Türkiye`de Akaryakit Fiyat Artislari ve 2001

inceleme - araþtýrma
ÝKTÝSAT
12345678901234
12345678901234
12345678901234
12345678901234
12345678901234
12345678901234
ÝÞLETME ve FÝNANS
TÜRKÝYE’DE AKARYAKIT
FÝYAT ARTIÞLARI VE
2001-2002 ENFLASYONLA
MÜCADELE PROGRAMI
ÜZERÝNDEKÝ OLASI
ETKÝLERÝ
analysis & research
16. YIL
Doç.Dr.Aykut KÝBRÝTÇÝOÐLU*
ABSTRACT
RECENT INCREASES IN PRICES of OIL PRODUCTS AND
THEIR POSSIBLE EFFECTS ON THE 2001-2002
DISINFLATION PROGRAM IN TURKEY
Following the financial crises in November 2000 and February
2001, the Turkish government canceled the 2000-2002 disinflation
and economic restructuring program on February 22, 2001, and
introduced a new program on April 14, 2001. According to this
new program, the annual WPI inflation is targeted as 57.6 percent
for 2001. In this paper, the author discusses both (1) the degree
of necessity of increases in oil-product prices following the
currency collapse this February and (2) the implications of their
possible inflationary effects on the targets of the new program.
He concludes that oil-product price increases can be
economically justified by sharp rises in nominal exchange rates
and moderate increases in world crude-oil prices. However, the
accumulating inflationary pressures that stem from oil-price and
exchange-rate increases may cause a remarkable deviation from
the targeted annual inflation rate.
L Classification: E31, F40, Q43
First Version: Champaign, April 26, 2001
This Version: Champaign, May 4, 2001
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Öðretim
Üyesi ve University of Illinois at Urbana-Champaign’de Konuk
Araþtýrmacý
*
Temmuz 2001
Yýl:16, Sayý: 184
31
i nceleme - araþtýrma
analysis & research
Özet
2000 yýlýnda dünya ham petrol fiyatlarý
21 $/varil ile 35 $/varil arasýnda dalgalanýr,
TL/Dolar kuru ise % 24.4 kadar yükselirken akaryakýt ürünlerinin fiyatlarýna yýl
boyunca ortalama olarak sadece % 8.0
kadar zam yapýlmýþtýr. 57. TC Hükümetinin
2000-2002 enflasyonla mücadele programý
ilk yýlda enflasyonu % 60’lardan % 30’lara
dek düþürmesine raðmen, Kasým 2000 ve
Þubat 2001 sonlarýnda patlak veren iki finansal kriz sonrasýnda kurlar dalgalanmaya
býrakýlarak 2001-2002 yýllarý için yeni bir
programýn hazýrlýklarýna giriþilmiþtir. Öte
yandan, 2001’in ilk üç ayýndaki petrol fiyatý
artýþlarý ayný yýlýn Þubat ve Mart ayý sonlarýndaki ciddi kur sýçramalarý ile birleþince,
akaryakýt ürünlerinin fiyatlarýna özellikle
Mart ve Nisan aylarýnda peþpeþe zamlar
yapýlmýþtýr. Bu kýsa makalede; 2001 yýlýnýn
ilk 3.5 ayýnda gerçekleþen toplam %
57.6’lýk akaryakýt zammýnýn ne ölçüde gerekli olduðu ve söz konusu artýþlarýn, Hükümetin 2001 yýlý için koyduðu % 57.6’lýk toptan eþya fiyatlarý endeksi (TEFE) artýþ hedefini ne derecede etkileyeceði sorularýna
yanýt aranmaktadýr. Çalýþmanýn bulgularýna
göre, yapýlan zamlar maliyet artýþlarý bakýmýndan büyük ölçüde haklýdýr. Ancak,
akaryakýt zamlarýnýn olasý enflasyonist etkileri, Hükümetin 2001 yýlý TEFE artýþ hedefine ulaþýlmasýný olanaksýz kýlmasa da oldukça güçleþtirmektedir. Söz konusu hedefin tutturulabilmesi için, Hükümetin bundan
böyle çok zorunlu olmadýkça akaryakýt
ürünlerine zam yapmamasý gerektiði ve bir
16. YIL
an önce kredibilitesi-güvenilirliði yüksek ve
gerekli yasal reformlarla desteklenen yeni
dezenflasyon programýný bir bütün olarak
ve kararlýlýkla hayata geçirmesinin önemi
ortaya çýkmaktadýr.
JEL Sýnýflandýrmasý: E31, F40, Q43
Ýlk Versiyon: Champaign, 26 Nisan 2001
Bu Versiyon: Champaign, 4 Mayýs 2001
1. Giriþ
Türkiye’de 1970’lerin sonlarýndan itibaren yaþanmakta olan yüksek ve kronik
enflasyon sürecinin açýklanmasýnda ham
petrol ve akaryakýt ürünü fiyat artýþlarýnýn
rolü uzun yýllardan beri tartýþýlmaktadýr.1
2001 yýlýnýn ilk üç-buçuk ayý içinde akaryakýt ürünlerine ardarda yapýlan ve büyüklüðü
birikimli olarak % 57.6’ya kadar ulaþan
zamlar bu ilgiyi yine canlandýrmýþ bulunmaktadýr.2 Bu kýsa deðerlendirme yazýsýnda, özellikle þu iki soruya yanýt aranacaktýr:
(1) Kasým 2000 ve Þubat 2001’de yaþanan finansal krizlerin ardýndan akaryakýt
ürünlerine yapýlan yoðun zamlar ne ölçüde
gerçek maliyet artýþlarýyla gerekçeklendirilebilir?
(2) Mart-Nisan 2001 döneminde
akaryakýt ürünlerine yapýlmýþ olan büyük
oranlý ardýþýk zamlar, yeni açýklanan 20012002 enflasyonla mücadele programýnýn
enflasyon hedefleri açýsýndan ne ölçüde
güçlükler yaratabilir?
Bu amaçla, önce 2. bölümde, mevcut
Hükümetin “2000-2002 Enflasyonla
Mücadele ve Yapýsal Dönüþüm Programý”ný uygulamaya baþladýðý ilk yýlda (yani
1
Konuyu Türkiye için akademik açýdan dolaylý veya dolaysýz olarak ele alan bazý çalýþmalar için
bak. Levy (1981), Olgun (1982), Özatay (1992), Aydoðuþ (1993), Konukman (1996), Kibritçioðlu ve
Kibritçioðlu (1999), Kibritçioðlu (1999, 2000) ve Berüment ve Taþçý (2000). Son yýllarda diðer bazý
ülkeler veya ülke gruplarý için yapýlan çalýþmalara örnek olarak ise Bjornland (2000), IMF Research
Department (2000) ve Hunt et al. (2001)’e bakýlabilir.
2
Konuyla ilgilenen diðer araþtýrmacýlarýn yararlanabilmesi için hazýrladýðým bir internet sayfasýný
Nisan 1999’da dialup.ankara.edu.tr/~kibritci/oilinf.html adresinde kullanýma sunmuþtum. Bu
sayfanýn yayýnýna, gerekli güncelleþtirmeleri yaparak politics.ankara.edu.tr/~kibritci/oilinf.html
ve www.staff.uiuc.edu/~kibrtcgl/oilinf.html adreslerinde devam etmekteyim.
32
Temmuz 2001
ÝKTÝSAT
ÝÞLETME ve FÝNANS
16. YIL
2000’de) konuyla ilgili temel ekonomik göstergelerde meydana gelen geliþmeleri ve
Hükümetin o dönemdeki akaryakýt ürünü
fiyatlandýrma politikasýný kýsaca özetleyecek; daha sonra da, 3. bölümde, 2001’in
Mart ve Nisan aylarýndaki yüksek oranlý
akaryakýt zamlarýný doðuran ekonomik geliþmeleri kýsaca gözden geçirip yukarýda belirtilen iki soruya yanýtlar vermeye çalýþacaðým. Çalýþma, sonuç düþünceleri ile sona
erecek.
2. 2000 Yýlýnda Enflasyon ve
Akaryakýt Ürünü Fiyat Geliþmeleri
Türkiye’de toptan eþya fiyatlarý endeksinin (TEFE) 2000 yýlý baþýndan bu yana
geliþimi Grafik 1’de gösterilmiþtir. Buna
göre, Hükümet, 2000 yýlý uygulamalarý itibariyle yýllýk enflasyonu % 60’lardan %
30’lara dek düþürmek bakýmýndan baþarýlý
gözükmektedir. Ancak, Kasým 2000 ve onu
izleyen Þubat 2001 finansal krizleri sonrasýnda, 2000 yýlý baþýnda uygulamaya koyulan üç yýllýk döviz-kuruna-dayalý istikrar
programý 22 Þubat 2001’de terk edilerek
kurlar dalgalanmaya býrakýlmýþ ve bunu
takiben enflasyonda yeniden bir hýzlanma
baþlamýþtýr. Hükümetin 14 Nisan 2001’de
kamuoyuna açýkladýðý yeni programýna
göre, Aralýk 2000 – Aralýk 2001 dönemi
için TEFE artýþ hedefi % 57.6 olarak ilan
edilmþ bulunmaktadýr. Buna karþýlýk Aralýk
2000 – Nisan 2001 döneminde fiilen gerçekleþmiþ olan TEFE artýþý zaten % 32.2
dir ve 27 Þubat – 14 Nisan 2001 döneminde
akaryakýt ürünü fiyatlarýna ortalama %
54.2 oranýnda zam yapýlmýþ bulunmaktadýr.
Bilindiði üzere, akaryakýt ürünlerinin
fiyatlarýnýn oluþumunda, hükümetlerin
vergilendirme tercihlerinin yanýsýra, dünya
ham petrol fiyatlarý (Grafik 2) ve TL/ABD
Dolarý kurundaki (Grafik 3) geliþmelerin
de önemli bir rolü bulunmaktadýr. Grafik
3’ten de görüldüðü gibi, 2000 yýlý boyunca
kurlar öngörüldüðü biçimde oldukça istikrarlý geliþmiþ ve tek baþýna dikkate alýndýðýnda, akaryakýt ürünlerine zam yapýlmasýný
pek fazla gerektirmemiþtir. 31 Aralýk 1999
– 31 Aralýk 2000 döneminde Dolar kuru
G ra fi k 1 : T o pta n Eþ y a F i y a t En de k s i (A ra l ý k 1 9 9 9 = 1 0 0 )
2 0 0 1 .1 2
2 0 0 1 .1 1
2 0 0 1 .1 0
2 0 0 1 .0 8
2 0 0 1 .0 7
2 0 0 1 .0 6
2 0 0 1 .0 5
2 0 0 1 .0 4
2 0 0 1 .0 3
2 0 0 1 .0 2
2 0 0 1 .0 1
2 0 0 0 .1 2
2 0 0 0 .1 1
2 0 0 0 .1 0
2 0 0 0 .0 9
2 0 0 0 .0 8
2 0 0 0 .0 7
2 0 0 0 .0 6
2 0 0 0 .0 5
2 0 0 0 .0 4
2 0 0 0 .0 3
2 0 0 0 .0 2
2 0 0 0 .0 1
2 0 0 1 .0 9
2001 Yýlý
T EF E
A rtý þ H e de fi :
% 5 7 .6
2 0 0 0 Y ý l ý TE F E
A rtý þ G e rçe k l e þ m e s i :
% 3 2 .7
1 9 9 9 .1 2
215
210
205
200
195
190
185
180
175
170
165
160
155
150
145
140
135
130
125
120
115
110
105
100
95
K ay n ak : D ÝE
Temmuz 2001
33
i nceleme - araþtýrma
analysis & research
16. YIL
G r a f i k 2 : G ü n l ü k B r e n t T ü r ü H a m P e t r o l F i y a t ý ( $ /va r i l )
35
34
33
32
31
30
29
28
27
26
25
0 1 -0 5 -0 1
0 1 -0 4 -0 1
0 1 -0 3 -0 1
0 1 -0 2 -0 1
0 1 -0 1 -0 1
0 1 -1 2 -0 0
0 1 -1 1 -0 0
0 1 -1 0 -0 0
0 1 -0 9 -0 0
0 1 -0 8 -0 0
0 1 -0 7 -0 0
0 1 -0 6 -0 0
0 1 -0 5 -0 0
0 1 -0 4 -0 0
0 1 -0 3 -0 0
0 1 -0 2 -0 0
22
21
0 1 -0 1 -0 0
24
23
K a y n a k : T h e I n t e r n a t io n a l P e t r o le u m E x c h a n g e ( I P E ) o f L o n d o n
% 24.4 oranýnda yükselmiþtir. Ayný zaman
diliminde Dolar cinsinden ham petrol fiyatlarý % 4.8’lik bir azalmayla varil baþýna 25.1
Dolar’dan 23.9 Dolar’a kadar gerilemiþtir.
Ancak, Grafik 2’den de görüldüðü gibi, gerçekte ham petrol fiyatlarý 2000 yýlý boyunca,
21 $/varil ile 35 $/varil arasýnda çok büyük
dalgalanmalar göstermiþtir. 2000’in ilk
çeyreði boyunca ortalama 27 Dolar civarýnda seyreden ham petrol fiyatlarý, Mayýs
– Haziran 2000’de genelde 30 $/varil,
Aðustos – Kasým 2000 döneminde ise 32.5
Dolar civarýnda seyretmiþtir. 2000’in son
ayýnda hýzla düþüþe geçen fiyatlar, bir ara
23 $/varil’e kadar gerilemýþtir.
2000 yýlý boyunca kurlar görece az artarken ham petrol fiyatlarýnýn genelde ciddi
artýþlar kaydetmiþ olmasý, ham petrolün TL
cinsinden maliyetlerinde küçümsenmeyecek ölçülerde artýþlara yol açmýþtýr (Grafik
4). Bu nedenle, akaryakýt ürünleri sektörünün temel girdisi durumundaki ham petrolün TL cinsinden fiyatlarýndaki bu artýþlarýn
Hükümet tarafýndan akaryakýt ürünü fiyatlarýna ne ölçüde yansýtýldýðýný görmek için
Grafik 5’e bakabiliriz. Grafik 5’te, diðer
akaryakýt ürünü fiyatlarýnýn uygun bir
temsilcisi olarak kabul edebileceðimiz normal benzinin Ankara’daki pompa satýþ
fiyatlarý (TL/litre) gösterilmiþtir. Grafik 6’da
ise, ayný deðiþkenin $/litre cinsinden fiyatlarý
verilmiþtir. Bu iki grafiðe göre, 31 Aralýk
1999 ile 31 Aralýk 2000 tarihleri arasýnda
normal benzinin Ankara’daki fiyatý TL cinsinden % 8.0 kadar artarken, Dolar bazýnda
% 13.2 kadar gerilemiþtir. Kýsacasý, Hükümet, 2000 yýlýnda, yükselen ham petrol fiyatlarýna raðmen, enflasyonla mücadele
programýnýn baþarýlý olabilmesi için akaryakýt ürünlerine zam yapmamayý açýkça göze
almýþtýr. Temmuz 1998’de uygulamaya koyulan otomatik fiyatlandýrma sistemi kýsmen gevþetilip 1 Þubat 2000’de oransal
vergilendirme sisteminden maktu (sabit)
vergilendirme sistemine geçilince3 ve Ocak
2000’de akaryakýt ürünlerinin fiyatlarýnda
bir ara % 3.8 kadarlýk bir indirime gidilip
daha sonra da yýlýn ikinci yarýsýnda hiç zam
yapýlmayýnca, ortaya böyle bir sonuç çýkmýþ
bulunmaktadýr
1991-2001 yýllarý için, ham petrol ve akaryakýt ürünleri ile ilgili Bakanlar Kurulu Kararlarý ve
tebliðlerin kronolojik bir listesine, politics.ankara.edu.tr/~kibritci/oilleg.html veya
www.staff.uiuc.edu/~kibrtcgl/oilleg.html adreslerinden ulaþýlabilir.
3
34
Temmuz 2001
ÝKTÝSAT
ÝÞLETME ve FÝNANS
16. YIL
Grafik 3: Günlük Ortalama Dolar Kuru (TL/$)
1 300 000
1 200 000
1 100 000
1 000 000
900 000
800 000
700 000
600 000
01-02-01
01-03-01
01-04-01
01-05-01
01-02-01
01-03-01
01-04-01
01-05-01
01-01-01
01-12-00
01-11-00
01-10-00
01-09-00
01-08-00
01-07-00
01-06-00
01-05-00
01-04-00
01-03-00
01-02-00
01-01-00
500 000
Kaynak: T CMB
Grafik 4: Günlük Brent Türü Ham Petrol Fiyatý (TL/varil)
36 000 000
33 000 000
30 000 000
27 000 000
24 000 000
21 000 000
18 000 000
15 000 000
01-01-01
01-12-00
01-11-00
01-10-00
01-09-00
01-08-00
01-07-00
01-06-00
01-05-00
01-04-00
01-03-00
01-02-00
01-01-00
12 000 000
Kaynak: IPE & TCMB
Temmuz 2001
35
i nceleme - araþtýrma
analysis & research
16. YIL
G r a f i k 5 : N o r m a l B e n z i n i n A n k a r a 'd a k i P e r a k e n d e S a t ý þ F i y a t ý ( T L /l i t r e )
940 000
890 000
840 000
790 000
740 000
690 000
640 000
590 000
0 1 -0 4 -0 1
0 1 -0 5 -0 1
0 1 - 0 4 -0 1
0 1 - 0 5 -0 1
0 1 -0 3 -0 1
0 1 -0 2 -0 1
0 1 -0 1 -0 1
0 1 -1 2 -0 0
0 1 -1 1 -0 0
0 1 -1 0 -0 0
0 1 -0 9 -0 0
0 1 -0 8 -0 0
0 1 -0 7 -0 0
0 1 -0 6 -0 0
0 1 -0 5 -0 0
0 1 -0 4 -0 0
0 1 -0 3 -0 0
0 1 -0 2 -0 0
490 000
0 1 -0 1 -0 0
540 000
K ay n ak : P O A Þ
G ra fi k 6: N orm al B e n z i n i n An k ara'da k i P e rak e n de S a tý þ Fi ya tý ($ /l i tre )
1 .0 0
0 .9 5
0 .9 0
0 .8 5
0 .8 0
0 .7 5
0 .7 0
0 .6 5
0 .6 0
0 .5 5
0 1 - 0 3 -0 1
0 1 - 0 2 -0 1
0 1 - 0 1 -0 1
0 1 - 1 2 -0 0
0 1 - 1 1 -0 0
0 1 - 1 0 -0 0
0 1 - 0 9 -0 0
0 1 - 0 8 -0 0
0 1 - 0 7 -0 0
0 1 - 0 6 -0 0
0 1 - 0 5 -0 0
0 1 - 0 4 -0 0
0 1 - 0 3 -0 0
0 1 - 0 2 -0 0
0 1 - 0 1 -0 0
0 .5 0
K a y n a k : P O A Þ & T CM B
3. Son Zamlarý Doðuran Sebepler
ve Zamlarýn Programa Olasý Etkisi
Türkiye’de hükümetlerin akaryakýt
ürünlerini fiyatlandýrma politikalarý; akaryakýt tüketim vergisi (ATV), katma deðer
vergisi (KDV) ve akaryakýt fiyat istikrar
fonu (AFÝF) gibi vergilendirme araçlarýnýn
kullanýmýný incelemek dýþýnda destekleyici
baþka bazý yöntemler kullanýlarak da gözden geçirilebilir. 2000 yýlý içinde Hükümetin
akaryakýt fiyatlarýna zam yapmamak için
bazen vergi indirimlerine bile baþvurmuþ
Deflate Edilmiº Normal Benzin Fiyat Endeksi =
36
olmasý, bu farklý yaklaþýmý zaten kaçýnýlmaz
hale getirmektedir. Böylelikle, 2000 yýlýnýn
büyük bir bölümünde sabit tutulan akaryakýt
fiyatlarýnýn arkasýnda biriken büyük ve gizli
baský da daha rahat görülebilmiþ olacaktýr.
Grafik 7’deki 1 Ocak 2000 = 1.0 bazlý
endeks; akaryakýt ürünlerinin bir temsilcisi
olarak normal benzinin TL cinsinden
fiyatýnýn, TL cinsinden ham petrol ithal
maliyetleri ile deflate edilmiþ seyrini
göstermektedir:
Normal Benzinin Pompa Fiyatι (TL/litre)
Ham Petrol Fiyatι ($/varil) x Dolar Kuru (TL/$)
Temmuz 2001
ÝKTÝSAT
ÝÞLETME ve FÝNANS
16. YIL
Grafik 7: Normal Benzinin TL Cinsinden Ham Petrol Fiyatý Ýle Deflate
Edilmiþ Perakende Satýþ Fiyatý (1 Ocak 2000 = 1.0)
1.20
1.10
1.00
0.90
0.80
0.70
0.60
01-05-01
01-04-01
01-03-01
01-02-01
01-01-01
01-12-00
01-11-00
01-10-00
01-09-00
01-08-00
01-07-00
01-06-00
01-05-00
01-04-00
01-03-00
01-02-00
01-01-00
0.50
Kaynak: POAÞ, IPE & T CMB
Grafik 7’deki eðrideki yükseliþler, normal benzinin fiyatýnýn yükseltildiði dönemlerde Dolar kuru ve dünya petrol fiyatlarýndaki olasý artýþlarla açýklanamayacak ölçüde hýzlý artýrýldýðýný; iniþler ise, tam tersine,
akaryakýta TL cinsinden temel girdi (ham
petrol) maliyetindeki artýþlarýn gerektirdiðinden daha az zam yapýldýðýný ima etmektedir. Normal benzin fiyatlarýnýn deðiþtirilmediði dönemler için ise, bu eðrideki yükseliþler, kurlardaki ve/veya Dolar cinsinden
ham petrol fiyatlarýndaki gerilemelerle açýklanabilir. Bu nedenle, söz konusu eðrinin
Grafik 7’deki seyrine göre, Hükümetin,
kendi koyduðu yýllýk enflasyon hedefinin
tutturulabilmesi için, 2000 yýlýnda genelde
pasif kalmayý tercih ettiðini söyleyebiliriz.
Çünkü Mart, Nisan, Temmuz ve Aralýk
aylarýndaki endeks artýþlarýnýn asýl sebebi,
vergi artýþlarý ve/veya akaryakýt fiyat
zamlarý deðil, Dolar cinsinden ham petrol
fiyatlarýndaki ciddi gerilemelerdir.
2001 yýlý ile birlikte ise bu durum pek
çok bakýmdan deðiþmiþ bulunmaktadýr.
Temmuz 2001
Kasým 2000 krizinin ortaya çýkmasýndan
çok daha önce, ham petrol fiyat artýþlarýndan kaynaklanan baský karþýsýnda akaryakýt fiyatlarýný daha fazla sabit tutamayacaðýnýn sinyallerini veren Hükümet, 1 Ocak
2001’den baþlayarak, her ay baþýnda
ATV’yi beklenen TÜFE artýþ oraný kadar
yükseltmeyi kararlaþtýrmýþtýr. Böylelikle,
artýrýlan maktu vergiler nedeniyle akaryakýt
fiyatlarýna Ocak 2001 baþýnda ortalama %
0.9, Þubat 2001 baþýnda ise % 1.2 kadar
zam yapýlmýþtýr. 22 Þubat 2001’de ise kurlarýn serbestçe dalgalanmasýna (bak. Grafik
3) yeniden izin verilmesiyle birlikte, zaten
Aralýk ayý sonlarýndan itibaren tekrar yükselmeye baþlamýþ olan ham petrol fiyatlarýnýn (bak. Grafik 2) da etkisiyle, ham petrolün TL cinsinden fiyatýnda Þubat 2001 sonlarýnda ve Nisan 2001 baþýnda çok büyük
sýçramalar gözlemlenmiþtir (bak. Grafik 4).
22 Þubat – 14 Nisan 2001 tarihleri arasýnda
gerçekleþen toplam sýçrama % 83.2 kadardýr. Ayný tarihler arasýnda normal benzinin
TL cinsinden pompa satýþ fiyatýna yapýlan
37
i nceleme - araþtýrma
analysis & research
zamlar ise, birikimli olarak % 56.6’ya kadar
ulaþmýþtýr.
TL cinsinden ham petrol ithal maliyetinde 31 Aralýk 2000 ile 14 Nisan 2001 arasýnda gerçekleþen artýþ % 114.6, TL cinsinden normal benzin perakende satýþ fiyatlarýnda meydana gelen artýþ ise % 60.0 kadardýr. Normal benzin, süper benzin, motorin, gazyaðý ve fuel oil (6) gibi beþ temel
akaryakýt ürünü için ayný oran, daha önce
de belirtildiði gibi, % 57.6 düzeyindedir. Bu
verilere göre; akaryakýt ürünlerine yapýlan
zamlar, sektörün TL cinsinden girdi maliyetlerindeki artýþlarýn oldukça altýnda gözükmektedir. Fakat % 114.6’lýk girdi maliyeti artýþýnýn Hükümet tarafýndan akaryakýt
fiyatlarýna ayný oranda yansýtýlmasý da zaten
pek beklenemezdi; çünkü ham petrol,
petrol ürünleri sektörünün en önemli girdisi
olmakla birlikte tek girdisi deðildir. Bilindiði
üzere, ham petrol maliyetleri “petrol ürünleri” sektörünün toplam maliyetleri içinde
% 90, “kok kömürü ve petrol ürünleri”
sektörününkinde ise % 65.3 kadar bir yer
tutmaktadýr (DPT-ÖÝK, 2000 ve DÝE,
1994). Bu bakýmdan, söz konusu karþýlaþtýrmanýn % 114.6 ile % 57.6 arasýnda deðil,
hiç deðilse % 114.6’nýn % 90.0’ýna karþýlýk
gelen % 103.1 ile % 57.6 arasýnda yapýlmasý daha makul gözükmektedir. Sonuç olarak, yapýlan son akaryakýt zamlarý, yine de,
gerçek maliyet artýþlarý ile gerekçelendirilebilecek olanýn 18, hatta 45 puan kadar
altýnda kalmýþ gibi gözükmektedir.
Bu uygulamanýn Hükümetin 2001 yýlý
için ilan etmiþ bulunduðu % 57.6’lýk TEFE
artýþ hedefinin tutturulabilmesi açýsýndan
taþýdýðý kritik önem ortadadýr. Zira, TEFE
yýlýn ilk iki ayý itibariyle toplam % 5.0 kadar
16. YIL
artmýþken, yýlýn ilk üç ayý itibariyle toplam
% 15.6, ilk dört ayý itibariyle ise % 32.2
kadar artmýþ bulunmaktadýr. Baþka bir
deyiþle, Þubat 2001 krizi sonrasýnda ortaya
çýkan hýzlý kur ve akaryakýt fiyatý artýþlarý
% 10.6’lýk Mart ve % 14.4’lük Nisan ayý
artýþlarý ile TEFE’ye belirli ölçülerde de
olsa zaten yansýmýþ durumdadýr.4 Acaba
akaryakýt zamlarý Hükümetin enflasyon
hedefini ne ölçüde etkileyecektir? Daha
somut bir biçimde sormak gerekirse, tek
baþýna % 57.6 kadarlýk akaryakýt fiyat artýþý
Aralýk 2000 ile Aralýk 2001 arasýnda ne
oranda bir TEFE artýþýna yol açabilir?
2001 yýlýnýn ilk üç buçuk ayýnda gerçekleþen ve ondan sonra gerçekleþebilecek
olan kur ve ham petrol fiyatý deðiþmelerini
hesap dýþýnda tutacak olursak ve akaryakýt
fiyatlarýnýn yýl sonuna dek hiç artýrýlmayacaðýný varsayarsak, tek baþýna % 57.6’lýk
akaryakýt zammý nedeniyle TEFE’nin 5-6
ay içinde (Eylül 2001’e kadar), birikimli
olarak 7.2 - 7.7 puan kadar artacaðýný söyleyebiliriz. Bu artýþýn 3.9 - 4.4 puan kadarlýk
kýsmýnýn akaryakýt fiyatlarýndaki artýþýn
endekse dolaysýz katkýsýndan, kabaca 3.3
puan kadarýnýn ise, ekonomideki diðer sektörlerin fiyatlarý üzerinde fiziki girdi maliyetlerini artýrmak suretiyle yaratacaðý zincirleme/dolaylý etkilerden kaynaklanabileceði
anlaþýlmaktadýr.5 Burada, 3.9 - 4.4 civarýndaki katkýnýn büyüklüðü, petrol ürünlerinin
TEFE içindeki önceden DÝE tarafýndan
belirlenmiþ fakat kamuoyuna açýkça ilan
edilmeyen payýnýn büyüklüðü (tahminen %
6.7 - % 7.6 kadar) ile ilgilidir. 3.3 puanlýk
etki ise, DÝE’nin yayýnladýðý sektörel girdiçýktý tablosu kullanýlarak Kibritçioðlu ve
Kibritçioðlu (1999)’da uygulanan yöntemle
Mart ve Nisan 2001’de TEFE’de oluþan toplam % 25.9’luk artýþýn tek nedeni elbette ki kur ve
akaryakýt fiyatý artýþlarý deðildir. Burada üzerinde ayrýca durulmayan diðer enflasyonist geliþmeler
ve özellikle bekleyiþler de TEFE artýþlarýný hýzlandýrmýþ bulunmaktadýr.
5
Bu konudaki tahmin yönteminin ayrýntýlarý konusunda Kibritçioðlu (2000)’e ve orada sözü
edilen diðer kaynaklara bakýlabilir. Burada yöntemin ayrýntýlarý üzerinde ayrýca durulmayacaktýr.
4
38
Temmuz 2001
ÝKTÝSAT
ÝÞLETME ve FÝNANS
16. YIL
G r a f i k 8 : T ü r k i y e ' d e N o r m a l B e n z i n i l e H a m P e t r o l F i y a t l a r ý n ý n Ýl i þ k i s i
(1 A ð u s to s 1 9 9 9 - 1 M a y ý s 2 0 0 1 )
950 000
N o r m a l B e n z in in A n k a r a 'd a k i P o m p a Sa t ýþ F iy a t ý (
2 0 .4 .2 0 0 1
850 000
Polin om yal
R e gre sy on
Eð r i s i
750 000
650 000
1 .1 .2 0 0 0
2 6 .2 .2 0 0 1
550 000
450 000
1 .8 .1 9 9 9
350 000
7 000 000
12 000 000
17 000 000
22 000 000
27 000 000
32 000 000
B r e n t T ü r ü H a m P e t r o lü n D ü n y a F i y a t ý ( T L /v a r i l)
K a y n a k : P O A Þ, T C M B & I P E .
hesaplandýðý için, belki þu gerekçeyle aþaðý
doðru sapmalý olabilir: Zincirleme sektörel
fiyat artýþlarý, uygulamada DÝE tarafýndan
toplamsallaþtýrýlan sektörel maliyet yapýlarýnýn gerektirdiðinin çok daha üstünde
gerçekleþebilir. Bu durumda, psikolojik
kökenli veya ilgili piyasalardaki aksak
rekabet koþullarýndan kaynaklanabilecek
bu olasý aþýrý zamlarýn etkisiyle 3.3 puanlýk
dolaylý enflasyonist etkinin payýnýn daha da
yükselebileceði açýktýr. Berüment ve Taþçý
(2000) tarafýndan da belirtildiði gibi, eðer
petrol ürünü fiyatlarý zamlandýktan sonra
ücret, faiz ve kira gibi fiziki girdi dýþý maliyet
unsurlarýnda da yeni fiyat düzeylerine göre
ayarlamalar baþlayacak olursa, 3.3’lük et-
kinin en azýndan % 6.2’ye kadar yükselmesi beklenebilir.
Öte yandan, yine Kibritçioðlu ve Kibritçioðlu (1999: 20)’daki bulgular ýþýðýnda,
kurlarda 2001 yýlýnýn ilk 3.5 ayý zarfýnda
meydana gelen yaklaþýk % 86.9’luk artýþýn
petrol dýþýndaki ithal girdi maliyetleri
aracýlýðýyla genel fiyat düzeyinde tahminen
% 7.4 kadarlýk bir ek artýþa yol açabileceðini de beklemek gerekmektedir.
Sonuç olarak, % 57.6’lýk akaryakýt
zamlarýnýn ve kur artýþlarýnýn TEFE’de
Aðustos-Eylül 2001’e kadar en azýndan
14.6 - 18.0 puan kadarlýk bir birikimli artýþa
yol açabileceðini söyleyebiliriz.6
Kibritçioðlu ve Kibritçioðlu (1999)’daki sonuçlara göre, söz konusu etkilerin çok büyük bir
bölümü ilk 2-3 ay içinde (yani burada: Mart-Mayýs 2001 aylarýnda) ortaya çýkacaktýr.
6
Temmuz 2001
39
i nceleme - araþtýrma
analysis & research
Yukarýda da belirtildiði gibi, akaryakýt
zamlarý ve kur artýþlarý kabaca 1.5-2 aylýk
bir sürece yayýlarak gerçekleþtiði için bu
etkinin bir kýsmý Mart ve Nisan 2001 fiyat
artýþlarý aracýlýðýyla zaten ortaya çýkmýþ
bulunmaktadýr. Etkinin ne kadarýnýn henüz
ortaya çýkmadýðýný söyleyebilmek oldukça
zor olsa da, 14.6 - 18.0 puanlýk asgari enflasyonun, Hükümetin 2001 yýlý için koyduðu
% 57.6’lýk TEFE artýþ hedefinin küçümsenemeyecek bir bölümünü eriteceði açýktýr.
Bu bakýmdan, Hükümetin, 2001 yýlýnýn geri
kalan kýsmýnda, dünya ham petrol fiyatlarýndaki beklenmedik yeni bir büyük artýþ
gibi nedenler dýþýnda çok gerekmedikçe
akaryakýt fiyatlarýna yeni büyük zamlar
yapmamak zorunda olduðunu belirtebiliriz.
Aksi takdirde, 1 Mayýs itibariyle 2001 yýlý
için geri kalan 25.5 puanlýk hedefe
ulaþýlmasý zora girebilecektir. Açýktýr ki,
hedefin tutturulabilmesi için artýk TEFE’nin
Nisan – Aralýk 2001 döneminde en çok %
19.2 kadar artmasý gerekmektedir.
4. Sonuç Düþünceleri
2000 yýlýnýn ilk üç ayýnda Dolar cinsinden dünya ham petrol fiyatlarýnda %
38.2’ye kadar ulaþan büyük artýþ karþýsýnda, 57. TC Hükümeti, ayný yýlýn 1 Ocak’ýnda uygulamaya koyduðu enflasyonu düþürme programýnda yer alan yýllýk enflasyon
hedefinin tutturulabilmesi için akaryakýt
ürünlerine yýlýn ikinci yarýsýnda hiç zam
yapmamayý göze almýþtýr. Ancak Hükümet,
bir ara Nisan 2000’de 21.3 $/varil’e kadar
gerileyen ham petrol fiyatlarýnýn sonbahar
aylarýna kadar % 61.8’lik dramatik bir artýþ
göstermesi nedeniyle, aslýnda oldukça güç
durumda kalmýþtýr (bak. Grafik 1 ve 8).
Ardýndan, Kasým 2000 ve Þubat 2001 krizlerinin döviz piyasasýnda yarattýðý büyük
baský, Aralýk 2000’de tekrar azalan ham
petrol fiyatlarýnýn Ocak 2001’de yeniden
hýzla yükseliþe geçmesiyle birleþince,
Türkiye’nin TL cinsinden ham petrol ithal
maliyetleri 2001 yýlýnýn ilk dört ayýnda top-
40
16. YIL
lam % 114’ü aþan bir oranda yükselmiþ
bulunmaktadýr (bak. Grafik 4). Bu geliþmeye akaryakýt fiyatlarýna özellikle Mart
ve Nisan 2001 aylarý süresince peþpeþe
zamlar yaparak karþýlýk veren Hükümet,
2001 yýlý için açýklanan % 57.6’lýk TEFE
artýþ hedefinin 32.2 puanlýk bölümünü ilk
dört ay içinde tüketmiþ bulunmaktadýr. Normal benzinin Ankara için perakende satýþ
fiyatý (TL/litre) ile ham petrolün TL/varil
cinsinden fiyatý arasýndaki iliþkiyi 1 Aðustos
1999 – 1 Mayýs 2001 dönemi için günlük
veriler itibariyle özetleyen Grafik 8’deki
regresyon eðrisinin eðiminin 2000 yýlý öncesinde olduðu gibi yeniden dikleþmiþ olmasý,
2001 baþýndaki bu politika deðiþikliðinin
derecesini açýkça göstermektedir.
Bu çalýþmada özetlenen tahminlere
göre; 31 Aralýk 2000 ile 14 Nisan 2001 arasýnda akaryakýt ürünlerine yapýlan ortalama
% 57.6’lýk zammýn Aralýk 2000 – Aralýk
2001 döneminde TEFE’de en az % 7-11’lik
bir artýþa yol açmasý beklenmelidir. Ayný
dönemde % 86.9 oranýnda yükselen kurlarýn da, diðer ithal girdi fiyatlarýný artýrarak
ekonomide en azýndan 7-8 puanlýk ek bir
enflasyona yol açacaðý ileri sürülebilir. Bu
durumda, eðer Hükümet yýl sonu enflasyon
hedefine Aralýk 2001’den daha önce ulaþmak istemiyorsa, akaryakýt ürünlerine çok
zorunlu olmadýkça artýk büyük zamlar yapmamak durumundadýr. Yeni dezenflasyon
programý çerçevesinde kurlarýn çok fazla
artmayacaðýný ve dünya ham petrol fiyatlarýnýn bugünkü yüksek düzeyinde kalsa bile
daha fazla yükselmeyeceðini varsayarsak,
Grafik 8’deki normal benzin örneðinde
olduðu gibi diðer akaryakýt ürünleri için de
fiyatlarýn 20 Nisan 2001 düzeyinden çok
daha yukarýlara yükseltilmemesinin pekala
olanak dahilinde olduðunu söyleyebiliriz.
Hükümetin dünya petrol fiyatlarýnda
2001’in geri kalan bölümünde oluþabilecek
beklenmedik bir yeni büyük artýþtan sorumlu tutulamayacaðý açýktýr. Ancak, eðer bir
Temmuz 2001
ÝKTÝSAT
16. YIL
an önce, kredibilitesi-güvenilirliði yüksek ve
gerekli yapýsal düzenlemelerle desteklenen
bir programý kararlýlýkla uygulamayý baþaramazsa, Hükümetin yeniden kurlarýn hýzla
yükselmesine, enflasyonun daha da hýzlan-
ÝÞLETME ve FÝNANS
masýna ve hatta belki de hiperenflasyona
dönüþmesine yol açarak bu baþarýsýzlýðýn
siyasi faturasýný bir erken seçim ile ödemek
zorunda kalacaðý ortadadýr.
Kaynakça
Aydoðuþ, O. (1993). Türkiye Ekonomisinde Maliyet-Fiyat Ýliþkileri, Sektörel Fiyat Oluþumu ve
Enflasyon. 3. Ýzmir Ýktisat Kongresi, 4-7 Haziran 1992, Cilt 3: Sektörel Geliþme Stratejileri, s. 3548, Ankara: DPT.
Berüment, H. ve H. Taþçý (2000). Inflationary Effect of Crude Oil Prices in Turkey. Ankara: Bilkent
Üniversitesi, mimeo. [Ýnternet: http://www.bilkent.edu.tr/~berument/papers/petrol.pdf]
Bjornland, H. C. (2000). Identifying Domestic and Imported Core Inflation. IMF Institute, Working
Paper WP/00/4. [Ýnternet: http://www.imf.org/external/pubs/cat/longres.cfm?sk&sk=3380.0]
Devlet Ýstatistik Enstitüsü (DÝE) (1994). Türkiye Ekonomisinin Ýnput-Output Yapýsý 1990. Ankara: DÝE Yayýnlarý.
Devlet Planlama Teþkilatý - Özel Ýhtisas Komisyonu (DPT-ÖÝK) (2000). Sekizinci Beþ Yýllýk
Kalkýnma Planý – Petrol Ürünleri Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: DPT Yayýnlarý (DPT:
2535 – ÖÝK: 551).
Hunt, B., P. Isard ve D. Laxton (2001). The Macroeconomic Effects of Higher Oil Prices. IMF
Research Department Series, Working Paper WP/01/14.
IMF Research Department (2000). The Impact of Higher Oil Prices on the Global Economy.
Ýnternet: http://www.imf.org/external/pubs/cat/longres.cfm?sk&sk=3865.0.
Kibritçioðlu, A. (1999). Türkiye’de Akaryakýt Ürünü Fiyat Geliþmeleri ve Enflasyon: Yeni Bulgular.
Ankara: AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Tartýþma Metinleri Dizisi, No. 14 (Mayýs). [Ýnternet: http://
dialup.ankara.edu.tr/~kibritci/oilinf2.pdf]
Kibritçioðlu, A. (2000). Dünya Ham Petrol Fiyat Artýþlarý ve Enflasyonla Mücadele Programýnýn
Baþarýsý. BOTAÞ Vakfý PetroGas Dergisi, Sayý 16 (Mart-Nisan). [Ýnternet: http://
politics.ankara.edu.tr/~kibritci/oilinf5.pdf]
Kibritçioðlu, A. ve B. Kibritçioðlu (1999). Ham Petrol ve Akaryakýt Ürünü Fiyat Artýþlarýnýn
Türkiye’deki Enflasyonist Etkileri. Ankara: TC Baþbakanlýk Hazine Müsteþarlýðý, Araþtýrma ve
Ýnceleme Dizisi, No. 21 (Nisan). [Ýnternet: http:// dialup.ankara.edu.tr/~kibritci/oilinf1.pdf]
Konukman, A. (1996). Türkiye Ekonomisindeki Ücret-Fiyat Ýliþkileri, Sektörel Fiyat Oluþumu ve
Enflasyon. Ekonomide Durum, 1/1: 59-66.
Levy, V. (1981). Oil Prices, Relative Prices, and Balance-of-Payments Adjustment: The Turkish
Experience. European Economic Review, 15/3: 357-372.
Olgun, H. (1982). Türkiye’de Ödemeler Dengesi, Para ve Enflasyon, 1963-1976. Ankara: ODTÜ
ÝÝBF Yayýnlarý.
Özatay, F. (1992). The Role of Public Sector Prices in Price Dynamics in Turkey. Ýçinde yayýnlandýðý
kitap: H. Ersel (ed.), Price Dynamics: Papers Presented at a Workshop Held in Antalya, Turkey
on May 7-10, 1990. Ankara: TC Merkez Bankasý, s. 33-69.
Temmuz 2001
41