politika geliştirmek gereklidir. Özelikle bu konu ile ilgilenmek üzere bir bakanlık veya müsteşarlık kuramadık, bu daha fazla bürokratik işlem anlamına gelmez o devletleri kendi politikamız doğrultusunda bir şekle oturtmak bizim bölgedeki gücümüz için önemlidir. Politika geliştirememenin bir nedeni de şöyle açıklanmaktadır: “Türk yetkililer tarafından Orta Asya bölgesine ilişkin olarak benimsenmiş olan dış politik amaçlar; kısmen bölgedeki güç mücadelesinin artması, Orta Asya devletlerine yönelik Rus dış politikasının 1993 yılında değişmesi, Orta Asya devletlerinin Türkiye'ye yönelik ilgisinin azalması gibi harici nedenlerden dolayı ve kısmen de yeterli stratejinin olmayışı, ekonomik kısıtların yoğunluğu, bu devletler hakkında tarihsel bilgi eksiğinin varlığı, iç politikada sorunların artması ve aşırı 278 milliyetçi politik söylemlerin yükselmesi gibi içsel nedenlerden ötürü gerçekleştirilememiştir.” 126 Avrupa Birliği macerasına girdiğimiz günden bugüne belki çok şey değişti ama Türk devletlerine bu kadar ilgi gösterseydik ve reformlarla destekleseydik, şimdi büyük bir coğrafyada söz sahibi olabilirdik. Zaman geç değildir, ama bunu için yeni bir proje üretmek lazımdır, beklenen budur. 4. AVRUPA BİRLİĞİ Mİ ? ASYA BİRLİĞİ Mİ? Avrupa Birliği macerası Türkiye tarihinin önemli bir dönüm noktasını oluşturmaktadır. Bu tarihi sürecin son yıllarına kısaca bakmak gerekirse neler yaptığımız ortaya çıkacaktır. 40 yıllık bu süreçte neler olmuştur? 4.1. Ankara Anlaşması ve Katma Protokol: 127 Avrupa Birliği ile ilişkilerimizin 40 yılı aşkın geçmişi vardır. Türkiye, Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun 1958 yılında kurulmasından kısa bir süre sonra Temmuz 1959'da Topluluğa tam üye olmak için başvurmuştur. Cumhuriyetimizin kurulmasından bu yana, hatta daha öncesinden beri batılılaşma ile modernleşmenin eş tutulması ülkemizi, özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa kıtasında ve ya onu merkez alarak kurulan siyasi ve güvenlik oluşumlarının tümüne katılmaya yöneltmiştir. Bu suretle Türkiye, Avrupa Konseyi, OECD ve NATO'ya girmiştir. Aynı neden, Türkiye'yi Avrupa'nın bu en iddialı entegrasyon hareketine karşı kayıtsız kalmamaya sevk etmiştir. Dolayısıyla Avrupa ile entegrasyonun başlangıçtan itibaren ülkemiz için ekonomikten ziyade politik amaçları olduğu söylenebilir. 126 Yrd. Doç. Dr. Kona.G.G- Türkiye - Orta Asya Cumhuriyetleri: Strateji Modelleme ve Olasi Senaryolar 127 Avrupa Birliği Genel Sekreterliği İnternet Sitesi 279 Tam üyelik başvurumuza o zamanki adıyla Avrupa Ekonomik Topluluğu tarafından verilen cevapta, Türkiye'nin kalkınma düzeyinin tam üyeliğin gereklerini yerine getirmeye yeterli olmadığı bildirilmiş ve tam üyelik koşulları gerçekleşinceye kadar geçerli olacak bir ortaklık anlaşması imzalanması önerilmişti. Söz konusu anlaşma 12 Eylül 1963 tarihinde Ankara'da imzalanmıştır. Ankara Anlaşması’nın önsözünde Türk halkının yaşam standardının yükseltilmesi amacıyla Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun sağlayacağı desteğin ilerideki bir tarihte Türkiye'nin Topluluğa katılmasına yardımcı olacağı belirtilmektedir. 28. maddede ise, "Anlaşmanın işleyişi, topluluğu kuran antlaşmadan doğan yükümlülüklerin tümünün Türkiye tarafından üstlenebileceğini gösterdiğinde, Akit Taraflar, Türkiye'nin Topluluğa katılması olanağını incelerler" denmektedir. Buradan da görüleceği üzere Ankara Anlaşması uyarınca kurulan Türkiye-AB ortaklık ilişkisinin nihai hedefi Türkiye'nin Topluluğa tam üyeliğidir. Anlaşmada, hazırlık dönemi, geçiş dönemi ve nihai dönem olarak üç devre öngörmüştür. Geçiş döneminin sonunda ise Gümrük Birliği’nin tamamlanması planlanmıştır. Anlaşmada öngörülen hazırlık döneminin sona ermesiyle birlikte, 13 Kasım 1970 tarihinde imzalanan ve 1973 yılında yürürlüğe giren Katma Protokol’de geçiş döneminin hükümleri ve tarafların üstleneceği yükümlülükler belirlenmiştir.” Burada belirtildiği gibi Avrupa Birliği’ne girme konusunda büyük çalışmalar yaptık. Anayasamızdaki birçok maddeyi değiştirdik. Bu çalışmalar sonucunda 3 Ekim 2005’te müzakere tarihi aldık. Peki bu bize neler kazandırdı? Avrupa’nın bize üyelik için söz verdiği tarih 2020’lerdir, ki oda ucu açık bir yoldur. Peki bunca çalışmaya girmek, sonucu olmayan bir yola girmek nasıl bir politikadır? Bu kapıdan içeri giremedikten sonra ne için çabalıyoruz? Yüzümüzü neden doğuya çevirmiyoruz? Bir medeniyet devrimi denen Avrupa Birliği Projesi Türkiye’de büyük tartışmalara yol açmaktadır. 280 Temelde yeni bir sistem ve proje ile dünya sahnesine çıkmamız gerekmektedir. Bu çalışmanın baş aktörleri ise Türk Cumhuriyetleri’dir. Avrupa’dan beklediğimiz desteği hiçbir zaman tam anlamı ile göremedik. Aksine bölgede var olan gücümüz azalma eğilimi içine girdi. Bir çıkış noktası var: Yeni bir proje geliştirerek Türk Cumhuriyetleri’ne lider ülke olabiliriz. Avrupa Birliği ile zaman geçirmek yerine bu ülkelere doğru bir yöneliş bizim için daha önemli bir faktördür. Neler yapabiliriz? Kısa vadeli olarak bir Türk Cumhuriyetleri ile ilgili bakanlık kurulmalıdır. Avrupa Birliği ile ilgili bir ajans kurmuşken neden TİKA dışında bir yapılanmaya gidilmemiştir? Bu mutlaka bir bakanlık seviyesine çıkarılmalı ve bu coğrafyadaki gücümüz artmalıdır. İkinci büyük çalışma ise Türkiye’nin cumhuriyet devriminden sonraki en büyük projesi olmak zorunda olan KAFKASYA BİRLİĞİ (KB) veya AVRASYA BİRLİĞİ’ni (AB) kurma projesi olmalıdır. Burada Kafkasya Birliği projesi yeni ve üzerinde durulması gereken Avrupa Birliği’ne alternatif bir projedir. 4.2. Tarihi Dönüşüm Projesi; Kafkasya Birliği (KB) Tarihten gelen kökler ve ortak kader birliğimiz Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri’ni birleştirme noktasına getirmiştir. Ekonomik, sosyal, kültürel, eğitimsel ve demokratik ortamlarımız ile bir birlik kurmak bu coğrafyada yaşayan bizleri çok güçlü kılacaktır. Bu zor bir harekettir ama göz ardı edilmemesi gereken bir gerçektir. Savunma ve gelecek planları Türkiye’nin başka bir alternatifi kalmadığını göstermektedir. Türk devletleri bizden uzaklaşmaktadır. 1990’daki liderlik ve yol göstericilik elimizden kaçmıştır. Yanlış yönlendirmelerle Avrupa’ya dönen yol artık çıkmaz bir yola girmiştir. İncelediğimiz zaman görüyoruz ki Türk Devletleri önemli kararlarda bize danışmaktan vazgeçmiştir. Avrupa veya ABD bölgede söz sahibi olmaya başlamıştır. 281 700 yıllık Osmanlı Cihan İmparatorluğu bu coğrafyayı birleştirmiştir. Daha sonraki 83 yıllık birikim bağımsız olan bu devletlere yol göstermiştir. Buradaki amaç Turancılık değil, aynı dili, aynı dini, ortak değerleri birleştiren bir birlik kurmaktır. Avrupa Birliği’nin temelleri dün nasıl ekonomik olarak atılmış ve o şekilde gelişmişse bizimde yapacağımız yapı birleşik Avrasya coğrafyasıdır. Bu büyük proje ile Türkiye stratejik açıdan bölgesinde güçlü bir ülke olacaktır. Tabi ki bu yapının önü başta Amerika, Avrupa, Rusya ve Çin tarafından engellenmeye çalışılacaktır. Şu faktörü düşünerek hareket etmek gereklidir. Avrupa Birliği uçuk açık sonu nereye gidecek belli olmayan bir sistemdir, ama Kafkas Birliği sistemi ucu kapalı sınırları belli güvene dayalı bir demokratik birlik olacaktır. Bu sistem nasıl işlemelidir. 4.3. Alternatif Proje; Kafkas Birliği Türkiye’nin gelişme projesi olacak olan bu proje bizi bağlandığımız Avrupa kapısından çevirecektir. Bölge ülkeleri arasında bir birlik anlaşması yapılacaktır. Bölge ülkeleri arasında bu birlik anlaşması ile şu maddeler getirilmelidir; • • • • • Birliğe üye ülkeler ortak ekonomik bir çatı kuracaklar. Kendi ekonomilerinin dışında ortak bir kaynak havuzu kurulacak ve bu kaynak her yıl birlik üyesi bir ülkeye yatırım olarak aktarılacak bu toplama işini bağımsız Kafkas para birliği yürütecek. Birliğe üye ülkeler ortak bir eğitim politikası gerçekleştirecekler, birbirleri arasında bilimsel çalışmalar yapacaklar ve öğrenci değişim sistemi kurulacaktır. Ortak savunma politikası kurulacak ve bu amaçla birlik ülkelerinin oluşturacağı, Birleşik Avrasya Gücü’nü (BAG) oluşturacaklardır. Sanayi hamlesi ve bütün ülkeler için ortak bir ticaret kalkınma ajansı kurulacaktır. Birlik ülkeleri arasındaki vize sorunu ortadan kalkacaktır. 282 • • • • • • Tarımsal alanda yeni ürün destekleme çalışmaları yapılacaktır. Enerji konusunda ülkeler birbirlerini destekleyeceklerdir. 1 yıl boyunca her ülke birlik çalışmaları içerisinde dönem başkanlığı görevini sürdürecek ve çalışmalar kamuoyu ile paylaşılacaktır. İşsizlik ve istihdam konusunda karşılıklı olarak değişimler yapılacaktır. Kafkas Birliği’nin simgesel bir bayrağı olacak ama her ülke milli bayrağını, marşını, para birimini kullanacaktır. Bu birliğin devamına halk demokratik bir şekilde katılacaktır. Böyle bir birlik anlaşması ve yeniden yapılanma konusu bizi büyük bir projeye götürmektedir. Avrupa Birliği projesi Türkiye’ye çok şey kaybettirmiş olabilir, ama Kafkas Birliği bu yeni dünya düzeninde bizi büyük bir noktaya taşıyacaktır. Tabi ki bu birlik üzerinde büyük baskılar olacaktır, ama güçlü birlik yapısı bu sorunların üzerinden gelecektir. Bu birlik belki bir ütopyadan öteye gidemez ama Türkiye’nin tek çıkış yolu kendi özüne dönmesidir. Devletimizin temel şiarı Türk Cumhuriyetleri ile ilgili ilişkileri iyi bir zeminde sürdürmektir. İşte bu şiara ulaşmanın bir yolu birleşmeden geçmektedir. Kafkas Birliği projesi gelecekte bölgede Türk devletlerini güçlü yapacaktır. Büyük Atatürk’ün vermiş olduğu ulusal Kurtuluş Savaşı’mız birçok devletlerin bugün var olmasında etkili olmuştur. Sovyet Rusya zamanında baskı altında yaşayan Türk halkları da 1990’lı yılarda bu zaferden faydalanmışlardır. Yüzlerini bir anda batıya dönmemişler, Türkiye’ye dönmüşlerdir, ama biz tam olarak onların aslında bize vermek istediği rolü anlayamadık, bunun neticesinde şimdi tarihi bir fırsat ortaya çıkmıştır. Avrupa Birliği yerine temel düstur Kafkas Birliği olmalıdır. Bu kaçınılmaz bir sorumluluktur ve tarihi bir görevdir. 283 Bu birlik bölgedeki sıcak çatışmalarında çözülmesi konusunda yardımcı olabilir. Uzun yıllardan beri Türkiye– Ermenistan, Azerbaycan–Ermenistan arasında çeşitli sınır anlaşmazlıkları yaşanmaktadır. Türkiye, Ermeni sınırını kapatmıştır, buradan ticaret alanında bir gelişme yoktur. Aynı şekilde Azerbaycan’ın toprağı olan Nahçıvan işgali sorunu da önemli bir gerçektir. Bu tür anlaşmazlıklar ortak politikalar ile çözülebilir. Ermenistan bugün arkasına Avrupa Birliği’nin, ABD’nin, ve Rusya’nın desteği almış bir ülkedir. Ermenistan tarihten gelen düşmanca tavrını bıraksa, dünya ve ülke barışına katkı yapsa ve Türk Devletleri ile iyi bir zemine geçse hiç şüphe yoktur ki ekonomik açıdan bu devletler zamanında kendilerini yarı yolda bırakan Avrupa’dan daha çok yardım yapacaklardır. Kafkas Birliği’nin dünya barışına önemli katkıları olacaktır. İşbirliği yaptığı ülkelerle insani açıdan barışın simgesi olacak olan bu birlik Müslüman-Türk dünyasının gerçek bir önderi olacaktır. 4.4. Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri ile Ekonomik İlişkileri Ülkelerin gelişmişlik düzeylerini belirleyen en büyük güç ekonomik güçtür. Türkiye bu açıdan bakıldığı zaman da Avrupa ülkeleri ile daha fazla ticaret ilişkisi kurmaktadır. Kafkas Birliği ile bu yapı tamamen değişecektir. Ekonomik güçler Türk Devletleri ile birleşecek ve ihracat–ithalat ülkeler arasında daha çok gelişecektir. Yakın dönemde Türkiye ile Türk Devletleri arasındaki ilişkiler ise şu şekilde karşımıza çıkmaktadır; “Azerbaycan'a İhraç Ettiğimiz Başlıca Mallar: Buğday unu, eczacılık ürünleri, sentetik deterjanlar, elektrik enerjisi, binek otomobilleri, akümülatör, otomobil lastikleri, mobilya, inşaat malzemeleri, duvar kağıtları, sıhhi tesisat malzemeleri, tekstil sanayi için makine ve teçhizat, deri giyim eşyası, kozmetik ürünleri, trikotaj ürünleri, lastik ve plastikten mamul eşya, televizyon, buzdolabı vs., cam kaplar, 284 alüminyum profil, adi metallerden eşya, ağaç imali için makineler, telekomünikasyon teçhizatı, kablolar, elektrik malzemeleri, kırtasiye malzemeleri, hazır giysiler, margarin, buğday, zeytinyağı, ayçiçek yağı, tereyağı, soya yağı, gıda sanayi için makine ve teçhizat, çay, konserve, salça, dondurma, sebze (patates ve soğan), yumurta ve tavuk eti, maden suyu, alkolsüz içkiler, bira, makarna, küp ve toz şeker, çikolata ve şekerleme ürünleri, meyve suları, peynir, bisküvi.” 128 Burada görülen en büyük örnek Azerbaycan’dır. Diğer Türk Devletleri’ni de düşündüğümüz zaman ortak pazar ekonomisi ile bu ülkelerdeki pazarlar gelişecektir. Ülkeler arasında açılacak olan yeni fabrikalar işsizlik sorununun çözümüne katkıda bulunacaktır, çünkü karşılıklı beyin gücü transferleri ile iş piyasası canlanacaktır. Geniş bir yelpazeye dağılmış olan Türk coğrafyası yepyeni bir oluşum ile dünya sahnesindeki yerini almalıdır. Adriyatik’ten Çin Şeddi’ne kadar uzanan yolda temel unsur barış olmak üzere bu birlik önemli bir misyonu da yerine getirecektir. Medeniyetler çatışması denen ve yavaş yavaş bitmeye başlayan bu yapının karşısına barışı kucaklayan bir yapı olarak çıkacaktır. Bu birlik gelecekte dünyanın şekillenmesinde ve Türk dünyasının gelişmesinde batının karşına bir alternatif olarak çıkmaktadır. Bu alternatif yerinde durmaktadır, bunu alıp kullanacak olan ise anahtarı elinde bulunduran TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİ olacaktır. Yoksa kilidi açacak olan anahtarı değiştirmek isteyenler, o anahtarı değiştirirse, Avrupa’da kapıda kalan Türkiye, Avrasya’ya da giremeyecektir. 128 TİKA (Türkiye İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı web sitesi- www.tika.gov.tr) 285 5. SONUÇ Türkiye Cumhuriyeti Devleti çok büyük bir miras üzerine kurulmuştur. 700 yıllık Osmanlı Devleti 3 kıtada cihan devleti olmuş ve birçok ülkeyi yönetmiştir. 83 yıllık genç Türkiye Cumhuriyeti devleti ise dünyanın en güçlü emperyalist ordularına karşı tek yürek, tek vücut olarak savaşmış ve bunun sonucu olarak büyük Atatürk’ün önderliğinde Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı vererek Cumhuriyetini ilan etmiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra iki kutuplu dünya ve soğuk savaş dönemi 1990’lı yıların başına kadar sürmüştür. Bu büyük kutuplardan biri olan Sovyetler Birliği içteki çatırdamalar sebebi ile birçok devlete bölünmüştür. Çatırdamalar sonucu bugün tarih sahnesinde yerlerini alan bağımsız Türk Devletleri ortaya çıkmıştır. Yeni bir yapı oluşmaya başlamış ve Avrasya coğrafyası yeni bir yola doğru girmiştir. Bu parçalanma sonucu var olan devletlere en büyük yardımı Türkiye yapmıştır. Bu devletleri ilk tanıyan ve elçiler gönderen ülke Türkiye olmuştur. Yıllarca Sovyet baskısı ile yaşayan ve Türkiye’den ayrı tutulmak istenen Türk Cumhuriyetleri ile ilişkiler nihayet kurulmuştur. Bu süreç iyi kullanılmaya çalışılmış ve Türk Cumhuriyetleri’nin yeniden inşasına destek verilmiştir. İlerleyen zaman sürecinde Türkiye bölgeye olan ilgisini azaltma eğilimi göstermiştir. Bunun başlıca sebepleri arasında Türkiye’nin yüzünü tarihsel köklerine değil, Avrupa Birliğine dönmesi gelmektedir. Bu kapıda uzun yıllar bekleyen Türkiye kendisi için çok önemli olan Türk Devletleri’ni unutmuştur. Ekonomik ve sosyal açıdan gelişmeye başlayan bu ülkeler Avrupa ve Amerika ile ilişkilerini geliştirme yoluna gitmişlerdir, çünkü liderleri Türkiye-Avrupa kapısında oyalanıyordu. Avrupa Birliği bölgede temsilcilikler açmaya başladı. İşte bu noktada sadece ekonomik bir kapı olarak gördüğümüz Türk Cumhuriyetleri’ni stratejik ortak olarak anlayamadık, bu 286 olayın aslında ne kadar önemli olduğunu ve bize Avrupa’dan çok şeyler kazandıracağını unuttuk. Türkiye 2020’lere kadar ucu açık bir denizde olmamalıdır. Kendini her zaman güvende hissetmesini sağlayacak bir yapıya, yeni bir doktrine ihtiyacı var, işte bu bağlamda kendisini lider ülke yapacak olan yolda tüm Avrasya coğrafyasına sahip olmakla bu açılımı yapacaktır. Bu açılımın, bu projenin adı KAFKAS BİRLİĞİ olmalıdır. Bu projeyi gerçekleştirecek güç ve kudret bizde vardır, yeter ki bu konuda istekli olalım ve gerçekleri görelim . 21. yüzyılda temel düsturumuz büyük ATATÜRK’ün dediği gibi “Yurtta sulh Cihanda sulh” olmalıdır. Bu açıdan baktığımız zaman Orta Asya’nın kapılarını açacak olan güç Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin elindedir. Yakın zamanda bu tarihi oluşumu bu birliği kurmak temel şiar ve barış cephesi olacaktır. 287 KAYNAKÇA Avrupa Birliği Genel Sekreterliği İnternet Sitesi (www.abgs.gov.tr) Durkaya.T - 21.YY’da Türkiye’de Ulusal Güvenlik Stratejileri Harp Akademileri–Türkiye-49.Dönem Kaymakamı- Bitirme Tezi - 2001 Prof. Dr. Güneş. İ.- Türk Cumhuriyetleri Anadolu Üniversitesi– Açıköğretim Fakültesi Ders Kitabı Sayfa 161-175 - 2005 Kanbolat. H - Türkiye Avrasya’ya Demir Ağlarla Bağlanacak mı? - Stratejik Analiz Dergisi Eylül 2005, Sayı 65, Sayfa 55-57 Yrd. Doç. Dr. Kona.G.G- Türkiye - Orta Asya Cumhuriyetleri: Strateji Modelleme ve Olası Senaryolar KOSGEB Web Sitesi Ülke Raporları (www.kosgeb.gov.tr) Külebi. A - TUSAM – Avrasya Enerji Hatları - Cumhuriyet Gazetesi Strateji Eki - 2006 Doç.Dr. Yalçınkaya .A Kafkaslarda “Türki” Kavimler: Çerkezler, Abhazlar, Kabartaylar, Adigeler, Çeçenler, Ingular, Dağıstanlılar ve Diğerleri - Sakarya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Tartışma Metinleri 2005/3 TİKA (Türkiye İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı WEB Sitesi- www.tika.gov.tr) TUSAM İnternet Sitesi (www.tusam.net) 288 ÖZGEÇMİŞ 10 Ekim 1978 tarihinde İstanbul’da doğdum. İlk ve ortaöğretimimi İstanbul’da tamamladım. Eskişehir Anadolu Üniversitesi İktisat Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü’nden 2001 yılında mezun oldum. 2000 yılından itibaren çeşitli sivil toplum kuruluşlarında aktif görevler yaptım. 2003 yılından beri TEMA Vakfında profesyonel olarak görev yapmaktayım. Araştırma, proje yazma ve yürütme, makaleler yazma gibi konularda kişisel çalışmalarım devam etmekte olup bir sivil toplum kuruluşunda köşe yazarlığı yapmaktayım. Bahçeşehir Üniversitesi bünyesinde bulunan Hükümet ve Liderlik Okulunun düzenlemiş olduğu Siyaset Okulu 2, Terör Okulu 1 ve 2 programlarına katıldım. Araştırma yapmayı, proje yazmayı ve okumayı çok seviyorum. İstanbul’da ikamet etmekteyim. 289 GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ (GAP) VE TÜRKİYE’NİN GELECEĞİ HAZIRLAYAN SEVGİ ZÜLFİKAR 290 I. GİRİŞ Gelişme hızı süreklilik arz eden dünya ve Türkiye gündemini düzenli olarak takip etmek, konuları bir bütünsellik içinde ele almak, konjonktürleri geçmiş ve gelecek perspektifinde değerlendirmek, önemli ve hayati olanı saptayarak sorumlulukları bu ölçütler çerçevesinde belirlemek, yönetim becerileri, istikrarı ve disiplini açısından vazgeçilemez unsurlardır. Bu unsurların herhangi birinin gerektiği koşullarda işletilememesi durumunda, bugün Türkiye için hayati bir önem taşıyan Güneydoğu Anadolu Projesi’nde yaşanan tablolarla karşı karşıya gelmek söz konusu olmaktadır. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), ülkemiz için taşıdığı ekonomik, sosyal, siyasal, stratejik önem ve değerine karşılık, kimi zaman gündem dışı kalabilen, kimi zaman gündemde olmasına karşın gerektiği önemi edinemeyen bir “umut” ve “sorun” projesi olarak Türkiye gerçekleri içinde yer almaktadır. Bu çalışmanın genel olarak amacı, GAP’ın Türkiye göstergeleri içindeki önemini, konumuna karşılık yapılması gerekenler ile yapılanlar arasında ciddi sorunlara neden olacak farkları belirtmek ve bu projenin Türkiye’nin milli politikaları içinde alması gereken boyutuna dikkat çekmektir. Kamuoyunun belirli bir kesimi GAP’ı, bu projenin önemini, halen devam etmekte olduğunu, gerçekleşme boyutunu ve ülkeye olan katkılarını bilebilir, ancak GAP’ın taşıdığı önemin hayati olduğunu, sadece ekonomik boyutta değil siyasi anlamda da uluslararası politika ve stratejilerin içinde çok etkin bir rol oynadığını duymak kimileri için şaşırtıcı ve abartılı gelebilir. Bu çalışma kapsamında paylaşılan bazı açıklama ve verilerle, GAP’ın bilinmeyen, unutulan veya unutturulmak istenen yönlerine çok kısıtlı da olsa ışık tutulması amaçlanmıştır. 291 Söz konusu çalışmanın, amacına uygun değerler üreteceğini, Türkiye Cumhuriyeti bekasının uğrunda yürütülecek olan politikalardan heyecan, onur ve kıvanç duyacak olan HERKESİ, geleceğin Atatürk Türkiye’sinde ortak paydalarda buluşturmada katkı sağlayacağını umut ederiz. “Ekonomik kalkınma, Türkiye'nin hür, müstakil, daima daha kuvvetli, daima daha refah Türkiye idealinin belkemiğidir.” MUSTAFA KEMAL ATATÜRK II. DÜNYA VE SU Suyun stratejik bir meta haline geldiği günümüzde, pek çok siyasal politikalar su kavramı etrafında şekillenmektedir. Dünyada1.386 milyon kilometreküp olarak hesaplanan su stokunun yüzde 97.5’i tuzlu su olup, yüzde 2.5 olan tatlı su kaynaklarının yüzde 90’ı ise kutuplarda ve yer altında bulunmaktadır. Dünyada 400 milyonu çocuk olmak üzere 1.5 milyar insan yani dünya nüfusunun dörtte biri yeterli ve sağlıklı içme suyuna sahip değildir. Her yıl 25 milyon insan, sağlıklı suya ulaşamama kaynaklı nedenlerle ölmektedir. Gelecek 20 yıl içinde tüm dünyada 180 milyar dolarlık alt yapı sağlanamaması durumunda sağlıklı ve yeterli su alamayan insan sayısının 3.3. milyara ulaşacağı belirtilmektedir. Su kaynaklarının azalması ile sulanabilir tarım arazilerinin 2 milyon hektarı kuraklık ve tuzlanma nedeniyle tarım dışı kalmaktadır. III. TÜRKİYE VE SU Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü verilerine göre, Türkiye’de kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı yıllık 1.642 metreküptür. Bu değere ve uluslararası ölçütlere göre Türkiye “su sıkıntısı çeken” ülkeler kategorisinde yer almaktadır. Devlet İstatistik Enstitüsü 2030 yılında Türkiye 292 nüfusunun 100 milyon olacağını tahmin etmektedir. Kişi başına düşen su miktarının 2030 yılında 1000 metreküpün altına düşmesi ve böylece Türkiye’nin “su fakiri” bir ülke konumuna gelmesi tehlikesi söz konusudur. Türkiye’nin yüzölçümü 78 milyon hektar olup, tarım arazileri 28 milyon hektarlık bir alan ile bu yüzölçümünün yaklaşık üçte birine yani yüzde 35’ine tekabül etmektedir. (KAYNAK : DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ) Türkiye yüzölçümünün yüzde 36’sına yakını tarım arazisi olmakla beraber, bu tarım arazilerinin sadece yüzde 30’u ekonomik olarak sulanabilecek alana tekabül etmektedir. Ülkemizde beslenme ihtiyaçlarının sağlanabilmesi, tarım ürünlerinin dengeli, sürekli ve verimli bir şekilde üretilebilmesi, tarım sektörünün sanayileşme boyutunun hayata geçirilebilmesi ve hayat standartlarının yükseltilmesi için sulanamayan tarım arazilerine yönelik yatırımların gerçekleştirilmesi çok büyük önem taşımaktadır. TÜRKİYE VE TARIM ARAZİLERİ 78 80 70 28 60 50 8,5 MİLYON HEKTAR 40 4,9 30 20 10 0 TÜRKİYE YÜZÖLÇÜMÜ TOPLAM TARIM ARAZİSİ SULANABİLİR TARIM ARAZİSİ 2005 SULANAN TARIM ARAZİSİ 293 IV. GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ (GAP) 1. GAP ile İlgili Genel Bilgiler Türkiye gündeminde zaman zaman çok yoğun olarak yer almasına karşın, aslında olması gereken boyutlarda kamuoyu ilgisi ve bilgisine sunulmayan Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), en kısa ve net açıklaması ile birden fazla sektörü bünyesinde barındıran, entegre ve sürdürülebilir bir kalkınma anlayışı ile ele alınan bir bölgesel kalkınma projesidir. GAP, aşağıda yer alan haritada da görüldüğü gibi, FIRAT ve DİCLE havzaları ile Mezopotamya ovalarında yer alan 9 ili kapsayan bir projedir. Bu iller, Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak’tır. Güneyde Suriye, güneydoğuda ise Irak'la sınırı bulunan bu bölgenin yüzölçümü 75,358 kilometrekare olup, ülkemizin toplam yüzölçümünün yüzde 9.7'sini oluşturmaktadır. Türkiye'de sulanabilir 8.5 milyon hektar arazinin yüzde 20'si, GAP Bölgesi'nde yer almaktadır. GAP, cumhuriyet döneminin en önemli ve büyük yatırımlarından biridir. Proje alanının büyüklüğü Türkiye’nin onda biri, İtalya’nın dörtte biri ve İngiltere’nin üçte biri büyüklüğüne eşittir. 294 Türkiye’nin yüzde 9’u bu bölgede yaşamaktadır. Entegre bir proje olması sebebiyle, sadece barajlar, hidro-elektrik santralleri ve sulama yapıları gibi fiziksel yatırımlarla sınırlı değildir. Bu yatırımlarla birlikte birbirleri ile entegre bir sistematik içinde yer alan tarımsal gelişme, kentsel altyapılar, eğitim, sağlık, kültür, turizm gibi pek çok sosyo-ekonomik bazlı gelişmeyi de kapsamaktadır. GAP’ın coğrafi alanı aynı zamanda Türkiye’nin gelişme indeksleri bakımından en sorunlu bölgesini oluşturması nedeniyle, bölgeler arası eşitsizliklerin giderilmesi boyutunda “olmazsa olmaz” bir kimliğe sahip olmuştur. 2. GAP’ın Tarihçesi Su kaynaklarından elektrik enerjisi elde edilmesi için Atatürk'ün emri ile 1936 yılında Elektrik İşleri Etüt İdaresi kurulmuş ve Keban Barajı’nda çalışmalara başlanarak Keban Barajı ve hidroelektrik santralinin temeli atılmıştır. 1974 yılında hizmete giren Keban Barajı aynı zamanda Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk büyük projesidir. 1954 yılında kurulan Devlet Su İşleri Müdürlüğü ile bu konudaki çalışmalar daha detaylı olarak ele alınmaya başlamıştır. Urfa tünellerinin temellerinin atıldığı 1977 yılında yapılan etütler sonrasında Fırat ve Dicle Havza’sındaki projeler "Güneydoğu Anadolu Projesi / GAP " olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Bölgenin zengin toprak ve su kaynaklarından yararlanmak amacıyla önce kendi içinde bir enerji ve sulama projesi olarak başlayan GAP’ ta 1983 yılında projenin en önemli tesisi olan Atatürk Barajı’nın temeli atılmıştır. 1989 yılında tamamlanan "GAP Master Plan" çalışması ile entegre bir bölgesel kalkınma projesine dönüştürülmüştür. Atatürk Barajı ve Hidroelektrik Santrali 1992 yılında hizmete girmiştir. Projenin yönetimi 1986 yılında Devlet Planlama Teşkilatı’na verilmiştir. Bu alandaki çalışmaların yoğunlaşması sonucunda, 1989 tarihli 388 sayılı kanun hükmündeki kararname ile kurulan Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi 295 bu projenin yönetimine getirilmiştir. Teşkilatın karar organı Başbakan başkanlığında GAP'tan sorumlu Devlet Bakanı, DPT'nin bağlı bulunduğu Devlet Bakanı ile Bayındırlık ve İskan Bakanlığından oluşan GAP Yüksek Kurulu'dur. GAP İdaresi, Başkanlık Ankara'da ve Bölge Müdürlüğü Şanlıurfa'da olmak üzere örgütlenmiştir. 3. GAP’ın Hedefleri GAP MASTER PLANI bazında ele alındığında, projenin birbirini tamamlayıcı nitelikte iki temel alan çerçevesinde yapılandırıldığı görülmektedir. 1.ALAN ENTEGRE PLANLAMA YAKLAŞIMI Farklı sektörlerin (tarım, eğitim, sağlık vb.) bir arada ve eşgüdüm içinde ele alınması DEVAM EDEN EKONOMİK BÜYÜME VE GELİŞME BOYUTU 2.ALAN SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA YAKLAŞIMI Kalkınma stratejilerinin kendi kendine gelişen ve devamlılık arz eden bir boyutta “insan” merkezli olarak ele alınması TOPLUMSAL DÖNÜŞÜM BOYUTU YENİ BİR EKONOMİK VE SOSYAL DÜZEN GAP’ın nihai hedefi Güneydoğu Anadolu Bölgesi kapsamında sürdürülebilir insani bir gelişmeyi sağlamaktır. 296 4. GAP Master Planı GAP ile ilgili tüm değerlendirmelerde, sıklıkla gündeme getirilen ve çoğu zaman referans olarak belirtilen plan, GAP MASTER PLANI’dır. Bölge kalkınmasının çerçevesi çizilen bu planda, özellikle su ve toprak kaynaklarının gelişimine yönelik değerlendirmelerin yanı sıra, ihtiyaçlar, değişimin sağlayacağı ekonomik ve sosyal etkiler, yaratılacak iş gücü ve tüm bunlar için gereken finansman ihtiyacı bir zaman planı kapsamında ele alınmaktadır. Planın temel kalkınma konusu, “Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ni tarıma dayalı ihracat merkezi” konumuna taşımaktır. Master Plan’da, GAP’ın 2005 yılında tamamlanması hedeflenmiştir. Cumhuriyet döneminin en büyük yatırımlarından biri konumunda bulunan GAP kapsamında, FIRAT HAVZASI’nda 7 adet ve DİCLE HAVZASI’nda 6 adet olmak üzere toplam 13 adet proje demeti söz konusudur. Bu 13 adet proje demeti çerçevesinde ise toplam 22 baraj, 19 hidro elektrik santral ve 1.82 milyon hektarın sulanmasını sağlayacak sulama kanalları inşası yer almaktadır. Yılda 27 milyar kilovat saat enerji üretilecek, 1.7 milyon hektar alanda sulama yapılacaktı. V.GAP’TA GELİNEN SON NOKTA 1. Master Plan ve Yeni Plan İhtiyacı Türkiye’nin kamu finansman dengesindeki bozulma ile birlikte, bölgede ve Ortadoğu’da yaşanan hızlı gelişmeler ile bölgedeki terör hareketleri, kalkınma faaliyetlerini ve Ortadoğu ülkeleri ile olan ticareti olumsuz yönde etkileyerek 1989 yılında hazırlanan Master Plan’da belirlenen hedeflerin yakalanamamasına neden olmuştur. Tüm bu etkenler sonucunda projenin kaynak gereksinimi yeterli ve zamanlı bir biçimde sağlanamamıştır. Bu sebeple Bakanlar Kurulu 04.06.1998 tarih ve 98/11231 sayılı kararı ile GAP’ın en geç. 2010 yılına kadar tamamlanması kararlaştırılmış ve ilgili kuruluşların GAP ile ilgili planlarını 2010 yılı hedefine göre düzenlemeleri talep edilmiştir. 297 2.GAP Finansman Yatırımı A. Hedefler (2002 yılı Bölgesel Kalkınma Planı) Bu plan çerçevesinde 2002-2010 döneminde 1998 yılı fiyatlarıyla bölgeye 3.120 milyar YTL kamu yatırımı yapılması planlanmaktadır. Bu değer 1998 yılı ortalama ABD doları kuruna göre 12 milyar dolara karşılık gelmektedir. Bölgede plan döneminde yapılacağı tahmin edilen özel kesim sabit sermaye yatırımlarının toplamı aynı fiyat ve kur üzerinden 11.4 milyar ABD doları civarındadır. GAP’ın 2010 yılı itibariyle tamamlanabilmesi için yılda ortalama en az 2 milyar ABD dolarına gereksinim duyulmaktadır. B. Mevcut Durum Temeli 1970’lerde atılan Türkiye’nin en büyük, dünyanın ise 8.büyük projesi olan GAP, gereken 32 milyar doların ancak yarısı bulunabildiği için 2010 yılını beklemektedir. 2005 yılı sonu itibarıyla GAP’a toplam yatırımın 32 milyar dolar olması beklenirken bu rakam 17 milyar dolar olarak belirlenmiştir. PKK terörü nedeniyle yapılan askeri harcama tutarlarının 120 milyar dolar olduğu düşünülecek olursa, GAP projesi finansmanında yaşanan sorunların siyasal boyutları da gündeme gelmektedir. Nakdi gerçekleşme tutarı yüzde 54.0 düzeyindedir. 3. Sulama ve Tarım A. Hedefler (2002 yılı Bölgesel Kalkınma Planı) GAP’ın entegre bir proje olmasından dolayı, pek çok sektörle olan bağlantısına karşın projenin lokomotifi tarım sektörüdür. Yılda 53 milyar metreküpten fazla su akıtan Fırat ve Dicle üzerindeki bu tesislerin tamamlanması ile birlikte planlanan toplam sulama alanı, Türkiye’de ekonomik olarak sulanabilir alanın yüzde 20’sine eşdeğer olacaktır. Proje tamamlandığında, Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde kurulan tesislerle, Türkiye toplam su potansiyelinin yüzde 28'i kontrol 298 altına alınacak, 1.7 milyon hektarın üzerinde arazinin sulanması sağlanacaktır. Bu alan Çukurova’nın 4.5 katına eşdeğerdir. B.Mevcut Durum GAP kapsamındaki sulama projelerinde yüzde 13 oranında bir gerçekleşme sağlanmıştır. Tarım projeleri bazında ise bu oran yüzde 23’tür. 2005 yılına kadar DSİ tarafından sulamaya açılacak olan alan 900 bin hektar arazi olarak kabul edilmiş olmasına rağmen, sadece 236 bin hektarlık alan sulamaya açılmıştır. Bu nedenle üretim, gelir ve istihdamda planlanan büyümeler gerçekleşememiştir. Sulama projelerinin %13’ü işletmede, %7’si inşaat halinde, %25’i ihale ve %55’i planlama aşamasındadır. C.Sorunlar C.1.Zaman ve gecikme faktörü Son yıllarda devlet yatırım bütçesinin küçülmesi ve Devlet Su İşleri’ne ayrılan payın azalması sonucunda inşaatların yatırım süreleri uzamakta ve yatırımların beklenen hedeflere ulaşmadaki aksamaları ön plana çıkmaktadır. Öncelikle 2010 yılında bitirilmesi gereken proje ile her yıl 30 bin hektar alanın sulamaya açıldığı dikkate alındığında, sulama yatırımlarının 2044 yılı gibi bir tarihte tamamlanması mümkün gözükmektedir. C.2.Tuzlanma Yapılan drenaj kanalları çalışmalarının istenilen hızda gerçekleşmemesi, tarımda eğitim çalışmalarının aksaması ve taban suyunun etkilediği arazilerin artması nedeniyle, tuzlanma çok önemli bir sorun olarak toprakları tehdit etmektedir. Bugüne kadar ancak 6 bin hektarlık alanda drenaj çalışması tamamlanabilmiştir. Suya kavuşan alanların büyük kısmını kapsayan Urfa Harran Ovası’nda aşırı sulama 299 nedeniyle 130 bin hektarlık alanın 30 bin hektarı tuzlanma nedeniyle tarım yapılamaz hale gelmiştir. Uzmanlar, kaybedilen toprakların dörtte birinden fazlasını geriye kazanmanın mümkün olmadığını belirtmektedirler. C.3.Ürün çeşitliliği sağlanamaması 1989 Master Planı ürün deseninde pamuğun oranını maksimum yüzde 25 olarak öngörmüşken, bu oran Harran’da halen yüzde 75’tir. Tarım alanlarında ürün deseni ve çeşitlenmesi halen sağlanamamaktadır. 4. Enerji A. Hedefler (2002 yılı Bölgesel Kalkınma Planı) Proje tamamlandığında, 7500 megavatlık kurulu güç kapasitesiyle yılda 27 milyar kilovat saatlik elektrik enerjisi üretilmesi sağlanacaktır. Bu değer de toplam yıllık elektrik enerjisi potansiyelinin yüzde 22’sine eşdeğer olacaktır. B. Mevcut Durum GAP kapsamında, 2005 sonu itibariyle projede yer alan 22 barajın 35 yılda 13’ü, 19 hidroelektrik santralinin ise 8’i tamamlanmıştır. Santral kurulu güçleri itibariyle hidroelektrik enerji projelerinin yüzde 74'ü gerçekleşmiştir. Karakaya, Atatürk, Batman, Kralkızı, Dicle, Birecik ve Karkamış hidroelektrik santrallerinin işletmeye alınışından 2005 yılı sonuna kadar toplam 253 milyar kilovat-saat elektrik enerjisi üretilmiş ve ülkemizin enerji ihtiyacının önemli bir bölümü karşılanmıştır. Bu enerjinin parasal değeri yaklaşık 15 milyar ABD Doları’dır. (1 kWh = 6 cent) 300 Enerji projelerinin yüzde 6’sı inşaat halinde olup, yüzde 19’u ihaleye hazır hale getirilmiştir. Yüzde 7’sinde ise planlama aşaması devam etmektedir. Sadece 2004 yılı içinde Türkiye’de üretilen 46 milyar kilovat saatlik hidrolik enerji içinde GAP bölgesindeki 22.4 milyar kilovat saatlik enerji üretimi, yüzde 49’luk bir paya sahip olmuştur. Bu üretim, parasal değerler bazında ele alındığında, 2004 yılı için 1.3 milyar USD’ dır. GAP’ın enerji hedefinin 27 milyar kilovat saat olduğu düşünülürse bu değerin Türkiye ekonomisi içindeki önemi daha net bir şekilde anlaşılmaktadır. C.Sorunlar C.1.Zaman ve gecikme faktörü GAP’a ayrılan kamu finansmanının ekonomik yapıya bağlı olarak azalması sonucunda, enerji projelerinde de ciddi bir gecikme sorunu gündemdedir. 2004 yılında Türkiye’de kişi başına yıllık elektrik tüketimi 2.100 kilovat saat iken, gelişmiş ülkelerde 8.900, ABD’de ise 12.322 kilovat saattir. C.2.Kaynakların kirlenmesi Bu alanlarda özellikle içme suyu konusu halen en önemli sorunlardan biridir. 2000 yılı itibarıyla içme suyu tesisi tamamlanmış olan belediye sayısı sadece 79’dur. 58 belediyede yatırımlar devam etmekte, 14 belediyenin projesi ise hazırlanmaktadır. Bölge illerinden Adıyaman’da kanalizasyon ve atık suyu büyük bir dere halinde Atatürk Barajı gölüne karışmakta ve göl havzasının hızla kirlenmesine neden olmaktadır. C.3.Erozyon Atatürk Baraj Gölünü, başta Fırat nehri olmak üzere besleyen Kahta Çayı, Çatal Çay ve Eğri Çayı’nın baraj gölüne ulaştıkları güzergahların çıplak arazilerden geçmesi nedeniyle 301 yağışlarla birlikte akan toprak baraj gölüne taşınmakta ve buna bağlı sorunları gündeme getirmektedir. GAP kapsamındaki bölgede orman kaynağının az olması nedeniyle 7 milyon hektarlık alan erozyon tehlikesi ile karşı karşıyadır. 5.Bölgesel Kalkınma A. Hedefler (2002 yılı Bölgesel Kalkınma Planı) Özellikle tarım alanında üretimin artırılması, iktisadi faaliyetlerin çeşitlendirilmesi, bölgesel gelir düzeyinin ülke ortalamasına yaklaştırılması hedeflenmektedir. 2010 yılında 1 milyon 200 bin kişiye yeni iş olanaklarının yaratılmasının yanı sıra 1998 yılı dolar fiyatı düzeyinden kişi başına gelirin 3.563 dolara yükselmesi planlanmaktadır. B.Mevcut Durum Gayri-safi Bölgesel Hasıla'nın (GSBH), Gayri-safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) içindeki payı; 1985 yılında yüzde 4 düzeyinde iken 2001 yılında yüzde 5.5 düzeyine, kişi başına gelir ise aynı yıllar itibariyle yüzde 47’den yüzde 55'e yükselmiştir. Master Plan’da, Gayri-safi Bölgesel Hasıla'nın (GSBH) yılda yüzde 6.8 büyümesi ve ekonomik yapının radikal bir şekilde değişmesi öngörülürken; 1990-1998 arasında büyüme hızı sadece yüzde 4.9 olabilmiş, sanayi ve hizmetler öngörülen hızlarda gelişememiştir. C. Sorunlar Bölgenin, sosyo-ekonomik alandaki göstergeleri, bölgede yaşanan terör olaylarının ülkenin siyasi, sosyal ve ekonomik yapısına olan çok olumsuz etkileri ile birlikte ele alındığında, bölgesel kalkınmanın vazgeçilemez temel bir alanda konumlandığı görülmektedir. Dolayısıyla kalkınma hedeflerinde yaşanan olumsuz anlamdaki her sapmanın etkileri pek çok alanda ve kümülatif bir etki yaratarak mevcut sorunları daha da büyütme eğilimine girmektedir. Bu nedenle 302 bölgesel kalkınma sorunları, GAP ile ilgili pek çok sorunun ana kaynaklarından biri olma kimliğine bürünmektedir. 6.Sağlık Projenin başlatılmasından bu yana bölgede sağlık hizmetlerinde büyük gelişmeler yaşanmasına karşın, bebek ve anne ölüm oranları, hastalıkların sıklığı, sağlık tesislerinin kantite ve kalite durumu, sağlık personeline düşen nüfus, sağlık hizmetlerine ulaşabilme oranı gibi sosyal projeler kapsamında hedeflenen değerlere ulaşılamamıştır. Kısaca, bölgenin sağlık konusundaki göstergeleri ülke ortalamasının altında yer almaya devam etmektedir. 7. Eğitim Güneydoğu Anadolu Projesi’nin önemli sosyal hedeflerinden biri, bölgedeki toplumsal yapıyı değiştirmektir. Bu nedenle 1995 yılında ÇATOM’lar, (Çok Amaçlı Toplum Merkezleri) uygulamaya sokulmuştur. GAP bölgesinde toplam 30 adet ÇATOM bulunmaktadır. Okuma-yazma, çeşitli el becerileri, bilgisayar gibi eğitimlerin verildiği bu yapılanmalarda bugüne kadar çoğu kadın olmak üzere 100 bin kişiye eğitim hizmeti sunulmuştur. Son dönemlerde bölgenin kentsel yerleşim merkezlerinde belirli gelişmeler gözlenmesine karşın, 2002 yılı itibarıyla bölgenin eğitim göstergeleri hem mutlak hem de Türkiye ortalamasına göre çok geri durumdadır. Erkek nüfusun yüzde 30’u, kadın nüfusun yüzde 45’i okuma yazma bilmemektedir. İlköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı ülke genelinde 31 iken, bölgede 43’dür. Bir derslik başına düşen öğrenci sayısı ülke genelinde 42 iken bölgede 58’dir. Bölgedeki eğitime yönelik en önemli sorunlarından biri halen cinsiyet farklılıklarıdır. Örneğin Şırnak’ta ilköğretime devam edenlerin sadece yüzde 36’sı kız öğrencidir. 303 8.Sanayi A.Mevcut Durum Proje kapsamında öngörülen 18 organize sanayi bölgesinin ancak 6 tanesi tam anlamıyla tamamlanmıştır. GAP Bölgesi’nde Gaziantep’te 4 adet, Şanlıurfa’da 1 adet ve Kilis’te 1 adet olmak üzere 6 adet Organize Sanayi Bölgesi’nin (OSB) altyapısı tamamlanarak faaliyete geçmiş bulunmaktadır. GAP Bölgesi’nde tamamlanan OSB’lerin Türkiye toplamı içindeki payı, alan büyüklüğü bakımından yüzde 15,3’tür. 1989 Master Planı çerçevesinde bölgedeki sanayinin yılda yüzde 9.1’lik büyüme hedefinin de yakalanamadığı ve yüzde 5’lik bir düzeyde kaldığı saptanmıştır. B.Sorunlar Bölgedeki işletmeler tekstil, gıda, kimya ve madeni eşya olmak üzere 4 ana sektörde yoğunlaşmaktadır. 1995 yılından itibaren teşvik bedellerindeki önemli azalma, sanayileşme konusundaki hedeflere ulaşamamada önemli bir etkendir. Bölgedeki işletmelerin çok büyük çoğunluğu 150 kişiden daha az çalışan istihdam eden KOBİ’lerdir. KOBİ’ler devletin sağladığı finansman olanaklarından yeterince yararlanamaması ve bankaların bölgedeki arazileri teminat olarak kabul etmemesi, bu kuruluşların finansman sorunlarını olumsuz düzeyde etkilemektedir. 9.Sosyal yapı GAP-BKP’nin verilerine göre bölge nüfusunun 2010 yılında 8 milyon 601 bine ulaşacağı öngörülmektedir. Bölge halkında çalışan nüfusun yaklaşık yüzde 60’ı tarım kesiminde istihdam edilmektedir. Bölgesel gelirin içindeki tarıma bağlı sanayinin yüzde 24 oranına çekilmesi hedeflenmekle birlikte, bu oran yüzde 15’lerde kalmıştır. 304 Bölgesel yapının sosyal dokusunda hedeflenen gelişmeler de sağlanamamış olup, geleneksel, kurumsal ve örgütsel yapılar hala baskın ve olumsuz etkilerini sürdürmeye devam etmektedirler. Özellikle tarım ve hayvancılıktaki geleneksel yapı ve yarı göçebelik kimliği halen devam etmektedir. GAP’ın 3.5 milyon insana yeni iş imkanı sağlaması hedefleniyordu. Ancak projenin gecikmesi ile bölgeden başka illere olan göç durdurulamamıştır. Bölgeden Sinop, Bilecik ili büyüklüğünde bir ilin nüfusu kadar göç söz konusudur. Ayrıca bölgede GAP ile birlikte yürütülmesi gereken toprak reformu çalışmalarının gerçekleştirilememesi nedeniyle bölge halkının projeyi sahiplenme yaklaşımı ciddi zararlar görmüştür. Bölge halkının sadece yüzde 8’i bölge toprağının yarısını kontrol ederken, yüzde 41’i, ancak geçinme imkanı sağlayacak 5 hektarlık ya da daha az toprağa sahiptir. Bölge halkının yüzde 38’inin ise hiçbir kayıtlı toprağı bulunmamaktadır. 10.Diğer Konular GAP’taki genel gecikmeler, bölge ile ilgili tüm dinamikleri etkilemektedir. Örneğin GAP Uluslararası Kargo Havaalanı’nın bitirilememesi tarımda ve lojistikte ciddi bir soruna kaynaklık etmektedir. Gaziantep-Şanlıurfa ve Şanlıurfa’yı Mardin üzerinden Habur’a bağlayacak otoyol inşaatı tamamlanamamıştır. Demiryolu yatırımları durma noktasına gelmiştir. GAP’taki bu gecikmeler, tarımın yanı sıra, hayvancılık, sanayi ve istihdamda da istenen hedeflere ulaşılmasını engellemektedir. TBMM gündeminde GAP ile ilgili olarak bulunan “Kalkınma Ajansları” hakkındaki kanun tasarısı ile GAP İdaresi’nin lağvedilerek bölgenin yönetiminin kamu kuruluşu niteliğinde olmayan “Bölge Kalkınma Kuruluşları”na verilmek istenmesi önemli bir konuya işaret etmektedir. GAP İdaresi’nin kapatılarak yerine Bölgesel Kalkınma Ajansı kurulması 305 yaklaşımı, 16 yıllık bir yönetim tecrübesinin ortadan kalkmasına neden olacaktır. Bu tasarı ile Türkiye genelinde kurulması hedeflenen 26 Bölgesel Kalkınma Ajansı ile, GAP bölgesi üç farklı bölgeye ayrılarak ele alınacaktır. Bu GAP’ın bir bütün olarak bölgesel kalkınma projesi olma niteliğine önemli ölçüde zarar verme riskine sahiptir. VI. GAP’IN SİYASAL KONUMU Türkiye gündeminde GAP, kamuoyuna ağırlıklı olarak ekonomik bazda sunulan bir proje konumunda yer almaktadır. Oysaki GAP gelişen siyasi konjonktüre bağlı olarak önemi giderek artan bir siyasi konuma da sahiptir. GAP uygulama alanı olarak, Türkiye’nin ekonomik kalkınma göstergeleri açısından en sorunlu bölgesinde yer almaktadır. GAP, ülkemizin milli birliği, dirliği ve bekasına yönelik tehditlerin başında gelen PKK terörünün odaklandığı alanda bulunmaktadır. GAP, dünyanın üzerine çok ciddi stratejilerle yaklaştığı Ortadoğu Bölgesi’nde çok merkezi bir alana yayılmış olarak konumlanmaktadır. Özellikle ABD, AB, İsrail, Ortadoğu Ülkeleri, Rusya, Kafkasya arasındaki ilişkilerin çok farklı değişkenlerle oynanan senaryolarında odak noktası olarak kabul edilen bir alanda bulunmaktadır. Fırat ve Dicle gibi uluslararası alanda ve özellikle Ortadoğu politikalarında stratejik öneme sahip iki kaynağı kapsayan bir mecraya sahiptir. GAP, sadece ekonomik boyutlar taşıyamayacak kadar stratejik bir alana ve konuma sahiptir. 1.Ortadoğu’da Su Gerginliği Ortadoğu’daki ülkelerin petrol zenginliğinin yanı sıra, su kaynakları yönünden oldukça fakir olması, GAP’ın siyasal konumunu ön plana çıkartmaktadır. Dünya nüfusunun yüzde 5’ini barındıran Ortadoğu Bölgesi’nde dünyadaki temiz su kaynaklarının sadece yüzde 1’i bulunmaktadır. Bu suların 306 yüzde 90’ının sınırı aşan suların oluşturması siyasal alanda da bazı tehdit faktörlerini gündeme getirmektedir. 2.Fırat ve Dicle Nehirleri Türkiye’nin su ihtiyacının yüzde 28.5’ini Fırat, Dicle ve Asi nehri karşılamaktadır. Bu nehrin Türkiye, Irak ve Suriye ile ilgili durumu aşağıdaki grafikte yer almaktadır. FIRAT- TÜRKİYE- IRAK VE SURİYE 100 90 80 70 60 YÜZDE (%) 50 40 30 20 10 0 ÜLKEDE BULUNMA DÜZEYİ NEHRE YAPTIĞI SU KATKISI NEHRİN KULLANILMA DÜZEYİ TÜRKİYE 40 89 33 IRAK 43 0 44 SURİYE 17 11 21 GAP çerçevesinde yapımı planlanan barajlardan 14’ü Fırat Havzası’nda bulunmaktadır. Projenin tamamlanması ile Türkiye’nin toplam su potansiyelinin yüzde 29’u kontrol altına alınacaktır. Bu durum Irak ve Suriye’nin GAP‘a tepki duymalarına ve siyasi anlamda da gereksiz taleplerde bulunmalarına neden olmaktadır. Türkiye 1987 yılında yapılan bir protokol ile Fırat sularının yarısını aşağı kıyıdaş ülkelere bırakmayı kabul etmiştir. 307 Türkiye, Fırat ve Dicle’yi “sınır aşan sular” olarak kabul ederken Suriye ve Irak, “uluslararası sular” olduğunu öne sürerek Türkiye’nin haklarını kısıtlamaya çalışmaktadır. Asi Nehri ile ilgili olarak 1939’da Türkiye ile Suriye arasında bir protokol imzalanmış ve tarafların Asi Nehri’nden “eşitlik” ilkesine göre yararlanması hükme bağlanmış olmasına karşılık, Suriye bu protokole uymamaktadır. Suriye ve Irak’ın uluslararası platformda öne sürdüğü bu haksız tezler, Türkiye’nin yatırımlarına da olumsuz etki yapmaktadır. AB’nin 6.Ekim.2005 tarihli “İlerleme Raporu” 9. sayfasında GAP’taki barajlar ve Fırat ile Dicle’nin uluslararası yönetime bırakılması konusundaki talebi de çok dikkat çekici bir boyut taşımaktadır. “Su, önümüzdeki yıllarda giderek stratejik bir konu olacak ve Türkiye’nin (AB) üyesi olması sonucu, su kaynaklarıyla Dicle ve Fırat üzerindeki barajlar ile sulama tesislerinin uluslararası yönetimi ( çok uluslu bir şekilde yönetilmesi ) beklenebilir ve bu AB için bir büyük meseledir". AB’nin Fırat ve Dicle havzaları kullanımında denetim yetkisi istemesi, üzerinde dikkatle durulması gereken bir konudur. AB içindeki hiçbir ülkenin barajlarının uluslararası bir komisyon tarafından yönetilmediği de göz önüne alınacak olursa, bu beklentinin hangi amaçları taşıdığı da dikkate alınmalıdır. Onur Öymen 17 Ekim 2004 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi’nde yayınlanan bir röportajında aynı maddede “uluslararası yönetim” ifadesinde “Avrupa Birliği üyesi olmamasına rağmen İsrail’in de yer almasını pek hayra yormadığını” belirtmiştir. Fransa eski Devlet Başkanlarından François Mitterrand’ın eşi Danielle Mitterrand, 27 Ekim 2005 günü, Fransa’da düzenlediği bir basın toplantısında, Türkiye’nin Dicle ve Fırat sularını kurmuş olduğu barajlarla kelepçeleyip, Suriye ve Irak halkını susuzluğa mahkum ettiğini ileri sürmüştür. Türkiye’ye karşı bölücü-işbirlikçi Kürtlere verdiği destekle bilinen Mitterand’ın bu çıkışı, Türkiye’nin bu konuda köşeye sıkıştırılmak istendiğinin işaretlerindendir. 308 Başbakan Tayyip Erdoğan’ın, Nisan 2006’da Türkiye Müteahhitler Birliği yöneticileri ile yaptığı toplantıda gündeme getirdiği konular da aynı noktalara dikkat çekmektedir. Başbakan Tayyip Erdoğan, terörün önünü kesecek baraj yatırımlarını IMF engeli nedeniyle tamamlayamadıklarını belirtmiştir. Kemal Derviş döneminde yurt dışı borçları bütçede gösterme zorunluluğu getirilmesinden dolayı, ödemesi 5 yıl sonra yapılacak olan kredilerin dahi içinde bulunulan yılın bütçesine yazılması durumu gündeme gelmektedir. 3.İsrail ve GAP GAP, daha önce yapılan değerlendirmelerde yer aldığı gibi, uluslararası alanda üzerinde çok durulan ve hatta üzerine politika ve stratejiler geliştirilen bir konuma sahiptir. İsrail GAP ile ilgili senaryolarda pek çok iç ve dış kaynak tarafından en çok gündeme getirilen ülkelerden biridir. İsrail’in geleceğe yönelik ülke politikalarında sıkça gündeme gelen ve kaynağını tahrif edilmiş Tevrat’tan aldığı iddia edilen “Vaat Edilmiş Topraklar” politikasındaki alan, “Nil’den Fırat’a” olan toprakları kapsamaktadır. Bu sıklıkla gündeme getirilmese veya kamuoyuna farklı yorumlarla sunulsa bile, İsrail’in gelecek planlarında yer alan bir konu olarak yer almaktadır. Bu bakış açısı doğrultusunda GAP’ın konumu da çok özel bir boyuta işaret etmektedir. Diğer önemli konu, İsrail’in su ile olan ilişkisidir. Ortadoğu genel konumu itibarıyla su sorununun ciddi boyutlarda siyasallaştığı bir alandır. Tarihin her döneminde geçerliliğini koruyan “su ve medeniyet” kavramı, artık Ortadoğu için, “su ve savaş” kavramını da günümüz gerçeklerinden biri haline getirmiştir. Dönemin İsrail Tarım Bakanı’nın “bölgede su saatli bombadır” ifadesi, pek çok kaynakta İsrail’in su ile olan ilişkisinde anlatmakta kullanılan bir cümle olarak yer almaktadır. İzak Rabin’in “ Umarım ki su sorunu silahla çözülmez” ifadesi ile Simon Peres’in “Nüfus artıyor, suyu üretmek için imkan yaratamazsak, bu kez su 309 için savaşacağız” ifadesi aynı şekilde İsrail’in su politikasına yönelik değerlendirmelerde referans verilen kaynaklardır. Ortadoğu’daki su kaynaklarının kullanımına İsrail boyutunda bakıldığında bazı ilginç göstergeler söz konusudur. İsrail’in yıllık su tüketimi 1.750 milyar metreküp olmasına rağmen, devletin su işleri genel müdürlüğü Mekerot, bu miktarın kendilerine yetmediğini belirtmektedir. Oysaki İsrail’in kişi başına tükettiği su miktarı günlük 888 litredir. Bu miktar komşu ülkelerinin beş katıdır. İsrail, bölgede en çok su kullanan ülkelerden biri konumundadır. Batı Şeria’da bulunan Filistinliler ekili alanların yüzde 90’ını kullanmakta olup, ancak yüzde 2.5’unu sulayabilmektedirler. İsrail ile burada ekili alanların yüzde 5’ini kullanıp yüzde 90’ını sulamaktadır. Tüm bu durumların yanı sıra, İsrail’in GAP ile olan ilişkisi de belirli konular çerçevesinde dikkat çekicidir. İsrail her zaman GAP projesi ile çok yakından ilgilenmiştir. 1993 yılında yapılan Gaziantep Ticaret Odası ziyaretleri, İsrail Tarım Bakanlığı kapsamında GAP’ın fizibilite çalışmaları için ayrılan 300 bin dolarlık fon, devlet çiftliklerinin özelleştirilmesi konusunda İsrail’den gelen işbirliği teklifleri bu ilginin göstergeleri olarak yansımaya başlamıştır. İsrail kendisini GAP için ideal bir ortak olarak tanımlamaktadır. GAP bölgesinden arazi satın alma talebi İsrail’den ilk olarak 1996 yılı Ağustos ayında gelmiştir. Özellikle AB uyum yasası sonrasında yabancıların toplam 7 bin 444 dönüm ve 12 bin 166 adet taşınmaz mülk edindikleri belirtilmektedir. Bazı kaynaklar GAP bölgesinde 450 bin dönümlük bir arazinin yabancı kökenli Türk vatandaşları tarafından alındığını iddia etmektedirler. 2644 sayılı Tapu Kanunu’nda yapılan değişikliğin yürürlüğe girdiği 19 Temmuz 2003 tarihinden itibaren GAP bölgesi’nde arazi almaya gösterilen ilginin giderek arttığı görülmektedir. Bu konuda MGK’nın yoğun ve sistematik denetlemelerinin ise, T.C. uyruklu İsrail vatandaşlarının devreye sokulması ile aşıldığı iddia edilmektedir. Bölgede yaklaşık 413 kilometre 310 kare arazinin Türkiye vatandaşı İsrailliler tarafından satın alındığı da belirtilmektedir. VII. ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Çalışmanın bu bölümünde, GAP’ın 35 yıldır devam eden bir proje olduğu göz önüne alınarak, bu projeye ilişkin özel-kamu kurum ve kuruluşlarının, uzmanların, siyaset adamlarının, bürokratların, bilim adamlarının, sivil toplum kuruluşlarının bu konuda ürettikleri değerleri göz ardı etmeden bazı önerilerin gündeme getirilmesi amaçlanmaktadır. Bu çözüm önerilerinin başında, GAP’ın her alanda taşıdığı önem ve değeri gerçek göstergeler ışığı altında ele alarak, milli bir dava olduğu kimliğini unutmadan yeniden konumlandıracak stratejik bir bakış açısı ve vizyon oluşturulması gelmektedir. GAP’ın strateji üretme, planlama, uygulama ve yönetim süreçlerinin tümünü, projeyi olması gereken boyutlarda ve alanlarda “yeniden konumlandırmak” anlayışı ile ele almak gerekmektedir. Time Dergisi’nin 24 Ocak 1994 tarihinde “modern dünyanın yedi harikasından biri” olarak tanımladığı bu proje olması gereken koşullarda tam olarak gerçekleştiğinde, Belçika, Danimarka, Hollanda, İrlanda ve Lüksemburg’dan daha büyük, İsrail’in üç misli, Yunanistan’ın yarısı, İngiltere’nin üçte biri, ve İtalya’nın dörtte biri ölçüsünde yarı çöl durumundaki bir bölgenin çok farklı bir ekonomik, sosyal ve siyasi kimliğe kavuşması söz konusu olacaktır. Bu çerçevede, GAP’ın sadece bölgesel bir kalkınma planı olarak değil, makro ekonomi bazında ele alınması ve yatırımların çok hızlı bir şekilde tamamlanması gerekmektedir. Mevcut ekonomik yapıya göre yatırımlara devam etmek yerine, yatırımlara ara vermeden hızlı bir şekilde devam edecek ekonomik politikaları geliştirmek ve uygulanmasını sağlamak öncelikli hedefler arasında yer almalıdır. Ülkemizin “milli su politikası” şeklinde tanımlanacak bir yapılanmaya acilen ihtiyacı vardır. Özellikle gelecek 311 dönemlerde bölgede su kaynaklı olarak ülkemize yönelik her tür tehdidin önlenmesi açısından Türkiye’nin üreteceği politikalar hayati önem taşımaktadır. Türkiye bölgesel ihtiyaçları da kapsayacak şekilde gerçekçi, uygulanabilir politikalara sahip stratejiler geliştirmeli ve bunları hayata geçirecek yapılanmaları sağlamalıdır. GAP’ın lokomotif sektörü konumunda olan tarım politikasının da yeniden ele alınarak yapılandırılması gereklidir. Özellikle AB ile olan uyum paketi ve programlarında tarım sektörüne yönelik beklenti ve taleplerin GAP ile olan bağlantıları çok farklı açılardan değerlendirilmelidir. Burada AB’nin gelecekte Fırat ve Dicle’nin yönetimine yönelik beklentilerinin GAP projesine yönelik risk alanları, mikro ve makro düzeyde ele alınmalıdır. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Yönetim Kurulu Başkanı Rıfat Hisarcıklıoğlu, 15.Mayıs 2006’da Diyarbakır Sanayi ve Ticaret Odası ve Ticaret Borsası’na yaptığı ziyarette şu açıklamalarda bulunmuştur : “Sulanan toprakların yüzde 88’e ulaşması durumunda 4 milyon kişiye istihdam kaynağı yaratılacaktır. Bugün Türkiye’de sanayide 4 milyon kişiye iş bulma maliyeti 200 milyar dolara eşdeğerdir. Oysaki GAP’ın tamamlanması için gereken yatırım miktarı ise 15 milyar dolardır.” GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanının bir beyanatında, mevcut ödeneklerle projenin 2010 yılında da bitirilemeyeceğini belirtmiş ve bölgedeki özel sektör yatırımlarına dikkat çekilmiştir. Özel sektörde iş adamlarının kendi bölgelerinde yatırım yapmaları durumunda, yatırımların daha da hızlanması ve üretime yansıması söz konusu olacaktır. TÜSİAD, TOBB, MÜSİAD gibi kurumların yanı sıra, iş adamları, akademik kuruluşlar, medya, sivil toplum örgütleri, yabancı ülkelerin dış ticaret yetkilileri gibi pek çok yapının bir araya getirileceği zirveler düzenlemek giderek hayati bir önem 312 taşımaktadır. Özel sektöre bu konuda yapılacak olan teşvikler, ekonomik kalkınma planı içinde çok önem taşımaktadır. Bölgede sağlık, eğitim, nüfus, alt yapı, kentleşme gibi konulardaki hedeflere ancak projenin tamamlanmasıyla ulaşılacağı düşünülürse, bölgenin gelişmişlik indeksleri de direkt olarak GAP’ın tamamlanmasına bağlanmış bulunmaktadır. Bölgede özellikle milli birliğimizi ve ülkemizin bekasını hedefleyen terör olaylarının, bölgenin kalkınma göstergeleri ile olan ilişkisi çok önemli bir parametredir. Bu nedenle “güvenlik olmazsa yatırım olmaz” ile “ yatırım olmazsa güvenlik olmaz” kısır döngüsü, GAP’ın ele alınma ve yönetilme boyutundan direkt etkilenmektedir ve etkilenecektir. Bölgede olması gereken güvenliğin sağlanması, bölgeye sağlanacak yatırımla birlikte eş zamanlı ve sinerjik bir program bünyesinde ele alınmalıdır. GAP’ın sadece ekonomik göstergelerde, rakamsal değerlerde, kalkınma planlarında sınırlı tutulmaması, Türkiye gündeminde her zaman önemini ve değerini koruyacak şekilde bölge ve ülke halkının günlük yaşam alanı içine de sokulması gerekmektedir. Burada medya ve sivil toplum kuruluşlarına çok önemli görevler düşmektedir. Ulusal kimliğimiz ve birliğimiz için yapılacak pek çok halkla ilişkiler çalışması, GAP’ın her alanda yaşanan bir konuma taşınmasına yardımcı olacaktır. GAP yaşamda sadece finansal değerlerle anılan bir alan olmaktan çıkarılarak, önemi ve değerinin sürekli paylaşılacağı bir gurur, kıvanç, onur alanları haline de getirilmelidir. GAP ekonomi, tarım, orman, hayvancılık, enerji, kültür, çalışma, milli eğitim, turizm, sağlık, dışişleri gibi pek çok önemli alanları kapsayan bakanlıkların tümünün ilgi ve uygulama alanı içindedir. O nedenle GAP’ın yönetiminin tüm bu birimlerle sinerjik bir etki alanı içinde çalışacak şekilde 313 yeniden yapılandırılması gerekmektedir. Ancak bu yeniden yapılanmada gündeme getirilen bölgesel kalkınma ajansları modeli, GAP’ın yönetiminde istenilen etkinlik düzeyini sağlama açısından üzerinde dikkatle durulması gereken bir başka konudur. GAP’ın yönetim anlayışının, projenin Türkiye’nin geleceğindeki önemine yakışır ve haiz bir şekilde ele alınarak bakanlık statüsünde yetki ve sorumluluk kapsayacak bir şekilde organize edilmesi gerekmektedir. Özellikle Türkiye’nin su ve enerji kaynaklarının ülke içindeki mikro ve makro boyutları, ekonomik ve siyasal platformlarda ele alındığında, GAP’ın ne kadar hayati bir konumda bulunduğu çok net bir şekilde görülmektedir. GAP’ın bugüne kadar medya tarafından ekonomi ağırlıklı yayınlarda ön plana çıkarılması, projenin siyasal alandaki konumu ve önemini perdelemektedir. GAP geleceğin Türkiye’sine yönelik konumlandırılmalara yapacağı etki ile ele alınmalı ve değerlendirilmelidir. GAP’ın siyasal alandaki önemini olması gereken boyutlara taşımadan ve politikaları bu yaklaşım bazında oluşturmadan istenilen hedeflere ulaşmak her zaman ciddi riskler içerecektir. GAP, sadece Güneydoğu Anadolu bölgemizin değil, ülkemizin geleceğinde oynayacağı roller ve yapacağı etkilerle milli bir dava kimliğindedir. Atatürk’ün işaret ettiği geleceğin Türkiye’sini uluslararası alanda onurlu, şerefli, vakur, güçlü, medeni, lider ve örnek alınacak olan konuma getirecek olan kişi ve kadrolar, GAP’a olması gereken vizyonla bakan, GAP’ı olması gereken yetkinlik, adalet ve sorumlulukla yönetecek kişi ve kadrolar olacaktır. Bu kişi geleceğin dünyasında Türkiye Cumhuriyeti’nin lider olmasını arzu eden, ümit eden, bu uğurda mücadele eden ve tek davası Türkiye olan herkes için Türkiye’nin lideri olacaktır. Türkiye liderini aramaktadır… Türkiye liderini beklemektedir... 314 ZAFER “ ZAFER BENİMDİR” DİYEBİLENİNDİR. BAŞARI, “BAŞARACAĞIM” DİYE BAŞLAYANIN VE “BAŞARDIM” DİYEBİLENİNDİR. MUSTAFA KEMAL ATATÜRK / 1925 315 TEŞEKKÜR Bahçeşehir Üniversitesi Hükümet ve Liderlik Okulu bünyesinde oluşturulan “Düşünce Grubu”, Bahçeşehir Üniversite’sinin “ilkler tarihinde”ki oluşumlarından sadece bir tanesidir. Aynı yapı çerçevesinde gerçekleştirilen “Siyaset Okulu” öğrencilerinden olma mutluluğuna sahip biri olarak, Türkiye’de siyasetin ilkeli, temiz, dürüst, şahsiyetli, özlenen erdemlere sahip ve sadece Türkiye’nin al-i menfaatlerine uygun olarak yapılması yönündeki bu çok özel faaliyetlerin; davamızın tek ve vatan olması gerektiği konusunda çok değerli ve önemli katkılar sağladığına, her zaman şükranla ve takdirle değerlendirileceğine olan samimi inancımı paylaşmak istiyorum. Bu yapılanmalarda farklı kimliklerimize rağmen BİZLERİ saygı, hoşgörü, demokrasi, paylaşım, ülkemiz sorunlarının getirdiği tüm karanlıkları aydınlığa çevirecek güç ve vatan–Türkiye–bayrak denildiğinde tek bir vücut olmanın gerekliliği paydalarında, özverili, saygın ve çok değerli katkıları ile bir araya getiren HERKESE, Bahçeşehir Üniversitesi Mütevelli Heyeti Başkanı SAYIN ENVER YÜCEL, Rektörü SAYIN PROF.DR. SÜHEYL BATUM, Stratejik Araştırmalar Başkanı SAYIN ERCAN ÇİTLİOĞLU, Hükümet ve Liderlik Okulu Başkanı SAYIN BURAK KÜNTAY, Hükümet ve Liderlik Okulu İdari İşler ve İletişim Direktörü SAYIN FUNDA BAĞDATLI, Hükümet ve Liderlik Okulu Mali İşler Direktörü SAYIN İSMAİL ŞAKCI 316 nezdinde en içten ve samimi teşekkürlerimi sunuyorum. SAYGILARIMLA Sevgi Zülfikar İstanbul 2006 317 KAYNAKÇA İnternet Siteleri T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı web sitesi (www. dpt.gov.tr) T.C. Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı web sitesi (www.gap.gov.tr) Türkiye Cumhuriyeti Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı web sitesi (www.tarim.gov.tr) Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı web sitesi (www.enerji.gov.tr) Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlığı Dış Ticaret Müsteşarlığı Güneydoğu Anadolu İhracatçı Birlikleri web sitesi (www.gaib.org.tr) Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı (www.meb.gov.tr) Devlet Su işleri Genel Müdürlüğü (www.dsi.gov.tr) Türkiye Cumhuriyeti (www.sanliurfa.gov.tr) Şanlıurfa Valiliği web sitesi Türkiye Cumhuriyeti (www.adiyaman.gov.tr) Adıyaman Valiliği web sitesi Şanlıurfa Sanayi ve Ticaret Odası (www.sutso.org) Ankara Ticaret Odası web sitesi (www.atonet.org.tr) Gaziantep Ticaret Odası (www.gto.org.tr) Harran Üniversitesi web sitesi (www.harran.edu.tr) 318 Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü web sitesi (www.eie.gov.tr) Anne Çocuk Eğitim Vakfı web sitesi (www.acev.org) Hürriyet Gazetesi web sitesi (www.hürriyetim.com) Sabah Gazetesi web sitesi (www.sabah.com.tr) Radikal Gazetesi web sitesi (www.radikal.com.tr) NTV web sitesi (www.ntvmsnbc.com) BBC Türkçe web sitesi (www. bbcturkish.com) Dünya Su Konseyi (World (www.worldwatercouncil.org) Water Council /WWC) Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Türkiye web sitesi (UNDP Türkiye) (www.undp.org.tr) Raporlar Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma Planı, Ana Rapor, Cilt 2, Ankara, 2002 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Müdürlüğü, Türkiye Avrupa Birliği Mali İşbirliği Kapsamındaki Bölgesel Kalkınma Programları Raporu, Ankara, Şubat 2005 Bültenler Ankara Ticaret Odası, “Türk Rüyası GAP Raporu” Bülteni, 5.Haziran.2005 Ankara Ticaret Odası, “Su Raporu” Bülteni, 22.Ekim.2005 Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Türkiye, Nisan 2006 Bülteni 319 21.Yüzyılda Yeni Tehditler, Kaynak ve Algılamaları, Ercan Çitlioğlu, Bahçeşehir Üniversitesi Siyaset Okulu-2, İstanbul, Kasım 2005 Kitaplar Ortadoğu Vaat Edilmiş Topraklar, Suat Parlar, Mephisto Kitap evi Basım Yayın Sanayi ve Tic. Ltd. Şti, 1997, İstanbul İsrail’in GAP Senaryosu, Hasan Taşkın, RA Kitap, ISBN 9758961-75-6, İstanbul, 3. Baskı 2006 İsrail, Mitler ve Terör, Roger Garaudy, Pınar Yayınları, İstanbul, 1996 Su Sorunu Türkiye ve Ortadoğu, Sabahattin Şen, Bağlam Yayınları, İstanbul, 1993 320 TÜRKİYEDE AYDIN SINIF – TOPLUM İLİŞKİLERİ HAZIRLAYAN Vedat MOL 321 ÖZET Türk toplumunda ‘’yaratıcı azınlık’’ olarak nitelendirilen aydın sınıfın, tarihsel süreç içerisinde oluşumu, yapılanması, işlevi, kimliği, hedefleri, toplum ile aynı tasayı ve sevinci paylaşıp paylaşmadığı konusunda gelişmiş toplumlarda olduğu kadar kapsamlı bir sosyolojik çalışma yapılmamasını önemli bir eksiklik olarak görmekteyiz. Neden Aydın Sınıf? Neden Türk aydın sınıfının yapısını gündeme getirmek istiyoruz? Aydın sosyolojisi çağımızın dinamiklerine uygun bir tarzda ele alınarak, tarihsel boyut ve kimlikleri ile yorumlanmalıdır. Böylece günümüz sosyoloji disiplinini belirleyen toplumsal iyileştirme olgusunun gündeme gelmesiyle, bir süreden beri devam eden gerginlikler, çatışma ve yozlaşma gibi sosyo-patolojik olaylarda aydınlanmış olacaktır. Bu durum gözlendiği üzere yaratıcı azınlık statüsünü temsil eden grubun kimliği, kültürel değerleri, birikimi ve dünya görüşleri ile bağlantılıdır. Özellikle yönetici sınıfın etnik kimliği, ilişkileri, danışma çerçeveleri, olayların seyrindeki düzenleyici rol ve etkinlikleri tüm yönleriyle araştırılmış değildir. Anadolu coğrafyasında yaşayan, yüzyıllarca eğitilmemiş, yolsuz, okulsuz, kitapsız bırakılmış büyük çoğunluk Balkanlar’da, Kafkaslarda, Yemen’de savaşıp can verirken bu marjinal gruplar yurdun zengin ve sorunsuz bölgelerinde işlerini yürütüp servetler kazanmış, azınlık okulları açıp, yurt içi ve yurtdışı kültürel bağlantılar kurmuşlar, ticaret ve mesleki iş alanlarını ellerinde tutmuşlardır. Batılı anlamda modern sosyolojiyi Türk toplumunu incelemekte kullanan Ziya Gökalp ‘Halka Doğru’ adlı makalesinde bu hususa açıklık getirmiştir. Ona göre Osmanlı 322 aydını halktan kopuktu çünkü; halkın içinden çıkmıyor, yabancı okullarda yetişiyordu. Bu sebepten milli bir kimliğe değil, kozmopolit bir yapıya sahipti. Halk ise ulusal kültürün kaynağını oluşturuyordu. Halk ile aydın arasındaki bu kopukluğun giderilmesi ancak aydının halka gitmesi, ondan milli kültürü alması ve onunla bütünleşmesiyle gerçekleşebilirdi. 129 Günümüz Türk toplumunda, tarihsel ve kültürel kökenlerine bağlı, insanına ve onun değerlerine saygı duyan, koruyucu ve bekçi konumunda bir aydın sınıfın varlığı söz konusu mudur? Batılılaşma sürecinin yabancı soylu aydın sınıfça başlatılması batı kültür değerlerinin, dünya görüşünün ve düşüncelerinin yerli unsurlarla karşılaştırılıp, bir yoruma ve senteze tabi tutulmaksızın doğrudan yöntemlerle toplum yapımıza aktarmak ne derece uygundur? Topluma egemen olan gerçekten kozmopolit bir güçse ve günümüze değin saygınlıklarını koruyorlarsa, o taktirde sosyo-politik alandan tutunuzda kültürel değişme, modernleşme, ekonomi ve sanayileşme gibi köklü sektörlerdeki değişimlerde sorumlulukları düşünülebilir mi? Sağlıklı olmayan kültürel değişme süreçlerinin oluşturduğu tortuların neden olduğu önemli gerginliklere tanık olmaktayız. Özellikle zihinsel yaratıcılık yerini doğrudan alıntı türü oluşumlara terk ettiğinde, yerli kimliği, tarihsel rolünü artık oynayamaz duruma gelmiş demektir. Bu gibi durumlarda ve ortamda batıya ait kültür normlarıyla yerli kültür unsurları arasında derin çatışmalar ortaya çıkabilmektedir. Ancak gümrük bekçisi konumunda olması gereken entelektüel tabakanın tarihsel kökenlerinde kaynaklanan kozmopolit kimliği nedeniyle, bu toplumsal rol, gereği gibi yerine 129.Gökalp Z. Türkçülüğün Esasları –Halka Doğru- ,BordoSiyah Klasik Yayınları, İstanbul 2005 323 getirilemez. Böyle bir durum kültürel yaşamda, ithal malı değerlerin istilasına yol açabilir. 324 GİRİŞ Gai Eaton’un isabetle ileri sürdüğü üzere hiçbir toplum “Batı Uygarlığı’nın iyi tarafını alacak kötü tarafını bırakacaktır”’ tarzında tamamen yanlış olan bir tür yaklaşıma yönelmemelidir, çünkü; Batı Uygarlığı organik bir bütündür, hiçbir parçasının diğerlerinden bağımsız olduğu iddia edilemez. Her şey birbiriyle iç içe dokunmuş bütüncül bir yapıyı ortaya koyar. Bunlardan birini alıp diğerini bırakmak ise; sistemi tümden bozar. ANA VE YAN VARSAYIMLAR Aydın sınıfın tarihsel rolü ve konumunu kısaca belirttikten sonra varsayıma geçebiliriz. Varsayım; konu belirlendikten sonra amacın ve sonucun ortaya konmasıdır. Bunun içinde ana varsayım ve onu destekleyen yan varsayımlarla konuyu irdeleyeceğiz. Bu makalenin ana varsayımı; yönetimi elinde bulunduran ve yerlilik kimliği bulunmayan bir yaratıcı azınlık sınıfın halkıyla bütünleşmemiş olmasıdır. 1. Yan varsayımımız; toplumun önünde, toplumun yönlendiricisi konumunda bulunan bu yabancı soylu kozmopolit tabakanın, geleceğe dönük tüm kültürel değişme ve modernleşme sürecini halkın ihtiyaçlarına göre değil de kendi aktif sistemlerine uygun olarak yönlendirmiş olmalarıdır. 2. Yan varsayım; Türk toplum sisteminde, bir yandan halkıyla bütünleşmeyen, kendi halkından sürekli izole olmuş bir yönetici azınlık, öte yandan aydınla ters düşmüş büyük bir çoğunluk olmak üzere ikili bir yapı oluşmasına sebebiyet verilmiştir.. 3. Yan varsayım; Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan süre içerisinde Enderun’dan yetişmiş bulunan kadro yönetimi elinde tutmuş, topluma damgasını vurmuştur. (1789- 325 1922) Osmanlı Devleti Bürokratik Reformu’nu inceleyen Findley göstermiştir ki; yönetici sınıf, siyasal gücü, zenginliği ve yüksek mevkileri elinde tutması nedeniyle tüm toplumun etkilenmesinde rol oynayan kilit tabakadır. Bu nedenle Cumhuriyetin ilk döneminde yetişen kuşaklar büyük oranda Enderun aydınları’nın bakış açısı, zihniyeti, kültür ve değerler sistemiyle biçimlenmişlerdir. 4. Yan varsayım; bazı etnik grupların devşirme ve dönme kimliği altında ülkemiz toplumuna kabul edilip, bütünleşme rızasını göstermelerine rağmen etnik kimliklerini yüzyıllarca örtülü olarak yaşamaları, ayrılık tohumları ekmek suretiyle gruplaştıkları, dış güçlerle menfi biçimde ilişkiler kurup, onların güdümünde hareket eder hale gelmeleridir. Buradaki amacımız esas olan bu grubun soy ve etnisite yapısından ziyade, zihniyet açısından bir tespit yapmaktır. Bir toplumu yöneten tabaka İbni Haldun’un deyişiyle yerlilik özelliğine sahip olmalıdır. Yönetici sınıfın, halkını temsil etmesi, toplumu yönetmesi ve yön vermesi sebebiyle dayanışma gücü ‘’asabiyesi’’ yüksek olan bir tabaka olması gerekir. DIŞA BAĞIMLI AYDIN TİPOLOJİSİ Toplumdaki seçkin tabakanın ulusal değerlerden uzak, kozmopolit azınlık bakış açısıyla yoğrulmuş olması Toynbee’in deyişiyle batıya sonuna kadar açık, herodian (taklitçi) yaratıcı olmayan ve toplumdan çok onu ithal eden yabancı azınlığa faydası olan bir zihniyetin hakimiyetini sağlamıştır. Bu zihniyet, toplumu, taklit ettikleri toplumun işçi sınıfı haline getirmekten başka bir işe yaramaz. 130 Toynbee’in deyişiyle eski değerlerin dirilmesi zealotizm ve aşırı taklitçi ve yeniliğe sonuna kadar açık zihniyetin (herodian) karşısında, muhafazakar gelenekli kültür 130 Toynbee A.Medeniyet Yargılanıyor syf 190 326 tarihimizde ortaya çıkan ikili yapılaşma (herodian-zealot dualizmi) toplumumuzun isabetli bir yorumudur. Türk toplumunun 1730’lardan itibaren batılılaşma sürecine itilmesinde rol oynayan Herodian aydın tipi Cumhuriyet Dönemi’nde de mevcut rolüne devam etmiş, modernleşme süreci hız kazandıkça Zealotizm yeraltına inmiştir. Yaratıcı azınlığın yerlilik kimliği kazanamamış olması Türk kalkınma modelinin sosyal ikilemini oluşturur. Halktan kopuk kültürel değerlere tamamen yabancı olan bu aydın tabaka, yenileşme modeli oluşturacakları yerde tamamen zıt istikamette batılı kültürel değerlerle uyuma gitmiştir. Aynı tarihsel süreçte Kokugava ve Meji dönemlerinin Japonya’sı, Samuray Sınıfı’nın öncülüğünde çok sayıda batılı aydını ülkelerine davet ederek milli aydınını yetiştirmiş, modernleşme sürecini hızlandırmıştır. Eğer basit bir mukayese yaparsak gelinen nokta itibariyle durum apaçık ortadadır. YÖNETİMİN YABANCILAŞMASI Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu devletleriyle ortaya çıkan halk-elit tabaka ikiliği (Yunus Emre Türkçe, Mevlana Mesnevi Farşça) toplumda ikili dil anlayışının oluşmasına sebep olmuştur. Halk-aydın ikiliğinin köklerini buradan itibaren incelememiz gerektiği kanısındayız. Osmanlı’da ise Türkçe özelliğini koruyor ancak üst tabaka sosyal hayatında Türkçe, Arapça, Farsça karışımı bir dil olan Osmanlıca’yı kullanıyordu. Toplumun ikili dilli yapısı ve yönetimi devşirmelere tahsis ederken, kendi halkını ise toprağa bağlı köylü durumuna getirmesi, Türk toplum yapısında derin bir yozlaşmaya sebep olmuştur. Esir alınan 9-17 yaş arasındaki gayrimüslim çocukların eğitim kurumlarında (Enderun) yetiştirilmek suretiyle askeri sınıf ve yönetim kadroları devşirme unsurlara terk ediliyordu. 327 Bu durum ise İbn-i Haldun’un (Kavim Asabiyesi) teziyle ‘toplumu birbirine bağlayan güç kaynağının zayıflamasıyla toplumların çöküş süreci başlamış oluyordu’. Güçlü kavim asabiyesine sahip toplumlara örnek vermek gerekirse İran ve Arap toplumları buna iyi bir örnek teşkil ederler. HALK – AYDIN KÜLTÜREL ZITLAŞMASI Osmanlı’da yönetim sistemi, özellikle 1350-1600 yılları arasını kapsayan klasik dönem tamamen devşirme modeliyle oluşturulmuştur. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki yönetenler arasında toplumsal hareketlilik sonucu yetenekli kişilerin tepelere doğru tırmanmaları inkar edilemez bir gerçektir. Yönetilenleri incelemek gerekirse çiftçi, köylü, meslek erbabı (reaya) eğer bir üst seviyeye yükselmek istiyorsa sadece Müslümanlara açık olan kadılık veya müderrislik eğitimi alması gerekirdi. Stanford Shaw’a göre “Yalnızca kırsal kesimde yaşayıp tarımsal üretim yapan halk reaya değil kasaba ve şehirlerde oturup ticaret ve zanaatkarlıkla uğraşan göçebeler de reaya sınıfına dahildi.’’ 131 Kanunnamelerde de belirtildiği üzere reaya yönetici sınıftan farklı kurallara tabi, ayrı bir zümreyi temsil ediyordu. Reayanın kıyafetleri yönetici sınıftan farklı olduğu gibi, ata binmeleri ve kılıç kuşanmaları yasaklanmıştır. Bu tespitler kesinlikle tarihi yargılamak değil tarihsel gerçekler ışığı altında günümüzü anlamak ve geleceğe emin adımlar atabilme düşüncesine bir hizmettir. Toynbee bu sürecin 1669’dan itibaren gayrimüslimlere, Müslüman olmadan da bir takım yeni görevler verilmek suretiyle farklı bir boyuta girdiğini de ifade etmektedir. Babıali tercümanlığı artık devşirme sistemi uygulanmadan gayrimüslim tebaanın yönetime etki etmesini sağlıyordu. Bazı aydınlarımız bundan hareketle bu gün nedeni olarak geçmişten yaşanan başarısızlıkların 131 Shaw S Osmanlı İmp.ve Modern Türkiye s.213 328 kaynaklanan merkezi yönetim modelinin halen kimliğini korumasını ifade etmektedirler. Nitekim buradan istikametle Metin Heper, 1945 sonrası Türkiye’de demokratik girişimlerin merkezi-devlet seçkinlerinin güçlerinden kaynaklandığı görüşündedir. 132’ AYDIN SINIFININ KOZMOPOLİTLEŞMESİ Türk sosyolojisinde, geçmişte ve halen yürütülen çalışmalarda, tabakalaşma ve sınıf olgusuna batı normları biçiminde bir içerik kazandırılamamış olması düşündürücüdür. Sınıf ve tabakalaşma batı sosyolojisi açısından mesleki farklılaşma, iş bölümünün yoğunluk kazanması, toplumsal hareketliliğin ön plana geçerek bireyler arası ilişkiler sistemini etkilemesi anlamını taşır. Böyle bir dinamik yapıda insanların gelir, statü, meslek, eğitim düzeyleri, tüketim biçimleri, değer ve inanç sistemleri göz önüne alınmadan hiçbir ekonomik, sosyal ve siyasal soruna çözüm bulmak ve akılcı bilimsel yaklaşmak mümkün değildir, çünkü aynı gelir düzeyi ve konumu (statü) paylaşan insanların birlikteliği kendine özgü bir dünya görüşü ve inanç sistemi üretir. Bu tür bir kültürel farklılaşma, toplumda varolan üst, orta, alt tabakaları durumuna göre biçimlendirir. Gökalp’e göre, “Halk tarihsel geleneği temsil eden, Türk soylu, milli kültür ve değerler sisteminin taşıyıcısı, aydın ise modern mekteplerde yetişmiş yabancı soylu kozmopolit bir tabakadır. Bu yapıda egemen kültür halk dışlanıyor, yönetim ise tamamen yabancı soyluların eline geçmiş oluyordu.” 133 Uriel Heyd’in de belirttiği üzere, “Toplumun egemen unsurunu teşkil eden Müslüman halk çiftçi, devlet memuru ve asker kalmıştı. Yoksul Türklere Osmanlı Devleti’nden kanlı bir kılıç ve eski tip bir sabandan başka bir 132 Heper M Türkiye’de Unutulan ve Birey s.44 71.yılda Tebaadan Vatandaşlığa Geçiş İstanbul 1994 133 Gökalp Z (Hacı Ş. Bayramoğlu)s 54-57 329 şey bırakılmamasına karşılık hükümete hiçbir şekilde savaşlara katılmayan gayrimüslimlerden Avrupa eğitimi görmüş güçlü bir burjuvazi hakim olmuştur.” Gökalp üzerine bir doktora çalışması yürüten ve İbranice yazılarak Kudüs Üniversitesi’nce kabul edilen tezinde Uriel Heyd önemli bir noktaya değiniyordu: ’’Osmanlı toplum yapısında yüzyıllarca yerlilik kimliğini taşıyan Türk burjuvazisinin tamamen yabancı soyluların eline geçtiği gerçeğiydi. Halbuki milletleşme veya ulus-devlet oluşturmak için yerlilik kimliği güçlü, aydınlatmacı bir sınıfa ihtiyaç vardı.’’ 134 Yine Uriel Heyd ‘’Türkler son bir kuşak içinde ortaya çıkan toplumsal ve ekonomik gelişmelerin sonucu güçlerinde devamlı bir surette azalmanın olduğunu görememişler, özellikle de ticaret, sanayi ve serbest meslekler gibi önemli iktisadi faaliyetlerin yavaş yavaş Hristiyan ve Yahudilerin eline geçmesinin zararlı sonuçlarını yeterince değerlendirememişlerdir’’ diyerek önemli bir gerçeği ortaya koymuştur. Heyt’e göre Türklerin gayrimüslim vatandaşlardan iktisaden geri kalmalarının en önemli iki nedeni; ticaret ve sanayiyi değersiz ve egemen sınıfa yakışmaz bir uğraş sayan Osmanlı geleneği ve Hristiyan ve Yahudi toplulukların Avrupa ile çok sıkı ilişki kurmalarıdır. Yönetici elit kadronun yabancı kökenli oluşları, aşağı sınıfın ticari faaliyette ve mesleki örgütlenmeyle yükselemeyişleri, yerli kimliğini taşıyan bir burjuvazi sınıfının doğuşunu engellemiştir. Oysa ki batıda milletleşme süreci ancak burjuvazinin doğuşu ile orantılı olarak gerçekleşebilmiştir. Taner Timur’un yerinde tespitiyle ‘’Osmanlı İmparatorluğu’nda burjuvazi olacak sınıf Hristiyan olduğu için, bütünleyici bir egemen sınıf rolü oynayamamışlardır. Tam 134 Heyd U. Türk Ulusçuluğunun Temelleri syf 87 330 tersine bunlar batının etkisi altında milliyetçi kimlikler peşinde koşarak bölücü roller oynamışladır.’’ 135 İlber Ortaylı bir yazısında 15. yüzyıldan itibaren sadece devşirme kökenlilere açık bulunan Enderun Mekteplerinin yüzyıllarca kendine özgü bir yönetici sınıf yetiştirerek Osmanlı burjuvazisinin temellerini attığını ileri sürüyordu. Ortaylı ‘’Belirli yaşlarda (9-17) saraya ve özel eğitime tabi tutulan devşirme çocuklarının tamamen soylarından koparılamayacağı, böyle bir inanışın yanlış olduğunu, devşirme demenin Afrikalı Kunta Kinte demek olmadığını yani 136 Afrika’dan alındı, bir daha orayı ne hatırlıyor ne dönebilir’’ denilemeyeceğini belirtmiştir. Örnek verecek olursak; devşirme kökenli Enderun’dan yetişme Sokullu Mehmet Paşa vezir olduktan sonra kardeşini ‘’Peç Patriği’’ (bu Sırp Patrikhanesi 1459’ da Fatih Sultan Mehmet tarafından kapatılıp kiliseleri ve cemaatini Ohri’deki Bulgar Kilisesi’ne bağlanmıştı) yaptırmıştır. Bu görüşü destekleyen birçok örnek tarihi kaynaklarda mevcuttur. Kemal Karpat’a göre ‘’Son 15 yıl içerisinde batıda Osmanlı ve Cumhuriyet’le ilgili iki yüz elliden fazla doktora 137 çalışması gerçekleştirilmiştir ’’ Bunlardan birinde Leslie P. Pierce’e göre ‘’Osmanlı ve daha önceki İslam devletlerinin bir özelliği sadece hükümdara sadık ve kaderleri onun iyi niyetine bağlı çok iyi eğitilmiş kölelerin, devlete çıkarları hükümdarınkiyle çatışabilecek soylulardan daha güvenilir ve etkili şekilde hizmet edebileceklerine inanılıyordu.’’ 138 135 Timur T. Anatomi Dersleri,Osmanlı Kültürü syf 27 Ortaylı İ. Anatomi Dersleri Osmanlı Kültürü syf 169 137 Karpat K. Osmanlı ve Dünya syf 12 138 Pierce P. L. Harem-i Hümayun,Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar syf 30 136 331 Pierce ileri sürdüğü gibi Osmanlı kendi yerli halkına güvenmeyip yönetimde yabancı soylulara yer vermiştir. Konuya değişik açıdan bakan Halil İnalcık’a göre yönetimin devşirme gruplarına bırakılmasını ‘’istimalet’’ olarak açıklamaktadır. 139 Oysaki istimalet ülkesi fethedilmiş bir toplumu, hiç değilse yönetime katılma ve diline resmi kimlik verilmek suretiyle, onur kazandırma anlamını taşımaktadır. Bu açıdan Halil İnalcık’ın görüşüne katılmak mümkün değildir. Pierce’nin tespitiyle sistematik tarzda devşirilmenin muhtemelen 1. Murat döneminde başlayıp bir sınır tanımadığı hatta stratejik konumu bulunan yerlerin bu devşirme unsurlara terk edildiğini önemle vurguluyordu. Osmanlı’da ‘’devşirilme’’ yöntemine paralel olarak gerçekleştirilen bir diğer yapı Harem-i Hümayun kuruluşudur. Devşirme kökenli erkek kölelerin devlet yönetiminde etkin olmaya başladıkları sırada kuvvetle ihtimal aynı nedenlerle dişi kölelerin ‘‘cariyelerin’’ de hükümdar hanesinde önemli bir etkinlik gösterdiklerini düşünebiliriz. Yabancı bir prensesin veya yerli elit bir aileden bir kadının hanedanlıkla evlilik bağı kurmasının neticesi politik güç ve ağırlık kazanmaları cariyeler için söz konusu olamazdı. Sultan ile yasal evlilik kadına statü ve saygı töreni gerektiriyordu. Sultanın çok sayıda cariye edinip ikinci bir yasak eş almamasının nedeni ona kraliçe gibi davranılması gerekeceğindendi. İsmail Hakkı Uzunçarşılı ve Şukrullah gibi önemli tarihçilerimizin yanında Pierce de ‘’1.Mehmet’ten (1412-1420) itibaren padişah annelerinin cariye olduğuna dair belgesel kayıtlarımız vardır’’ diyordu. 139 İnalcık H. Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Problemi,Doğu-Batı Düşünce Dergisi syf 9-34 sayı 7 332 Bu tespitlere en tipik örnek Hırvat kökenli Hürrem Sultan-Boşnak kökenli Sokullu Mehmet Paşa dönemidir. Bu dönem akraba ve yakınları iş başına getirme, adam kayırma, rüşvet gibi devlet yönetimini acze uğratacak gelişmelerin sıkça görüldüğü bir dönem olması açısından düşündürücüdür. 1553’lere gelinceye kadar Osmanlı Devleti’nin İslam dünyasında saygınlığı ve önderliği tartışılmazdı. Ne acıdır ki bu tarihte Hürrem Sultan’ın kışkırtmasıyla Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu şehzade Mustafa’yı boğdurtması hükümdar üzerindeki etkisini göstermektedir. Bu hadiseler devletin itibarını ve saygınlığını yitirmesine sebep olmuştur. Sultan Süleyman’dan sonra tahta geçen Hürrem Sultan’ın oğlu 2. Selim tüm yetkilerini Sokullu Mehmet Paşa’ya devretmiştir. Enderun ve Harem-i Hümayun gibi bu iki güç ve odak noktası imparatorluğun asabiyesini yok edip kendilerine has özelliklerinin damgasını imparatorluğa vurmuşlardır. Bu yapı hepsinin ötesinde Kur-an’ın da öngördüğü ‘’kavmini tanıma ve sevme’’ gibi önemli kimlik özdeşleşmesini (asabiyetini) silip atmış ve bir toplumu harekete geçiren lokomotif gücün aydın tabakanın, yabancı soyluların eline geçmesine yol açmıştır. Kemal Karpat gibi günümüzün bazı kültür tarihçileri, Osmanlı’nın örgütlenme biçimi ve çok uluslu etnik yapısının onun hakimiyetinin uzun ömürlü olmasını sağladığı kanısındadırlar. Karpat’ın tezi, Halil İnalcık’ın ‘’İstimalet Teorisi’’ ile örtüşmektedir. Bu da bir imparatorluğun uzun ömürlü olması için milli bir ideolojiye dayanmayan, çok uluslu, çok etnikli, bir sosyo-ekonomik yapıyı oluşturması ile mümkündür tezidir. Ne var ki; Osmanlı’yı uzun süre ayakta tutan bu yapı 1789 sonrası imparatorluklardan ulus devletlere geçiş sürecinde Osmanlı’nın tarih sahnesinden silinmesine sebep olmuştur. 333 Toplumsal dengelerin altüst olduğu, erdemlilerin ve düşünürlerin değil de sıradan insanların yönetimi ele geçirdiği, çalma ve çırpmanın toplumun her kesiminde görüldüğü, kültürel dejenerasyonun yoğunlaştığı, kültürel değerlerin derinden sarsıldığı, yozlaşmanın hat safhaya ulaştığı, toplumun kokuşmaya yüz tuttuğu bir dönemin tarihselci bir anlayışla etüt etmemiz uygun olur kanısındayız. Tarihsel bakış açısı ile olguları ve olayları yorumlayıp geçmiş ile günümüz arasındaki sürekliliği sağlayıp günümüz sorunlarına çözüm aramak için daha çok sosyoloji, etnoloji, antropoloji ve tarih kültürüne yer vermemiz gerekmektedir. Bizde böyle bir tarih kültür anlayışı oluşturulamamıştır. Osmanlı ve Cumhuriyet arasında tüm bağlar koparılmış, hiçbir ilgi yokmuş gibi bir izlenim oluşturulmuştur. Uluslar tarihinde yönetim biçimleri değişir ama kültür, davranış ve değerler sistemi sürekliliğini korur. Biz bu çalışmamızda Osmanlı toplum yapısını sosyolojik olarak ele alıp günümüzle olan etkileşimi ve sürekliliğini göz önüne almak suretiyle toplum yapımıza şekil veren yönetici elitleri ve günümüz toplum sorunlarının oluşmasına ne ölçüde katkıları olduğunu irdeleyeceğiz. Bu yabancı soylu elitist grupların kimlik yapısı, rolleri, değer yargıları ve kültürel anlayışlarının analizi yapılmaya çalışılacaktır. Eğer günümüzde sivil bürokrasi, sanayi, ticaret, kitle iletişim araçlarını ellerinde bulunduran bu gelenekli elit grup milli bir duruş yerine, tarihsel rol ve tutumlarını sürdürüp, statü-konum devamından yana ise, gerçek milli Türk aydınının eleştiri hakkını kullanıp, durum tespiti yapması en doğal hakkıdır. Bu tür bir tespit ve tahliller ırkçılık ve faşizm olarak değerlendirilmemeli, son yıllarda gözlenen kültürel yozlaşma ve dejenerasyona doğru sürüklenen toplum yapımızın yeniden dikkatli bir gözden geçirilmesi ve yorumlanmasıdır. Toplumda izleyip gördüğümüz giderek artan banka hortumlamaları, rüşvet, kapkaç olayları, karapara aklama 334 olayları, cinayetler, soygunlar, terör olayları gelip geçici, bir anda oluşmuş olaylar değildir. Bunların nedenleri ve çözüm yolları ele alınmalıdır. Toplumun itici gücü durumunda olan aydın sınıf gelenekli kültürel yapıları, içte ve dışta bazı güçlerle korelasyonlar kurmaları sanayi ve teknolojik gücü elinde bulundurmaları, medya ve iletişim odaklarına sahip olmaları nedeniyle toplumun gidişatından sorumludurlar. Sözü edilen elitist grupların içinde önemli bir yer tutan Yahudi, Sabetayist ve Mason gruplarını kısaca incelemenin faydalı olacağı kanısındayız. Osmanlı topraklarına (1492-1512) yılları arası İspanya ve Orta Avrupa’dan 150-300.000 arası Yahudi nüfusu göç etmiştir. Bu göçlerden önce Osmanlı topraklarında Yahudi topluluklarının yaşadığı bilinmektedir. O dönemlerde dünyayı saran anti-semitizm sonucu Osmanlı toprakları Yahudiler için sığınılacak güvenilir bir durum arz ediyordu. Göç eden Yahudiler ticaret mesleki kuruluşlar sanayi alanında hızla artan bir oranda yer almaya başladılar. Yahudiler özellikle 1453’ ten sonra kahyalık, subaşılık, vergi tahsildarlığı, diplomatik elçilik görevlerine yerleştirilmişlerdir. 16. yüzyılda Osmanlı sarayında nüfuz sahibi oldukları bazı tarihçiler tarafından yazılmıştır. Nitekim Yasef Nasi, Donna Garcia Mennes, Esther Kyra ve Kanuni’nin doktoru Moses Hamon’un Osmanlı siyesetini yönlendirebilecek kadar nüfuz sahibi olduklarını hatta Yasef Nasi’nin (1520-1579), Sabetay Sevi ve Thedore Herzl’den önce, deyim yerindeyse, kültürel siyonizmin ön hazırlığını yapan siyasi nüfuzu olan bir kişi olarak değerlendirilir. Avrupa’da zulüm gören Yahudiler’le yakından ilgilenip Osmanlı İmparatorluğu’na göçlerini sağlaması, Filistin ve bazı belirli bölgelerde toplaması, Galata’da Yahudi kütüphanesi kurması ve yedi köyü kendi imtiyazlı bölgesi haline getiren bir fermanı Kanuni’den alması bu tezi kanıtlar niteliktedir. Hatta İsmail Hakkı Danişment’e göre ‘’Kanuni Sultan Süleyman’ın 30.000 duka altını Kütahya’daki oğlu Şehzade Selim’e kimse 335 duymasın diye Yahudi Nasi ile göndermiş ve bu olay daha sonra tahta çıkıp padişah olan Sultan 2. Selim üzerinde nüfuz sahibi olmasına sebep olmuştur.’’ 140 Nasi’nin zenginliği, entelektüel kişiliği, girişkenliği, Avrupa diplomasisine hakim bilgisi ve 2. Selim’in Yahudi devşirmesi eşi Nurbanu’nun sayesinde Osmanlı sarayında büyük nüfuz sahibi olmuştur. Bu süreçte Yahudi cemaatinin dinamik yapıda olan hedefli mesleki tabakalaşmaları, stratejik yerleri ele geçirmeleri, saraya nüfuz etmeleri, bir takım güçlü odak noktalarıyla koalisyonları, Filistin topraklarına kadar uzanan işbirlikçi örgütlenmeleri izlenmeye değerdir. Yahudilerin ortama göre hareket edip çağın gereklerine uyup ayakta kalmayı becermeleri ve sistemin parçası olmaya çaba göstermeleri, devamlılıklarını ve başarılı olmalarını sağlıyordu. Osmanlı’nın hakimiyetindeki Yahudilerin, menfaatlerine yarayacak sayısız kayırma, imtiyaz, el üstünde tutma eğilimlerine rağmen her şeyin bittiği sanılan bir dönemde dış güçlerin safında yer alıp Hanedan-ı Osmaniye’ye tavır almaları ibretle izlenilmesi gereken bir husustur. 1500'lü yıllardan beri ülkenin iktisadi-ticari ve yönetim alanları birinci derecede Yahudi cemaatinin eline geçmiştir. Hatta İstiklal Savaşı sonucu ülkeyi terk eden Rum, Ermeni tüccar sınıfının yerlerini Yahudi tüccarlar doldurmuştur. 1929 dünya ekonomik krizinin hemen ardından zaten az sayıda olan Türk kökenli tüccarlar da iflas etmişlerdir. Yahudiler ise dış bağlantılarından ötürü tıpkı günümüzde olduğu gibi devamlı yükselen bir tabaka olmuşlardır. Öyle ki o dönem İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası gayrimüslimlerin elindeydi. 1922 yılında İstanbul’da 4.267 müessesenin varlığı tespit edilmiş, bunun sadece 1.202’sinin yani; %28’inin Müslüman Türk olduğu tespit edilmiştir. Yine Ahmet Hamdi Başar (1897-1971) bu dönemde Müslüman Türk tüccarlarının bir sözcüsü olarak Türk Ticaret 140 Danişment İ.H Osmanlı Tarihi Kronolojisi cilt 2 syf 391 Süleyman Kocabaş syf 45 İst. Şubat 2003 336 Birliği’nin kuruluşuna önayak olup 1923 İzmir İktisat Kongresi’ne katılarak milli tüccar ve milli ekonomi modelini savunmuştur. Nitekim 141 Donald Averen Webster’in 1936 yılında yapılan bir araştırması sonucuna göre; ‘’İzmir Yüksek Ticaret Okulu’na kayıt yaptıran öğrencilerin %67’den fazlası Yahudi kökenliydi.’’ diyordu. Batı kaynaklarına göre 20. yüzyıl başlarında Yahudiler Osmanlı kültüründe siyasi ve iktisadi rollerini arttırmışlardır. Eva Groepler konuyla ilgili yaptığı bir araştırmasında, ’’Dönemin İngiliz Büyükelçisi Gerald Lowher’in katkısıyla 1908’deki Jön Türk devriminde Yahudiler’e belirleyici bir rol yüklenmekte ve bundan Jön Türklerin etkinliklerinin Selanik’te 142 yoğunlaşmış olmasıyla gerçekleştirilmekteydi’’ , tespitini yapmaktaydı. Yahudilerde din değiştirme ‘’dönmelik’’, yaşadıkları yörelerin baskısı, zorlamaları karşısında vaziyet alma ve kimliğini koruma stratejisidir. O dönem Avrupa’sında işkence, zulüm, anti-semitizm karşısında yoğun bir baskı altında engizisyon yöntemleri Yahudi cemaatini bunaltmıştı. Bu ortamda avuntuyla maneviyat arayan Yahudiler tasavvufa (kabala) sığınarak bu ümitsiz durumdan onları kurtaracak mesihi bekliyorlardı. O günlerin etkisiyle yoğun bir din eğitimi alan Sabetay Sevi (1626-1676 İzmir’e Mora’dan göç edip gelen Haham Mordehay Sevi’nin üç oğlundan en küçüğü) Tevrat’ı, Tora’yı, Talmut’u ezbere okuyabiliyor, Kabala’yı inceliyor, özellikle Zohar (Tevrat’ın Aramice mistik yorumu) ile ilgileniyordu. Zohar’a göre 1648’de beklenen mesihin geleceği müjdeleniyordu. Bu tarihte Mesihliğini ilan etti. Kısa sürede Osmanlı toprakları içerisinde bulunan Yahudilerin desteğini 141 Averen Webster D. The Turkey Of Atatürk, American Akademy Of Political And Social Secience syf 282 R. Bali age 535 142 Groepler E., İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler syf 41-42 337 alıp giderek güçlendi. 1666 tarihinde İstanbul’a getirilip zindana atılınca Mesihliğini inkar edip idam cezasından kurtulmak için Kelime-i Şahadet getirip Müslüman olup, Mehmet Efendi adını aldı. Daha sonraki hayatında ölümüne kadar kah bir Müslüman kah bir Musevi gibi davranarak yaşamını sürdürmüştür. Sabetay Sevi’nin ölümünden sonra onun yolunda gidenler arasında yorum farkından dolayı bölünme olup cemaat Yakubiler, Karakaşiler, Kapancılar olmak üzere üç ayrı gruba ayrılmıştır. Yakubiler, muhafazakar Türk adet ve ibadet sistemine uyan ve ayin dili olarak İbranice ve İspanyolca’yı kullanan ve çocuklarını yetiştirmek üzere Selimiye Mektebini açan bir gruptur. Karakaşiler ise bunu reddederek Sabetay Sevi’nin yolunu izleyip, dışarıya kız vermemek, kadınları boşamamak, çocuklarına 13 yaşına gelince cemaat sırlarını açmak gibi ilkelere bağlı, eğitime önem veren Selanik’te ilk kez Fevziye Mektebini açan Sabetayist bir gruptur. İçlerinde iş adamları, sanayiciler zengin tüccarlar, doktorlar, avukatlar, bürokrat, öğretmen ve öğretim üyeleri vardır. Bir diğer grup olan Kapancılar, Sabetay Sevi’den gelen inanç ve ayinleri olduğu gibi muhafaza etmeleri sebebiyle Karakaşiler tarafından eskimiş softa olarak adlandırılmışlardır. Kendi aralarında cemaatleşme, yabancı kadınlarla evlenmeme, ticarete ve batılılaşmaya önem vermeleriyle tanınırlar. Selanik’te Şemsi Efendi ve Terakki Mektepleri, İstanbul’da Fevziye Liseleri, Terakki Lisesi Kapancılara aittir. Sözünü ettiğimiz Sabetayist gruplar sanayici, iş adamı, akademik, ekonomik, medya, siyasal örgütlenme modelleriyle günümüzde Türk toplum yapısında tarihsel kimliğini korumak suretiyle sosyolojik olarak egemen sınıf niteliğini sürdürmektedir. Türk aydın sınıfının yapısını şu anda bu tarihsel kökenli yabancı soylulardan oluştuğunu ileri sürmek yerinde bir tespit olsa gerektir. Geçmişten günümüze değin Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde Hristiyan (Ermeni, Rum, Slav, Hırvat) ve Yahudi cemaatleri azınlık olarak nitelendirilirken Sabetayistler 338 antropolojik olarak standart kültürün ürk toplum yapısı içinde bir unsuru olarak kabul edilmişlerdir Osmanlı’dan günümüze değin Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde her iki gruba mensup cemaatler arasında ülke kalkınmasında, ilerlemesinde ve hizmetlerinde samimi olan insanlarımızı hürmet ve saygıyla anıyoruz. Bilimin, sanatın ve ticaretin gelişmesindeki payları inkar edilemez bir gerçektir. Modern sosyoloji açısından toplumun motor gücünü oluşturan aydın sınıfın yapısı incelenirken yönetici kimlikleri, tarihsel sorumluluk taşımaları gibi evrensel rolleri incelenmelidir. Eğer bir toplum kendine yön verecek, motive edici unsuru olan milli aydınından yoksun kalırsa çöküş kaçınılmazdır. Böylesi bir kültürel çöküşte veya ulusal yıkılışta toplum tamamen ortadan kalkmıyor, varlığını sürdürüyor. Ancak inanç ve değerler sistemi tamamen yozlaşıp aslından kopuyor. Son yıllarda toplum yapımızda sıkça görülen rüşvet, kayırma, mafyavari örgütlenme biçimleri, sosyal çılgınlık, yönetici sınıftaki dejenerasyon, halkın kılık ve kıyafetine, sakal ve bıyığına, inanç değerlerine kadar karışılması, ırz, namus, bekaret gibi kavramlarının tartışılır olması bu milli olmayan yabancı soylu egemen sınıfın dayatmacı zihniyetini göstermesi bakımından anlamlı olsa gerek. Türk aydın sınıfını incelerken bir diğer ele alınması gereken grup da Masonlar ve Mason Locaları’dır. Osmanlı’da gözlemlenen ilk Mason Teşkilatı, Selanik’te kurulmuştur. O dönemde Selanik’te yoğun miktarda Yahudi nüfusun yaşadığı bilinmektedir. 339 Paul Dumont çalışmasında ‘’Masonluğun, Osmanlı İmparatorluğu’nda azınlıkların özellikle de Yahudilerin elinde bir araç olduğunu’’ ileri sürüyordu. 143 Bu hususta günümüz Sabetayistler’inden Rıfat Bali şöyle dile getirmiştir: ‘’Yahudiler ve Sabetayistler arasında masonluğun yaygın olduğu doğrudur ama bu durumun kendi kurgusu içinde bir takım anlaşılabilir, mantıksal nedenleri vardır. Masonluk düşünce olarak bir yerde evrensel bir felsefeyi, eşitliği, kardeşliği savunuyor ve yaymaya çalışıyor, ama dini arka plana atıyor. O zaman zaten dinden uzaklaşmış olan Sabetaycılara masonluk çekici gelmektedir. Tarih boyunca ayrımcılığa uğramış bulunan Yahudiler de kardeşlik, eşitlik ilkeleri çerçevesinden dolayı masonluğa sempati ile 144 yaklaşmışlardır.’’ , Yine Dumont’un belirttiği üzere ‘’Masonluk evrensel bir amentü hesabına ulusal değerleri ve kimlikleri yok etmeye çalışan beynelmilel bir örgüttür.’’ 2. Abdülhamit’in Siyonizm geçit vermez tutumu Selanik’in o zaman 140.000 olan nüfusunun 80.000’i Yahudi, 20.000 i Sabetayist olan kısmı Abdülhamit’e düşman kesilip İtalyan mason localarına yazılmışlar ve kısa zamanda Makedonya’daki tüm mason localarını ele geçirmişlerdir. Bu dönemde siyasi yaşamda çok önemli roller oynayıp, Sultan 2. Abdülhamit’in tahttan indirilmesinde aktif olarak yer almışlardır. Osmanlı’da laiklik anlayışının din karşıtı bir eğilim taşımasında Fransız Pozitivistlerinin masonluk felsefesinin önemli etkisinin olduğu bilinmektedir. Aydın sınıfın zorlama, dönme ve devşirme kimliğinden ötürü İslam’a olan tepkisi yeni 143 Dumont P. Osmanlıcılık,Ulusçu Akımlar ve Masonluk Bali R. İle Bir Röportaj Aksiyon Dergisi syf 2326,İstanbul,Ağustos-Eylül 2000 144 340 toplumsal fırsatlar neticesinde din karşıtı vaziyet almalarına yardımcı olmuştur. 1929-1945 yılları arasında milletvekilliği yapmış olan İbrahim Arvas’ın (1893-1965) 1964 yılında Masonluk ve Masonlar hakkında yayımlanan yazısında ‘’Mason Localarının bizzat Atatürk’ün emriyle, 10 Ekim 1935 yılında milli ve ulusal menfaatler üzerine çalışmayıp, kökleri ve başları dışarıda olan bir örgüt olmaları sebebiyle kapatıldığı‘’ hususunu açıkça dile getiriyordu. 145 20. Yüzyıl Türk’e olmak ya da olmamak gibi bir ikili tercih arasında karar alma sürecini diretiyordu. Batıda Fransız İhtilali’yle başlamış olan milliyetçilik akımıyla oluşan bu girdaptan ancak bir millet kimliğiyle çıkmanın mümkün olduğunu Mustafa Kemal çok iyi biliyor ve 1923 yılında yapmış olduğu bir konuşmasında ‘’Bizim milletimiz milliyetini ihmal edişinin çok acı cezalarını çekmiştir. Osmanlı İmparatorluğu içindeki çeşitli toplumlar, hep milli inançlarına sarılarak, milliyetçilik ideallerinin kuvvetleriyle kendilerini kurtardılar. Biz ne olduğumuzu, onlardan ayrı ve onlara yabancı bir millet olduğumuzu sopa ile içlerinde kovulunca anladık’’, şeklinde dile getiriyordu. Bu istikamette bizzat Atatürk’ün emriyle milletleşmenin özünü teşkil eden ortak dil, ortak kültür ve ortak bir duyguda birliktelik sağlamak amacıyla Türk Dil ve Tarih Kurumları ile Türk Tarih ve Coğrafya Fakültesi kuruluyordu. Bu çalışmalar yeni kurulan devletin dayandığı ulus-devlet tezinin özünü teşkil ediyordu. Atatürk’ün zamansız ölümü yerini alan kadroların dünya politikalarında onun gibi belirleyici olamaması, hatta yabancı soylu devşirme gruplarıyla ortak hareket etmesi, yeni bir milli aydın sınıfın gelişmesine engel olmuştur. Bu dönme ve devşirme grupları bu dönemden sonra da istisnasız tüm odak 145 Arvas İ.,Tarihi Hakikatler,syf 62-69 341 noktalarını ellerinde bulundurmaları, imtiyazlı olmaları, iş ve ticaret sistemine hakim olmaları, kendine özgü kültür ve inanç sistemleriyle halktan kopuk seçkin bir zümre olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Türk aydınının millileşememesi, kendi çıkarlarını toplum çıkarlarından üstün görmesi, rüzgara göre hareket etmesi, tarihsel yabancı soylular ile iş birliği yapıp üzerine düşen sorumlulukları alamayışı, bilgi ve iradeye sahip olamamaları sebebiyle yerlerini soy ve kan bağlarını koruyan, dayanışmacı yabancı soylulara bırakmak zorunda kalmışlardır. Aydın sınıfın kozmopolitleşmesinin, ulusal değerlerden uzaklaşmasının, tarihsel gruplarla gününü gün etmesinin bugün ülkenin içinde bulunduğu ortamı gözlemlemek açısından önemli olduğu kanısındayız. Aristoteles bir eserinde ‘’Atina Sitesi (devleti) kaleleri ayaktayken ahlakı harabe olmuştur.’’ diyordu. Bu o günkü Atina’nın içine sürüklendiği yozlaşma ve dejenerasyonun tespiti açısından önemlidir. Günümüz Türk toplum yapısına bu tespit ışığında bakarsak; içinde olduğumuz durumu daha iyi etüt edebileceğimiz şüphesizdir. Günümüz tarih felsefecileri yaptıkları çalışmalarda toplumların doğuşu, ilerleyişi, yükselişi ve nihayet çöküşleri konusunda ilgi çekici tespitler ortaya koymuşlardır. Toynbe’ye göre bu sürecin baş aktörü yaratıcı azınlıktır: ’’Uygarlıklardaki çöküşün; yaratıcı gücün kesilmesi, buna bağlı olarak çoğunluğun taklit gücünün durması ve nihayet toplumun bütünüyle birliğinin kaybolmasıdır’’. Herhangi bir toplumun yaratıcı azınlığı soysuzlaşarak artık yetenekli olmadığı bir konumu zorla elinde tutmaya kalkarsa, egemen bir azınlık durumuna düşer. Bu da içerde yaşayan çoğunluk halk ve dıştaki güçlerin tepkisini getirir. 342 Osmanlı bu tarihsel süreç, istikametinde ömrünü tamamlayıp silinmiştir. tespit tarih ve teşhisler sahnesinden Henry Ford’un tarihi anlamaya ilişkin bir sözü vardır ‘’Ne kadar geriye bakarsanız o kadar ileriyi görürsünüz’’. Cumhuriyet Döneminde ve şu an günümüzde halkaydın ikili toplum yapısının devam etmesi, bu halkı sevmeyen, değerlerine saygı duymayan, kilit noktalarını elinde bulunduran, medya ve iletişim organlarına sahip olan ve bürokrasiye hakim olan grupları dikkatle gözlemlemekteyiz. Şu an ülkemiz çok önemli bir tarihsel süreçten geçmektedir. Bu şartlar içerisinde içimizde bulunan egemen azınlık bir Truva Atı vazifesini görüp savunma mekanizmamızı olanca gücüyle yıpratmaktadır. Ellerinde bulundurdukları medya iletişim araçları ve eğitim yoluyla her gün ülke menfaatlerinin aleyhinde yayınlar yapmaktadırlar. Doç. Dr. Birol Ertan “Ermeni Sorunu ve Aydınların Sorumluluğu”. isimli bir yazısında ’Türkiye, toplumunun düşünce ve inanç sistemi ile aydınları arasında çok ciddi ibir bunalımla karşı karşıyadır. Türk aydını, devletin karşısında olmayı, devlete ait olanı eleştirmeyi, devletin yanında saf tutmayı, aydın olmak için gerekli bir varlık nedeni olarak görmeye başlamıştır. Bu durumun kaynağı ne olursa olsun, sağlıklı sonuçlar üretmesi söz konusu bile olamaz. Oysa, güçlü bir Türkiye’ye bağımsız düşünen ve yaşayan eğitimli bir Türk toplumu olmadan Türk aydınının güçlenmesi ve bağımsız konumunu sürdürmesi söz konusu olamaz. Bir ülkede bağımsız bir aydın olmak, ancak o ülkenin aydını olmak ile gerçekleşebilir. Ülkenin ulusal çıkarları, bağımsızlık ve egemenliği, o ülkenin aydınının gücünü yaratan ve onu yeniden üreten bir pratiktir. Bu doğrultu da aydın olmak için aşağıdaki nitelikler ’’olmazsa olmaz’’ ilkelerdir. 343 1- Başka ülkeler, dış destekli çıkar grupları ve mafya benzeri illegal örgütler tarafından yönlendirilmemek. 2- Ulusal çıkar düşüncesinden yoksun olmamak. 3- Başka ülkelerin ve yabancı istihbarat örgütlerinin desteğine bağımlı hale gelmemek. 4- Ülkenin temel ve güncel sorunları yerine, kendisine dışardan ısmarlanan gündemler ile meşgul olmamak. 5- Halkı küçümsememek ve aşağılamamak. 6- Soyut teorilerden oluşan sonuçsuz tartışmalar içinde boğulmamak. 7- Politika ve politikacıyı küçümseyerek halkı politikadan soğutmamak. 8- Yabancı güçler ve istihbarat örgütleri ile çıkar ilişkilerine girmemek. 9- Devlet, yabancı devletler, gizli örgütler ya da güçlü diğer örgütlerin yapması gereken işleri, onlar adına üstlenmemek. 10- Kendi kişisel özellikleri olan ırk, etnik, grup, din, dil ve cinsiyet gibi unsurları öne çıkararak bu özelliklere sahip gruplar lehinde çalışmalar yapmak. 11- Halkının, toplumun ve insanlığın uzun dönemli çıkarları ve barış için çalışmalar yapmak. Aramızda, bu niteliklere daha bir çoğunu ekleyecek olanlarımız bulunabilir. Ancak yukarıdaki özellikler, bu ülke aydınının sahip olması gereken temel ilkelerdir. ’’Avrupa Birliği’ne giriş sürecinde giderek artan Rum Pontus, Fener Ortodoks Patrikliğine Ekümeniklik statüsünün kazandırılması, Ermeni meselesi, Kıbrıs meselesi, Kürt meselesi gibi konuların bu çevrelerce hiç de milli olmayan bir şekilde sık sık gündeme getirilmesinin bir anlamı olsa gerek. Modern sosyoloji anlamında Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi üst sınıf ve aydın sınıf hakkında kimlik yapısı, dünya görüşü, yaşama biçimleri, değerleri, kültürleri hakkında sistematik bir inceleme ve araştırma yapılmamıştır. Bu şekilde toplum yapısı ve içeriği araştırılmadıkça toplumda yaşanan sorunların ve gerginliklerin çözümü konusunda fikir yürütmek ve çare aramak zorlaşır. 344 Günümüzde çağdaş sosyoloji, sadece olayların akışını, neden-sonuç ilişkilerini ve örgütlenme biçimlerini araştırmakla kalmaz, aynı zamanda toplumun tedavisi, yozlaşma ve kültürel çözülme gibi sorunların çözülmesi, sağlıklı bir yapıya kavuşturulması gibi bir iyileştirme yöntemini uygulamaya aktarmakla yükümlüdür. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Tarihselci bir yaklaşım ile irdelemekte olduğumuz olayların olmuş bitmiş olgular değil, birbirlerine bağlı, süreklilik teşkil eden ve günümüzü de etkileyen olaylar oldukları gerçeğini örnek ve ispatlarla göz önüne sermeye çalıştık. Temel varsayımımız; Osmanlı’nın kendi halkını toprağı işleyen köylü durumuna getirirken yabancı soyluları askeri, sivil yönetim kademelerine getirmek suretiyle toplumda ikili bir yapılaşma oluşturmasıdır. Bu tarz bir yapılaşma süreç içerisinde yabancı soylu sınıfı devletin tüm sistemini etkileyen hakim bir sınıf haline getirmiştir. Bu tespitlerden istikametle Osmanlı neden böyle bir yönetim biçimi oluşturup halkını üst yönetim kademelerinden dışlamıştır? Bazı tarihçilerimizin ileri sürdüğü gibi ister fethedilen ülke halklarının sempatisini kazanmak ve onları yönetime katmak -istimalet’in bu olmadığı, devletin merkezinin yabancı soylulara terk edilmesinin istimalet olarak adlandırılamayacağını belirtmiştik-, isterse karşı unsur gibi görülen Türkmen soydaşlarının yönetime tehdit olarak algılanmasının mantıklı bir yanı yoktur. Yaşanan süreç gösteriyor ki bu yönetim tarzı ulusdevlet olmayı, milli aydın sınıfının yetişmesini sağlayamamış, ülke bütünlüğünü dağıtacak etnisiteyi güçlendirmiştir. Büyük İslam düşünürü ve tarih felsefecisi İbn-i Haldun Mukaddime adlı eserinde, ’’Toplumu ayakta tutan boy ve soy ilişkisidir. Bu doğal bir güçtür. Toplumda insanlar arası ilişkiyi ve dayanışmayı meydana getirir. Soy ve dayanışma bağı 345 bulunmayan toplumlar ayakta kalamazlar.’’ diyerek önemli bir tespit yapıyordu. Soy bağı, insanları, akraba ve yakınlarını, aynı kültürü paylaşan toplumun fertlerini birbirine bağlayan önemli bir unsurdur. Belirli bir toprak parçası üzerinde yaşayan ve aynı soydan geldiklerini kabul edenler arasında dayanışma aidiyet duygusunu ortaya çıkar. İbn-i Haldun’a göre insan varlığı birlikteliği gerektirir, bu da birbirine yakın olma ve soy bağlılığıyla gerçekleşir. Asabiyet, birbirine soyca bağlı olanları bir araya getiren, diğerlerinden ayıran, ötekilerine karşı kendini savunmaya hazırlayan bir düşünce birliğidir. İbn-i Haldun insanlar arası ilişki düzenini, birbirlerine kan veya soy bağı ile bağlı olanların birlikteliği, temel asabiyet; toplumların gelişme ve farklı gruplarla olan ilişkilerinin düzeni sonucu oluşan üst asabiyet, olarak iki farklı kategoride ele almıştır. Osmanlı modeli, temel asabiyet ve üst asabiyeti birbirlerine karıştırarak toplum yapısını altüst etmiştir. Bu yapı Cumhuriyet devrinde Atatürk sonrasında milli aydın sınıfı oluşturma çabalarının akamete uğramasıyla sürekliliğini korumuştur. Günümüzde toplumunda üst asabiyet kategorisini oluşturanlar, olaylara bakış açıları, inanç değerleri, ilişkiler sistemi, toplumun bunalımlı dönemlerinde vaziyet alışları örnekleriyle açıklandığı üzere temel asabiyet rolünü oynamaktan çok uzaklaşmışlardır. Yüksek tabakanın kokuşması, toplum dayanışmasının yitirilmesine sebep olur. Üst tabakanın kokuşması, tüm kurum ve kuruluşların yozlaşmasına ve bozulmasına yol açar. Düşünce olarak etik değerlerden uzak, merhamet duygusunu taşımayan ve kaynağı belli olmayan zenginleşme süreci, tüm sistemi kontrol altına alarak hızla vahşi bir kapitalistleşme 346 sürecine kapılır. Bu tür bir yapılanma da gittikçe artan bir hızla çoğunluğu teşkil eden yoksul halkı daha yoksul, zengini daha zengin hale getirir. Bu da toplumda zengin ve yoksul kutuplaşması olgusunu meydana getirir. Bu süreçte yoksul kesim olan halk daha iyi yaşam ve iş bulmak gayesiyle, büyük şehirlerin varoşlarında gecekondu olgusunu meydana getirirler. Bu da büyük kentlerin etrafında her türlü yoksulluğun, olumsuzluğun, fakirliğin yaşandığı suça ve suçluya zemin teşkil eden altyapıdan yoksun gettolar oluşmasına neden olur. Mason, Rotary locaları, sanayi ve iş adamlarınca oluşturulan sivil toplum kuruluşları, diğer dernek, sendika, siyasal partiler ve basın yayın organlarının kilit noktalarında bulunanlar, eğitim-öğretim sistemi ve bürokratik yapıda yer alanlar ile halkın artık aynı tasa ve kıvancı paylaşması gerekmektedir. Ülkemiz insanının çoğunluğu işsiz, güçsüz, yoksulluk sınırında, yetersiz olan beslenme koşulları ile bağlantılı, sağlıksız ve eğitimden yoksun. Bu oluşan tabloda sizlerin hiç mi kabahati yok? Kim bu insanlar, nereden çıktılar dediğiniz ‘’Siyah Türkler’’ , ‘’Esmer vatandaşlar’’ bu insanların inanç ve değer sistemleriyle uyuşan ekonomik ve sosyal imkanları götürebilseydiniz, ‘bu insanlar şehirlerimizi yaşanmaz hale getirdiler’, diyerek hayıflanmazdınız. Meseleyi bunca irdeledikten sonra sonuç olarak tespitimiz şudur ki; batı toplumları son iki yüzyıllık ilerlemelerini milli aydınlarını yetiştirebilmeleri suretiyle sağlamışlardır. Bu aydınlar kendi ülkelerinin ekonomik, sosyal, siyasal ilerlemelerinin baş aktörleri olmuşlardır. Şu an Türk aydın sınıfının kendi inanç ve kültür sistemiyle halk ile bütünleştiği görüşü savunulamaz. Yüzyıllarca yönetimden dışlanan eğitim-öğretimden yoksun bırakılıp, sadece toprakla uğraşan, cephelerde savaşan, yoksulluktan kıvranan halkın bu yabancılaşma konusundan kurtulabilmesi ancak kendine dönüş yapmasıyla mümkün olabilecektir. Buda halkın kendini tanıyıp bilinçlenme, 347 ne olduğunu bilip, karşıtlarını tanımasıyla gerçekleşecek bir süreçtir. Bu süreçte batı bilimsel zihniyetiyle yetişmiş yeni kuşakların, aydın-halk toplum yapısını irdeleyip yorumlaması gerekmektedir. Bilimsel ve çağdaş metotlarla yetişmiş, yerli kimliği yüksek, erdemli, dürüst olan aydınlar, uzunca bir süre horlanmış, itilmiş, inanç ve ahlaki değerleri mükemmel olan halkla aynı tasa ve kıvançta buluşma sürecini başlattıkları takdirde eminiz ki toplumumuzun bünyesi hastalıklardan arınmış sağlıklı bir yapıya kavuşacaktır. Gelecekte var olacak tam bağımsız güçlü bir Türkiye için milli, bilimselci, erdemli, dürüst Türk aydın sınıfının yetiştirilmesi, eğitim-öğretim sistemimizin ana hedefi olmalıdır. 348 KAYNAKÇA 1. Türk Toplumunda Aydın Sınıfın Anatomisi Timaş Yayınları İstanbul 2005 Prof. Dr. Orhan Türkdoğan 2. Türkçülüğün Esasları Bordo-Siyah Klasik Yayınları İstanbul 2005 Ziya Gökalp 3. Ermeni Sorunu ve Aydınların Sorumluluğu Aktüel Dergisi İstanbul 2005 Yrd. Doç. Dr. Birol Ertan 349 ÖZGEÇMİŞ 1970 yılında İstanbul’da doğdu. Anadolu Üniversitesi İktisat Fakültesini bitirerek öğrenimini tamamladı. Bahçeşehir Üniversitesi Hükümet Ve Liderlik Okulu Tarafından Düzenlenen “Siyaset Okulu” “Küresel Liderlik Forumu” Ve “American Studies” programlarını başarı ile tamamlamıştır. 350
