sanat tarihi 2 - Açık Öğretim Kurumları

Transkript

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ
SANAT TARİHİ
2
DERS NOTU
YAZAR
Tarık DENİZ
ANKARA 2014
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
: Tarık DENİZ
Grafik
: Hatice DEMİRER
Kapak
: Güler ALTUNÖZ
& #' ! & " &
!&
" ) !(
! $ $
))&" &
&* ! ) # #
') ! " * &*& " * # "& !&
(" &*
&& & %&* &
!!)&&!
*&&*&&)')))*
%***&&
*$&!
" "
) # " *$
& $ !#$&*&*
&")(**#
!&" )
#
')$
İÇİNDEKİLER
1. ÜNİTE
ORTA ASYA TÜRK SANATI
1. HUN SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12
2. GÖKTÜRK SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14
3. UYGUR SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 16
OKUMA METNİ: “SANAT” _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 20
ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 21
I. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22
2. ÜNİTE
İSLAM VE TÜRK MİMARİSİ
1.A. İSLAM MİMARİSİNİN GELİŞİMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 25
A. SELÇUKLU ÖNCESİ TÜRK-İSLAM MİMARİSİNİN GELİŞİMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35
2.BÜYÜK SELÇUKLU SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 42
3.TÜRKİYE SELÇUKLU SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 48
BEYLİKLER SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 62
OSMANLI SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72
I.Klasik Dönem Osmanlı Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78
II.Geç Dönem Osmanlı Sanatı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 83
OKUMA METNİ (MİMARLAR MİMARI SİNAN)_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 93
ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 94
II. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 96
3. ÜNİTE
GELENEKSEL SANATLARIMIZ
1. HALI - KİLİM _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 99
2. ÇİNİ - SERAMİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 102
3. HAT _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 108
4. MİNYATÜR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 110
5. DİĞERLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 113
OKUMA METNİ (MATRAKÇI MASUH) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115
ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 116
III. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 118
4. ÜNİTE
XIX VE XX. YÜZYIL TÜRK HEYKEL VE RESİM SANATI
1.CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK MİMARİSİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 121
2.CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK HEYKEL SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 123
3.CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK RESİM SANATI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 125
OKUMA METNİ ORHAN PEKER’İN MAHSUN ATLARI) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 134
ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 135
IV. ÜNİTE TEST SORULARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 137
ÜNİTE SONU SORULARI CEVAP ANAHTARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 138
SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 140
KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 150
1. ÜNİTE
ORTA ASYA TÜRK SANATI
Gagalı aslan ve dağ keçisi mücadelesi Pazırık Kurganı
1. Pazırık kurganından yola çıkarak, orta Asya Türk sanatı konularının o
günkü gündelik yaşamla olan kuvvetli bağları neyin simgesidir?
SANAT TARİHİ 2
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Hun, Göktürk ve Uygurların kültür ve uygarlığına ait temel kavramları öğrenebilecek,
2. Orta Asya Türk sanatının kültür merkezlerini tanıyabilecek,
3. Orta Asya’nın coğrafi sınırlarını tanımlayabilecek,
4. Orta Asya Türk Sanatını oluşturan devletlerin kuruluş gelişim ve yıkılış süreçleri arasındaki farklılıklarını bilebilecek,
5. Orta Asya Türk sanatının örneklerini değerlendirebileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Kurgan
Duvar Resmi
Balbal
Türk Üçgeni
10
Orhun Anıtları
SANAT TARİHİ 2
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. İslam sanatının yayıldığı sınırlar içinde bulunan devletlerin hangi yüzyıllarda yaşadıklarını ve merkezlerini gösteren bir harita hazırlayınız.
2. Hun sanatının önemli eserleri hakkında bir araştırma yapınız.
3. Karahan ve Gaznelilerin Türk kültür ve sanatındaki yerini araştırınız.
1. ORTA ASYA TÜRK DEVLETLERİNİN SANATI
Türklerin uzun tarihleri boyunca Orta Asya’nın geniş bozkırları, ovaları üzerinde yaşadıkları, devlet kurdukları, Çin, Hindistan ve Batı Türkistan’a egemen oldukları
bilinmektedir.
Batı kaynaklarında Hung-nu olarak adlandırılan halkların Türk oldukları, Çin’i
bir süre egemenlikleri altına aldıkları tarih kitaplarında görülmektedir.
Türklerin yurdu Orta Asya, Türk kültürünün çıkış kaynağı olarak bilinmektedir.
Bu dönemde atın binek hayvanı olarak yetiştirildiği ve hayvancılığın yaygınlaştığı ve madencilikteki ilerlemeler sonucu demirden yapılma silahların kullanıldığı
ortaya çıkarılmıştır.
Bölgenin kuzeyi Sibirya’nın tundra ormanlarıyla, güneyi ise Çin’in batısındaki Nan
Dağlarından başlayarak Altın
Dağları, Karakurum ve Hindikuş
üzerinden Kafkasya’ya uzanan
6500 km uzunluğundaki sıradağlar dizisiyle sınırlanmaktadır. Öte yandan Orta Asya,
Amu Derya ile Tanrı Dağlarının
oluşturduğu bir çizgiyle doğa
koşulları birbirinden çok farklı
Resim. 01.01: Orta Asya Kentleri
olan iki kültür bölgesine ayrılır.
Daha fazla yağış alan kuzeydeki
bozkır, otlaklar nedeniyle göçebe hayvancılığa elverişlidir. Aşırı kuraklığın hüküm
sürdüğü güneydeki bölge ise birbirinden sıradağlar ile ayrılmış çöllerden oluşur.
Orta Asya’daki bütün önemli kentler, ırmak ya da su kaynaklarına bağlı olarak kurulmuştur. (Resim 01. 01)
En belirgin özelliği denizlerden uzaklığın fazlalığı olan Orta Asya, kapladığı
alanın büyüklüğü ile tarihte iki farklı ve birbiriyle çelişen bir rol üslenmiştir. Bir yandan çevre kültürleri birbirinden ayrı tutmuş, öte yandan ise bunlar arasında hiç kesilmeyen bir iletişime olanak sağlamıştır. Bu nedenle Orta Asya tarihine bakarken
11
SANAT TARİHİ 2
hem Çin, Hindistan ve İran’ın yüksek kültürlerini hem de kuzeydeki tayga (Şiddetli
karasak iklim görülen bölgelere özgü iğne yapraklı ağaçlardan oluşan bitki örtüsünün Rusça adı.) ve tundra (Ağaç yetişmeyecek kadar soğuk ve rüzgarlı geniş düzlüklere yayılmış bodur ot toplulukları.) bölgenin avcı - toplayıcı aşamayı sürdüren
kültürünü göz önünde tutmak gerekir.
Özellikle Karasuk bölgesinde Hunlar Döneminde belli bir çizgiye ulaşan Orta
Asya Türk sanatı, Göktürkler ve Uygurlar zamanında giderek zenginleşme göstermiştir.
1. HUN SANATI:
Orta Asya’da büyük bir devlet kuran Hunlar (MÖ 220-MS 216) Ötüken’i başkent
yapmışlardır. Hunların bilinen ilk hükümdarı, Teoman’dır.
Orhun ve Selenga nehirleri arasında kurulan ilk Türk devleti olma özelliği taşıyan Hunlar, Mete Han döneminde
Kafkasya’dan Mançurya’ya uzanan bölgeyi
egemenlikleri altında tutmuşlardır. (MÖ
209-174)
Hunlar MÖ 1. yüzyıl ortalarına gelindiğinde Mete Han’ın ölümünden sonra ikiye
bölünmüş ve dağılmıştır. Çin baskısı sonucunda Kuzey Hunlar, daha sonra da Güney
Resim. 01.02: Kurgan
Hunlar tarih sahnesinden çekilmişlerdir.
Hun sanatına yönelik ilk bilgiler toprak seviyesinin beş- altı metre aşağısında üstleri toprakla örtülü kurganlarda yapılan
kazılar sonucu ortaya çıkarılmıştır. (Resim 01. 02)
Dıştan bakıldığında küçük birer tepe görünümündeki kurganlar, başta Pazırık olmak üzere Noin-ula, Astana, Şibe, Katanda gibi Hun yerleşim alanlarında bulunmuştur.
Kurganlar, Türk sanat tarihinin, yaşam biçiminin ve inançlarının açıklanması
açısından çok önemli sayılmaktadır.
a. Mimari:
Altay dağları eteklerinde Pazırık’ta Rus Arkeolog Rudenko tarafından açılan
MÖ 3-4. yüzyıla tarihlenen kurganlarda Hunlardan kalan birçok eşya, buzlar içinde
binlerce yıldır bozulmamış durumda insan ve hayvan ölüleri ortaya çıkarılmıştır.
b. Küçük El Sanatları:
Kurganlardan çıkarılan ve Leningrad Ermitage Müzesi’nde saklanan bu eserler
arasında kumaş, halı, keçeden yapılma örtüler, hayvan kavgaları ve insan figürleri ile
süslenmiş çok zengin dokuma işleri bulunmaktadır. Ayrıca ölü ile birlikte gömülen
arabadaki eğerli ve koşumlu atlar maskeli olup yas göstergesi olarak kuyruk, yele ve
tırnakları da kesilmiş durumdadır.
12
SANAT TARİHİ 2
Pazırık’ta çıkarılan eserler arasında bulunan bir halı; inceliği, yüksek kalitesi ve
motiflerinin zenginliği ile dikkat çekicidir.
Volga ile Selenga nehirlerinin birleştiği Ulan Ude adını taşıyan yerleşim yerinde soğuk hava koşullarına karşı evlerin döşemeleri altında sıcak hava ve duman
kullanılarak Hipokaust (Hipokast) adını taşıyan bir sistemle ısıtma sağlandığı ortaya
çıkarılmıştır. Böylece bu sistemin Romalılardan önce Hunlar tarafından kullanıldığı
ortaya çıkmaktadır.
Her 10 cm2 sinde 36. 000 Gördes düğümü bulunan ince yünden dokunmuş
halı bir sanat şaheseri olarak tanımlanmaktadır. MÖ 3. yüzyılda dokunan 1.89 x 2
metre ölçüsündeki halının ikisi geniş, üçü dar olmak üzere beş kenar bordürü vardır.
Orta zemini yirmi dört eşit kareye bölünmüş ve etrafı ince bir şeritle çevrilmiştir.
Geyik, at, süvari ve grifon figürleriyle
donatılan Pazırık halısında geometrik ve
bitkisel figürler de yer almaktadır. (Resim
01.03)
Dünyanın bilinen eski halısı olma
özelliği taşıyan halının zemininde yirmi
dört kare halinde çiçeklerden, kırmızı zemin üzerine beyaz, sarı ve mavi renklerin
öne çıktığı dama tahtasına benzeyen bir
örnek vardır.
Pazırık kurganındaki pek çok malzeResim. 01.03: Pazırık halısı bordür ayrıntısı
me içinde bütünüyle düşsel hayvan figürlerinden oluşan dövmelerle süslü mumyalanmış insan ölüleri de bulunmuştur. Kazakistan’daki Esık kurganında çok gösterişli
bir giysiyle gömülü bulunan “Altın elbiseli adam” kaftanı ve çizmesi üçgen şeklinde
işlenmiş küçük altın levhalardan altın bir zırhla kaplanmıştır. “Altın elbiseli adam” o
dönemin Türk sanatı, ekonomisi ve giyim kuşamına önemli bir örnek oluşturmaktadır. Belinde ise altından süslü kemeri, kını ve kabzası altın süslemeli bir kaması bulunmaktadır. Kemer levhalarının üzerinde bir geyiğe saldıran efsanevi bir kuş görülmektedir. “Altın elbiseli adam”ın başında sivri külahın üzerinde bir çift dağ koyunu
ve keçisi betimlenmiştir. Külahın arkasında dik sıra dağlar, kanatlı aslan, dağ keçisi
ve pars figürleri vardır. Parmağındaki iki altın yüzükten birinde kendisine benzeyen
sivri külahlı bir genç görülmektedir.
Kurganlarda ortaya çıkarılan silahlar, halılar, keçe, kürk, deri, cam, kemer tokaları, ağaç ve madenden yapılan eşya iki grupta toplanmaktadır.
1. Hayvan Üslubu: bu üslup öncelikle Asya coğrafyasının yabani hayvanlarını
konu almıştır. Bunlar arasında yer alan geyik, kaplan kurt, keçi ve kuşlar tek başlarına, grup halinde ve birbirleriyle amansızca savaşırken betimlenmişlerdir.
13
SANAT TARİHİ 2
2. Kıvrık Dal-Bitki Üslubu: Bitkisel motiflerin kıvrılarak, iç içe geçerek oluşturduğu
süslemelerdir. Bu üslupta bitkisel motifler ve
hayvan figürlü kompozisyonlar bir arada yer
alırlar. (Resim 01.04 )
2. GÖKTÜRK SANATI:
Ortaya koydukları kültür ve sanat eserleriyle zengin Türk kültürünün en kuvvetli simgelerinden biri de Göktürklerdir.
Türk adını ilk kez devlet adı olarak kulla- Resim. 01.04: Altın levha: Ağaç altında
atlarıyla dinlenen üç kişi Ermitage
nan Göktürkler, 6. yüzyıl ortalarında Orhun nehMüzesi
rinin batısındaki Ötüken’de Bumin ve kardeşi
İstemi Han tarafından 552 yılında kurulmuştur.
Mançurya’dan Karadeniz’e kadar uzanan Göktürk İmparatorluğu’nun adında
Türk sözcüğünün kullanılması Orta Asya’daki Türk topluluklarının bu ad çevresinde
birlik ve beraberlik sağlamasına neden olmuştur. ( 553-572)
En güçlü dönemlerini Mukan Han ile yaşayan Göktürkler 582’de doğu be batı
olmak üzere ikiye ayrılmışlar ve 659 yılında Çinliler tarafından yıkılmıştır. 682’de İlteriş Hakan’ın Vezir Tonyukuk ile verdiği büyük uğraşlar sonucunda kurulan Göktürk
Devleti ise 744 yılında tarih sahnesinden çekilmiştir.
Dil ve edebiyat alanında gelişmiş zengin eserlere sahip olan Göktürk sanatından günümüze ulaşabilen çok az şey kalmıştır. Göçebe bir yaşam tarzını benimseyen Göktürkler, geride mimari eserler bırakmamışlardır.
Göktürklerin dini, Şamanizm’dir.
Kültigin Mezar Anıtı’ndaki heykeller, Göktürklerin giysileri hakkında eşsiz bir
kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Kemerlerinde bıçak ve gündelik yaşamlarında
kullandıkları küçük torbalar asılıdır.
Göktürk heykel sanatının en önemli örnekleri üzerinde insan figürleri bulunan
balbal (kahraman, soylu ya da hükümdarların mezarlarına veya anıtlarının yanına
dikilen insan figürlü taştan heykeller) ve anıtlardır.
Göktürklerin yok ettikleri düşmanlarını simgelediğinden portre özelliğinin
belirgin bir biçimde görüldüğü balballarda başlık, elbise, kemer, silahlar ve fiziksel
özellikler aslına uygun biçimde gösterilmiştir.
Balbalların büyük bir bölümü Göktürklerden ve Uygurlardan kalmıştır. Ulan
Batur Müzesi’nde sergilenen balbalın gözleri, burnu, bıyıkları, ağzı ve kulakları kahverengi ve sarı renklerde boyanmıştır.
a. Heykel Sanatı:
Orhun Vadisi’nde gerçekleştirilen kazılarda Kültügün’in mezar anıtının kimi
bölümleri ve heykeller bulunmuştur. Ne yazık ki çok az sayıdaki heykel, günümüze
ulaşabilmiştir. Bunlar arasında ünlü kumandan Kültügin’in ay biçimli yüzünü ortaya
14
SANAT TARİHİ 2
koyan ikiye bölünmüş başını ve eşini oturur halde gösteren heykelin kimi parçaları bulunmuştur. ( Resim 01.05)
Ayrıca Göktürk heykel sanatının portre özelliği de
gösteren balballarda, nöbetçi bir çift koç heykeli ve üzerinde kitabe taşı bulunan Kaplumbağa heykeli bulunmuştur.
Bu heykellerin çoğunun yüzü doğu veya güneydoğuya dönüktür. Heykellerin tümü cephe duruşlu olarak
betimlenmiştir.
ORHUN ANITLARI:
Göktürk kültür ve sanatının günümüze kadar gelen
en önemli eserleri Orhun Anıtları’dır.
Türk adının geçtiği ilk Türkçe metin, ilk Türk tarihi Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.
Orhun Anıtları, Baykal Gölü çevresindeki Orhun Vadisi’nde 8. yüzyılda
dikilmiştir.
Danimarkalı Bilim Adamı Wilhelm Thomsen’in 1893’ta anıtlardaki
metinlerde çok sık geçen Tengri, Türk
ve Kül Tigin sözcüklerini çözmesiyle
Orhun Anıtları ilk kez okunmuştur.
(Resim 01.06)
Orhun Anıtları; harf grafikleri,
figürleri ve oymalarıyla sanat tarihi
yönünden çok değerli eserlerdir.
Türk edebiyatının ilk önemli
eseri olan Orhun Anıtları Vezir TonResim. 01.06: Orhun Anıtları
yukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan adına
dikilmiştir.
Resim. 01.05: Kültigin’in
heykelinin baş kısmı
Tonyukuk Anıtı (720-723): Bilge Kağan’ın ünlü Veziri Tonyukuk, Tola Nehri’nin
yukarısında kendi ağzından yazdırdığı iki taş sütunu diktirmiştir.
Dikdörtgen biçimli taşın büyük olanında otuz beş, ikincisinde ise yirmi yedi
satır bulunmaktadır. Çin ile yapılan savaş ve ünlü vezirin yaşam öyküsünün anlatıldığı metinde kimi satırlar yukarıdan aşağıya, kimileri de soldan sağa doğru okunacak
biçimde yazılmıştır.
Kül Tigin Anıtı (732): Büyük bir kaplumbağa heykelinin üzerine oturtulmuş anıt,
kalker taşından yapılmıştır.
Bilge Kağan, anıtı ordularının komutanı olan ağabeyi Kül Tigin adına diktirmiştir.
Dikdörtgen biçimli, üstü bir kemerle sona eren anıtın batı cephesindeki metin
Çince, diğer üç cephesindekiler ise Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.
15
SANAT TARİHİ 2
Doğuda kırk, güney ve kuzeyde ise on üçer satır yukarıdan aşağıya ve sağdan
sola okunabilecek şekilde düzenlenmiş anıtın en üstünde alçak kabartma tekniğinde çift başlı ejder motifi yer almaktadır. Anıta giden yol üstünde iki koç heykeli ve
mermerden yapılmış çok sayıda balbal vardır.
Bilge Kağan Anıtı (735): Bilge Kağan’ın ölümünden bir yıl sonra yerine geçen
tarafından dikilmiştir.
Kül Tigin anıtıyla biçim yönünden benzerlik gösteren anıtın doğusundaki metin kırk bir, kuzey ve güneydeki ise on beş satırdan oluşmuştur.
Batı tarafındaki yazıların bütünüyle silindiği anıtta Bilge Kağan’ın yaşadığı dönemin önemli olayları, katıldığı savaşlar Çince yazılmış, Türkçe açıklamaları yapılmıştır.
Anıtın etrafında Bilge Kağan ve eşinin mermerden başsız heykelleri, pars heykeli ve bir sunak taşı bulunmuştur.
3. UYGUR SANATI:
Selenga Nehri’nin doğu kıyısında Göktürklere bağlı olarak yaşayan Uygurlar,
745 yılında Göktürk egemenliğine son vererek Uygur Devleti’ni kurmuşlardır.
Uygur Devleti’nin kurucusu, Alp Kutlug Bilge Kağan’dır. Orhun, Selenga ve
Tula nehirleri bölgesinde kurulan devletin başkenti o dönemde Ordu-Balık diye adlandırılan Ötüken Yaylası’ndaki Karabalgasun’dur.
Önceleri Göktürk alfabesini kullanan Uygurlar, sonradan Soğdlardan alıp geliştirdikleri
Uygurca alfabesini kullanmışlardır. (Resim 01.07 )
15. yüzyıl sonuna kadar resmi ve devletler arası yazışmalarda ve paralar üzerinde Uygur yazısı kullanılmıştır.
Uygurların kitapları Çin kağıdından farklı kağıt üzerine yazılıp basılıyordu. Kağıtlarını
kendileri yapıyorlardı. Yazı için kamış kalem
kullanıyorlardı.
Uygurlar 9 ve 10. yüzyıllarda sert ağaçtan
tek tek hareketli Uygur harfleri ile kitap baskısı
yapmışlardır.
6-14. yüzyıllar arasında Asya’nın iç kesimlerinde oldukça yüksek bir uygarlık ve kültür
düzeyine erişen Uygurların geliştirdiği edebiyat; ilahiler, vaazlar ve efsaneler yönünden çok
zengindir.
Resim. 01.07: Uygur Alfabesi
Uygurca metinler arasında Prens Kalyanamkara ve Papamkara adıyla bilinen öykü/
masal Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın) özellikle önemlidir. Tarih sahnesindeki varlıklarını
16
SANAT TARİHİ 2
1226 yılına kadar sürdüren Uygurlar, eski Gök Tanrı
dinini bırakıp Budizm ve Mani dinini benimsemişlerdir. (Resim 01.08 )
10. yüzyılda Uygur Hükümdarı Aslan Kağan’ı
ziyarete giden bir Çin elçisi Uygur ülkesinde müziğe yoğun bir ilgi olduğunu yazar. Ayrıca çiftçilik,
meyvecilik, ipekçilik de çok gelişmiştir. Kentler kanalizasyon sistemiyle donatılmıştır, topraklar arklar
aracılığıyla sulanmıştır.
Uygurlarda pandomim, bale, şan, orkestra ve
ilkel şekilde tiyatro bulunuyordu. Ayrıca hikâye anlatma sanatında da ileri bir düzeydeydiler.
a. Mimari:
Resim. 01.08: Uygur Prensesleri
Ordu-Balık, Turfan, Bezeklik ve Hoça’da yapılan
kazılarda çevresi surla çevrilmiş kentler, kaleler ortaya çıkarılmasıyla Uygurların kent
mimarisinde ne kadar başarılı oldukları gözler önüne serilmiştir.
Uygurlar yapım malzemesinde en çok kerpiç
kullanmışlardır. Hoça kentindeki kubbeli yapılar, mezar - anıtlarıdır. Böylece Uygurlar kubbeli mezar yapılarıyla daha sonradan Selçuklu ve Osmanlı mimarisinde önemli rol oynayacak türbeleri inşa etmişlerdir.
(Resim 01.09)
Resim. 01.09 Kubbeli Uygur
yapıları, Hoça
Bazı yapılarda duvarlardan kubbeye geçişi sağlayan Türk üçgenlerinin uygulandığı görülmektedir.
Uygur tapınaklarında genellikle bir iç avlu çevresinde
düzenlenmiş mekanlar vardır. Avlunun ortasında ise
tapınağın adandığı kutsal kişinin heykeli bulunmaktadır. Mimari eserler arasında kayalara oyulmuş mağara
tapınakları ilgi çekicidir.
Bezeklik, Kızıl ve Tunhuang, kaya tapınakları türlerinin en önemlileri arasında sayılmaktadır.
Uygurlar, genellikle iki kanatlı kapıyla açılan, çevresi yarı yükseklikte duvar ile
çevrili evlerde oturuyorlardı.
Evler, tek katlı, çatısı süslü ve kırmızı kiremitle örtülüydü. Çevre duvarlarıyla
ev arasında ağaçlar, bahçe, binek ve yük hayvanları bulunuyordu. Uygur evlerinde
renkli döşemeler vardı.
Ayrıca Uygurların duvarları ve tavanları fresklerle süslenmiş çok sayıda tapınakları bulunuyordu.
17
SANAT TARİHİ 2
Eski Uygur kentlerinde yapılan kazılarda elde edilen buluntular günümüzde Paris’teki Guimet ve Louvre ile Leningrad ve Stockholm’deki müzelerde sergilenmektedir.
b. Heykel:
Uygur heykelinin başlangıcı Göktürklerdeki balbal heykellerine dayanmaktadır. İlk dönemlerde Hint, Yunan ve Çin sanatlarından etkilenmişlerse de sonraları
gerçekçi, kendine özgü ve yeni bir heykel sanatına ulaşmışlardır.
Uygur heykelleri taş, alçı, toprak, ahşap ve bronz türü malzemelerden yapılmıştır.
Heykellerde iskeletin üzerinde alçı veya toprak malzemeyle istenilen şekiller verilmiştir.
Kızıl’da ortaya çıkarılan diz çökmüş, ağır bir yük taşıyan, oldukça hareketli toprak heykel boyalıdır, vücudu büyük bir ustalıkla yapılmıştır ve gerçekçi bir üslup taşımaktadır.
Buda’yı, Budist rahipleri, kahramanları çeşitli hayvanlardan oluşan çok sayıda
Uygur heykel ve kabartması ayrıntılarındaki incelikle mükemmel örnekler olarak kabul edilmektedir.
Sorcuk’ta bulunan 27 cm kalıptan alçıya alınmış at
başı, rüzgârda kabarmış hâldeki yeleleri; açılmış burun
delikleriyle hayli ilginç bir yüz ifadesi taşımaktadır. (Resim
01.10)
Yine Sorcuk’ta maske görünümlü fil; başında kulaklar,
bitkisel dilimleri yansıtan bir biçimde işlenmiştir. Fil başı tasvirlerine Hoça’daki duvar resimlerinde de rastlanmaktadır.
c. Resim:
8. yüzyıldan 1. yüzyıl sonuna kadar geniş bir zaman
dilimine yayılan eski Türk resim sanatının en başta gelen
sanatçıları Uygur sanatçılarıdır. Eski Türk resminin en eski
örnekleri Uygur kentlerinde bulunan Budist ve Maniheist
duvar resimleri ile minyatürlerdir. Figürlerin simetrik olarak
betimlendiği koyu mavi ve kırmızıyla yapılan, en çok işlenen
konular Uygur Kağanı, mani rahipleri ve Uygur Kral’dır.
Bezeklik’te bir tapınağın duvarlarında portre sanatının ilk örneklerine rastlanmıştır. Hoça’da bulunan “Dörtnala Koşan At” freski, gerçekçi bir anlatım taşır. Atın üstündeki
süvarinin üst bölümü silinmiştir. Sol bacağının arkasında içinde okların bulunduğu,
altın yaldızlı deriden yapılmış bir sadak asılıdır.
Resim. 01.10: At
başı,Sorçuk
Atın başı çok canlı bir biçimde betimlenmiş olup kuyruğu düğümlüdür.
Uygurlarda kumaş ve kitap resimleme, tezhip ve tahta baskı sanatları da hayli
18
SANAT TARİHİ 2
ilerlemiştir. Yine de duvar resimleri
(fresko) ilk sırada yer almaktadır. (
Resim 01.11)
Uygurlara ait önemli resim
ve eserler Berlin Dahlen Müzesi,
Yeni Delhi Müzesi ve Leningrad Ermitage Müzesi’nde sergilenmektedir.
Resim. 01.11: Duvar resmi, Bezeklik
Orta Asya’da Türk Çadır Sanatı:
Çizim. 01.02: Eski Türk Çadır tipleri
Göçebe bir kültürden gelen Türkler Orta
Asya’da taşınabilir bir konut özelliği olan çadırların yapımında ağaç çubuklar, keçe ve ip kullanmışlardır. Kurulup kaldırılması ve taşınması
kolay olan çadırın kubbesinin ortası içeriye ışık
girmesi ve dumanın dışarı çıkması için açıktır.
Çadırların içinde oturma bölümleri, mutfak ve eşyaların konulduğu alan bulunur. (Çizim 01.01)
Hun Türklerinde çadır üzerine aplike tekniği ile yapılmış süslemeler görülür. Süslemelerde
kaplanla dağ keçisinin, grifonla geyiğin kavgaları
betimlenmiştir.
Çadırların doğaya karşı uzun süre dayanamaması yüzünden günümüze çok az örnek
parça gelebilmiştir.
Selçuklularda yaygın olarak görülen mezar- anıtlarından türbe ve kümbetler eski Türk
çadırlarından izler taşırlar. Kümbetlerdeki süslemeler, Türk çadır sanatı hakkında bilgi ver-
mektedir.
Çadır sanatı ile birlikte anılan halı da gelişim göstermiştir.
19
SANAT TARİHİ 2
OKUMA METNİ
SANAT
Hunların bilenen en önemli eseri, bir sözlü halk edebiyatı ürünü olan Oğuz
Kağan Destanı’dır. Türk devlet gelenekleri ve sosyal yaşamını yansıtan destanda,
bozkurt, gökçe bir ışık ve geyik bir arada görülmektedir.
Türkçe, Hunlardan itibaren Türk tarih akışının zorunlu bir sonuç olarak, aralıksız belki iki bin yıl boyunca kuzeybatı Çin’den Avrupa ortalarına kadar uzanan alanda konuşulan bir dünya dili konumundaydı. Bizanslı tarihçi Priskos, Attilla’nın verdiği bir ziyafette Hun müzisyenler tarafından Hun halk türkülerini söylendiğinden
bahsetmektedirler.
Kendilerine ait yazıları olduğunu kesinlikle bildiğimiz ilk Türk topluluğu ise
Göktürklerdir. Orhun-Yenisey kitabeleri Göktürkler tarafından Türklerin bilenen ilk
alfabesi olan Orhun abecesi ile yazılmış ilk yazıları oluşturmaktadır.
Eski Türklerde zamanı hesaplanması işi de doğal olarak bozkır kültürünün
izlerini taşmaktadır. Eski Türk takvimi, güneş yılını esas alarak almış olup, her biri bir
hayvan adıyla anılana on iki yıllık devreden oluşmaktaydı.
Bozkır kültüründeki sanat anlayışı da yaşam şartlarına uygun olarak hayvan
motifleri ile geliştirilmiştir. Kemer tokaları, kılıç, hançer kabzası, koşum takımları vb.
pek çok eşyayı çeşitli hayvan motifleri işlenmiştir. Renkli taş ve gümüş kakmalı ve kilim dokumacılığı, gergef işçiliği de oldukça ileri düzeye erişmiştir. Ayrıca ölenin yeri
belli olsun diye kurganlar inşa ederler ve üzerinde balballar dikerlerdi.
Uygarlık Tarihi
(Anadolu Üniversitesi Yayınları
20
SANAT TARİHİ 2
ÖZET
Türklerin yurdu Orta Asya’dır.
En güçlü dönemini Mete Han yönetiminde yaşayan Hunlar, tarihte kurulan ilk
Türk devleti olup, başkentleri Ötüken’dir. Hun sanatına ilişkin eserler Pazırık Vadisi,
Astana, Esik ve Noinula’da üstleri toprakla örtülü kurganlarda bulunmuştur. Kurganlarda insan ve hayvan ölüleri, ahşap, madeni eşya ve el dokumaları ortaya çıkarılmıştır. Eşyalar üzerindeki figürler arasında geyik, kartal, aslan, dağ keçisi gibi hayvanlar
ve kartal başlı aslan gövdeli mitolojik yaratıklar olan grifonlar en başta gelenlerdir.
Pazırık kurganında bulunan halı kalıntısı, üzerindeki motifleriyle bilinen en
eski düğümlü halıdır. Kurganlardan çıkarılan eşyalar; konularına göre hayvan ve kıvrık dal-bitki üslubu gruplarında incelenmektedir.
Bumin Kağan’ın kurduğu heykeltıraşlığın geliştiği Göktürklerin insan figürlü
balbal ve anıtları önemli eserler arasında yer almaktadır.
Heykel sanatı içinde Kültigin’in başı, hayvan heykelleri ve balballar ayrı bir yer
tutmaktadır.
1893’te Danimarkalı bilim insanı Wilhelm Thomsen’ın okuduğu Orhun anıtları
Tonyukuk (720-725) Kültigin (732) ve Bilge Kağan (735) anıtlarından oluşmuştur.
Uygurlar, 744 yılında bir devlet kurup Karabalgasun (Ordu-Balık)’ı başkent
yapmışlardır. Surlarla çevrili kentlerinde ev, saray, tapınak ve kubbeli mezarların yanı
sıra kubbeye geçiş elemanı olarak “Türk Üçgeni” kullanmışlardır. Uygur heykeli gerçekçi özellikte ve alçı, toprak ahşap, taş ve metaldendir. Duvar resmi olan fresko ile
Budizim ve Maniheizm’e ait olan konuları işlemişlerdir. Minyatürlerinde ise, dinî ya
da günlük yaşamdan sahneler resmedilmiştir.
Orta Asya Türk çadır sanatı hayli gelişmiştir. Ağaç iskelet üzerine keçe kaplanarak konik, yuvarlak planlı konut olarak kullandıkları çadırlar yapmışlardır.
21
SANAT TARİHİ 2
TEST I
1. Hunlar döneminde toprak seviyesinin altında yapılıp üstü toprakla örtülü mezar
yapılarına verilen ad aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Türbe
Kurgan
Mezar
Tümülüs
2. Göktürkler döneminde insan figürlü kahraman ve saygın kişilerin mezarlarına
dikilen yontulmuş taş heykellere verilen ad hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Grifon
Anıt
Büst
Balbal
3. Aşağıdakilerden hangisi Uygur devletinin merkezi değildir?
A.
B.
C.
D.
Buhara
Bezeklik
Ordu-Balık
Sorçuk
4. Aşağıdakilerden hangisi Uygur resmi içinde yer almaz?
A.
B.
C.
D.
Minyatür
Tezhip
Fresk
Duvar Resmi
5. Pazırık Kurganı aşağıdakilerden hangisine aittir?
A.
B.
C.
D.
22
Göktürkler
Moğollar
Uygurlar
Hunlar
2. ÜNİTE
İSLAM VE TÜRK MİMARİSİ
SANAT TARİHİ 2
Bu üniteye Bitirdiğimizde;
1. İslam ve Türk mimarisi türlerinden mescit, cami, kümbet, türbe, minare,
medrese, kervansaray, han, ribat, saray, hamam, hastane, külliye, askeri mimarlık örneklerini tanıyabilecek,
2. Hz. Muhammed, Dört Halife, Emevi, Abbasi, Fatimi, Memlük, Selçuklu,
Beylikler ve Osmanlı mimarisi özelliklerini getirdiği yenilikleri, gelişimlerini
ve sonuçlarını öğrenip; birbirinden farklı özelliklerini öğrenebilecek,
3. Mimari örnekler içinde yer alan yapıların benzerlik ve farklılıklarını, dönemlerini analiz edip değerlendirebileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Estetik
Duygusu
Cami
Su Kemeri
Saray
Çeşme
Bedesten
24
SANAT TARİHİ 2
1. İSLAM VE TÜRK MİMARİSİ
A. İSLAM MİMARİSİNİN GELİŞİMİ
İslam sanatı, İslam dinini kabul eden toplumların sanatı olarak tanımlanmaktadır.
Evrensel dinlerden olan İslamiyet’in doğuşu ve hızla yayılışı tarihin en önemli
dönemeçlerinden biridir.
Mekke’de doğup Medine’de kurumlaşan İslam dini, Hz. Muhammed’in 632 yılında ölümünden sonraki yüzyıl içinde Suriye, Mısır, Mezopotamya, kuzey Afrika ve
İspanya’yı etkisi altına aldığı bilinmektedir.
İslam mimarisi denilince ilk akla gelen namaz için inşa edilen, ibadet yeri camidir.
1. Hz. Muhammed ve Dört Halife Devri (Erken Dönem İslam Sanatı)
622 yılında Mekke’den Medine’ye göç (Hicret) hareketinden sonra Hz. Muhammed2in evi zaman içinde geliştirilerek ilk cami yapılmıştır. Kare planlı, çevresi
kerpiç duvar çevrili bu yapı, daha sonra yapılan camilere örnek olmuştur.
Dört Halife Döneminin en eski tarihli camileri Mezopotamya’da Basra (632),
Küfe (639), Fustat’ta Ambr (642) Camileridir.
Kare ya da dikdörtgen planlı bu camilerde herhangi bir bölüm yoktur. Yalnız
hurma dallarından yapılmış bir mihrap bulunmaktadır. Günümüze kadar gelemeyen Küfe planlı camiler, İslam sanatının ilk cami tipi olarak bilinmektedir.
Üstleri düz bir damdan oluşan bu camilerde harem ve revaklar bulunmaktadır.
Kabe (Mescid, El-Haram): Suudi Arabistan,Mekke. Müslümanlar için
tavaf edilmesi istenen Mekke kentindedir. Küp şeklinde inşa edildiği için
yapıya Kabe adı verilmiştir. (Resim
02.01 )
2. Emevi Sanatı
Resim. 02.01: Kabe, Mekke
İslam sanatının oluşumunda en
önemli olay, Emevilerin (661-750) başa
geçmesidir.
Roma ve Bizans kültürlerinin egemen olduğu bu yörede Emeviler Şam’ı başkent yapmışlardır.
Emevi sanatı, özellikle mimarlık alanında gelişmiştir. İmparatorluğun çeşitli
bölgelerinden çağrılan sanatçılar, Şam’da anıtsal İslam mimarlığının filizlenip gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.
25
SANAT TARİHİ 2
Emevi döneminden kalan çok sayıda mimarlık ve el sanatları örneği dönemin
sanat anlayışını belirleyecek nitelik taşımaktadır.
Emevi sanatının oluşumundaki iki temek kaynak, Hıristiyan ve Sasani etkileridir.
Bu dönemde Şam, Kahire ve Bağdat kentleri görkemli yapılarla donatılmıştır.
a. Dini Mimari:
Büyük kentlerde inşa edilen Emevi camilerinde transept plan uygulanmıştır.
(transept: Kilisede apsise yönelik uzunlamasına mekanı dik doğrultuda kesen ve kilise planını bir haça benzer hale getiren uzunlamasına mekan).
Emeviler Dönemine ait en önemli dinî mimari örnekleri arasında Kayrevan,
Seydi, Ukba Camisi, Şam Gineviye (Ümeyye) Camisi, Kubbet’üs Sahra ve Mescid-i
Aksa bulunmaktadır.
Kayrevan Seydi Ukba Camisi (Tunus, 670-726): Kairouan ,Tunus,Genel özellikleriyle Afrika ve İspanya ‘daki İslam mimarlığına öncülük eden Tunus’taki transept
planlı cami, uzun tutulmuş eğik bir dikdörtgen mekan üzerine inşa edilmiştir. İbadet
yerinde on yedi sahın vardır. Orta sahın, mihrap önündeki sahınla kesişerek “T” şeması oluşturmuştur. Orta sahını girişi üzerinde başka bir kubbe daha bulunmaktadır.
Avlusunda iki sıra revak bulunan
caminin (Resim 02.02 ) Kayrevan Seydi
Ukba Camisi, İç GörünüşTunus kare biçimli ve yukarıya doğru üç katlı, daralarak yükselen tek minaresi vardır.
Kayrevan Seydi Ukba Camisi’nin
dikkati çeken süslemeleri at nalı biçimindeki mihrap üzerinde görülür. Burada mermer, çini ve altın kakma bitkisel bezemelere yer verilmiştir. Oldukça
sade yazı süsleri bulunan caminin kare
Resim. 02.02: Kayrevan Seydi Ukba Camisi,
şekilli çinileri Bağdat’tan getirilmiştir. BitTunus
kisel motiflerin ağır bastığı caminin bezemelerinde nar, hurma dalı, kenger ve asma dalı kullanılmıştır.
Şam Emeviye (Ümeyye) Camisi (706-714): Halife I. Velid Döneminde Şam’da
yaptırılan Emeviye Camisi, Emevi mimarlığının karakteristik özelliklerini taşır.
Transept planlı cami, eski bir Roma tapınağının üzerinde yükselmektedir.
Dört büyük ayağın taşıdığı dört kemere oturtulan bir kubbeyle örtülü caminin
yapımında eski eserlerde kullanılan malzemelerden de yararlanılmıştır. Dikdörtgen bir
avlu ve ibadet yerinden ibarettir. Üç kapıdan girilen avlunun etrafı revaklarla çevrilidir.
Merkezde yer alan şadırvanın iki tarafında Beytü’l Mal yani “Hazine Daireleri”ne yer
verilmiştir.
Emeviye Camisi, günümüzde pek az örneği kalan zengin mozaik bezemeleriyle dikkati çeker.
26
SANAT TARİHİ 2
Mozaik panolarda selvi ağaçları, yapraklar ve bereket boynuzları, zarif kıvrımlı
akantus motifleri işlenmiştir. Ayrıca ilk kez
bu camide yer alan manzara örneklerinde
göklere yükselen ağaçlar, coşkun akan sular ve köşkler bulunmaktadır.
985 yılında Şam Emeviye Camisi’ni
ziyaret eden Arap Coğrafyacı Mukaddesî,
duvarları, kubbeyi süsleyen yaldızlı bir zemin üzerinde pırıldayan yeşil ve kahverenResim. 02.03: Şam Emeviye Camisi’nin
gi, bir bahçe kadar göz alıcı mozaiklerden
mozaik süslemeleri
hayranlıkla söz eder. (Resim 02.03)
Kubbet’üs Sahra (692): Kudüs’te kutsal olarak bilinen bir kaya üzerine Halife
Abdülmelik tarafından yaptırılmıştır.
İç içe geçmiş sekizgen planlı yapı, dört ayak ve on iki sütun üzerindeki büyük
kubbesiyle dikkati çekmektedir. Kubbe çapı, kubbe yüksekliğine eşit tutulmuştur.
İç ve dış bezemelerde kullanılan renkli mozaikler, bitki, geometrik motiflerle
süslü olup sarı ve yeşil renklidir. Kanuni Sultan Süleyman zamanında yapılan onarımda mozaikler, İznik çinileri ile değiştirilmiştir.
Mescid-i Aksa: Kudüs’te Kubbet’üs
Sahra’nın karşısında Harem-i Şerif denilen alan üzerinde Halife Abdülmelik
tarafından 702 yılında inşa ettirilmiştir.
(Resim 02.04)
Mescid-i Aksa’nın yapılmasında
Jüstinyen döneminden kalma bir kilisenin kimi kesimlerinden yararlanılmıştır.
Kıble duvarına dikey uzanan bir
Resim. 02.04: Mescid-i Aksa, Kudüs
orta sahın ve yanlarda bulunan daha
dar iki sahın bulunmaktadır. Sonraki dönemlerde yapılan onarımlarda on iki sahın daha eklenmiştir.
b. Sivil Mimari:
Emevi sivil mimarisini en iyi yansıtan saraylar Ürdün, Suriye ve Filistin çevresinde
yaptırılmıştır. Bulundukları coğrafya nedeniyle “çöl sarayları”olarak adlandırılmışlardır.
Şam’da yerleşmiş olan halifeler, ata binme ve ava çıkma gibi etkinliklerini sürdürebilecekleri kent dışı alanlarda saraylar yaptırmışlardır. Ürdün ve Suriye’deki bu
saraylar bölgenin geleneksel yapım tekniklerini ve şemalarını yansıtmaktadır.
Halifeler saraylarını yönetim merkezlerinin dışında inşa ettirmişlerdir.
27
SANAT TARİHİ 2
Emevi sarayları plan türlerine göre dört grupta toplanır:
Hamamlı Saraylar (Kusayr Amra Sarayı/ Ürdün)
İkiz Saraylar (Kuba Kasrı/ Suriye)
Çok Üniteli Saraylar (Hirbet-el Mefcer Sarayı, Meşatta Sarayı/ Ürdün)
Tek Üniteli Saraylar ( Minya Kasrı/ İsrail)
Kusayr Amra Sarayı: Lût Gölü’nün kuzeyinde etrafı geniş surlarla çevrili bir
alandaki saray, Halife Velid tarafından 8. yüzyılda Ürdün’de yaptırılmıştır.
Mezopotamya saray mimarisinin taşa geçmiş bir örneği olan sarayın dış cephesi kesme taşlarla, zemini ise mermerle kaplanmıştır.
Halifenin av ve hamam kasrı olarak yapılan Kusayr Amra Sarayı, üç tonozlu bir
yapıdır. Üç sahınlı kabul salonu ve tonoz ile örtülü hamam bölümünden ibarettir.
Yapının en ilginç yönlerinden biri de salon duvarlarındaki freskolardır. Mavi,
Kahverengi, yeşil ve beyaz renklerin kullanıldığı freskolarda av, banyo, günlük hayat
ve halifeyi tahtında gösteren sahneler yer almaktadır.
Kasr’ül Hayr’ül Garbi:(728): Şam’dan Palmira’ya giden eski ticaret yoluyla
Humus’tan Caf’a giden yolun kesiştiği kavşakta Halife Hişam tarafından yaptırılmıştır.
Saray kare planlı olup etrafı duvarlarla çevrilidir.
Sarayın çevresinde halifenin avlanması için yer altı kanallarıyla oluşturulmuş
bir sistemle sulanan geniş bir bahçe düzenlenmiştir. Kimi yerde tuğla olan sur duvarı, yarım daire planlı kulelerle desteklenmiştir. Ayrıca revaklı avlu çevresinde odalar
yer almaktadır.
Kasr’ül Hayr’ül Garbi Sarayı’nın duvarlarındaki freskolarda bitki, hayvan resimleri ve av sahnelerinin yanı sıra müzisyenler de işlenmiştir.
Meşetta Sarayı (743-744): Şam’ın güneyinde Halife II. Velid Döneminde yapımına başlanan Meşatta Sarayı, Emevi sarayları içinde en ünlüsüdür.
Meşatta Sarayı alanı üç bölüme ayrılmıştır. Birinci bölüm iç avlu çevresindeki
odalar ve camiden oluşur. İkinci bölümden avluya geçilir. Üçüncü bölümde ise giriş
üzerinde üç nişle biten bir tören salonu bulunmaktadır.
Avlu çevresinde halife ve ailesine ait dört
odadan oluşan bölümler bulunmaktadır.
Meşatta Sarayı’nın içinde Helenistik ve İran
etkisi taşıyan zengin bezemeler arasında kuş,
aslan, grifon ve bitkisel geometrik figürler oldukça ilgi çekici bir görünüm içindedirler. Ayrıca
Sasani sanatına ait üçgen ve gül motifleri kullanılmıştır.
Meşatta Sarayı’nın 19. yüzyılda ortaya çıPlan. 02.05: Hırbet’ül Mefcer Sarayı
karılan ön cephe kabartmaları Berlin’deki Kaiser
kabartmaları, Ürdün
Friedrich Müzesi’ndedir.
28
SANAT TARİHİ 2
Hırbet’ül Mefcer Sarayı (8. yüzyıl): Ürdün’deki sarayı Halife II. Velid yaptırmıştır . Hırbet’ül Mefcer Sarayı’nda insan heykellerinin yanı sıra stilize bitki motifleri
ve hayvan kabartmaları bulunmuştur. (Resim 02.05)
İspanya’da Endülüs Emevi Mimarisi:
Endülüs Emevi Devleti 765-1031 yılları arasında Endülüs’ta egemenlik kurmuştur.
Endülüs’ta gerçekleştirdikleri görkemli yapılar çok yüksek bir kültür düzeyinin
işaretleri, göstergeleridir.
İspanya’nın Endülüs kenti Kurtuba, yıllarca Kültürel, politik ve ekonomik bir
merkez olarak yerini korumuştur.
Kordoba Camisi ve Elhamra Sarayı yüzyıllardır dikkatleri üzerine çeken iki görkemli İslam eseridir.
Kordoba Camisi (786): Emevilerin 8. yüzyılda Endülüs topraklarında, ortasından ırmak geçen Kordoba’da inşa ettikleri ilk büyük mimari eserdir. Kordoba Camisi,
Endülüs Devleti’nin başkentinde olduğu için halka kanunların duyurulduğu, önemli
kararların alındığı, dini ve pozitif bilimlerin de eğitiminin verildiği bir üniversite işlevi de görüyordu. I. Abdurrahman Döneminde Kordoba Camisi, önce transept planlı
yapılmış; farklı zamanlarda yeni eklerle genişletilerek küfe plana dönüştürülmüştür.
Kordoba Camisi’nin mihraba dikey uzanan dokuz sahından ve revaklı
geniş bir avludan oluşmaktadır.
Mihrap önü kubbesinin oldukça
güzel bir görüntüye sahip olduğu camide birbirini kesen ve üst üste binen hurma ağacına benzetilmiş sağlam kemer
dokusu, görenlerde derin bir huzur duygusu uyandırmaktadır. (Resim 02.06 )
Kırmızı tuğla, beyaz taş sıralarından oluşan iki katlı ve dilimli kemerlerin rengarenk bir ormanı çağResim. 02.06: Kordoba Camisi iç görünüşü,
rıştırdığı Kordoba Camisi’nde farklı,
Endülüs
göz alıcı bir görüntü yaratmaktadır.
24.300 m2lik alana yayılan caminin çatısı ahşaptır.
Kordoba Camisi’nde mermer ve mozaik kullanılarak oluşturulan süslemelerinde bitkisel motifler ve kûfi yazılar dikkat çekicidir.
Kemerlerde ve kubbe ayaklarında süs unsurları aşağıdan yukarıya doğru çoğalmaktadır.
Kubbe istiridye motifleri ile süslenmiş, tavanına ise çepeçevre kûfî yazılar işlenmiştir. Minber işlenmiş küçük panolar ve fildişi kakmalarla süslenmiştir.
29
SANAT TARİHİ 2
Portakal ağaçlarının doldurduğu avluyu çevreleyen yüksek duvarlar ve kapılar
yıldız biçimindeki tipik Berberî motifleriyle bezelidir.
Kordoba Camisi’nin süslenmesi için Halife El-Hakem’in, Bizans imparatoruna mozaik ustası göndermesi konusunda bir mektup yazdığı
bilinmektedir. (Resim 02.07)
Yapıldığı tarihte aydınlatmada
yüzlerce kandil için her yıl yaklaşık
yirmi ton zeytinyağı alımı yapıldığı
Resim. 02.07: Kordoba Camisi, Endülüs
ve mekânın güzel kokması için öd
ağacı ve amber kullanıldığını eski kitaplar yazmaktadır.
Minaresi kesme taşlarla kaplı olup aşağıdan yukarıya çizgi süslerle kaplanmıştır.
Elhamra Sarayı: İspanya’daki İslam eserlerinin
en üstün ve güzel örneklerinden olan Elhamra Sarayı,
Granada’da Darro Vadisi’ne
hâkim bir tepenin üzerine taç
gibi oturmuştur. 9. yüzyılda
inşa edilen yapı ve bahçe kırmızı kale duvarları içinde büyük bir alanı kaplamaktadır.
(Resim 02.08)
Resim. 02.08: Elhamra Sarayı, Granada
İslam sanatının yarattığı
en büyüleyici anlatım biçimlerini mimarisinde toplayan Elhamra Sarayı, yapımında
kullanılan kırmızı tuğlanın rengi nedeniyle İslam dünyasında kırmızı saray anlamına
gelen Elhamra, Batı’da ise Roza adıyla ün salmıştır. Sarayın iç düzeni oldukça karmaşık bir görüntü sergilemekte olup sayısız koridor ve kapısı bulunmaktadır.
Elhamra Sarayı; elçi salonu, resmî tören ve davetler için yapılan Aslanlı Avlu,
on iki aslan heykelinin bulunduğu bahçesi, kız kardeş salonu, harem bölümü, hamam, adalet kapısı, öbür oda ve bölümleriyle oldukça geniş bir alan üzerinde görkemli görüntüsüyle görenleri büyülemeyi yıllardır sürdürmektedir.
1001 Gece Masalları’nda rastlanabilecek hayal saraylarının bir çeşit gerçeğe
dönüştürülmüşü olan Elhamra Sarayı’nın temeli 13. yüzyılın ikinci yarısında I. Muhammed tarafından atılmıştır.
Sarayın dilimli kemerleri üzerindeki alçı kaplamalarda arabesk süslemeler, geometrik ve bitkisel motifler, yazılar, Akdeniz coğrafyasına özgü ışık içinde karşımıza
çıkar.
Yahya Kemal Beyatlı, İspanya’da elçilik yaptığı 1929 yılında gezip gördüğü
dünya sanat tarihinin en pırıltılı eserlerinden Elhamra Sarayı için “Nazar değmemiş
30
SANAT TARİHİ 2
bir beyazlık içinde sülüs bir yazı sarmaşığı, gülümseyen bir güzellikte bütün duvarları sarmış bir nakışın ve oymanın hudutsuz oyunları, tavanların derinliklerine kadar
her tarafı örtmüş ama her taraf yine de bembeyaz görünüyor.” diye yazmaktan alamaz kendini.
3. Abbasi Sanatı (750-1258):
Emevi egemenliğine son verip halifeliği devralan Abbasiler ile birlikte İslam
sanatı artık doğuya açılır. Özellikle mimari ve süsleme alanlarında etkili olur. Camilerde tarnsept plan yerini kûfe tipine bırakır.
Malzeme, taş yerine kerpiç ve tuğladır. Emeviler Döneminde süslemede kullanılan mozaik ve freskonun yerini Abbasilerde alçı ve tuğla dekorasyonu alır. Bütün bunlara ek olarak Abbasiler Dönemi, İslam dünyasının bilinen en eski türbesi
Kubbet’üs Süleybiye’nin yapıldığı zamandır. (862)
Abbasi camilerinde geometrik ve bitkisel süslemeler, saraylarda ise figüratif
resim kompozisyonları yer alır. Av sahneleri, harem hayatı ve stilize edilmiş yaprak,
çiçek motifleri geometrik bir düzen içinde değerlendirilmiştir.
Abbasiler, Mezopotamya geleneğine uyarak tuğla yapıları benimsemişlerdir.
Sivil Mimari:
İslam şehirciliği konusunda bilinen ilk örnek
762-765 yılları arasında Abbasi Halifesi Mansur’un
kurdurduğu daire planlı, sur duvarı dışarıdan bir
hendekle çevrilmiş ve dört kapısına komşu şehirlerin adı verilmiş Bağdat’tır. (Resim 02.09)
Diğer önemli iki kent ise Dicle’nin doğu yakasında 836’da Halife Mutasım’ın kurduğu dikdörtgen planlı, askerî karargah olarak kullanılan
Samarra ile Rakka’dır.
Abbasilerin yapı süslemelerinde resim yanında kabartma alçı motifler de yer almaktadır.
Dinî Mimari:
Resim. 02.09: Bağdat kenti
Matrakçı Nasuh
Abbasi sanatı dinî mimari örnekleri arasında
günümüze kadar gelebilen Samarra Ulu Camisi,
Ebu Dülef Camisi, Kahire Tolunoğlu Camisi ve İslam dünyasının bilinen en eski türbesi Kubbet’üs
Süleybiye sayılmaktadır.
Samarra Ulu Camisi: (848-852): İçinde 150 bin kişinin birlikte namaz kılabildiği
diğer adıyla Mütevekkiliye Camisi, Abbasi Halifesi Mütevekkil tarafından inşa ettirilmiştir.
Kûfe planlı Samarra Ulu Camisi, haremi mihraba dikey ve yirmi beş sahınlıdır.
Düz çatısı sekizgen payelere oturur.
31
SANAT TARİHİ 2
Büyük bir avlusu olan caminin kuzeyinde üç, yan taraflarında dörder olmak
üzere on dokuz revak bulunmaktadır.
Yaklaşık 230x150 metre ölçülerindeki camide kerpiç ve tuğla kullanılmıştır.
Yapının ilgi çekici noktalarından biri “Malviye” denilen spiral şekilli mimarisidir.
Cami dışındaki minarenin boyu 53 metredir. Kat kat merdivenler hâlinde yükselen
minare, Sümerlilerin zigguratlarını çağrıştırmaktadır.
Samarra Ulu Camisi’nin süslemelerinde bol miktarda bitki motifi yer almaktadır. Mukaddesînin yazdığına göreSamarra Ulu Camisi duvarları mozaiklerle süslüdür.
Çok sayıda mozaik parçalarına rastlanılan kazılarda caminin süslemelerinde
bitkisel motiflerin kullanıldığı ortaya çıkarılmıştır.
Resim. 02.10: Ebu Dülef Camisi, Samarra
Ebu
Dülef
Camisi (861): Abbasi yapılarının
Mezopotamya’da olduğu gibi
kerpiç ve tuğladan yapılması günümüze kadar gelmesini
engellediğinden Samarra Ulu
Camisi’ne benzeyen Ebu Dülef
Camisi’nin de dış duvarları neredeyse yoktur. (Resim 02.10)
Caminin kubbeye paralel iki sahnına dikey olarak gelen on yedi sahnı vardır.
Kûfe planlı caminin revaklı bir avlusu bulunmaktadır.
Düz bir çatı ile örtülü olan caminin “Malviya” tipi bir minaresi bulunmaktadır.
Tolunoğlu Camisi (877879): Mısır, Kahire- Fustat’ta Tolunoğlu Devleti’nin kurucusu Türk
kökenli Devlet Adamı Ahmed Bin
Tolun’un yaptırdığı Tolunoğlu Camisi, kûfe planlı olup harem bölümü ile üç kenarı revaklı bir avludan ibarettir. (Resim 02.11)
Samarra’da inşa edilen cami
tiplerine benzeyen Tolunoğlu Camisi kûfe planlıdır.
Resim. 02.11: Tolunoğlu Camisi, Kahire
Yapı, mihrap duvarı dışında
üç yönden ikinci bir avluyla çevrilmiştir. Mihrap duvarına paralel beş sahnı bulunmaktadır. Sütunlar sivri kemerlerle
birbirine bağlanmıştır. İç avluda iki sıra revak vardır. Avlu mekanında şadırvan yer
almaktadır.
Caminin kuzeybatı yönünde birkaç metre uzaklıktaki minaresi malviye (spiral)
tipinde yapılmıştır.
32
SANAT TARİHİ 2
Tolunoğlu Camisi’ndeki renkli tuğlalar alçı süsleme ile kaplanmıştır.
Kubbet’üs Süleybiye Türbesi (862): İslam dünyasında bilinen en eski türbedir.
Halife Mutasım için yapılmıştır. Samarra kentindeki türbenin planı iç içe iki sekizgen duvar ve kubbeden ibarettir. Türbenin on iki kapısı vardır.
Abbasi sarayları plan açısından Emevi sarayları ile benzerlik göstermektedir.
Bu sarayların bezemeleri çok zengindir. Samarra’da elli odalı evlere rastlanmıştır.
Abbasi saraylarındaki süslemeler alçı dekorlardan oluşmaktadır.
Uheydir Sarayı (778): Irak- Halife El Mansur’un yaptırdığı saray, Bağdat’ın 120
kilometre güneyinde olup dikdörtgen plana sahip Meşatta Sarayı’na benzemektedir.
Kare biçiminde bir surla çevrili yapı, saraydan çok bir kaleyi andırmaktadır.
Tuğla ve moloz taşının kullanıldığı saray, üç bölümdür. Bunlar törenlerin yapıldığı kare biçimli salon, daha büyük salonlar için ayrılan eyvan ve dört tarafı nişlerle
bezenmiş avludur.
Daha çok iç cephelerdeki süslemelerde mermer tozu ile alçı karışımı malzemeler
(stüko) kullanılmış ve bu alçı kaplamalar dikkat çekici kabartmalarla süslenmiştir.
4. Fatımî Ve Memlük Sanatı
Fatimî Devleti (910-1171) Mısır ve Suriye çevresinde kurulmuştur.
Memlük Devleti ise (1250-1517) Suriye ve Hicaz’da kurulmuş büyük bir İslam
devletidir.
İslam sanatı içinde önemli bir yere sahip olan Fatimî ve Memlüklerin inşa ettiği
çok sayıda dinî ve sivil mimari örnekleri vardır.
Her iki devlet de Türk kökenli kimseler tarafından kurulmasının yanı sıra mimari eserlerindeki malzeme, cephe düzenlemeleri ve süslemelerinde benzerlikler
göstermektedir.
a. Fatimî Sanatı:
Büyük ölçüde taş malzemelerin tercih edildiği Fatimî mimarisinde cephe düzenlemesi ayrı bir önem taşımaktadır.
Mimaride önemli eserler bırakan Fatimîler, camilerinde çok sütunlu planları
benimsemişlerdir. Sivri kemerler, istiridye nişli motifler, mukarnaslar ile camilerin taş
cepheleri bir hayli zengin bir görünüm kazanmıştır.
Yapıların dış yüzeylerini niş (camilerin kubbelerinde bırakılan küçük, yuvarlak
açıklık) girintilerle süslenmişlerdir.
Mimaride çini kullanımı oldukça ileri bir seviyededir.
Fatimî camilerindeki kırık kemerler Batı’dan da etkilenildiğin göstergeleridir.
Fatimî Döneminde İslam sanatının gelişme çizgisi içinde mimarlık dışında el
sanatlarında da ilerleme kaydedilmiş; özellikle dokumacılık, seramik, fildişi, ahşap
33
SANAT TARİHİ 2
ve metal işçiliğinden örnekler günümüze ulaşmıştır.
Bunlar arasında kuş ve fantastik hayvanlarla bezeli parçalar ilginç örneklerdendir. Günümüze kalan geometrik figürlü ve yazılı dokuma parçaları Fatimî dokuma sanatı hakkında bilgi verebilecek niteliktedir.
Kahire’de inşa edilen El Ezher Camisi, Mehdiye Camisi, El Akmer Camisi, El - Hakim Camisi Fatimîlerin bıraktıkları dinsel yapılar arasındadır.
El Ezher Camisi (970): Kahire’de inşa edilmiş transept planlı
caminin özgün planı beş sahn ve revak- son cemaat bölümünden oluşmaktadır.
İbadet alanının girişi üstünde
ve mihrap önünde iki kubbesi vardır.
(Resim 02.12)
Avlunun ortasında ise şadırvan
yer almaktadır. Paye yerine antik harabelerden toplanan sütunlar kullaResim. 02.12: El Ezher Cami ayrıntı, Kahire
nılmıştır. Yapının minareleri Memlük
Döneminden kalmadır.
Sonradan medreseye dönüştürülen El Ezher Camisi, günümüzde üniversite
olarak kullanılmaktadır. Pek çok genişletme ve restorasyon geçiren cami, İslam dünyasının en önemli kültür ve eğitim merkezidir.
Kahire’de inşa edilen ilk Fatimî yapısı El Ezher Camisi’dir.
El- Hakim ve El- Akmer Camileri 12. yüzyıla ait diğer Fatimî eserleri içinde yer
alırlar. El- Hakim’in kuşatma duvarı ve minareleri taştandır. Kapısı beden duvarından
taşmakta, ön cephenin iki köşesinde birer minare yükselmektedir.
b. Memlük Sanatı:
Mısır’da kurdukları devletle (1250-1517) üç yüzyıla yakın hüküm süren Memlükler, çok sayıda dinî ve sivil mimari eserler inşa etmişlerdir.
Bu dönemde kubbe ve eyvan, mimari yapılarda önem kazanmış; külliyeler yapılmıştır. Külliyeler; cami, şifahane, medrese ve türbeden oluşuyordu.
Plan yönünden Fatimî cami tiplerini sürdüren Memlükler özellikle bezeme ve
ustalıkta önemli yeniliklere imza atmışlardır.
Memlüklerin en önemli yapıları Kahire’de bulunmaktadır.
Baybars Camisi (1266): Bu ünlü cami, Kahire’de bulunmaktadır. En eski eserler içinde sayılan Baybars Camisi, kare planlı olup dikdörtgen bir avlu içinde bulunmaktadır.
Sultan Baybars’ın yaptırdığı, günümüzde yalnızca duvarları ayakta kalan ca-
34
SANAT TARİHİ 2
minin bir orta sahnı ve bunun çevresinde yer
alan daha küçük sahınları bulunmaktadır. Sahınlar, mihrap önü kubbesine ulaşmaktadır.
Mihrabın iki tarafına ise birer niş yapılmıştır.
Cümle kapısı üzerinde kare bir minaresi vardır.
Avlu, namaz kılınan üstü örtülü bölümün dışında üç yönden revaklarla çevrilidir.
Caminin ilk örtü sisteminin ahşap olduğu sanılmaktadır. (Resim 02.13)
Uheydir Sarayı ((1285): Külliye içinde
cami, medrese, hastane ve türbe yer almaktadır. Bunlardan cami ve medrese dikdörtgen
planlı ve iç içedir. Kubbe ile örtülü türbe ise
medrese-cami ikilisinin yanında kare planlı
inşa edilmiştir. (Plan 02.13 )
Resim. 02.13: Baybars Camisi, Kahire
Medrese ile türbeyi bir koridor ayırmaktadır. Türbe, yüksek bir kubbe ile örtülüdür. Kalavun Külliyesi’nde selsebil, kanal ve
havuz bulunmaktadır.
Yapının bezemesinde kullanılmış mermer ve renkli taş mozaik daha sonra Mısır mimarlığında bir bezeme türü olarak yaygınlaşmış; bitkisel motiflerle sütunlar,
kemerler ve nişler bezenmiştir.
Gotik mimariyi anımsatan cephesi Batı etkilerine örnek oluşturan Sultan Kalavun Külliyesi, Büyük Selçuklu yapı geleneğini de sürdürmüştür.
Külliyenin cephesinde at nalı biçiminde ve çifte kemerli yapılmış pencereleri
bulunmaktadır.
B. SELÇUKLU ÖNCESİ TÜRK- İSLAM MİMARİSİNİN
GELİŞİMİ
Türklerin İslamiyet’i kabul etmesiyle başlayan süreçte Güneybatı Asya, Ön Asya
ve Anadolu’da Türk - İslam sanatı olarak tanımlanan dönemde oluşturulan ve büyük
bir toplama erişen dinî ve sivil mimari yapılar hayata geçirilmiştir.
Karahanlı ve Gaznelilerin mimari eserleri kültür hayatımızda önemli bir yer
tutmaktadır.
1. Karahanlı Sanatı (840- 1212):
Orta Asya’da Ceyhun’un doğusu ile Seyhun’un batısı arasında kalan Maveraünnehir ve Doğu Türkistan Bölgesinde kurulmuş ilk Müslüman Türk Devleti Karahanlılardır. Kendilerine merkez olarak Balasagun kentini seçen Karahanlılardan farklı
35
SANAT TARİHİ 2
yapı türlerinden örnekler kalmıştır.
Karahanlılar, geleneksel Türk sanat ögelerini
İslam sanatı ile birleştirip Türk- İslam sanatının temelini oluşturarak cami, minare, türbe, medrese ve
kervansaraylar inşa etmişlerdir.
Karahanlılara ait ilk yapı Kırgızistan’daki 11.
yüzyıla tarihlenen Burana Kale adlı tuğladan yapılmış minaredir. (Resim 02.14)
a. Dinî Mimari:
Camiler:
Karahanlı camileri arasında namazgah özelliğinde açık camiler, kapalı namaz kılma mekanının
Resim. 02.14:Buruna Kale
önünde avlusu bulunan ve bulunmayan camilerle de
karşılaşılmaktadır.
Taç kapı ve minare gibi mimari ögelerin anıtsal bir görünümde inşa edilmesine de Karahanlılar Döneminde başlanmıştır.
Kerpiçin yanı sıra tuğla kullanımının yaygınlaşması kubbe, tonoz, kemer ve
taşıyıcı ayaklar gibi ögelere yeni biçimler kazandırarak cami tasarımında değişik çözümlerin geliştirilmesine yol açmıştır.
Kubbenin yapılarda önemli bir mimri öge olarak benimsenmesi Mimar
Sinan’ın daha da geliştirdiği merkezi planlı, büyük ölçekli camilerin ilk örneklerini
oluşturmuştur.
Hazer Degaron Camisi (11. yüzyıl): Khazara, Özbekistan
Buhara’da kerpiç ve tuğladan inşa edilen, kare planlı Hazer Degaron Camisi’nde
kısa ve yuvarlak payeler üzerine sivri kemerlerle oturtulan kubbe, dört tarafından
tonozlarla çevrilmiştir. Köşelerde bulunan birer küçük kubbe ise merkezî bir plan
özelliği taşımaktadır.
Hazer Degaron Camisi içinde yer alan tuğlaların sadeliği, plan ve mimarinin
ahenk içinde buluşması ile görenleri etkileyen ilgi çekici mimari bir eserdir.
Talhatan Baba Camisi (12, yüzyıl): Türkmenistan - Merv: Diğer bir ilginç örnek Merv’deki bütünüyle tuğladan inşa edilmiş Talhatan Baba Camisi’nde kubbeyle
örtülü birim, mihrap önüne alınmış ve iç mekan yanlara doğru tonozla örtülü olarak
genişletilmiştir. Kubbeyi, mihrap duvarı ve dört büyük ayak taşımaktadır.
Dikdörtgen planlı caminin cephesi, nişlerle örülmüştür. 15x10 metre boyutlarındaki caminin önünde geniş bir avlu bulunmaktadır.
Talhatan Baba Camisi, namazgah niteliğinde açık camilerin bir aşaması olarak
kabul edilmektedir.
36
SANAT TARİHİ 2
Minareler:
Karahanlı camilerinin yakınında prizmatik kaide üstünde yukarı doğru dralan
silindirik gövdeli anıtsal minareler yer almaktadır. Tuğla gövdeli bu minarelerin üst
bölümlerinde konik bir tepelik vardır.
10 ve 12. yüzyıllarda inşa edilen ve günümüze kadar gelebilen minareler arasında Özkent, Tirmiz Can Kurgan ve Buhara Kalan Camilerinin minareleri en önemli
örnekler içindedir.
Özkent Minaresi: 11. yüzyılda Özkent’ta yapılan minarenin kalın tuğla gövdesi geometrik motiflerle süslenmiştir.
Tirmiz Can Kurgan Minaresi (1108- 1109):
Seraslı Ali bin Muhammed tarafından yapıldığı kitabesinde belirtilmiş olan Tirmiz’deki Can Kurgan Minaresi, sekizgen kaide üzerinde yükselen yivli gövdesiyle dönemin en çarpıcı minaresidir. Kaidesinin
bütün yüzlerinde kitabeleri olan minarenin tuğlaları yatık ve dikey biçimlerde zikzaklı dizilmiştir.
Resim. 02.15: Kalan Camisi
Minaresi, Buhara
Buhara Kalan Camisi Minaresi (1127): Aşağıdan yukarıya giderek incelen minaresi, silindir
biçimindedir. Tuğladan yapılan minarenin gövdesinde geometrik motifli kabartmalar dikkati çekmektedir. (Resim 02.15 )
Türbeler:
Ünlü kişilerin mezarları üstüne kurulan anıtsal mezar yapısı olarak tanımlanan türbeler, daha
çok Türklerin egemen olduğu coğrafyalarda gelişmiş bir mimari türdür.
Buhara’daki ünlü İsmail Samani Türbesi,
kare planı ve kubbe örtüsü ile ilk örneklerden sayılmaktadır. (Resim 02.16)
Arap Ata Türbesi (977- 978): KarahanlıResim. 02.16: İsmail
lardan kalan en eski eser olan Arap Ata Türbesi,
SamanoğluTürbesi,
Buhara
Özbekistan’ın Tim kentinde bulunmaktadır. Dört
duvar üzerine tek kubbeden meydana gelen tuğla yapıda gelişmiş cephe dikkat çekicidir.
Cephesi, desenleri, abidevi kubbeyi arkasında gizleyen ve yapıyı daha büyük
37
SANAT TARİHİ 2
gösteren portali, zengin geometrik süslemeleri, kitabe kuşağı ve olgun mimarisi ile Karahanlıların daha çok sonra yapacakları türbelerindeki gelişmenin habercisidir.
Ayşe Bibi Türbesi: Talas’ta 12. yüzyılın sonunda inşa edilmiş Ayşe Bibi Türbesi,
Karahanlı türbe mimarisinin çok geliştiğini gösteren bir eserdir.
Cephesi ve minareleri rölyeflerle bezenmiş; yıldız, haç ve kare biçiminde parlak renkli tuğlalarla kaplanmış gösterişli türbe Sultan Alparslan’ın kızı ve Karahanlı
hükümdarının eşi Ayşe Bibi Hanım için yapılmıştır.
Kubbesi yıkılmış 7X7 metre ölçüsündeki Ayşe Bibi Türbesi kare planı, üstü geniş, orta bölümü dar minareleri ile oldukça güzel bir görünüm taşıyan bir eserdir.
Sivil Mimari:
Karahanlıların Türk mimarisine en büyük katkıları Selçuklu ve Anadolu Selçuklu yapılarına öncelik eden kervansaraylar olmuştur.
1. Kervansaraylar (Ribatlar) Türk mimarisinde en eski kervansaraylar, Karahanlılar tarafından yapılmış ve bu eserlere “ribat” adı verilmiştir.
Kare görünümlü, kalın duvarlı, genellikle dört eyvanlı orta avlu ve revaklı yapılardır.
Ribatlar, yol üstlerinde gelip geçen yolcuların ve kervanların dinlenmeleri, güvenliklerinin sağlanması için inşa edilmiştir.
Karahanlılar Orta Asya’nın en önemli ticaret yolları üzerinde devlet kurduktan
sonra kervansaray yapımına önem vermişlerdir.
Ribatlar bir savunma duvarı ile çevirmiş odaları, ambarları, ahırları, gözetleme
ve işaret kuleleri, mescit, hamam, nalbant, tamirhane gibi bölümlerden oluşuyordu.
Anadolu Selçuklularında da görülen ribatlar, Osmanlı Devleti’nde yerlerini yol
güzergahlarında hanlar ve kervansaraylara bıraktı.
Ribat-ı Melik (1078-1079): Özbekistan,Tarihi bilinen en eski kervansaray
Karahanlılardan kalan Ribat-ı Melik’tir. (Resim 02.17 )
Buhara-Semerkant yolu üzerindeki
yapıyı, Karahanlı Hükümdarı Nasr bin İbrahim yaptırmıştır. Ana duvar malzemesi kerpiçtir ve tuğla ile kaplanmıştır.
Resim. 02.17: Ribat-ı Melik, BuharaSemerkant yolu
Kare planlı bir yapıdır. Orta avlunun
etrafında birbirine benzeyen tonozlu odalar ve mekanlar sıralanmıştır.
Köşelerinde takviye kuleleri yer alan
cephe, tuğladan iri yivlerle düzenlenmiştir. Cephenin tam ortasında yukarıdan sivri
kemerli abidevi portal, gelecekteki Türk mimarisinin şeklini göstermektedir.
38
SANAT TARİHİ 2
Akçakale Kervansarayı: İki avlulu kervansaraylara örnek olan Akçakale Kervansarayı, Merv-Amul yolundadır.
Kerpiç ve tuğla malzeme ile inşa edilen kervansaray, dört eyvanlı plan tipine
uygun yapılmıştır. Revaklı iki avlusu bulunmaktadır. Kervansaray, dış görünüşü ve
planı yönünden Büyük Selçuklu eseri Ribat-ı Şerif’in öncüsü sayılmaktadır.
2. Saray Mimarisi:
Karahan saraylarında merkezde avlu yer almakta, avlunun simetri eksenleri
üzerinde eyvanlar bulunmaktadır. Köşelerde ise sarayın odaları sıralanmaktadır.
Tirmiz Sarayı: Karahanlıların yazlık sarayı ve 11-12. yüzyıl yapısı olan Tirmiz
Sarayı’nda girişin karşısında üç sahınlı olan ana eyvan bir taht salonudur. Taht salonunun duvarları zengin tuğla bezemelidir.
Geniş avlunun ortasında tuğladan yapılma bir havuz vardır. İki katlı, yüksek ve
geniş taht salonu üç tarafından koridorlarla çevrilidir.
Tirmiz Sarayı’nın duvarları ve payeleri zengin tuğla kaplamaları oldukça değişiktir. Tuğla hamurundan hazırlanarak pişirilmiş terrakato adı verilen süslemeler
kullanılmıştır. Bu süslemelerden başka rozetler, süvariler, kuşlar duvarlara yerleştirilerek farklı bir dekorasyon oluşturulmuştur. Ayrıca iki gövdeli, tek başlı, kanatlı aslan
ve aslan başlı ve gövdeleri bitki motifleri ve rozetlerle süslemeleri olan on çeşit tasvir
görülür. Aslan ve grifon figürleri de bulunmaktadır.
2. Gazne Sanatı
Afganistan, Horasan ve Hindistan’ın kuzeyinde kurulan (962-1186) Gazneliler
Döneminde başkent Gazne, Asya’nın en büyük kültür merkezlerinden birisi olmuştur.
Sultan Mahmut Döneminde birçok cami, türbe, kervansaray, saray, medrese,
çarşı, hamam, kışla, kütüphane yaptıkları bilinmektedir.
Gazneliler, Abbasilerden örnek aldıkları İslami motifleri geleneksel Türk sanatı
çerçevesinde kullanmışlardır.,
Gazne sanatı, Selçuklu ve Hindistan Türk sanatına öncülük etmiştir.
Afganistan ve Hindistan’da yoğun bir şekilde mimarlık çalışması başlatan Gaznelilerin İslam kültür ve bilimine en büyük katkıları, medrese yapımı konusunda olmuştur.
Bitki motifleri ve rozetlerle süslemelerinde on çeşit tasvir görülür. Aslan ve grifon figürleri de bulunmaktadır.
a. Camiler:
Gazneliler, Karahanlıların planlarını uygulayarak ahşap malzeme ile camiler
inşa etmişlerdir. Bu camiler, daha sonraları 13. yüzyılda Anadolu’da örneklerini gördüğümüz ahşap direkli camilere model olmuştur.
Gazneliler camilerini tuğla üzerine kûfi kitabeler, geometrik ve bitki motifleri
ile süslemişlerdir.
39
SANAT TARİHİ 2
Leşker-i Bazar Ulu Camisi: Gaznelilerden kalan mimari yönden en önemli
cami, yapılması 11. yüzyıla rastlayan Leşker-i Bazar Ulu Camisi’dir.
Afganistan’da inşa edilen cami, iki nefli, oldukça sade bir mimari eserdir. Caminin temeli tuğla, gövdesi ise kerpiçtendir.
164x92 metre boyutlarındaki yapı, dikdörtgen planlıdır.
Leşker-i Bazar Ulu Camisi, dört paye üzerine oturan mihrap önü kubbesi ve
yanlardaki nefleriyle enine genişleyen bir ypı özelliği taşımaktadır.
İklimin sıcak olması nedeniyle cami, avluya ve yanlara doğru açık tutulmuştur.
Sultan III. Mesud Minaresi: Minare, alçak bir taş
kaide üzerinde tuğladan sekiz köşeli yıldız biçimindeki
bir alt kat üzerinde yukarıya doğru incelen, üst kısmı yuvarlak yivli silindirik bir gövdeden ibarettir. (Resim 02.18)
Kırk sekiz metre yüksekliğindeki minareye, içindeki spiral biçimli bir merdivenle çıkılmaktadır.
1511 yılında yapılan minarenin tuğlaları üzerinde
zengin kûfi kitabeler, bitki motifleri ve geometrik şekiller yukarıdan başlayarak aşağıya doğru işlenmiştir.
b. Türbeler:
Resim. 02.18: Sultan III.
Mesud Minaresi, Gazne
Gazneliler türbelerini kare planlı ve kubbe ile örtülü biçimde yapmışlardır.
Aslan Cazip Türbesi: Tûs Valisi Aslan Cazib’in (9971028) türbesi kare biçimli ve tromplu kubbe ile örtülüdür.
Sengbest kentindeki türbenin yapımında tuğla
kullanılmıştır.
Duvarlar ve kubbe tuğlalarının zikzak merdiven şeklinde dizilmesinin yanı sıra
renkli kalem işleriyle de süslenerek türbe, göz alıcı bir görünüm kazanmıştır.
Aslan Cazip Türbesi’nin duvarlarında kûfi bir kitabe kuşağı vardır. Ayrıca türbenin hemen yanında yer alan aşağıdan yukarıya incelerek yükselen silindirik bir
minare bulunmaktadır.
Saraylar:
Tarihçi Beyhakî, mimari yeteneği oldukça gelişmiş Sultan I. Mesud’un sarayının planını kendisinin çizdiğini yazar.
Karahanlı saraylarında görülen dört eyvandan oluşan avlu planı Gaznelilerde
daha da geliştirilmiştir.
Genzeli sarayları içinde en önemli iki örnek Leşker - Bazar ve Sultan III. Mesud
40
SANAT TARİHİ 2
Saraylarıdır.
Leşker-i Bazar Sarayı (1036): Gaznelilerin,
yapıldığı dönemde mimari ahengiyle göz kamaştıran Leşker-i Bazar Sarayı, Afganistan’ın Bust kentindedir.
Sultan I. Mesud’un yaptırdığı lotus çiçeği desenleri ile bezeli sarayında dört eyvanlı plan uygulanmıştır.
11. yüzyılda yaptırılan saraya cephe ortasındaki kapıdan geçilerek dört eyvanlı avluya varılmaktadır.
Resim. 02.19: Leşker-i Bazar Sarayı
freskolarından
Sarayın en gözde bölümleri tören ve kabul
salonlarından oluşmaktadır. Harem dairelerinin
kendi içinde dört eyvanlı küçük avluları vardır. Kuzey bölümündeki taht salonu farklı teknik ve malzemelerle yapılmış rengarenk freskolarla süslenmiştir. (Resim 02.19)
Sultan III. Mesud Sarayı (1099-1115): Mihraptaki kitabede sarayın Sultan III.
Mesud tarafından Gazne’de Muhammed bin Hüseyin Bin Mübarek’e yaptırıldığı yazılıdır.
Saray, dört eyvanlı olup Leşker-i Bazar Sarayı’nın planı yinelenmişse de boyutları daha büyük tutulmuştur.
Ana yapı malzemesinin tuğla olduğu görkemli saraydan pişmiş toprak ve çini
bezeme, mermer döşeme, alçı kaplama geniş bir yer tutmaktadır.
Avlu duvarında çiçekli kûfi bir kitabe vardır.
d. Kervansaraylar:
Karahanlı ribatlarından sonra Gaznelilerin inşa ettikleri mimari eserlerin çoğu
zaman içinde kaybolmuştur.
Müstevfî el Kazvinî, “Nüzhet el Kulub” adlı eserinde bilinen tek örnek olan
Ribat-ı Mahi’den söz etmektedir.
Ribat-ı Mahi Kervansarayı: Gazneli Sultan Mahmut’un 1019-1020 yılarında
yaptırdığı kervansaray, dört eyvanlı avlu çevresinde yer alan bölümlerden meydana
gelmiştir. Kervansarayın yuvarlak kuleleri vardır.
Tûs-Serahs yolundaki Ribat-ı Mahi, kare planlıdır.
Karahanlı mimarisi geleneklerini sürdüren Ribat-ı Mahi Kervansarayı’nın en
dikkat çeken özelliği eyvan kubbe birleşmesinin Büyük Selçuklulardan çok önceki
tarihlerde Gaznelilerce hayata geçirilmiş olmasıdır.
41
SANAT TARİHİ 2
2.BÜYÜK SELÇUKLU SANATI
Resim. 02.20: Sivas Gök Medrese Portali
1. Büyük Selçuklu Devleti’nin etkisinde kaldığı kültürleri inceleyiniz.
2. Irak ve İran’da ortaya koyulan Selçuklu sanat eserlerinin nelerden
oluştuğunu gösteren bir çalışma yapınız.
3. Kervansarayların ticari ve devletler arası kültürel ilişkiler açısından taşıdıkları önemi vurgulayan bir araştırma hazırlayınız.
BÜYÜK SELÇUKLU SANATI MİMARİ
1.Dinî Mimari
2.Sivil Mimari
11. ve 12. yüzyıllarda İslam toplulukları arasında önderliği ele geçiren ve en
parlak yıllarında İran, Horasan, Harezm, Irak ve Suriye’ye egemen olan Büyük Selçuklular, Nişabur’dan sonra Rey’i başkent yapmışlardır.
Büyük Selçuklular, İslam sanatındaki gelişmeyi Doğu sanatına ait zengin malzeme ile harmanlayıp 1040- 1157 yılları arasında ülkenin birçok yerinde cami, medrese,
kervansaray, hastane, çeşme, köprü, imaret, han, hamam, türbe ve kümbet gibi mimari eserler inşa etmişlerdir. Özellikle mimarlıkta bölgenin geçmişten getirdiği yapı
geleneğinden ustaca yararlanarak kubbeli yapı sistemini anıtsal düzeye taşımışlardır.
Büyük Selçuklu sanatının en dikkat çeken yanlarından biri de Anadolu ve Osmanlı Sanatına öncülük etmeleridir
Bu dönemde hat (yazı), minyatür (Çok ince işlenmiş ve küçük boyutlu resimlere ve bu tür resim sanatına verilen addır.), ahşap ve taş oymacılığı, çinicilik, maden
42
SANAT TARİHİ 2
işleme, cilt ve çeşitli süsleme sanatları da gelişmiştir.
Özellikle tuğlaların farklı düzenlemeleriyle oluşturulmuş zengin geometrik
kompozisyonlar daha sonraki dönemlerde giderek yaygın biçimde kullanılmıştır.
MİMARİ
Dini Mimari:
Büyük Selçuklu mimarisinde mihrap önü kubbesinin önem kazanıp öne çıktığı
cami planını daha da zenginleştirerek büyük boyutlu camiler yapmışlardır. Eyvanlı
tip denilen cami tipi de ilk kez bu dönemde uygulanmaya başlanmıştır.
Yapı malzemesi olarak seçtikleri tuğlayı dekoratif bir doğrultuda kullanmışlardır.
Camiler:
Büyük Selçuklular, Türk mimarisinde daha önceki gelişmeler ve uygulamalardan yola çıkarak büyük ölçüde abidevi bir cami mimarisine yönelmişlerdir.
İsfahan, Zevvare, Ardistan, Damgan ve Kazvin kentlerinde inşa edilen Büyük
Selçuklu camileri dört eyvanlı, avlulu ve mihrap önü kubbesi olan eserlerdir.
İsfahan Mescid-i Cuma (1121): İsfehan-İran :Vezir Nizamü’l Mülk tarafından Sultan Melikşah adına yaptırılan İsfahan Mescid-i
Cuma’sı, Selçuklu eserlerinin en eskilerinden
biridir. (Resim 02.21)
İsfahan’daki caminin büyük kubbesinden başka, açık avlusunun kuzeyinde ikinci
bir kubbesi vardır. Değişik zamanlarda dört
eyvanlı avlu ve iki büyük kubbeyle biçimlenen ilk plan aynı kalmak üzere çeşitli ekler yaResim. 02.21: İsfahan Mescid-i Cuma
pıldığı bilinmektedir.
Mihrap önü kubbesine geçişin tromplarla sağlandığı caminin iki yanında tuğla malzemeden yapılma zarif minareler yükselmektedir.
Ardistan Mescid-i Cuma: Ardestan, Iran 12.yy Zevvare Mescid-i Cuma’sı ile
büyük benzerlikler gösteren Ardistan Mescid-i Cuma Camisi, dört eyvanlı plana
göre yapılmış bir eserdir.
Cami, İran’da Selçukluların en gözde eserlerindendir.
Mihrap önü kubbelidir.
Ardistan Mescid-i Cuma Cami eyvanı bir kubbeyle kapatılmıştır. Camiye daha
sonra bir medrese eklenmiştir.
Diğer Selçuklu camilerinden farklı olarak kubbeyi taşıyan payelerin arasındaki
43
SANAT TARİHİ 2
kemerlerin iç yüzleri kitabeler ve alçı süslemelerle bezenerek mekan zenginliği oluşturulmuştur.
Gülpâyegân Camisi (1108-1118): İran’ın Gülpâyegân kentinde Melikşah’ın
oğlu Ebu Şuca Muhammed tarafından inşa ettirilmiş bir camidir.
Dört eyvanlı büyük bir avluyu çevreleyen mekânlar ve büyük mihrap önü kubbesiyle sade bir plan sergilemektedir.
Ağır ve büyük payeler üzerine oturtulmuş kubbenin içi geometrik örneklerle
süslenmiş, kubbenin dış yüzeyine ise tuğlaların farklı dizilişleriyle oluşturulan bir hareketlilik kazandırılmıştır.
Kazvin Mescid-i Cuma: Qazvin, Iran
Selçukluların Kazvin kentinde 12.
yüzyıl başlarında kalın tuğla duvarlar
üzerine düz tromplarla yaptıkları görkemli kubbeli camidir. (Resim 02.22)
Medreseler:
Büyük Selçuklular, Türk sanat tarihinde medrese yapımını gerçekleştiren
ilk Türk devletidir.
Devlet memuru yetiştirmek için
Resim. 02.22: Kazvin Mescid-i Cuma
kurulan yatılı eğitim kurumları olan
medreselerin ilki Tuğrul Bey Döneminde
(1038-1063) Nişabur’da yapılmıştır. Bunu Irak’ta Bağdat, Basra; İran’da Tûs, İsfahan;
Afganistan’da Herat ve Belh medreseleri izlemiştir.
Ünlü Selçuklu Veziri Nizamü’l Mülk’ün 11. yüzyılın ikinci yarısında Bağdat’ta
yaptırdığı Nizamiye Medresesi, günümüzde arkeolojik bir kalıntıdır. Nizamiye
Medresesi’nden yola çıkılarak bütün Selçuklu medreselerinin kare planlı ve eyvanlı
yapılar olduğu kabul edilmektedir.
Melikşah Döneminden kalan iki medrese Horasan’daki Hargird Medresesi ve
Rey’deki medreseler kare planlıdır. Kalıntılardan anlaşıldığına göre bu yapılarda
odalar geniş bir avlu etrafına simetrik eksen üzerine de birer eyvan yerleştirilmiştir.
Selçuklu mimarisinde dört eyvanlı plan tipi camilerden önce medreselerde
uygulanmıştır.
Rey Medresesi (11. yüzyıl): Melikşah Döneminde yapılmış medrese, kare
planlı bir avlu etrafında dört eyvandan oluşmaktadır.
Zengin süslemeli bir mihrabı olan medresede geometrik, rumî, palmet ve kıvrık dallardan oluşan süslemeler içinde karşılıklı iki sülün ve diğer kuş figürleri dikkat
çekicidir.
44
SANAT TARİHİ 2
Hargrid Medresesi: Khargird, Iran Melikşah Döneminde inşa edilen Horasan’daki Hargrid
Medresesi’nden günümüze çok az iz kalmıştır. Kare
bir avlunun çevresinde dört eyvanın olduğu ortaya
çıkarılmıştır. Yan duvarları üçgen sivri kemerle dışarı
açılmaktadır. (Resim 02.23 )
İyi cins sarı tuğladan yapılmış yüksek, kabartma
çiçekli kûfi kitabesi, Tahran Müzesi’ndedir.
Mezar Anıtları:
Resim. 02.23: Hargrid
Medresesi, Horasan
Büyük Selçuklular Döneminde türbelerdeki gelişme Karahanlılar ve Gaznelilerle ilişkilendirilmektedir.
Kümbet adı da verilen türbeler çeşitli hükümdarlar, emirler, yöneticiler ve din büyükleri adına yapılmış; iki katlı anıtsal mezarlardır. Üst bölüm mescit,
altı ise merdivenle inilen mezarın yer aldığı mahzen
bölümüdür.
Bu yapılar iki katlı, köşeli ya da yuvarlar planda yapılmıştır.
Türbelerin ayırıcı özelliği genellikle çokgen planlı ve kubbeli oluşudur. Kümbet ise silindirik ya da çokgen planlı bir gövde üzerine oturan konik ya da primidal
bir külahtan oluşan mezar yapısıdır.
Büyük Selçuklu mezar anıtlarında yapı ve süsleme malzemesi olarak tuğla kullanılmıştır.
Kümbet-i Surkh (1147): Meraga’da adını tuğlalarının kırmızı renginden alan
Kümbet-i Surkh, kare planlı, üzeri bir külahla örtülüdür. Konik çatısı ile Karahanlı türbelerine benzemektedir.
Kümbet, tonozlu bir mezar bölümü ve bir mescitten meydana gelmiştir.
Kümbet iki katlıdır. Külahı sekiz
köşeli ve piramit biçimindedir. Kubbenin yukarı bölümüne beş basamaklı
bir merdiven ile çıkılmaktadır.
Resim. 02.24: Kümbet-i Surkh
Kümbet-i Kırmız da denilen
kümbetin portal alınlığı; mozaik çiniler, köşe payeleri, küçük kare biçimli
firuze renkli çinilerle süslenmiştir. (Resim 02.24)
45
SANAT TARİHİ 2
Radkan Kümbeti (1108): Mil-i Radkan diye de tanınan kümbet, yuvarlak yivlerle çevrili, içten kubbe, dıştan
konik çatı ile örtülü bir yapıdır. Firuze çiniden, kesme kûfi
harflerle süslü kitabesi ve gövde üzerinde baklava şeklindeki çiniler dikkat çekici bir görüntü oluşturmaktadır.
Radkan Kümbeti, Kişmar Kümbeti gibi tekerlekler
üzerinde daire şeklinde sıralanmış, ağaç direklerle kurulmuş, renkli kumaşlarla örtülmüş, keçeden yapılmış
konik çatısının ortası ışık, hava deliği ve baca olarak açık
bırakılmış eski Türk çadırlarının tuğladan yapılmış örneklerindendir. (Resim 02.25 )
Sultan Sencer Türbesi (1157): Türkmenistan,
Resim. 02.25: Radkan
Merv - Sultan Sencer’in Horasan kentindeki türbesi, BüKümbeti, Horasan
yük Selçuklu mimarisinin o döneme kadarki gelişme sürecinin en gösterişli ürünü sayılmaktadır.
Muhammed bin Atsız adlı bir mimarın inşa ettiği Sultan Sencer Türbesi, tuğla
malzemeden inşa edilmiş, kare planlı bir yapıdır.
Dış kubbeye geçişin tromplarla sağlandığı, kalın duvarlı türbenin süslemeleri
yalancı mermer ve firuze renkli sırlı tuğlalardan oluşmuştur.
Çok çeşitli geometrik şekiller, bitkisel motifler, sülüs ve kûfi yazılarla bezenmiş
Sultan Sencer Türbesi’nden söz eden kimi eski kaynaklar, süslü kubbesinin çok uzaklardan göründüğünü yazmaktadır.
Anıtsal görünümlü türbe, Uygur stupalarını (Hindistan’a özgü bir yapı.) çağrıştırmaktadır.
2. Sivil Mimari:
Büyük Selçukluların cami, türbe, medrese gibi büyük ölçekli mimari yapılarından biri de ribat adı verilen kervan güzergahındaki konaklama ve savunma amaçlı
yapılarıdır.
M. Fuat Köprülü, ribat teriminin 10. yüzyılda ortaya çıktığını, Suriye, Filistin, Hicaz ve Mısır’da yolculuk edenleri, kimsesizleri, hacıları, dervişleri barındıran
mekânlar olduğunun altını çizer.
Türk tarih ve sanatında önemli bir yere sahip olan Selçuklu ribatları 11. yüzyılın
başında han, kervansaray karşılığı olarak kullanılıyordu. Büyük Selçuklu Döneminde
kervanların askerî ve ticari amaçla seyahat eden kafilelerin güvenliklerini ve gereksinimlerini karşılayabilen, barınak olarak kullanabilecekleri çok sayıda kervansaray
inşa edilmiştir.
Ünlü Devlet Adamı Nizamü’l Mülk, “Siyasetname” adlı eserinde “Büyük yolların
önemli noktalarında ribatlar yapmak hükümdarların başlıca görevlerindendir.” diye
yazarak ribatların önemine dikkat çekmiştir.
46
SANAT TARİHİ 2
Ribatlar (Kervansaraylar):
Dört eyvanlı plandan oluşan Selçuklu ribatlarının portallerinde tuğla süslemeler kullanılmıştır.
Ribat-ı Anuşirvan (12. yüzyıl): Damgan-Semnan yolu üzerinde Tuğrul Bey
Döneminden kalan Ribat-ı Anuşirvan kare planlı, dört revaklı ve avlusu çevresinde
yer alan odaların yanı sıra dıştan kulelerle tahkim edilmiştir.
Ribat-ı Zafaranî (12. yüzyıl): Türkmenistan’da Melikşah Döneminde NişaburSebzevar yolu üzerinde yapılmış ribat, kare biçiminde köşeleri kuleli, ortasında dört
eyvanlı, simetrik biçiminde tek tek sıralanmış odalardan meydana gelmiştir.
Giriş bölümünün sağ tarafında bir cami yer almaktadır.
Ribat-ı Şerif (1114-1115): Türkmenistan’da Büyük Selçukluların görkemli eserlerinden Sultan Sen- cer’in eşi Terken Hatun’un Nişabur-Merv yolu üzerinde
yaptırdığı Ribat-ı Şerif, simetrik planlıdır. Kareye yakın asıl yapı ve önündeki dikdörtgen bölüm, dört eyvanlı, çevresinde sıralanmış mekanlardan ibarettir.
Yapımında büyük ölçüde tuğla kullanılan Ribat-ı Şerif, dıştan bakıldığında bir
kale görünümündedir.
Ribatın iç kısmı, zengin geometrik ve yazı süslemeleriyle adeta bir saray görünümündedir
Saraylar:
Selçuklu merkezi Merv’de (Türkmenistan) Sultan Sencer’in ölümüne kadar
önemli mimari eserler arasında Sultan Kale bulunmaktadır. Dört kilometrelik bir
alanda inşa edilen saray, on beş metre yükseklikte surla çevrili olup etrafı koruma
amaçlı bir hendekle çevrilidir.
Saray ve kışlalar ark adlı bölümdedir. Saray, elli odası olan çok görkemli bir yapıdır.
Bu tür yapıların duvarlarında çeşitli kuş ve başka hayvan motifleri, av sahneleri
başta olmak üzere çeşitli süslemelere rastlanmaktadır.
Süsleme Sanatı:
Büyük Selçuklulardan kalanların çokluğu ve çeşitli tekniklerin kullanılması bu
alanda hayli ilerlemiş olduklarının bir göstergesidir.
Mimarlıkta tuğla ve alçı bezeme gelişmiştir.
Tuğlada geometrik, alçıda bitkisel motifler öne çıkmaktadır.
11. yüzyıldan başlayarak minarelerin geniş kuşaklarında değişik düzenlemeler
göze çarpmaktadır.
12. yüzyılda minarelerin yanı sıra cami ve türbelerde de çokgen ve köşeli yıldızların oluşturduğu girift bir bezeme düzeni görülmektedir.
Tuğla dizilişlerine dayanan yönteme ek olarak kaplama yöntemiyle (terrakato)
yapıların görünüşleri daha da zenginleşmiştir.
47
SANAT TARİHİ 2
Sasani Döneminden beri süregelen alçı bezeme geleneğinin mirasçısı olan
Selçuklular, yapı yüzeylerinde kıvrık dallar, rozetler, hayat ağacı, lotus, palmet, Rumî
ve nar gibi süslemeler kullanmışlardır. Bu gelişmeler özellikle Anadolu Türk bezeme
sanatına kaynaklık yapmış, yol göstermiştir.
Tuğla yapımında çini mozaik parçaları ve çini levhalar kullanılmasıyla mimarlığa renk ögesi de katılmıştır.
İran’da Büyük Selçuklular Döneminde dokuma sanatında da ilerlemeler kaydedilmiştir. Londra’daki Victoria ve Albert Müzesi’nde 11. yüzyıl sonuna tarihlenen
ipek kumaş parçası, günümüze ulaşan nadir ör-neklerdendir.
Sergilenen ipek kumaş parçasında atmaca, grifon, kartal, güvercin gibi hayvan
figürleri yer almaktadır.
3. TÜRKİYE SELÇUKLU SANATI
1. Anadolu’da Selçuklu Döneminden kalan eserlerin nerelerde bulunduğunu araştırınız.
2. Türkiye Selçuklularının mimariye hangi yenilikleri getirdiklerini inceleyiniz.
3. kervansarayların Anadolu kültür ve ticaret hayatındaki yerinin niçin
önemli olduğunu araştırınız.
TÜRKİYE SELÇUKLU SANATI
1071 Malazgirt Savaşı’ndan sonra merkezi Konya olarak kurulan Anadolu Selçuklu Devleti 1077- 1308 tarihleri arasında Türk sanatını geliştirerek günümüze birçok mimari örnekler bırakmıştır.
Anadolu Selçuklu mimarisi, ilk Türk beylikleri ve yerleşim yerleri şöyledir: Danişmendliler (1092 - 1178) Sivas, Kayseri, Malatya; Mengücekliler (1080- 1228) Tokat,
Niksar, Erzincan, Kemah, Divriği; Saltuklular (1072- 1202) Erzurum; Artuklular (11021409) Diyarbakır, Mardin, Harput ve Hasankeyf.
Bu beylikler Anadolu’da ilk mimari eserleri oluşturma fırsatını bulmuşlardır.
Dinî Mimari
Camiler: Uygur ve Karahanlılardan Büyük Selçuklulara geçen kubbe mimarisi
bu dönemde büyük bir gelişme göstermiştir.
13. yüzyıldan başlayarak taştan, ahşap direkli camiler inşa edilmiştir.
Bu dönemde camilerdeki plan tipleri ve önde gelen örnekleri şunlardan oluşmaktadır:
48
SANAT TARİHİ 2
Transept Planlı Camiler:
Mihraba doğru dik bir sahanın kestiği, yatay sahınlardan meydana gelen plan
tipiyle inşa edilmiş camilerdir.
Transept plan tipinin Anadolu’daki en önemli örneği Diyarbakır Ulu Camisi’dir.
Diyarbakır Ulu Camisi (1091-1092):
İlk Anadolu camilerinden olan eserin, çiçekli
kûfi kitabesinde Sultan Melikşah’ın adı yazılıdır. Enine bir mekana sahip olan cami, transept planlıdır.
Resim. 02.26: Diyarbakır Ulu Camisi
cephesi
Mihraba doğru uzanan yüksek ve geniş
dikey sahnı, dik bir ahşap çatıyla örtülüdür.
Kubbesi olmayan camide payeler, sivri kemerlerle birbirine bağlanmıştır. İki katlı Şam
Emeviye Camisi’nin plan şemasının yinelendiği ve etrafında çeşitli yapılarla çevrili, revaklı
avlusunun batı cephesi dikkat çekicidir.
Yapının cephesinde yer alan sütunlar eski bir Roma tiyatrosu sahnesinden kalmadır. (Resim 02.26)
Transept planda inşa edilen camilerden biri de Mardin’deki Kızıltepe Ulu
Camisi’dir.
Kûfe Planlı Camiler:
Sivas Ulu Camisi ve Konya Alaeddin Camisi kûfi plan tipinin önemli örnekleri arasında bulunmaktadır. Bu yapıların içi birbirine eşit aralıklı sütunlarla sahınlara
ayrılmıştır.
Konya
Alaeddin
Camisi:
Konya’da 12. yüzyıl ortalarında yapılan
en eski Selçuklu camisidir. Alaeddin
Keykubat’ın bitirdiği caminin inşasını
Sultan Mesud’un başlattığını kitabesindeki bilgiler açıklamaktadır. (Resim
02.27)
Konya’da Alaeddin tepesindeki
caminin ilk bölümü kûfe, ikinci bölümü
oluşturan taraf ise transept planlıdır.
Resim. 02.27: Konya Alaeddin Camisi
Dikdörtgen biçimli caminin kûfe
planlı bölümü kıble duvarına paralel
yedi sahından meydana gelmiştir. Düz çatı ile örtülüdür. Bu bölümde ağaç işçiliğinin
en güzel örneklerinden birini yansıtan bir minber ile çini mozaikler büyüleyicidir.
49
SANAT TARİHİ 2
Alaeddin Camisi’nde malzeme kesme taştır. Yerden oldukça yüksek portallerin
süslemesinde çift renkli taş ve mermer kullanılmış, süslemeler pek az boşluk bırakılarak yapılmıştır.
Caminin abanoz ağacından yapılma muhteşem bir mimberi bulunmaktadır.
Mihrap süslemeleri geometrik yıldız ve geçmeler, mukarnaslar, rozetler, zincir ve
örgü motiflerinden oluşmaktadır. Süslemelerde hiçbir bitkisel motif kullanılmamıştır.
Minarenin sekizgen alt yarısında taşlar
bir açık bir koyu renkli dizilidir. Silindirik gövdede ise sürekli bir örnek halinde sıralanmıştır.
Alaeddin Keykubat ve kimi Selçuklu
sultan mezarlarının bulunduğu türbede çini
işçiliği göz alıcıdır.
Resim. 02.28: Afyon Ulu Camisi
Ayrıca kûfe plan tipi içinde yer alan
13. yüzyıl yapısı camilerden biri de düz çatısı ve ahşap işçiliği ile tanınmış Afyon Ulu
Camisi’dir. (Resim 02.28)
c. Bazilikal Planlı Camiler:
Mihrabın kısa kenara yerleştirildiği, orta sahnın öbürlerinden daha geniş tutulduğu dikine dikdörtgen planlı bu tipin en dikkate değer örneği Divriği Ulu Camisi
ve Şifahanesi’dir.
Divriği Ulu Camisi ve Şifahanesi (1228- 1229): Sülüs kitabesinde Mengüceklilere ait camiyi şifahane ile birlikte külliye olarak Ahmet Şah ile Süleyman Şah’ın
yaptırdığı yazılıdır. Eserin yapımında mimar ve sanatkar olarak Ahlatlı Hüremşah ve
Tiflisli Ahmet çalışmıştır.
Külliyenin planı, kıble duvarına dikey uzanan ortadaki geniş, iki yanında daha
dar ikişer nef olmak üzere beş neflidir. Neflerin beşer bölümlü olduğu, bazilikal planlı cami, on altı sütun üzerine yirmi beş değişik tonoz ve kubbe ile örtülüdür.
Beş sahınlı Divriği Ulu Camisi;
gösterişli planı, zengin dekorasyonu,
çatı ortasındaki değişik tonoz işçiliği,
dekoratif taş süslemeleri ile Anadolu’daki en güzel mimari eserlerden biri
olarak bilinmektedir.
Şifahane, caminin kıble duvarına bitişiktir.
Mihrap önündeki on iki dilimli
bir kubbe ve külah biçimli bir çatı ile
örtülüdür.
Resim. 02.29 Divriği Ulu Camisi portali
50
SANAT TARİHİ 2
Divriği Ulu Camisi ve Şifahanesinin dört kapısı vardır. Kapıların her biri diğerlerinden farklı eşsiz bezemelerle göz kamaştırıcı bir mimarlık harikasıdır. (Resim 02.29 )
Şifahane anıtsaldır. Ortada dört sütun ve
üç paralel tonozla örtülmüş geniş orta mekan
ve dört eyvandan ibarettir. Batı cephesinden
girilen şifahane, dört eyvanlı ve kapalı avluludur. Şifahane taç kapısı üzerindeki dev yıldızlar
ve palmetlerle görkemli bir duruş sergilemektedir. Taç kapıdan içeriye girildiğinde ortada
bir havuz, sağında ve solunda iki adet kolonla
büyük bir eyvan vardır. Burada su sesi ve musiki ile hastalar iyileştiriliyordu. (Resim 02.30)
Bütünüyle bir taş mimarisinden oluşan
külliyede türbedeki lahitlerin bazılarında firuze
renkli, altın yaldızlı çiniler vardır. Kapı ve duvarResim. 02.30: Divriği Ulu Camisi
lardaki tüm motifler asimetriktir ve her karede
Şifahanesi’nin kesiti
binlerce taş işlemeli motif bulunmaktadır. Büyük eyvanda da evrenin yaratılmasına dair bezemeler göze çarpar.(Resim 02.31)
Dünyanın hiçbir yerinde taş böylesine bir ruhla işlenmemiştir denilen Divriği Ulu Camisi ve Şifahanesi, UNESCO’nun
Türkiye’den Dünya Mirası olarak seçtiği ilk
mimari yapıdır.
17. yüzyılın en büyük seyyahlarından
Evliya Çelebi, bu benzersiz eserin süslemeleri için “ Üstad bu camiye öyle emek sarf edip
kapı ve duvarları öyle nakş bukalemun eylemiş ki methinde diller kısır, kalem kırıktır.” Resim. 02.31: Divriği Ulu Camii. Detay
diyerek hayranlığını dile getirmiştir Seyahatname’sinde.
d. Eyvanlı Camiler:
Bu tip camilerde avlu, yapının içinde olup çevresi revaklarla donatılmıştır.
Büyük Selçuklu geleneğini sürdüren,
üzeri kubbe ile örtülü bir eyvan görünümündeki camiler içinde ilk sırayı Malatya
Ulu Camisi almaktadır.
Resim. 02.32: Malatya Ulu Camisi
Malatya Ulu Camisi (1224): Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubat’ın
yaptırdığı Malatya Ulu Camisi planı, kul-
51
SANAT TARİHİ 2
lanılan tuğla malzemesiyle, avluya açılan ve ardındaki mihrap önü kubbesiyle Büyük
Selçukluların İran’daki camilerine benzemektedir. Kitabesinde mimarın Malatyalı Yakup bin Ebubekir olduğu yazılıdır. (Resim 02.32)
Eyvanlı cami planlarının Anadolu’daki
tek örneği olan Malatya Ulu Camisi’nin ön
yüzü patlıcan moru çiniler ve tuğla dekorasyonla, geometrik motiflerle süslenmiştir
(Resim 02.33). Batıda ve doğuda iki anıtsal
portali vardır.
Resim. 02.33: Malatya Ulu Camisi
Büyük Selçukluların Anadolu’da yaptırdıkları taş destekli camiler arasında Niğde Alaeddin Camisi (Resim 02.34), Kayser
Hacı Kılıç Camisi, Kayseri Hunat Hatun Külliyesi, Camisi, Amasya Burmalı Minare Camisi ve Amasya Gök Medrese Camisi yer
almaktadır.
Resim. 02.34: Niğde Alaeddin Camisi
Türkiye Selçuklu Mimarisinde Ahşap Destekli Camiler:
Ağaç direkler üzerine düz ahşap çatı ile örtülü camiler, Anadolu Selçuklu camileri arasında farklı ve önemli bir konuma sahiptir. Ahşap destekli camiler Karahanlıların ve Gaznelilerin ağaç direkli camilerinin sürdürülmesinin sonucunda Anadolu’ya
gelmiştir.
Ahşap destekli camiler kûfe ve bazilikal planla inşa
edilmiştir.
Anadolu’da Selçuklu cami mimarisinin yaratma
gücü ağaç destekli ahşap destekli camilerde 13. yüzyıl
sonuna kadar sürdürülmüştür. En görkemli eserini Beyşehir Eşrefoğlu Camisi ile veren bu gelenek içindeki diğer
camiler Konya Sahip Ata Camisi, Afyon Ulu Camisi, Ankara Aslanhane Camisi ve Sivrihisar Ulu Camisi’dir.
Konya Sahip Ata Camisi (1259): Sahip Ata Camisi,
Anadolu Selçuklularının günümüze kadar gelebilen en
eski ağaç direkli camilerindendir. (Resim 02.35)
Türbe ve medrese birlikte külliye içinde yer almaktadır. Cami, çifte minareli bir portalle dışarı açılan ahşap
bir yapıdır. Küçük giriş kapısının sağında ve solundaki Resim. 02.35: Konya Sahip
Ata Camisi
52
SANAT TARİHİ 2
dört pencere üst üste konularak iki kat oluşturulması amaçlanmıştır.
Caminin mozaik bezemeli çini mihrabı ile tuğla ve çini süslemeli minareleri
göz alıcıdır.
Konya Sahip Ata Camisi’nin kapısı Selçuklu ağaç işçiliğinin doruklarından biri
sayılmaktadır.
Afyon Ulu Camisi (1272): Kûfe planlı,
düz çatılı cami, “Kırk Direkli Cami” olarak da
bilinmektedir.
Kirişleri kubbe duvarına dikey olarak
uzanan dokuz nefli camide iri mukarnas başlıklı kırk ağaç direk vardır. (Resim 02.36)
Resim. 02.36:Afyon Ulu Camisi
Caminin zengin süslemelerini geometrik geçmeler halinde bir arada toplayan minberi Selçuklu ağaç işçiliğinin en güzel örnekleri arasındadır.
Doğu, batı ve kuzeye açılan üç kapılı Afyon Ulu Camisi’nin ahşap mimarisi ve yeşil sırlı tuğlalı, baklava dilimli minaresiyle de
Selçuklu Dönemini yansıtan eşsiz örneklerdendir.
Kiriş kaplamaları, ahşap tavan ve mukarnas başlıkları, kalem işleri ile süslenmiştir.
Ankara Aslanhane Camisi (1290): Minberindeki kitabede Mesud bin Keykavus zamanında Husameddin ile Hasan adında iki kardeş tarafından tamir ettirildiğini yazan Ankara Aslanhane Camisi, yirmi dört ağaç direk üzerine kirişlerin, mihrap duvarına dikey uzandığı, beş nefli ahşap bir yapıdır. Caminin tuğla süslemeli
minaresi portale bitişiktir. Yapıda ağaç direkler üzerine antik başlıklar kullanılmıştır.
Mihrabı firuze ve mor çini mozaik ile alçı süslemenin uyumlu birliğini yansıtmakta ve
13. yüzyıl sonunda Selçuklu çini sanatının bir şaheseri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Minber, çini mozaiklerin yanı sıra renkli kalem işleriyle süslüdür. Tavan boydan boya
gösterişli konsollarla süslenmiştir.
Beyşehir Eşrefoğlu Camisi (1298): Ağaç direkli camilerin en güzellerinden
olan yapı, dikdörtgen biçimli bazilikal planlıdır. Kıble duvarına dikey biçimde uzanan yedi sahın, ırk sekiz ince ağaç direğin taşıdığı düz bir çatı ile örtülüdür. Orta
sahın daha yüksek ve geniş tutulmuştur. Camide iki portal, doğu tarafında ise konik
çatılı bir kümbet vardır. Yapıda taş ve ağaç işlemeleri, kalem işleri, mozaikçini süslemeler oldukça gelişmiştir. Beyşehir Eşrefoğlu Camisi, Selçuklu ahşap camilerinin
portallerini ve sanatını zengin bir biçimde sürdürmektedir. Mihrap bütünüyle firuze,
lacivert ve patlıcan moru çinilerle süslüdür. Mihrabın hemen yanında yer alan minber, bütünüyle ceviz ağacındandır. Üstün bir işçilikle kündekari tekniğiyle oymalı, çivisiz ve tutkalsız yapılmış minber, Beylikler Döneminin en zengin örneklerindendir.
Minber beşgen, sekizgen ve yıldız şekilli geometrik ve bitkisel bezemelerle kaplıdır.
53
SANAT TARİHİ 2
Sivrihisar Ulu Camisi: Ağaç malzemenin yoğun biçimde kullanıldığı eserler arasındaki Sivrihisar Ulu Camisi, mihrap duvarına
paralel durumdaki kirişleri taşıyan ardıç ve sarı
çamdan ahşap direklerden oluşmuş bir mimariye sahiptir. 14. yüzyılda yapılmış kûfe planlı
caminin direklerinden dördünün üst kısımları zengin oyma ve kabartmalarla süslenmiş olup yeşil ve siyah renkli kalem işleri ile
Resim. 02.37: Sivrihisar Ulu Camisi
bezenmiştir. Direkler taştan ayaklar üzerine
oturtulmuş olan caminin avlusu yoktur. Dört
kapısından ikisi kullanılmaktadır. Kalın duvarlı caminin güney bölümünde altlı üstlü
iki sıra pencere ile ışığın içeri girmesi sağlanmıştır. Resim 02.37: Sivrihisar Ulu Camisi
Türkiye Selçuklu Medreseleri:
Medrese, Türk- îslam dünyasının başta gelen eğitim - öğretim kurumudur.
Medreselerde din, felsefe, matematik, hukuk, tarih, tıp ve astronomi okutuluyordu. Selçuklular, ülkenin her tarafından gelen öğrencilere öğretim olanağı sağlamışlardı. Bu okullarda konut ve dershane olarak kullanılan büyük odalar bulunuyordu.
Anadolu’da Selçuklu medreseleri, ortada bulunan avlunun açık ya da kapalı
olmasına göre iki plan tipinden oluşuyordu.
a. Kapalı Avlulu (Kubbeli ) Medreseler:
Bu formda inşa edilen medreselerin genellikle kare ya da kareye yakın dikdörtgen olan avlusu büyük bir kubbeyle örtülüdür.
Anadolu’da başlayan kubbeli medreselerin gelişme
göstermesiyle Osmanlı büyük camileri mimarisine hazırlık
olmuştur.
Resim. 02.38:Tokat
Yağbasan Medresesi
54
Tokat Yağbasan Medresesi (1157): Tokat’ın Niksar
ilçesindeki Yağbasan Medresesi kitabesinde Danişmendli Yağbasan tarafından yaptırıldığı yazmaktadır. (Resim
02.38) Anadolu’nun ilk kapalı avlulu medrese planındaki
yapı, moloz taşından süslemesiz ve sade bir şekilde inşa
edilmiştir. Revaksız ve iki eyvanlıdır. Medresenin büyük
kubbesi dar eyvanlara ve duvarlara oturmaktadır. Tokat
Yağbasan Medresesi Suriye’deki Gümüştekin Medresesi (1136) dışında hiç örneği bulunmayan bir plan düzeni
gösterir. Tromplu kubbenin ortasında on metreye yakın
bir açıklık bırakılmıştır. Aşağıda ise havuz bulunmaktadır.
Merkezî kubbenin doğusunda ve kuzeyinde iki eyvan bulunan hücrelerle çevrili olduğu tahmin edilen yapı oldukça
SANAT TARİHİ 2
yıpranmış durumdadır. Avluya bakan pencere kemerleri genelde kesme taşlardan
oluşmaktadır. Tokat Yağbasan Medresesi’nin 1247 tarihli onarım kitabesi müzededir.
Konya Karatay Medresesi (1251):
Mimari düzeni ve süslemeleri ile Selçuklu
mimarlığının en güzel eserlerinden Konya
Karatay Medresesi’ni Sultan II. İzeddin Keykavus Döneminde Vezir Celaleddin Karatay
yaptırmıştır. (Resim 02.39)
Alaeddin tepesinin eteğindeki medrese, Selçuklular Döneminde hadis ve tefsir
ilimleri okutulmak üzere kapalı medrese tipinde sille taşından yapılmıştır. Avluya açılan
Resim. 02.39: Konya Karatay Medresesi
ana eyvanın iki tarafında kubbeli derslikler
bulunmaktadır. Kubbe doğrudan avlu duvarları üstüne Türk üçgenleri aracılığıyla oturmaktadır. Kubbenin altına havuz yerleştirilmiştir. Yelpaze biçinde açılan köşeler üzerine oturtulan kubbenin lacivert zemini üzerine işlenen firuze renkli çiniler gökyüzünü simgelemektedir. Konya Karatay
Medresesi, geometrik panolar, kabartma yazılar, mukarnaslar, sarma kemer motifleriyle taş işlemesinin en güzel kompozisyonlarından biridir. Medrese duvarlarında
turkuaz, siyah, lacivert renkli çiniler kullanılmıştır.
Dönemin kültür yaşamında önemli bir yer tutan medrese, 1954’te onarılarak
Konya Karatay Medresesi Çini Eserleri Müzesi’ne dönüştürülmüştür.
Konya İnce Minareli Medrese (1258):
Sahip Ata diye tanınan Selçuklu Veziri Fahreddin Ali’nin dönemin ünlü Mimari Külükbin
Abdullah’a yaptırdığı medrese adını minaresinden almıştır. Minaresinin gövdesinde ki
yivler sırlı ve normal tuğla ile dekore edilmiştir. (Resim 02.40) Medresenin iki şerefeli minaresinin birinci şerefeden sonraki bölümü
yıldırım sonucu 1901’de yıkılmıştır. Enginar
yaprakları, geometrik süslemelerle benzersiz
Resim. 02.40: Konya İnce Minareli
bir cephe kompozisyonu oluşturan portalinMedrese
den geçip medreseye girildikten sonra üstü
merkezî kubbeli avlunun iki tarafında sıralanan odalar grubu,, ana eyvan ve ders yapılan kubbeli odalar bulunmaktadır. Merkezî kubbe içten firuze ve koyu mavi tonlardaki çinilerle süslenmiştir. Medresenin yanında tek kubbeden oluşan kare mekanlı
mescit bölümü bulunmaktadır.
Kırşehir Caca Bey Medresesi (1272): Bir rasathane olarak yapılıp sonradan
cami ve medreseye çevrilmiş olup kare planlıdır. Ortası açık olan büyük kubbesi ra-
55
SANAT TARİHİ 2
sathane olarak kullanılmıştır. Caca Bey Medresesi, ortada iki renkli taşlarla örülen
anıtsal portali, sol tarafta yer alan türbesi, köşe kuleleri ve arkaya alınmış minaresiyle
farklı bir görüntüyle sergilemektedir. Ortada yer alan avlunun karşısındaki cephesinde bulunan büyük eyvanın iki yanında birer oda vardır. Önü revaklarla çevrilmiş
hücreler, medrese çalışanlarının ve öğrencilerin bulunduğu mekânlardır. Yapıda iki
ayrı renk taş kullanılmıştır. Türbe ve minaresinin cepheleri çini ile bezelidir.
Kapalı avlulu medreselerin diğer örnekleri arasında Afyon Çay Taş Medresesi
bulunmaktadır.
b. Açık Avlulu (Eyvanlı) Medreseler:
Bu tip içinde yer alan medreseler, açık bir avlunun etrafını çeviren odalardan
ve eyvanlardan oluşmaktadır. Açık avlulu medreselerde iki, üç ya da dört eyvan bulunabilmektedir.
Konya Sırçalı Medrese (1242): İki katlı ve eyvanlı
medreselerden Sırçalı Medrese, klasik Selçuklu medreselerinin ilk örneklerindendir. Adını çini süslemelerinden
alan dikdörtgen alanı kaplayan Konya Sırçalı Medrese, taş
ve tuğla malzemeden yapılmıştır. Medresenin kare avlusunun iki yanındaki revaklı medrese odaları ve diğer
kubbeli odalarıyla simetrik bir planı vardır. Cephesinin
ortasındaki portali kesme taştan olup geometrik ve
mukarnas süslemeleriyle büyüleyici bir görünüm sergilemektedir. (Resim 02.41) Eyvanın iki tarafında kubbeli
dershaneler bulunan medresenin ikinci katı yıkılmıştır.
Yapı, günümüzde Mezar Anıtları Müzesi’dir.
Sivas Gök Medrese (1271): Açık avlulu, dört eyResim. 02.41: Konya Sırçalı vanlı medrese, adını taşıdığı mavi tonlu çinilerinden alMedrese
mıştır. Gök Medrese; çift minareli, gösterişli, mermer portali, Selçuklu çeşmesi kabartma süslemeli köşe kuleleri
ve cephe mimarisi ile Sahip Ata’nın inşa ettirdiği eserler arasında en görkemlisidir.
Kapı kemerinde yer alan geyik, boğa, koyun, tavşan, kuş, yılan gibi on iki hayvan başından oluşan eski “On İki Hayvanlı Türk Takvimi”nden esinlenerek yapılmıştır. Anadolu Selçuklu medrese mimarisinin en gelişmiş örneği olma özelliğini taşıyan, çini
mozaik süslemeleri ile dikkati çeken Sivas Gök Medrese’nin mimarı, Konyalı Kalûyan
Usta’dır.
Sivas’taki Çifte Minareli ve Buruciye Medreseleri de açık avluludur.
Erzurum Çifte Minareli Medrese (1277): Çifte Minareli Medrese’yi İlhanlıların Veziri Şemseddin Cüveynî yaptırmıştır. Anadolu’nun en eski medresesi olan yapı,
iki katlı ve dört eyvanlıdır. Anadolu Selçuklu mimarisinin özelliklerini taşıyan bir mimari eserdir.
56
SANAT TARİHİ 2
Minareleri tuğladan ve çini süslemelidir.
Taş kabartmalarda bitkisel motifler, çift başlı kartal ve ejderhalar yer almaktadır. (Resim 02.42)
Kayseri ve Sivas Çifte Minareli Medreseler,
Sivas Buruciye Medresesi açık avlulu (eyvanlı)
medrese örnekleri arasında bulunmaktadır.
Mezar Anıtları
Dinî mimari içinde yer alan yapı türlerinden kümbet ya da türbe şeklindeki mezar anıtları, Selçuklularda önemli bir yere sahiptir.
Gazneli, Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklularının tuğla ve taştan inşa ettikleri ilk kümbetler, silindirik veya çokgen gövdeli, sade görünümlü yapılardır. Üzeri
konik ya da piramit çatı ile örtülen bu mezar anıtları 15. yüzyıldan sonra türbe adını
almıştır.
Zamanla kümbet ve türbeler genellikle cami ya da medreselerin yanlarına onların plan tipine bağlı kalarak inşa edilmiştir. Bunların dört duvar üzerine kubbe ile
örtülü olanlarına türbe, silindirik ya da çokgen gövde üzerine konik veya piramit ile
örtülmüş olanlarına da kümbet denir.
Mezar yapılarının büyük çoğunluğu çokgen planlı kümbet şeklinde inşa edilmiştir. Bunlarda çokgen plan sekiz, on ve on iki köşeli olabilir. Kubbeyle örtülü olup
piramit şekilli bir külah taşırlar. Erzurum’da Emir Saltuk Kümbeti ve Konya’da Kılıç
Aslan Kümbeti bu tiptedir.
Türbeler genellikle toprak altı ve üstü şeklinde iki kattan ve üç bölümden oluşur. Toprak altı katında ölünün gömülü olduğu mumyalık (kripta) bölümü yer alır.
Toprak üstünde kalan türbeye basamaklarla ulaşılır. Üçüncü bölüm ise çatıdır.
Tasarım yönünden en mükemmel kümbetler Kayseri’de Döner Kümbet (1276)
ve Ahlat’taki Ulu Kümbet (13. yy) olup bu tipin en önemli yapıları sayılmaktadır.
Kare planlı ve piramidal külahla örtülü kümbet tipinin örnekleri ise bezemesiz
ya da az bezemeli yapılardır. Niksar’da Melih Gazi Türbesi (12. yy), Ahlat’ta Şeyh Necmeddin Türbesi (1222) bu tip içinde yer alırlar.
Başka bir Selçuklu mezar yapısı tipi olan “eyvan- türbe”nin çok az örneği bulunmaktadır. Bu tip yapılar arasında Konya’da Gömeç Hatun Türbesi (13. yy), Akhisar’da
Emir Yavtaş Türbesi (13. yy) sayılabilir.
Saydığımız tipler dışında olup tek defaya özgü mezar yapısı örneği, Amasya’daki Turumtay Türbesi (1279)dir. Dikdörtgen planı, beşik tonoz örtüsü ve anıtsal
cephesiyle benzersiz örneklerden biri özelliğini taşımaktadır. Kümbetlerde ağırlıklı
olarak taş, kimi zaman da tuğla kullanılmıştır.
Resim. 02.42: Erzurum Çifte Minareli
Medrese
Tercan Mama Hatun Kümbeti (13. yy): ilginç tasarımıyla dikkati çeken kümbet, bütünü ile kesme taş malzemeden yapılmıştır.
57
SANAT TARİHİ 2
Tarihsiz, sülüs kitabede mimarın adı Ahlatlı Ebul Nema bin Mufaddal olarak
okunmaktadır.
Kayseri Döner Kümbet (1276): Kesme taştan inşa
edilen yapının iç kısmında yarım küre bir kubbe, dışında ise konik bir çatı bulunmaktadır. (Resim 02.43) Diğer
kümbetlerdeki gibi alt katında mezar yeri, üstünde ise
mescit bulunmaktadır. Kümbet abidevi bir çadırı çağrıştıran görünüşüyle ve süslemeleriyle oldukça dikkati üzerinde toplayan bir eserdir. Portalının üstünde insan başlı,
kanatlı iki pars figürü arasında çift başlı kartal arması belli
olmaktadır. Ayrıca portalda bir hurma ağacının üstünde
çift başlı kartal ve birer aslanın bulunduğu bir kabartma
vardır.
Konya II. Kılıç Aslan Kümbeti (1220): Konya Alaeddin Camisi avlusunda bulunan kümbetin on kenarlı gövResim. 02.43: Kayseri
desi, piramit bir külahla örtülüdür. Tarih taşımayan kitabeDöner Kümbet
de kümbeti, Kılıç Aslan bin Mesud’un yaptırdığı yazılıdır.
İçinden bir tanesi II. Kılıç Aslan’a ait kabartma çini yazılarla
kaplı sekiz tane lahit bulunmaktadır.
Konya Gömeç Hatun Türbesi (13. yy): Yapının üçte biri kesme taştan, sonrası
tuğladan örülmüş Gömeç Hatun Türbesi, çini süslemeleri, anıtsal cephe düzenlemesiyle bu çeşit türbelerin klasik yapısını sürdürdüğü için önemli örnekler arasında
yer almaktadır. Türbenin alt katı mumyalık, üstte ise bir eyvanı vardır. Gömeç Hatun
Türbesi taş ve tuğla malzeme ile inşa edilmiş, süslemede ise çini ve mozaik kullanılmıştır.
2. Sivil Mimari
Anadolu’da inşa edilen kervansaray, han, ribat, şifahane, hamam, kaplıca, saray, köşk, ev, köprü, kale ve surlar sivil mimari eserleri içinde yer almaktadırlar.
Bu eserlerin ışığı altında Anadolu insanının sosyal, kültürel, ekonomik hayatı
hakkında bilgi edinirken diğer yandan da sanata ve dünyaya bakışını da öğrenmemize katkı sağlamaktadırlar.
Kervansaraylar
Anadolu’da Selçukluların kültürüne ayna tutan mimari eserler içinde en büyük
toplamı kervansarayların oluşturması 13. yüzyılda gelişen yeni uluslar arası ticaret
ağının bir sonucudur. Sözünü ettiğimiz dönemde Anadolu coğrafyası, dört yöndeki ticaret yollarının kesişme noktası olma özelliğini taşıyordu. Kervansaraylar da bu
yollar üzerinde yer alıyordu.
Kervansarayların planları ve süslemeleri Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçukluların ribat adını taşıyan önceki Türk kervansaraylarına dayanmaktadır.
58
SANAT TARİHİ 2
Gotik katedralleri andıran kesme taştan
yapılmış anıtsal ve büyük ölçekli kervansaraylar
son derece gösterişli yapılardır. (Resim 02.44)
Portallerinde Selçuklu taş işçiliğinin en
güzel örneklerinin görüldüğü işlek yolların üzerinde inşa edilmiş kervansarayların çoğunda
konaklama, cami, kütüphane, pastane, yolcu ve
hayvanlarının ihtiyacını karşılayabilecek hekim,
baytar ve her çeşit tamir için ustalar bulunuyorResim. 02.44: Öresun Han, Ankaradu.
Kayseri yolu
Han ile kervansaray aynı anlamı taşıyor
olsalar da büyük ve üniteleri fazla olanlar kervansaray; Selçuklu sultanları tarafından
yaptırılan büyük hanlar Sultan Hanı diye adlandırılmıştır.
Selçuklu kervansarayları yapıldıkları plandan yola çıkılarak üç tiptir:
Avlulu Tip
Kırkgöz Han (Antalya-Burdur)
Evdir Han (Antalya-Korkuteli)
Kapalı Tip
Şerefza Han (Antalya-Alanya)
Ezinepazar Han (Amasya-Tokat)
Avlulu-Kapalı Tip
Altunapa han (Beyşehir-Konya)
Sultan Han (Kayseri-Sivas)
Çay Han (Afyon-Çay)
Sultan Han (Konya-Aksaray)
Öresun Han (Ankara-Kayseri)
1. Avlulu Tip:
Yazlık da denilen kapalı bölümü olmayan ve bir avlu etrafında sıralanmış odalardan oluşmuş kervansaraylardır.
Evdir Han (1210-1219): I. İzzeddin
Keykavus’un yaptırdığı kapalı mekanları
bulunmayan, büyük bir kuşatma duvarı ile
çevrilmiş han, dikdörtgen planlıdır.
Uzunca bir koridordan geçildikten
sonra çıkılan avlunun etrafında hafif sivri
kemerli, yolcuların hayvanları ve yükleri
Resim. 02.45: Evdir Han, Antalya-Korkuteli
için yapılmış beşik tonozlu gözler bulun59
SANAT TARİHİ 2
maktadır. Kesme taştan duvarları, kare biçiminde takviye kuleleri ile çevrilmiştir.
Antalya - Korkuteli yolundaki Evdir Han’ın sivri kemerli, mukarnaslı, anıtsal, geometrik ve bitkisel motiflerle süslenmiş bir portali vardır. (Resim 02.45 )
2. Kapalı Tip:
Üstü tonozlarla örtülü kapalı bir mekana eklenen avludan ibaret kervansaraylardır.
Ezinepazar Han (1238-1246): Kapalı kervansaraylara örnek dikdörtgen planda inşa edilmiş yapı, Amasya -Tokat yolundadır. Dikdörtgen biçimli birbirine paralel
çift sıra yedi ayakla üç sahna bölünmüştür.
Ayaklar sivri kemerle birbirine bağlanmıştır. Bu ayaklar beşik tonozları da taşımaktadır. Sade, süssüz bir mimarisi olan Ezinepazar Han’ın duvarları yontma taş
malzeme ile yapılmıştır.
3. Avlulu Kapalı Tip:
Bu grup içinde yer alan hanlar, özellikle arka arkaya yerleştirilmiş iki bölümden
meydana gelmiştir. Birinci bölüm üç tarafı revaklarla çevrili avludan, ikinci bölüm ise
bir koridorun etrafında sıralanmış odalardan ibarettir.
Sultan Han (1229): Konya-Aksaray
yolundaki Sultan Han, avlulu ve kapalı tip
kervansarayların en gelişmiş, eski ve büyük
örneklerindendir. Mimarı Muhammed bin
Havlan El-Dimişki’dir.
Alaeddin Keykubat’ın yaptırdığı görkemli han kapladığı 5500 m2lik alan ile kervansarayların en büyüğü olarak kabul edilmektedir. (Resim 02.46)
Yazlık ve kışlık olmak üzere iki bölümden oluşan kervansaraya taç kapıdan girilen Resim. 02.46: Sultan Han Konya - Aksaray
avlusunun çevresi, kapalı ve açık bölümlerle kuşatılmıştır. Birinci bölümdeki avluda
ahırlar, terzi, baytar, demirciler, depolar, mutfaklar ve han çalışanlarının odaları bulunmaktadır. Avlunun ortasında dört kemerli bir alt yapı üstünde yükseltilmiş köşk
mescit vardır.
Avlulu, kapalı tip kervansarayların başka örnekleri arasında Konya - Beyşehir
yolundaki Altınapa Han ve Afyon - Akşehir arasında bulunan Çay Han’ı sayabiliriz.
Saray ve Köşkler:
Genellikle dört eyvanlı planla inşa edilen saray ve köşkler, günümüze sağlam
biçimde ulaşamamışlardır. İçleri oldukça zengin süslemelerle donatılmış bu yapıların dış cepheleri sade bir görünümdedir. Taş ve tahta malzeme ile inşa edilen saray
ve köşklerin dekorasyonunda çini ve stuko kabartmalar göz alıcıdır. Sultan Alaeddin Keykubat’ın Beyşehir Gölü kıyısına inşa ettirdiği Kubadabad Sarayı, Diyarbakır
60
SANAT TARİHİ 2
Artuklu Sarayı, Kayseri Haydarbey ve Hızır İlyas Köşkleri, Konya II. Kılıç Aslan Köşkü
günümüze ulaşabilmiş eserler içindedir.
Konya Kılıç Aslan Köşkü (1156): sadece duvarından bir bölüm kalan kare
planlı yapı Alaeddin Tepesi’ni çeviren surların üzerinde bulunmaktadır.
Günümüzde Alaeddin Köşkü olarak bilinen II. Kılıç Aslan Köşkü, kesme taş ve
tuğladan yapılmış; etrafı ise balkonlarla çevrilmiştir. Lacivert üzerine beyaz kabartma harfli kitabesinde Kılıç Aslan adı yazılıdır.
Beyşehir Kubadabad Sarayı (1236): Ünlü Selçuklu Tarihçisi İbni Bibi’ye göre
Sultan Alaeddin Keykubat Kayseri’den Antalya’ya giderken Beyşehir Gölü çevresinin
güzelliğinden etkilenerek buraya bir saray ve şehir kurulmasını istemiştir. Alaeddin
Keykubat’ın Av Emiri ve Mimarbaşı Vezir Sadettin Köpek sultanın çizdiği kroki doğrultusunda Kubadabad Sarayı’nı inşa ettirmiştir.
Beyşehir Gölü kenarındaki sarayın en büyük özelliği eyvanların ön planda tutulmuş olmasıdır. Büyük sarayın önünde Beyşehir Gölü’ne uzanan geniş bir teras
bulunuyordu. Sarayın odalarla çevrilmiş taş döşeli büyük avlusundan, yine büyük
salon ve tuğla döşeli yüksek taht eyvanı ile harem ve misafir odalarına geçiliyordu.
Kubadabad Sarayı simetrik planlıdır. Saraydaki yapı topluluğunun dışında av hayvanları, park ve göl kıyısında iki tersane yapılmıştır. Ayrıca Selçuklu Dönemi şehirciliği ve sanatına ışık tutan buluntular arasında su ve kanalizasyon kanalları ve günümüzdeki kalorifer işlevini çağrıştıran sıcak su sistemi de vardır.
Yapılan kazılarda sarayın zengin çinileri
süslemelerle bezeli olduğunu gösteren buluntular ortaya çıkarılmıştır. Çiniler, sekizgen
yıldız ve haç biçimli levhalar halinde duvarları
kaplamaktaydı. (Resim 02.47)
İnsan figürleri, sirenler, çeşitli kuşlar, çift
başlı kartal motifli çiniler perdah tekniği ile yapılmıştır. Bunlardan başka ilk kez Kubadabad
Sarayı’nda görülen yıldız levhalar hâlindeki
Resim. 02.47:Beyşehir Kubadabad Sarayı çinilerde sır altı tekniğiyle firuze, yeşil, mor ve
mavi renklerin ağırlık kazandığı görülür.
Kubadabad Sarayı’ndaki buluntulardan Selçuklu yapılarında gelişmiş bir işçiliğin ürünü olan cam kullanıldığı da anlaşılmaktadır.
Kazılarda bulunan çiniler ve stukolar Konya Çini Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir.
SELÇUKLU MİMARİSİNDE SÜSLEME
Anadolu Selçuklu mimarisinde süs ögesi ön planda tutulmuştur. Yapılar süslemeye olanak verebilecek şekilde inşa edilmiştir. Kapı, pencere, söve, friz, gibi mimari
unsurlarda çeşitli süs motiflerine yer verilerek şerit, örgü, palmet gibi kabartmalarla
61
SANAT TARİHİ 2
bezenmiştir. Özellikle Kubadabad Sarayı çinilerinde, görüldüğü gibi insan figürleri vardır. (Resim
02.48) Anadolu’da çokça rastlanan çifte kartal, aslan, fil, kuş figürleri taş ve çini üzerine işlenmiştir.
Alçının
çini
mozaik ile birlikte
kullanıldığı değişik
bir uygulama ise
Resim. 02.48: Beyşehir Kubadabad Ankara Aslanhane
Camisi mihrabında
Sarayı iki başlı kartal
görülmektedir.
Taş işçiliğinin hayli ilerlediği Anadolu Selçuklu
mimarisinde rumî denilen süsleme şekli Konya İnce
Minareli Medrese’nin portalinde kabartma biçiminde
yer almaktadır. (Resim 02.49 )
Bu döneme ait
kabartma süslemeleResim. 02.49: Konya İnce
re ait en çarpıcı örnekMinareli Medrese portali
ler Divriği Ulu Camisi,
Konya Karatay Medresesi, Niğde Alaeddin Camisi
potali, Konya Sırçalı Medrese, Erzurum Çifte Minareli
Medrese’de görülmektedir.
Portallerde birbirine geçme daire, sekiz ve on
iki uçlu yıldız gibi geometrik bitkisel motifler, mukarnaslar yaygın olarak görülmektedir. Sivas Gök MedreResim. 02.50: Sivas Gök Medrese se potalinde ise Orta Asya hayvan takvimi görülmekportali, Orta Asya hayvan takvim tedir. (Resim 02.50) Konya Kalesi surlarında ise melek
kabartmaları vardır.
BEYLİKLER SANATI
BEYLİKLERİN ORTAYA ÇIKIŞI
BEYLİKLERİN MİMARİYE GETİRDİĞİ YENİLİKLER
62
1. Anadolu’da Türk Beyliklerinin nasıl kurulduğunu araştırınız.
2. Anadolu’da kurulan Türk Beyliklerinin inşa ettikleri mimari eserlerle
şehirlere yaptıkları katkıları araştırınız.
SANAT TARİHİ 2
A. BEYLİKLERİN ORTAYA ÇIKIŞI
Anadolu Beylikleri, Bizans İmparatoru Romanos Diyogenes’in 1071’de
Malazgirt’te Sultan Alpaslan’a yenilmesinden sonra gücünü yitirmeye başlayan Bizans toprakları üzerinde kurdukları devletlerdir. Bir başka deyişle Türkiye Selçuklu
Devleti, 1243’te Kösedağı Savaşı’nda Moğollara yenildikten sonra bir daha eski gücüne kavuşamamıştır. Bu süreç sonucunda Anadolu Türk birliği bozulmuş, ortaya
yeni beylikler çıkmıştır. Selçuklu Devleti’nin otoritesinden kopan beyler, İlhanlı Devleti’nin 1385 tarihinde yıkılmasıyla Anadolu’da Beylikler Dönemini başlatmıştır.
13. yy sonu ile 15. yy başı arasındaki döneme “Beylikler Dönemi” ve bu dönem
içinde oluşturdukları sanata da “Beylikler Sanatı” adı verilmiştir.
Anadolu Selçuklu Devleti yıkıntıları üzerinde kurulan önemli Beylikler ve kuruldukları bölgeler şunlardır:
Karamanoğulları, Orta Anadolu (1256- 1487); Menteşoğulları, Milas, Muğla
(1261- 1424); İnançoğulları, Denizli ve çevresi (1261- 1424); Sahip Ataoğulları , Afyonkarahisar ve çevresi (1275- 1342); Pervaneoğulları, Sinop ve çevresi (1247-1322);
Çobanoğulları, Kastamonu (1277- 1309); Germiyanoğulları, Kütahya (1299- 1429);
Osmanoğulları, Bilecik ve Bursa (1299- 1318); Hamidoğulları, İsparta ve Antalya
çevresi (1300- 1423); Karesioğulları, Balıkesir (1304- 1360); Aydınoğulları, Aydın ve
çevresi (1308- 1426); Candaroğulları, Kastamonu ve Sinop çevresi (1309- 1461); Saruhanoğulları, Manisa (1313-1410); Dulkadiroğulları, Meraş ve Elbistan (1337- 1515);
Ramazanoğulları, Adana (1353- 1608).
B. BEYLİKLERİN MİMARİYE VE SÜSLEMEYE GETİRDİĞİ
YENİLİKLER
Beylikler Döneminde kendi bölgelerinde yöresel gereksinimlerini karşılayacak
yapılar inşa edilmiştir. Beylikler Dönemi sanatı, Anadolu Selçuklu sanatı ile Osmanlı
sanatı arasında bir geçiş dönemi olarak tanımlanmaktadır. Beylikler Döneminin getirdiği mimari yenilikleri şöyle özetlemek mümkündür:
Anadolu Selçuklu camileri mekân bütünlüğü olmayan çok sütunlu ulu camilerdir. Beylikler Döneminde mekân sorunu ele alınmış; cami etrafındaki diğer yapılardan ayrılarak son cemaat yeri bulunan, tek kubbe ile örtülü, mekânı kubbeli
yapılara yönelinmiştir. Tonozlar yerini kubbeli yapılara bırakmıştır.
Anadolu Selçuklu camilerinde avlu olsa bile revaklı değildir. Beylikler Döneminde revaklı avlunun cami ile birlikte yapılmaya başlandığı görülür. Selçuklu camilerinde rastlanmayan son cemaat yeri ilk kez Beylikler Döneminde yapılan cami
ve mescitlerde karşımıza çıkmaktadır. Selçuklu eserlerinde portaller taş işçiliğinin
süslü ve en güzel örneklerini oluştururken Beylikler Döneminde sade bir yapıya kavuşturulmuştur. Yapı duvarlarına ve kubbe kasnağına açılan pencereler sayesinde,
yapılara hareketlilik kazandırılmıştır. Yapıların ana cepheleri levhalarla kaplanmış,
ayrıca son cemaat yerinde minber ve pencerelerde de mermer kullanılmıştır. Bey-
63
SANAT TARİHİ 2
likler Döneminde Anadolu Selçuklularının önem verdiği ön cephe duvarlarını ve iç
mekân süslemelerini yapının yan ve arka duvarlarına da taşıyarak bütün bölümlerde karşımıza çıkan bir dekorasyon anlayışı geliştirmişlerdir. Taş, çini, cem ve ahşap
işçiliği ile süslemelerine daha çok özen gösterilmiştir. Değişik alanlarda kullanılan
ağaç işçiliğinin yanı sıra cam işçiliği ve sedef kakmacılık da öne çıkmıştır.
Camiler:
Plan gelişimlerine göre yedi grupta toplanan Anadolu Beylikleri cami tipleri ve
önemli sayılan örnekleri şunlardır:
1. Eş Değerde Çok Üniteli Camiler:
Kûfe tipinin daha gelişmiş bir şekli olan bu grup içinde yer alan camiler, kubbelerle örtülü ve birbirine eş değerde mekanlardan oluşmuştur. Daha çok Akkoyunlu
ve Karakoyunlu camilerinde ve erken dönem Osmanlı mimarisinde görülmekte- dir.
Avlusuz olan bu grup içindeki camiler arasında Antalya Yivli Minare Camisi, Ermenek Meydan Camisi, Edirne Eski Camisi ve Amasya Saraçhane Camisi bulunmaktadır.
Antalya Yivli Minare Camisi (1373): Antalya Kaleiçi semtindeki cami kubbeyle örtülü çok ayaklı camilerin
Antalya’daki en eski örneğidir. Enine dikdörtgen planlı
cami altı kubbe ve yapıyı enine geçen bir beşik tonozla
örtülüdür. Kubbelerin üstü kiremitle kaplıdır.
Camiye adını veren yivli minare, Selçuklu Sultan
Alaeddin Keykubat Döneminde yapılan daha eski bir camiden kalmadır. Yarım silindir biçimindeki gövdesi aralarında firuze çiniler bulunan kırmızı tuğlalarla süslüdür.
(Resim 02.51 )
Planlı Camiler:
Beylikler Döneminde fazla yaygın olmayan bu tipte
Resim. 02.51: Antalya Yivli camilerin enine sahınları mihraba doğru dikine kesen bir
sahından oluşmaktadır.
Minare Camisi
Selçuklu İsa Bey Camisi (1375): Beylikler Döneminde bu tipin ilk anıtsal örneği Selçuk’taki îsa Bey Camisi’dir. İsa Bey’in Ali İbn El Dımışki’ye yaptırttığı cami,
mihrap ekseninde iki kubbeli, enine çift sahınlı ve avlu etrafı revaklarla çevrilidir.
Kesme taştan inşa edilen caminin oldukça sade görünümlü cephesine az sayıda pencere yerleştirilmiştir. Pencereler, mukarnas; renkli, taş kaplama ve geçmelerden oluşan son derece zengin süslemelere sahiptir.
İsa Bey Camisi, planı ve süslemelerindeki zenginlikler Türk mimarisi içinde
farklı bir konumdadır. Planı Şam Emeviye Camisi’ni çağrıştırmakta, renkli taş süslemeler de Zengi ve Memlük dönemi eserlerinden izler taşımaktadır.
64
SANAT TARİHİ 2
Üç taraflı revaklı avlusu, Osmanlı öncesi dönemde
görülen ilk örneklerden olan İsa Bey Camisi, iki minaresi
ile de Beylikler Döneminin az rastlanan yapılarından biridir. (Resim 02.52)
3. Ters T Planlı (Zaviyeli) Camiler:
Eyvanlı olarak da adlandırılan bu yapılar Beylikler
Döneminin en gelişmiş ve yaygın cami tipidir. Ortada yer
alan dikdörtgen şeklinde ana mekân ve buraya açılan
mekânlardan meydana gelmiştir.
Milas Firuz Bey Camisi (1394): Ters T planlı yapının mihrap önü kubbesi, yapının ana eyvanı yerine geçen
Resim. 02.52: Selçuk İsa Bey
orta mekân ise çift kubbelidir. (Plan ) Payeler üzerine beş
Camisi
sivri kemerle bütün kuzey cephesini kaplayan son cemaat
yeri, orta bölümde bir kubbe ve birer tonozla örtülmüştür. Değişik kemer ve söveli
pencereleriyle cami dıştan gri, yeşil, sarı, mor
damarlı ve benekli mermerlerle kaplanmış,
zengin mukarnaslı pencereler renkli kama
taşı geçmelerle süslenmiştir. Camının portali mukarnas bordürlü ve renkli kilit taşları
ile süslüdür. (Resim 02.53) Firuz Bey Camisi,
plan ve mimari yönünden gösterdiği yeniliklerle 14. yüzyıl sonundaki Erken Osmanlı
camilerini etkilemiş bir mimari eserdir.
4. Tek Kubbeli Camiler:
Resim. 02.53: Milas Firuz Bey Camisi
Cemaati tek bir mekân altında toplamak için merkezi kubbeleri büyük ve geliştirilmiş camilerdir. Bu tip yapılarda merkezi kubbe yapıya egemendir.
Balat İlyas Bey Camisi: Menteşoğullarından İlyas Bey tarafından yaptırılmıştır.
Cami, tuğla kubbeyle örtülü, kare planlı bir yapıdır.. Tek kubbeli merkezi planlı yapıların önemli örnekleri arasındaki caminin son cemaat yeri yoktur.
Eyvan şekilli bir taç kapıdan girilen caminin kubbe geçişleri, içleri istiridye kabuğu,
üçgen ve mukarnaslarla süslü iri tromplarla
sağlanmıştır.
İlyas Bey Camisi, zengin taş süslemeleri
ile dikkati çeker. Taç kapı, mihrap ve tüm pencere alınlıklarında bitkisel ve geometrik süslemelere yer verilmiştir.
İçi ve dışı mermerle kaplı cami sade bir
güzellik taşımaktadır. (Resim 02.54). Ayrıca
Resim. 02.54: Balat İlyas Bey Camisi
65
SANAT TARİHİ 2
yapının özgün çatı örtüsünün bakır olduğu bilinmektedir. Böylece Türk mimarlığında metal çatı örtüsü kullanımının da ilk örneğidir. Bu teknik Osmanlı Dönemi’nde
geliştirilerek kurşun çatı örtüsü biçiminde yüzyıllarca kullanılmıştır.
Duvar ve kubbesinden açılan pencerelerle aydınlatılan caminin mihrabı taş
işçiliğinin mükemmel örnekleri arasındadır.
5. Kûfe Planlı Camiler:
Enine planlı, avlulu veya avlusuz olan bu camilerin orta sahınları eşit aralıklarla
sıralanmış sütunlarıyla yan sahınlara bölünmüştür.
Anadolu Selçuklu geleneğini sürdüren Karamanoğlu Beyliği Döneminde yapılan Ermenek Ulu Camisi, Ramazanoğulları Dönemine ait Adana Ulu Camisi ve Tarsus
Ulu Camisi kûfe planlı camilerdir.
Adana Ulu Camisi (1541): Ramazanoğulları Dönemi’nde yaptırılan eser; cami,
mescit, türbe gibi yapılardan oluşan bir külliyedir. Dikkat çekici yapı kûfe planlıdır. İki
sahna bölünmüş ana mekana geçiş mukarnaslar ile süslü iri tromplarla sağlanmıştır.
6. Bazilikal Planlı Camiler:
Mihraba dik ve uzunlamasına sahınları ile Türkiye Selçuklu Dönemi’nin bazilika planlı camilerini akla getirirler. Beylikler Döneminde bu cami tipi orta sahın daha
geniş, yüksek ya da kubbeyle örtülü bulunmaktadır.
Birgi Ulu Camisi (1312): Kare planlı Birgi Ulu Camisi’ni Aydınoğlu Mehmet
Bey inşa ettirmiştir. Mehmet Bey’in türbesi cami ile aynı avlu içinde yer almaktadır.
Birgi Ulu Camisi, Anadolu’da sıkça karşılaşılan mihrap önü mekânı kubbeyle
örtülmüş beş sahınlı bazilikal bir yapıdır. Orta sahın yan sahınlardan daha geniş ve
yüksektir. Mihrap, patlıcan moru ve firuze renkli çinilerle süslüdür. Birgi Ulu Camisi
bir erken dönem yapısı oluşu nedeniyle beş sahınlı plan düzeni ve mihrap önü kubbesiyle Anadolu Selçuklu geleneğini izleyen bir eserdir. Yapıda moloz, kesme taş,
mermer ve tuğla malzeme kullanılmıştır. Taç kapısı mermerdendir. Kübik bir kaide
üzerinde tuğladan silindirik minaresinde tuğla, çini ve mozaik süslemeler dikkat çekicidir.
Birgi Ulu Camisi’nin minberi ve pencere kanatları 14. yüzyıl ahşap işçiliğinin
önemli örneklerindendir. Ceviz ağacından kündekâri tekniği ile yapılmış minber, yoğun bir süsleme içermektedir. Yapının ceviz ağacından pencere kanatları bitkisel ve
geometrik kompozisyonlarla süslenmiştir.
7. Merkezi Kubbeli Camiler:
Cemaati tek bir mekân altında bir araya getirmek amacıyla geliştirilmiş cami
tipleridir. Yan mekânları merkeze bağlayan yarım kubbelerle beraber bir bütünlük
oluşturmuştur. Osmanlılar Döneminde bu plan tipi daha da geliştirilmiş biçimiyle
kullanılmıştır.
Mut Lal Ağa Camisi (1444): Merkezi kubbeli camilerin en erken örneği sayılan Mut Lal Ağa Camisi, Karamanoğulları Döneminde inşa edilmiştir.
66
SANAT TARİHİ 2
Resim. 02.55: Mut Lâl Ağa Camisi
Cami kesme taştan kare planlı olup üzeri kubbe ile örtülmüştür. Yapının önünde beş bölümlü
son cemaat yeri bulunmaktadır. İbadet mekanını
örten kubbe tromplu olup dıştan bir kasnak üzerine
oturtulmuştur. Caminin yanında son cemaat yerine
bitişik, kesme taştan yuvarlak gövdeli, tek şerefeli
bir minare yer almaktadır. (Resim 02.55) İki sıra pencerelerin tümü sivri kemerlidir. Minber ve mihrabı
taştandır. Camideki kalem işleri, son dönemde yapılmıştır.
Medreseler:
Medreseler, dinî öğretim ve İslam hukukunun yanı sıra şifahane ve rasathane
gibi çeşitli öğretim kurumlarını da içine alan yapılardı.
Beylikler Döneminde inşa edilen medreselerde Selçuklu geleneği sürmüştür.
Açık ve kapalı avlulu olmak üzere iki tipte medreseler inşa edilmiştir.
a. Açık Avlulu Medreseler:
Bu tip medreseler, açık bir avlu etrafını çevreleyen oda ve eyvanlardan oluşur.
Eğridir Dündar Bey Medresesi (1302), Karaman Hatuniye Medresesi (1382), Aksaray Zincirli Medrese (14. yy), Ermenek Tol Medrese (1339) ve Niğde Ak Medrese
(1409) açık avlulu medrese örnekleridir.
Karaman Hatuniye Medresesi (1382):
Karaman mimarisinin en görkemli örneklerinden Hatuniye Medresesi, Osmanlı Sultanı Murat Hüdavendigâr’ın kızı Nefise Sultan
tarafından Mimar Numan bin Hoca Ahmet’e
yaptırılmıştır.
Resim. 02.56: Karaman Hatuniye
Medresesi
Medrese avlunun eksenine yerleştirilmiş önleri revaklı, biri büyük diğeri küçük eyvanlar ve odalardan oluşan simetrik planlıdır.
Yapı tek katlı, açık avlulu ve revaklıdır.
Revakların üzeri beşik tonozlarla örtülüdür.
Portaldeki güzel taş işçiliği Selçuklu üslubunun sürdürüldüğünün göstergesidir.
Medrese odalarının alçak tutulmuş birer mazgal pencereyle ışık alması sağlanmıştır.
(Resim 02.56)
Karaman Hatuniye Medresesi’nde süslemede kırık çizgiler ve geometrik motifler yanında bitki motifleri, rumî ve palmetler kullanılmıştır.
Niğde Ak Medrese (1409): Karamanoğlu Alaeddin Bey’in yaptırdığı medrese,
yapımında kullanılan beyaz kalker taşları ve taç kapısındaki mermer nedeniyle bu
67
SANAT TARİHİ 2
isimle anılmaktadır.
Simetrik planlı yapı , Selçuklu mimarisinin güzel örneklerindendir.
Girişin karşısında iki kat yüksekliğinde
ve avlu genişliğinde ana eyvan vardır. Avluyu
çevreleyen iki katlı revakların ardında medrese odaları bulunmaktadır. (Resim 02.57)
Ali Bey Medresesi de denilen yapının
Selçuklu geleneğini sürdüren gösterişli geoResim. 02.57: Niğde Ak Medrese
metrik motiflerle üsülü anıtsal portali dikkat
çekicidir. Yuvarlak pencereleri kemerlerle dışarıya açılan ikinci kat, Osmanlıların Bursa’daki Hüdavendigâr Camisi ile benzerlikler göstermektedir.
Ak Medrese, 1936’daki restorasyondan sonra müze olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Bu kategori içine giren diğer önemli medreseler: Milas- Beçin Ahmet Gazi,
Aksaray Zinciriye ve Manisa îshak Bey Medreseleridir.
b. Kapalı Avlulu Medreseler:
Bu tip medreselerde avlunun üstü büyük bir kubbe ile örtülüdür.
Kütahya Vecidiye Medresesi
(1308-1314): Germiyanoğulları Dönemine ait olan yapının Türk üçgenleri
üstündeki büyük kubbesinin ortası boş
bırakılarak alt kısmına havuz konulması önceleri rasathane olarak planlanmış
olmasının göstergesidir.
Kesme taştan inşa edilen, portali
Beylikler Dönemi sanatının özelliklerini yansıtan yapının, orta mekâna açıResim. 02.58: Kütahya Vecidiye Medresesi
lan dokuz küçük odası bulunmaktadır.
(Resim 02.58)
Medresede astronomi ile uğraşan Molla Abdulvacid’in uzun süre ders verdiği ve burada gömülü olduğu bilinmektedir.
Çift eyvanlı Vecidiye Medresesi günümüzde Kütahya Arkeoloji Müzesi’dir.
Erzurum Yakutiye Medresesi (1310):
İlhanlılar Döneminde Sultan Olcayto adına
yaptırılmış, Selçuklu mimarisinin Erzurum’daki anıtsal eserlerindendir. Tuğla mimarisinde
özgün çini süslemeleriyle dikkati çeken yapı; Resim. 02.59: Erzurum Yakutiye Medresesi
68
SANAT TARİHİ 2
dört eyvanlı, kapalı avlulu medreseler içinde yer almaktadır. Orta avlunun üzeri mukarnaslı (İslam sanatında mimari yapılarda görülen geometrik bir bezeme çeşididir.)
bir kubbeyle örtülmüştür.
İlhanlı mimarisinin izlerini taşıyan medresenin dışa taşkın taç kapısı ve iki köşesinde minareleri bulunmaktadır. Minarelerden biri şerefiyesine, diğeri ise kaideye
kadar konik bir külahla örtülmüştür. (Resim 02.59)
Yakutiye Medresesi’nin cephesinde bitkisel, geometrik motifler ve tasvirler,
taç kapı ve minarelerdeki çini süslemeler mimaride gelinen noktayı göstermektedir.
Taç kapısının her iki yüzünde ajurlu küre, hayat ağacı, pars figürleri ve çift başlı kartal yer almaktadır. Bu grup içinde Karaman Emir Musa Medresesi de yer almaktadır.
Yakutiye Medresesi, günümüzde yörenin çeşitli etnografik eserlerinin sergilendiği
Türk -İslam Eserleri ve Etnografya Müzesi’dir.
Mezar Anıtları:
Selçuklu mezar anıtlarıyla büyük ölçüde benzerlik gösteren Beylikler Döneminde en çok, kenarlı, kare ve yuvarlak planların uygulandığı görülmektedir. Yeni
plan tiplerinin de geliştirildiği Beylikler Dönemi türbelerini, plan ve mimarileri yönünden beş grupta toplayabiliriz:
1. Silindirik veya Çokgen Gövdeli Kümbetler:
Selçuklu mimari geleneğini sürdüren yapılarda en çok uygulanan yapı tipidir.
Ahlat Emir Bayındır Kümbeti (1481): Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlılar Dönemine ait çok sayıda tarihî esere ev sahipliği yapan ve Türk yapı sanatına mimar ve
taşçı yetiştirmiş Ahlat’taki Emir Bayındır Kümbeti, mimarisi ve bezemeleriyle görkemli bir duruşa sahiptir. Ahlat’ın simgesi olan silindirik gövdeli, iki katlı kümbet;
çokgen bir kaide üzerinde sütunlar ve kemerlerle dışa açılmış, üstünde ise konik bir
çatı bulunmaktadır. Silindirik veya çokgen gövdeli kümbetlerin diğer örnekleri arasında Kayseri Sırçalı Kümbet, Niğde Hüdavend Hatun Kümbeti, Hasankeyf Zeynel Mirza
Türbesi vardır.
2. Kare Gövdeli Türbeler:
Silindirik ve çokgen gövdeli kümbetlerden sonra en çok rastlanan türbe tipidir.
Kırşehir Âşık Paşa Türbesi (1322): Küçük
ölçekli bir yapı görünümündeki Âşık Paşa Türbesi;
değişik şekilleri, beyaz mermerin etkileri ve zarif
görünüşü ile Beylikler Döneminin karakteristik bir
yapısıdır. Eretna Beyliği’ne ait olan türbe, Türkçenin zenginliğini savunan Mutasavvıf ve Halk Şairi
Âşık Paşa için yapılmış ve türbede beyaz mermer
kullanılmıştır. (Resim 02.60 )
Resim. 02.60: Kırşehir Âşık Paşa
Türbesi
69
SANAT TARİHİ 2
Baldaken Tipi Türbeler:
Kubbenin ayaklarla taşındığı yapı, cephelerin dört yöne kemerler aracılığıyla
açıldığı çokgen veya kare gövdeli türbelerdir.
İznik Sarı Saltuk Türbesi (14. yy): Kare planlı türbe, dört örme ayağın birbirine
kemerlerle bağlanmasından meydana gelmiştir. Bu ayaklar bir sıra kesme taş, üç sıra
tuğla ve aralarına da birer dikey tuğla konularak örülmüştür. En üstte de kubbe vardır.
Kubbenin üstü dıştan oluklu kiremitle kaplanmıştır.
Eyvan Tipi Türbeler:
Başlangıçları Selçuklulara dayanan, Beylikler Döneminde de yapımı sürdürülen bir türbe plan tipidir.
Amasya
Torumtay
Türbesi
(1278): Tonozla örtülü dikdörtgen biçiminde bir yapıdır. Pencereli cephesi kıvrık dallı palmetlerle süslenmiştir.
Mermer kaidesinde Keyhüsrev bin Kılıç
Aslan Döneminde yapıldığı yazılıdır.
(Resim 02.61)
5. İki Katlı Kümbetler:
Resim. 02.61: Amasya Torumtay Türbesi
Bu tip kümbetler, az sayıda örnekte uygulanmıştır. Kümbet, kare şekilli
kaide üzerinde çokgen, silindirik gövde
ile konik bir çatıdan oluşmaktadır.
Sivas Güdük Minare Kümbeti (1347): Eratnaoğlu Şeyh Hasan Bey’in yaptırdığı türbe, kesme taş malzemeden kare bir kaideye inşa edilmiştir. Üstte ise tuğla
malzemeden silindirik bir gövde yükselmektedir.
Kümbetin yuvarlak gövdesi geometrik dekorlu, sırlı tuğla bezemelidir. Kubbenin altı sır altı tekniğiyle lacivert zeminli, beyaz palmet ve rumî dekorlarla süslenmiştir. Türbenin içi kubbe ile örtülü olup buradaki sanduka siyah mermerdendir.
Beylikler Dönemi Mimarisinde Süsleme
Beylikler Döneminde de tıpkı Türkiye Selçuklularında olduğu gibi süslemede
taş ana malzeme olarak yerini korumuştur. Bu dönemde taş kabartma, renkli taş ve
kakma da mimari eserlerin dış cephe süslemelerinde, portallerinde, pencere alınlıklarında, sütun başlıklarında ve mihraplarında yaşamayı sürdürmektedir.
Mermer ve geometrik motifleriyle olanca sedeliği içinde yansıtıldığı Beylikler
Döneminde son cemaat yeri, minber ve pencerelerde görülmektedir.
70
SANAT TARİHİ 2
Beylikler Dönemi taş işçiliğinin en güzel örnekleri Milas Firuz Bey, Bursa Hüdavendigar), Aksaray Ulu Camileri
(Resim 02.62) ile Niğde Hüdavent Hatun Kümbeti ve Divriği
Darüşşifası’nda görülmektedir.
Resim. 02.62: Aksaray Ulu Camisi
Alçı süslemeleri ile gözleri
üzerinde toplayan eserler arasında Sivrihisar Ulu Camisi Ankara
Ahi Elvan Molla Büyük, camileri
ilk sırada yer almaktadır.
Selçuklularla başlayıp Beylikler Dönemi’nde
de sürdürülen ahşap işçiliği Beyşehir Eşrefoğlu ve
Afyon Ulu camilerindeki gibi kimi önemli yapılarda ahşap kirişli düz tavan kullanılmıştır. Beyşehir
Eşrefoğlu Camisi ahşap ayaklı camilerin benzersiz
örneklerinden biridir. (Resim 02.63 )
Beylikler Dönemi’nde mimarlıkta kapı pencere kanatları, pencere kafesi, sanduka, dolap kapağı, korkuluk, saçak, tavan, kiriş, konsol gibi yapı
öğelerini ahşap bezeme alanları olarak değerlendirilmiştir. İç mekanları süsleyen mihrap, minber gibi
yerlerde çoğunlukla ahşap kullanılmıştır. Ankara
Aslanhane Camisi minberinde arabesk oymalar yer
almaktadır. Kayseri Ulu Camisi minber kapısı rozetleri ahşaptandır. Afyon Ulu Camisi, Beyşehir Eşrefoğlu Camisi gibi ahşap destekli camilerde sütun
başlıkları, konsol ve kirişler kırmızı, koyu mavi, sarı
ve altın yaldız renklerinde boyanmıştır.
Resim. 02.63: Beyşehir Eşrefoğlu
Camisi, iç görünüm
Beyşehir Gölü kıyısındaki Kubadabad Sarayı
kazılarında çok sayıda insan ve hayvan figürlü çini
bulunmuştur.
Selçuk İsa bey Camisi, Karaman Hatuniye Medresesi, Konya Hasbey Darülhüffazı ve Antalya Yivli Minare Camisi’nde, Hasankeyf Zeynel Mırza Türbesi’nde çini mozaik süslemeler göz alıcıdır.
Bunların dışında dönemin dini mimari eserlerinin portal ve pencereleri hayvan figürleri, çiçekli kûfi yazılar, bitki ve geometrik desenlerle süslenmiştir.
71
SANAT TARİHİ 2
OSMANLI SANATI
DİNÎ MİMARİ
SİVİL MİMARİ
1. Osmanlı mimarisine ait yapıların ilk dönemde hangi bölge ve şehirlerde toplandığını araştırınız.
2. Mimar Sinan’ın bakış tarzını inceleyiniz.
3. Ağrı Doğubayezıt İshak Paşa Sarayı hakkında bilgi toplayınız.
Konya Selçuklu Sultanlığı egemenliğinin zayıflamasıyla Anadolu’da Beylikler
Dönemi başlar.
Bu Beyliklerden biri de Osmanoğullarıdır. Kısa bir sürede Söğüt çevresinde
kurdukları devleti, gerçekleştirdikleri fetihlerle genişletip büyütmüşlerdir. İznik, Bursa, Edirne ve İstanbul’u başkent yaparak uzun süre yaşayacak büyük bir imparatorluk kurmuşlardır. Zamanla üç kıta üzerinde egemenlik Osmanlı İmparatorluğu, bu
hızlı gelişimini, yönetimi altındaki çok sayıda yerleşme merkezinde büyüklüğünü
yansıtan görkemli mimari ile daha da pekiştirmiştir.
Osmanlı sanatı 14 ve 15. yüzyıllarda gelişmiş, 16. yüzyılda olgunlaşarak klasik
biçimine ulaşmış, Tuna Nehri’nden Basra Körfezi’ne kadar uzanan geniş bir coğrafyada oluşturduğu eserlerle dikkati çekmiştir.
Klasik İslam kültürüne dayalı Osmanlı sanatı, yeniliklere açık özellikler taşımaktadır. Bu özellik çini ve minyatür sanatında kendini göstermiş, mimarlıkta ise yücelmiştir. 16. yüzyılda Osmanlı çini sanatı İznik’te, minyatür İstanbul’da doruğa ulaşmış;
aynı yüzyılda Osmanlı mimarlığına yeni bir yön verilmiştir.
MİMARİ
Osmanlı mimari sanatının oluşum, gelişim ve dış etkiler altında değişim aşamaları çok genel çizgilerle üç kronolojik bölüme ayrılır:
1. Erken (İlk) Dönem (1300- 1453),
2. Klasik Dönem (1453- 1700) Geç Dönem (1718- 1922)
A. DİNÎ MİMARİ (Cami, Medrese, Türbe)
Erken (İlk) Dönem Osmanlı Sanatı:
Erken Dönem Osmanlı mimarlık ve ilkelerinin yapı malzemeleri, bezeme ve
sanat tekniklerinin belirlendiği, Osmanlı kültürünün çeşitli etkilere açık olduğu oluşum yılları olarak tanımlanır.
72
SANAT TARİHİ 2
Camiler:
Bu dönemde Osmanlı mimarlığının Anadolu Beylikleri etkisinde kaldığı, yapılarının Selçuklu biçim ve yerel yapı tekniklerinin karışımından oluştuğu görülmektedir.
Bursa, İznik, Edirne ve İstanbul Erken Dönem camilerinin en çok bulunduğu
şehirlerdir.
Bu dönemdeki Osmanlı camileri plan gelişimlerine göre beş grupta toplanmaktadır:
Tek Kubbeli Camiler:
Bu tür camilerde kare mekân üzerine tek kubbe uygulaması görülür. Ayrıca
son cemaat yeri eklenmiştir.
İznik Hacı Özbek Camisi (1333): Osmanlı
camilerinin bilinen ilk örneklerinden Hacı Özbek
Camisi, kesme taş ve tuğladan inşa edilmiş bir
sanat eseridir.
Halk arasında Çukur Cami olarak da tanınan yapıyı Hacı Özbek yaptırmıştır. Kare planlı
yalın bir yapı olan eser, İznik’te yapılan ilk Osmanlı mescidi olma özelliğine sahiptir.
Kare mekândan kubbeye geçişler Türk üçResim. 02.64: İznik Hacı Özbek Camisi genleri ile sağlanmıştır. Camiye batı yönünden
açılmış üç bölümden oluşan son cemaat yeri bulunmaktadır. Bu bölümlerden biri aynalı, diğer
ikisi ise tek bir beşik tonozla örtülüdür.
Tek kubbeli, küp mekânlı, minaresiz Hacı Özbek Camisi, Selçuklu mimarisinden izler taşımaktadır. (Resim 02.64)
Caminin dış duvarlarında bir sıra taş, üç sıra tuğla dizilerek harekeli bir görünüm sağlanmıştır. Kubbesi kiremit kaplıdır.
2. Ters T Planlı Camiler:
Bu plan tipinin uygulandığı camilerde ortada uzun dikdörtgen cemaat yeri ve
buraya birer kapıyla açılan dikdörtgen yan mekanlar bulunmaktadır.
14. yüzyılda gelişen ters T planlı camilerde zaviyelere de yer verilmiştir. Bu nedenle zaviyeli camiler olarak da adlandırılmaktadırlar.
Bursa Yıldırım Bayezıt Camisi (1390- 1395): Bursa Ovası’na hakim bir tepedeki cami, medrese, darüşşifa, türbe, han, hamam, imaret, misafirhane ve kasırdan
oluşan bir külliyenin içinde yer qlır.
Kitabesi günümüze kadar gelemeyen Yıldırım Bayezıt Camisi, ters T planlı camiler içinde en özgünü olarak bilinmektedir.
Bursa’daki ters T planlı camilerin en anıtsal örneklerinden birisi olan yapıda
73
SANAT TARİHİ 2
tüm eyvanlar kubbelidir. Tümüyle kesme taştan inşa edilen cami, arka arkaya iki
kubbelidir. Kesme taşlarla kaplı son cemaat yeri ise beş bölümlüdür.
Kapı ve pencere kenarındaki mermer oymalar ve alçı kemerlerin işçiliği dikkat
çekicidir.
Ters T planlı camilerin diğer örnekleri arasında Bursa Yeşil Camisi (1413), Hüdavendigar Camisi (1366), Bursa Orhan Bey Camisi (1339), İstanbul Mahmut Paşa
Camisi (1463), İstanbul Atik Ali Paşa Camisi (1497) bulunmaktadır.
3. Çok Kubbeli Camiler:
Bu cami türünde eş değerde kare mekanlar meydana getiren taşıyıcı ayak sistemi üzerine yerleştirilmiş çok sayıda kubbe bulunmaktadır.
Çok kubbeli cami plan tipinde Anadolu Selçuklu Dönemini çok sütunlu camilerinin etkisi görülmektedir.
Bursa Ulu Camisi (1396- 1400): Çok ayaklı cami
planının Anadolu’daki en klasik ve anıtsal örneği sayılan Bursa Ulu Cami, Yıldırım Bayezıt tarafından yaptırılmıştır.
Erken Osmanlı Döneminin “çok ayaklı ulu cami”
tipindeki gelişmeyi gösteren Bursa Ulu Cami, on iki
dört köşeli, yirmi kubbeli olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı caminin kubbeleri mihrap duvarına dik
ve beş sıra halindedir.
Resim. 02.65: Bursa Ulu
Cami
Son cemaat yeri bulunmayan yapının kuzey cephesinde sonradan yapılan mukarnaslarla bezeli iki minaresi vardır.
Caminin taç kapısı sert ceviz ağacından hiç çivi
kullanılmadan yapılmıştır. Kapısı ve minberindeki ağaç
işçiliği eşsizdir. Evreni simgeleyen minberin üzerine Güneş Sistemi kabartma halinde işlenerek gezegenler yerleştirilmiştir. Renkli süslemelerle dikkati çeken mihrap,
kum saati diye adlandırılan köşe sütunlarına sahiptir. Kündekari (birbirine geçme
olarak düzenlenen, küçük tahtalardan oluşan bezeme) tekniğinde yapılan minber
rûmî ve palmetlerle, panolarla bezelidir.
Seyyah Evliya Çelebi’nin “Bursa’nın Ayasofyası” şeklinde betimlediği yapının
içinde kalem işi süslemeler ve hat sanatı örnekleri vardır. (Resim 02.65 )
Edirne Eski Camisi (1403-1412): Kare planlı cami, Çelebi Sultan Mehmet tarafından yaptırılmıştır. Dokuz kubbe ile örtülü olup son cemaat yerinde beş bölüm
bulunmaktadır.
74
SANAT TARİHİ 2
Aynı büyüklükteki bir mekanın daha
az sayıda kubbelerle örtülmüş olması da
caminin teknik üstünlüğünü göstermektedir.
Edirne Eski Camisi, Bursa Ulu
Cami’nin daha yalınlaştırılmış bir örneğidir. Taç kapı, son cemaat yeri girişi ve minber, ak mermerden yapılmıştır.
Portali iki renkte kesme taşlarla örülü caminin biri tek, öbürü çift şerefeli iki
minaresi vardır. (Resim 02.66)
Resim. 02.66: Edirne Eski Camisi
4. Merkezî Kubbeli Camiler:
Ters T planındaki camilerden sonra, Erken Dönem Osmanlı mimarisinde gelişmenin simgesi olarak kabul edilen merkezî kubbeli camiler ortaya çıkar. Klasik formlu
camiler diye de adlandırılan bu tür yapıların en önemli sayılanları Edirne’de yapılmıştır. Edirne, 15. yüzyıl boyunca Osmanlı sanatının en üst düzeyde eserlerin yapımına
ev sahipliği yapmıştır. Örneğin Sultan II. Murat’ın 1437-1447 yılları arasında inşa ettirdiği Edirne Üç Şerefeli Camisi, Osmanlı mimarisinde önemli bir dönemeçtir.
Edirne Üç Şerefeli Cami (1437- 1447): Sanat Tarihçisi Doğan Kuban’a göre
“Edirne Üç Şerefeli Cami zamanına kadar
denenmemiş bir anıtsallığa ulaşmış olmasıyla geçmiş mimari ifadeye konmuş bir
son nokta niteliği taşımaktadır.”
Yapı enine dikdörtgendir. Mimar
Sinan bu planı İstanbul camilerinde daha
geliştirerek uygulamıştır. Osmanlı mimarisinde revaklı avlunun ilk kez kullanıldığı
caminin dört köşesine minareler yerleştirilmiştir. Üç şerefeli minare zikzak süslemelidir. Ortasında şadırvan bulunan
avlusu, Osmanlı camilerine en eski örnek
olarak gösterilmektedir. (Resim 02.67)
Resim. 02.67: Edirne Üç Şerefeli Cami
Süslemeleri hayli ilginç olan Üç Şerefeli Cami’nin avlu pencereleri alınlıklarında
Sultan Murat’ın adının bulunduğu lacivert ve beyaz çinilerle dikkat çekicidir. Süslemelerde yazı kuşakları rûmî, palmet ve lotus motiflerinin yanı sıra Rokoko süslemeler
de vardır.
5. Klasik Döneme Geçiş Camileri:
Edirne Üç Şerefeli Cami’den sonra inşa edilen camiler, Erken Dönemden Klasik
Döneme geçişi simgeler.
75
SANAT TARİHİ 2
İstanbul Fatih Külliyesi, ve Camisi (1463- 1471): Özenli bir geometrik plan
üzerine kurulmuş ilk dinî - sosyal yapı grubudur. Fatih Sultan Mehmet’in Mimar Sinaneddin Yusuf Usta’ya yaptırdığı cami, medrese, kütüphane, tabhane (konukevi),
imarethane (aşevi), tetimme (hanımlık okulu), darüşşifa (hastane), kervansaray ve
hamam ile birlikte bir külliye içinde bulunmaktadır.
Medreseler:
Matematik, geometri, astronomi, felsefe, kelam, tefsir, hadis ve fıkıh derslerinin okutulduğu Osmanlı medreselerinin büyük bir bölümünün avluları büyük bir
kubbe ile örtülüdür. Genellikle ortada revaklı avlusu ile büyük bir dershanesi, mescidi, öğrenci ve öğretmenlere ait odaları bulunmaktadır.
16. yüzyılın sonlarına değin Osmanlı mimarlığında medreseler cami merkezli külliyelerin parçası olarak tasarlanmışlardır. Bu tarihlerden sonra külliye yapısına
getirilen değişikliklerin sonucunda külliye düzenlemeleri gelişmeye başlamıştır.
Bu dönemde medrese, sebil, türbe ve sıbyan mektebiyle bir bütün oluşturmuştur.
İstanbul’daki Gazanfer Ağa (1591), Bayram Paşa (1635) Külliyeleri bu oluşumun ilk
akla gelen örnekleridir.
Osmanlılarda çoğunluğu açık avlulu medreseler oluşturmuştur.
İznik Süleyman Paşa Medresesi (1332): Yapı, 14. yüzyılın ilk yarısında Orhan
Bey zamanında yapılmış ve o tarihten günümüze kalabilmiş en eski Osmanlı medresesidir. U planlıdır.
Avlulu medreselerin ilk örneği olan yapıda on bir oda, bir dershane ve bunları
örten 19 kubbe vardır.
Osmanlıların ilk dönemlerinde yapılan medreselerde eski plan tipleri uygulanmış ancak örtü sisteminde eyvanların ve odaların kubbeyle örtülmesiyle mekan
örtüsüne değişiklik getirilmiştir. İlk kez bir açık avlulu medrese olan İznik Süleyman
Paşa Medresesi’nde (1332) denenen bu değişik yaklaşım 15 ve 16. yüzyıl medreselerinin çoğunda uygulanmıştır.
Resim. 02.68: Bursa Yeşil Medrese
76
Bursa Yeşil Medrese (14201424): Revakların taş ayaklar üzerine
mermer sütunlara bindirilerek revak
örtüsünün kubbeyle donatılması ilk
kez Yeşil Cami ile birlikte yapılan medresede gerçekleştirilmiştir.
Sultaniye Medresesi adıyla da bilinen, birçok ünlü bilginin yetiştiği yapı,
Mimar Hacı İvaz Paşa’nın eseridir. Plan
olarak Anadolu Selçukluların açık avlulu medreselerinin bir devamı görünümündedir.
SANAT TARİHİ 2
Dıştaki pencereleri, sivri kemerli olup nişlerin üzeri renkli sır tekniğinde çinilerle süslenmiş Bursa Yeşil Medrese, günümüzde Türk İslam Eserleri Müzesi olarak
kullanılmaktadır. (Resim 02.68)
Bursa Muradiye Medresesi (1425): Bursa’nın en güzel medresesi olarak bilinen yapı, Sultan III. Murat tarafından açık avlulu planda inşa ettirilmiştir. Avluyu çeviren birer pencere ve ocaklı on altı dershane odasının üzeri kurşun kaplı kubbe ile
örtülüdür. Muradiye Medresesi, güzelliğini duvarlarındaki ustalık ürünü tuğla işçiliğine borçludur. Dershane olarak kullanılan büyük eyvanın duvarları firuze ve lacivert çinilerle süslenmiştir. Duvarlar, kirpi saçaklıdır. (Tuğlaların üst üste şaşırtılarak
dizilmesiyle oluşturulmuş saçak.) Osmanlıların diğer önemli medreseleri arasında
Edirne Bayezıt ve İstanbul Fatih Medreseleri bulunmaktadır.
Mezar Anıtları:
Osmanlı Erken Dönem mezar anıtları içinde yer alan türbelerin Selçuklu ve
Beylikler Döneminden tümüyle kopmadıkları görülür. Osmanlı türbeleri kare planlı,
kubbeli ya da Selçuklu kümbetlerinin çağrıştıran külahlı yapılardır.
Osmanlı mezar yapıları İslam dünyasının büyük
boyutlu türbelerine benzer. Sultanlar ve ileri gelenler
için yaygın olarak kullanılan türbe biçimi kare ve çokgendir. Anıtsal Türk türbeleri Doğu İslam türbeleri gibi çok
süslü değildir. Dış cephede zengin kornişler, giriş kapıları etrafında ve revak altında çini pencereler, çini panolar,
kitabeler ve boyama bezeme dikkatli biçimde, sadelikten
uzaklaşılmadan kullanılmıştır.
15. yüzyıl mezar yapılarında görülen en önemli
değişiklik altıgen ve sekizgen prizmalardır. Altıgen türbeler arasında dikkati çeken bir örnek Bursa Şehzade
Mustafa Türbesi (1479) (Resim 02.69)
Resim. 02.69: Bursa Şehzade
Mustafa Türbesi
Bursa Yeşil Türbe (1421): Çelebi Mehmet için yapılan Yeşil Türbe, sekizgen planlı ve kubbelidir. Mimarı,
Hacı İvaz Paşa olan türbe aynı adı taşıyan külliye içinde-
dir.
Adını, dış cephesini kaplayan firuze renkli çinilerden alan, sekizgen türbelerin
en görkemlisi Selçuklu geleneğini sürdüren Yeşil Türbe’dir. Büyük kubbesi ve yirmi
beş metreyi aşan yüksekliğiyle Yeşil Türbe, Erken Osmanlı mimarlığının en büyük
mezar yapısı olarak kabul edilmektedir. Kıbleye bakan mihrabı, bir sanat şaheseridir.
Rûmîler, palmetler ve rozet motifleri ile oya gibi işlenen ceviz ağacından yapılma
türbe kapısının kanatları eşsizdir.
77
SANAT TARİHİ 2
II. Klasik Dönem Osmanlı Sanatı
II. Bayezıt Döneminden 16. yüzyılın sonuna kadar geçen süre, Osmanlı mimarisinin Klasik Dönemi olarak adlandırılmaktadır. Osmanlı Devletinin Fatih Sultan Mehmet ile imparatorluk niteliği kazanmasıyla birlikte bu dönemde yaratılan kültür ortamı
Klasik Dönemin oluşumunu hızlandırmıştır.
Klasik Dönemde devlet yönetiminin devlet yönetiminin merkezîleşme sürecine paralel olarak sanat etkinliklerinin örgütlenmesi ortaya çıkmıştır. Hassa Mimarları Ocağı ve Nakkaşhane, Klasik Dönemin kurumları olarak öne çıkar. Bu kurumlar
aracılığıyla 16. yüzyılda mimarlık ve sanat çalışmaları birlikte yürütülerek sarayın
desteğiyle Osmanlı klasik üslubu bu dönemde olgunluğa erişmiştir. 16. yüzyılda
İstanbul’da kurulan Hassa Mimarlar Ocağı’nın başlıca görevleri arasında saray ve vezirlere ısmarlanan tüm yapıların köprü, su kemeri, ve su yollarının tasarımı, gereçlerinin sağlanması, keşif bedellerinin belirlenip inşaat defterlerinin tutulması, vakıflarca
yaptırılacak binaların denetimi, usta ve işçi gündeliklerinin belirlenmesi bulunuyordu. Hassa Mimarlar Ocağı, uygulama yanında eğitim de vererek geleceğin mimarlarını, mimarbaşının gözetiminde yetiştirilmesine de olanak sağlıyordu.
a. Mimar Sinan Öncesi
İstanbul’un fethinden sonra daha önceleri Bursa ve Edirne’den edindikleri
bilgi, deneyim ve teknikleriyle imar hareketlerine başlaması sonucunda İstanbul,
dünyanın en önemli kültür mekânlarından birine dönüştürülmüştür. Mimar Sinan
öncesi dönemde Selçuklu ve Beylikler sanatının etkileri sürerken sınırların giderek
genişlemesi sonucunda çok sayıda mimari eser yapılmıştır.
Bu döneme geçişin en güzel örneklerini ortaya çıkaran klasik Osmanlı sanatı,
Sinan öncesinde İstanbul Bayezıt Camisi ile başlamaktadır.
İstanbul Bayezıt Camisi (15011506): Sultan II. Bayezıt’ın Mimar
Hayrettin’e yaptırdığı caminin kapısında
Şeyh Hamdullah’ın yazdığı kitabeye göre
yapı beş yılda tamamlanmıştır.
Külliyenin parçaları arasında cami,
medrese, imaret, hamam ve darüşşifa bulunmaktadır. (Resim 02.70)
Üç kapılı, yirmi dört kubbeli, mermer
döşeli, şadırvanlı avlusu, birer şerefeli, iki
minaresi bulunan camide mihrabın ön tarafında Sultan II. Bayezıt’ın Türbesi vardır.
Resim. 02.70: İstanbul Bayezıt Camisi
b. Mimar Sinan ve Eserleri (1489- 1588)
Mimar Sinan, Kanuni Sultan Süleyman Döneminde yeniçeri olarak Osmanlı ordusunda çalıştıktan sonra uzun mimarlık yaşamında altın bir çağa imza atan üstün
78
SANAT TARİHİ 2
yetenekli bir sanatçıdır. 1512’de Yavuz Sultan Selim zamanında Kayseri’nin Ağırnas
Köyü’nde devşirme olarak Yeniçeri Ocağı’na alındığı bilinmektedir. Bu dönemi dokuz yılda bitirerek 1521’de belgrad Sefer-i Hümayunu’na katılmıştır. Daha sonra sırasıyla Rodos (1522), Mohaç (1526), Almanya (1529), İki Irak (1534), Korfu ve Pulya
(1537) ile Boğdan (1538) Seferlerinde bulunmuş ve bu süreçte eski yapıları görüp
incelemek olanağını elde etmiştir. Sinan’ın mimar olmayı önceden aklına koyarak
kendisini bu yolda hazırladığı, katıldığı seferlerde yapı işleriyle görevlendirildiği ve
1530’lu yıllarda ilk mimari eserlerini vermeye başladığı bilinmektedir. 1538’de hassa
baş mimarlığına atanmış, Hassa Mimarları Ocağı’ndaki görevini aralıksız sürdürdüğü
elli yıl içinde hassa mimarlarıyla birlikte küçüklü büyüklü yüzlerce yapıya damgasını
vurmuştur.
Kayıtlı toplam 478 yapıdan 337’si İstanbul ve çevresindedir. Bunların yapımlarıyla yakından ilgilendiği, zaman zaman yerinde denetlediği bilinmektedir.
Sinan’ın Mimarlık Anlayışı:
Osmanlı mimarlığında Klasik Dönemin yaratıcısı Mimar Sinan, eserlerinde güzellik ve işlevi birleştirerek mühendislik tekniğine sanatçı beğenisini de ekleyerek
özgün mimari eserler yapmıştır. Sinan, plastik değerleri ön plana çıkarmış, inşa ettiği yapılarda özellikle genişlik duygusu yaratmak amacıyla kare, altıgen ve sekizgen
planlar kullanmıştır. Cami mimarisinde tek ve büyük kubbe ile ibadet mekanını örterek merkezî kubbeli yapı sorununu ustalıkla çözümlemiştir. Başta gelen eserlerinden
Süleymaniye Camisi’nde ana mekanı örten merkez kubbe, Ayasofya’da olduğu gibi
mihrap yönlerinden ileri yarım giriş ve kubbesiyle desteklenmiştir. Yapıdaki yükseltilmiş mekan kubbe ile yarım kubbeler daha geniş, iç açıcı bir ortam oluşturmuştur.
Mimar Sinan’ın giderek birbirine bağlanan eserlerinde alışılmışın, bilinenin
tekrarı görülmez. Küçük eserlerinde denediği çözümleri olanak bulduğunda büyük
boyutlu eserlerinde daha değişik kompozisyonlar içinde ve yepyeni biçimler altında
gerçekleştirmiştir.
Mimar Sinan’ın Eserleri
Mimar Sinan, Türk mimarlık tarihinin yetiştirdiği en büyük isimdir.
İstanbul Şehzade Camisi (15441548): Kanuni Sultan Süleyman çok sevdiği oğlu Şehzade Mehmet için Mimar
Sinan’a yaptırdığı cami medrese, türbe,
hamam ve kervansaraydan meydana gelen külliyenin ana yapısıdır. (Resim 02.71)
Mimar Sinan’ın oldukça büyük ölçüde
oluşturduğu ilk külliye olması yönünden
caminin planı ayrı bir önem taşımaktadır.
Şehzade Camisi Mimar Sinan’dan
Resim. 02.71: İstanbul Şehzade Camisi
79
SANAT TARİHİ 2
sonra mimarların büyük camilerinin çıkış noktası olmuştur.
Cami zeminden kubbenin başlangıcına kadar pembe, beyaz, yeşil, kırmızı ve
mor renklerden oluşan çiçek motifli çinilerle süslenmiştir.
İstanbul Süleymaniye Camisi (1550-1577): Mimar Sinan’ın kalfalık eserim
diye tanımladığı ikinci eseri Süleymaniye Camisi, bir külliyenin içindedir. Külliyede
medrese, türbe, hamam, imaret, kervansaray, hastane, sebilhane yer almaktadır.
(Resim 02.72) Merkezî kubbe ve iki yarım kubbe orta alanın örtü sistemi olarak kullanılmıştır. (Plan 02.01) bu büyük külliye mimarisi ile Mimar Sinan’ın şehircilik alanındaki gücünü gösteren bir eserdir.
Plan 02.01: Edirne Üç Şerefeli Cami
Resim. 02.72: İstanbul Süleymaniye Camisi
Edirne Selimiye Camisi (15691574) : Mimar Sinan’ın mekan bütünlüğü
kadar dış kuruluş açısından da en başarılı
yapısı Edirne Selimiye Camisi’dir. (Resim
02.73) kentin en yüksek tepesi üzerine
inşa edilmiş cami; 31.30 metre çapındaki
kubbesi ve ana kütlenin dört köşesinde
yükselen dört minaresiyle görkemli bir
dış görünüşe sahiptir. Sultan II. Selim içi
gerçekleştirdiği cami için ustalığımın eseResim. 02.73: Edirne Selimiye Camisi
ri diyen Mimar Sinan büyük ölçekli bir tek
kubbeyle örtmeyi başarmıştır. Külliyede cami, medrese, türbe, kervansaray, imaret
gibi yapılar bulunmaktadır.
Selimiye Camisi’nin çinin süslemeleri 16. Yüzyıl İznik çiniciliğinin teknik, kalite
ve motifler, yönünden en seçkin örnekleri arasında yer almaktadır. Mihrap duvarlarındaki büyük çini panoların kompozisyonları ve renkleri etkileyicidir. Camideki
özgün renkli kalem işleri dikkat çekici bir güzellik taşımaktadır.
80
SANAT TARİHİ 2
Mimar Sinan’ın Diğer Eserleri:
İstanbulda Üsküdar İskele, Mihrimah Sultan, Rüstem Paşa, Sokullu Mehmet
Paşa; Van’da Hüsrev Paşa; Manisa’da Muradiye; Sakarya’da Rüstem Paşa Külliyesi camileri Mimar Sinan’ın diğer camileri arasındadır.
Medreseler
Fatih Sultan Mehmet Dönemine kadar inşa edilen Osmanlı medreseleri Selçukluların büyük ölçekli anıtsal yapıları yerine gündelik gereksinimleri karşılayan,
yeni koşullara uygun değişik planlar görülmektedir.
İstanbul Rüstem Paşa Medresesi (1550): Mimar Sinan’ın İstanbul
Cağaloğlu’nda Sadrazam Rüstem Paşa
için yaptığı mimari değeri çok yüksek
medresede, sekizgen plan uygulamıştır. Sinan bu eserinde Osmanlı mimarlığında ilk kez Amasya’daki Kapı Ağası
Medresesi’nde uygulanan sekizgen planlı
avlu düzenini yineleyerek konuya kendi yorumuyla yaklaşmıştır. Dışarıda kare
Resim. 02.74: İstanbul Rüstem Paşa Medresesi olan yapının içinde sekizgen avluyla çevrili revakların çevresine öğrenci odaları
yerleştirilmiştir. (Resim 02.74)
Rüstem Paşa Medresesi’nin içini 16. yüzyıl Osmanlı çinileri süslemektedir.
Plan 02.02: İstanbul Şehzade Mehmet
Medresesi
İstanbul Şehzade Mehmet Medresesi (1545- 1548): Dikdörtgen planlı
medrese, klasik Osmanlı medreselerinin
en çarpıcı örneklerindendir. (Plan 02.02)
Külliyenin arkasına inşa edilen medrese,
revaklı bir avlunun etrafını kuşatan odalardan meydana gelmiştir. Güneydeki
dershane odası da büyük bir kubbeyle
örtülüdür. İstanbul Süleymaniye, Mihrimah Sultan; Edirne Selimiye, Lüleburgaz
Sokullu Medresesi de Mimar Sinan’ın
yaptığı medreseler arasındadır.
Türbeler:
Osmanlı Klasik Dönem türbeleri Anadolu Selçuklularının türbeleri gibi küçük
boyutludurlar. Ancak Mimar Sinan’ın yaptığı türbeler çokgen, kare ya da dikdörtgen
planlıdır.
Sekizgen prizma gövdeli Hüsrev Paşa Türbesi (1545) zevkli bir işçiliğin ürünü
81
SANAT TARİHİ 2
olan oyma taş bezemeleri Ayasofya Camisi haziresindeki II. Selim Türbesi (1576)
kare-küp gövdesi içteki sekiz sütunu, dıştaki beden duvarına oturan çift çeperli kubbesi, İznik çinileri ve kalemkârî nakışlarıyla Mimar Sinan’ın en süslü iki yapısıdır.
İstanbul Şehzade Mehmet Türbesi (1543- 1544): Mimar Sinan’ın yaptığı
mezar anıtları içinde en görkemlisi olan türbe, sekizgen planlıdır. Üzeri yivli bir kubbe ile örtülüdür. Önü revaklı, iki katlı, dörder pencereli türbenin dışta renkli taşlardan, içte eşsiz güzellikte renkli sır tekniği ile yapılmış çinilerle süslüdür.
İstanbul III. Selim Türbesi (1577): Mimar Sinan’ın
yaptığı türbe, sekizgen planlıdır. İçte sütunlara dışta
duvarlara oturan çift kubbeli bir türbedir. Duvarların iç
yüzleri bütünüyle sülüs bir ayet kitabe kuşağı ile çiçek
ve yapraklarla bezeli yüksek kaliteli İznik çinileriyle süslüdür. (Resim 02.75)
İstanbul Kanuni Sultan Süleyman Türbesi
(1559- 1566): Mimar Sinan’ın Kanuni Sultan Süleyman
için yaptığı türbe, Süleymaniye Camisi avlusundadır. Etrafı
revaklarla çevrili türbe, sekizgen planlı olup kubbeyle örtülmüştür. Süslemelerinde çini yanında kalem işlerine de
yer verilirken kapı kanatları abanozdan yapılmıştır.
Resim. 02.75: İstanbul III.
Selim Türbesi
Mimar Sinan Türbesi, Barbaros Hayrettin Paşa Türbesi, Hürrem Sultan Türbesi, Yavuz Sultan Selim Türbesi
Mimar Sinan’ın diğer türbeleri arasındadır.
c. Mimar Sinan Sonrası Dönem
Geliştirdiği mimarlık okulunun, ölümünden yaklaşık yüz elli yıl daha mimarlarla ve onların yanında yetişen çıraklarla yaşatılmış olması Mimar Sinan’ın etkinliğini
göstermektedir.
Mimar Davut Ağa, Mimar Dalgıç Ahmet Ağa, Mimar Sedefkâr Mehmed Ağa,
Mimar Mustafa Ağa, Mimar Hacı Hasan Ağa, Mimar Sinan’ın ölümünden sonra onun
sanat geleneğini sürdüren mimarlardır.
İstanbul Yeni Camisi ve Külliyesi (1598- 1663): Büyük boyutlu son Osmanlı camisi olarak tanımlanan eserin
mimarı, Davut Ağa’dır. Eser Mimarbaşı
Mustafa Ağa tarafından bitirilmiştir.
Hünkâr Kasrı, türbe, okul, sebil ve
çarşı gibi yapılarla birlikte külliye şeklinde
inşa edilmiştir. (Resim 02.76) Kare şeklindeki şadırvanlı avlusu yirmi sütun üzerine
Resim. 02.76: İstanbul Yeni Cami
82
SANAT TARİHİ 2
yirmi beş kubbeyle örtülmüş revaklarla çevrilmiştir.
17. yüzyılın ikinci yarısına ait çok zengin çinilere sahip olan caminin kubbe
ve kemerleri de bu döneme ait kalem işleriyle süslüdür. Avludaki revak kemerleri
iki renkli taşlardan yapılmıştır. Ayrıca pencerelerinde renkli cam süslemeler bulunmaktadır. Çinilerinin yanı sıra kapı ve pencere kanatlarının kakma işleri dönemin en
güzel örneklerindendir.
İstanbul Sultan Ahmet Camisi
(1609- 1617): Mimar Sinan sonrası dönemde bitirilen ilk büyük eser, Sultan Ahmet
Camisi ve Külliyesi’dir. Sultan II. Ahmet’in
Mimarbaşı Sedefkâr Mehmet Ağa’ya yaptırdığı cami, merkezi kubbeli planlıdır. Caminin dört köşesinde ve avlunun iki dış köşesinde birer minare olmak üzere altı minareli
bir camidir. Caminin içi 260 pencere ile aydınlatılmıştır. Klasik üslubun en güzel örnekResim. 02.77: İstanbul Sultan Ahmet Camisi
lerinden birisi olan caminin bezemelerinde
ağırlıklı olarak mavi çini kullanılmıştır. Mavi,
yeşil ve beyaz renkli çok güzel çinilerle bezendiği için Avrupalılarca “Mavi Cami” olarak adlandırılmıştır.
Çevresindeki yapılarla birlikte bir külliye oluşturmaktadır. (Resim 02.77)
Topkapı Sarayı’ndan sonra Osmanlılardan günümüze kalan en zengin çini koleksiyonu Sultan Ahmet Camisi’nde bulunmaktadır. Bunlar, 17. yüzyıl çini örnekleridir. Büyük panolar halindeki kompozisyonlarda vazoda çiçekler, iri yapraklar, hataîler
ve rumîler gibi Osmanlı sanatının en sevilen motifleri göz almaktadır.
17. yüzyılda mimari çalışmalar, imparatorluğun içinde bulunduğu siyasi ve
askerî sorunlar, çalkantılar nedeniyle oldukça azalmıştır. Sultan Ahmet ve Yeni Cami
dışında büyük boyutlu dinî yapı inşa edilmediği görülmektedir.
III. Geç Dönem Osmanlı Sanatı
Osmanlı Devleti’nin duraklama ve gerileme dönemine girmesiyle sosyal ve
ekonomik yapıda çeşitli değişimler yaşanırken bu süreç “Batılılaşma” adı altında ülkenin sanatındaki yansımalarıyla da kendini göstermiştir. Bu dönemde 1683’te Viyana
bozgunu ve 1699 Karlofça Anlaşması ile Osmanlı Devleti, toprak yitirmiş ve Fransa’ya
yakınlaşmıştır. III. Ahmet Döneminde Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi, Fransa’ya ilk kez
büyükelçi olarak gönderilmişti. Bütün bunlara paralel biçimde mimaride yeni yapı
biçimlerinin yanı sıra süslemede de yabancı etkilerin belirginleştiği görülmektedir.
1. Lale Devri (1718- 1730): Bir çeşit sosyal ve entelektüel yenileşme hareketi
özellikleri gösteren Lâle Devri’nin başlamasıyla Fatih Sultan Mehmet’ten beri Osmanlılar Avrupa kültürüne ilk kez ilgi duymaya başlamışlardır.
83
SANAT TARİHİ 2
III. Ahmet’in saltanatına rastlayan Lâle Devri, dinî yapılardan çok sivil yapılarıyla dikkati çeker. Lâle Devri’nden başlayarak Osmanlı mimarisi, İstanbul’a gelen
yabancı ressamların yaptıkları gravürlerinde görüldüğü gibi büyük bir sivil mimari
geleneği yaratmışlardır. Haliç’teki Aynalıkavak Kasrı, 18. yüzyıl sivil mimarisinin III.
Selim zamanının tek örneği sayılmaktadır.
Lâle Devri’nde III. Ahmet ve Vezir Damat İbrahim
Paşa yönetiminde Osmanlı sanatı kökten değişimlere
uğramıştır. Bu değişimlerin öncülüğünü Paris’e Türk elçisi olarak giden ve İstanbul’a yazdığı mektuplarında
saray yaşamında sanatın ve mimarlığın yerini ve bahçe
tasarımının Fransız Sarayı çevresi için öneminin altını
çizen Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’dir. İstanbul’a
döndüğünde yanında Rokoko çizimler, Fransız sanatını ve mimarisini gösteren gravürler getirmiş ve bilgi
akışı bundan sonra kesilmiştir.
Resim. 02.78: İstanbul III.
Ahmet Yemiş Odası
Haliç Kağıthane’de yapılan kanallar, havuzlar etrafında etkileyici konut alanları planlanmıştır. Kısa bir
sürede güzel bahçeler içinde Boğaz ve Haliç kıyılarında yüzlerce yalı inşa edilmiş, çiçek tutkusu ve lâleye
gösterilen özel ilgi, sonra da bu döneme adını vermiştir. Kısa süren bu dönemin en belirgin izlerini taşıyan
eser, III. Ahmet Çeşmesi’dir.
Lâle Devri, bütün o güzel eserleri ortadan kaldıran kanlı Patrona Halil İsyanı ile
son bulmuştur.
Nevşehirli İbrahim Paşa Külliyesi, Topkapı Sarayı, III. Ahmet Yemiş Odası (Resim 02.78), III. Ahmet Çeşmesi ve Kitaplığı, Sadâbad Köşkü ve kasırlar Lâle Devri’nin
önemli eserleri arasındadır.
2. Türk Barok ve Rokoko Devri (1730- 1808): Bu dönemde klasik Osmanlı yapı sanatının mimari ve süsleme ögeleri, yerlerini Avrupa mimarisinin Barok ve
Rokoko sanatının ögelerine bırakmaya başlamıştır. Geleneksel süsleme anlayışı değişerek yapıların içinde ve dışında Barok ve Rokoko motifler kullanılmıştır. Akantus
yapraklarıyla başlayıp deniz tarakları, stilize edilmiş bitkisel ögeler, yeni silmeler gibi
bezeme ögeleri çeşmeleri, ahşap tavanları ve kapıları kaplamıştır.
2. Türk Barok ve Rokoko Devri (1730- 1808): Bu dönemde klasik Osmanlı yapı sanatının mimari ve süsleme öğeleri, yerlerini Avrupa mimarisinin Barok ve
Rokoko sanatının öğelerine bırakmaya başlamıştır. Geleneksel süsleme anlayışı değişerek yapıların içinde ve dışında Barok ve Rokoko motifler kullanılmıştır. Akantus
yapraklarıyla başlayıp deniz tarakları, stilize edilmiş bitkisel ögeler, yeni silmeler gibi
bezeme ögeleri çeşmeleri, ahşap tavanları ve kapıları kaplamıştır.
84
SANAT TARİHİ 2
İstanbul Nuruosmaniye Camisi
(1748- 1755): Büyük Selâtin camilerinin
son halkası olan Nuruosmaniye Camisi, 18.
yüzyılda Osmanlı mimarisine damgasını vuran Barok sanatının en dikkat çeken örneğidir. İnşasına I. Mahmut tarafından başlanıp
III. Osman döneminde tamamlanan eserin
mimarı, Simon Kalfa’dır. (Resim 02.79)
Osmanlı mimarlığının ve Barok sanatının en önemli anıtlarından olan NuruosmaResim. 02.79: İstanbul Nuruosmaniye Camisi
niye Camisi, mimari tarihinde evrensel yeri
olan bir Osmanlı yapısıdır.
3. Türk Ampir Üslubu (1808- 1860): 19. yüzyılda Osmanlı mimarlığı Fransa’daki gelişmelere ayak uydurmaya çalışmış ve Ampir üslup, II. Mahmut Dönemini
etkilemiştir. Bu dönemi yansıtan eserlerde son cemaat yeri kaldırılmış, hünkâr dairelerine önem verilmiş, minareler ana yapıdan koparılmıştır. Bu üslup, eski Mısır mobilyalarının süslemelerinden de etkilenmiştir.
Türk Ampir üslubunda süsleme çiçek, yaprak ve bitki motiflerinden oluşmaktadır.
İstanbul Nusretiye Camisi (1822- 1826): II.
Mahmut’un Tophane’deki kışlalar arasına yaptırdığı eser,
Ampir üslubun başarılı ilk denemesi sayılmaktadır. Mimarı Kirkor Amira Balyan’dır. (Resim 02.80)
Caminin yazıları Mustafa Rakım Efendi ve Şakir
Efendi’nindir. Kapının karşısında sebil vardır. Yapının iç
süslemesinde çini ve mermer kullanılmıştır.
İstanbul
Ortaköy
Camisi (1854): Mimarı
Amira Balyan olan cami,
Sultan Abdülmecit zamanında Ampir üslup tarzında
yenilenmiştir. (Resim 02.81)
Resim. 02.80: İstanbul
Bütün selâtin camilerinNusratiye Camisi
deki gibi harim ve hünkâr
bölümlerinden oluşur. Merdivenle çıkılan yapının tek
şerefeli iki minaresi vardır. Tek kubbeli, yivli gövdelidir.
Kubbeyi taşıyan kemerlerde yuvarlak pencereler bulunmaktadır. Geniş ve yüksek pencereler, Boğaz’ın gün
Resim. 02.81: İstanbul Ortaköy
içindeki değişken ışıklarını caminin içine taşıyabilecek
Camisi
şekilde tasarlanmıştır.
85
SANAT TARİHİ 2
Bu dönemin önemli eserleri arasında Dolmabahçe Camisi, II. Mehmet Türbesi,
Esat Efendi Kütüphanesi ve Alay Köşkü bulunmaktadır.
4. Seçmeci (Eklektik) Devir (1860- 1900): Bu dönemde Türk mimarisi,
Avrupa’da doğup gelişen bütün sanat akımlarına açıktır. Yapılarda belirgin bir plan
tipine rastlanmaz. Klasik dönem ile 19. yüzyıl sürecinde ortaya çıkmış ne kadar akım
ve üslup varsa Osmanlı sanatı etkilenmiştir.
İstanbul Aksaray Valide Camisi
(1871): Sultan II. Mahmut’un eşi ve Sultan
Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sultan tarafından yaptırılmıştır. Eserin mimarları Sarkis ve Agop Balyan’dır. Merkezî kubbesi
onaltıgen kubbe kasnağına oturtulmuştur.
Tek kubbeli caminin kuzeyinde hünkâr mahfili yer almaktadır. Tasarımıyla klasik Osmanlı camilerinden oldukça farklı bir mimariye
sahip yapının iki tek şerefeli minareleri ana
yapıdan ayrı tutulmuştur.
Resim. 02.82: Konya Aziziye Camisi
Seçmeci (Eklektik) Dönemi yansıtan
eserler arasında Konya Aziziye Camisi (Resim 02.82), İstanbul Dolmabahçe ve Beylerbeyi Sarayları bulunmaktadır.
5. Neoklasik Dönem (1900- 1930):
Osmanlı ülkesinde 1900’den sonra giderek güçlenip yaygınlaşan ulusçuluk düşüncesinin Batıya tepki olarak gelişmesi sonucu Avrupa’dan uzaklaşmaya yol açmıştır.
Böylece mimaride klasik Osmanlı ve Türk mimarisinin ögelerine dönüş başlamıştır.
Batılı sanat akımlarına karşı bir tepki olarak doğan Neoklasik Dönem mimaride
geleneksel süsleme elemanlarına, eski eserlere ve özelliklerine dönerek geleneksel
çizginin egemen olduğu yeni bir üslup oluşturmuşlar ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında
da eser vermeyi sürdürmüşlerdir.
Resim. 02.83: İstanbul Yeni Postane,
Mimar
86
1908 yılından sonra yabancı etkisinden
kurtulmayı amaçlayan bu hareketin öncülerinden olan Mimar Kemalettin (1870- 1927),
Mimar Vedat (1873- 1942) ve Mimar Muzaffer
(1881- 1921) gibi sanatçılar eski Osmanlı klasik
mimarisinin özlemine dayanan, sade mimarlık
ögelerinin birinci planda olduğu, süsten arıtılmış
yapılar inşa etmeye başlarlar. Yani klasikçilik olarak adlandırılan bu yeni girişim, büyük bir ilgi ile
karşılanır. Mimar Kemalettin, İstanbul’da “VI. Vakıfhanı, Bakırköy ve Bebek Camilerini, Ankara’da
SANAT TARİHİ 2
Gazi Terbiye Enstitüsü binasını, Vakıf Apartmanlarını inşa eder. Mimar Vedat ise İstanbul Sirkeci’de Adliye Binası ve Yeni Postane’yi (Resim 02.83) Ankara’da Ankara Palas
Oteli’ni ve eski Büyük Millet Meclisi binalarını yapar.
B. SİVİL MİMARİ
Kuruluşundan beri sanata ve sanat eserlerinin yapılmasına önem veren Osmanlılar, imparatorluk coğrafyasında özellikle de İznik, Bursa, Edirne ve İstanbul
kentlerinde sivil mimari örnekleri inşa etmişlerdir. Bu eserler arasında saray, köşk,
bedesten (çarşı), kervansaray, han, sebil, su kemerleri başta gelmektedir.
a. Saraylar ve Köşkler
İlk Osmanlı saraylarından günümüze bir şey kalmamıştır. II. Murat’ın Edirne’deki sarayı sonradan Fatih Sultan Mehmet ve sonra gelen padişahlar tarafından genişletilmiştir. Özellikle IV. Mehmet zamanında belgeler Edirne Sarayı’nda inşaatlar
yapıldığını göstermektedir. İstanbul’daki Topkapı Sarayı 19. yüzyıla kadar yapılan
eklerle büyümüş ve biçim değiştirmiştir.
Lâle Devri’nde yapılan Sadâbad Kasrı ve Haliç’teki Aynalıkavak Kasrı 18. yüzyıl sivil mimarisinin tek örneği sayılmaktadır. 19. yüzyılda dış görünüşleriyle Batı
sanatı özellikleri taşıyan Dolmabahçe, Beylerbeyi, Çırağan gibi saraylar yapılmıştır.
Anadolu’da ise saray mimarisinin en önemli örneği Doğu Bayezıt’taki İshak Paşa
Sarayı’dır.
İstanbul Topkapı Sarayı: Saray, 15. yüzyıldan 19. yüzyılın birinci yarısına kadar
sürekli yapılan eklerle büyütülmüştür.
1474’te Fatih’in inşasını başlattığı Topkapı Sarayı, Birun (hizmet binalarının bulunduğu avlu), Enderun (resmî daireler ve okulların bulunduğu bölüm) ve Harem (padişahın özel yaşamının geçtiği bölüm)’den başka köşkler, kasırlar, camiler, divanlar, kütüphaneler, mutfaklar, devlet daireleri ve bahçelerden oluşmaktadır.
Topkapı Sarayı Cumhuriyet Döneminde bütünüyle müzeye dönüştürülmüştür.
Çinili Köşk (1472): Topkapı
Sarayı’nın en eski yapılarından biri olan
Çinili Köşk, Fatih Döneminde inşa edilmiştir. (Resim 02.84) Dört eyvanlı planlı
yazlık köşkün ortasında bir büyük kubbe
ile köşelerde dört küçük kubbesi bulunmaktadır. Yapı iki katlıdır. Tromplu ve mukarnaslı orta kubbesi ile klasik Türk sanatının en güzel örneklerindendir.
Resim. 02.84: İstanbul Çinili Köşk
Sırça Köşk olarak da anılan yapının
ön cephesinde ince sütunların taşıdığı revaklı bölüm vardır. Odaların duvarlarında
altıgen çiniler, nişli raflar ve ocaklar bulunur. Giriş eyvanındaki mozaik tekniğinde
87
SANAT TARİHİ 2
yapılmış çiniler, Selçuklu geleneğinin son örneklerindendir. Köşkün mozaik çinileri
lacivert, yeşil, beyaz ve firuze renklidir.
Müze olarak kullanılan köşkte Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinden kalma İznik çinisi ve seramik örnekleri sergilenmektedir.
IV. Murat’ın yaptırdığı sekizgen planlı
Revan Köşkü (1636) ve Bağdat Köşkü (1638)
Topkapı Sarayı’nın zarif yapıları arasındadır
Revan Köşkü sekizgen planlıdır. Ortada
kubbeli mekana açılan üstü ahşap çatılı üç
eyvanı vardır. Dış cephesindeki çini dekorları
dikkat çekicidir.
Resim. 02.85: İstanbul Topkapı Sarayı
Bağdat Köşkü
Bağdat Köşkü’nün planı Revan Köşkü’ne
benzer. Köşk, yirmi iki sütun üzerine sivri kemerli revaklarla çevrilidir. (Resim 02.85)
Malta, Mecidiye, Florya ve Sepetçiler Köşkleri Osmanlıların İstanbul’da inşa ettirdikleri yapılardır.
Dolmabahçe Sarayı (1853- 1856): Sultan Abdülmecit’in yaptırdığı sarayın
mimarları Hacı Emin Paşa, Sarkis Balyan ve oğlu Nikogos Balyan’dır. Avrupa mimari
üsluplarının bir karışımı olan Dolmabahçe Sarayı, üç katlı ve simetrik planlıdır. Üç
ana bölümden oluşmuştur: Selâmlık (Mabeyn-i Hümayun), Kabul (Muayede) ve
Özel odalar (Harem daireleri).
Osmanlı sarayları içinde en görkemlisi ve maliyeti en yüksek olan Dolmabahçe
Sarayı’nda 285 oda, 46 salon bulunmaktadır. Sarayın duvarları ve tavanları dönemin
Avrupalı sanatkârlarının resimleri ve altın süslemeler ile dekore edilmiştir. Önemli oda
ve salonlarda her şey aynı renk tonlarındadır. Bütün zeminler birbirinden farklı, çok
süslü ahşap parke ile kaplanmıştır. Meşhur Hereke ipek ve yün halılar, Türk sanatının
en güzel eserleri birçok yerde kullanılmıştır. Avrupa ve Uzak Doğu’nun nadir dekoratif
el işi eserlerinin süslediği sarayın odalarında kristal avizeler, şamdanlar ve şömineler
vardır. Selâmlık bölümündeki hamam, bütünüyle somaki mermerden yapılmıştır.
Sarayda Barok, Rokoko ve Ampir özelliği taşıyan motifler iç içe kullanılmıştır.
Yıldız, Çin, Sevr ve Japon porselenlerinin süslediği saraydaki Türk ve yabancı
ressamların yaptığı altı yüz tablo bulunmaktadır. Bunlar arasında Saray Baş ressamı
Zonaro’nun ve Ayvazovski’nin tabloları da yer almaktadır. Her biri ayrı özellik taşıyan
158 saat sarayın oda ve salonlarını süslemektedir.
Sarayın kapıları arasında yer alan Hazine Kapısı, inci ve istiridye kabukları motifli süslemeleriyle dikkati çeker.
Günümüzde müze olarak kullanılan Dolmabahçe Sarayı’nda modern Türkiye
Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk yaşama gözlerini kapamıştır.
88
SANAT TARİHİ 2
Ağrı Doğubayezıt İshak Paşa Sarayı (1784): Anadolu’da saray mimarisinin
en önemli örneği Doğubayezıt’ta Vali İshak
Paşa’nın yaptırdığı kendi adını taşıyan saraydır. (Resim 02.86) Kartal yuvasını andıran
saray, Türkistan, Selçuklu ve Osmanlı mimarisinden izler taşıyan bir yapıdır.
Üç avlulu, 366 odalı bir kaleyi andıran
yapıda selâmlık, zindan, cami, aşevi, hamam,
Resim. 02.86: İDoğubayezıt İshak Paşa
fırın, merasim ve eğlence salonu, cephaneSarayı, iç görünüş
lik, erzak odaları, türbe, medrese, iş atölyeleri
ve askerî koğuşlar bulunmaktadır. Kesme taştan yapılan sarayın doğu cephesindeki
portali, kabartma ve süslemeleriyle Selçuklu sanatının özelliklerini yansıtmaktadır.
Sarayın bütün odalarında taştan ocaklar vardır. Taş duvarlardaki boşluklar görkemli yapının merkezî bir ısıtma sistemine sahip olduğunu göstermektedir. Sıcak,
soğuk ve atık su kanallarıyla kendi kategorisinde Osmanlı yapıları içinde bir ilktir.
Avludaki türbe, kümbet şeklinde olup duvarları geometrik motiflerle süslüdür.
b. Kervansaraylar:
Ticaret yolları üzerinde ve külliyelerde güvenlik içinde üzerinde kervanların
konaklaması ve çeşitli gereksinimlerini karşılaması için inşa edilen kervansaraylar,
Selçuklu Dönemindeki kadar yaygın değildir. Osmanlılar, Selçuklu kervansaraylarının planlarını sürdürmemişler, daha farklı bir mimari tasarım içinde hareket etmişlerdir. Çoğu, kentlerin içinde veya yakınındadır. Osmanlı Döneminde inşa edilmiş
şehirlerarası kervansaray çok az sayıdadır.
Resim. 02.87: Edirne Rüstem Paşa
Kervansarayı
Edirne Rüstem Paşa Kervansarayı (15571560): Mimar Sinan’a Rüstem Paşa’nın yaptırdığı
kervansaray, külliyenin içindedir. (Resim 02.87)
Birbirlerini bitişik dikdörtgen iki ayrı bölümden
oluşmaktadır. Bunlardan küçük olanı ahır, büyük
olanı ise han odalarıdır. Kesme taş ve tuğladan yapılan kervansaray iki katlı olup avlunun önünde
yuvarlak kemerlerle birbirine bağlanan sütunların
oluşturduğu bir revak bulunmaktadır. Üst kattaki
revakların üzerleri kubbelerle örtülüdür. Odaların
içinde birer niş ve ocak vardır. Üst katın avluya ba-
kan pencereleri tuğla bezemelidir.
Kayseri- Ürgüp arasında İncesu Kara Mustafa Paşa, Kuşadası Öküz Mehmet
Paşa, Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Kervansarayları Osmanlı Döneminde inşa
edilmiş öbür önemli kervansaraylardır.
89
SANAT TARİHİ 2
c. Hanlar:
Kervansaraylar Osmanlılarda kentin önem kazanması ve ticaretin canlanmasıyla yerini hanlara bırakmıştır.
Osmanlı Döneminde özellikle kent içi hanlarına önem verilmiştir. Bursa’nın
fethinden sonra yaygınlaşan hanlar, kent içinde yer alan ticaret ya da geçici konaklama yapıları olarak inşa edilmiştir. Hanlar genellikle iki katlı ve revaklarla çevrili bir
avlu etrafındaki odalardan oluşur. Zemin katlarında depo, ahır ve onarım atölyeleri
bulunur Osmanlı hanları haberleşme ve alışveriş gereksiniminin karşılanabileceği
işlevsel yapılardır. Hanlar, özellikle 18. yüzyılda kent merkezlerinin kalabalık noktalarına yapılıyordu. Han mimarisinin pek azı ayakta kalan büyük ahşap örneklerine eski
seyahatnameleri süsleyen gravürlerde görülmektedir.
Bursa Emir Han: Orhan Bey zamanında yapılan han, iç avlu çevresine sıralanan iki katlı ve buraya açılan odalardan oluşur. Hanın ortasında bir şadırvan ve
zamana meydan okuyan tarihî çınarlar vardır. Duvarları iki sıra tuğla, bir sıra taştan
oluşan almaşık örgülüdür.
Hanın alt katı eşya deposu, üst kat ise yolcu odalarından meydana gelmiştir.
Her odada birer pencere ve ocak bulunmaktadır.
Bursa çarşısının çekirdeğini oluşturan Emir Han, Osmanlı hanlarının en erken
örneklerinden biridir.
Ankara Kurşunlu Han: Mehmet Paşa tarafından inşa ettirilen hanın planı, Osmanlı Dönemi yapılarındaki gibi ortada büyük bir avlu, revaklar ve onun etrafında
yer alan odalardan oluşmuştur.
İki renkli kesme taştan inşa edilmiş Kurşunlu Han, günümüzde Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nin yönetim bölümü olarak kullanılmaktadır.
Bursa Koza Han: 1491’de Sultan II. Bayezıt tarafından Mimar Abdul Ula bin
Şah’a İstanbul’daki eserlerine vakıf olarak yaptırılmıştır. Dikdörtgen bir avlunun
çevresindeki iki katlı han, doksan beş odalıdır. Ortasında küçük bir mescidin altında
şadırvan vardır. Anıtsal, mavi çinilerle süslü, portalli hanın doğusunda ahır ve depoların bulunduğu ikinci bir avlulu bölüm bulunmaktadır.
Diyarbakır’da Hüsrev Paşa Deliler Hanı, Bursa’da İpek Han, İstanbul’da Kürkçü
Han, Büyük Valide Hanı, Sivas’ta Yeni Han, Bilecik’te Vezirhan bu yapılara örnek olanlar arasındadır.
d. Bedesten ve Çarşılar:
Bedestenler, bu isim “bezzazistan”dan gelir, kumaş satan çarşılara verilen addır. Kubbeyle örtülü geniş dikdörtgen yapılar olan bedestenlerin etrafını çoğunlukla
dükkânlar çevreler. 14. yüzyılda ortaya çıkan bedestenler, çeşitli eşya satışının yapıldığı, tüccarların değerli evraklarının saklandığı, korunduğu sağlam yapılmış taş
yapılardır. İstanbul’un fethinden sonra inşa edilen büyük bedestenler tek katlı ahşap
dükkânların bulunduğu Kapalı Çarşı’nın merkezinde yer almıştır. Bedestenler kâgir
90
SANAT TARİHİ 2
yapılardır. Yalnız kesme taştan inşa edilen örnekler bulunduğu gibi taş-tuğla karışık
örgüyle yapılanlar da vardır. Çatı örtüsü çoğunlukla kurşun kaplıdır. Pencere yüzeyleri küçüktür ve az sayıda düzenlenmiştir. Bedestenlerin bu kadar sağlam ve kapalı
olmalarının nedeni yangından korunma, içindeki eşyanın güvenliği, yapıların uzun
ömürlü olmasıyla ilgilidir. Bedestenler genellikle kare ya da dikdörtgen planlı yapılardır. Fatih Döneminde İstanbul’da inşa edilen Eski Bedesten, Ankara’da Mahmut
Paşa Bedesteni, Edirne Bedesteni, Amasya Bedesteni, Filibe Bedesteni, Saraybosna
Bedesteni ve Selanik Bedesteni’dir.
İstanbul Sandal Bedesteni: Fatih Sultan Mehmet Döneminde inşa edilmiştir. Sandal denilen bir çeşit kumaşın satıldığı yer olması nedeniyle Sandal Bedesteni
adını taşıyan yapı, yirmi kubbe ile örtülmüştür.
Çarşılar, özellikle Osmanlı Döneminde büyük kentlerin ticaret merkezleri olan
kapalı çarşılar, günümüzde de işlevlerini sürdürmektedir. Büyük camilerin çevresine
yapılan arastalarsa Osmanlı Döneminin gelişmiş bir başka tür çarşı yapısıdır.
Kentlerin ticari mekânları olan bedesten, han ve pazarlar arasında İstanbul’da
Mısır Çarşısı, Kapalı Çarşı ve Edirne Ali Paşa Çarşısı önemli örnekler arasındadır.
e. Çeşmeler:
Osmanlılar 16. yüzyıldan sonra çok sayıda çeşme yapmıştır. Ana kaynaktan
künkler aracılığıyla saraylara, konaklara ve halka ait konutlara ait su dağıtımı sağlanmış, ayrıca hemen hemen her sokaktaki çeşmeler “hayır” eseri olarak halkın kullanımına açılmıştır.
Çeşmelerin mimarlık tarihi açısından önemi, cephe tasarımındaki zenginliğidir. Klasik Dönemde sivri kemer, Lâle Devri’nde yuvarlak ve yassı kemer, Barok
Döneminde “s” ve “c” kıvrımlı kemerlerin kullanılması gibi çeşme mimarisi iç ve dış
mekânda olmak üzere iki grup oluşturmaktadır.
Resim. 02.88: İstanbul Üsküdar III. Ahmet
Çeşmesi
Klasik çeşme cephesinde rumî,
palmet ve lotuslar bulunur. Lale
Devri’nde lale, meyveli kaseler, çiçekli sepetler en çok tercih edilen
süslemelerdir. Bu dönemde meydan çeşmesi yapımı önem kazanmış, kentin geniş meydanlarında
Ayasofya’nın arkasındaki III. Ahmet
Çeşmesi (1728), Üsküdar’daki III. Ahmet Çeşmesi (1729) (Resim 02.88)
ve Tophane Çeşmesi gibi anıt niteliğinde meydan çeşmeleri yapılmıştır.
Lâle Devri’nden sonra Osmanlı, Rokoko ve Barok üsluplarında çeşme
91
SANAT TARİHİ 2
tasarımları ortaya çıkmıştır. Fındıklı, Zevkî Kadın Çeşmesi (1755) ) kıvrak çizgilerle
oluşan az derin niş, doğal bitkisel süslemeler Rokoko üslubu içinde biçimlenmiştir.
Maçka III. Osman Çeşmesi (1756) geniş saçağı ve istiridye kabuğu süslemesiyle Barok üslubundadır. 19. yüzyılın başında Osmanlı Ampir çeşme tasarımı gelişme göstermiştir. Cevri Kalfa Çeşmesi (1819 - 1820), Talimhane II. Mahmut Çeşmesi (1843)
yeni üslubun çizgilerini taşır. 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başında Kuledibi’nde Lâleli
Çeşme’deki gibi eklektik (seçmeci) üslupta özgün denemeler ortaya çıkar. 20. yüzyıl
başında ise klasik Türk mimarlığına dönüş vardır. Rozetli, mukarnaslı ve kitabe biçimiyle Kısıklı Çeşmesi (1914) Yeni Klasikçilik akımının en belirgin eseridir.
f. Sebiller:
Sebiller çoğunlukla cami, mescit, türbe, sıbyan mektebi gibi yapıların yanında
halka suyu karşılıksız dağıtmak için yapılmış eserlerdir. Pencerelerinde sürekli su dolu
maşrapalar bulunan, çoğunlukla yerden bel düzeyine kadar bir duvar örülmüş, duvarla parmaklıklar arasındaysa maşrapaların geçebileceği küçük boşluklar bırakılmıştır.
İstanbul’da sebil yapımında asıl gelişme 16. yüzyılın sonları ve 17. yüzyılın ilk
yarısında olmuştur. Sebiller; köşe sebilleri, cephe sebilleri, anıtsal sebiller ve pencere
sebiller adları altında dört gruba ayrılır. Köşe sebilleri iki yöne bakan açıklıklarda düzenlenmiştir. Hüsrev Kethüda (1566), Gazanfer Ağa (1613- 1614) ve Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa (1684) Sebilleri bu gruba ait sebil örnekleridir.
Cephe sebilleri külliyelerde, hayır
kurumlarında, anıtsal yapılarda cepheyi zenginleştirmek amacıyla yapılmıştır.
Koca Yusuf Paşa (1787), Sultanahmet
Cevri Kalfa (1820) (Resim 02.89) cephe
sebilleri içinde yer alır.
Anıtsal sebiller, sayıca en az olanlardır. En tanınmış olanı III. Ahmet
Çeşmesi’dir.
Pencere sebiller ise bir duvara
açılan boşlukta oluşturulmuştur. Sayıca çok ve yalın örneği Sultan Ahmet
Külliyesi’nde (1609- 1620) bulunmaktaResim. 02.89: İstanbul Sultanahmet Cevri dır.
Kalfa sebili
Osmanlı yapılarının içinde köşk
veya yalı bahçelerinde bir tür çeşme sayılan, mermerden büyük bir taş üzerinden
dökülen suların aşağıdaki havuz veya kurnaya toplandığı dekoratif amaçlı yapılardır. Osmanlılar, park ve bahçeleri süslemek, kuşların su gereksinimini gidermek için
selsebil yapmışlardır.
92
SANAT TARİHİ 2
OKUMA METNİ
MİMARLAR MİMARI SİNAN
Sinan, Osmanlı İmparatorluğu’nun gücünün en üstün olduğu bir dönemde,
sanatın en üst olduğu bir evrede bütün bu birikimi mimarlık alanında tek isim olarak
temsil edebilmiş bir mimardır. Tasarladığı yapıların büyük çoğunluğunu ve en seçkinlerini om zamanın başkenti İstanbul’da gerçekleştirir. Böylece İstanbul, en özgün
yapı örnekleriyle sanki açık hava müzesine dönüşür.
Üç sultanın yanında pek çok saray erkanı için de yapı tasarlayan Sinan’ın sevilen ve beğeni toplayan bir mimar olduğu bellidir. İstanbul’a su getirmesi için Sultan
Süleyman tarafından görevlendirilen Sinan, çok zor ve bilgi gerektiren bu işi başarı ile tamamlar ve sultanın takdirini kazanır. Sultan Süleyman’ın Süleymaniye gibi
kendi adına yaptırdığı büyük bir caminin açılışını Sinan’a yaptırması bu takdirin en
belirgin ifadesidir.
“Resmini çizip inşa ettiğim cami, mescit ve öbür önemli yapıları on üç bölüm
halinde yazıp benzersiz bir risale oluşturdum, adını da ‘ Tezkiret’ül Ebriye’ kodum.
Umut ederim ki kıyamete dek ona göz gezdirecek temiz yürekli dostlar, çabamdaki
ciddiyet ve gayreti öğrendiklerinde insaflı bir gözle bakıp beni hayır dualarıyla anarlar inşallah.” der Sinan. Onun hayatı ve eserleri hakkında kendi anlattıkları sıradan bir
kişinin insanca davranışlarını gösteren anılar niteliğindedir.
Sinan, arayışlarına devam etmeyi hiç bırakmaz. Sekizgen tabana oturan kubbesiyle Rüstem Paşa Camisi, yeni bir tasarımın ürünüdür. Denediği bu şema Edirne’deki Selimiye Camisi’nde olgunluğa ulaşır. Osmanı mimarlığının çok sevilen bir
eseri olduğu kadar, Sinan’ın da en beğendiği yapı olan Selimiye Camisi ile Ayasofya’yı geçme arzusuna gerçekten ulaşmıştır.
Sinan, geleneğe körü körüne bağlı değildir. Dışa açık, analizci, gördüklerinden
doğru dersler ve ilhamlar alan, onları kendi görüşleri doğrultusunda senteze ulaştıran bir tasarımcı ve bilim adamıdır. Ömrünün sonuna kadar araştıran, deneyen,
topografya, kompozisyon, mekan, kütle ve strüktür sorunlarına yeni çözümler arayan ve gelişmiş değişik örnekler sunan Sinan, Osmanlı ve hatta İslam mimarisinin
simgesidir.
Reha GÜNAY/ SKYLIFE 2006
93
SANAT TARİHİ 2
ÖZET
İslam mimarisinin ilk örneklerine Mekke’de rastlanmaktadır. Hz. Muhammed’in
evi geliştirilerek yapılan ve Medine Camisi adını alan bu yapı kare planlı olup etrafı
kerpiç duvarla çevrilidir.
Devlet merkezleri Şam olan Emeviler (661-750), mimaride Bizans, süslemede
Sasani sanatından izler taşırlar. Transet planlı camileri arasında Kayraman, Seydi,
Ukba, Şam Emeviye (Ümeyye), Kubbetü’s Sahra,
Mescid-i Aksa en önde gelen örneklerdir.
Emevi sivil mimarisinin önemli yapıları arasında yer alan çöl sarayları içinde Kuseyr Amra Sarayı, Kasr-ül Hayr-ül Garbi, Meşetta ve Hırbetü’l-Mefcer bulunmaktadır.
Endülüs Emevilerinin özellikle başkent Kordoba’daki Kordoba Camisi ve Granada’daki El Hamra Sarayı en gözde eserleri arasındadır.
En önemli özelliği taş cephe düzenlemesi olan Fatımî Sanatı’nda öne çıkan iki
mimari eser Mehdiye ve El-Eser Camileridir.
Memlükler cami, şifahane, medrese ve türbeler yapmışlar; kimi zamanda çok
amaçlı külliyeler oluşturmuşlardır. En önemli Memlük eserleri arasında Baybars Camisi, Sultan Kalavun Külliyesi ve Sultan Hasan Medresesi bulunmaktadır.
Eyvanlı medrese türünün ilk örneğini Karahanlılar inşa etmişlerdir. Tuğla malzeme ile kare planlı, kubbeli, portelli türbeler yapan Karahanlıların Arap Ata ve Ayşe
Bibi türbeleri gösterişli portelleri ve dekorasyonları ile dikkati çekmektedir.
Sivil mimari eserleri içinde Ribat-ı Melik, Akçakale, Dehistan ve Kurtlu Tepe
Kervansarayları bulunmaktadır. Tirmiz Sarayı terrakota, renkli cam, madalyon ve rozetlerle süslenmiştir.
Gazneliler sosyal ve dinî eserler yaparken sanat özelliklerini Hint ve İslam sanatları ile birleştirmişlerdir.
Ribat adı verilen kervansaraylar içinde bilinen tek yapı Ribat-ı Mahî, eyvan
kubbe birlikteliğinin Büyük Selçuklulardan önce Gaznelilerce yapıldığını gösteren
önemli bir mimari eser özelliği taşımaktadır.
Büyük Selçuklular, 1040-1157 tarihleri arasında cami, medrese, türbe olmak
üzere çok sayıda mimari eser yapmışlardır. Karahanlı ve Gaznelilerin sanat, kültür
geleneklerini devam ettirmeleri sonucu mimaride dört eyvanlı planı daha da geliştirerek yeni eserler yapmışlardır.
Merkezi Konya olan Türkiye Selçuklu Devleti, Anadolu’da önemli sanat eserleri
meydana getirmiştir. Türkiye Selçuklu sanatı Gazneli ve Büyük Selçuklu sanatlarından ve Anadolu’da önceleri yaşamış uygarlıklardan etkilenmiştir.
13. yüzyıldan başlayarak yaptıkları ahşap direkli ve taş destekli camilerde transept, kûfe, bazilikal, eyvanlı adlarını verdikleri plan çeşitlerini uygulamışlardır. Bu camiler arasında Diyarbakır Ulu Camisi, Konya Alaeddin Camisi, Divriği Ulu Camisi ve
94
SANAT TARİHİ 2
Şifahanesi, Malatya Ulu Camisi ilk akla gelenlerdir.
Medreseler; din, felsefe, matematik, hukuk, tıp, tarih ve astronomi gibi derslerin okutulduğu öğretim kurumlarıydı. Anadolu Selçuklu medreseleri kapalı avlulu
(kubbeli) ve açık avlulu (eyvanlı) medreseler olmak üzere iki plan tipindedir. Kapalı
avlulu medreseler Tokat Yağbasan Medresesi, Konya Karatay Medresesi, Konya İnce
Minareli Medrese’dir. Açık avlulu medreseler arasında ise Konya Sırçalı Medrese, Erzurum Çifte Minareli Medrese bulunmaktadır.
Türkiye Selçuklu mezar anıtları Büyük Selçuklular zamanında inşa edilmiş türbe ve kümbet yapıları ile aynı plan özellikleri gösterir. Önemli örnekler arasında Tercan Mama Hatun Kümbeti, Kayseri Döner Kümbet, Konya II. Kılıç Aslan Kümbeti ve
Konya Gömeç Hatun Türbesi bulunmaktadır.
Kervansaraylar, Anadolu’da Selçukluların ekonomik gücünün göstergesi sivil
mimari örnekleridir. Ticaret yolları üzerinde inşa edilen kervansaraylar; konaklama
ve posta, askerî, güvenlik gibi resmî işlemlerin yürütüldüğü bütünüyle kesme taştan yapılmış; portallerinde Selçuklu taş ustalığının en güzel uygulamalarını yansıtan
anıtsal eserlerdir.
Beylikler Dönemi’nde mimari ve süsleme alanlarında yeni üslup gelişmeleri
ortaya çıkar. Yenilikler, toplu ve geniş mekan anlayışı, revaklı avlu, son cemaat yeri,
portallerin sadeleşmesi açık/kapalı iç ve dış yapı uyumunu içermektedir.
Osmanlılar Anadolu, Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının bazı bölgelerine egemen olurlarken Türk ve İslam kültürünü de yerleştirmişlerdir.
Türk ve dünya mimarlık tarihinin en büyük sanatçılarından Mimar Sinan, sayısı
360’ı aşkın eser gerçekleştirmiştir. Bunların çoğu cami olmak üzere mescit, medrese, hamam, saray, kervansaray, türbe, köprü, imaret, yiyecek deposu, su kemeri ve
hastanedir.
95
SANAT TARİHİ 2
TEST II
1. Ribat-ı Mahî Kervansarayı aşağıdakilerden hangisi tarafından yapılmıştır?
A.
B.
C.
D.
Abbasiler
Karahanlılar
Gazneliler
Memlükler
2. Göl kıyısında Alaeddin Keykubad’ın 236’da yaptırdığı, içinde zengin çini
süslemelerinde insan ve hayvan figürlerinin tasvi r edildiği yapı hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Beyşehir Kubadabad Sarayı
Kayseri Keykubadiye Sarayı
Konya II. Kılıç Aslan Köşkü
Sultan III. Mesud Sarayı
3. Beylikler Dönemi’nde yapı
aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
işlerinde
kullanılan
süsleme
malzemesi
Taş
Tuğla
Mozaik
Alçı
4. Türk ve dünya mimarlık tarihinin en büyük sanatçılarından Mimar Sinan’ın
kalfalık dönemi eseri, aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
İstanbul Şehzade Camisi
Erzurum Lala Paşa Camisi
İstanbul Süleymaniye Camisi
Edirne Selimiye Camisi
5. Sıcak, soğuk ve atık su kanalları bulunan, Osmanlıların ısıtma sistemi ile
donatılmış ilk yapısı olan saray, aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
96
Dolmabahçe Sarayı
Ağrı Doğobayezıt İshak Paşa Sarayı
Çinili Köşk
İstanbul Topkapı Sarayı
3. ÜNİTE
Çini yapımında kullanılan teknikler hangileridir?
SANAT TARİHİ 2
1. Türk geleneksel sanatlarından halı, çini, hat ve minyatürlerin tarihsel gelişimini öğrenebilecek,
2. El sanatı türlerini sınıflandırabilecek,
3. Çini, halı, hat ve minyatür sanatlarının tekniklerini, türlerini, özelliklerini tanımlayabilecek,
4. Türk el sanatlarının estetik yönden en tanınmış örneklerinin hangileri olduğunu fark edebilecek,
5. Osmanlı ve Selçuklu halı sanatı, minyatürü arasındaki farkları görebileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Geleneksel
Sanatlar
Hat
Halı
Ebru
98
Çini
SANAT TARİHİ 2
1. Türklerin en çok kullandıkları süsleme motiflerini özelliklerini inceleyiniz.
2. Yurdumuz coğrafyasındaki önemli çini merkezlerini yüzyıllarını da
belirterek bir şema ile gösteriniz.
3. Türk hat sanatı ustalarını araştırınız.
1.HALI SANATI
Türk Halı Sanatına Genel Bakış
Tarihsel Gelişimi İçinde Halı Sanatı
a-Selçuklu Halı Sanatı
b-Osmanlı Halı Sanatı
Halı, yere veya mobilya üstüne serilmek, duvara asılmak için çeşitli düğüm
teknikleriyle yapılan, çoğu yünden dokunan, kısa ve sık tüylü, nakışlı, kalın yaygı
dokumaya verilen isimdir.
Bitkisel ve hayvansal malzemelerle yapılan dokumaları, göçebe toplumlar giyinme amacının dışında çadır ve barınak gibi mekânlar oluşturmada da kullanmış;
ayrıca kilim ve halı gibi çeşitli dokuma türleriyle yaşadıkları yerleri süslemişlerdir.
Halıyı meydana getiren ve halının esas ögesi olan düğüm-ilmik, koyun, keçi
gibi hayvanların yününden elde edilen ipliktir. Halılar düğümlerinin atılışlarına ve
sıklığına göre adlandırılır. Türk halılarında sine (İran) (Çizim 03.01), Gördes (Türk ) (Çizim 03.02) düğümleridir. Sıklık, halının değerlendirilmesinde yüzyıllardan bu yana
önemli bir ölçüttür.
Çizim 03.01: Sina (İran) düğümü
Çizim 03.02: Gördes (Türk) düğümü
Selçuklu ve Osmanlı halılarında ipler ceviz, ayva, nar, cehri, palamut gibi renk
veren bitkilerden elde edilen kök boyalar kullanılıyordu. Günümüzde özel dokuma
99
SANAT TARİHİ 2
tezgâhlarında makine halısı adı verilen fabrika yapımı halılar da dokunmaktadır.
1. Türk Halı Sanatına Genel Bakış:
En eski düğümlü halı örneği Rus Bilgin Rudenko’nun
1949’da Altay Dağları Vadisi’ndeki İskit mezarlarında bulduğu Pazirik halısıdır. Türk düğümüyle santimetre karesinde
otuz altı düğüm bulunan yünden dokunmuş halı, günümüzde St. Petersburg Emitaj Müzesi’nde sergilenmektedir. (Resim 03.01 )
Zaman içinde Orta Asya’dan batıya doğru yayılmış halıcılığı Anadolu’ya Selçuklu Türkleri getirmiştir.
2. Tarihsel Gelişimi İçinde Türk Halı Sanatı:
Resim. 03.01: Orta
Asya Pazirik halısından
ayrıntı
DOKUMA SANATI
Anadolu’da Selçuklu döneminde çok değerli kumaşların üretildiğini daha çok seyyah ve yazarların verdiği bilgiler
ışığında öğrenmekteyiz. Günümüze kadar kalabilmiş çok az
sayıdaki örneklerden en önemlisi Alâeddin Keykubad için dokunmuş bir kadife kumaştır.
Osmanlı döneminde dokumacılık çok daha ileri gider. Diğer üretim dallarlında olduğu gibi dokumacılık da sıkı bir lonca denetimi altında hayata geçirilmiştir.
Bu disiplin içinde üretilen malların üstünlüğünün titizlikle denetlenmesi, Türk kumaşlarının bütün dünyada uzun bir süre en kıymetli mallar arasında sayılmasına yol
açmıştır. 15. yüzyılın tanınmış dokuma merkezi ise Bursa’dır. İstanbul ve Bilecek kadife dokumalarıyla, Bergama ve Denizli pamuklularıyla, Ankara yünleriyle, Amasya
desenli kumaşlarıyla büyük bir ün kazanmışlardı. Dokumacılıkta en büyük hamle 16.
yüzyılda gerçekleşir. Özellikle saray tezgâhlarında sırma ve simle dokunan kıymetli
kumaşlar, kadife ve ipekliler üretilir. Osmanlı dokumalarında çoğunlukla yinelenen
motifler lâle, karanfil gibi bitki motifleridir. Dokumalar içinde en tanınmışlar çatma,
saraser, kemha, serenk, diba, sof ve canfestir.
a. Selçuklu Halı Sanatı
11. yüzyıldan sonra Anadolu’da yayılan halı sanatının öncüleri Selçuklulardır.
Renk ve motif zenginliği taşıması yönünden şaşırtıcı kalitedeki Selçuklu halıları, aynı
rengin tonlarıyla elde edilen renk uyumları ve geometrik desenleriyle, bitki motifleriyle Türklerin bu sanatta ulaştığı düzeyin en açık göstergeleridir.
12 ve 13. yüzyıllara ait olduğu bilinen halılar, Anadolu Selçuklu Döneminden
günümüze kalanlardır. Konya Alaeddin Camisi’nde (Resim 03.02) bulunan sekiz,
Beyşehir Eşrefoğlu Camisi’ndeki üç, halının bir bölümü İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi ile Konya Mevlana Müzesi’nde sergilenmektedir.
13. yüzyıl seyyahlarından Marco Polo, Anadolu’da çok ince işçilik gösteren ha100
SANAT TARİHİ 2
lıların dokunduğunu yazar.
Selçuklu halılarına benzeyen örneklere Rönesans ressamlarının tablolarında da rastlanmaktadır.
Selçuklu halılarında en çok kullanılan renkler
kırmızı, mavi, kahverengi ve yeşildir. Bu büyük boyutlu halıların kenar sularında geometrik motifler, yazıya
benzer şekiller vardır. Zeminde ise üçgen, sekizgen desenler, “eli belinde” denilen süslemeler görülmektedir.
Selçuklu halılarının bir özelliği de desenin bir yerde
bitmeyip sürekli yinelenerek çoğalmasıdır. 14. yüzyıResim. 03.02:Konya Alaeddin lın başlamasından itibaren Anadolu halılarında tek ve
Camisi halısından ayrıntı çift başlı kartallar, hayat ağacı, kuşlar ve geyikler stilize
edilmiştir. Bu tip halılarda zemin genellikle karelere bölünmüş ve hayvan figürleri bu kareler içinde tek ya da karşılıklı bir çift olarak yerleştirilmiştir. Ejder ve kuş figürleri çoğunluktadır. 15. yüzyılda hayvan figürlü halıların
yerini genellikle zeminde mavi ve kırmızı renklerin egemen olduğu geometrik ve
stilize edilmiş bitki motifli halılar almıştır.
b. Osmanlı Halı Sanatı:
Osmanlı halı sanatı Selçuklu geleneğini de devralmıştır. 13. yüzyıla tarihlenen “Konya halıları” olarak adlandırılan Selçuklu halı grubu, halı tarihinde özel bir yere sahiptir.
15. yüzyıldan başlayarak Avrupa resmine girmesiyle ressamların adıyla anılan
Anadolu halıları içinde “Memling halıları”, “Bellini halıları”, “Holbein halıları”, “Lotto
halıları” bulunmaktadır.
Osmanlı halıları özelliklerine ve yapıldıkları yerlere göre gruplandırılmıştır.
Uşak Halıları: 16. yüzyılın en önemli merkezlerinden Uşak’ta üretilen halılar,
Klasik Dönem halılarının en gözde olanlarıdır. Kenar bordürleri, Çin bulutu ve bitkisel motiflerle, zemini madalyon ve yıldızlarla boşluk bırakılmadan süslenen Uşak
halıları çoğunlukla üzerinde taşıdıkları motiflere göre üç grupta toplanmaktadır:
1. Madalyonlu Uşak Halıları: Bu halıların özelliği
bitkisel motiflerin ortasında daima bir bütün madalyonun yer almasıdır.
2. Yıldızlı Uşak Halıları: Madalyonlar ortadan
kalkmış, koyu zemin üzerine sekiz kollu yıldızlar
işlenmiştir.
3. Kuşlu Uşak Halısı: Bu grup içinde yer alan halılar, beyaz zemin üzerine tersli yüzlü yerleştirilen
iki stilize dişli yaprağın kuş motifine benzemesinden ötürü “kuşlu Uşak halısı” olarak bilinir. (Resim
Resim. 03.03: Kuşlu Uşak halısından 03.03)
ayrıntı
101
SANAT TARİHİ 2
4. Bergama Halıları: Çoğunluğu 19 ve 20. yüzyılda
üretilen Bergama halıları, Holbein halılarının bir çeşididir. Anadolu Selçuklularının geometrik ve stilize
edilmiş bitkisel motiflerinin bu halılarda yinelendiği
görülmektedir. (Resim 03.04) Halılarda çoğunlukla
koyu kırmızı, mavi, sarı, lacivert, yeşil ve beyaz renkler kullanılmıştır.
Saray Halıları: Mısır’ın fethi Osmanlı halı sanatında
“Saray halıları” olarak adlandırılan yepyeni bir stilin ortaya
çıkmasında etkili olmuştur. Tarihler I. Selim’in Kahire’den
bazı sanatçıları İstanbul’a gönderdiğini yazmaktadır.
Seccadeler: 16. yüzyıl ortalarından başlayarak saray
için küçük ölçülü ince dokunmuş bir çeşit halı olan secca- Resim. 03.04: Bergama
halısı
deler üretilmiştir. Mihrap işlemeli seccadelerde, mihrapların
içinin bazen boş bazen de çiçek motifleriyle doldurulduğu
görülmektedir. Yün, pamuk ve ipek ipliklerin de kullanıldığı seccadelerin ana rengi parlak kırmızı ve mavidir.
Kula seccadelerinin mihrapları daha sade, renkleri ise daha mattır. Bordürleri
ise birkaç ince şerit hâlindedir.
Milas seccadelerinde mihrap yuvarlak değil, basamaklı sivri kemerlidir. En çok
koyu kırmızı ya da kahverengi zemin üstüne sarının çeşitli tonları kullanılmıştır. Bordürleri çok geniştir.
Ladik seccadeleri parlak renkli olup ayak basılacak kısımda sıralanan uzun saplı haşhaş çiçekleri en önemli özellikleridir. Kula seccadeleri ile benzerlik gösterirler.
Kırşehir ve Mucur da seccadeleri ile ün yapmış önemli halı merkezleridir.
Hayvan postu motifi ile yapılmış seccadeler de çok karakteristik bir grup içinde yer alırlar. İçlerinde benekli pars postu şeklinde olanlar en çok beğenilenler içindedir. Bu çeşit seccadelerin en eskileri 17. yüzyıldan kalmadır.
2. ÇİNİ- SERAMİK SANATI
Türk Çini Sanatına Genel Bakış (Tanım ve Teknik)
1. Tarihsel Gelişimi İçinde Türk Çini Sanatı
Selçuklu Çini Sanatı
Osmanlı Çini Sanatı
Türk Çini Sanatına Genel Bakış (Tanım ve Teknik)
Çini sözcüğü ilk porselen ve fayansların Çin’den getirilmesi nedeniyle Osmanlılarda “Çin işi” anlamında kullanılmıştır.
102
SANAT TARİHİ 2
Yüzeylerde kaplama olarak kullanılan bir tür killi topraktan yapılan ve fırında
pişirilen sırlı, çeşitli renk ve motiflerde süslenmiş seramik parçasına çini, çini yapma
sanatına da çinicilik denilmektedir.
Çini yapımında çeşitli teknikler uygulanır.
Çini Teknikleri:
Renkli Sır Tekniği: Son şekli verilen kırmızı hamurlu çininin üstüne desen işlendikten sonra fırında pişirilip renkli sırlarla boyanarak yeniden fırınlanır.
Sır Altı Tekniği: Desenin, çini önce sırlanıp fırınlandıktan sonra yeniden fırınlanır. Böylece boyaların sırın altına geçmesi sağlanır. Resim 03.05
Çini Mozaik Tekniği: Tek renkle sırlanmış çini parçacıkları, tasarlanan desene göre biçimlendirildikten sonra
sıva üzerine bir çeşit mozaik oluşturacak şekilde dizilir. Selçuklular tarafından geliştirilen çini mozaik tekniği daha çok
mihrap, duvar ve kubbelerde kullanılmıştır. Zor bir teknik
olmasına karşın süsleme alanında oldukça zengin ve dikkat
çeken bezemeler yapılmıştır. Resim 03.06
Minai Tekniği: Büyük Selçukluların bulduResim. 03.05: Bursa
Yeşil Cami, renkli sır altı ğu ve seramikte yaygın
tekniği
olarak kullanılan bu teknikte sır altı ve sır üstü teknikleri birlikte kullanılır.
Minai tekniği ile yapılmış çinilerde sır altında mor, mavi, firuze ve yeşil; sır üstünde ise beyaz,
kahverengi, siyah ve kırmızı renkler tercih edilmiştir.
Resim. 03.06: Tokat Gök Medrese
eyvan çinileri
Lüster Tekniği: îlk örneğini Abbasilerde gördüğümüz bu teknikte fırınlanmış sırlı çini üstüne
“lüster” denilen oksitli bir karışımla desen işlenip
yeniden fırınlanır. (Resim 03.07) Desenler sarı ve
kahverengi tonları taşır.
Sırlı Tuğla: Minare ve türbelerde kullanılan
sırlı tuğla hamura son şekil verildikten sonra sırla
kaplanıp fırınlanır. Genellikle lacivert, firuze ve patlıcan moru renklerin tercih edildiği görülür.
Resim. 03.07: Beyşehir Kubadabad
Sarayı, lüster çini
103
SANAT TARİHİ 2
Kabartma Tekniği: Çini hamuru üzerine yapılan şekiller, kabartma meydana
getirecek şekilde kalıpta basılarak ya da etrafı oyularak desen ortaya çıkarıldıktan
sonra sırlanıp fırınlanır. Selçuklu ve Beylikler Dönemi kitabelerinde kullanılmıştır.
2. Tarihî Gelişim İçinde Türk Çini Sanatı:
İslamiyet Öncesi Dönemde Türk yapılarında sırlı tuğlanın kullanıldığı Uygur
kentlerinden İdikut ve Kara Hoça’da gerçekleştirilen kazılarda ortaya çıkarılmıştır.
Türklerin İslamiyeti kabulünden sonraki süreçte Karahanlı Döneminde çini kullanıldığı bilinmektedir. (Özkent Celalettin Hüseyin Türbesi/Talas Ayşe Bibi Türbesi)
a. Selçuklu Çini Sanatı:
Selçuklu yapılarında sadece firuze renkli çiniler kullanılmıştır. Kümbetlerde ise
üstlerinde yazı ve geometrik desenlerin görüldüğü tuğla, mozaik, sırlı tuğla ve çini
süslemeler görülmektedir. Bu dönem içinde dikkati çeken örnekler arasında Damgan Mescid-i Cuma), Kümbet-i Surkh ve İsfahan Mescid-i Cuma bulunmaktadır.
Anadolu Selçuklu Çini Sanatı:
Bu dönemde yapı dışında özellikle de minarelerde sırlı tuğla (Konya înce Minareli Medrese) ender olarak da sırlı tuğla ve çini birlikte kullanılmıştır. (Sivas Keykavus
Şifahanesi’nin taç kapısı) Sırlı tuğla, eyvanlarda kemer, tonoz, kubbe ve duvarlarda
sıkça görülür. (Malatya Ulu Camisi)
îç mekanda ve lahitlerde kullanılan tek renk çiniler turkuaz, mor ve kobalt mavisidir. Sır altı en yaygın teknik olmakla beraber lüster ve minai tekniklerine de rastlanır. (Kayseri Keykubadiye Sarayı)
Beyşehir Gölü kıyısındaki Kubadabad Sarayı kazılarında çok sayıda insan ve
hayvan figürlü çini bulunmuştur.
Konya Karatay Medresesi (1251): Medresenin
avluya bakan cephesinde, avlu kubbesinde ve ana eyvanda çini ve mozaik süslemeler bulunmaktadır. (Resim 03.08)
Avluya bakan kapı ve pencere alınlıkları, duvarların üst kesimi, yelpaze pandantifler, avlu kubbesi ve eyvan tonozlarındaki bitkiseli geometrik yazı
örneklerinden oluşan süslemeler ise çini mozaik tekResim. 03.08: Konya Karatay niği ile yapılmıştır.
Medresesi çini mozaik
Konya Alaeddin Camisi mihrabında ise firuze,
süslemeleri
patlıcan moru, lacivert renkli çiniler, bitkisel süslemeler, kûfîyazılar görülmektedir.
Beyşehir Kubadabad Sarayı (1236): Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubad tarafından yaptırılan saray, Anadolu Selçuklularının sanat tarihi yönünden en önemli
yapılarından biridir.
104
SANAT TARİHİ 2
Saray, alçak bir sırla çevrili Büyük Saray, Küçük Saray, Firdevs, Av Hayvanları Parkı, Büyük Saray
altında iki gözlü bir tersane ile yapı kalıntılarından
oluşmaktadır. Kubadabad Sarayı, Konya Karatay
Medresesi’nde sergilenen çini buluntularıyla ünlüdür. Daha çok sekizgen ve haç biçimli levhadan oluşan çiniler, çoğunlukla sır altı tekniğinde ve perdahlıdır. Üzerlerinde geometrik, bitkisel motifler ile kuş,
efsanevi yaratıklar ve insan figürleri yer almaktadır.
(Resim 03.09)
Resim. 03.09: Beyşehir
Kubadabad Sarayı’nın figürlü
çinileri
Ayrıca, Sivas Gök Medrese, Sivas Çifte Minareli
Medrese ve Konya Sırçalı Mescidi, Anadolu Selçuklularının çini süslemeli önemli eserleri içinde yer almaktadır.
Anadolu Beylikleri Çini Sanatı:
Beylikler Döneminde çini kullanımı Selçuklular kadar zengin olmamakla birlikte özellikle Eşrefoğlu Beyliği’nin Beyşehir’deki camisi
ve türbesindeki benzersiz süslemelere sahiptir.
(Resim 03.10 )Camiye girişi sağlayan ve kitabeyi
taşıyan iç kapı, tümüyle mozaik çini kaplamalıdır. Türbenin kubbesini kaplayan mozaik çinilerde grift bitkisel motifler egemendir.
Mozaik çini süsleme Aydınoğlu Beyliği’nin
Birgi Ulu Camisi’ndeki mihrap ve mihrap önü
kubbesini taşıyan kemer alınlığında da sürer.
Selçuk’taki İsa Bey Camisi’nde ise kubbeye geçiş bölümü de tuğla ve yıldız biçimli
çinilerle kaplıdır.
Resim. 03.10: Beyşehir Eşrefoğlu
Camisi türbe çinileri
b. Osmanlı Çini Sanatı:
Osmanlı Beyliği’nin İznik, Bursa ve Kütahya bölgesinde güçlenmesiyle birlikte
14. yüzyılın sonlarından başlayarak Anadolu çini ve seramik sanatında yeni bir atılım
dönemi başlar. Bu yeni ürünlerde Selçuklu geleneğini sürdüren firuze, kobalt mavisi,
patlıcan moru, siyah renkli sırlara ilaveten yeni olarak beyaz, fıstık yeşili, sarı, eflatun
rengi sırlar kullanılmıştır. Sır karışımı renklerine göre farklılıklar gösterir. Saydam sırda genellikle kurşun, mat sırda çinko karışımı kullanılır. Kitle hâlindeki sır toz hâline
getirilip su ile karıştırılarak kurutulmuş çiniye veya seramiğe sürülür ve fırınlanarak
sert bir tabaka şeklinde alt yapıyla kaynaşır.
105
SANAT TARİHİ 2
a. Tek Renkli Sırlı Çiniler:
Osmanlı Beyliği’nin İznik, Bursa, Kütahya ve Edirne’de güçlenmesiyle yoğun
bir imar faaliyetine girdiği bilinmektedir. Bu eserlerden çoğu çiniyle bezenir. Çini
alanlarda farklı teknikler uygulanmıştır. Kare, dikdörtgen, üçgen ya da altıgen şekilli
çinilerle cami, medrese, türbe gibi dinî yapılar kaplanmıştır.
b. Çini Mozaik Tekniği:
Erken Osmanlı eserlerinde çini levhalarla yapılan süslemelerin “çini mozaik”
adı verilen ufak çini parçacıklarıyla oluşturulan düzeylerle birlikte kullanıldığı bilinmektedir. Eserleri nakış gibi bezeyen çini mozaik tekniği sarı, beyaz, yeşil renklerle
daha da zenginleşir.
Renkli Sır Tekniği:
Çinilerde desen hamura basılarak
veya kazınarak işlenir. Çini fırınlandıktan
sonra üzerine astar sürülmeden mavi,
füme, lacivert, siyah, beyaz, sarı, mor veya
eflatun, fıstık yeşili renkli sırlarla desen boyanır. Şekillerin karışmaması için aralarına
sürülen balmumunun erimesi ile şekiller
arasındaki konturlar çini hamurunun renginde kırmızı olarak ortaya çıkar. Çiniler yer
yer altın yaldızla süslenir.
Resim. 03.12: İstanbul Yavuz Sultan Selim
Camisi çinileri
Yavuz Sultan Selim Camisi (Resim
03.11 ) ve Türbesi, Topkapı Sarayı ve Bursa
Yeşil Cami ve Türbesi en tanınmış örneklerdir.
E-Kırmızı Sır Altı İznik ve Kütahya Çinileri:
Bu dönemin çinileri beyaz renk hamur üzerinde sır altı tekniğinde işlenen ve
Şam tipinden daha canlı mavi, lacivert, firuze, yeşil, siyah, eflatun renklerin yanı sıra
domates kırmızısı ile tanınır. Mimar Sinan’ın ünlü Süleymaniye Camisi’nin çinileri en
erken örneklerindendir. İstanbul’da Kanuni Sultan Süleyman’ın Sadrazamı Rüstem
Paşa’nın yaptırdığı Rüstem Paşa Camisi’nin çinileri büyük desen ve kompozisyon çeşitliliği ile kırmızılı, îznik çinilerinin saray nakkaşhanelerinde düzenlenen desenlerinin zenginliğini sergiler. Klasik Osmanlı Dönemi camilerini, imaretlerini, medreselerini, hamamlarını, köşklerini, çeşmelerini, saraylarını, türbelerini süsleyen çiniler; gül,
nar, menekşe, sümbül, lotus, ağlayan gelin çiçeği, küpe çiçeği ve bulut motifleriyle
süslüdür.
17. yüzyıla gelindiğinde çini sanatındaki gelişme durmuş, renkler eski gücünü
yitirmiştir. Bunda Celali İsyanlarının da etkisi olmuştur. İznik’teki atölyelerin üretimlerinin azalmasıyla yeni bir merkezi olarak Kütahya ön plana çıkmıştır.
106
SANAT TARİHİ 2
Seramik (Keramik):
Anadolu Selçuklu seramik sanatının çıkış
noktası Büyük Selçuklu sanatıdır. Füme, yeşil,
mavi, kahverengi seramiklerde bitkisel motifler, insan ve hayvan figürleri işlenmiştir. En çok
kullanılanlar arasında lüster ve minai teknikleri
yer almıştır. (Resim 03.13): Minai tekniği, Selçuklu seramiği
Osmanlı Seramik Teknikleri:
1. Milet İşi Seramikler:
Resim. 03.13: Selçuklu seramiği
İznik’te 14. yüzyıl sonuyla 15. yüzyıl başlarında üretilen seramikler, Milet kazılarında ortaya çıktığı için sanat tarihinde “Milet işi” olarak
adlandırılmaktadır. Genellikle kirli beyaz astar
üzerine mavi geometrik desenler ve stilize bitki, hayvan figürleriyle bezeli Milet işi seramikler, Fatih Sultan Mehmet’in Topkapı Sarayı’nda
kurduğu nakkaşhanede hazırlanan desenler
İznik’te üretilmiştir.
Resim. 03.14: Milet işi İznik kasesi
Bu dönemde desenler beyaz üstüne kobalt mavisiyle yapılmış, ayrıca bulut motifleri
kullanılmıştır. (Resim 03.14)
2. Haliç İşi Seramikler:
İznik’te 15. yüzyıl sonu ile 16. yüzyıl başında yapılmış seramikler Haliç’teki kazılarda ortaya çıktığı için “Haliç işi” olarak bilinmektedir. Beyaz zemin üzerine mavi
renkle yapılmışlardır. Sır altında Çin etkili üzüm salkımları, ejderhalar, çiçekler ve dalgalarla bezelidirler.
3. Şam İşi Seramikler:
16. yüzyıl ortalarından başlayarak İznik’te çoğu
tabak şeklinde ve “Şam işi” olarak nitelendirilen narlı, enginarlı seramiklerde, turkuaz ve kobalt mavisinin
yanı sıra adaçayı yeşili, siyahımsı yeşil ve patlıcan moru
da kullanılan renkler arasındadır. (Resim 03.15) Dönemin bir başka yeniliği 1550’lerde ilk kez yoğun mercan
ya da domates kırmızısı kullanılmaya başlanmıştır.
Resim. 03.15: Şam işi tabak
İznik’in yerini alan Kütahya seramiklerinde
mor, kırmızı, mavi, sarı, yeşil renkler kullanılmıştır.
107
SANAT TARİHİ 2
Seyyahlar, seramik ve çini yapımının Kütahya’da 17. yüzyıldan başlayarak yaygınlaştığını ve 18. yüzyılda doruk noktasına ulaştığını yazarlar. Bu dönemde en çok fincan,
kase, hokka ve matara gibi parçalar üretilmiş ve çok farklı desenlerle bezenmiştir.
3. HAT SANATI
Hat, güzel yazı yazma sanatıdır. Hat yazana hattat dendiği gibi, sanat yazıları
için eskiden daha çok hüsn-i hat (güzel yazı) deyimi kullanılırdı.
Yazı kitaplar dışında kitabe, seramik kaplar, levhalar, madenî eşyalar ve mimari
ögelerde de yer almaktadır.
Selçuklulardan başlayarak farklı türlerin ortaya çıktığı hat sanatında harflerin
biçimlerine, boyutlarına, işaretlerini (hareke) ve kullanıldıkları yerlere göre yazı çeşitleri ortaya çıkmıştır.
TÜRK HAT SANATI
Selçuklular kûfî adı verilen köşeli şekillerin baskın olduğu, çivi yazısına çok
benzeyen yazı türünü kullanmışlardır.
Osmanlı Döneminde kûfî yazı, ağırlıklı olarak dekorasyon alanında kullanılmıştır. Kûfî yazının köşeli, örgülü ve çiçekli olmak üzere üç çeşidi bulunmaktadır.
Sülüs Yazı: Kitabe ve güzel yazılı levhalarda kullanılan yuvarlak karakterli yazı
çeşididir. 16. yüzyılda “Kur’an”ların yazılmasında kullanılmıştır.
Nesih Yazı: Osmanlı Döneminde sülüs
yazı ile birlikte çok kullanılan yuvarlak hatlı,
daha küçük yazı türüdür.
Celî Yazı: Mimaride kullanılan, sülüs yazının iri yazılmış şeklidir.
Rik’a Yazı:
Biraz ince olup
mekteplerde kulResim. 03.16:Tuğra, (Kanuni Sultan
lanılır.
Süleyman)
Tuğra: Padişahların imzası niteliğinde olan tuğralar da yazı sanatının
gelişmesine paralel bir gelişme göstermiştir. Bunlar “tuğrakeş” denilen kişiler tarafından yazılıyordu. Resim 03.16
İstif Yazı: Bir sözcükte harflerin güzel görünmesi
için, harflerin yan yana ve üst üste dizilmesiyle yazılır.
Ta’lik Yazı: İran’a ait olan bu yazı, divanlar, şiir kitapları ve edebî eserlerde kullanılmıştır.
Divanî Yazı: Osmanlı yazı türü olup ferman (Resim 03.17), berat ve sultan iradelerini yazmak için kulla-
108
Resim. 03.17: Ferman (II.
Ahmet)
SANAT TARİHİ 2
nılmıştır. Harfleri birbirine bağlı olduğundan ekleme yapmak ve çıkarmak söz konusu değildir.
Siyakat Yazı: Osmanlı maliye kayıtlarında kullanılan,
okunması ve yazılması çok zor bir devlet yazısıdır.
Türk Hat Sanatını Geliştirenler:
Resim. 03.18: Amasyalı
Yakut’un nesih hatla
yazdığı Kur’an’ından bir
sayfa
Amasyalı Yakut: Hat tarihinin dönüm noktalarından
olan Hattat Yakut Mustasamî diye de anılmaktadır. 13. yüzyılda yaşamıştır. Yakut, düz uçla yazılan nesih ve sülüs yazıyı kalemin ucunu eğri biçimde keserek altı değişik şekilde
yazmıştır. Aklam-ı sitte ya da altı kalem diye adlandırılan bu
yazı; sülüs, nesih, muhakkak, reyhanî, tevki ve rika yazılarının bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur. Kendisinden
önceki ve sonraki hat sanatında bir köprü işlevi gören Yakut
el Mutasimî, Osmanlı Dönemi hattatlarına da ışık tutmuştur.
(Resim 03.18)
Ahmet Karahisarî: 16. yüzyılda eser
veren Karahisarî, I. Selim ve kanuni Sultan
Süleyman zamanında yaşamış ve Amasyalı
Yakut’un üslubunu benimsemiş bir sanatçıdır. Yakut’un harflerindeki dağınıklığa düzen getirmiş ve dinamizm kazandırmıştır.
Harfleri yerleştirmekte büyük ustalık göstermiştir. (Resim 03.19)
Resim. 03.19: Ahmet Karahisarî, hat örneği
Resim. 03.20: Hafız Osman, hat örneği
Hafız Osman: Türk yazı sanatının başka bir ustası da eserleriyle pek çok hattatı etkilemiş, III. Ahmet ve II. Mustafa gibi sultanlara
hocalık yapmış olan Hafız Osman’dır. 17. yüzyılda yazı sanatı Hafız Osman ile yeniden yükselme dönemini yaşamıştır. Taş basma tekniği
ile çoğaltılan Kur’anları bütün İslam dünyasında tanınmaktadır. (Resim 03.20 )
Mustafa Rakım Efendi: Hafız Osman’ın
sülüs ve nesih yazıda gösterdiği başarıyı 18.
yüzyılda Mustafa Rakım Efendi celî yazıyı damalı çizgilerle yazarak geliştirmiştir.
EBRU
Kola gibi maddeler katılarak yoğunlaştırılmış su yüzeyine boya damlatma
yoluyla elde edilen desenin kağıda aktarılması sanatı, Farsça “ebr-bulut” sözcüğünden kaynaklanan ve bulut gibi anlamanı gelen ebrunun Osmanlı süsleme sanatı
109
SANAT TARİHİ 2
içinde önemli bir yeri vardır. Kitap ciltlerinde bez yerine ya da içte, yan kağıdı olarak
kullanılır. Ayrıca hattatlıkta üzerine hat yazmak için ya da paspartu olarak yararlanılır. Ayrıca tek başına bir tablo gibi asılır. Özel teknelerde çeşitli desenle oluşturulmuş;
her biri ayrı ad almıştır. Hatip ebrusu, battal ebru, kumlu ebru, taraklı ebru, çiçekli
ebru, zerefşan ebru vb. Osmanlı – ından bu yana sanatın bilinen başlıca ustaları Hatip Mehmet Efendi (1811), Sezai Sadık Efendi (1911), Hazerfen Edhem Efendi (1911),
Bekir Efendi’dir.
4. MİNYATÜR SANATI
1.Türk Minyatür Sanatına Genel Bakış
2.Tarihsel Gelişimi İçinde Türk Minyatür Sanatı
a.Selçuklu Minyatürleri
b.Osmanlı Minyatürleri
Minyatür Sanatı
Minyatür, daha çok el yazması kitaplarda boya ve yaldız kullanılarak ışık, gölge, boyut ve gerçek derinlik (perspektif ) verilmeden yapılan resimlerdir.
Sözcük Latince “miniare”den (kırmızıyla boyama) kaynaklanır. İtalyanca
“miniatura”dan Fransızcaya, oradan da Türkçeye girmiştir. Osmanlıcada minyatüre
“nakış”, ustasına da “nakkaş” denir.
Minyatür, geniş anlamıyla el yazmalarına metni aydınlatmak amacıyla yerleştirilen açıklayıcı resimlerdir.
1. Türk Minyatür Sanatına Genel Bakış
Türk-İslam minyatür sanatının tarihinde bilinen en
eski örnekler, 8-10. yüzyıllarda Turfan, Hoça, Bezeklik ve
Selçuk bölgelerinde Uygur Döneminden geldiği görülmektedir. Bu minyatürlerde dikkati çeken insan tipleri,
kompozisyon anlayışı ve bazı motifler daha sonra Selçuklu
Dönemi minyatür sanatında da görülmektedir.
Anadolu’daki en eski minyatürlü yazma Dioskorides’in Arapçaya Kitab’ül- Hasayiş adıyla çevrilmiş olan
De Materia Medica adlı botanik ve zooloji ile ilgili eseridir.
(Resim 03.21)
Resim. 03.21:
Dioskorides, De Materia
Medica minyatürlerinden
örnek
2. Tarihsel Gelişimi İçinde Türk Minyatür Sanatı
a. Selçuklu Minyatürleri:
Anadolu Selçuklu Döneminden günümüze ne yazık
ki pek fazla minyatürlü yazma örneği kalmamıştır.
110
SANAT TARİHİ 2
Sufînin Kitab Suvar El Kevakib El Sabita
adlı astronomi kitabı, Cezerînin teknik bilgiler
veren 1205 tarihli Otomata’sı minyatürlü eserlerdir. Otomata’da su saatleri, robotlar, tulumba,
kan ölçen aletlere yer verilmiştir. Kitaptaki insan
figürlerinin yüz biçimleri, giysileri, saçları Orta
Asya Uygur resmindeki üslubun devamı olduğunu göstermektedir.
Resim. 03.22: Kelile ve Dinme
minyatürü
Kelile ve Dinme minyatürlerinde (Resim
03.22) Kelile ve Dinme adlarındaki iki çakalın
başlarından geçen serüvenler anlatılmaktadır.
Anadolu Selçuklu Dönemi minyatür sanatını en iyi simgeleyen örnek, dramatik olaylarla yüklü kederli bir aşk hikayesini konu alan
Varka ve Gülşah (Resim 03.23) adlı el yazması
13. yüzyılın ilk yarısında Nakkaş Abdülmümin
tarafından resimlenmiştir. Bu minyatürlerde
Selçuklu saray ve göçebe çadır yaşamından
sahneler betimlenmiştir.
Diğer bir örnek Nasreddin Sivasînin
Tezkiresi’dir. 1271 yılında hazırlanan el yazmasında astrolojik tasvirler, kanatlı melekler ve
hayalî yaratıklar yer almıştır.
Resim. 03.23: Yetmiş melek minyatürü
b. Osmanlı Minyatürleri:
Osmanlı minyatür sanatının ilk örneklerine başkentin Bursa’dan Edirne’ye taşınmasından sonraki yıllarda rastlanır. Eserlerden “Dilsuzname” ve “Külliyet-i Katibî”
edebiyat konulu eserlerdir. Ahmedînin “İskendername” adlı eseri de 15. yüzyıl ortalarında resimlenmiştir. Eser, Osmanlı padişahlarının resimli ilk tarihi olması nedeniyle Osmanlı tasvir sanatında önemli bir yere sahiptir.
Fatih Sultan Mehmet’in bilimle sanata verdiği önem, yeni başkent İstanbul’u
ve Osmanlı sarayını önemli bir kültür merkezi haline getirmiştir. Fatih, Gentille Bellini, Matteo Di Pasti ve Costanza De Ferrara gibi tanınmış İtalyan sanatçılarını sarayına
davet ederek portresini yaptırmıştır.
Topkapı Sarayı Müzesi’nde sergilenen yazmalar arasında Fatih portreleri bulunan ve dönemin yazılı bilginlerini içeren minyatürler “Fatih Albümü” adını taşımaktadır. Bunlar arasında Mehmet Siyah Kalem adlı bir ressama ait çalışmalar hayli
dikkat çekicidir. Şamanizm, Budizm ve Maniheizm etkisinde göçebe bozkır halkının
111
SANAT TARİHİ 2
Resim. 03.24: Fatih Albümü, Mehmet Siyah
Kalem
gündelik yaşantısını doğaüstü tasvirlerle genellikle gri ve grinin tonlarıyla
15. yüzyıl başlarındaki resimlerinde
yansıtmıştır. Konuları arasında korku
saçan cinler, devler, güreşenler, çalgı
çalanlar, tüccarlar, göçerler, binek hayvanları Mehmet Siyah Kalem’in gerçekçi dünyasında yerlerini almışlardır.
(Resim03.24)
Amasyalı
Cerrah
Şerafeddin Sabuncuoğlu’nun resimlediği
“Cerrahiye-i İlhaniye” (1468) cerrahlık üzerine 140 gerçekçi minyatürden
oluşan Türkçe bir tıp kitabıdır. (Resim
03.25)
15. yüzyıl sonu ile 16. yüzyılın
başı (Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman Dönemleri) Türk minResim. 03.25: Cerrahiye-i îlhaniye minyatürü,
yatür sanatının en parlak dönemidir.
Şerafeddin Sabuncuoplu
Yavuz Sultan Selim, Tebriz ve Mısır’dan
kimi sanatçılarla birçok eseri İstanbul’a getirmiştir. Bu hareket Osmanlı minyatür sanatının gelişmesinde farklı Doğu
üsluplarının denenmesinde oldukça etkili olmuştur. Bu
dönemin en ünlü sanatçısı matematikçi, matrak oyuncusu,
silahşor ve hattat olan Matrakçı Nasuh, Osmanlı ordusunun seferleri sırasında geçtiği kentlerin gerçekçi, topografik bir anlayışla yaptığı resimleriyle tanınır. En ünlü eserleri
“Beyan-ı Menazıl-i Sefer-i Irakeyn” ve “Süleymanname”deki
minyatürleridir. Matrakçı Nasuh’un bu resimleri o yöreler
için belgesel kaynaklardır. Sanatçının insan figürüne yer
vermediği bu çalışmalarında arkalarına yerleştirdiği parlak
renkli bitkiler, rengârenk tepeler arasında koşuşan hayvanlar onun haritacılığının yanı sıra bir manzara ressamı olduResim. 03.26: Beyan-ı
ğunu göstermektedir. (Resim 03.26)
Kanuni Sultan Süleyman Döneminin portreciliği ile
ünlü nakkaşı Nigarî, Batı portre geleneği ile Doğulu fırça
tekniğinin sentezini sergiler.
Menazıl-i Sefer-i Irakeyn,
Matrakçı Nasuh
Nigarî, Kanuni’yi, Barbaros’u ve II. Selim’i resimlemiştir.
Şehnameci Seyyid Lokman’ın yazdığı, III. Murat’ın saltanatını anlattı-
112
SANAT TARİHİ 2
ğı “Şehinşahname”de tören, savaş ya da av sahnelerinin yanı sıra Astronom
Takiyeddin’in rasathanesi, İstanbul’da bir kuyruklu yıldızın görünmesi, hamamlar,
sünnet düğünleri Osmanlı minyatüründeki konu çeşitliliğinin göstergeleridir.
18. yüzyılın ikinci yarısında kitap resmi önemini yitirmeye başlamış, padişah
portrelerinin yer aldığı albümlerde, kıyafetnamelerde, çiçek ve manzara resimlerinde Batı resim anlayışı giderek güçlenmiştir. Kısacası Levnînin izinden giden nakkaşlarla süren minyatür sanatı, Osmanlı resmine batı etkileriyle sona ermiştir.
5. DİĞERLERİ
A. AHŞAP SANATI
Ahşap sanatının, Anadolu’da Selçuklu döneminde gelişip kendine özgü bir
niteliği ulaşmış, Osmanlılarda da yaygın olarak kullanıldığını biliyoruz. Türklerde ahşap sanatı daha çok sehpa, kavuklu, yazı takımı, çekmece, sandık, kaşık, taht, rahle,
kuran mahfazası gibi gündelik eşyanın yanı sıra; kiriş, konsol, sütun başlığı, tavan,
kapı kanadı, pencere ve dolap kapağı, mihrap, minber, vaaz kürsüsü, sanduka gibi
mimarlık ögelerinde uygulanmıştır.
Ahşap sanatında Osmanlı döneminde ağırlık sedef kakma eşyalarda göze çarpar. Bu teknikle rahleler, Kuran mahfazaları kürsüler, kapı kanatları ve çeşitli ev eşyaları yapılmıştır. I.Ahmed ve Murad’ın Topkapı Sarayı Müzesi’nde sergilenen tahtları
ile İstanbul Deniz Müzesi’ndeki 4.Mehmet’in köşklü kayığı da Osmanlı sedef kakma
işçiliğinin en güzel ve tanınmış örneklerindendir.
B. MADEN İŞLERİ
Türkler bilgilerini Anadolu’daki birikimle birleştirerek maden sanatını çok ileri
bir düzeye taşımışlardır.
Maden sanatının gelişimi için de ilk yeri Selçuklular alır. Elimizdeki örnekler,
olağanüstü işçilikleri, biçim malzeme, süsleme teknikleri ve desen çeşitliliği yönünde dönemin Suriye ve Mezopotamya gibi başka ileri maden sanatı merkezlerde üretilmiş eserlerden üstündür.
Osmanlılar, değerli taşlarla kakma yaparak süsledikleri hançer, miğfer, hayvan
koşumu gibi savaş eşyası, buhurdan, ibrik, leğen, ayna gibi gündelik eşya üretmişlerse de, maden sanatında en ileri gittikleri alan mimarlıktır. Cami, sebil, şadırvan, türbe
pencereleri için tunç ve pirinçten dövme ya da döküm teknikleriyle yaptıkları şebekeler, Osmanlıların maden sanatında verdikleri en başaralı ve anlamlı örneklerdir.
C. TAŞ OYMACILIĞI
Selçuklu döneminde dekoratif anlamda insan ve hayvan figürlerini de içeren
çok zengin bir taş oymacılığı sanatı ile karşılaşır
113
SANAT TARİHİ 2
Taş oymacılığında kullanılan süsleme ögeleri bitkisel motifler, geometrik motifler, yazı ve figürler olarak gruplandırılabilir.
Taş oymacılığından hayvan ve daha az olmakla birlikte insan figürlerine yalnız Selçuklularda rastlanır. En çarpıcı örnek Sivas Şifahanesi’ndeki ve Divriği Ulu
Camisi’ne bitişik şifahanedeki erkek ve kadın figürler sayılabilir. Hayvan motifleri
arasında ejderha, kartal, doğan, geyik, boğa, koyun, aslan, yılan, tavşan en çok rastlananlardır. Orta Çağ taş oymacılığı sanatının her türden en uygun ve eşsiz örneğini
içeren Divriği Ulu Camisi benzersiz bir eserdir.
D. KALEM İŞLERİ
İç mimarinin süslenmesinde çini kaplamaların yanında yer alan diğer bir sanat da kalem işleridir. Bunlar, sıva üzerine renkli olarak yapıldığı gibi, rölyef halinde
olan şekilleri de vardır. Tahta üzerine yapılan kalem işleri, en zenginleri olup, tavan
ve kubbeleri renklendirir. Kalem işlerinin her dönemin üslubuna göre Osmanlı sanatında geniş bir kullanış sahası vardır.
E. CAM İŞLERİ
Anadolu’da Artuklular ve Selçuklular zamanında yapılan camlarla cami ve
medreselerde kullanılan “şemsiye” adlı cam çeşitleri dikkate değerdir.
Kubadabad Sarayı kazılarında çeşitli renkte düz ve bombeli, yuvarlak camlar
kısmı alçı içine gömülü olarak meydana çıkarılmıştır. Bunlar Alâeddin Keykubad sarayının pencerelerini süslüyordu.
Osmanlılar zamanında kandil, lâledan, çiçek vazoları, gülabdan, cam ve billûr
kâseler, bardak, fincan ve şekerlikler, orduda kullanılan cam humbaralar, donanma
fenerleri, fanuslar ve renkli cam pencereler geniş ölçüde üretilmiştir.
E. DERİ SANATI VE CİLTÇİLİK
Türklerde çok yaygın el sanatlarından biri de dericiliktir. Deri işleri, cami kapılarının perdelerinden, kalkan, ok sadağı, kılıç kını, hayvan koşumu gibi savaş eşyasına; torba, pabuç, çizme, hurç gibi gündelik eşyaya; karagöz tasvirine kadar çok
çeşitli alanlarda kullanılmıştır.
Özellikle Osmanlı dönemindeki kitap ciltlerinde, deri işçiliği gerçek bir sanat
eserine dönüşmüş olarak çıkar karşımıza. Güzel bir hatla yazılan tezhip ve minyatürle bezenen el yazmalarının, çok özenle yapılmış deri ciltlerle kaplanarak değerleri
daha artırılmıştır.
114
SANAT TARİHİ 2
OKUMA METNİ
MATRAKÇI NASUH
16. yüzyıl, askerî başarılarla dolu olmasının
yanı sıra, önemli kültür ve bilim adamlarının yetiştiği, eserler verdiği ve Osmanlı’da birçok ilkin gerçekleştirildiği yıllar olmuştur.
Matrakçı Nasuh; tarihçi, silahşor, hattat ve bir
ressam olarak bu yüzyılın en ilginç kişiliklerinden
biriydi. 15. yüzyıl sonlarına doğru Bosna’da doğan
Nasuh, devşirme olarak küçük yaşta Osmanlı sarayına alınmış ve Sultan II. Bayezıt Dönemi¬nin son
yıllarında Enderun’da eğitim görmüştür.
Nasuh’un bilinen ilk eseri, “Cemâlu’l- Küttab ve
Kemalü’l Hissab” adlı 1517 yılında Yavuz Sultan Selim için kaleme aldığı matematik kitabıdır.
İstanbul Minyatürü, Matrakçı
Nasuh
Nasuh, 1517 yılından itibaren usta bir silahşor
olarak ün kazanmaya başlamıştır. Nasuh’un ünlü
Osmanlı tarihçilerince övülen silahşorluğu, “matrak”
adlı bir savaş oyununu icat etmesi ile doruk nokta-
sına ulaşır.
Matrakçı’nın en ünlü eseri, Kanuni Sultan Süleyman’ın Safavi Devleti üzerine
yaptığı ilk sefer sırasında konaklanan menzilleri anlatan “Beyan-i Menazil-i Sefer-i
Irakeyn-i Sultan Süleyman Han”dır.
Matrakçı Nasuh eserlerinde kentler, kasabalar, kaleler, harabeler, konaklama
alanları, hanlar, dağlar, önemli geçitler, akarsu ve köprüler, çöller ve steplerin adlarını, yerlerini ve resimlerini vermiş; iklimlerini anlatmış ve aralarındaki mesa¬feleri
belirtmeye çalışmıştır.
Menazil’e, minyatürlerden oluşmuş bir kent planları atlası demek daha isabetlidir. Her minyatür tıpkı haritalar gibi kuşbakışı görüntülenmiştir. Menazil’in en çok
ilgi çeken minyatürü İstanbul kent planının yer aldığı sayfalardır. Kanuni Sultan Süleyman için hazırlanan bu paha biçilmez eserin biricik yazması İstanbul Üniversitesi
Kütüphanesi’ndedir.
Matrakçı Nasuh, Osmanlı İmparatorluğunun en görkemli çağının kentlerini ve
mimari eserlerini günümüze taşıyan eşsiz bir Osmanlı tarihçisi ve sanatçısıdır. 1564
yılında öldüğü tahmin edilmektedir.
Kemal ÖZDEMİR / SKYLIFE 1998
115
SANAT TARİHİ 2
ÖZET
Mimaride yüzey kaplama olarak kullanılan fırınlanmış, çeşitli motif ve renkteki
sırlı pişmiş toprak malzemeye “çini” denir. Çininin sırlı veya sırsız kap kacak olarak
yapılanlarına da “seramik (keramik)” adı verilir. Çininin hazırlanması ve kullanılan
malzeme farklılıklarıyla değişik teknikler oluşturulmuştur. Bunlar renkli sır, sır altı,
sır üstü, çini mozaik, minai, lüster, sırlı tuğla ve kabartma adını taşıyan tekniklerdir. Türk mimarisinde çininin kullanılmasının geçmişi Uygurlara kadar gitmektedir.
Karahoça’da gri ve mavi renkli sırlı tuğlalar ve üzerlerinde stilize bitkisel motifler bulunan sırlı zemin döşemeleri ortaya çıkarılmıştır. Büyük Selçuklu yapılarında tek renk
firuze çiniler kullanılmıştır. Kümbetlerde tuğla, mozaik, sırlı tuğla ve çini süslemeler
yer almaktadır. Anadolu Selçuklu çinilerinde sır altı ve sır üstü olmak üzere iki teknik
kullanılmıştır. Anadolu Beylikleri çini sanatında iç mekanlarda ve minarelerde sırlı
tuğla kullanımı azalmıştır. Birgi Ulu Camisi ve Selçuk İsa Bey Camisi bu dönem özelliklerini taşır. 17. yüzyıldan sonra seramik merkezi olma özelliğini yitiren İznik, yerini
Kütahya’ya bırakmıştır. Kütahya seramiklerinde mor, kırmızı, mavi, sarı, yeşil renkler
öne çıkmıştır.
Halı serilmek veya duvara asılmak üzere çoğunlukla yün, bazıları ipek veya
pamuk iplikten yapılmış; kısa tüylü nakışlı dokumalara verilen addır. Selçuklu ve
Osmanlı halılarında ipler, kök boyalar ile boyanıyordu. Türk halılarında kullanılan
düğüm tipleri Sine ve Gördes’tir. Pazirik kurganı ve Doğu Türkistan mezarlarında
bulunan Türk düğümlü halı parçaları bu sanatın Türklerde yaygın ve gelişmiş olduğunun göstergeleridir.
Güzel yazı yazma sanatı olarak tanımlanan hat, sadece kitaplarda değil; kitabe, seramik kaplar, madenî eşyalar ve mimari eserlerin süslenmesinde de karşımıza
çıkar. Selçukluların kûfî adı verilen, köşeli şekillerin egemen olduğu yazı türü önde
gelir. Sülüs yazı ise kitabe ve güzel yazılı levhalarda kullanılmıştır. Dinî ve bilimsel
yazmalarda yuvarlak hatlı yazıya “nesih” adı verilir. Hat sanatında kullanılan bu yazıların dışında diplomalarda rika, fermanlarda divanî, Osmanlı Mali kayıtlarında ise
siyakat yazısı kullanılmıştır.
Türk hat sanatını geliştirenler arasında Amasyalı Yakut, Şeyh Hamdullah, Ali
Bin Yahya Sofi, Ahmet Karahisarî ve Hafız Osman ilk sıralardaki sanatçılardır.
Minyatür, el yazması kitaplardaki çok renkli, küçük boyutlu resimlerdir. Minyatürlerde derinlik etkisi (perspektif ), ışık-gölge ve uygun renk kullanımı gibi kurallar
yoktur.
Yapılan araştırmalarda Uygur minyatürlerine rastlanmıştır. Anadolu’daki en
eski minyatürlü yazma, Dioskori- des’in “Materia Medica” adlı botanik ve zoolojiye
ait eseridir.
Selçuklu minyatürlerinde dönemin kıyafetleri, kullanılan eşyalar, günlük yaşam sahneleri bulunur. “Otomata” isimli kitapta su saatleri, robotlar, tulumbalar ve
kan ölçen aletler gösterilmiştir.
116
SANAT TARİHİ 2
Kelile ve Dinme minyatürlerinde iki çakalın başından geçen serüvenler anlatılmıştır.
Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’u fethedip başkent yaptıktan sonra Bellini ve
Sinan Bey’e portresini yaptır-mıştır.
Topkapı Sarayı Müzesi’nde sergilenen yazmalar içinde Fatih portreleri bulunan Fatih Albümü içinde Mehmet Siyah Kalem adlı bir ressamın yaptığı resimler çok
dikkat çekicidir. Bu minyatürlerde göçebe toplumun yaşayış şekli, insan-hayvan karışımı yaratıklar Şamanizm, Budizm ve Maniheizm ile ilgili konular işlenmiştir. Dönemin önemli eserleri içinde “Cerrahiye-i İlhaniye” adlı resimli tıp kitabı bulunmaktadır.
Osmanlı minyatür sanatı en parlak dönemini Kanuni Sultan Süleyman Döneminde yaşamıştır. Bu dönemin en tanınmış sanatçıları Matrakçı Nasuh ve ünlü portre ressamı Nigarîdir.
Nakkaş Osman, “Surname” minyatürlerinde Sultan III. Murat’ın oğlu Şehzade
Mehmet’in sünnet törenini betimleyen ayrıntılı minyatürler yapmıştır.
Bir 18. yüzyıl ressamı olan Levnî, eserlerinde Osmanlı sultanlarının portrelerini
ve dönemin moda giysilerini “Silsilename” adlı eserinde göstermiştir.
Sultan I. Mahmut Döneminin Nakkaşı Abdullah Buharî, yaptığı çiçek ve figür
tasvirlerinde minyatürden resme geçişte öncülük yapmış bir sanatçı olarak kabul
edilmektedir.
117
SANAT TARİHİ 2
TEST III
1. Büyük Selçukluların geliştirdiği bu teknikte renkli desenlere göre bir kısmı sır
altına, bir kısmı sır üstüne fırınlanıp uygulanır. Bu çinilerde sır altında mor, mavi,
firuze, yeşil; sır üstünde ise beyaz, kahverengi, siyah ve kırmızı renkler kullanılan
teknik, aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Çini mozaik tekniği
Renkli sır tekniği
Minai tekniği
Lüster tekniği
2. Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı çini yapım merkezlerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
îzmir
Kütahya
îznik
îstanbul
3. Aşağıdakilerden hangisi Türk hat sanatını geliştiren hattatlardan biri değildir?
A.
B.
C.
D.
Amasyalı Yakut
Ahmet Karahisarî
Hafız Osman
Sedefkâr Mehmet Ağa
4. Elindeki gülü koklayan Fatih Sultan Mehmet’in portresini gerçekçi bir üslupla
resmeden Osmanlı ressamı aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
El Cezerî
Sinan Bey
Şerafeddin Sabuncuoğlu
Mehmet Siyah Kalem
5. Resim ve minyatürlerinin yanı sıra belge niteliği taşıyan tarihsel konulu el
yazmaları da bulunan Matrakçı Nasuh, hangi dönemin sanatçısıdır?
A.
B.
C.
D.
118
II. Mahmut
Kanuni Sultan Süleyman
Fatih Sultan Mehmet
III. Selim
4. ÜNİTE
XIX VE XX. YÜZYIL TÜRK HEYKEL VE RESİM SANATI
RESİM YÜKSEL ARSLAN-ARTURE
Cumhuriyet Dönemi heykelciliği, ilk örneklerini hangi konuda yapılan
heykellerle vermiştir?
SANAT TARİHİ 2
1. Cumhuriyet Dönemi Türk mimarisi, heykeli ve resminin taşıdığı özellikleri
öğrenebilecek,
2. Ülkemizdeki mimari, heykel, resim sanatı örneklerini sanatçılarını, akımları
ve birbirlerinden ayrıldıkları noktaları görebilecekler,
3. Sanat akımlarının özelliklerini kavrayabilecek,
4. Mimarlık, heykel ve resim sanatı ürünlerini başka ülkelerin sanat eserleri ile
karşılaştırabileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Türk
Resmi
D Grubu
Soyut
Resim
Yeniler Grubu
120
SANAT TARİHİ 2
CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK MİMARİSİ
1. Cumhuriyetin ilanından sonra ülkemizde mimarlık, heykel ve resim
sanatları konusunda çalışan kurumların hangileri olduğu konusunda
bilgi edininiz.
2. Cumhuriyet döneminde ülkemizde çalışan yabancı mimarların eserleriyle ilgili bir araştırma yapınız.
3. Yurdumuzda açılan güzel sanatlarla ilgili eğitim veren okulların adlarını öğreniniz
Türk toplumunun geçirdiği sosyal, ekonomik ve siyasi değişimler doğal olarak
mimariye de yansımıştır.
Tanzimat Döneminde büyük bir ivme kazanan Batılılaşma sürecinde yerli ve
yabancı mimarlar, gelenekten çok seçmeci bir anlayış doğrultusunda çok sayıda
cami, köşk, saray ve çeşme inşa etmişlerdir.
Büyük bir oranda İstanbul’da ortaya çıkan bu mimari, zaman içinde
kabul görmüş ve yeni bir üslup olan
“Türk Barok ve Rokokosu” ortaya çıkmıştır.
Resim. 04.01: İstanbul Sirkeci Garı, Jachmund
19. yüzyıl sonunda Jachmund
(Yahmund) (Resim 04.01), Gespare
Fossati, Alexandre Vallaury (Aleksandr Vollori) , Raymando Daranko
(Raymando Daranko), Helmuth Kuno
(Helmut Kuno) gibi mimarlar, Osmanlı
mimarisini Batı mimari tarzlarıyla bir-
leştirerek eserler oluşturmuşlardır.
Birinci Ulusal Mimarlık Akımı
1923’te Cumhuriyetin ilan edilmesinden günümüze kadar geçen zaman dilimi
içinde gelişen mimarlık etkinliklerinin tümünü kapsayan Cumhuriyet Dönemi mimarlığı kronolojik bir düzende I. ulusal mimarlık akımlarını içermektedir.
Birinci Ulusal Mimarlık Akımı Sanatçıları
Mimar Kemalettin Bey (1870-1927): I. Ulusal mimarlık akımının en ünlü
mimarlarındandır. Hendese-i Mülkiye Mektebi’nde eğitim gördükten sonra mimar-
121
SANAT TARİHİ 2
Resim. 04.02: Edirne Garı, Mimar Kemalettin
lık eğitimi için gönderildiği Almanya’da
1902’ye kadar kalmıştır. 1910’ların başından ölümüne kadar yoğun bir tempoda
çalışarak eserler verdi ve mimari çalışmalarda bulunmuştur. Mescid-i Aksa’nın restorasyonunda çalışmıştır. İstanbul’da IV.
Vakıf Hanı, Teyyare Apartmanları, Bostancı, Bakırköy ve Bebek Camileri, Ankara’daki Gazi Muallim Mektebi ile günümüzde
Trakya Üniversitesi rektörlük binası olarak kullanılan Edirne Garı (Resim 04.02)
önemli eserleridir.
Mimar Vedat TEK (1873-1942): Galatasaray Lisesinde okurken gönderildiği
Paris’te resim, yapı mühendisliği ve mimarlık eğitimini tamamladıktan sonra 1897’de
yurda döndü. Mimar Kemalettin Bey ile birlikte Türk mimarisine yeni bir millî kimlik
kazandırmak çabasına girdi.
Sanayi-i Nefise Mektebi ve Yüksek
Mühendislik Mektebinde dersler veren
sanatçının önemli eserleri arasında İzmir
Saat Kulesi, İstanbul Büyük Postane, Tapu
Kadastro Müdürlüğü, Ankara Eski Türkiye
Büyük Millet Meclisi (Resim 04.03) Tahir
Han ile İstanbul’da bazı hanlar, iskeleler ve
tütün depoları bulunmaktadır.
Resim. 04.03: Ankara Eski TBMM, Vedat Tek
Bey
Osmanlı
İmparatorluğu’nun
Batı’ya açılışıyla birlikte yabancı mimarlar
Türkiye’de çalışma olanağı bulmuşlar; bu, Cumhuriyetin ilk yıllarında da sürmüştür.
III. Selim’in kız kardeşi Hatice Sultan’ın mimarı olarak çalışan Melling, 19.yüzyılda sivil bir yapı tasarımıyla görevlendirilen ilk yabancı mimardır.
İkinci Ulusal Mimarlık Akımı
II. Ulusal Mimarlık Dönemi, 1940-1950 yılları arasını kapsar. Bu dönemde yabancı mimarlarla çetin bir mücadele veren genç Türk mimarları, Batı kopyacılığına
ulusçu düşünceleriyle tepki göstermişlerdir. Ülke dışındaki II. Dünya Savaşı gibi gelişmeler, ayrıca yabancı mimarlara gösterilen tepkilerin ağır basması, II. Ulusal Mimarlık Akımının doğmasına neden olmuştur.
Bu dönemde mimarlar, iklim koşullarına uygun, geleneksel mimariden yola
çıkarak yapı üretmenin gerekliliği üzerinde durmuşlardır.
122
SANAT TARİHİ 2
Anıtkabir: Dönemin en önemli yapısı, Ankara’daki Anıtkabir’dir. 1941’de açılan
uluslararası yarışma sonucunda Emin Onat
ile Orhan Arda birinci seçilmiştir. Yapımı
1944-1953 yılları arasında süren Anıtkabir,
Anadolu ve Türk mimarisi ögelerini yansıtmaktadır. (Resim 04.04)
Resim. 04.04: Anıtkabir, E. Onat- O. Arda
İkinci Ulusal Mimarlık Akımı Sonrası Gelişmeler
İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle İkinci Ulusal Mimarlık Akımı da hızını
yitirir, çok partili yaşama geçişle beraber mimari anlayışta da değişimler başlar.
1950 sonrasında köyden kente göç, konut açığı, toplu konutlar, gecekondu
önleme bölgeleri, hızlı kentleşme, teknolojik gelişmeler, yapı yöntemleri ve malzemeleri damgasını vurur. 1960’lardan sonra Türk mimarlarının uluslar arası başarıları
da önemli mimarlık ekinlikleri arasındadır. Vedat Dolakay’ın Pakistan İslamabad Şah
Faysal Camisi bu alandaki çalışmaların en önemlilerindendir. 1950 sonrasından günümüze önemli mimari eserlerden bazıları kronolojik olarak şöyle sıralanmaktadır:
İstanbul Belediye Sarayı, Ankara Ulus İşhanı, İstanbul Atatürk Kültür Merkezi, Ankara
Türk Dil Kurumu, İstanbul Harbiye Askerî Müzesi.
1980 sonrasında yaşanan siyasal, toplumsal ve ekonomik dönüşümlerin yansımaları her alanda olduğu gibi mimarlık alanında da yaşanmıştır. Bu dönem mimarlığında arayış ve çeşitlilik ön plana çıkmıştır. Alışveriş, basın ve televizyon merkezleri,
iş ve prestij kuleleri, devre mülk siteleri, çok salonlu sinemalar, serbest bölge alanları
öne çıkmıştır. Geleneksel yapı türleri üzerine cam giydirme cepheler etkili olmuştur. Özellikle kent dokusunun büyük bölümünü oluşturan konut mimarisi genellikle
modern mimarlık anlayışına bağlı kalmıştır.
B. CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK HEYKEL SANATI
Sanayi-i Nefise Mektebi’nin açılışıyla heykel, resmen eğitim konusu olmuştur.
Yurt dışında heykel eğitimi alan Osman Efendi (1855-1914) bu okulda öğretmenliğe
başlar. İlk defa meslek eğitimi için Sanayi-i Nefise Mektebi’ne giren, büstlerinde klasik özellikler gösteren Türk Heykeltıraşı İhsan Özsoy’dur. Bunun ardından İsa Behzat,
M. Tahir Tomruk ve Nijad Sirel gelir.
Cumhuriyet Döneminin ilk anıtları ve alan heykelleri yabancı sanatçılar eliyle
gerçekleştirilmiştir. Türkiye’de önemli eserlere imza atan yabancı sanatçılar Heinrich
Krippel (Henrih Kiripel), Pietro Canonica (Piyetro Kanonika), Rudolp Belling (Rudolf
Bellin)’dir.
123
SANAT TARİHİ 2
Heinrich Krippel (Henrik Kiripel) (1883-1945): Heykeltıraş, bakır oymacı
ve ressam Avusturyalı Krippel, 1925 yılında Atatürk heykelleri yapmak üzere Türk
Hükümeti’nin davetlisi olarak Cumhuriyetin ilanından sonra ülkemize gelmiştir.
Türkiye’deki ilk eseri 1926 tarihli İstanbul Sarayburnu Atatürk Heykeli’dir.
Önemli eserleri arasında Konya Atatürk Anıtı Ankara Ulus Meydanı Atatürk Anıtı,
Samsun Atlı Atatürk Anıtı bulunmaktadır.
Pietro Canonica (Piyetro Kanonika) (18691962): Ülkesinde atlı heykellerdeki ustalığı ile adını duyurmuş ünlü heykeltıraş, Ankara Etnografya
Müzesi’nin önündeki Atatürk heykelinde asker
giysileriyle ata binmiş Atatürk’ü gösterir. Heykel
kaidesinin sol tarafında Ankara’da güneşin doğuşu, sağda ise savaş alanı kabartması bulunmaktadır. Tunç ve pembe mermerin birlikte kullanıldığı
İstanbul Taksim Cumhuriyet Anıtı (Resim 04.05 ) ve
İzmir Atlı Atatürk Heykeli sanatçının önemli eserlerindendir.
Cumhuriyet Dönemi Heykeltıraşları
Ratip Aşir Acudoğlu (1898-1957): Bağımsız Ressam ve Heykeltıraşlar Birliği’nin (1929) kuResim. 04.05: İstanbul Taksim
rucularından heykeltıraş, Paris’te eğitim gören ilk
Cumhuriyet Anıtı, Pietro Canonica Türk heykeltıraştır. Cumhuriyet kuşağının ilk heykeltıraşlarından olan sanatçı, duygulu ve plastik düzeyi yüksek heykeller yapmıştır.
Tunç malzemenin anlatım olanaklarını zenginleştiren eserler veren Acudoğlu’nun
önemli eserleri arasında Ankara Ziraat Fakültesi’ndeki Atatürk Heykeli, Menemen
Kubilay Anıtı ve Fahri Yen’in büstüdür.
Kenan Yontuç (1904-1995): Daha çok, gerçekleştirdiği Atatürk heykelleriyle
tanınan sanatçı, Sanayi-i Nefise Mektebini bitirmeden Almanya’ya gitmiş ve çeşitli özel atölyelerde heykel çalışmıştır. Atatürk ile tanışmış ve bir maskını yapmıştır.
Kenan Yontuç, başta Atatürk büst ve heykelleri olmak üzere figüratif anlayışla çalışmıştır. Eserlerinin önemli özelliği, biçimlerde izlenen yumuşak geçişlerdir. İstanbul
Resim ve Heykel Müze- si’nde Kadın Başı ve Zühdü Müridoğlu Büstü (tunç) bulunmaktadır. Anıt heykelleriyse Çorum, Edirne, Silifke, Mersin, Tarsus, İstanbul (Bakırköy), Amasya, Bilecik, Çankırı ve Kayseri Atatürk heykelleri ile Mersin, İnönü Heykeli,
İstanbul Şemsi Paşa Meydanı Atatürk Anıtı, Sarayburnu Parkı Atatürk Anıtı’dır.
Zühdü Müridoğlu (1906-1992): Soyut anlayışın Türkiye’deki ilk ve en önemli
temsilcilerindendir. Sanayii Nefise Mektebi’ni bitirdikten sonra Avrupa sınavını kazanarak Paris’e gitmiş, Sorbonne’da estetik, Louvre Müzesi Okulu’nda sanat tarihi
derslerini izlemiştir. Özellikle Avrupa’da kaldığı sürede ve dönüşünde gerçekleştirdiği ilk eserlerinde doğa sevgisi ağır basar. Bu dönemde yaptığı portre ve figürleri
Türk heykel sanatı içinde figüratif anlayışın en yetkin örnekleri arasındadır. 1948’de
124
SANAT TARİHİ 2
yeniden Paris’e giden sanatçı, bu yıllarda soyut sanatı benimsemiştir.
Ali Hadi Bara (1916-1971): Figüratif ve soyut heykellerinin yanı sıra bu alandaki eğitimciliği ile de önem kazanmıştır. Unutulmaz eseri “Havva” 1931’de Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliği’nin sergisinde büyük ilgi görmüştür. İkinci kez
gittiği Paris’ten dönüşünde figüratif heykelden uzaklaşarak soyuta yönelmiştir. Geometrik nitelikli soyut metal eserlerinde hacim ve yüzey ilişkilerini ustalıkla çözümlemiştir.
Cumhuriyet Dönemi sanatçıları arasında İlhan Koman, Tamer Başoğlu, Hamit
Görele, Ali T. Germaner, Erdal Duyar, Sabiha Bengüder, Füsun Onur, Semahat Acuner, Namık Denizhan, Mehmet Aksoy, Saim Bugay, Koray Arış, Seyhun Topuz, Metin
Ekiz, Meriç Hızal gibi isimler yer almaktadır.
C. CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK RESİM SANATI
Yağlı boya resim sanatının Osmanlılara girişi Fatih Sultan Mehmet’in Venedikli
ressamları İstanbul’a davet ederek portresini yaptırmasıyla başlar. 19. yüzyılda ortaya çıkan Batılılaşma hareketine bağlı olarak eğitim sisteminde yağlı boya resim
sanatının yer aldığı görülür. Batılı anlamda eğitim verecek askerî okullar kurulur.
Mühendishane-i Berri Hümayun adlı askerî okulda resim dersi okutulmaya başlanır. İlk Türk ressamları da bu askerî okullardan yetişmiştir. Resimleri dikkati çeken
ilk sanatçılar, Sultan Abdülaziz tarafından Avrupa ülkelerine gönderilen askerî okul
öğrencileridir. Mühendishane ve Harbiye’nin en eski mezunlarından Ferik İbrahim
Paşa, Hüseyin Yusuf, daha sonra Şeker Ahmet Paşa ve Osman Nuri Paşa öğrenim
görmek için Avrupa’ya gönderilen ilk ressamlarımızdır. Paris’e öğrenim yapmak için
gönderilen gençler için 1855 yılında Mekteb-i Osmanî açılır. İlk ressamlar doğa ile ilgili perspektif bilgileri ve yorumlarıyla figürsüz Türk resmini gerçekleştirirler. Böylece
Türk resmi bir manzara resmi olarak doğar. Şeker Ahmet Paşa, Süleyman Seyyid Bey,
Osman Hamdi Bey ve Hüseyin Zekai Dede , Türk resim sanatının önünü açmışlardır.
Şeker Ahmet Paşa (1841-1907): İkinci asker ressamlar kuşağından olan sanatçı, Türk resim sanatının çağdaşlaşma sürecine özellikler manzara çalışmalarıyla
katkıda bulunmuştur. Uyumlu ve sevecen kişiliği nedeniyle “şeker” lakabıyla tanınan
sanatçı, Sultan Ahmet Sanat Mektebindeki öğretmenliği sayesinde ilk resim sergisini açan ressamımızdır.
Süleyman Seyyid Bey (1842-1913):
Sanatçı 19. yüzyıl Türk resim sanatı içinde Batılı anlamda çalışan en önemli ressamlardandır ve en çok ölü doğa resimleriyle tanınır.
Süleyman Seyyid Bey, başta ölü doğa olmak
üzere manzara portre ve figür çalışmaları
yapmıştır. Doğadaki renk ve biçimlere bağlı
kalarak titiz bir işçilik ve berrak bir renk anlayışıyla çalışmıştır. “Leylaklar”, “Kavunlu NaResim. 04.06:Portakal, Süleyman Seyyid
türmort”, “Kavunlar ve İncirler” ile “Portakal”
Bey
(Resim 04.06) gibi ölü doğalar yapmıştır. Bu
125
SANAT TARİHİ 2
eserlerinde nesneler geometrik bir düzenleme içinde verilmiştir. Özellikle mavi ve
yeşilin egemen olduğu çoğu Üsküdar görünümlerinden oluşan manzaralarında
gerçekçi tarzda çalışmıştır.
Osman Hamdi Bey (1842-1910): Ressam, arkeolog ve müzeci Osman Hamdi Bey, figürlü resmin ilk temsilcisidir. Sanayi-i Nefise Mektebi ve İstanbul Arkeoloji
Müzelerinin kurulmasındaki katkıları, yaptığı arkeolojik kazılar ve bir ressam olarak
taşıdığı sanatçı kimliğiyle tanınmaktadır. Yaptığı kazılarda İskender Lahdi’ni bulması
Osman Hamdi Bey’e uluslar arası bir ün kazandırmıştır.
Hüseyin Zekai Paşa (1860-1919): İkinci
asker ressamlar kuşağından Şeker Ahmet Paşa
ve Süleyman Seyyid Bey ile birlikte 19. yüzyıl
sonu Türk resim sanatının ilk ressam üçlüsünü
oluşturur. Sanatçının eserlerinde doğaya yönelik bir gözlemcilik görülür. Kimi resimleri için
fotoğraftan yararlanmakla beraber kendisini
izlenimcilere yaklaştıran sanatçının açık hava
çalışmaları da vardır. Şehir içi görüntüleri, perspektif açısından çok başarılıdır.
Resim. 04.07:III. Ahmet Çeşmesi,
Hüseyin Zekai Paşa
Cumhuriyet Dönemi Ressamları
Cumhuriyet Döneminde resim sanatı, Batı’daki örneklerinden yola çıkılarak oluşturulup geliştirilmiştir. Bu dönemde resim, heykel ve mimari eğitimi veren
Sanayi-i Nefise Mektebi, Devlet Güzel Sanatlar Akademisine 1909’da kurulan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti de 1926 yılında Güzel Sanatlar Birliği’ne dönüştürülmüştür.
Devlet Güzel Sanatlar Akademisini bitiren ressamların büyük çoğunluğu, eğitimlerini yurt dışında sürdürmüşler ancak Avrupa’da I. Dünya Savaşı’nın patlamasıyla geri
dönmek zorunda kalmışlardır. Ancak “1914 kuşağı” veya “Çallı kuşağı” diye bilinen
bu sanatçılar, Türk resmine yeni bir soluk getirmişlerdir. Onlar Batı’nın izlenimcilik
(empresyonizm) üslubundan etkilenmiş, gün ışığının koyu tonlarından arındırılmış
saf renkleri ve ışığın renkler üzerindeki etkilerini yakalamaya çalışarak doğaya yaklaşmışlardır. Bu ressamlar arasında Feyhaman Duran, İbrahim Çallı, Hüseyin Avni Lifij, Hikmet Onat, Sami Yetik ve Namık İsmail gibi önemli isimler bulunmaktadır.
İbrahim Çallı (1882-1960): Türk izlenimcilerin önde gelen temsilcilerinden
olan Çallı, bir sanatçı kuşağına adını vermiştir.
Renkleri kullanış tarzından dolayı eserlerinde çarpıcı, göz okşayan sıcak bir ortam vardır.
Yaşamının son yıllarında daha çok ölü doğalara yer veren Çallı’nın “Atatürk Portresi”, “Karda Yürüyen Adam”, “Hatay’ın Anavatana Hasreti”, “Çıplak” ,
“Rumelihisarı’ndan Boğaziçi” ilgi çekici resimleri arasındadır.
126
SANAT TARİHİ 2
Feyhaman Duran (1866-1970): 1914 kuşağı ressamları arasında özellikle
portre alanındaki başarısıyla ünlenen Feyhaman Duran, ilk Türk portre ressamı olarak nitelendirilir.
Yaşamının sonuna doğru figür ve portreyi bırakmış, daha çok çiçekleri ve betimlediği ölü doğalar yapmıştır. “Tabakhane Köprüsü” önemli eserleri arasındadır.
Feyhaman Duran ve eşinin evleri müze haline getirilmiştir.
Hüseyin Avni Lifij (1886-1927): Simgesel anlatımdaki eserleriyle tanınan ressam, izlenimci anlayışın
ışıklı yüzeylerini ve renk anlayışını benimsemiş, nesnelerin doğalarına sadık kalma açısından ise gerçekçi
anlayışta eserler vermiştir. Sanatçı özellikle İstanbul’un
çeşitli köşelerinde yaptığı manzaraları, duygulu bir anlatım taşır. Yağlı boyalarında kullandığı sarı, turuncu
ve kırmızı tonları anlatımını daha da güçlendirmiştir.
“Ağaçlar”, “Çalgıcı”, “Huzur”, “Alegori” (Resim 04.08),
“Testili Kadın” gibi resimlerinin dışında kendi portreleri
de bulunmaktadır.
Resim. 04.08: Alegori,
Hüseyin Avni Lifij
Namık İsmail (1890-1935): 1914 kuşağı sanatçılarından olan Namık İsmail, en çok manzara, portre
ve çıplaklarıyla tanınmıştır. Almanya dönüşü sanatçıda
uyumlu renkler yerini canlı, karşıt tonlara bırakmıştır.
Namık İsmail’in savaşı, salgın hastalıkları, kırsal kesimin yaşam biçimlerini ele alan
resimleri daha çok dönemin toplumsal içeriğini sergiler. Ressamın ana temanın üzerinde odaklaşan bir ışık demeti altında cansız
varlıklar bile durağanlıktan sıyrılır. “Manolya
ve Karanfiller”de çiçek yapraklarının masanın üzerine hemen düşmesi ve “ Güvertedeki Adamlar denizi yararak ilerleyen vapurun
akşam karanlığı basmasıyla ışıklarını sanki o
anda yaktığı duygusunu vermektedir. (Resim 04.09)
Resim. 04.09: Güvertedeki Adamlar,
Namık İsmail
Müstakil Ressam ve Heykeltıraşlar Birliği
Osmanlı Döneminde kurulan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti’nden sonra, 1929’da
Müstakil Ressam ve Heykeltıraşlar Birliği kurulmuştur. Cumhuriyet Döneminin ilk sanat derneği ve sanatçı grup hareketidir. Osmanlı Devleti’nin yıkılışı, Kurtuluş Savaşı
ve Cumhuriyetin kuruluş yıllarını yaşayan bu sanatçılar, Türk resim sanatında yeni bir
dönemin öncüleridir. Kurucular arasında Refik Epikman, Nurullah Berk, Cevat Dereli,
127
SANAT TARİHİ 2
Mahmut Cüda, Ali Avni Çelebi ve Hale Asaf bulunmaktadır.
Cevat Dereli (1901-1989): İnsanı konu
aldığı resimleri ve manzaraları ile ünlenen
ressam, Sanayi-i Nefise Mektebini bitirdikten sonra Paris’e gider. Türkiye’ye döndükten sonra gerçekleştirdiği ilk manzara resimlerinde izlenimci etkiler dikkat çekicidir.
İstanbul manzaralarına ağırlık veren sanatçı,
çalışmalarında yumuşak biçimlere yönelmiştir. 1950’lerden sonra başlayarak “Buğday
Eleyenler”de olduğu gibi resimlerinde yer
yer geleneksel minyatür etkileri vardır. Daha
Resim. 04.10: Balıkçılar, Cevat Dereli
sonraki eserlerinde çizgileri giderek yalınlaşır,
renkleri ise daha açık tonlardadır. Son eserlerinde daha yalın bir anlatıma ulaşan ressamın, “Balıkçı Dükkanı”, “Bursa Manzarası”,
“Hasat”, “Balık Pazarı”, “Adalar”, “Balıkçılar” (Resim 04.10) adını taşıyan eserleri en tanınmış olanlarıdır.
Hale Asaf (1905-1938): Berlin Akademisinde eğitim
gördükten sonra Paris’e yerleşen sanatçı, daha çok portre
çalışmıştır. Kendi portrelerinin çoğunda Art Deco modasını
izlemiştir. Manzara ve ölü doğaları da vardır. Manzaraları arasında en büyük grubu “Bursa Görünümleri” oluşturur. Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar Birliğinin tek kadın üyesi olan
sanatçının İstanbul ve Ankara Resim ve Heykel Müzelerindekilerin dışında eserlerinin büyük bir bölümü özel koleksiyonlara dağılmıştır.
Resim. 04.11: İsmail
Hakkı Oygar Portresi,
Hale Asaf
Resimlerinde Fransız Fovist Ressam Henri Matisse ‘in
etkileri de görülen Hale Asaf’ın önemli eserleri arasında “Eşinin Portresi”, “Bursa Manzarası”, “İsmail Hakkı Oygar Portresi”
(Resim 04.11), “Babasının Portresi” en önde gelenleridir.
D Grubu
Cumhuriyetin 10. yılı, inkılapların hayata geçirildiği, kültür ve sanatın toplumda yerleşmesi için atılımların yapıldığı bir dönemdir.
D Grubu, 1933’ta ressam Nurullah Berk, Abidin Dino, Zeki Faik İzer, Elif Naci,
Cemal Tollu ve heykeltıraş Zühdü Müridoğlu tarafından kurulmuştur. Kendilerini
Türkiye’deki resim gruplarının dördüncüsü saydıkları için Berk’in önerisiyle alfabenin dördüncü harfini ad olarak almışlardır. D Grubu sanatçıları, 1914 kuşağı olarak
da tanınan izlenimci ressamların resimde deseni yok eden anlayışlarına karşı çıkmışlar; Rönesans ustalarına dönmeyi benimsemişlerdir. Ayrıca körü körüne doğa kopyacılığına da son vermeyi amaçlamışlardır.
128
SANAT TARİHİ 2
Bedri Rahmi Eyuboğlu (1911-1975):
Geleneksel Türk motiflerini kullandığı eserleriyle tanınan Eyüboğlu, Güzel Sanatlar Akademisi ve Paris’te eğitim görmüştür. Fransa’ya
gittiği yıllarda yöresel özellikler taşıyan, halk
türkülerinden esinlenen resimler yapma isteğindeydi. Doğu sanatını incelemiş, yurt
gezilerinin etkisiyle yaptığı Anadolu’ya özgü
konuları işleyen resimlerden sonra yöneldiği
Resim. 04.12: Balık, Bedri Rahmi
alan duvar resimleridir. Sanatçı tablolar, graEyuboğlu
vürler yanında büyük boyutlu duvar resimleri, seramik, mozaik panolar, kumaş üzerine desenler yaptı. Sanatçı Brüksel Expo’58
Dünya Fuarı ve Paris’teki Nato Binası için büyük boyutlu panolar yapmıştır. Yaşamı
boyunca Anadolu kaynaklı halk sanatı örneklerine eğilen Bedri Rahmi, Batı resminin
teknik olanaklarını kullanarak Anadolu duyarlığını yansıtmıştır. Kullandığı renkler,
seçtiği halk sanatının canlılığını taşır. Bu çabasının başlangıcı, gerçekleştirdiği “Karpuzlu Çıplak”, “Oda İçi” ve “İstanbulguzeli”, “ Balık” (Resim 04.12) gibi resimlerinde
görülmektedir.
Halk sanatının zenginliğini, çağdaş teknikle yaşatma ve özgün bir Türk resmine ulaşma çabası içinde Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun önemli bir yeri vardır.
Tablolarından bazıları “Karadut Satıcısı”, “Nallanan Öküz”, “Beyaz Ev”, “Köylü Kadın”, “Tren ve Yataklı Vagon” adlarını taşır.
Yeniler Grubu
Batı’daki sanat akımlarından etkilenerek ortaya çıkan D Grubu’na karşı “toplumsal gerçekçiliği” savunan bir gruptur. Grubun kuruluş amacı, resmin Batı sanat akımlarının etkisinden kurtularak halka yönelmesi, toplumsal sorunlarla ilgilenmesidir.
Yeniler Grubu’nun kurucuları Nuri îyem, Avni
Arbas, Selim Turan, Nejad Devrim, Kemal Sönmezler,
Turgut Atalay, Mümtaz Yener, Ferruh Başağa, Haşmet
Akal ve Abidin Dino’dur.
Resim. 04.13: Gecekondu
Güzeli, Nuri îyem
Nuri îyem (1915-2005): Toplumsal gerçekçilik
anlayışı doğrultusunda ele aldığı iri gözlü köylü kadın
portreleriyle tanınmıştır. Sanatçı, tek ya da grup portrelerinde Türkiye’nin toplumsal topografyasını resimlerinde yansıtmaya özel önem vermiştir. “Çeşme Başı”,
“Çiçekli Figür”, “Gecekondu Güzeli” (Resim 04.13), “İki
Eltiler”, “Oturan Kadın”, “Halk Şairi”, “Şile’den Peyzaj” ve
“Kompozisyon” tanınmış eserleridir. Nuri îyem büyük
boyutlu duvar resimleri de yapmıştır.
129
SANAT TARİHİ 2
Ferruh Başağa (1914- ): Türk resmi içinde so-yutlamaya yönelen ilk sanatçılardandır.
Yeniler Grubu’nda etkin bir rol üstlenen sanatçı, soyutlamaya ayrıntılardan uzak ve yalın bir
kurguya dayalı bir resim dilini kullanarak ulaşmıştır. Resimlerinde genellikle konu ikinci plandadır. Sanatçı daha çok duygularını doğrudan
tuvaline aktarmayı amaçlamıştır.
Önemli çalışmaları arasında “Satranç” (Resim 04.14), “Sütçü Kadın”, “Kırmızı Kompozisyon”, “Uzay 2” yanı sıra büyük ölçekli vitray ve
fresk çalışmaları da bulunmaktadır.
Resim. 04.14: Satranç, Ferruh
Başağa
Onlar Grubu
Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun öğrencilerinden Nedim Günsür, Turan Erol, Nevin Çokay, Mehmet Pesen, Mustafa Esirkuş, Leyla
Gamsız ve Orhan Peker’in de aralarında olduğu Onlar Grubu, 1947’de kurulmuştur.
Amaçları Anadolu’nun gelenek-sel nakış motifleriyle çağdaş Batı resminin anlatım
biçimlerini birleştirerek seçtikleri konuları soyutlama anlayışıyla işlemekti. Topluluktaki ressamların her biri özgün çizgisini korumuş ve Türk resminin kaynaklarına yönelerek resim sanatına katkıda bulunmuşlardır.
Orhan Peker (1928-1978): Güzel Sanatlar Akademisini bitiren ressam, Oscar
Kokoschka’nın Yaz Akademisi’ne devam ederek taş baskı tekniği (litografi) çalışmıştır. Resim konularını doğadan seçen sanatçı, 1960’tan
sonra çalışmalarının özellikle at başları üzerinde yoğunlaştığı görülür. Eserlerinde Anadolu’nun bozkır
havasını tüm gerçeğiyle, kendine özgü yorumuyla
yansıtmıştır. At, kuş, kedi, horoz gibi çeşitli hayvan resimlerinde figürü yitirmeden simgesel renklerle çalışmıştır. Peker’in gerçekleştirdiği güvercin ve ayçiçeği
resimleri anlam incelikleri ile yüklüdür.
“Torbalı Atlar”, “Balıklar”, “Kediler ve Güvercinler”, “Atlar” onun sanatını en iyi yansıtan resimlerdir.
Nedim Günsür (1924-1994): Sanatçı naif özellikler de taşıyan figüratif eserleriyle tanınır. Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun öğrencisidir. İlk dönemlerinde maden işçilerinin yaşamlarını dışavurumcu bir anlayışla
resmetmiştir.
“Uçurtmalar”, “Lunaparklar ve Bayram Yerlerinde oluşan eserlerinde fantastik bir eğilim görü-
130
Resim. 04.15: Kırda
çocuklar, Nedim Günsür
SANAT TARİHİ 2
lür. Gecekondu insanının yaşam savaşını, göçü, gurbetçiler konulu bir dizi resimde
dramatik yönü ağır basan fantastik çalışması vardır. Bir yandan da “Balıkçı Barakası”,
“Büyükdere’den Beykoz’a Bakış” ve “Denize İnen Sokak” gibi deniz konulu resimler,
lunapark ve bayram yeri resimleri yapmıştır.
SOYUT RESİM DÖNEMİ
Türkiye’de 1950’lere doğru ortaya çıkan, Anadolu’nun geleneksel nakış ögeleri
ile çağdaş Batı resminin anlatım biçimlerini bağdaştıran eserler ortaya çıkarmışlardır.
Bu akımın öncü sanatçıları Adnan Çoker, Lütfü Güney, Nuri İyem, Ferruh Başağa ve Sabri Berkel’dir.
Sabri Berkel (1907-1993): Türk sanatında
1950’lerden sonra öne çıkan soyut sanatın resim
alanında ilk önemli temsilcisidir. 1941 yılında D
Grubu’na katılan ressamın eserleri özgünlüğü, güçlü
estetiği nedeniyle Türk resim tarihinde başlı başına
bir okul niteliği taşımaktadır. Berkel’in eserleri “soyut
klasikçilik” başlığı altında toplanmaktadır. Ressamın
hat ve minyatür sanatına ilgisi, soyut yaklaşımına
bu sanatların dekoratif zarafetini getirmiştir. Rönesans Dönemi ile ilgili çalışmalar da yapan sanatçının
Simitçi, Yoğurtçu, Natürmort, Mimar Sinan, Kompozisyon ve Pentür (Resim 04.16) adlı tabloları eserleri
içinde en bilinenleridir.
Adnan Çoker (1927-1993): Ülkemizde soyut
sanatın önde gelen ressamlarından olan Çoker, 1960
Resim. 04.16: Pentür, Sabri
yılında Avrupa’dan yurda dönmüş, 1963’te dört resBerkel
sam arkadaşıyla Mavi Grup’u kurmuştur. Eserlerinde
yalnız geometrik biçimler kullanıp renkleri en aza indirerek biçim ve renk dengesini
sağlamayı amaçlamıştır. 1970’ten sonraki eserlerinde parıltılı ışıklar ve metal etkisi
elde etmiştir. Resimlerinde denge ve uyumları bütünleştirmeyi amaçlamıştır. Sanatçı, Selçuklu ve Osmanlı mimarlığından etkilenmiş; mor, pembe ve siyah tonları kullandığı resimlerinde ışık çok önem verdiği bir öge olmuştur.
Çalışmalarından bazı örnekler şunlardır: “Gök Kubbe”, “Beş Eleman On Işık”,
“Açık Simetri”, “Yarım Küreler”, “Mor Ötesi”, “Ötesi Boşluk” ve “Kubbeler” dir.
1960 döneminde soyut sanat yerini figüratif anlayışa bırakmıştır. Bu dönemin
özelliklerini simgeleyen ressamlar arasında Orhan Peker, Yüksel Arslan ve Cihat Burak bulunmaktadır.
Yüksel Arslan (1933- ): Başlangıçta Klee, Miro, Michaux gibi sanatçılardan,
Doğu minyatürlerinden, Karagöz tiplerinden ve özellikle Siyah Kalem’in eserlerin-
131
SANAT TARİHİ 2
den etkilenen Yüksel Arslan, klasik ve
akademik beğeninin karşısında oldu.
Bilinçaltının düşsel dünyasına yöneldi. însanın iç yaşantısını ortaya çıkaran
yansımaları, çelişkileri ve gizli yönelişleri tuvale aktardı. Çizginin anlatım gücünden yararlanarak çoğu kez tek rengin egemen olduğu insan ve hayvan
figürleri çizdi. Üslubunda her zaman
geleneksel nakış ve hat sanatının izleri
görülür. Eserlerini tuval ve yağlı boya
kullanmadan toprak, boya ve yağ sürerek bir ön işlemden geçirdiği kağıt üzeResim. 04.17: Arture, Yüksel Arslan
rine kendine özgü malzemeleri uygulayarak oluşturmuştur. Yüksel Arslan’ın
“Phallisme”, “Arture” (Resim 04.17) , “Yabancılaşma”, “Kapital” ve “Etkiler” adlı dizileri
en önemli eserleridir.
Cihat Burak (1915-1994): Mimar ve ressam Cihat Burak, eleştirel gerçekçi
eğilimde ve naif bir anlayışla çalıştı. Birleşmiş Milletler bursuyla Paris’e gitti. Cihat
Burak, resimlerinde toplumun ve insanların yaşadıkları çelişkileri yerel bir sanat geleneği ve son derece ayrıntıcı bir tavırla yansıtmıştır. Yozlaşan değerlere bir eleştiri
ve mizah anlayışıyla yaklaşır. Günlük yaşam sahnelerini anılara bağlayarak gerçekçi
fantastik bir bağlam içinde ele almıştır. Bilinen, tanıdık nesneleri bir düş dünyasının
yaratıklarına dönüştürür. Kentleri, kentlerde yaşayan huzursuz insanları bir düş dünyası içinde çizip renklendirmiştir. Kadın temasını işlediği “Brigitte Bardot’ya Saygı”,
“Üç Güzeller” gibi çalışmalarında eleştirel gerçekçi bir anlatıma ulaşmıştır. Ölüm düşüncesini süslü mezar taşlarında somutlaştırdı. Atatürk, Fatih Sultan Mehmet, Nazım
Hikmet gibi tarihsel kişileri simgesel biçimde tuvaline yansıtmıştır.
1950’li yıllar Türkiye’nin kültür politikalarında önemli değişimlerin başlangıcı
olmuştur. Türkiye’de Çok Partili Dönemin başlaması, toplumda değişik düşünceler
ve duyarlıklar gelişmesine ön ayak olmuştur. Bazı sanatçılar çağdaş soyutlamaların
öngördükleri içinde hareket ederken bazıları da yeni figüratif alanlara yönelmiştir.
Zeki Faik îzer gibi birçok sanatçı da kişisel anlatım tarzlarından uzaklaşıp soyut
yaklaşımı benimsediler. O dönemin resim sanatına soyut yorumlarıyla yeni bir anlatım biçimi katan Ferruh Başağa, Selim Turan, Nejad Devrim gibi sanatçılar bu akımın
öncülüğünü yaptılar.
1960’lı yıllara gelindiğinde Türk resminde kişisel düzeydeki duygu, sorun ve
bakış açılarını figürle anlatmak eğilimlerinin ortaya çıkışı 1970’li yıllara rastlar. Alaattin Aksoy, Gürkan Coşkun (Komet) (Resim 04.18) Neş’e Erdok (Resim 04.19), Ergin
İnan (Resim 04.20), Mehmet Güleryüz (Resim 04.21), Utku Varlık, B. Naci İslimyeli gibi
132
SANAT TARİHİ 2
sanatçılar, insancıl ve duygusal figürleriyle ilgi toplamışlardır.
Resim. 04.18: Derede Üç Figür, Gürkan
Coşkun (Komet)
Resim. 04.20: İnsan, Engin İnan
Resim. 04.19: Çiçek Satıcısı,
Neş’e Erdok
Resim. 04.21: Şair Edip Cansever’in
Portresi, Mehmet Güleryüz
Cumhuriyet Türkiyesi, böylece yarım yüzyılı aşkın bir sürede gerek öz gerek
biçim açısından gittikçe çağdaş, etkin ve geniş bir çeşitliliği yansıtan bir resim geleneğini yaratmış bulunmaktadır.
133
SANAT TARİHİ 2
OKUMA METNİ
ORHAN PEKER’İN MAHZUN ATLARI
İzmir’de açtığı son sergisinden yola çıkarak bir tür şiirresim dünyasını, programlı bir müzik gibi oluşturma çabasına yönelikti. Şiirin “atlar” bölümündeki “sıradan atlar, bozkır
atları” dizesi Orhan’ın atlarının giderek netleşen kimliğidir.
Orhan Peker’e kulak verelim: “Benim atlarım attan çok beygir, yük beygirleridir. Öteden beri hayvan motiflerine sevgiyle eğildim ben. Mandalar, inekler, eşekler, kuşlar, kediler. Son
olarak İspanya’da boğalar sardı beni. Bu beygirlere gelince
bilirsiniz Küçükesat’ta otururum. Oralarda her gün sabah akşam boş arsalarda durur bu beygirler. Başlarını çoğunlukla
yem torbalarına sokmuş dururlar öyle. İlkin sırtlarına atılan
yamalı kilimlerde, boyunlarındaki mevi boncuklarla beni resim yapmaya çeken bir şey oldu herhalde.”
Orhan Peker’deki bu at istiflemeleri, Levnînin “Mehter”ine çok yakındır. Orhan
Peker adeta bir kaydırma gibi sıraladığı bu atlarıyla farklı bir mekân düzenlemesi
sağlar. Resimlerdeki trajik yük, yalnızlık ve hüzün, şiirsel bir yoğunlukta kuşatır izleyiciyi. (...) Çözülmüş, yorgun bir gün sonunda yemlenişin, bu yük beygirlerindeki dingin görünümleri altında, resmin bize sunduğu fırtınalı bekleyiş içindeki bir iç
dünyanın sessiz çığlığıdır. Çözülmüş yük beygirlerine bakarken fırtına öncesi sessiz
bekleyişin içinde buluruz kendimizi.
1977 yılında son İzmir sergisinden bir at başı resmiyle geliyor Orhan Peker.
Serginin en sevdiğim resim¬lerinden biriydi. Resmin alt yarısında yemlenen atın
baş devinimiyle biçimlenmiş bir kıl torba. Üst yanda güçlükle seçilen bir at başı.
Sol üst yarıda çağrışıma açık bir dingil. Atın belli belirsiz başı ve boynunun altında
gri bir leke. Atın kâkülü sanki bir ele dönüşmüş, atı okşuyor. Orhan’ın başlangıçta
“Kedi”sinde yaptığı gibi.
(...) Mandalar atlara dönüşmüştü, atlar kumrulara, sanırım şimdiki değişim bu
dönüşümle başlayacak. Kendini geçmişiyle geliştiren, değiştiren bir değişim. Sergideki yeni karpuzu görünce bir tümce söylemiştim: “Poliakoff karpuzundan, Şeker
Ahmet Paşa karpuzuna, on iki yıl sonra aynı resimle aynı şemada hesaplaşma. Atlar da öyle oldu. Poliakoff atlarından, bozkır atlarına dönüştü. Şimdi kumruların da
onun özünde yaşayacaklar.” diyorum, Orhan ve atları izlediğimce bir serüvenin öyküsü buydu.
Turgay GÖNENÇ/P. Sanat, Kültür, Antika, Güz 1998
134
SANAT TARİHİ 2
ÖZET
Batılılaşma hareketlerinin başladığı 18. yüzyılda yapıların planlarında değişiklik görülmez.
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra (1908) Selçuklu ve Osmanlı yapı ve süs unsurlarının ön plana çıktığı yapı üslubu, mimaride Neoklasik Dönemin başlangıcıdır.
Cumhuriyetin ilk dönem yapılarında cephelerde Selçuklu ve Osmanlıların kullandığı mimarlık ögeleri, Batılı mimari özelliklerle birleştirilerek kullanılmıştır. Bu dönemin gözde dekorasyon malzemesi çinidir.
Birinci Ulusal Mimarlık sanatçıları; Ali Talat Bey, Mimar Kemalettin, Mimar Vedat
Tek, Arif Hikmet Koyunoğlu’dur. Bu dönemde yurdumuzda çalışıp eser veren yabancı mimarlar arasında Clemens Holzmeister, Ernst Egli, Bruno Tauto yer almaktadır.
Türk mimarlığında 1940-1950 yılları arası II. Ulusal Mimarlık Dönemi olarak adlandırılır. Bu dönemde kesme taş malzemenin kullanıldığı simetrik, anıtsal boyutlu,
Selçuklu ve Osmanlı etkileri taşıyan ağırlıklı olarak sivil mimari örnekleri inşa edilmiştir. Bu dönemin özelliklerini taşıyan en önemli yapı, modern Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk için yapılan Anıtkabir’dir.
1960 yılından sonra köyden şehre göç olgusu, konut açığını ortaya çıkarmış;
toplu konut tasarımları, gecekondu önleme bölgeleri gibi mimariyi yönlendirici çalışmalar, yeni yapı malzemeleri ile yöntemler ve teknoloji alanındaki ilerlemeler mimarinin gelişmesinde etkili olmuştur. Bu dönemde birçok üniversite inşa edilmiştir.
Ülkemizde heykel sanatına yönelik eğitim çalışmaları Sanayi-i Nefise Mektebinde başlamıştır. Cumhuriyet Dönemi sanatçıları arasında Tamer Başoğlu, Hamit
Görele, Sabiha Bengütaş, İlhan Koman gibi adlar yer alır.
Minyatür, 18. yüzyıl ortalarından başlayarak yerini resim sanatına bırakmaya başlamıştır. Bu dönemde Osmanlı toplum hayatını merak edip İstanbul’a gelen
Avrupalı sanatçıların eserleri etkili olmuştur. Mühendishane-i Berri Hümayun adlı
askerî okulda resim dersi programa alınmıştır. Sultan Abdülaziz’in Avrupa ülkelerine
gönderdiği ilk sanatçılar, aldıkları eğitim ile eserler vermişlerdir. Özellikle Şeker Ahmet Paşa, Süleyman Seyyid Bey ve Osman Hamdi Bey Türk resim sanatının yolunu
açmışlardır.
1908’de kurulan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, 1916 yılından başlayarak resim
sergileri açar. 1914 ve Çallı Kuşağı adı ile tanınan bu ressamlar arasında Feyhaman
Duran, İbrahim Çallı, Hüseyin Avni Lifij, Hikmet Onat, Sami Yetik ve Namık İsmail gibi
önemli isimler vardır.
Müstakil Ressam ve Heykeltıraşlar Birliği, Cumhuriyet Döneminin ilk sanatçı
topluluğudur. 1929 yılında çalışmalarına başlayan kurucular içinde refik Epikman,
Nurullah Berk, Cevat Dereli, Mahmut Cüda, Ali Avni Çelebi ve Hale Asaf vardır.
135
SANAT TARİHİ 2
1933 yılında daha önce açılan karma sergilere katılan Zeki Faik İzler, Nurullah
Berk, elif Naci, Cemal Tollu, Sabri Berker ve Abidin Dino “D Grubu” adını verdikleri bir
sanatçı birliği kurmuşlardır. Amaçları kübist bir anlayışla resimde deseni ön plana
çıkarmaktır.
Yeniler Grubu, 1940’lı yıllardaki sorunları resimlerine konu olarak seçmişlerdir. Yeniler Grubu Turgut Atalay Güneri, Nuri İyem, Abidin Dino, Haşmet Akan, Avni
Arbaş’tan oluşmuştur.
Çağdaş resim sanatına folklorik özellikler kazandıran Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun
öğrencileri “Onlar” adını verdikleri bir grup oluşturarak 1950’li yıllarda düzenledikleri sergilerde köy yaşamından seçilmiş figürleri, doğal çevreleri içinde göstermişlerdir. Bu akımın önemli sanatçıları Nedim Günsür, Turan Erol, Nevin Çokay, Mehmet
Pe- sen, Mustafa Esirkuş, Leyla Gamsız ve Orhan Peker’dir.
1940’lı yıllarda toplumsal konuları işleyen Türk sanatçılar, 1950’den sonra soyut sanatı benimseyerek geleneksel Türk el sanatlarını modernize eden bir anlayışla
eserler meydana getirmişlerdir. Adnan Çoker, Lütfü Güney, Nuri İyem, Ferruh Başağa, Sabri Berkel bu akımın öncü ressamları arasında yer almışlardır.
1960’tan sonra soyut sanattan figüratif anlayışa dönüş başlamıştır. Kırsal ve
kent yaşamından sahneleri gerçekçi bir bakış açısıyla işleyen ressamlar arasında Orhan Peker, Yüksel Arslan, Cihat Burak gibi isimler yer almıştır.
136
SANAT TARİHİ 2
TEST IV
1. Aşağıdaki mimarlardan hangisi Birinci Ulusal Mimarlık akımı içinde yer almaz?
A.
B.
C.
D.
Ali Talat Bey
Mimar Emin Onat
Mimar Kemalettin
Mimar Vedat Tek
2. İkinci Ulusal Mimarlık Döneminin özelliklerini taşıyan en önemli yapı,
aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Eski TBMM Binası
Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi
Anıtkabir
Devlet Konservatuarı
3. Antalya Atatürk Anıtı, hangi heykeltıraşımızın eseridir?
A.
B.
C.
D.
İlhan Koman
Şadi Çalık
Ali Hadi Bara
Hüseyin Gezer
4. Çağdaş resim sanatına özellikler kazandıran Bedri Rahmi Eyuboğlu’nun
öğrencilerinin amacı köy yaşamından seçilmiş figürleri doğal çevreleri içinde
göstermektir.
Buna göre kurdukları grubun adı, aşağıdakilerden hangisidir?
A. Onlar Grubu
B. Yeniler Grubu
C. D Grubu
D. Müstakil Ressam ve Heykeltıraşlar Birliği
5. Aşağıdaki yapılardan hangisi Birinci Ulusal Mimarlık akımı sanatçılarından Mimar
Vedat Tek’e ait değildir?
A.
B.
C.
D.
İstanbul Büyük Postane
İzmir Saat Kulesi
Ankara Eski Türkiye Büyük Millet Meclisi
Tayyare Apartmanları
137
SANAT TARİHİ 2
ÜNİTE SONU SORULARI CEVAP ANAHTARI
1. Test
1.
2.
3.
4.
5.
B
D
C
B
D
2. Test
1.
2.
3.
4.
5.
C
A
A
C
B
3. Test
1.
2.
3.
4.
5.
C
A
D
B
B
4. Test
1.
2.
3.
4.
5.
138
B
A
D
A
D
SANAT TARİHİ 2
SÖZLÜK
A
Abaküs
: Yatay olarak sütun başlığının üstüne konan ve
kenarından biraz dışarı
taşan taş blok.
Abanoz
: Abanozgillerin ağır, sert
ve kara renkli bir tropik
ağaç türü.
Abide
: Anıt. Önemli bir olayı
veya büyük bir kişinin
gelecek kuşaklarca tarih
boyunca anılması için
yapılan, göze çarpacak
büyüklükteki yapı.
Abidevi
: Anıtsal.
Ajur
: Mermer, tahta vb. malzemeyi kafes gibi delikli
olarak oyup süsleme tekniği.
Ağırlık kulesi : Büyük kubbelerin ve
bunları taşıyan kemerlerin itme güçlerini karşılamak amacıyla kubbelerin dış cephelerine
yapılan ve ağırlık veren
içi dolu kuleler.
Akademik : Sanat alanında belli ilke
ve kurallara bağlı olarak
yapılan çalışma.
Akontus
: yaprakları ve dalları süsleme motifi ortak kullanılan bir cins kenger bitkisi
Alegori
: Düşüncelerin kişileştirilerek doğada olmayan biçimde betimlenmesi.
Alem
: Osmanlı
mimarisinde
kubbe, tonoz ve minare
gibi ögelerin tepe noktalarında bulunan hilal
biçiminde tepelikli tunç,
bakır ya da pirinçten yapılmış süs elemanı.
Almaşık
: Farklı malzemelerden,
özellikle taş ve tuğlanın
birlikte kullanılmasıyla
örülen duvar.
Alınlık
: Yapıların cephesinde çatı
ile korniş arasında yer
alan üçgen kısım.
Ampir Üslup : Napolyon Döneminde
Fransa’da ortaya çıkan,
etkisini mimaride ve dekoratif sanatlarda gösteren üslup.
Anıtsal
: Anıt niteliğinde ya da
daha büyük boyutlu
heykel veya yapılar.
Antik
: îlk Çağdaki uygarlıklarla
özellikle eski Yunan ve
Roma uygarlıkları ile ilgili
olan, antika.
Aplike
: Orta Asya Türk sanatında
sıkça görülen düz veya
desenli bir kumaştan kesilen motiflerin bir başka
kumaşa işlenmiş durumu.
Arasta
: Osmanlı
mimarisinde
üstü açık ya da kapalı bir
eksen üzerine dizilmiş
dükkan sıralarından oluşan çarşı yapısı.
Avlu
: Bir yapının ya da yapı
grubunun ortasında kalan, üstü açık, duvarla
çevrili alan.
Âhar
: Hat yazımında yazmayı
kolaylaştırmak için nişasta ve yumurta akının
karıştırılmasıyla hazırlanıp kağıt üzerine sürülen
madde.
Aklam-ı sitte : lamına gelen deyim.
Apsis
: Kilise ve bazilikalarda kapının karşı yönünde bulunan yarım planlı niş.
139
SANAT TARİHİ 2
: Kalelerin ve surların du: Resim yapılacak boya- Burç
var ve köşelerinde buluyı emmesi için sürülen
nan kuleler.
boya katmanı.
: însan vücudunun baş ya
Ayanalık
: Cami mihraplarına üçgen Büst
da göğüsten yukarı kısbiçimli iki yüzünden her
mının heykeli.
biri.
Birun
: Osmanlı saraylarında asıl
bölümün dışında kalan
B
ve saray görevlileri için
Balbal
: Orta Asya Türk sanatında
ayrılan yapılar.
kahraman, soylu kişi ya
da hükümdarların meC
zarlarına veya anıtlarının
: Hat sanatında her türlü
yanına dikilen insan fi- Celi
yazının uzakta kolayca
gürlü taş heykeller.
okunabilecek şekilde iri
Baldaken : Kubbe ya da pramidal
ve kalın yazılmış hali.
çatı ile örtülü kare, çok: Yapının zemin katının
gen veya daire planlı, sü- Cumba
üstündeki katta yer alıp
tunlarla taşınan küçük,
sokağa doğru uzanan
açık yapı.
çıkmalı oda. Cephe : YaBedesten : Üzeri aynı büyüklükte
pının dıştan görünen yükubbelerle örtülü Oszeyi.
manlı çarşı yapısı.
Beşik tonoz : Yarım daire kesitli eğrisel
Ç
örtü unsuru.
: Keçe, deri, kıl dokuma
Bezeme
: Mimari eser ya da her Çadır
veya sık dokunan bezçeşit kullanım eşyaları
den yapılarak direklerle
üzerinde süslemeye yötutturulan
nelik yapılan çalışmalara
taşınabilir barınak.
tümü. Dekorasyon.
Biçim
: Sanat eserleri de dahil Çanak-Çömlek : Pişmiş topraktan yapılan her türlü kullanım eşher çeşit nesnenin göryası. Keramik.
me ya da dokunma or: Alt kat duvarları üzeringanlarıyla algılanabilen Çıkma
den taşan üst kat.
kendine özgü gerçekliği.
Çini
: Duvar kaplaması olarak
Form.
kullanılan renkli ve geBimarhane : Hastane karşılığında kulnellikle bezeli ve sırlı,
lanılan sözcük.
ince fakat saydam olmaBordür
: Kapı ve pencere gibi miyan toprak işleri.
mari kısımların, panola: Bir yapının tümünü veya
rın, halıların etrafını ku- Çizim
bölümlerini teknik resim
şatan çerçeve biçiminde
kurallarına uygun olarak
süslü ya da süssüz, düz
çizilmesi. Resimleme.
ya da çıkıntılı, dar ve
uzun şerit.
Astar
140
SANAT TARİHİ 2
D
Darüşşifa : İslam ülkelerinde hastane yapısı.
Dehliz
: Geleneksel yapım teknikleriyle oluşturulan uzun
ve karanlık koridor.
Dekor
: Bir iç mekanı bezeme,
süsleme ve döşeme
amacıyla yerleştirilen ya
da eklenen ögeler.
Dekoratif : Dekorla, dekorasyonla
ilgili. Süslere de verilen
ögeler.
Desen
: Dokumalar ile halı, kilim
gibi yaygıları süsleyen
ögelerin tümü. Resim sanatında tasarı ve hazırlık
niteliğinde olup genellikle kalemle renkli ya da
renksiz olarak yapılan çizimler.
Düğüm
: Halının her ilmik birimine verilen ad.
Deformasyon : Biçimi bozulma, biçimsizleşme.
Dikili taş
: Herhangi bir olay ya da
zafer anısına dikilen yekpare yüksek taş.
Dökme tekniği: Önceden hazırlanmış
bir kalıbın içine alçı ya da
ergitilmiş metal dökerek
heykel veya başka nesneler yapma.
Dövme
: Vücut derisi üzerine yapılan çıkmaz resim ya da
yazı.
Eklektik
Enderun
Eyvan
: Üç yandan kapalı, bir
yönden dışa açılan ve
üstü tonozla örtülü mimari mekan.
Ekol
: Genel çizgileriyle aynı
üslup kapsamında değerlendirilmekle beraber bir topluluğa, bölgeye ve kente özgü bazı
ayrılıklar gösteren sanatçı grubuna verilen ad.
Estetik
: Güzellik
konusundaki
görüş ve düşünceler.
Epigrafi
: Kitabe okuma veçözme
bilimi.
Eski eser : Bir sanattan kalan yıkıntılar
anıtlar, mobilyalar, kurum, inanış, gelenekler
üzerine bilgi edinilmesini sağlayan her türlü
eşya.
Figür
Fil ayağı
Firuze
Fresko
Fon
E
: Seçmeci, farklı üslup ve
biçim ögelerini bir araya
getirerek yapılan dermecilik.
Gravür
: Osmanlı saraylarında harem ve hazine dairelerinin bulunduğu iç kısım.
F
: Mimari ve mimari süsleme ögeleri ile el sanatı
örneklerinde kullanılan
insan veya hayvan tasviri.
: Büyük kubbeli yapılarda
kubbeleri üzerinde taşıyan kalın ayak.
: Yeşilimtırak mavi renkte
kıymetli bir taş.
: Yaş sıva üzerine toprak,
madeni boyalarla yapılan duvar resmi.
: Üzerinde motiflerin yer
aldığı yüzey, zemin. Resimde en uzakta plan.
G
: Ahşap veya metal baskı
levhalarıyla çeşitli teknikler kullanılarak yapılan sanat eseri.
141
SANAT TARİHİ 2
Grifon
Galeri
Grafik
Granit
Han
Harem
Hat
Hattat
Hayat
Heykel
Hünkar
142
: Kartal başı, kanatları ve
pençesi ile aslan vücudunun birleştirilmesinden
meydana
gelenhayalî
yaratık.
: Dehliz, koridor, dar, uzun
geçit. Resim ve heykel
teşhir edilen salon veya
müze.
: Biçim, şekil veya çizgilerle gösterme. Grafik
sanatlar, çeşitli basım ve
çoğaltma teknikleriyle
gerçekleştirilen resimsel
ya da yüzeysel malzemenin tasarımını konu edinen sanat dalları.
: Sağlam, basınç ve aşınmaya karşı dirençli taş.
H
: Kent içinde yer alan ticaret ya da geçici konaklama yapısı.
: Caminin namaz kılınan iç
kısmı. Eski kaynaklarda
cami avlusuna da denir.
Ev ve saraylarda yabancıların giremediği kadınlar
dairesi.
: Yazı. Hat sanatında kullanılan yazı çeşitlerinden
her biri. Yazı sanatı, yazı
sanatı ürünü.
: Hat sanatı alanında çalışan sanatçı.
: Evlerde avluya açılan revaklı üst kat galerisi.
: Taş, tunç, bakır, kil, alçı vb.
malzemelerden yontularak, kalıba dökülerek
veya yoğrulup pişirilerek biçimlendirilen eser,
yontu.
mahfili : Osmanlı camilerinde
padişahın içinde namaz
Hara
Hatıl
îmaret
îzlenim
Kabartma
Koğır
Kakma
Kalem işi
Kaligrafi
Kasr/kasır
Kavsara
kılması için ayrılmış, çevresi parmaklıklı mekan.
: Taş ya da tuğla duvar yapımında kullanılan kaynaştırma maddesi.
: Ağırlığın eşir olarak dağıtılmasını sağlamak için
duvarların
üzerlerine
veya içlerine yatay olarak konulan kalın kereste
veya tuğla dizileri.
İ
: Yoksullara yemek dağıtmak amacı ile inşa edilen
yapı.
: Resim ve heykelde doğadan edinilen izlenim, görüntü.
K
: Taş, metal, kil, ahşap ya
da alçı yüzeyi üzerine
bazı kesimleri oyuk, bazı
kesimleri ise kabartılı bırakılarak yapılmış sanat
eseri.
: Taş, tuğla ve kerpiçten yapılan her türlü yapı.
: Özellikle ahşap ve madene renkli, ağaç, sedef,
fildişi, metal gibi değişik
malzemeleri gömerek
uygulanan süsleme sanatı.
: Osmanlı mimarlığında
sıva veya ahşap üzerine
boya ile yapılan bezeme.
: Yazı sanatı.
: Sürekli oturmak için yapılmamış, kent dışında
hükümdara ait konut.
: Portallerde
kapının
önündeki giriş kısmının
üstü. Baş kemerin altın-
SANAT TARİHİ 2
daki derinlik, kemer kovanı.
Kemer
: iki duvar ya da ayağı birbirine bağlayarak üstündeki ağırlığı yanlardaki
ayaklara bindiren mimari öge.
Keramik
: Bkz. Seramik.
Kerpiç
: Saman ve çamur karışımının kalıp haline getirilip güneşte kurutulmasıyla yapılmış inşaat
malzemesi,
pişmemiş
tuğla.
Kervansaray : Eskiden ana yollarda kervanların
konaklaması
için yapılan büyük han.
Kıvrık dal : Üsluplandırılmış dal biçiminde, helezonik olarak
yapılan bitkisel süsleme
çeşidi.
Kil
: Kolayca biçim alan yumuşak ve yağlı toprak.
Kiriş
: Tavanı veya üst katın döşemesini taşıyan, yatay
olarak uzatılmış kalın kereste.
Kitabe
: Bir yapının tarihini veya
yaptıranını
belirtmek
amacıyla yapı üzerine
yerleştirilen metin.
Kontur
: Resimde figürlerin sınırlarını belirleyen dış çevre
çizgisi.
Köşk mescit : Anadolu Selçuklu kervansaraylarında
avlunun ortasında yer alan
ve dört kemerle taşınan
kare planlı bir alt yapı
üzerinde yükselen küçük
mescit.
Kubbe
: Yuvarlak, kare, çokgen
mekanların üzerini kapatmak için kullanılan
yarım küre biçiminde içi
boş yapı örtüsü.
Kubbe kasnağı : Kubbenin üzerine oturduğu çokgen ya da daire
planlı kaide.
Kurgan
: Orta Asya mezar yapısı.
Kütüklerden ahşap yığma tekniği ile yapılmış
bir mezar odasını gizleyen toprak yığını.
Kûfî
: Hat sanatında kullanılan,
köşeli bir îslam yazı çeşidi.
Külah
: Konik ya da piramidal biçimde bir üst örtü ögesi.
Külliye
: Bir caminin çevresinde
cami ile birlikte kurulmuş; medrese, imaret,
sebil, kitaplık, hastane
vb. yapıların bütünü.
Kümbet
: Silindirik ya da çokgen
bir gövde üzerine oturan
konik ya da piramidal bir
külahtan meydana gelen
mezar yapısı.
Kündekari : Türk sanatında küçük ve
geometrik
parçaların
birbirlerine geçmelerle
bağlanması tekniği ve
bu teknik kullanılarak
oluşturulan eser.
Kaligrafik : Harflerin güzel biçimler
verilerek yazılması.
Keçe
: Keçi kılının dokunmadan, yalnızca dövülmesiyle elde edilen kaba
kumaş.
Kilittaşı
: Kemer veya kubbenin
tam ortasına isabet eden
bağlayıcı anahtar taş.
Korniş
: Yapılarda üst kısımlardaki çıkıntı kısmı; pencere,
kapı vb.nin üst kısımlarındaki dışarıtaşmış silme.
143
SANAT TARİHİ 2
L
Lüster tekniği : Çini yapımında kullanılan bir sır üstü tekniği. Mat beyaz sırlı çini
üzerine “lüster” denilen
gümüş veya bakır oksitli
bir birleşikle desenler işlendikten sonra çininin
düşük ısıda yeniden fırınlanması yöntemi.
Lahit
: İçine ölünün yerleştirildiği sanduka.
Litografi
: Taş baskı tekniği.
Lotus
: Aynı adlı bitki biçiminde
bezeme ögesi.
Madalyon
Mahfil
Mazgal
Medrese
Mescit
Mihrap
144
M
: Daire, çokgen ya da elips
şeklinde bir çerçeve içinde yer alan bir figür ya da
süslemeden meydana
gelen bezeme ögesi.
: Camilerin içerisinde müezzin ya da padişahlara
ayrılmış ve yüksekçe olarak inşa edilmiş, parmaklıklarla çevrilmiş bölüm.
: Sur veya burçların üst
kısımlarında siper oluşturan çıkıntı aralarında
veya duvarda silah atmaya yarayan boşluk ve
delikler.
: Eskiden özellikle din ve
hukuk adamı yetiştiren,
çoğu camiler yanında
bulunan ve bir avlu içinde birçok odadan oluşan
okul.
: Minbersiz İslamî ibadet
yapısı.
: Camilerin güney duvarında bulunan ve kıble yönünü belirleyen niş.
Minai
: Sır altı ve sır üstü tekniklerinin bir arada kullanılmasıyla oluşturulan özel
bir çini tekniği. Sır altına
lacivert, mor, yeşil; sır
üstünde ise sarı, kırmızı,
altın yaldız kullanılır.
Minber
: Caminin içinde bulunan
ve hutbe okunan kürsü.
Minyatür
: Çoğunlukla eski yazma
kitaplarda görülen ışık,
gölge ve hacim duygusu yansıtılmayan küçük,
renkli resim sanatı.
Mine
: Maden eşya üzerine kaplanan renkli cam tabakası.
Moloz taş : Taş ocağında kırıldığı gibi
çıkan muntazam olmayan taşlar.
Motif
: Bezeme ve süslemelerde
bütünü oluşturan parçalardan her birine verilen
ad.
Mozaik
: Türlü renklerde küçük
küp biçiminde mermer,
taş veya pişmiş toprak
parçalarının yan yana
getirilmesiyle yapılan resim ve bezeme işi.
Mukarnas (Stalaktik): Mimaride girinti
oluşturan, boşlukları dolduran ve aynı zamanda
geçiş desteği görevi de
yapan konsol şekillerinden meydana gelen bir
çeşit tezyinat.
Mabeyn
: Saraylarda harem ve selamlık arasındaki daire.
Malviye
: İslam ülkelerinde eski
Sümer tapınakları olan
zigguratlara benzetilerek yapılan minare.
Maniheizm : İranlı düşünür Mani’nin
III. yüzyılda kurduğu ve
SANAT TARİHİ 2
iyilik-kötülük esasına dayalı dinî doktrin.
Menzil
: Yolcuların
dinlenmesi
amacıyla yapılan yer, konak.
Palmet
Minimalizm : Soyut sanatın vardığı uç
nokta. Sanat eserini biçim ve renge indirgemeyi amaçlar.
Mistik
: Mistisizm ile ilgili. Tanrıya sezgi ve gönül yoluyla erişilebileceğini kabul Pandantif
eden doktrin yanlısı.
N
Naif
: Çocuksu, perspektif kurallarından uzak resim.
Nakkaş
: Renkli, iki boyutlu yüzey
düzenleme sanatıyla nakışla uğraşan kişi.
Natürmort : Çiçek, meyve gibi doğol
ve hareketsiz varlıkları gösteren resim. Ölü
doğa resmi.
Nef
: Kilisede apsise dik doğrultuda birbirinden sütun ya da ayak dizileriyle
ayrılmış uzunlamasına
mekânların her biri. Bkz.
Sahın.
Nesih yazı : Hat sanatında şeş kalem
diye adlandırılan yuvarlak karakterli yazı türlerinden biri.
Niş
: Kendisinden daha geniş bir mekâna açılan ve
duvar içine oyulmuş, genellikle üstü kemer biçiminde olan girinti ya da
hücre.
Nü
: Resim ve heykelde çıplak
kadın figürü.
Natüralist : Gerçeğin doğaya uygun
biçimde
yansıtılması
amacıyla davranan sanat
akımı, bu akım içinde
olan sanatçı.
P
: Bir sapın iki etrafında simetrik olarak sıralanmış
uzunca
yapraklardan
meydana gelen üsluplaştırılmış bitkisel bezeme ögesi, stilize hurma
yaprağı motifi.
: Kemerler üzerine oturtulmuş kubbe ile kemerlerin arasını kapatan
üçgen biçimindeki kubbeye geçiş eleman.
Payanda
: Duvarların dışa doğru
eğilmesini önlemek ve
güçlendirmek amacıyla
inşa edilen destekleme
sistemi.
Paye
: Yapıda taşıyıcı ayak.
Perdah
: Yapıda pürüzlü yüzeyin
düzgünleştirilmesi, parlatılması.
Peyzaj
: Açık alanlardaki ağaç,
çiçek vb. doğal ögeler
dikkate alınarak yapılan
mekan
düzenlemesi.
Manzara resmi.
Plastik
: Bir cismin yoğrulabilir
şekilde maddeyle örneğini yapma. Üç boyutlu
anlatım. Üç boyutlu eser.
Portal (taç kapı) : Yapıların cephelerinde bulunan anıtsal giriş
kapısı.
Porfir
: Kırmızı renkli sert taş, somaki.
Portre
: însan yüzünü gerçekçi
anlayışla betimleyen resim ya da heykel.
Profil
: Bir insanın portre sanatında tam yandan görünüşü.
145
SANAT TARİHİ 2
S
: Üç boyutlu resimleri, iki
boyutlu resim düzlemi
: Eğimli çatılarda, çatı yüüzerinde yansıtmak, üç Saçak
zeyinin yapının dışına
boyutlu izlenimi vermek
doğru uzanan etek kısiçin yapılan resim ve çimı.
zim tekniği.
Sahın
: Camilerde ve kiliselerde
sütun sıraları, sütun ve
R
duvar arasındaki bölümRevak
: Yapının önünde bululer, mekanların her biri.
nan, uzun kenarlarının
Sarnıç
:
Su biriktirmek için genelbiriyle binaya bitişik, dilikle
toprak altında inşa
ğeri sütunlarla taşınan
edilmiş yapı.
ve bir kemer dizisiyle
: Cadde ya da sokak kedışa açılan, üstü kubbe, Sebil
narlarında gelip geçenin
tonoz ya da çatıyla örtüsu içmesi için hayrat olalü uzunlamasına mekan.
rak inşa edilen yapı.
Ribat
: îslam devletlerinin kara
: Üst bölümündeki bir
ve deniz sınırlarındaki Selsebil
elikten çıkan suyun, üzeönemli noktalarda yarindeki engellerden süpılan asker barınağı nizülerek aşağı doğru aktıteliğindeki müstahkem
ğı bir tür çeşme.
mevki. Aynı zamanda tiSembolik
:
Simgesel.
cari ve dinî işlevleri olan
Seramik (keramik) : Ham maddesi tohan, kervansaray.
rak olan elde, kalıpta ya
Rokoko
: 19. yüzyılda Türkiye’de de
da tornada biçimlendirilyayılan, yuvarlaklaştırılmiş ve fırınlanmış her tür
mış çizgiler taşıyan hafif
kullanım eşyasının genel
ve ince bir görünüşe saadı.
hip süsleme üslubu.
: Pişmiş toprak ve yapı
Rozet
: Dairesel ve genellikle üs- Sır
malzemesi üzerine sürüluplaştırılmış çiçek biçilerek fırınlanıp saydam
minde bezeme ögesi.
bir katmanla örtülmesi.
Rölyef
: Bkz. Kabartma.
Koruyucu saydam malRumî
: Türk sanatında çok sık
zeme.
kullanılan üsluplaştırılSilme
:
Duvar yüzeyinde hafir
mış yaprak figürlü bir beçıkıntılı olarak bulunan
zeme ögesi.
şerit biçimindeki mimari
Rasathane : Gözlem evi.
bezeme ögesi.
Reyhanî Rik’a : 19. yüzyılda ortaya çıSimetrik
:
Bir eksene göre iki yankan altı ana hat türünda aynı uzaklıkta karşılıkden biri.
lı olarak yer alma.
Rik’a
: Daha çok yazışmalarında
Somaki
:
Beyaz
benekli, kırmızı ya
kullanılan bir tür Arap
da
yeşil
renkte, mermere
yazısı.
benzeyen, iyi cila olan ve
Perspektif
146
SANAT TARİHİ 2
sütun, vazo kaplama vb.
yapmakta kullanılan sert
bir taş cinsi.
Son cemaat yeri : Namaza geç kalanlar
için camilerin dışında,
giriş kapısı önündeki avludan yüksek ve re- vaklı
bölüm.
Söve
: Pencere, kapı gibi açıklıkların çevresini dolanan
ahşap, taş ya da beton
çerçeve.
Stalaktik
: Bkz. Mukarnas.
Stilize
: Üsluplaştırılmış, karakteri
kaybolmadan basitleştirilerek tezyini ve şematik
hale sokulmuş ya da motif.
Su kemeri : Kentlere su getirmek için
eğimli biçimde yapılan,
köprüye benzer kemer
dizilerinden oluşan kanal sistemi.
Sülüs yazı : Hat sanatında kullanılan
ve şeş kalem diye adlandırılan altı ana yazı türünden biri.
Sütun
: Daire, kare ya da çokgen
planlı, taştan veya mermerden yapılmış, düşey
taşıyıcı öge.
Sanduka
: Türbelerde ölünün gömülü olduğu yerin üzerine yerleştirilen taştan
ya da ahşaptan, tabut
biçiminde olup kumaşla
örtülü olan öge.
Selâtin camileri: Osmanlı padişah ya da
hanedan üyelerinin yaptırdıpı büyük camiler.
Serdap
: Geleneksel mimaride, sıcak günlerde kullanılan
yer altı odası.
Spiral
: Sarmal biçiminde olan.
Sundurma
Şadırvan
Şerefe
: Kapı önüne eklenen ve
revaka benzeyen, direkli,
üç yanı açık bölüm.
Ş
: Cami avlularında bulunan, çokgen ya da daire
planlı, üstü piramit ya da
konik çatıyla örtülü, çevresi açık, abdest almaya
yarayan çeşme.
: Minarelerde
gövdeyi
çepeçevre kuşatan, kenarları korkuluklu, ezan
okumaya ayrılan bölüm.
T
Bkz. Portal.
Betimleme, tasarlama.
Yaldız ve boya kullanılarak kâğıt üzerine yapılan
her çeşit bezeme işi.
Osmanlıcada hem bezeme hem de süsleme
kavramları karşılığında
kullanılan sözcük.
Taç kapı
Tasvir
Tezhip
:
:
:
Tezyinat
:
Tonoz
: Bir kemer gözünün derinliğine uzatılması ile
oluşmuş üst örtü ögesi.
: Kare planlı bir mekânın
üzerine kubbenin oturtulabilmesini sağlamak
için köşelere yerleştirilen
geçiş ögesi.
: Yeşile çalan mavi renk.
Türk mavisi.
: Üzerine yağlı boya resim
yapılan, ahşap bir çerçeve veya gerilerek tutkallı
bir birleşimle astarlanmış bezden oluşan malzeme.
Tromp
Turkuvaz
Tuval
147
SANAT TARİHİ 2
Türbe
: Kare veya çokgen gövde
üzerine kubbe ile örtülü
mezar yapısı.
Türk üçgeni : Kare planlı bir mekân
üzerine kubbenin oturtulabilmesini sağlayan
bir çeşit geçiş ögesi.
Tempera
: Yağ, reçine, tutkal, yumurta akı ve kazain gibi
bağlayıcı
maddelerin
madenî ya da toz boyalarla karıştırılmasıyla yapılan boya ve resim tekniği.
Tevkı/tevkiî : Altı ana hat türünden biri.
Tezhip
: Eskiden yazma kitaplarda
kullanılan, yaldız veya
boya kullanılarak kâğıt
üzerinde yapılan her türlü bezeme işi.
Ulvî
U
: Yüce, gökle ilgili, semavi.
Vitray
Y
Yarım kubbe : Orta kubbenin ağırlığını
ve yanlara itme kuvvetini
duvarlara aktaran dörtte
bir küre biçimindeki örtü
sistemi.
Yazıt
: Bir yapının tarihini, yapısını veya yaptıranı belirten
metin kitabe.
Yiv
: Bir yüzey üzerine oyulan
ince oluk gibi kanal.
Zanaat
Ü
Üsluplaştırma : Bitki eya hayvanların
doğadaki biçimlerinin Zaviye
şematikleştirilip yalınlaştırılarak resmedilmesi.
Üslup
: Bir toplum ve çağın tüm
sanat eserlerinde ortak
olan biçimlendirme, tasarım, ilke ve anlayışların
bütünü. Ayrıca bir sanatçının kendine özgü biçimlendirme ve tasarım
anlayışı.
Vakıf
148
V
: Kamu hizmeti yapılması
amacıyla kişi ya da kişilerin hayır için yaptıkları
kurum.
: Renkli camların bir kompozisyon
oluşturacak
şekilde genellikle kurşun
(bazen alçı)şeritler aracılığıyla bir araya getirilmesiyle oluşturulan resim veya pencere camı.
Z
: însanların maddi gereksinimlerini karşılamak
için yapılan, öğretimle
birlikte deneyim ve ustalık gerektiren iş.
: îçinde yolcuların da barındığı, küçük tekke yapısı. Küçük tekke.
SANAT TARİHİ 2
KAYNAKÇA
AKURGAL, Ekrem, Anadolu Uygarlıkları, Net Yayınları, İstanbul 2000
ARIK R. Kubad Abad, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2000
ASLANAPA, Oktay, Anadolu’da Türk Çini ve Keramik Sanatı, Remzi Kitabevi, Ankara 21965
ASLANAPA, Oktay, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıç ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 2007
BAYRAMOĞLU, Fuat, Türk Cami Sanatı ve Beykoz İşleri, İş Bankası Yayınları, İstanbul 1974
BERK, Nurullah/GEZER Hüseyin, 50. Yılın TÜrk Resim ve Heykel, İ ş Bankası Yayınları, İstanbul 1973
ÇAĞMAN, Filiz, Topkapı Müzesi, İslam Minyatürleri, Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, İstanbul 1979
HAMADEH, Shirine, Şehr-, Sefa, 18. yüzyılda İstanbul, İletişim Yayınları, İstanbul 2010
KUBAN, Doğan, 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1970
ONAY, Gönül, Anadolu Selçuklu Mimarisin de Süsleme ve El Sanatları, İş Bankası Yayınları,
Ankara 1978
SÖZEN, Metin, 50. Yılı Türk Mimarisi, İş Barkası Yayınları, İstanbul 1973
KÖKDEN, Uğur, Seslerin Resmi, YKY, İstanbul 1995
NAUMANN, Rudolf, Eski Anadolu Mimarlığı, TTK Basımevi, Ankara 1975
SANAT TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ, Bateş Yayınları, İstanbul 1980
SANAT ANSİKLOPEDİSİ, Milliyet Yayınları, İstanbul 1991
SANAT TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ, Görsel Yayınlar, Milano 1998
SANAT KİTABI, Yem Yayın, İstanbul 1997
TANSUG, Sezer, Resim Sanatının Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1995
TURANİ, Adnan, Dünya Sanat Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1979
TOPRAK, Burhan, Sanat Tarihi 1,2,3, Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul 1960
ÖZSEZGİN, Kaya, Türk Resmi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1997
İNALCIK, Halil/RENDA Günsel, Osmanlı Uygarlığı (2 cilt), TC Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2004
TÜRKİYE’NİN ŞAHESERLERİ, TC Kültür Bakanlığı, Ankara 1996
RENDA, Günsel, Osmanlı Minyatür Sanatı, Promete Kültür Dizisi, İstanbul 2001
149

sanat tarihi 2 - Açık Öğretim Kurumları

Transkript

Benzer belgeler

BASIN BÜLTENİ

Symantec Endpoint Protection Kurulum Kılavuzu

Kopyası gazi_sanat_tasarim03.qxd

PDF ( 44 )

Kopyası gazi_sanat_tasarim03.qxd

maidis program açıklamaları

Οδηγίες αναβάθμισης χαρτών

Kusursuz güzellik bir kusur mudur? Diane Arbus`a göre evet.