docTÜRKİYELİ ERMENİLER ve ERMENİ SORUNU
download 
Şikayet Transkript
TÜRKİYELİ ERMENİLER ve ERMENİ SORUNU
T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ULUSLARARASI ĐLĐŞKĐLER ANABĐLĐM DALI TÜRKĐYELĐ ERMENĐLER ve ERMENĐ SORUNU Yüksek Lisans Tezi Betül TANSEL Ankara-2009 1 ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ULUSLARARASI ĐLĐŞKĐLER ANABĐLĐM DALI TÜRKĐYELĐ ERMENĐLER ve ERMENĐ SORUNU Yüksek Lisans Tezi Betül TANSEL Tez Danışmanı Doç. Dr. Gökçen ALPKAYA Ankara-2009 2 T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ULUSLARARASI ĐLĐŞKĐLER ANABĐLĐM DALI TÜRKĐYELĐ ERMENĐLER ve ERMENĐ SORUNU Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı : Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Đmzası .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... Tez Sınavı Tarihi .................................. 3 TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(……/……/200…) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı ……………………………………… Đmzası ……………………………………… 4 KISALTMALAR A.M.A. :Amerikan Milli Arşivleri AA PA :Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşivi NARA :Ulusal Arşivler ve Kayıtlar Đdaresi PRO FO :Đngiliz Devlet Arşivi Dış Đlişkiler Ofisi PRO PREM :Đngiliz Devlet Arşivi Başbakanlık Ofisi 5 ÖNSÖZ Ermeni Sorunu’nun gündemden düşmemesi nedeniyle yaşanan tartışmalarla konuya artan ilgim ve Cumhuriyet tarihinde uygulanan azınlık politikalarına olan merakım beni böyle bir tezi hazırlamaya yöneltti. Tez çalışmam sürecinde bana yol gösteren, teşvik eden ve yapıcı eleştiriler yönelten hocam Doç. Dr. Gökçen Alpkaya’ya teşekkürlerimi sunuyorum. Tezi hazırlamamda yardımlarını esirgemeyen sevgili arkadaşlarım Esra’ya, Önder’e, Seda’ya, Taha’ya, Tuğba’ya, Zuhal’e müteşekkirim. Yüksek lisans öğrenimim boyunca verdiği bursla beni destekleyen TÜBĐTAK’a ayrıca teşekkür ediyorum. Çalışmam sürecinde her zaman desteklerini ve teşviklerini hissettiğim sevgili aileme ise ne kadar teşekkür etsem azdır. Betül Tansel 6 ĐÇĐNDEKĐLER KISALTMALAR………………………………………………………………...........i ÖNSÖZ…………………………………………………………………………….....ii GĐRĐŞ ...................................................................................................................... 8 I. CUMHURĐYETĐN KURULUŞUNDAN 1990’LARA .........................................11 A.Lozan Barış Antlaşması...................................................................................14 B.Tek Parti Dönemi ............................................................................................19 1.Türkleştirme Politikaları...............................................................................19 a) Bürokrasinin ve Hukukun Türkleşmesi....................................................20 b) Dilin Türkçeleştirilmesi...........................................................................21 c) Eğitimin Türkleştirilmesi.........................................................................23 d) Đktisadi Alanın Türkleştirilmesi ...............................................................25 2. Ermenilerin Zorunlu Göçü (1929-1934).......................................................28 3.Yirmi Kur’a Đhtiyatlar ..................................................................................30 4.Varlık Vergisi...............................................................................................35 5.Sovyet Ermenistan’ından Türkiyeli Ermenilere Dönüş Çağrısı .....................42 6. Türklüğe Hakaret Davaları .............................................................................46 C.Çok Partili Dönem...........................................................................................48 1.Çok Partili Hayata Geçiş Süreci ve Demokrat Parti Đktidarının Đlk Yılları .....48 2. 6 / 7 Eylül Olayları ......................................................................................52 D. ASALA..........................................................................................................59 II. 1990’LARDAN GÜNÜMÜZE...........................................................................67 A.Yeni Dünya Düzeninin Türkiye’ye Yansımaları ..............................................71 1. Eğitimde Karşılaşılan Problemler ................................................................71 2. Vakıflar Sorunu ve Ermeni Kültürel Mirası .................................................72 3. Hrant Dink Suikastı.....................................................................................75 B. Türkiye’nin Ermeni Sorunu ile Đlgili Đç ve Dış Politikası.................................79 1.Đç Politikada Ermeni Sorunu.........................................................................79 a) Eğitim Politikası......................................................................................79 b) Sivil Girişimlere Tepkiler........................................................................82 2. Dış Politikada Ermeni Sorunu .....................................................................84 SONUÇ ................................................................................................................107 ÖZET ...................................................................................................................110 SUMMARY .........................................................................................................111 KAYNAKÇA .......................................................................................................112 7 GĐRĐŞ Cumhuriyet rejiminin temel iddiası, Osmanlı Đmparatorluğu ile bütün bağlarını koparmış olan yepyeni bir modern ulus devlet olduğuydu. Yani dine dayalı bir sistem yerine laikliği benimseyerek bilimin ışığında ilerleyen; cemaatler yerine milletten oluşan bir rejim oluşturmaktı. Bunu gerçekleştirmek için ise reformlara başvuruldu. Alfabeden şapkaya uzanan geniş bir alanda reformlar gerçekleştirildi. Toplum yapısı dikkate alınmadan gerçekleştirilen reformlarla toplumun kısa sürede modern hale gelmesi amaçlanırken modernlik algısı rejimin belirlediği kalıplara uymak olarak tanımlandı. Eski rejimle hiçbir bağlantısı olmadığını her fırsatta dile getiren yeni rejimin uyguladığı politikalara bakıldığında zihniyet açısından bir devamlılık göze çarpmaktadır. Bu devamlılık, Đttihat ve Terakki Cemiyeti üyesi birçok kişinin cumhuriyetin yönetim kadrolarında yer almalarıyla sağlandı. Böylece Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin düşünce yapısı yeni oluşan Cumhuriyet rejimini etkiledi ve şekillendirdi. Öyle ki birbirinden farklı hükümetler iktidara gelseler de bazı konularda uygulanan politikalar hiç değişmedi. Türkleştirme Politikaları, devamlılık gösteren politikalardan biridir. Hukuktan eğitime, bürokrasiden iktisadi alana kadar Türkleştirme Politikaları takip edildi. Ulus devlet oluşturma gereği, Osmanlı Đmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne devreden çok etnili yapıdan bir millet oluşturmak gerekiyordu. Türk etnik kimliğinin üst kimlik olarak kabul edildiği bir millet oluşturma sürecine girildi. Artık, Osmanlı Đmparatorluğu döneminde yüzyıllarca uykuya yatmış olan Türk milletinin yeni kurulan cumhuriyetle silkinip kendine gelme zamanı gelmişti. Bu düşünce ile kurulan rejimin farklı etnik kimliklerin varlıklarını sürdürmelerine izin vermesi beklenemezdi. Osmanlı Đmparatorluğu’nun son yıllarında yaşananlar nedeniyle gayrimüslim azınlıklar güvenilmez ve ihanete hazır insanlar olarak algılanmaya başlandı. Yeni kurulan rejime göre gayrimüslim azınlıklar eninde sonunda bu ülkeden gitmesi gereken unsurlardı. Ayrıca, sistem laiklik üzerine kurulsa da vatandaşlık algısında Müslüman olmak önemli bir yere sahip olduğu için gayrimüslim azınlıklar vatandaş algısı içinde yer almadı; yabancı unsurlar olarak görüldü. Yirmi Kur’a, Varlık Vergisi, 6/7 Eylül olayları gibi gayrimüslimleri hedef alan ve onları ciddi bir şekilde etkileyen olaylara toplumun tepki göstermemesi de bu algının toplumun geniş kesimlerince de paylaşıldığını göstermektedir. Yaşanan olaylar nedeniyle gayrimüslim azınlık nüfusu gittikçe azaldı. Ermeni azınlıklara bakış açısı, diğer gayrimüslim azınlıklarla karşılaştırıldığında ciddi bir değişime uğradı. Bir zamanların “millet-i sadıka”sı şimdi “devlet düşmanı” idi. Bu algı Ermenilere karşı ayrı bir dikkatin gösterilmesine sebep oldu. Cumhuriyet tarihinde yaşanan zorunlu göç ile kontrol edilmesi ve gözetim altında tutulması daha kolay olan şehir merkezlerine yerleşmeleri sağlandı. Bunu isteyemeyen için ise yurt dışına gitme izni verildi ki böylece nüfuslarında da azalma gerçekleşti. Ayrıca gayrimüslim azınlıklar politikalarında Ermeniler için ayrı bir dikkat gösteriliyordu. 8 Çünkü onlar hem asimile olmayan hem de her an ihanete hazır insanlardı. Bu nedenle de her fırsatta sadakatlerini ispatlamaya çağrılıyorlardı. Sovyetler Birliği’nin dağılması uluslararası alanda yeni bir dönemin kapılarını açtı . Đnsan ve azınlık haklarının ön planda olduğu ve bu hakların devletlerin içişlerini ilgilendiren konular olmaktan çıktığı bir sisteme geçildi. Böylece Türkiye’de de azınlık hakları ihlalleri gündeme gelmeye başladı. Azınlıklar da toplumda dikkat çekmeyerek yaşama politikasını bir kenara bırakarak hem kendilerini anlatmaya hem de hak ihlalleri karşısında tepkilerini dile getirmeye başladılar. Uluslararası örgütler ve NGO’lar tarafından yayınlanan raporlarda da Türkiye’de yaşanan azınlık hak ihlallerine dikkat çekiliyor ve iyileştirmeler yapılması isteniyordu. Türkiye ise Avrupa Birliği’ne uyum çalışmaları nedeniyle çıkarttığı yasalarla hak ihlallerinde iyileştirmelere gitti. Dönem içinde Türkiyeli Ermenilere bakış açısında olumlu bir değişiklik görülmedi. Aksine “Ermeni” kelimesi küfür olarak kullanılmaya başlandı. 1990’lı yıllarda Türkiye’nin en büyük problemi olan PKK terör örgütünün üyelerinin Ermeni olduğu iddiaları toplumun geniş kesimlerince kabul gördü. Hem bu algı nedeniyle hem de sürekli gündeme gelen soykırım yasa tasarıları nedeniyle Türkiyeli Ermenilerin üzerinde ciddi bir baskı oluştu. ASALA terör örgütü, 1975-1985 yılları arasında Türkiye’nin dış temsilcilerine yönelik gerçekleştirdiği her saldırıda Ermeni Sorunu gündeme taşıyarak uluslararası alanda konu ile ilgili bir taban oluşmasını sağladı. Bu taban üzerinden Ermeni Sorunu siyasi platformlara taşındı. Dünyanın dört bir yanında yaşayan Ermeni diasporası, bulundukları ülkelerin parlamentolarına Ermeni Sorunu’nun soykırım olarak tanınması amacıyla soykırım yasa tasarıları sundu. Türkiye için Ermeni Sorunu konusu Lozan Barış Antlaşması ile kapanmıştı. Bu nedenle ilk tepkisi sorunun varlığını reddederek, ASALA’nın gerçekleştirdiği terör eylemleri nedeniyle, konuyu sadece bir terör sorunu olarak ele almaktı. Fakat soykırım yasa tasarılarının ülkelerin parlamentolarından geçmeye başlaması, uluslararası örgütlerin Türkiye hakkında hazırladıkları raporlarda bu konuya değinerek Türkiye’yi tarihiyle yüzleşmeye çağırmaları, konu hakkında kitapların yayınlanması ve konferansların düzenlenmesi, her 24 Nisan’da gerçekleştirilen gösteriler ve anma toplantıları ile her sene ABD Temsilciler Meclisi’ne sunulan soykırım yasa tasarısını nedeniyle konu uluslararası alanda gündemde kalmaya devam etti. Soykırım yasa tasarılarını engellemek amacıyla büyük çaba sarf eden ve para harcayan Türkiye sorunun varlığını kabul etmek zorunda kaldı. 2005 yılında sorunun çözümü için her iki ülkenin tarihçilerinden oluşan bir Ortak Tarih Komisyonu kurulmasını ve bu komisyonun her iki ülkenin arşivlerini inceleyerek vardığı kararın her iki ülke tarafından kabul edilmesini önerdi. Türkiye, her ne kadar arşivlerin incelenmesi ile varılacak kararın kabulü ile sorunun çözülmesi önerisini öne sürse de kendi vatandaşlarının resmi tezi benimsemelerini istemektedir. Farklı bakış açılarının tartışılmasına “vatan hainliğine” varan tepkiler gösterirken eğitim sistemini kullanarak genç kuşaklara resmi tezin bakış açısını kazandırmaya çalışmaktadır. 9 Tezin birinci bölümünde 1923 Lozan Barış Antlaşması’ndan 1990’a kadar geçen sürede azınlıklara uygulanan Türkleştirme Politikaları ele alınarak bu politikaların Türkiyeli Ermenilere olan etkilerine değinilecektir. Đkinci bölümde ise Sovyetler Birliği’nin dağılması ile insan ve azınlık hakları temelinde oluşan yeni sistemin Türkiyeli Ermenilere etkileri ele alınacaktır. Ayrıca Türkiye’nin Ermeni Sorunu’na karşı içte ve dışta nasıl bir politikada takip ettiği incelenecektir. 10 I. CUMHURĐYETĐN KURULUŞUNDAN 1990’LARA Ulus devletler çağında kurulan Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Đmparatorluğu’nun bakiyesi üzerine modern bir ulus devlet inşa etmeyi amaçladı. Modernleşme ile kastedilen, geçmişle olan tüm bağların kopartılarak Batılı bir kültürel model çerçevesinde medeniyet dönüşümünün gerçekleştirilmesi idi. Kemalist milliyetçilik hem Osmanlı üst kimliğini reddi üzerine kurulurken hem de ‘çevre’nin kültürünü kullanarak milli bir kültür inşa etme olasılığına soğuk baktı. Gelenekler, ‘çağ dışılığı’ nedeniyle reddedildi. Bu topyekun değişimle oluşturulmak istenen modern devleti, Atatürk şöyle tanımlıyor: “başardığımız [sic] ve başaracağımız inkılapların amacı Türkiye Cumhuriyeti’nin halkını hem ruhen hem de şeklen tamami ile modern ve medeni hale getirmektir.”1 Ulus devlet oluşturma sürecinde ise reformlarla Türk milli kimliği bilinci yaratılmaya çalışıldı. Arap alfabesi yerine Latin alfabesi kullanılmaya başlanarak bu dille oluşmuş bütün birikim bir kenara bırakıldı ve geçmişle olan bağ kesildi. Osmanlı tarihi atlanılarak, Türk milletinin tarihi uzak geçmişle bağlantılandırıldı. Kesintisiz ve doğrusal ilerleyen bir tarih anlayışı ile Hititlere Türk kimliği atfedilip Anadolu’daki Türk varlığının Ermeni ve Yunan varlığından daha eskiye dayandığı belirtilerek, kendisini ilk yerleşimci olarak meşrulaştıran Türk Tarih Tezi ve dünyadaki bütün dillerin kökeninin Türkçe olduğunu iddia eden Güneş Dil Teorisi ile milli bilinç oluşturulmaya çalışıldı. Hedef, milli birlik ve bütünlük içinde toplumsal dönüşümü gerçekleştirmek olduğu için yerel, dini ya da geleneksel kimlikler ve onların talepleri sakıncalı ve tehlikeli bulunarak Batılı, laik ve modern bireylerin benzerliğinden oluşan homojen bir toplum oluşturulması amaçlandı. Güçlü bir devlet geleneğine sahip olunması, çevreden gelen tepkilere kulak asmadan amaca ulaşılması için adım atılmasını sağladı. Batılılaşma yolunda atılan adımlara gösterilen tepkiler çok sert şekilde bastırıldı. Bu adımlardan biri olan tekke ve zaviyelerin kapatılması ve fesin yasaklanarak yerine şapkanın getirilmesine oluşan tepkiyi bastırmada Đstiklal Mahkemeleri görev aldı. Takrir-i Sükun gereğince yaklaşık 7500 kişi tutuklandı ve 660 kişi idam edildi.2 W.R. Brukaber’a göre ulusun farklı kuruluş biçimleri ve bu biçimlerin oluşturduğu yurttaşlık tipleri Fransız ve Alman modelleri olarak incelenebilir. “Bu tipleştirmeye göre “ulusun Fransız tarifi, evrenselci, akılcı, özümsemeci ve devlet-merkezli olmuştur.” Ulusu kuran, paylaşılan kültür yerine siyasi birlik mefhumu olmuş ve buna paralel olarak, Fransa’da yurttaşlık, yurt üzerinden tarif edilen bir birliğe atfen tanımlanan “açık” (expansionist) bir yurttaşlık olagelmiştir. Fransız modelinin aksine Alman modelinde, ulus “özgücü organik, ayrımcı ve millet-merkezli” bir biçimde tarif edilmiştir. Ulus, etno-kültürel birlik üzerinden kurulduğundan, Alman 1 Ayhan Akman, “Etnik-Sivil Kuramsal Đkileminin Ötesinde: Modernist Milliyetçilik Milliyetçilik Kuramında Etnik/Sivil Milliyetçilik Karşıtlığı”, Tanıl Bora ve Murat Güntekingil (ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, Cilt 4, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2008, s.86. 2 Kerem Ünüvar, “Đttihatçılıktan Kemalizme Đhya’dan Đnşa’ya”, Tanıl Bora ve Murat Güntekingil (ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, Cilt 1, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2001, s.138’den Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 1998. 11 yurttaşlığı, soy birliğine atfen tanımlanan “kapalı” (restrictive) bir yurttaşlık olmuştur.”3 Oluşturulan Türk kimliğinin hangi modele uygun olduğunu anlamak için anayasalarda yer alan Türklük tanımlamalarına bakmak gerekmektedir. Cumhuriyet döneminin ilk anayasası olan 1924 Anayasası’nın Türklüğü tanımlayan 88. maddesi şöyleydi: “Türkiye ahalisine din ve ırk farkı olmaksızın vatandaşlık itibarıyla Türk ıtlak olunur (denir)”4 Maddenin Meclise sunulan halinde “vatandaşlık itibarıyla” ibaresi yoktu. Fakat yapılan tartışmalarla dönemin Türkçülük cereyanının önde gelen isimlerinden Hamdullah Suphi Bey’in önerisiyle madde, bu ibarenin eklenmesiyle kabul edildi. Böylece tek bir ifade ile iki farklı Türklük anlayışı ifade edilerek biri telaffuz edilip diğerine işaret edilmek istendi. 1961 Anayasası ile “vatandaşlık itibarıyla” ibaresi kaldırıldı. 1961 Anayasası’nın 54. maddesi ve 1982 Anayasası’nın 66. maddesinde yer alan Türklük anlayışının bu ibarenin kaldırılması ile yerini siyasi bir Türklük anlayışına bıraktığı söylenebilse bile anayasalarda kullanılan terminolojiye bakıldığında etnisist bir Türklük anlayışının varlığını koruduğu görülmektedir. “Birkaç örnek vermek gerekirse, 1961 Anayasası’nın ilk maddesi, devleti Türkiye Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti olarak tanımlarken, başka pek çok madde Türk devleti terimini kullanmaktadır. Keza, yurttaşın hak ve yükümlülüklerini tanımlayan maddelerin pek çoğu “herkes” ya da “vatandaşlar” ibaresini kullanırken kamu hizmetine girme ve milletvekili seçilme haklarını düzenleyen maddeler bir anda “her Türk” ibaresini kullanmaya başlamaktadır. 1982 Anayasası da benzeri terminolojik tutarsızlıklardan muaf değildir. Bu anayasanın da birçok maddesi “herkes” ibaresini kullanırken, kimi maddelerde “vatandaşlar” (madde 59 ve 62), başka maddelerde ise “her Türk” (madde 70 ve 72) ibaresi kullanılmaktadır.” 5 Böylece Türklüğün tarifine dair belirsizlik varlığını sürdürmeye devam etmektedir. Türklüğün tarifinde var olan belirsizliğe karşın Türklük ve Đslam arasında birbirini tamamlayan bir ilişki olduğu kabul edilir. Türk Đslam Sentezi olarak adlandırılan bu fikrin temelleri 19. yüzyılın sonundaki milliyetçi yazarların çalışmalarında olduğu gibi, Ziya Gökalp’ın çalışmalarında da görülmektedir. Buna göre, Türklük ile Đslam arasında mükemmel bir uyum vardır. Şöyle ki, “Đslam’ı kabul etmek Türklerin kaderi olduğu; onlar olmasaydı bu dinin ya felç ya da tükenmiş olacağı; pek çok halkın Đslam’a kazandırılmasını sağladıkları için Türklerin dinin kalkanı ve kargısı oldukları iddia edilir. Buna karşılık, bu akıma göre, Türk kimliği kendini ancak Đslam içinde gerçekleştirebilirdi: Đslam’ı kabul etmeseydi, Türk kültürü yok olurdu.”6 Bu anlayış, Yunanistan’la 1923 yılında imzalanan Nüfus Mübadelesi Sözleşmesi ile gerçekleştirilen uygulama ile somutlaşmaktadır. Buna göre, Türkçe 3 Mesut Yeğen ““Yahudi-Kürtler” ya da Türklüğün Yeni Hudutları”, Doğu Batı, Sayı:29, Ağustos, Eylül, Ekim-2 2004, s.165’den William Rogers Brubaker, “Immigration, Citizinship and the Nationstate in France and Germany: A Comparative Historical Analysis”, International Sociology, Cilt: 5, Sayı: 4, 1990, s.386. 4 Ibid., s.166’dan A. Şeref Gözübüyük ve Zeki Sezgin, 1924 Anayasası Hakkında Meclis Görüşmeleri, Ankara, AÜSBF Đdari Đlimler Enstitüsü, 1957, s.441. 5 Ibid., s.168-169. 6 Etienne Copeaux, “Türk Milliyetçiliği: Sözcükler, Tarih, Đşaretler”, Tanıl Bora ve Murat Güntekingil (ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, Cilt 4, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2008, s.46-47. 12 konuşan Ortodoks Hıristiyanlar ülkeyi terk etmek zorunda kalırken, Türkçe konuşmayan Müslümanlar ülkeye kabul edildi. Bu uygulama, Müslüman olmanın Türk kimliği içindeki önemini gözler önüne sermektedir. Türkiye Cumhuriyeti, millet sözcüğünü modern ve laik bir ulusu tanımlamakta kullansa bile Türklük ve Đslam arasındaki bu algı, gayrimüslimlerin herhangi bir ayrımcı uygulamaya maruz kalmayan Türk vatandaşları olarak yaşamalarını engellemektedir. Çünkü Müslüman olmamaları Türk kimliği içine kabul edilmemeleri sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle, gayrimüslim Türk vatandaşları kendi ülkelerinde bir yabancı olarak kabul edilmektedir. Etyen Mahçupyan, bu durumu şöyle ifade ediyor: “Diğer taraftan gayrimüslimler ve özelde Ermeniler bu vatandaş anlayışının hiçbir noktasında kendilerine yer bulamadılar. Etnik ve dinsel farklılığın birarada [sic] olması, onları hem toplumun hem de devletin dışında tuttu. Ne Lozan’da elde edilen hakları kullanan bir azınlık olabildiler, ne de Türkiye Cumhuriyeti’nin vatandaşlık haklarından tümüyle yararlanabildiler. Doğal olarak bu sadece Ermenilere has bir durum değil, “milli kimliğin” dışında algılanan tüm gayrimüslimler için geçerli koşulları ifade etmektedir.”7 1970’lerde Yargıtay’ın aldığı bir kararda gayrimüslimlerden “yerli yabancılar” olarak bahsedilmesi gayrimüslim Türk vatandaşlarına bakış açısının en açık göstergesidir. Rejim, laiklik anlayışını benimsemiş olmasına rağmen gayrimüslim vatandaşlarla kurduğu ilişkide din faktörünü dikkate aldı. Osmanlı Đmparatorluğu’nda var olan cemaat sistemi gayrimüslimlerle devletin kurduğu ilişkide varlığını sürdürdü. Böylece, gayrimüslim vatandaşların dinsel kimliklerinden sıyrılarak devletle ilişki kurmaları engellenirken Türk toplumunun bir parçası olarak algılanmadılar. Bu algı hem devlet hem de toplum tarafından paylaşıldı. “Bir yandan gayrimüslim vatandaşlar cemaatin üyesi olarak algılanırken, Türk toplumu “sınıfsız, imtiyazsız kaynaşmış bir millet” olarak tanımlandı. Böylece “millet çıkarını” savunmak da doğal olarak devletin uhdesine alındı. Ne var ki buradaki “millet” artık gayrimüslimleri içermemekteydi; çünkü onların milletin dışında cemaatler olduğu açıktı…Sözkonusu [sic] anlayışın genelde Türk toplumu tarafından da paylaşıldığını vurgulamak gerekir, aksi halde gayrimüslim azınlık cemaatlerine yönelik doğrudan devlet eliyle sınırlayıcı politikalar üretilirken, buna hiçbir toplumsal tepkinin gelmemesi ve toplumun bu uygulamaları görmezden gelmesi kolayca açıklanamaz. Bu ortam geçen yüzyılın neredeyse sonuna kadar gayrimüslimlere yönelik yaklaşımın arka planını oluşturdu.”8 Yepyeni bir toplum oluşturma amacıyla gerçekleştirilen reformlarla geçmişle olan tüm bağların koparıldığı ifade edilse de Osmanlı Đmparatorluğu’nun son dönemine damgasını vurmuş Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin birçok üyesi yeni kurulan Cumhuriyetin yönetim kadrolarında yer aldı. Böylece Đttihatçı gelenek, Cumhuriyet döneminde takip edilen politikaların birçoğunu kendi zihniyeti çerçevesinde biçimlendirmeyi başardı. Gayrimüslimler hakkındaki bakış açısı ve takip edilen politikalar da Đttihatçı geleneğin izlerini taşır. Hıristiyan azınlıkların, Fransız Devrimi’nin etkisiyle ve 7 8 Etyen Mahçupyan, Đçimizdeki Öteki, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2005, s.208. Ibid., s.247. 13 büyük devletlerin yardımıyla kendi ulus devletlerini oluşturmak için Osmanlı Đmparatorluğu’ndan ayrılmaları egemen ulus olan Türkler tarafından ihanet olarak algılandı. Çöküş ve dağılmanın baş sorumluları olarak Hıristiyan azınlıklar görüldü. Bu yüzden biran önce elde kalan topraklarda yaşayan Hıristiyan azınlıkları sınırların dışına çıkartmak gerekiyordu. Bu amaçla takip edilen politikalar sonucunda Cumhuriyet daha homojen bir toplum devraldı. Ancak Cumhuriyet döneminde de Hıristiyan azınlıklar, eninde sonunda ülkeden gitmesi gereken unsurlar olarak görüldü ve bu anlayış iktidara gelen hükümetlerden bağımsız olarak varlığını sürdürdü. Yurt dışına çıkan gayrimüslimlerin geri dönüşlerinin bürokratik olarak zorlaştırılması, ticaretle uğraşan gayrimüslimlerin seyahat özgürlüklerinin kısıtlanması, bazı mesleklerde çalışamama, memur olamama, yirmi kur’a ihtiyatlar, 6/7 Eylül olayları gibi bazı örnekler gayrimüslim vatandaşlara, devletin bakış açısının örneklerini oluşturmaktadır. Süregelen bir diğer bakış açısı azınlıkların demokratik hak talepleri konusunda takip edilen politikadır. 19. yüzyıl, “Şark Sorunu” adı verilen ve Avrupa’nın büyük devletlerinin Osmanlı Đmparatorluğu’nu paylaşma problemi üzerinde şekillenen sürekli yok oluş korkusu ile geçti. Bu süreç sonucunda oluşan Türk ulusçuluğu, sürekli yok olma psikozu içinde şekillendi ve bu korku ebedileşti. Bu ruh hali içinde, Hıristiyan azınlıkların demokratik taleplerle başlayan hareketlerinin bağımsızlıkla sonuçlanması nedeniyle Osmanlı Đmparatorluğu’ndaki ulusların ya da etnik grupların demokratik taleplerini kendi varlıkları için bir tehdit olarak algıladı. Günümüzde de aynı tehdit algısı devam etmektedir. Azınlıkların demokratik hak taleplerinin ardında “gizli niyetlerin” olduğu düşüncesi hala varlığını korumaktadır. Osmanlı Đmparatorluğu’nda Millet-i Sadıka olarak adlandırılan Ermenilerin imajı süreç içerisinde önce devrimciye, sonra da devlet düşmanına dönüştü. Ermeni algısı, ulusal birliği yıkıcı ve sadakatsiz insanlar olarak yabancı güçlerin ülke içindeki uzantısı olan “beşinci kol”a dönüştü. Kritik dönemlerde daha çok gözler önüne serilen bu algı, devlet raporlarına Ermenilerin “asla asimile olmayan”, “sözüne güvenilmez” ve “ihanete hazır” insanlar oldukları ve buna göre, politika takip edilmesi istemi ile yansıdı. A.Lozan Barış Antlaşması Osmanlı Đmparatorluğu’nun çöküşünün ve dağılmasının baş sorumlusu olarak kabul edilen gayrimüslimlerin kurulacak yeni devlette yer almamaları isteniyordu. Lozan’a gitmeden önce Đsmet Paşa ve heyetin diğer üyeleriyle birlikte gerçekleştirilen Bakanlar Kurulu toplantısında heyete 14 maddelik bir talimat verildi. Her madde, ana hedefin yanında ya bir alternatif çözümü ya da konferanstan bütünüyle çekilmeyi öneriyordu. Amaç yeni devletin toprak sınırlarını belirlemek ve kapitülasyonlara son vermekti. Gayrimüslim azınlıklarla ilgili 9. maddede “Ekalliyetler: Esas mübadeledir.”9 deniliyordu. Bu maddede alternatif bir çözüm yolu önerilmeksizin mübadelenin temel amaç olduğu vurgulanmaktaydı. Türk heyeti konferansın başından itibaren politikasını koşulsuz bir nüfus değişimi üzerine kurdu. Bu nüfus 9 Atatürk’ün Milli Dış Politikası Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge, 1919-1923, Cilt:I, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayını, 1981 Belge 90, s.497. 14 değişimi sadece Rumlarla sınırlı değildi. Ermenileri ve Yahudileri de kapsıyordu. Meclis ise tüm gayrimüslim nüfusun ülke dışına çıkarılması yönünde oybirliğiyle karar aldı ve Lozan görüşmeleri öncesinde ve Lozan Konferansı devam ederken yapılan görüşmelerde, mübadelenin Đstanbul ve Anadolu’daki tüm Rum, Ermeni ve Yahudi nüfusu kapsaması gerektiği yönünde görüşler dile getirilmeye devam etti. 10 Başvekil Hüseyin Rauf, 4 Aralık 1922 tarihinde gönderdiği talimatta “yerli Ermenilerin Ermenistan’daki Türklerle mübadelesi”11 nin gerçekleştirilmesini istedi. Đsmet Paşa ise, 6 Aralık 1922 tarihinde çektiği telgrafta “yerli Ermenilerin Ermenistan’daki Türklerle mübadelesini kimle görüşeyim?” sorusunu yöneltti. Çünkü Ermenistan Sovyetler Birliği’ne bağlıydı. Sovyet temsilcisi Çiçerin Boğazlar konusuyla ilgili komisyondaydı ve Đsmet Paşa onu azınlıklar meselesine dahil etmek; böylece konuya bir taraf daha ekleyerek çözümü daha zor hale getirmek istemiyordu. Bu nedenle kararını aynı telgrafta TBMM Reisi Mustafa Kemal Paşa’ya şöyle bildirmekteydi: “Ermenilerin mübadelesi[ni] mevzu-i bahs [söz konusu] edebilecek muhatap yoktur. Ve bu halde bi’l ihtiyar [isteğimiz dışında] memleketimizde kalacak Ermeniler için ruy-i kabul [rıza] göstermekten başka bir suret-i hall [çözüm yolu] maddeten mevcut değildir. Binaenaleyh Rumların mübadelesi ve diğerlerinin memlekette kalmasından başka ekalliyetler için yapılacak bir şey görmüyorum.”12 Böylece Türkiye’de yaşayan Ermenilerin Ermenistan’daki Türklerle mübadelesi konusu kapanmış oldu. Lozan’da mübadele görüşmeleri devam ederken, Anadolu’da ayrılmak isteyen Ermeniler Yunan hükümetinin yardımıyla Yunanistan’a geçiyorlardı. Đstanbul’daki bir Ermeni yetimhanesi kasım ayının başında Yunan hükümetinin yardımıyla boşaltıldı ve Ermeni Mültecileri Lord Mayor Fonu tarafından sağlanan “barakalar ve olanaklarla” geçici olarak Korfu’ya yerleştirildi.13 Görüşmeler boyunca Yunan gemileri Karadeniz kıyılarından Yunan ve Ermeni mültecileri taşımaya devam etti.14 Amerikan yardım teşkilatları içinde Türkiye’de etkin olarak çalışan bir örgüt olan Near East Relief’in (Şark-ı Karib Muavenet Heyeti) ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği rapora göre, 1 Haziran 1923 tarihi itibariyle, Đstanbul’da bulunan ve Yunanistan’a sevk edilmeyi bekleyen Ermeniler hariç, 21.215 Ermeni Yunanistan’a gitmek üzere beklemekteydi.15 1923 yazı ortaları itibariyle Yunanistan’a ulaşmış olan Ermeni mültecilerin sayısı ise 100.000 idi. 16 10 Onur Yıldırım, Diplomasi ve Göç,Yunan Mübadelesinin Öteki Yüzü, Đstanbul, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Aralık 2006, s.111’den “ZC, Devre: I, Đçtimai Senesi :3, cilt 24 18 Teşrin-i Evvel 1338 (Ekim 1922) – 18 Teşrin-i Sani 1338 (Kasım), s: 340-376. 11 Bilal Şimşir, Lozan Telgrafları, Türk Diplomatik Belgelerinde Lozan Barış Konferansı (Kasım 1922-Şubat 1923), Cilt 1 , Ankara, TTK Basımevi, 1990, s.111. 12 Ayhan Aktar, Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimler ve Ekonomik Dönüşüm, Đstanbul, Đletişim, 2006, s.108. 13 Ibid., s.94’den AYE, “E. Carlile’den Majesteleri Yunan Bakanına, 27 Kasım 1922”, A/2 (6). 14 loc.cit.’den “Đsmet Paşa’dan Heyet-i Vekile Riyasetine, 13 Kanun-ı Evvel 1338 (13 Aralık 1922)”, Lozan Telgrafları, s.213-214. 15 Aktar, op.cit., s.148. 16 Yıldırım, op.cit., s.227’den AYE, “Yunanistan’daki mültecilerin durumları hakkındaki gerçekler”, A/5, VI (10). 15 Konferansta Ermenilerle ilgili görüşülen bir diğer bir konu ise Ermeni Sorunu idi. Bu sorunu gündeme getirmek amacıyla, Ermenistan Sosyalist Cumhuriyeti’ni temsilen Aharonyan ve Hadisyan ile Türkiye Ermenilerini temsilen Norodunkyan ve Leon Paşalıyan’dan oluşan Ermeni Delegasyonu, 18 Kasım 1922 tarihinde konferansa katılan tüm ülkelere bir mektup gönderdi. Bu mektupta “Ermeniler için bir toprak ayrılmasını, Ermenistan Cumhuriyeti’nin hudutlarının Ermeniler lehine genişletilmesini ve Sevr’e göre ayrılan Kilikya’nın bir bölümünün de Ermenilere verilmesini” talep ettiler ve “2.250.000 kişilik Türkiye Ermenilerinin 1.250.000’inin soykırımla yok edildiğini, 700.000’inin Đran, Yunanistan, Suriye ve Balkan devletlerine göç ettiğini ve halen Türkiye’de köylerde 13.000, Đstanbul’da 150.000 kadar Ermeni’nin kaldığını” 17 belirterek soykırım iddialarını dile getirdiler. Ermeni Delegasyonundan Norudunkyan yanında Ermeni ihtilalcilerinden biri ile birlikte 10 Aralık 1922 tarihinde Đsmet Paşa’yı ziyaret ederek, Türkiye’nin herhangi bir kesiminden bir “Ermeni Vatanı” ayrılmasını talep etti.18 Lord Curzon, 12 Aralık 1922 tarihindeki oturumda Ermeni meselesini gündeme getirdi ve Đsmet Paşa ile aralarında sert tartışmalar yaşandı. Đsmet Paşa Ermenilere toprak verme konusundaki tavizsiz tutumunu sürdürdü. Ancak konunun Azınlıklar Alt Komitesi’nde “Ermeni Vatanı” sorunu olarak gündeme alınmasına engel olunamadı. 26 Aralık 1922 tarihinde yapılan ve Ermeni Delegasyonun dinlendiği oturum “Ermeni Vatanı” isteminin dile getirilmesiyle sona erdi. Đngiliz ve Amerikan gazeteleri “Ermeni Vatanı” konusunda imza kampanyası başlattılar. ABD’de beş milyondan fazla imza toplandı.19 Đtilaf devletlerinin “Ermeni Vatanı” konusundaki bu ısrarlı tutumları, Türkiye’nin Yunanistan ile yürütülen mübadele görüşmelerindeki politikasında ciddi bir değişikliğe sebep oldu.Yunanistan’ın en önemli isteği olan Đstanbul Rumlarının mübadele dışı bırakılması kabul edildi. Böylece hem Đtilaf devletlerinin “Ermeni Vatanı” konusundaki ısrarcı ve saldırgan tutumlarının bertaraf edilmesi hem de hala askıda olan Boğazlar, sınır konuları ve kapitülasyonlar konusunda destek ile daha sonraki süreçte yapılanmada gerekli olan yardımları almak için ABD’nin Türk tarafından uzaklaşmasının engellenmesi amaçlandı. Türk tarafı, Misak-ı Milli’nin azınlıklar ilkesine ve Cemiyet-i Akvam’ın azınlıklara ilişkin siyasetine bağlılığını açıklayarak hem ABD’nin hem de konferansa katılan diğer ülkelerin Türkiye’de kalan Ermeniler hakkındaki kaygılarını yatıştırmayı başardı. 20 Konferansta yapılan bazı konuşmalar da Ermeni Sorunu “uygarlığa karşı meydan okuma” sayılıp halkın çektiği “acılara”, başına gelen “büyük felakete” değinildi ama yine de “eski defterleri açmamak” tutumu egemendi.21 Đsmet Paşa’nın konu ile ilgili konuşmasıysa şöyleydi: “Türk Hükümeti ve milleti, istisnasız ve daima ancak sabrı tükendikten sonra cezalandırma tedbirlerine ve aynen karşılık vermeye mecbur kalmış olduğundan, Ermeni unsurunun Türkiye Đmparatorluğu’nda uğradığı felaketlerin sorumluluğu tamamen Ermeni unsurunun kendisine aittir… Hıristiyan 17 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Đstanbul, Remzi Kitapevi, 2005, s.298-299. Bilâl Şimşir, Lozan Telgrafları, Cilt:I, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1998, s.192. 19 Ibid., s.229-230. 20 Yıldırım, op.cit., s.136-137. 21 Taner Akçam, Đnsan Hakları ve Ermeni Sorunu Đttihat ve Terakki’den Kurtuluş Savaşı’na, 2. Basım, Đmge Kitabevi, Ocak 2002, s.577. 18 16 unsurlar, yüzyıllardan beri içinde rahat ve refahla yaşadıkları memleketin cömertliğini kötüye kullanmadıkça Türkler bunların hukukunu hiçbir zaman inkar etmemişlerdir.” Ermenilere yapılan bir “cezalandırma tedbiri”dir. Nedeni ise onların “bağımsız devlet kurmak için kurtuluş eğilimi ve arzuları” ile, bazı devletlerin “azınlıkları himaye bahanesiyle memleketin içişlerine müdahale arzusu” ve bu müdahalenin yapılabilmesi için “tahrikler yapılması ve karışıklıklar çıkarıl(masıdır).”22 Ermeni Sorunu’nun konferansta ele alınma isteği hem Türk delegasyonunun sert tepkisi hem de müttefiklerin tutumuyla engellendi. Lord Curzon, açılış oturumunda yaptığı konuşmada 1 Ağustos 1914 tarihinden itibaren işlenen tüm suçlar için “çok geniş bir af” önerisinde bulundu.23 Lozan’da varılan anlaşma sonucu, 1 Ağustos 1914 ile 20 Kasım 1922 tarihleri arasında gerçekleşmiş olan siyasi ve askeri suçları kapsayan genel bir af ilan edilerek geçmişe ilişkin bu sayfa kapatıldı. 24 Lozan Barış Antlaşması, 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalandı. I. Dünya Savaşı’ndan sonra azınlıkları korumaya yönelik bütün antlaşmaların birinci temel ayırıcı özelliği, dönemin standardını oluşturan “soy, dil ve din azınlıkları” ölçütüdür. “Nitekim, Birinci Dünya Savaşı ertesinde “Başlıca Müttefik ve Ortak Devletler”in (Principal Allied and Associated Powers; ABD, Đngiltere, Fransa, Đtalya, Japonya) savaşı kaybeden kimi ülkelere (Avusturya, Bulgaristan, Macaristan, Osmanlı), savaşı kazanarak toprak genişleten kimilerine (Yunanistan, Romanya) ve savaştan sonra yeni kurulanlara (Polonya, Sırp-Hırvat-Sloven Devleti, Çekoslovakya) imzalattığı uluslararası azınlık koruma antlaşmasının hepsinde bu ölçüt standart olarak görülür. Örneğin, bu anlaşmaların ilki ve dolayısıyla “şablonu” olan Polonya Azınlıklar Antlaşmasını ele alacak olursak, bu ölçüt antlaşmanın 8, 9/2 ve 12. maddelerinde geçmektedir. Đşte bu “soy, dil ve din azınlıkları” terimi, Lozan’da her seferinde “gayrimüslimler” terimiyle değiştirilmiştir.(…) Bir tek Lozan’da bunun daraltılabilmiş olmasının nedeni şudur: Lozan Türkiye için Birinci Dünya Savaşını (1914-1918) bitiren antlaşma olmakla birlikte, aynı zamanda da Türk Kurtuluş Savaşını (1919-1922) bitiren antlaşmadır. Ankara’nın bu son savaştan galip çıkması, azınlık tanımı konusundaki iradesini Müttefiklere böylece kabul ettirebilmesini mümkün kılmıştır.”25 Azınlıkların korunması konusu Siyasi Hükümler bölümü içinde yer alan 37.-45. maddelerden oluşmaktadır.26 22 Đsmet Paşa’nın bu konuşması günümüzde de kullanılan resmi teze kaynaklık etmektedir. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Đstanbul, 1987, s.717. 23 Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı Tutanaklar- Belgeler, Cilt:1, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1993, s.185. 24 Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı Tutanaklar- Belgeler, Cilt:8, (2. Takım, 2. Cilt ), Ankara, AÜSBF Yayınları, 1973, s.923. 25 Baskın Oran, Türkiye’de Azınlıklar Kavramlar, Teori, Lozan, Đç Mevzuat, Đçtihat, Uygulama, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2006, s.61-62 26 Madde 37:Türkiye, 38. maddeden 44.maddeye kadar olan maddelerin kapsadığı hükümlerin temel yasalar olarak tanınmasını ve hiçbir kanunun, hiçbir yönetmeliğin (tüzüğün) ve hiçbir resmi işlemin bu hükümlere aykırı ya da bunlarla çelişir olmamasını ve hiçbir kanun, yönetmelik (tüzük) ve hiçbir resmi işlemin söz konusu hükümlerden üstün sayılmamasını yükümlenir. Madde 38: Türk Hükümeti, Türkiye’de oturan herkesin, doğum, bir ulusal topluluktan olma, dil, soy ya da din ayrımı yapmaksızın, hayatlarını ve özgürlüklerini korumayı tam ve eksiksiz olarak sağlamayı yükümlenir. 17 Türkiye’de oturan herkes, her inancın, dinin ya da mezhebin, kamu düzeni ve ahlak kurallarıyla çatışmayan gereklerini, ister açıkta isterse özel olarak, serbestçe yerine getirme hakkına sahip olacaktır. Müslüman-olmayan azınlıklar, bütün Türk uyruklarına uygulanan ve Türk hükümetince ulusal savunma amacıyla ya da kamu düzeninin korunması için, ülkenin tümü ya da bir parçası üzerinde alınabilecek tedbirler saklı kalmak şartıyla, dolaşım ve göç etme özgürlüklerinden tam olarak yararlanacaklardır. Madde 39: Müslüman-olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, Müslümanların yararlandıkları aynı yurttaşlık haklarıyla siyasal haklardan yararlanacaklardır. Türkiye’de oturan herkes, din ayırımı gözetmeksizin, kanun önünde eşit olacaktır. Din, inanç ya da mezhep ayrılığı, hiçbir Türk uyruğunun, yurttaşlık haklarıyla siyasal haklardan yararlanmasına, özellikle kamu hizmet ve görevlerine kabul edilme, yükseltilme, onurlanma ya da çeşitli mesleklerde ve iş kollarında çalışma bakımından, bir engel sayılmayacaktır. Herhangi bir Türk uyruğunun, gerek özel gerekse ticaret ilişkilerinde, din, basın ya da her çeşit yayın konularıyla açık toplantılarında, dilediği bir dili kullanmasına karşı hiçbir kısıtlama konulmayacaktır. Devletin resmi dili bulunmasına rağmen, Türkçe’den başka bir dil konuşan Türk uyruklarına, mahkemelerde kendi dillerini sözlü olarak kullanabilmeleri bakımından uygun düşen kolaylıklar sağlanacaktır. Madde 40: Müslüman-olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, hem hukuk bakımından hem de uygulamada, öteki Türk uyruklarıyla aynı işlemden ve aynı güvencelerden yararlanacaklardır. Özellikle, giderlerini kendileri ödemek üzere, her türlü hayır kurumlarıyla, dinsel ve sosyal kurumlar, her türlü okullar ve buna benzer öğretim ve eğitim kurumlarını kurmak, yönetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini serbestçe kullanmak ve dinsel ayinlerini serbestçe yapmak konularında eşit hakka sahip olacaklardır. Madde 41: Genel eğitim konusunda, Türk hükümeti, Müslüman-olmayan uyrukların önemli bir oranda oturdukları il ve ilçelerde, bu Türk uyruklarının çocuklarına ilk okullarda ana dilleriyle öğretimde bulunulmasını sağlamak bakımından, uygun düşen kolaylıkları gösterecektir. Bu hüküm, Türk Hükümetinin, söz konusu okullarda Türk dilinin öğrenimini zorunlu kılmasına engel olmayacaktır. Müslüman-olmayan azınlıklara mensup Türk uyruklarının önemli oranda bulundukları il ve ilçelerde, söz konusu azınlıklar, devlet bütçesi, belediye bütçesi ya da öteki bütçelerce, eğitim, din ya da hayrı işlerine genel gelirden sağlanabilecek paralardan yararlanmaya ve pay ayrılmasına hak gözetirliğe uygun şekilde katılacaklardır. Bu paralar ilgili kurumların yetkili temsilcilerine teslim edilecektir. Madde 42: Türk Hükümeti, Müslüman-olmayan azınlıkların aile durumlarıyla kişisel durumları konusunda, bu sorunların, söz konusu azınlıkların gelenek ve görenekleri uyarınca çözümlenmesine elverecek bütün tedbirleri almayı kabul eder. Bu tedbirler, Türk Hükümetiyle ilgili azınlıklardan her birinin eşit sayıda temsilcilerinden kurulu özel Komisyonlarca düzenlenecektir. Anlaşmazlık çıkarsa, Türk Hükümetiyle Milletler Cemiyeti Meclisi, Avrupalı hukukçular arasından birlikte seçilecek bir üst-hakem atayacaklardır. Türk Hükümeti söz konusu azınlıklara ait kiliselere, havralara, mezarlıklara ve öteki din kurumlarına tam bir koruma sağlamayı yükümlenir. Bu azınlıkların Türkiye’deki vakıflarına, din ve hayır işleri kurumlarına her türlü kolaylıklar ve izinler sağlayacak ve Türk Hükümeti, yeniden din ve hayır kurumları kurulması için, bu nitelikteki öteki özel kurumlara sağlanmış gerekli kolaylıklardan hiçbirini esirgemeyecektir. Madde 43: Müslüman-olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, inançlarına ya da dinsel ayinlerine aykırı herhangi bir davranışta bulunmaya zorlanmayacakları gibi, hafta tatili günlerinde mahkemelerde hazır bulunmamaları ya da kanunun öngördüğü herhangi bir işlemi yerine getirmemeleri yüzünden haklarını yitirmeyeceklerdir. Bununla birlikte bu hüküm, söz konusu Türk uyruklarını, kamu düzeninin korunması için, öteki Türk uyruklarına yükletilen yükümler dışında tutar anlamına gelmeyecektir. Madde 44: Türkiye, bu kesimin bundan önce ki maddelerindeki hükümlerinin, Türkiye’nin Müslüman olmayan azınlıklarıyla ilgili olduğu ölçüde, uluslararası nitelikteki yükümler meydana getirmelerini ve Milletler Cemiyeti’nin güvencesi altına konulmalarını kabul eder. Bu hükümler, Milletler Cemiyeti Meclisi’nin Çoğunluğunca uygun bulunmadıkça, değiştirilmeyecektir. Đngiliz Đmparatorluğu, Fransa, Đtalya ve Japonya Hükümetleri Milletler Cemiyeti Meclisi’nin çoğunluğunca razı olunacak herhangi bir değişikliği reddetmediği, iş bu anlaşma uyarınca kabul ederler. 18 B.Tek Parti Dönemi 1.Türkleştirme Politikaları Kemalist ulusçuluğunun önde gelen ideologlarından Mahmut Esat Bozkurt, Kemalist ulusçuluğun etnik/ırkı karakterini şöyle tanımlamaktadır: “Türk rejimi ırkçı değildir. Daha ziyade kana değil, kültüre ve dile önem verir. Bununla beraber, Atatürk büyük nutkunda “kanını taşıyandan başkasına inanma” demiştir. Fakat bu tavsiye uygulamada, kültür, dil birliği halinde ortaya çıkmıştır.”27 Dil ve kültür etnisizmi olarak adlandırılabilecek olan anlayış temellerini Đttihat ve Terakki dönemindeki Türkleştirme politikalarından almaktadır. Balkan Harbi sonrasında imparatorluğun sonuna gelindiğinin artık iyice ortaya çıkması ile dönemin ulus devlet anlayışına uygun olarak Türkçülük fikri egemen oldu. Đttihat ve Terakki’nin ünlü ideologlarından Ziya Gökalp, millet-i hakime olan Türkler liderliğinde “tek dil-tek ülkü-tek hars” den oluşan bir ulus devlet oluşumu formüle etti. Gökalp, bu düşünce ışığında “Yeni Hayat” adını verdiği hem siyasi hem de sosyal alanda eskiyi terk edip yeni bir yaşam oluşturmayı temel alan bir öneri ortaya attı. Buna göre sistem laikliğe kavuşturularak devlet dinden ayrılacak ve demokrat milliyetperverliğe dayandırılacaktır. “Böylece ikilemden kurtulmuş devlet sistemi vatan birliğine, dil birliğine, kültür birliğine dayanacaktır. Özellikle maarif ve adalet alanlarında layikleşmekten [sic] doğan bir bağımsızlık getirilmiş olacaktır.”28 Bu anlayışın Cumhuriyet’e yansıması, 1935 yılında gerçekleştirilen Cumhuriyet Halk Partisi kongresinde tanımlanan ulus kavramında şöyle ortaya konmaktadır: “Ulus, dil, kültür ve ülkü birliği ile birbirine bağlı yurttaşlardan meydana gelen siyasal ve sosyal bir bütündür.”29 Amaç dil, kültür ve ülkü birliğinin sağlandığı bir ulus devlet oluşmak olsa da Osmanlı Đmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne intikal eden nüfus homojen Türkiye, Milletler Cemiyeti Meclisi üyelerinden her birinin, bu yükümlülüklerden herhangi birine aykırı herhangi bir davranışı ya da böyle bir davranışta bulunma tehlikesini Meclise sunmaya yetkili olacağını ve Meclisin, duruma göre, uygun ve etkili sayacağı yolda davranabileceğini ve gerekli göreceği yönergeleri verebileceğini kabul eder. Türkiye, bundan başka, bu maddelere ilişkin olarak, hukuk bakımından ya da uygulamada, Türk hükümetiyle imzacı öteki devletlerden herhangi biri ya da Milletler Cemiyeti Meclisi’ne üye herhangi başka bir devlet arasında görüş ayrılığı çıkarsa, bu anlaşmazlığın, Milletler Cemiyeti Misakı’nın 14. maddesi uyarınca uluslararası nitelikte sayılmasını kabul eder. Türk hükümeti böyle bir anlaşmazlığın, öteki taraf isterse, Milletler Daimi Adalet Divanına götürülmesini kabul eder. Divanın kararı kesin ve Milletler Cemiyeti Misakı’nın 13. maddesi uyarınca verilmiş bir karar gücünde ve değerinde olacaktır. Madde 45: Bu kesimdeki hükümlerle, Türkiye’nin Müslüman-olmayan azınlıklarına tanınmış olan haklar, Yunanistanca da, kendi ülkesinde bulunan Müslüman azınlığa tanınmıştır. Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı Tutanaklar, Belgeler, Takım:II, Cilt:II, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1973, s.10-14. 27 Mahmut Esat Bozkurt, Atatürk Đhtilali, 2. Basım, Đstanbul, Altın Kitaplar Yayınevi, 1967, s.300. Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler Đttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, Cilt:3, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2007, s.387. 29 Cemil Koçak, “Kemalist Milliyetçiliğin Bulanık Suları”, Bora ve Güntekilgil (ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, Cilt 4, s.38. 28 19 değildi. Etnik olarak farklıydı. Dinsel farklılık olarak nüfusun çoğunluğunu Müslümanlar oluştursa da onu sırasıyla Rum-Ortodoks, Yahudi, Gregoryen Ermeni, Katolik, Protestan, dinsiz ve diğerleri takip etmekteydi. Dilsel farklılık olarak en çok Türkçe konuşulup ikinci sırayı Kürtçe alırken bunu Arapça, Yunanca, Çerkezce, Lazca, Sırpça, Lehçe gibi çok sayıda dil takip etmekteydi.30 Devlet, bütün bu farklılıkları ortadan kaldırıp hedeflenen homojen topluma ulaşmanın çaresi olarak Türkleştirme politikalarına yöneldi. a) Bürokrasinin ve Hukukun Türkleşmesi Đsviçre’den alınan Medeni Kanun, Şubat 1926 tarihinde TBMM’de kabul edildi ve aynı yılın ekim ayında geçiş sürecini tamamlayarak yürürlüğe girdi. Ama Medeni Kanun’un uygulanmasına hazırlık teşkil edecek diğer uygulamalar 1925 yılının yaz aylarında tamamlandı. Hükümet, Medeni Kanun yürürlüğe girmeden azınlıklara Lozan Barış Antlaşması’nın 42. maddesindeki31 haklarından vazgeçmeleri yönünde baskı yapmaya başladı. Bu doğrultuda 1925 yılında Lozan Barış Antlaşması’nın azınlıklara tanıdığı haklara yönelik yazılar yayımlanmaya başlandı. Dönemin Cumhuriyet gazetesi başyazarı ve en etkili gazetecilerinden biri olan Yunus Nadi yazısında “Lozan Anlaşması’yla azınlıklara tanınmış olan hakların Osmanlı Đmparatorluğu’nda yüzyıllar boyunca yaşamış olan azınlıklara fiiliyatta zaten tanımış olduğunu hatırlattı. Bu imtiyazlara karşılık Ermenilerin ve Rumların Batılı güçlerin amaçlarına alet olup ayrılıkçı hareketlere giriştiklerini ve daha sonra Batılı ülkelerin kendilerini bu girişimden ustaca sıyırdıklarını hatırlattı. Azınlıkların bu olaylardan alacakları dersin, Batılı güçlere sığınmak yerine vatanları olan Türkiye’ye sadık ve bağlı kalmak olduğunu belirtti.32 Mayıs 1925 tarihinde Lozan Barış Antlaşması’nın 42.maddesi gereğince Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatinden hükümetin atadığı kişilerden oluşan üç komisyon kuruldu. Đçinde bulunulan ortam ve hükümetten gelen yoğun baskı nedeniyle uzun tartışmalar sonucunda ilk olarak Yahudi cemaati (10 Eylül 1925) sonra Ermeni cemaati (17 Ekim 1925) ve biraz direndikten sonra Rum cemaati (29 Ekim 1925) yaptıkları açıklamalarla Lozan Barış Antlaşması’nın 42. maddesinin verdiği haklardan feragat ettiklerini beyan ettiler. Böylece uluslararası anlaşmalarla garanti altına alınan tüm ayrıcalıklardan vazgeçerek “hukuki açıdan” Türkleşmiş oldular.33 Bürokrasi alanındaki Türkleştirmeyi sağlamak için ise etnik kimlik temeline dayanan bir kanun çıkartılarak gayrimüslimlerin kamu alanında görev almaları engellendi. 18 Mart 1926 tarihli ve 788 sayılı Memurin Kanunu’nun 4. maddesinde “Memur olabilmek için aşağıdaki şartlara haiz olmak lazımdır” denilerek a 30 Soner Çağaptay, “Otuzlarda Türk Milliyetçiliğinde Irk, Dil ve Etnisite”, Ibid., s.258.’den Đstatistik Yıllığı Cilt 10, Başbakanlık Umum Müdürlüğü, Ankara, Hüsnütabiat, 1938-39, s.64-65. 31 Bkz. Dipnot 26. 32 La République, 9 Temmuz 1925’den aktaran Rıfat N. Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), 7.Baskı, Đstanbul, Đletişim Yayınları , 2005, s.62. 33 Ayhan Aktar, Varlık Vergisi ve ‘Türkleştirme’ Politikaları, 8. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2006, s.112-113. 20 fıkrasında “Türk olmak” şartı getirildi.34 Getirilen bu şart ile Lozan Barış Antlaşması’nın 39.maddenin 3. paragrafı35 ihlal edilmekteydi. Kamu hizmeti için verilen ilanların büyük bir kısmında Türk etnisitesine ait olma şartı yer almaktaydı. Askeri okullara başvuranlar için ise Emniyet Müdürlüğü’nde bu kişilerin saf Türk ırkına mensup olup olmadıklarını denetlemek için bir merkez oluşturuldu. b) Dilin Türkçeleştirilmesi Dil politikası, hem Türk milli kimliğinde hem ulus devlet oluşturma sürecinde yaşamsal bir öneme sahiptir. Atatürk’e göre “Ulusun en mühim özelliklerinden biri dildir. Kendisini Türk ulusunun bir parçası sayan kişi, her şeyden önce ve ne olursa olsun Türkçe konuşmalıdır. Türkçe konuşmayan bir kişi Türk kültürüne ve toplumuna üye olduğunu iddia ederse, buna inanmak pek doğru olmayacaktır.”36 1921 Anayasa ile resmi dil olarak kabul edilen Türkçe, ulusun sosyo-kültürel içeriğinin belirlenmesinde asli unsur olarak kabul edildi. 1928 yılında gerçekleştirilen alfabe değişikliği ile Arap alfabesi yerine Latin alfabesi kullanılmaya başlandı. Ulusal bir seferberlik başlatılarak kurulan “Millet Mektepleri” ile nüfusun yeni alfabeye ve okuma-yazmaya olabildiğince hızlı şekilde alışması sağlanmaya çalışıldı. Dil kongreleri ve Türk Dil Kurumu’nun çalışmaları ile dil yabancı unsurlardan arındırılıp Öztürkçe kelimeler bulundu. Tüm bunları pekiştirecek şekilde Güneş Dil Teorisi ortaya atıldı ve Türkçeleştirme politikası takip edildi. Dilin Türkçeleştirilmesi politikasında ilk olarak karşımıza kökeni Đttihatçılara kadar uzanan yer adlarının değiştirilmesi politikası çıkar. Milli Mücadele döneminde ve I. ve II. Meclis dönemlerinde de bu politika devam eder.37 1925 yılında Kırşehir’in adının Gülşehir olarak değiştirilmesi teklif edilir ama kabul edilmez. 38 12 Şubat 1925 tarihli hükümet kararnamesi ile Edirne vilayeti merkezindeki gayri milli isimler değiştirilir: Iskarletoğlu, Lalaşahinpaşa’ya; Aya Nikola, Hacıbedrettin’e; Papasoğlu, Kadripaşa’ya çevrilir.39 “14 Mayıs 1925 tarihli bir kararname ile Ermeniler tarafından harabe haline getirilen Kozan Vilayetine bağlı Haçin kazasının 34 Bu kanun, 14 Temmuz 1965 tarihinde kabul edilen ve günümüzde de geçerli olan 657 sayılı Memurin Kanunu ile lağvedildi. Yeni kanunun 48. maddesi ile aranan şartlar kısmı “Türk vatandaşı olmak” olarak değiştirildi. 35 Bkz. Dipnot 26. 36 Çağaptay, op.cit., s.247’den Đsmail Arar, “Atatürk’ün Günümüz Olaylarına Işık Tutan Bazı Konuşmaları”, Belleten 45-6, Sayı:177, 1981, s. 23-24. 37 Örneğin, 1921 yılında TBMM’de Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey ecnebi isim taşıyan şehir adlarının tebdili hakkında bir kanun teklifi, Gaziantep Mebusu Yasin Bay ise Gaziantep livasına bağlı Rumkale kazasının adının Halfeti olarak anılmasına dair bir takrir verdiler. Takririne bir türlü cevap alamayan Yasin Bey, takririni Dahiliye Nazırı Ata Bey’e soru olarak yöneltti. Ata Bey, TBMM’de 17 Ağustos 1922 tarihinde okunan yazılı cevabında birçok yer adının değişmesi gerektiğini ancak bunun için seferberlik sonunun beklenmesi gerektiğini belirtti. Murat Koraltürk, “Milliyetçi Bir Refleks Yer Adlarının Türkleştirilmesi”, Toplumsal Tarih, Eylül 2003, s:98’den TBMMZC, Devre 1, C:11, s.100 ve TBMMZC, Devre 1, C:22, s:243. 38 Ibid., s.99’den TBMMZC, Devre 2, C:18, s:236. 39 loc.cit.’den BCA, Bakanlıklar arası Tayin Daire Başkanlığı (Üçlü Kararnameler) Tasnifi, Yer No:10.5.16. 21 adının milli mücadele sırasında yararlılığı görülen Saim Bey’in adına izafeten Saimbeyli olarak değiştirilmesine karar verilir.”40 Toplum, dilsel farklılık yönünden zengindi. Türk milletinin ve kültürünün bir parçası olabilmek için ise Türkçe konuşmak gerekiyordu. Bu nedenle 1927 yılındaki Türk Ocakları Kurultayı’nın en çok konuşulan konularından biri “Türkçeyi konuşulan bir dil” haline getirmekti. 1928 Kurultayı’nda, Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde Türkçe kullanımının yaygınlaştırılması üzerinde önemle duruldu. Hukuk Fakültesi Talebe Cemiyeti 13 Ocak 1928 tarihinde düzenlediği kongre ile “Vatandaş Türkçe Konuş” kampanyasını başlattı. Dahiliye Vekaleti’nden izin alınarak başlatılan kampanyada, başta Đstanbul olmak üzere tüm Türkiye’de umuma açık yerlerde vatandaşların Türkçe konuşması sağlanacak; bu amaçla duvarlara afişler asılacak ve otomobillerle dolaşılarak Türkçe konuşulması ilan edilecekti. Böylece Lozan Barış Antlaşması’nın 39. maddesinin 4.ve 5. paragrafları41 ihlal edildi. Bu kampanyada asıl hedeflenen kitle Yahudilerdi. Çünkü Ermeniler ve Rumlar Đzmir’den ayrıldıktan sonra tek gayrimüslim cemaat olarak kalan Yahudiler, nüfusun %10’undan fazlasını oluşturmalarına rağmen ekonomik olarak daha fazla nüfus sahibiydiler. Ayrıca 1930 seçimlerinde Serbest Cumhuriyet Fırkası’na tam destek verdiler. Böylece kendilerine karşı bir husumet meydana geldi. 42 Osmanlı Đmparatorluğu zamanından bu yana burada yaşamalarına rağmen Türkçe konuşmak yerine Đspanyolca ve Fransızca konuşmaları eleştiriliyor ve diğer ülkelerde yaşayan Yahudilerin bulundukları ülkenin dilini konuştuklarını belirtilerek gerçekten vatandaş olmak isteyip istemedikleri sorgulanıyordu. Ancak bu kampanya diğer azınlıkları da etkiledi. Dönemin önde gelen gazetecilerinden biri olan Celal Nuri yazısında Beyoğlu semtini örnek göstererek bu semtte Rumca, Ermenice ve Yidişce dışında bir dil konuşulmadığını ifade etmekte ve azınlıkları Türk ulusuna intibak etme gayreti içinde olmamakla suçlamaktaydı.43 1930’larda uluslararası ortamın etkisiyle kuvvetlenen milliyetçilik akımıyla kampanya daha da hız kazandı. Haber Akşam Postası gazetesinin 20 Đkincikanun 1935 tarihli sayısında Va Nu’nun yazısı bu durumun bir örneğiydi: “Gözümüzün önünde ciyak ciyak, bangır bangır, Đspanyolca, Ermenice, Rumca, Fransızca konuşanlar, milliyetçilik terbiyesiyle yoğrulmuş gençlerin fena halde sinirlerine dokunduğu için, bunlar üzerinde “vatandaş Türkçe konuş” telkini yapılmıştır.(…) Pek çok kimseler züppeliğinden vazgeçtiği gibi, pek çok tatlı su frenklerinde de Türkçeyi -nihayet- öğrenmek hevesi uyanmıştır.” Kampanya sürecinde sık sık kavgalar yaşandı. Kendisine hakaret eden kişiye karşılık veren kişiler Türk Ceza Kanununun 159. maddesi gereğince “Türklüğü tahkir” suçundan mahkemeye verildi. Kampanya 1940’larda son buldu. Bir diğer Türkçeleştirme politikası ise 24 Aralık 1934 tarihli Soyadı Nizamnamesini44 idi. Bu nizamnameye göre alınacak soyadlar mutlaka Türk dilinden alınacak, yabancı ırk ya da devlet isimleri ve bir kabile ya da aşiretle olan 40 loc.cit.’den BCA, Bakanlıklar arası Tayin Daire Başkanlığı (Üçlü Kararnameler) Tasnifi, Yer No:13.21.7. 41 Bkz. Dipnot 26. 42 Çağaptay, op.cit., s.259’dan SD 867.00/2048. Bursky’den (Đzmir) ABD Dışişleri Bakanlığı’na (Washington), 1 Kasım 1930. Đzmir Haberleri-1930, No.2. 43 Đkdam, No:11221, 9 Teşrinievvel 1929’dan aktaran Okutan, op.cit., s.182-184. 44 21 Haziran 1934 tarihinde kabul edilen Soyadı Kanununa dayanmaktadır. 22 ilişkiyi anlatan “tan, of, ef, viç, iç, is, dis, pulos, aki, zade, mahmudu, veled, ve bin” gibi takılar kullanılmayacaktı. 45 Kanun, soyadların belirttiği farklılığın ortadan kalkmasını hedeflemekteydi. Yabancı ırklara mensubiyetin soyadlarıyla açıklanmasına izin verilmesi gerektiği görüşü üzerine, Đçişleri Bakanı Şükrü Kaya, milli bütünlüğün sağlanmasında asimilasyonun önemini vurgulayıp Türk unsurunun şümullü asimilasyon kapasitesine dikkat çekti.46 Bu politikaya örnek oluşturulacak bir uygulama Hatay’ın Türkiye’ye ilhakı ile gerçekleşti. Burada yaşayan Ermenilerden ilhaktan sonra kalmayı tercih edenlerin soyadları Türkçeleştirildi. “Ermenilerin soyadlarındaki ‘yan’ eki Nüfus Müdürlüklerince atılıvermiş. Sorgusuz, sualsizce.”47 Alfabe değişikliğinin, dil devriminin ve Türkçeleştirme politikalarının ideolojik açıdan Kemalist proje uyumu iki boyut içermektedir. Bunlardan ilki tarihtir. Yeni alfabe ile yetişen kuşaklar için Osmanlı geçmişi erişilebilir olmaktan çıktı. Ayrıca kelime dağarcığı ve yazı olarak Doğu’dan ve Đslam geçmişinden kopuşu simgelemesi ile Türk Tarih Tezi’ne uyum sağladı. Ulus devlet oluşturma da önemli bir işlevi olan tarihin unutulması/unutturulması amacına ulaşılmasında etkin bir araç oldu. Bir diğeri ise sosyal boyuttur. Türkçeleştirme politikası sayesinde oluşturulmaya çalışılan kimliğe alternatif ya da muhalif olabilecek diğer politik ya da sosyal kimliklerin kamusal alandan silinmesi sağlandı. 48 c) Eğitimin Türkleştirilmesi Yeni Cumhuriyet’in kurucuları, başta Atatürk ve Đsmet Đnönü olmak üzere, oluşturulmak istenen homojen ulus devletin inşasında önemli bir yere sahip olan eğitim politikalarının belirlenmesinde etkin rol oynadılar. Başvekil Đsmet Paşa, 5 Mayıs 1925 tarihinde Muallimler Birliği’nde yaptığı konuşmada Cumhuriyet’in güttüğü milli eğitim felsefesi açıklayarak azınlık okullarını bekleyen akıbeti açıkça ortaya koymaktaydı: “Milli terbiye istiyoruz; bu ne demektir? Bunu zıddile daha vazıh anlarız. Milli terbiyenin zıddı nedir derlerse söyleyebiliriz, bu belki dini terbiye yahut beynelmilel terbiyedir. Sizin vereceğiniz terbiye dini değil milli, beynelmilel değil millidir.(…) Bu yekpare milliyet içinde yabancı harslar hep erimelidir. Bu milliyet kütlesi içinde ayrı medeniyetler olamaz. Dünya üzerinde her millet mutlaka bir medeniyet temsil eder. Kendilerini Türk milletinin medeniyetinden başka camialara bağlı görenlere açıkça teklif ediyoruz: Türk milleti ile beraber olsunlar. Fakat halita değil, ‘konfedere’ olmuş medeniyetler halinde değil, bir tek medeniyet halinde. Bu vatan işte tek olan bu milletin ve bu milliyetindir. Bunu yalnız söz olsun diye söylemiyoruz, süs olsun diye bu fikirde 45 http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/5057.html (16 mart 2008) Ahmet Yıldız, “Ne Mutlu Türküm Diyebilene” Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938), 3.Baskı, Đstanbul,Đletişim Yayınları, 2007, s.237’den TBMM Zabıt Ceridesi, Devre IV, C.23,21 Haziran 1934, s.246. 47 Agos, 6 Haziran 2008. 48 M. Berk Balçık, “Milliyetçilik ve Dil Politikaları”, Bora ve Güntekilgil (ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, Cilt 4, s.785-786. 46 23 değiliz; bu siyaset vatanın bütün hayatıdır. Yaşayacaksak yekpare bir millet kütlesi olarak yaşayacağız. Đşte milli terbiye dediğimiz sistemin umumi hedefi.”49 Azınlık okulları hakkında takip edilen politikada Kurtuluş Savaşı sürecinde içinde ayrılıkçı hareketleri besleyen siyasi bir yuva haline gelmesi tecrübesi göz önüne alındı. Milli Mücadele dönemi Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey bir gazetecinin gayrimüslim okulları hakkında vekaletin ne düşündüğü sorusuna verdiği yanıt ileride izlenecek politika açısından yol göstericidir: “Gayr-i Müslim mektepler, memleketimizde, çok acı ve çok kanlı vakayı ile sabit olduğu üzere, siyasi propaganda merkezi hizmetini görmekte devam edemezler.(…) Gayr-i Müslim mekteplerini bu faaliyetlerinden men etmek için azami murakebe şeraatini tatbik edeceğiz.”50 Maarif Vekaleti 20 Mayıs 1923 tarihinde azınlık okullarındaki tüm derslerin Türk tebaalı öğretmenler tarafından verilmesini; Türkçe, tarih ve coğrafya derslerinin Türkçe öğretilmelerini ve bu derslerin de azınlıklara mensup öğretmenler yerine vekaletin atayacağı Türk öğretmenler tarafından verilmesini zorunlu kıldı. Bu öğretmenlerin maaşı diğer öğretmenlere göre daha yüksek olacak ve maaşlar azınlık okulları tarafından ödenecekti ki bu Lozan Barış Antlaşması’nın 41.maddesine 2.paragrafına51 aykırıydı. Bu maaşı ödeyemeyen bazı azınlık okulları kapanmak zorunda kaldı. 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile bütün okullar Maarif Vekaletine bağlandı ve hemen sonra yayınlanan genelgeyle azınlık ve yabancı okullarının Cumhuriyetin laiklik ilkesine uymalarını istedi. Bu okullarda görev yapan öğretmenlerin Patrikhanelerden ya da Hahambaşılıktan aldıkları belgeler geçersiz sayıldı. Maarif Vekaleti, bir sınav yapacağını ve sınavda başarısız olanların öğretmenlik yapamayacaklarını belirtti. Ayrıca yeterli öğretmen kadrosuna sahip olmayan azınlık okullarının kapatılarak öğrencilerinin maarif okullarına nakledileceğini bildirdi.52 Maarif Vekaleti 26 Eylül 1925 tarihinde azınlık ve yabancı okullarına yönelik bir genelge yayınladı. Buna göre haftada beş saat Türkçe, tarih ve coğrafya okutulması, Türkçe, tarih ve coğrafya öğretmenlerinin Türk olmaları ve vekalet tarafından seçilmeleri kararlaştırıldı.53 Temmuz 1927 tarihinde Vekalet tarafından yayınlanan talimatta azınlık ve yabancı okullarda görev yapan öğretmenlerin ana dillerinin Türkçe olması ve Dar-ül Muallim veya Dar-ül Fünun mezunu olmaları gerektiğini tebliğ ederek tüm öğretmenlerin Türkçe imtihanlarına girmelerini emretti ve başarısız olanların görevlerine son verildi. 49 Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), s.190’dan Muallimler Birliği Mecmuası, Sene 1, Sayı:4’den aktaran Hasan Ali Yücel, Milli Eğitimle Đlgili Söylev ve Demeçler, , Ankara, Kültür Bakanlığı,1993. 50 Ibid., s.186’dan Hakimiyeti Milliye, 10 Mart 1921’den aktaran Mehmet Kaplan (Haz.) et. al., Devrim Yazarlarının Kalemleriyle Milli Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal, Cilt I ve II, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992. 51 Bkz. Dipnot 26. 52 Ibid., s.188’den “The position of the Jewish Schools in Constantinople”, JTA Bülteni, 6 Haziran 1924, s.5. 53 loc.cit.,’den M. Hidayet Vahapoğlu, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları (Yönetim Açısından), Ankara, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, 1982, s.153. 24 Takip edilen bu politikalar sonucu öğretmenlerine ödeme yapamayan azınlık okulları kapandı ve yabancı dil öğrenimi yapılamadığından öğrenciler gelecekleri için yabancı dil eğimi veren diğer maarif okullarına kayıt oldular. Bu da okulların öğrenci sayısının azalmasına sebep oldu. Türkleştirme çabalarının yanı sıra ayrımcı uygulamalar da görüldü. Cumhuriyetin onuncu yılı nedeniyle yeni bir düzenleme yapılarak öğrenciler için özel okul kasketleri kullanımı zorunluluğu getirildi. Đlkokul öğrencileri “limon kabuğu” diye bilinen şapkaları, orta okul ve lise öğrencileri ise kasketleri kullanacaklardı. Ancak Türkler ile gayrimüslimlerin taktıkları kasketlerin şeritleri farklıydı. Türklerin şapkasında altın sarısı şeritler varken gayrimüslimlerinkinde gümüş renkli şeritler vardı ve şapkanın başta taşınması zorunluydu. Koltuk altına almak ya da çantaya koymak yasaktı. Böylece gayrimüslim öğrenciler tanınıyor ve çeşitli ayrımcı uygulamalara maruz kalıyordu.54 d) Đktisadi Alanın Türkleştirilmesi 1913-1914 boykotajı “milli iktisat”ın başlangıcı olarak kabul edilir.55 Artık hem dışarıya karşı hem de içerdeki gündemde ilk sırayı alan konulardan biri iktisadi bağımsızlıktı. I. Dünya Savaşı sırasında56, Milli Mücadele döneminde ve sonrasında kurulan yeni Cumhuriyet ile iktisadı Türkleştirme politikası sürdürüldü. Osmanlı Đmparatorluğu döneminde iktisadi hayat gayrimüslimlerin elindeydi. 1915 yılındaki sanayi istatistiğine bakıldığında sermayenin ve emeğin %15’i Türklerin elindeydi.57 1921 yılında Đstanbul’daki bazı Türk tüccarlar Milli Ticareti Teşvik ve Himaye Cemiyeti adlı bir teşkilat kurdular. Cemiyetin başkanı Ahmet Hamdi Başar, “liberal bir görüş ve serbest rekabet şartları içinde ticaretin millileştirilmesi, iktisadi hakimiyetin Türk milletinin eline geçmesine imkan olmadığı için başlangıç 54 Yervant Gobelyan, “Tanıklıklarım” Tarih ve Toplum”, Sayı: 202, Ekim 2000, s.38. Boykotajın sebebi, Osmanlı Rum vatandaşlarının Yunan hükümetine yaptıkları yardımdı. Boykotajı yürütenlere göre, Balkan Harbi’nde Osmanlı donanmasını Marmara denizine hapseden Yunanistan’ın ünlü Averof zırhlısı, Avedof adında bir Osmanlı Rum vatandaşı tarafından Yunan hükümetine hediye edildi. Boykotaj kampanyasına göre, Osmanlı topraklarında ticaret Rumların elindeydi. “Zavallı, şaşkın ve gafil Müslümanlar” kendi elleriyle Yunanistan’ın askeri malzemesini finanse ediyordu. Müslümanlara dağıtılan bildiride şu ifadelere yer veriliyordu: “Yunan gemilerinden, silahlarından birçoğunu biz aldık…kendi [sic] memleketimizin üzerine düşman bayraklarını, biz kendi ellerimizle dikmiş olduk!” Bunca acıya rağmen hala Osmanlı Müslümanı hala uyanmamıştı. Sırf Müslümanların yaşadığı mahallelerde dahi bakkal, manav, tuhafiye hatta fırın bile Müslümanların elinde değildi. Artık Müslümanların iktisadi uyanış zamanı yani “intibah-ı Đktisadi” gelmişti. Müslümanlar, Türkler ticareti ele geçirmeli; bankalar, şirketler, fabrikalar kurmalıydı.Boykot kısa sürede etkisini gösterdi. Eylem, Müslümanlara parasız dağıtılan risalelerle duyuruldu. Müslümanlara ait işyerlerinin adlarının yer aldığı listeler yayımlandı. Müslümanlara ticarete atılmaları doğrultusunda çağrıda bulunuldu ve Đstanbul’da kısa sürede 500’e yakın Müslüman işyeri açıldı. Zafer Toprak, Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950), Đstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ekim 1995, s.109-111. 56 1914 baharında kurulan Müslüman Tüccar Cemiyeti, Đslam ticaret erbabını aynı çatı altında topladı ve birçok gayrimüslim üyesi olan Dersaadet Ticaret Odasına Karşı güçlü bir muhalefet oluşturdu. Milli Türk Ticaret Birliği, Müslüman Tüccar Cemiyeti’nin devamıydı. Ibid., s.111. 57 Bali, op.cit., s.197’den Devlet Đstatislik Enstitüsü, 1973, s:33. 55 25 döneminde devlet gücüne dayanan bir müdahalenin zorunlu olduğuna” inanıyordu.58 1923 yılında aynı zamanda tüm üyeleri milletvekili olan “Milli Türk Ticaret Birliği” kuruldu. Hükümetin desteği ve Ticaret Birliği’nin yardımıyla, önce Türk iş adamlarının ülkenin finans ve bankacılık sektörlerinde sağlam yer edinmeleri amaçlandı ve gayrimüslimlere, özellikle Đstanbul’dan ayrılan Rumlara ait, iş yerlerinin satın alınmasında önemli bir rol oynadı. Hatta bazı durumlarda Rumlar, göç etmelerini sağlamak için gerçekleştirilen eylemlerle korkutuluyor ve böylece Ticaret Birliği, malları daha ucuza satın alıyordu.59 Bu müdahaleler sonucu Kasım 1922 ile Mart 1923 arasında, Đstanbul’un ekonomisinde önemli bir yeri olan 110 Rum ve 21 Ermeni firma ile yüzlerce küçük işletme kapandı. 60 17 Mart 1923 tarihinde Đzmir Đktisat Kongresi toplandı. Kongreye azınlık mensuplarından kimse davet edilmedi. Kongrede egemenliğin ancak iktisadi hayatta da egemen olmakla sağlanabileceği dile getirildi. Türkiye Cumhuriyeti kanunlarına uyduğu sürece Batı sermayesinin faaliyet göstermesinde bir sorun olmadığı belirtildi. Đlk milli banka olan Türkiye Đş Bankası, 26 Ağustos 1924 tarihinde Celal Bayar tarafından kuruldu. Bayar yıllar sonra, bu bankanın azınlıkların ticaretteki hakimiyetini kırmak için kurulduğunu söyledi.61 Ancak ilk yıllarda düşünülenin aksine Rumlardan ve Ermenilerden kalan boşluk Yahudiler tarafından dolduruldu ve bu da toplumda Yahudilere karşı bir tepki oluşmasına sebep oldu. Türkleştirme politikaları yalnızca ticaretle sınırlı tutulmadı.1923 yılında hükümet yabancı firmalarda çalışanlarının %50’sinin Müslüman Türk olmasını kararlaştırdı. Aksi taktirde kapatılacak olan firmalar gayrimüslim çalışanlarını işten çıkararak yerine Müslüman çalışan istihdam ettiler. “Sadece Đstanbul’da 1926 yılına kadar işten çıkartılan Rum sayısı 5000’di.”62 1929 yılında Đstanbul Ticaret Müdürlüğü yabancı şirketlere gönderdiği tamimlerle çalışanlarının menşelerini soruyordu.63 Diğer önemli karar ise 10 Nisan 1926 yılında kabul edilen kanunla bütün şirketlerin Türkiye dahilindeki her türlü işlemlerinde, akit, haberleşme, hesap ve defterlerin tutulmasında Türkçe kullanma zorunluluğunun getirilmesiydi.Yabancı sermayeli şirketler ise Türk uyruğundan olan kimselerle ilişkiye girdikleri taktirde ve resmi defterlerinde Türkçe kullanma zorundaydılar. Böylece Türk çalışan sayısının arttırılması da sağlanmaktaydı. Vakit gazetesi bu yasanın amacını şöyle açıklamaktaydı: “Türkçe ticaret aleminde kullanılmakta olan diğer dillere üstünlük sağladığı zaman Türk ırkının iktisadi alandaki konumunun da güçlenmesi sağlanmış olacaktır.”64 58 Ibid., s.201’den Ahmet Hamdi Başar, “Zaferden Sonra Đstanbul’da Başlayan Đktisadi Savaş”, Barış Dünyası, Sayı:54, Kasım 1966, s.694-702. 59 Dilek Güven, Cumhuriyet Dönemi Azınlık Politikaları ve Stratejileri Bağlamında 6-7 Eylül Olayları, 2.Baskı, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2006, s.109’den PRO FO 371/9113/E280, Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 11.12.1922. 60 loc. cit.’den PRO FO 371/9114/E3460, Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 28.03.1923. 61 “ Jak Kahmi Đle 25 Aralık 1997 Tarihinde Yapılan Görüşme’ Bali, op.cit., s.204. 62 Dilek Güven, op.cit., s.110’den PRO FO 371/1381/E2514,Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 21.05.1929. 63 Okutan, op.cit., s.215’den Đkdam, 4 Mart 1929. 64 Bali,op.cit.,s.208’den AMA review of the Turkish press for the period of january 17-23, 1926, 25 Ocak 1926 tarih ve 867.91111/125 sayılı belge, s.7. 26 Türk burjuva sınıfını rekabette güçlü hale getirmek için “yerli malı kullanma” kampanyaları başladı. Đlk sinyali 9 Aralık 1925 tarihinde çıkan tüm müesseselerin ve şirketlerin memurlarına yerli kumaştan mamul elbise giydirmeleri yönündeki kanunla verildi. Kampanyanın düzenlendiği bir haftada “Türkiye Türklerindir”, “Türkiye’de ekmek ilk önce Türk içindir”, “Türkiye’de Türk malı, Türk metaı geçer”, “Türkiye’de Türk parası en üstün gelir” gibi sloganlar kullanıldı.65 TBMM’de 24 Ocak 1927 tarihinde Eczane ve Eczacılar Hakkında Kanun kabul edildi. Kanunun 19. maddesi gereği nüfusları on binin üstünde olan yerlerde eczane sayısı, on bin kişiye bir eczaneye indirildi. Ayrıca 1. maddede yer alan eczane açmanın şartları arasında “Tıp Fakültesi Eczane Mektebinden diplomalı olmak ve Türk olmak” hükmü vardı. Kapanan eczanelerin büyük çoğunluğu gayrimüslimlere aitti. Sahiplerinin adları incelendiğinde kapatılması düşünülen yüz eczaneden seksen yedisi gayrimüslimlere aitti.66 “Adalet Vekaleti ve Sıhhat Vekaleti’ne başvurarak yeni açılan eczaneler kapatılmazken elli yıllık geçmişi olan eczanelerin kapatıldığı belirtilerek yapılan haksızlığın düzeltilmesini istediler.”67 Türkleştirme uygulamalarına 4 Haziran 1932 tarihli 2007 sayılı “Türkiye’de Türk Vatandaşlarına Tahsis edilen Sanat ve Hizmetler Hakkında Kanun”la devam edildi. Bu kanunla yabancılara yasaklanmış sadece Türklerin yapabilecekleri meslekler şunlardır: ayakkabı satıcılığı, çalgıcılık, fotoğrafçılık, berberlik, mürettiplik, simsarlık, elbise, kasket ve kundura imalciliği, borsalarda mübayaacılık, devlet inhisarına tabi maddelerin satıcılığı, seyyahlara tercümanlık ve rehberlik, inşaat, demir ve ahşap sanayi işçilikleri, umumi nakliye vesayeti ile su ve tenvir ve teshin ve muhabere işlerinde daimi ve muvakkat işçilik, karada tahmil ve tahliye işleri, şöförlük ve muavinliği, alelumum amelelik, her türlü müesseselerde ticarethane, apartman, han, otel ve şirketlerde bekçilik, kapıcılık, odabaşılık, otel, han, hamam, kahvehane, gazino, dansing ve barlarda kadın ve erkek hizmetçilik (garson ve servant), bar oyunculuğu ve şarkıcılığı, baytarlık ve kimyagerlik.68 Bu kanun 30 Ocak 1923 tarihli Mübadele Anlaşmasıyla kendilerine oturma ve çalışma hakkı verilen Đstanbul’da yaşayan Yunan vatandaşı Rumları ve Beyaz Rusları hedef almaktaydı. Kanunun verdiği süre sonra erdiği 1934 yılında yaklaşık 9.000 Yunan vatandaşı Đstanbullu Rum Yunanistan’a göç etti.69 “O günlerde sayıları yaklaşık 2000 civarında olan Beyaz Ruslar ise ABD Elçisinin, Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’a bu konuda özel ricası ve Cenevre ‘deki Milletler Cemiyeti’ni devreye sokması sonucunda işsiz kalmaktan kurtulurlar.”70 Bütün bu Türkleştirme politikalarının bir sonucu olarak ihtida olayları arttı. Đzmir’de birçok Yahudi genç kız ihtida etti. Bu durum, Đzmir Yahudi cemaati içinde tedirginliğe yol açtı. Đhtida başvurularının yedi yüz gibi bir sayıya ulaşmasıyla ihtida 65 Ibid., s.224’den Milliyet, 17 Kasım 1929. Ibid., s.218’den La République, 9 Mayıs 1928. 67 Ibid., s.219’dan La République, 13 Temmuz 1928. 68 Aktar, Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, s.120’den Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 13, s:519-520. 69 Ibid., s.126. 70 loc.cit.’den ABD Elçiliği Maslahatgüzar Howland Shaw’dan ABD Dışişleri Bakanı’na 867. 504/19, 18 Eylül 1934. 66 27 edecekler için bir talimatname hazırlanarak ilgili makamlara gönderildi. Bu talimatnameden sonra ihtida eden dört yüz kişi arasında Ermeniler çoğunluktaydı ancak Rumlara ve drahoma talep etmeyen koca arayan Yahudi genç kızlara da rastlanmaktaydı. Meslekler açısından incelendiğinde ise en çok eczacıların ihtida ettiği görüldü.71 Dönemin Türkleştirme anlayışı Cumhuriyet Halk Partisi’ne (CHP) sunulan bir raporda görülebilir. 1944 yılında yazıldığı tahmin edilen Azınlık Raporu, CHP’nin IX.Büro’suna sunuldu. Raporun CHP’nin hedefleri olarak belirtilen bölümünde, Türk milliyetçiliğinden ne anlaşılması gerektiği ve Türk milliyetçiliğinin araçları anlatılmaktadır: “Tek dil konuşan; kültür ve ülkü birliği ile birbirine bağlı bulunan yurttaşlardan mürekkep siyasi ve içtimai bir bütün meydana getirmek, yani vatan içinde anadili tek, ülküsü tek birlik bir millet yaratmaktır.”72 Bunun için parti yöneticilerinin, aydınlarının, yayın organlarının ve yan kuruluşların (Halkevleri) bu doğrultuda ortak bir tutum takınması ve milliyetçilerin tek cephede toplanması gerektiğine işaret etmektedir. Raporda Ermeniler ile ilgili görüş ise şöyledir: “Anadolu’da yavaş yavaş çöreklenerek küçük cemaatler haline gelmektedir. Politik herhangi bir tesirle nüfuslarını arttırmaya çalışıyorlar. Ermeniler ilk önce Anadolu’dan “temizlenerek” Đstanbul’a nakledilmelidir. “Bu suretle hem çoğalmalarının önüne geçilmiş, hem de yarın bu mesele halledilirken, topluca hal imkanı hazırlanmış olur.” Ermeniler asimile edilemeyecek bir gruptur. Dolayısıyla nüfus mübadelesine tabi tutulmaları ya da başka ülkelere göçlerinin kolaylaştırılarak sayılarının azaltılması sağlanmalıdır.73 2. Ermenilerin Zorunlu Göçü (1929-1934) 1930 yılında Ermeni Patriği tarafından verilen rakamlara göre Türkiye’de 10.000’i Anadolu’da, 60.000’i de Đstanbul’da olmak üzere 70.000 Ermeni yaşamaktaydı.74 Anadolu’nun Türkleştirilme çabaları bu dönemde de devam etti. Ancak yabancı ülkelerin dikkatini çekmemek için doğrudan ve dikkat çekici eylemlerden kaçınılmaktaydı. Amerikan Konsolosluğu’nun ve Anadolu’daki Ermenilerle yakın ilişki içinde olan Đstanbul’daki resmi Ermeni temsilcilerinin yaptıkları araştırmalarda Ermenilerin göçünü içeren resmi bir talimata rastlanmadı.75 71 Bali,op.cit., s.219-220. Rıdvan Akar, “Bir Bürokratın Kehaneti Ya Da “Bir Resmi Metin”den Planlı Türkleştirme Dönemi”, Birikim, Sayı:110, Haziran 1998, s.70’den Faik Bulut, Kürt Sorununa Çözüm Arayışları, Đstanbul, Ozan Yayıncılık, 1998, s.174. 73 Rıdvan Akar, Aşkale Yolcuları Varlık Vergisi ve Çalışma Kampları, Đstanbul, Mephisto Yayınları, Mart 2006, s.191’den Bulut, Kürt Sorununa Çözüm Arayışları, s.178. 74 Bu sayı Ankara Amerikan Başkonsolosluğuna Ermeni Patriği tarafından verilmiştir. Amerikan misyonerlerine göre ise yirmi bini Anadolu’da olmak üzere Türkiye’de seksen bin Ermeni yaşamaktaydı. Güven, op.cit., s.130’dan NARA 867.404/208, Nr.946, ABD Başkonsolosluğu, Đstanbul’dan ABD Dışişleri Departmanına, 24.02.1930. 75 loc. cit. 72 28 ABD Başkonsolosluğunun raporuna göre, Ermeni göçünün kendi kendine gerçekleşmesini sağlamak için ilk önce polis, Ermenilerin yaşadığı şehirlerdeki ve köylerdeki Müslüman halkı kışkırtmaya çalıştı. Ancak çabalar boşa çıktı. Daha sonra Rumeli’den muhacir olarak gelen Türklere buradaki Ermenilerin mallarını alabilecekleri ima edilerek onları Ermenilere karşı kışkırtmaya çalışıldıysa da bu da istenen sonuca ulaşmadı. Hatta ters etki yaparak aralarında dostlukların oluşmasına sebep oldu.76 Amerikan Büyükelçiliği’ne göre, bunun sebebi, yerli Türk halkıyla Ermenilerin arasındaki ilişkinin oldukça iyi olmasıydı. Ermenilerle Türklerin yaşama biçimleri birbirlerine çok benzemekteydi. Nerdeyse tüm Ermeniler Türkçe bilmekteydi ve Türklerle Ermeniler arasındaki kız alıp verme olayları da dikkat çekici biçimde yüksekti.77 Çabalar sonuç vermeyince zorlama yöntemlerine başvuruldu. Sarkis Keşişyan, yaşadıklarını şöyle ifade ediyor: “Ben 1908 yılında Yozgat’ın Boğazlıyan ilçesinin Ürneç Köyünde doğdum. Ermeni kesimlerin en yoğun olduğu Yozgat bölgesinde 1930 senelerinde tekrar Ermenilere karşı zorbalıklar başladı; saldırı, dövme, ev basma vs. gibi olaylar çoğaldı. Bu nedenden Ermeniler köylerini bırakıp Kayseri’ye kaçtılar ve Kayseri dört yüz-beş yüz Ermeni haneli bir şehir oldu. Ben de hükümetin elimle yaptığım, aylarca emek çektiğim evi muhacirlere vermesi nedeniyle ailemle 1940 senesinde Kayseri’ye taşındım.”78 Anadolu’da -özellikle Diyarbakır ve Harput’taki- Ermenilere, Türkiye’yi terk etmelerinin “kendi çıkarlarına” uygun olacağı söyleniyordu.Geride kalan mallarının uygun şekilde satılacağı ve ülkeden sorunsuz şekilde ayrılacakları güvencesini veriyorlardı. Sivas’ta ise 1928-1929 yıllarında Ermenilerin il dışına çıkışları yasaklandı.Aynı zamanda ellerinden iş olanakları da alınınca ekonomik sıkıntılar yüzünden kendileri ülkeden ayrılmak için izin istediler. Fransız Konsolosluğunda görevli Pere Ludovic, 1929 yılı ortalarında Sivas’taki varlıklı Ermeni ailelerinin nerdeyse tamamının ilden ayrıldığını, geriye kalanlarınsa varlıkların ekonomik açıdan şehrin sakinleri için oldukça sınırlı olduğunu belirtmekteydi. Kırsal kesimde yaşayan Ermeni çiftçiler de ya büyük şehre ya da ülkenin orta ve doğu bölgelerine yerleşmeye zorlandılar. Büyük şehre yerleşen Ermeniler geçimlerini sağlayamadıkları için Suriye’ye göç ettiler.79 Tunceli’ye bağlı Çemişgezek ilçesinde yaşananlar ise şöyleydi: “1929 sonu ya da 1930 başlarında Çemişgezek polis müdürü Sarkis’i çağırır. (…) Polis müdürü şöyle der: “Sarkis Ağa, Mustafa Kemal Paşa’dan emir gelmiş ki, Fırat ve Murat nehirleri kıyısında ve başka köyler içinde hiçbir Ermeni kalmasın. Hepsinin Çemişgezek içine toplanması gerekiyor. Bütün köylerin Ermenilerini toplaman için sana üç gün mühlet! ”. (…) Sarkis’in beti benzi solar. Polis müdürü bunu farkederek ekler: “Korkmayın, şeref sözü veriyorum ki hiçbir tehlike yok, yalnız toplamaya bak”. (…) 76 Aktar, op.cit., s.93’den Records of the Department of State Relating to the International Affairs of Turkey, 1930-1944. Amerikan Elçisi Robert skinner’den ABD Dışişleri Bakanı’na, 867.4016 Armenians/11. 77 Güven, op.cit., s.132’den NARA 867.404/208, Nr.946, ABD Başkonsolosluğu, Đstanbul’dan ABD Dışişleri Departmanına, 24.02.1930. 78 Agos, 5 Mayıs 2000. 79 Güven, op.cit., s.131. 29 Bütün köylere haber gönderip 100 kadar Ermenilerin [sic] Çemişgezek’e toplanmasını sağlar. Polis müdürü ise artık kimsenin köye dönüş yapmamasını, isteyenin şehir içinde yaşamasını, istemeyenin nereye istiyorsa oraya göç etmesini söyler. (…) Toprağından, evinden mahrum edilen köylü, geçerli bir mesleğe de sahip değilse, Çemişgezek gibi yarı yıkık bir şehirde neyle geçinebilirdi? Yapılan uyarıyı alarak Sarkis yetişkinleri toplar. Kafa kafaya danıştıktan sonra göçme yönünde karar verirler. Olan olmayana yardım ederek önce Đstanbul’a, oradan da Ermenistan’a veya isteyen Halep’e gitmek üzere. . . Öyle de yaparlar. Sarkis kendi küçük oğlu Minas’ı (Garo) birkaç aileyle birlikte 1930 güzünde Halep’e gönderir. Kendi ise ailesi, başka aileler ve bazı yetim gençlerle beraber Đstanbul’a gider. Niyetleri oradan Sovyet Ermenistanı’na göçmektir, fakat o yıllarda ve daha sonra buna müsaade edilmediği için zorunlu olarak Đstanbul’da kalırlar.”80 Göçe zorlanan insanların eşyalarını satmalarına izin veriliyordu. Ancak en kısa zamanda yola çıkmak zorunda olduklarından mallarını değerinden çok düşük bir fiyata satmaya mecbur kalıyorlardı. Değerleri birkaç yüz lira olan sığırların tanesini beş liraya satmak zorunda kaldılar. Köylerde bulunan Ermeniler Đstanbul’a gitmek için yürüyerek demiryolu hatlarına ulaşmak zorundaydılar.81 1929-1930 yılları arasındaki on sekiz ay içinde 6373 Ermeni, Anadolu’dan Suriye’ye göç etti.82 1934 yılı başından itibaren Đstanbul’a yaklaşık 600 Ermeni sürüldü. Gelen Ermeniler, Ermeni Patrikhanesi ve onun yan kuruluşları olan kilise ve hayır kurumları vasıtasıyla Ortaköy ve Yeniköy civarındaki terk edilmiş evlere yerleştirildi. Bu göç, sessiz sedasız gerçekleştirildi. Böylece Türkiye için dış ülkeler nezdinde bir skandala dönüşmedi. Ancak Amerikan arşivinden bulunan bir belgede, 15 Nisan 1934 tarihinde ABD’nin Massachusetts eyaletinin Roxbury şehrinde kilisede toplanan Ermenilerin bir bildiri yayınlayarak bu olayları protesto ettikleri ve Milletler Cemiyeti gibi kuruluşları göreve çağırdıkları yer almaktadır.83 3.Yirmi Kur’a Đhtiyatlar Kasım 1939 tarihinde daha önce alınan bir karar, hükümet kararıyla tekrar yürürlüğe girdi. Buna göre, Türk Silahlı Kuvvetleri’nde hizmet gören veya görecek olan genelde azınlıkların ve özelde Türkiye Yahudilerinin silahlı eğitim görmemeleri; Türk subaylarının emrinde emir eri veya hizmetli olarak hizmet görmeleri 80 Hovsep Hayreni (der., çev., yorumcu), “Ermeni Kırımları ve Dersim”, Yayınlanmamış Eser, s. 85-86. Bu kaynak henüz yayınlanmamış olan “Ermeni Kaynaklarında Dersim” adlı kitap çalışmasının içinde yer almaktadır. Kitabın yayınlanması daha zaman alacağı için tamamlanmış olan bu bölüm, internet üzerinden kullanıma sunulmuştur. www.koxuz.org/kitap/ersoykir.pdf 81 Aktar, op.cit., s.93’den Records of the Departmen of State Relating to the International Affairs of Turkey, 1930-1944. Amerikan Elçisi Robert Skinner’den ABD Dışişleri Bakanı’na, 867.4016 Armenians/11. 82 Bu sayı Ermeni Patriği tarafından verilmiştir. Güven, op.cit., s.130’dan NARA 867.404/208, Nr.946, ABD Başkonsolosluğu, Đstanbul’dan ABD Dışişleri Departmanına, 24.02.1930. 83 Aktar, op.cit., s.89. 30 kararlaştırıldı. On sekiz aylık askerlik hizmetini, bedel ödeyerek altı aya indirebileceklerdi.84 1940 yılı sonunda Mihver güçlerinin Balkanlarda ilerlemesi Türkiye’yi endişeye sevk etti. 20 Kasım 1940 tarihinde CHP grup toplantısında Türkiye’nin savaşa girmesi ve Đstanbul’un işgali halinde Đstanbul halkıyla ilgili sivil düzenlemeler tartışılırken söz alan Đstanbul milletvekili Kazım Karabekir şunları söyledi: “Đstanbul’un ahşap mahallelerini düşünüyoruz, Đstanbul’un yarın sukutunu da düşünerek tedbir almalıyız. Oradaki Ermeni, Rum ve Yahudiler ne yapacaklardır? Binaenaleyh Đstanbul’da Türk unsurunu hakim vaziyete koymalıyız. (…) Tehlikenin Đstanbul’a geldiği ve Yahudilerin Marmara sahillerine kaçıştığını düşünün! Ondan sonra Ermeniler gelir; bunların bugün, ihtimal ki Mihver elinde çok fenalık yapmak istidadında olan teşkilatları olabilir. (…) Onun için bu meseleyi hükümetimiz esaslı olarak cihet-i askeriye ile birlikte düşünmeli. Yalnız Đstanbul’un bombardımanı veya neyfinin şuna buna tesiri değil, büyük harbin Boğazlara intikalini hesaplayarak ordumuzun gerilerinde bulunacak olan her tehlikeli unsuru, Anadolu’nun münasip yerlerine atmalıdır. Ondan sonra o anasırdan boş kalacak kargir binalara, Beyoğlu taraflarına, Türk unsuru oturmalıdır.” Müzakereler sırasında Muğla milletvekili emekli Orgeneral Đzzettin Çalışlar’ın Almanların Bulgaristan’a gelmesi ve Türkiye’ye girmesi ihtimalinin zayıf olduğunu söylemesi üzerine tekrar söz alan Karabekir: “Almanların gelmek ihtimali yoktur, gelseler de deniz kıyısına kadar gelirler gibi ifadeler sakattır. Bununla beraber Đstanbul öbür sahildedir. Đstanbul’un tahliyesi halinde, askerin bir manevrası sırasında, Yahudinin, Ermeninin şunun bunun bir takım facialar doğurması muhtemel değil midir?”85 Almanya, 2 Mart 1941 tarihinde Bulgaristan’a girdi ve 6 Nisan 1941 tarihinde Yunanistan ve Yugoslavya’ya savaş ilan etti. Nisan ayının sonuna gelindiğinde Almanya, Türkiye sınırına ulaşmıştı. Ancak Hitler’in Đnönü’ye verdiği teminat nedeniyle ilerleme Türkiye sınırında durduruldu. Türkiye ise savaş hazırlıkları yapmaya başladı. Gayrimüslimlerin askere alınmasına dair 22 Nisan 1941 tarihli ilk kararnameye göre Genelkurmay Başkanlığı’nın lüzum gördüğü bölgelerdeki yolları süratle tamir etmek için, Nafıa Vekaletine bağlı olarak, 1312-1329 (1902-1914) doğumlu Đstanbullu gayrimüslimler silah altına alınacaktı.86 Bu kararın ilgili merciler dışında hiç kimse tarafından bilinmemesine özen gösterildi. Sıkıyönetim altında olan Türkiye’de uygulama mayıs ayında sokaklarda nüfus cüzdanlarının kontrol edilmesi ve gayrimüslim oldukları tespit edilenlerin hemen o anda askere alınmasıyla gerçekleştirildi. Askere alınan kişilere durumlarını ailelerine haber vermek için izin verilmedi. Yervant Gobelyan bu durumu şöyle anlatıyor: “Mayıs ayında, birden “kordon” kuruldu, görevliler kentin özellikle gayri Müslimlerinin ikamet ettiği sokakların başında bekliyor ve işe gitmekte olan erkekleri çeviriyorlardı. Birçok 84 Rıfat N. Bali, ““Yirmi Kur’a Đhtiyatlar” Olayı”, Tarih ve Toplum, Sayı:179, Kasım 1998, s.4-5. Kazım Karabekir, Ankara’da Savaş Rüzgarları II. Dünya Savaşı CHP Grup Tartışmaları, Faruk Özerengin (haz.), Emre Yayınları, 1994, s.247-249, 256. 86 Rıfat N. Bali, Devlet’in Yahudileri ve “Öteki” Yahudi, 4.Baskı, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2007, s.301’den T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Bakanlar Kurulu Kararnameleri (19231945) Kataloğu, (Müdafai Milliye Vekaleti Cildi) Belge no: 030.18.01.94.73.17. 85 31 ailenin erkeği akşama eve dönmüyordu ve bir bekçi ya askere alınanın haberini getiriyor ya da alınmamışsa götürmeye geliyordu. Eniştemin çağrısı da öyle oldu ve Pazar günü düğünü yapılacakken, imza karşılığı pazartesi teslim olmak koşulu ile “idare edildi”. Oysa bu eniştemin üçüncü kez askere alınışıydı. “Kordon” her yerde çalışıyordu ve Sirkeci Demirkapı’daki sevkiyat yeri dolup dolup boşalıyordu.”87 Gobelyan, bu insanların “kordon” kurularak askere alındıkları için halk arasında “kordon malı” diye adlandırıldıklarını belirtmektedir. “Kordon malı” askerler arasında bazı sakatlar ve çeşitli özürlüler de vardı. “Bunlar arasında yaşlı bir Teohari de vardı ki (Nikola oğlu Teohari) kör olduğu için kendisine başka bir Rum asker yardımcı olarak verilmişti.”88 Askere alınmada o kadar ileri gidilmişti ki akıl hastanesindeki gayrimüslimler de askere alındı. “Akhisar’daki bu “çalışmamız”a katılan en renkli kişiler kuşkusuz “kordon” döneminde akıl hastanesinden alınıp getirilenlerdi. Ermeni ve Rumlardan oluşan bu manganın onbaşısı da bir deliydi. Aslan Yorgo olarak biliniyor ve sabah akşam çalışmaya gidip gelirken kendi marşlarını söyletiyordu mangasına büyük bir ciddiyet içinde. Aslan Yorgo yönetimindeki “Delilerin Marşı” bugün bile aklımdadır: “Đstanbul’a gidiyoruz/ Bakırköye, Mahzar Osman/ Mahzar Osman bizim babamızdır/ Amcamızdır Fahrettin Kerim, Hey Fahrettin Kerim!”89 Silah altına çağrılan ihtiyatlar 25 ile 45 yaş arasında olmasına rağmen halk arasında yaygın olan yeni doğan çocukların nüfus idarelerine geç bildirme alışkanlığı yüzünden gerçekte 20 ile 60 yaş arası gayrimüslimler askere alındı.90 Ermenilerin “Kısan Tasagark” diye andıkları yirmi kur’a olayında Ermeniler ve Ermeni dönmesi olanlar Nafıa taburlarına gönderilirken Rumlar ve Yahudiler askerlik hizmet taburlarında hamal veya idari kademelerde görevli olarak çalıştılar. Yaygın kanıya göre bunun sebebi yüzyılın başında meydana gelen olaylar nedeniyle Ermenilere güvenilmemesiydi. Đstanbul’da toplanan askerler gruplar halinde Anadolu’ya sevk edilmeye başlandı. Nereye gideceklerini ve neler yaşayacaklarını bilemedikleri için hem korku hem de endişe içindeydiler. Agop Ayvaz, sevkiyatı şöyle anlatıyor: “Đki vapur dolusu genç ve yaşlı insan, tarihi Tuzla’ya vardık. Büyük bir meydanda sayım yapılacak. Tanrı bile halimize acıdı galiba, sağanak bir yağmur başlattı. Birkaç onbaşından başka ortalıkta kimse yok. Đliklerimize kadar ıslanmış bekliyoruz yağmur altında. Başımızdakiler de şaşırmışlar. Binlerce insanı sığındıracak yer bulmak imkansız. Nihayet çare bulundu. Boşaltılmış ahırlara doldurulduk. Yatacak yer değil de, ayakta dahi duracak yer bulmak imkansız. Cıvıl cıvıl sular üstümüzde, sabahı ettik. Nihayet karar verildi. Koca koca hayvan vagonlarına bindirilerek yola çıkarıldık. Zaman zaman durularak öğle karavanımız veriliyor. Nereye götürülüyoruz, kimse bilmiyor. Bir akşam üstü, bir köye varıyoruz. Başımızda genç bir subay, etrafımızda, süngülü erler. Buradan Yozgat’a götürüleceğiz.(…) Ve binlerce insan gece karanlığında, etrafımızda, ellerinde fenerlerle askerler, süngülü erlerle, yola 87 Gobelyan, op.cit., s.39-40. Ibid., s.40. 89 Ibid., s:42. 90 Bali, Tarih ve Toplum, s.11’den el Tempo, 17 Ekim 1956. 88 32 çıkıyoruz. Yürü babam yürü yol bitmiyor.(…) Ve, çöküyoruz bitkin vaziyette. Burası Yerköy.”91 Dağıtım, Türkiye’nin dört bir yanına gerçekleşti. Ermeniler özellikle yol yapımı için Manisa, Akhisar, Sındırgı, daha sonra da Göynük, Adapazarı gibi yerlere sevk ediliyordu.92 Sevk edilen yerlerde yaşanan farklı olaylar içinde en ilginci olan yirmi kur’a askerlerinin Yozgat’ta yaşadıkları karşılama törenini Agop Ayvaz şöyle anlatıyor: “Mahşeri bir kalabalık, köyün meydanında, bizleri karşılamaya gelmiş. Hoşgeldiniz yerine bizi taşlamaya başlıyorlar. Allah’tan sırtımızda askeri elbise var.”93 “Rahmetli Mareşal Fevzi Çakmak bilerek mi bize askeri elbise giydirdi? Bizleri Düşman askeri mi zannetti Yozgatlılar? Herhalde. Mamafih, binlerce kişiyi teslim alan ora subayları, atik davranıp alelacele hepimizi Yozgat dağına çıkardılar. Alelacele çadırlar kuruldu, tüm askerler yerleştirildi.”94 Sadece gayrimüslimlerin hem de birdenbire askere alınması ve daha sonra kendilerinden haber alınamaması ailelerde büyük bir üzüntüye ve meraka sebep oldu. Ancak Mareşal Fevzi Çakmak’ın ihtiyatları koruması altına aldığı söylentisinin yayılması aileleri biraz da olsa teskin etti. Đhtiyatlar da ailelerinden haber alamadılar. Agop Ayvaz o günleri şöyle anlatıyor: “Evlerden haber filan da aldığımız yok, ne de onlar, bizden bir haber alabiliyorlar.”95 18 Mart 1942’de ise ikinci bir kararname yayınlandı. Bu kararnameyle “Nafıa Vekaleti yol takımları kadrosunu arttırmak ve bu suretle randımanı yükseltmek maksadile şimdiye kadar ihtiyat olarak hizmete alınmamış bulunan her doğumdan gayrimüslim”96 askere alınmaktaydı. Diğer kararnameden farklı olarak bu kararname, tüm Türkiye’deki gayrimüslim ihtiyatları kapsamaktaydı. Anadolu’da da askere alınma başladı. “O günlerde bir sabah bomba gibi bir haber ulaştı Tokat’a ve bütün Ermenileri oldukları yere mıhladı. Evlerin ışıkları söndü adeta. Yirmi beş yaşından kırk beş yaşına kadar ne kadar gayrimüslim erkek varsa askere alınacaktı. Amma öyle asker elbisesiyle falan değildi bu askerlik, görev genellikle yol işlerinde çalışmaktı. Emir çıktı, iki gün sonra belediye meydanında toplanılacak. Kaçaklar çok ağır cezaya çarptırılacak. En önemlisi, hiçbir mazeret beyanında bulunulmayacak. Đki ayağı zor tutan, tek gözü görmeyen, iki kulağı sağır olanlar? Onlar da hiç itirazsız şubeye gidecekler.(…) Ağıtlar, hıçkırıklar, sel gibi gözyaşı, ahlar, vahlar. Đnsanlar “ya dönülür ya dönülmez” bir yolculuğa çıktıklarını düşünüyorlardı.(…) Nereye gidiyorlardı, niçin gidiyorlardı? Galiba bunun cevabını yalnız Allah biliyordu ki, gözleri nemli ihtiyarların, analarımızın hepsinin dudaklarından dualar akıyordu. Şefkat sadece gökten bekleniyordu o gün.”97 91 Agos, 8 Kasım 2002. Gobelyan, , op.cit., s.40. 93 Agos, 15 Kasım 2002. 94 Agos, 22 Kasım 2002. 95 Agos, 22 Kasım 2002. 96 Bali, Devlet’in Yahudileri ve “Öteki” Yahudi, s.305. 97 Agop Aslanyan, Adım Agop Memleketim Tokat, 3.Baskı, Đstanbul, Aras Yayıncılık, Şubat 2006, s.39-40. 92 33 Anılardan anlaşıldığına göre Ermenilerin askerlik süresi yaklaşık dört yıl (43 ay)98 sürdü. “Gerçekten de gidenler, bir süre sonra Almanların savaşı kaybetmekte olduğu ortaya çıkınca döndüler, hem de çok az fire ile.”99 Ancak bazılarını, döndükten sonra hoş olmayan sürprizler karşıladı. “1941’de “20 Kura Askerlik” uygulamasıyla Nor Şişli’nin100 yöneticileri ve bazı sporcuları da askere çağrılınca, bu olay kulübün sonunu hazırladı. Yöneticiler askerlik dönüşü ne kulüp binasını, ne de tek servetleri olan kupaları yerinde buldular.”101 Yirmi Kur’a Đhtiyatlar Olayının neden gerçekleştiğine dair birbirini tamamlayan üç tez mevcuttur: • • • Gayrimüslim vatandaşları bir süre ticaretten uzaklaştırıp onları ticari olarak zayıflatmak ve bu yöntem sayesinde Müslüman bir burjuvazinin doğmasını kolaylaştırmak. Gayrimüslim vatandaşlara güven duyulmadığından Türkiye’nin savaşa girmesi halinde onların muhtemel beşinci kol faaliyetlerini önlemek için onları kamplarda enterne etmek. Nazilerin, dönemin Hariciye Vekaleti’ne yönelttiği talepleri doğrultusunda azınlıkları kamplarda toplayıp enterne etmek.102 Bu olay diğer gayrimüslimler gibi Ermeni yurttaşların hafızalarında da derin izler bıraktı ve sözlü tarih olarak nesilden nesile aktarıldı. Ermeni asıllı gazeteci Raffi A. Hermonn, 1958 doğumlu olması nedeniyle ihtiyatlar olayını yaşamamasına rağmen bu olaya tepkisini şöyle dile getiriyor: “ “Kısan Tasagark” diye anılan “yirmi sınıf” vatani hizmet uygulamasında; sırf eziyet olsun diye on binlerce gayri müslim [sic] askere, aylar boyunca Türkiye’nin, bırakın savunmasına, ekonomisine, kalkınmasına en ufak bir yarar getirmeyecek tonlarca kayayı, güneş altında kırdırtmanın zavallılığını sorguluyor muyuz acaba?”103 1942 yılında yaşanan bir diğer olay ise memnu mıntıka olan Çatalca’da yaşayan Ermenilerin Çatalca’yı bir hafta içinde terk etmesinin istenmesiydi. Mari Tomasyan yaşananları şöyle anlatıyor: “Tren istasyonu kasabanın dışındaydı, her seferinde yolcuları ve postayı almak için bir araba giderdi, bu arabaya posta arabası denirdi, yolcular iner, mektupları da sahipleri gelir alırdı. Bir gün posta arabasından bir paşa indi. Paşa yukarı çıkarken bakıyor; Agop usta, Garbis usta… “Kimdir bunlar? diyor. “Bunlar buranın esnafı, zanaatkar, zararsız insanlardır, diye cevap veriyorlar. Paşa, “Bunların bu gece buradan gitmesi lazım,” diyor. O gece herkesin evine geldiler, “Kocanız, ağabeyiniz karakola” diye topladılar. Kimsenin de birbirinden haberi olmamıştı. Herkes, yalnız kendi kocasının, ağabeyinin alındığını sanıyordu. O gece topladılar ve ertesi gün hepsini Đstanbul’a gönderdiler. Ağabeyimi ve erkekleri 98 Agos, 8 Mart 2002. Arslanyan, op.cit., s.42. 100 20 Temmuz 1927’de kurulan Ermenilere ait jimnastik kulübü. 101 Agos, 17 Ağustos 2001. 102 Rıfat N. Bali, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Azınlıklar I “Yirmi Kur’a Đhtiyatlar” Olayı”, Tarih ve Toplum, Sayı:179, Kasım 1998, s.16. 103 Rıfat N. Bali, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Azınlıklar II “Balat Fırınları” Söylentisi” Tarih ve Toplum, Sayı:180, Aralık 1998, s.15. 99 34 götürdüklerinde erkeksiz kalan aileler “Ne olacak halimiz?” diye oraya buraya başvuruyorlar. Avukatlara danışıyorlar. Sonra bu erkeklere bir hafta izin veriliyor. Deniliyor ki, “Bir hafta izin size, satın savın gidin oradan…” Erkekler Çatalca’ya geliyor. Bizim 1942’de Đstanbul’a gelişimiz bu şekilde oldu.” 104 4.Varlık Vergisi Toplumsal hayatın her alanında uygulamaya konan Türkleştirme politikalarının bir parçası da Varlık Vergisi idi. II. Dünya Savaşı döneminde Türkiye ağır bir ekonomik bunalım geçiriyordu. Devlet kaynaklarının yarısı milli savunma harcamalarına ayrıldı. Alınan tüm önlemlere rağmen istifçilik, karaborsa, rüşvet önlenemedi ve fiyat artışları durdurulamadı. Savaş koşullarında gelişmekte olan ülkelerin ihtiyacı olan makine, sanayi ürünleri, petrol gibi ürünlerin arzının azalması nedeniyle bu ürünlere gereksinim duyan Türkiye, ithalatçıları ucuz dövizle sübvanse etmeye çalıştı. Bu da ithalatla uğraşan kesimlerin büyük oranda kar etmelerini sağladı. Bütçe açığını kapatmak ve harcamaları karşılamak için emisyondan yararlanıldı. 1938 yılında 219,4 milyon olan para arzı, 1942 yılında 765 milyona yükseldi ve aynı dönemde fiyatlarda %350 civarında artış gerçekleşti.105 1942 yılı yaz ayları boyunca Đstanbul gazetelerinde, gayrimüslimleri genellikle hırsızlık, karaborsacılık, soygunculuk, vurgunculuk ve ihtikar eylemleri ile ilişkilendiren haberler öne çıkarıldı.106 Bu arada hükümetin özellikle gayrimüslimleri hedef alan bir kanun hazırladığı Đstanbul’da duyuldu. Gayrimüslimlerin cemaat temsilcilerinden oluşan bir grup Başbakan Şükrü Saraçoğlu’nu ziyaret etmek için Ankara’ya gitti. Saraçoğlu’na hazırlanan kanundan haberleri olduğunu söyleyerek bir teklif getirdiler: “Azınlık temsilcileri – “Efendim, siz ne kadar vergi toplamayı düşünüyorsunuz?...300 milyon mu toplamak istiyorsunuz, [yoksa] 200 milyon mu toplamak istiyorsunuz? Siz bunu bize bırakın, biz bunu [kendi aramızda] toplayalım [ve] hükümetimize verelim!” Başbakan Saraçoğlu –“Biz bu teklifi nasıl kabul ederiz? Biz [modern bir] devletiz!” Saraçoğlu, böylece Osmanlı Millet sistemini anımsatan bu öneriyi reddetti.”107 Başbakan Saraçoğlu, 9 Kasım 1942 tarihinde CHP grup toplantısında Varlık Vergisi kanununun ulusal amacını şöyle açıkladı: “Bu kanun aynı zamanda bir devrim kanunudur. Bize ekonomik bağımsızlığımızı kazandıracak bir fırsat karşısındayız. Piyasamıza egemen olan yabancıları böylece ortadan kaldırarak, Türk piyasasını Türklerin eline vereceğiz.”108 Fakat Başbakan, 11 Kasım 1942 tarihinde TBMM’de dokuz başlık altında bir ekonomik paketin içinde yer alan aynı kanunun amacını bu sefer şöyle açıkladı: “Bu kanun ile takip ettiğimiz hedef tedavüldeki [dolaşımdaki] paraları azaltmak ve memleket ihtiyaçlarımıza karşılık hazırlamaktır. Bu böyle olmakla beraber bu kanunun tatbikinden, Türk parasının kıymetlenmesi, muhtekirler 104 Yahya Koçoğlu, Hatırlıyorum Türkiye’de Gayrimüslim Hayatlar, Metis Yayınları, Ocak 2003, s.23, 25. 105 Ayhan Aktar, Varlık Vergisi ve Đstanbul, Toplum ve Bilim, Sayı:71, Kış 1996, s.102. 106 Ibid., s.103. 107 Ibid., s.104. 108 Faik Ahmet Barutçu, Siyasi Anılar 1939-1954, Đstanbul, Milliyet Yayınları, Mart 1977, s.263. 35 üzerinde toplanan halk buğzunun [düşmanlığının] silinmesi, vergileri ödemek için bizzarure [ister istemez] bir itidal [yumuşama] husule getirmesi gibi tali[ikincil] faydaların tahassül etmesi [ortaya çıkması] de imkan haricinden addedilmez.”109 Kanun aynı gün kabul edildi ve ertesi gün Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi. 4305 sayılı Varlık Vergisi kanununun 7. maddesine göre “servet ve kazanç sahiplerinin mükellefiyet derecelerini tesbit etmek üzere her vilayet ve kaza merkezinde mahallin en büyük mülkiye memurunun reisliği altında en büyük mal memurundan ve ticaret odalariyle belediyelerce kendi azaları arasından seçilecek ikişer azadan müteşekkil” komisyon ya da komisyonlarca belirlenecekti. 11. maddesinde komisyon kararlarının “şehir ve kasabalarda varidat dairelerinin kapılarına ve köylerde münasip mahallere listeler yapıştırmak suretiyle ilan ve tebliğ” edileceği ve listelerin asıldığı gündelik gazeteyle ya da gazete olmayan yerlerde belediye tellallarıyla duyurulacağı yer almaktaydı. Ayrıca komisyon kararları kesin olup buna karşı hiçbir adli ya da idari merciye dava açılamayacaktı. 12. maddesinde ise mükelleflerin vergilerini duyurulduğu süreden itibaren on beş gün içinde ödenmesi gerektiği, on beş gün içinde ödenmezse ilk hafta için %1, ikinci hafta için %2 faizle ödeneceği belirtildi. Bu süreler içinde de ödenmezse “mükellefler borçlarını tamamen ödeyinceye kadar, memleketin herhangi bir yerinde bedeni kabiliyetlerine göre askeri mahiyeti haiz olmayan umumi hizmetlerde veya belediye hizmetlerinde” çalıştırılacaklardı. Ancak kadınlar ve elli beş yaş üstü erkekler çalışma mükellefiyetine tabi olmayabilirlerdi. Ayrıca çalışma kampına gönderilenlere verilen ücretin yarısına, borçlarının karşılığı olarak el konulacaktı. 14. madde haciz işlemleriyle ilgilidir. Buna göre mükelleflerin ikametgahlarında “gerek kendilerine gerek karı veya kocalarına veya kendileriyle birlikte oturan usul ve furuğiyle kardeşlerine ait dükkan, mağaza, depo, ambar, fabrika ve imalathanelerde ve buna benzer yerlerde bulunan bütün gayrimenkul mallarda tapuda veya vergide bunlardan herhangi biri namına kayıtlı olan mallar” verginin ve zamların teminatı olacak ve satılabilecekti.110 Komisyonlar, vergileri belirlerken elinde sağlıklı veriler olmadığı için kişinin evinin ve işinin bulunduğu yerlere gidip gözlem yaparak tahmini bir rakamla vergi miktarını belirledi. “Yüzlerce, binlerce mükellef hakkında hiç malumat alınamamıştı. Estimatörler ne yapacaklarını şaşırmışlardı. Şube şeflerinden tebliğ memurlarına kadar bütün memurlara başvuruyor, kendini belli etmeden ticarethanenin önünden geçiliyor, kazanç muamele beyannameleri tetkik olunuyor, eşten dosttan malumat sızdırılmaya çalışılıyordu.Hakikatte bu dalların hepsi çürüktü…”111 18 Aralık 1942 tarihinde açıklanan listelerde yer alan mükelleflerin % 87’sini gayrimüslimler, % 7’sini Müslümanlar ve % 6’sını diğerleri oluşturdu. Vergi miktarlarına bakıldığında ise gayrimüslimler toplam miktarın %83’ünü , Müslümanlar %7’sini ve diğerleri ise %10’unu ödeyeceklerdi. 112 109 Aktar, op.cit., s.105’den Ayın Tarihi, no. 108, Kasım 1942, s:41. Okutan, op.cit., s.334-338’den Resmi Gazete, Sayı:5255, 12 Teşrinisa [Ocak] 1942, s. 3965-3966. 111 Faik Ökte, Varlık Vergisi Faciası, Nebioğlu Yayınevi, 1951, s.75. 112 Faik Ökte [1951]’den aktaran Ayhan Aktar, “Varlık Vergisi Sırasında Gayrimenkul Satışları Đstanbul Tapu Kayıtları”, Toplumsal Tarih, Eylül 1999, s.12. 110 36 En ağır vergi miktarı olan 1.000.000’u ödeyecek 11 kişiden 9’u gayrimüslimdi. Ermeni vatandaşlardan Armenak Şekerciyan, Vahan Dikiciyan ve Şürekası, Mihran Ohanyan ve Narlıyan Lütfiyan 1.000.000 TL vergi ödeyecek kişiler arasındaydı.113 Gayrimüslimlerden sadece zengin olanlara değil; en yoksul kesimleri olan seyyar satıcılar, işçiler, hademeler ve şoförler gibi meslek gruplarından tam 26.000 kişiye de vergi uygulandı. Bu meslek gruplarında çalışan Müslümanlar ise vergiden muaf tutuldu. Müslüman mükellefler arasında Đsmet Đnönü ve Mareşal Fevzi Çakmak da vardı. Đsmet Đnönü, Taşlık’taki köşkü nedeniyle 6.000 lira vergilendirilirken114 Mareşal Fevzi Çakmak ise Bahtiyar Caddesindeki evi nedeniyle 2.000 lira vergilendirildi.115 Diğerleri kategorisinde yer alan ecnebiler için ise herkesi kapsayacak bir vergilendirme yapılamadı. Đkamet adresleri bilinmediğinden sadece %10’a yakın kısmı vergilendirildi. Daha çok isimlerden gidilerek ecnebi olup olmadığı anlaşılmaya çalışılarak vergi mükellefiyeti getirildi. Bazen Türk vatandaşı Rumlar isimleri nedeniyle yabancı sanılarak bu kategoride vergilendirilirken, yüzyıllardır Türkiye’de yaşayan bazı kişilerin de, özellikle Đtalyan pasaportu taşıyan levantenler başta olmak üzere, yabancı ülke pasaportu taşıdığı görüldü.116 Sadece kişiler değil kurumlar da vergi mükellefi oldular. Đstanbul’da bulunan 3 Amerikan, 3 Fransız, 1 Đtalyan, 2 Đngiliz, 5 Yahudi, 43 Rum, 30 Ermeni okulu ayrıca 27 kilise ve 6 hastane vergilendirildi.117 Varlık Vergisi uygulamasının merkezi Đstanbul’du. Đzmir ise azınlık nüfusunun yoğun olduğu ikinci şehir olması nedeniyle en çok vergi veren ikinci şehirdi. Đzmir’de ilk belirlenen 289 kişiden 114’ü Müslüman, 174’ü ise gayrimüslimdi. Đzmir merkezde 2789 mükellefe 25.057.500 lira, kazalarda da 1779 mükellefe 1.890.260 lira vergi tarh edildi. Ankara’da ise mükellefler listesinin üst sıralarında 119 Müslüman ve 29 gayrimüslim vardı. Toplam vergi miktarı 16.713.000’di. Ankara’da aynı varlığa sahip olan kişiler Đstanbul’dakine göre birkaç kat daha düşük vergilendirilmişlerdir. Bu da Ankaralı tüccar ve işadamlarının korunduğu görüşüne sebep olmaktadır.118 Açıklanan vergi miktarı incelendiğinde gayrimüslimlere yapılan adaletsizlik gözler önüne serildi. Sarkis Keşişyan “Uzunlulu Alo’yun oğlu diye zengin bir Türk ziraatçisi vardı. Ona 500 lira vergi geldi. Onun da Menteşe’li [sic] Ermeni çırağı vardı, Karaca isimli. Ona konulan vergi 5000 lira!”119 Vergi miktarları belirlenirken kişilerin politik duruşları da etkili oldu. “Kadıköy’den Asador’un vereceği vergi, 113 Okutan, op.cit., s.277’den Cumhuriyet, 18 Birincikanun 1942. Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), s.454’den Hürriyet, 28 Aralık 1982. 115 Ökte, op.cit., s.178. 116 Ibid., s.81-82. 117 Agos, 1 Kasım 1996. 118 Rıdvan Akar, Aşkale Yolcuları Varlık Vergisi ve Çalışma Kampları, Mephisto Yayınları, Mart 2006, s.92-93’den Muhammed Güçlü, “Varlık Vergisi Kanununun Çıkarılması, Uygulanması, Kaldırılması, Sonuçları (11 Kasım 1942-15 Mart 1944), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora tezi, 1990, s.42-56. 119 Agos, 5 Mayıs 2000. 114 37 Ermeni Milliyetçi Taşnak Partisi’nin başı olduğu gerekçesiyle, Đttihat ve Terakki Partisi’nin eski üyeleri tarafından dört katına çıkarıldı.”120 Vergi miktarına itiraz hakkı bulunmamasına rağmen mükellefler dilekçeyle vergilerinin tekrar gözden geçirilmesini ve düzeltilmesini istiyorlardı. Vergiler ilan edildikten sonra 3.000 dilekçe TBMM’ye, 4.000 dilekçe Maliye Vekaleti’ne ve 19.500 dilekçe ise Đstanbul defterdarlığına verildi. 13 Ocak 1943 tarihinde Cihan Kitabevi sahibi Mihran Acun’un mirasçısı kızı Armanuş Acun, Maarif Vekaleti’ne bir dilekçe gönderdi. Bu dilekçede kitapevine 30.000 liralık vergi konulduğunu ve kendisinin 31 Aralık 1942 tarihine kadar 1.200 lira ödediğini belirtiyordu. Vergide maddi bir hata olmalıydı. Çünkü kütüphanenin ve içinde oturduğu dört odalı meskenin satışı 8.000 lira bile etmezdi. Dolayısıyla vergi borcunu ödeyebilmek için, bütün kitapları ve kitap haline gelmemiş olan formatların hurda kağıt fiyatına “kesekağıtçılar”ına satılması gerekiyordu ama bu bile vergiyi karşılayamıyordu. Bu yüzden kitapların hükümet tarafından borcuna karşılık satın alınmasını istiyordu. Ayrıca, maddi hatanın düzeltilmesini ve ortaya çıkan yeni vergi miktarını ödeyebilmek için “uzun bir zaman” talep ediyordu.121 Dilekçe hakkında nasıl bir işlem yapıldığı bilinmemektedir. Bazı mükellefler ise itiraz için Đstanbul Defterdarı Faik Ökte’ye bizzat gidiyorlardı. Örneğin “Topalyan adında, kereste işiyle uğraşan ve gerçekten küçük bir tüccar olan bir arkadaşım vardı. Kendisine 400 bin lira vergi koymuşlar. O da Defterdar Faik Ökte’ye gidip “koskoca Konya vilayeti bile 400 bin lira vergi ödemezken benden nasıl olur da bu parayı ödememi beklersiniz” demiş. Tabi o da Erzurum’a gönderildi.”122 Yarmayanlar’ın hikayesi ise farklıdır: 1942 yılında ordu etüv ihalesi açacaktı. Faik Ökte, Mihran Yarman’ı çağırarak etüv ihalesine katılmamasını çünkü kendisinin bir yakınının ihaleye katılacağını söyledi. Mihran Bey ise ihaleden çekilmeyeceğini belirtti. Kısa bir süre sonra Varlık Vergisi açıklandı ve kendisi ve babası için toplam 1.000.000 lira vergi istendi. “Bu kadar çok para istenmesini etüv ihalesindeki çekişmeye bağlayan Mihran Bey, bir hışımla Defterdarlığa giderek Faik Ökte’nin gırtlağına sarılır, masasını yumruklayarak kırar. Ökte, masanın arkasındaki zile basarak jandarmayı çağırır. Mihran Bey Moda’daki toplama merkezine gönderilir. Üç gün tek başına kalır. Varlık Vergisi ödeyemediğinden ötürü ilk alınan insan olmuştur.” Đlk Aşkale kafilesiyle gidenler içindeydi. 123 Yabancı uyruklular için Büyükelçilikler devreye girdi.Vergi miktarlarına itiraz ederek miktarların azalmasını sağladılar. Bütün yabancılar söz birliği etmişçesine vergi miktarının bir kısmını ödedikten sonra gerisini ödemediler. Vergilerin on beş gün içinde ödenmesi şartı konulduğu için ellerinde parası olmayan mükellefler gayrimenkullarını satmaya başladılar. Ancak süre kısıtlaması olduğu için gayrimenkullar değerinden daha düşük bir fiyata satılıyordu. Vergi borçlarının 120 Akar, op.cit., s.47. Cemil Koçak, “Varlık Vergisi Üzerine Birkaç Belge Varlık Vergisi’ne Tepkiler”, Toplumsal Tarih, Sayı:122, Şubat 2004, s.24. 122 Akar, op.cit., s.244. 123 Gülay Dinçel, “Yarmayanlar Üç Kuşak Sanayici Bir Ermeni Ailesi”, Toplumsal Tarih, Sayı:69, Eylül 1999, s.29-31. 121 38 ödenmesi için verilen süre 20 Ocak 1943 tarihinde doldu. Haciz işlemleri başladı. Mükelleflerin ev ve iş yerlerine gidilerek mallar haciz edildi; ilk önce bu malların daha sonra ev eşyalarını açık arttırma usulüyle satışıyla vergi tahsil edilmeye başlandı. Açık arttırma yerleri gazete ilanları ile duyuruluyordu. Ayrıca gazeteler satışlarla ilgili bilgiler de veriyorlardı. Aktarış biçimleri dönemin etnik milliyetçi havasını yansıtmaktaydı. Örneğin Sahibinin Sesi plak şirketi başta olmak üzere birçok kuruluşun sahibi olan ve AEG gibi bazı yabancı firmaların temsilciliğini yapan Vahram Geseryan’a ait bina Sümerbank tarafından satın alındığında Cumhuriyet gazetesi bu haberi şöyle vermekteydi: “Beyoğlu’ndaki Sahibinin Sesi binasının Sümerbank tarafından satın alınarak, Yerli Mallar Pazarları Beyoğlu Şubesine tahsis olunduğunu memnuniyetle yazmıştık. Bu suretle güzel bir bina daha millileşmiş olmaktadır.”124 “Burada “millileştirme” teriminin “devletleştirme” anlamında kullanılmadığı açıktır.(…) Haberde vurgulanan “millileştirme”den kasıt, artık bu binanın “biz”den birilerinin mülkiyetine geçerek “Türkleştirilmiş” olmasıdır.”125 Vergilerini bir ay içinde ödeyemeyen mükelleflerin bedenen çalışarak borçlarını ödemeleri için çalışma kamplarına gönderilmesine başlandı. 27 Ocak 1942 tarihinde ilk kafile olan tümü Đstanbullu mükelleflerden oluşan 32 kişi Aşkale’ye gönderildi. Hükümet, 7 Ocak 1943 tarihinde 19288 numaralı çalışma mükellefiyeti talimatnamesini kabul etti. 20 Ocak 1943 tarihinde bir ek kararname çıkararak 55 yaş üstündekiler için de aynı uygulamanın yapılmasına karar verdi. Çalışma kamplarına önce hiç ödemede bulunmayanlar sonra kısmen ödemiş olanlar, borcunu ödemede iyi niyet gösteren ve gayrimenkuldan dolayı mükellef olanlar gönderilecekti. Kadınlar gönderilmeyecek ancak Bakanlar Kurulu kararı ile belediye hizmetlerinde çalıştırılabileceklerdi. Çalışma kamplarına gönderilenler arasında 75 ile 80 yaşında erkekler de vardı. Hiçbirinin sağlık kontrolünden geçmesine izin verilmedi. Kalp krizi geçirenler veya yakın tarihte ameliyat olanlar sargılar içinde hastaneden alınarak Aşkale’ye gönderildi. Kör ve sakat olanlara da aynı şekilde davranıldı. Anneler, eşler, kızlar ve kız kardeşler o anda evde bulunmayan ve nerede olduklarını bilmedikleri eşlerinin, babalarının ve kardeşlerinin saklandıkları yerleri itiraf etmedikleri iddiasıyla tutuklandılar ve karakola götürülerek dövüldüler. Mükellefler iki sıra silahlı asker arasında özel bir vapurla Haydarpaşa tren istasyonuna getirilip trenlere bindirildiler.126 Kadınların toplama kamplarına gönderilmeyeceğine dair karar olmasına rağmen Elizabeth Agopyan adındaki bir kadın toplama merkezine getirildi. Ancak Aşkale’ye gönderilmedi. Muhtemelen bir erkek yakınının teslim olması için rehin alınmıştı.127 Gayrimüslimler Aşkale, Kop Dağları, Karabik, Çiçekli ve Erzurum’a gönderildi. Erzurum’daki mükelleflerin durumu diğerlerine göre daha iyiydi. Çalışma saatleri 07:00 ile 17:00 arasındaydı. Kışın yolları kardan temizlediler, yazın ise yol inşa ettiler. Yaşam koşulları kötüydü ve tıbbi olanaklar yetersizdi.Yirmi bir kişi çalışma kamplarında öldü. Tüm ülke genelinde 2057 kişi kampa alındı. 1869 kişi Đstanbul’da Sirkeci’de kampa alındı ve 124 Aktar, Toplumsal Tarih, s.15’den Cumhuriyet, 23 Şubat 1943. Ibid., s.15-16 126 Bali, op. cit., s.455’den YIVO Institute for Jewish Research arşivi, Türkiye muhabiri tarafından AJC’ye gönderilen 10 Temmuz 1943 tarihli “kişiye özel kesinlikle mahrem” ibareli rapor, s.5-7. 127 Akar, Aşkale Yolcuları Varlık Vergisi ve Çalışma Kampları, s.114’den Ayın tarihi (1942), sayı.142. 125 39 bunlardan 1229 kişi Aşkale ve Sivrihisar’a gönderilirken, 640 kişi Aşkale’ye gönderilmeyi beklerken borçlarını ödedikleri için serbest bırakıldı. Đzmir’de 88 kişi kampa alındı ve bunlardan yedisi borçlarını ödedi. Bursa’da ise 100 kişi kampa alındı ve böylece 3.000.000 olan verginin 1.000.000’u ödendi. 128 Müslümanlar ise çalışma kaplarına gönderilmedi.129 1943 yılının yaz aylarında vergi mükelleflerinin mallarının haciz edilerek satılmasına devam edildi. Varlık Vergisi nedeniyle gayrimenkullarını satmak zorunda kalan gayrimüslimlerin %39’u Yahudi, %29’u Ermeni, %12’si Rum iken %10’u azınlık şirketleri idi. Satılan bu gayrimenkulları alanların %67,7’si Müslüman Türkler ve Müslüman Türklerin şirketleri, %30’u devlet kontrolündeki kuruluşlardı.130 8 Ağustos 1943 tarihinde Aşkale’den yaklaşık 900 kişi vagonlara bindirilerek Eskişehir Sivrihisar’a gönderildi. 3 Aralık 1943 tarihinde ise Dahiliye, Maliye ve Nafia Vekaletlerine bizzat Başbakanın imzaladığı Başbakanlık yazısı gönderildi: “Varlık Vergisi borçlarını kanunun tayin ettiği müddet içerisinde ödeyemediklerinden dolayı çalışma mükellefiyetine tabi tutulmuş olan vatandaşların, aile ve iş muhitlerinde çalışarak, bakiye borçlarını ödeyebilmek imkanlarını bulabilmeleri için aileleri nezdine iadeleri tensip olunmuştur.”131 Babası Sivirhisar çalışma kampına gönderilen Dikran Bakar bu olayı şöyle anlattı: “Sonra da 6 Aralık günü (1943 olmalı) aniden geldi. Benim doğum günümdü, o nedenle hatırlıyorum. Çok uzun kalmadı. Đsmet Paşa’yı Kahire’ye çağırıyorlar ve “Salın” diyorlar. Bir gecede salınmıştı hepsi. Onlar da şaşırmıştı nasıl geldik diye…”132 Varlık Vergisi’nin hukuken tasfiyesi 15 Mart 1944 tarihinde gerçekleşti. Devlet, o güne kadar tahsil edilememiş tüm alacaklarından vazgeçti. Türkiye genelinde vergi ödeme oranı %74, 1 oldu. Gayrimüslimlerden toplanması öngörülen 223 milyon liranın (toplam verginin %52’si) 166 milyon lirası, Müslümanlardan toplanması öngörülen 122,5 milyon liranın (toplam verginin %29’u) 115,3 milyon lirası ve yabancılardan toplanması öngörülen 79,5 milyon liranın (toplam verginin %19’u) 33 milyon lirası tahsil edildi. Böylece tahsil edilen 315 milyon liranın %53’ü gayrimüslimler, %36,5’i Müslümanlar ve %10,5’i yabancılar tarafından ödenmiş oldu.133 Varlık Vergisi uygulanırken Batılı ülkeler sessiz kalmayı yeğlediler. Bunda savaş ortamı da etkili oldu. Đngiltere’nin Ankara Büyükelçiliği’nin raporuna göre, Varlık Vergisi’nin konmasıyla Lozan Barış Antlaşması çiğnenmiş olsa da “Lozan Antlaşması’yla doğrudan bir ilişki kurmak, sadece Türkleri yaralar ve daha da inatçı hale getirirdi.” Aynı raporda taraf olma konusundaki isteksizliklerini ise şöyle gerekçelendiriyorlardı: “Vergi, muhtemelen Lozan Antlaşmasının imzalandığından 128 Ökte, op.cit., s.158. Ibid., s.154. 130 Aktar,Toplumsal Tarih, s.14-15. 131 Koçak, op.cit., s.25.Yazı, suret olup, Başvekalet Yazı Đşleri Sicil Müdürlüğü (sadıra no:Umumi/850-4046). 132 Koçoğlu, op.cit., s.17. 133 Akar, Aşkale Yolcuları Varlık Vergisi ve Çalışma Kampları, s.167-168’den Edward Clark, “Türk Varlık Vergisi’ne Yeniden Bakış”, Yapıt, Sayı:58, 1984. 129 40 bu yana azınlıklarla ilgili hükümleri çiğneyen en ciddi uygulamadır; ancak her halükarda 1930’lardan beri bu hükümlerin geçerliliğini yitirmiş olduğunu kabul ettiğimiz bir gerçektir. Güçlü bir müttefik hareket, kuşkusuz Türklerin gözünde kapitülasyonlara eşdeğer bir egemenlik yitimi anlamına gelecektir.”134 Türkiyeli Ermeniler Amerika’da yaşayan Ermeni yakınları vasıtasıyla ABD Dışişleri Bakanlığı’nın duruma müdahale etmesini talep ettiler. Ancak ABD Dışişleri Bakanlığı bu talebi başka bir ülkenin içişlerine müdahale etmeme ilkesine aykırı olacağı gerekçesiyle reddetti. 135 Varlık Vergisi mükellefi olduğu halde, vergiden muaf tutulan tek Ermeni vatandaş Karabet Devletliyan’dı. Faik Ökte’ye göre bunun sebebi şuydu: “Devletliyan’ın Fransız matbuatında lehimize yazılar yazan bir kardeşinin şefaatine mazhar olduğu söylendi.” 136 Varlık Vergisi’nin Ermeni cemaatine etkisini ise Yervant Özuzun şöyle anlatıyor: “Geçen gün bir dost sohbetinde Murat Bebir “Ekonominin temel alt yapıyı oluşturduğu kabul edilirse sonuçların çok daha büyük boyutlarda olacağı kolayca görülebilir. Bu açıdan baktığımızda özellikle Ermeniler açısından Varlık Vergisi bir kültür kıyımıdır.” diyordu. Katılmamak mümkün mü? Beş yüzyılda meydana gelen Ermeni burjuvazisi ve bu burjuvazinin bir parçası olan aydın sınıfı yok olmuştur. Ana dili Ermenice olan, iyi eğitim görmüş birkaç yabancı dil bilen, güzel sanatların her dalıyla ilgili bir sınıf, her şeyiyle yok edilmişti. Bu aydınların, bu kuşağın yerini Anadolu’dan göçen, eğitim olanağı bulamamış, kültür değerlerinden habersiz, feodal yapıdan gelen insanlarımız almıştır… Vakıflar, okullar iyi niyetli ama en azından bilgisiz, yetersiz kişilerin elinde kalmıştır. Aradan 50-60 yıl geçmiş olmasına karşın bugün bile bu acı çekilmektedir. Toplum çabalamasına rağmen yeterince kendi aydınını yetiştirememiştir.”137 Varlık Vergisi ile azınlıkların bir gün eşit vatandaşlar olarak muamele göreceklerine dair umutları sona erdi. Devlete olan güvenleri sarsıldı. Birçoğu değil yatırım yapma evlerine bir şey alırken bile düşünür olmuşlardı. Yapıcı olarak tanınan Ermeniler bile altın gibi taşınabilir değerlere para yatırır oldular.138 Yaşamlarında da ciddi izler bıraktı. Örneğin, Mihran Yarman’ın babası bu olaydan sonra hayata küstü ve çalışma hayatını bıraktı. Ölene kadar günde en fazla on kelime konuştu.139 Bu uygulamayı müteakip büyük bir göç dalgası gerçekleşti. Parseh Gevrekyan bu durumu şöyle anlatıyor: “Erzurum ve Aşkale’deki birçok arkadaşım hemen Türkiye’yi terk ettiler. Hatta bize de “aptallar, bize onca yapılana rağmen kalıyorsunuz” dediler. Ancak biz kalanlar bu vatanın çocuğuyduk ve ölülerimiz bu topraklarda yatıyordu. Çünkü bu memleketi seviyorduk. Gidenler hala buraları özler ve arar.”140 134 Güven, op.cit., s.144-145’den PRO FO 371/340/R1552, Ankara Büyükelçiliği Raporu, 27.02.1943. 135 Bali, op.cit., s:468’den AMA, 13 Eylül 1943 tarih ve 867.4016/1047 sayılı belge ve 1 Kasım 1943 tarih ve 867.4016/1049 sayılı belge. 136 Ökte, op.cit., s.160. 137 Agos, 13 Kasım 1998. 138 Akar, op.cit., s.245. 139 Dinçel, op.cit., s.31. 140 Akar, op.cit., s:244. 41 5.Sovyet Ermenistan’ından Türkiyeli Ermenilere Dönüş Çağrısı II. Dünya Savaşı’ndan sonra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) Türkiye’den toprak talebinde141 bulunması üzerine Ermeni diasporası SSCB’yi desteklemek için harekete geçti. Birleşik Amerika Ermeni Milli Konseyi, San Francisco Konferansı’na çağrıda bulunarak Sevr Anlaşması’nda, Ermenistan’a verilmesi öngörülen ve Türkiye sınırları içinde bulunan toprakların Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne (ESSC) verilmesini ve diasporada dağılmış olan Ermenilerin de anavatan ESSC’ye dönüşlerini talep etti. 142 16-25 Haziran 1945 tarihlerinde Eçmiyadzin’e bağlı Ermeniler, yeni Katolikos’unu seçmek için toplandıklarında içlerinde diaspora Ermenilerin temsilcilerinin de bulunduğu seçim kongresinde Ermeniler arasında “nerkaght” diye anılan “anavatana geri dönüş” hareketini başlattılar ve yeni Katolikos Kevork IV, 27 Kasım 1945’te; ABD, Đngiltere ve SSCB Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği notta Sevr Anlaşması’nda Ermenistan’a verilmesi kararlaştırılan toprakların ESSC’ye verilmesini istedi. Bunun üzerine Pravda, Isvetziya ve Sovietagan Hayatsan gazetelerin 2 Aralık 1945 tarihli basımlarında SSCB Halk Komiserleri’nin diasporada yaşayan Ermenilerin ESSC’ye göçüne izin veren 21 Kasım 1945 tarihli kararı yayımlandı.143 Sovyetler Birliği’nin toprak talebi Türk makamlarının Ermenilerin faaliyetlerini daha sıkı denetlemelerine sebep oldu. 144 Türk gizli servisinin çok sayıda çalışanı Ermeni cemaatinin arasına karıştı.145 SSCB’nin Ermeniler arasından gizli ajanlar seçeceğinden emin olan yetkililer her Ermeni’yi potansiyel gizli ajan olarak görüyorlardı. Dönüşler için izin verildiği haberinin yayınlanmasından kısa bir süre sonra Đstanbul’daki SSCB Konsolosluğu’nun önünde göç etmek üzere başvurmaya gelmiş Türkiyeli Ermeniler görülmeye başlandı. Bir hükümet temsilcisinin, Amerikan Büyükelçisine Türkiye’den ayrılmak isteyen Ermenilerin SSCB’ye ya da başka bir ülkeye gitmelerin önünde herhangi bir engel olmadığının garantisini vermesine rağmen pek çok Ermeni kendileri gidip kayıt yaptırmaktansa, kayıt olacak kişilerin isimlerinin yer aldığı bir listeyi, tanıdıkları biriyle SSCB Büyükelçiliği’ne göndermeyi tercih ediyorlardı. Daha sonra elçilik mensupları bu kişileri evlerinde ziyaret ederek kayıtlarını yapıyordu.146 Konsolosluğun önündeki insanların üç gruba 141 SSCB Dışişleri Bakanı Molotov ile Türkiye’nin Moskova Büyükelçisi Selim Sarper arasında yapılan görüşmede Molotov, Kars ve Ardahan bölgesindeki Türk-Sovyet sınırının gözden geçirilmesini istedi. Erel Tellal, “SSCB ‘yle Đlişkiler”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt 1, 5. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2002, s.502. 142 Rıfat N. Bali, ““Ermenistan’ın “Anavatana Geri Dönün” Çağrısının Diaspora Ermenilerine ve Türkiye’ye Etkisi” Tarih ve Toplum, Sayı:210, Haziran 2001,s.13’den Ronald Grigor Suny, Looking Toward Ararat Armenia in Modern History, Indiana University Press, Bloomington, 1993, s.166167. 143 Ibid., s.13’den Claire Mouardian “L’Immigration des Arménies de la diaspora vers la RSS D’Arménie”, Cahlers [sic] du Monde russe et soviétique, XX (I), Ocak-Mart 1979, s.79-110, S.7983’den aktaran. 144 Güven, op.cit., s.153’den NARA 867.4016/5-1449 ABD Büyükelçiliği, Ankara’dan ABD Dışişleri Departmanı 03.12.1946. 145 loc.cit.’den PRO FO 195/2597, Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 25.06. 1946. 146 Ibid., s.154. 42 ayrıldığı gözlemlendi. Birinci gruptakiler kılık kıyafetsiz yaşlı kadınlardı. Çoğu altmış yaşının üzerinde olan bu kadınlar anavatanları saydıkları ESSC’de ölmek arzusunda olanlardı. Đkinci grup ise hiçbir işi olmayan fakir erkeklerden oluşuyordu. Bunlar ESSC’nin kendilerine birer ev verip bedava besleyeceği ümidiyle göç etmek istiyorlardı. Son grup ise gençler ve çocuklardı. Gazetelere göre bunların çoğu “meteliksiz” insanlardı.147 Agop Arslanyan o günleri şöyle anlatıyor: “Günlerden bir gün kulaktan kulağa bir haber yayılmaya başladı Tokat Ermenileri arasında. Önceleri herkesin fısıltıyla konuştuğu haber bir süre sonra Tokat Ermenilerinin en önemli meselesi haline geldi: “Sovyet Rusya karar almış; Türkiye, Mısır, Yunanistan, Đran, Suriye ve Irak’taki bütün Ermenileri Ermenistan’a topluyor.”(…) Gizliden gizliye bir göç tutkusu o mahzun Tokat Ermenilerini sardı kısa sürede.(…) Başta gözünü budaktan sakınmayan Nişan ağbim [sic] ve arkadaşları olmak üzere gençlerde hemen bir hareketlilik başladı. Büyük gizlilik ve sevinç içerisinde düştüler yola. Đş dallanıp budaklanınca gizliliği de kalmadı. Bu coşku yavaş yavaş Türk komşularımızca hor görülmeye de başladı: “Bizim ne zararımızı gördünüz ki böyle sokaklara dökülüyorsunuz,” diyorlardı.”148 21 Aralık 1945 tarihinde Đçişleri Bakanlığı bir tebliğ yayınladı: “Ermeni vatandaşlarımızdan bazılarının başka bir yere hicret [göç] etmek için bir yabancı konsoloshaneye müracaat ettikleri hakkında bir haber duyulmuştur. Bunlardan bazılarının vardıkları yerde Türk vatandaşlığını da muhafaza etmek düşüncesinde oldukları da ayrıca söylenmektedir. Bu yolda müracaat etmiş vatandaşlar varsa, pasaport kanunu hükümlerine uygun olarak durumlarına göre pasaportlarını hazırlamak ve gidişlerini kolaylaştırmak için bulundukları yerlerin emniyet makamlarına müracaat etmeleri tavsiye olunur.”149 Türk basını bu göç teşebbüsünü Türkiye’ye karşı yapılmış “sadakatsiz” ve “nankör” bir davranış olarak değerlendirdi. Ayrıca, tarihsel olaylara gönderme yaparak Ermenilerin güvenilmez unsurlar, adeta “beşinci kol” olduklarına dair makaleler ve yazı dizileri yayınlandı. Basının diğer bir yaklaşımı ise şöyleydi: “Türkiye’de rahat bir hayat sürmüş olmalarına rağmen daha iyi iş imkanları umuduyla ESSC’ye göç etmek isteyen Türkiyeli Ermeniler varsa, yolları açıktı, güle oynaya gidebilirlerdi, kimse onlara engel olmayacaktı. Yalnız unutmamaları gereken nokta ESSC’nin bir cennet olmadığıydı”.150 Ermeni basınında ise Jamanak ve Marmara, Aralık 1945 tarihinde SSCB’nin davetini kınadı ve Ermeni azınlığın, tıpkı ülkedeki 19 milyon Türk’ün yaptığı gibi, Türkiye’ye karşı sorumluluklarını yerine getirdiğini ve Türk devletine sadık olduğunu dile getirdi.151 Nor Lur gazetesi ise farklı bir tutum izledi. Toros Azatyan “Artık Yeter” başlıklı makalesinde SSCB’ye başvuran Ermenileri haklı görerek 147 Bali, op.cit., s.14’den Yeni Sabah, 18 Aralık 1945. Arslanyan, op.cit., s.66-67. 149 Bali, op.cit., s.14’den Cumhuriyet, 22 Aralık 1945. 150 loc.cit.’den Son Posta, 15 Aralık 1945; Tanin 21 Aralık 1945. 151 Güven, op.cit., s.154 PRO FO 195/2488/573, Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 26.12.1945’den aktaran. 148 43 “bunlar, Türkiye’de çalışmak için serbest sahalar bulmuş olsalar ve Türklerle müsavi [eşit] hukuka malik bulunsalardı şüphesiz Ermenistan’a gitmezlerdi.”152 yorumunu yaptı. Yazar, Tek Parti dönemi uygulamalarına ve Varlık Vergisi’ne atıfta bulunuyordu. Bu makaleyle Türk basınının tepkisi daha da arttı. Vakit gazetesi yazarı Asım Us, Osmanlı Đmparatorluğu zamanındaki Ermeni milliyetçilerin ayrılıkçı tedhiş hareketlerini hatırlatıp Türklerin ise Cumhuriyeti kurduktan sonra Ermeni azınlık hakkındaki geçmişi unutmak istediklerini ama bu isteğin karşı taraftan iyi kabul görmediğini belirttikten sonra “ Fakat görülüyor ki Türklerin bu samimi arzularına engel çıkartmakta menfaat arayan memleketler vardır (…) Bu vaziyette bize düşen söz, Ermeni aydınlarını akıl ve insafa ve nihayet basirete davet etmektir.. Zira geçmişteki tecrübeler gözden geçirilirse, yabancı tahriklerine alet olmakla Ermenilerin, Türkler kadar kendilerinin de zarara uğrayacakları pek açık görülüyor.”153 Tanin gazetesi yazarı Hüseyin Cahit Yalçın ise Ermenileri Yurttaşlık tasarına yabancı kalmakla eleştirdi: “Fakat, şikayeti olan bir Ermeni başka bir memleket vatandaşlığına girmeğe koşarsa ve bir münevver Ermeni gazetecisi bile onu alkışlarsa o zaman onlar bu Türk vatanına yabancı olduklarını açığa vurmuş olmaktan başka bir şey yapmış olmazlar. Şimdi, Ermeni arkadaşımız burada neden farklı bir muamele görmekte olduklarını anlıyor mu? (…) Eller karşılıklı uzanmalı ve hiçbir hal ve şart içinde ayrılamaz bir samimiyetle, birbirine tutunmalıdır.”154 Đstanbul Ermeni Cemaati, suskun kalmakla eleştirilmesi üzerine harekete geçti. Đstanbul Tahtakale’de Dikran isminde bir kişi ilgili makamlara başvurarak Đslam dinini kabul ettiğini ve hiçbir zaman Türk vatandaşlığından ayrılmayacağını beyan etti.155 Konsolosluğa başvuranlar başvurularını geri aldı. Bazı varlıklı Ermeniler göçü engellemek için başvuranlara yardım etme kararı aldı. Ancak bu arada göç için başvurular da devam etti. Ermeni Patrik Kaymakamı Başpiskopos Arslanyan’ın üç torununun da ESSC’ye gitmek için başvurdukları söylentisi ise ortalığı daha da karıştırdı. Ancak Başpiskopos Arslanyan, bu haberleri tekzip etti. Türkiye Ermeni Cismani Meclisi de bir açıklamada bulundu:“Türkiye Ermenileri: Türkiye’de bir Ermeni davası yoktur. Hariçte yaşayan Ermenilerin Türk Ermenileri hakkında söz söylemeğe hakları yoktur. Son zamanlarda birkaç kendini bilmez Ermeni ırktaşımızın yabancı bir konsolosluğa müracaat etmeleri gayri kanuni bir hareket sayar ve bu hareketi takbih ederiz [çirkin görürüz].Yolunu şaşıran bu Ermenileri doğru yola davet ederiz. Ermeniler! Gayri kanuni yollardan hareket etmeyiniz. Đçinizde ne yaptığını bilmez birkaç kişinin bu hareketi bütün Ermeni cemaatini töhmet altında bırakmaktadır. Biz böyle bir töhmet altında kalmak istemiyoruz. Gayri kanuni yollara sapanlar bu hareketlerinden dolayı şahsen mes’ul olacaklar ve kanuni takibata maruz kalacaklardır. Bu gibi hareketleri şiddetle takbih ve protesto ediyoruz.”156 Yaklaşık on beş gün süreyle kamuoyunu meşgul eden konu gündemden düşerken iki Gürcü profesörün Gürcistan sınırı için Türkiye toprakları üzerinde hak iddia 152 Bali, op.cit., s.16’dan Yeni sabah, 20 Aralık 1945’den aktaran. Ibid., s.17’den Vakit, 25 Aralık 1945. 154 loc.cit.’den Tanin, 21 Aralık 1945. 155 Ibid., s.15’den Hürses, 21 Aralık 1945. 156 Ibid., s.17-18’den Tasvir, 30 Aralık 1945. 153 44 etmeleri ve SSCB’nin bunu benimsemesi üzerine iddialara cevap veren Başbakan Saraçoğlu Türkiye Ermenilerine de değindi: “Memleketin başka yerlerine dağılmış olan ve çoğu Đstanbul’da bulunan Ermeni vatandaşımıza karşı emniyetimiz vardır. Dışarıdaki tahriklere şüphe uyandırmak isteyen çalışmalara karşı, Ermeni vatandaşlarımızla olan münasebetimizde en ufak bir gölge hasıl olmak ihtimali yoktur. Bütün vatandaşların dışarı oyunlarına karşı birbirlerine ve Cumhuriyet kanunlarına olan güvenleri hiç şüphelenmeden muhafaza edeceklerine eminim.”157 Sovyet Büyükelçiliğindeki listelerin açılmasını takip eden iki gün içinde 190158 Ermeni yurt dışına çıkmak için kayıt yaptırmıştı. Đki hafta sonra bu sayı 500’e159 yükseldi. O dönem yaklaşık 65.000 olan Ermeni nüfusundan bir yılın sonunda, yani Aralık 1946 tarihine kadar, 10.000 kişi göç için başvuruda bulundu.160 1946 yılı yaz ayları boyunca birçok Sovyet gemisi Boğazlardan geçerek Yunanistan’dan ve Levantenlerin yaşadığı diğer ülkelerden gelen Ermenileri SSCB’ye taşıdı; ancak Türkiye Ermenilerinin hizmetine hiçbir gemi sunulmadı. Agop Arslanyan anlatıyor: “Đşte bu göç seline kapılanlardan biri de balıkçı Ohanik emmi oldu. Vakit kaybetmeden, neyi var neyi yok, hepsini hiç pahasına sattı. Çok geçmeden yeni bir haber bomba gibi düştü şehre: Rusya bütün dünyadaki Ermenileri kabul ediyordu, ancak Türkiye’den gidecekleri istemiyordu! Böylece bir sürü insan hayal kırıklığı yaşadı, Ohanik emmi için ise bu tam bir yıkımdı. Tokat’ta krallar gibi yaşayan, bütün devlet büyüklerine, bütün ahaliye balık satan, çok sevilip sayılan Ohanik emminin elinde hiçbir şey kalmamıştı. Bir zaman sonra, Ermenistan’a değil ama Đstanbul’a göçtü.”161 Türkiyeli Ermenilerin, ESSC’ye gitme olanağının tanınmasına gösterdikleri ilgi ve yüksek sayıda başvuru oranı, yaşadıkları koşullardan memnun olmadıklarını gösterirken çocukların ve gençlerin de başvuranlar arasında bulunmaları, koşulların düzelmesi açısından gelecek içinde pek umutlu olmadıklarını gösterdi. Gidemeyeceklerinin ortaya çıkması ile hem hayal kırıklığı yaşadılar; hem de “nankörlük” ve “sadakatsizlik”le suçlanarak “beşinci kol” ithamlarına maruz kaldılar. Amerikan Konsolosluğu’na göre yapılan kayıtlar sadece SSCB’nin Türkiye’deki “mutsuz” Ermenilerin sayısını bilmesini sağlarken, Türkiye içinse Ermenilerin sadakatlerinden şüphe duymak için bir sebep daha oluşturuyordu.162 157 Ibid., s.18’den Haber Akşam Postası, 1 Ocak 1946. Güven, op.cit., s.154’den PRO FO 195/2488/573, Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 18.12.1945. 159 loc.cit.’den PRO FO 195/2488/573, Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 19.12.1945. 160 loc.cit.’den NARA 867.4016/5-1449 ABD Büyükelçiği, Ankara’dan ABD Dışişleri Departmanı 03.12.1946. 161 Arslanyan, op.cit., s.67. 162 Güven, op.cit., s.155’den NARA 867.4016/5-1449 ABD Büyükelçiği, Ankara’dan ABD Dışişleri Departmanı 03.12.1946. 158 45 6. Türklüğe Hakaret Davaları 163 765 sayılı Türk Ceza Kanunu (TCK), 1 Mart 1926 tarihinde TBMM tarafından kabul edildi ve 1 Temmuz 1926’da yürürlüğe girdi. TCK’nin “devlet kuvvetleri aleyhinde cürümler” başlığı altındaki 159 maddesinde: “[Türkiye] Büyük Millet Meclisi’ni veya hükümetin şahsı manevisini veya ordu veya donanmasını yahut Türklüğü tahkir ve tezyif edenler hakkında dahi bundan evvelki madde ahkamı olunur.”164 denilmektedir. Bu maddeyle bağlantılı 160. madde ise şöyledir: “157 ve 158. maddelerde beyan olunan hallerde takibat icrası Adliye Vekaleti’nden ve 159. maddede yazılı surette [Türkiye] Büyük Millet Meclisi Riyaseti’nden izin vermesine bağlıdır.” Yani, Türklüğü tahkirin cezası üç yıldan az olmamak üzere ağır hapisti ve dava için Adalet Bakanlığı’nın, TBMM Başkanlığından izin alması gerekliydi. Başbakanlık arşiv belgelerinin incelenmesi sonucu elde edilen bilgilerde, dosyaların içinde tutanakların bulunmaması dönem boyunca hangi olayın/olayların, neyin/nelerin, hangi ifade tarzının/tarzlarının, hangi tutum/tutumların Türklüğü tahkir olarak algılandığı ve yorumlandığını anlamayı imkansız hale getirdi. Dosyalar incelendiğinde ise sadece gayrimüslimler hakkında değil; Müslümanlar hakkında da Türklüğü tahkir davaları açıldığı görülmekteydi. Ancak lakap olarak dosyalarda Arap, Arnavut, Afgani, Laz, Kıpti, Dağıstanlı, Kürt, Bağdatlı ve Acem gibi sıfatlar kullanılmaktaydı. Ayrıca toplam dava sayısına göre Müslümanlara karşı açılan dava sayısı ihmal edilebilir orandaydı. Bazı yıllara dair hiçbir davaya rastlamadı. Bunun sebebinin o yıllarda hiç dava açılmamış olmasından mı yoksa dava dosyalarının arşivde olmamasından mı kaynaklandığı bilinmemektedir. 1924 ve 1928 yıllarına ait hiçbir davaya rastlanmadı. 1925-1927 yılları arasında gayrimüslimler hakkında Türklüğe hakaret etmekten dolayı açılan 62 dava bulunmaktadır. Müslümanlar hakkında ise Türklüğe hakaret etmekten açılan dava sayısı 43’tür. Yani bu konudaki davaların yaklaşık %60’ı gayrimüslimler hakkındadır. 1929- 1932 yılları arasında gayrimüslimler hakkında 173 dava açılırken Müslümanlar hakkında 154 dava açılmaktadır. Bu dönemdeki davaların %53’ü gayrimüslimler hakkındadır. 1927 nüfus sayımına göre gayrimüslim nüfusu 350/360.000 iken; Türkiye’nin nüfusu 13.600.000 olarak saptandı.Buna göre gayrimüslimlerin oranı %2,5’tan biraz fazlaydı. Bu orana göre dava oranları ilk dönem için yaklaşık 24, ikinci dönem için ise 21 kattır. 1933-37 yılları arasında gayrimüslimler hakkında Türklüğe hakaret etmekten 240 dava bulunmaktadır. Ancak 1933 ve 1934 yıllarında sadece iki dava vardır. Aynı dönem için Müslümanlar hakkında 279 dava bulunmaktadır. 1938-1946 yıllarına ait sadece sekiz dava bulunmaktadır ve bunların hepsi 1938 yılına aittir.Diğer yıllarda dava açılmamış mıdır ya da arşivde mi bulunmamaktadır sorularına doyurucu cevap vermek mümkün değildir. Müslümanlar için açılan dava sayısı ise 36’dır. 1935 nüfus sayımına göre gayrimüslim nüfusu 320.000 iken Türkiye’nin nüfusu ise 163 Kaynak belirtilmediği sürece kullanılan bilgiler Cemil Koçak, “Ayın Karanlık Yüzü Tek-Parti Döneminde Gayri Müslim Azınlıklar Hakkında Açılan Türklüğe Tahkir Davaları”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, Sayı:1, Bahar 2005’ten alınmıştır. 164 158. Madde: “Reisicumhura karşı muvacehesinde hakaret edenler veya Reisicumhur aleyhine tecavüzkarane neşriyatta bulunanlar, üç seneden aşağı olmamak üzere, ağır hapse konur.” 46 yaklaşık 16.160.000’di. Buna göre gayrimüslim oranı %2’dir. 1933-1937 yıllarındaki dava sayısına oranladığımızda bunun 23 katı olduğu görülür.1938-1946 yılarına göre ise oran yaklaşık 9 kattır. Davaların açılması için gerekli olan TBMM’den izin alınması zorunluluğu incelendiğinde, 1935 yılına kadar gayrimüslimlere dava için istenilen izinlerin alındığı görülmektedir. Bu yıldan sonra istenilen iznin reddini içeren kararlar çoğunluğu oluşturmaktadır. Müslümanlar için istenen izinlerin neredeyse tamamı reddedilmektedir. Ancak dava sonuçları bilinmemektedir. Davaların açıldığı merkezler şunlardır: Đstanbul, Đzmir, Ankara, Eskişehir, Kayseri, Adana, Nevşehir, Gelibolu, Yozgat, Yozgat/Boğazlıyan, Aksaray, Niğde, Balya, Erdek, Çanakkale, Kırklareli, Kayseri/Talas, Bursa/Mustafa Kemal Paşa, Gaziantep, Sivas, Ordu, Gönen, Aydın, Sinop, Edirne, Manisa, Amasya, Tekirdağ, Kağızman, Uşak, Mersin, Bursa/Mudanya, Zonguldak, Diyarbakır, Kastamonu, Tokat, Kocaeli, Elmalı, Akşehir, Malatya, Silifke, Burhaniye, Konya, Muğla, Samsun, Urfa/Birecik, Đzmir/Menemen, Sinop/Gerze, Çorum. Türklüğü tahkir suçlaması azınlıklara karşı olur olmaz yerlerde ve yaygın olarak kullanıldı. Đki kişi tartışsa ve biri diğerine kişisel bir hakarette bulunsa hemen orda iki şahit bulup Türklüğe hakaret ettiği gerekçesiyle polis çağrılarak tutuklanıp hapse girmesi sağlanıyordu. Mahkemeye çıkana kadar da serbest bırakılmıyordu. Bazı insanlar ise işledikleri suçu mazur göstermek için Türklüğü tahkir suçlamasında bulunuyorlardı. Bu duruma örnek oluşturan 16 Nisan 1933 tarihli Akşam gazetesindeki bir habere göre Ahmet Fedai Bey, Matmazel Suzan’ı öldürmesinin sebebini şöyle anlatıyor: “Cinayet akşamına kadar bu üç bin lira münakaşası devam etmiştir. O akşam Tünel başında randevuları varmış. Matmazel Suzan, işinden daha erken çıkarak, Tünel yolunu tutmuştur. Fedai Bey de, biraz sonra ajanstan çıkmış, bir tramvaya atlamıştır. Tramvay köprü üstünden geçerken, Fedai Bey Suzan’ın yaya olarak yürüdüğünü görmüş, tramvaydan inerek yanına yaklaşmıştır. Yine aralarında üç bin lira meselesi olmuştur. Fedai Bey bu parayı veremeyeceğini söyleyince, Suzan, ‘Siz Türkler zaten yaşamasını bilmezsiniz ki!... Fakat Jak isminde biri var. O bana para verecek…’ diyerek, hakaretli bir şekilde Fedai’nin başına vurmuş. Bunun üzerine fena halde hiddetlenen Fedai Bey, tabanca çıkararak genç kıza ateş etmiş. Cinayetten sonra Fedai Bey, ‘Ben yaşamasını bildim!’ diye bağırarak kalabalık arasında kaybolmuştur.” Kanunun amacı dışında kullanılması olayına o kadar sık rastlanmaya başlanmıştı ki artık basın da buna tepki göstermeye başladı. Akşam gazetesi yazarı Va Nu, 20 Nisan 1933 tarihli “Vay!... Türklüğe Tahkir Etti ha?...” başlıklı yazısında bu durumu şöyle yorumluyordu: “Gazetelerde bir cinayetin tafsilatını okuyorsunuz. Sevgilisini vuran adam, bu feci fiiline mazeret diye, ‘o kadın Türklüğü tahkir etti!’ iddiasını ileri sürüyor. Türklüğü tahkir?...Kanun, bu küstahlığı yapacak olanları cezalandırdığı için, pek çok kimseler de, buna dayanarak, çarpışık vaziyetlerden zeytinyağı gibi üste çıkmak maksadile, attıkları tokadın, soktukları bıçağın, kırdıkları her türlü potun, hatta kıydıkları canın mübahlığını böylece izah ediyorlar: ‘Efendim, Türklüğü tahkir etti de hamiyetim kabardı. O alçağa, onun için haddini bildirdim!’ Düşmanını, rakibini, alacaklı yahut vereceklisini, kendisini sorguya 47 çeken mektepteki hocasını, hulasa hoşlanmadığı, zıtlaştığı, korktuğu veya ezmek istediği insanı, karakol köşelerinde süründürmek isteyen pek çok cebbar, zalim ve ceberutlar aynı bahaneyi buluyorlar. Ben seni bir kere Türklüğü tahkir ettin diye lekeleyeyim, başına çorap öreyim de, sen sonra aksini ispat için düştüğün ağdan kurtulmak üzere çırpın, çabala dur!(…)Doğrusu, bu gibi davaların sık sık açılması ve haberlerin gazete sütunlarında gün geçmeden okunması bile bizi rencide ediyor. Artık bu maddeyi şarlatanlıklarına alet etmek isteyenlerin çanına ot tıkansın…” Ermenilere açılan davalar için dosyalar incelendiğinde etnik ya da dini kimlik nadiren belirtildiği için isimlerden giderek saptanmaya çalışılan etnik kimliğe göre 1926-1938 yılları arasında 103 dava açıldı. Bu davaların açıldığı merkezler ise şunlardı: Đstanbul, Đzmir, Ankara, Kayseri, Gelibolu, Yozgat, Aksaray, Kayseri/Talas, Edirne, Amasya, Mersin, Tokat, Malatya, Konya, Urfa/Birecik, Sinop/Gerze, Çorum ve Yozgat/Boğazlıyan. 159. ve 160. maddeler, 1946 yılında 4956 sayılı yasa ile tadil edildi. Söz konusu ceza maddesi yürürlükte kalmaya devam etti. 1961 Anayasası’nda ceza bir yıldan altı yıla kadar ağır hapis cezası olarak belirlendi. Ayrıca eğer bu suç bir Türk tarafından yabancı bir memlekette işlenirse ceza üçte birinden yarıya kadar arttırılacaktı. Bu madde son TCK değişikliğiyle de 301. madde olarak muhafaza edildi. C.Çok Partili Dönem 1.Çok Partili Hayata Geçiş Süreci ve Demokrat Parti Đktidarının Đlk Yılları II. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan yeni dünya düzeninde Türkiye tercihini Batılı demokrasilerden yana kullandı. Batı dünyasında yer edinebilmek için demokratikleşme çabalarına hız verdi. 18 Temmuz 1945 tarihinde Milli Kalkınma Partisi, 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Parti’nin (DP) kurulması ile çok partili hayata geçildi. Azınlıklara yönelik ayrımcı uygulamalarda azalma görüldü. Eylül 1945’te yapılan ilk değişiklikle gayrimüslimlerin Harp Okulu’na girişlerine izin verildi. 1947 yılı baharında ise Đsmet Đnönü yaptığı radyo konuşmasında bundan böyle azınlıkların da yedek subay olabileceklerini ve silah taşıyabileceklerini söyledi.165 Azınlıkların buna tepkisini Raffi A. Hermonn şöyle anlatıyor: “Bunu duyan azınlıklardan çoğu, kulaklarına inanamıyor. Telefon kaç kişide var ki? Yallah! tramvaya. Onnik’in, Artin’in, Aleko’nun, Salamon’un babasının evine işyerine. “Yahu duydunuz mu?”, “Ha 165 Radar, uçaksavar ve Türk Silahlı Kuvvetleri’nin özel birimlerinde görevlendirilmediler. Ancak bu kısıtlama 1950 yılında Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle ortadan kaldırıldı. Rıfat N. Bali, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Azınlıklar-II “Balat Fırınları” Söylentisi”, Tarih ve Toplum, Sayı: 180, Aralık 1998, s.17’den Hal Lehman, “The Jews under Turkey’s New Deal”, Commentary, Sayı:9, 1950, s.29-39. 48 kuzum! Olacak iş değil!””166 O yıllarda özellikle taşradan gelen gençlere ülkede azınlıkların da olduğu düşüncesinin yerleştirilmesi için orduda çıkartılan bir iç emirle komutanım hitabından önce komutanın isminin söylenmesi zorunluluğu getirildi: “Anadolu’nun bir yerinde askerin biri ‘Vatan komutanım’, ‘Vatan komutanım emrinizdeyim!’ diye tekmil vermeye çalışırken, o an orada bulunan bir yüzbaşı da kızıp ‘ulan! vatan babandır, komutanın ise VARTAN’dır, öğren artık şunu’ diye fırça attı.”167 Hahambaşılık, Đçişleri Bakanlığı tarafından resmi bir kurum olarak tanındı. Böylece mülk edinebilme hakkına sahip oldu. 1937 yılından bu yana uygulanan azınlık okullarının Đçişleri Bakanlığı’ndan bir memur tarafından denetlenmesi uygulamasına yönelik düzenleme, 1949 yılında kaldırıldı. Falif Rıfkı Atay, CHP’nin azınlıklara karşı yeni tutumunu şöyle ifade etmekteydi: “Sadece tüm azınlıkları Türk vatandaşı olarak tanımakla kalmıyor, onlara, bilinç ve kültürde ayrım yapmaksızın, tıpkı bizim gibi Türk olma hakkını da tanıyoruz. Kendi dil ve kültürlerini korumalarına ve ‘azınlık-vatandaş’ sayılmalarına bir itirazımız yok .”168 Đstanbul’un seçmen nüfusunun üçte birini oluşturan azınlıklar, çok partili sisteme geçişle partilerin oy mücadelesinde önemli bir yer tuttular. Bu doğrultuda, 21 Temmuz 1946 tarihindeki genel seçimlerden önce CHP Đstanbul Đl Teşkilatı Başkanı, azınlık gazetecilerini ağırlayarak CHP’nin milliyetçilik anlayışının dine ya da ırka dayalı bir ayrışmaya izin vermediğine dair güvence verdi. Cumhuriyet tarihinde ilk kez Đzmir valisi kentin Yahudi cemaatini ziyaret ederek sorunlarını dile getirmelerini istedi. Ankara valisi ise “Pessah Kutlamaları” çerçevesinde bir sinagogu ziyaret etti.169 DP ise, seçim kampanyasını Varlık Vergisi eleştirisi ve ödenen verginin geri ödenmesi tartışmaları üzerine kurdu. Diğer seçim dönemlerinde de aynı konuyu gündeme getiren DP, seçim bittikten sonra bu konuda herhangi bir şey yapmadı. Azınlıklar da bir süre sonra bunun sadece oy toplama aracı olduğunu ve alınan vergilerin ödenmeyeceğini kabul ettiler ve konu kapandı. 1946 seçimlerinde CHP’de azınlıklardan aday göstermesine rağmen azınlık oylarını DP aldı ve Yahudi cemaatinden Salamon Adato ve Rum cemaatinden Vasil Konos DP’den Đstanbul milletvekili seçildi. Salamon Adalo’nun teklifiyle 31 Mayıs 1949 tarihinde kabul edilen 5404 sayılı kanunla Vakıflar Kanunu’nda yer alan azınlık cemaatlerine ait vakıf gelirlerinden “yüzde beş kontrol hakkı” kesilmesi hükmü ile azınlık cemaatlerine ait vakıfları idare edecek mütevellilerin Vakıflar Umum Müdürlüğü tarafından tayin edilmesi kararı iptal edildi. Böylece azınlık cemaatleri mütevellilerini kendileri seçmeye başladı. 170 1950 yılında iktidara gelen DP’nin ilk yıllarında azınlıklarla hükümet arasındaki gerilimin azaldığı görüldü. Bunun sebebi, Türkiye-Yunanistan ilişkilerindeki olumlu gelişmelerdi. Her iki ülkede yaşayan azınlıklara yönelik politikalar tarih boyunca 166 Agos, 29 Ağustos 1997. Agos, 29 Ağustos 1997. 168 Rıfat N. Bali, Cumhuriyet Yıllarında Yahudiler, Aliya, Bir Toplu Göçün Öyküsü (1946-1949), Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2003, s.46. 169 loc.cit. 170 Rıfat N. Bali, “Cumhuriyet Döneminde Azınlık Politikası”, Birikim, Sayı:115, Kasım 1998, s.83. 167 49 Türk-Yunan ilişkilerinin seyrine paralel gelişme gösterdi.171 Bu dönemde de Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde her alanda yaşanan dostluk havası özelde Rumların genelde ise tüm gayrimüslimlerin en rahat dönemlerini yaşamalarını sağladı. Salamon Adalo ve Rum cemaatinden Ahilya Mohos ve Andre Vahram Bayar, DP’den Đstanbul milletvekili seçildi. Hükümet bürokratları, gayrimüslim cemaatlerin dini lider seçiminde kolaylık sağladı. Bu yılın başında NATO ve Balkan Paktı ile Yunanistan ile Türkiye arasında gelişen dostane ilişkiler nedeniyle Rum cemaati ile ilişkiler gelişti. Patrikhane’nin isteği üzerine Heybeliada Ruhban Okulu, Demokrat Parti’nin iktidarının ikinci yılında, Milli Eğitim Bakanlığı’nın emriyle, “Teoloji Đhtisas Okulu” olarak isimlendirildi. Böylece okul üç sınıflı lise ve dört sınıflı teoloji ihtisas bölümlerinden oluşan yeni bir statüye kavuştu.172 Cemaat liderleri, DP’nin daveti üzerine 10 Kasım 1953 tarihindeki Atatürk’ün naaşının Anıtkabir’e nakli törenine katıldı. 1950 ve 1953 yıllarında Ermeni ve Yahudi cemaatine merkezi cemaat meclislerini seçme ve birleştirme izni verildi. 1953 yılında Ermeni cemaatinin ruhban okulu olan Tbrevank açıldı.173 1954 seçimlerinde de azınlıklar oylarını DP’ye verdiler ve DP oylarını arttırarak iktidar partisi olmaya devam etti. Yahudi cemaatinden Hanri Soriano, Rum cemaatinden Aleksandros Hacupulo ve Ermeni cemaatinden Zakar Tanver DP’den Đstanbul milletvekili seçildi. Azınlıkların DP’ye besledikleri sevginin belirgin bir şekilde ortaya çıktığı olay ise Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın ABD Başkanı Dwight Eisenhower’ın davetlisi olarak 28 Ocak-27 Şubat 1954 tarihleri arasında yaptığı ABD ziyareti olacaktı. Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatlerinin girişimleriyle Amerikan-Yunan toplumu, Amerikan-Ermeni toplumu ve Amerikan-Yahudi toplumu Celal Bayar onuruna davet verdi. Amerikan-Ermeni toplumunun Bayar onuruna verdiği davette, katılımcılar da sıcak sevgi gösterilerinde bulundu. Bu davette bulunan Vatan gazetesi başyazarı Ahmet Emin Yalman izlenimlerini şöyle anlatıyordu: “Amerikan Ermenileri tarafından evvelki Cuma günü Celal Bayar için tertip edilen daveti, bu istikamette mühim bir gelişme diye kaydetmek lazımdır. Asırlarca müddet iyi vatandaş, iyi komşu ve iyi dost olarak Türkiye’de sevilen ve Türk kültür hayatında belli başlı roller oynayan Ermeniler; Çarlık Rusya’sı tarafından Pan Islav emellerinin gerçekleşmesinin bir vasıtası diye seçilmiş ve bu yüzden bir takım feci hadiseler cereyan etmişti. Birinci Cihan Harbinde Müttefikler bunları harp propagandası diye mavi bir kitap neşri suretiyle geniş ölçüde istismar etmişlerdi. Bu hadiseler yüzünden geride izler kalmışsa New York’taki toplantıda Ermeniler namına söylenen ve pek olgun düşüncelerin mahsulü olan nutukta 19 Mayıs 1919 tarihi yalnız Türk istiklali bakımından değil, Türkiye’de evvel ve ahir yaşamış olan insanların mukadderatı ve 171 Örneğin 1930’larda Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde yaşanan dostluk havası nedeniyle Türkiye’nin Đstanbul, Gökçeada ve Bozcaada’daki Rum azınlığına ve Yunanistan’ın Batı Trakya’daki Müslüman azınlığa karşı takip ettikleri politikanın yumuşadığı görüldü. Melek Fırat, “Yunanistan’la Đlişkiler” Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt 1, 5. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2002, s.355. 172 Bu statüsünü 1971 yılına kadar muhafaza etmiştir. Elçin Macar ve Mehmet Ali Gökaçtı, Heybeliada Ruhban Okulu’nun Geleceği Üzerine Tartışmalar ve Öneriler, Đstanbul, TESEV Yayınları, Aralık 2005, s.16’dan Elçin Macar, Cumhuriyet Döneminde Đstanbul Rum Patrikhanesi, Đletişim Yayınları, Đstanbul, 2003, s.292-293. 173 Ancak, 1968 yılında kapatıldı. 50 hisleri bakımından da yepyeni bir devrin başlangıcı diye telakki edilmiştir. Türkiye’de yeni bir vatandaşlık telakkisi yaratmak suretiyle Atatürk’ün oynadığı medeni ve insani role tam hakkı verilmiştir. Celal Bayar, belirtilen samimi hisler karşısında coşmuş ve en güzel nutuklarından birini iltical yolile söylemiştir. Bayar kin ve garezlerin ebedi suretle gömülmesi ve Türkiye’nin ve hür insanlığın mukadderatına sevgi ve ahenk hislerinin hakim olması mevzuu üzerinde durulmuştur. Ermeniler tarafından verilen kabul resminde bir hayli aşina simaya tesadüf ettim: “Ben senin eski okuyucunum. Falan ve filan zamanda tanıştık ve görüştük… Büyükada’da komşu idik” diyen ve kimi dört, kimi on kimi yirmi, otuz ve daha ziyade evvel Amerika’ya muhaceret eden Ermeni vatandaşlar veya eski vatandaş ve dostlar arasında kendimizi hep birden memlekette hissettik. (…) Her iki nutuk söylenirken, herkesin gözü yaşarmıştı. Tatlı tesirlerin mahsulü olan hıçkırık sesleri her taraftan duyuluyordu.” 174 Ancak, DP ile azınlıklar arasındaki olumlu ilişkiler uzun sürmedi. Kıbrıs konusunda yaşanan gelişmeler nedeniyle 1953 yılının yaz aylarından itibaren DP yöneticileri azınlıklarla işbirliğine son verdi. 175 Görev süresi dolan cemaat danışma meclislerinin yeniden seçim yapmasına izin verilmedi. Aralık 1952 tarihinde görev süresi sona eren Ermeni merkez danışma meclisinin toplanması için Mayıs 1953 tarihinde hala Türk yetkililerden izin almaya çalışılıyordu. Bu nedenle, cemaatin işleri daha çok hayırseverlik çerçevesinde, herhangi bir meşruiyet olmaksızın yapılıyordu. Rum cemaati de benzer soruna sahipti. Ancak, DP yönetici elitleri, tıpkı daha önce CHP’nin de yaptığı gibi, azınlık cemaatlerinin, sosyal ve dini kurumlarını yönetmek için merkezi bir kurula sahip olmalarının gerekmediğini, kurulların her birinin yerel birimlere bırakılabileceğini belirtiyorlardı.176 Azınlıklar yine ayrımcı tutumlarla karşılaşmaya başladı. Piyade Okulu’na girmek için başvuranların ya da gönüllü olarak Türk ordusuna katılmak isteyenlerin Türk ırkından olması şartı getirildi. Annesi, gayrimüslim azınlıklara mensup ya da sonradan Đslam dinini kabul edenlerin başvuruları kabul edilmedi. Askerliğini yedek subaylık olarak yapan gayrimüslimlerin sayısı arttı; ki bu Đngiliz Konsolosluğu’na göre Batı’nın “yatıştırılmasına” yarıyordu, ama sadece doktor, mühendis ve tercüman olarak kullanılıp stratejik öneme sahip pozisyonlardan uzak tutuldu. Ayrıca yasalarda herhangi bir engelleyici hüküm olmamasına rağmen gayrimüslimler devlet dairelerinde istihdam edilmedi. 177 Yani, DP iktidarın ilk yıllarında gerçekleştirilen değişiklikler tekrar eski haline döndü. Çünkü azınlıklara bakış açısı yönünden CHP’den farklı bir anlayışa sahip değildi. Örneğin, DP’nin kurucu üyelerinden Adnan Menderes, Emin Sazak, Refik Koraltan, Fuat Köprülü ve Yusuf Kemal Tengirşenk 1942 yılında Varlık Vergisi Meclis’te tartışıldığında CHP 174 Rıfat N. Bali, “Azınlıkların Demokrat Parti Sevdası Celal Bayar’ın Amerika Ziyareti”, Toplumsal Tarih, Sayı:122, Şubat 2004, s.19-20’den Vatan, 5 Mart 1954. 175 Yunanistan’ın Kıbrıs’la birleşme isteği burada yaşayan Türkleri azınlık statüsüne sokacağı için Yunanistan ve Türkiye arasındaki azınlık sorunlarını gündeme taşındı ve Batı Trakya’daki Türk azınlığa yönelik ayrımcı uygulamalar gazetelerde daha çok yer almaya başladı. Güven, op.cit., s.163. 176 Ibid., s.160’dan NARA 782.00/5-753 ABD Başkonsolosluğu, Đstanbul’dan ABD Dışişleri Departmanı 12.05.1953. 177 Ibid., s.161’den PRO FRO 371/101893, Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 03.06.1952. 51 milletvekiliydiler ve verginin konması yönünde oy kullandılar.178 Konjonktüre uygun olarak oluşan yumuşama havası rüzgar ters esmeye başlayınca eski haline döndü. 2. 6 / 7 Eylül Olayları II. Dünya Savaşı’ndan sonra Kıbrıs’taki Rum çoğunluğun Yunanistan ile birleşme çabaları CHP hükümeti tarafından görmezden gelindi. Ortada bir Kıbrıs sorunu olmadığı çünkü adanın Büyük Britanya yönetiminde ve egemenliğinde olduğu dile getiriliyordu. 1950 yılında iktidara gelen DP yönetimi, CHP’nin takip ettiği politikayı devam ettirdi. Ancak 1951 ilkbaharında Yunanistan Başbakanı Venizelos’un, Yunanistan’ın Kıbrıs üzerindeki hak taleplerini kamuoyuna açıklamasıyla Türkiye bu politikayı terk ederek Kıbrıs’ın statüsünün değişmesi halinde kendi hakkının ihlal edilmesine izin vermeyeceğini bildirdi. Aralık 1951 tarihinde Yunanistan ile Türkiye’nin NATO’ya girmesi ve 1952 yılında kurulan Balkan Paktı nedeniyle oluşan işbirliği neticesinde Kıbrıs meselesi bir süre geri planda kaldı. Fakat Yunanistan’da iktidara gelen Papagos, 1953 yılında Enosis talebini yineledi ve Mayıs 1954 tarihinde yaptığı açıklamada Büyük Britanya’ya 22 Ekim 1954 tarihine kadar Kıbrıs’ı Yunanistan’a devretmesini aksi taktirde konuyu Birleşmiş Milletler’e (BM) götüreceklerini söyledi. Konu BM’ye gitti ancak 17 Aralık 1954 tarihinde Genel Kurul, Kıbrıs ile ilgili tartışmaların ertelenmesine karar verdi. Bu gelişmeler üzerine Türkiye Dışişleri Bakanlığı’nda “Kıbrıs Komisyonu” kuruldu. Başlıca iki strateji belirlendi: Dünya kamuoyuna Türk hükümetinin Kıbrıs konusunda yasal talepleri olduğunu göstermek ve nihai çözüme kadar Kıbrıslı Türklere destek olmak. Đngiliz hükümeti ise Londra’da 29 Ağustos 1955 tarihinde “Doğu Akdeniz’de Güvenlik Sorunları” başlıklı bir konferans düzenleyerek Yunanistan ve Türkiye’yi davet etti. Đngiltere’nin bu daveti üzerine Türkiye, bu konuda eşit söz hakkına sahip taraf statüsüne kavuştu. Türkiye Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, bu konferans öncesi Đngiltere Dışişleri Bakanı ile yaptığı görüşmeden aldığı izlenim nedeniyle Londra’daki pozisyonunun kuvvetlenmesi için 28 Ağustos 1955 tarihinde Başbakan Menderes’e telgraf çekerek destek istedi: “Çeşitli Đngiliz gazetecileri ve Dışişleri Bakanı ile konuştuk. Bizim intibaımıza göre, Đngilizler Kıbrıs’taki anlaşmazlığı çözmek için, son çare olarak Yunanistan’a ödün verip, Kıbrıs’ta kendi kendine yönetime izin verebilirler.[…] Bizim tahminimize göre, burada haklarımızı ne ölçüde savunabileceğimiz konusunda tereddütler vardır. Gerçi bu sabahki görüşmeler nazik geçti, ama insafsızdı. Onlar haklarımızı savunmak konusunda ümidimizi kıracak açıklamalar yapmadı. Yine de ısrarımız konusunda onları ikna edebildiğimize inanırsak, hata etmiş oluruz. Bu hususta önümüzde yapılacak çok iş olduğunu görüyoruz. Biz ve gazetelerimiz gayret göstermeyi sürdüreceğiz. Bu konuda ilgili yerlere sizin vereceğiniz emirlerin çok işe yaracağına inanıyoruz.”179 178 Ibid., s.150’den Rıfat N. Bali, “Çok Partili Demokrasi Döneminde Varlık Vergisi Üzerine Tartışmalar”, Tarih ve Toplum, Sayı:165, Eylül 1997, s.47-59. 179 Mehmet Arif Demirer, 6 Eylül 1955 Yassıada 6/7 Eylül Davası, Đstanbul, Bağlam Yayınları, 1995, s.404. 52 Ağustos 1954’te Milli Türk Talebe Birliği (MTTB) ve Türkiye Milli Talebe Federasyonu’nun (TMTF) teşvikiyle, basının ve Türkiye Milli Gençlik Teşkilatı’nın da katılımıyla bir ulusal komite biçiminde, Kıbrıs’taki Türk azınlığını BM ve diğer örgütler karşısında savunmak ve tüm ülkede protesto gösterileri düzenlemek için Kıbrıs Türktür Cemiyeti (KTC) kuruldu.180 Gazeteler, özellikle Hürriyet, Kıbrıs konusunu gündemde tuttu. Başbakan Menderes ise Londra’daki konferanstan bir gün önce yaptığı konuşmada şunları söyledi: “Kıbrıs, Anadolu’nun bir parçasıdır. Kıbrıs’ın hukuki statüsünde bir değişiklik olacaksa, o zaman Kıbrıs sadece Türklere geri verilebilir.[…] Türkiye hiçbir zaman Kıbrıs’taki statükonun değiştirilmesine izin vermeyecektir.”181 6 Eylül 1955 tarihinde saat 13:00’da devlet radyosu, Atatürk’ün Selanik’teki evinin bombalandığı haberini verdi. Bu haber üzerine KTC derneği ve üniversite öğrencileri tarafından protesto gösterisi düzenlendi ve Taksim’e doğru yürüyüşe geçildi. Ellerinde “Kıbrıs Türktür” yazılı pankartlarını, Atatürk’ün ve Celal Bayar’ın fotoğraflarını ve Türk bayraklarını taşıyan protestocular çok büyük bir kalabalık oluşturdu. Yapılan konuşmalarda evlere, işyerlerine ve arabalara Türk bayrağı asılması çağrısında bulunuldu. “Alis Hanım tanık olduğu olayları kısık sesle Ermenice anlatıyordu: ‘Herkes birbirine bayrak asmalarını söylüyordu…’”182 Protesto gösterileri yerini tahrip ve yağmaya bıraktı. Ellerinde çeşitli araç ve gereçler olan kişiler, gayrimüslimlerin evlerini, işyerlerini, kiliselerini, okullarını ve mezarlıklarını tahrip etmeye başladı. Grupların elinde gayrimüslimlerin adresleri bulunuyordu. Olayların başlamasından birkaç hafta önce ilgili mahallelerin muhtarlarına başvurularak ev ve iş yerlerinin adresleri istendi. 183 Sarkis Çerkezyan anlatıyor: “Bir tane bayrak astık pencereye. Dışarıya da sandalye koydum oturdum. Yukarıdan aşağıya o yağmacılar geliyorlar. Onların en önünde giden boynuna Türk bayrağını böyle peşkir gibi asmış önden yürüyor, o guruh da arkasından geliyor. Evlere giriyorlar, kırıyorlar, döküyorlar, eşyaları sokaklara atıyorlar. Pervasızca, hiçbir direnme yok. Ve bunlar bizim gözümüzün önünde oluyor. Yedikule Caddesi’nin üzerinde bir Rum Kilisesi var, orayı ateşe verdiler. Kıvılcımlar bizim evin üstüne doğru geliyor. Sinirler gergin ama sakin olmak zorundasın. Eşime dedim ki rahmetliye; sen çocuğu al, zaten altı aylık, çık yukarıya, ortalıkta görünme. Anneme de beyaz bir yazmayla Müslüman kadını gibi bir hava verdik. Kapı açık, önünde oturuyoruz. Üç kişi geldiler, caddenin ortasında durdular. Bir tanesi sarkık bıyıklı, şeytan suratlı bir tip. Aralarında konuşurken arada sırada bizim evi gösteriyorlar. Demek ki o semtin adamıymış, gayrimüslimlerin evini tarif ediyor. Anladım. Bir kere de evi kırmaya başladılar mı başa çıkılamıyor. Hemen gittim elimi koydum adamın omzuna, şöyle yüzüme baktı, “Ne, o?” dedi. Dedim şu üçünüzün arasındaki konu şu evdir. Bu evin sahibi Ermenidir ve şimdi Florya’da yazlıktalar. Şu orta katta otururlar, yoklar. Ama dedim, bunu size hatırlatırım aşağıda ben oturuyorum. O da bana tabii cesaret edemedi sen kimsin, falan diye, sormadı ve gittiler. Kırıp dökmeye devam ettiler.(…) Caddeler bütün kırık dökük 180 Güven, op.cit., s.75’den AA PA 235 Türkiye 211-0075, Ankara Büyükelçiliği Raporu, 01.10.1954. Demirer, op.cit., s.395. 182 Jaklin Çelik, “6/7 Eylül 1955, Kumkapı”, Toplumsal Tarih, Sayı:81, Eylül 2000, s.42. 183 Güven, op.cit., s.28’den TBMM ZC, Devre 10, Đçtima 2, cilt:9,23. Đnikat, 13.01.1956’dan aktaran. 181 53 eşyayla şöyle şu kalınlık oldu. Kiminin koltuğunun altında halı, kimisinde makine kafası bütün yağmacılar, talancılar başladılar pervasızca sokaklarda görünmeye.”184 Beyoğlu’nun tahrip ve yağmadan sonraki hali şöyleydi: “Eski Yeni Melek sinemasına giden yolun tamamı yürünmeyecek bir ‘kumaş denizi’ haline gelmişti. Yürümek isteyenler neredeyse diz kapaklarına kadar bu kumaş denizine gömülüyorlardı. Taksim’e yaklaştıkça tahrip gücünün etkisi de artıyordu. Lale Sineması’nın bulunduğu binadaki Odeon Mağazası bu tahripten en ağır ölçüde payını alanlardandı. O zamanlar sadece ithal buzdolaplarının üst kattaki depodan aşağıya atıldığını ve tramvay yolunu tıkadığını gördüm. Otomobiller ters yüz edilmiş, camlar kırılmış birçoğu içine alevli pamuklar atılarak yakılmıştı.(…) Aya Triada Kilisesi ateşe verilmişti. Đstiklal Caddesinin önemli sohbet ve kültür mekanlarından tamamı yakıldı, yıkıldı…”185 Amerikan Konsolosluğu’nun Washington’a gönderdiği bir şifrede, olaylar sırasında polisler veya askerler tarafından herhangi bir müdahalede bulunulmadığı, hatta müdahalede bulunmak isteyenlerin şefleri tarafından azarlandığı bildirildi. Daha sonra mecliste gündeme geldiğinde Başbakan Menderes bu durumu “Polis ve asker de milli heyecanın tesiri altında kalmışlardır.” diyerek savundu. 186 Ancak yine de olaylara müdahale eden polislere rastlandı. “Adalar’da açıktan gelen çapulcuların kayıklarını ve motorlarını silah zoru ile yaklaştırmayan polisler, Boğazın bazı köylerinde bir tek Ermeninin veya Rumun camının kırılmasına izin vermeyenler oldu.”187 Đstanbul’da talan ve yağmanın yaşandığı yerler şunlardır: Beyoğlu, Kurtuluş, Şişli, Nişantaşı, Eminönü, Ortaköy, Arnavutköy, Bebek, Moda, Kadıköy, Kuzguncuk, Çengelköy ve Adalar. Đzmir’de gösteriler Đstanbul’la aynı anda başladı. 6 Eylül tarihli Gece Postası gazetesi “Madem Yunanlar Türk Konsolosluğu’nu bombaladı, öyleyse onların bayrağı da artık Konak Meydanı’nda dalgalanmamalı” manşetiyle çıktı. Aynı akşam uluslararası fuar nedeniyle Konak Meydanı’nda bulunan Yunan bayrağı, gençlerden oluşan bir grup tarafından “Kıbrıs Türktür!, Gavurlara ölüm!”nidalarıyla indirilip yakıldı.188 Đstiklal Marşı eşliğinde çekilen Türk bayrağının ardından grup fuar alanına gitti. Yunan pavyonunun duvarlarını kütükle yıkan kişileri Đzmir Valisi Kemal Hadımlı, kibarca uyarmakla yetindi. Vali bir memura kapıda bulunan Yunan bayrağını indirmesini söyledi ve indirilen bayrak orada bulunan kişilerce parçalandı.189 Daha sonra pavyon yakıldı. Söndürmek için giden itfaiyecilere engel olundu. Başka bir grup ise Alsancak’taki Yunan Konsolosluğu önünde toplandı ve binaya Türk bayrağı çekme istekleri karşılanmayan grup saat 21:00’e doğru Konsolosluk binasına zorla girerek mobilyaları parçaladı ve ateşe verdi. Tüm bina 184 Çelik, op.cit., s.43. Yılmaz Karakoyunlu, “Beyoğlu’nda Nümayişten Yağmaya”, Popüler Tarih, Sayı:4, Eylül 2000, s.61-62. 186 Ibid., s.60. 187 Agos, 7 Eylül 2001. 188 Güven, op.cit., s.39’dan PRO PREM 11834/479, Đzmir Konsolosluğu Raporu 13.09.1955. 189 Arzu Kılıçdere, “Đzmir’de 6-7 Eylül Olayları, Toplumsal Tarih, Sayı:74, Şubat 2000, s.36. 185 54 yanıp kül oldu. Konsolosluk çalışanları ise arka kapıdan kaçabildiler.190 Aynı semtte bulunan Rum Ortodoks Kilisesi ateşe verilirken Papaz sözle taciz edilip hırpalandı. NATO’ya bağlı altı askerin de evleri basıldı ve yağmalandı. Memurlar ve eşleri saldırılar sırasında hakarete uğradı. Hatta bir memur ve eşi dövüldü.191 Yunan NATO subayları ve Başkonsolos geceyi Amerikan Konsolosluğu’nun koruması altında geçirdikten sonra ertesi gün uçakla Yunanistan’a gittiler.192 Rum vatandaşlarının da evleri ve işyerleri de bu tahripten payını aldı. Polisler saldırıları önlemek için herhangi bir girişimde bulunmadı. Ankara’da ise az sayıda gayrimüslim olması ve 6 Eylül günü Ankara Valisi Kemal Aygün’ün Đstanbul’da bulunması nedeniyle ayaklanmaya şahit olmasıyla Ankara genelindeki tüm toplantıları yasaklayan acil tedbirleri de etkili oldu.193 Yalnızca öğrenci protestoları gerçekleşti, şiddet olayları yaşanmadı.194 Olayların Diyarbakır’a yansıması ise şöyle oldu: “Babam her gün okuduğu iki gazeteyle yetinmeyip bir üçüncüsünü de almaya başlamış, koşa koşa gittiği Taşçılar Kahvesi’nde “ajans” dinlemeyi eskisinden daha çok kollar olmuştu. Gazete havadisleri ve radyo “ajans”ları gün geçtikçe tedirginliğini arttırıyordu: “Bu işin altından bi poğhlığ çığhacağ!” Babamın “iş” dediği Kıbrıs meselesiydi, “poğhlığ” da azınlıkların, kendine göre de, “en çoğhi de” Ermenilerin başına gelebilecek tatsızlıklardı. Kıbrıs gazete manşetlerini işgal ettikçe Gavur Mahallesi’nde de zihinleri hep aynı soru meşgul ediyordu: “Bu işın soni ne olacağ?” (…) Pazar ayininden çıkan erkekler her zamanki gibi papaz Arsen’in risayetinde araçnortaranda, kilisenin toplantı salonunda yan yana gelip bir kahve içimi esnasında genelde işten güçten, cemaat ahvalinden bahsedip sonra da kimisi evine, kimisi de Taşçılar Kahvesi’ne yönelmektense, daha fazla oyalanıp kendi aralarında “bu işin soni” ne olur diye tartışır olmuşlardı. Kıbrıs’ın tümüyle Daciglere195 kalıp kalmaması ya da karpuz misali ikiye bölünüp yarısının Daciglere, yarısının da Horumlara196 verilmesi aslında pek de umurlarında değildi; umurlarında olan, olaylar şu ya da bu şekilde gelişirken, kabağın kendi başlarına patlayıp patlamayacağıydı. “Valla bu iş bele getmez!” “Valla her şey olırına varır kardaşım!” “Allah sonımızi ğherli etsın!” (…) Babam okuduğu gazetelerden, dinlediği “ajans”lardan işin sonında “bi poğhlığ” çıkacağını söylerken galiba çok da yanılmamıştı. Demirciler Çarşısı’nın hemen yanındaki Yoğurt Pazarı çevresinde toplanan yüzlerce kişi ellerinde siyah kukuletalı cübbesiyle, uzun sakallı Makarios’un büyükçe maketini yakmak için toplandıklarında maksatları piskopos Makarios’un maketini yakıp böylece Kıbrıs’ın Türk kalacağını haykırmaktan ziyade, Demirciler Çarşısı’ndaki “Fılla”197 demircilere gözdağı vermekti sanki. Makarios’un maketi gazyağı döküldükten sonra kahkahalar eşliğinde ateşe verilip yakılırken öfkeyle fırlatılan kavun karpuz kabukları, hıyar, kabak, domatesler ve çiğ 190 Güven, op.cit., s.39’dan Vima, 08.09.1955. Ibid., s.40’dan PRO PREM 11834/479, Đzmir Konsolosluğu Raporu 01.12.1955. 192 loc.cit.’den AA PA 231 Kıbrıs 211-009/92.09, Atina Büyükelçiliği Raporu, 08.09.1955. 193 Ibid., s.42’den Yassıada Yüksek Adalet Divanı Tutanakları, 6-7 Eylül Hadiseleri, Tanık Kemal Aygün, Ankara Valisi, s.90. 194 loc.cit.’den AA PA 264 Türkiye 205-00/92.42, Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 20.09.1955. 195 Dacig (Ermenice): Türk 196 Horum (Ermenice): Rum 197 Fılla (Kürtçe): Gayrimüslim 191 55 yumurtalar nedense hedeflerinden şaşarak demircilerin örslerinde, suratlarında patlayıp kahkahaya dönüşüyordu. Miting için az ilerdeki çok daha uygun olan geniş Belediye Meydanı dururken özellikle buranın seçilip öfke bombardımanından Makarios’un maketi kadar kendilerine de pay düştüğünü gören demirciler, kalabalığın giderek artan öfkesi ve küfür yağmuru altında boyutlarını tahmin edemeyecekleri olaylarla karşılaşma korkusuyla hemen ocaklarını suyla söndürüp kepenklerini indirerek Gavur Mahallesi’nin yolunu tutmuşlardı… Demirciler Çarşısı’ndaki bu olayın ardından Gavur Mahallesi’nde akşamları gaz lambaları daha erken sönüp, kimi evlerde yükselen cümbüş, ud seslerinin de yavaş yavaş sesi soluğu kesilirken papaz Arsen’in alışık olduğu için çok da fazla yadırgamadığı “keşiş keşiş, götıne bi şiş!” çocuk korosunun sesleri daha da sıklaşıp fırlatılan iri taşlarla takviye edilince, zihinlerde dolanıp duran endişeler kapalı kapılar ardında cevabı bilinmeyen sorulara dönüşüyordu: “Şimdi ne olacağ?”198 6 Eylül akşamının son saatlerinde devreye sokulan askeri birlikler durumu kontrol altına aldılar. Sarkis Çerkezyan anlatıyor: “Hatta bir ikisi de [yağmacılar] geldiler benim yanıma oturdular. Annemde kahve pişirdi, sandalye verdi, oturdular. Hani benim amacım, yani bizim ev artık onlarda kapının önünde otururlarsa bu ev artık girilmez olur. (…)Gece saatin biri. Köşe başından bir düdük sesi geldi. Düdük sesi birden bire o oturanları telaşlandırdı, herkes tedirgin birbirine bakıyor. Bir de baktım, bir yüzbaşı, yanında üç dört tane de asker çıktılar geldiler. Kahve fincanı da benim elimdeydi.Ve yüzbaşı bana aynen şöyle dedi; “Delikanlı, tebrik ederim sizi, kahvenin tadını çıkaracak tam günü ve saati iyi ayarlanmışsın, tebrik ederim, her Türk sizin gibi olmalı. Ama artık askeriye bu işe el koydu, lütfen kahvenizi içerde için!” dedi. Biz de Türk subayına saygımız sonsuz gibi laflarla ona teşekkür ettik ve içeri girdik. Ev başıma dönmeye başladı…”199 Yağmalanan malların bazıları yağmacılar tarafından kullanılırken bazıları da pazarlarda satıldı. Yervant Gobelyan anlatıyor: “O günlerde Marmara gazetesinin matbaası Tophane Maliye binasının karşısındaydı. Artistler Kahvesi geceleri sabaha kadar açıktı. Ben matbaada çalışırken, dışarıda günlerce elbise, ayakkabı, ceket, pantolon değiş tokuşu yapıldı. Pazar kuruldu, her şey satıldı, çuvallarla küfelerle getirilip pazarlıklar yapıldı.”200 7 Eylül 1955 tarihinde altı ay süreyle Ankara, Đstanbul ve Đzmir’de sıkıyönetim ilan edildi. Sıkıyönetim ilan edildikten sonra Đstanbul’da 5104, Ankara’da 300, Đzmir’de ise 170 kişi tutuklandı.201 Đçişleri Bakanı Namık Gedik, emniyetteki başarısızlığı nedeniyle istifa etti. Yerine geçici olarak Savunma Bakanı Ethem Menderes atandı. Aynı nedenle Milli Emniyet Hizmetleri Şefi (MAH Reisi), Đzmir Valisi, Đzmir’de bulunan birliklerin komutanı, Đstanbul Emniyet Müdürü ve üç general görevden 198 Mıgırdiç Margosyan, “Tespih Taneleri”, 3. Baskı, Đstanbul, Aras Yayıncılık, Nisan 2007, s.483487. 199 Çelik, op.cit., s.43. 200 Agos, 7 Eylül 2001. 201 Dilek Güven, “Türk Milliyetçiliği ve Homojenleşme Politikası 6-7 Eylül Olayları ve Failler”, Toplumsal Tarih, Sayı:141, Eylül 2005, s.43’den Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, Fahri Çoker Dosyası, 6 Eylül Hadiseleri Suç Endeksi. 56 alındı.202 Bir dizi memurun ise çıkan huzursuzlukta sorumlulukları olduğu ve bununla mücadele etmedikleri gerekçesiyle görev yerleri değiştirildi. Hükümet olaydan sonra yaptığı açıklamada tüm yaşananların sorumlusu olarak “komünistleri” ve “hain provokatörleri” gösterdi. 7 Eylül 1955 tarihinde emniyet amirliklerince komünist olarak bilinen 48 kişi tutuklanıp Harbiye’ye getirildi. Tutuklananlar arasında Aziz Nesin, Kemal Tahir, Dr. Hulusi Dosdoğru, Refik Erduran gibi isimler de vardı. Ayrıca listedeki isimler içinde ölenler ve askerde olan kişiler de vardı. Bunları, saldırılar gerçekleştiğinde olay yerinde bulunan 19 komünistin daha tutuklanması izledi. Israrlı sorgulara rağmen olayla bağlantılarına dair bir kanıt bulunamadı.203 Aralık 1955’te birçoğu hiçbir gerekçe göstermeden serbest bırakıldı. Bir kısmının davaları sürmesine rağmen beraatla sonuçlandı. Hükümet, 8 Eylül 1955 tarihinde yaptığı açıklamada, işyerleri hasara uğrayan tacirlerin vadesi gelmiş senetlerinin “tecil ve tecdidi”, mevduat çekişlerinde Merkez Bankası ile Amortisman Sandığı’nın yardımda bulunacağını bildirdi.204 10 Eylül 1955 tarihinde Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın himayesi ve Başbakan Adnan Menderes’in fahri başkanlığında Đstanbul ve Đzmir’deki olaylarda zarar görenlere yardım etmek için Đş Bankası Genel Müdürü Üzeyir Avunduk başkanlığında 24 kişilik bir komite kuruldu. Komite, 31 Aralık 1957 tarihine kadar 8.700.000 lira topladı. Zarar görenlerin tespiti için ise 21 Eylül 1955 tarihinde yapılan duyuruda, Komite’den talepte bulunacak kişilerin 26 Eylül 1955 tarihinden itibaren 15 Ekim 1955 tarihi mesai bitimine kadar zararın miktarının ve cinsinin de belirtildiği bir başvuruda bulunulması istendi. Yapılan incelemeler doğrultusunda Komite’nin imkanları dahilinde zarar görenlere ödeme yapılacaktı. Başvuruların sayısı 4433’e, talep edilen toplam miktar ise 69.578.744 liraya ulaştı. Komite’nin yaptığı ödeme ise 1957 yılı itibariyle, Đstanbul’da 3247 gerçek ve tüzel kişiye toplam 6.533.856 lira idi.205 Đzmir’de ise 24 kişi ya da kuruma toplam 418.527 lira ödendi. Yunanistan Başkonsolosluğu’ndaki zarar için ayrıca 70.000, Đzmir Fuarı’ndaki Yunan Pavyonunun onarımı için 20.000 lira ödendi. Eldeki listeye göre zarar gördüğü gerekçesiyle yardım isteyenlerin %21’i Müslüman’dı. 206 Komite’nin çalışmalarına 10 Temmuz 1956 tarihinde 4/7474 sayılı “Đcra Vekilleri Heyeti Kararnamesi” ile son verildi. Amerikan Dışişleri arşivlerine göre tahrip edilen evlerden %80’i Rumlara, %9’u Ermenilere, %3’ü Yahudilere ve %5’i Müslümanlara aitti. Tahrip edilen işyerlerine bakıldığında ise %59’u Rumlara, %17’si Ermenilere, %12’si Yahudilere ve %10’u Müslümanlara aitti. Ayrıca toplam 33 Ermeni Kilisesinden 3’ü ve toplam 22 Ermeni okulundan 4’ü saldırıya maruz kaldı. Đstanbul Başpiskoposluk Arşivi’ne kayıtlı olan 95 Rum-Ortodoks Kilisesinin 61’i kısmen ya da tamamen tahrip edildi, bunların 8’i 202 Haklarındaki meclis soruşturması ve olayın aydınlatılması için açılan mahkeme sonuçlanmadan Aralık 1956 tarihinde görevlerine iade edildiler. 203 Güven, op. cit. s.49-50’den AESF, Fahri Çoker Dosyası, Örfi Đdare Beyoğlu Bölgesi 2 No’lu Mahkemesi, 02.12.1955. 204 Uygur Kocabaşoğlu, “6/7 Eylül Olaylarından Sonra “Hasar Tespit Çalışmaları” Üzerine Birkaç Ayrıntı”, Toplumsal Tarih, Sayı:81, Eylül 2000, s.45-46’dan 6 Eylül Hadiseleri Yardım Bürosu, “Ödemeler Dosyası”, TĐB Yenicami Şubesi, 6/7 Eylül Belgeleri. 205 Ibid., s.46-47. 206 Ibid., s.49. 57 kundaklamaya maruz kaldı. Bir Rum-Katolik Kilisesi ve başka üç kilise de ağır hasar gördü.207 Yervant Özuzun, 6-7 Eylül olaylarındaki en büyük şansızlığı “ ‘Çok partili bir demokrasiye geçtik bir daha böyle şeyler olmaz.’dediğimiz bir dönemde bize farklılığımızı bir kere daha hatırlatması oldu.” 208şeklinde ifade etmektedir. Yaşananlar gayrimüslimlerin devlete karşı olan güvenini sarstı. Türkiye’den ayrılmak istediler. Ancak olayın hemen ardından bu göç gerçekleşemedi. Çünkü Yunanistan ülkeye girişleri zorlaştırdı. Türkiye, servet transferini idari olarak yasakladı ve göç etmek isteyen gayrimüslimlere pasaport vermedi. Rum Patrikhanesi ise Rumların göçünü engellemek için açıklamalar yapıyordu. Fakat bütün bunlar göçü engelleyemedi, sadece geciktirdi. 209 Varlık Vergisi’nde olduğu gibi 6-7 Eylül olaylarında da servet transferi gerçekleşti ve gayrimüslimlerin Türkiye ekonomisindeki yeri zayıflatıldı. Tahrip edilen yerlerin birçoğu tekrar açıldığında sahipleri artık Müslümanlardı. Ayrıca tahrip edilerek büyük zarara uğratılan işyerlerinin bazıları bir daha açılamadı. Yatırım yapmak ise artık gayrimüslimler için çok zordu. Çünkü aynı şeylerin tekrar yaşanmayacağı garanti edilemezdi. Türk Ticaret Odası Konseyi’ndeki gayrimüslim oranlarına bakıldığında 1955 yılında %10 iken 1963 yılında %4’e düştü. Bu tarihte üyeler arasında Rum ve Ermeni kalmadı, gayrimüslim üyeler sadece Yahudilerdi. 210 Şubat 1956 tarihli bir belge, Đstanbul Amerikan Konsolosluğu’na, Amerika’ya göç etmek isteyen ve özellikle de gizli polis tarafından dikkatle izlenen Ermeni azınlıklar tarafından gerçekleştirilen “kitlesel başvuru” dan söz eder. Aynı dönemde Ermenilerin bir kısmı da ESSC’ye gitmek için SSCB’ye başvurdu. Ancak bu başvuruların sayısı 1945-1946 yıllarındaki kadar yüksek olmadı. 15-20 kişilik grupların konsolosluğun önünde beklediği görüldü. 1956 yılının ilkbaharında göç etmeye hazır Ermenilerin sayısının hızla artması, Đstanbul basını tarafından “geleneksel sadakatsizliğin” ve “yabancı güçlerle olan tarihsel bağların” bir kanıtı olarak gösterildi.211 Rober Haddeciyan göçü ve Ermeni cemaatine etkisini şöyle anlatıyor: “Saldırıların en korkunç yanı, azınlıkların artık devlete duydukları güveni yitirmeleri ve göç etmeleriydi. Arkadaşlarımın çoğu göç etti ve mutlu olamadı. Saldırılardan sonra göçlerin olmadığı doğru değildir. 6-7 Eylül Olayları, özellikle Ermeni cemaati içerisinde, 8-10 sene süren ve pek çok ailede huzursuzluk yaratan ciddi bir göç dalgası meydana getirmiştir. Bilhassa ekonomik olarak iyi durumda olanlar göç 207 Güven, 6-7 Eylül Olayları, s.49-50’den NARA 782.00/9-1255, Đstanbul Başkonsolosluğu Raporu, 01.12.1955. 208 Agos, 8 Eylül 2000. 209 1955 yılında Rumca konuşan 79.691 kişi yaşarken 1965 yılında bu sayı 48.096’ya düştü.1955 yılında 33.000 kişi Judeo-Espanyol konuşurken 1960 yılında bu sayı 23.000’e düştü. 1955 yılında Ermenice konuşan 70.000 kişi varken 1965 yılında bu sayı 56.376’ya düştü. Devlet Đstatistik Enstitüsü, 1955 nüfus sayımı no:339, Đstanbul 1961; Devlet Đstatistik Enstitüsü, 1960 nüfus sayımı no:452, Đstanbul 1960; Devlet Đstatistik Enstitüsü, 1965 nüfus sayımı, Đstanbul 1965. 210 Güven, op. cit., s.176-177’den Đstanbul Ticaret odası mecmuası, 1955-1963, Đstanbul. 211 Ibid., s.177’den NARA 782.00/2-2856, ABD Başkonsolosluğu, Đstanbul’dan ABD Dışişleri Departmanına, 28.02.1956. 58 etmiştir. Kendilerine Varlık Vergisi hatırlatılıyordu. Bize Varlık Vergisi’ni hatırlatmasaydı, belki de 6-7 Eylül Olaylarından bu kadar etkilenmezdik. Gidenler, olanları çok kolay unutamıyorlar ama burada kalanlar, daha kolay unutabiliyor. Çok şey yitirdikleri için, bu konu onlara sürekli eşlik ediyor. Kalanlarsa, yeniden eski arkadaşlarıyla karşılaşıyor ve tanıdık yaşamlarına zamanla geri dönüyorlar.(…) Ekonomik nedenlerle göç edenler için de bu durum geçerli olmayabilir. Ama senin kabahatin olmayan bir şey yüzünden gitmek zorunda kalmak korkunçtur.”212 Yervant Özuzun ise 6-7 Eylül olaylarının Ermeni cemaati üzerindeki etkisini şu sözlerle belirtiyor: “(…) Ermenilere gelince: Đstanbul’da yaşam bağları çok incelmişti, gönülleri burada kalsa da bunca olaydan sonra Đstanbul’u terk ettiler. 6-7 Eylül öncesinde 110-120 bin kişiydiler, 30 okulları vardı. Onların yerine Anadolu’dan son Ermeniler Đstanbul’lu [sic] oldular. Sayıları 80-100 bin…”213 1957 seçimlerinde azınlıklar tekrar DP’ye oy verdiler.214 Bunun en önemli sebebi azınlıkların CHP’nin iktidara gelmesine karşı duydukları korku ve Đsmet Đnönü’ye karşı olan antipatileriydi. Ayrıca verilen oyların unutulmayacağını ve yeni hükümet dönemindeki azınlık politikalarına olumlu yansıyacağını düşünüyorlardı. 1960’lı yıllarda antikomünizme odaklanmış milliyetçi muhafazakar harekette ve onun içinde ayrı bir akım olarak oluşum evresinde olan Đslamcılıkta, antisemitizm bir bileşen olarak yer aldı. Dönemin Đslamcı yazını antisemitizm ağırlıklıydı. 1960’ların ikinci yarısında dini kimliği daha belirgin Türk-Đslamcı gençlik hareketinin odağı haline gelen MTTB, Ayasofya’nın ibadete açılması kampanyası yürütürken bir yandan da gayrimüslimlerin ibadet yerlerine karşı tepkiyi örgütledi. “Bizans’ın ihyası haline geldiği için” eski kiliselerin onarılmasına karşı çıktı ve ülkedeki azınlık okullarının “parçalayıcı faaliyette bulundukları için” kapatılmasını talep etti. Emperyalizmin Türkiye’deki üsleri olarak tanımlanan Ermeni ve Rum Patrikhanelerinin kapatılmasını istedi. Ülkücü hareket de aynı doğrultuda çıkışlar yaptı.215 D. ASALA 1915 olayları artık üzerinde kimsenin konuşmadığı sadece Ermenilerin hatırlayıp nesilden nesile aktardıkları tarihin sayfalarında kalmış bir olay haline geldi. Sessizliğin ve unutulmuşluğun daha fazla devam etmesini istemeyen Ermeniler, bu durumu değiştirmeye karar verdiler. Ermeniler, bulundukları ülkelerde kiliseleri, eğitim ve öğreti kurumları, siyasi ve sivil bütün kuruluşları ile harekete geçerek 1915 olaylarının 50.yıldönümünde 24 212 Ibid., s.179-180’den Rober Haddeciyan ile mülakat, 20.03.2002. Agos, 6 Eylül 1996. 214 Azınlıklardan seçilen DP Đstanbul milletvekilleri Ermeni asıllı Zakar Evren ve Mıgırdiç Şellefyan, Yahudi asıllı Đsak Altabev ve Yusuf Salman, Rum asıllı Aleksandros Hacupulo ve Hristaki Yoannidi’dir. 215 Tanıl Bora, “Türk Milliyetçiliği ve Azınlıklar Azlıklar, Ekalliyetler, Sığıntılar…” Toplumsal Tarih, Sayı:117, Eylül 2003, s.85. 213 59 Nisan 1915 tarihini “Ermeni Soykırımı Günü” olarak ilan ettiler. Sözle başlayan bu propaganda 1973 yılından 1985 yılına kadar sürecek bir dizi şiddet eylemine dönüştü. 22 Ocak 1973 tarihinde, Amerikan vatandaşı bir Ermeni olan Geourgen Karakin Yanakian, uzun yıllar önce göç ettiği Türkiye’ye olan sevgisini göstermek amacıyla değerli bir tabloyu hediye etmek için Santa Barbara’daki Biltmore Oteli’nde Türkiye’nin Los Angeles Başkonsolosu Mehmet Baydar ve Konsolos Bahadır Demir ile buluştu. Ancak lobide kendilerini tanıtır tanıtmaz Yanikian ikisini de öldürdü. Cinayetin gerekçesini ise Santra Barbara’daki “News Press” gazetesine gönderdiği mektupta şöyle açıklıyordu: “Yıllardan beri düşünüp taşınıyorum, her şeyi uzun zamandan beri gece gündüz planladım, ama suçu açıkça işleyeceğim, sonradan teslim olacağım. Böylece dünyanın dikkati Ermeni kavminin hikayesi ve Türklerin katliamları üstüne toplanmış olacak. Bu yeni biçimde bir savaşın başlangıcıdır. Artık bütün köprüleri yakıyorum. Benim için dönüş yok. Uğrunda yaşayacağım bir şey kalmadı. Şimdi yazıyı kesip ilk adımı atmak için eyleme geçiyorum.”216 Mahkemedeki savunmasında ise masum olduğunu dile getirdi. 1915’de öldürülen kardeşinin intikamını almak istediğini belirtti. Ancak gerçekte Yanikian’ın Đran Ermenilerinden olduğu ve 1915’de kardeşinin öldürülmediği ortaya çıktı. Mahkeme tarafından ömür boyu hapse mahkum edildi. Sağlık sorunu nedeniyle tahliye edilmesinden bir süre sonra öldü. Bu olay nedeniyle Ermeni Ruhani Meclisi’nin yaptığı toplantı sonrasında Türkiye Ermenileri Patriği Şinork Kalustyan yazılı bir demeç verdi: “Memleketimiz çok kıymetli 2 evladının, 2 diplomatımızın Amerika’da katledilmelerine dair kara haberi hüzünle duyduk. Kayıplar vatanın, acısı ise hepimizindir.Bütün yurttaşlar gibi, derin bir acıya gark olmuş bulunuyor ve bir manyak tarafından irtikap olunduğu şüphesiz olan bu cinayeti şiddet ve nefretle takbih ediyoruz. Bu kıymetli evlatlarımızın mensubu bulundukları ailelerin derin acılarını can ve gönülden paylaşırken, onlara başsağlığı diler ve aziz Türk milletinin ve Türk vatanının selamet ve yücelmesi için dua ederiz.”217 ASALA(Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia)218, adını ilk defa Ocak 1975 tarihinde Beyrut’ta Dünya Kiliseler Konseyi’nin bombalanması olayını gerçekleştirerek duyurdu. Amacı ise Türk Hükümeti’nin 1915 yılında gerçekleşen “Ermeni Soykırımı”nı tanıması, tazminat ödemesi ve Ermeni anavatanı için toprak vermesiydi.219 Merkezi Lübnan’da olan örgütün faaliyet alanları ise Batı Avrupa, Ermenistan, Dağlık Karabağ, ABD ve Orta Doğu idi. Maksist-Leninist çizgide olan örgüt, diğer terörist gruplarla (PKK, IRA vs.) müttefikti.220 Dünyanın dikkatini “Ermeni Soykırımı”na çekmeyi amaçlayan ASALA, genç Ermenilere bunu gerçekleştirmek için umut verdi ve onları hareket içinde ya eylemlere katılarak ya da siyasi destekleyici olarak canlandırdı. Kendi genç tabanının 216 Milliyet, 31 Ocak 1973. Milliyet, 30 Ocak 1973. 218 Ermenice:Hayastani Azatagrut'yan Hay Gaghtni Banak 219 http://www.armenians.com/asala/index1.html (29 Mart 2008) 220 http://www.tkb.org/Group.jsp?groupID=258 (29 Mart 2008) 217 60 ASALA’ya kaymasını istemeyen Taşnak Partisi ise 1975 yılında “Ermeni Soykırımı için Adalet Komandoları” (Justice Commados for Armenian Genocide (JCAG)) adlı ayrı bir örgüt kurdu. Đki örgütün ortak amacı “Ermeni Soykırımı”na dikkat çekip tanınmasını sağlamaktı. Ancak ASALA’nın diğer bir amacı Ermeni Bağımsızlık Hareketini yayarak bağımsız bir Ermenistan kurmaktı. Eylemler, 23 Ekim 1975 tarihinde Türkiye’nin Viyana Büyükelçisi Daniş Tunalıgil’in ve ardından iki gün sonra Türkiye’nin Paris Büyükelçisi Đsmail Erez’in öldürülmesiyle başladı. Đlk suikastlarda eylemleri EOKA-B’nin mi yoksa Ermenilerin mi yaptığı bilinmiyordu. Yunanistan’ın Bonn Büyükelçiliği’ne gönderilen mektupta olayı üstlenen Ermeniler, suikastlarının amacını şöyle açıklıyorlardı: “Türkiye’nin siyasi temsilcilerine karşı giriştiğimiz eylemlerle büyük ve küçük bütün ülkelere unutulmuş Ermeni katliamını yapanların cezasız kaldığını hatırlatmak istiyoruz. Adaletin yerine getirilmesi için giriştiğimiz bu eylem, bütün dünya halklarının dikkatini 1915 yılında meydana gelen Ermeni katliamına çekmektedir. Silahlarımızı Türk hükümeti Ermenilerle adaletin yerine getirilmesi için görüşmeler yapmaya razı olana kadar bırakmayacağız.”221 Arka arkaya gerçekleştirilen bu eylemler nedeniyle tüm dikkatler Türkiye’ye ve “Ermeni Soykırımı”na yöneldi. Fransız devlet radyosu 1915 olaylarını anlatan yayınlar yaptı ve Türklerin 10 asırdır Ermenilere eza cefa ettiğini öne sürdü. Viyana TV de 1915 olaylarını anlatan yayınlar yaptı.222 Türkiye’de ise MTTB ve Ülkü Ocaklarına bağlı gençler Đstanbul’da cinayetleri kınayan eylemler yaptılar. Ülkü Ocaklarının Beyazıt’ta başlayan eyleminde Yunanistan ve Ermeniler aleyhine slogan atan göstericiler Ayasofya’ya doğru yürüyüşe geçtiler. Yapılan konuşmalarda “Hükümetin gerekli tedbirleri almaması halinde, 500 bin Ülkü Ocaklı kişinin görev beklediği” vurgulandı. Ayasofya’da mihraba Türk bayrağı asan gençler tekbir getirerek ilahiler okudular. Burada yapılan konuşmada “Ayasofya’nın cami haline getirilmesini sağlayacaklarını, Ülkü Ocaklarının bunu yapacak kudrette olduğunu” söyleyerek “Ülkemizde artık çan sesi duymak istemiyoruz.” deyip Kur’an okudular. MTTB gençleri ise Taksim’de toplanıp ABD, Yunanistan, Avusturya ve Fransa Büyükelçiliklerinin önüne siyah çelenk bırakarak, Đstiklal Marşını okudular. Yapılan konuşmalarda ise olaylar kınandı.223 Güvenlik güçleri Ermeni ve Rum Patrikhanesinin çevresinde sıkı güvenlik önlemleri aldı. 224 Türkiyeli Ermeniler ise cinayetleri nefretle karşıladıklarını belirttiler.225 Elazığ’ın Đcadiye semtinde gece 00:30’da Ermeni asıllı Şefik Demir’in evine dinamit atıldı.Olayda can kaybı olmazken maddi hasar meydana geldi. 226 221 Milliyet, 26 Ekim 1975. Milliyet, 27 Ekim 1975. 223 Milliyet, 26 Ekim 1975. 224 Milliyet, 25 Ekim 1975. 225 Milliyet, 28 Ekim 1975. 226 Milliyet, 26 Ekim 1975. 222 61 Basında, gerçekleşen bu eylemlerin Türkiyeli Ermenilere yansımasının kaçınılmaz olduğu yönünde yazılar yer aldı. Abdi Đpekçi “Zehirleyici Kampanya ve Türkiye’deki Ermeniler” başlıklı yazısında “Türkiye dışındaki Ermeni toplulukları ve örgütleri, Türkler ve Türkiye aleyhinde birkaç yıl önce başlayıp gittikçe yoğunlaşan bir düşmanlık kampanyasını sürdürdükçe, Türkiye’deki Ermenilerin huzurlarının kaçmaması düşünülemez.” diyerek bu eylemleri gerçekleştirenlerin bir kısmının Türkiye’de bir takım tepkiler oluşturmayı hedeflediklerini ama bunu başaramadıklarını belirtmekte ve şöyle devam etmektedir: “Eğer buna rağmen Ermeni toplumunu huzursuzlandıran bazı nedenler varsa, ve eğer Ermeni vatandaşlarımızın Türkiye’deki değişik alanlardaki katkıları geçmiş yüzyıllara oranla azaltan bir benimsemezlik durumu ortaya çıkmışsa ve bu tür gelişmelerin değiştirilmesi, düzeltilmesi güçleşiyorsa, bunun belli başlı etkeni, herhalde yurtdışındakilerin Türkiye’ye karşı açıp sürdürdükleri düşmanlık kampanyasıdır.”227 Ermeni cemaatinin yönetim kurullarında ve Ermeni okullarının yönetiminde bulunmuş ayrıca “Baykar” adında hem Ermenice hem Türkçe gazete çıkaran Hagop Sivaslıyan yaşanan olaylar karşısında “(…) Kendi memleketlerinden uzakta olmanın duygusallığı, onların içinde bazı karşı fikirler yaratıyor. Fakat bu arada burdaki Ermeni toplumu, bu memleketteki şartları çok daha normal, çok daha iyi olursa, bu yaratılacak olan iyi hava içinde, bu dıştaki tesirler üzerinde aksi tesir etmek (mümkün olabilir)…” dedi. Ermeni cemaatinin sorunlarından bazılarını ise şöyle sıraladı: “(…) Daima tekrar ediyorum, dışarıdan getirilmiş millet değil Ermeni milleti buraya. Tarlası Türkiye. (…) Bunların okulları, hastaneleri şunları bunları var…Bugün niçin bu okullardan birinin sıvası dökülmüş olan duvarı tamir edilemesin. Tuhafınıza gider hemen. Bu bir hakikat…(…) Bugün Ermeni Hastanesi diye bir hastanemiz var Yedikule’de, belki duymuşsunuzdur, her an diyebilirim ki, orda bulunan hasta ya da tedavi altında bulunan kimselerin, hiç değilse yarısı Türk asıllı vatandaştır.(…) Devlet 20 milyon olan o kuruluşun bütçesine on para yardım etmez. Etmeye mecbur da değildir. Devletin hastaneleri var. Ama bunun yanında müsaade edilmez ki namütenahi emlakinin tamire muhtaç olan birkaç tanesini biraz daha tamir edebilsin de, geliri biraz daha artsın da o kuruluşun kendi çalışmasını biraz daha fazla kolaylaştırabilsin.(…) Bir başka örnek vereyim size: (…) Türkiye’de ecnebi mektepleri var. Đngiliz, Fransız, Alman, Avusturya v.s. Bu memleketin hocaları, müdürleri o memleketin uyruklusu olarak gelenlerdi. Muhakkak ki Türk milli eğitimi bunun yanına bir Türk müdür muavini koyacaktır ve bunlar bir teşriki mesai yapacaklardır.(…) Fakat bu memleketin vatandaşların okulları olan Ermeni okullarında, buranın dahilinde, hem öğretim, hem ders, kitap, gereç çerçevesi dahilinde çalışan, yüzyıllardan beri devam edegelen ve okullarının, öğretmenlerinin ve müdürlerinin bu memleketin vatandaşları ve bu memleketin milli eğitimi tarafından birçok namzet arasından tayin edilmiş olan müdürün yanına acaba niçin bir müdür muavini de ihdas etmek çabası gösterilir? Bunun faydası ne olabilir?” 228 I. ve II. Milliyetçi Cephe hükümetleri229 döneminde Ermeni cemaati üzerindeki baskı arttırıldı. Bir gayrimenkulü satmak için Đstanbul’daki tüm vergi dairelerinden, ki 21 227 Milliyet, 23 Şubat 1976. Milliyet, 23 Şubat 1976. 229 Milliyetçi Cephe hükümeti 31 Mart 1975-21 Haziran 1977; II. Milliyetçi Cephe hükümeti: 21 Temmuz 1977-5 Ocak 1978. 228 62 taneydi, vergi borcu olmadığına dair kağıt getirme zorunluluğu vardı. Türk Parasını Koruma Kanunu ile ilgili bir uygulama olarak “kaçacakları” gerekçesiyle bütün mallarına kambiyo tedbiri konuluyordu. Ermeniler, Museviler ve Rumlar gayrimenkul alırken her bir cemaat için farklı renkte hazırlanmış olan formları dolduruyordu. Ermenilerin formunun rengi yeşildi. Formlar, Ankara’ya Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü’ne yollanıyordu. Böylece ne kadar malının olduğu bilinecekti.230 Eylemler devam ederken “Ermeni Soykırımı” konusu gündemdeki yerini koruyordu. Gerçekleştirilen eylemlerin gerekçesi olarak her defasında tekrarlanıyor ve dış ülkelerde 1915 olayları hakkında yayınlar yapılıyordu. Ancak dış temsilciliklerde çalışanlar bu konuda yeterli bilgiye sahip değildi. Ercan Çitlioğlu bu durumu şöyle anlatıyor: “Türk turizm bürosu, Ermeni teröristlerce bombalandığında, Türkiye’nin Londra Büyükelçiliği’ndeki görevimiz sürmekteydi. Haberi duyunca hemen Conduit Street’teki büroya gittim. (…) Đlk soru BBC televizyonu muhabirinden geldi: ‘1915 yılında Türkiye’de yaşanan Ermeni soykırımı hakkında ne düşünüyorsunuz?’ 1915 yılı… Ermeniler ve soykırım… Bu konuda tarih kitaplarında hiçbir şey okumamıştık. Yurtdışı görevine atanırken bize bir bilgi verilmemiş, herhangi bir kursa tabi tutulmamıştık. Ermeni teröristlerin eylemlerinin tırmandığı günlerde merkezden sürekli bilgi ve belge talep etmemize karşın, sözde soykırımı kesinlikle reddetmemiz ve böyle bir olayın yaşanmadığının açıklanması dışında doyurucu yanıt alamıyorduk. 1975 yılında başlayan Ermeni terörü beşinci yılına girmişti ve elimizde ne bir belge ne de doküman vardı.”231 Halkın da bu konuda bir bilgisi yoktu: “Ermeni olayını Türk toplumu zaten yeni yeni duymaya başlamadı mı?”232 11 Şubatta Musevilerin Ruhani Lideri Hahambaşı David Asseo ve Türkiye Ermenileri Patriği Şinork Kalustyan, Başbakan Bülent Ulusu ile görüştüler. Ertesi gün ise Devlet Başkanı Orgeneral Kenan Evren’i ziyaret ettiler. Türkiye Ermenileri Patriği Şinork Kalustyan yaptığı açıklamada 12 Eylülde şanlı ordumuzun yönetime el koymasıyla memleketin uçurumun eşinden döndüğünü belirterek şunları söyledi: “Her Türk vatandaşı gibi Türkiye Ermenileri de Türk ordusunun ve Türk devletinin himayesinde huzur ve emniyet içinde yaşamaktadırlar. Beynelmilel terörün adının Ermeni ismi altında yurt dışında Türk diplomatlarına karşı işlediği menfur cinayetlerden dolayı Türkiye Ermenileri büyük üzüntü duymaktadır. Bu insanlık dışı ve vicdan dışı cinayetleri her zaman ve her yerde kınadığımızı ve Türkiye Ermenileri adına yüksek huzurunuzda bir kere daha vurgulamak istiyorum. Bu vesile ile şu hususu da minnettarlıkla kaydetmeyi arz ediyoruz ki, bunca yıldır hariçte vuku bulan ve her defasında Ermeni örgütlerine atfedilen elim hadiselerden ötürü Türkiye’deki Ermenilere gerek devlet mercileri gerekse Đslam vatandaşları tarafından hiçbir suretle kem gözle bakılmadığı gibi asırlardan beri, iki toplum arasında mevcut dostluk ve muhabbet bağları samimi olarak devam etmektedir.”233 Orgeneral Evren ise tüm vatandaşlar gibi Ermeni vatandaşlarında 12 Eylül harekatıyla birlikte olduğunu ve desteklediğini, ayrıca Ermeni vatandaşların Türk diplomatlarının öldürülmesini 230 Koçoğlu, op.cit., s.20. Ercan Çitlioğlu, Ölümcül Tahterevalli Ermeni ve Kürt Sorunu, Ankara, Destek Yayınları, Kasım 2007, s.64-65. 232 Milliyet, 23 Ocak 1982. 233 Milliyet, 13 Şubat 1982. 231 63 tasvip etmediklerini bildiğini belirterek şöyle devam etti: “Biz dışarıdan yapılan bu gibi menfur cinayetlerin öcünü buradaki Ermeni vatandaşlarımızdan almayı hiçbir zaman hatırımızdan geçirmedik. Hiçbir Türk vatandaşı bunu zaten düşünmemiştir. (…) Ancak yurt dışındaki yanlış bilgilerle teçhiz edilen bu Ermenilerin doğru yola getirilmesi için çaba sarf etmesini arzu ediyoruz.”234 Bunun üzerine Türkiye Ermenileri Patrikhanesi Danışma Kurulu, bütün dünya ülkelerinin dini liderlerine ile sivil topluluk başkanlarına ve Ermeni yayın organlarına bir muhtıra göndererek, yurtdışındaki Türk görevlilerine karşı girişilen saldırıları kınamış, Ermenilerin, örgütlerin kışkırtmalarına kapılmamasını istemiştir.235 7 Ağustos 1982 tarihinde ASALA’nın Türkiye’deki tek eylemi olan Esenboğa Havalimanı saldırısı gerçekleşti. Saldırı sonucunda 8 kişi öldü, 72 kişi yaralandı. Türkiye Ermenileri Patriği Şinork Kalustyan yaptığı açıklamada olayı nefretle kınadıklarını belirtti.236 Bu olay üzerine toplumda oluşan tepkileri yatıştırmak için gerekli yanıtın verileceği ve “akıtılan kanların hesabının tarihe bırakılmayacağı” yönünde açıklamalar yapıldı.237 Orgeneral Evren, tüm vatandaşların sükunet ve basiret içinde hareket ederek Ermenilerle hiçbir ilişkisi olmayan karanlık emelli örgütlerin ve bunları yöneten mihrakların oyununa gelmemelerini önemle rica etti.238 Gazeteler ise halkı itidalli davranmaya ve duygularıyla hareket etmemeye çağırdı. 10 Ağustos tarihinde ASALA’nın Esenboğa Havalimanındaki eylemini protesto etmek için Ermeni vatandaş Artin Penik kendisini Taksim meydanında yaktı. Yaralı olarak hastaneye kaldırılan Penik’i ziyaret eden Türkiye Ermenileri Patriği Şinork Kalustyan “Sana Türk milleti ve Ermeni cemaati adına teşekkürlerimi sunmaya geldim. Vatanımız ve tüm Ermenilerin şerefini kurtardın, inşallah en kısa zamanda iyileşeceksin ve eskisinden daha iyi olacaksın.(…) Her Ermeni vatandaşı senin gibi bu vatan için canını seve seve feda etmeye hazır.” dedi. Artin Penik, 15 Ağustos günü öldü. Ermeni cemaati ise Esenboğa Havalimanındaki eylemle ilgili olarak şu açıklamayı yaptı: “Masum insanların kanını, meşkuk bir gaye uğruna pervasızca döken bir avuç maceracıya, Ermeni ırkı adına, adi ve kalleşçe işlenen cinayetler düzenleme ve bu ırkın kaderiyle oynayıp adını lekeleme hakkını tanımıyoruz.” Türk Ermenilerinin inkar edilemez bir özgürlük ortamında yaşadıklarını belirtilerek tüm Ermenilerin yeni cinayet ve tecavüzleri engellemek için elinden geleni yapmaları istendi 239 Eylemler devam ederken ASALA’nın çözülme süreci Đsrail’in Lübnan’ı işgal etmesiyle başladı. Üslerini kaybetti ve destekleyici grupları ve politik müttefikleri ile bağlantıları koptu. Bu işgal sonrası birçok aktivitesini Suriye’ye taşımak zorunda kaldı. Filistin Kurtuluş Örgütü ASALA ile ilişkisini kesti ve Aralık 1982 tarihinde 234 Milliyet, 13 Şubat 1982. Milliyet, 10 Haziran 1982. 236 Milliyet, 9 Ağustos 1982. 237 Milliyet, 10 Ağustos 1982. 238 Milliyet, 12 Ağustos 1982. 239 Hürriyet, 12 Ağustos 1982. 235 64 Fransa’yı ziyaret eden El Fetih lideri Abu Iyad, ASALA ile ilgili bilgileri ve fotoğrafları Fransız gizli servisine verdi.240 15 Temmuz 1983 tarihinde Fransa’da Orly Havalimanında gerçekleşen eylemde 4’ü Fransız 2’si Türk, 1’i Amerikan bir diğeri Đsveçli olmak üzere 8 kişi öldü ve 56 kişi yaralandı. Bu olay üzerine operasyonlara başlayan Fransa elinde bulunan bilgiler doğrultusunda kısa sürede suçluları ve örgüt üyelerini tutukladı. 19 Şubat 1985 tarihinde başlayan duruşmalarda Ermeni asıllı Türk vatandaşı Boğaziçi Üniversitesi öğretim üyesi Doç Dr. Avadis Haçınlıyan “moral tanık” olarak Türkiye lehine tanıklık yaptı ve Türkiye Ermeni cemaatinin içinde bulunduğu rahat yaşam koşullarını anlattı.241 Bu eylemi tasvip etmeyen bir grup ASALA’dan ayrılarak ASALA Devrimci Hareketi (ASALA-Revolutionary Movement (ASALA-RM)) kurdu. Böylece örgüt çözülmeye başladı. En son eylem 12 Mart 1985 yılında Ottowa Büyükelçiliği’ne karşı gerçekleştirildi. Büyükelçi yaralı olarak kurtuldu. Ermeni terör örgütleri 1975-1985 yılları arasında 23 ülkede 699 eylem gerçekleştirdi. Bu eylemlerde 31’i Türk diplomatları ve aileleri, 39’u üçüncü ülke vatandaşları olmak üzere 70 kişi öldü. 524 kişi yaralandı ve 105 kişi rehin alındı. 242 Suikastları gerçekleştirenlerden sadece Belgrad Büyükelçisi Galip Baydar’ı öldüren kişi yakalandı. ASALA’nın, Ermeni soykırımı iddialarına dikkat çekilmesi ve bu iddiaların geniş kitleler tarafından duyulması hedefi başarıya ulaştı. Dönem boyunca Ermeni Patriği yurtiçinde ve yurtdışında verdiği bütün demeçlerde Türkiye’yi destekledi ve Türkiyeli Ermenilerin devlete olan sadakatini her fırsatta dile getirdi. Çünkü cemaatini yurtiçinden gelebilecek saldırılara karşı korumaya ve Türk-Ermeni ilişkilerini sıcak tutmaya çalışıyordu. Ermeni yayın organları da Türkiye’yi destekleyen yayınlar yaptı. Ayrıca Türk-Ermeni ilişkilerini konu alan ve o dönemde çok popüler olan sempozyumlarda, katılımcı Ermeni cemaatine mensup kişiler Türkiye’nin savunduğu teze paralel tebliğler verdi. Ancak Ermeni cemaatinin yurtdışındaki olayları, özellikle ABD’de 24 Nisanı “soykırım günü”nü kabul ettirme çabalarını engelleme yönünde herhangi bir etkileri olmadı.243 Bu dönemde Ermenilerin içinde bulunduğu durumu Yervant Özuzun şöyle anlatıyor: “ASALA’nın Türk temsilciliklerini hedef aldığı yıllardı. Türkiye’de bazı kesimler etkilenmiş, Ermeni düşmanlığı körüklenmişti. Bunların olumsuzlukları Ermeni kurum ve toplumuna yansır hale gelmişti. Türkiye Ermenileri kendileri dışında gelişen bu olaylardan olabildiğince üzgündü, kaygılıydı. Rahmetli Patrik arada demeçler verir, her seferinde olayları kınadığımızı ve devlete bağlılığımızı dile getirirdi. Bu arada Asala eylemlerini protesto etmek için Artin Penik isimli bir Ermeni, Taksim Meydanı’nda kendisini yakarak öldürmüştü. Bu olay gerek Türkiye toplumunda gerekse Ermenilerde az da olsa tansiyonun düşmesine neden olmuştu. Doğrusunu isterseniz Ermeni toplumu olarak olayları kendi akışına bırakmıştık. Đzlemekten başka yapabileceğimiz pek de bir şey yoktu. Đşte tam bu yıllardı. Evimin 240 http://www.armenians.com/asala/index1.html (29 Mart 2008) Bali , Birikim, s.87’den Hürriyet, 28 Şubat 1985. 242 Çitlioğlu, op.cit., s.72’den Ömer Engin Lütem, Startejik Analiz Dergisi, ASAM, Sayı: 89, s:44, Eylül, 2007. 243 Bali , op.cit., s.87. 241 65 önünde iki kişiyle karşılaştım. Ellerindeki dosyada benim ve semtimizde çok sayıda olan Ermeni ailelerin isim ve adresleri yazılıydı. “Bir tespit yapıyoruz dediler. Beni de ilgilendiren bu tespit ne olabilirdi ki? Kendilerini tanıttılar. Biri sivil savunma görevlisi diğeri de polismiş. Bildiğimiz olaylar nedeniyle ortamın gergin olduğunu, kendini bilmez bazı kimselerin Ermenilere zarar verebileceklerini, böyle bir durumda Ermeniler’in toplu olarak yaşadıkları yerlerde bölgesel koruma önlemleri alınacağını az bulundukları yerlerde ise adres bazında korunacaklarını söylediler. Orta yaşlı sivil savunma görevlisi devam etti. “Sizin daha iyi anlayacağınız şekilde söyleyeyim. Bu memlekette bir daha 6/7 Eylül olsun istemiyoruz… Çok iyi anlamıştım…”244 ASALA saldırıları nedeniyle Türkiye’de Ermeniler uzun süre aşağılandı ve fişlendi.245 Yaşanan bu süreç sonucunda Türkiye’den göç eden Ermeniler de oldu. Rafael Demirciyan, Ankara Cebeci’de Lolita’yı açıyor: “1972’de Cumhuriyet fırınının karşısında, tuhafiye. (…) Travma yılları geldi çattı. Asalası bitiyor pekakası başlıyor. Bir kişinin ettiği küfrü hakareti yüz kişi temizleyemiyor. 82’de işim bozuldu. Ben kaderime, ismime, bana o nüfus kağıdına Ermeni yazana küfür yetiştiremiyorum. Cebeci’nin Baba Fırat’ı en ufak hatasında Müsü Rafael yapılıyor. Bunu yaşamayan bilmez. Pişkin, kalender, yırtık olmama rağmen dayanamadım ve çocuklarım ne olacaklar diye çok geceler düşündüm ve onlar için buraya geldim.” Rafael Demirciyan, 1988 yılında Avustralya’ya göç etti.246 244 Agos, 8 Eylül 2000. Agos, 26 Nisan 2002. 246 Agos, 10 Mayıs 2002. 245 66 II. 1990’LARDAN GÜNÜMÜZE SSCB’nin yıkılması yeni bir dünya düzeninin habercisiydi. Artık, ulus devlet sınırlarının geçirgen hale geldiği ve insan haklarının ön planda olduğu bir siyasi düzen hakimdi. Avrupa Güvenlik ve Đşbirliği Konferansı’nın (AGĐK) 1990 yılında gerçekleştirilen ikinci doruk toplantısında kabul edilen Paris Şartı, tamamen “üçüncü sepet”i oluşturan insan hakları ile ilgiliydi. Buna göre, devletler hem azınlık ve insan haklarına saygı göstereceklerdi hem de ulusal azınlıkların farklı kimliklerinin kuvvetlenmesi için gerekli koşulları oluşturacaklardı. Bunu, 1991 yılındaki Cenevre Uzmanlar Toplantısı Raporu izledi. Ulusal azınlıklara ilişkin konuları ve ulusal azınlıklara mensup kişilerin haklarını kapsamlı şekilde düzenleyen Rapor’a göre, bu konular münhasıran devletlerin içişlerini oluşturmuyordu. 1992 yılındaki AGĐK doruk toplantısında Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserliği kuruldu. Bu komiserliğin görevi, AGĐK bölgesindeki istikrarı ya da barışı tehlikeye sokabilecek etnik gerilimleri saptamak ve çatışmaya dönüşmeden çözüm bulmaktı. Azınlık haklarına ilişkin diğer bir düzenleme, Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu’nun 1992 yılında kabul ettiği Ulusal ya da Etnik, Dinsel ve Dilsel Azınlıklara Mensup Kişilerin Haklarına Đlişkin Bildiri’dir. Avrupa Konseyi de 1992 yılında Azınlık Dillerine ve Bölge Dillerine Đlişkin Avrupa Şartı’nı ve 1995 yılında Ulusal Azınlıklara Đlişkin Çerçeve Sözleşme’yi hazırladı. Her iki sözleşmede 1998 yılında yürürlüğe girerek üye devletler açısından bağlayıcılık kazandı. Böylece, 1990’lardan itibaren insan ve azınlık haklarının etkiledikleri coğrafi alan genişlerken nitelik olarak da güçlendiler. Ayrımcılığın önlenmesinden azınlıkların korunmasına geçiş başladı. Devlet, azınlıkları korumakla görevlendirilirken artık kendi içinde azınlık olup olmadığını saptama yetkisi elinden alınarak eğer farklılık varsa azınlığın olduğu kabul edilmeye başlandı. Azınlıklara birer siyasi grup olarak değil bireysel olarak siyasi haklar tanındı; vatandaşı oldukları devlete karşı ödevlerinin bulunduğu belirtildi. Bu da verilen hakların bağımsızlık için bir ilk adım yerine; ulusal ve bölgesel barış için zorunlu bir güvence olarak algılandığını göstermektedir. NGO’lar da (devlet dışı organizasyonlar) insan ve azınlık hakları konusunda uluslararası alanda devletler kadar etkili biçimde yer almaya başladı. Đnsan ve azınlık haklarında yaşanan gelişmeler Türkiye’nin bu konuda bazı olumlu adımlar atmasını sağladı. Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi’nin yargı yetkisini tanıdı. Böylece, ilk kez insan hakları ihlallerinin uluslararası bir mahkemede yargılanması kabul edilmiş oldu. 1990 yılında Avrupa Sosyal Şartı’nı onayladı. TBMM’de Đnsan Hakları Đnceleme Komisyonu kuruldu. Fakat 1990’larda Kürt sorunu nedeniyle çıkartılan Olağanüstü Hal Kararnameleri nedeniyle yaşanan insan hakları ihlalleri Türkiye için uluslararası ilişkilerde sorun oluşturdu. 2000’li yıllarda ise Avrupa Birliği Uyum Yasaları nedeniyle gerçekleştirilen reformlar nedeniyle azınlık ve insan haklarında iyileştirmeler görüldü. Türkiye’nin Ermenilere bakış açısı bu dönemde de bir değişiklik göstermedi. Aksine “güvenilmez oldukları” ve her an “ihanet edebilecekleri” anlayışına ek olarak bir de 67 bu yıllarda “Ermeni” kelimesi küfür olarak kullanılmaya başlandı. Ayrıca PKK ile Ermenilerin ilişkileri olduğu da sık sık gündeme getirildi ve herhangi bir delil bulunmasa da buna inanıldı. Türk Standartları Enstitüsü’nün 40. yıl dönümünde yayınladığı ve 15 Şubat 1994 tarih ve 569 sayılı karar ile öğretmenlere ve orta dereceli öğrencilere tavsiye edilen ve yüksek düzey bürokratlara dağıtılan “Türk ve Türklük” adlı kitap Ermeni algısı ile ilgili önemli veriler içermektedir. Buna göre, “Türkiye’de sizi aldatan birine mi rastladınız, biliniz ki bu muhakkak bir Ermeni’dir. Bir Türk’e mi iş yaptıracaksınız, mukaveleye lüzum yok, sözü kafidir. Ama Rum ya da başka bir Hristiyan’la iş yapacaksanız mukavele yapınız. Ermeni ile sözlü ya da yazılı hiçbir mukavele yapmayın. Zira onun yalan ve hilelerine karşı hiçbir mukavele garanti sağlamaz.”(…) Dinimizin ve milletimizin bekası için geliştirilen yöntem: “Yalnız kılıç tutabilen el, hükümetin esasını tutabilir, sözü kulaklara küpe olmuş ve hala öyledir.”247 Varolan algı nedeniyle “Ermeni” kelimesi bazen aşağılama ifadesi olarak kullanılırken bazen de suçun gerekçesini oluşturuyordu. 1996 yılında iktidardaki 54. Hükümetin Başbakanı Necmettin Erbakan Kayseri’de yaptığı bir konuşmada “Refah’a verilmeyen her oy Ermeniye ve Yahudiye verilmiş oydur” dedi. Oluşan tepki üzerine açıklama yapan Refah Partisi milletvekili Bahri Zengin şunları söyledi: “O konuşmada “Ermeni” sözcüğü aşağılamak ve hakir görmek anlamında değildir. (…) Sizi inkar etmek kendimizi inkar etmek olur. Sizi inkar, bu ülke için bir eksikliktir. Tek kollu, tek ayaklı bir insana benzer. Çok uzun yıllar birlikte yaşamış gelmişiz ve insanoğlu hatadan uzak değildir.”248 Ermeni kimliğinin işlenen suçun gerekçesi olduğuna dair algının örneklerinden biri, AKP Aksaray Milletvekili Ramazan Toprak’ın, ‘Van’da tutuklanan Rektör Yücel Aşkın, Ermeni kökenlidir.’ açıklamasıydı. Bunun üzerine açıklama yapan Türkiye Ermenileri Patriği Mutafyan şunları söyledi: “Sayın Toprak’ın sözleri aşağılayıcı anlamda, Ermeni olmak suçmuş veya kötü bir şeymiş gibi kullanılmıştır. Bu tür ırkçı söylemler çağdaş, çoğulcu, demokratik ülkelerde kabul edilemez. Đnsanların aidiyeti değersizmiş gibi, bu değerler üzerinden siyaset yapmaya yeltenmek, bölücülüktür. Bu hatayı bundan önce Sayın Meral Akşener ve Sayın Tansu Çiller de işlemişlerdir. Milletvekilleri bu konuda her ne kadar dokunulmazlık kalkanının arkasına sığınsalar da, Allah’tan korkmalı, insanlardan da utanmalıdırlar.”249 Her an “ihanet” edebilecek bir cemaat olarak görülen Ermeni cemaatin içinde yer aldığı bir film bile “gizli niyetlerinin ve işbirliklerinin göstergesi” olarak kabul edilip tartışmaya sebep olabilmektedir. Yılmaz Karakoyunlu’nun aynı adlı kitabından sinemaya uyarlanan Varlık Vergisi’ni konu alan “Salkım Hanım’ın Taneleri” adlı filmin Kasım 2001 tarihinde TRT tarafından yayınlanması ile başlayan tartışmalar buna örnek oluşturmaktadır. Milliyetçi Hareket Partisi milletvekili Ahmet Çakar konuyu gündeme taşıyarak film ile ilgili şunları söyledi: “Bu film doğrudan Ermeni lobilerinin gizli işbirliği içerisinde hazırlanmış bir senaryo ve film olabilir. Ermeni lobileriyle ilişkisi vardır yoktur bilinmez. Ama ben itham ve iddia ediyorum. Bunu 247 Agos, 21 Haziran 1996. Agos, 31 Mayıs 1996. 249 Hürriyet,26 Ekim 2005. 248 68 çözecek olan Türkiye’nin istihbarat birimleridir. Bu bağlantıyı çıkaracaklar ve Yüce Türk Adaleti de bunu yargılayacak” dedikten sonra filmin senaristi Etyen Mahçupyan’ın “Ruhundaki gizli Türk düşmanlığını dışa yansıttığını” öne sürerek hem Karakoyunlu’nun hem de Mahçupyan’ın suçüstü yakalandıklarını belirterek Ermeni-Türk düşmanlığının tohumlarının ekildiğini kaydetti. Bu açıklama üzerine tartışmalar başladı. Filmin karakterlerinin kitapta Yahudi olmasına rağmen neden Ermeni karakterlerin kullanıldığı sorusu soruldu. Amacın “Ermeni mezalimi” gibi bir hava oluşturup “mağdur Ermeni” figürünü zihinlere yerleştirmek olduğu yönünde yorumlar yapılıyordu. Mahçupyan, yaptığı açıklamada filmin karakterlerinin Yahudi olduğu için yapımcının Musevi cemaatinden sinagog ve mezarlık çekimi için yardım istediğini ancak cemaatin buna sıcak bakmaması ve Ermeni cemaatinin yardım etmeyi kabul etmesi üzerine karakterlerin Ermenilere dönüştürüldüğünü belirtti. Yapımcının Yahudi cemaatini ikna etmek için yardım istediği Đshak Alaton’un da Mahçupyan’ı doğrular nitelikteki açıklaması ile tartışma dinmeye başladı.250 Đlerleyen günlerde yayınlanan yorumlardan biri şöyleydi: “Buradan soruyorum, Mahçupyan bir ahlak otoritesi mi yoksa cahillik ve aptallığı Türk milliyetçilerine yakıştıracak kadar cesaret enjekte edilmiş bir hain midir? Azınlıklar, Varlık Vergisi gibi devletimizin öngördüğü vergi sistemini şükrederek karşılayacakları yerde, Türkiye’deki rahat ve özgürlük bir yerlerine batmış olacak ki zamanında yaptıkları katliamları unutarak davranmak yerine, yaşadıklarına şükretmiyorlar. Biz çok büyük ve affedici bir milletiz.”251 1990’lı yıllarda gündemin üst sıralarında yer alan PKK terör örgütü de Ermenilerle ilişkilendirildi. Cumhuriyet tarihi boyunca Türk milliyetçiliği, Anadolu’nun Müslüman halklarından biri olan Kürtlerin zorla ya da gönüllü asimilasyonla Türk olabileceklerine inanmaya devam etti. Ancak Kürtlerin kayda değer bir kısmının asimilasyona direnmesi ve Türk milliyetçiliğinin de bu duruma çözüm bulmakta zorlanması nedeni ile ortaya çıkması muhtemel etnik çatışmayı önlemenin yolu olarak sorunun Ermenilerle ilişkilendirilmesi yoluna gidildi. Abdullah Öcalan’ın Ermeni kökenli olduğu ve PKK’nın ASALA’nın devamı olduğu iddia edildi. Tansu Çiller yaptığı bir açıklamada “Bu PKK’lılar Kürtler değil Ermenilerdir.” dedi. Ayrıca Başbakanlığı süresince kendisini kutlamak isteyen Türkiye Ermenileri Patriği’ne zaman ayırıp randevu vermedi.252 Necmettin Erbakan hükümeti döneminde Đçişleri Bakanı olan Meral Akşener 27 Mart 1997 tarihinde Sanayi Polis Merkezi’nin açılışında yaptığı konuşmada Abdullah Öcalan için “Bir zibidi Ermeni dölü çıkıp bu ülkeyi bölmeye çalışıyor. Ancak bunu başaramayacak.”dedi. Aldığı tepkiler üzerine Akşener, Ermeni cemaatinden kabul ettiği bir heyetle birlikte yaptığı açıklamada aslında sözleriyle ASALA’yı kastettiğini belirterek “Sadece Türkiye’deki Ermeni vatandaşlarımızdan değil tüm dünyadaki Ermeniler’den bu ifadem için özür diliyorum.” dedi.253 Abdullah Öcalan’ın Đmralı’da yargılanması süresince “Ermeni Dölü”, ‘‘Kürtçe biliyorsan konuşalım. Sen Kürtler'e hizmet değil hainlik yapıyorsun. Ermeni uşağısın’’, ‘‘Ben Kürdüm. Apo, Kürt savunucusu değil Ermeni uşağı’’ gibi tepkilerle sık sık PKK-Ermeni yakıştırması yapıldı. Türkiye Ermenileri Patriği Mesrob Mutafyan, terör örgütü PKK'nın neden olduğu olayların ardındaki 250 Agos, 7 Aralık 2001 Ortadoğu, 25 Aralık 2001. 252 Agos, 31 Mayıs 1996. 253 Agos, 4 Nisan 1997. 251 69 sorumluların Ermeniler olduğunun söylenmesinin haksız bir tutum olduğunu, başından beri ısrarla yinelenen ‘PKK-Ermeni’ yakıştırmasının, Ermeni asıllı yurttaşları rencide eden asılsız ve gerçek dışı bir söylem olduğunu kamuoyuna anlatmaya çalıştıklarını kaydetti. Özellikle son günlerde terör örgütü elebaşının Đmralı Adası'ndaki yargılanması aşamasında bu söylemin bazı medya organlarında yeniden gündeme getirildiğini üzülerek gördüklerini kaydeden Patrik, “Ermeni sözcüğünün küfür niteliğinde kullanılması da, kınanması gereken çağdışı davranıştır. Ülkemizde herkesin sağduyulu davranmasının zamanıdır” dedi. Ayrıca şunları ekledi: “Şehit yakınlarının ve gazilerimizin acılarını paylaşmak temel insanlık görevimizdir. Onların acılarını en samimi duygularımızla daima paylaşıyoruz. Art niyetli unsurların, acısı çok büyük olan bu insanlarımızın durumundan yararlanarak onları yanlış adreslere yönlendirme cüretini göstermeye hakları yoktur. Đnancımız ve umudumuz odur ki, ülkemiz bu kargaşa ve kavganın içinden de kardeşlik duygularıyla çıkmasını becerecektir.”254 Zakarya, PKK-Ermeni yakıştırmasının yoğun olarak yaşandığı günlerin Türkiyeli Ermenilere etkisini şöyle anlatıyor: “Bir içişleri bakanının, basın ve yayın organları önünde, Abdullah Öcalan ile ilgili bir açıklama yaparken, “Ermeni dölü!” diye küfrettiği günlerde yaşamanın ne olduğunu; böylesi aşağılanmalarla karşı karşıya kalarak yaşamanın ne olduğunu Türkiye’de Ermeni olanlar bilebilir ancak!”255 Her yıl tekrarlanan kurtuluş günlerinde geleneksel hale gelen Ermeni çetecilere atfen canlandırılan “temsili katliamlar” gelecek nesillerde olumsuz bir Ermeni imajı oluşmasına sebep olmaktadır. Son olarak Erzurum’un Aşkale ilçesinin kurtuluş gününde gerçekleştirilen “temsili katliamlar” ve “temsili idamlar” için gerekçe olarak Aşkale Belediye Başkanı Ahmet Yaptırmış “Çocuklarımız tarihini iyi bilsin diye yapıyoruz.” cevabını verdi. Yaptırmış, temsilin amacını şöyle açıkladı: “Đnsanlık tarihinde en utanılacak vahşetlerin yaşandığı çağımızda kurtuluş günlerinin önemi daha iyi anlaşılmalı ve daha iyi bilinmelidir. Milli ve manevi heyecanlarımızın canlı tutulması o günlerin yeniden hatırlanması bizlere şerefli bir gelecek için ışık tutacaktır. Bugün ASALA’nın devamı olan Ermeni terör örgütü PKK’nın kökünü kazımak için uyguladıkları politikalardan dolayı Başbakan’a ve göz bebeğimiz olan Türk Silahlı Kuvvetleri’mize şehit torunları adına şükranlarımızı arzediyorum.” [sic] Ancak Kaymakamın isteğiyle gelecek yıl yapılacak kutlamalarda “temsili katliam”ın yer almaması kabul edildi.256 Halkın canlandırmadan sonra Ermeni çeteci rolünü oynayan kişilere karşı saldırılarda bulunması nedeniyle günümüzde bu rolü üstlenecek kişi bulunamadığı için bazı illerde kurtuluş günlerinde bu canlandırmaların yapılamaz hale gelmesi amaçlanan olumsuz Ermeni imajı oluşturma hedefine ulaşıldığının bir göstergesidir. Dönem içinde, Türkiyeli Ermeniler bazen azınlık hakları ihlalleri bazen de Ermeni sorunu nedeniyle gündeme geldiler. 254 Hürriyet, 11 Haziran 1999. Kemal Yalçın, Seninle Güler Yüreğim, 4. Basım, Đstanbul, Birzamanlar Yayıncılık, Ocak 2006, s.248. 256 http://www.ntvmsnbc.com/news/437899.asp (4 Mart 2008) 255 70 A.Yeni Dünya Düzeninin Türkiye’ye Yansımaları Đnsan ve azınlık haklarının yeni siyasi sistemin temelini oluşturması diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de azınlıkları harekete geçirdi. Daha önce “ne kadar az görünürsek o kadar rahat yaşarız” anlayışı ile hareket ederek yaşanan hak ihlallerine sessiz kalmayı tercih eden azınlıklar artık “ben de varım” demeye başladılar. Azınlıkların görünür hale gelmek ve kendilerini anlatmak yolundaki çabalarına Hrant Dink’in Agos gazetesini kurması örnek gösterilebilir. Ermeni kelimesinin küfre dönüştüğü ve Abdullah Öcalan’ın “Ermeni dölü”, PKK’nın da Ermenilerden oluşan bir örgüt olarak tanımlandığı bir dönemde, 1995 yılında Sabah gazetesinde, Abdullah Öcalan’ın bir papazla çekilmiş fotoğrafı “Đşte Ermenilerin işbirliğinin ispatı” başlığıyla yayımlandı. Papaz Ermeni değildi. Bu ortamda Hrant Dink, Patrikhane’ye “Ermeni toplumu çok kapalı yaşıyor, kendimizi iyi anlatırsak önyargılar kırılır” diyerek Türkçe-Ermenice bir gazete çıkarmayı önerdi ve 5 Nisan 1996 tarihinde Agos gazetesi yayın hayatına başladı.257 Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne girmek için gerçekleştirdiği uyum yasaları da hakların gelişmesine ve daha demokratik bir ortam oluşmasına yardımcı olmaktadır. Ancak yasalarda reform gerçekleşse bile zihniyetin ve algının değişmemesi sorunların devam etmesine ve yaşam hakkına kadar uzanan hak ihlallerine sebep olmaktadır. 1. Eğitimde Karşılaşılan Problemler Azınlık okullarına yönelik politikada herhangi bir değişiklik yapılmadı. Azınlıklara ait okulların ve onlara devam eden öğrencilerin sayısı azalsa da dikkatle takip edilmesi gereken yerler olduğu algısı aynı kaldı. Bu nedenle, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) tarafından azınlık okullarına Türk müdür yardımcısı atanması uygulamasına devam edilmektedir. Ermeni azınlık okullarında sadece Türkçe ve Sosyal Bilimler dersleri Türkçe okutulmaktadır. Ancak zaman zaman bu uygulama değiştirilmeye çalışılmaktadır ki bu Lozan Barış Antlaşması’nın 41. maddesine aykırıdır.258 Örneğin, MEB Talim ve Terbiye Kurulu’nun, 11 Ekim 1993 tarih ve 2392 sayılı Tebliğler Dergisi’nde yayımlanan kararında özel Ermeni okullarında haftalık ders programının çizelgesi belirtilerek altına eklenen not bölümünün 3. maddesinde “Ermenice dersi dışındaki bütün dersler Türkçe olarak okutulacaktır.” demekteydi. Bu kararla müzik ve din derslerinin de Türkçe okutulması zorunlu hale geliyordu. MEB, kararın uygulanmasını denetlemek için okullara çok sayıda denetleyici gönderirken karar Ermeni velilerce tepkiyle karşılandı. Ermeni okullarının yöneticileri yazılı olarak Đstanbul Milli Eğitim Müdürlüğü’ne, Türkiye Ermeni Patrikhanesi ise Đstanbul Valiliği’ne “yanlışlığın düzeltilmesi için” başvurdu. Kararı incelemeye alan yetkililer Türkiye’nin uluslararası anlaşmalar karşısındaki yükümlülükleri için Dışişleri 257 258 Radikal, 20 Ocak 2007. Bkz. Dipnot 26. 71 Bakanlığı’ndan görüş istedi.259 Daha sonra alınan bir kararla bu madde iptal edildi ve eski uygulamaya dönüldü. Bir diğer örnek ise, Talim ve Terbiye Kurulu’nun, 4 Ağustos 1999 tarihli ve 261 sayılı kararı ile 1., 2. ve 3. sınıflarda okutulan Hayat Bilgisi dersinin Türkçe okutulmasına karar vermesiydi. 12 Ekim 1999 tarihinde bu kararın düzeltilmesi için MEB’e başvuruda bulunuldu. Henüz cevap gelmediği halde Şişli Đlçe Mili Eğitim Müdürlüğü, 21 Ocak 2000 tarihinde Feriköy Merametçiyan Đlköğretim Okuluna bir yazı gönderdi: “Bazı okullarda bu karara uyulmadığı, söz konusu dersin Ermenice dersler arasında Ermenice olarak okutulduğunun öğrenildiği” belirtilerek “Hayat Bilgisi dersinin Talim ve Terbiye Kurulu’nun kararı doğrultusunda Türkçe olarak okutulmasını” istedi.260 Kurul, 30 Mart 2000 tarihli aldığı yeni kararla Hayat Bilgisi dersinin hangi dilde okutulacağı okul idarelerinin tercihine bıraktı.261 2. Vakıflar Sorunu ve Ermeni Kültürel Mirası “Cemaatin atardamarları” olarak tanımlanan vakıflarının işleyişi, azınlık cemaatlerinin yaşamının büyük bir bölümü ile doğrudan ilintili olduğu için büyük önem taşımaktadır. Ermeni cemaati dini, eğitsel ve kültürel gereksinimlerini vakıflar aracılığıyla yerine getirmektedir.262 Cemaatler için bu derece önemli olan vakıfların işleyişinde iyileştirilmeler yapılmakla birlikte birçok önemli sorun hala varlığını devam ettirmektedir. Vakıfların önemli sorunlarından biri taşınmazların bakımı ve onarımı sorunuydu. 21 Ekim 1998 tarihli ve 919/914 sayılı Vakıflar Meclisi Kararı ile en son 4.000.000.000.-Tl’ye kadar yükseltilen bakım ve onarımda Vakıflar Genel Müdürlüğü’nden (VGM) izin alınmadan gerçekleştiriliyordu. Ancak belirtilen üst sınırla bu binaların bakım ve onarımı mümkün olmadığı için VGM’den izin almak gerekiyordu. Vakıflar Genel Müdürlüğünün 23 Aralık 1999 tarih ve 2650 B sayılı yazısıyla, Vakıflar Tüzüğünün 46 ve 48. maddelerinin uygulanmasına son verildiği bildirildi. Böylece izin alma zorunluluğu ortadan kalktı. Avrupa Birliği’ne uyum çalışmaları çerçevesinde azınlık vakıfları sorunu da gündeme geldi. Türkiye Ermenileri Patriği Mutafyan, azınlık vakıfları ile ilgili tasarı görüşülürken, 18 Ocak 2002 tarihinde Ankara’da siyasiler, devlet adamları ve üst düzey bürokratlarla temaslarda bulundu. Bu temaslarda sunduğu öneride, azınlıkların yeni mal edinmelerinde getirilen “mütekabiliyet” koşulunun kaldırılması, yeni taşınmaz edinilmesinin Dışişleri ve Đçişleri Bakanlıkları ile Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün iznine bırakılmasının “keyfi uygulamalara” neden olduğu gerekçesiyle bu uygulamanın kaldırılması ve daha önce “hatalı yargı kararları ile kamuya geçen” taşınmazların da belli ölçüde tazmin edilmesi yer aldı.263 Görüşmeler 259 Mahmut T. Öngören, “Yasaklar Dosyası Ermenice Ders Yasağı”, Đstanbul, Milliyet Sanat Dergisi, s.38. 260 Agos, 28 Ocak 2000; Agos, 11 Şubat 2000. 261 Agos, 7 Nisan 2000. 262 Agos, 13 Aralık 1996. 263 Cumhuriyet, 22 Ocak 2002. 72 hakkında yapılan eleştiriler üzerine Türkiye Ermenileri Patrikliği Basın Sözcüsü Av. Luiz Bakar bir açıklama yaparak, tasarının konu itibariyle kendilerini ilgilendirdiğini ve kimi hükümlerinden direkt etkilenecekleri için bazı milletvekilleriyle görüş alışverişinde bulunulduğunu belirtip “Türkiye Cumhuriyeti’nin milletvekilleri, milletin her kesimi gibi, Türkiye Ermenilerinin de ‘vekilleri’dir. Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşanan sorunlara elbette ki Türkiye Cumhuriyeti’nin milletvekilleri çözüm bulacaktır, başkaları değil.”264 dedi. Doğru Yol Partisi Genel Başkan Yardımcısı Hasan Ekici, azınlık vakıfları tasarısı ve Türkiye Ermenileri Patriği Mutafyan’ın temasları hakkında şunları söyledi: “Tasarı, milli güvenliğimizi tehdit eden bir tasarıdır. Bu tasarıdan bizim ana muhalefet partisi olarak haberimiz yok. Đktidar milletvekillerinin de haberi yok. Ama Mutafyan’ın haberi var. ASALA’nın silahla alamadığını lobilerle alacak bu tasarının şiddetle karşısındayız.”265 Hazırlanan tasarının geri çekildiği açıklandı. Uyum çalışmaları sonucu 9 Ağustos 2002 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 4771 sayılı kanun azınlık vakıfları açısından önemli bir adımdı. Bu kanunun 4. maddesine göre cemaatlere dini, hayri, sosyal, eğitsel, sıhhi ve kültürel alanlardaki ihtiyaçlarını karşılamak üzere taşınmaz mal edinmek ve taşınmaz malları üzerinde tasarrufta bulunmak hakkı verildi. Ancak hem izin verecek kurumun Bakanlar Kurulu olması hem de 4 Ekim 2002 tarihinde çıkartılan yönetmelikte yer alan eşitliğe aykırı, ağır ve uygulanması çok zor koşullar, büyük hayal kırıklığı yarattı. Basında da bu konu tartışmalara sebep oldu. Lehinde ve aleyhinde çok sayıda yazı yazıldı. 4771 sayılı kanunda var olan eksikliklerin ve eleştirilen yönlerin düzeltilmesi için 4778 sayılı kanun 11 Ocak 2003 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Bu kanunla izin mercii VGM oldu. 24 Ocak 2003 yılında da yeni yönetmelik yürürlüğe girerek eskisini lağvetti. Yeni yönetmelikle vakfiyeleri olsun veya olmasın, bütün cemaat vakıfları aynı potaya dahil edildi ve cemaat vakıfları dini hizmet gören bir teşekkül olarak değil, kurum olarak vasıflandırıldı. Ancak yönetmelikte cemaat vakıfları başlığı altında muhtelif cemaatlere ait 160 vakfın listesi verilmekteydi ve bunun dışındaki vakıfların başvuruları reddedildi. Hem 4771 sayılı kanunda hem de 4778 sayılı kanunda kamu kurum ve kuruluşlarının mülkiyetine ve tasarrufuna geçen taşınmazlar sorununa çözüm getirilmedi. 2004 yılından bu yana TBMM’nin gündeminde bekletilen 5555 sayılı Vakıflar Kanunu tasarısı TBMM Genel Kurulu’nda 9 Kasım 2006’da kabul edildi. Ancak Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer tasarının dokuz maddesini yeniden görüşmek üzere TBMM’ye gönderdi. Avrupa Birliği, 2007 Đlerleme Raporunda tasarının biran önce yasalaşması için TBMM’ye çağrıda bulundu. Kanun, 20 Şubat 2008 tarihinde TBMM Genel Kurulu’nda aynen kabul edildi ve 27 Şubat 2008 tarihinde Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün onayı ile Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Kanun birçok iyileştirme getirse de özellikle cemaatlerin el konulan bütün taşınmazlarının iadesini veya tazminini öngörmemesi, belli koşullar altında bazılarının iadesini öngörmesi nedeniyle azınlıklar arasında hoşnutsuzluğa sebep oldu. Meclis içinde de ciddi tartışmalara sebep olan kanunun iptali için Cumhuriyet 264 265 Agos, 25 Ocak 2002. Agos, 8 Şubat 2002. 73 Halk Partisi tarafından Anayasa Mahkemesine başvuruldu. CHP’nin kırk bir sayfalık dava dilekçesinden bir alıntı şöyle: “Ermeni azınlığa ait vakıfların (kilise vakıfları) karşılığında Ermenistan’la veya başka bir devletle nasıl karşılıklılık ilişkisi kurulabilecektir. Bu şu haliyle mümkün olmadığı gibi özellikle Ermenilerin sürekli dünya gündemine taşıdıkları sözde soykırım iddialarını yoğun olarak yaşadığımız günümüzde bir de bu vakıflara gayrimenkul edinme hakkı tanınması verilebilecek en büyük taviz niteliğini taşımaktadır. Ayrıca Kurtuluş Savaşı’yla yırtılıp atılan Sevr Anlaşması’nda dayatılan Büyük Ermenistan’ın kurulmasına zemin hazırlayıcı niteliktedir. Ermeniler ülkemizden toprak taleplerini hiçbir zaman gizlememişler ve bu konuyu tazminat talepleriyle birlikte hala dünya gündeminde tutmaya devam etmektedirler. Ermeni Diasporası’nın lobiler aracılığıyla, ASALA’nın terör yoluyla yapmaya, elde etmeye çalıştığı sonuçların adeta tam bir teslimiyet içerisinde sunulmasından başka bir şey değildir.”266 Döneme uygun olarak kendi kültürüne sahip çıkan Ermeniler, Türkiye’nin dört bir yanında bulunan tarihi mirasın ayakta kalabilenlerine sahip çıkabilmek için harekete geçti. Agos gazetesinde “Durdurun Bu Ayıbı” başlıklı yazıda bu mirasın günümüzdeki hali şu şekilde anlatılmaktadır: “Yüzyılın başında sırf Doğu Anadolu’da sayısı binlerle ifade edilen Ermeni yapısı kilise ve binadan, bugün sadece birkaçı, o da ancak harabe halinde varlığını devam ettiriyor. Kars ve Bitlis’in merkezlerinde hala eski Ermeni evlerinin izlerine rastlanmakla birlikte bunlarında zaman içinde yavaş yavaş yıkılarak yok oldukları gözleniyor. Van’da ise Ermeni evlerinden hiç eser yok. Bölgedeki sayısız Ermeni Kilisesi zamanla ya tamamen ortadan kaldırılmış ya da camiye dönüştürülmüş durumda. Bunun tipik örneği Kars’ın merkezindeki bir zamanlar Arakelots Kilisesi. Şimdilerin Kümbet Camii.” Yapının tarihçesinin bu binanın önceden Ermeni Kilisesi olduğuna dair herhangi bir ibare yok. Gelen turistlere “Bu kilisenin Oğuzlar döneminde Hristiyanlığı seçmiş Türklerin bir kolu tarafından yapıldığı” anlatılıyor.267 AB uyum yasaları nedeni ile restorasyon çalışmaları da hız kazandı. Çanakkale’de bulunan Surp Kevork Kilisesi ve etrafında bulunan Ermeni mahallesi belediye tarafından koruma altına alındı. Etnografya Müzesi’ne dönüştürülmesi amaçlanan kilise ile alanın çevre düzenlemesi ve restorasyon çalışmalarının tamamlanarak turizme kazandırılması amaçlanmaktadır.268 Sivas’ın Kangal ilçesindeki kaderine terkedilmiş Ermeni mezarlığının Đstanbul’da yaşayan Kangallıların girişimi ile sınırları çitlerle çevrilip iç düzenlemesi yapıldı. 269 Gündemi en çok meşgul eden restorasyon çalışmalarından biri Ahdamar (Akdamar) Kilisesi’nin restorasyon çalışmasıydı. Restorasyon aslına uygun şekilde gerçekleştirildi ve anıt müze olarak açıldı. Büyük Birlik Partisi Genel Başkanı Muhsin Yazıcıoğlu bu açılışı eleştirerek şunları söyledi: “Dini vecibelerini yerine getirmek amacıyla yeniden yapılan ibadethanelere karşı değiliz. Yeter ki ibadethaneler hangi dinden olursa olsun amaçlarına uygun icraatlar yapsınlar. Din örtüsü altında devletleri, milletleri ve diğer dinleri yok etmeyi hedeflemesinler. 266 Agos, 18 Nisan 2008. Agos, 27 Haziran 2003. 268 Agos, 4 Ağustos 2000. 269 Agos, 27 Haziran 2003. 267 74 Soykırımı iddialarına dayanarak, Türk milletini, muhteşem tarihinden kopararak, eli kanlı soykırımcı gibi gösterme çabaları hiçbir zaman bitmemiştir. Günümüzde Ermenilerin, suçsuz diplomatlarımızı öldürmekle yetinmeyip uluslararası havaalanlarında halkın üzerine ateş açarak her milletten insanları öldürmeleri, onların tarihte neler yaptıklarının en açık delilleridir. Sözde Ermeni topraklarının geri verilmesi şartını koyan Avrupa Birliği'ne AK Parti Hükümetinin uyum göstermesi asla kabul edilebilecek bir durum değildir.”Ayrıca açılışa Ermenistan’ın da davet edilmesiyle durumun uluslararası bir boyut kazandığını; bunun Türkiye Cumhuriyeti’nin mirası olarak değerlendirilmesi gerektiğini Ermenistan’ın malıymış gibi, mirasıymış gibi Ermenistan yönetimiyle ilişkilendirilmesinin hata olduğunu belirterek “Ben burada Başbakanı ikaz ediyorum: Bütün milletimizi özellikle Vanlı hemşehrilerimizin içini yaralayan ve kanatan Akdamar Kilisesi'ni açmaktan vazgeçin, böyle bir lekeyi resmileştirerek muhteşem tarihimizi kirletmeyin.”dedi.270 Bu beyanatla hala Ermenilerin “gizli niyetlere” sahip olduğu algısının devam ettiği görülmektedir. Ayrıca eserin Ermenilere ait tarihi bir miras olduğu gerçeği reddedilerek bu topraklardaki Ermeni geçmişi de yok sayılmak istenmektedir. Ahdamar Kilisesi anıt müzesinin açılışı 29 Mart 2007 tarihinde gerçekleşti. Türkiye Ermenileri Patriği Mutafyan yaptığı açıklamada “90 yılı aşkın süredir ibadethane olarak kullanılmayan binanın aslına uygun olarak yenilenmesi sevindirici bir durumdur. Tarihi bir kilisede icra edilecek olan dua insanları birbirine yaklaştıracaktır” dedi. Ayrıca anıt müze olarak kullanılacak kilisede yılda bir kez ayin, Akdamar adasında ise festival düzenlenmesini isteyen Türkiye Ermenileri Patriği Mutafyan, bu ayinin barışın bir türlü oluşmadığı Ermeni ve Türk toplumu arasında güzel bir ortam oluşturacağını kaydetti. Hükümetin bu törenlere olanak sağlayacağına kalben inandığını kaydetti. Başbakanlığa kilisede ayin yapılabilmesi için yazı yazdığını ancak cevabını henüz alamadığını belirtti.271 Kültür ve Turizm Bakanlığı define arayanlar tarafından duvarları delik deşik edilen ve üzerine yazılar yazılan Ermenilerin dünyaca ünlü Ani Harabeleri’nde yer alan Ebulhamrent ve Prikitch Kiliselerini restore etmek için de harekete geçti. 272 Ancak Ani Harabeleri ile ilgili bilgilendirmede harabelerin Ermeni kimliği yok sayılmaya devam edilmektedir. 3. Hrant Dink Suikastı Türkiye’de bazı konularda farklı görüş belirtmek zordur. Çünkü bu konular rejim tarafından milli çıkar çerçevesinde değerlendirilir ve oluşturulan anlayışın dışına çıkılması istenmez. Bu anlayış eğitim yoluyla vatandaşlara benimsetilir. Böylece, farklı görüşleri savunmanın ülkenin bütünlüğüne zarar vereceği iddiasıyla, buna teşebbüs edenler vatan hainliğiyle suçlanabilmektedir. 1915 olayları da milli çıkar anlayışıyla yaklaşılan konulardan biridir. Rejim tarafından oluşturulan tarih 270 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=6212995 (6 Nisan 2008) http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=6229147 (6 Nisan 2008) 272 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=8080924 (6 Nisan 2008) 271 75 anlatısının dışına çıkılmasının sonuçlarının ne olabileceğini Hrant Dink suikastı ile gözler önüne serilmiştir. Hrant Dink’in geniş kitlelerce tanınmasını sağlayan ilk olay, Dink’in imzasıyla 6 Şubat 2004 tarihinde Agos’ta yayımlanan “Sabiha Hatun’un Sırrı” başlıklı yazıydı. Bu yazıda Atatürk’ün manevi kızı Sabiha Gökçen’in Ermenistanlı akrabaları konuşuyor ve Gökçen’in yetimhaneden alınan bir Ermeni yetim olduğunu iddia ediliyorlardı. Bu haberin 21 Şubat 2004 tarihinde Hürriyet gazetesinde yayımlamasıyla değişik kesimlerden kimi olumlu kimi olumsuz yorumlar yapıldı. 22 Şubat 2004 tarihinde Genelkurmay Başkanlığı yazılı bir açıklama yaparak şunları söyledi: “(…)Böyle bir sembolü amacı ne olursa olsun, tartışmaya açmak, milli bütünlüğe ve toplumsal barışa katkısı olmayan bir yaklaşımdır.(…) Ulusal birlik ve beraberliğimizin en güçlü olması gereken bu dönemde milli birlik ve beraberliğimize ve milli değerlerimize yönelik bu tip yayımların ne amaçla yapıldığı, Türk toplumunun büyük bir kesimince artık anlaşılmakta ve endişe ile izlenmektedir.”273 Bu açıklama ile tartışmalar sona erdi. 23 Şubat 2004 tarihinde Đstanbul Valiliği’nden gelen bir telefonla Dink’in elinde haberle ilgili belgelerle birlikte Valiliğe gelmesi istendi. Dink, Vali yardımcısı tarafından kabul edildi. Odada iki kişi daha vardı. Vali yardımcısı daha dikkatli olması gerektiği yönünde birkaç kez uyarıda bulunduktan sonra sözü odada bulunan kişilerden biri devralarak şunları söyledi: “Sizin yazdığınız bazı yazılardan, her ne kadar üslubunuza katılmasak da, niyetinizin kötü olmadığını anlayabiliyoruz, ancak herkes bunu böyle anlamayabilir ve toplumun tepkisini üzerinize çekebilirsiniz.” diyerek sözüne devam etti ve birkaç kez de o uyarıda bulundu.274 Valiliğe çağrıldıktan bir gün sonra gazetelerde Agos’ta yayınlanan “Ermeni Kimliği” başlığı altındaki bir yazı dizisinin 13 Şubat 2004 tarihli “Ermenistan’la Tanışmak” adlı sekizinci yazısında geçen “Türk'ten boşalacak o zehirli kanın yerini dolduracak temiz kan, Ermenilerin Ermenistan'la kuracağı asil damarında mevcuttur.”275 cümlesi birçok gazetenin köşe yazısında yer aldı. Türk düşmanı olarak lanse edilmeye başlandı. Bu yayınların sonrasında 26 Şubat günü Đstanbul Ülkü Ocakları Đl Başkanı Levent Temiz'in başını çektiği bir grup ülkücü, Agos’un kapısına gelerek “Ya sev ya terk et”, “Kahrolsun ASALA”, “Bir gece ansızın gelebiliriz.” sloganlarını attı ve Levent Temiz yaptığı konuşmada “Hrant Dink, bundan sonra bütün öfkemizin ve nefretimizin hedefidir, hedefimizdir.” şeklinde konuştu. Benzer bir gösteri daha sonra “Asılsız Ermeni Đddialarıyla Mücadele Federasyonu” adlı grup tarafından gerçekleştirildi.276 Büyük Hukukçular Birliği Başkanı Av. Kemal Kerinçsiz ve arkadaşları, Şişli Cumhuriyet Savcılığı’na başvurarak “Türklüğü tahkir ve tezyif” ettiği gerekçesiyle Dink’e 301. maddeden dava açılmasını talep etti. Dava sonucunda Dink, “Türklüğü tahkir ve tezyif etmek” suçundan 6 ay hapis cezası aldı ve ceza ertelendi. 273 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=204528 (7 Nisan 2008) Radikal, 20 Ocak 2007. 275 Agos, 13 Şubat 2004. 276 Radikal, 20 Ocak 2007. 274 76 Dink’in dava sürerken ceza alırsa ülkeyi terk edeceğine dair açıklaması karardan sonra kendisine hatırlatıldığında “Avukatlarıma danışacağım. Yargıtay'da temyize başvuracağım ve gerekirse Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi'ne de gideceğim. Bu süreçlerden herhangi birinden aklanamazsam ülkemi o zaman terk edeceğim. Çünkü böylesi bir suçla mahkûm olmuş birinin benim kanaatimce aşağıladığı diğer yurttaşlarla birlikte yaşamaya hakkı yoktur.”277 şeklinde verdiği cevabın Agos dahil tüm medya ve basın tarafından yayınlanmasına rağmen sadece Agos sorumlularına ve Dink’e yargıyı etkilemeye çalışmak suçundan dava açıldı. Bu yargılamalar devam ederken çıkan haberlerde Dink’in “Türklüğü aşağılamak” tan yargılandığı belirtiliyor ve yargılandığı cümleye yer veriliyordu. Bu arada, Dink’e tehdit içeren çok sayıda eposta, telefon ve mektup geliyordu. Dink, 19 Ocak 2007 tarihinde Agos gazetesinin binası önünde öldürüldü. Her kesimden cinayeti kınayan ve suçluların bir an önce yakalanmasını isteyen demeçler verildi. Türkiye Ermenileri Patriği Mutafyan, cinayeti “utanç verici, iğrenç” olarak niteleyerek cemaatte 15 gün yas ilan edildiğini söyledi.278 Cenaze törenine yüz binlerce kişi katıldı. Türkçe, Kürtçe ve Ermenice “Hepimiz Ermeniyiz Hepimiz Hrantız” pankartları taşındı ve Ermenice Sarı Gyalin (Sarı Gelin) türküsü dinlendi. Cenazenin ardından tartışmalar ve eleştiriler başladı. Sinop'ta yayınlanan Haber 57 gazetesinde köşe yazarlığı yapan Mete Çağdaş, Sinop Cumhuriyet Savcılığına başvurarak, Hrant Dink'in öldürülmesi nedeniyle atılan “Hepimiz Ermeniyiz” şeklindeki sloganların ve taşınan dövizlerin TCK'nın 301. maddesine aykırı olduğunu belirterek, cenaze tertip komitesi ve katılımcılardan davacı oldu.279 Sivas’ta ise Türkiye Kamu-Sen öncülüğünde çeşitli sivil toplum örgütlerinin katılımıyla düzenlenen gösteride ‘Hepimiz Ermeniyiz’ sloganına tepki gösterildi. Bayrak ve dövizler taşıyan göstericiler, ‘Hepimiz Türküz’ diye bağırdı.280 Sarı Gelin türküsünün Ermenice dinlenmesi eleştirildi ve bu türkünün Erzurum türküsü olduğu ve “Ermeni marşı” gibi görülmemesi gerektiği belirtildi.281 Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu, Dink’in cenazesinin ardından yaptığı bir açıklamada Türkiye’de kimliğini gizleyen ya da değiştiren üç yüz bin Ermeni olduğunu söyledi.282 Bir başka tepki ise şehitlere bu kadar sahip çıkılmadığı yönündeydi.283 Türkiye Ermenileri Patriği Mutafyan, yaptığı açıklamada cenaze sonrası tepkiler için “Toplumun her kesiminin menfur olaya yakın ilgi gösterip fikrini ortaya koyarken, Hrant Dink cinayetinin değişik düşüncelere sahip kesimler arasında bir polemik ve çekişme malzemesi haline gelmesi ise bizim için ayrı bir üzüntü kaynağı haline geldi.” derken döviz ve sloganlar hakkındaki tepkiler için ise “Bildiğim kadarıyla müteveffa Hrant Dink’in ailesinin isteğiyle cenazesinde herhangi bir slogan atılmaması ve yürüyüşün sadece pankartlarla sessizce gerçekleştirilmesi planlanmış. Yürüyüşe katılan bazı gruplar tarafından herhangi bir slogan atılmışsa, bunun Ermeni cemaati ile ilişkilendirilmesi doğru değildir. ‘Hepimiz Ermeniyiz’ sloganına yapılan 277 Radikal, 20 Ocak 2007. http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=5807089 (7 Nisan 2008) 279 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=5839075 (7 Nisan 2008) 280 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=5870053 (7 Nisan 2008) 281 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=5838556 (7 Nisan 2008) 282 Agos, 17 Ekim 2008. 283 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=5848054 (7 Nisan 2008) 278 77 eleştirileri ise üzüntüyle karşılıyorum. Buradaki mesele, Türklük veya Ermenilik meselesi değil ki. Şimdi bu sloganları alıp da başka mecralara çekmeye gerek yok. Bunu yapanların toplumu hatalı değerlendirmelere yönlendirme niyeti olsa gerek.” açıklamasında bulundu. Törene çok sayıda kişinin katılmasının acılarını biraz olsun hafiflettiğini belirterek sözlerini şöyle sürdürdü: “Cinayet yüzünden büyük şok ve üzüntü yaşayan Türkiye Ermenileri, her şeye rağmen son derece sağduyulu ve vakur davranmış, Hrant Dink’e son görevini layıkıyla yerine getirmiştir. Ancak cenaze gününden sonra toplumun bazı kesimlerinden gelen beyanlar, bazı internet sitelerindeki yorumlar, kilise duvarlarına yazılan yazılar ve alınan tehdit mesajları, cemaati son derece rahatsız etmiştir. Temennimiz yetkililerin bu olumsuzlukları ortadan kaldıracak tedbirleri en kısa sürede alarak, başka istenmeyen gelişmeler yaşanmamasını sağlamasıdır. Türkiye Ermenilerinin bir güvenlik sorunu olmadığını söylemek oldukça iyimser bir yaklaşım olur. Ancak Hrant Dink'in uğramış olduğu suikasta kadar, uzun yıllar boyunca Türkiye Ermenilerinin kayda değer bir fiziksel saldırıya uğramamış olduğu da bir gerçektir. AB üyeliği sürecindeki ülkemizde artan aşırı milliyetçi akımlardan ve ‘potansiyel iç düşman’ olarak algılanmaktan endişe duyuyoruz.”284 Tehditlerin devam etmesi üzerine Genelkurmay Başkanı Orgeneral Yaşar Büyükanıt’ı ziyaret eden Türkiye Ermenileri Patriği Mutafyan, “Ermeni toplumu son günlerde akut bir hal almaya başlayan bir güvercin tedirginliği yaşamaktadır.” tespitini paylaştı. Orgeneral Büyükanıt ise Türk Silahlı Kuvvetleri olarak üstlerine düşen görevi yerine getireceklerini belirtti.285 Ermeni cemaati avukatı Dikran Bakar, Hrant Dink’in öldürülmesi, Malatya katliamı ve rahiplere yönelik saldırılar nedeniyle cemaatin endişeli olduğunu ve maddi imkanı iyi olanların Türkiye’den gitmese de “her an gidebilecekmiş” gibi kendilerini hazırladığını kaydetti.286 Hrant Dink’in öldürülmesinin birinci yıldönümünde yazılan yazılara bakarak Ermeni cemaatinin hissettiklerini ve düşündüklerini anlayabiliriz. Vatandaşlık algısına baktığımızda kendilerinin eşit vatandaş olarak algılanmadığını düşünmektedirler: “(…) Misakımilli sınırları dahilinde önce “birey” sonra da “toplum” olarak “muasır medeniyet”i yakalayabilmek için kurduğumuz “ulus-devlet”in çatısı altında serpilip “aynı tasa, aynı kıvanç” çerçevesinde gelişmeyi düşlerken, dahası da köprülerin altından bunca sular akıp gittiği halde memleket semalarında bugün bu saatte esen rüzgarlara bakılırsa, bu topraklarda doğar doğmaz elimize tutuşturulan “kafa kağıt”larımıza rağmen hepimizi sözde değil “özde” kucaklayabilen, pratik hayatta gerçek anlamıyla birer eşit “vatandaş” kategorisinde sarıp sarmalayan kimliğimiz henüz mafiş!”287 Ermeni olmaları da bakış açısında etkilidir: “Ermeni toplumu da, köylüsü, kentlisi, işçisi, patronuyla, farklı grup ve çıkarları içinde barındırır. Ancak Ermeniler, hangi toplumsal kesime mensup olurlarsa olsunlar, Ermeni olmaktan kaynaklanan bir ayrımcılığa maruz kalma riskiyle de daima karşı karşıyadırlar.”288 Dink’in öldürülüşünün cemaatte oluşturduğu tepkiye gelince: “Hrant’ın katledişi, bu 284 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=5915393 (7 Nisan 2008) http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=6691011 (7 Nisan 2008) 286 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=7912430 (7 Nisan 2008) 287 Agos, 18 Ocak 2008. 288 Agos, 1 Şubat 2008. 285 78 ülke hakkında beslediğimiz, üstelik bunca haksızlığa, bunca adaletsizliğe rağmen beslediğimiz inancı ve ümidi zedeledi.”289 2008 yılında azınlık olmanın nasıl bir şey olduğuna verilen cevap ise şöyledir: “Kısacası karışık olmaktır biraz azınlık olmak. Geleni yaşamaktır biraz. Arada bir yalnız hissetmektir. Tıpkı Hrant’ın dediği gibi…”güvercin” kadar ürkek hissetmektir…Tedirgin olmak biraz…Ama bağlı kalmak sevdiği şeylere… Sonunda ne olursa olsun…”290 B. Türkiye’nin Ermeni Sorunu ile Đlgili Đç ve Dış Politikası 2000’li yıllarda Türkiye’ye dış politikada sorun oluşturan konulardan biri de Ermeni Sorunu’dur. Hem Avrupa Birliği’ne girme süreci nedeniyle hem de parlamentolara sunulan “Ermeni Soykırımı Yasa Tasarıları” nedeniyle konu sık sık uluslararası alanda gündeme gelmektedir. Türkiye bu konuda iç ve dış politikada farklı politikalar takip etmektedir. Đç politikada oluşturulmuş tarihi eğitim yoluyla genç nesillere öğreten ve farklı görüşlerin dile getirilmesini hoş karşılamayan bir politika takip etmektedir. Dış politikada ise konunun siyasetçiler yerine her iki ülkenin tarihçilerinden oluşacak bir komisyona bırakılarak ortaya çıkan sonucun kabul edilmesi politikasını takip etmektedir. 1.Đç Politikada Ermeni Sorunu a) Eğitim Politikası Cumhuriyet’in ilk yıllarından bu yana eğitim politikaları rejimin istediği ideal vatandaşı oluşturmak için kullanılmaktadır. Bu uygulama Ermeni Sorunu’nda da geçerlidir. Konunun gündemde olması nedeniyle oluşan tartışma ortamında farklı yaklaşımlardan etkilenmesi mümkün olan genç nesiller, takip edilen eğitim politikası ile resmi tezin tarih anlayışını benimseyen bireyler haline getirilmek istenmektedir. Đlk adım olarak Milli Eğitim Bakanlığı, Ermeni okulları da dahil olmak üzere tüm okullara “Asılsız Soykırım Đddialarıyla Mücadele” genelgesi gönderdi. Bu genelge kapsamında canlı tanıkların da konuşmacı olarak yer alacakları konferanslar düzenlenmesi ve öğrenciler arasında kompozisyon yarışması yapılması istendi. Genelge basında, kamuoyunda ve Ermeni yurttaşlar arasında yoğun tepki gördü. Genç beyinleri bu şekilde etkilemeye çalışarak ilerde oluşabilecek bir çözüm yolunun kapatıldığı yönünde eleştirilerde bulunuldu. Ayrıca Ermeni çocukların kendi kimlikleri aleyhine yazı yazmaya zorlanmamaları gerektiği belirtildi. “Bu topraklarda, sayıları artık iyice azalsa da, Aram’ınkine benzer dehşet öyküleriyle büyümüş Ermeni çocuklar var hâlâ. Ve devlet bugün, bir yandan dışarıya "Ermeni 289 290 Agos, 18 Ocak 2008. Agos, 11 Ocak 2008. 79 Soykırımı oldu mu olmadı mı, buna biz karar vermeyelim, tarihçiler araştırsın" türünden bilimsel nesnellik masalları anlatırken öte yandan o Ermeni çocukların eline, girişinde "Soykırım iddiaları asılsızdır" yazılı, "gelişme" ve "sonuç" bölümleri bu girişe göre yazılacak kompozisyon kâğıtları veriyor. Ve çocukların önüne iki seçenek koyuyor; ya çıldırıp komitacı olacaksınız ya da iğdiş edilmiş yeni Aram'lar.”291 Milli Eğitim Bakanı Hüseyin Çelik ise genelgeyi savundu. Genelgenin Ermeni okullarına da gönderilmesinde yanlış bir taraf görmediğini belirterek bu konudaki talebin Dışişleri Bakanlığı’ndan geldiğini ve gelen talepte “Ermeni okullarına göndermeyin.” diye bir şerh bulunmadığını söyledi.292 Đnsan Hakları Derneği ve Diyarbakır Barosu genelgenin iptali için Danıştay’a başvurdu. Avrupa Parlamentosu’nda (AP) Türkiye ile ilgili rapor görüşülürken genelge de eleştirildi. 293 Belçika, Fransa, Almanya, Yunanistan, Đtalya, Hollanda, Đsviçre ve Đngiltere’den 160 sivil toplum örgütü ve derneği “Türk Okullarında Đnkar Siyasetine Karşı Avrupa Koalisyonu” adı altında bir araya geldi. Bu koalisyon, başta Avrupa Birliği Dönem Başkanı Silvio Berlusconi olmak üzere kuruluşun üst düzey yetkililerine söz konusu genelgeye ilişkin bir mektup yollayarak Türkiye ile gelecekteki görüşmelerinde bu konuyu gündeme getirmeleri konusunda çağrıda bulunuldu. Birlik yetkililerine AP’nin 1987 yılında aldığı “Ermeni sorununa siyasi çözüm” kararını hatırlatarak Avrupa Birliği’nin bu tutumu bir kez daha teyit etmesini istedi. Ayrıca genelge yürürlükte olduğu sürece yılda yüz milyonlarca euro tutan Avrupa’nın Türk eğitim sistemine verdiği maddi desteğin durdurulması talep edildi.294 Surp Haç Ermeni Lisesi Tıbrevank’ın 50. yıl yemeğine katılan Bakan Çelik genelgeyi savunmaya devam ederek “Bu genelgeden Türkiye’deki bazı Ermeniler rahatsızlık duymuş olabilir ancak bizim derdimiz onlarla değil diasporayla” dedi.295 Bütün tepkilere rağmen Bakanlık genelgeyi geri çekmedi. “Asılsız Ermeni Soykırımı Đddialarıyla Mücadele” kapsamında ikinci olarak 14 Haziran 2002 tarihinde yayınlanan tebligatla “Ermeni, Yunan-Pontus ve Süryaniler” ile ilgili konular müfredata eklenerek yeni basılan Orta Öğretim Tarih 1, Tarih 2 ve T.C. Đnkılap Tarihi ve Atatürkçülük kitaplarında yer aldı. Ayrıca Đlköğretim Sosyal 5 ve Sosyal 7 kitaplarında da Ermeni olaylarına değinildi.296 Türkiye Ermenileri Patriği II. Mesrop, 25 Ekim 2003 tarihinde Başbakan Recep Tayip Erdoğan’a yaptığı ziyarette Türkiye’deki tarih kitaplarında Ermenileri rencide edecek ifadelerin olduğunu belirterek bunların kaldırılmasını istedi. Ancak Başbakan, mütekabiliyet anlayışı ile cevap vererek Fransa’nın ve Ermenistan’ın tarih kitaplarında da Türkleri 291 http://www.gazetem.net/aeryazi.asp?yaziid=110 (4 Nisan 2008) Agos, 16 Mayıs 2003. 293 Agos, 30 Mayıs 2003; Agos, 6 Haziran 2003. 294 Agos, 1 Ağustos 2003. 295 Agos, 22 Ağustos 2003. 296 Mesela, Kemal Kara tarafından hazırlanan ve Önde Yayıncılık tarafından basılan Milli Eğitim Bakanlığı onaylı Orta Öğretim Tarih 2 kitabının “Ermeni Tehciri” adını taşıyan bölümünde Ermenilerin Ruslarla işbirliği içine girerek ülkeye bölmeye çalıştıklarından Türklere yaptıkları katliamlara, tehcirin ne kadar gerekli olduğundan soykırım iddiasının gerçek dışı olduğuna kadar bir çok bilgi Ermenileri ötekileştiren ve dışlayan bir söylemle sunulmaktadır. Anlatımda yer alan ve Ermenilerin düşman olarak algılanmasını sağlayacak bir cümle şöyledir: “Fırsat bulunca Türk askerine ve halkına saldırmak, düşman saflarında yer almak gibi Türk devleti ve halkı için yıkıcı davranışlar içine girmişlerdir.” http://www.durde.org/makale/durde/ders-kitaplar%C4%B1sar%C4%B1-gelin%E2%80%99e-rahmet-okutuyor (13 Nisan 2009) 292 80 rencide edecek ifadelerin yer aldığını belirtip “Bu ifadelerin kalkması karşılıklı olur. Bu konuları tarihçilere bırakmak lazım.” dedi.297 Milli Eğitim Bakanlığı’nın bir başka uygulaması ise 17. Milli Güvenlik Kurulu toplantısında alınan karar gereği Genel Kurmay Başkanlığı tarafından hazırlanan ve 1915 olaylarına ilişkin Ermeni iddialarını konu alan “Sarı Gelin-Ermeni Sorununun Đçi Yüzü Belgeseli” DVD’lerinin ilköğretim okullarına dağıtılmasıydı. Tebligata göre, DVD’ler okul yönetimince uygun görülecek bir zamanda öğrencilere izletilecek ve sonuç raporları Đl Milli Eğitim Müdürlüğü’nün Kültür Bölümü’ne gönderilecekti.298 Belgeselin izlenmesi gereken yerler arasında azınlık okulları da vardı. Uygulamaya kamuoyundan tepkiler geldi. Demokratik bir toplum ve devlet anlayışına uygun olmayan ve nefret, şiddet ve ayrımcılık söylemini güçlendirerek çocukların psikolojisine zarar veren bu uygulamanın bir an önce durdurulması istendi. Türkiyeli Ermeniler ise açık bir mektupla Başbakan’a seslenerek tepkilerini dile getirdiler. 1915 olaylarında asıl suçluların Ermeniler olduğunu kanıtlamak amaçlı olduğu açık olan bu DVD’lerin çocukların beynine Ermeni düşmanlığını işlemenin ve Ermenilere karşı kin ve nefreti arttırmaktan başka bir amaca hizmet etmeyeceği belirtilen mektupta Ermenilerin bir sığınmacı ya da emanet değil bu topraklarda yüzyıllardır yaşayan bir halk ve Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olduğu vurgulanmaktadır. Ermeni öğrencilerin göreceği zarar ise şöyle ifade edilmektedir: “Bu uygulamada en büyük zararı devlet okullarında veya özel ilköğretim okullarında Türk arkadaşları ile birlikte öğretim gören Ermeni öğrenciler görecektir. Kalabalık bir sınıfta, bu şekilde suçlanmanın, bir anda bütün bakışların kendisine dönmesinin çocuk psikolojisinde ne gibi yaralar açacağını ve kalıcı hasarlar bırakacağını yaşamayan bilemez. (…) Yine aynı şekilde, bu belgeselin öğrencilerinin tamamı Ermeni olan Ermeni azınlık ilköğretim okullarında gösterilmesinin bu öğrencilerde eziklik, suçluluk ve dışlanmışlık duygusu yaratacağı da açıktır. Đlköğretim çağındaki çocukların atalarının hain, soydaşlarının iftiracı olduğunu anlatan bir belgeseli izlemek zorunda bırakılması hem çağdaş insan ve azınlık haklarına hem de çocuk haklarına aykırıdır.”299 MEB, yaptığı yazılı açıklamalarda bu belgesele, yardımcı eğitim materyali olarak, zaman zaman artan soykırım iddialarına karşı tarih öğretmenleri bilgilendirmek amacıyla 2008 yılında hizmet içi seminerde yer verildiği ve bu materyalin eğitimde nasıl kullanılacağı konusunda öğretmenlerin bilgilendirildiği belirtildi. Ancak, uygulamada işin anlamına ve ruhuna aykırı durumlar ortaya çıktığı anlaşıldığında Temmuz 2008 tarihinden itibaren dağıtımının Bakan tarafından durdurulduğu ifade edildi. 300 297 Agos, 3 Ekim 2003. Tarih: 29.01.2009 Đlgi: a) Đl Milli Eğitim Müdürlüğü’nün 25/06/2008 tarih ve 2399/6735 sayılı yazısı b) Đl Milli Eğitim Müdürlüğü’nün 23/01/2009 tarih ve 18.79/332/8964 sayılı yazısı 298 Đl Milli Eğitim Müdürlüğü’nün Đlgi (a) yazısı ile gönderilen Genel Kurmay Başkanlığı tarafından hazırlanan ve 1915 olaylarına ilişkin Ereni iddialarını konu alan “Sarı Gelin-Ermeni Sorununun Đç Yüzü Belgeseli” DVD’leri okullarınıza dağıtılmıştı. Đlgi (b) yazı gereği; söz konusu gönderilen DVD’lerin okulunuz öğrencilerine uygun görülen saatlerde izlettirilmesi, sonuç raporlarının 27 Şubat 2009 Cuma mesai bitimine kadar Müdürlüğümüz Kültür Bölümü’ne gönderilmesini rica ederim.” http://www.durde.org/makale/lewox/tarih-vakf%C4%B1ndan-ilk%C3%B6%C4%9Fretimdesar%C4%B1-geline-dair-a%C3%A7%C4%B1klama (14 Nisan 2009) 299 http://www.hyetert.com/yazi3.asp?s=0&Id=392&DilId=1 (14 Nisan 2009) 300 http://www.meb.gov.tr/haberler/haberayrinti_basinaciklama.asp?ID=1467 (14 Nisan 2009) 81 Belgeselin gösterimi durdurulmuş olsa da bu kararın alınmasından daha önce izleyen çocuklarda bıraktığı etki kalıcı olacak ve konuya bakışlarını şekillendirecektir.301 Bu da iki ülkenin gelecekteki ilişkilerini olumsuz etkileyecektir. b) Sivil Girişimlere Tepkiler Ermeni Sorunu gibi milli çıkar olarak algılanan bir konuyu resmi tezin dışında farklı bakış açılarıyla ele alacak etkinlikler düzenlemek ciddi bir tepkiyi ve vatan hainliğine varan ithamlarla karşılaşmayı göze almayı gerektirmektedir. 1915 olaylarının 90. yıl dönümü olması nedeniyle Ermeniler tarafından dünyanın dört bir yanında soykırım iddialarıyla ilgili çeşitli etkinliklerin düzenlediği bir dönemde Türkiye’de de resmi tezden farklı düşünen tarihçi, sosyolog ve gazetecilerin katılımı ile Ermeni Sorunu’nun tartışıldığı bir konferans düzenlenmesi büyük tepki çekti. Đstanbul Bilgi, Boğaziçi ve Sabancı Üniversiteleri tarafından düzenlenen “Đmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları” konferansının 25-27 Mayıs 2005 tarihleri arasında yapılacağı açıklandı. TBMM’de gündem dışı söz alan CHP Milletvekili Şükrü Elekdağ, konferansı eleştiren konuşmasında Türkiye’nin gerçeklerini ve yaklaşımını ortaya koyan kişilerin de konferansa çağrılması gerektiğini, aksi halde bunun Türkiye’nin iddialarının reddi anlamına geleceğini söyledi. Elekdağ’ın konuşmasına Hükümet adına yanıt veren Adalet Bakanı Cemil Çiçek, Elekdağ’ın konuşmasının her Türk vatandaşının “hissiyatını ve endişesini” dile getirdiğini belirterek “Türk milleti kadar eli temiz, vicdanı temiz, alnı ak bir millet daha yoktur. Buna tarihimiz şahittir.” dedi. Konferansı düzenleyenleri tek yanlı olmakla suçlayan ve devletin soykırım iddialarına karşı yoğun çaba harcadığı bir zamanda yapılan bu konferansın “milleti arkadan hançerlemek” olduğunu ifade eden Çiçek, dava açma yetkisini devretmemiş olmayı dileyerek sözlerini şöyle sürdürdü: “Bu ciddiyetsizlik, bu sorumsuzluk, bu millete ihanet etme dönemini kapatmamız lazımdır.”302 Konferansı düzenleyenler ise amaçlarının “1915 yılının öncesinde ve sonrasında ne oldu?” sorununun cevabını aramak ve son yıllarda radikal milliyetçi Ermeni tezleri ile Türk resmi tezi arasında sıkışıp kalarak daha çok politize olmuş tarihi bir meseleyi anlamaya ve anlatmaya çalışmak olduğunu belirtmelerine rağmen protesto gösterileri ve baskılar nedeniyle konferans ertelenmek zorunda kaldı. Konferansın 23-25 Eylül 2005 tarihlerinde Boğaziçi Üniversitesi’nde yapılacağı açıklandı ama bu sefer de yürütmeyi durdurma kararı nedeniyle ilan edildiği gün yapılamadı. Onun yerine Đstanbul Bilgi Üniversitesi’nde 24-25 Eylül 2005 tarihlerinde gerçekleştirildi. http://www.meb.gov.tr/haberler/haberayrinti_basinaciklama.asp?ID=1468 (14 Nisan 2009) Doktor Serdar Kaya, 11 yaşındaki kızının “Sarı Gelin” belgeselini izledikten sonra kendisine Ermenilerle ilgili olumsuz sorular yöneltmesi ve bunu tekrarlaması nedeniyle belgeselin çocuğunun psikolojisini olumsuz yönde etkilediği gerekçesi ile Milli Eğitim Bakanlığı, Đstanbul Milli Eğitim Müdürlüğü ve söz konusu ilköğretim okulu yöneticileri hakkında TCK’nın 216. maddesinin 1. fıkrasından yani “Halkın sosyal sınıf, ırk, din, mezhep veya bölge bakımından farklı özelliklere sahip bir kesimini, diğer bir kesim aleyhine kin ve düşmanlığa alenen tahrik etmek” iddiasıyla Üsküdar Cumhuriyet Başsavcılığı’na suç duyurusunda bulundu. http://www.cnnturk.com/2009/turkiye/02/19/sari.gelin.belgeseli.icin.suc.duyurusu/514402.0/index.ht ml (14 Nisan 2009) 302 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=321849) (15 Nisan 2009) 301 82 Dolapdere Yerleşkesi’nin önünde toplanan çeşitli gruplardan protestocular, amacın “devleti soykırım suçlusu ilan etmek ve milli devleti yıkmak için zemin oluşturmak” olduğunu ve “üniversitelerin ABD, AB ve Soros ile bağlantılı oldukları için düzenlenen konferansın amacının bilimsel tartışma olmadığı”nı iddia eden açıklamalarda bulundu.303 Uluslararası alanda da dikkatle izlenen bu süreç Türkiye’nin hala ifade özgürlüğünden çok uzakta olduğu yorumlarına yol açarken, Türkiye’de de resmi tez dışında farklı düşüncelere karşı var olan tahammülsüzlüğü gözler önüne serdi. Ermeni Sorunu’nun her kesimin konuşulup tartıştığı bir gündem maddesi haline gelmesi “özür diliyorum” kampanyası ile gerçekleşti. Baskın Oran, Ahmet Đnsel, Ali Bayramoğlu ve Cengiz Aktar tarafından organize edilen ve internet üzerinden imzaya açılan kampanyanın metninde şu ifadelere yer verilmektedir: “1915’te Osmanlı Ermenileri’nin maruz kaldığı Büyük Felaket’e duyarsız kalınmasını, bunun inkar edilmesini vicdanım kabul etmiyor. Bu adaletsizliği reddediyor, kendi payıma Ermeni kardeşlerimin duygu ve acılarını paylaşıyor, onlardan özür diliyorum.”304 Kampanya beraberinde büyük tartışmaları da getirdi. Bazıları “Büyük Felaket” ifadesinin anlamı ve yerine kullanılması gereken kelimeler üzerinde tartışma yürütürken bazıları da özür dilemenin gerekliliğini sorguluyordu. Kampanyaya tepki olarak internet üzerinden “özür dilemiyoruz” kampanyaları imzaya açıldı. Hocalı Katliamına ve ASALA terör örgütü tarafından şehit edilen diplomatlara değinilen sitelerde kampanyayı başlatan kişilerden sözde aydın olarak bahsedilerek Türk tarihinin lekesiz olduğu ve asıl özür dilemesi gerekenlerin Ermeniler olduğu belirtilmektedir.305 Üst düzey yetkililer, kampanyanın ülke çıkarlarına zarar vereceği ve Türkiye ve Ermenistan arasında devam eden görüşme sürecini olumsuz etkileyeceği gerekçesiyle karşı çıktılar. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, kampanyanın sadece ortalığı karıştıracağını ve huzuru kaçırmaya yarayacağını belirterek şunları söyledi: “Herhalde onlar böyle bir soykırımı işlemiş olacaklar ki özür diliyorlar. Türkiye Cumhuriyeti’nin böyle bir sorunu yok. Yani eğer ortada böyle bir suç varsa suç işleyen özür dileyebilir. Ama ne benim ne ülkemin ne milletimin böyle bir sorunu yok. Ülkeler arası münasebetlerse bu konuda Türkiye, tavrını çok açık ve net ortaya koymuştur.”306 TBMM Başkanı Köksal Toptan ise “kafa karışıklığına” sebep olacağı gerekçesiyle kampanyayı doğru bulmadığını belirtti.307 Ermeni Sorunu’nun mili çıkarı ilgilendiren bir konu olarak algılanması resmi teze aykırı olan bu kampanyanın düzenleyicilerinin ve destekçilerinin vatan hainliğiyle suçlanmalarına sebep oldu. Emekli büyükelçiler sert bir bildiri yayınlayarak şu 303 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=352605 (15 Nisan 2009) http://www.ozurdiliyoruz.com/ (16 Nisan 2009) 305 Bu siteler şunlardır: http://www.ozurdilemiyoruz.com, http://www.ozurdilemiyoruz.biz, http://www.ozurdilemiyorum.net , http://www.onlarozurdilesin.com , http://www.ozurdilemiyoruz.info 306 http://www.medyatava.com/haber.asp?id=49150 (16 Nisan 2009) 307 http://www.tumgazeteler.com/?a=4447908 (17 Nisan 2009) 304 83 ifadelerle kampanyayı düzenleyenleri ihanetle suçladılar: “Böylesine yanlış ve tek taraflı bir girişim, tarihimize saygısızlık ve terör örgütlerinin Osmanlı Đmparatorluğu’nun son dönemlerinde yaptıkları ve Cumhuriyet tarihimizde de giriştikleri şiddet eylemlerinde hayatlarını kaybeden insanlarımıza ihanet etmek anlamına gelecektir.”308 Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün kampanyanın ilk günlerinde yaptığı açıklamada bu girişimin Türkiye’nin demokratikleşme düzeyinin yükseldiğine ilişkin bir örnek sayılabileceğini ifade etmesi ise Gül’ün etnik kimliğinin sorgulanmasına sebep oldu. CHP Milletvekili Canan Arıtman, kampanyaya destek olarak algıladığı bu sözlerin gerekçesini şöyle açıklıyordu: “Gül, cumhurun yani Türk milletinin Cumhurbaşkanlığı’nı yapsın, etnik kökenin değil. Gül’ün anne tarafından etnik kökenini araştırın görürsünüz. Sayın Gül’ün annesinin etnik kökeninin Ermeni olduğunu Đzmir’deki bir meslektaşım söyledi.”309 Bu açıklama tepki topladı. Cumhurbaşkanı Gül açıklama yaparak ailesinin yüzyıllara uzanan geçmişinin Müslüman ve Türk olduğunu ifade etti. 310 Cumhurbaşkanı Abdullah Gül “annesinin etnik kökeniyle ilgili gerçek dışı beyanlarda bulunarak, kamusal konumundan kaynaklanan, büyük sorumluluk ve titizlikle yerine getirdiği devlet adamlığı kimliğini kamuoyunda karaladığı” gerekçesiyle Canan Arıtman’a 1 TL’lik manevi tazminat davası açtı ve davayı kazandı.311 Özür dileme kampanyasının bu kadar ses getirmesinin ardında halkın resmi teze bağlı kalmasını isteyenlerin bu tekellerinin yıkılacağına dair yaşadıkları tedirginlik yatmaktadır. Bu tedirginliğin haklı olup olmadığını ise, zaman gösterecektir. 2. Dış Politikada Ermeni Sorunu SSCB’nin dağılması ile bağımsızlığına kavuşan Ermenistan Cumhuriyeti, Ermeni Sorunu’nun çözümünde dikkate alınması gereken bir aktör haline gelirken; Türkiye, diğer SSCB ardılı cumhuriyetlerle birlikte 16 Aralık 1991 tarihinde Ermenistan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını tanıdı. Ermenistan Cumhuriyeti’nin ilk yöneticileri olan Levon Ter Petrosyan liderliğindeki Ermeni Ulusal Hareketi (EUH)’nin vizyonu şuydu: “Ermenistan’a ve Ermeni halkına normalliği getirmek, fazla değer yüklenmiş geçmişi aşmak, ideolojik kısıtlamalardan kaçınmak ve pragmatik bir yol izlemek.”312 Ter Petrosyan ve EUH, Ermenistan’ın bağımsızlığını garanti altına almak için dengeli bir dış politikayı, nihai güvenliği için ise bütün komşularıyla iyi ilişkiler geliştirmeyi amaçladı. Türkiye ile ilişkilerin normalleştirilmesi ise hem pragmatik bir dış politikanın parçasıydı hem de halkın hayatının normale dönmesinin ön koşuluydu.313 Ermenistan, 1992 yılında üyelik 308 http://www.haberform.com/haber/ermeni-tepki-buyukelci-osmanli-cumhuriyet-teror-3177.htm (17 Nisan 2009) 309 http://www.tumgazeteler.com/?a=4454153 (17 Nisan 2009) 310 http://cankaya.gov.tr/sayfa/konusma_aciklama_mesajlar/aciklama_mesajlar (17 Nisan 2009) 311 http://www.haberturk.com/haber.asp?id=136628&cat=110&dt=2009/03/25 (18 Nisan 2009) 312 Gerard J. Libaridian Ermenilerin Devletleşme Sınavı Bağımsızlıktan Bugüne Ermeni Siyasi Düşünüşü, 2.Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2005, s.103. 313 Ibid., s.105. 84 şartları arasında bulunan sınırlarda değişiklik istenmeyeceği şartını da kabul ederek AGĐT’e -Avrupa Güvenlik ve Đşbirliği Teşkilatı- üye oldu. Türkiye, Ermenistan ile ilişkileri geliştirerek hem Orta Asya’ya doğrudan bağlantı sağlayabilir hem de dış politikasında özellikle ABD’deki Ermeni diasporasının çıkarttığı zorluklardan kurtulabilirdi. Ermenistan ile ilişkiler konusunda Türk yönetiminde iki farklı yaklaşım vardı. Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın temsil ettiği grup, SSCB’nin çökmesiyle Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’da büyük bir şans elde ettiğini ve bunu kullanmak için aktif bir politika takip etmesi ve Kafkasya’da Azerbaycan’ı desteklemesi gerektiğini savunuyordu. Diğer grup ise Türkiye’nin Ermenistan ile ilişkilerini ekonomik işbirliği ile başlatarak geliştirebileceğini, bunun Ermenistan’ı Rusya’dan uzaklaştırarak, Türkiye’ye yakınlaştıracağı ve böylece Dağlık Karabağ sorunu konusunda da Türkiye’nin daha etkili olabileceğini savunuyordu. Başbakan Süleyman Demirel, 314 1992 yılında Türkiye’nin Ermenistan’a giden buğday sevkiyatına engel olmama nedenini açıklarken bunun insani nedenlerin ötesinde, açıkça Türkiye’nin ulusal çıkarına uygun olduğunu belirtti.315 Türkiye, bağımsızlığını ilan ettikten sonra ekonomik yönden zor duruma düşen Ermenistan’a Batılı ülkelerden gelen yardımların ulaşması için topraklarını açarak ilişkilerin gelişmesi yönündeki isteğini ortaya koydu. Karadeniz’e kıyısı olmamasına rağmen Türkiye tarafından davet edilen Ermenistan, 25 Haziran 1992 tarihinde imzalanan Karadeniz Ekonomik Đşbirliği (KEĐ) örgütüne kurucu ülke olarak katıldı. Dağlık Karabağ sorunu ilişkilerin yakınlaşmasındaki en önemli engeldi. Ermenilerin Karabağ sınırını aşarak Azeri topraklarına girmesiyle artan kamuoyu baskısı nedeniyle diğer eski Sovyet ülkelerine büyükelçilikler açılırken Ermenistan ile diplomatik ilişki kurulmasından kaçınıldı. Diplomatik ilişkilerin kurulmamasında ASALA’nın terör eylemleri nedeniyle meslektaşlarını kaybeden Dışişleri mensuplarının etkisi vardı. Dönemin Moskova Büyükelçisi Volkan Vural bu konuda şunları söylüyor: “Dışişleri bürokrasisi içinde buna çok direnenler oldu. Turgut Özal bu fırsatın kaçırılmasına çok üzüldü. Tabii bağımsızlık bildirisinde hem Batı Ermenistan’dan bahsediliyordu, Türkiye topraklarıydı bu, hem de soykırımın tanıtılmasına çaba gösterileceğinden söz ediliyordu. Bu da Türkiye’den sanki toprak talebi varmış gibi bir izlenim yaratıyordu ama... Bütün bunlar diplomatik ilişki kurularak aşılabilirdi. Benim elimde de bağımsızlık bildirisini değiştirecek hazırlıklar vardı. Ama o dönemde buna karşı çıkıldı.”316 Nisan 1993 tarihinde Ermenilerin Kelbecer’i işgali ile birlikte Türkiye-Ermenistan yakınlaşması sona erdi. Türkiye yaptığı açıklamada insani yardımlar da dahil Ermenistan’a yapılacak her türlü sevkiyat için topraklarını ve hava sahasını kullandırmayacağını açıkladı. Çünkü bu ülkeye giden her yardım onun savaş çabasına katkıda bulunuyordu. Böylece Dağlık 314 Süleyman Demirel, 20 Kasım 1991- 25 Haziran 1993 tarihleri arasında Başbakanlık görevini sürdürdü. 315 Mustafa Aydın, “Kafkasya ve Orta Asya ile Đlişkiler”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt:2, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2002, s.410. 316 http://www.taraf.com.tr/makale/1841.htm (11 Kasım 2008) 85 Karabağ sorununun çözümü iki ülke ilişkilerinde diyalogun başlayabilmesi için bir ön koşul haline geldi.317 Ter Petrosyan, takip ettiği Türkiye ile ilişkilerin normalleştirilmesi politikası gereği, Türkiye’nin 1915 olaylarını soykırım olarak tanıması dahil hiçbir ön koşul öne sürmeden ilişkilerin geliştirilmesini istiyordu. “Ter Petrosyan’a göre, soykırım siyasi değil, tarihi ve ahlaki bir meseleydi. Soykırım, Ermeni halkının tarihinde korkunç bir olaydı; belgelerinin derlenmesi, nedenlerinin, gelişim süreçlerinin ve sonuçlarının tahlil edilip anlaşılması, kurbanlarının saygıyla anılması, insanlık için dersler çıkarılması, barbarca ve insanlık dışı niteliğinin gözler önüne serilmesi gerekliydi. Soykırım bir dünya görüşü veya felsefe değildi; bir ilke katına çıkarılmaz, hele Ermeni dış politikasının dayanacağı bir ilke olmazdı.”318 Bu görüş, Ermeni siyasi düşünüşünde önemli bir değişim anlamına geliyordu. Çünkü yerleşik yaklaşıma göre, “Türkiye, sürekli 1915’i tekrarlamak için fırsat kollayan ebedi düşmandı. Ayrıca, soykırımda uğranan kayıplar, Ermenilerin Türkiye’den toprak taleplerini meşrulaştırıyordu. Đlişkilerin normalleştirilmesi, söz konusu bile olamazdı. Ermeni düşünce hayatında Türkiye’nin yerinin bu şekilde değerlendirilmesi, bağımsızlıktan önce geniş kabul görmüştü -bu değerlendirme, Sovyet ideolojisi tarafından geliştirilmiş, Komünist Partisi tarafından desteklenmiş ve soykırım tecrübesinin diasporada işleniş şekliyle enikonu genişlemişti. EUH’nin konumu, öteden beri sürdürülen, alışılageldik yaklaşımı olumsuzluyor, kolektif hafızaya meydan okuyor, Ermenistan’da ve diasporada soykırımın etrafında siyasileştirilmiş söylemin büyük bir bölümünü geçersiz kılma tehdidi yaratıyordu.”319 Ter Petrosyan yönetimi, 23 Ağustos 1991 tarihinde kabul edilen Bağımsızlık Bildirisi’nin 11. Maddesi’nde yer alan “Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanlı Türkiyesi ve Batı Ermenistan’da gerçekleştirilen 1915 soykırımının uluslararası düzeyde tanınması çabalarını destekleyecektir.” ifadesinde yer alan hedefleri uygulamaya koymadı. Uluslararası arenada bu konuyu gündeme getirmedi. 5 Temmuz 1995 yılında kabul edilen Ermenistan Anayasası’nda da milliyetçilerin baskılarına rağmen bu ifade yer almadı.320 Ter Petrosyan, 12 Eylül 1996 tarihinde yaptığı bir konuşmada “Türkiye ile ilişkilere büyük önem veriyoruz. Bu komşumuzla geçmişteki sorunlarımız ne olursa olsun, normal ekonomik ve ticari ilişkileri kurmak zorundayız. Bu ülke, bizim Avrupa’ya ve Arap dünyasına ulaşan en kısa yolumuzdur.” dedi.321 EUH ve Ter Petrosyan’ın diaspoaraya bakış açılarına gelince, tarihi, kültürel ve manevi olarak bir ulus oluşturmalarına rağmen diasporada yaşayanlar farklı ülkelerin vatandaşlarıdır. Her iki tarafın birbirine verebilecek çok şeyi olmasına rağmen, 317 Aydın op.cit., s.410-411. Türkiye ile Ermenistan arasındaki diplomatik ilişkiler her iki tarafta da elçilik olmadığı için Türkiye’nin Moskova Büyükelçiliği üzerinden sağlanırken daha sonra Türkiye’nin Tiflis Büyükelçiliği aracılığıyla yürütülmeye başlandı. Diplomatik ilişki kesildikten sonra ilişkiler AGĐT ve KEĐ gbi uluslararası örgütler çerçevesinde yürütüldü. 318 Libaridian, op.cit., s.124. 319 Ibid. s.124-125. 320 Ancak anayasanın giriş kısmında “Ermenistan Bağımsızlık Bildirisi’nde yer alan ulusal arzularını tanıyarak” ifadesine yer verildi. 321 Ünal Çeviköz, “Uluslararası Đlişkilerde Yeni Dengeler”, TÜSĐAD Görüş, Sayı:48, Ağustos- Eylül 2001, s.12. 86 kurulacak ilişkilerde bu durum göz önüne alınarak, ilişkilerin karşılıklı saygı ve farklılıkların kabulüne dayanması gerekmektedir.322 Ter Petrosyan, Mayıs 1991 tarihinde Fransa’ya yaptığı bir ziyarette Ermenistan’ın tam bağımsız olabilmesi için başta Türkiye olmak üzere tüm komşularıyla iyi ilişkiler kurması gerektiğini belirterek “ABD ve Fransa gibi ülkelerde yaşayan Ermeniler de Türkiye ile dostluk ilişkileri kurulmasına yardımcı olmalıdırlar.” dedi.323 Dönemin Başbakanı Süleyman Demirel ise Ter Petrosyan’a diaspora ile ilgili şunları söylüyordu: “Siz Ermenistan’da yaşıyorsunuz. Arjantin’deki, Kaliforniya’daki Ermeniler’in [sic] sizi idare etmesine izin vermeyin. Onları dinlerseniz siz zarar görürsünüz. Diaspora zarar görmeyeceği için size sorumsuz işler yaptırırlar.”324 Ancak, Ter Petrosyan iktidarı döneminde hükümet ile diaspora ilişkileri sorunluydu. 1994 yılında Dağlık Karabağ konusunda ateşkes imzalanmasından sonra Ermenistan gözünü sosyo-ekonomik problemlere çevirdi. Sosyo-ekonomik problemlerin ağırlaşmasıyla Ermeni diasporası Ter Petrosyan hükümetine baskı yapmaya başladı. Bunun üzerine Ter Petrosyan, “bir terörist grubu koruduğu; üyeleri, yönetim kurulları ile yöneticileri yurt dışında olan partileri yasaklayan kanunu çiğnediği gerekçesiyle Aralık 1994’de Taşnaksutyun partisinin faaliyetlerinin askıya alınması emrini verdi. Ardından, partinin yöneticileri hapsedildi. Karabağ çatışmalarında gönüllü olarak savaşan Taşnak ordusu dağıtıldı. Taşnaksutyun’a karşı alınan önlemler, Dağlık Karabağ sorununda hiçbir taviz vermeyi kabul etmeyen Ermeni lobisiyle ilişkilerin gerginleşmesine neden oldu.325 1990’lı yıllarda ABD’de bulunan Ermeni diasporası, -ki Ermeni Ulusal Enstitüsü ve Amerikan Ulusal Ermeni Komitesi etkinliklerde ön plandadır- soykırım yasa tasarılarını eyalet meclis ve senatolarından geçirmek için çalışmalar yaptı. Tasarıyı kabul eden eyalet sayısı arttıkça Kongre’de kabul edilmesinin daha da kolaylaşacağını ve yönetiminde bunu kabul edeceğini düşünüyorlardı. 1999 yılına gelindiğinde içinde California, New York, New Jersey, Georgia gibi büyük eyaletlerin de olduğu yirmi dört eyalet bu tasarıyı kabul etti. Ayrıca bazı eyaletlerde soykırım konusunun ders kitaplarında yer almasını sağladılar. Diasporanın diğer bir girişimi ise Washington D.C.’de “Ermeni Soykırım Müzesi ve Anıtı” açma projesiydi. 326 Türkiye, bu dönemde Ermeni Sorunu’nu dışarıdan dayatılan bir dış politika sorunu olarak algıladı.327 Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın 1991 yılındaki ABD 322 Libaridian, op.cit., s.107. Milliyet, 29 Mayıs 1991’den aktaran Süveyda Çıttır, “Ermenistan Dış Politikasının Temelleri ve Hedefleri”, (Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2003) s.154. 324 http://arsiv.sabah.com.tr/2008/09/05/haber,A12D1F04D84148BFBF8059BB603130B8.html (11 Kasım 2008) 325 Aydın, op.cit., s.414. 326 AGMA (Armenian Genocide Museum of America) adlı müze için çalışmalar devam etmektedir. 1925 yılında yapılan National Bank of Washington binasının restore edilerek müzeye dönüştürülmesini hedefleyen projenin, 2011 yılından önce tamamlanarak açılması planlanmaktadır. Ayrıntılı bilgi için http://www.armeniangenocidemuseum.org/. Đlhan Uzgel, “ABD ve NATO’yla Đlişkiler”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt:2, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2002, s.298. 327 1915 olaylarının 50. yıldönümü olması nedeniyle birçok ülkede gerçekleştirilen anma etkinlikleri Türkiye tarafından, Kıbrıs Sorunu nedeniyle, bir Rum tertibi olarak algılandı. Ermeniler olsa olsa 323 87 ziyaretlerinden birinde Washington D.C.’de kaldığı Madison Oteli’nin lobisinde basın mensuplarının önünde Washington Büyükelçisi Nüzhet Kandemir ile aralarında şöyle bir konuşma geçmiştir: Özal, Kandemir’e “Şu Ermeni soykırımı meselesi fena halde can sıkmaya başladı. Türkiye olarak bu soykırımı tanısak ve bu iş sona erse daha iyi olmaz mı?” dedi. Kandemir, bundan sonra yaşananları şöyle anlatıyor: “Etrafımızda gazeteciler vardı. Özal'ın bu sözlerini onlar da duydular. Ben hemen ‘Aman efendim bu böyle ayaküstü halledilecek bir mesele değildir. Çok iyi düşünmek ve dikkatli olmak gerekir’ dedim. Gazeteciler dahil herkes dehşet içerisinde bizi dinliyordu. Özellikle Dışişleri mensupları ne yapacaklarını şaşırmışlardı. Biliyorsunuz, kendisi böyle fikirler ortaya atar ve tartışılmasını isterdi. Bu da onun gibi bir şeydi. Sonra kendisini ikna ettik ve bu fikrinden vazgeçti.”328 ABD’deki girişimler karşısında Türkiye, diplomatik olarak müdahalede bulunma olanağı olmasa da, önemli bir girişimde bulunmadı ve bu konu sınırlı tepkiler dışında kamuoyunda da bir sorun olarak gündeme gelmedi.329 “Türkiye’de hükümet bu dönemde Dağlık Karabağ’daki gelişmeler nedeniyle sertleşen kamuoyunun tepkisinin de etkisiyle Kafkasya’daki etkinliğini arttırmak için Azerbaycan’ı destekleme politikasına, Ermenistan’ın soykırım konusundaki görüşlerinden daha fazla önem veriyordu.”330 Ermenistan’da muhalefet için -özellikle komünistler ve EDF açısından- Ter Petrosyan’ın Türkiye ve Dağlık Karabağ hakkında takip ettiği politika kabul edilemezdi. Bu nedenle Türk-Ermeni husumeti ve Dağlık Karabağ tartışmalarının keşistiği noktada Ter Petrosyan’ın istifa koşulları oluştu. Böylece Ermeni Sorunu’nun çözümü için bir fırsat yok oldu. “Türkiye tepki ve etnik temelli politikalarının üstesinden gelip Ermenistan ile ilişkileri normalleştirebilseydi yada [sic] Ter-Petrosyan Karabağ sorununu çözmeyi başararak Türkiye ile ilişkileri normalleştirebilseydi, soykırım kararı kaldırılabilir ve Ermenistan’ın güvenlik stratejisi daha çok seçeneğe sahip olabilirdi.”331 1998 yılında Ter Petrosyan istifa etti ve seçimle yerine Robert Koçaryan geldi. Cumhurbaşkanı Koçaryan, Ter Petrosyan’ı iktidardan uzaklaştırdıktan sonra içerde ve dışarda birliği sağlayacağını; partilerin, aralarındaki farklılıkları bir kenara bırakarak ülkenin yeniden inşası, ekonominin güçlendirilmesi ve askeri gücünün korunması konularında birlikte hareket edeceklerini ve bu birliği de her şeyden önce ulusal dava olan Karabağ üzerinden sağlayacağını düşünüyordu. Yabancı yardım ve yatırımların gelmesini ise diasporayla kurulacak yakın ilişki ile sağlayacaktı. Koçaryan’ın diasporanın gerçekleştirebileceğini varsaydığı beklentileri şöyleydi: “Diaspora bütün potansiyelini gerçekleştirebilecek biçimde örgütlenebilir, diaspora adına konuşanlar, gerçekten, diasporanın bütün kaynaklarını bir Ermenistan Cumhurbaşkanı’nın tanımladığı ulusal gündem için harekete geçirebilir ve buna alet olmuşlardı. ASALA terör örgütünün Türkiye’nin dış temsilcilerine saldırdığı zaman ise Ermeni Sorunu bir terör sorunu olarak ele alındı. 328 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=302982&p=2 (11 Kasım 2008) 329 Uzgel, op.cit., s.298. 330 Aydın, op.cit., s.412. 331 Süveyda Çıttır, “Ermenistan Dış Politikasının Temelleri ve Hedefleri”, (Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2003)s.154-155’den Libaridian, http://www.tesev.org.tr/temmuz/tem3.html 88 diasporanın potansiyeli, Ermenistan’ın kaderinde köklü bir değişim sağlayacak kadar büyüktür.”332 Diasporadan bu desteği alabilmek için diasporanın temel meselesi olan soykırım konusunu gündeme getirdi.333 Bu konunun gündeme taşınmasının diğer bir yararı da Türkiye’ye karşı bunu bir silah olarak kullanarak Türkiye’nin Dağlık Karabağ konusunda Azerbaycan’a verdiği desteği azaltmak olabilirdi. Ancak Ermenistan, Türkiye ile ilişkilerde soykırımın tanınması konusunu bir ön koşul haline getirmedi. Çünkü sınırın açılması da ekonomik hedefler açısından kritik önemdedir. Böylece oluşacak güçlü Ermenistan, Azerbaycan’ı istenen tavizlerin çoğunu vermek zorunda bırakırken kendisi hem olabildiğince az hem de geç taviz verecekti.334 Diaspora ile ilişkileri geliştirmek için Ter Petrosyan dönemindeki Taşnak Partisine yönelik yasak kaldırıldı ve hapiste bulunan Taşnak Partisi lideri serbest bırakıldı.335 Bu dönemde Ermenistan, Türkiye ile diplomatik ilişki kurmak için herhangi bir ön koşul öne sürmezken; Türkiye, diplomatik ilişkilerin kurulması için üç ön koşul öne sürmekteydi: Ermenistan’ın Kars Anlaşması’nı tanıdığını ilan etmesi, 1915 olaylarının soykırım olarak tanınmasına yönelik politikasından vazgeçmesi ve Dağlık Karabağ sorununun çözülmesi. ABD’de bulunan Ermeni diasporası 1990’lı yıllar boyunca soykırım yasa tasarısı ile ilgili takip ettiği politikayı değiştirdi. Bu değişikliğe gidilmesinde Ermeni lobisinin eyalet düzeyinde çıkardığı tasarıların yeterli hale geldiğine inanması, Robert Koçaryan’ın iktidara gelmesiyle 1915 olaylarının soykırım olarak tanınmasına yönelik uluslararası politika takip etmesi336 ve 2000 yılı başkanlık seçimlerinde iki partinin oylarının birbirine yakın olması nedeniyle azınlık oylarının önem kazanması rol oynadı. Kasım 1999 tarihinde Temsilciler Meclisi Altkomitesine bir Cumhuriyetçi ve bir Demokrat temsilci tarafından bir tasarı sunuldu. 134 Kongre üyesinin imzaladığı “Ermeni Soykırımı Konusunda Eğitim ve Anma Kararı” adlı tasarı, 1915-1923 yılları arasında Anadolu’da 2.000.000 Ermeni’nin tehcir edildiği ve 1.500.000 Ermeni’nin öldürüldüğünü ileri sürerek ABD Dışişleri Bakanlığı ve bununla ilgili diğer kamu görevlilerinin eğitilmesini öngörmekteydi. Ayrıca, ABD 332 Libaridian, op.cit., s. 144. Robert Koçaryan’ın 1915 olayları ile ilgili değerlendirmesi şöyledir: “ Birçok devlet 1915 yılında Ermenilere yapılan soykırımı kınatarak, insanlığa karşı işlenen bir suç olarak değerlendirmiştir. Đnanıyorum ki, Türkiye de bu soruna bakış açısını yeniden değerlendirecektir… Bizler için bu, ağır bir yük ve tarihi bir gerçektir. Bundan kurtulmak için, Almanya’nın Nazi döneminde işlenen suçlardan dolayı özür dilemesi gibi, bunu gerçekten kabul ederek, pişmanlık duymak gerekiyor. Türkiye tarafından bu yapıldığı takdirde, Kafkasya bölgesine bambaşka bir ortam hakim olacaktır.” Çeviköz, op.cit., s.13’den Novoya Đzvestiya, 13 Ağustos 1998. 334 Ibid. s.135, 164. 335 Diaspora-Ermenistan ilişkilerini geliştirmek amacıyla 22-23 Eylül 1999 tarihinde ErmenistanDiaspora Konferansı gerçekleşti. Konferansın deklarasyonunda değinilen konulardan biri de 1915 olaylarıydı. “1915 Ermeni Soykırımının uluslararası toplum tarafından tanınmasını sağlamak için tüm çabalarının birleştirileceği” belirtildi. http://www.armeniadiaspora.net/conference99/text1.html (17 Kasım 2008) 336 Robert Koçaryan 24 Nisan 2000 tarihinde yaptığı konuşmada şunları söyledi: “1,5 milyon Ermeni’nin öldürüldüğü gerçeğini dünyanın tanıması için dünya toplumuna yönelik ısrarlı bir politika izleyeceğim.” Çeviköz, op.cit., s.13. 333 89 başkanlarının, her yıl 24 Nisanda yayınladıkları ve “katliam” olarak tanımladıkları olayların “soykırım” olarak tanımalarını istiyordu. 14 Eylül 2000 tarihinde 398 sayılı bu tasarı, Temsilciler Meclisi Uluslararası Đlişkiler Komitesinin 14 üyeli Uluslararası Operasyonlar ve Đnsan Hakları Altkomitesinde görülmeye başlandı. ABD Ankara eski büyükelçisi ve o sırada Dışişleri görevlilerin eğitiminden sorumlu olan Marc Grossman, bu alandaki kamu görevlilerine verilen eğitimde 1915-1923 yılları arasında yaşananlara değinildiğini belirterek bu tasarının geçmesinin gereksiz olduğunu ve ilişkilere zarar vereceğini söyledi. Görüşmelerde, Amerikalı tarihçi Justin McCarty Türkiye’yi savunan bir konuşma yaparken Türkiye’nin tezlerini savunmak için gönderilen emekli büyükelçi Gündüz Aktan ilk kez, Ermenilerin Uluslararası Adalet Divanı’na gitmediklerini belirterek hukuksal olarak zayıflığını göstermeye çalıştı. Ancak 21 Eylül’de tasarı sözlü oyla altkomiteden geçti. 28 Eylülde Uluslararası Đlişkiler Komitesi’ne gelen tasarıda bazı değişiklikler yapıldı. Türkiye’den tazminat istenmesinden ve eğitim konusundan vazgeçilerek sadece soykırımın Temsilciler Meclisi tarafından tanınması ve Türkiye yerine Osmanlı Đmparatorluğu ifadesi getirilmesiyle 596 sayılı yeni bir tasarı haline geldi. Türkiye’nin ve ABD yönetiminin tasarıyı engelleme çabaları da arttı. Türkiye, ilk kez beş kişilik bir parlamenter grubu göndererek konuya karşı hassasiyetini gösterdi. ABD’nin Ankara büyükelçisi ise Washington’a giderek tasarının geçmesinin olası etkilerini anlattı. ABD’den Richard Perle, General Haig gibi yedi üst düzey bürokrat komite başkanına mektup göndererek Türkiye’nin taşıdığı stratejik önemi ve bu tasarının geçmesinin ilişkilere vereceği zararı belirttiler. Türkiye Dışişleri ve Savunma Bakanlıkları ile Genelkurmay Başkanlığı bir eylem planı hazırladı. Bu plan “Türkiye’nin çıkarlarına zarar vermeyecek, Ermeni lobilerinin işine yaramayacak ve Ankara-Washington ilişkilerinin dokusunu bozmayacak nitelikte” olacaktı. Buna göre ağırlığın ABD yerine Ermenistan’a verileceği anlaşılıyordu. Ermenistan ile Đran ve Gürcistan üzerinden yapılan ticarete sınırlama getirilmesi ve hava koridorunun kapatılması düşünülen önlemler arasındaydı. Ayrıca Bağdat’a büyükelçi atanması konusu gündeme getirildi; savunma ihalesinden Amerikan firmasının çıkarılması ve enerji ihaleleri konusunda ABD büyükelçisiyle görüşülerek, Amerikan firmalarının olumsuz etkileneceği belirtildi. Çekiç Güç uçuşlarına sınırlama getirilebileceği ima edilirken, Genelkurmay Başkanı ABD gezisini iptal etti. Girişimler işe yaramadı ve 3 Ekim’de kabul edilen tasarı Temsilciler Meclisi Genel Kurulu’na geldi. Ermenistan Dışişleri Bakanı Vartan Oskanyan, Brüksel’de NTV’ye yaptığı açıklamada şunları söyledi: “Ermenistan’ın dış politikasında Ermeni soykırımı tasarısı öncelikli yer alıyor. Türkiye’nin tepkisini yersiz buluyoruz. Soykırımın tanınması bizim desteklediğimiz bir meseledir. Dış politikamızın bir parçasıdır.”337 Bu noktada devreye Başkan Bill Clinton girdi. Meclis Başkanına bir mektup göndererek 1915-1923 yılları arasındaki “katliam”dan duyduğu üzüntüyü dile getirdi ve o sırada patlak veren Đsrail’deki Filistin ayaklanmasının da etkisiyle bölgedeki gelişmeler nedeniyle bu tasarının gündeme alınmamasını istedi. Ayrıca tasarının amacının tersi bir sonuç doğuracağını ve Türkiye-Ermenistan ilişkilerini 337 loc.cit., NTV, 10 Ekim 2000. 90 daha da bozacağını belirtti. Meclis Başkanı, bu gerekçeler nedeniyle tasarıyı geri çekmeye karar verdiğini bildirdi.338 Avrupa Parlamentosu’nun (AP) ilk kez Türkiye’de yaşayan Ermeni azınlığın sorunlarının çözülmesi için çağrıda bulunduğu 15 Kasım 2000 tarihli Türkiye Raporunda, Türk hükümeti ve TBMM soykırımı resmen tanımaya davet edildi.339 Başbakan Bülent Ecevit, AP’nin Meclis’e çağrıda bulunma hakkı olmadığını, konuya ilişkin ifadelerin ciddiye alınacak tarafı olmadığını söylerken Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada da AP’nin “Ermeni Soykırımı” konusundaki yanlış değerlendirmesinin devam etmesinden de rahatsızlık duyulduğu belirtildi.340 Dışişleri Bakanlığı, diasporayı etkisiz hale getirmek için 2000 yılı sonunda üç boyutlu bir plan hazırladı. Buna göre ilk boyutta, sınır ticaretinin arttırılması, Karadeniz’den liman kolaylıkları sağlaması gibi ekonomik açılımlarla, Ermenistan’ın kazanılması ve ayrıca ekonomik sıkıntıların azalmasıyla ülke içindeki Taşnak etkisinin azaltılması; ikinci boyutta soykırım iddialarının akademik düzeyde tartışılacağı uluslararası ya da ikili bir süreç başlaması ve son olarak Türkiye’deki Ermeni azınlığın sorunlarının giderilmesi yer alıyordu. Fakat planın hükümette görüşülmesi sırasında Başbakan Bülent Ecevit’in “Azeriler tepki göstermez mi?” demesi üzerine “Azerilere sorulması” kararı alınarak girişim ertelendi. 341 Türkiye, Ermenistan ile ilgili atacağı her adımda Azerbaycan faktörünü dikkate almaktadır. Azerbaycan da Türkiye-Ermenistan ilişkilerini dikkatle takip etmektedir. Mesela, Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev, Türkiye’ye Ermenistan ile sınırını açmaması yönünde baskı yaparak restini “Ya kapusu ya borusu” sözüyle ifade edecektir.342 338 Kaynak gösterilmediği sürece Kasım 1999 tarihli tasarının süreci ile ilgili alınan tüm bilgiler için Đlhan Uzgel, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, s.299-301. Bu süreç devam ederken Türkiye’nin Ermenistan’a uyguladığı vize koşulları değişti. 15 Ağustos 1995 tarihinden itibaren turistlik amaçlı vizeler Türkiye’nin dış temsilciliklerinin yanı sıra sınır kapılarından da alınabiliyorken Dışişleri Bakanlığı’nın 4 Ekim 2000 tarihinde yaptığı açıklamada 15 Ekim 2000 tarihinden itibaren sınır kapılarında bandrolle vize verilmesi uygulamasına son verileceği ve Ermenistan vatandaşlarının Türkiye’ye giriş ve transit vizelerini sadece Türkiye’nin yurtdışı temsilciliklerinden alabilecekleri duyuruldu. Ocak 2002’de bu uygulamaya son verilerek eski vize rejimi uygulamasına dönüldü. Birnur Ertekin, “1995-2005 Yılları Arasında Türkiye Ermenistan Đlişkileri”, (Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir Üniversitesi, Balıkesir, 2007) s.125’den www: mfa.gov.tr Umuma Mahsus Pasaport Hamili Ermenistan Vatandaşlarına Bandrolle Vize Uygulamasına Son Verilmesine Đlişkin Açıklama-No: 177-04 Ekim 2000. 339 AP’nin Ermeni Sorunu ile ilgili ilk karar, Türkiye’nin Avrupa Ekonomik Topluluğu’na (şimdiki adıyla Avrupa Birliğe’ne (AB)) tam üyelik başvurusu yaptıktan üç ay sonra 18 Haziran 1987 tarihinde “Ermeni Sorununun Siyasi Çözümü” başlığı altında alınan karardır. Buna göre, 1915-1917 döneminde cereyan eden olaylar 1948 Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’ne göre soykırım olarak nitelendirilmekte ve Türkiye’nin Ermeni soykırımını tanımamasının üyelik yolunda bir engel teşkil edeceği belirtilmekteydi. Söz konusu kararda AP, AB Konseyi'nden Türkiye Hükümeti’nin 1915-1917 yılları arasında Ermenilere uygulanan soykırımı tanıması ve Ermeni tarafının temsilcileriyle diyaloga girmesi için çağrıda bulunmasını istemekteydi. http://www.abmerkezi.org.tr/makale1.php (6 Nisan 2008) 340 Agos, 17 Kasım 2000. 341 Baskın Oran, “Dönemin Bilançosu”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt:2, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2002, s.235. 342 Dink, op.cit., s.14. 91 ABD’deki soykırım yasa tasarısından sonra Türkiye politika değişikliğine gitti. Olayın ardından ilk Milli Güvenlik Kurulu (MGK) toplantısında “Türkiye’nin bir daha böyle zor durumda kalmaması için neler yapması gerektiği üzerinde hassasiyetle duruldu.” Yeni bir kurumsallaşmaya gidildi. “2001 yılında, Başbakan Yardımcısı Devlet Bahçeli başkanlığında, ‘Asılsız Soykırım Đddiaları ile Mücadele Koordinasyon Kurulu’ oluşturuldu. Kurulun koordinatörlüğünü MGK Genel Sekreter Başyardımcısı yapıyor; kurul, Genelkurmay Başkanlığı’ndan bir daire başkanı, Adalet, Đçişleri ve Dışişleri Bakanlığı müsteşarları, MGK Genel Sekreterliği Milli Güvenlik Siyaseti ve Toplumla Đlişkiler Başkanları, MĐT Müsteşarı, Devlet Arşivleri Genel Müdürü, Türk Tarih Kurumu Başkanı ve Başbakanlık Tanıtma Fonu temsilcisinden oluşuyordu.”343 Soykırım yasa tasarılarını uluslararası alanda kabul ettirme amacıyla çalışmaya devam eden diaspora, Fransa’da bir ilke imza attı. Fransa Meclisi, 18 Ocak 2001 tarihinde Ermeni Soykırımı tasarısını oybirliğiyle kabul etti. Böylece soykırım iddiaları ilk kez yasa olarak kabul edilmiş oldu. Hükümet, Ermeni tasarısını kınadı ve reddetti. Paris Büyükelçisi Sönmez Köksal Ankara’ya çağrıldı. Başbakan Bülent Ecevit yaptığı açıklamada şunları söyledi: “Gerek Cumhurbaşkanı Chirac’a gerek Başbakan Jospin’e kaygılarımızı ve kendilerinden beklentilerimizi belirttim. Eğer bu girişim önlenemezse Türk-Fransız ilişkileri ağır bir krize dönüşebilir. Onu ifade ettim.” Ecevit Türk ulusunun, tarihi boyunca mazlumlara kucak açmış olan bir ulus olduğunu belirterek ‘‘Onun için bu haksızlığı kabul etmemiz mümkün değildir’’ dedi.344 Ermenistan, soykırım konusunun gündemde tutulması ve Türkiye tarafından tanınması politikasını devam ettirmekteydi. Ancak diğer yandan soykırım konusunu diplomatik ilişkilerin kurulmasına engel olarak görmemekteydi; yeter ki Türkiye önkoşul öne sürmekten vazgeçsin. Dışişleri Bakanı Vartan Oskanyan, 14 Kasım 2001 tarihinde Birleşmiş Milletler’de yaptığı konuşmada Türkiye-Ermenistan ilişkileri hakkında şunları söyledi: “Türkiye ile olan ilişkilerimize gelince, belki Türkiye, bölgesel ve dünya barışının çıkarlarını dikkate alarak, önkoşulları artık bir kenara bırakır. Ermenistan, Türkiye ile normal iyi komşuluk ilişkilerine sahip olmayı istemekte ve Türkiye’nin Ermenistan ile diplomatik ilişkiler kuracağını, sınırları açacağını ve yapıcı bir işbirliğine gireceğini ümit etmektedir. Ancak, Ermeni soykırımının hatırası Türkiye’nin Ermenistan ile olan ilişkilerinde akıllardan çıkmamaya ve bu ilişkileri engellemeye devam etmektedir. Bununla beraber bu sorunun diyalog ile iki hükümet arasında ele alınabileceğine eminiz.”345 Taraflar arasında diyalogun sağlanabilmesi amacıyla bir yıl süren gizli görüşmelerden sonra 9 Temmuz 2001 tarihinde “Türk Ermeni Barıştırma Komisyonu” (TEBK) adlı bir komisyon kuruldu.346 Gerek TEBK’nın kuruluş 343 Ibid., s.47-48. http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-218342 (6 Nisan 2008) 345 Orbay Bulur, “Ermeni Sorunu Çerçevesinde Ermenistan Dış Politikası ve Türkiye ile Đlişkiler”, (Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Atılım Üniversitesi, Ankara, 2005), s.105-106. 346 Komisyonun Türk üyeleri: Emekli Büyükelçiler Özlem Sanberg, Đlter Türkmen, Gündüz Aktan, Emekli Korgeneral Şadı Ergüvenç, Prof. Dr. Üstün Ergüder ve Psikiyatr Dr. Vamık Volkan. Ermeni 344 92 bildirgesinde gerekse kişisel demeçlerde bir noktanın altı çizildi. “1915 Ermeni Soykırımı” iddiaları ile uğraşılmayacaktı. Çünkü “Tarafların konuya ilişkin düşünceleri açıktır, bellidir, değiştirme şansı yoktur. Bu nedenle konunun ele alınması, yumuşama ve dialogun önünü kapar.” Komisyon, ana sorunla uğraşmak yerine, 1915 dışında kalan alanlarda ikili ilişkiler düzenlenmesi ve düzeltilmesi imkanını arayacaktı. Ancak TEBK’in kurulmasının ilanı ile birlikte özellikle Ermeni diasporası tarafından yoğun eleştiriye maruz kaldı. Đlk eleştiriler daha çok kuruluş tarzına ve “temsil yetkisi”ne yönelikti. Eleştiriler hem Ermeni diasporasından hem de Ermenistan’dan geniş destek buldu ve Ermenistan Parlamentosu büyük bir çoğunlukla TEBK’i desteklemediğine dair karar aldı. Böylece Ermeni tarafı “temsil krizi” baskısı altında görüşmeleri sürdürdü. Ancak taraflar verdikleri demeçlerle amaçlarının “aralarındaki sorunları çözmek olmadığını” açıkça dile getirdiler. Mesela, Özlem Sanberg [sic], 19 Temmuz 2001 tarihinde Azeri gazetesi 525. Gazet’e verdiği demeçte şunları söyledi: “Komisyonun ana amacı, her yıl Amerikan Kongresi ve Batı ülkelerinin gündemine Türkiye’yi zayıflatmak amacıyla sokulan soykırım girişimlerini engellemektir… (…) Türkiye bundan kazançlı çıkacaktır. Çünkü, diyaloga devam ettiğimiz müddetçe bu konu Kongrenin gündemine getirilmeyecektir.” Bu öngörü gerçekleşti. Başta Avrupa Parlamentosu olmak üzere, çeşitli platformlarda TEBK gerekçe gösterilerek soykırım yasa tasarıları reddedildi. Kısa bir süre sonra benzer bir tavır Ermeni tarafından sergilendi. Türk tarafı gibi açıkça söylemeseler de özel çevrelerinde TEBK’i “soykırım meselesini” diri tutmak için kullandıklarını belirtiyorlardı. Ayrıca bu süreçte Türk tarafının sorunu çözme niyetinde olmadığını ortaya koyan bir çizgi izleyeceklerdi. Başta ABD olmak üzere, Batılı devletlere şu mesajı verecekti: “Siz, bize Türklerle doğrudan görüşün diyorsunuz, ama görüyorsunuz Türklerin ne görüşmek ne de sorun çözmek gibi ciddi bir niyetleri var.” Yani, başta ABD olmak üzere, parlamentolarda resmen kabul etmekten ve Türkiye’yi de soykırımı kabul etmesi için baskı altında tutmaktan başka çare yok, demek istiyorlardı. 1915 olaylarını ele almayacakları açıklayan komisyon birdenbire bu konuyla ilgilenmeye başladı. Ancak konu üzerinde tartışmadılar ya da uzmanları tartıştırmadılar. Uluslararası hukuka göre 1948 Soykırım Konvansiyonunun, 1915 olaylarına uygulanıp uygulanmayacağını anlamak için uluslararası hakeme başvurma kararı aldılar ki bu teklif Türk tarafından geldi ve gizli tutulması, basına açıklanmaması istendi.. Fakat, New York’taki son toplantılarında taraflar anlaşamadıkları için ortak bir açıklama yapmadan dağıldı. Toplantıyı yöneten Amerikalı başkana açıklama yetkisi verdiler ve başkan da aldıkları bu kararı kamuoyuna açıkladı. Bunun üzerine Türk tarafı, derhal uluslararası hakeme başvurma girişiminin durdurulmasını istedi. Aksi takdirde TEBK’in geleceğinin tehlikeye gireceğini belirti. Ermeni tarafı ise Türk tarafının üzerinde anlaşmaya varılan konularda bile konuşmaktan uzak olduğunu belirterek 11 Aralık 2001 tarihinde komisyondan çekildi. TEBK, bir sonuca varmamasına rağmen Türk tarafı, daha önceki tezi, yani “Ermeni sorunu diye bir sorun yoktur” söylemini bir kenara bırakıp Ermenilerle görüşme yapmayı gerektiren sorunların var olduğunu; bu üyeleri: Amerika Ermeni Asamblesi Başkanı Van Z. Krikoryan, Ermeni Ulusal Hareketi'nden Aleksander Arzumanyan, Prof. Dr. David Hovhanisyan ve Andranik Migranyan. 93 sorunların da 1915’ten kaynaklandığını kabul etmekte ve uluslararası bir kuruluşa başvurmaktadır. Bu Türk-Ermeni ilişkilerinde önemli bir değişime işarettir.347 TEBK’nın somut olarak akıllarda kalan tek ürünü, soykırım hukukunun 1915 olaylarına işleyip işlemeyeceğine ilişkin raporu oldu. Raporun, “Soykırım hukukunun geriye doğru işlemeyeceğine ilişkin net bir yargı koymasına rağmen, Ermeni trajedisinin soykırım tanımını oluşturan dört şarttan üçünü tam olarak, birini de bir bölümüyle içerdiğini dolayısıyla isteyenin bu olayı soykırım olarak adlandırabileceğini belirtmesi, Türk tarafınca tepkiyle karşılandı.”348 Ermeni Diasporası, süreç içinde çeşitli parlamentolardan soykırım yasa tasarılarını geçirmek için çalışmalarına devam etmekteydi. 349 16 Aralık 2003 tarihinde Đsviçre ve 22 Nisan 2004 tarihinde Kanada Federal Parlamentosu “Ermeni Soykırımı”nı resmen tanıdı. Türk-Ermeni ilişkilerinde bir ilk olarak her iki tarafın tarihçilerinin bir araya geleceği bir platform oluşturuldu. Viyana Türk Ermeni Platformu (VAT) adlı platformun kurucuları Türk tarihçi Dr. Đnanç Atılgan, Ermeni tarihçi Artem Ohandjanian, Viyana Üniversitesi tarih profesörü Wolf Dieter Bihl ve Kerstin Tomenendal idi. Her ülkeyi temsilen iki üye katılacaktı. Türkiye’den Türk Tarih Kurumu (TTK) Başkanı Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu ile TTK Ermeni Masası Başkanı Prof. Dr. Hikmet Özdemir, Ermenistan’dan ise Erivan Soykırım Müzesi Müdürü Prof. Dr. Lavrenti Barseghian ile Ermenistan Ulusal Akademisi Tarih Enstitüsü Başkanı Prof. Dr. Ashot Melkonian katıldı. Temmuz 2004 tarihinde gerçekleşen ilk toplantıda 100’er belge değiş tokuş edildi. Đkinci toplantının toplanması için Ermeni tarafının gerekli belgeleri platforma teslim etmemesi nedeniyle Mayıs 2005 tarihinde gerçekleştirilmesi planlanan toplantı iptal edildi. Dr. Đnanç Atılgan “31 Aralık 2004’e kadar da taraflar karşılıklı 80’er belgeyi VAT’a sunmayı taahhüt etmişlerdi. Biz VAT olarak sunulacak bu 80’er belgeyi Türk ve Ermeni tarihçilerine ileterek Mayıs 2005’te Türk ve Ermeni tarihçilerin Viyana’da yeniden bir araya gelecekleri kesin tarihi belirleyecektik. Ancak Ermeni tarafı, vaat ettiği 80 belgeyi bugüne kadar bize ulaştırmadı” dedi. VAT, yazılı bir açıklama yaptı: “VAT, Ermeni tarafının katılma kararını önümüzdeki zaman zarfında alması halinde, diyaloğun ileriki bir tarihte gerçekleşmesini temenni etmektedir. (…) VAT, bu ilk girişimin planlanan zaman zarfında gerçekleşmemesini büyük bir üzüntüyle karşılamasına rağmen, önümüzdeki yıllarda tarihi olaylara müdahil her tarafın kendi tarihiyle yüzleşmesi kapsamında platform olarak hizmet vermeye devam edeceğini bildirir.”350 2005 yılında Ermenistan ve Diaspora, Erivan’dan ABD, Rusya ve Đran’a kadar düzenledikleri konferanslar, toplantılar, gösteri yürüyüşleri ve Türk Büyükelçilikleri 347 TEBK ile ilgili alınan tüm bilgi için Taner Akçam, Ermeni Tabusu Aralanırken Diyalogtan Başka Çözüm Var Mı?, 2. Basım, Đstanbul, Su Yayınları, Ocak 2002, s.15-21. 348 Dink, op.cit., s.12. 349 27-28 Mayıs 2002 tarihinde Erivan’da düzenlenen II. Ermenistan-Diaspora Konferansı’nda 1915 olaylarıyla ilgili şu ifadeye yer verildi: “Konferans, dünyadaki her ülkede Ermeni Soykırımının uluslararası tanınmasını sağlamaktaki kararlılığını yeniden teyit eder.” http://www.armeniadiaspora.net/conference2002/htms/declar_eng.htm (17 Kasım 2008) 350 http://www.ntvmsnbc.com/news/304933.asp (18 Kasım 2008) 94 önünde protesto gösterileri gibi çeşitli etkinliklerle 1915 olaylarını “Ermeni Soykırımın 90. yıldönümünü” olarak andı.351 Türkiye ise iki yeni girişimi uygulamaya koydu. CHP Genel Başkanı Deniz Baykal, 24 Mart 2005 tarihinde TBMM’de düzenlenen “Ermeni Sorunu Gerçeği” konulu konferansta bu girişimleri şöyle açıkladı: “Başbakan Sayın Tayyip Erdoğan ile kısa bir süre önce yaptığımız etraflı bir görüşme sonucunda, soykırım iddialarının yanlışlığını ve asılsızlığını ortaya koymak ve tarihî gerçeklerin bilimsel bir çalışmayla ortaya çıkarılmasını sağlamak amacıyla birbirini tamamlayan iki temel girişimden oluşan bir proje üzerinde mutabık kaldık. Birinci girişim, Türkiye'nin tarihiyle yüzleşmekten hiçbir korku ve endişesi olmadığını ortaya koymayı ve tarihin Türkiye için bir yük olmaktan ve ülkemize karşı siyasî malzeme olarak kullanılmaktan çıkarılmasını hedeflemektedir. Bu amaçla, Türkiye şöyle bir öneri ileri sürmektedir: 1-Türkiye ve Ermenistan, kendi tarihçilerinden oluşacak bir ortak komite kuracaklardır. 2-Taraflar, arşivlerini açacakları hususunda teminat vereceklerdir. Sorunun tüm yönleriyle aydınlığa kavuşturulması için sadece Türkiye ve Ermenistan arşivlerinin incelenmesi yeterli olmayabilir. Bu bakımdan, Rus, Alman, Avusturya, Fransız, Amerika Birleşik Devletleri arşivleri ile Boston’daki Zoryan Enstitüsündeki arşivlerin de inceleme kapsamına alınması gerekmektedir. 3-Çalışmaların tam bir bilimsel ciddiyet ve düzen içinde yapılmasını ve zabıtların tutulmasını sağlamak amacıyla bir tür noter görevi yapacak tarafsız, nötr bir mekanizmaya ihtiyaç olabilir. Taraflar, beraberce bu tür bir mekanizma üzerinde karar kılacaklar ve bunu oluşturacaklardır. Örneğin, bu konuda UNESCO’dan ya da başka bir uluslararası kuruluştan yardım istenebilir. Tabiatıyla bu girişimin uygulanabilmesi için, Ermenistan’ın işbirliği şarttır. Ermenistan, kendi tarihiyle yüzleşmekten korkmuyorsa ve iddialarının gerçek olduğuna inanıyorsa, iki ülke tarihçilerinin bir araya gelmesine, geçerli belgelerin beraberce saptanmasına ve bu belgelerle ortak bir tarih değerlendirilmesinin yapılmasına itiraz etmemesi gerekir. Ermenistan yöneticilerinin Türkiye’nin bu önerisini değerlendirirken, esasta bunun bir barış girişimi olduğunu ciddiyetle dikkate almaları gerekir. Evet, Türkiye’nin bu önerisinin temel bir misyonu da, asırlarca iç içe, barış içinde yaşamış ve şimdi birbirine komşu iki devlet kurmuş iki ulusu barıştırmak ve ortak bir 352 gelecek inşa etmelerine imkân verecek ortamı yaratmaktır.” Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, bu doğrultuda Cumhurbaşkanı Koçaryan’a bir mektup gönderdi: “Sayın Cumhurbaşkanı” “Türk ve Ermeni halkları, dünyanın hassas bir bölgesinde ortak bir tarih ve komşu coğrafyayı paylaşmakla kalmamış, uzun yıllar bir arada yaşamışlardır. Ancak, ortak 351 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=150726 (18 Kasım 2008) http://www.mfa.gov.tr/amerikali-profesor-justin-mc-carthytarafindan__sunulan____________________________________________-_-_ermeni-sorunugerceci__konulu-konferans.tr.mfa (18 Kasım 2008 ) 352 95 tarihimizin bir dönemine ilişkin yorum ve değerlendirme farklılıklarımızın mevcudiyeti bir sır değildir. Geçmiş yıllarda halklarımıza acı veren hatıralar bırakan bu farklılıklar bugün de ülkelerimiz arasında dostane ilişkilerin geliştirilmesini kolaylaştırmayan bir rol oynamaktadır. Ülkelerimizin yöneticileri olarak başta gelen görevimizin, gelecek nesillerimize hoşgörünün ve karşılıklı saygının egemen olduğu barış ve huzur dolu bir dostluk ortamı bırakmak olduğunu düşünüyorum. Bu görüşleri, ülkemizin ana muhalefet partisi lideri Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı Sayın Deniz Baykal da paylaşmaktadır. Bu çerçevede, Ülkelerimizin tarihçi ve diğer uzmanlarından oluşan bir grubun 1915 dönemine ait gelişme ve olayları sadece Türk ve Ermeni değil, ilgili üçüncü ülkelerde yer alan tüm arşivlerde araştırarak, bulgularını uluslararası kamuoyuna açıklamaları yolunda ülkenize bir davet yapıyoruz. Bu yönde bir girişimin hem tarihin tartışmalı bir bölümüne ışık tutacağını, hem de ülkelerimiz arasındaki ilişkilerin normalleşmesine hizmet edecek bir adım oluşturacağını düşünüyorum. Gelecek nesillere dostça ve daha barışçıl bir ortam devretmeyi amaçlayan bu önerimizin kabul göreceğini umuyorum. Tarihçi ve diğer uzmanlarınızdan bir grup oluşturarak arşivlerde ortak çalışma yapmaları yolundaki önerimize olumlu yaklaştığınız takdirde, bu önerimizin ayrıntılarını ülkenizle görüşmeye hazırız. Saygılarımla.”353 Robert Koçaryan ise 25 Nisan 2005 tarihinde Başbakan Erdoğan’a cevap gönderdi: “Sayın Başbakan Mektubunuzu almış bulunuyorum. Gerçekten de, iki komşu olarak, birlikte uyum içinde yaşamanın yollarını bulmak amacıyla çalışmak zorundayız. Bu nedenle, aramızda ilişkilerin kurulması, sınırın açılması ve böylece iki ülke ve iki halk arasında bir diyalog başlatılmasını teminen ilk günden itibaren elimizi uzattık. Özellikle Avrupa kıtasında, güçlüklerle dolu geçmişleri hakkında farklı görüşleri bulunan komşu ülkeler bulunmaktadır. Ancak, bu ülkeler, aralarındaki anlaşmazlıkları tartışmaya devam ederken bile bu durum onların açık sınırlara, normal ilişkilere, diplomatik bağlara sahip olmalarını ve birbirlerinin başkentlerinde temsilciler bulundurmalarını engellememiştir. 353 Birnur Ertekin, “1995-2005 yılları arasında Türkiye-Ermenistan Đlişkileri”, (Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir, 2007 ), s.199’dan Milliyet, 15 Nisan 2005. 96 Geçmişi ele almaya yönelik öneriniz bugüne ve geleceğe hitap etmeyi de kapsamıyorsa etkili olamaz. Yararlı bir diyaloga girebilmek için uygun ve elverişli bir siyasi ortamın yaratılmasına ihtiyacımız vardır. Đkili ilişkilerin geliştirilmesi sorumluluğu hükümetlere aittir, bu sorumluluğu tarihçilere bırakma hakkımız yoktur. Bu nedenledir ki ülkelerimiz arasında önkoşulsuz diplomatik ilişkilerin evvelden de önerdik ve yeniden öneriyoruz.. Bu bağlamda, milletlerimiz arasında askıda kalan tüm sorunları çözmek ve bir anlayış birliğine ulaşmak amacıyla bu sorunları görüşecek hükümetler arası bir komisyon toplanabilir, Saygılarımla…”354 Böylece iki ülke arasındaki görüş farklılığı bir kez daha ortaya çıktı. Türkiye, 1915 olaylarını tartışmak için bir Ortak Tarih Komisyonu önerirken Ermenistan, ilk önce önkoşulsuz diplomatik ilişkilerin tesis edilmesi gerektiğini belirtmektedir. Hrant Dink’in bu öneri hakkındaki görüşü şöyledir: “Tarihle hesaplaşmayı öne alarak, diyalog ve ilişki kurmayı ikinci plana iten bu anlayış, “Sorun çözüldükten sonra ilişki kurarız” diyerek paradoksal bir pozisyona düşüyor ve esasen de diyalog istememenin diğer bir şeklini deniyor. Çünkü her iki taraftan da “Önce soykırımı kabul etsinler ondan sonra …” ya da “Önce soykırımı tanıtma çabalarından vazgeçsinler ondan sonra…” diyenler çok iyi biliyorlar ki hiç kimse durduğu noktadan vazgeçmeyecek. Sonuçta, Ermeniler tarafından içselleştirilmiş ve olanın bitenin soykırım olarak algılandığı bir gerçeklik söz konusu. Ermeni dünyasının bu içselleşmiş ruh halinden vazgeçmesi asla mümkün değil. Bu içselleştirmenin varlığını bile bile “Önce tarihi çözelim, ondan sonra ilişki kuralım” diyenler, esasen bu tarihin Ermeniler açısından çözülecek bir ayrıntısının bulunmadığını çok iyi biliyor ve ilişki kurmayı bilinçli bir şekilde tam bir belirsizliğe erteliyorlar. Oysa tarihi de tarih içinde çözecek sihirli değnek, ilişki ve diyalogdan başkası değil.”355 Taşnaksutyun Partisi’nin Uluslararası Đlişkiler Sekreteri Giro Manoyan’ın OTK hakkındaki görüşleri ise şöyledir: “1915, Türkiye’nin öncelikle kendi içinde ve dünya kamuoyu önünde çözmesi gereken bir konudur. Oluşturulması öngörülen tarihçiler komisyonunun konuya ilişkin ciddi bir çözüm sunabileceğini düşünmüyorum. Çünkü, soykırım konusunda Türkiye’de gerçekçi bir şekilde konuşma yapmak, makale yazmak, hatta fikir beyan etmek dahi yasalarca engelleniyor. Böyle bir ortamda, üstelik de devlet tarafından görevlendirilen bir tarihçinin bağımsız ve tarafsız olabilmesini ve tarihe objektif bir gözle bakabilmesini bekleyemezsiniz. Hem, tarih bir Pazar değil ki, Ermeniler bir tarafta, Türkler bir tarafta otursun ve pazarlık edercesine “Üç aşağı, beş yukarı olan biten budur” diyerek bir sonuca varsın. (…) Ayrıca, 1915’te yaşananların soykırım olup olmadığına sadece tarihçiler karar veremez. Soykırım olup olmadığı, Birleşmiş Milletler gibi siyasi merciler tarafından incelendikten sonra belirlenebilir.”356 354 Birnur Ertekin, “1995-2005 yıları arasında Türkiye-Ermenistan Đlişkileri”, (Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir, 2007),s.201-202’den http://www. eraren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=11. 355 Dink, op.cit., s.37. 356 Agos, 17 Ekim 2008. 97 Türkiye’nin ikinci girişimi ise “(…)Soykırım iddiasına dayanak olarak gösterilen propaganda malzemesinin bu niteliğinin dünya kamuoyuna açıklanmasıdır. Bu girişime esas adı “Osmanlı Đmparatorluğunda Ermenilere Uygulanan Muamele: 1915-1916” olan ve aynı zamanda Mavi Kitap olarak da atıfta bulunulan bir kitapla başlıyoruz. Bu kitap, Birinci Dünya Savaşı sırasındaki tüm vahşet propagandası etkinlikleri gibi, uydurma ve yarı uydurma veya tarafgir rapor ve algılamalar üzerine bina edilmiş bir aldatmacadır. Bu kitabın bir propaganda malzemesi olduğu, bugün artık en ufak bir kuşkuya dahi mahal vermeyecek şekilde belli olmuştur. Buna rağmen, Mavi Kitap’ın tahripkâr ve habis etkileri bugün hâlâ devam etmekte ve Ermeni tezlerini destekleyenler tarafından uluslararası medyanın, siyaset adamlarının, fikir önderlerinin, bilim adamlarının aldatılarak Türkiye’ye karşı kin ve nefret duygularının yayılmasında etken olmaktadır. Belki, bir savaş ortamında, savaş koşulları içinde makul karşılanabilecek olan bir propaganda faaliyetinin insanlığın geleceğine böylesine düşmanlık tohumları eken bir eser haline dönüşmüş olmasını artık kabul etmek imkânı kalmamıştır. Wellington House diye de anılan bir mekânda faaliyetlerini yürüten Đngiliz Savaş ve Propaganda Bürosu tarafından hazırlanan Mavi Kitap, 1916’da Đngiliz Parlamentosunun onayıyla basılıp dağıtılmıştır. Bu bakımdan, Türkiye Büyük Millet Meclisinin geleneksel dostluk ve ittifak ilişkileri içinde olduğumuz Đngiltere’nin Parlamentosuna bu konuda bir mektupla başvurmasının isabetli olacağı düşünülmüştür.”357 Bu karar doğrultusunda 550 milletvekilinin imzaladığı mektup Đngiltere’nin Lordlar Kamarası’na ve Avam Kamarası’na gönderildi: TBMM, “Büyük Britanya Parlamentosu ve Hükümeti tarafından, kamuoyuna, … Mavi Kitaplar Külliyatı çerçevesinde yayımlanan Osmanlı Đmparatorluğu’nda Ermenilere Uygulanan Muamele 1915-1916 adlı kitabın, 1. Dünya Savaşı’nda ‘Wellington House’daki Đngiliz Savaş Propaganda Bürosu tarafından hazırlanan bir propaganda malzemesi olduğunun ve söz konusu kitapta yer alan Osmanlı Ermenilerinin isyanı ile buna karşı Osmanlı Devleti’nin almış olduğu önlemlere ilişkin bilgilerin mesnetsiz ve güvenilir olmadığının açıklanmasını talep” etmekteydi.358 Ermenistan Dışişleri Bakanı Vartan Oskanyan’ın, 23 Nisan 2005 tarihinde Erivan’da düzenlenen “Büyük Suç-Büyük Meydan Okuma: Soykırım ve Đnsan Hakları” başlıklı uluslararası 90. yıl anma konferansında bu girişim hakkındaki yorumu şöyleydi: “Türkiye Meclisi’nin, Arnold Toynbee ve James Bryce tarafından Mavi Kitap dizisi için topladıkları belgeleri yeniden gözden geçirme ve düzenleme yönündeki son çağrısı, revizyonist çabaları daha da aşağı bir seviyeye getirdi. Türkiye kendi tarihini yeniden yazma çabasından, başkalarını da kendi tarihlerini yeniden yazmaya ikna edebileceğini düşünme noktasına gelmiş oldu. Bu ise yalnızca sürece engel olur, duyguları şiddetlendirir ve öfkeyi alevlendirir. Daha da kötüsü, böylesi kara mizah 357 http://www.mfa.gov.tr/amerikali-profesor-justin-mc-carthytarafindan__sunulan____________________________________________-_-_ermeni-sorunugerceci__konulu-konferans.tr.mfa (18 Kasım 2008) 358 Taner Akçam, “Bir Skandal: TBMM’nin Mektubu ya da Şükrü Elekdağ ve Justin McCarthy bu ülkeyi nereye sürüklüyorlar?”, Birikim, Sayı: 193-194, Mayıs-Haziran 2005, s.89. 98 örneği hareketler, uzlaşmaya inanmayanların, riskleri ve bedelleri görerek cesaretlenmesine yol açar.”359 TBMM Başkanı Bülent Arınç’ın gönderdiği mektuplara, 16 Aralık 2005 tarihinde Avam Kamarası’ndan ve Lordlar Kamarası’ndan cevap geldi. Avam Kamarası Başkanı Michael Martin’in gönderdiği cevap şöyleydi: “Sizin derinden endişe duyduğunuz bir konu olduğunu bilmeme rağmen başkan olarak, siyasi olarak tarafsız kalmam konusunda Avam Kamarası’nda çok sıkı bir kural bulunmaktadır. Bu nedenle bahsetmiş olduğunuz konuda yorum yapmam mümkün değildir. Ancak mektubunuzun bir kopyasını Avam Kamarası Kütüphanesi’ne koyduruyorum. Mektubunuzun aslını ise, daha iyi değerlendirileceğine inandığım Dışişleri ve Đngiliz Milletler Topluluğu Đşleri Bakanlığı’na gönderiyorum. Saygılarımla.” Lordlar Kamarası Lideri Lord Falconer of Thoroton'un mektubu da şöyleydi: “1915-1916 yıllarında Osmanlı Đmparatorluğu’nda Ermenilerin Durumu" ile ilgili kitap (Mavi Kitap), 1916 yılında Đngiliz Hükümeti tarafından yayınlanmıştı. Aynı yıl parlamentoya "Command Paper" olarak sunulmuştu fakat elbette ki bu, Parlamento tarafından hazırlandığı veya onaylandığı anlamını taşımamaktadır. Ancak bu yazışmanızı ve sizin mektubunuzu Lordlar Kamarası Kütüphanesi’ne koyduruyorum.”360 Yani girişimden istenilen sonuç elde edilemedi. Ermeni Sorunu’nun çerçevesinde oluşan dengelerde değişiklik meydana gelmeye başladı. ABD’de gündeme gelen soykırım yasa tasarılarının kabul edilmesinin önlenmesinde Türkiye ile birlikte hareket eden Yahudi lobisi, Ermeni Sorunu konusunda söylevini değiştirdi. 21 Ağustos 2007 tarihinde ABD’deki en büyük Yahudi örgütlerinden biri olan Đnkar ve Đftira ile Mücadele Birliği’nin (ADL) Başkanı Abraham H. Foxman’ın ADL’nin internet sitesinde yer alan açıklaması şöyleydi:“ADL’nin son dönemde Türk-Ermeni meselesi etrafında vuku bulan sıcak tartışmalar bağlamında ve Yahudilere karşı tehditlerin arttığı bir ortamda ‘Yahudi toplumunun birlik ve beraberliğini korumak’ güdüsüyle 1915-1918 arasında yaşanan olaylarla ilgili görüşlerini gözden geçirdiği; ADL’nin bu dönemde yaşanmış olayları zaten hiçbir zaman reddetmediğini ve bu olayları her zaman Ermenilere karşı yapılmış zulüm ve katliamlar olarak nitelendirdiği; ADL’nin yaptığı yeniden değerlendirme neticesinde 1915-1918 yılları arasında yaşananların sonuçları itibariyle soykırımla eşdeğer olduğunu gördüğü (tantamount to genocide), eğer 359 Dink, op. cit., s.93-94. http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tbmm_basin_aciklamalari.aciklama?p1=31184 (19 Kasım 2008) 360 99 soykırım kavramı bahsekonu dönemde dolaşımda olsaydı, Morgenthau’nun da bu kavramı kullanacağı ifade ediliyordu. Foxman, akıl hocası Nobelli Elie Weisel ve ‘[soykırım konusundaki] konsensusu’ tanıyan diğer bazı saygın tarihçilere danışarak bu sonuca ulaştıklarını, Türkiye’nin dostlarının onun geçmişiyle yüzleşmesi için sergiledikleri çabayı anlayışla karşılayıp Ermenilerle tarihin bu karanlık sayfalarına dair bir uzlaşmaya gideceğini umduklarını söylemişti. Açıklamada son olarak ABD Temsilciler Meclisinden bu konuda geçecek bir karar tasarısına (yani HR. 106 rumuzlu tasarıya) karşı olmaya devam edeceği, çünkü bunun Türklerle Ermeniler arasındaki uzlaşı çabaları açısından yardımcı olmayacağı ve Türkiye-ABD-Đsrail ilişkileri ile Türkiye’deki Yahudi cemaatini riske atacağı ifadesine yer veriliyordu.”361 Türkiye Dışişleri Bakanlığı, tepki vermekte gecikmedi. “Dışişleri Bakanlığı ‘1915 olaylarının’ soykırım olarak nitelenmesinin tarihi ve hukuki temelden yoksun olduğunu, bu konuda tarihçiler arasında bir mutabakat bulunmadığını, Türkiye’nin Ortak Tarih Komisyonu (OTK) oluşturması teklifi sunan, Ermenistan’ın ise bunu kabule yanaşmayan taraf olduğunu, ADL’nin aldığı kararla tarihi yeniden yazmaya kalkışmasının bir çelişki teşkil ettiğini ve bu kararın gerekçesinin anlaşılamadığını vurguladı. ADL’nin açıklamasındaki Türkiye Yahudi toplumunun durumu ile HR 106 arasında kurulan bağlantı karşısında da Yahudi cemaatinin Türk toplumunun ayrılmaz bir parçası olduğu ve bu yüzden Ermeni iddialarına yönelik gelişmelerden endişe duyacakları hiçbir husus bulunmadığı cevabı verildi. Dikkat çeken bir nokta ADL açıklamasındaki Türk-ABD-Đsrail ilişkileri ile ilgili ifadeye Dışişleri Bakanlığı tarafından doğrudan cevap verilmemiş olmasıydı. Buna karşılık Ermeni meselesinde Türk resmi tezinin ana motiflerinden biri olan Holokost’un biricikliği vurgusu şu cümleyle açıklamaya giriyordu: “Yahudi soykırımının tarihte emsali olmayan konumuna ve kurbanların anısına da haksızlık teşkil eden bu açıklamayı ADL açısından bir talihsizlik olarak görüyor ve düzeltilmesini bekliyoruz.”362 Türkiye’nin tepkisinin iletilmesi için Đsrail’in Ankara Büyükelçisi Pinhas Avivi, Dışişleri Bakanlığı’na çağırıldı. Dışişleri Bakanı Abdullah Gül kararın bedelinin ağır olacağını kendisine iletti. Avivi’nin Ankara’nın rahatsızlığını Tel Aviv’e iletmesi üzerine Đsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres Başbakan Erdoğan’ı telefonla aradı ve Türkiye ile ilişkilere büyük önem verdiklerini belirtti. Đsrail Büyükelçiliği’nden bir açıklama yapılarak konunun Türkler ve Ermeniler arasında siyasi bir tartışmaya dönüştüğü, Đsrail Hükümetinin 1915 olaylarına bir tanımlama getirilmemesi ya da taraf tutulmaması görüşünde olduğu belirtildi.363 ABD Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Gonzalo Gallegos, ABD’nin politikasında herhangi bir değişiklik olmadığını belirterek “1915’teki olayların kurbanlarını acıyla anıyoruz. Türkler ve Ermeniler’e açık ve kalpten gelen bir diyalogla geçmişle yüzyüze gelmeleri çağrısını yapıyoruz ve bu trajediye siyasal amaçlarla ad konulması girişimlerine karşı çıkıyoruz.” dedi.364 361 Hayati Geçeci, “ADL ve “1915 olayları”: Bizim doktorumuz kim?”, Birikim, Sayı:222, Ekim 2007, s.47. 362 Ibid., s.47-48. 363 http://www.ntvmsnbc.com/news/418144.asp (20 Kasım 2008) 364 http://www.ntvmsnbc.com/news/418038.asp (20 Kasım 2008) 100 ABD’deki Ermeni lobisinin en etkili iki örgütünün açıklamaya tepkilerine gelince, ANCA (Amerika Ermeni Ulusal Komitesi) icra direktörü Aram Hamparian, ADL’nin “soykırımı” tanıma açıklamasından memnun olduklarını, ancak bu Yahudi kuruluşunun “liderliği içindeki bazı unsurların, Ermeni tasarısının Kongre’den geçmesini hala engellemeye çalışmasından rahatsızlık duyduklarını” söyledi. AAA (Amerikan Ermeni Meclisi) ise yayımladığı açıklamada, ADL’nin tutum değişikliği, “ileriye doğru bir adım” olarak övüldü, ancak kuruluşun soykırım yasa tasarısının Kongrede kabulüne karşı çıkmayı sürdürmesinin “üzüntüyle karşılandığı” belirtildi.365 24 Ağustos’ta ADL, Başbakan Erdoğan’a bir faks gönderdi. Erdoğan faksın içeriği ile ilgili yaptığı açıklamada “Ellerinden gelen bütün destekleri bugüne kadar nasıl verdilerse, bundan sonra vereceklerini ifade ettiler.” dedi. Faksta şu ifadelere yer verildi: “Size bu çok zor zamanda yazarak, son günlerde sizde ve Türk halkında yol açtığımız acıdan dolayı duyduğumuz derin üzüntüyü dile getiriyorum. (…) Niyetimiz, kesinlikle Türk halkını ve liderlerini incitmek veya utandırmak değildi. Bizim güçlü arzumuz, dostluğumuzu derinleştirmektir. Yahudi halkına ve Türkiye’ye çok iyi hizmet eden ilişkilerimizi güçlendirmek için yollar bulmaya devam etmeyi üstleniyoruz ve bütün halklar arasında anlayış, saygı ve hoşgörüyü ilerletmek için sizinle çalışmamızın devam etmesini bekliyoruz.”366 Açıklamada işbirliğinin süreceğine değinilse de 1915 olaylarının soykırım olarak tanımlanması konusundaki görüşlerin değiştiğine dair herhangi bir ifadeye rastlanmamaktadır. 19 Şubat 2008 tarihinde Ermenistan’da yapılan devlet başkanlığı seçimlerini Serj Sarkisyan’ın kazanmasının ardından ilk tebrik mesajı Türkiye’den geldi. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Sarkisyan’a gönderdiği mesajda özetle, “yeni görevinin halklarımız arasındaki ilişkilerin normalizasyonu için gerekli ortamın yaratılması ve dolayısıyla bölgemizde küresel barış ve refaha katkıda bulunacak, istikrar, karşılıklı güven ve işbirliğine dayalı bir atmosferin oluşturulmasına katkı sağlamasını temenni ettiklerini” ifade etti. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ve Dışişleri Bakanı Ali Babacan, Ermeni muhataplarına gönderdikleri tebrik mesajlarında özetle, iki ülke ilişkilerine dair görüşlerini bir kez daha dile getirerek bu meyanda ilişkilerin normalleşmesi sürecinde daha önce iletilmiş olan önerilerin halen gündemde olduğunun da altını çizdi.367 Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan, 9 Temmuz 2008 tarihinde Cumhurbaşkanı Gül’ü 6 Eylül 2008 tarihinde Erivan’da oynanacak olan TürkiyeErmenistan Dünya Kupası Grup Eleme futbol maçını birlikte izlemeye davet etti. Sarkisyan, böylece Gül ile, iki ülkenin ilişkileri için yeni sembolik bir başlangıcın ilan edileceğini ifade etti. Türkiye-Ermenistan ilişkileri için ise normal ilişki kurmanın dışında bir alternatifin olmadığını, normal politik ilişkiler kurulduktan sonra Türkiye ve Ermenistan’ı etkileyen bütün kompleks konuların ayrıntılarıyla tartışılacağı bir komisyonun kurulabileceğini belirtti.368 Bu teklife her iki taraftan da 365 http://www.nethaber.com/Dunya/34104/SAF-DEGISTIRDILER-Amerikadaki-en-buyuk-Yahudisivil (20 Kasım 2008) 366 http://www.ntvmsnbc.com/news/418224.asp (20 Kasım 2008) 367 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa (26 Kasım 2008) 368 Today’s Wall Street Journal Europe, 9 Temmuz 2008. 101 muhalefet edenler oldu. Taşnaklar, “soykırımı inkâr eden” ve “Ermenistan’a ambargo uygulayan” bir ülkenin Cumhurbaşkanı’nı Erivan’da ağırlamanın “alçaltıcı olacağını” savunuyorken CHP ve MHP’den oluşan “milliyetçi cephe” ise, Cumhurbaşkanı’nın, “Türkiye’nin sınırlarını tanımayan, soykırım dayatmasında bulunan ve Azeri topraklarını işgal eden” bir ülkeyi ziyaret etmesinin “gaflet” olacağını ve ülke için “ciddi sorunlar yaratacağını” savunuyordu.369 Bu süreç içinde Cumhurbaşkanı’nın davete icabet edip etmeyeceği konusunda bir açıklama yapılmadı. 3 Eylülde Cumhurbaşkanlığı’ndan yapılan açıklamada davetin şu gerekçeyle kabul edildiği ilan edildi: “Anılan maç, sportif bir karşılaşmanın ötesinde, önemli fırsatlar sunan bir anlam taşımaktadır. Özellikle Kafkasya bölgesi halklarını endişeye sevkeden gelişmelerin yaşandığı bir dönemde ortaya çıkan bu imkanın tüm taraflarca en iyi şekilde değerlendirilmesi gerektiğine inanılmaktadır. Bu maç vesilesiyle yapılacak bir ziyaretin bölgede yeni bir dostluk ikliminin oluşmasına da katkıda bulunabileceği düşünülmektedir. Sayın Cumhurbaşkanımız bu anlayışla daveti kabul etmiştir. Sözkonusu maçın ortak tarihi olan iki halkın yakınlaşmasının önünü tıkayan unsurların ortadan kaldırılmasına ve yeni bir zemin hazırlanmasına vesile teşkil edeceğine inanılmaktadır. Bu ziyaretin iki ülke halklarının birbirlerini daha iyi anlamaları için bir fırsat oluşturacağı ümit edilmektedir.”370 Davete icabet edilmesinde Dışişleri Bakanlığı’nda yaşanan değişimin de katkısı vardır. Ermeni Sorunu konusunda bakanlıkta uzun zamandan beri iki karşıt grup yer almaktadır. Temmuz 2008 tarihinde yurtdışında görevli büyükelçilerin Ermenistan ile ilişkiler ve Ermeni soykırım iddiaları ile ilgili yaptıkları toplantıda bu iki grup arasında uzun ve hararetli bir tartışma yaşandı. “Bir grup, Ermeni girişimlerinin önünün Türkiye’nin soykırım yapmadığına dair üç beş broşürle kesilemeyeceğini, sorunu gidermenin yolunun Erivan’dan geçtiği görüşünü savundu. Bu gruba göre, Ermeni diasporası ile Erivan’ın arasını açmak, diasporanın elini zayıflatacak. Bunun için de Türkiye’nin süratle Ermenistan’la ilişkilerini normalleştirmesi gerekiyor. Türk mallarının Đran üzerinden Ermenistan’a gittiği, Erivan-Đstanbul arasında uçak seferlerinin her geçen gün katlanarak arttığı bir dönemde, sınırların kapalı tutulmasının mantıksızlığı da bu grup tarafından dile getirildi. Karşı gruba göre ise, soykırım diye bir sorun yok. Bu, bazı devletlerin Türkiye’ye karşı kullandığı bir koz. Türkiye, ABD’ye karşı nasıl ki ağırlığını kullanıp tasarıyı erteletti, aynı şey diğer ülkeler nezdinde de yapılabilir. Üstelik, Erivan’la iyi ilişkilerin diasporayı durduracağı yok.”371 Bu toplantı sonunda ilk grubun ağır bastığı söylenebilir. Emekli Büyükelçi Volkan Vural yaşanan değişimi şöyle ifade ediyor: “Dışişleri, Ermeni sorunu konusunda çok acı bir deneyime sahip. ASALA terör örgütüne kurban vermiş bir kurum o. Bütün bunlara rağmen, Ermenistan’la ilişkiler konusunda son yıllarda çok daha bilinçli ve sistematik çalışan bir kurum haline geldi Dışişleri. 1990’lardaki o ilk hatalar daha sonra anlaşıldı. Şimdi kendi trajedisini ve acılarını unutarak Ermenistan’la ilişkilerin normalleşmesine çalışıyor.”372 Ziyaret sırasında hem Cumhurbaşkanları hem de Dışişleri Bakanları seviyesinde görüşmeler gerçekleştirildi. Görüşmelerde soykırım konusuna değinilmedi. 369 http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=Makaleler&MakaleNo=3207 (26 Kasım 2008) http://www.tccb.gov.tr/sayfa/konusma_aciklama_mesajlar/aciklama_mesajlar (26 Kasım 2008) 371 Agos, 1 Ağustos 2008. 372 http://www.taraf.com.tr/makale/1856.htm (27 Kasım 2008) 370 102 Ermenistan Dışişleri Bakanı Edvard Nalbandyan, 6 Eylülde yaşananlar için “Tarihi bir gün yaşadık, tarih bu futbol diplomasisini yazacak. Çok çok güzel bir başlangıç yaptık.” yorumunu yaparken ilişkilerin geleceği için şunları söyledi: “Bundan sonra da olumlu gelişmeler yaşanacak. Bunun için gereken irade ve istek var. Cumhurbaşkanlarının talimatıyla iki dışişleri bakanı cumartesi gece yarısı bir araya geldik. Đki buçuk saat görüştük. Bu ay içinde yeniden buluşacağız. Đkili ilişkilerin gelişmesi konusundaki kararlılığı ve ciddiyeti gösteriyor bu durum. (…) Sanıyorum çok yakında somut sonuçları konuşacağız Babacan’la.”373 Cumhurbaşkanı Gül, Cumhurbaşkanı Sarkisyan’ı 14 Ekim 2009 tarihindeki ikinci Türkiye-Ermenistan maçı için Đstanbul’a davet etti. Ermenistan’da hükümet koalisyonunda yer alan Taşnaksutyun Partisi’nin Uluslararası Đlişkiler Sekreteri Giro Manoyan, Cumhurbaşkanı Gül’ün gerçekleştirdiği bu ziyaretle başlayan süreci şöyle değerlendirdi: “Eğer somut bir şekilde devamı gelmeyecekse, Gül’ün Yerevan ziyareti, tek başına, iki ülke arasındaki ilişkileri iyileştirmek için yeterli değil. Ermenistan açısından konuşacak olursak, bu ziyaretle oluşan olumlu havanın devam ettirilmesi için imkanlar mevcut, ve bunların birçoğu Türkiye’nin kararlığına ve samimiyetine bağlı. (…) Burada önemli olan, iyi niyet. Ermenistan da, iyi niyetli bir duruş sergiledi; şimdi sıra Türkiye’de. Ermenistan’ın iyi niyetli duruşu karşısında, Türkiye, eğer gerçekten samimi olduğunu göstermek istiyorsa, kabul edilmesi mümkün olmayan ve iki ülkenin yakınlaşmasını engelleyen önkoşullardan vazgeçmelidir. Çünkü eğer koşullarla masaya oturacak olursak, Ermenistan da, haklı olarak, gerek uluslararası hukuki zeminde, gerekse siyasi ortamda önkoşullar belirtebilir. Ermenistan bugün böyle tavır takınmıyor ve Türkiye’den de aynı olgunluğu bekliyor.”374 Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan, 2 Ekim 2008 tarihinde Ermenistan Parlamentosu’nda yaptığı ilk konuşmada Ermenistan’ın içinde bulunduğu durumu şöyle tanımladı: “Komşuda bir savaş, kapalı sınırlar, dış dünyayla iletişimde zorluklar, bölgesel ilişkilerin karmaşıklaşması, büyük güçlerin çıkar çatışması… Ermenistan’ın bugün yaşadığı gerçeklik budur.”375 Yaşanan bu gerçeklik karşısında bir dizi eylem planı olan Ermenistan, Türkiye ile ilişkileri normalleştirmek için de harekete geçti. Ermenistan Güvenlik Konseyi Sekreteri Artur Bagdasaryan, yaptığı açıklamada 6 Eylül ziyareti sonrası ikili ilişkilerde yeni bir döneme girildiğini belirterek Erivan için Türkiye ile ilişkilerin normalleşmesinin çok önemli olduğunu vurguladı. Türkiye ile ilelebet düşman statüsünde kalamayacaklarını belirten Bagdasaryan, 1915 olaylarına da değinerek “Evet soykırım bir gerçek. Ermenistan’da bugün hiç kimse bu konuyu sorgulamıyor. Soykırımın uluslararası düzeyde tanınması politikasını sürdürüyoruz. Fakat aynı zamanda Türkiye ile ilişkilerin normalleşmesini de istiyoruz” dedi.376 373 http://www.milliyet.com.tr/Yazar.aspx?aType=YazarDetay&Date=10.09.2008&ArticleID=988080 &AuthorID=63&b=Ermenistan%20Disisleri%20Bakani%20Nalbantyanin%20aciklamalari:&a=Hasan %20Cemal&ver=61 (26 Kasım 2008) 374 Agos, 17 Ekim 2008. 375 Agos, 10 Ekim 2008. 376 http://www.ntvmsnbc.com/news/466443.asp (27 Kasım 2008) 103 Seçim kampanyaları sürecinde 1915 olaylarını soykırım olarak kabul edeceğini ifade eden Barak Obama’nın 44. ABD Başkanı olarak seçilmesi soykırım yasa tasarıları konusunu gündeme taşıdı. Başbakan Erdoğan, New York Columbia Üniversitesi’nde yaptığı konuşmada 2005 yılındaki OTK girişimini hatırlatarak tarafların karşılıklı arşivlerini açmasını ve birlikte araştırıp bir karara varılması ile ülkelerin bu karara uyması tekliflerinin geçerli olduğunu belirterek “Umarım ki Amerika’nın yeni yönetimi de bu kararları dikkate alacaktır. Yoksa böyle basit siyasi lobilerle, kulislerle bir ülke hakkında karar verilmez.” dedi.377 Cumhurbaşkanı Sarkisyan, Obama’nın başkan seçilmesinin Türkiye-Ermenistan ilişkilerine olumlu yansıyacağını belirtti.378 Cumhurbaşkanı Sarkisyan, Frankfurter Allgemeine Zeitung gazetesine verdiği demeçte OTK hakkında şunları söyledi: “Đlişkilerin başlaması için ‘ortak tarih komisyonu’ kurmak doğru bir yöntem değil. Çünkü bu hükümetler dışında ilerlemesi gereken, uzun sürelere muhtaç sıkıntılı bir süreç. Đkinci dünya savaşından sonra birbirleriyle ciddi sorunlar yaşayan Avrupa ülkeleri ilişki kurmak için böyle komisyonlar kurmadılar. Böyle bir girişim, faydadan çok zarar getirebilir.”379 Dışişleri Bakanı Nalbandyan, Đsveç’te “Ermenistan ve Kafkaslarda Güvenlik” konulu bir konferans verirken Ermeni diasporasının bir üyesinin parlamentolarda alınan soykırım kararlarını hatırlatması üzerine “Bir tek Ermeni’nin bile soykırım konusunda kuşkusu yoktur ama ilişkileri normalleştirmek için bunu öne sürmek çare değildir. Yirmi ülke soykırım kararı almış, elli ülkede daha alınsa ne olacak? Biz ilelebet komşu olacağımız Türkiye ile dost olmak istiyoruz” dedi.380 Bu tür açıklamalar ve son dönemde Türkiye ile Ermenistan arasında oluşan olumlu hava nedeniyle Türkiye’de yapılan birçok yorumda bu durumun Türkiye’nin lehine kullanılabileceği belirtilmektedir. Đki devlet arasındaki ilişkilerin geliştirilmesiyle diasporanın Ermenistan üzerindeki etkisinin azaltılacağı savunulmaktadır. Taner Akçam’ın konu hakkındaki değerlendirmesi şöyledir: “Yazılara egemen olan mantığa göre, Ermenistan devleti “soykırımın tanınması” konusunda fazla bir ısrara sahip değildir. Son ziyaretin de gösterdiği gibi, komşumuz Ermenistan aslında “iyidir”; ziyaret boyunca “soykırım kelimesini kullanmaktan kaçınarak” ve “tanınma” talebinde bulunmayarak, “iyi” olduğunu da göstermiştir. Fakat Ermenistan Devleti, ciddi biçimde “kötü” diasporanın etki ve kontrol alanındadır. “Đyi komşu” Ermenistan’ın, “kötü” diasporanın kucağına düşmüş olmasının önemli bir nedeni de, Türkiye’nin izlediği “kötü” politikalardır.”381 Türkiye’deki algıya nazaran Ermenistan ve diaspora arasında “soykırımın tanınması” konusunda herhangi bir görüş farklılığı söz konusu değildir. Çünkü bu konu Ermeni kimliğinin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Gerard J. Libaridian bu durumu şöyle açıklamaktadır: “Soykırım hatırası bir Ermeni’nin bilincinde belli bir yer tutar. Soykırımın tanınmaması, gerek bireysel, gerek kolektif düzeyde Ermeni kimliğinin önemli bir bölümünün yadsınması anlamına gelir. Ermeniler, eğer dünya apaçık olanı 377 http://www.ntvmsnbc.com/news/465878.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/464931.asp 379 http://www.taraf.com.tr/makale/2805.htm 380 http://www.ntvmsnbc.com/news/465228.asp 381 http://www.taraf.com.tr/haber/21556.htm 378 (27 Kasım 2008) (27 Kasım 2008) (27 Kasım 2008) (27 Kasım 2008) (28 Kasım 2008) 104 tanımayı beceremezse, dünyayı anlamakta, yasa ve değerleri kendi yasa ve değerleri olarak benimsemekte güçlük çekerler.” 1915 olaylarının soykırım olarak tanınmasının siyasallaşmasının Ermeni kimliğinin üzerindeki etkisine gelince “Ama soykırımın tanınmasının siyasallaştırılması ve Ermenilerin dünyanın geri kalanıyla giriştikleri siyasi söylemde merkezi bir yer işgal etmesi, dünyadan çok Ermeniler üzerinde etkiler yaratmıştır. Ermeni tarihi iki döneme indirgenmiştir: Soykırım öncesi ve soykırım sonrası. Bundan dolayı, 1915’ten önce olan her şey, 1915’e götüren olaylar olarak yorumlanmış, daha sonra yaşanan bütün olaylara da 1915’in sonucu olarak bakılmıştır. Diasporanın uzun ve karmaşık tarihi basitleştirilmiş, diasporanın kendisi de soykırımın doğurduğu bir sonuç olarak görülmüş, böylece bir başka siyaset, bir başka tasavvuru iyiden iyiye güçleştirmiştir. Adeta Ermeniler artık yalnızca yaşamıyor veya anlamıyor, aynı zamanda mağdur psikolojisini de yüceltiyor ve alternatif tahayyül edemiyorlar.”382 Futbol diplomasisi ile hızlanan Türkiye-Ermenistan arasındaki ilişkilerin sonuca ulaşıldığı ve artık her şeyin hükümetlerin açıklamanın hangi tarihte yapılacağını belirlemelerine kaldığı haberlerinin basında yer aldığı günlerde 1915 olayları ile ilgili görüşleri bilinen ABD Başkanı Barack Obama’nın Türkiye ziyareti gerçekleşti. Ziyareti sırasında TBMM’de bir konuşma yapan Başkan Obama her ülkenin geçmişiyle yüzleşip barışmasıyla daha iyi geleceğe yönelmesi gerektiğini belirterek şunları söyledi: “Bu Mecliste konuşurken, tabii ki 1915 yılında yaşanan kötü olayları da gündeme getirmek lazım. Bunlar, benim değil, Ermenilerin ve Türklerin birlikte çözeceği sorunlardır. Türk ve Ermeni halkları, dürüst, açık ve yapıcı bir şekilde bu süreci ele almalıdırlar. Zaten bu anlamda Ermeni ve Türk liderlerinin attıkları cesur adımları gördük. Açılan sınırlar, Türk ve Ermeni halklarının, daha barışçıl ve refah içerisinde bir geleceğe adım atmalarını sağlayacaktır. ABD, bu anlamda iki ülke adına da ilişkilerin normalleşmesini desteklemektedir. Bu amaca yönelik çalışmaların yapılması gerektiğini düşünmektedir.” 383 Türkiye-Ermenistan ilişkilerini yakından takip eden Azerbaycan, Karabağ sorunu çözülmeden Türkiye’nin sınırlarını açmasının çıkarlarına zarar vereceği gerekçesiyle, Türkiye’nin Ermenistan politikasına tepki göstererek Đstanbul’da düzenlenen Medeniyetler Đttifakı zirvesine bakanlar düzeyinde dahi katılmadı. “Ermenistan'ı Azerbaycan'a tercih etmek” ya da “Azerbaycan'ı göz önüne almadan, Ermenistan'la birlikte ABD istedi diye hareket etmek” gibi eleştiriler yöneltilmeye başlandı. 384 Bu tepkilere muhalefet partileri de destek verdi. CHP Genel Başkanı Deniz Baykal sınırların açılmasının ancak Ermenistan’ın Azerbaycan’ın işgal ettiği topraklardan 382 Libaridian, op.cit., s.154-155. ASALA’nın kurucu beyinlerinden anneannesi Vanlı ve annesi Đzmir’de doğan, Türkiye’yi en son dedesi gören ve Türkiye’ye gelmekten sözü edilemez bir korku olarak söz eden Ara Toranyan, otuz beş yıl boyunca çalıştığı bu konu üzerinde hala çalışmanın nasıl bir şey olduğunu şöyle anlatıyor: “Bu benim için bir yemin. ‘Soykırım’ demek benim her sabah aynada yüzümü görmemi sağlıyor. Ama hayallerim eskisi gibi değil elbette. Herkesin bir rüyası vardır. Benim de rüyam, Türkler ve Ermenilerin ortak bir gelecek yaratması.” http://www.milliyet.com.tr/Yazar.aspx?aType=YazarDetayArsiv&ArticleID=178266&AuthorID=60 &b=Soykirim demezsem yuzumu aynada goremem&a=Ece Temelkuran&ver=64 (28 Kasım 2008) 383 http://www.ntvmsnbc.com/id/24954141 (21 Nisan 2009) http://www.referansgazetesi.com/haber.aspx?HBR_KOD=120699&YZR_KOD=151 (21 Nisan 2009) 384 105 çekilmesiyle mümkün olacağını söyleyerek “Türkiye, Azerbaycan’ın arkadan hançerlenmesine göz yumamaz. Türkiye’de hiç kimse hangi baskıya maruz kalırsa kalsın Azerbaycan'a Türkiye'nin ihanet etmesini sağlayamaz.” dedi. 385 Başbakan Erdoğan oluşan bu tepkiler üzerine, Ermenistan sınırının açılmasının ancak Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki sorunların halledilmesiyle mümkün olacağını açıkladı.386 Tepkilere rağmen Türkiye-Ermenistan arasındaki görüşme trafiği devam etmektedir. Son olarak 16-17 Nisan tarihleri arasında KEĐ toplantısı için Erivan’ a giden Dışişleri Bakanı Ali Babacan Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan ve Ermenistan Dışişleri Bakanı Edvard Nalbantyan ile görüştü. Ermenistan Dışişleri Bakanı Nalbantyan, Türkiye ile sorunların çözümüne yönelik bir anlaşmanın imzalanıp imzalanmayacağı yönündeki soruya “Müzakerelerimiz sürüyor, ilerleme kaydettik. Yakında bir anlaşma mümkün, ama şimdilik çalışmalar sürüyor.” yanıtını verdi.387 385 http://www.ntvmsnbc.com/id/24955920 (21 Nisan 2009) http://www.ntvmsnbc.com/id/24955116 (21 Nisan 2009) 387 http://www.ntvmsnbc.com/id/24957577 (21 Nisan 2009) 386 106 SONUÇ Türkiye Cumhuriyeti kendini geçmişle olan tüm bağlarını koparmış modern bir ulus devlet olarak tanımladı. Alfabeden şapkaya kadar birçok alanda reformlar gerçekleştirildi. Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi ile milli bilinç oluşturulmaya çalışıldı. Böylece Osmanlı Đmparatorluğu’ndan devralınan çok etnili yapının “millet” haline dönüştürülmesi amaçlandı. Ancak millet algısı içerisinde gayrimüslim azınlıklar yer almıyordu. Çünkü hem sistem her ne kadar laiklik üzerine kurulsa da Müslüman olmak vatandaşlık algısı üzerinde önemli bir yere sahipti hem de Osmanlı Đmparatorluğu’nun son yıllarında yaşananlar nedeniyle gayrimüslimler güvenilmez, her an ihanete hazır unsurlar olarak algılanmaktaydı. Artık gayrimüslimler eninde sonunda ülkeden ayrılması gereken unsurlardı. Hükümetlerden bağımsız olarak cumhuriyet tarihi boyunca gayrimüslim azınlıklar için takip edilen politika bu anlayışın sistemin içine işlediğini göstermektedir. Politikanın uygulamaları, seyahat özgürlüğünün kısıtlanması, devlet memuru olamama, Yirmi Kur’a, Varlık Vergisi, 6/7 Eylül olayları gibi örneklerle karşımıza çıktı. Bir zamanlar nüfusun önemli bir kısmını oluşturan gayrimüslim azınlıklar artık Đstanbul’da toplanmış küçük topluluklar haline geldi. Gayrimüslim azınlıkların toplum tarafından algısında yaşanan en büyük değişiklik Ermeni azınlıklar hakkındaydı. Osmanlı Đmparatorluğu’nun “millet-i sadıka”sı Türkiye Cumhuriyeti’nde “devlet düşmanı”na dönüştü. Her ne koşulda olursa olsun asimile olmayan bir cemaat olarak tanımlanan Türkiyeli Ermeniler, güvenilmez, her an ihanete hazır ve gizli niyetlerini gerçekleştirmek için fırsat kollayan insanlardı. Bu nedenle Türkiyeli Ermenilere karşı diğer gayrimüslim azınlıklara nazaran daha dikkatli olmak gerekiyordu. Bu amaçla 1929-1934 yılları arasında Ermeni azınlığın ya şehir merkezlerinde toplanmasını ya da yurt dışına gitmelerini sağlamayı amaçlayan zorunlu bir göç gerçekleşti. Böylece hem her an gözlemlenebilecek ve denetlenebilecek yerlerde toplu halde yaşamaları sağlandı hem de yurt dışına gitmeyi tercih edenler nedeniyle nüfuslarında azalma gerçekleşti. Ayrıca gayrimüslim azınlıkların hepsine uygulanan politikalarda da Ermeni azınlıklar için ayrı uygulama görülebiliyordu. Örneğin, Yirmi Kur’a olayında, Ermenilere olan güvensizlik nedeniyle, Ermeniler ve Ermeni dönmesi olanlar Nafıa taburlarına gönderilirken Rumlar ve Yahudiler askerlik hizmet taburlarında hamal veya idari kademelerde görevli olarak çalıştılar. ASALA’nın terör saldırıları düzenlediği yıllarda da saldırılarla hiçbir bağlantıları olmamalarına rağmen ciddi bir toplumsal baskı ile karşı karşıya kaldılar. Devletin zihniyeti değişmese de Sovyetler Birliği’nin dağılması ile insan ve azınlık haklarına dayalı yeni bir sistem oluşması kaçınılmaz olarak Türkiye’yi de etkiledi. Yeni sistemle birlikte insan ve azınlık hakları devletin içişlerini ilgilendiren bir konu olmaktan çıktı. Görünmez olmayı tercih eden gayrimüslim azınlıklar artık kendilerini anlatır ve hak ihlallerine karşı tepki gösterir hale geldi. Avrupa Birliği’ne uyum çalışmaları nedeniyle birbiri ardına çıkan uyum yasalarıyla da azınlık haklarında iyileştirmelere gidildi. Ancak eğitim ve vakıflar konusunda sorunlar varlığını korumaya devam etmektedir. 107 Ermeniler açısından bakıldığında kendilerine atfedilen güvenilmez ve ihanete hazır kişiler özelliklerine birde etnik kimliklerinin küfür etmek için kullanılması eklendi. PKK terör örgütünün Ermenilerle ilişkilendirilmesi ise, dönem içinde Türkiye’nin başını en çok ağrıtan sorun olduğu için, Ermeniler için ayrı bir sıkıntı kaynağı oldu ki günümüzde de bu yakıştırma devam etmektedir. Ermenilerin başını en çok ağrıtan konu ise her gündeme geldiğinde gözlerin üzerlerine çevrildiği Ermeni Sorunu’dur. ASALA’nın, Türkiye’nin dış temsilcilerine yönelik terör eylemleri ile dünyanın gündeminde yer almasını sağladığı Ermeni Sorunu, 1990’lı yıllarla birlikte siyasi platforma taşınarak soykırım yasa tasarılarına dönüştü. Türkiye, kendisi için Lozan Barış Antlaşması ile kapanmış olan bu konunun varlığını başlangıçta reddetti. Ancak soykırım yasa tasarılarının ülkelerin parlamentolarında kabul edilmeye başlanması, uluslararası alanda Türkiye hakkında yazılan raporlarda Ermeni Sorunu’nun gündeme getirilmesi ve Türkiye’nin tarihiyle yüzleşmeye çağrılması, bazı uluslararası örgütlerin ve devlet başkanlarının Ermeni Sorunu’nu soykırım olarak kabul ettiklerini açıklamaları, Ermeni diasporasının ve Ermenistan’ın konuyu gündemde tutma çalışmaları ile düzenlenen konferanslar, yayınlanan kitaplar, her 24 Nisan’da gerçekleştirilen göstereler ile gündemden düşmeyen Ermeni Sorunu, varlığı inkar edilemez hale geldi. Türkiye, sorunun varlığını kabul ederken çözüm yolu olarak her iki ülkenin tarihçilerinden oluşan bir Ortak Tarih Komisyonu (OTK) kurulması ve her iki ülkenin arşivlerinin incelenerek varılacak kararın taraflar tarafından kabul edilmesi yönünde bir teklifte bulundu. OTK’nın sorunun çözümünü sağlayacağı varsayımı sorunludur. Arşiv belgelerine, kaynağına dikkat edilmeksizin, mutlak doğruyu ortaya koyan objektif veriler olarak bakmak yanlıştır. Ayrıca belgeler hem bulunulan çağa hem de onu yorumlayan kişiye göre farklı anlamlandırılmaya tabi tutulur. Bu nedenle tarihçilerden bir kimyager gibi elindeki verileri teste tabi tutarak objektif bir sonuç çıkarmasını beklemek anlamsızdır. Sonuçta, bu belgeleri değerlendirecek olan her iki ülkeden tarihçilerin konuya ilişkin bilinen bakış açıları da göz önüne alındığında ortak bir sonuca ulaşılması imkansız görünmektedir. Türkiye, her ne kadar arşiv belgelerinin incelenmesi ile varılacak sonucu kabul edeceğini ifade etse de iç politikada resmi tezin benimsenmesi yönünde çalışmaktadır; farklı görüşlerin dile getirilmesini veya taraftar bulmasını istememektedir. Öyle ki 2005 yılında üniversiteler tarafından düzenlenen Ermeni Sorunu’nun resmi tezin dışında farklı bakış açılarıyla tartışıldığı konferansı engelleme girişimleri gerçekleşti. 2009 yılında başlayan “özür diliyorum” imza kampanyasına gösterilen tepkiler de kampanyayı olumlu bulanların etnik kimliklerinin sorgulanması kadar uzandı. Her iki organizasyonda da düzenleyiciler “vatan hainliği” ve işbirlikçilikle suçlandı. Bu tür girişimler engellenmeliydi çünkü “kafa karışıklığına” yol açabilirdi. Oluşabilecek “kafa karışıklığını” önceden önlemek için ise tarih kitaplarında konuya resmi teze paralel anlatımlarla yer verilmesi, öğrenciler arasında resmi teze dayalı kompozisyon yarışması düzenlenmesi ve son olarak Milli Güvenlik Kurulu’nun aldığı karar gereğince MEB tarafından ilköğretim okullarına gönderilen ve çocuklara izlettirilerek sonuçlarının raporlanarak gönderilmesi istenen “Sarı Gelin Belgeseli” DVD’leri gibi uygulamalarla resmi tezin küçük yaştaki çocuklara benimsetilmesi sağlanmaya çalışılmaktadır. 108 Bir yandan Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleştirilmesi ve sorunların çözülmesi yönünde çaba sarf edilirken bir yandan da kafalarında “düşman” Ermeni imajıyla büyüyen ülkenin geleceğini şekillendirecek olan nesiller yetişmektedir. Böyle bir algıya sahip gelecek kuşaktan Ermeni Sorunu’nun çözümü yönünde doğru ve dengeli adımlar atarak sorunun çözümüne katkı sağlaması beklenebilir mi? Acaba sorun gerçekten çözülmek isteniyor mu? 109 ÖZET Ulus devletler çağında kurulan Türkiye Cumhuriyeti, modern bir ulus devlet oluşturma hedefi doğrultusunda harekete geçti. Birçok alanda reformlar gerçekleştirildi. Karşılaşılan en önemli sorun ise Osmanlı Đmparatorluğu’nun bakiyesi olan çok etnili yapıdan bir millet oluşturmaktı. Çözüm yolu olarak, Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin takip ettiği Türkleştirme Politikalarının yeni kurulan devlette de uygulanmasına devam edilmesi benimsendi. Gayrimüslimlerin oluşturulan millet içinde yeri yoktu. Çünkü anayasada vatandaşlık nasıl tanımlanırsa tanımlansın Müslüman olmak vatandaşlık algısında önemli bir yere sahipti. Böylece hem etnik hem de dini yönden farklı olan gayrimüslimler eninde sonunda ülkeden gitmesi gereken yabancılar olarak algılandı. Ermeni algısında “millet-i sadıka” dan “devlet düşmanı”na dönüşen büyük bir değişim yaşandı. Artık Ermeniler gizli niyetler taşıyan ve her an ihanete hazır olan insanlardı. Bu nedenle diğer gayrimüslim cemaatlerden ayrı bir dikkatle gözetim altında tutulmaları gerekiyordu. Anadolu’da yaşayan Ermenilerin 1929-1934 yılları arasında şehir merkezlerine ya da yurt dışına göçe zorlamaları onların daha kolay gözetim altında tutulabilecekleri yerlerde bulunmalarını sağlamayı amaçlıyordu. Daha sonra diğer gayrimüslim cemaatlerle birlikte 20 Kur’a, Varlık Vergisi ve 6/7 Eylül Olaylarına maruz kaldılar. Ayrıca, ASALA’nın Türkiye’nin dış temsilcilerine yönelik terör saldırıları nedeniyle Türkiye’de oluşan atmosferden dolayı kendilerini baskı altında hissettiler. Sovyetler Birliği’nin yıkılması ile insan ve azınlık haklarına dayalı yeni bir sistem oluştu. Artık bu haklar devletin içişlerini ilgilendirir olmaktan çıktı. Bu sistemin Türkiye’ye yansıması ise azınlık ve insan haklarında gerçekleştirilen iyileştirmelerdir. Avrupa Birliği’ne giriş süreci de hakların iyileştirilmesinde önemli bir katalizördür. Her ne kadar azınlık haklarında iyileştirmeler görülse de eğitim ve vakıflar konusunda sorunlar varlığını korumaktadır. Dönem içerisinde Türkiye’nin Ermeni algısında bir değişiklik görülmedi. Buna ek olarak “Ermeni” kelimesi küfür olarak kullanılmaya başlandı. PKK-Ermeni yakıştırması da Ermeniler için ciddi bir sorun teşkil etti. Ermeni Sorunu, 1990’lı yıllarla birlikte uluslararası alanda Türkiye’yi zorlayan bir konu haline geldi. Ermeni Soykırımı Yasa Tasarıları ile Ermeni Sorunu dış ülkelerin parlamentolarına taşındı. Yasa tasarılarının kabul edilmeye başlanması ve sorunun uluslararası alanda sık sık Türkiye’nin karşısına gelmesi, Türkiye’nin sorunun varlığını kabul edip çözüm aramasına yol açtı. 2005 yılında, Türkiye sorunun çözümü için Ortak Tarih Komisyonu kurulması; Ermeni ve Türk tarihçilerden oluşacak bu komisyonun arşivleri inceleyerek varacakları kararın her iki ülke tarafından kabul edilmesi yönünde bir öneri sundu. Dış politikada arşivlerin incelenmesi ile varılacak kararın kabul edileceğini açıklayan Türkiye, iç politikada ise vatandaşlarının resmi teze bağlı kalmalarını sağlamaya yönelik uygulamalar gerçekleştirmektedir. 110 SUMMARY The Turkish Republic founded at the time of nation states, acted towards the aim of forming a modern nation state. So many reforms are carried out in many fields. The most important problem that is considered is to form a nation from the Ottoman Empire’s multiethnical remnants. As a solution, it is assimilated to apply the Turkification policy that is followed by the new founded state. There was no place for the non-muslim in the new created nation. Because however citizenship is defined in the constitution it is important to be muslim in the citizenship perception. So that the non-muslim who are both ethnical and ecclesiastically different, are percepted as strangers who have to left the country in the end. There was a great change in the Armenian perception from ‘loyal nation’ to ‘states enemy’. Then, Armenians were the people who have secret intentions and are ready to betrayal. Because of this they have to be guarded more carefully than the other non-muslim communities. And it is aimed that to force the Armenians living in the Anatolia to migrate to the city centers or abroad between 1929 and 1934 is to keep them in a more easily guarded place. Later on they were exposed to 20 Kur’a , Wealth Tax and the events of 6/7 September with the other non-muslim communities. And also because of the ambience originated in Turkey fort he ASALA’s terror attacks to the Turkey’s foreign agencies they felt themselves under pressure. With the collapse of the Soviet Union a new system which is based on human and minority rights occured. After that these rights were out of internal affairs interest. This system’s reflection in Turkey is the improvements carried out in the minority and human rights. The process of entering the European Union is an important catalyst in the improvement of rights too. Despite the fact that there is some improvements in the minority rights there is still some problems about education and foundations case. During the term, it was not seen any changes in Turkey’s aspect to Armenian people. In addition,the word ‘Armenian’was started to be used as a swearing. It also caused serious problem for Armenian to be compared with PKK. Armenian problem has become a compelling subject for Turkey in international area by the 1990s. Law proposal of Armenian Genocide and Armenian Problem were carried out to parliment’s of outer countries. Law proposal’s being accepted and Turkey’s facing with this problem frequently in international area caused Turkey to accept the existance of it and look for a solution. In 2005, to end up this problem, Turkey proposed to establish a Common History Commission and to be accepted the decision by two countries together by studying the archives of this commission which will be formed by both Armenian and Turkish historians.Turkey which has declared that the decisions given by being studied of archives will be accepted in outer policy, has carried out some applications in inner policy to make its citizens be faithful to official thesis. 111 KAYNAKÇA I.KĐTAPLAR • Akar, Rıdvan, Aşkale Yolcuları Varlık Vergisi ve Çalışma Kampları, Đstanbul, Mephisto Yayınları, Mart 2006. • Akçam, Taner, Türk Ulusal Kimliği ve Ermeni Sorunu, 5. Basım, Đstanbul, Su Yayınları, Nisan 2001. • ________, Đnsan Hakları ve Ermeni Sorunu Đttihat ve Terakkiden Kurtuluş Savaşına, 2. Basım, Đmge Kitapevi, Ocak 2002. • ________, Ermeni Tabusu Aralanırken Diyalogtan Başka Çözüm Var Mı?, 2. Basım, Su Yayınları, Ocak 2002. • ________, ‘Ermeni Meselesi Hallonulmuştur’ Osmanlı Belgelerine Göre Savaş Yıllarında Ermenilere Yönelik Politikalar, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2008. • Aktar, Ayhan,Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, 8. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2006. • ________, Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimler ve Ekonomik Dönüşüm, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2006. • Aslanyan, Agop, Adım Agop Memleketim Tokat, 3. Basım, Đstanbul, Aras Yayıncılık, Şubat 2006. • Atatürk’ün Milli Dış Politikası Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge, 1919-1923, Cilt:I, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayını, 1981. • Bali, Rıfat N., Cumhuriyet Yıllarında Yahudiler, Aliya, Bir Toplu Göçün Öyküsü (1946-1949), Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2003. • ________, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), 7. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2005. • ________, Devlet’in Yahudileri ve “Öteki” Yahudileri, 4. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2007. • Barutçu, Faik Ahmet, Siyasi Anılar 1939-1954, Đstanbul, Milliyet Yayınları, Mart 1977. • Biberyan, Zaven, Babam Aşkale’ye Gitmedi, Sivan Malhasyan (çev.), 3. Basım, Đstanbul, Aras Yayıncılık, Ekim 2000. 112 • Bildirici, Faruk, Serkis Bu Toprakları Sevmişti, Đstanbul, Doğan Kitap, Ekim 2008. • Bora Tanıl, Gültekingil, Murat (ed.), Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi, Cilt:1, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2001. • Bora Tanıl, Gültekingil, Murat (ed.), Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, Cilt: 4, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2008. • Bozkurt, Mahmut Esat, Atatürk Đhtilali, 2. Basım, Đstanbul, Altın Kitaplar Yayınevi, 1967. • Ceylan, Kirkor, Seferberlik Türküleriyle Büyüdüm, 2. Basım, Đstanbul, Aras Yayıncılık, Ekim 1998. • Çitlioğlu, Ercan, Ölümcül Tahterevalli Ermeni ve Kürt Sorunu, 3. Basım, Ankara, Destek Yayınları, Kasım 2007. • Dink, Hrant, Đki Yakın Halk Đki Uzak Komşu, Đstanbul, Uluslararası Hrant Dink Vakfı Yayınları, Haziran 2008. • Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, Đstanbul, Remzi Kitapevi, 2005. • Güven, Dilek, Cumhuriyet Dönemi Azınlık Politikaları ve Startejileri Bağlamında 6-7 Eylül Olayları, 2.Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2006. • Kaplan, Sefa, 1915'te Ne Oldu? 90. Yılında Ermeni Trajedisi, Đstanbul, Doğan Kitapçılık, Mayıs 2005. • Kehayan, Jean,Vatansız, Đstanbul, Aras Yayıncılık, Ekim 2005. • Koçoğlu, Yahya, Hatırlıyorum Türkiye’de Gayrimüslim Hayatlar, Đstanbul, Metis Yayınları, Ocak 2003. • Macar, Elçin ve Gökaçtı, Mehmet Ali, Heybeliada Ruhban Okulu’nun Geleceği Üzerine Tartışmalar ve Öneriler, Đstanbul,TESEV Yayınları, Aralık 2005. • Mahçupyan, Etyen, Đçimizdeki Öteki, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2005. • Margosyan, Mıgırdiç, Söyle Margos Nerelisen?, 7. Basım, Đstanbul, Aras Yayıncılık, Mayıs 2005 . • ________, Tesbih Taneleri, 3. Basım, 2007. Đstanbul, Aras Yayıncılık, Nisan 113 • ________, Biletimiz Đstanbul’a Kesildi, 6. Basım, Đstanbul, Aras Yayıncılık Haziran 2007. • ________, Gavur Mahallesi, 11. Basım, Đstanbul, Aras Yayıncılık, Ekim 2007. • McCarty, Justin, Müslümanlar ve Azınlıklar, Đnkılap Yayınları, 1998. • ________, Osmanlı’ya Veda Đmparatorluk Çökerken Osmanlı Halkları, Etkileşim Yayınları, Nisan 2006. • Meray, Seha L. (çev)., Lozan Barış Konferansı Tutanaklar, Belgeler, Cilt:1, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1993. • Meray, Seha L. (çev)., Lozan Barış Konferansı Tutanaklar, Belgeler, Takım:II, Cilt:II, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1973. • Mintzuri, Hagop, Đstanbul Anıları 1897-1940, 4. Basım, Đstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Eylül 2002. • Okutan, M. Çağatay, Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları, Đstanbul, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Haziran 2004. • Oran, Baskın (ed.), Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt:1, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2001. • ________, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt:2, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2002. • ________, Türkiye’de Azınlıklar: Kavramlar, Teori, Lozan, Đç Mevzuat, Đçtihat, Uygulama, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2006. • Ökte, Faik, Varlık Vergisi Faciası, Đstanbul, Nebioğlu Yayıncılık, 1951. • Özyürek, Esra (der.), Hatırladıklarıyla ve Unuttuklarıyla Türkiye’nin Toplumsal Hafızası, 2. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2006. • Pur, Hüseyin Perviz, Varlık Vergisi ve Azınlıklar, Đstanbul, Eren Yayınları, 2007. • Svazlian, Verjine, Ermeni Soykırımı ve Toplumsal Hafıza, Đstanbul, Belge Yayınları,Temmuz 2005. • Şimşir, Bilal, Lozan Telgrafları, Türk Diplomatik Belgelerinde Lozan Barış Konferansı (Kasım 1922-Şubat 1923), Cilt 1 , Ankara, TTK Basımevi, 1990. 114 • Talat Paşa’nın Anıları, Đstanbul, Say Yayınları, Kasım 1986. • Timur, Taner, 1915 ve Sonrası Türkler ve Ermeniler, 3. Basım, Đmge Kitapevi, Mayıs 2007. • Toprak, Zafer, Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950), Đstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ekim 1995. • Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler Đttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, Cilt:3, 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2007. • Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Đstanbul, 1987. • Üstel, Fusün, “Makbul Vatandaş”ın Peşinde II. Meşrutiyetten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi, 2. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2005. • Varlık Vergisi Faciasının Davası,Đstanbul, 1951. • Vatandaş,Aydoğan, Asala Operasyonları Aslında Ne Oldu?, Alfa Basım Yayın Dağıtım, 2005. • Yalçın, Hüseyin Cahit, Tanıdıklarım, Yapı Kredi Yayınları, 2001. • Yalçın, Kemal, Seninle Güler Yüreğim, 4. Basım, Đstanbul, Birzamanlar Yayıncılık, Ocak 2006. • ________, Hayatta Kalanlar, 2. Basım, Đstanbul, Birzamanlar Yayıncılık, Ocak 2008. • Yerasimos, Stefanos, Milliyetler ve Sınırlar Balkanlar, Kafkasya ve Orta Doğu, 4.Baskı, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2000. • Yerasimos, Stefanos, Birinci Dünya Savaşı ve Ermeni Sorunu, 2. Basım, Türkiye Bilimler Akademisi Forumu, Mayıs 2005. • Yıldırım, Onur, Diplomasi ve Göç, Türk-Yunan Mübadelesinin Öteki Yüzü, Đstanbul, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Aralık 2006. • Yıldız, Ahmet, “Ne Mutlu Türkim Diyebilene” Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938), 3. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2007. • Zürcher, Erik Jan (der.), Đmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Etnik Çatışma, 4. Basım, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 2007. Neticelenmesinden Taranto Bezmen 115 II.MAKALELER • Akar, Rıdvan, “Bir bürokratın kehaneti ya da “Bir resmi metin”den planlı Türkleştirme dönemi”, Birikim, Sayı:110, Haziran 1998, s.68-75. • Akçam, Taner, “Cumhuriyet’in 75. yılında Sevr ve Lozan’ın başka tarihi”, Birikim, Sayı:115, Kasım 1998, s.91-106. • Aktar, Ayhan, “Varlık Vergisi ve Đstanbul”, Toplum ve Bilim, Sayı:71, Kış 1996, s.97-147. • ________, “Varlık Vergisi Sırasında Gayrimenkul Satışları Đstanbul Tapu Kayıtlarının Analizi (26 Aralık 1942-30 Haziran 1943) ”, Toplumsal Tarih, Sayı:69, Eylül 1999, s.10-21. • Dosya:“6-7 Eylül Olayları” Toplumsal Tarih, Sayı: 141, Eylül 2005, s.3663. • Atauz, Akın, ““Etnik Temizlemenin Erdemleri” Üzerine Binlerce Soru”, Birikim, Sayı:73, Mayıs 1995, s.8-11. • Dosya:“Azınlıklar, Tarih, Siyaset”, Toplumsal Tarih, Sayı: 117, Eylül 2003, s:72-99. • “Azınlık Kimliği ve Kültürlerine Bakarken”, Varlık, Ocak 1997, s.3-14. • Bali, Rıfat N., “Çok Partili Demokrasi Döneminde Varlık Vergisi Üzerine Tartışmalar”, Tarih ve Toplum, Sayı: 165, Eylül 1997, s.47-59. • ________, “1930 Yılı Belediye Seçimleri ve Serbest Fırka’nın Azınlık Adayları” Tarih ve Toplum, Sayı: 167, Kasım 1997, s.281-290. • ________, “Resmî Đdeoloji ve Gayr-i Müslimler”, Birikim, Sayı:105-106, Ocak-Şubat 1998, s.170-176. • ________, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Azınlıklar-I “Yirmi Kur’a Đhtiyatlar” Olayı”, Tarih ve Toplum, Sayı: 179, Kasım 1998, s.260274. • ________,”Cumhuriyet döneminde azınlık politikası”, Birikim, Sayı:115, Kasım 1998, s.80-90. • ________, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Azınlıklar-II “Balat Fırınları” Söylentisi”, Tarih ve Toplum, Sayı: 180, Aralık 1998, s.331-337. 116 • ________, “Ermenistan’ın “Anavatana Geri Dönün” Çağrısının Diaspora Ermenilerine ve Türkiye’ye Etkisi”, Tarih ve Toplum, Sayı:210, Haziran 2001, s.356-362. • ________, “Celal Bayar’ın Amerika ziyareti”, Toplumsal Tarih, Sayı:122, Şubat 2004, s.14-21. • ________, “Azınlıklar Açısından "Türk" ve "Türkiyelilik" Tartışmaları”, Türk Yurdu, Sayı:208, Aralık 2004, s.38-39. • ________, “Türk Basınında ve Türk-Ermeni Toplumunda Ermeni Kıyımının 50. Yıldönümü Yansımaları”, Toplumsal Tarih, Sayı: 159, Mart 2007 s.6265. • Berktay, Ayşe, “Minasyan Ailesinin Albümü ‘Biz Sözde mi Yaşadık?’”, Toplumsal Tarih, Sayı:59, Kasım1998, s.22-31. • Bilgin, Elif ve Ulus Baker, “Bir Azınlık Duyguları Sözlüğü Đçin Notlar”, Birikim, Sayı:78, Ekim 1995, s.58-75. • “Bir Zamanlar Ermeniler Vardı”, Birikim, Sayı:193-194, Mayıs Haziran 2005. • Çelik, Jaklin, “6/7 Eylül 1955, Kumkapı”, Toplumsal Tarih, Sayı: 81, Eylül 2000, s.42-49. • Çetinkaya, Y. Doğan, “Tarih, milliyetçilik ve “içimizdeki Ermeniler”: Açığa çıkan ırkçılık”, Birikim, Sayı:222, Ekim 2007, s.62-67. • Danzikyan, Yervart, “Dönmeler, Kürtler, iftira ve inkar”, Birikim, Sayı:222, Ekim 2007, s.56-61. • Dinçel, Gülay, “Üç Kuşak Sanayici Bir Ermeni Ailesi”, Toplumsal Tarih, Sayı: 69, Eylül 1999, s.22-33. • Dink Hrant, “Türk Ermenilerinin Nüfus Hali”, Tarih ve Toplum, Ekim 2000, s.215-219. • “Türkiyeli Ermeniler”, TÜSĐAD Görüş, Sayı:48, Eylül-Ağustos 2001. • “Ermeni Soykırımı Tasarısı”, Birikim, Sayı:111-112, Temmuz-Ağustos 1998, s.20-30. • Geçici, Hayati, “ADL ve “1915 olayları”: Bizim doktorumuz kim?”, Birikim, Sayı:222, Ekim 2007, s.47-50. • Gobelyan, Yervant, “Tanıklıklarım”, Tarih ve Toplum, Sayı:202, Ekim 2000, s.222-228. 117 • Karabulut, Kerem, “11 Teşrinisani 1942 Tarihli Varlık Vergisi'ne Bir Bakış”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:27, 2005, s.325-339. • Karakoyunlu, Yılmaz, “Beyoğlu’nda nümayişten yağmaya”, Popüler Tarih, Sayı: 4, Eylül 2000, s.58-63. • Kavaklı, Nurhan, “1915 Ermeni Olaylarının Yansımaları” Toplumsal Tarih, Sayı:162, Haziran 2007, s.44-48. • Kılıçdere, Arzu, “Đzmir'de 6/7 Eylül Olayları”, Toplumsal Tarih, Sayı: 74, Şubat 2000, s.34-41. • Kieser,Hans Lukas, “Türk ulusal tarihçiliğinin gölgesinde "Ermeni tehciri", Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, Bahar 2005, s.241-258. • ________, “Devlet politikasına kayıtsız şartsız teslimiyet”, Birikim, Sayı:222, Ekim 2007, s.51-55. • Koçak, Cemil, “Varlık Vergisi'ne Tepkiler,” Toplumsal Tarih, Sayı:122, Şubat 2004, s.22-25. • ________, “Ayın Karanlık Yüzü Tek-Parti Döneminde Gayri Müslim Azınlıklar Hakkında Açılan Türklüğü Tahkir Davaları”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, Bahar 2005, s.147-208. • Kodaman, Barçın, “1920 Sevr-1923 Lozan Antlaşmaları ve Ermeniler”, Yeni Türkiye, Cilt:44, Nisan 2002, s.439-446. • Koloğlu, Orhan, “Avrupalı ‘büyükler’in günahı”, Popüler Tarih, Sayı:10, Mart 2001, s.34-39. • ________, “Ermeni Sorunu: Asala”, Popüler Tarih, Sayı:11, Nisan 2001, s.68-72. • Koraltürk, Murat, “Mütareke Sonrası Dönemde Nüfusun Azalması ve Kent Ekonomisine Yansımaları Cumhuriyetin Đlk Yıllarında Đstanbul”, Toplumsal Tarih, Sayı: 59, Kasım1998, s.38-42. • Kurban, Dilek, “Türkiye'nin Azınlık Sorununun Anayasal Çözümü Eşitlik ile Yüzleş(me)mek”, Birikim, Aralık 2004, s.36-44. • Okutan, M. Çağatay, “1915 Ermeni Tehcirine Kavramsal Bir Yaklaşım”, Đstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:29, Ekim 2003, s.79-90. 118 • Öngören, Mahmut T., Yasaklar Dosyası: Ermenice Ders Yasağı”, Milliyet Sanat Dergisi, Đstanbul, s.38. • “Özel Sayı: Etnik Kimlik ve Azınlıklar”, Birikim, Sayı:71-72, Mart-Nisan 1995. • Şarman, Kansu, “Komünistler yapmıştır, yakalayın!”, Popüler Tarih, Sayı: 4, Eylül 2000, s.64-67. • Tapucu, Muammer, “Türkiye`de Azınlık Vakıfları”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Ankara, s.18. • Tuncay, Mete, “Çağdaş Türkiye Son Beş Yılda Ermeni Sorununu Nasıl Tartıştı? Tarihsel Bellek ve Aydınlar”, Toplumsal Tarih, Sayı: 135, Mart 2005, s.42-48. • Uca, Alaattin, “Vergi Hukuku Tarihimizden Bir Sayfa: Varlık Vergisi Kanunu ve Eleştirilen Yönleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:20, 2002, s.275-289. • Üsdiken, Behzat, “Tartışmalı Bir Uygulama Varlık Vergisi”, Finans Dünyası, Sayı:127, Temmuz 2000, s.30-34. • ________, “Varlık Vergisi Döneminde Pera "Gerçek Anılar"”, Finans Dünyası, Sayı:128, Ağustos 2000, s.40-44. • ________, “Varlık Vergisi Uygulamasında Đlginç Olaylar”, Finans Dünyası, Sayı:129, Eylül 2000, s.44-50. • ________, “Varlık Vergisi ve Çarpıcı Olaylar”, Finans Dünyası, Sayı:130, Ekim 2000, s.44-49. • ________, “Varlık Vergisi ve Bitmeyen Suçlamalar, Tartışmalar”, Finans Dünyası, Sayı:131, Kasım 2000, s.36-40. • Üstel, Füsun, “Ulus devlet ve etnik azınlıklar”, Birikim, Sayı:73, Mayıs 1995, s.12-19. • Yalçın, Nurten, “Aşkale’den Mektup Var”, Popüler Tarih, Sayı:7, Aralık 2000, s.60-65. • Dosya:“80.Yıldönümünde Lozan Barış Antlaşması” Toplumsal Tarih, Sayı:115, Temmuz 2003, s.62-93. • Yeğen, Mesut, “Yahudi-Kürtler ya da Türklüğün Yeni Hudutları”, Doğu Batı, Sayı: 29, Ağustos, Eylül, Ekim-2, 2004, s.159-178. 119 • Yinanç, Refet, “1965'ten Günümüze Ermeni Sorunu”, Yeni Türkiye, Cilt:37,Ocak-Şubat 2001, s.267-269. III.TEZLER • Bulur, Orbay “Ermeni Sorunu Çerçevesinde Ermenistan Dış Politikası ve Türkiye ile Đlişkiler”, (Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Atılım Üniversitesi, Ankara, 2005). • Çıttır, Süveyda, “Ermenistan Dış Politikasının Temelleri ve Hedefleri”, (Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2003). • Ertekin, Birnur, “1995-2005 yıları arasında Türkiye-Ermenistan Đlişkileri”, (Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir, 2007 ). V.GAZETE • Agos • Cumhuriyet • Hürriyet • Milliyet • Ortadoğu • Radikal • Today’s Wall Street Journal Europe • Yeniçağ • Zaman VII. ELEKTRONĐK KAYNAKLAR • http://www.eraren.org/ • http://www.armeniadiaspora.net/ 120 • http://www.hurriyet.com.tr/ • http://www.armenocide.am/ • http://www.taraf.com.tr/ • http://www.armeniangenocidemuseum.org/ • http://www.mfa.gov.tr/ • http://www.ntvmsnbc.com/ • http://www.radikal.com.tr/ • http://www.tbmm.gov.tr/ • http://www.nethaber.com/ • http://www.tccb.gov.tr/ • http://www.milliyet.com.tr/ • http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/ • http://www.armenians.com/ • http://www.tkb.org/ • http://www.gazetem.net/ • http://www.abmerkezi.org.tr/ • www.koxuz.org/kitap/ersoykir.pdf • http://www.durde.org • http://www.meb.gov.tr/ • http://www.cnnturk.com/ • http://www.hyetert.com/ • http://www.ozurdiliyoruz.com/ • http://www.tumgazeteler.com/ • http://cankaya.gov.tr/ 121 • http://www.haberturk.com/ • http://www.sabah.com.tr/ • http://www.referansgazetesi.com/ 122
