2010/04

Transkript

2010/04

İŞSİZLİK
SİGORTASI
Prof. Dr. Faruk ANDAÇ
Çağ Üniversitesi Hukuk Fakültesi
İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Öğretim Üyesi
2. Baskı
TÜRK AĞIR SANAYİİ VE HİZMET SEKTÖRÜ KAMU İŞVERENLERİ SENDİKASI
İŞSİZLİK
SİGORTASI
Çağ Üniversitesi Hukuk Fakültesi
İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Öğretim Üyesi
2. BASKI
TÜHİS
Türk Ağır Sanayi ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri Sendikası
Eğitim Yayınıdır. Parasızdır.
Yayın No: 66 / Nisan 2010
Haberleşme Adresi
Kuzgun Sokak No: 103
06540 A.Ayrancı/ANKARA
Tel : (0.312) 440 02 07
Faks: (0.312) 440 02 08
E-Posta: [email protected]
www.tuhis.org.tr
Basım Tarihi
30.04.2010
Baskı
Hermes Ofset
K. Karabekir Cad. Murat Çarşısı
No: 39/16 İskitler/ANKARA
www.hermesofset.com.tr
Kızım Ayşe Müge’ye...
V
2. BASKI ÖNSÖZ
Daha önce Türk Ağır Sanayi ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri
Sendikası (TÜHİS) tarafından basılarak yayınlanmış olan İşsizlik Sigortası
kitabımı yayınlarken ülkemizde İşsizlik Sigortası henüz kurulmamıştı.
Zaten kurulmasını tahrik ve teşvik etmek için gayret göstermekte idim.
Bu konuda bazı yayın organlarında ve konferanslarda sesimi duyurmaya
çalışmakta idim. Hatta 8 Nisan 1988 tarihli Milliyet Gazetesinde ‘ Gelişen
ülkemizde insanın, iş güvencesi içinde daha mutlu yaşaması için gerekli olan İşsizlik
Sigortası, ümit ederiz yakın zamanda ele alınacaktır’ şeklinde bir makalem
de yayınlanmıştı. 1999 yılının Ocak ayında kitabım yayınlandıktan sonra
çok şükür 1999 yılının temmuz ayında da 4447 sayılı kanunun içerisine
sıkıştırılmış olsa bile İşsizlik Sigortası kurulmuş oldu. Bu beni oldukça
mutlu etti.
Ancak, işsize yeterince destek olacağına işsizin primlerinden
oluşturulan Fonun başka alanlarda kullanılmak istenmesi işsize
karşı haksızlık olacaktır. Buna fırsat verilmemelidir. Yeni kurulan bir
kuruluş olarak başlangıçta elbette bazı eksiklikler ve uygulamada
aksaklıklar olacaktır. Bunlar da zaten zamanında ve yeri geldikçe
kapatılmaya çalışılmaktadır. Böylece ümit ederim gelecekte en sağlıklı
kuruluşlarımızdan biri haline gelecektir.
Bu ümit ve temennilerimle bu kitabımın gelecekte bilimsel çalışmalara,
yargı kararlarına ve tüm uygulayıcılara yarar sağlamasını diler, 2. Baskısını
da yayınlama külfetine katkıda bulunan TÜHİS’in bilime hizmet etmeyi
kendilerine bir görev addeden çok değerli Sayın Yönetim Kurulu Başkan
ve Üyelerine, Genel Sekreteri Sayın Adnan ÇİÇEK’e, Genel Sekreter
Yardımcısı Sayın Yaşar ÖZGÜRSOY’a ve İdari İşler Müdür Yardımcısı
Sayın Ali Rıza ARSLAN’a saygılarımla teşekkür ederim. Yardımlarından
dolayı herkese, özellikle basımın gerçekleşmesinde emeği geçen basımevi
personeline ayrıca teşekkür eder, tüm okuyucularıma sonsuz selam, sevgi
saygılarımı arzederim.
Mersin, Nisan 2010
VII
1. BASKI ÖNSÖZ
Bu kitapta yer alan İşsizlik Sigortası ile ilgili konular daha önce 1982
yılında hazırlamış olduğum Doçentlik Tezimde bilimsel olarak Sosyal
Politika açısından ele alınmıştı. Daha sonra Türk- İş Konfederasyonu
tarafından 1991 yılında Niçin İşsizlik Sigortası adı altında İşsizlik
Sigortası ile ilgili çıkartılan kitabım basılmıştı. Ancak, o günlerden bu
güne kadar sabırla beklememize rağmen İşsizlik Sigortasının ülkemizde
hala kurulamamış olması nedeniyle konuyu bu defa önemine binaen
güncelleştirerek ele alıp siz okuyucularıma yeniden sunmak istedim.
Daha önce İşsizlik Sigortası ile ilgili yayınlanmış olan çalışmalarımı
toplayarak ve birçok kimseden almış olduğum değerli tebrik ve tenkitleri
değerlendirerek konuyu yeniden kamu oyuna sunmayı uygun buldum.
Böylece ülkemizde varlığına çok ihtiyaç duyulan İşsizlik Sigortasının
kurulmasına katkıda bulunabilmeye çalıştım. Faydalı olabilirsem ne
mutlu bana.
Kitapta Doçentlik Tezimin etkisi altında kalınarak bilimsel tahlillere
yer verilmiş, fakat örneklerle konu güncelleştirilmeye çalışılmıştır.
Örnekler için fazla bir değişiklik olmadığından eski dokümanlardan
yararlanılmıştır. Zaten bu konuda ülkemizde uygulama bulunmadığından
doküman bulmakta da zorluk çekilmektedir.
Kitabın, bu konuda çalışmalar yapmak isteyen, fakat doküman bulma
zorluğu çekenlere yardımcı olacağını ümit etmekteyim.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nda bu günlerde konunun
yeniden ele alınacağını ve siyasi partilerimizin programlarında da yer
aldığını öğrenmiş bulunduğumdan, kitabın İşsizlik Sigortası kuruluş
çalışmalarına da yardımcı olacağı kanaatindeyim.
Sosyal Politika açısından büyük eksikliği hissedilen İşsizlik
Sigortası’nın kurulması hususunda yapılacak çalışmaların başarıyla
sonuçlanmasını, ülkemize ve insanlarımıza hayırlı ve uğurlu olmasını ve
kitabın bu konuda yarar sağlamasını dilerim.
Kayseri, Ocak 1999
Prof.Dr.Faruk ANDAÇ
IX
İÇİNDEKİLER
2. BASKI ÖNSÖZ.............................................................................................V
1. BASKI ÖNSÖZ..........................................................................................VII
İÇİNDEKİLER.................................................................................................IX
GİRİŞ.................................................................................................................17
I. BÖLÜM: İŞSİZLİK SİGORTASININ YERİ, ÖNEMİ VE
İŞSİZLİK SİGORTASI İLE İLGİLİ KAVRAMLAR..............................19
§ 1- İŞSİZLİK SİGORTASININ YERİ VE ÖNEMİNE
GENEL BAKIŞ.......................................................................................19
§ 2- İŞSİZLİK SİGORTASI İLE İLGİLİ KAVRAMLAR...........................22
1. SOSYAL GÜVENLİK KAVRAMI...................................................22
2. SOSYAL GÜVENLİK KONUSU OLAN RİSKLER......................25
3. SOSYAL GÜVENLİK ARAÇLARI.................................................26
A) SOSYAL YARDIM KURULUŞLARI.........................................27
a- GENEL SOSYAL YARDIM KURULUŞLARI.......................27
b- İŞSİZLİK YARDIM KURULUŞLARI....................................32
aa) İŞSİZLİK YARDIM KURULUŞLARININ
GENEL GÖRÜNÜMÜ......................................................32
bb) İŞSİZLİK YARDIM KURULUŞLARININ
ÖZELLİKLERİ...................................................................33
B) SOSYAL SİGORTA KURULUŞLARI.........................................34
a- SOSYAL SİGORTA KAVRAMI..............................................34
b- SOSYAL SİGORTA İLKELERİ...............................................35
c- SOSYAL SİGORTA FİNANSMANI......................................35
d- SOSYAL SİGORTALARIN DİĞER
KURULUŞLARDAN AYRIMI...............................................37
aa) SOSYAL SİGORTA- ÖZEL SİGORTA AYRIMI.............37
bb) SOSYAL SİGORTA-SOSYAL YARDIM AYRIMI..........38
e- SOSYAL SİGORTA KOLLARI...............................................38
4. İŞSİZLİK KAVRAMI........................................................................40
A) İŞSİZ TANIMI..............................................................................40
B) İŞSİZLİĞİN MAHİYETİ, ÇEŞİTLERİ VE NEDENLERİ.........42
a- İŞSİZLİĞİN MAHİYETİ.........................................................42
b- İŞSİZLİK ÇEŞİTLERİ VE NEDENLERİ...............................44
aa) GİZLİ İŞSİZLİK.................................................................44
X
İşsizlik Sigortası
bb) AÇIK İŞSİZLİK..................................................................45
aaa. İRADİ İŞSİZLİK (SUBJEKTİF İŞSİZLİK)...............46
bbb. GAYRİ İRADİ İŞSİZLİK (OBJEKTİF İŞSİZLİK)...46
aaaa) YAYGIN İŞSİZLİK (KÜTLEVİ İŞSİZLİK)....46
bbbb) KISMİ (STRÜKTÜREL) İŞSİZLİK...............47
II. BÖLÜM: İŞSİZLİK SİGORTASININ MAHİYETİ..............................49
§ 1- İŞSİZLİK SİGORTASININ DOĞUŞU VE GELİŞİMİ.......................49
1. SENDİKALARCA KURULAN İŞSİZLİK
YARDIM SANDIKLARI..................................................................50
2. İŞVERENLERCE KURULAN İŞSİZLİK
YARDIM SANDIKLARI..................................................................51
3. KAMU KURULUŞLARINCA KURULAN İŞSİZLİK
YARDIM KURULUŞLAR................................................................52
A) MAHALLİ İDARELERCE KURULAN İŞSİZLİK
YARDIM SANDIKLARI.............................................................52
B) DEVLETÇE KURULAN İŞSİZLİK SİGORTASI......................53
§ 2- İŞSİZLİK SİGORTASI KAVRAMI......................................................55
1. İŞSİZLİK SİGORTASI TANIMI.......................................................55
2. İŞSİZLİK SİGORTASI ÖZELLİKLERİ............................................58
A) İŞSİZLİK RİSKİNİ TAZMİN ÖZELLİĞİ..................................58
B) ZORUNLULUK ÖZELLİĞİ.......................................................58
C) PRİM ÖDEME ÖZELLİĞİ..........................................................63
D) DEVLETÇE KURULMA ÖZELLİĞİ.........................................65
E) YENİDEN İŞE YERLEŞTİRME ÖZELLİĞİ..............................67
§ 3- İŞSİZLİK SİGORTASI KAPSAMI.......................................................68
1. BAĞIMLILIK (SUBORDINATION) UNSURUNA
GÖRE KAPSAM...............................................................................68
A) BAĞIMLI ÇALIŞANLAR...........................................................69
a- MEMUR....................................................................................69
b- İŞÇİ............................................................................................72
B) BAĞIMSIZ ÇALIŞANLAR.........................................................75
a- İŞVEREN..................................................................................75
b- SERBEST MESLEK SAHİPLERİ...........................................76
2. İŞSİZLİK UNSURUNA GÖRE KAPSAM......................................77
3. DİĞER UNSURLARA GÖRE KAPSAM.......................................78
4. UYGULAMAYA GÖRE KAPSAM.................................................79
XI
§ 4- İŞSİZLİK SİGORTASI FİNANSMANI, FİNANSMAN
SİSTEMLERİ, GELİR-GİDER HESAPLARI VE FİNANSMAN
UYGULAMALARI...............................................................................86
1. İŞSİZLİK SİGORTASI FİNANSMAN KAYNAĞI........................86
A) SOSYAL SİGORTA FİNANSMAN KAYNAKLARI...............87
a- PRİMLER..................................................................................87
b- DEVLETİN GENEL BÜTÇEDEN SOSYAL GÜVENLİĞİN
FİNANSMANINA KATKISI..................................................87
c- FİNANSMAN KAYNAĞI OLARAK VERGİLER...............87
B) İŞSİZLİK SİGORTASININ FİNANSMAN KAYNAKLARI...87
C) İŞSİZLİK SİGORTASINA KATKI BİÇİMLERİ........................88
a- TEK TİP KATKI BİÇİMİ.........................................................89
b- ORANSAL KATKI BİÇİMİ....................................................89
c- ÜCRET SINIFLANDIRMASI KATKI BİÇİMİ.....................89
D) İŞSİZLİK SİGORTASINA DEVLET KATKISI.........................89
2. İŞSİZLİK SİGORTASI FİNANSMAN SİSTEMLERİ....................90
A) REPARTİSYON (PAYLAŞIM) SİSTEMİ...................................91
B) KAPİTALİZASYON ( BİRİKİM ) SİSTEMİ..............................91
3. İŞSİZLİK SİGORTASI GELİR-GİDER HESAPLAMA
YÖNTEMİ VE ÖRNEKLER.............................................................93
A) HESAPLAMA YÖNTEMLERİ..................................................93
a- GELİR HESAPLARI................................................................93
b- GİDER HESAPLARI...............................................................93
B) ÖRNEK HESAPLAMALAR.......................................................94
a- 1. ÖRNEK.................................................................................94
aa) TAHMİNİ GELİR DURUMU..........................................94
bb) TAHMİNİ GİDER DURUMU.........................................95
b- 2. ÖRNEK.................................................................................95
c- 3. ÖRNEK.................................................................................97
4. UYGULAMADA FİNANSMAN KAYNAKLARI........................98
§ 5- İŞSİZLİK SİGORTASINDAN YARARLANMA KOŞULLARI.....104
1. GENEL KOŞULLAR.......................................................................104
A) İRADESİ DIŞINDA İŞSİZ OLMA KOŞULU..........................104
B) PRİM ÖDEME KOŞULU..........................................................104
C) BELİRLİ BİR SÜRE BEKLEME KOŞULU..............................104
D) GÖSTERİLEN İŞİ KABUL ETME KOŞULU..........................104
XII
2. UYGULAMADA İŞSİZLİK SİGORTASINDAN
YARARLANMA KOŞULLARI.....................................................105
A) BAZI ÜLKELERDE İŞSİZLİK SİGORTASINDAN
YARARLANMA KOŞULLARI ...............................................106
B) TÜRKİYE’DE İŞSİZLİK SİGORTASINDAN YARARLANMA
KOŞULLARI...............................................................................113
§ 6- İŞSİZLİK SİGORTASININ SAĞLADIĞI YARARLAR..................114
1. ÖDENEK MİKTARI.......................................................................114
2. ÖDENEK SÜRESİ...........................................................................122
§ 7- İŞSİZLİK SİGORTASI YÖNETİMİ...................................................128
1. YÖNETİM İLE İLGİLİ GENEL GÖRÜŞLER...............................128
2. UYGULAMADA YÖNETİM.........................................................129
A) BAZI ÜLKELERDE YÖNETİM İLE İLGİLİ DURUM..........129
B) TÜRKİYE’DE YÖNETİM İLE İLGİLİ DURUM.....................134
III. BÖLÜM: İŞSİZLİK SİGORTASININ DEĞERLENDİRİLMESİ...135
§ 1- ÇEŞİTLİ ÜLKELERDE DEĞERLENDİRME...................................135
1. SOSYALİST ÜLKELERDE.............................................................136
2. KAPİTALİST ÜLKELERDE...........................................................136
3. İŞSİZLİĞİ TAZMİN EDİCİ POLİTİKA UYGULAYAN
ÜLKELERDE...................................................................................138
§ 2- ULUSLARARASI KURULUŞLARDA DEĞERLENDİRME.........142
1. ULUSLARARASI SÖZLEŞMELERDE.........................................142
A) ÇOK TARAFLI SÖZLEŞMELERDE.......................................143
a- ULUSLARARASI EVRENSEL KURULUŞLARDA..........143
aa) BİRLEŞMİŞ MİLLETLER’DE (B.M.).............................143
bb) ULUSLARARASI ÇALIŞMA
TEŞKİLATI’NDA (ILO).................................................144
b- ULUSLARARASI BÖLGESEL KURULUŞLARDA..........152
aa) AVRUPA KONSEYİ’NDE..............................................152
bb) AVRUPA TOPLULUĞU’NDA......................................154
B) İKİ YANLI SÖZLEŞMELER’DE...............................................156
2. MUKAYESELİ SOSYAL GÜVENLİK KURALLARI’NDA.......157
A) ATLANTİK ŞARTI’NDA..........................................................158
B) BEVRIDGE PLANI’NDA..........................................................158
a- BEVERIDGE PLANINDAN ÖNCE İNGİLTERE’DE......159
b- BEVERIDGE PLANININ MAHİYETİNDE.......................163
XIII
aa) BEVERIDGE RAPORUNA GÖRE SOSYAL GÜVENLİK
SİSTEMİNİN AMACI.....................................................164
bb) BEVERIDGE RAPORUNA GÖRE TAM İSTİHDAM
SAĞLANMASI................................................................165
cc) BEVERIDGE RAPORUNA GÖRE MİLLİ SİGORTANIN
DAYANDIĞI PRENSİPLER...........................................166
§ 3- TÜRKİYE’DE İŞSİZLİK SİGORTASI DEĞERLENDİRMESİ........168
1. İŞ VE İŞÇİ BULMA KURUMU’NDA...........................................169
2. DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI’NDA (DPT)........................173
A) BİRİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA
(1963-1967)..................................................................................173
B) İKİNCİ BEŞ YILLLIK KALKINMA PLANI’NDA
(1968-1972)..................................................................................174
C) ÜÇÜNCÜ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA
(1973-1977)..................................................................................175
D) DÖRDÜNCÜ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA
(1979-1983)..................................................................................177
E) BEŞİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA
(1985-1989)..................................................................................177
F) ALTINCI BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA
(1990-1994)..................................................................................178
G) YEDİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA
(1995-2000)..................................................................................178
3. SİYASİ PARTİLERDE.....................................................................179
A) 12 EYLÜL 1980’DEN ÖNCE....................................................179
a- ADALET PARTİSİ PROGRAMI’DA...................................179
b- CUMHURİYET HALK PARTİSİ PROGRAMI’NDA.......180
c- DEMOKRATİK PARTİ PROGRAMI’NDA........................180
d- MİLLİ GÜVEN PARTİSİ PROGRAMI’NDA....................180
e- MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ PROGRAMI’NDA....181
f- YENİ TÜRKİYE PARTİSİ PROGRAMI’NDA....................181
B) 12 EYLÜL 1980’DEN SONRA..................................................181
a- ANAVATAN PARTİSİ PROGRAMI’NDA.........................182
b- SOSYAL DEMOKRAT HALKÇI PARTİ
PROGRAMI’NDA.................................................................182
c- DOĞRU YOL PARTİSİ PROGRAMI’NDA........................182
4. SENDİKALARDA...........................................................................184
XIV
IV. BÖLÜM: BAZI ÜLKELERDE İŞSİZLİK SİGORTASI
UYGULAMASI........................................................................................185
§ 1- FRANSA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI VE İŞSİZLİK
YARDIMLARI.....................................................................................185
1. FRANSA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI............................................186
A) KAPSAMI...................................................................................186
B) FİNANSMANI...........................................................................186
C) YARARLANMA KOŞULLARI................................................186
D) ÖDENEK MİKTARI VE SÜRESİ.............................................186
2. FRANSA’DA İŞSİZLİK YARDIMLARI........................................187
3. FRANSA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI YÖNETİM YAPISI...........187
§ 2- ALMANYA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI VE İŞSİZLİK
YARDIMLARI.....................................................................................187
1. ALMANYA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI........................................188
A) KAPSAMI...................................................................................188
B) FİNANSMANI...........................................................................188
C)YARARLANMA KOŞULLARI.................................................188
2. ALMANYA’DA İŞSİZLİK YARDIMLARI...................................189
3. ALMANYA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI YÖNETİM YAPISI......189
§ 3- İNGİLTERE’DE İŞSİZLİK SİGORTASI VE İŞSİZLİK
YARDIMLARI.....................................................................................189
1. İNGİLTERE’DE İŞSİZLİK SİGORTASI........................................190
A) KAPSAMI...................................................................................190
B) FİNANSMANI...........................................................................190
C) YARARLANMA KOŞULLARI................................................190
2. İNGİLTERE’DE İŞSİZLİK YARDIMLARI...................................191
3. İNGİLTERE’DE İŞSİZLİK SİGORTASI YÖNETİM YAPISI......191
§ 4- AMERİKA BİRLEŞİK DEVLERİ’NDE İŞSİZLİK SİGORTASI......191
1. KAPSAMI........................................................................................192
2. FİNANSMANI................................................................................192
3. YARARLANMA KOŞULLARI.....................................................193
4. ÖDENEK MİKTARI VE SÜRESİ..................................................193
5. YÖNETİM YAPISI..........................................................................193
§ 5- HOLLANDA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI.........................................193
§ 6- YUNANİSTAN’DA İŞSİZLİK SİGORTASI.....................................194
XV
§ 7- PORTEKİZ’DE İŞSİZLİK SİGORTASI.............................................194
§ 8- İRLANDA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI..............................................195
§ 9- TÜKİYE’DE İŞSİZLİK SİGORTASI KANUN TASARILARI........196
1. 30 TEMMUZ 1993 TARİHLİ İŞSİZLİK SİGORTASI
KANUN TASARISI........................................................................196
A) BİRİNCİ KISIM: GENEL HÜKÜMLER..................................196
B) İKİNCİ KISIM: ÖDENEKLER VE SAĞLANAN DİĞER
HAKLAR....................................................................................198
C) ÜÇÜNCÜ KISIM: İŞSİZLİK SİGORTASI PRİMİ..................202
D) DÖRDÜNCÜ KISIM: İŞSİZLİK SİGORTASI
UYGULAMASINA İLİŞKİN KURAL VE ESASLAR............204
E) BEŞİNCİ KISIM: İŞSİZLİK SİGORTASI FONU.....................205
F) ALTINCI KISIM: ÇEŞİTLİ HÜKÜMLER................................206
G) YEDİNCİ KISIM: CEZA HÜKÜMLERİ.................................206
H) SEKİZİNCİ KISIM: SON HÜKÜMLER.................................207
2. 25 KASIM 1997 TARİHLİ İŞSİZLİK SİGORTASI YASA
TASARISININ GEREKÇESİ..........................................................208
A) GENEL GEREKÇE....................................................................208
B) YASA TASARISI MADDE GEREKÇELERİ............................215
C) YASA TASARISININ DEĞERLENDİRİLMESİ.....................224
§ 10- GÜNÜMÜZDE TÜKİYE’DE İŞSİZLİK SİGORTASI
UYGULAMASI.................................................................................228
1. 25 AĞUSTOS 1999 TARİHLİ VE 4447 SAYILI İŞSİZLİK
SİGORTASI KANUNU................................................................228
A) İŞSİZLİK SİGORTASININ AMAÇ VE KAPSAMI İLE
YETKİLİ, GÖREVLİ, SORUMLU KURULUŞLAR.............228
B) İŞSİZLİK SİGORTASI İLE İLGİLİ TANIMLAR..................230
C) İŞSİZLİK SİGORTASINA İLİŞKİN GENEL
HÜKÜMLER............................................................................231
D) İŞSİZLİK SİGORTASI PRİMLERİ İLE SOSYAL
GÜVENLİK PRİMLERİNE İLİŞKİN HÜKÜMLER............232
E) İŞSİZLİK ÖDENEĞİNİN MİKTARI, ÖDEME SÜRELERİ
VE ZAMANI İLE SİGORTA PRİMLERİ..............................233
F) İŞSİZLİK ÖDENEĞİNE HAK KAZANMANIN
ŞARTLARI................................................................................235
G) İŞSİZLİK ÖDENEĞİ ÖDENMESİNDE HAK
DÜŞÜRÜCÜ NEDENLER......................................................236
XVI
H) İŞSİZLİK SİGORTASI FONUNUN KURULUŞU.................237
I) İDARİ PARA CEZALARI........................................................238
İ) EK MADDELER VE GEÇİCİ MADDELER...........................239
a- EK MADDELER....................................................................239
aa) İŞVERENİN ÖDEME ACZİNE DÜŞMESİ..................239
bb) KISA ÇALIŞMA..............................................................239
b- GEÇİCİ MADDELER...........................................................240
2. 4447 SAYILI İŞSİZLİK SİGORTASI KANUNUNUN
UYGULANMASINA İLİŞKİN TEBLİĞLER...............................245
A) 1 NO’LU TEBLİĞ......................................................................245
a- KAPSAM................................................................................245
b- TESCİL....................................................................................246
c- PRİMLER................................................................................246
d- TAHAKKUK VE TAHSİL....................................................246
e- ÖZEL EMEKLİ SANDIKLARINA TABİ OLANLAR.......247
f- TASARRUFU TEŞVİK KESİNTİSİNİN
KALDIRILMASI....................................................................248
g- SSK VE İİBK’NIN GÖREV, YETKİ VE
SORUMLULUKLARI...........................................................248
h- İDARİ İŞLEMLERE KARŞI İTİRAZ...................................249
ı- İDARİ PARA CEZASI..........................................................249
i- İŞSİZLİK SİGORTASI HİZMETLERİ.................................249
B) 2 NO’LU TEBLİĞ.......................................................................250
C) 3 NO’LU TEBLİĞ.......................................................................251
D) 4 NO’LU TEBLİĞ......................................................................254
SONUÇ...........................................................................................................259
KAYNAKLAR................................................................................................264
A) KİTAPLAR.................................................................................264
B) MAKALE, RAPOR VE DİĞERLERİ........................................267
TABLOLAR
TABLO I- ZORUNLU VE İHTİYARİ İŞSİZİLİK SİGORTASI İLE
İŞSİZİLİK YARDIMI ALAN BAZI ÜLKELER..........................60
TABLO II- İŞSİZLİK SİGORTASI VE İŞSİZLİK YARDIMI UYGULAYAN
BAZI ÜLKELERDE PRİMLERİN DAĞILIMI..........................64
17
“Çağdaş uygarlık,
insanı iyileştirmek
yerine,
yozlaştırmaktadır”
J.J. Rousseau1
GİRİŞ
Çalışma esnasında bağımlı çalışanlar (işçi) başlıca iki sorunla
karşı karşıyadırlar: Birincisi; çalışması sonucu elde edilen üretimden
yeterince yararlanmak (ücret v.s. gibi), İkincisi ise; çalışma olanaklarının
devamlılığını korumak (sosyal güvenlik vs. gibi). İşçinin ekonomik ve
sosyal sorunları dediğimiz bunların her ikisi de bağımlı çalışanları aynı
ölçüde etkileyen olaylardır. Bu olaylar aynı zaman da Sosyal Politikanın
kapsamını oluşturan başlıca sorunlardır.
Çalışma olanaklarının devamlılığının korunması, çalışanın sosyal
güvenliliği ile ilgili sorunudur. Emeğinden başka bir gelir kaynağı
olmayan bağımlı çalışanın (işçinin) en büyük endişelerinden birisi,
çalışma gücünün geçici veya sürekli olarak azalması veya kaybolmasıdır.
Hastalık, Analık, İş Kazası, Meslek Hastalığı, Sakatlık, Yaşlılık, Ölüm,
İşsizlik gibi olaylar, işçinin her zaman için karşılaşabileceği başlıca
tehlikeler olup, çalışma gücünün geçici veya sürekli azalmasına veya
kaybolmasına neden olurlar. İşte, işçi ve hatta bakmakla yükümlü olduğu
ailesi, gelirlerinde azalmaya veya giderlerinde artmaya neden olan bu
tehlikelere karşı bir güvence aramak zorundadır. Bu güvence önceleri,
kendi kendilerini korumak şeklinde belirmiş ancak kendi kendilerine
yeterli olamayacakları anlaşılınca Sosyal Politika önlemlerinin gelişmesi
ile sosyal güvencenin sağlanması Devletçe kurulup yönlendirilen “Sosyal
Güvenlik Kuruluşları” aracılığı ile gerçekleştirilmiştir.
İşsizlik de bu tehlikelerden birisidir. İşsizlik sadece bağımlı çalışan
açısından değil, toplum açısından da gerek ekonomik ve gerekse
sosyal yönden gelişme düzeyi ne olursa olsun bir ülkenin en önemli
sorunudur.2
1- ROUSSEAU,J.J.(1712-1778) ; Discours Sur Les Sciences et Arts (İlim ve Sanatlar
Hakkında Nutuk),1750.
2- EKİN, Nusret; İşsizlik, İst. 1971,s.3.
18
Bu sorunun çözümlenmesi için ele alınacak en etkin önlem,
muhakkak ki, ekonomide tam istihdamı sağlamaktır. Ancak, Neo-Klasik
ekonomistlerin de belirttiği gibi, yatırım ve tüketim harcamalarının tayin
ettiği toplam efektif talebin yetersiz kalması nedeni ile üretim faktörlerinin
(emek, sermaye, doğal kaynak, girişim) tam kullanımı (tam istihdam)
çok zaman gerçekleştirilememekte ve ekonomi eksik istihdamda da
dengeye gelebilmektedir. Bu durumda ise, emek unsurunun bir kısmı
üretim faaliyetinin dışında kalmakta, diğer bir deyişle işsizlik sorunu
ortaya çıkmaktadır.3 Emek arzı ile talebi arasındaki meydana gelen bu
fark (işsizlik), gelişmiş ülkelerde tüketim yetersizliğinden, gelişmemiş
ülkelerde ise, tasarruf yetersizliğinden ileri gelmektedir.4 Bu nedenle,
işsizlikle mücadelede her ülke kendine özgü yöntemler uygularlar.
Ancak, bu mücadelenin, nüfus artışı, teknolojik gelişme, doğal olayların
değişmesi gibi nedenler ile kesin başarıya ulaşılacağı söylenemez.
Halbuki uzun süren işsizlik, kişide psikolojik depresyon, psikosomatik
denilen hastalık5, toplumda suç artışı, aile ünitesinde çözülmeler ve
isyanlar gibi huzuru bozucu sonuçlar meydana getirmektedir.
O halde, üretime katılan emek faktörü, çalışma istek ve yeteneğinde
bulunmasına rağmen, ekonomik nedenlerle istihdam edilemiyorsa, geçimi
doğrudan doğruya emeğine bağlı olan işçiye işsizlik tehlikesine karşı
toplumca tazminat verilmesi gerekir. Sosyal yönü ağır olan bu tazminatın
ödenmesinde; sosyal güvenlik sistemi içinde, işsizlik sigortası ve işsizlik
yardımı kuruluşları, belirli koşullarda çalışma olanağını kaybetmiş işçiye
devletçe gelir transferi yapan başlıca araçlardır.
Burada sigortacılık tekniği ile faaliyet göstermeyen işsizlik yardımı
kuruluşları konumuz dışında bırakılmış, konumuz olan İşsizlik Sigortası
sadece Sosyal Politika içinde incelemeye tabi tutulmuştur.
3- ÜLGENER, Sabri; Milli Gelir, İstihdam ve İktisadi Büyüme, İ.Ü.İktisat Fak. Yayını
No:175, İst.1970, s. 108. - KEYNES, John Maynard; İstihdam, Faiz ve Para Genel
Teorisi, Çev.: BALTACIGİL, Asım, İst. 1969, s.20. - GUITTON, Henry; Economie
Politique, Tome I., Precis Dalloz, Paris 1967, s.94.
4- ZAİM, Sabahattin; Çalışma Ekonomisi, İst. 1975, s.134. -KUTAL Metin; İşsizlik
Sigortası (Makale) Hürriyet Gazetesi,5.7.1981
5- TOPRAK, Hayri; İşsizlik ve İşsizliğin Yarattığı Psikolojik Sorunlar (Makale), İİBK
Yayını, İİBK Dergisi, Ocak 1977, sayı:5, s.26 ve 27
19
I. BÖLÜM
İŞSİZLİK SİGORTASININ YERİ, ÖNEMİ VE İŞSİZLİK
SİGORTASI İLE İLGİLİ KAVRAMLAR
§ 1- İŞSİZLİK SİGORTASININ YERİ VE ÖNEMİNE
GENEL BAKIŞ
İşsizlik Sigortası, toplumda oluşan sosyal gruplar (işçi-işveren) ve
bunlar arasında beliren farklılaşmalar sonucu ortaya çıkan ekonomik ve
sosyal sorunları çözümleyen sosyal politikanın en önemli sorunlarından
birisidir. Toplumu rahatsız eden çalışma ile ilgili işsizlik sorununun
tazminini yine sosyal politika kuralları arasında aramak gerekir. Yine,
“İşsizlik Sigortası’nın tazmin edici politikası, işsizliğin çalışanlar üzerinde
meydana getireceği umutsuzlukları sınırlı bir ölçüde de olsa, gidermek
gibi sosyal yönü ağır bir amaçtan hareket etmekte, bu nedenle de sosyal
güvenlik sistemi içinde yer almaktadır.”6 Dolayısıyla, İşsizlik Sigortası,
sosyal güvenlik kuruluşları içinde yer alan ve sigortacılık tekniği ile
faaliyet gösteren Sosyal Sigorta kuruluşları ile ilişkisi vardır.
Özellikle nüfus artışı fazla, sanayileşme hızı yetersiz ülkelerde
işsizlik, değişik biçimlerde ortaya çıkmakta ve pek çok olumsuz etkilerini
de beraberinde getirmektedir. Hatta, işsizlikle en uygun koşullar altında
mücadele eden ülkelerde bile işsizlik, daima mevcut olmuş ve olmaktadır.
“İşsizlik Sigortasının mevcut olmadığı bir ülkede işsizlik, bir kabus gibi
çalışma hayatındaki ferdin üzerine çökmekte ve onun en başta gelen
endişesini teşkil etmektedir. Bu endişe şüphesiz halihazırda işsiz olan
bir şahıs için özellikle bahis konusu olabileceği gibi, ayrıca istihdamda
bulunan insan yönünden de her an işsiz kalmak korkusu, çalışma
hayatındaki güven ve huzur duygusu yerine, huzursuzluğu ve gelecek
endişesini getirmektedir. Tabiatı ile böyle bir ferdi psikoloji, ayrıca düşük
verim, gergin işçi-işveren ilişkileri, işe dikkat ve alakanın azalışı, v.s.
yönlerden de etkiler yaratmaktadır.”7
6- DPT; Sosyal Güvenlik, 4BYKP Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Yayın No: DPT: 1556
- ÖİK: 245, Mart 1977, s.271
7- EKİN, Nusret; İşsizlik,a.g.e., s.3.
20
William H. BEVERİDGE’e göre; “İşsizlikten doğan iki büyük kötülük
vardır: İlk olarak işsizlik, işsiz kalan fertte faydasız, arzu edilmeyen
insan olduğu hissini yaratır; ikinci olarak ise, işsizlik, insanların hayatına
korkuyu getirir. Bu korkudan da nefret doğar.8 Gerçekten işsizlik kişinin
ekonomik ve ruhsal yönden güven duygusunu yitirmesine, kendisini
kusurlu, yetersiz bulmaya başlamasına ve yakınlarına kırıcı, sinirli bir
takım davranışlarda bulunmasına neden olmaktadır.9 Hatta işsizlik süresi
uzadıkça işsiz, avarelik, boş gezerlik ve tembelliğe alışmakta, önemli
ölçüde vasıf kaybına yol açmakta, işsizlik disiplin ve alışkanlıkların
kalkmasına neden olmakta, işsizin tekrar iş bulma şansını azaltmakta ve
işsizliğin büyümesini teşvik etmektedir.
İşsizliğin büyümesi ile toplumda tüketici grup süratle genişlemekte,
üretici grubun bakmak zorunda kalacağı kişi sayısı artmakta, fertlerin
tasarruf ve yatırım kaynaklarını azaltmakta, kalkınmanın amaç ve
hedeflerine ters düşen ekonomik sonuçlar yaratmaktadır.
Elbette ki üretici insan gücü kaynağının israf edilmesine yol açan,
işgücünün iş göremez ya da işe yaramaz duruma gelmesine neden olan
ve dolayısıyla milli gelir ve üretimin düşmesi sonucuna varan, bunun
yanında sosyal barışı temelinden sarsan işsizlikle mücadelede en etkin
çözüm yolu, istihdam kapasitesini artıracak yatırımların artırılmasıdır.
Ancak, her ülkede tam istihdamı sağlamak (işsizliği yok etmek) mümkün
olamayacağına göre, çalışma istek ve yeteneğinde olup da günün çalışma
ve ücret koşullarına göre emeğini sunmasına karşın ekonomik nedenlerle
uygun bir iş bulamayan işsize yaşama hakkını vermek her toplumun
kaçınılmaz görevidir. Zaten, “sosyal yayınlarda işsizlikle savaş önlemleri;
iş bulma, mesleki yetiştirme kursları açma gibi teknik, ihracatı geliştirmek,
vergi iadesi, yurt düzeyinde sanayii, onunla beraber istihdamı yaymayı
amaçlayan yatırım indirimi gibi ekonomik ve nihayet işsiz kalanlara
devlet tarafından yardım edilmesi veya işsizlik sigortası oluşturulması
gibi sosyal tedbirler şeklinde üç türde özetlenir.”10
İşsizlik sigortasının işsizlikle mücadelede sosyal bir tedbir olarak yer
alması; “İşsizlikten doğan sosyal ıstırabın belirli bir ölçüde giderilmesi,
sosyal barışın korunması, kısmi bir güvenlik içinde bulunacak olan
işçilerin daha elverişli koşullarda iş elde etmeleri yanında, aldığı ücretten
başka gelir kaynağı olmayan işçilere uğradığı gelir kaybını kısmen
de olsa gidermek ya da başka bir deyimle, işçiye evvelce sahip olduğu
8- BEVERİDGE, William H. ; Full Employoment in a Free Society, W.W. Norton and Co.
Inc., New York 1945, s.248.
9- TOPRAK, Hayri a.g.e., s.27.
10- ARIKAN, İsmail; İşsizlikle Savaş Tedbirleri ve MemleketimizdeGeçerlikleri (Makale),
İİBK Dergisi, Ocak 1977, sayı:5, s.11.
21
kaynakların hiç olmazsa bir kısmını garanti etmek suretiyle işçinin satın
alma gücünün korunması ve böylece işsizliğin memleket ekonomisine
olan olumsuz etkilerinin azaltılması” sonucunu doğurur.11
Kazancı sosyo-ekonomik nedenlerle isteği dışında kesilmiş, çalışma
istek ve yeteneğinde olan bağımlı çalışanların geçinme ve yaşama
ihtiyaçlarını karşılamak üzere, devletçe zorunlu olarak kurulmuş
sigortacılık tekniği ile faaliyet gösteren bir sosyal güvenlik kuruluşu olan
“İşsizlik Sigortası”, işçiye parasal destek sağlamak yanında ona, gelecekte
çalışma güvencesi vermekte, yeni ferdi iş pazarlığı gücü kazandırmaktadır.
İşe dönük etkin bir eğitim ve iyi işleyen işe yerleştirme sistemi ile işsize
yeni bir iş bulma imkanı vermektedir. Diğer bir deyişle, “işsize nitelik ve
yeteneğine göre, daha iyi koşullarda uygun ücretle yeni bir iş elde etme
güç ve fırsatını vermektedir.”12
İşsizlik sigortası uygulaması ile aynı zamanda “işgücü ve işsizlik
hakkında kesin veriler elde edileceğinden, ekonomik ve sosyal hayatın
akışını doğru ölçülerle izlemek ve düzenlemek bakımından da daha
isabetli ve somut kararlar alınabilecektir.”13 Gerçekten, uygulayıcı
ülkelerde iş ve işçi hakkında bilgi düzenlemek, işe yerleştirilmek, en
önemlisi işe dönük, yeni işe hazırlayan etkin bir eğitim hizmeti vermek
suretiyle “İşsizlik Sigortası” büyük önem kazanmaktadır.
Öte yandan işin keyfi olarak bırakılması, gösterilen işi kabul
etmemesi, kötü hal ve davranışından dolayı işinden çıkarılmış olması
hallerinde işsizlik sigortasından yararlanamayacağını bilen işçi işine daha
büyük önem gösterecek, iş gücü devri düşecek ve böylece o iş yerinde
verimlilikte artacaktır.14
Ayrıca, işsizlik sigortası için ayrılacak fonların üretime
katılamayanlara harcanmasının, ekonominin yatırım ihtiyaçlarının
israfına neden olacağından endişe edilmekte ise de; bir ülkede ekonomik
büyüme kadar, sosyal gelişmenin sağlanması ve ekonomik büyümenin
sonuçlarının topluma adil ve dengeli bir biçimde yaygınlaştırılması, sosyal
adaletin, sosyal huzur ve barışın sağlanması bakımından “Sosyal Devlet”
anlayışının bir gereğidir. Hem kaldı ki, “İşsizlik Sigortası ve diğer sosyal
sigorta programları için toplanan Sosyal Güvenlik fonlarının üretken,
11- ŞAHİN, Hasan; İşsizlik Sigortası Üzerine bir Araştırma (makale), İİBK İşgücü Dergisi,
Temmuz-Eylül 1979, sayı:3, s.12
12- MARUFLU, Selçuk- ORHON, Emel -TÜTÜNCÜ, Enis; Türkiye’de İşsizlik Sigortası
Uygulamasına Dönük Model Araştırması, DPT Yayını, No: DPT: 1630 SPD:304, Ocak
1978, s.15
13- ŞAHİN, İşsizlik Sigortası Üzerine, a.g.e., s.12
14- YALÇIN, Selçuk; Personel İdaresi, İTÜ İşletme Fak. Yayını, No:9, İst. 1971, s.57.
22
istihdamı artırıcı, bölgeler arası dengesizliği giderici yatırımlarda etkili
olarak kullanılması” bu endişeyi ortadan kaldırmaktadır.15
Şu halde diyebiliriz ki; işsizlikle mücadelede önemli bir vasıta
olan İşsizlik Sigortası, sefaleti ve ücretlerin düşmesini önlemekte,
verimliliği artırmakta, iş gücü piyasasını organize etmekte, işsizleri
işe girmeye zorlamakta, tam rekabetin hakim olduğu ekonomilerde,
sosyal ve ekonomik hayat arasında yumuşatıcı ve uyum yaratıcı bir rol
oynamaktadır.
§ 2- İŞSİZLİK SİGORTASI İLE İLGİLİ KAVRAMLAR
1. SOSYAL GÜVENLİK KAVRAMI
Çalışma sürecinde çalışanlar, çeşitli tehlikeler ve risklerle karşı
karşıya bulunurlar. Karşılaştıkları bu tehlike ve riskler esnasında
çalışanların korunması gerek kişinin ve gerekse toplumun yaşam
sürekliliğini sağlamak için büyük önem kazanmaktadır. Bu nedenle, bazı
önlemlerin alınması gerekmektedir. Ancak, bu önlemler belirli kurallar ve
programlarla yürütüldüğü takdirde optimum yarar sağlar. Çalışanların
karşılaşacakları tehlike ve risklere karşı alınacak sosyal politika önlemleri
“Sosyal Güvenlik” kuralları ile sağlanmaktadır.
Sosyal güvenlik kavramı ilk defa 1935 yılında ABD’de kabul olunan
“Social Security Act” adlı yasada kullanılmış, sonra 1941 yılında ILO’nun
Dr. Emanuel STEİN’ce hazırlanan “Approaches to Social Security” adlı
raporu ile yayılmıştır.
Daha sonra, ünlü Beveridge raporunda bu kavrama yer verilmiş ve
1944 yılında Philadelphia’da toplanan Uluslararası Çalışma Konferansında
Sosyal Güvenlik Kavramına geniş ölçüde değer verilmiştir.16
Bizim mevzuatımızda sosyal güvenlik kavramına ilk defa 4841 sayılı
ve 1946 tarihli “Çalışma Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında
Kanun”un 1.maddesinde yer verilmiştir. Daha sonra 1949 tarihli 5434
sayılı T.C.Emekli Sandığı Kanunu, 1964 tarihli 506 sayılı Sosyal Sigortalar
Kanunu, 1971 tarihli 1479 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer Bağımsız
Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu ve bugün 2006 tarih 5502
sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu ile 2006 tarih 5510 sayılı Sosyal
Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu sosyal güvenliği uygulamak
amacıyla çıkarılmışlardır.
15- MARUFLU, Selçuk-ORHON, Emel- TÜTÜNCÜ, Enis; a.g.e., s.13
16- TALAS, Cahit.; Sosyal Ekonomi, Ank. 1976, s.528 -YAZGAN, Turan; Türkiye’de Sosyal
Güvenlik Sistemi, İktisadi Araştırma Vakfı Yayını, No:21, İst 1969, s.3.
23
Ancak, bugün hemen hemen bütün ülkelerde sosyal güvenliğin
metotları ve prensipleri devamlı münakaşa edilmekte ve sık sık değişmekte
olduğundan, ülkemizde de kesin bir model kurulamamıştır. Bu nedenle
sosyal güvenlik sistemlerinin büyük boşlukları vardır. Bu boşluklar
ise, büyük halk kitlelerinin sosyal güvenlik önlemlerinden yeterince
yararlanamamalarına neden olmaktadır.17
Prof. Adil İZVEREN tarafından sosyal güvenlik kavramının sosyal
politika ile ilişkisi yönünden genel tanımı; “halkın halihazırda ve
gelecekteki geçiminin güvence altına alınmasını sağlayan bir tedbirler
bütünüdür”18 şeklinde yapılmaktadır.
Biraz daha değişik bir anlatımla, “Sosyal Güvenlik, çağdaş
toplumlarda bireyleri, varılan belirli bir üretim teknolojisinin sonucu
olarak, toplumun sosyo-ekonomik yapısında ve ilişkilerinde ortaya çıkan
çeşitli etkenlerin olumsuz etkilerine karşı korunacak ve geleceğe yönelen
zaman doğrultusu içinde güvenliklerini sağlamak amacını güden bir
kurum olarak ortaya çıkmaktadır.”19
“Bu kavramla, burada amaçlanan devlet varlığının korunması ve
güvence altına alınması olmayıp, bireylerin düzenleyici devlet karışımları
ile maddi yönden korunmalarıdır. Bu nedenle sosyal güvenliği hiç veya
yeteri kadar gelir kaynağı olmayan bireylerin gelir yönünden güvencesini
sağlamak amacını güden sosyal politikanın bir bölümü”20 olarak da
tanımlanabilmektedir.
Kavram olarak “Sosyal Güvenlik, her şey den önce, herkes de bir
güvence duygusu yaratmak, bu güvenceyi bozacak her tehlikeyi önlemek
ve bu tehlikeleri etkili bir biçimde yok edecek durumları sağlamak
davasıdır”21 şeklinde belirtenler de vardır.
Başka bir tanımla, “sosyal güvenlik, bir mesleksel, fizyolojik veya
sosyo-ekonomik riskten ötürü geliri veya kazancı sürekli veya geçici
olarak kesilmiş kimselerin geçinme ve yaşama ihtiyaçlarını karşılayan bir
sistemdir.”22
17- RICHARDSON, J. Henry; İktisadi ve Mali Yönüyle Sosyal Güvenlik, Çev: YAZGAN,
Turan; İÜ İktisat Fak. İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü Yayını, No:56, s.3
18- İZVEREN; Adil; Sosyal Politika ve Sosyal Sigortalar, Ank.1970, s.20.
19- DİE; Türkiye İstatistik Yıllığı, 198l, s.133.
20- HENSEN H.’den DÜNDAR, Faik Birol; Sosyal Güvenlik Araçlarının Makro Ekonomik
Etkileri, AİTİA Yayını, No:76, Ank.1976, s.18.
21- LAROQUE, P.’den TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi, Ank. 1976, s.528.
22- TALAS, Cahit; a.g.e., s.528
24
Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde
belirtildiği gibi, insan haklarından birisi de insanın işsizlik, hastalık,
sakatlık, dulluk, yaşlılık veya insan iradesi dışında meydana gelen diğer
her türlü tehlikeye karşı devletçe korunmasıdır.23 Bu da, ancak sosyal
güvenlik sistemi ile gerçekleştirilir.
“Sosyal Güvenliğin esas amacı; çalışma gücünü, beden ve ruh
sağlığını devam ettirmek için gelir kaynaklarını daimi veya geçici bir
biçimde kaybedenlere yardım etmek suretiyle onları, ihtiyaçlarının
esaretinden kurtarmaktır.”24
Diğer bir tanımla, “Sosyal Güvenlik; hiç bir ayrım gözetmeksizin
herkesin, sosyal ve ekonomik gereksinmelerini de kapsayacak biçimde
hal ve geleceklerinin güvence altına alınmasıdır.”25
Bu tanımlara bağlı kalarak tarafımızca, Sosyal Güvenliği, çalışanların
iradeleri dışı sosyo-ekonomik, mesleki, sosyal ve fizyolojik nedenlerle
karşılaştıkları tehlikelerin Devlet tarafından yasalarla tazmini şeklinde
tanımlamak doğru olacaktır.
Ancak, bu amaca yönelik her kuruluşu sosyal güvenlik kuruluşu
olarak kabul etmek hatalı olur. Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki;
sosyal güvenlik, yasalarla Devletin denetimi altında faaliyet gösteren
kuruluşlarla gerçekleştirilir. İhtiyari sigorta, özel sigorta, sendika
veya kendi aralarında kurulan yardım sandıkları, dini müesseselerin
yardımları, aile içi veya komşular arası yardımlar gibi kuruluşlar sosyal
güvenliğin dışında kalmaktadır.
Ayrıca, Sosyal Güvenlik yasalarla verilmiş bir haktır. Hiç bir kimsenin
insafına, merhametine bırakılmış yardım değildir. Kaldı ki sosyal güvenlik
araçlarından Sosyal Sigortalar, kendi üyelerinin, işverenin ve devletin
primleri ile finanse edilmekte, sosyal yardım kuruluşlarının finansmanı
ise sosyal bütçe26 vasıtası ile Devlet tarafından doğrudan doğruya
sağlanmaktadır. Böylece gerek sosyal sigorta ödenekleri ve gerekse sosyal
yardımlar, devletten istenebilir bir hak niteliğindedirler.
23- B.M. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Madde:25.
24- RICHARDSON, J. Henry; a.g.e., s.16.
25- DPT; Sosyal Güvenlik, 4. BYKP Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Mart 1977, s.11.
26- “Sosyal Bütçe, tüm devlet bütçesinin bir bölümüdür. Bu özelliği ile sosyal bütçe,
sosyal güvenliğin tüm mali akımların bir alt birimi olarak düşünülmelidir” - H.
Hensen’den DÜNDAR, Faik Birol; a.g.e., s.17
25
2. SOSYAL GÜVENLİK KONUSU OLAN RİSKLER
Yaşam boyu insanlar sürekli olarak çeşitli tehlikeler ve risklerle karşı
karşıya bulunurlar. Bu tehlikelerden bazıları mallara, bazıları canlara
zarar verir. Her ne şekilde olursa olsun, insanın bu tehlikelere karşı
koyması bazen kendisi tarafından bizzat gerçekleştirilebilir. Fakat çoğu
zamanlarda bunlara kendisinin bizzat karşı koyması mümkün olmaz.
Böyle bir durumda gerek mala gerek cana gelecek zararlardan korunmak
veya bu zararların yerine yenisini koymak insanın geleceğe güvenini artırır.
Bunlar genel güvenliğin konusudur. Yaşam içinde bu genel tehlikelerin
(doğal afetler, savaş, adi suçlar v.s. gibi) yanında çalışma hayatı içinde
de çalışanlar ile ilgili kendine özgü bazı tehlikeler de vardır ki, bunlar da
sosyal güvenliğin konusunu oluşturan tehlikelerdir.
Uluslararası Çalışma Teşkilatının Uzmanlar Komitesince alınmış
olan bir tavsiye kararına göre27, çalışanlarla ilgili tehlikeler şöyle tasnif
edilmiştir: a- Fiziki tehlikeler: Hastalık, sakatlık, yaşlılık, analık, kaza,
ölüm. b- Ekonomik Tehlikeler: İsteği dışında işsizlik. c- Aile İle İlgili
Tehlikeler: Çocuklu ailelerin ekonomik sıkıntıları.
1941 yılında Sir William BEVERİDGE başkanlığında İngiltere’de
hazırlanmış olan “Beveridge Planı”nda sosyal güvenliği konu alan riskler;
işsizlik, hastalık, kaza ve yaşlılık gibi sosyal risklerle, aile reisinin ölümü,
doğum veya evlenme gibi olağanüstü riskler, şeklinde tasnif edilmiştir.28
Prof.Cahit TALAS’a göre29 bu tehlikeler: a- Mesleksel Riskler: İş
kazaları, meslek hastalıkları. b- Fizyolojik Riskler: Hastalık, analık,
sakatlık, yaşlılık ve ölüm. c- Sosyo-Ekonomik Riskler: İşsizlik, aile
ödenekleri şeklindedir.
Bugün ülkemizde sosyal güvenlik uygulamasında işsizlik riski
hariç, fizyolojik ve mesleki risklerin çoğunluğu Sosyal Güvenlik Kurumu
(Sosyal Sigortalar, Emekli Sandığı, Bağ-Kur) tarafından, İşsizlik riski ise T.
İş Kurumu tarafından karşılanmaktadır.
Sosyal risklerin birçoğu ise, Sağlık Bakanlığı ile bu Bakanlığın
denetimi altındaki bazı özerk kuruluşlarca ya da Başbakanlığa bağlı
bazı kuruluşlarca (Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
Genel Müdürlüğü, Kızılay Genel Müdürlüğü v.s. gibi) veya bazı kamu
kuruluşlarınca (Belediye, İl Özel İdaresi v.s. gibi) karşılanmaktadır.
27- BİT; La Securite Sociale, Etude İnternationale, Geneve 1950.
28- GÜVEN, Ercan; İş Kazası Yönünden Sosyal Politika, s.38.
29- TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi, a.g.e., s.554-569.
26
Yukarıda yapılmış olan tanımların ve tasniflerin genel değerlendirilmesi
sonucu ve ülkemizdeki uygulama da göz önüne alınarak sosyal güvenliğin
konusu olabilecek riskleri şu şekilde sıralayabiliriz:
i. Fizyolojik Riskler: Hastalık, malullük, analık, yaşlılık, ölüm.
Bunlar çalışanların doğal olarak karşılaştıkları risklerdir. Her insan
gibi çalışanlar da doğar, yaşar ve ölürler. Bu doğal bir olaydır. Yaşarken
hastalanmaları, sakatlanmaları, doğum yapmaları (kadınlar), yaşlanmaları
ve ölmeleri fizyolojik bir olaydır. Bu risklerin telafisi için Sosyal Sigorta
Kuruluşları kurularak, çalışanlar güvence altına alınır.
ii. Mesleki Riskler: Meslek hastalığı, iş kazası.
Çalışma esnasında karşılaşacağı risklerdir. Buna karşı alınan sosyal
güvenlik önlemi Sosyal Sigorta Kuruluşlarıdır.
iii. Sosyal Riskler: Fakirlik.
Çalışanın çocuk sayısının fazlalığı, bakmakla yükümlü olduğu
yakınlarının fazlalığı, yeteneksizliği, sakatlığı, kimsesizliği v.s. gibi
nedenlerle yetersiz gelire sahip olması halindeki risktir. Bu riske
karşı kurulmuş Sosyal Yardım Kuruluşları sosyal amaçla yardımda
bulunurlar.
iv. Sosyo-Ekonomik Riskler: İşsizlik.
Çalışanların elinde olmadan sosyo-ekonomik nedenlerle işsiz kalma
riskidir. Tek geliri olan emeğini, kullanamamasından ileri gelen bir risktir.
Bu riskin telafisi için ya istihdamı artırıp çalışma imkanına kavuşturulması
ya da işsizlik sigortasından ve/veya işsizlik yardımından yararlanması
şeklindedir.30
3. SOSYAL GÜVENLİK ARAÇLARI
Devletin görevi olan sosyal güvenliğin tüm vatandaşlarına
sağlanmasında genellikle iki araç kullanılmaktadır; 1- Sosyal Yardım
Kuruluşları, 2- Sosyal Sigorta Kuruluşları.31 Zaten 1982 tarihli anayasamızın
60. ve 61. maddelerinde de bu şekilde bir ayrım yapılmış olup, sosyal
güvenliğin tüm vatandaşlara sağlanması istenilmiştir.
30- ILO’nun 4 Haziran 1952 yılında yaptığı 35 nolu toplantısında kabul edilmiş olan
“Sosyal Güvenliğin Asgari Normları” adlı 102 sayılı sözleşmede; işsizlik sigortasının
sosyal güvenlik sistemi içinde yer alması öngörülmektedir. (Bu sözleşmeyi Türkiye
29.7.1971 tarihinde onaylamıştır) -Bkz. R.G; T.10.8.1971, S.13922.
31- Prof. Sait DİLİK, “Türkiye’de Sosyal Sigortalar” adlı eserinde, Sosyal Yardım, Sosyal
Sigorta ve Devletçe Bakılma diye üç yöntemden söz eder.-Bkz.DİLİK,Sait;Türkiye’de
Sosyal Sigortalar, Ank. 1972, s.1
27
Buna göre, Anayasamız Sosyal Devlet anlayışı içerisinde sosyal yardım
kuruluşlarının kurulmasını devlete görev olarak vermiştir. Anayasamız
Sosyal Güvenlik Bakımından Özel Olarak Korunması Gerekenleri
ayrıca belirlemiş ve bunlar için özel korunma istemiştir. Şöyleki, “Devlet,
harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malul ve gazileri korur ve
toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar. Devlet, sakatların
korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır.
Yaşlılar devletçe korunur. Yaşlılara devlet yardımı ve sağlanacak diğer
haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir. Devlet korunmaya muhtaç
çocukların topluma kazandırılması için her türlü tedbirleri alır. Bu
amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur.” (Ana.Md.61)
Diğer taraftan Anayasamıza göre; “Herkes, sosyal güvenlik
hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri
alır ve teşkilatı kurar” (Ana.Md.60) şeklinde bir ifade ile Sosyal Sigorta
kuruluşlarının kurulmaları yine devlete bir görev olarak verilmektedir.
A) SOSYAL YARDIM KURULUŞLARI
a) GENEL SOSYAL YARDIM KURULUŞLARI
Sosyal Yardım; sosyal risklerden olan, özellikle gelir yetersizliğinden
ileri gelen sorunların güvence altına alınmasında Devletin veya ona
bağlı kuruluşların sağladığı ödentilerdir. Toplumda çalışamayacak
durumda olup da bakıma muhtaç tüm vatandaşları (kimsesizler, sakatlar,
gelirsizler, çok çocuklu aileler v.s. gibi) kapsar. Daha çok geliri belirli
seviyenin altında olan kimselerle (fakirler) ilgilenir. Fakat sosyal politika
anlayışı içinde çalışanları da çok yakından ilgilendirir. Zira “Sosyal
Yardımlarda izlenen amaç, kişinin mümkün olan en kısa sürede yeniden
çalışabilme, gelir sağlama ve böylece kendi geçimini sağlama olanağına
kavuşturulmasıdır.”32
Sosyal yardım, iştirak yani katılım esasına dayanmaz ve iştirakle
(katılımla) ivaz (elde edilecek gelir) arasında hiç bir ilgi yoktur. Devletin
sosyal bütçesiyle veya bu amaca yönelik özel vergilerle finanse edilir.
Sosyal sigortanın boşluklarını dolduran bir kuruluş niteliğindedir
Bazı dini kuruluşlar, yardım dernekleri vs. gibi özel nitelikli hayır
ve yardım kuruluşları da sosyal yardım faaliyetinde bulunmaktadırlar.
Ancak, özel nitelikli yardım kuruluşlarının yardımları ihtiyari olup, hak
niteliğinde istenebilir değillerdir. Özel nitelikli hayır kuruluşları isterse
yardım yapar, isterse yardım yapmayabilir veya istediğine yardım yapar,
istediğine yapmayabilir. Halbuki kamu nitelikli sosyal yardım devletin
esaslı ödevlerinden olduğundan zorunluluk özelliği vardır. Bu nedenle
32- DİLİK, Sait; a.g.e., s.3.
28
sosyal amaçla Devletin yaptığı yardım iane, sadaka değildir. Sosyal
güvenliği sağlayıcı özelliği vardır. Devletin kurduğu ve yönettiği sosyal
yardım kuruluşlarının yapacağı yardımlar, istenilebilir bir haktır.
Sosyal nitelikli Kamu Yardım Kuruluşları daha çok ihtiyarlık,
dul ve yetimlikten ileri gelen yoksulluk tehlikesine karşı yetersiz
geliri olan kimseleri korumaya yöneliktir. “Esas fonksiyonu, sosyal
sigortaların kapsamadığı grupları ve sosyal sigortalara dahil olupda
sigortaca korunamayanları her türlü sosyal güvenlik risklerine karşı
korumaktır.”33
Fransa’da, sosyal yardım kuruluşları, “geliri yetersiz olanlara sağlık
yardımları, yaşlılara yardım, sakatlara, körlere ve ağır sakatlara yardım,
aileye yardım, asker ailelerine yardım, lojman yardımı, hastaneden,
hapishaneden, tehlikeli bir afetten, tecavüzden kurtulmuşlara yardım,
çocuğa yardım” şeklinde oluşturulmuşlardır.34
Ülkemizde başlıca Kamu Sosyal Yardım Kuruluşları; Milli Eğitim
Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı, bazı
Devlet Bakanlıkları vasıtasıyla kurulmuş ve faaliyetleri bu Bakanlıklarca
yürütülmekte idi.35 Ancak, 1983 yılında çıkarılan 2828 sayılı Sosyal
Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu aile dağınık olarak yapılan
sosyal yardımlar bir bütün haline getirilmeye çalışılmış ve Başbakanlığa
bağlı Sosyal Hizmetler Danışma Kurulu ile Sosyal Hizmetler ve
Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü kurularak Devletin sosyal
yardım görevlerinin büyük bir kısmını bu kuruluşlar yüklenmiştir.
(R.G.;T:27.5.1983-S:18059)
Ayrıca 1986 yılında çıkarılmış olan Sosyal Yardımlaşma ve
Dayanışmayı Teşvik Kanunu ile yine Başbakanlığa bağlı 5263 sayılı
kanununla kurulmuş Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel
Müdürlüğü ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu
vasıtasıyla geçimini sağlayamayacak durumda olanlara parasal yardım
sağlanmaya çalışılmaktadır. (R.G.;T:14.6.1986-S:19134)
Yine ayrıca, 16.5.2006 tarihli ve 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu
Kanunu ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının ilgili kuruluşu olarak
kurulmuş Sosyal Güvenlik Başkanlığının Ana Hizmet Birimi olan Primsiz
Ödemeler Genel Müdürlüğü sosyal güvenlik mevzuatı içinde yer alan
33- YAZGAN, Turan; a.g.e., s.20
34- DUPEYREOUX, Jean- Jacques; Droit de la Securite Sociale, Precis Dalloz, Paris 1975,
s.1001-1010
35- YAZGAN, Turan; a.g.e., s.20-26. -ATASOY, Adil; Türk Hukukunda Kanunla Kurulmuş
Özel Yardım Sandıkları ( Makale), EİTİA Dergisi, Cilt XIV, Sayı :2, Eskişehir, Haziran
1978, s.282
29
primsiz ödemelere ilişkin konularda görev yapacaktır. (R.G.;T:20.5.2006S:26173)
Buna rağmen yine de bazı yardımlar çeşitli kuruluşlarca ve çeşitli
şekillerde yerine getirilmektedir.36
Özellikle 1986 tarihli ve 3294 sayılı “Sosyal Yardımlaşma ve
Dayanışmayı Teşvik Kanunu”na göre; fakirlik içinde ve muhtaç durumda
bulunan Türk vatandaşlarına yardım etmek, sosyal adaleti pekiştirici
önlemler alarak gelir dağılımının adilane bir şekilde gerçekleştirilmesini
sağlamak, sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik etmek amacıyla
fakir ve muhtaç durumda bulunan, kanunla kurulu sosyal güvenlik
kurumlarına tabi olmayan ve bunlardan aylık ve gelir almayanlar ile
küçük bir yardım ve eğitim olanağı sağlandığında topluma yararlı hale
getirilecek, üretken duruma geçirilebilecek kişilere yardım yapılmaktadır.
(Md.1,2) Kanunun bu amacını gerçekleştirebilmek için, Başbakanlığa bağlı
ve Merkez Bankası nezdinde “Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Teşvik
Fonu” kurulmuştur. Bu fonun ülke çapında ihtiyaç sahibi vatandaşlara
dağıtılabilmesi için de ayrıca her il ve ilçede “Sosyal Yardımlaşma ve
Dayanışma Vakfı” kurulmuştur. Böylece kanunun uygulanması görevi
vakıflara bırakılmıştır. (Md.7) Diğer taraftan 1.12.2004 tarihli 5263 sayılı
Başbakanlığa bağlı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü
kurulmuştur.37
Diğer taraftan 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme
Kurumu kanunu ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik kanunu
kapsamı içine girenlerin yararlandığı hizmetlerin dışında ayrıca çeşitli
yasalarla ve çeşitli kuruluşlarca da çeşitli yardımlar yapılmakta idi.
Ancak bu sosyal yardımlar, 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu
ile yeni oluşturulan Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığının Ana Hizmet
Birimleri içerisinde sosyal güvenlik mevzuatında primsiz ödemelere
ilişkin konularda verilen görevleri yapmak üzere kurulmuş olan Primsiz
Ödemeler Genel Müdürlüğü görev kapsamına alınmış ve daha önce
çeşitli yasalarla belirlenmiş sosyal yardım nitelikli primsiz ödemelere
devam edilecektir.
Özellikle,
• 24/2/1968 tarihli ve 1005 sayılı İstiklal Madalyası Verilmiş
Bulunanlara Vatani Hizmet Tertibinden Şeref Aylığı
Bağlanması Hakkında Kanun,
• 28/5/1986 tarihli ve 3292 sayılı Vatani Hizmet Tertibi Aylıklarının
36- ANDAÇ, Faruk; İş Hukuku, 2008, s. 204-206.
37- ANDAÇ, Faruk; a.g.e. s.226
30
• 3/11/1980 tarihli ve 2330 sayılı Nakdi Tazminat ve Aylık
• 28/2/1982 tarihli ve 2629 sayılı Uçuş, Paraşüt, Denizaltı, Dalgıç
ve Kurbağa Adam Hizmetleri Tazminat Kanunu,
• 28/2/1985 tarihli ve 3160 sayılı Emniyet Teşkilatı Uçuş Hizmetleri
Tazminat Kanunu,
• 12/4/1991 tarihli ve 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu,
• 11/10/1983 tarihli ve 2913 sayılı Dünya Olimpiyat ve Avrupa
Şampiyonluğu Kazanmış Sporculara ve Bunların Ailelerine
Aylık Bağlanması Hakkında Kanun,
• 16/12/1960 tarihli ve 168 sayılı Yabancı Memleketlerde Türk
Asıllı ve Yabancı Uyruklu Öğretmenlere Sosyal Yardım
Yapılması Hakkında Kanun,
hükümleri ile yıllık bütçe kanunlarına ekli cetvellerde ve 2330 sayılı
Nakdi Tazminat ve Aylık Bağlanması Hakkında Kanun’a atıfta bulunan
diğer kanun hükümlerine göre bedeli Hazine tarafından karşılanmak
suretiyle devredilen Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Genel
Müdürlüğü tarafından yapılması gereken tazminat ve yardım işlemleri
ile bu kanunlar kapsamında bulunan er, erbaş ve sivil görevlilere yönelik
aylık ve diğer ödemeler Primsiz Ödemeler Genel Müdürlüğü tarafından
yapılacaktır.
Bu çeşitli kanunlarla çıkarılmış başlıca sosyal yardımları şöyle
sıralayabiliriz:
• l960 tarihli ve l68 sayılı “Yabancı Memleketlerde Türk Asıllı
ve Yabancı Uyruklu Öğretmenlere Sosyal Yardım Yapılması
Hakkındaki Kanun” a göre; Sosyal yardım, yabancı ülkelerde
Türk kültürüne hizmet eden Türk asıllı veya yabancı uyruklu
öğretmenlerin görevlerinden ayrılmaları halinde kendilerine
veya ölümleri halinde dul ve yetimlerine Emekli Sandığınca
yapılır. (Md.l) Yapılacak sosyal yardım, Dışişleri, Maliye, Milli
Eğitim Bakanlıkları ile Emekli Sandığı tarafından ortaklaşa
belirlenmektedir.
• Anayasamızın 61. maddesinde belirtildiği gibi Devlet harp ve
vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malul ve gazileri korumak
ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlamak
zorundadır. Buna dayanarak çıkarılmış olan 1968 tarih ve 1005
sayılı “İstiklal Madalyası Verilmiş Bulunanlara Vatani Hizmet
Tertibinden Şeref Aylığı Bağlanması Hakkında Kanun”a göre;
31
Milli Mücadeleye katılmış ve bu nedenle İstiklal Madalyası
verilmiş bulunan Türk Vatandaşları ile l950 yılında Kore’de fiilen
savaşa katılmış olan Türk Vatandaşları’na ve 1974 yılında Kıbrıs
Barış Harekatında fiilen görev alan Türk vatandaşlarına hayatta
bulundukları sürece Emekli Sandığınca aylık bağlanmaktadır.
Yasa kapsamına girenler ve eşleri, demiryolu, denizyolu ve
Belediye taşıt araçlarından ücretsiz yararlanabilmektedirler.
Ayrıca Devlet hastanelerinde ücretsiz tedavi olabilirler ve
ücretsiz ilaç alabilirler. 1986 tarih ve 3292 sayılı kanunla, 1005
sayılı kanunda öngörülen yardımın şekli, kapsamı ve miktarı
değiştirilmiştir.
• Diğer taraftan, 1980 tarih ve 2330 sayılı “Yurt İçinde ve Dışında
Meydana Gelen Terör Olayları Sonucunda Hayatını Kaybeden,
Sakatlanan veya Yaralanan Bazı Kamu Görevlilerine veya
Ailelerine Tazminat Verilmesi veya Aylık Bağlanması Hakkındaki
Kanun” a göre; iç güvenlik ve asayişin korunması ve kaçakçılığın
men, takip ve tahkiki konularında görevlendirilen Jandarma
Genel Komutanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Sahil Güvenlik
Komutanlığı personeli, Silahlı Kuvvetler mensupları, Milli
İstihbarat Teşkilatı mensupları, çarşı, mahalle ve kır bekçileri,
orman memurları ve personeli, gümrük muhafaza amir ve
memurları, asayiş ve kaçakçılıkla ilgili olayları soruşturmakla
görevli adli ve askeri hakim, savcı, savcı yardımcıları ile güvenlik
ve asayişin korunması konularında hizmet gören diğer kamu
personeli ile sivillerden bu görevleri nedeniyle yaralanan veya
sakatlananlara, ölümlerinde ise mirasçılarına devlet bütçesinden
Emekli Sandığı vasıtasıyla tazminat verilmekte veya aylık
bağlanmaktadır.
• 1976 tarih ve 2022 sayılı “65 Yaşını Doldurmuş, Muhtaç
Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması
Hakkında Kanun”a göre; 65 yaşını doldurmuş, kendisine
kanunen bakmakla yükümlü kimsesi bulunmayan, iş görme
ve çalışma gücünden mahrum olduğunu belgelerle kanıtlayan,
sosyal güvenlik kuruluşlarından yararlanamayan, nafaka
bağlanmamış, kanunla bağlanmış herhangi bir gelire sahip
olmayan Türk Vatandaşları’na hayatta bulundukları sürece,
muhtaçlığını il veya ilçe idare heyetlerinden alacakları belge
ile kanıtlayanlara aylık bağlanmaktadır. Evli olanlara %50
artırılarak aylık bağlanmaktadır. Aylıkların miktarı, 300 gösterge
rakamı üzerinden her yıl bütçe kanunu ile belirlenen katsayının
çarpımı ile bulunmaktadır. (Md.1) Bu aylıklar, için her yıl devlet
bütçesine yeterli ödenek konulmakta ve hak sahiplerine Emekli
32
Sandığına yazılı olarak başvurmaları halinde Emekli Sandığı
aracılığı ile ödenmektedir. (Md.2) Hak sahipleri aynı zamanda
Devlet hastanelerinde ücretsiz tedavi edilebilmektedirler. Emekli
Sandığı, il veya ilçe idare heyetlerinin kararları ve soruşturmaları
dışında gerektiğinde ilgililerin gelir, kazanç ve malları hakkında
çeşitli soruşturma ve inceleme yaptırmaya yetkilidir. Aylığa hak
kazanmak üzere düzenlenmiş belgelerin gerçeğe uymadığı tespit
edilirse, ödenen aylıklar %50 fazlasıyla geri alınır, ayrıca belgeleri
gerçek dışı düzenleyenler hakkında genel hükümlere göre
kovuşturma açılır. (Md.5) Ödemeler bundan böyle 5502 sayılı
kanun ile Primsiz Ödemeler Genel Müdürlüğünce yapılacaktır.
• Diğer taraftan Belediyeler ve Köy İhtiyar heyetlerince yoksul ve
bakıma muhtaç kimselere sosyal yardım sağlama zorunluluğu
vardır. Özellikle, Muhtaç Asker Ailelerine yardım sağlayan
l941 tarihli ve 4109 sayılı Kanun’a göre; 45 günden fazla askerlik
hizmetinde bulunan kimselerin muhtaç ailelerine yardım sağlar.
(Md.1) Bu yardım, askerlik süresince Emekli Sandığı tarafından
ailesine yapılır. Yardım miktarı ve kimlere yapılacağı hakkında
Belediye Meclislerince veya Köy İhtiyar Heyetlerince karar verilir
ve uygulanır. (Md.3) Yardımın finansmanı Belediyelerce veya
Köy Muhtarlığınca sağlanamamakta ise Sosyal Yardımlaşma
ve Dayanışmayı Teşvik Fonu kaynaklarından yararlanılacaktır.
(Md.8)
Buna rağmen yine de bazı yardımlar çeşitli kuruluşlarca ve çeşitli
şekillerde yerine getirilmektedir.38
b- İŞSİZLİK YARDIM KURULUŞLARI
aa) İŞSİZLİK YARDIM KURULUŞLARININ GENEL
GÖRÜNÜMÜ
Bu kuruluşlar “işsizlik sigortası sisteminden farklı olup, muhtaç
durumdaki işsizlere, özellikle işsizlik sigortasından yararlanma müddeti
dolup da henüz kendisine iş bulamamış, ya da işsiz kalmış olmakla
birlikte işsizlik sigortasından yararlanabilmek için zorunlu olan prim
ödeme gün sayısını dolduramamış olanlara, satın alma güçlerini ve
yaşamlarını devam ettirebilmek amacı ile yapılan parasal yardım esasına
dayanmaktadır.
İşsizlik yardımı sisteminde ödeme süresi genellikle sınırsızdır.
Yapılacak yardımın tamamen devlet tarafından karşılanması esas olmakla
38- ANDAÇ, Faruk; İş Hukuku, Adalet Yayınevi, Ank. 2008, s.205-232
33
birlikte eski Yugoslavya, Lüksemburg gibi farklı uygulama yapan ülkeler
de bulunmaktadır.
İşsizlik sigortasına göre oldukça eski bir tarihe sahip işsizlik yardımı
sistemi, esas itibari ile yerel idarelerin, işsiz ve muhtaç kimselerin toplumca
yardım görmesi düşüncesi ile giriştikleri girişimlerin gelişmesi ile vücut
bulmuştur.”39
Uygulamada bugün Avusturalya, Lüksemburg, Yeni Zelanda gibi
ülkeler sadece işsizlik yardım sistemi uygulamaktadırlar. Ancak, ileride
değinileceği gibi, Avusturya, Finlandiya, Fransa, F.Almanya, İrlanda,
İspanya, Hollanda, İsveç gibi ülkeler, zorunlu ya da isteğe bağlı işsizlik
sigortası sistemi yanında, işsizlik yardım sistemi de uygulamaktadırlar.
Fransa ve F. Almanya’da zorunlu olan ayrı bir işsizlik yardım sistemi de
ayrıca bulunmaktadır. Ülkemizde İşsizlik Yardımı Primsiz Ödemeler
Genel Müdürlüğü tarafından yapılacaktır.
Özellikle F.Almanya’da işsizlik yardımı sistemi başlı başına bir özelliğe
sahiptir. Anılan ülkede iki türlü işsizlik yardım esası getirilmiştir. Birincisi,
ilk defa iş hayatına atılan genç işsizlere, karşı karşıya bulundukları maddi
sıkıntı nedeniyle tamamen Devlet tarafından yapılan işsizlik yardımıdır.
İkincisi ise, işsizlik sigortasından yararlanabilmek için öngörülen prim
ödeme süresini doldurmadan işsiz kalanlara yapılan yardımdır ki, aynı
zorunlu işsizlik sigortası sistemine benzemektedir.
bb) İŞSİZLİK YARDIM KURULUŞLARININ ÖZELLİKLERİ
İşsizlik yardım kuruluşlarının özelliklerini şöyle belirtebiliriz:
1- İşsizlik yardım kuruluşlarında, işsizlik sigortasından farklı olarak
finansman tamamen devlet tarafından sağlanmaktadır. Bu nedenle,
işçi ve işverenlerin kuruluşa katkıları genellikle yoktur. 2- Yardımdan
yararlanabilmek için işsiz, gelir testine tabi tutularak gerçekten muhtaçlık,
fakirlik durumu araştırılmaktadır. 3- Yardımdan yararlanma süresi, bazı
istisnalar dışında, belirli bir zamanla sınırlandırılarak, yardım belirli bir
müddet devam edebilmekte veya muhtaçlık durumu devam ettiği sürece
yardım yapılabilmektedir. 4- Yardımlar karşılıksızdır. Genel bütçeye dayalı
gelirlerle finanse edilmesi dolayısıyla Devletin sosyal adaleti sağlayıcı
dengeli ve adil gelir dağılımı politikasının bir aracı görevini görür.
Gerçekten, yükümlülerden toplanan özel veya genel vergilerle desteklenen
işsizlik yardım kuruluşları, prim-yararlanma ilişkisi dışında ödemelerde
bulunmakta, dolayısıyla üst gelir gruplarından düşük gelir gruplarına
bir gelir transferi sağlanmaktadır. Böylece toplumda herkesin artan milli
gelirden yararlanmasıyla sosyal refah sağlanmaktadır. 5- Yasallaştırılmış
39- ŞAHİN, Hasan; a.g.e., s.22.
34
olan kuruluşlardan, aranılan koşullara haiz herkes yararlanabilme
hakkına sahiptir. Bu yardımlar bir iane, sadaka şeklinde değil, yasal hak
şeklinde fakirlik durumunda olan herkese dağıtılmaktadır.
B) SOSYAL SİGORTA KURULUŞLARI
Sosyal Sigorta Kuruluşları, çalışanların hastalık, analık, iş kazası,
meslek hastalığı, ölüm, yaşlılık, malullük ve işsizlik gibi fizyolojik, mesleki
ve sosyo-ekonomik risklerine karşı korunmalarını sağlayan, Devletçe
kurulup yönlendirilen, zorunlu katılmayı gerektiren sigortacılık tekniği
ile faaliyet gösteren bir sosyal güvenlik aracıdır.
a- SOSYAL SİGORTA KAVRAMI
Sosyal Sigorta, sosyal politika önlemleri içinde sosyal güvenliğin iki
aracından en önemlisidir. Sosyal sigorta bugünkü aşamaya gelmeden
önce, kişisel yardımlaşmalar, toplu yardımlaşmalar, gönüllü sigortalar,
işverenlerin sorumlulukları gibi deneyimlerden geçmiştir.40
Sosyal Sigortalar uygulamasına ilk defa olarak Almanya’da 1883
yılında Başbakan BİSMARCK tarafından hastalık sigortasının kurulması
ile başlanmış41, bunu 1884 yılında iş kazaları ve 1889 yılında sakatlık ve
yaşlılık sigortalarının kurulması izlemiştir. Daha sonraları Almanya’yı,
Avusturya takip etti. Sonra 1905 yılında hastalık sigortası ile Norveç, 1908
yılında yaşlılık ve 1911 yılında iş kazası sigortası ile İsviçre, 1913 yılında
yaşlılık ve sakatlık sigortası ile İsveç izledi.
1929 dünya ekonomik buhranından sonra sosyal sigortalar, Güney
Amerika’ya, ABD’ye, Kanada’ya yayıldı. İkinci dünya savaşından sonra
ise hemen hemen bütün ülkelerde kabul edildi.
Ülkemizde ise, 1921 tarih 151 sayılı Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden
Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ile küçük kapsamlı ilk sosyal
sigortalar kurulduğu söylenir ise de daha sonra 1936 tarih 3008 sayılı İş
Kanunu ve 1945 tarihli 4772 sayılı İş Kazaları ile Meslek Hastalıkları ve
Analık Sigortası Kanunu ile bugünkü anlayışımıza uygun sosyal sigorta
uygulamalarına başlanmıştır.42
40- TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi, a.g.e, s.529-532.
41- Almanya’nın diğer sanayi ülkelerinden niçin daha önce sosyal sigorta uygulamasına
başlamış olmasının nedenlerinden birisini Prof. Cahit TALAS “Almanya’nın öteki
Batı Avrupa ülkeleri gibi ekonomik liberalizmi ve Laissez Faire doktrinini katı olarak
uygulamasına ve Prusya’nın geleneksel otoriter ve paternalist devlet anlayışının
etkisi altında kalmış” olmasına bağlamaktadır. - Bkz. TALAS, Cahit; a.g.e., s.534.
42- TUNÇOMAĞ, Kenan; Sosyal Sigortalar,İst.1982, s.47.
35
Sosyo-ekonomik, fizyolojik ve mesleki tehlikelere karşı kurulmuş
olan “Sosyal Sigorta, iştirak esasına dayanan, hata aramaksızın fertleri
uğradıkları tehlikelerin zararlarından az çok kurtarmaya çalışan,
sigortacılık prensipleri ile işleyen mecburi bir müessesedir.”43 Bu amaçla
çalışan sosyal sigorta kuruluşu çalışana hastalık, analık, sakatlık, ölüm,
yaşlılık, iş kazası, meslek hastalığı ve işsizlik hallerinde ayni ve nakdi
yardımları sağlar.
b- SOSYAL SİGORTA İLKELERİ
Yukarıdaki açıklamalardan elde ettiğimiz sonuca göre, sosyal
sigortaların temel ilkelerini şöyle sıralayabiliriz:
i. Zorunluluk İlkesi: Sosyal huzuru, barışı ve sosyal adaleti sağlayıcı
fonksiyonu da olan sosyal güvenlik kuruluşlarından sosyal sigortalara
katılış, devletçe yasalarla zorunlu kılınmıştır. Bu özelliğinden dolayı
yapılan yardımlar istenebilir bir haktır. Hibe, sadaka gibi yardımlardan
ayırt edilir.
ii. Özerklik İlkesi: Bu ilkeye göre, sosyal sigorta devlet güvencesi
altında fakat özerk bir kuruluştur. Yasalar doğrultusunda organlarını,
çalışma programlarını, gelir-gider bilançosunu kendi bünyesi içinde
kendisi oluşturur.
iii. Kusur Aranmaması İlkesi: Bu ilkeye göre, ilgiliye yapılacak
yardımlarda ilgilinin hatası veya kusuru aranmaz. Ancak kasıt olup
olmadığı aranır.
iv. Sigortacılık İlkesi: Bu ilke gereğince, sosyal sigortalar özel
sigortacılık tekniğine göre faaliyet gösterir. Sigortacılık tekniğinden
kastedilen sigortalının ödediği primler ile sigortanın ödemek zorunda
kalacağı ödeneklerin karşılanmasıdır.
Konumuz açısından bu ilkeleri incelediğimizde, ileride ayrıca
görüleceği gibi işsizlik sigortası da aynı ilkelere sahiptir. Zira, işsizlik
sigortasının genel ilkelerini sosyal sigortalar, sosyal güvenlik ve sosyal
politika ilkelerinden ayrı düşünmek mümkün değildir. Bunlar bir
bütündür.
c- SOSYAL SİGORTA FİNANSMANI
Sosyal sigorta finansmanına sadece çalışan değil, aynı zamanda
çalıştıran da ve gereğinde devlet de dışarıdan katkıda bulunmaktadır.
Çalışanın finansmana katılması halinde, sosyal sigortalar vasıtası ile
sigortalılar arasında sosyal denge sağlanır. Diğer bir deyişle, sigortalılar
43- YAZGAN, Turan; a.g.e., s.5.
36
arasında gelirin yeniden dağılımı sağlanır. Yüksek gelirli sigortalılardan
az gelirli sigortalılara oranla ve bunların yararına daha yüksek
prim alınmaktadır. Uygulamada sigortalılardan kişisel rizikolarına
bakılmaksızın gelirleri üzerinden prim alınır. Ancak, ödedikleri prime
bakılmaksızın kendilerine ödenek ödenir.44 Bu nedenle örneğin,
Repartisyon (paylaşım) finansman sistemi ile faaliyet gösteren bazı
sosyal sigorta kolları sayesinde, bütün çalışanlardan alınan primlerle bazı
tehlikeye maruz kalmış kişilerin masrafları sağlanır. Böylece de sigortalılar
arasında birlik ve beraberlik şuurunu oluşturur. Aynı zamanda bunların
sorumluluk duygusunu yitirmemelerini sağlar.45
Sigorta finansmanına işverenin katkılarının bulunması, demokratik
sosyal hukuk devleti kurallarının kaçınılmaz sonucudur. Zira, çalışanın
kendisini ve ailesini güvence altına almak topluma aittir. Devlet çalışanın
sosyal güvencesini düşünürken ve ona uygun tedbirleri alırken, milli
gelirin sosyal adalet ilkelerine uygun bir şekilde dağılışını da sağlamayı
amaçlar. Bu nedenle, sosyal sigortanın gerektirdiği masrafları, çalıştıran
(işveren) sosyal grubuna da yükler.46 Ancak, sosyal sigortanın bu şekilde
bir araç olarak düşünülmesi sonucu onu iane sandığına benzetmemek
gerekir. Zira, amaç sadece yardım etmek değil, sosyal adalet ilkelerini de
yerine getirmektir. Zaten, “Sosyal Sigortaların esas amacı ulusal gelirin
bir bölümünün yeniden dağılımını sağlamaktır.”47
Sosyal sigortanın finansmanına gerektiğinde devletin de sosyal
bütçesi ile katkıda bulunması, çok doğaldır. Zira, BM İnsan Hakları
Evrensel Beyannamesinin 22. ve 25.maddelerinde de belirtildiği gibi, sosyal
güvenliğin sağlanması Devlete görev olarak verilmiş olup, toplumun
bir üyesi olarak herkesin sosyal güvenliğe hakkı bulunmaktadır. Sosyal
sigorta vasıtası ile toplumda huzur, barış ve adalet sağlanmış olacaktır.
Bu nedenle sosyal sigorta yasa ile kurulmuş olup, devletin yüklendiği
yahut garanti ettiği bir görevdir.48
Öte yandan sosyal sigorta bağımsız faaliyet gösteren bir kuruluş
olup, finansmanını dışarıdan katkı ile sağlanmasına rağmen gelir-gider
dengesini kendisi oluşturmaktadır. Bu da ancak özel sigortacılık tekniği
anlayışı içinde mümkün olmaktadır.
“Sigortacılık tekniğinin özünde rizikoların denkleştirilmesi ya da
başka bir deyişle eşitlenmesi yatmaktadır.”49 Bu rizikoların eşitlenmesi
46- BOZER, Ali; Türk Hukukunda Sosyal Sigortalara Genel Bir Bakış, Ank. 1963, s.4.
47- ALLAN, C. B. Ficher’den, TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi, a.g.e., s.532.
48- YAZGAN, Turan; a.g.e., s.12
49- DİLİK, Sait; a.g.e, s.7
37
ise, bazı sigorta kollarında zorunlu olarak bir fon birikmesine neden
olmaktadır. Sosyal Sigortalarda da bu şekilde bir fon birikimine ihtiyaç
duyulmakta ise de ancak, zorunlu değildir. Özel sigortalarda her sigortalı
kendi rizikosuna uygun olarak ödediği primler karşılığında bu rizikoya
karşı koyabilmektedir. Yani, sigortalının ödediği primler ile sigortanın
karşıladığı risklerin karşılığı birbirine eşittir. Ancak, sosyal sigortalarda
sigortacılık tekniği özel sigortalara oranla farklı biçimde uygulanmaktadır.
Risklere karşı belirli bir fon ayırmamakta ancak çalışanın, çalıştıranın ve
devletin katkıları ile çalışanın riski karşılanmaktadır. Aktuaryal hesaplar
yaparak gelecekteki riskleri karşılayacak masrafları şimdiki primlerle
sağlamaya çalışmaktadır. Eksik kalırsa devletin katkısını isteyebilmektedir.
Böylece “Sigorta tekniğinden yararlanılarak sigortalılar arasında riziko
eşitlenmesi sağlanmaktadır.”50
d- SOSYAL SİGORTALARIN DİĞER KURULUŞLARDAN
AYRIMI
aa) SOSYAL SİGORTA - ÖZEL SİGORTA AYRIMI
Sosyal Sigortalarda sigortacılık tekniğinden yararlanılmaktadır.
Sigortacılık tekniğini en açık şekliyle özel sigortalarda görmekteyiz.51
Özel “sigorta, aynı riskle karşı karşıya bulunan çok sayıda kişinin,
bireysel olarak belirsiz olan hasar olasılığını belirgin duruma getirmek ve
bu olasılığın gerçekleşmesiyle ortaya çıkan zararları birlikte karşılamak
amacı ile risk yönetim ve sorumluluğunu taşıyan bir kişi veya kurum
tarafından bir araya getirilmesidir.”52
Ancak sosyal sigorta özel sigortadan farklıdır.53 Zira, sosyal sigorta
devlet kuruluşudur. Özel sigorta özel hukuk kurallarına göre yönetilir.
Ayrıca sosyal sigorta mecburidir. Özel sigorta ise ihtiyarıdır. Yine sosyal
sigortanın karşıladığı riskler, başka geliri bulunmayan bağımlı çalışanların
çalışma gücünü azaltıcı veya yok edici sosyal olay mahiyetindedir.
Özel sigortada ise, riskler ekonomiktir. Sosyal sigortada finansman,
repartisyon (repartition = paylaşım), özel sigortada ise kapitalizasyon
(capitalisation = birikim) ilkelerine dayanır. Öte yandan alınan primler
ve ödenen ödenekler sosyal sigortada özel sigortadaki gibi sigortalının
kendi özel durumuna göre değil, sigortanın statüsüne uygun olarak
bütün sigortalılara aynı şartlara göre uygulanır. Halbuki özel sigortalarda
her sigortalının isteğine göre özel statü uygulanır.54
51- DİLİK, Sait; a.g.e, s.7.
52- AKMUT, Özdemir; Hayat Sigortası, Ank.1980, s.9.
53- AKMUT, Özdemir; a.g.e., s.9.
54- RİCHARDSON, J.Henry; a.g.e., s.47.
38
bb) SOSYAL SİGORTA - SOSYAL YARDIM AYRIMI
Sosyal sigortanın, sosyal yardımdan ayrılan en önemli özelliği,
primlerin bir kısmının işveren, bir kısmının sigortalı ve bir kısmının da
devletçe ödenmesidir. Halbuki, sosyal yardımda primlerin kaynağı sadece
devletin vergilerinden oluşmaktadır. Ayrıca sosyal sigortalarda dağıtılan
ödenekler sigortalı için ödenen primlerle nispet edilmektedir. Sosyal
yardımda ise, yardım alacak kimselerin yardıma muhtaçlık (fakirlik)
dereceleri önem kazanır.55
e- SOSYAL SİGORTA KOLLARI
Emeğinden başka bir gelir kaynağı olmayanların sigortası olan sosyal
sigortalar, karşılaşacakları her risk için ayrı ayrı birer sigorta kollarından
meydana gelmiş bir kuruluştur. Sosyal politikanın bir sosyal güvenlik
aracı görevini görür. Güvenli bir çalışma, sosyal sigortalar sayesinde
mümkün olabilmektedir.. Sosyal sigorta varsa işçi hastalık, iş kazası,
meslek hastalığı, kaza, işsizlik, ihtiyarlık, analık, ölüm gibi tehlikelerin
sonucunda mali bakımdan korkmaz. Sosyal sigortaların yanında gelişmiş
ülkelerde özel hayat sigortaları da önemli yer tutmaktadır. Ancak bu
sigortalardan yararlananlar genellikle geliri yüksek olanlardır.
Sosyal sigortalar emeği ile geçimini sağlayanlar için kurulmuştur.
Bu gibi kimselerin karşılaşacağı sosyo-ekonomik (işsizlik), fizyolojik
(hastalık, analık, yaşlılık, malullük, ölüm) ve mesleki (iş kazası, meslek
hastalığı) risklere karşı kurulmuştur.
Başlıca Sosyal Sigorta Kolları şunlardır:
i. Hastalık Sigortası: Hastalık riskine karşı kurulmuştur. Hastalığın
tedavisi ve geçici olarak çalışamadığı zamanlarda ücretinin bir kısmının
verilmesi şeklinde sigortalıya yardım eder.
ii. Analık Sigortası: Kadının doğum zamanında geçici olarak
çalışamaması halinde, kadının iyileşmesi ve kadın işçinin çalışamadığı
günlere ait ücretinin ödenmesi için kurulmuştur.
iii. Yaşlılık Sigortası: Yaşı ilerleyen kimselerin çalışması halinde
verimi azalmıştır ve ücreti de düşecektir. Yaşlılık nedeniyle çalışamayacak
durumda olduğu zamana karşı alınan önlemdir.
iv. Sakatlık Sigortası: Sakatlık halinde hiç bir zaman çalışamamak
riskine karşı kurulmuştur. Ayni yardım olarak hastalık sigortası ile
işbirliği içinde olup, her türlü sağlık ihtiyaçları temin edildiği gibi nakdi
yardımda da bulunulur.
55- BOZER, Ali; a.g.e., s.4 ve devamı.
39
v. Ölüm Sigortası: İşgücünün tamamen yok olması (ölüm) halinde
kendisinin cenaze masrafları yanında geride bıraktığı yakınlarının (eş,
çocuk, ana-baba v.b. gibi) geçimlerinin tehlikeye girmemesi riskine karşı
kurulmuştur.
vi. İş Kazası Sigortası: İş yerinde karşılaşacağı iş kazası riskine karşı
kurulmuştur. Kendisinin sağlık ihtiyaçları karşılandığı gibi işe devam
edemediği zaman zarfında gelirini kaybetmemesi için nakdi yardımda
da bulunulur.
vii. Meslek Hastalığı Sigortası: İş yerinde sağlık kurallarına elverişli
olmayan çalışma koşullarının sonucu yakalanmış olacağı hastalık riskine
karşı kurulmuştur. Sağlık yardımı yanında nakdi yardım da yapılır.
Gerekiyor ise malullük (sakatlık) sigortası kapsamına alınır.
viii. İşsizlik Sigortası: Ekonomik veya sosyal nedenlerle işçinin
kendi elinde olmadan işini kaybetmesi ihtimaline karşı kurulmuştur. İşini
kaybetmiş işçiye yeniden bir işe girinceye kadar veya belirli bir süre için
nakdi yardımda bulunmak amacı taşır.
Sosyal Sigortalar bu sekiz grup sigortayı içine almaktadır. Bunların
hepsinin bir arada tek bir teşkilat olarak (Birlik Sistemi) faaliyet göstermesi
mümkündür. Fakat bugün devletin himaye ve kontrolü altında müstakil
ayrı ayrı bir teşkilat olarak (Dağınık Sistem) faaliyet gösterdikleri de
görülmektedir. Her ülkede sosyal sigortaların gelişmesine, gelenek ve
bünyesine göre bu sistemler uygulanır.
Dağınık sistemde teknik yönden sigorta hizmetleri daha iyi
görülebilmekte, buna mukabil devlet kontrolü güçleşmekte ve masrafları
artmaktadır.56
Uygulamada genellikle hastalık ve analık sigortası bir arada, iş
kazası ve meslek hastalığı sigortası özelliklerinden dolayı birlikte, işsizlik
sigortası ayrı olarak57 ve yaşlılık, ölüm, sakatlık sigortaları da birlikte
çalışırlar. Bu Dağınık sistem Almanya’da görülür. İngiltere’de ise, Birlik
sistemi uygulanır.
Bu çalışma sistemleri ülkenin bünyesine göre değişmektedir. İlk
zamanlar bizde de iş kazası ve meslek hastalığı sigortaları birlikte
çalışmakta idi. Bugün ise Ülkemizde işsizlik sigortası hariç diğerleri
sosyal sigorta kurumu içinde yer almaktadır. Özellikle işkazası, meslek
hastalığı, yaşlılık, sakatlık, ölüm, hastalık ve analık sigortaları birlikte
olup, işsizlik sigortası ayrı olarak faaliyet gösterirler.
56- İZVEREN, Adil; a.g.e., s.179.
57- Almanya ve İsviçre’de İşsizlik Sigortası federal bir kuruluş tarafından tek elden idare
edilir.
40
4. İŞSİZLİK KAVRAMI
A) İŞSİZ TANIMI
19. yüzyılda, işsiz denilince genellikle akla “kabiliyetsizliğinden
dolayı bir meslek edinememiş veya geçimsizliği sebebi ile iş bulamamış,
boş vakit geçiren bir insan” geliyordu. Fakat günümüzde bu düşünce
tamamen değişmektedir.58
Ekonomi politikası yönünden Fransız literatürüne göre “işsiz
(chomeur), genellikle bir işveren tarafından çalıştırılmış en az öncekine
eşit veya daha fazla ücretle çalışmayı isteyen ve çalışmaya yetenekli olup
ta, iş bulamayan işçidir”59. J.J.DUPEYROUX’a göre ise, “bir iş bulma
zorunda kalmış, işinden uzaklaştırılmış ve isteği dışında ara vermiş
durumda olan kimsedir”60. Başka bir tanımla “işsiz, isteklerine rağmen
çalışmadan oturan ve bir işte yetenekli kişilerdir”61.
Uluslararası Çalışma Teşkilatı (ILO)’nun 1919 yılındaki ilk
toplantısında kabul edilmiş olan 2 sayılı işsizlik hakkındaki sözleşmesine62
göre “ işsiz, bir ücret karşılığı istihdam edilmeyi isteyen fakat yeteneklerine
ve oturduğu mahalli şartları ile bağdaşır bir işi bulunmayan kimselerdir.”63
Bu tanım, yaşlılık, hastalık veya bedeni arıza sebebi ile olan işsizliklerle,
çalışmayı arzulamayan yahut işe kendisini vermeyenleri (aylakları)
kapsamamaktadır.
Yine Uluslararası Çalışma Teşkilatı’nın 1954 yılındaki çalışma
istatistikleri sekizince uluslararası konferansında64 kabul edilen bir tanıma
göre ise;
İşsizler: Belli bir gün veya belli bir hafta içinde, belli bir yaşı geçmiş
olup da aşağıdaki kategorilere dahil olan herkes işsiz sayılırlar; a- Bir
işe girmeye hazır bulunan ve hizmet akdi sona eren veya geçici şekilde
kesintiye uğrayan, işi olmayıp ücretli bir iş arayan işçiler, b- Belirlenen
zaman süresinde çalışmaya hazır olan (geçici hastalıklar hariç) ve ücretli
58- ZAİM, Sabahattin, Çalışma Ekonomisi, İÜ İktisat Fak.Yayını, No:229, İst. 1968, s.124.
59- RAYMOND, Barraine; Dictionnaire de Droit, LGDJ, Paris 1967, s.68.
60- DUPEYROUX, Jean - Jacques; a.g.e., s.1011.
61- SAVATIER, J. - RİVERO, J.; Droit du Travail, PUF Themis, Paris 1970- s.357.
62- Ülkemizde 5543 sayılı ve 1950 tarihli kanunla, ILO Genel Konferansı tarafından
Washington’daki 1919 yılı toplantısında kabul edilen “İşsizlik Hakkındaki 2 nolu
Sözleşme” onanmıştır. - RG.; T: 18.2. 1950, S: 7436.
63- ARIKAN, İsmail; İşsizlikle Savaş Tedbirleri ve Memleketimizde Geçerlilikleri, İİBK
İşgücü Dergisi, Ocak 1977, Yıl:2, sayı:5, s.12
64- BIT; Recommandations İnternatıonales Sur les Statisques du Travail, Geneve 1975.
41
iş talep eden, daha önce hiç bir işi bulunmayan yahut iş deki son durumu
belli olmayan veyahut çalışmayı bırakan kimseler, c- Hemen çalışmaya
başlayabilecek olan ve belirlenen zamanı takip eden tarihte yeni bir işe
girmeye hazır bulunan, işi olmayan kimseler, d- Ücret ödenmeksizin,
geçici ve belirsiz bir süre için çalışıp da işten çıkarılmış kimseler.
İşsiz Olarak Kabul Edilmeyenler: a- Kendi hesabına bir iş yeri veya
tarım işletmesi kurmak isteyen, fakat henüz bunu yapabilecek durumda
olmayan ve ücretli bir iş talebinde bulunmayan kimseler, b- Ücretsiz aile
efradı içinde çalışırken işi sona eren ve ücretli bir iş aramayanlar.65
Türk literatüründe “işsiz, işi olmayan, kendini geçindirecek bir
uğraşısı olmayan” şeklinde tanımlanmıştır.66
DİE İstatistik Yıllığı ise, “işsizler, anket veya sayımdan önceki hafta
içinde, çalışmayan fakat iş arayan kişileri kapsamaktadır.”67
Diğer yandan 1970 yılı DİE işgücü istatistikleri işgücü hane
halkı anketleri (1966-1969) içinde yer alan “İşsizler, adı geçen hafta
içinde, iş aradığını beyan edenler ile iş bulma umudu olmadığından
dolayı iş aramakla beraber iş bulsa çalışmaya hazır ve istekli olanlar”ı
kapsamaktadır.68
Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e göre, “işsiz çalışma arzu ve iktidarında
olup, makul ve uygun bir iş bulmayan kimsedir”69. Prof Dr. Sabri
ÜLGENER ise, A.C.Pigou’ya atıfta bulunarak işsizi şöyle tanımlamaktadır:
“Çalışma irade ve iktidarında olup da cari ve geçer ücret üzerinden ve
ayrıca kanun yahut örf ve adetle tayin edilmiş saatler zarfında bir iş
aradığı halde bulamayan kimsedir.”70 Prof. Dr. Cahit TALAS, çalışma
isteğinde ve yeteneğinde ve çalışmaya hazır bir durumda olup da bir
işe sahip olmayanı işsiz olarak nitelemiş, işsizin niteliğini dört gruba
ayırmıştır: 1. Bedenen çalışma ve yeteneğine sahip olmak, hasta ve sakat
olmamak, 2. Çalışmaya istekli olmak, kendi istek ve iradesiyle çalışmayı
istemek, 3. Çalışmaya hazır olmak (kendisine bir iş önerildiğinde derhal
işe başlayabilmeli), 4. Yeteneğine uygun bir iş bulamamak.71
65- BIT, Chomage; Annuaire des Statistiques du Travail, Geneve, 1980, s.274.
66- Meydan Larousse; Cilt 6, s.572.
67- DİE; 1981 İstatistik Yıllığı, s.572.
68- HAMURDAN, Yusuf; Türkiye’de İstihdam ve İşsizliğin Ölçülmesi Deneyleri, DPT
Yayını, No: DPT: 1642- SPD: 309, Nisan 1978, s.49
69- ZAİM, Sabahattin; a.g.e., s.127
70- ÜLGENER, Sabri; a.g.e., s.109.
71- TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi, AÜSBF Yayını No:337, Ank. 1972, s.108.
42
1999 tarih 4447 sayılı İşsizlik Sigortası ile ilgili kanuna göre İşsiz ise,
“çalışma istek, yetenek, sağlık ve yeterliliğinde olmasına rağmen, herhangi
bir kasıt ve kusuru olmaksızın işini kaybeden” (Md.47/c) sigortalılar
olarak tanımlanmaktadır.72
Bu nitelikler işsizlik sigortasından yararlanabilme koşulları ve
kapsamı açısından oldukça önemlidir.
Bu değerlendirmeler göz önünde tutularak kısaca diyebiliriz ki, İşsiz;
çalışma istek ve yeteneğinde olup da günün çalışma ve ücret koşullarına
göre, emeğini sunmasına karşın sosyo-ekonomik nedenlerle isteği
dışında (gayri iradi) çalışma olanağı bulamayan kişilerdir.
Bu gibi kişilerin oluşturduğu duruma ise “işsizlik” diyoruz.
Yüzyılın sonunda ortaya çıkan kapitalist sanayi devrimi ile başlayan
sosyal politikanın ekonomi politikası ile birlikte üzerinde durduğu en
önemli sorunlardan birisi işsizlik olmuştur. Bugün de gerek ülkemizin ve
gerekse dünya ülkelerinin içinde bulunduğu en önemli sorunlardan birisi
hiç kuşkusuz işsizlik sorunudur.
Zira, günümüzde gelişmiş ülkelerde gerek tüketim yetersizliği
gerek teknolojik gelişmeler ve gerekse bazı hammadde yetersizliği gibi
nedenlerle ekonomik krizin başlaması, gelişme içindeki ülkelere de
yansımakta, yatırım yetersizliğinden istihdam sorunu işsizlikle kendini
hissettirmeye başlamaktadır.
Gerek ülkemizde ve gerekse OECD ülkelerine ait (Türkiye dahil 30
ülke) işsizlik sorununu yansıtan tablolarda bunu izlemek mümkündür.
Şöyleki, Temmuz 2009 itibariyle OECD ülkelerinde işsizlik oranı yıllık
%8.5 olmuş ve bir önceki yılla göre %2.4 artmıştır. AB de ise yine Temmuz
2009 da yıllık %9.0 olmuş ve bir önceki aya göre %0.1 geçen yıla göre %2.0
artış olmuştur. Japonya’da Temmuz 2009 itibariyle yıllık %5.7 ve bir önceki
aya göre %0.3, Temmuz 2008’e göre %1.7 artış olmuştur. Ülkemizde ise
Mart 2009 itibariyle yıllık %12.5 ve geçen yıla göre %2.6 artış olmuştur.73
B) İŞSİZLİĞİN MAHİYETİ, ÇEŞİTLERİ VE NEDENLERİ
a- İŞSİZLİĞİN MAHİYETİ
İşsizlik sigortası, açısından işsizliğin mahiyeti çok önemlidir. Her
işsize işsizlik sigortası uygulamak ne mümkündür ne de yarar sağlar. Kaldı
ki, işsizliğin mahiyeti ülkeden ülkeye devirden devire de değişmektedir.
72- Bkz. R.G.;T: 8.9.1999 – S:23810
73- OECD Harmonised Unemployment Rates, New Release, Paris, 14 September 2009.
43
Gelişmiş ülkelerde, gelişmemiş ülkelerde ve gelişmekte olan ülkelerde
işsizlik sorunu ayrı ayrı özellikler taşır.74 Genellikle işsizliğin önlenmesi
için her ülkede ve her devirde başvurulan ilk sosyal politika önlemi,
toplumun genel ekonomi düzeyinin, işsizliği mümkün olduğu kadar
azaltacak şekilde ıslahıdır. Bu da devletin istihdam, para-kredi, ücret
dolayısıyla genel ekonomi politikası ile ilgili bir konudur. İşsizlik, bir
toplumun sosyal ve ekonomik hayatında işgücüne olan talebin, işgücü
arzını karşılayamamasıdır. Talepte arta kalan işgücüne “işsizlik” denir.
Böylece, işsizlik tembellik değil, toplumun sosyal ve ekonomik hayatı ile
ilgili bir olaydır.75
Ancak. işsizliğin ekonomik önlemlerle mutlaka ortadan kalkacağını
söylemek mümkün değildir. Buna göre, bunun yarattığı olumsuz
sonuçlarını kaldırmak için işsizlik sigortasına mutlaka gerek vardır.76
Zira, “kapitalist ekonomik sistemler içinde, tam çalıştırma durumunu
sağlamak her zaman için mümkün olmamaktadır. Esasen, tam çalıştırma
durumu işgücünün %100 istihdamını da gerektirmez
Tam çalıştırma durumu içinde dahi, mevcut işgücünün %2-3’ü
çeşitli nedenlerden ötürü uzun veya kısa süreler için işsiz kalabilir.
İşsizlik oranının %10-15’e yükseldiği dönemler de görülmüştür. Şu halde,
çalışma arzusunda ve yeteneğinde olup da işsiz kalan kimselerin kesilen
gelirlerinin yerine geçmek üzere bir gelire gereksinmeleri vardır. İşsizlerin
çağdaş toplumlar içinde kendi durumlarına bırakılmaları kabul edilemez.
Çünkü, işsiz kalmalarında genellikle kendilerinin bir kusuru yoktur.
Böyle olunca İşsizlik Sigortasının, gelirin kesilmesi olgusunu karşılamayı
hedef olarak alması77 gerekmektedir.
74- TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi, a.g.e., s.106-146. - BERKER, Yaman; Kalkınmakta
olan Ülkelerde işsizlik sorunu ve çözüm yolları, Bursa İTİA Yayın No:27, Bursa 1977,
s.77 ve devamı.
75- İzveren, Adil; a.g.e., s.116.
76- SAVATIER, Jean-RIVERO, Jean; Droit du Travail, PUF Themis, Paris 1970, s.490
77- TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi, a.g.e, s.537
44
b- İŞSİZLİK ÇEŞİTLERİ VE NEDENLERİ
Bu genel değerlendirmelerden sonra işsizliği tasnife tabi tutarak
şöyle şematize edebiliriz:
İŞSİZLİK
AÇIK İŞSİZLİK
İRADİ İŞSİZLİK
GİZLİ İŞSİZLİK
GAYRİ İRADİ İŞSİZLİK
(Sübjektif İşsizlik)
(Objektif İşsizlik)
YAYGIN İŞSİZLİK
KISMİ İŞSİZLİK
a- Effektif Talep İşsizliği - Mevsimlik İşsizlik
b- Konjonktürel İşsizlik - Arızi (Geçici) İşsizlik
c- Bünyevi İşsizlik
- Teknolojik İşsizlik
- Moda İşsizliği
- Bölgesel İşsizlik
- Grev İşsizliği
aa) GİZLİ İŞSİZLİK
Joan ROBINSON’un “Gizli İşsizlik (Disquised Unemployment)” adlı
1936’da yayınladığı makaleye göre; “eğer bir toplumda işsizlik sigortası
veya benzeri tedbirler yoksa, effektif talebin yetersizliği yüzünden normal
işlerini kaybeden kimseler hayatlarını kazanmak için mutlaka bir şeyler
yapmak zorunda kalacaklardır. Yani effektif talep yetersizliği, çeşitli
endüstriler toplamının sağladığı istihdam hacmini daraltırken, yapacak
hiç bir şeyi olmamak anlamında ‘işsizliğe’ yol açmayacak, normal işlerini
kaybeden işçilerin başka işlere kaymalarına yol açacaktır”. “Böyle bir
durumda istihdam azalışından veya işsizlikten söz etmek kolay değildir.
Çünkü, bir yerdeki işini kaybeden kimse başka bir yerde iş bulmuş olmakta
45
ve istihdam seviyesi değişmemektedir. Fakat işçilerin yeni işlerindeki
verimlilikleri eski işyerlerindeki verimliliklerinden düşüktür. Çünkü, bir
endüstride işine devam eden bir işçinin aldığı ücret, o endüstrideki işini
kaybetmiş olan benzer bir işçinin marjinal fizik verimliliğinin ölçüsündedir.
İşini kaybeden bu işçi kendisine daha yüksek bir ücret sağlayacak bir iş
bulabilse idi o işi kabul etmek için eski işinden atılmasını beklemezdi.
Şu halde çeşitli endüstriler toplamının üretime olan talepteki azalma,
işgücünün yüksek verimli işlerden düşük verimli işlere kaymasına yol
açar. Bu kaymanın sebebi, effektif talepteki azalma, normal anlamındaki
işsizliğin sebebinin aynıdır ve işlerini kaybeden işçilerin düşük işleri
kabul etmelerini Gizli İşsizlik olarak vasıflandırmak tabiidir.”78
“Özetleyecek olursak, gizli işsizlikle mücadele için en etkin tedbir,
milli hasılanın büyüdüğünü ve fert başına reel gelirin arttığı tam istihdam
düzeyinde, fiyatlarda ılımlı bir artışla, iyi dengelenmiş yeterli bir yatırım
artışını birleştiren bir politikadır.”79
Prof. Dr. Sabahattin ZAİM’e göre, “gizli işsizlik, teknolojik bir
değişme olmaksızın istihsal kapasitesine göre fazla miktarda işçinin
istihdam edildiği bir hali ifade eder.”80 Diğer bir deyişle, “çalışır görünen
fakat çalıştığı işte iktisadi hasılaya bir ilavede bulunmayan insanların
halini veya düşük verimle çalışmasını ifade eder.”81
Buna göre, Gizli İşsizlik, açık işsiz şeklinde belirgin bir işsizliği ortaya
koymadığına ve gizli işsizin de bir gelire sahip olması nedeniyle işsizlik
sigortası kapsamı içine giremeyeceği muhakkaktır. Zaten, gizli işsizliğin,
işsizliği tazmin edici özelliği vardır. İşçi, üretime katkısı olmadığı halde
çalışıyor gözüküp ücretini almaktadır.
bb) AÇIK İŞSİZLİK
“İşsizlik genel olarak bir ekonomideki emek arzı ile emek talebi
arasındaki farktır.”82 Ancak işgücü fazlası olarak nitelendirdiğimiz bu
işsizlik hali çalışanın iradi (sübjektif) veya gayri iradi (objektif) nedenlere
dayanarak işsiz kalmaları işsizlik sigortası açısından önem taşımaktadır.
Bu nedenle açık işsizliği işsizlik sigortası yönünden iradi ve gayri iradi
işsizlik şeklinde ayırmakta yarar vardır.
78- TÜRKAY, Orhan; Gizli İşsizlik, AÜSBF Yayını, No:239, Ank., 1968, s.2
79- ORHAN, Zekai Osman; Az Gelişmiş Ekonomilerde Gizli İşsizlik (Makale), Alfredo
Navvarete Jr. ve Ifigenia M.Navarete’den çeviri, İİTİA, Sayı:1 İst.1977, s.289.
82- SAATÇİ, Mustafa; Türkiye’de İşsizlik ve Açık İşyerleri Açısından İşsizlik Durumu
(Makale), KÜ işletme Fakültesi Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, Aralik 19881, s.83.
46
aaa. İRADİ İŞSİZLİK (SUBJEKTİF İŞSİZLİK)
Bu tip işsizlikte genellikle sübjektif unsurlar rol oynar. İşçinin cari
ücretlerle, çalışma koşulları, vasıf ve yeteneğine uygun bulmadığı işte
çalışmak istememesinden ortaya çıkan işsizlik halidir.83
Prof. Besim ÜSTÜNEL’e göre, “İradi işsizliğin bir diğer sebebi bazı
fertlerin veya ailelerin gelir talebinin çok düşük bir elastikiyete sahip
bulunmasıdır. Bir ailenin birden fazla çalışabilecek üyesi bulunduğu
halde, bazen o aileden sadece bir kişinin çalıştığı, diğerlerinin çalışmamayı
tercih ettiği görülmektedir.”84
Uygulamalarda bu işsizliğin mahiyeti icabı, iradesi ile işsiz kalmış
olması dolayısıyla, bu gibi kimseler işsizlik sigortası kapsamı dışında
tutulmaktadır. Zira, işsizlik sigortasından yararlanma koşullarından biri
de işsizin gösterilen işte çalışma zorunluluğudur.
bbb. GAYRİ İRADİ İŞSİZLİK (OBJEKTİF İŞSİZLİK)
İşsizlik sigortası açısından işsizin tanımını yaptığımız “çalışma istek
ve yeteneğinde olup da günün çalışma ve ücret koşullarına göre emeğini
sunmasına karşın, sosyo-ekonomik nedenlerle isteği dışında (gayri iradi)
çalışma olanağı bulamayan kişiler”den kastettiğimiz bu kategori işsizler,
işsizlik sigortası kapsamına girenlerdir. Ancak, bu tip işsizliği de bazı
tasniflere tabi tutmak gerekir. Zira, bu tip işsizlik risklerinin hepsini
tazmin etmek sigortacılık tekniği bakımından mümkün değildir. Bu
nedenle, işsizlik sigortası uygulayan ülkelerin bu işsizlik tiplerinin oluş
nedenlerini ve sürelerini çok iyi izlemeleri gerekmektedir.85
aaaa) YAYGIN İŞSİZLİK (KÜTLEVİ İŞSİZLİK)
Gayri iradi işsizliklerden yaygın işsizlik dediğimiz bölümü genellikle
gelişmiş sanayi ülkelerinde görülmektedir. Bu işsizlik, sürekli olabileceği
gibi, kütlevi özellikleri de vardır. Tamamen ekonomik nedenlerle oluşur.
Nedenlerine göre çeşitleri vardır :
i. Efektif Talep İşsizliği: Effektif talep yetersizliğinden ileri gelenine
“effektif talep işsizliği” denir. Toplam tüketim ve yatırım azalmasından
ileri gelir. İlk defa 1929 dünya ekonomik krizinden sonra J. M. KEYNES
83- SAVER, Ertan Ziver; İşsizliği Tazmin Edici Politikalar ve İşsizlik Sigortası, DPT
Yayını, No:DPT: 1067-SPD: 232, Ank. Mayıs 1971, s.4
84- ÜSTÜNEL, Besim; Makro Ekonomi, Ank. 1966, s.168.
85- TURNBULL, J.-WILLIAMS,A-CHETT,E.’den SAVER, Ertan ZİVER; a.g.e., s.5
47
tarafından belirlenmiş bir işsizlik türüdür.86 Ekonomilerin tam istihdamda
dengede kalabileceği gibi eksik istihdamda da dengede kalabileceği
ileri sürülmüş, aradaki emek gücü farkı da işsizleri oluşturacağı iddia
edilmiştir.87
ii. Konjonktürel (Devri) İşsizlik: İleri sanayileşmiş ülkelerde aşırı
üretimin neden olduğu işsizliktir. Ortalama uzun zaman periyotları ile
görülen ekonomik durgunluğun sonucu ortaya çıkar. Özellikle dayanıklı
mal üreten sanayi dallarında görülür88.
iii. Bünyevi İşsizlik: Üretim araçlarının ve kapasitelerinin
yetersiz olduğu, buna karşılık nüfus artışının fazla olduğu gelişmemiş
ekonomilerde görülen işsizlik şeklidir.89 Bizde görülen yaygın işsizlik
halidir.
Yaygın işsizlik türlerini kapsamına alacak bir işsizlik sigortası,
her şeyden önce, ülkenin ekonomik yapısını ve üretim araçlarının
kapasitesini çok iyi belirlemek zorundadır. Aksi halde, amaçlarını
gerçekleştirme olanağını bulamaz.
bbbb) KISMİ (STRÜKTÜREL) İŞSİZLİK
Genellikle kısa periyotlarla, sınırlı işyeri veya kollarında belirli
zamanda ortaya çıkan işsizlik halleridir. Mevsimlere bağlı olarak çıkan
işsizliğe “mevsimlik işsizlik”, ekonomide emek arz ve talebi arasında
toplam denge olmasına rağmen işçilerin kısa süreler içinde işyeri
değiştirilmesi esnasındaki işsizlik halinde “arızi (friksiyonel) işsizlik”90,
teknolojik değişiklikten özellikle işgücünün yerini makinenin almasıyla
ortaya çıkan “teknolojik işsizlik”91, moda, gelenek ve zevklerin değişmesi
ile ilgili iş kollarında meydana gelen “moda işsizliği”, bölgeler arası
yatırım yetersizliğinden veya iş gücünün yer değiştirmesinin güçlüğünden
doğan “bölgesel işsizlik”92, toplu uyuşmazlıkların neden olduğu grev
veya lokavt sonucu meydana gelen “grev işsizliği” gibi kısmi işsizlikler
86- KEYNES, J.M.; a.g.e., s.24
87- GUITTON, Henry; Economie Politique, Tome I, Precis Dalloz, Paris 1967, s.93 ve
devamı.
88- ZAİM, Sabahattin; Çalışma Ekonomisi, a.g.e., s.145
89- ÜLGENER, F.Sabri; Milli Gelir ve İktisadi Büyüme, a.g.e, s.148.
90- ZAİM, Sabahattin; a.g.e., s.148.
91- BLOOM, F.Gordon- MORTHRUP, Herbert R.; Economics of Labor Relations; Seventh
Edition USA 1973, s.458
92- REYNOLDS, Lloyd G.; Labor Economics and Labor Relations, 6th Edition USA 1974,
s.133.
48
genellikle her ülkede rastlanan kısa süreli işsizlik tipleridir. Bunlar
işsizlik sigortası uygulamalarında işsizlik ihtimalinin hesaplanması için
en güç olan işsizlik tipleridir. Ancak, genellikle kısa sürede oldukları için
sigortaya fazla külfet yüklemezler.
Sosyal Politikanın önemli araçlarından olan Sosyal Güvenlik
kuruluşları, özellikle bağımlı çalışanların çalışma esnasında ve
çalışamayacak duruma gelmeleri halinde, yaşamlarını devam ettirebilecek
imkanları, Sosyal Devlet anlayışı içinde devletin kendilerine sağlamak
zorundadır. Bu imkanlardan birisi de işsizlik riskine karşı Devlet
tarafından kurulması gereken İşsizlik Sigortasıdır.
49
II. BÖLÜM
İŞSİZLİK SİGORTASININ MAHİYETİ
§ 1- İŞSİZLİK SİGORTASININ DOĞUŞU VE
GELİŞİMİ
İşsizlik, toplumda rahatsızlık yaratan sosyal olaylardan biridir.
Herkes o toplumda çalışmak istediği halde çalışma imkanı bulamıyorsa,
o toplum yararlarından yararlanamıyorsa, üretime katılamıyorsa, o
toplum rahatsız bir toplumdur. Zira, işsizlik toplumda ekonomik,
sosyal ve politik çok büyük olumsuz etkileri ile kendini hissettiren bir
olaydır. Bu etkilerin sonuçları toplumu bazen kısmen, bazen de tamamen
değiştirebilecek niteliktedirler. Hatta eğer toplum kendini yenileyecek
veya yeniden düzenleyecek önlemleri almazsa ve almakta gecikirse
işsizliğin etkisi ile yok olma tehlikesiyle de karşı karşıya kalabilir. Zira,
devletlerin siyasi tarihlerinde işsizliğin neden olduğu ayaklanmalar ve
ihtilaller küçümsenemeyecek kadar önem taşımaktadırlar.93
İşsiz o toplumdan adil olarak yararlanamaz veya yararlanma
imkanı bulamazsa, toplumun o kişiye karşı görevini yaptığını söylemek
mümkün değildir. Bu durumda o kişinin de topluma karşı görevini yerine
getirmesini ısrarla istemek kişileri topluma karşı küskünlüğe, reaksiyona
ve hatta isyana teşvik eder. Toplum o kişiye çalışma imkanı veremiyorsa,
o halde kendisine yaşama imkanı vermelidir.
Kişinin çalışma istek ve yeteneğinde olmasına rağmen, elinde
olmayan nedenlerle mevcut koşullarda çalışma imkanı bulamaması,
toplumca tazmini gereken bir tehlikeyi oluşturmaktadır. İşte işsizlik
sigortası bu anlayış içinde doğmuştur.
Bu günkü işsizlik sigortası sistemlerine ulaşılıncaya kadar sosyal
politikanın tarihsel gelişimi içinde oldukça değişik uygulamalara
rastlamaktayız. Tarihsel bir sıralamaya tabi tutmaksızın bunların
geçmişteki uygulanış biçimlerini incelemekte yarar vardır.
İşsizlik ile mücadelede hiçbir zaman tam bir başarı elde edilemeyeceği
görülünce, işsizliğin meydana getirmiş olduğu riski ortadan kaldırmak
için mücadele edileceği gerçeği ile karşı karşıya kalınmıştır. Özellikle
sanayi devriminin gerçekleştiği 19.yüzyılda sermayenin emeğin yerine
geçmesiyle başlayan büyük işsizlik olayı bunu daha da zorunlu hale
getirmiştir.
93- DUPEYROUX, Jean-Jacques; a.g.e., s.1013
50
18.yüzyılın son çeyreğinden itibaren Avrupa’da doğup büyük
bir hızla gelişmiş olan kapitalist sanayi, çalışanları büyük bir sefalete
itmiş, hatta çocuklar ve kadınlar utandırıcı çalışma koşulları karşısında
ezilmişlerdir.
Liberal düşüncenin etkisi altında amme organları önceleri olayların
seyircisi olmuşlar, herhangi bir önlemin ekonomik ve teknik gelişmeyi
durduracağını sanmışlardır. Ancak zaman ilerledikçe, özellikle 1815
yıllarından itibaren başlayan ekonomik buhranlar kütle halinde işsizliğe
neden olmuş, bu işsizlik kütlesi o devrin toplumu için endişe verici bir
durum yaratmış, sosyal sorunlar daha da artmıştır. Sonuçta kapitalist
sanayi ekonomisinin doğal sonucu olan kütlevi işsizlik riskini karşılamak
amacı ile bir çok sanayi ülkelerinde zorunlu olarak önlemler alınmaya
başlanmıştır. Bu önlemlerin birisi de “İşsizlik Sigortası”nın ihdası
olmuştur.94
Bu nedenledir ki gerek işçi kesimi, gerek işveren kesimi ve gerekse
devlet kesimi olayı oldukça önemsemiş ve işsizliğe karşı önlem
alınmasının yanında işsizliğin yarattığı gerek kişisel ve gerekse toplumsal
tahribatı ortadan kaldırmak için faaliyete geçmişlerdir. Bunun için işsizlik
sigortası kuruluşlarının tarihsel gelişiminin bu her üç kesimin katkılarıyla
oluştuğunu görüyoruz.
1. SENDİKALARCA KURULAN İŞSİZLİK YARDIM
SANDIKLARI
İşsizlik riskine karşı ilk önlemler, sendikalaşma hareketlerinin
geliştiği Avrupa sanayi ülkelerinde Loncalar Sistemi içindeki yardımlaşma
sandıkları paralelinde, sendika teşekkülleri tarafından alınmaya
çalışılmıştır.95 Ancak bugünkü modern işsizlik sigortası sistemlerine
kıyasla oldukça sınırlı ve tamamen ihtiyari, kendi bünyelerini kapsayan
yardım sandığı şeklinde bir mahiyet taşımaktaydı.
Sendikaların işsizlikle ilgili bu tür sigorta faaliyetlerinin kesin tarihi
bilinmemekle beraber, sendikacılığın gelişmeye başladığı 19. yüzyılda
Almanya’da, Belçika’da, ABD’de, Fransa’da, İngiltere’de, Norveç’te, İsveç’te,
İsviçre’de sendikaların üyelerine işsizlik ödeneği veren faaliyetlerine
rastlanmaktadır.96
94- TUNA, Orhan; “Memleketimizde İşsizlik Sigortası Meseleleri” (Makale),İÜ İkt.Fak.
Mecmuası, cilt 14, Ekim 1952-Temmuz 1953, s.212
95- R.J. WİLLEKE’den DİLİK, Sait; a.g.e., s.90
96- DENİZ, Aydın; İşsizlikle Mücadelede İşsizlik Sigortası (Makale), İşveren, Haziran
1968, s.9.
51
Sendikaya üye olan işçiler aynı zamanda işsizlik tehlikesine karşı
kendi bünyesi içinde oluşturulmuş sigorta sandığına da aidat ödemekte
idiler. Bu sandıklara devletin veya işverenin herhangi bir katkısı
bulunmamaktaydı.97 Yasal herhangi bir dayanaktan da yoksundu.
Sendikaların amacı işsizlere yardım ile ücretlerin düşmesini önlemekti.98
Sendikaların bu faaliyetleri 20.yüzyılın başlangıcına kadar devam
etmiştir. Hatta bugün bile Danimarka’da, İzlanda’da uygulamada
işsizlik sigortası kurmuş sendikaya üye olan işçiler işsizlik yardımı
alabilmektedirler.99
2. İŞVERENLERCE KURULAN İŞSİZLİK YARDIM
SANDIKLARI
Sendikaların kurmuş olduğu işsizlik yardım sandıklarından başka
işverenlerin teşebbüsleriyle kurulmuş olan işsizlik yardım sandıklarına da
rastlamaktayız. Bu sandıkların finansmanı işverenlerce karşılanmaktaydı.
Ancak bu sandıklar beklenilen yararı sağlayamadığından kısa ömürlü
birer teşebbüsler olarak kalmışlardır.
İşveren yetenekli ve sürekli işgücünü elde tutabilmek için işletmesini
cazip hale getirmek amacı ile kendi bünyesi içinde kurduğu bu nevi
işsizliğe karşı sigorta sandıklarını üretimin düzenlenmesi programları ile
birlikte yönetirdi.
“Bir müstakil işletmeyi kapsayan işveren sandıkları en ziyade
Almanya’da ve ABD’de çok yaygınlaşmışlardı. Ancak bu neviden
sandıklara Fransa ve İngiltere’de de rastlanmaktaydı. Genel kaideye
göre; işveren, işsizlik sandığına her yıl muayyen bir meblağ yatırırdı. Bu
meblağ, ücret bordrolarındaki net işçi ücretinin belirli bir yüzde nispetini
teşkil ederdi. Sandık, o işletme işçilerinin geçici işsizliklerinde, işten
çıkarılmalarında ve hatta bazen de kısmi işsizlik halinde onlara ödeme
yapardı.”100
Zamanla devletçe kurulmaya başlayan zorunlu işsizlik sigortası
faaliyetleri sonucu, işverenlerin kurmuş oldukları bu sandıklar yavaş
yavaş ortadan kaybolmaya başladılar. Fakat özellikle ABD’de bu sisteme
ait bazı esaslar zorunlu işsizlik sigortası kuruluşunda göz önünde
tutulmuştur.101
97- SAVER, Ertan Ziver; İşsizliği Tazmin Edici Politikalar ve İşsizlik Sigortası, DPT
yayını, No: DPT: 1067, SPD: 232,1971, s.16
99- Social Security Programs, Throughout the World: Europe US Department of Health
and Human Services, 2006, s.82-150. – Avrupa Birliği- Türkiye Sosyal Güvenlik
Normları, TİSK,Nisan 2005, yayın no: 257, s.604.
100- DENİZ, Aydın; a.g.e., s.10
52
3. KAMU KURULUŞLARINCA KURULAN İŞSİZLİK YARDIM
KURULUŞLARI
A) MAHALLİ İDARELERCE KURULAN YARDIM SANDIKLARI
Mahalli idarelerce önceleri İsviçre’de (Bale’de) 1789 yılında Datele
işçileri için sigorta sandığı kurulmuş ise de, bu pek uzun ömürlü
olmamıştır.102 Kamu organlarınca kurulmuş ilk uygulama 1893 yılında
İsviçre’nin Bern Kantonunda görülmüştür diyebiliriz. İşsizlik sigortası
şeklinde kurulan bu uygulama ihtiyari mahiyet taşımaktaydı. İhtiyari
olması riskin yaygınlaşmasında ve finansman ihtiyacının karşılanmasında
önemli güçlükler yaratmaktaydı. Fakat yine de bu uygulama İsviçre’nin
diğer Kantonlarına yayılmasında öncülük etmiştir.
Bern Kantonunun bu öncülüğü, diğer ülkelerde işsizlik sigortasının
yayılmasına neden olmuştur. Özellikle Almanya’da 1896’da Köln’de,
1905’de Leipzig’de aynı esaslara benzeyen ihtiyarı birer işsizlik sigortası
şeklinde “Komün Sandığı” kurulmuştur.
Diğer bir uygulama ile 1894 yılında yine İsviçre’nin Saint-Gall
Kantonunda kurulan bir mahalli işsizlik sigortasına göre, kazancı
belirli bir sınırın altında kalan çalışanların sigortaya katılmalarını
zorunlu kılmıştır. Böylece kamu otoritesince zorunlu işsizlik sigortası
uygulamasına ilk defa burada rastlamış olmaktayız. Ancak bu sigorta
uzun ömürlü olmadı. Zira düzenli bir istihdama erişmiş olan çalışanlar
bu sigorta sandığına girmekte hevesli görülmediler. Böylece sigortanın
mecburilik özelliğinden dolayı uygulama 1897’de terk edildi.103
İsviçre’de mahalli idarelerce kurulan işsizlik sigortası sandıkları
yanında Fransa’da Dijon ve Limoj Belediyeleri’de 1896 ve 1897 yıllarından
itibaren, Belçika’da Liej Eyaleti 1899 yılından itibaren işsizlik sigortası
sandıklarına mali yardımlarda bulunmuşlardır.
Diğer yandan 19.yüzyılın Flaman ülkeleri içinde sosyal olayların
en çok yoğun olduğu, ticaret ve dokumacılık merkezi olan Belçika’nın
Gand şehrinde bir uygulamaya rastlamaktayız. “Gand Sistemi” olarak
da isimlendirilen bu İşsizlik Yardımı bir önceki yıl ödenmiş meblağlara
dayanan muntazam mali yardımlarla yürütülmekteydi.104 Bu sistem diğer
ülkelerdeki sistem uygulamalarına da önderlik yapmıştır.
104- SAVER, Ertan Ziver; a.g.e., s.17. - BABAN, Şükrü; İktisat Dersleri, İÜ Hukuk Fak.
Talebe Cemiyeti Yayını, No:9, İst. 1942, s.246.
53
Gand Sistemi, esas itibariyle üyelerine yapılan yardımı artırabilecek
şekilde özel işsizlik sandıklarına belediyeler tarafından mali yardım
ödenmesini öngörmekteydi. Yıllık yardımlar, bir önceki yıl ödenmiş olan
meblağlar esas alınmak suretiyle hesap edilmekteydi. Belediyelerin bu
mali yardımından, uygulamada ancak yardımları düzenleyip dağıtan
ve yardımdan yararlanan kimselerin gerçekten işsiz olup olmadıklarını
bizzat tahkik eden sendikalara bağlı olarak kurulmuş özel işsizlik
sandıkları yararlanmışlardır.105
Gand Sistemi bazı değişikliklerle Belçika dışında Almanya’da,
Danimarka’da, Finlandiya’da, Fransa’da, İngiltere’de, İtalya’da, Norveç’te,
Hollanda’da, İsviçre’de benimsendi ve çabucak gelişip yayıldı. Başta Fransa
1905 yılında Gand Sistemini milli seviyede uygulamaya başladı. Ve diğer
ülkelerde zamanla bunu izlediler. Hatta diyebiliriz ki, bu günkü işsizlik
sigortası uygulamasının temelinde “Gand Sistemi” yer almaktadır.
B) DEVLETÇE KURULAN İŞSİZLİK SİGORTASI
Devlet tarafından yasayla ilk zorunlu karakterde işsizlik sigortası,
1911 yılında Lloyd GEORGE’un Başbakanlığı devrinde İngiltere’de
kuruldu. Zorunlu karakterde böyle bir uygulamaya daha sonra 24 Mart
1920’de Avusturya’da başlandı. Bunu 1927 yılında Almanya izledi. 1929
dünya ekonomik krizi etkilerini hafifletmek amacıyla başlangıçta sınırlı
bazı kategori işçilerini kapsayan işsizlik sigortası sistemi, sanayileşme
sürecinin hızlanmasına paralel olarak geniş kapsamlı hale getirilmiş,
sanayileşmiş Avrupa ülkelerine, Güney Amerika Ülkelerine, ABD ile
Kanada’ya yayılmıştır.
1979 yılı itibariyle işsizlik yardımı ve zorunlu işsizlik sigortası
şeklinde 38 ülkede uygulanan programların çoğu ikinci dünya savaşından
önce kurulmuştur. 1940 yılında 21, 1949 yılında 22, 1958 yılında 26, 1967
yılında 34, 1977 yılında 38 ve SSCB’nin 1990 yılında dağılmasından sonra
1993 yılında 64 ülkede uygulamayı görüyoruz.106
Fransa ve Almanya’da işsizliğin tazmini için zorunlu işsizlik sigortası
ile devletçe finanse edilen ve gelir testine tabi tutarak faaliyet gösteren
işsizlik yardımı şeklinde ikili sistem uygulanır.
106- 1977 yılında Doğu Almanya Anayasasının 24.Md.si çalışmayı herkese garanti ettiği
gerekçesi ile, bu ülkede işsizlik sigortası uygulaması kaldırılmıştır. Buna mukabil
1977 yılında Kıbrıs Türk Federe Devletin’de İşsizlik Sigortası kurulması suretiyle
1979’da 38 ülkede, SSCB’nin 1990 yılında dağılmasıyla 1993’de 64 ülkede, 1997 yılı
sonunda Hong-Kong devlet olarak Çin Cumhuriyetine bağlandıktan sonra bugün
için (1998 için) 63 ülkede uygulamaya rastlamaktayız.
54
Ayrıca bazı ülkelerde Bolivya, Kolombiya, Guatemala, Honduras,
Hindistan, Libya, Meksika, Pakistan, Solomon Adaları, Tanzanya,
Türkiye(1999 yılına kadar) gibi ülkelerde işten çıkarılmış işçilere her
işverenin sadece kıdem tazminatı vermesi suretiyle işsizlik tazmin edilir.
Ancak kıdem tazminatını işsizlik sigortasından ayırmak gerekir.107
Devletçe kurulan işsizlik sigortası ve işsizlik yardımı sistemlerini
uygulayan bazı ülkelere ilişkin yasa tarihleri şöyledir: Arnavutluk (1993),
Arjantin (1967,1991), Ermenistan (1921,1991), Avustralya (1944,1947),
Avusturya (1920,1977),Azerbaycan (1921,1991), Bangladeş (1965), Barbados
(1982), Belarus (1921,1993), Belçika (1920,1963), Brezilya (1965,1986),
Bulgaristan (1925,1989), Kanada (1935,1971), Kıbrıs Cumhuriyeti
(1956,1980), Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (1977), Şili (1937,1980), Çin
Halk Cumhuriyeti (1986), Çek Cumhuriyeti (1991), Danimarka (1907, 1970,
1976), Ekvator (1951,1988), Mısır (1959, 1975), Estonya (1991), Finlandiya
(1917, 1960, 1984), Fransa (1905,1951, 1958, 1967, 1972, 1974), Gürcistan
(1921, 1991), F.Almanya (1927,1969), Yunanistan (1945, 1954), Hong Kong
(1977), Macaristan (1957, 1991), İzlanda (1936, 1981), İran (1987, 1990),
İrlanda (1911, 1981), İsrail (1970), İtalya ( 1919, 1988), Japonya (1947, 1992),
Kazakistan (1956, 1991), Kırgızistan (1921, 1991), Latvia (1991), Litvanya
(1919, 1990), Lüksemburg (1921, 1978), Malta (1956, 1987), Moldova (1992,
1993), Hollanda (1916, 1987), Yeni Zelanda (1930, 1964), Norveç (1906,
1970), Polonya (1924, 1993), Portekiz (1975, 1989), Romanya (1991, 1992),
Rusya (1921, 1991), Slovakya (1991), Slovenia (1927, 1992), Güney Afrika
Birliği (1937, 1966), İspanya (1919, 1984, 1992), İsveç (1934, 1956, 1973),
İsviçre (1924, 1951, 1976, 1977, 1982), Tunus (1982), Türkmenistan (1921,
1991), İngiltere (1911, 1992), ABD (1932, 1935, 1937), Özbekistan (1921,
1991), Uruguay (1944, 1945, 1958 1981), Ukrayna (1921, 1991), Venezüella
(1989), eski Yugoslavya (1927, 1972) ve Türkiye (1999).
Bugün devletçe kurulan işsizlik sigortası programlarının birçoğu
geniş bir sahaya yayılmış, zorunlu sigorta halindedir. Ancak Danimarka,
Finlandiya, İsveç gibi İskandinav ülkelerinde bir sigorta esasına göre
kurulmuş ise de zorunlu değildir. Ticaret birliklerinin oluşturdukları
isteklilerce kurulan sigorta fonu tarafından işletilir. Ancak bu fonlar
devletten önemli destek görürler.
İşsizlik sigortası sistemi bulunan Avustralya, Macaristan, Yeni
Zelanda, eski Yugoslavya gibi ülkelerde geçimini sağlayacak belirli
düzeyde geliri olan işsiz kişilerin hakları sınırlandırılmıştır.
107- İşsizlik sigortası yerine işsizliği tazmin edici bir sistem olarak kıdem tazminatı,
konumuz dışında kaldığından burada değinilmemiştir. Geniş bilgi için -Bkz. ŞAHİN,
Hasan; İşsizlik Sigortası ve Kıdem Tazminatı, İİBK, İşgücü Dergisi, Yıl: 1, sayı:4,
Ekim-Aralık 1979, s.13 ve devamı.
55
§ 2- İŞSİZLİK SİGORTASI KAVRAMI
İşsizlik sigortası, hemen herkesin hem fikir olduğu bir kavram
özelliğini henüz taşımamaktadır. Zira, işsizlik sigortasının günümüzde
gerçek fonksiyonunu yerine getiren bir kuruluş olduğunu söylemek
kanımızca biraz iyimserlik olur. Ancak, gerçek fonksiyonun nelerden
oluştuğunu belirtmek de oldukça güç bir sorundur. Çeşitli görüşlerle
beraber çeşitli uygulamalara rastlamaktayız. Yalnız hemen şunu belirtelim
ki, işsizliği önleyen bir faktör olarak anlaşılmamalı, aksine işsizlik olayı
ortaya çıktıktan sonra, fonksiyonunu yerine getiren sosyal güvenlik
aracı olarak düşünülmelidir. Kavram olarak açıklığa kavuşabilmesi için
işsizlik sigortasının tanımında bir birliğe kavuşmak ve özelliklerini ortaya
koymak gerekecektir.
1. İŞSİZLİK SİGORTASI TANIMI
İlk görünüşte, işsizlik sigortası genel bir kavram olarak işsiz bir
kimsenin yaşamını devam ettirebilmesi için ekonomik ve sosyal güvenceyi
ifade etmektedir. Ancak bu kavram irdelendiği zaman oldukça açıklık
getirilmesi gereken bir kavram niteliğindedir. Bu irdelemeyi ele almadan
önce işsizlik sigortası konusunda yapılmış tanımlara yer verdiğimiz
takdirde ortak bazı unsurlarını ve açıklanması gereken özelliklerini de
ortaya koymuş oluruz.
Sözlük anlamıyla hukuk dilinde işsizlik sigortası; “işini kaybeden
işçiye, işverenin tazminat vermediği veya sosyal sigortaların bir başka
dalından ödenek verilmeyen dönemde, yardım yapılması amacıyla
kurulan sigorta”, ekonomi dilinde ise, “tam ve kısmi işsizlik halinde
bulunan emekçilere yardım usulü”108 şeklinde ifade edilmektedir.
Fransız literatüründe ise, işsizlik sigortası (Assurance Chomage);
“kaynaklarının miktarı ne olursa olsun, sigorta tarafından işsizlere sağlanan
mali yardım”109 diye geçmektedir. Diğer bir tanımla; “sanayi ve ticaret
işçisinin kazancının kısmen veya tamamen kayba uğramasından sonra,
sigortalıya bir tazminat ödemeyi garanti eden sigorta kuruluşudur.”110
Amerikan literatüründe ise, işsizlik sigortası (Unemployment
Insurance); “isteği dışında işsiz kalmış kimselere belirli bir süre için gelir
sağlayan bir sosyal sigortadır.”111
108- Meydan Larousse; Cilt 6, s.572.
109- Nouveau Petit Laroussee, Paris 1972, s.206.
110- RAYMOND, Barraine; Dictionnaire de Droit, LGDJ Paris 1967, s.68.
111- Webster’s New Collagiate Dictionary, Merriam Philippines Copyright 1980, s.1216.
56
Ancak bu tanımlar oldukça genel olup, uygulamadaki işsizlik
sigortası temel ilkelerini ihmal etmişlerdir. Bilimsel ve uygulama açısından
yapılmış tanımları da eklersek, o zaman gerçeğe biraz daha yaklaşarak bir
tanım ortaya çıkarabiliriz.
Prof. J.H. RICHARDSON’A göre işsizlik sigortası; “kısa bir süre
için işini kaybeden kimselere gelir garantisi sağlamak ve böylece onları
yeni bir iş buluncaya kadar veya eski işine geri dönünceye kadar gelir
desteğine sahip kılmaktır.”112 Bu tanıma göre işsizlik sigortasının amacı,
kısa bir süre için işsiz kalan kimselere yeni bir işe girinceye kadar
gelir sağlama olduğu belirtilmiştir. Fakat tanım eksiktir. Bir kere işini
kaybeden işsizin kasıt, kusur, yetenek, beceri, sağlık gibi koşullara uyup
uymadığı, çalışmaya istekli olup olmadığına göre kendisine gelir desteği
sağlanmaktadır. Ayrıca bu gelir desteği bir iane, yardım mahiyetinde
değil ödenek şeklinde yani işçiden daha önce kesilen primlerin yeniden
kendisine verilmesidir.
Bir diğer tanıma göre, “isteği dışında işsiz kalmış işçinin bir ölçüde
güvenliğini sağlamak ve durgunluk dönemlerinde ekonomiye yeni satın
alma gücü kazandırmak ve terfi oranı sistemi ile işçiye prim ödeyerek
istihdama istikrar kazandırmak amacıyla kurulmuş bir kuruluştur.”113
Bu tanımda ise, işsizlik sigortasının ABD’deki uygulama da gözönüne
alınarak yalnızca genel amacı ortaya konulmuş, tamamen gelişmiş ülke
şartlarına göre değerlendirilmiştir. Ekonomik ve sosyal yönden önemli
etkileri olabilecek bu kuruluşun gelişmekte olan ülkelerin ekonomik ve
sosyal nitelikleriyle bağdaşmamaktadır.
DPT-4BYKP Özel İhtisas Komisyonu Sosyal Güvenlik Raporuna
göre, “işsizlik sigortası, çalışanların ekonomik nedenlerle tamamen kendi
iradeleri ve kusurları dışında işsiz kalmaları halinde yeni bir iş buluncaya
kadar asgari ihtiyaçlarını temin edecek bir gelir sağlama amacını
güdecek”114 sosyal güvenlik kuruluşudur. Bu tanımda da belirtildiği gibi
sosyal güvenlik aracı olarak işsizlik sigortası kendi isteği dışında işsiz
kalan işçilere belirli bir ölçüde ve zaman içinde gelir sağlamaktır. Bu
görüş bugün için bizim de görüşlerimize yaklaşmaktadır.
Diğer yandan ülkemizde 1979 yılında Çalışma Bakanlığı’nca
hazırlanıp “Çalışma Dergisi”nin 1 Haziran 1979 tarihinde “Yasa Tasarı ve
Taslakları Özel Sayısı 1978-1979” kitapçığında yayınlanan ve TBMM’ne
sunulan işsizlik sigortası ile ilgili Yasa Tasarısının genel gerekçesinde
112- RICHARDSON, J.Henry; a.g.e., s.183.
113- CARTER, M.Allan-MARSHALL F.Ray; Labor Economics, USA Revised Edition 1972,
s.459
114- DPT-4BYKP Sosyal Güvenlik Özel İhtisas Komisyonu Raporu, a.g.e., s.272.
57
işsizlik sigortası; “bir hizmet sözleşmesine dayalı olarak, ücret karşılığı bir
iş ya da iş yerinde çalışırken, çalışma istem, beceri, yetenek ve sağlığında
olmasına karşın, tamamen isteği dışında ve herhangi bir kasıt ve kusur
olmaksızın işini kaybeden işçilere; bir yandan yeni bir iş bulunmasına
gayret edilirken, diğer taraftan da işsiz kalmaları nedeniyle uğradıkları
gelir kaybını kısmen de olsa karşılamak ve böylece aile bireyleriyle birlikte
yaşamlarını sürdürmelerine olanak sağlamak amacı ile belli bir süre ve
ölçüde yapılan bir ödenektir.”115 Bu yasa tasarısı gerçekleşmemiş olduğuna
göre geçerliliği tartışılabilirse de yine de tanımda kendi elinde olmadan
işini kaybetmiş işçiyi kapsama almış, ailesiyle birlikte bu işçinin yaşamını
belli bir süre için ve ölçüde garanti altına almayı benimsemektedir.
Gerçekten sigortacılık açısından ele aldığımızda karşımıza iki tip
işsiz kişi çıkmaktadır. Bunlardan birincisi, daha önce bir işe girmemiş
olan işçiler, diğeri ise; eskiden bir işi olup da bir takım nedenlerle işsiz
kalan kişilerdir. İşsizlik sigortası açısından bir prim ödeme söz konusu
olduğuna göre, eskiden bir işi bulunup da bazı nedenlerle ve isteği dışında
işsiz kalanlar önem taşıyacaktır. Bu nedenle yasa tasarısında bu hususlar
göz önünde bulundurulmuştur. Ayrıca tanım halen istihdam süresi içinde
olup da istek dışı birtakım sebeplerle işini belirli bir süre içinde kaybeden
birey ve ailesinin o süre içinde asgari gereksinmelerini karşılamak üzere
yapılacak ödentileri de kapsamakta idi.116
Bugün 1999 tarihli ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası kanununa göre
İşsizlik Sigortası: “Bir işyerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek,
sağlık ve yeterliliğinde olmasına rağmen, herhangi bir kasıt ve kusuru
olmaksızın işini kaybeden sigortalılara işsiz kalmaları nedeniyle
uğradıkları gelir kaybını belli süre ve ölçüde karşılayan, sigortacılık
tekniği ile faaliyet gösteren zorunlu sigorta” dır. (R.G.;T: 08.09.1999-S:
23810). Bir önceki yasa tasarısındaki tanıma uygun olarak yapılmış olan
bu İşsizlik Sigortası tanımı, biraz daha gerçekçi bir tanım olarak bugün
uygulamaya konulmuştur.
Yapılmış olan bu tanımlara ve işsizlik sigortasının diğer paragraflarda
yerini belirlerken elde ettiğimiz sonuçlara da dayanarak kesin olmamakla
birlikte tanımını şu şekilde yapabiliriz: İşsizlik sigortası, kazancı sosyoekonomik nedenlerle isteği dışında kesilmiş olup da çalışma istek ve
yeteneğinde olan bağımlı çalışanların geçinme ve yaşama ihtiyaçlarını
karşılamak üzere, katılma zorunluluğu olan ve sigortacılık tekniği ile
faaliyet gösteren sosyal güvenlik sistemi içinde devletçe kurulmuş bir
sosyal sigorta koludur.
115- İşsizlik Sigortası Yasa Önerisi, Ank. 1980, s.9. - Ayrıca Bkz. ŞAHİN,Hasan; İşgücü
Dergisi, İİBK Yayını, Yıl:1 Sayı: 3, Temmuz-Ağustos-Eylül 1979, s.15.
116- ŞAHİN, Hasan; a.g.e., s.14-15.
58
Bu tanımla işsizlik sigortasını sosyal sigortalar, sosyal güvenlik ve
sosyal politika kavramlarından soyutlamadan, bunların bir parçası olarak
düşünmek mümkün olacaktır. Zaten uygulamalarda da bu tanım önem
kazanmaktadır.
2. İŞSİZLİK SİGORTASI ÖZELLİKLERİ
Sosyal sigortaların tüm özelliklerini taşımakla beraber, yapmış
olduğumuz tanımın irdelenmesinden de çıkardığımız sonuca göre işsizlik
sigortasının kendine özgü, sosyal güvenlik kuruluşlarından farklı bazı
özellikleri vardır.
Bu özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:
A) İŞSİZLİK RİSKİNİ TAZMİN ÖZELLİĞİ
İşsizlik sigortasının konusu işsizlerdir. Sosyo-ekonomik nedenlerle
isteği dışında geçici bir süre için işsiz kalmış çalışanları kapsamına alır.
Bu gibi kişilerin tek gelir kaynağı ücret olduğuna göre bunların işsizlik
halinde yaşamlarını devam ettirebilmeleri olanaksızdır. Öte yandan bu
gibi kişilerin düşeceği zaruretler toplumda çok büyük bir sosyal, ekonomik
ve politik sorunlar yaratmaktadır. Gerek insancıl ve gerekse toplumsal
düşünceyle bu gibi kimseleri korumak zarurettir. Kendilerine yaşamlarını
devam ettirebilmeleri için iş temin edilemiyorsa bunun tazmini gerekir.
İşsizlik sigortası bunu sağlar.
Sosyo-ekonomik risk olan işsizlik, sosyal güvenliğin konusu olan
diğer mesleki, fizyolojik ve sosyal risklerden farklıdır. Zira işsiz, kendi
elinde olmadan çalışma arzu ve yeteneğinde olmasına rağmen sosyal ve
ekonomik bir nedenle işsiz kalmış ve geliri kesilmiştir. Tekrar iş bulup
çalışma ihtimali, işsizlik süresi uzadıkça zayıflamaktadır. Halbuki, mesleki
ve fizyolojik risklerde tekrar aynı işine dönme hakkı saklıdır. Ancak
eklemek gerekir ki her işsize de işsizlik sigortası uygulanması mümkün
değildir. Kapsamına girecek işsizlerde bazı koşullar aranmaktadır.
B) ZORUNLULUK ÖZELLİĞİ
İşsizlik sigortasına katılmak zorunludur. Bu özelliği diğer özel
sigortalardan ve yardım kuruluşlarından ayrılan en önemlisidir. Özel
sigortalarda katılmalar ihtiyaridir. Halbuki sosyal, ekonomik ve politik
sorun yaratan işsizlik riski için toplumsal ve insancıl açıdan konunun
tazmini zorunluluk arzeder. Gerçi, trafik sigortası da zorunludur. Fakat
mahiyeti değişiktir.
59
Yardım sandıklarından da bu özelliğinden dolayı ayrılır. Zira, bu ve
buna benzer yardım sandıklarında da katılma ihtiyaridir.
İşsizlik sigortasında zorunluluk olmazsa, işsizlik riskini tazmin
etmek sosyal yardım kuruluşlarına düşer. Bu da devlete büyük yük yükler.
Zarurete düşmeden bir kimse bunun faydasını anlayamayacağından
zorunluluk esası getirilmiştir. İşsizlik sigortasının bu özelliği sayesinde
asıl yararı, işsizlik tehlikesinden habersiz olanların da yararlanması
sağlanmaktadır. Asıl yardıma muhtaç olan zümre, düşük gelirle çalışan
geniş işçi kitleleridir. Bunlar kendi menfaatlerini önceden bilemedikleri
için zorunluluk ilkesi getirilmiştir. İşçi çalışmaya başladığı andan itibaren
sigortalanır. Hiç bir işçi buna itiraz edemez.
Uygulamada işsizlik sigortası sistemleri içinde en yaygın olan ilke
budur. Zaten işsizlik tazminatı uygulayan 64 ülke (1993 için) arasından
çoğu ülke, zorunlu işsizlik sigortası uygulamaktadır. Diğer bazı ülkeler
isteğe bağlı sigorta veya kıdem tazminatı117 veya işsizlik yardımı şeklinde
uygulama yapmaktadırlar.
Avusturya, Belçika, Brezilya, Bulgaristan, Kanada, Şili, Kuzey Kıbrıs
Türk Cumhuriyeti, Kıbrıs Cumhuriyeti, Mısır, Fransa, Federal Almanya,
Yunanistan, İrlanda, İsrail, İtalya, Japonya, Hollanda, Portekiz, Güney
Afrika, Yugoslavya, İsviçre, İngiltere, ABD, Uruguay, Ekvator, Libya,
İzlanda, Malta, Norveç, İspanya, Hong-Kong ve Türkiye gibi ülkeler
bugün için zorunlu işsizlik sigortası uygulayan ülkeler arasındadırlar.
Bazı ülkelerde ise, sendika girişimleri veya toplu sözleşme hükümleri
ile isteğe bağlı olup ta devletçe tescili suretiyle dolaylı olarak zorunluluk
kazanan işsizlik sigortası sistemine de uygulamada rastlamaktayız.
Örneğin İsveç, Finlandiya, Danimarka, İsviçre’nin iki Kantonunda bunu
görebiliyoruz.
Aşağıda ki tabloda118 Zorunlu İşsizlik Sigortası Sistemi, İhtiyari
İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı Sistemi Uygulayan bazı
ülkeler toplu halde bir tablo yardımı ile gösterilmişlerdir.
117- İşsizlik Sigortası Yerine Sadece Kıdem Tazminatı Sistemi Uygulayan Bazı Ülkeler:
Bolivya, Kolombiya, Ekvator, Guatemala, Honduras, Hindistan, Libya, Meksika,
Pakistan, Solomon Adaları, Tanzanya. Bkz. Social Security Programs Throughout
The World 1993
118- Tablonun hazırlanmasında, ŞAHİN, Hasan; İşsizlik Sigortası Üzerine Bir Araştırma,
İşgücü Dergisi, İİBK, Yıl: 1, Sayı : 3, Temmuz-Eylül 1979, s.23-24’den yararlanılmıştır.Bkz. TABLO I.
60
TABLO I: ZORUNLU VE İHTİYARİ İŞSİZLİK SİGORTASI İLE
İŞSİZLİK YARDIMI ALAN BAZI ÜLKELER :
Zor.İşs.
İht.İşs. İşsizl.
Ülke Adı
Sig.Sis.
Sig.Sis. Yard.Sis.
Arnavutluk
+
-
+
Arjantin
+
-
-
Ermenistan
+
-
+
Avustralya
-
-
+
Avusturya
+
-
+
Azerbaycan
+
-
+
Bangladeş
-
-
+
Barbados
+
-
-
Belarus
+
-
+
Belçika
+
-
+
Brezilya
+
-
-
Bulgaristan
+
-
+
Kanada
+
-
+
Şili
+
-
-
Çin Halk Cum.
+
-
+
KKTC
+
-
+
Kıbrıs Cumh.
+
-
+
Çek Cumh.
-
-
+
Danimarka
-
+
+
AÇIKLAMA
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Sadece zorunlu sigorta
Hem zorunlu s.hem
işsizl.yard.
Sadece işsizlik yardımı
Hemzorunlus
hemişsizl. yard
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard
Hem ihtiyari s.hem
işsizl. yard.
61
Ekvator
+
-
-
Mısır
+
-
-
Estonya
-
-
+
Finlandiya
-
+
+
Hem.ihtiyari.s.hem
işsizl. yard.
Fransa
Hem zorunlu s.hem
+
-
+
işsizl. yard.
Gürcistan
Hem zorunlu s.hem
+
-
+
işsizl.yard.
F.Almanya
Hem zorunlu s.hem
+
-
+
işsizl.yard.
Hong-Kong
Hem zorunlu s.hem
+
-
+
işsizl. yard.
Yunanistan
+
-
-
Macaristan
-
-
+
İzlanda
+
-
+
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
İran
+
-
-
İrlanda
+
-
+
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
İsrail
+
-
-
İtalya
+
-
+
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Japonya
+
-
-
Kazakistan
+
-
+
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Kırgizistan
Hem zorunlu s.hem
+
-
+
işsizl. yard.
Latvia
+
-
-
Litvanya
+
-
+
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Lüksemburg
Hem zorunlu s.hem
+
-
+
işsizl. yar.
Malta
+
-
-
Moldova
+
-
-
Hollanda
+
-
+
Hem zorunlu s.hem
işsizl.yar.
Yeni Zelanda
Sadece işsizlik yard
-
-
+
62
Norveç
+
-
+
Polonya
+
-
+
Portekiz
+
-
-
Romanya
+
-
+
Rusya
+
-
+
Slovakya
+
-
+
Slovenya
-
-
+
İspanya
+
+
+
İsveç
-
+
+
Tunus
-
-
+
Türkmenistan
+
-
+
Ukrayna
+
-
+
Özbekistan
+
-
+
İngiltere
+
-
+
ABD
+
-
+
Uruguay
+
-
-
İsviçre
+
-
+
Venezüella
+
-
-
Yugoslavya
-
-
+
Güney Afrika
+
-
-
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl.yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem z.s.hem ih.s.hem
işsizl. yard.
Hem.ihtiyari s.hem
işsizl.yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
Hem zorunlu s.hem
işsizl. yard.
TOPLAM
47
64
52
4
Kaynak : -US ; Social Security Programs Throughout The World 1993
63
C) PRİM ÖDEME ÖZELLİĞİ
Sigortacılık tekniği gereği işsizlik sigortası işçinin prim ödeme
esasına dayanır. Bu özelliğinden dolayı işsizlik halinde alacağı ödenek
bir haktır. İane olarak değerlendirilmemelidir. Primler genel ilke olarak
sadece sigortalılar tarafından ödenmekle beraber sosyal politika ilkelerine
dayalı olarak sosyal adaletin gerçekleştirilmesi amacıyla buna işverenler
ve gerekirse devlet özel veya genel vergilerle katkıda bulunur.
Devletin katkısı ancak bütün işsizlerin işsizlik sigortası kapsamına
alınması halinde görülmektedir. Eğer daha önce bir işte çalışmış,
yetersiz prim ödemiş veya hiç prim ödememiş ya da hiç çalışmamış
bütün işsizlerin işsizlik sigortası kapsamına alınması gibi bir uygulama
yapılacaksa, devlet bu sırada prim ödeme zorunda kalabilir. Fakat bugün
için böyle bir uygulamaya rastlanmamıştır. Ancak, Hindistan’da böyle bir
uygulamaya gidilmesi düşünülmüş ise de devlete büyük maddi külfet
yükleme yanında diğer bir takım sorunları da beraberinde getireceği
anlaşılınca bu düşünceden vazgeçilmiştir.119
Primlerin miktarı ve işçi-işverene düşecek nispetler aktüaryal
hesaplarla tespit edilir. Sigortacılık tekniğine göre hesaplanır. Bu
hesaplamada muhtemel işsizlik süresi içinde geçimini sağlayacak asgari
ücreti karşılayacak prim miktarı belirli bir süre ödenmek koşuluyla
ilgililerden kesilir. Ancak işçinin çalışırken geçimini tehlikeye sokmayacak
bir miktar olması da gerekir.
İşçinin prim ödemesi ona bu sigortadan yararlanma hakkını verir.
İşsizlik halinde alacağı ödenekler bir haktır. İane, sadaka, yardım değildir.
Sosyal yardım kuruluşlarından bu yönü ile ayrılır.
İsteğe bağlı işsizlik sigortası sistemi, zorunlu işsizlik sigortası sistemi
ve işsizlik yardımı sistemini uygulayan 64 ülkeden sigortalı, işveren ve
devlet katkılarını gösteren tablo120 aşağıda gösterilmiştir.
119- ŞAHİN, Hasan; İşsizlik Sigortası Üzerine bir araştırma, İşgücü Dergisi, IIBK Yıl:1,
Sayı:3, Temmuz-Eylül l979,s.l4.
120- Tablonun hazırlanmasında; ŞAHİN, Hasan; a.g.e., s.40-41’den yararlanılmıştır.-Bkz.
Tablo IV
64
TABLO II: İŞSİZLİK SİGORTASI VE İŞSİZLİK YARDIMI
UYGULAYAN BAZI ÜLKELERDE PRİMLERİN DAĞILIMI:
Ülke Adı
Sigortalı İşverenDevlet
Arnavutluk
-
+
+
Arjantin
+
+
-
Ermenistan
-
+
+
Avustralya
-
-
+
Avusturya
+
+
+
Azerbaycan
-
+
+
Bengladeş
-
+
+
Barbados
+
+
-
Belarus
-
+
+
Belçika
+
+
+
Brezilya
-
-
+
Bulgaristan
-
+
+
Kanada
+
+
+
Şili
-
-
+
Çin Halk Cum.
-
+
+
KKTC
+
+
+
Kıbrıs Cum.
+
+
+
Çek Cumhuriyeti +
+
+
Ekvator
+
+
-
Danimarka
+
+
+
Mısır
-
+
+
Estonya
-
-
+
Finlandiya
+
+
+
Fransa
+
+
-
Gürcistan
-
+
+
F.Almanya
+
+
+
Hong Kong
-
-
+
Yunanistan
+
+
-
Macaristan
+
+
-
İzlanda
-
+
+
Ülke Adı
Japonya
Sigortalı İşverenDevlet
+
+
+
Kazakistan
+
+
+
Kırgızistan
-
+
+
Latvia
+
+
+
Litvanya
+
+
+
Lüksemburg
+
-
+
Malta
+
+
+
Moldova
-
+
-
Hollanda
+
+
-
Yeni Zelanda
-
-
+
Norveç
+
+
+
Polonya
-
+
+
Portekiz
+
+
+
Romanya
+
+
+
Rusya
-
+
+
Slovakya
+
+
+
Slovenya
+
-
+
Güney Afrika
+
+
+
İspanya
+
+
+
İsveç
+
+
+
İsviçre
+
+
+
Tunus
-
-
+
Türkmenistan
-
+
+
Ukrayna
-
+
+
Özbekistan
-
+
+
İngiltere
+
+
+
ABD
-
+
+
Uruguay
+
+
+
Venezuella
+
+
-
Yugoslavya
+
+
+
37
55 52
İran
-
+
+
İrlanda
+
+
+
TOPLAM: 64
İsrail
+
+
+
İtalya
-
+
+
Kaynak: -US; Social Security Programs
Throughout The World 1993.
65
Yukarıda ki tablonun incelenmesinde görüldüğü gibi İşsizlik Sigortası
uygulayan ülkelerin çoğunda işçi primlere katılmakta olup, Avustralya,
Brezilya, Şili, Estonya, Tunus, Yeni Zelanda gibi ülkelerde primleri
sadece devlet ödemekte, Arnavutluk, Bangladeş, Moldova gibi ülkelerde
sadece işveren ödemekte, Avusturya, Belçika, Kanada, Kuzey Kıbrıs
Türk Cumhuriyeti, Kıbrıs Cumhuriyeti, Çek Cumhuriyeti, Danimarka,
Finlandiya, Fransa, Federal Almanya, İrlanda, İsrail, Japonya, Kazakistan,
Latvia, Litvanya, Malta, Hollanda, Norveç, Portekiz, Romanya, Slovakya,
Güney Afrika, İspanya, İsveç, İsviçre, İngiltere, Uruguay gibi ülkelerde ise
işçi, işveren ve devlet olmak üzere her üçü birden prim ödemektedirler.
Ülkemizde de 4447 kanun gereğince primler işçi (%1 oranında), işveren
(%2 oranında) ve devlet (%1 oranında) tarafından ödenmektedir.
D) DEVLETÇE KURULMA ÖZELLİĞİ
Günümüzde, işsizlik sigortası diğer sosyal sigorta kuruluşları
gibi devlet tarafından özel yasalarla kurulmaktadırlar. Daha önceleri
tarihsel gelişim seyrine baktığımızda, sendikalar tarafından, işverenler
tarafından, mahalli idareler tarafından kurulmaktaydılar. Fakat, gelişen
sosyal olaylar karşısında devlet bizzat sosyal önlemler almaya başlamıştır.
Hatta, devletin yapısında da değişme olmuş, Mutlak Liberalist Devlet
yapısı, Müdahaleci Sosyal Hukuk Devleti şekline dönüşmüştür. Bugün
bütün uygulamalarda sosyal sigortalar gibi işsizlik sigortası da devlet
tarafından özel yasayla kurulmakta ve yönlendirilmektedir.
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ilkelerini benimsemiş her devlet
gibi sosyal güvenlikle ilgili hükümler (İnsan Hakları Beyannamesinin
22. ve 25. Maddeleri hükümlerinde olduğu gibi) 1982 Anayasamızın 60.
maddesinde yer almıştır. Sosyal devlet kavramının doğal bir neticesi olan
bu madde aynen şöyledir: “Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir.
Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar”.
Şu halde sosyal güvenlik hakkını sağlamak için sosyal sigorta ve sosyal
yardım kuruluşları kurmak ve kurdurmak devletin ödevlerindendir.
Anayasamızın bu hükmü gereğince 1475 sayılı eski iş kanunumuzun
96. maddesinde de aynen şöyle denilmekte idi: “Sosyal sigortalar devlet
tarafından kanunla düzenlenir ve denetlenir”.
Bu hükümlere dayanılarak ülkemizde sosyal sigorta nitelikli daha
önceleri kurulmuş bütün sandıkları da içine alan 1946 tarihli ve 4772
sayılı işçi sigortaları kanununu 1964 yılında “506 Sayılı Sosyal Sigortalar
Kanunu” adı altında yeniden düzenlendi. Buna göre işçilerin sadece
mesleki ve fizyolojik risklerini karşılayan, iş kazaları, meslek hastalıkları,
analık, hastalık, sakatlık, yaşlılık, ölüm sigortaları devletçe kurulmuş ve
denetlenmiş oldu. Bu sigortalar “Sosyal Sigorta Kanunu” adı altında tek
66
bir yönetim altında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na bağlı olarak
kendi özel kuruluş kanunu (506 Sayılı Kanun) ile özel hukuk hükümlerine
tabi yönetilmekte idi.121
Kurum mali ve idari bakımdan özerk idi. Ancak, doktrinde özellikle
hukukçular arasında, Sosyal Sigortalar Kurumu tüzel kişiliğinin özel
mi ya da kamusal mı sayılacağı konusu, taşıdığı niteliği bakımından
tartışılmakta idi.
Bazı yazarlar Sosyal Sigortalar Kurumunun yasal tüzel kişi niteliği
taşıdığı görüşünde olmakla birlikte, diğer bazıları kurumun daha çok
özel tüzel kişi ya da tacir sayılacağını ileri sürmekte idiler. Diğer bir grup
ise, kurumun hukuksal niteliğini saptamaya çalışmanın güç ve faydasız
olduğu görüşünde idiler. Prof. Dr. F. H. SAYMEN’e göre, “SSK’yı diğer
iktisadi devlet teşekkülleri ile birlikte hukuk düzenimizde doğmakta
olan yeni bir tip tüzel kişiler arasında görmek gerekir. Gerçekte, kanunda
SSK’nın tüzel kişilikte bir devlet kurumu olduğu belirtilmiştir. Bunun
sonucu, Türk Ceza Kanunu’nun uygulaması bakımından kurum
memurları devlet memurları sayılmakta, kurumun malları da devlet malı
niteliği taşımaktadır. Kuruma işlem ve borçlarından dolayı iflas hükümleri
uygulanmamaktadır.”
Gerçekten Kurumun alacakları devlet alacakları niteliğinde idi.
Bunlara karşı SSK özel tüzel kişilerin bazı niteliklerine de sahip idi.
Kurum umumi muhasebe, artırma, eksiltme ve ihale kanunlarına bağlı
değil idi. Kurumun işlem ve hesapları Sayıştay’ın vize ve kontrollerinden
geçmemekte idi.122
Bugün aynı yetki ve niteliklere sahip Sosyal Güvenlik Kurumunun
kuruluş, teşkilât, görev ve yetkilerine ilişkin usûl ve esasları düzenlemek
amacıyla yeni bir uygulamayla 5502 sayılı ve 16.05.2006 tarihli Sosyal
Güvenlik Kurumu Kanunu getirilmiştir. Bu kanun ile Kuruma görev
ve yetki veren diğer kanunların hükümlerini uygulamak üzere; kamu
tüzel kişiliğini haiz, idarî ve malî açıdan özerk, bu Kanunda hüküm
bulunmayan durumlarda özel hukuk hükümlerine tâbi Sosyal Güvenlik
Kurumu kurulmuştur. Kurum, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının
ilgili kuruluşu olup, Kurumun merkezi Ankara’dadır. Kurum, bundan
böyle Sayıştay’ın denetimine tâbi olacaktır. (mad.1) (R.G.;T:20 Mayıs 2006
-S:26173)
1982 Anayasamızın 60. maddesi hükmüne rağmen, ülkemizde sosyoekonomik riske karşılık işsizlik sigortası çok geç kurulmuştur. Gerekçe
olarak sosyal devlet kavramının tabi sonucu olan bu madde hükmünün
121- TBMM Tutak Dergisi; Meclis Geçici Komisyon Raporu, Dönem VII, Cilt:18, 1945,
s.120.
122- YELEKÇİ, Memduh; Sosyal Sigortalar Kanunu Külliyatı, s.3.
67
ancak yine anayasamızın 65. maddesindeki sınırlar içinde uygulanacağı
şeklinde gösterilmekte idi.
Anayasamızın 65. maddesi aynen şöyledir: “Devlet sosyal ve
ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, ekonomik istikrarın
korunmasını gözeterek mali kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine
getirir”. Adı geçen bu maddenin gerekçesi ise şu şekildedir: “Anayasada
yer alan sosyal ve ekonomik hakların devlet tarafından gerçekleştirilmesi
ancak mali kaynakların yeterliliği ölçüsünde mümkündür.
Mali kaynakların yeterliliği devletin kaynaklarını zorlamadan tabi
bir sınır teşkil eder.
Bu kaynakların zorlanması halinde ekonomik istikrarın bozulması
mukadderdir. Ekonomik istikrarın bozulması ise, her şeyden önce devletin
ekonomik ve sosyal ödevlerinin aksaması sonucunu doğurur.
Bundan ise, her şeyden önce bu haklardan yararlanacak olan şahıslar
zarar görür.
Madde, hiç kimseye devletten sosyal ve ekonomik hakları
gerçekleştirmesini isteme hakkı vermediğini, bu hakların devlete yüklenen
ödevlerden ibaret olduğunu belirlemektedir.”123
Bu gerekçelere rağmen İşsizlik Sigortasının kurulması kaçınılmaz
kabul edilerek ülkemizde 1999 tarihli ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası
kanunu ile İşsizlik Sigortası devletçe kurulmuş oldu.
E) YENİDEN İŞE YERLEŞTİRME ÖZELLİĞİ
İşsizlik sigortaları genellikle işsize gelir kaybını telafi etmek için
parasal destek olması yanında, kendisine en kısa bir zaman içinde iş
bulmak zorundadır da. Zira, uzun süre işsize yardımcı olması kurumun
masraflarının artmasına neden olacaktır.
Uzun süreli işsizlik, işsizin vasfını yitirmesine neden olmakta,
psikolojik ve sosyolojik bunalımlara düşmesine, adi suçlar işlemesine
sebep olmakta, çalışmaya karşı isteksizliği artırmakta, kişiliğini
yitirmesini, sorumluluk duygusunun azalmasını oluşturmaktadır. Bu
nedenle işsizlik sigortası eğitim programları düzenlemekte, işsizi yeniden
çalışma hayatına katılmaya hazır vaziyette tutmak zorunda kalmaktadır.
Bu nedenlerle işsizlik sigortası işsizin kendi gayreti yanında işsize en
kısa süre içinde iş bulup, yeniden işe yerleştirmek zorunda kalmaktadır.
Bunun için işsizlik sigortası kuruluşları, iş ve işçi bulma kurumları ile
işbirliği içinde faaliyetlerini sürdürmek zorundadır. Yine mesleki eğitim
kuruluşlarıyla da ilişki içinde bulunmak gereğini hissetmektedir.
123- EKŞİOĞLU, Kani; Gerekçeli Anayasa, Ank. 1982, s.97.
68
Uygulamada, işsizlik sigortasının bu özelliklerine uyan sigortacılık
tekniğine göre, işsizin de prim ödediği, katılmayı zorunlu kılan ve devlet
tarafından işsizler için kurulmuş işsizlik sigortası kurumuna sahip (1979
yılı için) 25 ülke bulunmaktadır. Bu ülkeler şunlardır: Avusturya, Belçika,
Kanada, İspanya, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Kıbrıs Cumhuriyeti,
Ekvator, Fransa, Federal Almanya, Gana, Yunanistan, İrlanda, İsrail,
Japonya, Libya, Malta, Hollanda, Norveç, Portekiz, Güney Afrika,
İsviçre, İngiltere, ABD, Uruguay ve eskiYugoslavya. Bu özelliklere uygun
olarak Ülkemizde de 1999 yılında zorunlu İşsizlik Sigortası kurulmuş
bulunmaktadır.
§ 3- İŞSİZLİK SİGORTASI KAPSAMI
Sosyal politika açısından bakıldığında yapmış olduğumuz tanımdan
da çıkardığımız sonuca göre, işsizlik sigortasının kapsamını şüphesiz bir
iş yerinde bağımlı çalışıp da, sosyo-ekonomik nedenlerle isteği dışında
işsiz kalanlar oluşturur. Ancak konuya açıklık getirmek için, kapsama
girecek kimseleri bazı unsurlarına göre ayırmamız gerekiyor.
1. BAĞIMLILIK (SUBORDINATION) UNSURUNA GÖRE
KAPSAM
Klasik doktrine göre, bağımlılık, hukuki bir sorundur. Hukuk
açısından değerlendirilmektedir. Bağımlılık bir hizmet akdi ile başkasına
hizmet vermeyi ve buna karşılık bir ücret almayı taahhüt etmekle kurulan
bir bağdır. Bağımlılık unsuru hizmet akdine özgüdür. Çalışan, çalıştıranın
hizmetine girmiş ve onun talimatıyla hareket etmektedir. Bağımlı çalışan
işletmenin ekonomik riskini üzerine almamaktadır denilmektedir.
Ancak modern düşünceye göre, bağımlılık sadece hizmet akdi ile
hukuki olarak işverene bağlanmak değildir. Bağımlılığın ekonomik yönü
de vardır. Özellikle yönetime katılma (endüstriyel demokrasi) kavramının
gelişmesiyle bu biraz daha hissedilmektedir. Çalışan ekonomik
sorumluluğa da katılmaktadır.124 Bu nedenle bağımlılığın ekonomik
bağımlık olması da gerekir.125
124- ANDAÇ, Faruk; Yönetime Katılma ve Fransa Uygulaması (Tebliğ), Endüstriyel
Demokrasi ve İşçilerin Yönetime Katılması Seminer Notları, TÜRK-İŞ/ICFTU Ortak
Semineri (26 Şubat-2 Mart l979, Ank.) TÜRK-İŞ yayını, No:24, S.130. - IŞIKLI, Alpaslan;
Kuramlar Boyunca Özyönetim ve Yugoslavya Deneyi AÜSBF Yayını, No:456,Ank.
1980, s.3. -AKÇAYLI, Nurhan; Yönetime Katılma ve Özyönetim, Bursa Üniv. Yayını,
No:2, İst. 1978, s.5
125- DURAND, P. -JAUSSAUD R.- GALAND, H.’den KUTAL, Metin; Asgari Ücret, İÜ
İkt. ve İçtimaiyat Enst. Yayını, No:49,İst.1969, s.4. -ESENER, Turhan; İş Hukuku, Ank.
1978, s.3
69
Bağımlılık, hukuki bir bağ olarak hizmet akdi ile sağlanır. Ancak,
hizmet akdini istisna akdi ve vekalet akdi gibi hizmet görmeye ilişkin
diğer akitlerden ayırmak gerekir. Hizmet akdinde kişisel bağımlılık
ilişkisi söz konusudur. Bağımlı çalışan çalıştıranın vereceği talimat ile sıkı
sıkıya bağlıdır. İstisna akdin de müteahhit, iş sahibine ücret karşılığında
bir şeyin (eserin) yapılmasını taahhüt eder (BK 355). Hizmet akdinde ise,
bağımlı çalışan bir ücret karşılığında bir hizmet görmeyi taahhüt eder.
Fakat müteahhit, serbestçe iş sahibinin talimatına tabi olmaksızın kendi
sorumluluğu altında işi ifa ettiği halde, bağımlı çalışan, işini çalıştıranın
gözetimi altında yapar. Vekalet akdinde vekil, iş sahibini temsil etttiği,
onun nam ve hesabına hareket ettiği halde bağımlı çalışan bu yetkiye
sahip değildir. Hizmet akdi, nakliye mukavelesinden de farklıdır. Nakliye
işi çalıştırana bağlı olarak yapılmıyorsa, bağımsız çalışma olup (serbest
hamallar) ve nakliye mukavelesine göre, eğer bir çalıştıranın talimatına
bağlı olarak iş yerinde ve onun yönetimi ve gözetimi altında yapılıyorsa
bağımlı bir iş ve hizmet akdi ile yapılan bir iş söz konusudur.126
Ancak bu hukuki bağımlılık, bir hizmet akdi ile başkasının
hizmetine giren bağımlı çalışanın haklarına, ücretine ve güvenliğine
saygınlığı sağlamak amacıyla gerekli kanuni müdahaleleri de ihmal
etmemektedir.127
Böylece sosyal politika yönünden çalışanlar ve çalıştıranlar bağımlılık
bakımından farklılık gösterirler. Genellikle bağımlı çalışanlar işçilerdir.
Bağımsız çalışanlar da (veya çalıştıran) işverenlerdir. Aslında kapsama
girecek grupları belirlemek için bağımlı ve bağımsız grupları iyice
belirlemek gerekir.
A) BAĞIMLI ÇALIŞANLAR
Bağımlı çalışanların niteliği Türk iş hukukunda olduğu gibi diğer
ülkelerin iş hukukunda da çeşitli şekillerde belirlenmektedir. Almanya,
İtalya, Fransa, Belçika gibi bir çok batı ülkelerinde bağımlı çalışanlar
memur, hizmetli ve işçi diye üç kategoriye ayrılmıştır.128
a- MEMUR
Memur, üretime genellikle fikri iş gücü ile katkıda bulunan ve kamu
kuruluşlarında çalışan kimsedir. Memurun çalışma şartları iş hukuku
dışında düzenlenmektedir. İdare hukukunun kapsamına girer. Çalışma
126- TURÇOMAĞ, Kenan; Türk Borçlar Hukuku, Cilt:2, İst. 1977, s.806-846
127- CAMERLYNCK, G M. -LYON-CAEN Gerard; Droit du Travail, Precis Dalloz, Paris
1975, s.114.
128- ESENER, Turhan; İş hukuku, Ank. 1978, s.41.
70
şartları kanunla önceden belirlenmiştir. “Bunlarda, başkası hesabına bir iş
görmekle beraber yerine getirmek zorunluluğunda bulundukları hizmet,
bir özel hukuk hizmet akdinden doğmaz. Memurlar, devlet kamu hizmeti
görmek için asli ve sürekli bir görevle memur statüsüne göre atanırlar.
Devlet bütçesinden maaş almaları nedeniyle bir icra organı haline gelerek
devlet otoritesini kullanırlar ve devlet bünyesinin bir unsuru olurlar.”129
Türk hukukunda 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 4.
maddesinin (a) bendinden, Anayasamızın 128. maddesine dayanılarak
memur tanımı şöyle yapılmıştır: “Mevcut kuruluş biçimine bakılmaksızın,
Devlet ve diğer Kamu tüzel kişiliklerince genel idare esasına göre yürütülen
asli ve sürekli kamu hizmetlerini ifa ile görevlendirilenler, bu kanunun
uygulanmasında memur sayılır”. Buna göre yapılan işin kamu hizmetine
ilişkin bulunması, bir ön şart olarak, memur niteliğini kazanmak için
gereklidir, fakat yeterli değildir. Diğer şartlarında yani görülen görevin
asli ve sürekli olması, genel idare esasları çerçevesinde yürütülmesi ve
kanunla düzenlenmiş bir memuriyet statüsü içinde bulunması şartlarının
da gerçekleşmiş olması zorunludur.
1982 Anayasasının 128. maddesinden çıkarılan anlama göre, bir
kimse devlet kamu hizmeti görmek için asli ve sürekli olarak memur
statüsüne göre atandığı ve devlet bütçesinden maaş aldığı, genel idare
esasına göre kamu gücünü kullanmak suretiyle kamu görevini yerine
getirdiği, devlet adına karar aldığı ve bunu yürüttüğü taktirde memur
olarak nitelendirilir.130 Anayasanın bu maddesine göre işe atandıkları için
idare hukukunun kapsamına girer.
İşsizlik sigortası uygulamasında Hollanda (Özel), Güney Afrika
(Geliri az olanlar), ABD (Özel), eski Yugoslavya, Kanada (isteğe bağlı),
Şili, Ekvator, Macaristan gibi ülkeler işsizlik sigortası kapsamına kamu
görevlilerini de almışlardır.
Ülkemizde, 1.784.000’e yakın (2009) memur statüsüne göre çalışanları
kapsamına alan 5434 sayılı 1949 tarihli TC Emekli Sandığı Kanununu
değiştiren 5510 sayılı 2006 tarihli Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası
Kanunu ile memur, sadece uzun vadeli sigorta kollarından olan emeklilik,
malullük, dulluk ve yetimlik risklerine karşı kurulmuş emekli sandığından
yararlanmaktadır. Bir sosyal güvenlik kuruluşu olan TC Emekli Sandığı
memura; emeklilik aylığı, son hizmet zammı, dul ve yetim aylığı, harp
malullüğü zammı, toptan ödeme, emekli keseneklerinin geri verilmesi,
ikramiyeler, harp malullerine eksilen vücut organlarının tamamlanması,
yurt içi veya dışında tedavi ettirilmesi, bakıma muhtaç kimsesizlerin
129- ESENER, Turhan; a.g.e., s.2.
130- TUNÇOMAĞ, Kenan; Türk İş Hukuku, Cilt:1, İst 1971. S.112.
71
yurtlarda bakılmasının sağlanması, çocuklarından birinin parasız yatılı
okutulması, savaşta ölenlerin çocukları için de aynen uygulanması gibi
hizmetler vermektedir.
Ülkemizde Anayasanın 128. maddesi ve 657 sayılı Devlet Memurları
Kanununun 4. maddesi gereğince memur sürekli ve asli görevlendirilmiş
olduklarından disiplin cezası hariç işsiz kalma ihtimali yoktur.
Buna göre Kamu görevlilerinin iş güvencesi, teminat altına alınmış
olduklarından işsiz kalma ihtimali bulunmadığı için İşsizlik Sigortası
Kanunu kapsamına alınmamışlardır.
Dolayısıyla işsizlik sigortasından yararlanması söz konusu değildir
şeklinde düşünülmekte ise de son yıllar da özelleştirme uygulamalarının
başlaması ile memur statüsünde çalışanların da işsizlik sorunu ortaya
çıkacağından bu statüde çalışanlar için de ayrıca işsizlik sigortası
uygulaması düşünülmesi gerekmektedir.
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’na göre kamu kuruluşlarında
asli ve sürekli kamu hizmeti yapan yardımcı hizmetler sınıfı statüsünde
çalışan hizmetliler, üretime hem fikri hem de bedeni iş gücü ile katkıda
bulunan ve daha çok bedeni işgücü ile büro hizmetlerinde çalışan
personeldir. Hizmetli statüsünde çalışanlar, iş hukukunun geliştiği ilk
zamanlarda işçi olarak düşünülmüş, fakat zamanla sanayinin gelişmesiyle
ticaret sektörü de gelişmeye başlamış, büro personelinin sayısını artırmış
ve birçok ülkelerde hizmetli statüsü ayrıca düzenlenmeye başlamıştır.
Ancak, hizmetli-işçi ayrımı oldukça güç bir ayrımdır. Hollanda,
Lüksemburg gibi ülkelerde bu ayrım yapılmamıştır.131 Alman hukukunda
hizmetliler için ayrı bir statü uygulanmakta olup bunlar dışında çalışanlar
işçi sayılmaktadır.
İş hukukumuzda, 3008 sayılı 1936 tarihli iş kanunumuzda bu ayrım
yapılmış fakat 931 ve onu izleyen 1475 sayılı ve 1971 tarihli iş kanunumuz
bedeni çalışma-fikri çalışma ayrımını kaldırmak suretiyle hizmetlileri işçi
saymamıştır. Kamu kuruluşlarında hizmetli olarak çalışanlar da bundan
böyle memur sayılmaktadırlar.
657 sayılı Devlet memurları Kanunu kapsamında ancak memur
statüsü dışında görev yapan kamu personeli ile özellikle sözleşmeli
personel ve geçici personel ve özel sektörde büro hizmetlerinde yönetici
durumunda olmayan personelin işsizlik sorunu olacağından işsizlik
sigortası kapsamına alınmaları gerekir.
Zaten 4447 sayılı kanuna göre; (Değişik fıkra: 17/04/2008-5754 S.K./
90.mad.) 5510 sayılı Kanunun; 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) ve
131- ESENER, Turhan; a.g.e., s.2
72
(c) bentleri, ikinci fıkrası kapsamında olanlardan bir hizmet akdine dayalı
olarak çalışmayanlar ve üçüncü fıkrası, 5 inci, 6 ncı ve geçici 13 üncü
maddeleri kapsamında olanlar ile 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun
geçici 20 nci maddesi kapsamında olmakla birlikte memur veya 22/1/1990
tarihli ve 399 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye tabi sözleşmeli
statüde bulunanlar ve 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 926 sayılı Türk
Silahlı Kuvvetleri Personel Kanunu, 3269 sayılı Uzman Erbaş Kanunu,
3466 sayılı Uzman Jandarma Kanunu, 2802 sayılı Hakimler ve Savcılar
Kanunu, 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu, 2914 sayılı Yüksek Öğretim
Personel Kanunu, 233 ve 399 sayılı kanun hükmünde kararnameler ile 190
sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye tabi kamu kurum ve kuruluşlarının
teşkilat kanunlarındaki hükümlerine göre sözleşmeli personel statüsünde
çalışanlar ile 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa göre geçici personel
statüsünde çalıştırılanlar bu Kanun kapsamına dahil değildir. (Md.46)
b- İŞÇİ
İşçi, üretime genellikle bedeni iş gücü ile katkıda bulunan kimselerdir.
İş hukuku kapsamı içinde yer alırlar. Esasında, “iş hukukunun en önemli
sorunlarından birisi işçi niteliğinin tanımını yapmak suretiyle kimlerin işçi
statüsüne girdiğini tayin ve tespit etmektir. Bu sorun her ülkede iyi veya
kötü çözümlenmiş sayılmakta ise de, gerçek bir tanım yapmak mümkün
olmamaktadır. Teorik olarak üretim faktörleri içinde sadece geçimini
emeği karşılığı sağlayan kimseler işçi (emekçi) olarak kabul edilmekte
olup, bu tanım oldukça geniş kapsamlıdır.”132 Bu günkü anlayışla işçi,
kapitalist sanayi düzeninin bir sonucu olup “kendisi üretim araçları ile
çalışana ve hür bir anlaşma ile sermaye sahibine emeğini satarak yaşayan
kişidir.133
Alman iş hukukunda müstahdem ve işçi, Fransız iş hukukunda
vasıflı ve vasıfsız işçi, 3008 sayılı (1936) iş kanununda bedeni ve fikri işçi
gibi ayrımlara rastlanmaktadır.
1936 tarihli 3008 sayılı iş kanunumuzun 1. maddesinde, “bir iş
akdi dolayısıyla başka bir şahsın iş yerinde bedenen yahut bedenen ve
fikren çalışan kimseye işçi denir” denilmektedir. Bu tanıma göre, işçiyi
belirlemek oldukça güç görülmektedir. Zira kimin bedenen kimin fikren
ne miktarda çalıştıklarını belirtmek güç olmuştur. Ancak, işçi niteliğini
taşıyıp taşımadığına Çalışma Bakanlığı karar veriyordu. Son gelişmelere
göre, bunlara karar vermeye İş Mahkemeleri yetkilidir.
132- ANDAÇ, Faruk; İşçi Kimdir (Makale), Türk-İş Dergisi, Haziran 1981, Sayı 147, s.33.
133- SENCER, Oya; Türkiye’de İşçi Sınıfı Doğuşu ve Yapısı, İst. 1969, s.12.
73
Borçlar kanunumuzun 313. maddesinden çıkarılan anlama göre işçi,
ister fikren, ister bedenen, isterse her ikisiyle ücret karşılığı hizmet akdine
dayanarak çalışan kimsedir.
Bugünkü iş mevzuatımız işçinin tanımında kıstas olarak hizmet akdini
esas almıştır. Genel anlamda işçi, hizmet akdiyle çalışan kimsedir. Hizmet
akdi de, Borçlar Kanunumuzun 313. maddesinde tanımlanmaktadır.
Uygulamada hizmet akdi kıstası çok güçlüklerle karşılaşmaktadır.
Bunun için durumu iş mevzuatı ile ilgili kanunlarımız bakımından ayır
ayrı ele almamız gerekiyor.
1475 sayılı İş Kanunu’na göre işçi kavramı: İş kanunumuzun
1. maddesinde; “bir hizmet akdine dayanarak herhangi bir işte ücret
karşılığı çalışan kişiye işçi denir” denilmekte idi. O halde bu kanuna göre
işçi niteliğinin kazanılması için şu unsurların bulunması gerekiyordu:
1-Hizmet akdine göre çalışmış olmak, 2- Ücret karşılığında çalışmış
olmak, 3- Ekonomik değer taşıyan herhangi bir işte çalışmış olmak.
1475 sayılı İş Kanununu değiştiren yeni 2003 tarihli ve 4857 sayılı
İş Kanunumuzun 2. maddesinde, “bir iş sözleşmesine(hizmet akdi)
dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi denir” denilmektedir. O halde, bu
kanuna göre işçi niteliğinin kazanılması için şu unsurların bulunması
gerekir: 1- İş Sözleşmesi ile çalışmış olmak, 2- Ekonomik değer taşıyan
herhangi bir işte çalışmış olmak.
2821 sayılı Sendikalar Kanunun 2. maddesinin birinci bendine göre
işçi sayılanlar sendika kurabilir veya sendikaya üye olabilir. Buna göre:
1- Hizmet akdine göre çalışanlar, 2- Nakliye mukavelesine göre esas
itibariyle bedeni hizmet arzı suretiyle çalışanlar (hamallar vb.), 3- Neşir
mukavelesine göre eserini naşire terk etmeyi meslek edinmiş kimseler
(yazarlar vb.), 4- Adi şirket mukavelesine göre ortalık payı olarak esas
itibariyle fiziki veya fikri emek arzı suretiyle bir iş yerinde çalışanlar bu
yasa kapsamı içine girerler ve işçi sayılırlar.
Burada yine esas, hizmet akdi kıstasıdır. Fakat bir şey önemli
oluyor. Şöyle ki, işin niteliği icabı yapılan iş bedenen yapılsa bile, akdin
mahiyeti önemli olduğu için çalışan hizmet akdi ile çalışmadığı takdirde
işçi sayılmayacak ve bir sendikaya üye olamayacak. Ancak emekleri ile
nakliye mukavelesine, neşir mukavelesine ve adi şirket mukavelesine
göre çalışanlar ise istisnai olarak işçi sayılacaklar ve sendikaya üye
olabilecekler. Fakat bunlar sendikalar kanununa göre işçi sayılmalarına
rağmen hizmet akdi ile çalışmadıkları için 4447 sayılı İşsizlik Sigortası
kanunu kapsamı içerisine alınmamışlardır. Bu bir eksikliktir.
74
Yine aynı maddenin üçüncü bendinde bir kimsenin TC Emekli
Sandığına tabi bulunmasına rağmen yine de işçi sayılabileceğinin
mümkün olduğu belirtilmektedir.
2822sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu, işçi
tanımını yapmamıştır. Ancak sendikalar kanunun 2. maddesi uyarınca
işçi sayılanlar, bu kanun kapsamı içine de girerler.
854 sayılı Deniz İş kanunun 1. maddesine göre işçi, “...denizlerde,
göllerde ve akarsularda Türk bayrağını taşıyan ve 100 ve daha yukarı gross
tonilatoluk gemilerde bir hizmet akdi ile çalışan gemi adamları...” olarak
tanımlanmıştır. Yine 2. maddesinin (b) fıkrasına göre, bir hizmet akdine
dayanarak gemide çalışın kaptan, zabit ve tayfalarla diğer kimseler gemi
adamı olarak kabul edilmiştir.
Basın mesleğinde çalışanlarla çalıştıranlar arasındaki münasebetlerin
tanzimi hakkındaki 212 sayılı Basın İş kanunun 1. maddesinde işçi,
“Türkiye’de yayınlanan gazete ve mecmualarla, haber ve fotoğraf
ajanslarında her türlü fikir ve sanat işlerinde çalışan ve iş kanunundaki işçi
tarifi kapsamı dışında kalan kimseler” olarak tanımlanmıştır. Kanunun 4.
maddesi işçi tanımında, yine hizmet akdini esas almıştır.
Eski 506 sayılı Sosyal Sigortalar kanunun ikinci maddesi “bir
hizmet akdine dayanarak bir veya birkaç işveren tarafından çalıştırılanlar
bu kanuna göre sigortalı sayılırlar” demekte idi. Ayrıca çiftçi mallarını
koruma bekçileri de kanun kapsamına alınmış idi.134 Ancak 2006 tarihli
ve 5510 sayılı yeni Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası kanunun
4/a maddesine göre işçi, “Hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren
tarafından çalıştırılanlar” şeklinde tanımlanmaktadır.
1999 tarih ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası kanunu işçiyi, önce 506 sayılı
kanunda ve 2006 yılından sonra 5510 sayılı kanunda yapılan tanımlar
olarak almaktadır.
Şöyleki, ülkemizde ilk defa 1946 yılında 4772 sayılı yasa ile iş
kazalarıyla, meslek hastalığı ve analık sigortası risklerine karşı faaliyete
geçen hizmet akdi ile çalışan ücretli işçi ve hizmetlilere ait sosyal
sigortalar kurumu; 506 sayılı kanunla 1964 yılından itibaren, kapsamını
genişleterek iş kazası, meslek hastalığı, analık, hastalık, malullük, yaşlılık
ve ölüm risklerine karşı faaliyetlerini 2006 yılına kadar sürdürdü. Bugün
yerini 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu kanunu ve 5510 sayılı Sosyal
Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası kanunu ile Sosyal Güvenlik Kurumuna
devretti. Buna ayrıca T. İş Kurumu (İŞKUR) bünyesinde hizmet veren
134- YELEKÇİ, Memduh; Sosyal Sigortalar Kanunu Külliyatı, Ank.1979, s.8-10 ÇENBERCİ, Mustafa; Sosyal Sigortalar Kanunu Şerhi, Ank, 1977, 88-89
75
1999 yılından bu yana 4447 sayılı İşsizlik Sigortası kanunu ile işsizlik
riskine karşı İşsizlik Sigortası eklenmiştir. 5510 sayılı kanun kapsamında
İşçi olarak çalışan sayısı 5.398.296 kadardır.135 (Temmuz 2009)
Hizmet akdi ile çalışan işçiler hizmet akdinin feshi halinde işsizlik
riski ile en fazla etkilenebilecek bağımlı çalışanlardır. Bunun için işsizlik
sigortası kapsamına girecek en önemli grubu işçiler teşkil etmektedir.
4447 sayılı kanuna göre (Değişik ikinci fıkra: 17/04/2008-5754
S.K./ 90.mad.) kapsama, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık
Sigortası Kanununun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi ile
ikinci fıkrası kapsamında olanlardan bir hizmet akdine dayalı olarak
çalışan sigortalılar ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun geçici
20 nci maddesinde açıklanan sandıklara tabi sigortalılar girmektedir.
(Md.46) Buna göre işsizlik sigortası kanunu kapsamına girenler genellikle
işçilerdir.
B) BAĞIMSIZ ÇALIŞANLAR
Sosyal politika açısından bağımsız çalışanlar, üretim faaliyetini kendi
hesabına yürüten sermaye sahibi olanlardır. Kendi mülkiyetinde bulunan
üretim araçlarını yöneten, kullanan ve serbestçe kullanma olanağına sahip
kimselerdir. Diğer bir tanımla üretime genellikle sermayeleri ile katkıda
bulunan kimselerdir. Bunlar kendi iş güçleriyle birlikte yardımcı iş gücü
kullanarak ya da kendileri bizzat üretim faaliyetinin içinde olmayıp iş
gücü kiralayarak başka kimselere üretim yaptırırlar. Bu bakımdan iki
gruba ayrılırlar: 1- İşverenler, 2- Serbest Meslek Sahipleri.
a- İŞVEREN
Sosyal politika yönünden işveren, bağımlı çalışan kimseleri
çalıştırandır. Sermayenin mülkiyetini elinde tutan özel veya tüzel kişidir.
Çok zaman üretim faaliyetinin bizzat içinde bulunmaz. Üretimi bağımlı
çalışan iş gücüne yaptırır. Üretime genellikle sermayeleri ile katkıda
bulunurlar.
İş hukukunda işveren, bir hizmet akdine dayanarak diğer kimseyi
işçi olarak çalıştıran gerçek veya tüzel kimsedir. İşveren iş hukuku içinde,
işçiden sonra gelen ikinci unsurdur.
İşçi daima gerçek kişidir. Fakat işveren hem tüzel hem de gerçek
kişi olabilir. Devlet, Belediye gibi kamu kuruluşları ve çeşitli ticari şirket,
sendika gibi özel kuruluşlar işveren olabilir. İşveren işletmenin sahibidir.
İşletmenin mülkiyet hakkına sahiptir. İstisnai hallerde, örneğin işverenin
iflası halinde iflas masası, ölüm halinde miras işlerini yürüten tenfiz
135- TÜHİS, İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Şubat-Mayıs-Ağustos 2009, s.129.
76
memurları işveren olarak nitelendirilir. İşverenin tespiti hususunda
herhangi bir uyuşmazlığa iş mahkemesi bakar.
Hizmet akdi (İş sözleşmesi), iş hukukumuzda bir kimsenin işçi
niteliğini tayin ettiği gibi, işveren niteliğini de tayin eder.
4857 sayılı İş kanunumuzun 2. maddesinin 1. fıkrasında, “işçi
çalıştıran tüzel veya gerçek kişiye işveren denir” denilmektedir. Yargıtay
9HD’nin bir kararı ise, hizmet akdini yapan bir işçi ücretini ödeyen
müesseseyi, işçinin başka bir işverenin işyerinde çalıştırmakta olmasına
bakmaksızın işveren olarak kabul eder. Ancak bu iş yerinin iş kanunu
kapsamına girmiş olması gerekir.
Deniz iş kanununa göre, işveren donatandır. Kendisinin veya
kendisinin olmayan bir gemiyi ticaret amacı ile işleten kimseye donatan
denir.
2821 sayılı Sendikalar Kanununun 2. maddesinde “işveren: işçi
sayılan kimseleri çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye ve tüzel kişiliği
olmayan kamu kuruluşlarına denir” denilmektedir.
2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanununun 62.
maddesine göre iş yerinde işveren vekili durumda olan ve temsilci sıfatı
ile toplu iş sözleşmesinde veya toplu görüşmede taraf olarak hareket eden
kimse bu kanun bakımından işverendir denilmektedir.
Uygulamada
işverenlerin
işsizlik
sigortası
uygulamasına
rastlanmamaktadır. Bu sosyal grup için işsizlik sorunu yok değildir.
Ancak, bunlar özel sigorta şirketlerinden ya da ihtiyari işsizlik sigortası
kuruluşlarından yararlanabilmektedir.
b- SERBEST MESLEK SAHİPLERİ
Sosyal politika yönünden bu gruptakiler işveren ile işçi arasında
her ikisinin özelliklerini de taşıyan fakat onlardan farklı kişilerdir.
Üretim faaliyetlerini bizzat kendisi bedeni ve fikri işgücü ile yerine
getirmektedirler. Üretim faaliyetine bizzat kendi işgücü ile katkıda
bulunurlar. Böylece geçimlerini emek faktörü (işgücü) ile sağlarlar. Bu
yönü ile işçiyi andırırlar. Diğer yandan sermayenin (makine, alet-edevat
vs.) mülkiyetine sahip bulunmaktadırlar. Gerekirse, miktarı genellikle az
olan kendilerine yardımcı olabilecek iş gücü çalıştırabilirler. Bu özellikleri
ile de işvereni andırırlar. Bu bakımdan bunlar genellikle üretime hem
sermayeleri ile ve hem de emekleri ile katkıda bulunan kimselerdir.
Hukuk yönü ile de bazı ayrılıklar gösterirler. İşçi, işverene ekonomik
ve hukuki bakımdan bağımlı kimsedir. Halbuki, bu gibi serbest meslek
sahipleri hizmet gördüğü kimselere karşı hukuken bağımlı olup, ancak
ekonomik olarak bağımsızdırlar. Bunlar, bir hizmet vererek müşterisine
77
karşı istisna akdi, vekalet akdi, nakliye mukavelesi veya herhangi bir
akitle hukuki bir bağımlılık altına girerlerse de ekonomik bağımsızlıkları
vardır. Üretimde bağımsız karar verebilirler.
Serbest çalışan mühendis, doktor, avukat, bakkal, berber vs. gibi
meslek grupları bunun içine girer. Bunlar genellikle faaliyetlerini bir
ücret karşılığı yaparlar. Fakat hayır amacıyla veya ücretsiz aile yardımları
şeklinde fikri veya bedeni faaliyette bulunmaları onları yine hukuki
bağımlılıktan kurtaramaz. Ücretsiz tedavi yapan bir hekimin yine hukuki
sorumluluğu vardır.
Genellikle emekleriyle kazançlarını temin eden ve küçük sermaye ile
üretim faaliyetinde bulunan kimselerin de tıpkı işçiler gibi gerek sosyoekonomik (işsizlik), gerek fizyolojik (hastalık, yaşlılık, sakatlık, analık,
ölüm), gerekse mesleki (iş kazası, meslek hastalığı) ve sosyal (fakirlik)
gibi risklerle karşılaşmaları mümkündür.
Bu nedenle bazı ülkelerde serbest meslek sahiplerini de kapsamına
alan sosyal sigorta ve sosyal yardım kuruluşları bulunmaktadır.
Uygulamada Gana (isteğe bağlı), Norveç (65 yaşından büyük),
İspanya (özel), Şili, Danimarka, Lüksemburg gibi ülkelerde bu tür serbest
meslek sahipleri, işsizlik sigortası kapsamına alınmışlardır.
Bizde ise 507 sayılı Esnaf ve Küçük Sanatkarlar Kanunu kapsamı
içine giren ve diğer serbest çalışanları ilgilendiren, 2.283 bin (2007)
kişiyi kapsayan 1479 sayılı ve 1971 tarihli Esnaf ve Sanatkarlar ve diğer
Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu (Bağ-Kur) Kanunu ile
serbest çalışanların sadece malullük, yaşlılık ve ölüm riskleri ile ilgili
sosyal güvenlik kuruluşu mevcuttu. Ancak, bugün için 5510 sayılı Sosyal
Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası kanunu ile işsizlik sigortası hariç diğer
bütün risklere karşı sigortalanmış bulunmaktadırlar.
2. İŞSİZLİK UNSURUNA GÖRE KAPSAM
İşsizlik sigortası, tanımında da belirtilmiş olduğu gibi işsize hizmet
eden bir kuruluştur. Ancak, şunu da belirtmek gerekir ki, her işsize
hizmet eden bir kuruluş değildir. Kapsama girecek işsiz, çalışma istek
ve yeteneğinde olup da günün çalışma ve ücret koşullarına göre emeğini
sunmasına karşın sosyo-ekonomik nedenlerle isteği dışında (gayri iradi)
çalışma olanağı bulamayan kişidir. Buna göre, gizli işsizlik ile açık işsizlik
bölümünün iradi işsizlik kısmı kapsam dışı bırakılmış olup, geri kalan
gayri iradi işsizlik kısmından yaygın işsizlik ve kısmi işsizlik kolları
içinde de belirli bir süre prim ödeme fırsatı buluncaya kadar çalışabilmiş
kimseler bu sigortadan yararlanabileceklerdir.
78
3. DİĞER UNSURLARA GÖRE KAPSAM
Sosyal güvenlik araçlarından olan işsizlik sigortasının kapsamını
belirlemek, sosyal sigortaların diğer kolları kadar kolay olmamaktadır.
Bir yandan işsiz sayısının tespitine çalışmak diğer yandan işçi sayısını
tespit etmek istikrarlı bir çalışma piyasasının işleyişine bağlıdır. Çalışma
piyasasının, emek arz ve talebinin her ülkede ve her zaman istikrarlı ve
dengeli bir şekilde yürütüldüğünü ve belirlendiğini söylemek mümkün
değildir. Her şeyden önce bunun o ülkenin ekonomik ve sosyal yapısıyla
ilgisi vardır. Bu nedenle işsizlik sigortasının her ülkeye ve zamana göre
kapsamı değişmektedir.
Zorunlu işsizlik sigortası sistemi uygulayan ülkelerin büyük
bir çoğunluğunda hiç bir ayrım yapmadan çalışanların tümünün bu
sigortadan yararlanması genel ilke olarak benimsenmiştir. Ancak,
uygulamada zorunluluklar nedeniyle bazı çalışanların yararlanma
olanakları sınırlandırılmış ve hatta bazılarının da yararlanmaları olanak
dışı bırakılmıştır. Özellikle geçici işlerde, organize olmamış sendikasız
işyerlerinde ve belli standart da ücret, çalışma süreleri ile diğer
koşullara uymayan iş alanlarında işsizlik sigortası uygulaması mümkün
olmamaktadır.136 Daha çok sosyal güvenlik sisteminin organize olduğu
sanayi ve ticaret üretim sektörlerinde uygulama alanı bulmaktadır. İnşaat,
maden, denizcilik, rıhtım ve demiryolları ile ilgili işlerde çalışanlar için
ayrıca özel işsizlik sigortası uygulamalarına rastlanmaktadır.
İşsizlik sigortasının uygulanabilir üretim sektörleri, genellikle
üretimin sürekli organize ve kontrol edilebildiği, ücret karşılığı çalışan
sayısının yoğun olduğu sektörlerdir. Bunun yanında işsizlik sigortasının
uygulama zorunluluğu olan üretim sektörlerini de eklemek gerekir.
Uygulanabilir üretim sektörlerinin her birinin özellikleri birbirine
benzemediğinden, uygulamada her üretim sektörü için ayrı ayrı
uygulamalara rastlanmaktadır. Yine, her ülkenin ekonomik ve sosyal
yapılarındaki farklılık nedeniyle uygulamaya elverişli üretim sektörü
olsa bile uygulamanın değişik veya hiç uygulanmadığı görülmektedir. Bu
nedenlerle her üretim sektöründe işsizlik sigortasının uygulanmadığını
veya değişik biçimlerde uygulandığını görmekteyiz.
Üretim sektörlerinden özellikle sanayi ve ticaret sektörü, işsizlik
sigortası uygulamasına en uygun olanı görülmektedir. Tarım sektöründeki
hava şartları nedeniyle süreksiz üretim, dağınık organizasyon,
kontrol güçlüğü ve her yaş ve cinsiyette aile işletmeciliğine yönelik
çalışması nedeniyle yoğun belli standartlara uygun işçi çalıştırmayı
gerektirmemesi, diğer yandan sanayi sektörüne kıyasla asgari bir düzeyde
136- CARTER,Allan M.- MARSHALL,Ray F. ; Labor Economics, Revised Edition, USA
1972, s.457.
79
bile olsa çalışanların her zaman için geçim imkanlarının bulunması,
tarım sektöründe uygulamayı güçleştirmektedir.137 Hemen hemen
aynı özelliklere benzeyen diğer inşaat, denizcilik, demiryolu, liman,
madencilik, havacılık, matbaa, balıkçılık gibi sektörlerde çalışanların işsiz
kalmaları özel düzenlemeyle kapsama alınmışlardır.
Ayrıca cinsiyetine ve yaşına göre ayrımlar da yapılmaktadır. Örneğin,
İngiltere’de çalışmayan evli veya dul kadınların katılışı ihtiyaridir.
Fransa’da devamlı ev işlerinde çalışanlar, İrlanda’da tarım sektöründe
çalışan kadın işçiler kapsam dışı bırakılmışlardır. İsviçre’de uygulanan
işsizlik sigortası sisteminde bazı kantonlarda çalışan evli kadınlar kapsam
dışıdırlar. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde evli kadın eğer ailenin geçimini
sağlayan tek kimse değilse kapsam dışı bırakılmışlardır.138
Yaş sınırlamasına göre uygulamada bazı ülkelerde örneğin
Finlandiya 17-68, Danimarka 18-65, İsviçre 21-64 kadınlar 65 erkekler,
Kıbrıs Cumhuriyeti 15-65, İrlanda’da 16-65 yaş, arasında çalışanları
kapsama almışlardır. Mısır’da 60, İngiltere’de erkeklerde 65, kadınlarda
60 yaşından küçükler, İsveç’te 17, yaşından büyükler kapsama alınırlar.
Yaş sınırı İrlanda’da 65, Hollanda’da 65, F. Almanya’da 65, Belçika’da
erkeklerde 65, kadınlarda 60, Fransa’da 65, Lüksembourg’da 64 dür.139
Uygulamada bazı ülkeler part-time işlerde çalışanları, geçici olarak
çalışanları, kar gayesi olmayan kuruluşlarda ve arasıra görülen işlerde
çalışanları, öğretmenler, aile işçileri, yabancılar gibi çalışan grupları
kapsam dışı bırakmışlardır.140
4. UYGULAMAYA GÖRE KAPSAM
1979‘da 30 ülkede zorunlu uygulanmakta olan işsizlik sigortası
sistemi, genelde sosyal güvenliği sağlamaya olanak veren bir şekilde
düzenlenmiş iş piyasasının var olduğu sanayileşmiş ülkelerde
görülmektedir. Yürürlükte olan işsizlik sigortası sistemlerinin büyük bir
137- Tarım sektöründe çalışanları kapsama alan genel ya da özel, zorunlu veya ihtiyari
işsizlik sigortası ile işsizlik yardımı programı uygulayan bazı ülkeler; Avusturya,
Belçika, Brezilya, Bulgaristan, Kanada, Şili, Kıbrıs Cumhuriyeti, Kuzey Kıbrıs Türk
Cumhuriyeti, Danimarka, Mısır, Finlandiya, Fransa, F.Almanya, Gana, İzlanda,
İrlanda, İsrail, İtalya, Japonya, Libya, Lüksembourg, Malta, Hollanda, Yeni Zelanda,
Norveç, Portekiz, İspanya, İngiltere, ABD, Uruguay, eski Yugoslavya. Bkz. US Social
Security Programs Throughout The World, 1979
138- SAVER, Ertan Ziver; a.g.e., s.40.
139- SAVER, Ertan Ziver; a.g.e., s.39. -LEVINSON, Charles; Avrupa Topluluğunda Sosyal
Güvenlik Sistemi, Çev.:ZEYTİNOĞLU,Yaver, İzmir 1981, s.95 ve devamı. Bkz. SSPTW2006.
140- SAVER, Ertan Ziver; a.g.e., s. 40
80
kısmı ikinci dünya savaşından önce kurulmuştur. Ancak, bir kaç yeni
uygulamalar yakın yıllarda ortaya çıkmıştır. Uygulamada genel ilke
olarak tüm çalışanlar kapsama alınmış olup ancak özelliklerinden dolayı
bazı iş yerleri ve işsizler kapsam dışı bırakılmıştır.
Zorunlu işsizlik sigortası uygulamalarının hemen hemen yarısı
sanayi çeşidini gözetmeksizin ülkede çalışan kişilerin çoğunluğunu
kapsar. Diğer bazılarında ise, sanayi ve ticaret sektörü de dahil bazı
işçilerle sınırlanmıştır. Bazıları ise, belli bir miktardan fazla kazanan
ücretli işçileri hariç tutar. Bazılarının ise, geçici ve mevsimlik işçilerin
sigorta miktarını göz önünde bulunduran özel provizyonları vardır. Bir
kaç ülkede, genellikle inşaat işleri, rıhtım, demiryolları ve denizcilikle
uğraşanlar için işle ilgili özel işsizlik programları vardır.
Bazı ülkelerde sendikalaşmamış işkolları kapsam dışı kalıyor.
Bazı ülkelerde ise, sendikaların işsizlik fonu kurduğu ve kendi iş kolu
alanlarında bu işin sendika teşkilatınca yürütüldüğü görülmektedir.
Kapsama alınmış iş kollarında sendika işsizlik sigortasına üye olmak,
sendika üyeleri için genellikle zorunludur. Sendika üyesi olmayanlara
da bazı koşullarda imkan sağlanmaktadır. Danimarka ve İsveç’te sendika
işsizlik sigortasının üçte ikisini gönüllü sigortalılar oluşturur. Bu ülkelerde
sigortasız çalışanlar (yeni okuldan mezun olanlar veya serbest iş sahipleri)
işsiz kaldıklarında devletçe ödenen işsizlik yardımından yararlanırlar.141
Zorunlu, işçinin prim ödediği, devletçe kurulup ve yönetilen işsizlik
sigortası sistemini uygulayan bazı ülkelerde kapsama giren işsizler ve
işyerlerini şöyle özetleyebiliriz:142
Amerika Birleşik Devletleri: Federal yasaya göre, sanayi ve ticaret
şirketlerinde çalışan işçiler ile yılda 20 hafta süre ile 4 veya daha çok işçi
çalıştıran ve kar gayesi gütmeyen kuruluşlarda çalışan işçileri kapsama
almaktadır. Tarım işçileri, ev hizmetlileri, dini kuruluş personeli, süreksiz,
gelişigüzel işlerde çalışan işçiler, aile işlerinde çalışanlar ve kendi
hesabına çalışanlar kapsam dışı bırakılmışlardır. Demiryolu personeli,
federal personel ve eski askerler için özel federal programlar vardır. Ocak
1978’den itibaren de tüm eyalet ve yerel idare personeli, ev hizmetlileri ve
tarım işçilerinin beş de ikisi kapsama alınmışlardır.
Arnavutluk: İşçileri kapsıyor.
Arjantin: İşçileri kapsıyor. Yapı işçileri, aile içinde çalışanlar ve devlet
memurları kapsam dışında tutulmuştur.
Avustralya: Gelir getirici bir işte çalışanlar.
141- US ; Social Security Programs Throughout The World, 1993
142- US ; Social Security, a.g.e.
81
Azerbaycan: Çalışma yaşında olan ülke vatandaşları.
Bangladeş: Ticari ve sanayii kuruluşlarında çalışanlar.
Barbados: 16-64 yaşları arasında çalışanlar. Kendi işinde, aile işinde
ve memur olarak çalışanlar kapsam dışında tutulmuştur.
Avusturya: Ayda 3.102 Şiling´den fazla ücret alıp da bir iş yerinde
çalışanları ve çırakları kapsar. Aile içinde çalışanlar ile gelişigüzel işlerde
çalışanlar ve devlet personeli kapsam dışı bırakılmışlardır. İnşaat işçileri
için özel bir sistem vardır.
Belarus: 16-59 yaşları arasında çalışan erkek ve 16-54 yaşlar arasında
çalışan kadınlar.
Belçika: Bir işyerinde çalışanları ve çırakları kapsar. Devlet personeli,
aile içinde çalışanlar, özel hizmetçiler ve gelişigüzel işlerde çalışanlar
kapsam dışı bırakılmışlardır. Liman işçileri, deniz işçileri, inşaat işçileri,
dükkan sahipleri için özel sistemler bulunmaktadır.
Brezilya: Tüm çalışanlar.
Bulgaristan: Tüm çalışanlar ve yüksek okul mezunları .
Çek Cumhuriyeti: 15 yaşında, çalışabilir çek vatandaşları.
Çin Halk Cumhuriyeti: Devlet işletmelerindeki sürekli ve taşeron
işçiler.
Danimarka: Sendikalar tarafından kurulan gönüllü işsizlik
fonlarına üye olan işçiler ve serbest çalışanlar kapsama dahildir. 16
yaşın altındakiler, 65 yaşın üstündekiler, çalışmaya elverişli olmayanlar,
sanayide 5 haftadan az çalışanlar ve geçici olarak serbest çalışanlar bu
fonlara dahil edilmezler.
Ekvator: Kamu ve özel sektörde çalışanlar. Sanatçılar ve gönüllü
çalışanlar kapsam dışıdırlar.
Estonya: Çalışabilir durumda, 16 yaşından emeklilik yaşına kadar
olan kişiler.
Fransa: Sanayi, ticaret ve tarım alanında çalışan işçiler ile bazı
kamu hizmeti dışındaki sözleşmeli personel ve kamu işçileri kapsama
alınmışlardır. Ev hizmetlileri ve mevsimlik işçiler kapsam dışı
bırakılmışlardır. İnşaat ve dok işçileri, ticari gemi tayfaları ve havacılar
için özel sistemler bulunmaktadır. Yardım programlarında ise iş arayan
gençler, yeni dul kalan ve boşananlar, yalnız yaşayan çocuklu kişiler,
işten yeni çıkarılan asker emeklileri, mahkumlar ve işsizlik sigortasından
yararlanamayan uzun süreli işsizler yararlanır.
82
Federal Almanya: Uzun süreli tarım işçileri, ev işçileri, çıraklar,
stajyerler ve tüm çalışanlar kapsama alınmışlardır. Sürekli olmayan yani
gelişigüzel işlerde çalışan işçiler kapsam dışı bırakılmışlardır. Madenciler,
inşaat ve dok işçileri için özel sistemler vardır.
Finlandiya: İşsizlik sigortasından 17-64 yaşları arasında çalışanlar,
işsizlik sigortasından 17-64 yaşları arasında ülkede ikamet edenler
faydalanır.
Gürcistan: 19-59 yaşlarındaki erkekler ve 16-54 yaşlarındaki
kadınların hepsi.
Güney Afrika Birliği: 1991 yılına göre yılda 53.040 Rand ya da daha
az kazanan işçiler kapsama alınmışlardır. Tarım işçileri, ev hizmetlileri,
demiryolu işçileri, süreksiz gelişigüzel işlerde ve aile işlerinde çalışanlar,
yılda 546 Rand’dan az kazanan zenci işçiler ve kamu personeli kapsam
dışı bırakılmışlardır.
Hindistan: Sosyal Sigorta Kanunu kapsamında bulunanlar. Bunun
dışında serbest çalışanlar, isteğe bağlı sigortalılar, emekliler, sakatlar, yapı
işleri sigortası kapsamında olanlar da kapsama dahildirler.
Hollanda: Bütün çalışanlar kapsama alınmışlardır. Ev hizmetlileri,
geçici olarak çalışanlar ve devlet personeli kapsam dışı tutulmuştur.
İşçilerin büyük bir çoğunluğu “Beklemeli Yardım” sistemi ve “Genel
İşsizlik Yardımı Sistemi” kapsamı içindedirler. Bazıları ise yalnız ikinci
sistemden yani genel işsizlik yardımı sisteminden yararlanırlar. Kamu
personeli için özel bir sistem uygulanmaktadır.
Hong-Kong: 15-64 yaşları arasında, sınırlı gelire sahip olan ve bu
ülkede yaşayan herkes kapsama alınmıştır.
İngiltere: Haftada en az 54 Sterling (1991’e göre) kazanan tüm
çalışanlar kapsama alınmışlardır. Ancak, serbest çalışanlar ve evli
kadınların kapsama girmesi kendi isteklerine bağlıdır.
İrlanda: Tüm çalışan kişiler kapsama alınmışlardır. Gelişigüzel,
süreksiz işlerde çalışan kişiler, aile içinde çalışanlar ve kamu işçileri
kapsam dışı bırakılmışlardır. İnşaat işkolunda bedenen çalışanlar için
özel sistem vardır.
İspanya: Sanayi ve ticaret işçileri kapsama alınmışlardır. Kısa süreli
ve süreksiz, gelişigüzel işlerde çalışan işçiler kapsam dışı bırakılmışlardır.
Tarım, demiryolu, maden, serbest meslekler ve kooperatif işçileri için özel
sistemler uygulanmaktadır.
İsrail: 18 yaşından büyük ve emeklilik yaşından (erkekler için 15,
kadınlar için 60) küçük işçiler ve kısmen ailesine katkıda bulunan 15-
83
18 yaşındaki işçiler yada ailesi olmayan ve eğitimlerine devam edenler
kapsama alınmışlardır. Kendi hesabına çalışanlar, kooperatif üyeleri, küçük
işyeri sahipleri ve hiç çalışmamış kişiler kapsam dışı bırakılmışlardır.
İsveç: Sendika ilişkili programlar: Sendikalar tarafından kurulan
işsizlik fonlarına üye olanlar kapsama alınmışlardır. Bu fonlar sendika
üyeleri için zorunludur, ancak fonlar sendika üyeleri dışındakilere de
açıktır. 64 yaşın üstünde, aile işinde çalışanlar üye olamazlar. İş piyasası
destek programı: 20 yaşın üstünde çalışanlar ve iş arayanlar, sendika
ilişkili programlara uygun olmayanlar kapsama alınmışlardır.
İsviçre: Ticaret, sanayi ve tarım işçileri kapsama alınmışlardır.
Ancak, İsviçre’deki Kantonların bu konuda uyguladıkları kendi yasaları
da bulunmaktadır. Bu nedenle, kantonlar arasındaki uygulamalarda bazı
farklılıklar görülmektedir. Kantonlardan çoğu bu sistemin kapsamına
girmeyi zorunlu tutarken, bazıları ise, isteğe bağlı olma esasını kabul
etmişlerdir. Genellikle her kantonda, Federal kanunun asgari standartlarına
bağlı ve kocasının işinde çalışan kadınlar kapsam dışı bırakılmışlardır.
İtalya: Mevsimlik işçiler ve kategorilerde çalışanlar hariç özel
sektörde çalışan tüm çalışanlar. Yapı işlerinde çalışanlar özel ek
ödeneklerden yararlanırlar. İsteğe bağlı sigortalı olarak çalışanlar dışında
bütün işyerlerinde çalışanlar. 65 yaşın üstünde çalışanlar. Mevsimlik
çalışanlar, tarımda ihtiyari sigortalı olanlar, balıkçılar,orman işçileri
sisteme dahildirler. Devlet memurları ve denizciler için özel sistem
uygulanmaktadır.
İzlanda: Sendika üyelerini kapsamaktadır.
Japonya: Beş ve daha çok sayıda sürekli işçi çalıştıran sanayi ve ticaret
işyerinde çalışan işçiler kapsama alınmışlardır. Dört ay ya da daha az
süre ile çalışan mevsimlik işçiler, başka işsizlik sigortası kapsamına giren
kamu görevlileri kapsam dışı kalmışlardır. Tarım, orman ve balıkçılık iş
kollarıyla beş den az sürekli işçiler çalıştıran işyerlerinde çalışan işçiler
kendi istekleriyle bu kapsama girebilirler. Gündelikli işçiler ve denizciler
için özel bir sistem uygulanmaktadır.
Kanada: Devlet personeli, kendi hesabına çalışan balıkçılar dahil
bütün ücretliler ve özel çalışanlardan kendi isteği ile işsizlik sigortası
primi ödeyenler işsizlik sigortası kapsamına dahildirler. Kendi hesabına
çalışanlardan bir birliğe üye olanlar, belli bir gelir sınırının altında ve
üstünde ücret alanlar (haftada 149 Dolar´dan az ücret alanlar ile aynı
işveren için haftada 15 saatten az çalışanlar), 65 yaşın üstündeki çalışanlar
ve geçici işçiler kapsama girmezler. Ancak yerel devlet memurlarının
kapsama girmesi isteğe bağlıdır.
84
Kıbrıs Cumhuriyeti: 16-63 yaşları arasında tüm çalışan kişiler,
yurtdışında Kıbrıslı işverenlerden isteğe bağlı sigortalılar kapsama
dahildirler. 64-65 yaşları arasında emekli aylığı almayan çalışanlar, ev
işlerinde ve çalışanlar -time çalışanlar kapsam dışındadırlar.
Kırgızistan: 15-59 yaşları arasında erkekler ve 16-54 yaşları arasında
kadınlar.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: Tarım, orman ve hayvancılık
kesimi de dahil olmak üzere bir hizmet ya da çıraklık akdine dayanarak
çalıştırılanlar kapsama alınmışlardır. Devlet personeli, kendi hesabına
bağımsız çalışanlar ve işveren durumundaki çiftçiler (tarım, ormancılık
ve hayvancılık kesimlerinde ortakçı, yarıcı, kiracı vb. dahil) kapsam dışı
bırakılmışlardır.143
Latvia: Çalışma yaşında, iş arayan, Latvia´da sürekli ikamet edenler.
Litvanya: Ücretliler.
Lüxemburg: Çalışanlar, belirli koşullar altında serbest çalışanlar,
okullardan yeni mezun olanlar ve yaşı 16-24 arası olanlar.
Macaristan: Ücretli ve maaşlı çalışanlar.
Malta: Kendi hesabına çalışanlar dışında kalan tüm çalışanlar
kapsama alınmışlardır.
Mısır: Tüm çalışanlar. Tarım işçileri, ev hizmetlerinde ve aile
işlerinde çalışanlar, devlet memurları, 60 yaşın üstündekiler kapsam
dışındadırlar.
Moldova: 18-59 yaşları arasındaki erkekler ve 18-54 yaşları arasındaki
kadınlar.
Norveç: İşçiler, kamu personeli dahil denizciler ve 64 ve daha yukarı
yaştaki kendi hesabına çalışanlar kapsama alınmışlardır.
Özbekistan: Çalışma yaşında olan Özbek vatandaşları.
Polonya: İşçiler ve tüm çalışanlar.
Portekiz: Tüm çalışanlar kapsama alınmışlardır. Ancak, ev
hizmetlerinde, geçici, süreksiz, gelişigüzel işlerde ve dini kurumlarda
çalışanlar kapsam dışı tutulmuşlardır. Tarım işçileri, liman işçileri ve
diğer gruplar için özel sistemler uygulanmaktadır.
143- 16/1976 sayılı Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası (4.Md.).
85
Romanya: Tüm çalışanlar, askerden yeni gelenler ve 18 yaşını
doldurup iş bulamayanlar.
Rusya: 16-59 yaşları arasındaki erkekler ve 16-54 yaşları arasındaki
kadınlar.
Slovakya: 15 yaşın üstünde çalışabilir Slovak vatandaşları.
Slovenya: Ticaret, tarım, endüstride çalışanlar, balıkçılar ve devlet
memurları.
Şili: Tüm çalışanlar.
Tunus: Tarım sektöründe çalışmayan bütün ücretliler Ulusal Sosyal
Güvenlik Fonunun kapsamı altındadır.
Türkmenistan: Çalışabilir yaşta olanlar, sürekli ikamet edenler.
Ukrayna: Çalışabilir yaşta bulunan ukraynalılar.
Uruguay: Sanayi ve ticaret kurumları işçileri kapsama alınmışlardır.
Bankalarda, tarım kesiminde ve ev hizmetlerinde çalışanlar kapsam dışı
bırakılmışlardır. Et kombina ve yün sanayii işçileri için özel sistemler
uygulanmaktadır.
Venezuela: Özel ve kamu sektöründe çalışan işçiler kapsam içindedir.
Geçici ve gelişigüzel çalışanlar ve ev hizmetlerinde çalışanlar kapsam dışı
bırakılmıştır.
Yeni Zelanda: Kazanç getiren işte çalışanlar (emekliler ve full-time
öğrenciler hariç). Belirli kurslara gidenler için eğitim ödenekleri veriliyor.
Ayrıca 16-17 yaşları arasında evlerinden ayrılan ve eğitim kurslarını
bitirenler işsizlik yardımı alır.
Eski Yugoslavya: Sanayi,ticaret,tarım,kamu sektörü, el işleri dahil
tüm çalışan işçileri kapsar.
Yunanistan: Sanayi, ticaret ve bunlarla ilgili meslek ve işlerde
çalışanlar kapsama alınmışlardır. Denizciler ve basın işçileri için özel
sistemler uygulanmaktadır.
Türkiyede ise: “Sigortalı İşsiz: …bir işyerinde bir hizmet akdine
dayalı ve sigortalı olarak çalışırken …işini kaybeden ve …çalışmaya
hazır olduğunu bildiren kimse” (Md.47) olarak belirtilmiştir. Buna göre iş
sözleşmesiyle çalışan bütün işçiler kapsama alınmaktadır.
86
§ 4- İŞSİZLİK SİGORTASI FİNANSMANI,
FİNANSMAN SİSTEMLERİ, GELİR-GİDER
HESAPLARI VE FİNANSMAN UYGULAMALARI
1. İŞSİZLİK SİGORTASI FİNANSMAN KAYNAĞI
İşsizlik sigortası finansman endişesiyle kurulması en güç sigorta
kolu olduğu düşünülmekte ise de144, gerçekte kolay olması gerekir.
Çünkü, diğer sosyal sigorta kolları gibi, hastane, sağlık personeli, ilaç vs.
gibi büyük masrafları gerektirmez. Ancak, güçlüğü şuradan gelmektedir;
işsiz sayısını ve işsizlik zamanını tayin ve tahmin etmek zordur. Gerçekten
İngiltere’de ilk uygulamaya başlandığı sıralar XIX. yüzyıldan itibaren
konjonktürel hareketler göz önüne alınmış, her on yılda bir ekonomik
buhranların olacağı tahmin edilmiş, bu varsayıma göre işsizlik sigortası
finansmanı düzenlenmiştir. Ancak, bu sigorta kurulduktan hemen sonra
I. Dünya Savaşı çıkmış, sigorta büyük sıkıntılara düşmüş, fakat savaştan
sonra tekrar normal olarak çalışmaya devam etmiştir.
Yine 1929 ekonomik krizinde meydana gelen yaygın işsizlik hali kesin
tespit edilememiş, işsizlik sigortaları büyük finansman güçlüğü çekmiştir.
Bu krizde F. Almanya’da 6 milyon, İngiltere’de 3,5 milyon işsiz vardı.145 Bir
sigortanın bu kadar işsize yardım etmesi elbetteki imkansızdır. Bu gün
Türkiye’de bu oran 2009 Mart ayı için %12,5 ve işgücü fazlası da 3.000
bin olarak tahmin edilmektedir.146 İşsizlik sigortası bu gibi durumlarda
devletin yardımına elbetteki müracaat edecektir. Bunun için devlet işsizlik
sigortalarını önceden desteklemeyi taahhüt edecektir.
Ancak, sosyal sigortaların finansmanı kısmında belirtildiği gibi
İşsizlik Sigortası tıpkı bir özel sigorta gibi sigortacılık tekniğine göre
kendi primleriyle kendini finanse eden bir kuruluştur. Bu nedenle devlet,
tahmini güç ve beklenmeyen ekonomik kriz karşısında ancak yararlanma
koşullarını yerine getiren işsizler için sigortaya destek olacaktır. Bunun
dışında devlete fazla yük yüklememek gerekir. Zira işsizlik sigortası,
sigortacılık tekniğine göre çalışan, finansmanını ilgilinin kendisi tarafından
karşılaması gereken bir kuruluştur. Devlet fevkalade durumlarda ancak
açıklarını kapatır. Devlet, İşsizlik Yardımı Kuruluşunun finansmanını
karşılamak zorundadır. İşsizlik Sigortası kuruluşunun finansmanını
karşılamak zorunda değildir.
144- Bkz. 1961 Anayasası 53. Md. Gerekçesi.
145- BABAN, Şükrü; İktisat Dersleri,a.g.e.,s.246
146- TÜİK: İstatistik Yıllığı,2009.
87
A) SOSYAL SİGORTA FİNANSMAN KAYNAKLARI
a- PRİMLER
Primler, genellikle sigortalılarla, bunların işverenlerinden
alınmaktadır. Bazen, primlerin yalnız işçilerden ya da yalnız işverenlerden
alınması da mümkündür. Ancak, primin yalnız işçilerden alınması
uygulamada az rastlanmaktadır. Primlerin işçiden veya işverenden ve ne
nispette alınacağına ülkenin ekonomik, sosyal, siyasal ve mali politikaları
etkili olmaktadır.147
Bazı istisnalar dışında, tüm ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerinin
başlıca gelir kaynağı, işçi ve işverenlerden alınan primlerden oluşmaktadır.
Bizde açıkları kapatmak şeklinde devlet desteği sağlanmaktadır.
b-DEVLETİN GENEL BÜTÇEDEN SOSYAL GÜVENLİĞİN
FİNANSMANINA KATKISI
İşçi ve işverenlerin yanında, devletin de sosyal güvenliğin
finansmanına katkısı genellikle olmaktadır. Devletin, sosyal güvenliğin
finansmanına katkısı; primlere benzer bir biçimde ödemelerde bulunmak,
sağlanan sosyal gelirlerle ilgili ödemelere katılmak, sosyal güvenlik
kurumlarının yönetim giderlerini karşılamak, bu kurumların gider
açıklarını kapatmak, bu kurumlara vergi indirimi gibi bazı kolaylıklar
göstermek şeklinde gerçekleşmektedir.148
c- FİNANSMAN KAYNAĞI OLARAK VERGİLER
Sosyal Güvenliğin finansman kaynağı olarak bazı ülkelerde mali
önlemlere de başvurulmaktadır. Örneğin ek vergilerle Sosyal Sigorta
Kurumları finanse edilebilmektedir. Ancak, bu tercihi yaparken
yine ülkenin ekonomik, sosyal, siyasal ve mali koşulları göz önünde
tutulmalıdır. Zira ek vergi, yararı olduğu kadar sakıncası da olan bir
tercihtir.149
B) İŞSİZLİK SİGORTASININ FİNANSMAN KAYNAKLARI
İşsizlik sigortasının finansman kaynakları, sosyal sigortaların
finansman kaynakları gibi primlerdir. Primler, genellikle işçi- işverendevlet üçlüsünden alınmaktadır. İlgili işçi dışında işveren ve devletin
katkısı sosyal devlet anlayışının bir gereğidir. Hatta bazı ülkelerde
sigortalılar hiç prim ödemezler. Örneğin, Avustralya, Bulgaristan, Mısır,
147- DİLİK,Sait; Sosyal Güvenlik,Ank.1992,s.211
148- GÜZEL,Ali-OKUR,Ali ; Sosyal Güvenlik Hukuku,İst.1992, s.72
149- GÜZEL,Ali- OKUR,Ali; a.g.e., s.74-75
88
Macaristan, İzlanda, İtalya, Lüksemburg, Yeni Zellanda gibi ülkelerde
primleri işverenle devlet öder. Örneğin Brezilya’da primleri sadece devlet
ödemektedir. Eski Yusgoslavya’da ise sadece işçi prim ödemekte idi.
Uygulama tamamen o ülkenin ekonomik ve sosyal anlayışına ve
politik düzenine bağlıdır. Örneğin eski doğu bloku ülkelerin çoğunda
işsizlik sigortası finansmanının tek kaynağı sadece devlet idi. Bu onların
politik anlayışından ileri gelmekteydi. İşçinin kendisinin prim ödemediği
ülkelerde, işsizlik sigortasından çok işsizlik yardımı kuruluşundan söz
etmek doğru olacaktır. Çünkü işsizlik sigortası, sigortacılık tekniğine göre
ilgilinin bizzat prim ödemesi esasına dayanır. Aksi halde işsizlik ödeneği
bir hak olmaktan çıkar, işsizlik yardımı şekline dönüşür.
Primler genellikle ücret geliri üzerinden belirli bir nispette hesaplanır.
Ancak, bazen de yüksek ücret gelirine göre artan (müterakki vergi sistemi
gibi) prim nispeti de uygulanabilir. Hatta bazı uygulamalarda özellikle
zorunlu işsizlik sigortası uygulayan ülkelerde belirli bir ücret geliri altında
olanlar kısmen veya tamamen prim ödemelerinden muaf tutulurlar.150
İşsizlik sigortasını finanse etmede kullanılan metotlar diğer sosyal
sigorta dallarında kullanılanlarla hemen hemen aynıdır. Şöyle ki aidatlar
planlanmış bir tabandan ödenir ve ücretin sabit bir yüzdesini teşkil eder.
Bazı ülkelerde devlet ayrıca özellikle bağış şeklinde, 26 haftadan 52 haftaya
kadar prim bağışında bulunur. Çeşitli sosyal sigorta dallarında birleşik
prim ödeyen ülkelerde işsizlik sigortası için ayrıca prim ödenmeyebilir.
Çoğu ülkelerde işsizlik sigortası primleri eşit olarak işçi ve işverene
bölüştürülür. Diğerlerinde bütün prim işveren tarafından ödenir. Mamafih
gönüllü ve zorunlu işsizlik sigortalarına devletin yaptığı prim yardımı çok
büyük olabilir. Bazı durumlarda bu miktar sigorta harcamalarının üçte
ikisine kadar ulaşır. Gelir testine tabi tutularak verilen işsizlik yardımı
için işçi ve işveren bir prim ödemeden yalnızca devletin geliriyle finanse
edilir.151
C) İŞSİZLİK SİGORTASINA KATKI BİÇİMLERİ
İşsizlik sigortası primlerinin belirlenmesinde Tek Tip Katkı, Oransal
Katkı, Ücret Sınıflandırmasına göre Katkı, Kamusal Katkı şeklinde çeşitli
katkı biçimleri oluşturulmuştur.152 Bunların hangisinin uygulanacağına o
ülkenin ekonomik, sosyal, siyasal, mali yapısı etkili olmaktadır.
150- DİLİK,Sait;a.g.e.,s.288.
151- DİLİK;Sait; a.g.e., s. 288.
152- TÖRÜNER,Mete; İşsizlik Sigortası,Friedrich Ebert Vakfı yayını,İst.1991,s.36.
89
a- TEK TİP KATKI BİÇİMİ
Aynı nitelikteki işçiler ile işverenin, belirli bir miktar primi birlikte
ödemeleri söz konusudur. Bu belli miktar prim ay, hafta, gün gibi her
bir çalışılan zaman birimi için ödenecektir. Çeşitli düzeyde ücret alan
işçilerin herbirinin katkı payı, aynı düzeyde olacaktır. Ancak gerekli
görülürse katkı payı oranı, cinsiyet, yaş ve bölgelere göre değiştirilebilir.
Tek tip katkı sistemine bağlı olarak da işsizlerin herbirine tek tip ödenek
verilecektir.
b- ORANSAL KATKI BİÇİMİ
İşsizlik sigortasının primlerini ödemede en yaygın uygulama
biçimidir. Oransal Katkı Biçiminde, işçi ve işverenler, işçinin ücretinin
bir oranı kadar katkıda bulunmaktadırlar. İşçilerin katkısı ücretinin
belli bir yüzdesi kadardır. İşveren de, toplam ücret ödemelerinin
belirli bir yüzdesi kadar bir miktar ödeyecektir. Oransal Katkı Biçimi,
ödeneklerin derecelenmiş olarak ödenmesi sistemine daha uygundur.
Yüksek düzeyde ücretliler daha çok katkıda bulunduklarından, haklı
olarak işsizlik yardımlarını da daha yüksek düzeyde alacaklardır. Yüksek
düzeydeki ücretler için yardım oranı yüksek olacağı için, genellikle
ücretlere bir tavan miktar konulmaktadır. Bu tavan miktarın oranından
fazla yardım yapılamayacağı gibi, katkılar hesaplanırken de ücretlerden
alınacak primler bu tavan miktara göre belirlenir. Ancak bu tavan miktar,
işçilerin büyük kısmının gelirlerini dışarıda bırakmayacak bir düzeyde
belirlenmelidir.
c- ÜCRET SINIFLANDIRMASI KATKI BİÇİMİ
Bu katkı biçiminde, ücretler, alt ve üst sınırlar içinde ücret sınıflarına
ayrılır. Her bir ücret sınıfı için belli bir dönemde sabit miktarda işçi ve
işverenin bir katkı payı belirlenir. Bu dönem içinde işçinin ücretinin hangi
sınıfa gireceği ve o ücret sınıfında ne kadar katkıda bulunacağı ortaya
çıkmış olmaktadır.
Ücret sınıflandırması biçimi, tek tip ve oransal katkı biçimlerinin
karışımıdır. Bu yöntemle, yüksek ücretliler için daha yüksek, düşük
ücretliler için daha düşük katkı payı sağlanmış olmaktadır. Aynı zamanda
her bir ücret sınıfı için tek tip katkı payı miktarı belirlenmektedir.
D) İŞSİZLİK SİGORTASINA DEVLET KATKILARI
Devletin işsizlik sigortasına katkıları konusunda da çeşitli yöntemler
uygulanmaktadır.153
153- TÖRÜNER,Mete; İşsizlik Sigortası,a.g.e. s.37.
90
i. Ücretlere Dayalı Devlet Katkıları: İşçinin ücretinin belirli bir oranı
kadar bir miktar devlet tarafından sigortaya ödenmektedir.
ii. Toplam Katkılara Dayalı Devlet Katkıları: İşçi ve işverenlerin
toplam katkılarının bir yüzdesi olarak belirlenmektedir. Tek tip katkıların
uygulandığı sistemde, kamunun katkısı işçi ve işverenlerin ödediği tek
tip katkıların belli bir miktarı olarak belirlenmektedir.
iii. Ödenek Miktarına Dayalı Devlet Katkıları: Devlet katkıları,
ödenek yardımı şeklindedir. Yapılan fiili ödenek harcamalarına bağlı olarak
hesaplanır. Ücretle bir ilişkisi yoktur. Devletin katkıları, işsiz sayısının
büyüklüğüne bağlı olarak değişir. Çok işsizin olduğu dönemlerde devlet
katkısı artarken, işsizin az olduğu dönemlerde azalır. Devlet katkısının
miktarı, ya ödenen her ödenek yardımı için tek tip bir katkı olabilir veya
her ödeneğin veya toplam ödeneklerin yüzde oranı olarak belirlenebilir.
iv. Sigorta’nın Finansman Açığına Dayalı Devlet Katkıları: Sigorta
harcamaları gelirlerini aşıp, açık ortaya çıktığında devlet aradaki farkı
kapatır. Devlet, açığın tümünü karşılayabileceği gibi belli bir oranını
karşılamayı yüklenebilir.154
2. İŞSİZLİK SİGORTASI FİNANSMAN SİSTEMLERİ
Sosyal sigorta kuruluşlarında olduğu gibi işsizlik sigortasında da,
özel sigortalar ve yardım sandıklarında uygulanan sigortacılık tekniği
açısından başlıca iki tür finansman sisteminden yararlanılmaktadır:
1- Repartisyon (Repartition = Paylaşım) Sistemi, 2- Kapitalizasyon
(Capitalisation = Birikim ) Sistemi.155 Ancak, Prof. Dr. Sait DİLİK, bunların
her ikisini de birleştiren üçüncü bir sistem olarak karma sistemden söz
eder.156
Hangi finansman sisteminin uygulanacağı o ülkenin sosyal sigorta
uygulama geleneğine bağlı olduğu gibi, ülkenin ekonomik sosyal ve
politik yapısıyla çok yakından ilgilidir. Bunun yanında özellikle şu üç
unsur önemli rol oynar; 1- İşsizlik riskine karşı müracaatların yıldan yıla
istikrarlı (stabl) olup, olmaması. 2- Müracaatların muntazam ve ödenek
derecelerinin belirli olup, olmaması. 3- Müracaatların muntazam ve
ödenek derecelerinin belirli olmasına karşılık, ülkede enflasyonist bir
ekonomi politikası uygulanıyor olup, olmaması. Bu olayların seyrine
göre ülkeler finansman sistemlerini seçmek zorunda kalırlar.
154- TÖRÜNER, Mete; İşsizlik Sigortası, Frederich Ebert Vakfı, Ank.1989, s.5.
155- DUPEYROUX, Jean-Jacques; Droit de la Securite Sociale, a.g.e.,s.179-180
156- DİLİK,Sait; Sosyal Güvenlik,Ank.1992,s.251
91
A) REPARTİSYON (PAYLAŞIM) SİSTEMİ
Bu sistemin temel koşulu, sigortanın gelir ve gider arasında bir denge
sağlamak için yıl içinde toplanan prim gelirlerinin yine aynı yıl içinde
harcanmasıdır.157 Her dönemin tahmin olunan gider miktarı o dönemde
toplanacak primler ile sağlanır. Böylece bir fon birikimine gerek kalmaz.
Fakat yine de ileride beklenmeyen olaylar için bir fon ayrılabilir.158
Toplanan primler herkesin ayrı ayrı hesaplarında toplanmamakta,
ileride meydana gelecek ödemeler toplanan tüm primlerle ödenmektedir.159
Biraz daha açık şekilde ifade edersek, bir önceki dönemde prim ödeyenler,
bu dönemde işsizlik riski ile karşı karşıya kalmış kimselerin riskini bir
önceki dönemdeki kimseler paylaşmış olmaktadırlar. Bir önceki dönemin
çalışanları, bu dönemin işsizlerine yardımcı olmaktadırlar.
Türkiye’de hastalık, analık, meslek hastalığı, iş kazası ve işsizlik
sigortası bu Paylaşım sistemine dayanmaktadır. Paylaşım Sisteminin
olumlu ve olumsuz yönleri vardır:
Sistemin Olumlu Yönü: - Enflasyonist ekonomi politikası uygulayan
ülkelerde paranın değerini kaybetmesine karşılık ödeneklerin reel
değerinin düşmesini önler. - Çalışanların çalışmayanları desteklemesi ile
sosyal adalet ilkeleri kendiliğinden gerçekleşir.160
Sistemin Olumsuz Yönü: - Sistemin sağlıklı işlemesi işsizlerin
sayısına bağlıdır. Bu dönemde sayı fazla ve tahmini zor olursa sigorta
ödeme güçlüğüne düşer. Bu da devletin yükünü artırır. - Özellikle isteğe
bağlı sigorta sisteminde bir önceki dönemde sigortaya bağlanan kişiler
sayısında düşme olması halinde bu dönemde taahhüt edilen ödemelerde
sigorta yine zor duruma düşebilir.161
Bu sistem, genellikle müracaatların muntazam olduğu ve istikrarlı
istihdam politikası uygulayan ülkeler için tavsiye edilebilir.
B) KAPİTALİZASYON (BİRİKİM) SİSTEMİ
Sistemin esası, yıllar süren bir devre boyunca prim ödeyen
sigortalıların meydana getirdiği bir fondan yararlanılmasıdır.162 Özellikle
yardımlaşma sandıklarında olduğu gibi her sigortalının ayrı ayrı bir
157- TALAS,Cahit,; Sosyal Güvenlik ve Türk İşçi Sigortaları, Ank.1953,s.65
158- DÜNDAR,Faik Birol; a.g.e.,s.47. - DİLİK,Sait; a.g.e.s.255.
159- DİLİK,Sait; a.g.e. s.255.
160- DUPEYROUX,J.J.; a.g.e. s. 184
161- DUPEYROUX, J.J. a.g.e. s.185.
162- TALAS,Cahit; Sosyal Güvenlik a.g.e., s. 66.
92
hesabı tutulur ve karşılaştıkları işsizlik riski karşısında bu birikmiş
fondan kendisine ödeme yapılır.163 Böylece sigortalıdan alınan primlerle
bu sigortalıya ödenecek ödenek arasında bir denge kurulmuş olur.164
Genellikle özel sigortaların uyguladığı bu sistem bizde de malullük,
ölüm ve yaşlılık sosyal sigorta kollarında uygulanmaktadır.
Birikim Sisteminin olumlu ve olumsuz yönleri bulunmaktadır:
Sistemin Olumlu Yönü: -İşsizin daha önce yatırmış olduğu primlerin
kendisine tekrar ödenek olarak geri verilmesiyle ilgilinin bunu istemeğe
hakkı doğuyor. İşsiz kendini daha fazla güvencede hisseder. Yasaların
teminatı altında görür.165 -Biriktirilen bu fonlar başka yerlere plase
edilerek yeni istihdam olanakları yaratılır. Sigorta kendisine yeni gelir
kaynakları bulma imkanına kavuşur. -Sigortalı kendi primleriyle kendi
riskini karşıladığından devlete pek yük yüklemez. Devlet ancak kuruluş
masraflarını karşılar.
Sistemin Olumsuz Yönü : -Enflasyonist ekonomi politikası uygulayan
ülkelerde işsizin eline geçecek ödeneğin reel değeri düşük olur.-Ferdiyetçi
düşünceyi artırır. Kişilerin ekonomik gelişmeye veya durgunluğa
katılmalarına pek imkan vermez.- Plasmanlara yatırılmasında hataya
düşülebilir.- Uzun dönemde sigortacılık tekniğini gerektirdiğinden kısa
sürede işsizlik tehlikesine maruz kaldığı takdirde, sigortalının yararlanma
olanağı zayıftır.166
Kapitalizasyon sistemini uygulayacak ülkelerin enflasyonist ekonomi
politikası uygulayan ülkelerden olmaması gerekir. Enflasyonist ekonomi
politikası uygulayan ülke ise o zaman biriken primlerin, en az enflasyon
artış hızına uygun bir biçimde değerlendirilmesi gerekir. Bu sistem devlete
pek mali yük yüklemediğinden, özellikle bizdeki gibi istikrarsız istihdam
ekonomi politikası izleyen ülkeler için tavsiye edilir.
163- DİLİK, Sait ; a.g.e., s.256
164- BOZER,Ali ; a.g.e., s.8.
165- DUPEYROUX, J.J.; a.g.e., s. 179.
166- DUPEYROUX, J.J.; a.g.e., s. 180
93
3. İŞSİZLİK SİGORTASI GELİR- GİDER HESAPLAMA
YÖNTEMİ VE ÖRNEKLER
A) HESAPLAMA YÖNTEMLERİ
a- GELİR HESAPLARI
(Y) - Sigortanın Günlük Gelir Toplamı,
(n) - Sigorta Kapsamına Girenlerin Sayısı,
(n) - Ortalama Günlük İşçi Ücretleri,
(o) - Sigortaca Tespit Edilen Prim Ödeme Yüzdesi.
Y= n.o.p/ 100
Finansman biçimine göre, işçi-işveren-devlet taraflarından aynı esasa
göre tahsil edilen primlerin toplamı Toplam Geliri verir.
b- GİDERLER HESAPLARI
E- Sigortanın Günlük Gider Toplamı,
n- Sigorta Kapsamına Girenlerin Sayısı,
w- Ortalama Günlük İşçi Ücreti,
t- İşsizlik Eğiliminin Yüzdesi.
E= n.w.t/ 100
Ortalama günlük gider riskinin getireceği mali yük, işsizlik
ödeneklerinin de yasal olarak ücret yüzdesi şeklinde belirlenen ödenek
miktarına ve yine aynı şekilde yasal olarak belirlenen ödenek devam
süresine bağlıdır.
(B) - Toplam olarak dağıtılacak işsizlik ödeneği miktarı,
(b) - Yasal ödenek devam süresi,
(m) - Ücret yüzdesi olarak işsizlik ödeneği,
B = E.b.m/100.
Bulunan toplam ödenek miktarı, muhtemel fiili işsizlik süresi içinde,
işsizlik ödeneği verilebilecek yasal işsizlik süresini belirtmektedir.
94
B) ÖRNEK HESAPLAMALAR
a- 1. ÖRNEK
Bu örnek Repartisyon (Paylaşım) yöntemine göre hesaplanmıştır.
aa) TAHMİNİ GELİR DURUMU
Sigortalı işçi sayısı : 3.271.013
Prim ve ödeneğe esas günlük ve aylık kazancın alt ve üst sınırları :
Alt sınır; Günlük : 13.80 Tl.,Aylık : 414.00 Tl.
Üst sınır; Günlük : 75.09 Tl.,Aylık : 2.252.70 Tl.
Ortalama kazanç; Günlük : 13.80 +75.09 / 2 = 44.447 Tl.,
Aylık : 414.00+2.252.70 / 2 = 1.333.35 Tl.
3.271.013 sigortalının,
1 aylık kazancı: 3.271.013 x 1.333.35 = 4.361.601.405.18 Tl.
1 yıllık kazancı: 4.361.601.405.18 x 12 = 52.336.862.150.00 Tl.
Her bir taraftan %2 prim kesilmesi halinde :
3.271.013 sigortalı işçiden %2 oranında kesilecek, 1 yıllık prim tutarı:
52.336.862.150.00 x %2 = 1.046.737.243.00 Tl.
İşverenden %2 oranında kesilecek 1 yıllık prim tutarı: 1.046.737.243.00 Tl.
Devletin %2 oranında 1 yıllık katkısı : 1.046.737.243.00 Tl.
1 yıllık toplam prim miktarı: 1.046.737.243.00 x 3 = 3.140.211.725.00 Tl.
1 yıllık toplam prim miktarının %10 üzerinden banka faizi tutarı :
3.140.211.725.00 x %10 = 314.021.172.50 Tl.
1 yıllık toplam prim gelir miktarı:
3.140.211.725.00 + 314.021.172.50 = 3.454.232.897.50 Tl.
95
bb) TAHMİNİ GİDER DURUMU
İlk kuruluş giderlerini Devlet karşılamaktadır.
Toplam yıllık prim gelir miktarının %20’si kadar sigortanın sabit
masrafları kesintisi: 3.454.232.897.50 x %20 = 690.846.579.40 Tl.
İşsize dağıtılması gereken Net Toplam Yıllık İşsizlik Ödeneği :
3.454.232.897.50 - 690.846.579.40 = 2.763.386.318.10 Tl.
İşsizlik Sigortası kıstaslarına göre yıllık ortalama işsiz sayısını,
toplam sigortalı sayısının %20 i olarak tahmin edersek, bu durumda Yıllık
Ortalama İşsiz Sayısı:
x %20 = 654.202 olur.
Net Toplam Yıllık İşsizlik Ödeneğini, Yıllık Ortalama İşsiz Sayısına
paylaştırırsak bir işsizin 1 yılda sigortadan alabileceği ödenek ortaya
çıkar.
2.763.386.318.10 / 654.202 = 4.224.05 Tl.
1 ayda alması gereken işsizlik ödeneği:4.224.05 / 12 = 352.00 Tl.
İşsiz işçinin daha önce aldığı ortalama ücret; 1.333.35 Tl idi.
Önceki ücretine göre yüzdesi : 352.00 x 100 / 1.333.35 = %26 dır.
Bu durumda her işsiz işçinin aylık alacağı ödenek, çalışırken aldığı
ücretinin %26 ını geçmemesi gerekir. Aksi halde sigorta bunu ödeyemez
duruma düşer.
b- 2. ÖRNEK
Bu hesaplamada Kapitalizasyon (Birikim) yöntemi uygulanmaktadır.
İşçinin en az 2 yıl çalıştığını ve her yıl için en az 200 gün işsizlik
sigortası primi ödediğini, toplanan prim gelirlerinin %20 i kadarının
yönetim giderlerine ayrıldığını, prim gelirlerinin enflasyona uygun
olarak %10 banka faizi ile değerlendirildiğini, ve işçi, işveren, devletin her
birinin %2 oranında işsizlik sigortası primlerine katkıda bulunduklarını
varsayalım.
İşçinin günlük ücreti : 10.00 Tl diyelim.
2 yılda ödediği prim gün sayısı: 2 x 200 = 400 gün.
2 yılda işçiden alınan prim tutarı: 400 x 10 x %2 = 80 Tl.
2 yılda işverenden alınan prim tutarı : 80 Tl.
2 yılda Devletin katkısı: 80 Tl.
96
2 yılda 1 işçi için toplanan Toplam Prim Geliri : 240 Tl.
%20 Yönetim giderleri: 240 x %20 = 48 Tl.
Net Prim Geliri: 240 - 48 = 192 Tl..
2 yılda 1 işçinin Net Prim Gelirine uygulanacak yıllık %10 banka faiz
geliri:
1 yıl için: 192 x %10 = 19.2 Tl.
1. yıl sonu Gelir toplamı: 192 + 19.20 = 211.20 Tl.
2 yıl için banka faizi:
211.20 x %10 = 21.12 Tl.
2 yıl sonu Toplam Prim ve Faiz Geliri : 211.20 +21.12 = 232.32Tl.
i. 8 aylık ( 240 gün )ödenek ödenmesi halinde:
İşçiye 1 gün için ödenmesi gereken ödenek miktarı:
232.32 / 240 = 0.96 Tl.
Aldığı ücretinin %9.6 kadarı kendisine ödenek olarak ödenecektir.
ii. 6 aylık (180 gün ) ödenek ödenmesi halinde :
İşçiye 1 gün için ödenmesi gereken ödenek miktarı :
232.32 / 180 = 1.28 Tl.
Aldığı ücretin %12.8 kadarı kendisine ödenek olarak ödenir.
iii. 4 aylık ( 120 gün ) ödenek ödenmesi halinde :
232.32 / 120 = 1.93 Tl.
iv. 2 aylık ( 60 gün) ödenek ödenmesi halinde :
232.32 / 60 = 3.86 Tl.
Görüldüğü gibi, işsizlik sigortası ödeneği, ödenecek süre kısaldıkça
işçinin işsiz kalmadan önce almış olduğu ücretine kıyasla oranı gittikçe
artmaktadır. Ancak bu oranı geçirdiği takdirde sigorta ödeyemeyecek
duruma düşer.
97
c- 3. ÖRNEK
Bu hesaplama da Kapitalizasyon (Birikim) yöntemine göre yapılmıştır.
İşçinin günlük ücreti 20.00 Tl olsun ve hiç enflasyon artışı olmasın.
4447 sayılı Kanun’a göre; işçi 3 yılda en az 600 gün sigortalı olacak ve
prim ödeyecek.
Primler; %1 işçi payı, %2 işveren payı, %1 devlet payı olacaktır.
İşçiye ücretinin %40’ı oranında ödenek verilecektir.
600 gün prim ödeyen işçiye 180 gün,
900 gün prim ödeyen işçiye 240 gün,
1080 gün prim ödeyen işçiye 300 gün ödenek verilecektir.
Bu varsayımlara göre;
600 gün prim ödeyen işçinin durumu;
600 x 20.00 = 12.000.00 Tl. İşçinin ücret toplamı.,
İşçi prim ödemesi; 12.000.00 x %1 = 120.00Tl.
İşveren prim ödemesi; 12.000.00 x %2 = 240.00 Tl.
Devlet prim ödemesi; 12.000.00 x %1 = 120.00 Tl.
Bu işçi için 600 gün içinde toplam olarak ödenen prim tutarı: 480.00 Tl.
Bu işçiye ücretinin %40’ ı kadar ödenek verilecek;
Buna göre 20.00 x %40 = 8.00 Tl.
Bu işçiye 180 gün ödenek ödenecek;
Buna göre bu işçi toplam olarak alacağı ödenek tutarı;
8.00 x 180 = 1.440.00 Tl.
O halde sigorta; 1.440.00 - 480.00 = 960.00 Tl. açık verecektir.
900 gün prim ödeyen işçinin durumu;
900 x 20.00 = 18.000.00 Tl. İşçinin ücret toplamı,
İşçi prim ödemesi ; 18.000.00 x %1 = 180.00Tl.
İşveren prim ödemesi; 18.000.00 x %2 = 360.00 Tl.
Devlet prim ödemesi ; 18.000.00 x %1 = 180.00. Tl.
Bu işçi için 900 gün içinde toplam olarak ödenen prim tutarı :
720.00 Tl.
98
Bu işçiye ücretinin %40 ‘ı kadar ödenek verilecek;
Buna göre 20.00 x %40 = 8.00 Tl. Günlük ödenek,
Bu işçiye 240 gün ödenek ödenecektir;
Buna göre bu işçinin toplam olarak alacağı ödenek tutarı:
8.00 x 240 = 1.920.00 Tl.
O halde sigorta; 1.920.00 -720.00 = 1.200.00 Tl. Açık verecektir.
1080 gün prim ödeyen işçinin durumu ;
Aynı hesaplar sonunda ;
İşçi için 1080 gün içinde toplam olarak ödenen prim tutarı:
864.00 Tl.
Bu işçinin 300 gün ödenek üzerinden toplam olarak alacağı ödenek
tutarı: 2.400.00 Tl. dır.
O halde sigorta ; 2.400.00 - 864.00 = 1536.00 Tl. Açık verecektir. Bu
açığın içinde %10 yönetim giderleri yoktur.
Açık vermemek için ya ödenek gün sayısını azaltmak gerekir veya
prim gün sayısını artırmak ya da ödenek nispetini düşürmek gerekir.
Buna göre ;
600 gün prim ödeyen bir işçi için;
Toplam Prim miktarı 480.00 x Yönetim giderleri %10 = 48.00 Tl..
gün.
Net Toplam Prim miktarı 432.00 / Günlük Ödenek miktarı 8.00 = 54
O halde en fazla 54 gün ödenek vermek gerekir ki sigorta açık
vermesin.
4. UYGULAMADA FİNANSMAN KAYNAKLARI
Uygulamada, zorunlu işsizlik sigortası uygulayan bazı ülkelerde,
işçi, işveren ve devletin prim ödeme nispetleri aşağıdaki gibidir.167
A.B.D. : Alaska, New Jersey ve Pennsylvania eyaletleri hariç, sigortalı
finansmana katılmıyor. İşveren vergiye esas kazancın %0,8‘ini ödüyor.
Eyaletlerde ise %0-10 arasında değişiyor. Bu oran 1992‘de ortalama %2
dir. Devlet yönetim masraflarına katkıda bulunuyor. Prim ve sigortaya
tabi azami gelir, Federal vergi ve 13 eyalet programına göre 7.000 Dolar
olup, diğer 42 eyaletten daha yüksektir.
167- Bkz. US; Social Security Programs Throughout The World 1993
99
Arnavutluk: İşveren, ücret tutarının %6’sını öder. İşçi ve devlet
finansmana karışmaz.
Arjantin: Sigortalı, ücret gelirinin %1’i, işveren ücret tutarının
%1’ini öder. Devlet finansmana katılmıyor. Ancak bütçesinden bir pay
ayırabiliyor.
Avustralya: Sigortalı ve işveren finansmana katılmıyor. Devlet
tümünü karşılıyor.
Avusturya: Sigortalı, ücret gelirinin %2,65‘ini, öder. İşveren ücret
tutarının %2,65 ‘ini öder. Devlet herhangi bir açığı ve acil yardım tutarını
öder. Prim ödeme ve sigortadan yararlanmak için azami aylık geliri 33.600
şiling (1993) olması gerekir. Bu ortalama milli gelirdeki değişikliğe göre
ayarlanır.
Azerbaycan: İşçi finansmana katılmıyor. İşveren ücret tutarının %1’ni
ödüyor. Devlet gerekli ilaveleri yapıyor.
Bangladesh: Sigortalı ve devlet finansmana katılmıyor. İşveren
finansmanın tamamını karşılıyor.
Barbados: Sigortalı aylık kazancının %2,75‘ini, işveren aylık ücret
toplamının %2,75’ini ödüyor. Devlet finansmana katılmıyor.
Belarus: İşçi finansmana katılmıyor. İşveren ücret tutarının %1’ini
ödüyor. Devlet gerekli ilaveleri yapıyor.
Belçika: Sigortalı kazancının %0,87’ini, işveren ücret tutarının
%1,33’ünü ve önceden hesaplanan ek yardım tutarının tümünü ödüyor.
Devlet açıkları karşılıyor. Prime tabi en yüksek aylık gelir 31.475 BF (1979)
olup bu, fiyat değişmelerine göre ayarlanmaktadır.
Brezilya: Sigortalı ve işveren finansmana katılmıyor. Devlet tamamını
karşılıyor.
Bulgaristan: Sigortalı finansmana katılmıyor. İşveren ücret tutarının
%7’sini ödüyor. Devlet işsiz devlet memurları ve yüksek okul mezunlarının
finansmanına katılıyor.
Çek Cumhuriyeti: Sigortalı gelirinin %1’ini, işveren ücret tutarının
%3’ünü öder. Devlet açıkları kapatır.
Çin Halk Cumhuriyeti: Sigortalı prime katılmıyor. İşveren ücretin
%1’ini ödüyor. Devlet gereken para yardımını yapıyor.
Danimarka: Sigortalı, günlük en yüksek kazancının 8 katı fazlası
yıllık katılım payıdır. İşveren, vergiye esas kazancının %1’nin 1/10’na eşit
düz bir oranda öder. Devlet, sigortalının ve işverenin ödeyeceği miktarın
üstündeki masrafları karşılar.
100
Ekvartor: Sigortalı kazancının %2’sini, işveren ücret tutarının %1’ini
öder. Devlet finansmana katılmıyor.
Ermenistan: İşçi prime katılmıyor. İşveren %1’ni ödüyor. Devlet
destek veriyor.
Estonya: İşveren ve sigortalı finansmana katılmıyor. Devlet tümünü
karşılıyor.
F. Almanya: Sigortalı prime esas olan kazancın %3,25’ini, işveren
ücret tutarının %3,25’ini öder. Devlet açıkları kapatır. Ayrıca, işsizlik
yardımlarını ve işsizlerin sosyal sigorta primlerini öder. Prime ve aylığa
tabi azami yıllık gelir 86.400 DM (1993) dır.
Finlandiya: Sigortalı işsizlik fonunun %5,5’ini, işveren %47’sini,
devlet %47,5’ini ve temel masrafları karşılar. İşsizlik yardımının tamamı
devletçe finanse edilir.
Fransa: Sigortalı aylık kazancı 12.610 FF olanlardan kazancının
%2,42’sini, aylık kazancı 12.610 ile 55.440 FF (1993) arasında olanlardan
kazancının %2,97’i kadar öder. İşveren %4,18’ini öder. Devlet sigortanın
finansmanına katılmaz. İşsizlik yardım programlarının ise tümünü
karşılar. Yıllık prime esas azami gelir 599.280 FF (1993) dır. Yönetici
personel için sigortalı ve işveren ek prim öder.
Güney Afrika: Sigortalı kazancının %0,9‘unu, işveren ücret gelirinin
%0,9‘unu öder. Devlet sigorta primlerinin %25‘ini karşılar. Prime
esas azami gelir yılda 7 milyon Randdır. Bu primler hastalık ve analık
sigortasını da kapsar.
Gürcistan: İşçi finansmana katılmaz. İşveren ücret gelirinin %1’ini
öder. Devlet gerekli ilaveleri yapar.
Hong-Kong: Sigortalı ve işveren primlere katılmıyor. Devlet
finansmanın tümünü karşılıyor.
Hollanda: Sigortalı kazancının %1,79‘unu, işveren bordronun
%1,79‘unu öder. Devlet finansmana katılmaz. Prime ve yardıma tabi
azami gelir 1993 için günde 286 guldendir.
İngiltere: 1993 yılı için haftada en fazla 54 sterlin alan sigortalı
işçi ücret gelirinin %2‘sini, 54 ile 405 sterlin arasında alan %9’unu, evli
ve dul kadınlar %3,85‘ini, kendi hesabına çalışanlar haftada 5,35 sterlin
veya yılda 6.120 - 21.060 sterlin arasında kazananlar yıllık kazançlarının
%6,3‘ünü öder. İşveren ücret tutarının %4,6 - 10,4‘ünü öder. Devlet toplam
gelir testine tabi aylıkların ise tamamını öder. Bu primlere diğer sigorta
kolları dahildir.
101
İran: Sigortalı finansmana katılmıyor. İşveren, ücret tutarının %3‘ünü
ödüyor. Devlet açıkları kapatıyor.
İrlanda: Haftada en fazla 54 Sterlin alan sigortalı kazancının %2‘sini,
54 Sterlinden fazla alan %9’unu, en fazla 405 Serlin alan öder. Ayrıca belirli
bir kazancın üstü için %2,25 ilave ödeme yapar. İşveren, ücret tutarının
%12,20‘sini öder. Bu oranlar içine diğer sigortalar dahildir. Devlet,
masraflar ve prim gelirleri arasındaki farkı karşılar. İşsizlik yardımlarının
tümünü finanse eder.
İspanya: Sigortalı kazancının %1,1’ini öder ve çalışanlar 11 sınıfa
ayrılmıştır. İşveren ücret tutarının %6,2’sini öder. Devlet destekliyor.
İşsize verilen ödenek 68.130 ile 338.130 Peseta arasında değişir.
İsrail: Sigortalı kazancının %0,15’ini, işveren ücret tutarının
%0,04‘ünü, devlet %0,11‘ini öder. Prim ve aylığa esas azami kazanç 3.128
NS (1993) dır.
İsveç: Sendika ilişkili programlarda sigortalı ayda 32 ile 100 Kron
öder, iş piyasası destek programına sigortalı katılmıyor. İşveren her
iki program için %2,14 oranında prim öder. Devlet sendika ilişkili
programlarda maliyetin %95‘ini karşılar. İş piyasası destek programında
ise maliyetin tamamı devletçe karşılanır.
İsviçre: Sigortalı kazancının %1‘ini, işveren bordronun %1‘ini öder.
Devlet açıkları kapatır.
İtalya: Sigortalı finansmana katılmaz. İşveren endüstri kesiminde
bordronun %1,61‘ini, ticari kesimde bordronun %1,91‘ini öder. Ayrıca,
işveren munzam işsizlik sigortası için bordro tutarının %0,3’ü oranında
katkıda bulunur. Sanayide ücret tutarının %2,2‘si oranında primi kısmi
işsizlik için işveren ücret destek fonuna öder. Devlet, yönetim maliyetlerine
ve ücret destek fonuna katkıda bulunur.
İzlanda: Sigortalı finansmana katılmıyor. İşveren ücret tutarının %2,5
‘i ile %6‘sını ödüyor. Devlet, işverenin ödediğinin %0,15‘ini öder.
Japonya: Sigortalı ücret gelirinin %40‘ını, mevsimlik ve inşaat işçisi
%0.50 ‘sini, işveren bordronun %75‘ini, mevsimlik ve inşaat işçisinin
%0.85 -0.95’ini öder. Devlet harcamaların %20‘sini ve yönetim masraflarını
karşılar.
Kanada: Sigortalı prime esas kazancının %3’ünü, işveren ise
sigortalının 1,4 katı fazlasını ödüyor. Devlet prime katılmıyor.Ancak
Federal hükümet, işsizlik oranı %4‘ü geçtiği zaman, yardım fazlalığını
öder. Ayrıca uzun süre işsiz kalanlara ödenen aylığı da karşılar. Prime
tabi azami haftalık gelir 745 dolar, asgari 149 dolar ( 1993) olup bu limit,
gelir indekslerine göre yeniden ayarlanmaktadır.
102
Kazakistan: Sigortalı %1‘ini, işveren %37‘sini öder. Devlet sosyal
yardımın tamamına ve sigortaya destek verir.
Kıbrıs Cumhuriyeti: Sigortalı ücret gelirinin %6,3’ünü, serbest çalışan
%11,6’sını, isteğe bağlı sigortalı %10’unu öder. İşveren ücret tutarının
%6,3 ’ünü öder. Devlet %4’ü tutarında katkıda bulunur. Bunun içerisine
diğer sigorta primleri dahildir. Primi esas azami gelir tutarı haftalık 247
dolardır.
Kırgiazistan: İşçi finansmana katılmıyor. İşveren, ücret tutarının
%1‘ini öder. Devlet destek yardımlarda bulunuyor.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: Sigortalı ücret gelirinin %1’ini
öder. İşveren ücret tutarının %1’ini öder. Devlet %3 tutarındaki işsizlik
sigortası priminin 1/3’ü kadar yani %1’i kadar katkıda bulunur. İşveren
ve işçi de aynı oranda katkıda bulunur.
Latvia: Sigortalı, ücret gelirinin %1’ini, işveren bordronun %37‘sini
öder. Devlet bütçeden kaynak ayırır.
Litvanya: Sigortalı kazancının %1‘ini, İşveren bordronun %30‘unu
öder. Devlet bütçeden gerekli desteği yapar.
Lüksemburg: Sigortalı kazancının 5’ini öder. İşveren finansmana
katılmaz. Devlet işsizlik fonunu finanse eder.
Macaristan: Sigortalı kazancının %1’ini, işveren ücret tutarının %5’ini
öder. Devlet kendi işçilerinin primlerini öder.
Malta: İşçi haftada en az 3.05 sterlin ve en fazla 9.38 sterlin alanların,18
yaşından küçüklerin haftalık 1.69 sterlin kazancı (1993) olanların, haftalık
4.90 ile 14.20 sterlin arasında geliri olan serbest çalışanlar aylık kazancının
%8,3’ünü öder. İşveren 3.66 ile 11.25 sterlin arası haftalık geliri olanların,
18 yaşından küçüklerin haftalık 2.02 sterlin kazananların bordrolarının
%10’unu öder. Devlet, toplam primlerin %50’ini karşılar. Bu primler
ayrıca diğer sigorta primlerini ve aile yardımlarını da kapsar.
Mısır: Sigortalı prime katılmıyor. İşveren ücret tutarının %2’sini
Moldova: İşçi ve devlet finansmana katılmaz. İşveren, tarım ve
endüstri kesiminde ücret gelirinin %38‘ini, devlet destekli bütçesi olan
organizasyonlarda %30’unu, yardım derneklerinde %4,7‘sini öder.
Norveç: Sigortalılar emeklilik sağlayan kazancın %7,8’ini, serbest
çalışanlar %10,7’ini, işveren bordronun %16,7’ini öder. Devlet açıkları
kapatır. Bu oranların içinde diğer sigorta kolları dahildir.
Özbekistan: İşçi finansmana katılmıyor. Devlet destek veriyor.
İşveren bordronun %3‘ünü ödüyor.
103
Polonya: Sigortalı finansmana katılmıyor. İşveren bordronun %3’ünü
Portekiz: Sigortalı kazancının %11’ini, serbest çalışanlar %15 ‘ini,
işveren bordronun %24,5 ‘ini öder. Devlet destek sağlıyor.
Romanya: Sigortalı kazancının %1’ini, işveren bordronun %5’ini
öder. Devlet açıkları kapatıyor.
Rusya: İşçi finansmana katılmıyor. İşveren bordronun %2‘ini ödüyor.
Devlet destekliyor.
Slovakya: Sigortalı kazancının %1‘ini, serbest çalışanlar %4’ünü
ödüyor. İşveren, bordronun %3‘ünü ödüyor. Devlet açıkları kapatıyor.
Slovenya: İşveren ve devlet finansmana katılmıyor. Sigortalı bölgelere
göre değişik oranlarda prim ödüyor.
Şili: Sigortalı ve işveren prime katılmıyor. Devlet aile ödenekleri ve
işsizlik fonundan finansmanı sağlıyor.
Tunus: Sigortalı kazancından katkıda bulunmaz. İşveren de
finansmana katılmaz. Devlet bütün finansmanı karşılar.
Türkmenistan: İşçi finansmana katılmaz. İşveren bordronun %2‘ini
öder. Devlet destekliyor.
Ukrayna: İşçi finansmana katılmıyor. İşveren bordronun %3‘ünü
prim olarak öder. Devlet destekliyor.
Uruguay: Ticaret ve sanayi kesiminde çalışanlar %13, kamu kesiminde
çalışanlar %13 oranında prim ödüyor. İşveren %16,5 oranında prim
ödüyor. Devletin ödediği primin belirli bir oranı yok. Kamu işverenleri
%15-20 arasında prim ödüyor.
Yeni Zelanda: Sigortalı ve işveren finansmana katılmıyor. Devlet
tümünü karşılıyor.
Eski Yugoslavya: Sigortalı eyaletlere ve özel bölgelere göre değişen
oranlarda en fazla %1,2’sini, işveren en fazla %1,2‘sini öder. Devlet
katılmaz.
Yunanistan: Sigortalı kazancının %2,35’ini, işveren %5’ini öder.
Devlet finansmana katılmıyor. Prime ve aylığa esas maksimum kazanç
(1993 için) yılda 4.991.000 drahmidir.
TÜRKİYEDE İSE: İşçinin prime esas aylık brüt kazançları üzerinden
işçi %1, işveren %2 ve devlet %1 oranlarında kesilen primlerden
oluşmaktadır. (Md.49)
104
§ 5 - İŞSİZLİK SİGORTASINDAN YARARLANMA
KOŞULLARI
1. GENEL KOŞULLAR
A) İRADESİ DIŞINDA İŞSİZ OLMA KOŞULU
İşsizin kim olduğu ve işsizlik hakkında gerekli bilgi geçen
paragraflar içinde verilmiştir. Ancak unutmamak gerekir ki, her işsiz
işsizlik sigortasından yararlanacaktır diye bir kural yoktur. Bu nedenle
bazı özel koşullara uymak zorunluluğu vardır. Şöyle ki, işsiz sosyoekonomik nedenlerle kendi isteği dışında, çalışma istek ve yeteneğinde
olan kimsedir. Şu halde: 1- Çalışma yeteneğinde olacaktır, 2- Kendi isteği
ile işsiz olmayacaktır. Diğer bir deyişle sosyal veya ekonomik gereklerden
dolayı işsiz olacaktır, 3- Çalışma isteğinde olacaktır.
B) PRİM ÖDEME KOŞULU
İleride tahmin edilecek işsizlik sürelerine ve işsiz sayısına yetecek
ödemeleri karşılayacak, belli bir süre için işçinin çalışması esnasında prim
ödenmesi gerekmektedir.
Prim miktarı, nispeti, işçi-işveren-devlet hissesi ve asgari prim ödeme
süresi her ülkenin saptayacağı sosyal politika koşullarına bağlı olarak
değişir.
C) BELİRLİ BİR SÜRE BEKLEME KOŞULU
Bir yandan sigortanın gerek idari ve gerekse mali gücünü hafifletmek,
diğer yandan işsizi tekrar iş bulmaya zorlamak amacıyla işsize ödemeler
belirli bir süre geçtikten sonra yapılır. Bu süreyi iyi ayarlamak gerekir.
Uzun sürerse işsizi yoksulluğa sevk eder. Bu süre içinde işsiz, İş ve
İşçi Bulma Kurumu’na şahsen başvurup işsiz olduğunu ve iş aramakta
olduğunu belgelemek zorundadır. (Yargıtay 10. HD E.2005/2928, K.
2005/4933, T. 3.5.2005)
D) GÖSTERİLEN İŞİ KABUL ETME KOŞULU
Genellikle işsiz, kurumca kendisine gösterilen işi kabul etmek
zorundadır. Ancak, her ülke saptadığı sosyal politika koşullarına uygun
olarak mesleklerine, cinsiyetine ve yaşına uymayan, aradığı çalışma
koşullarını bulamayan, arzu ettiği ücreti alamayan işsizlerin bir veya bir
kaç defaya mahsus olmak üzere o işi kabul etmeme halinde de sigorta
ödenekleri devam ettirilebilir.
105
2. UYGULAMADA İŞSİZLİK SİGORTASINDAN
YARARLANMA KOŞULLARI
Uygulamada işsizlik sigortasından yararlanabilmek için işçinin
belirli vasıflara haiz olması gerekir. Öncelikle işçinin isteği dışında işsiz
olması gerekmektedir. Aynı zamanda belirtilmiş asgari prim ve sigortalı
iş şartlarını da yerine getirmiş olmalıdır. Bu koşullar işsiz kimsenin
düzenli bir iş gücüne sahip olduğunu, işsizlik sonucu ücret sıkıntısı
çektiğini saptamak için gereklidir. İşsizlik ödeneğinden yararlanabilmek
için genellikle işsizlik durumu başlamadan önceki yıl içinde en az altı
aylık sigortalı olması gerekmektedir. Gelişmiş ülkelerde istisnai olarak
hemen iş bulamayan yeni okul mezunları ve yüksek öğrenim mezunları
için özel bir program uygulanır. Bu kişiler bir sigorta veya çalışma sicilleri
bulunmadıkları halde, işsizlik haklarından yararlanabilmektedirler. Bu
program özellikle ekonomik durgunluk hallerinde okuldan iş hayatına
geçişi kolaylaştırır.
Yaklaşık bütün işsizlik sigortası programları, işsizlik primi
ödeyenlerle birlikte, haktan yararlanmak isteyenlerin iş için yetenekli ve
istekli kişiler olmasını öngörür. Bunun için işsiz kişi, eğer yeteneksizse
veya başka nedenlerle iş teklifini kabul edemeyecekse bu haklardan
yararlanamaz. Hemen bütün ülkelerde işsiz kişi, prim ödemeden önce
bir iş bürosuna başvurmakta ve prim ödemeleri devam ettiği sürece
büroya rapor vermektedir. Böylece işsizlik sigortası ile iş bulma bürosu
arasındaki bu yakın ilişki, yardımın işsize yalnız iş teklifi yapıldığında ve
teklif edilen işin uygun olmadığı takdirde ödenmesini sağlar.
Çoğu ülkelerde makul bir neden olmaksızın uygun iş teklifini
reddeden işsizin hakları geçici olarak veya sürekli olarak askıya alınır.
Buradaki gerekçe işi reddeden işçinin işsizliğinin nedeni istemeyerek
değil isteyerek işsiz olduğudur. Böyle bir halde bütün uygulamalarda
açıkça teklif edilen işin uygun olmasını şart koşarlar. Mamafih, bazı
uygulamalarda yapılan uygun iş tarifi değişiktir. Bu tarifler değişik ve
karışık olduğundan ülkelerde iş uygunluğu kriterlerini gösteren bir
gösterge yoktur. Genellikle bu kriterler şöyle gösterilir; 1- Teklif edilen
işin ücretinin daha önceki işin ücretine oranı, 2-İşyerinin işçinin evine
olan uzaklığı, 3- Yetenek ve eğitimine uygunluğu, 4- İşin işçinin önceki
durumuyla olan ilgisi, 5- İşin tehlikeli veya sağlıksız olması hali.
İşsiz kişi işsizlik yardımı için gerekli şartlara haiz olmakla beraber
geçici veya sürekli olarak sigortadan yararlanmayabilir. Bunun nedeni
önceki işinden nasıl ayrıldığıdır. Yaklaşık bütün işsizlik sigortası
kuruluşları, daha önceki işinden geçerli bir neden olmaksızın gönüllü
olarak ayrılmış veya kanun dışı sendika mücadelesinde işi durdurmaya
106
liderlik etmiş işsizleri sigortadan yararlandırmazlar. Bu durumun ne
kadar devam edeceği bir kaç haftadan sürekli diskalifiyeye kadar olmak
üzere, her ülkede değişir.
A) BAZI ÜLKELERDE İŞSİZLİK SİGORTASINDAN
YARARLANMA KOŞULLARI
Zorunlu işsizlik sigortası uygulayan bazı ülkelerde 1993 yılı için
sigortadan yararlanma koşulları ülkelere göre şöyledir:168
Arnavutluk: 1 yıl prim ödemesi, başka yardımlardan yararlanmaması,
işçi bulma kurumuna kayıtlı olması, eğitime devam etmeye istekli olması
gerekir.
Arjantin: Son 12 ay prim ödemesi, işçi bulma kurumuna kayıtlı olması,
çalışmaya hazır ve istekli olması, diğer sosyal sigorta yardımlarından
yararlanmaması gerekir.
Avustralya: 16 yaşından emeklilik yaşına kadar olması (erkek 65,
kadın 60), ülkede ikamet etmesi, yeniden çalışma arzu ve isteğinde olması,
işçi bulma bürosuna kayıtlı bulunması, iş arama çabası içinde olması,
işsizliğin işçinin hatası sonucu olmaması gerekir.
Azerbaycan: İşçi bulma bürosuna kayıtlı olması, çalışma istek ve
yeteneğinde olması gerekir. Eğer işsiz kişi kendisine teklif edilen uygun
işi kabul etmezse yardımlar azaltılabilir.
Barbados: 65 yaşın altında olması, 52 hafta sigortalı olması, işsizlikten
önceki son 20 hafta prim ödemiş olması gerekir.
Belçika: Son 10 ay içinde 75 gün sigortalı olması veya 36 ay içinde
600 gün sigortalı olması gerekir. Bu süre hak sahibinin yaş durumuna
göre uzatılabilir. İş bulma kurumuna kayıtlı olması, çalışmaya yetenekli,
istekli ve hazır olması gerekir. Kendi isteği üzerine işten ayrılma, kötü
hal, kanun dışı greve katılma veya teklif edilen uygun işi gerekçesiz
olarak ret etme diskalifiye sebebidir. Diskalifiye olma süresi 1-26 hafta
olup, işlenilen hatanın önemine ve tekrarına göre uzatılabilir.
Brezilya: Son 4 yıl içinde 36 ay sigortalı olması, işsizliğin kendi
hatası sonucu olmaması, sigortalının kendini ve ailesini geçindirecek
kaynaklardan yoksun olması gerekir.
Bulgaristan: İşsizlikten önceki son yıl içinde 6 ay çalışması (okulunu
yeni bitirmişler hariç), işsizliğin sigortalının iradesiyle olmaması, işsiz
kaldıktan sonraki 7 gün içinde işsizlik bürosuna başvurması gerekir.
168- Bkz. US; Social Security Programs 1993.
107
Kanada: Bölgedeki işsizlik oranına göre farklıdır. Haftada en az 15 saat
çalışmış olması, işçi bürosuna kayıtlı olması, çalışma istek ve yeteneğinde
olması, hastalık veya sakatlık dolayısıyla çalışamayacak durumda
olmaması gerekir. Asgari işsizlik aylığını alabilmesi için sigortalı olarak
son yıl içinde 10-14 hafta çalışması, tam aylığını alabilmesi için ise en az
20 hafta çalışması gerekir. Bu süreye hastalık ve analık süreleri dahildir.
Eğer işsizlik, sigortalının kendi hatası sonucu ortaya çıkmışsa o zaman
yeniden gerekli şartları yerine getirene kadar sigortadan yararlanamaz.
Eğer önerilen uygun işleri kabul etmezse, eğitime devam etmek istemezse,
7 ile 12 hafta sigorta yardımından mahrum kalır veya ödeme %50 oranında
yapılır. İşsizlik iş uyuşmazlığı, tutukluluk veya evini Kanada dışına taşıma
yüzünden olmuşsa, ilgili bir süre için diskalifiye olur. Ayrıca 16 yaşından
küçük ve 70 yaşından büyük olanlar sigortadan yararlanamazlar.
Şili: Son iki yıl içinde 52 hafta sigortalı olması, büroya kayıtlı olması,
kendi isteğiyle işsiz olmaması gerekir.
Çin Halk Cumhuriyeti: İşçinin işten isteği dışında çıkarılmış olması,
sözleşmesinin sona ermiş olması, işyerinin kapatılmış olması gerekir.
Kıbrıs Cumhuriyeti: İşsizlik sigortası ödeneği alabilmesi için
26 hafta prim ödemesi veya borçlanmış olması gerekir. 20 hafta prim
ödeyenler için aylık miktar azaltılır. 16 yaşından küçükler ve 65 yaşından
büyükler bu kapsama girmezler. Çalışmaya yetenekli, istekli ve hazır
olması, iş aramakta olması, haftada bir defa iş bürosuna rapor vermesi
gerekir. İşsizlik kendi isteği üzerine olmaması, kötü halinden olmaması, iş
uyuşmazlığı ile doğrudan ilgili olmaması, uygun iş teklifini ret etmemesi,
bulunan işe gelmemesi gibi nedenlerle olmaması gerekir. Bu nedenlerle
işsiz kalan sigortalıya 6 hafta ödeme yapılmaz.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: İşsizlik ödeneğinden
yararlanabilmek için, son 15 takvim ayı içinde en az 180 gün prim
ödemiş olması, işsizliğini iş ve işçi bulma servisine başvurmak suretiyle
kaydettirmesi, gerekir. İşini kendi isteğiyle ve yasal nedeni olmaksızın
terk edenler, ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan hareketleri nedeniyle
işine son verilmiş olanlar, suç sayılan bir hareketi yüzünden 7 günden
fazla hapis cezası alanlar, iş ve işçi bulma servisince gönderildiği
uygun işe gitmeyenler ya da işveren tarafından verilen uygun işi ret
edenler, en az yasal asgari ücret tutarında günlük gelir sağlayan bir işte
çalıştığı saptananlar, iş kazası ile meslek hastalığı, hastalık ve analık
sigortalarından iş göremezlik ödeneği alanlar ya da malûllük, yaşlılık
ve ölüm sigortasından aylık bağlanmış olanlar, gerçeğe uymayan bilgi
veren ya da hile yoluna başvuranlar, asker olanlar, yasal bir nedenle
hizmet akitleri askıya alınanlar, uygun bir iş bulma olanak ve teklifinden
kaçınanlar, işsiz iken iş olanağı olmayan bir görevde iş isteyenler işsizlik
sigortası ödeneğinden yararlanamazlar.
108
Çek Cumhuriyeti: Çalışma kurumuna kayıtlı olması, geçen 3 yıl
içinde en az 12 ay çalışmış olması gerekir.
Danimarka: Son 3 yıl içinde 26 hafta çalışması, ve son 12 ay işsizlik
fonuna üye olması, çalışabilir durumda olması, irade dışı işsiz kalması
gerekir.
Ekvator: İşsizlik ödeneğine hak kazanabilmesi için 24 ay prim
ödemesi, en az 60 gün çalıştıktan sonra işine son verilmiş olması gerekir.
Mısır: Sürekli 3 ay olmak üzere 6 ay prim ödemesi, çalışma arzusunda
olması, işçi bulma bürosuna kayıtlı olması, iradesi dışında işsiz kalması
gerekir.
Estonya: İstihdam servisine kayıtlı olması, işsizlikten önceki 12 aylık
dönem içinde en az 180 gün çalışmış olması gerekir.
Finlandiya: 3 aydan bu yana çalışmakta olması, ya da aktif olarak
iş arıyor olması, işsizlik fonuna üye olması, 24 aylık süre içinde en az 26
hafta çalışması, iradesi dışında işsiz kalması gerekir.
Fransa: İşsizlik ödeneğinden yararlanabilmesi için son 12 ay içinde
en az 91 gün ya da en az 520 saat süre ile ücretli bir işte çalışmış olması,
60 yaşın altında olması, iş bulma kurumuna kayıtlı olması, çalışmaya
yetenekli ve hazır olması, işsizliğin kendi isteği sonucu ya da kötü hali
veya uygun iş teklifini ret etme sonucu olmaması gerekir.
Ermenistan: İşsizlik bürosuna kayıtlı olması, çalışmaya istekli olması
gerekir. Eğer işsiz kalması kendi hatasından kaynaklanıyorsa ödeneklerde
azaltma yapılabilmektedir.
F. Almanya: İşsizlik ödeneği için son 3 yıl içinde 360 gün sigortalı
olması (mevsimlik işçiler için 180 gün), haftada 20 saatten az çalışmış
olmaması, iş bulma kurumuna kayıtlı olması, çalışmaya yetenekli ve
istekli olması, işsizlik kendi isteği sonucu ya da kötü hali, kanun dışı
greve katılması veya uygun iş teklifini ret etmesi, eğitim ve yeniden eğitim
tekliflerini ret etmesi sonucu olmaması gerekir. Diskalifiye olma süresi
2-4 haftadır. İnşaat işlerinde çalışanlar Kasım-Mart ayları arasında kötü
hava şartları nedeniyle çalışamıyorsa özel ödemelere hak kazanırlar. Özel
durumlar nedeniyle işveren tarafından geçici kazanç kaybını önlemek
üzere çalışma saatleri azaltılan işçilere özel ödemeler yapılır. Bir önceki
yıl içinde 150 gün işsiz kalan ve işsizlik statüsünden dolayı ödeme süresi
dolan kişiler işsizlik yardımı alırlar. Ayrıca mesleki eğitim kurslarına
katılanlar ilave olarak nakdi yardım alırlar.
Yunanistan: İşsizlik ödeneği için son iki ay içinde çalışılan günler
hariç, son 14 ay içinde 125 gün prim ödemesi, ilk kez ödenek alacaklar
için son iki yıl içinde her yıl 180 gün prim ödemesi gerekir. Aynı işte
109
çalışan benzeri işçinin 1/3’ü kadar ücret kazanma yeteneğinde olması,
çalışmaya hazır olması, iş bulma kurumuna kayıtlı olması, işsizlik kendi
isteği sonucu veya kötü hali veya kanun dışı grev ve lokavt veya uygun
iş teklifini ya da eğitim önerisini ret etme sonucu olmaması gerekir.
Diskalifiye genellikle süresizdir.
Hong-Kong: 1 yıl sürekli ikamet etmesi, kayıtlı olması, belirlenmiş
ücret derecesinin altında gelire sahip olması gerekirdi.
Macaristan: İşsizlikten önce 48 ay çalışmış olması, iradesi dışı işsiz
olması gerekir.
İzlanda: 16 yaş ile 71 yaş arasında olması, İzlanda’da ikamet etmesi,
geçen 12 ay içinde 425 gün sigortalı çalışması, istihdam bürosuna kayıtlı
olması, istihdam bürosunca 3 ile daha fazla gün işsiz olduğunun tescil
edilmiş olması gerekir.
İran: İşsizlik gerçekleşmeden önce 6 ay sigortalı olması, kayıtlı olması,
çalışabilir durumda olması, iradesi dışında işsiz kalmaması gerekir.
İrlanda: İşsizlik ödeneği için 39 hafta prim ödemesi, 18 ile 66 yaşları
arasında olması, çalışmaya elverişli olması, iş bulma kurumuna kayıtlı
olması, işsizliğin kötü hal, işyerinde kanun dışı sendikal uyuşmazlık veya
uygun iş teklifini ret etmesi sonucu ortaya çıkmaması, irade dışı işsiz
kalması gerekir. Diskalifiye süresi 6 haftaya kadardır.
İsrail: İşsizlik ödeneği için sigortalı ücretli kişi, bilfiil çalıştığı 360 iş
günü için 180 gün prim ödemiş olması veya bilfiil çalışılan 540 iş günü
için 270 gün prim ödemiş olması gerekir. Sigortalı maaşlı kişi ise, çalışılan
360 iş günü için 150 gün prim ödemesi veya 540 iş günü için 225 gün prim
ödemesi, yeni göçmen işçiler ise işsizliğin başladığı ayın ilk gününden
önceki çalışılan 360 iş günü için 75 gün prim ödemesi veya 540 iş günü
için 125 prim ödemesi gerekir. Azınlıklar için çalışılan 360 iş günü için
100 gün prim ödemesi gerekir. İş bulma kurumuna kayıtlı ve çalışmaya
yetenekli olması, işsizlik kendi isteği ile veya uygun iş teklifini ret etme
sonucu olmaması gerekir.
İtalya: Son iki yıl içinde 52 hafta prim ödemek ve en az iki yıl sigortalı
olması gerekir. Yapı işçileri için iki yıl içinde 43 hafta prim ödemesi, ofise
kayıtlı olması, irade dışı işsiz kalması gerekir. İşsizlikten önce 13 hafta
kesintisiz çalışanlara 13 hafta özel aylık verilir.
Japonya: İşsizlik ödeneği için son 12 ay içinde 6 ay sigortalı olması
(hastalık, kaza, analık vs. durumunda bu süre 48 aya çıkarılır), kamu iş
güvenliği kurumuna kayıtlı olması, çalışmaya yetenekli ve istekli olması,
4 haftada bir kuruma başvurması, işsizlik kendi isteği sonucu veya ciddi
kötü hal, uygun iş teklifini reddetme veya teklif edilen eğitim kursunu
reddetme sonucu olmaması gerekir. Diskalifiye olma süresi 1-2 aydır.
110
Kırgızistan: İstihdam bürosuna kayıtlı olması, çalışmaya istekli
olması, (işçinin kusuru sonucu işsizlik gerçekleşmişse ödeneklerde
azaltma yapılır), irade dışı işsiz kalması gerekir.
Latvia: Geçen 12 ay içinde en az 6 ay prim ödemesi gerekir.
Litvanya: Geçim kaynaklarının yetersiz olması, istihdam bürosuna
kayıtlı olması gerekir.
Lüksemburg: Son 12 ay içinde 26 hafta çalışması, serbest çalışanlar,
için 3 ay, yeni mezunlar için 26 hafta kayıtlı işsiz olması, irade dışı işsiz
olması gerekir.
Malta: İşsizlik ödeneği için 50 hafta fiilen prim ödemiş olması ve son
12 ay içinde 50 hafta prim ödemiş veya borçlanmış olması, (20-49 hafta
prim ödemiş olanların aylık ödenek miktarı azaltılır), iş bulma kurumuna
kayıtlı olması, çalışmaya yetenekli ve hazır olması, işsizlik kendi isteği
sonucu, kötü hal nedeniyle işten çıkarılma, kanundışı iş uyuşmazlığına
doğrudan katılma veya uygun iş teklifini reddetme sonucu olmaması
gerekir. Diskalifiye olma süresi 6 haftadır.
Moldova: İşsizlik ödeneğinden yararlanabilmesi için büroya kayıtlı
olması, çalışmaya istekli olması, irade dışı işsiz kalması gerekir.
Hollanda: Temel işsizlik ödeneği için; ilgili endüstride geçen son 12
ay içinde 26 hafta çalışmış olması, Fazlalaştırılmış ödenek için; önceki 5 yıl
içinde 3 yıl çalışmış olması, iş bulma kurumuna kayıtlı olması, çalışmaya
yetenekli ve hazır olması, iş aramakta olması, işsizlik kendi isteği ve
kusuru sonucu olmaması, kanundışı grev ve lokavta katılmamış olması,
uygun iş teklifini veya eğitime katılmayı reddetmemiş olması, gerekir.
Geçici düşük ücret ve normal ücret arasındaki farkı kapatmak için ek
ödeme yapılmaktadır.
Yeni Zelanda: İşsizlik yardımından yararlanabilmesi için 18 yaşında
olması, ülkede 12 ay ikamet etmiş olması, irade dışı işsiz kalması gerekir.
Eğitim yardımı alabilmesi için 16 yaşın üstünde olmaması ve diğer
koşulları taşıması gerekir. Kendi kusuruyla işsiz olanlar için 26 hafta
ödenek verilmez.
Norveç: İşsizlik ödeneğinin, işçinin işsizlikten önceki bir yıllık gelirinin
(veya işsizlik öncesi 3 yıl içindeki ortalama yıllık gelirden daha yüksek
ise bu ortalama yıllık gelirin) en az %75’i kadar olması, kamu iş bulma
kurumuna kayıtlı olması, çalışmaya yetenekli ve istekli olması gerekir.
İşsizliğin kendi kötü halinden veya kanundışı iş uyuşmazlığına katılmış
olmasından, uygun iş teklifini veya eğitim teklifini reddetmesinden
kaynaklanmaması gerekir. Diskalifiye olma süresi en az 4 haftadır.
111
Polonya: İşsizlik ödeneğinden yararlanabilmesi için, işsizlikten
önceki yıl 180 gün çalışmış ve sigortalı olması veya askerden yeni dönmüş
olması veya hamilelik iznini tamamlamış olması veya cezaevinden yeni
çıkmış olması, iş bulma kurumuna kayıtlı olması gerekir.
Portekiz: İşsizlik ödeneği için işsizlikten önceki 24 ay içinde 540 gün
kazanç getiren bir işte çalışmış olması gerekir. Sosyal yardım için işsizlikten
önceki 12 ay içinde 180 gün çalışmış olması gerekir. Büroya kayıtlı olması,
çalışmaya elverişli olması, irade dışı işsiz kalmaması, teklif edilen işi ve
eğitimi reddetmemesi, yaşlılık sigortasından yararlanmamakta olması
gerekir.
Romanya: İşsizlik ödeneği alabilmesi için asgari ücretin yarısından
fazla geliri olmaması, emekli aylığı almaması, iki hektarda az tarımsal
araziye sahip olması, iş bürosuna kayıtlı olması gerekir.
Rusya: İşsizlikten önceki 12 ay içinde en az 12 afta çalışmış olması,
çalışmaya istekli olması, büroya kayıtlı olması gerekir. İşsizlik kendi
kusurundan kaynaklanmış ise ödenekleri azaltılmaktadır.
Slovakya: İşsizlik ödeneğinden yararlanabilmesi için son üç yıl içinde
en az 12 ay çalışması, büroya kayıtlı olması gerekir.
Slovenia: İşsizlik ödeneği alabilmesi için geçen 9 ay içinde çalışmış
olması, işsiz kalmadan önceki 18 ay içinde 12 ay çalışmış olması, büroya
30 gün içinde kayıt yaptırması gerekir.
Güney Afrika: İşsizlik ödeneği için son 52 hafta içinde 13 hafta
prim ödemiş olması, çalışmaya yetenekli ve hazır olması, kamu iş bulma
kurumuna kayıtlı olması ve hastalık veya hamilelik dışında devamlı
olarak kuruma başvurulması gerekir. İşsizliğin kendi isteği sonucu veya
kötü hali nedeniyle, kanun dışı greve katılma veya uygun iş teklifini veya
eğitim teklifini reddetme sonucu meydana gelmemiş olması gerekir.
Diskalifiye olma süresi en fazla 13 haftadır.
İspanya: İşsizlik ödeneği için son 6 yıl içinde 12 ay prim ödemesi,
iş bulma kurumuna kayıtlı olması, iradesi dışında işsiz kalması, işsizlik
uygun iş teklifini veya eğitim teklifini reddetme sonucu olmaması gerekir.
Diskalifiye süresi en fazla 6 aydır.
Srilanka: İşsizlik yardımı alabilmesi için ayda 700 Rupe’nin altında
kazanmakta olması gerekir.
İsveç: İşsizlik fonuna 12 ay üye olması, büroya kayıtlı olması,
çalışmaya hazır olması, iradesi dışında işsiz olması gerekir.
112
İsviçre: İşsizlik ödeneği alabilmesi için son iki yıl içinde 6-18 ay
çalışmış olması, iş bulma kurumuna kayıtlı olması, çalışmaya istekli ve
yetenekli olması (malullük derecesi %30’dan az olması), işsizlik kendi
isteği sonucu olmaması, kötü hal veya iş sözleşmesini ihlal nedeniyle
işten çıkarılmış olmaması, iş yerinden uyuşmazlık nedeniyle ayrılmamış
olması, uygun iş teklifini veya eğitimi reddetmemiş olması gerekir.
Diskalifiye olma süresi işlenen kusurun önemine göre 1-48 gündür.
Tunus: İşsizlik ödeneği alabilmesi için Ulusal Sosyal Güvenlik
Fonuna 1/12 oranında prim ödemesi, büroya kayıtlı olması, irade dışı
işsiz kalması, başka geliri olmaması, bakmakla yükümlü olduğu kişilerin
olması gerekir.
Türkmenistan: İşsizlik yardımı alabilmesi için büroya kayıtlı olması,
çalışmaya istekli olması, geliri olmaması gerekir. İşsizlik kendi kusuru
sonucu ise yardımda indirim yapılabilmektedir.
Ukrayna: İşsizlik yardımı için çalışma istek ve yeteneğinde olması,
büroya kayıtlı olması gerekir. İşsizlik kendi kusuru ise yardım miktarında
indirim yapılabilmektedir.
İngiltere: İşsizlik ödeneği için son 1 yıl içinde 25 hafta fiilen prim
ödemiş olması, son yıl içinde 50 hafta prim fiilen ödemiş veya borçlanmış
olması (26-49 hafta prim ödemesi halinde aylık ödenek miktarında
indirim yapılır), iş bulma kurumuna kayıtlı olması, çalışmaya yetenekli
ve hazır olması, işsizlik kendi isteği sonucu, kötü hali, kanun dışı iş kolu
uyuşmazlığına doğrudan katılma, uygun iş teklifini ve eğitim imkanlarını
reddetme sonucu olmaması gerekir. Diskalifiye olma süresi en çok 6
haftadır.
ABD: İşsizlik ödeneği için eyaletlerin en az 3/4’ü, bir önceki temel
yıl içerisindeki asgari geliri esas almaktadırlar. Bu gelir, işsizlikten önceki
yılın kazancının haftalık ücret miktarına veya belirlenen toplam gelire
eşit olması gerekir. 8 eyalet belirli sayıda hafta süresince (14-20 hafta)
çalışmış olmak şartını aramaktadır. Ayrıca iş bulma kurumuna kayıtlı
olması, çalışmaya hazır ve yetenekli olması, işsizlik kendi kusuru sonucu
veya kötü hali, kanun dışı iş uyuşmazlığı veya uygun iş teklifini reddetme
sonucu olmaması gerekir. Diskalifiye olma süresi eyaletlere göre değişir.
Uruguay: İşsizlik ödeneği için işsizlikten önceki 12 ay içinde maaşlılar
için 6 ay, ücretliler için 150 gün çalışmış ya da asgari ücretin 6 katı kadar
kazanmış olması, en az 2 yıl ülkede yaşamış olması, çalışmaya yetenekli
olması, başka geliri olmaması, işsizlik kendi isteği sonucu veya kanun
dışı greve doğrudan katılma sonucu olmaması gerekir.
113
Özbekistan: İşsizlik yardımı alabilmek için, büroya kayıtlı olması,
çalışmaya istekli olması, başka geliri olmaması gerekir. İşsizlik kendi
kusuru sonucu ise ödeneklerde indirim yapılabilir.
Venezuela: İşsizlik ödeneği alabilmesi için son 24 ay içinde 52 hafta
prim ödemesi, çalışmaya hazır olması gerekir.
Eski Yugostavya: İşsizlik yardımı için son 18 ay içinde 12 ay ya da son
9 ay sürekli çalışmış olması gerekir. Aile fertlerinin toplam gelir düzeyi
belirli miktardan fazla olmaması gerekir. Çalışmaya yetenekli, iş bulma
kurumuna kayıtlı olması, kuruma sürekli başvuruda bulunması, işsizlik
kendi isteği sonucu olmaması, kötü hali nedeniyle işten çıkarılmamış
olması, teklif edilen uygun işe sebepsiz itiraz etmemiş olması gerekir.
B) TÜRKİYE’DE İŞSİZLİK SİGORTASINDAN YARARLANMA
KOŞULLARI
Ülkemizde 4447 sayılı yasaya göre Hizmet akdinin feshinden önceki
120 günü sürekli olmak üzere, son üç yıl içinde en az 600 gün süre ile
prim ödemiş olup da kendi istek ve kusurları dışında işsiz kalanlar esas
olarak işsizlik sigortasından yararlanabilmektedirler. (Md.51)
Buna göre; - İhbar önellerine uygun olarak Hizmet akitleri, işveren
tarafından sona erdirilmiş olanlar, -Hizmet akdini, süresi belli olsun veya
olmasın sürenin bitiminden önce veya bildirim önelini beklemeksizin
sağlık sebepleri, işverenin kanunda belirtilen ahlak ve iyi niyet kurallarına
uymayan davranışları ve işçinin çalıştığı işyerinde bir haftadan fazla
süre ile işin durmasını gerektirecek zorlayıcı sebepler nedeniyle sigortalı
işçinin kendisi tarafından feshedenler, -Hizmet akdi, sağlık sebepleri
veya işyerinde işçiyi bir haftadan fazla süre ile çalışmaktan alıkoyan bir
zorlayıcı sebebin ortaya çıkması halinde işveren tarafından feshedilenler,
-Belirli süreli hizmet akdi ile çalışanlardan, bu sürenin bitiminde işsiz
kalanlar, -İşyerinin el değiştirmesi veya başkasına geçmesi, kapanması
veya kapatılması, işin veya işyerinin niteliğinin değişmesi nedenleriyle
işten çıkarılmış olanlar, -Özelleştirme nedeniyle işsiz kalanlar, işsizlik
ödeneğine hak kazanabilmektedirler.
İşsizlik ödeneğine hak kazananların, bu ödenekten faydalanabilmeleri
için İşten Ayrılma Bildirgesi ile birlikte hizmet akdinin feshedildiği tarihi
izleyen günden itibaren 30 gün içinde, İŞKUR’a doğrudan başvurmaları
gerekmektedir. (Md.48) (Yargıtay 10. HD E.2005/2928, K.2005/4933, T.3.5.
2005).
114
§ 6- İŞSİZLİK SİGORTASININ SAĞLADIĞI
YARARLAR
1. ÖDENEK MİKTARI
İşsizlik sigortasının ödediği ödenek genellikle nakdi ödemelerdir.
Halbuki sosyal yardımlar, bazen ayni şekilde de yapılabilmektedir.
Örneğin, elbise yardımı, çocuk bakım hizmeti yardımı, lojman yardımı
gibi yardımlar genellikle bu tür ayni yardımlardır.
Ancak diğer paragraflarda da söylediğimiz gibi bu yardımlar
sigortacılık tekniği ile bağdaşmamaktadır. İşsizlik sigortası yalnız nakdi
ödenek vermek suretiyle yardımda bulunur. Yapılacak nakdi ödenek
yardımı miktarı her ülkenin sigorta sistemine göre değişmektedir.
Yapılmış olan aktüaryal hesaplar sonucu, işsize sağlanacak olan
işsizlik ödeneği miktarında iki unsur göz önünde bulundurulmaktadır:
1- Ödenecek ödenek işsizlik süresince işsizin asgari geçimini sağlayacak
miktarda olmalıdır. Bu da asgari ücretin altında olmamalıdır.169
2- Sigortanın ödeme gücünü geçmemelidir.
Özerklik ilkesine göre Sosyal Sigortalar kendi finansmanlarını
kendileri hazırlarlar. Buna göre iyi bir finansman uygulayamayan bu tür
kuruluşlar görevini yerine getirmekte güçlük çekerler. Gerçi açıklarını
devletten karşılarlarsa da devletin sürekli bu açığı karşılaması, yatırım
dolayısıyla esas olan istihdama yönelik fonksiyonunu yerine getiremez.
Bu da işsizlik sorununu sürekli hatta artırıcı olarak yaratır. Bizde ki gibi
nüfus artışı fazla olan bir ülkede bu sorun daha da fazladır.170 Zaten işsizlik
sigortasına en büyük eleştiri bu yönüyle olmaktadır. Denilmektedir ki;
işsizlik sigortası için ayrılacak fonların istihdama ayrılması işsizliği önler.
Halbuki görülmüştür ki, işsizlik her ülkede hatta tam istihdama erişmiş
ülkelerde bile vardır. Önemli olan bu miktarın artmamasıdır. Bu nedenle
sigorta, yapacağı ödeneğin devlete yük olmayacak şekilde miktarını
belirlemek zorundadır.
Öte yandan ödenilmesi istenilen ödenek miktarı, hem işsizi fazla
ödenek almasından ötürü tembelliğe sevk etmeyecek ve hemde işsizi az
ödenek almasından ötürü yoksulluğa sevk etmeyecek miktarda olmalıdır.
Buna ait Uluslararası Çalışma Teşkilatı (ILO)’nın Sosyal Güvenliğin
Asgari Normları Hakkında 102 sayılı Sözleşmesi’nin 67. Maddesine
göre ödenmesi gerekli işsizlik ödeneğinin miktarı, işsizin son aylığının
%45’inin altında olamaması şeklinde asgari bir miktar belirlenmiştir.
169- ANDAÇ. Faruk; Salaire Minimum en France et en Turquie, Strasbourg 1976, s. 160.
170- ANDAÇ,Faruk; Türkiye’de Demografik Hareketler ( Makale), Türkiye İktisat
Gazetesi, 8 şubat 1968, s.2.
115
Uygulamada da her ülkenin kendine özgü sigorta işletmeciliğine
uygun olarak sağladığı yararların değişik olduğunu görmekteyiz.
İşsize ödenecek ödeneklerin çoğu, işsizin yakın tarihte aldığı ücretlerin
ortalaması olarak belirlenir. Bazı ülkeler tek sabit yüzdeden bir ücret
sınıflandırması sistemini tercih ederler. İşsizlik ödenekleri oranı, ortalama
kazancın %40’ı ile %75’i arasında sabitleştirilmiştir. Bazı ülkelerde de
hesaplamada kolaylık sağlaması amacıyla işçinin kazançlarında bir tavan
esas alınmıştır.
Bazı ülkelerde işsizlere geçmişteki ücretleri göz önünde
bulundurulmaksızın tek miktar üzerinden ödeme yapılır. Bu miktar sadece
aile yapısı ve bazen çalışanın yaşı göz önüne alınarak değiştirilir. Örneğin,
Bulgaristan, Kıbrıs, İzlanda, İtalya, Malta gibi ülkelerde tek miktar işsizlik
yardımı ödenir. İngiltere ve İrlanda’da bu tek miktar yardıma ilave olarak,
kazanç ortalamasının belirlenen yüzdesine eşit dereceli destek de ödenir.
Genellikle aile reisi olan işsizin temel yardımına karısı ve çocukları için
destek ilave olunur. Bu destekler ya tek ödeme ya da kazançların ortalama
yüzdesinin ilavesi şeklinde olur.
İşsizlik sigortası uygulayan bazı ülkelerde sağlanan yararlar şöyledir:
(1993)171
Arnavutluk: En az hayat standartlarını sağlamak için Bakanlar
Konseyi’nce belirlenen tek bir oran üzerinden ödenir. Bakıma muhtaç
15 yaşın altındaki her çocuk için işsizlik yardım miktarı %5, maksimum
%20 artırılır. Eğer ebeveynlerden biri çalışıyor veya emekli maaşı alıyorsa
bu miktar %50 azaltılır. Mal ve hizmet fiyatlarındaki değişikliklere göre
oranlar yıllık olarak endekslenir.
Arjantin: İşsizlik ödeneği olarak, işsizlikten önceki son altı ay içinde
işçinin aldığı en yüksek ücretin %60’ı aylık olarak ödenir. Sağlanan en az
yardım 1 aylık en düşük ücrete, en fazla yardım 4 aylık en düşük ücrete
eşittir. Yapım işçileri için emekli maaşından ayrı olarak işverenler 10 yıla
kadar hizmetli olan her işçiye 1 aylık ücretini kıdem tazminatı olarak
öder. Bu en fazla asgari ücretin 3 katı tutarında olabilir.
Avustralya: İşsizlik yardımı olarak, eğer evli ise ve evin geçimini
sağlıyorsa, haftalık 260,30 Dolar, eğer bekar, 21 yaşında ve tek başına
yaşıyorsa 140,5 Dolar, 18-20 yaşında ve tek başına yaşıyorsa 78,05 Dolar,
18 yaşın altında, bekar ve tek başına yaşıyorsa 64,90 Dolar, bekar ve
bakmakla yükümlü olduğu kimseler varsa 156,05 Dolar ödenir. 1 haftalık
bekleme süresi vardır. Çocuk sayısına ve kira miktarına göre 42 Dolara
kadar kira yardımı yapılır. İşsizlik ödenekleri Mart ve Eylül aylarında
fiyat değişikliklerine göre uygulama yapılır. 21 yaşın altında, bakmakla
yükümlü olduğu kimsesi olmayan bekar için değişiklik yapılmaz.
171- US; Social Security Programs, a.g.e.
116
Avusturya: İşsizlik ödeneği, 113 ücret grubuna göre ve ters orantılı
olarak gerinin takriben %40-50’i kadardır. Azami aylık ayda 12.435 Şiling,
asgari 1.605 Şiling olup (1993) ayrıca konut yardımı yapılır. Bakıma
muhtaç olanlar için ek yardım, bakılan her kişi için ayda 678 Şilingdir.
Azami tavan, gelirin %80’i kadardır. Muhtaç işsizlere sigorta yardım
süresinden sonra yapılacak yardım, işsizlik yardımının %92-95’i kadar
olup baktığı kişi sayısına göre değişir. İş kazası sonucu işsizlik halinde ilk
4 hafta hastalık sigortasıyla tıbbi yardım ve rehabilitasyon yardımı yapılır.
Ayrıca eğitim ve yeniden işe yerleştirme için ücret ödenir.
Azerbaycan: İşsizlik ödeneği olarak, 10 yıl sigortalı olanlar için ilk
13 hafta işsizlikten önceki kazancının %75’i, ondan sonraki 13 hafta %60’ı
ödenir. 10 yıldan az sigortalı için ise ilk 13 hafta ortalama kazancının
%70’i,sonraki 13 hafta %55’i ödenir. Ayrıca bakmakla yükümlü olduğu
her ikisi için işsizlik ödeneğinin %10’u ilave edilir. İlk defa iş piyasasına
girenlere ise asgari ücretin tamamı ödenir. 58-59 yaşındaki erkekler ve 5354 yaşındaki kadınlar, emekli olana kadar emekli maaşlarının tamamını
işsizlik ödeneği olarak alırlar.
Bangladesh: İşsizlik yardımı olarak işverenler ve sürekli işçiler için
60 gün, geçici işçiler için 30 gün ortalama çıplak ücretin yarısı ödenir.
Ayrıca işçi, çalıştığı her yıl için 14 günlük ücretini toptan ödeme olarak
almaktadır.
Barbados: İşsizlik ödeneği olarak, ilk 10 hafta prime esas kazancın
%60’ı, kalan 16 hafta %40’ı ödenir. 21 hafta ya da daha fazla bir süredir
işsiz olanlar için 3 günlük bekleme süresi iptal edilir.
Belarus: İşsizlik ödeneği olarak, sürekli çalışanlar ya da 12 aylık süre
içinde en az 12 hafta çalışmış olanlara ilk 13 hafta için ortalama kazancının
%70’i, sonraki 13 hafta için ortalama kazancının %50’si ödenir. Sürekli
çalışmayanlar için ilk 13 hafta en az kazancının tamamı, sonraki 13 hafta
%75’i ödenir. 1 yıldan az çalışmış vasıfsız işçilere ilk 13 hafta asgari ücretin
%85’i, son 13 hafta ise %70’i ödenir. Ödeme periyotları hayat pahalılığına
göre uyarlanır.
Belçika: İşsizlik Ödenekleri 3 faktöre bağlı olarak hesaplanır; 1.
Kazanç kaybının miktarı, 2. Medeni durumu, 3. Üç yıla bölünen yardım
süresi. İşsiz kişi bakmakla yükümlü olduğu kimsesi varsa, bu üç yıl için
prime esas kazancının %60’ını, yalnız yaşayanlar için 1. Yıl %60, 2. Yıl
%40 ve 3. Yıl toptan ödeme alırlar. Dul olanlar ise, 1.yıl %55, 2. yıl %35,
3. yıl için ise, ayda 12.064 BF (1993) alırlar. 20 yıldır sigortalı ve 50 yaşın
üstünde olanlar 12 aydır işsiz ise, kazanç kayıplarının derecesine göre
aylık ilavelere hak kazanır. İşsiz gençler için medeni durum ve yaşa
bağlı olarak bazı indirimler yapılır. Ödemelerde perakende fiyatlardaki
değişmelere göre uyarlamalar yapılır.
117
Bolivia: İşverenler, işçilerine kıdem tazminatı öderler. Ayrıca işsizler
sağlık ve hamilelik yardımı alırlar.
Botswana: 60 aylık bir çalışma süresi için kıdem tazminatı ödenir.
Brezilya: İşsizlik ödeneği, son 3 aylık kazancının ortalama %50’si
kadardır.
Bulgaristan: İşsizlik ödeneği olarak ailenin ve toplam gelirin
durumuna göre günde 1,8 Levadır.
Kanada: İşsizlik ödeneği önceki sigortaya tabi ortalama kazancının
%59’u olarak ödenir. Bu ödeme haftada maksimum 745 Dolardır.
Şili: İşsizlik ödeneği olarak, ilk 90 gün ayda 12.106 Pezo, 91-180
gün ayda 8.071 Pezo, 181-360 gün ayda 6.053 Pezo (1993) ödenir. İşsizlik
yardımından yararlananlar ayrıca hamilelik ve sağlık yardımları almaya
devam ederler.
Çin Halk Cumhuriyeti: İşsizlik ödeneği, 5 yıldan az sigortalı olanlara
1 yıl, 5 yıldan fazla sigortalı olanlara 2 yıl ücretinin %50-75 arası ödenek
verilir.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: Sigortalıya ödenecek işsizlik
sigortası ödeneğinin günlük miktarı, geçindirmekle yükümlü olduğu
kişiler de dikkate alınarak işsizlik ödeneği tarifesine göre saptanmaktadır.
Sigortalıya, iş ve işçi bulma servisine müracaat ettiği tarihten sonra
geçecek 4. İş gününden itibaren 156 güne kadar işsizlik sigortası ödeneği
verilmektedir.
Kıbrıs Cumhuriyeti: İşsizlik ödeneği olarak, işsizlikten önceki yılın
ortalama kazancının %60’ı verilir.
Çek Cumhuriyeti: İşsizlik yardımı olarak ilk 3 ay kazancının %60’ı,
sonraki 3 ay %50’si ödenir. Bu miktar aylık 1.440 Kron’dan (1993) az
olamaz.
Danimarka: İşsizlik ödeneği işsizliğin ilk gününden itibaren haftada
6 gün kazancının %90’ı ödenir. Ayrıca başka bir bölgede iş bulursa
yerleşme ve yol masrafları ödenir.
Ekvator: İşsizlik ödeneği olarak, işsizliğin 60. gününden sonra
hizmetin uzunluğuna ve kazanca bağlı olarak toptan ödeme yapılır.
Mısıt: İşsizlik ödeneği olarak, son ay aldığı ücretin %60’ı ödenir.
Estonya: İşsizlik yardımı olarak, 180 takvim günü minimum ücretinin
%80’i ödenir. Bazı istisnai durumlarda 90 gün daha uzatılabilir. Yeniden
eğitim için kurslara katılanlar işsizlik yardımının 1,5 katı fazlasını alırlar.
118
Finlandiya: İşsizlik Ödeneği ve Yardımı günde 116 Markdır (1993). 1
çocuk için günde 24, 2 çocuk için 34, 3 ve daha fazla çocuk için günde 44
Mark ilave edilir. Çocuk ilaveleri dahil maksimum ödenek, sigortalının
günlük kazancının %90’ı kadardır.
Fransa: İşsizlik ödeneği olarak ilk 27 ay için günlük kazancının %57,5’i
ödenir. Bu miktar günde en az 365 FF dır (1993). Ödeneğin kesilmesi
durumunda günde 79,63 FF yardım ödenir. Eğer 55 yaşın üstünde ise 20
yıl ödemiş ve 1 yıldan beridir işsizse 110,37 FF ( 1993) ödenir. Yaşa, prime
ve aile durumuna bağlı olarak günde 73 ile 105 FF dayanışma ödeneği
verilir.
Ermenistan: İşsizlik ödeneği ve yardımı olarak, 1-3 ay için önceki
yılın aylık ortalama ücretinin %100’ü, 4-6 ay için %70’i, 7-9 ay için %50’si,
10-12 ay için %100’ü ödenir. 12 aydan fazla süren işsizlik için asgari ücretin
%50’si ödenir. Bakılan her kişi için %25 ilave yapılır. Maksimum ödenek,
çalışılan son 3 ayın ortalama ücretini geçemez. İlk defa iş arayanlara
asgari ücretin %100’ü ödenir. Aylık fiyat artışlarına göre uyarlamalar
yapılabilmektedir.
F. Almanya: İşsizlik ödeneği vergi çıktıktan sonra kalan net kazancının
%68’i kadardır. Eğer bekarsa %63’ü kadardır. İşsizlik yardımı, sigorta
ödeneğinin sona ermesinden sonra ödenen net kazancının%58’i, bekarsa
%56’i kadardır. Yararlanma koşullarına uygun olup olmadığı yıllık olarak
kontrol edilir.
Yunanistan: İşsizlik ödeneği, ücret grubuna göre ücretin %40’ve
maaşın %50’si kadardır. Vasıfsız işçi ücretinin en az %66 (2/3)’ü kadar veya
günde en çok 2.599 Drahma (1993) tutarındadır. Bakıma muhtaç olanlar
için yardım, bakılan her kişi için %10 ilave edilir.
Hong-Kong: İşsizlik ödeneği olarak, eğer bekarsa ayda 825 H Doları,
evli olanlara her iki aile üyesi için 675 H Doları, ilave aile üyeleri için 600
H Doları (1993) ödenir.
Macaristan: İşsizlik yardımı olarak, ilk yıl için ortalama net kazancın
%70’i, ikinci yıl %50’si kadar ödenir. Minimum ödenek Milli Asgari
Ücretdir. Maksimum ödenek ise Asgari Ücretin 2 katı kadardır.
İzlanda: İşsizlik ödeneği, son 12 ay içinde 425 saat çalışan için günde
536,16 İz. Kronu, 1700 saat çalışan için günde max. 2.140, 64 İz. Kronu
ödenir. Her çocuk için günde 85,63 İz. Kronu (1993) ilave ödenek verilir.
İran: İşsizlik Ödeneği miktarı ortalama kazancın %55’i kadardır.
Bakmakla yükümlü olduğu ilk 4 kişi için %10 ilave yapılır. Max. Ödenek
ortalama kazancın %80’ini geçemez.
119
İrlanda: İşsizlik ödeneği olarak düz bir oran uygulanır ve haftada
55,60 Sterling verilir. Bakmakla yükümlü olduğu her yetişkin için haftada
35,50 Sterling, her çocuk için 12,80 Sterling (1993) ilave edilir. Kazançla
ilişkili ödemelerde ise kazancının %12’si kadar ödenir. Düz oranlı ve
kazançla ilişkili ödeneklerin max. Miktarı net kazancının %85’idir.
Sigortalının ölümünden sonra yetişkin hak sahiplerine 6 hafta işsizlik
ödeneği verilmeye devam edilir. İşsizlik sigortasından yararlanamayanlar
haftada 59,20 Sterling işsizlik yardımı alırlar. Bu ödeneğe, bakılan her
yetişkin için 13,50 Sterling, çocuk için 12,80 Sterling (1993) ilave edilir.
İsrail: İşsizlik ödeneği, 5 günlük bekleme süresinden sonra çalışılan
son 75 gün ücretinin %40- 80’i kadar ödenir. Ödenekler hayat pahalılığına
göre ayarlanır.
İtalya: İşsizlik ödeneği miktarı ücretin %20’si kadardır. Yapı
sektöründe ise, 90 gün ücretin %80’i ödenir. Ayrıca 1 yıl çalışan ve 6
ay prim ödeyen endüstri ve ticaret sektöründe çalışanlar ve sanatçılar
yaşlarına göre oluşturulan periyotlara göre ödenek alırlar. İlk yıl kazancın
%100’ü kadar, sonra %80’i kadar ödenek ödenir.
Japonya: İşsizlik ödeneği olarak, kazancının %60-80’i kadar ödenek
miktarı değişir. Ancak bu miktar min. Günde 3.170 Yen, max. 9.040 Yendir.
Tehlikeli ve stresli işlerde çalışanlara ilave yardımlar yapılır. Bakıma
muhtaç olanlar için, karı koca olanlar için, 18 yaşın altındaki her çocuk
için (sakat çocuklar için yaş haddi yoktur), ayrıca günlük ek yardımlar
yapılır. Hastalık, kaza, meslek eğitimi, kira, araç ve ulaşım masrafları için
ayrıca yardım verilir.
Kırgızistan: İşsizlik ödeneği olarak, işten çıkarılan ve vasıflı olan bir
işçi, geçen bir yıl içinde en az 12 hafta çalışmış ise son 3 ay aldığı net
gelirinin %50’sini alır. Vasıflı olarak yeniden çalışmaya başlamış, 12 hafta
çalışmış ve yine işsiz kalmış ise, ilk 13 hafta ortalama ücretinin %100’ünü
alır. Takip eden 13 hafta ortalama ücretinin %75’ini alır. İş piyasasına
vasıfsız olarak ilk defa giren ve geçen yıl 12 haftadan az çalışan işçi, 13
hafta minimum ücretinin %75’ini alır. Vasıfsız olarak tekrar işe giren ve
en az 1 yıl çalışan işçi, minimum ücretinin %75’ini alır.
Latvia: İşsizlik ödeneği olarak geçen 12 ay içinde en az 6 ay prim
ödeyenler minimum ücretinin %90’ını, prim ödememiş ise fakat eğitimini
tamamlamamışsa minimum ücretinin %70’ini alır.
Litvanya: İşsizlik ödeneği olarak, son 3 yıl içinde en az 24 ay prim
ödeyenler ilk 2 ay, son işinden aldığı ortalama aylık kazancının %70’ini,
sonraki 2 ay %60’ını, son 2 ay ise %50’sini alır.
120
Lüksemburg: İşsizlik ödeneği, son üç ay içinde aldığı net gelirinin
%80’i ödenir. Bu miktar 182 günden sonra 2 katı, 365 günden sonra 1,5
katına ve vasıfsız işçinin sosyal asgari ücretine kadar düşebilir. Okuldan
yeni mezun olanlar, vasıflı işçinin minimum ücretinin %70’i, serbest
çalışanlar %80’ini alırlar. Eğer işsiz kişi, sosyal asgari ücretin 2 katı kadar
geliri olan biriyle birlikte yaşıyorsa miktar, %60 azaltılır. Bu oranlar hayat
pahalılığına göre uyarlanır.
Malta: İşsizlik ödeneği, karısına bakan erkekler için günde 2,40 M.
Sterling, diğerleri için,45 M. Sterlingi kadardır.
Moldova: İşsizlik ödeneği olarak, teknik okul mezunları asgari
ücretin %100’ünü, normal okullardan mezun olup ilk defa iş arayanlar
asgari ücretin %75’ini, geçen yıl en az 6 ay çalışmış olanlar ücretlerinin
%50’sini alırlar. 58-59 yaşındaki erkekler ve 53-54 yaşındaki kadınlara
erken emeklilik aylığı bağlanır.
Hollanda: İşsizlik ödeneği olarak kazancının %70’i kadar alır.
Yeni Zelanda: İşsizlik yardımı olarak, işsize 2-26 hafta bekleme
süresinden sonra yardım ödenir. Bekarsa haftada 132,84 NZ Doları, evliyse
221,38 NZ Doları (1993) ödenir. Haftada 50 NZ Dolarından fazla geliri
olanlar için yardım ödeneklerinde indirim yapılır. Bakmakla yükümlü
olduğu kimsesi olmayanlar için en fazla yardım haftada 110,69 NZ Doları
(1993) kadardır.
Norveç: İşsizlik ödeneği, yıllık kazancın %2’si kadardır. Bu miktar
günde en fazla 438 Krondur. Ayrıca her çocuk için haftada 6 Kron ilave
edilir. Başka yerde iş bulanlar için ulaşım ve yerleşme masrafları ile meslek
eğitimi masrafları karşılanır.
Polonya: İşsizlik ödeneği, ülkedeki ortalama kazancın %36’sı kadardır.
Çalıştığı şirketin iflası yüzünden işten çıkarılanlar aylık kazançlarının
%75’ini, eğitim kurslarına katılanlar %115’ini alırlar.
Portekiz: İşsizlik ödeneği, kazancının %65’i kadardır. Bu miktar en
az asgari ücretin 3 katı kadardır. Gelir testi sonunda 4 kişilik bir aile için
asgari ücretin %100’ü, 4 kişiden fazla ise %90’ı, yalnız kalanlar için ise
%70’i kadardır.
Romanya: İşsizlik ödeneği olarak, 1-5 yıl çalışanlara kazancının
%50’si ödenir. Bu oran asgari ücretin %75’inden az olamaz. 5-15 yıl ve 15
yıldan fazla çalışanlara %5 artırılır. Yeni mezun olarak iş arayanlar asgari
ücretin %60’ını alırlar.
Rusya: İşsizlik ödeneği, işsizliğin ilk üç ayı için, işsizlikten önceki
son 2 ay süresince alınan ortalama ücretin %75’i, gelecek 4 ay %60’ı ve
son 5 ay %45’i kadardır. Bakmakla yükümlü olduğu her bir kişi için %10
ilave edilir.
121
Slovakya: İşsizlik ödeneği olarak, ilk 3 ay için ortalama kazancının
%60’ı, gelecek 3 ay için ise %50’i ödenir.
Slovenya: İşsizlik ödeneği olarak, son 3 ay aldığı ücretinin %50’si
ödenir.
Güney Afrika: İşsizlik ödeneği, haftalık kazancının %45’i kadardır.
İspanya: İşsizlik ödeneği olarak 1-6 ay işsiz kalanlara, son 6 aylık
ücretinin %70’i, 7-24 ay işsiz kalanlara %60’ı kadar ödenir. İşsizlik
sigortasından yararlanamayan ya da süresi dolanlar son 18 ay için asgari
ücretin %75’i kadar işsizlik yardımı alırlar.
Srilanka: İşsizlik yardımı olarak, 24 ay süresince her ay 2500 Rupe
(1993) ödenir.
İsveç: Sendika ilişkili programlarda, İşsizlik Ödeneği olarak, işçinin
kıdemine göre günde 210-598 Kron arası işsizlik ödeneği verilir. Serbest
meslek programlarında günde 210 Kron ( 1993) işsizlik ödeneği ödenir.
İsviçre: İşsizlik ödeneği, bekarsa günlük kazancının %70’i, evliyse
%80’i kadar ödenir. Aile yardımı almayanlara çocuk yardımı verilir.
Ödenek 85’inci günden sonra %5, 170’inci günden sonra bir %5 daha
azaltılır. 2 yıl içinde 12 aya kadar kesintili çalışmak ya da kötü hava
koşulları dolayısıyla çalışamamak durumunda kazançtaki kaybın %80’i
ödenir.
Tunus: İşsizlik yardımı olarak, 3 ay süresince en fazla asgari ücret
ödenir.
Türkmenistan: İşsizlik ödeneği olarak ortalama ücretinin %50’sini
alır. Son 12 ay içinde 12 haftadan az çalışan ve vasıflı olarak iş piyasasına
tekrar girenler ilk 13 hafta asgari ücretin %100’ünü, sonraki 13 hafta
%75’ini alırlar. Vasıfsız olarak iş piyasasına tekrar girenler %75’ini alırlar.
Bakmakla yükümlü olduğu 16 yaşın altındaki her bir kişi için %10 ilave
yapılır. 1 yıl içinde emekliliğe hak kazanacak olanlara işsizlik yardımı
süresi 52 haftaya uzatılabilir. Emeklilik yaşına kadar yaşlılık aylığının
%100’ü ödenir.
Ukranya: İşsizlik ödeneği olarak, ilk 3 ay kazancının %75’i, sonraki
6 ay %50’si kadardır. Yaşlı işsizler için yaşlılık aylığının %100’ü kadar
ödenir. İlk defa iş arayanlar asgari ücretin %75’i, geçen 12 ay içinde en az
12 hafta çalışanlar ortalama ücretinin %50’si kadar ödenek alırlar. Ödenek
miktarı asgari ücretin %100’ünden az olamaz.
İngiltere: İşsizlik ödeneği, haftada 43.10 Sterlingdir. Bakılan her
yetişkin için 32,55 Sterling (1993) yardım yapılır. İşsizlik sigortasından
sonra gelir testi sonucuna göre işsizlik yardımı ödenir.
122
ABD: İşsizlik ödeneği, farklı eyaletlerde uygulanan yöntemlere göre
ortalama olarak kazancının %50’i kadardır. Bu miktar en az haftalık 5-69
Dolar, en fazla 154-468 Dolardır. Eyaletlerin 1/4‘ü bakılan her çocuk için
1-95 Dolar ilave yapar. Ayrıca sigorta haklarını kullanıp bitirmiş olan
ihtiyaç sahibi işsizlere ve istihdam imkanı yeterli olmayan zamanlarda
işsiz kalanlara işsizlik yardım yapılır.
Uruguay: İşsizlik ödeneği olarak, ortalama kazancın %50’i ödenir. Eş,
20 yaşın altındaki çocuklar ve diğer bakmakla yükümlü oldukları kişiler
için %20 ilave yapılır. En fazla ödenek asgari ücretin 8 katı, en az ödenek
ise asgari ücretin %50’si kadardır.
Özbekistan: İşsizlik ödeneği kazancının %50’si kadardır. Vasıflı
olarak iş piyasasına tekrar giren ve son 12 ay içinde 12 haftadan az fakat
toplam en az 1 yıl çalışmış olanlar ilk 13 hafta asgari ücretin %100’ü,
sonraki 13 hafta %75’i, vasıfsız olarak iş piyasasına girenler 13 hafta asgari
ücretin %75’i kadar ödenek alırlar. İlk defa iş arayanlar 13 hafta asgari
ücretin %75’ini alırlar. Bakmakla yükümlü oldukları 16 yaşın altındaki
kişiler için aylık %10 ilave yapılır. 2 yıl içinde emekli olacaklara yaşlılık
aylığının %100’ü ödenir.
Venezüela: İşsizlik ödeneği olarak ortalama haftalık ücretinin %60’ı
kadarı ödenir.
Eski Yugoslavya: İşsizlik ödeneği, son 3 aydaki ortalama kazancının
%70’i kadarı gelir testi sonucu ödenir.
Türkiye’de ise: 4447 sayılı kanuna göre, ”Günlük işsizlik ödeneği,
sigortalının son dört aylık prime esas kazançları dikkate alınarak
hesaplanan günlük ortalama brüt kazancının yüzde kırkıdır. Bu şekilde
hesaplanan işsizlik ödeneği miktarı, 4857 sayılı İş Kanununun 39 uncu
maddesine göre onaltı yaşından büyük işçiler için uygulanan aylık
asgari ücretin brüt tutarının yüzde seksenini geçemez.” (Md.50/I) Bu
oran kanunun ilk uygulandığı zaman günlük ortalama net kazancının
yüzde ellisi idi ve ödenek miktarı, uygulanan aylık asgari ücretin netini
geçemeyecek idi (15/05/2008-5763 S.K/15.Md.).
2. ÖDENEK SÜRESİ
Ödenecek nakdi ödeneğin miktarı yanında ödeme süresi de sigortanın
önemli sorunudur. Kapsama alınmış işsiz sayısı arttıkça bir yandan sigorta
ödeme güçlüğü içine girecek, diğer yandan işsizi tembelliğe itecek ve
işsiz yeni bir iş bulup çalışma gayreti göstermeyecektir. Böylece, devletin
istihdam politikasını da menfi olarak etkileyecektir. Bu olaylara meydan
vermemek için ödeme süreleri belirli ve sınırlı tutulmuştur. Her işsize her
123
zaman sınırsız sürekli işsizlik sigortasının ödeme yapması hem imkansız
ve hem de yersizdir. Bu nedenle uygulamada da her ülkenin buna ait bazı
sınırlamalar getirdiğini görmekteyiz.
Uygulamada işsizlik yardımı ödenmeden önce genellikle bir kaç gün
bekleme müddetinin dolması beklenmektedir. Bu bekleme süresi, hayli
fazla olan önemsiz başvurularla uğraşmanın işletmeye yüklediği külfeti
de azaltmaktadır. Aynı zamanda işsizlik bir kaç gün süreli olduğu takdirde
geçerliliğini tespit etmek de zor olacağından muhtemel suistimalleri
kontrol açısından da yararlıdır. Bazı ülkelerde daha kısa olmakla beraber
bekleme süresi 3-7 gün arasında değişir.
Bazı programlarda her işsizlik hali tekrarı için belli bir bekleme
süresi vardır. Örneğin bazı ülkeler, işsizlik yardımını senede bir defa
olarak belirlemiştir. Mevsimlik işçiler gibi bazı çalışanlar için ise daha
uzun sürelerin saptandığı ülkeler de vardır.
Çoğu ülkeler sürekli alınan işsizlik yardımı süresine bir limit
(sınırlama) getirmişlerdir. Bu süre genellikle 8- 36 hafta arasında değişen
maksimum hafta sayısıyla belirlenir. Özel hallerde 26 hafta gibi ek bir
süre daha olabilmektedir.
Bazı ülkelerde her bir çalışanın daha önceki çalışma süresine veya
sigorta programındaki sigortanın cinsine ve miktarına bağlı olan ek
provizyonlar vardır. Böyle provizyonların geçmişte bir çalışma hayatı
olan işsizlerin haktan yararlanmalarının maksimum bekleme sürelerini
azaltma yönünden etkisi vardır.
Öte yandan bazı programlarda geçmişte uzun süre sigortalanmış
işsizlerin yardım süreleri kanunca belirlenen süreyi geçebilir. Bir çok
ülkelerde esas işsizlik sigortasını destekleyen bazı yardımlar da yer alır.
Bu programlarda gelirlerinin belirlenen düzeyden aşağıda olduğunu
göstermek kaydıyla, haklarını sadece sigorta yardımına bağlamış işçiler
de bazı mali yardım görmeye devam edebilirler. Bu şekilde destek
yardımı görenlerin sürekli iş bulma bürolarına gidip imza atmaları ve
rapor vermeleri gerekir.
İşsizlik yardımı alıp da sigorta programı olmayan bazı ülkelerde
yardım ödeme sürelerine kalıcı bir süre tahdidi konmamaktadır.
Bir çok endüstri ülkelerinde emeklilik çağına gelmiş çalışanların işsizlik
sigortasından ayrılıp emekli ikramiyesine bağlanması sağlanmaktadır.
Zorunlu işsizlik sigortası uygulayan bazı ülkelerde (1993 yılı için)
işsizlik sigortası ödeneğinden yararlanma süreleri şöyledir.172
172- US; Social Security;a.g.e.
124
Arnavutluk: İşsizlik ödeneği ve yardımı olarak toplam 365 gün ya da
12 ay ödeme yapılır. Maaş ya da ücret almadan eğitim kurslarına katılanlar
için sigortadan ödeme süresi 18 aya kadar uzatılabilir.
Arjantin: İşsizlik ödeneği süresi 4-8-12 ay arasında değişir.
Avusturya: 3 gün bekleme süresinden sonra başlar ve 12 hafta devam
eder. Şayet son 24 ay zarfında ki sigortalılık müddeti 52 hafta ise, 20 hafta,
son beş yıl içindeki sigortalılık müddeti 156 hafta ise 30 hafta devam eder.
İşsizin sigortadan aldığı ödenek son bulduğu zaman gerekirse nakdi
yardım işlemi başlar.
Azerbaycan: Ödemeler toplam 26 haftadır. 25 yıldan fazla çalışanlara
her yıl için, 52 haftayı geçmemek üzere, 2 hafta ilave yapılır.
Barbados: 52 haftalık sigortalılık süresi için 3 günlük bekleme
süresinden sonra 26 hafta ödeme yapılır.
Belçika: Bir gün bekleme süresinden sonra 25 hafta devam eder.
Ancak bu süre, hak sahibinin toplam çalışma durumu ve ülkedeki bölge
işsizlik sigortası oranına göre 50 haftaya kadar devam edebilir.
Brezilya: 60 günlük bekleme süresinden sonra 4 ay ödenir.
Bulgaristan: İşsizliğin ilk gününden itibaren 1 yıl içinde 13 hafta
ödenir.
Kanada: İşçinin daha önceki çalışma süresine ve işsizlik oranına göre
2 haftalık bekleme süresinden sonra 50 haftaya kadar ödenek verilir.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: 4 gün bekleme süresinden sonra
en fazla 156 güne kadar ödeme yapılmaktadır.
Kıbrıs Cumhuriyeti: 3 gün bekleme süresinden sonra minimum
13 hafta, maksimum 26 hafta ödeme yapılır. 26 haftadan fazlası için ise,
ödenen prim süresine göre her haftaya 1 gün ilave edilir.
Danimarka: Ödeme işsizlik süresince yapılır.
Ekvator: 60 günlük bir bekleme süresinden sonra bir defaya mahsus
olmak üzere ödeme yapılır.
Mısır: 7 günlük bekleme süresinden sonra 16 hafta, 24 aydan fazla
prim ödeyenlere 28 hafta ödeme yapılır.
Finlandiya: 4 yıl üst üste 500 güne kadar ödenek haftada 5 gün
ödenir.
Fransa: İşsizlik ödeneği için, 3 gün bekleme süresinden sonra
aşağıdaki koşullar altında 60 aya kadar ödenek verilir. Son 12 ay içinde
en az 6 ay ya da son 8 ay içinde en az 4 ay prim ödenmesi gerekir. 50
125
yaşın altındakilere son 12 ay içinde 8 ay prim ödemiş ise 4 ay ödenek
verilir. 25 yaşın altındakilere son 24 ay içinde 14 ay prim ödeyenlere 7 ay
ödenek verilir. Son 36 ay içinde 27 ay prim ödeyenlere 20 ay ve 55 yaşın
üstündekiler için 27 ay ödenek verilir.
Ermenistan: 12 ay boyunca ödeme yapılır.
F. Almanya: İşsizlik sigortasından işsizlik ödeneği olarak işsizliğin
ilk gününden itibaren 78 gün ile 832 gün arasında ödeme yapılır. Yaşı
49’un üstünde olanlara 28 hafta ödenek verilir. İşsizlik yardımı için süre
sınırsızdır.
Yunasitan: 6 gün bekleme süresinden sonra en fazla 12 ay ödenir.
İzlanda: Ödenek süresi 52 haftadır.
İran: Ödenek süresi sigortalılık süresinin uzunluğuna bağlıdır. 6-24
ay arasında sigortalı olanlar eğer evli ise 12 ay, bekarsa 6 ay ödenek alır.
25-120 ay sigortalı olanlar evli ise 18 ay, bekarsa 12 ay ödenek alır. 121-180
ay sigortalı olanlar evli ise 26 ay, bekarsa 18 ay, 181-240 ay sigortalı ise
evli 36 ay, bekar 18 ay, 241 aydan fazla sigortalı ise, evli 50 ay, bekar 36 ay
ödenek alırlar.
İrlanda: İşsizlik ödeneği için, 3 gün bekleme süresinden sonra en
fazla 390 güne kadardır. Eğer evli kadınsa 312 gün, 18 yaşın altında ise
156 gün kadardır. İşsizlik yardımında 13 gün beklemeden sonra en çok
63,5 haftaya kadar ödeme yapılır. Sigortaya hak kazanmamış olanlara
gelir testinden sora işsizlik yardımı yapılır.
İsrail: 5 gün bekleme süresinden sonra devamlı işsizliğin ilk yılda en
fazla 138 gün, 45 yaşından büyük ya da 3 kişiye bakan hak sahibine 138175 gün arasında ödeme yapılır.
İtalya: 7 günlük bekleme süresinden sonra en fazla 180 gün ödeme
yapılır. 40 yaşın altındakiler 12 ay, 40-50 yaş arasındakiler 24 ay, 50 yaşın
üstündekiler 36 ay ödenek alırlar.
Japonya: 7 gün bekleme süresinden sonra 1 yılda 90-300 gün ödenek
ödenir. Bu süre sigortalılık süresine ve yaş grubuna göre değişir. Mevsimlik
işçiler 50 gün, 55 yaşın altındakiler 240 gün, 55-65 yaş arasındakiler 300
gün ödenek alırlar.
Kırgızistan: Çalışılan her yıl için 2 hafta olmak üzere en fazla 52 hafta
ödenek ödenir.
Litvanya: Başvuru yapıldıktan sonra 8 inci gün ödenek verilir. 12
aylık dönem içinde 6 aydan fazla ödenek ödenmez.
Lüksemburg: 24 aylık dönem içinde en fazla 365 gün, bazı koşullarda
547 gün ödenir.
126
Malta: İşsizliğin ilk gününden itibaren 156 gün ödenek verilir.
Moldova: En fazla 6 ay ödenek verilir.
Hollanda: İşsizlik ödeneği, 6 ay süresince verilir. Bu süre sigortalılık
süresine bağlı olarak 1 yıl uzatılabilir. İşsizlik yardımı işsizlik ödeneği
süresi bittikten sonra muhtaç olanlara 2 yıl süre ile verilmektedir.
Norveç: 3 gün bekleme süresinden sonra 80 hafta ödenek bağlanır.
Pololnya: Üniversite mezunları için 9 ay, diğerleri için 12 ay, en az
25 yıl çalışan kadın ve en az 30 yıl çalışan erkek için 18 ay, en az 30 yıl
çalışan kadın ve en az 35 yıl çalışan erkek için 24 ay, yaşlılık sigortasından
yararlanmasına 2 yıldan az bir süre kalan ve 15 yıl boyunca sağlıksız
koşullarda çalışan işsiz 24 ay ödenek alır.
Portekiz: Sigortalılık süresine bağlı olarak 5-15 ay ödenek verilir. 55
yaşın altındakiler 10 ay, 55 yaşın üstündekiler 25-30 ay ödenek alır. 60
yaşında işsizlik ödeneği yaşlılık ödeneğine çevrilir.
Romanya: 270 gün ödenek verilir. Bu süreden sonra asgari ücretin
%40’ı 18 ay boyunca işsizlik yardımı olarak verilir.
Rusya: İşveren tarafından 3 ay süreyle asgari ücretin %100’ü
üzerinden ödenek verilir. Bu süre içinde iş bulamazsa Federal İstihdam
Servisi 12 ay ödenek verir. Çalışılan 25 yılın her yılı için 2 hafta ilave edilir.
Bu süre 36 ay içinde 24 ayı geçemez.
Slovakya: 6 ay ödenek verilir.
Slovenya: Ödenek süresi prim ödeme süresine bağlı olarak 3 ile 24
ay arasında değişir.
Güney Afrika: 7 günlük bekleme süresinden sonra toplam 52 hafta
prim ödemişse en çok 26 hafta ödenek ödenir. Şayet kısa süre ödeme
yapılacaksa, bu süre prim ödenen hafta sayısının 1/6‘sından fazla olamaz.
İşsizliğin uzadığı hallerde, ödeneğin miktarı ve süresi göz önünde
tutularak bazı takdir hakları uygulanır.
İspanya: Birinci günden itibaren ödeme süresi 12 aya kadardır.
Özel durumlarda bu süre 18 aya kadar kazancın %60’ı olma koşulu ile
çıkartılabilmektedir. Kısmi işsizlik, normal istihdamın 1/3’ün altına
düşmesi halinde işsizlik ödeneği 3 gün beklemeden sonra 6 aya kadar
ödenmektedir.
İsveç: Sendika ilişkili programlarda 1 yılda 300 gün, haftada 5 gün
ödenir. İş piyasası destek programlarında 55 yaşın altındakilere 150 gün,
55-49 yaş için 300 gün, 60- 64 yaş için 450 gün ödenir.
127
İsviçre: 2 gün bekleme süresinden sonra 6 ay prim ödeyenlere 85
gün, 12 ay prim ödeyenlere 170 gün, 18 ay prim ödeyenlere 250 gün
ödenek verilir.
Türkmenistan: Geçen 12 ay içinde en az 12 hafta tam gün çalışanlara
26 hafta ödenir. 25 yıldan fazla çalışanlara her yıl için 2 hafta ilave edilir.
Ukrayna: Toplam 9 ay ödenek verilir.
İngiltere: 3 gün bekleme süresinden sonra en fazla 52 hafta ödenir.
Ek yardım ise, 12 günlük bekleme süresinden sonra en fazla 26 haftaya
kadar ödeme yapılır. İşsizlik ödeneği bitiminden sonra gelir testi sonucu
işsizlik yardımı verilir.
ABD: Eyaletlere göre bekleme süresi 1-26 hafta arasında değişir.
Federal Kanun işsizliğin en yüksek olduğu 13 eyalet için ilave bekleme
süresi verir. Porto-Riko’da bu süre 20 haftadır. Federal Kanun, işsizlik
oranı yüksek olan zamanlarda ödeneği 26 hafta ödemeyi öngörmektedir.
İstihdam olanağının yeterli olmadığı zamanlarda işsizlik yardımı
yapılmaktadır. Ayrıca bu yardım sigorta haklarını kullanmış olan ihtiyaç
sahibi işsizlere de verilmektedir.
Uruguay: Yılda en fazla 120 güne kadar olup, gerektiğinde bu süre
240 güne kadar uzatılabilmektedir.
Özbekistan: İşsizlikten sonraki 12 ay içinde en az 12 hafta çalışmış
olanlara 26 hafta süreyle ödenir.
Venezuela: Bekleme süresi 1 aydır. 13 hafta ödenek verilir. 26 haftaya
kadar uzatılabilir. İşsizlik sigortasından yararlananlara 26 hafta sağlık
sigortası da uygulanır.
Eski Yugoslavya: İlk günden itibaren ödeme süresi 3 aydır. Ancak,
30 yıl çalışmış olanlara 30 aya kadar uzatılabilir.
Uygulamada görüldüğü üzere işsizlik sigortası ödeneğini en uzun
süre ile iş bulana kadar ödeyen Belçika, Danimarka gibi ülkelerdir. En
kısa süreyle ödeneği 80-90 gün kadar ödeyen Almanya, Avusturya, İsviçre
gibi ülkelerdir.
TÜRKİYE’DE İSE: 4447 sayılı kanuna göre; “Hizmet akdinin sona
ermesinden önceki son 120 gün prim ödeyerek sürekli çalışmış olanlardan,
son üç yıl içinde; a) 600 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi
ödemiş olan sigortalı işsizlere 180 gün, b) 900 gün sigortalı olarak çalışıp
işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 240 gün, c) 1080
gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı
işsizlere 300 gün, Süre ile işsizlik ödeneği verilir.” (Md.50/II) “İlk işsizlik
ödeneği ödemesi ise ödeneğe hak kazanılan tarihi izleyen ayın sonuna
kadar yapılır.” (Md.50/III)
128
§ 7- İŞSİZLİK SİGORTASI YÖNETİMİ
1. YÖNETİM İLE İLGİLİ GENEL GÖRÜŞLER
Uygulamada işsizlik sigortası yönetiminin İş ve İşçi Bulma Kurumu
veya Sosyal Sigorta Kurumu ya da başlı başına bir kuruluş olarak faaliyet
gösterdiğini görüyoruz. Bu nedenle kuruluşun organizasyonunda bazı
görüş ayrılıkları çıkmaktadır.
Bazı görüşlere göre, İş ve İşçi Bulma Kurumu ile sürekli iş birliği
içinde bulunduğu için bu kuruluşun bir ünitesi olarak faaliyet göstermesi
ve sigortacılık tekniği bakımından da sosyal sigortalarla işbirliğinin
yapılması önerilmektedir.173 Hatta ülkemizde kurulması düşünülen böyle
bir sigortanın İş ve İşçi Bulma Kurumu içinde faaliyet göstermesi ve
kurumun “İşgücü ve İşsizlik Sigortası” olarak teşkilatlanması istenmekte
idi.174
Bazı görüşlere göre ise, işsizlik sigortası Sosyal Sigortalar içinde yer
almalıdır. Zira böylece ek bir yönetim masrafları olmayacak, sigortacılık
tekniğinin verdiği tecrübelerden yararlanılacak ve sosyal güvenlik
kuruluşlarında birlik sağlanmış olacak.175
Aslında işsizlik sigortasının hangi kuruluş içinde yer alması pek
o kadar önemli bir konu değildir. Zira sigortacılık tekniği ile faaliyet
gösteren bu kuruluş kendi kendini yönetecek bir yapıya sahiptir. Gerçi iş
ve işçi bulma kurumu ile sosyal sigorta kuruluşlarıyla yakın ilişkisi vardır.
Ancak ilişkisi vardır diye bu kuruluşların içinde yer alma zorunluluğu
yoktur.
Bazı ülkelerde işsizlik sigortası sistemleri Devletce doğrudan doğruya
veya genellikle sigortalı kimseler, işveren ve hükümetçe temsil edilen
özerk idareli kuruluşlarca işletilmektedir. Danimarka, Finlandiya ve
İsveç’teki ihtiyari işsizlik sigortası hükümet denetimindeki sendikalarca,
Belçika ve Fransa’dakiler gibi sendika ve idare komitelerince işletilir.
İşsizlik sigortası ve iş ve işçi bulma servisleri arasında genellikle sıkı
bir işletme ilişkisi vardır. Bu da, daha önce de belirtildiği gibi, yardımların
sadece ciddiyetle iş arayanlara verilmesini sağlar.
173- DENİZ, Aydın; İstihdam- İşsizlik Sigortası ( Makale), İşveren Dergisi, Cilt IX, Sayı:10,
Temmuz 1971,s.3.
174- 1979 İşsizlik Sigortası Yasa Önerisi, Ank. 1980,s.46.
175- KARAHASANOĞLU, Taner; Türkiye’de Sosyal Güvenlik Çıkmazı, İst.1973,s.95. KARAHASANOĞLU, Taner; İşsizlik Sigortası İçin Bir Hesaplama, DPT-SPD Yayını,
Ank. 1970, s. 25.
129
Bir çok ülke işsizlik sigortası ve iş bulma servislerinin idaresini
birleştirmiştir. Bu özellikle işsizlik şikayetlerinin fazla bulunduğu ve
yardımların yerel iş bulma bürolarınca ödendiği ülkelerde görülmektedir.
Diğer ülkeler, işsiz kimsenin yerel bir iş bulma bürosuna başvurmasını
ancak yardım ödenmesinin de aynı sosyal güvenlik bürosunca yapılmasını
öngörür.
İşsizlere gelir sağlanmasının yanı sıra çoğu ülkelerde, özellikle Batı
Avrupa’da, işsizliği önlemek veya tesirsiz hale getirmek için önlemler
vardır. Merkezi idareli iş bulma servisleri, işin mesleki ve coğrafi dengesini
sağlamak ve azalan sanayi alanlarındaki işçilerin yeniden eğitilme ve
yerleştirilmesini telafi ederek ekonomik ve teknik gelişmenin sonucu olan
işsizliği önlemek için sanayi ile yakın ilişki içinde çalışmaktadırlar. Devlet
yüksek işsizlik oranı bulunan yerlere verilmek üzere yardım veya diğer
bağışlarda bulunabilir ya da mevsimlik işsizlik devresinden önce, iş ortamı
yaratmak üzere fonların kurulmasına izin verebilir. Avrupa Topluluğu
gibi ülkeler arası anlaşmalarda bir ülkede işlerini kaybedenlere, diğer bir
ülkede iş bulmaları için yardımda bulunabilmektedirler.176
2. UYGULAMADA YÖNETİM
A) BAZI ÜLKELERDE YÖNETİMLE İLE İLGİLİ DURUM
Zorunlu işsizlik sigortası uygulayan bazı ülkelerde 1993 yılı için
yönetimle ilgili durum şöyledir:177
Avustralya: Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı ve İşçi Bulma
Kurumlarının işbirliği ile yönetilir.
Avusturya: Aylık bağlama ve işe yerleştirme faaliyetleri Sosyal
Yönetim Bakanlığı ile mahalli iş bulma bürolarınca yürütülür. İş bulma
büroları üçlü komitelerce yönetilir. Primleri hastalık sandıkları ve diğer
sosyal sigorta programları ile birlikte toplar. Azerbaycan: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı genel yönetimden
sorumludur. Sosyal Güvenlik ve Çalışma Daireleri programı yürütür.
Bangladesh: Çalışma ve İşgücü Bakanlığı programdan sorumludur.
Barbados: Ulusal Sigorta Örgütü genel yönetimden sorumludur.
Belarus: İstihdam büroları programı yürütür.
176- US; Social Security Programs Throughout The World, 1993, a.g.e., s.XXVIII.
177- US; Social Security Programs 1993, a.g.e.
130
Belçika: İşgücü ve Çalışma Bakanlığı, genel yönetimi yapar. Milli
Sosyal Sigorta Dairesi primleri toplar ve ödemeleri yapar. Milli İş ve
İşçi Bulma Dairesi çeşitli istekler üzerine karar verme görevini yürütür.
Aylık ödenekleri ve yardımları ödeyen şube ve daireleri, iş ve işçi bulma
bürolarını yönlendirir. 29 bölgeye ayrılmış bu bürolar üç taraflı kurulmuş
komitelerce yönetilirler. Bu büroların bazısı kamu ödeme büroları, bazısı
da kendi üyelerine hizmet eden sendika ödeme büroları şeklindedir.
Brazilya: Sosyal Güvenlik Bakanlığının genel yönetimde, İşsizlik
Yardım Fonu programını Milli Sosyal Sigorta Enstitüsü yürütür.
Bulgaristan: Çalışma ve Sosyal Yardım Bakanlığı Ulusal İstihdam
Servisi aracılığı ile programı yürütür.
Kanada: İnsan gücü ve Göçmenlik İşleri Bakanlığı genel yönetimi
sağlar. Bu bakanlığa bağlı olan İşsizlik Sigortası Baş Komisyonluğu işsizlik
sigortası işlerine bakmaktadır. İşsizlik Sigortası Baş Komisyonluğu, idari
yönden İnsan gücü ve Göçmenlik İşleri Bakanlığına bağlı olmakla birlikte,
mali bakımdan özerk ve kendisine ait bir bütçesi olan kuruluştur.
Şili: Çalışma ve Sosyal yardım Bakanlığının genel yönetiminde,
Sosyal Sigortalar Kurumunca yürütülür.
Çin Halk Cumhuriyeti: Çalışma Bakanlığı, İşgücü ve İstihdam
Dairesi ve Bölge İstihdam Büroları aracılığıyla programı yürütür.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığı genel yönetimi sağlar.
Kıbrıs Cumhuriyeti: Çalışma ve Sosyal Sigorta Bakanlığı Programı
yürütür.
Çek Cumhuriyeti: Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı programı
yürütür. Çalışma büroları ve bölge ofisleri uygunluğuna karar verir ve
ödemeyi yapar.
Danimarka: Ulusal İstihdam Bürosu ve Çalışma Bakanlığınca
yönetilir. İşsizlik fonları, sendikalarca denetlenir. Lokal bürolar, primleri
toplar ve ödemeyi yapar.
Ekvator: Sosyal Yardım Bakanlığının nezaretinde Ekvator Sosyal
Güvenlik Enstitüsü programı yürütür.
Mısır: Sosyal Güvenlik Bakanlığının yönetiminde Sosyal Sigorta
Örgütü programı yürütür. İstihdam büroları ile işbirliği yapar.
Estonya: Sosyal İşler Bakanlığının genel yönetiminde İş Piyasası
Kurulu kayıtları, iş araştırmalarını ve ödemeleri yapar.
131
Finlandiya: Sağlık ve Sosyal İşler Bakanlığı işsizlik sigortasını idare
eder. Temel ödenek programları Sosyal Sigorta Enstitüsünce yönetilir.
Kazançla ilişkili programlar işsizlik fonunca yürütülür. Devlet desteği
olabilmesi için en az 3.000 üyenin olması gerekir.
Fransa: Sağlık ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının nezaretinde yerel ve
bölgesel kurullarca yönetilir. Milli İstihdam Dairesi (Agence Nationale
Pour l’Emploi), işsizlik yardımı ve talep incelemelerini bölgesel ve yerel
istihdam büroları vasıtasıyla yapar. İki taraflı (İşçi- İşveren) yönetimli
istihdam büroları UNEDIC (Union Nationale Interprofessionalle Pour
L’Emploi dans Industrie et le Commerce ) ve ASSEDIC ( Associations Pour
L’Emploi dans L’Industrie et le Commerce) vasıtasıyla işsizlik sigortası ve
birleşik işsizlik sigortası ve yardımı ödemeleri uygulanır. Bu kuruluşların
bürolarının bulunmadığı yerlerde ödeneklerin ödenmesini belediyeler
yüklenmiştir. Bu bürolar işsizleri kayıt eder ve iş olanakları sağlar, sosyal
sigortalar da primleri toplar.
Ermenistan: Çalışma Bakanlığının genel yönetiminde, Eyalet
İstihdam Büroları ve Bölgesel İstihdam Büroları programı yürütür.
F. Almanya: Federal Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı genel yönetimi
yürütür. Federal Çalışma Ofisi, eyalet ve çalışma ofisleri aracılığı ile sigorta
yardımlarını ve istihdam hizmetlerini yerine getirir. Ofis ve bürolar, üçlü
komitelerce işletilir.
Hong-Kong: Sosyal İşler Dairesi ve Çalışma Dairesi programı
yürütür.
Macaristan: Çalışma Bakanlığınca yürütülür.
İzlanda: Sağlık ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının yönetiminde Ulusal
Sosyal Güvenlik Enstitüsü ve İşsizlik Sigortası Fonu primleri toplar, ve
ödemeleri yapar.
İran: Çalışma Bakanlığınca yürütülür.
İrlanda: Sosyal ve Refah Bakanlığı, Sosyal İşler Dairesi ve İstihdam
Büroları aracılığıyla program yürütülür.
İsrail: İşçi ve Sosyal İşler Bakanlığının genel denetimi altında olup,
işsizlik sigortası programının uygulanması Milli Sigorta Enstitüsü ve İş
Bulma Servisi tarafından yürütülmektedir.
İtalya: Hazine ve Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığının nezaretinde,
Ulusal Sosyal Sigorta Kurumu, ofisleri yardımı ile fonları yürütür. Primleri
toplar ve ödemeleri yapar.
132
Japonya: Çalışma Bakanlığının genel yönetiminde İş Güvenliği Bürosu
programı ülke çapında uygular. İl çalışma daireleri işsizlik sigortası ve
kamu iş güvenliği büroları, yerel uygulamayı yapar ve primleri toplar.
Kırgızistan: İstihdam servisleri ve bölge şubeleri programı yürütür.
Latvia: Sosyal İşler Bakanlığı programı yönetir. Eyalet İstihdam
Büroları işsiz kişileri eğitir ve işe yerleştirir.
Litvanya: Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Litvanya İstihdam Bürosu ve
Ulusal ve Bölgesel Ofislerle programı yürütür.
Lüksemburg: Çalışma Bakanlığının genel yönetiminde İstihdam
Büroları programı yürütür ve yardımları öder.
Malta: Çalışma, İstihdam ve Refah Bakanlığı genel yönetimi yapar.
Sosyal hizmetler dairesi, iş bulma büroları ile programı yürütür.
Moldova: Çalışma ve Sosyal Koruma Bakanlığına bağlı olan İstihdam
Bürosunun genel nezaretinde Eyalet İstihdam Servisleri programı
yürütür.
Hollanda: Üç tarafın üyelerinden oluşan Sosyal Sigortalar Konseyinin
genel yönetiminde her endüstri için endüstriyel birlikler programları
yürütür. Bölge ve yerel büroları, ödenekleri verir ve primleri toplar.
Belediyeler işsizlik yardımlarını yürütür.
Yeni Zelanda: Yeni Zelanda Gelir Destek Servisince ödenekler verilir,
bölge büroları primleri toplar.
Norveç: Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığının genel yönetiminde
bölge büroları primleri toplar, ödenekleri verir. Bölge İstihdam Ofisleri iş
kayıtlarını yapar.
Polonya: Sosyal Politika ve Çalışma Bakanlığının genel yönetiminde
Çalışma Büroları ve Sosyal Sigorta Kurumu prim toplar ve ödeme yapar.
Portekiz: Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı genel yönetiminden
sorumludur. Sosyal Güvenlik Merkezleri ve İşsizlik Sigortası Sandıkları
programı yürütür.
Romanya: Çalışma ve Sosyal Güvenlik
yönetiminde Bölge Ofisleri programı yürütür.
Bakanlığının
genel
Rusya: Rusya Federal İstihdam Bürosu programı yürütür.
Slovakya: İstihdam Fonu programı yönetir. Bölge İstihdam Büroları
kayıt yapar ve ödenekleri verir.
Slovenia: İstihdam Büroları programı yürütür.
133
G. Afrika: Çalışma Bakanlığı genel yönetimi yürütür. İşsizlik
Sigortası Sandığı, programı uygular. Bu sandık, iki taraflı (işçi - işveren)
bir kuruldan oluşur ve yerel işsizlik yardımı komiteleri ile talepleri alan
bürolar tarafından yönetilir.
İspanya: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı genel yönetimi
yürütür. Program Milli Sigorta Enstitüsü ve yerel büroları aracılığı ile
yürütülür.
Srilanka: Planlama ve Uygulama Bakanlığınca yürütülür.
İsveç: Ulusal İş Piyasası Kurulu ve Sendika İşsizlik Fonları programı
yürütür.
İsviçre: Federal Endüstri, Ticaret ve Çalışma Bürosu işsizlik
sandıklarının onaylama ve yönetimini Kanton İstihdam Büroları ile işbirliği
yaparak sağlar. Federal Sosyal Sigorta Ofisi, primlerle ve ödeneklerle
ilgilenir. Kanton ve Federal İşsizlik Sandıkları (Kamu tarafından
oluşturulan sandıklar, yaklaşık 50 kadardır) kanton ve federal programları
yürütür. Sendika İşsizlik Sandıkları (Sendikalarca oluşturulan sandıklar,
yaklaşık 30 kadardır), sendika üyeleri için yürürlükte olan programları
yürütür. Ortak Sandıklar ( İşveren Dernekleri ve İşçiler tarafından kurulan
Özel Sandıklar, yaklaşık 60 kadardır), muhtelif iş kollarını ve iş yerlerini
ilgilendiren programları yürütürler.
Tunus: Sosyal İşler Bakanlığının yönetiminde, Ulusal Sosyal Güvenlik
Fonu ilgilenir.
Türkmenistan: Eyalet İstihdam Servisleri programı yürütür.
Ukrayna: Çalışma Bakanlığının genel yönetiminde İstihdam
Servisleri ve Bölge Büroları programı yürütür.
İngiltere: Sağlık ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı primleri ve ödenekleri
yönetir. İstihdam Büroları ve İstihdam Servis Acentaları kayıtları yapar.
Ek yardım komisyonu, gelir testine tabi yardımları uygular.
A.B.D.: Çalışma Bakanlığı, İşgücü Dairesi İşsizlik Sigortası Servisleri
aracılığı ile programı ülke düzeyinde yönetir. Eyalet iş güvenliği büroları,
yerel iş bulma büroları aracılığı ile eyalet programlarını yürütür. Bu
büroların yarısı eyalet hükümetlerinin bir dairesi içinde bulunur. Diğer
yarısı bağımsız bir daire, kurul ve komisyon halinde çalışır.178
Uruguay: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı programı yönetir.
Sosyal Sigorta Bankası, prim ve ödeneklerle ilgilenir.
178- BOLAT, Nejat - GÜVENÇ, Mustafa - ANDAÇ, Ergün ; Birleşik Amerika’da İşsizlik
Sigortası (Rapor), İİBK Yayını, No: 51, Ank. 1968, s.6.
134
Özbekistan: Eyalet İstihdam Büroları programı yürütür.
Venezuela: Çalışma Bakanlığının genel yönetiminde İstihdam
Büroları ve Venezuela Sosyal Sigorta Kurumu programı yürütür.
Yugoslavya: İşsizlik Fonu, programın idare ve koordinasyonunu
sağlar.
Yunanistan: Çalışma Bakanlığı genel yönetimi yapar. İşgücü İstihdam
Teşkilatı, yardımları ve istihdam hizmetlerini üçlü kurul tarafından
yürütülen Yerel İstihdam Büroları aracılığı ile uygular. Sosyal Sigorta
Enstitüsü primleri toplar.
B) TÜRKİYE’DE YÖNETİM İLE İLGİLİ DURUM
4447 sayılı kanuna göre İşsizlik sigortasının yetkili, görevli ve
sorumlu farklı kuruluşları bulunmaktadır. Buna göre, “İşsizlik sigortası
primlerinin toplanmasından Sosyal Sigortalar Kurumu, diğer her
türlü hizmet ve işlemlerin yapılmasından İş ve İşçi Bulma Kurumu
Genel Müdürlüğü görevli, yetkili ve sorumludur. Bu amaçla, İş ve İşçi
Bulma Kurumu bünyesinde; İşsizlik Sigortası Fonuna aktarılan işçi,
işveren ve devlet katkılarının Yönetim Kurulu kararları çerçevesinde
değerlendirilmesine ilişkin işlemleri yürütmek, primlerin kişi bazında
kaydını tutmak, işsizlik ödeneği ödenmesine ilişkin her türlü işlemleri
yapmak(Değişik:25/06/2003-4904/26. Md.) sigorta primlerinin Sosyal
Güvenlik Kurumuna yatırılmasını sağlamak, işsizlere yönelik mesleki
eğitim tedbirleri ile ilgili işlemleri yapmak ve bu Kanunun uygulanması
ile ilgili olarak Kanunla verilen diğer görevleri yerine getirmek üzere
İşsizlik Sigortası Daire Başkanlığı kurulmuştur.” (Değişik:17/04/20085754/90. Md.) (Md.46)
135
III. BÖLÜM:
İŞSİZLİK SİGORTASININ DEĞERLENDİRİLMESİ
§ 1- ÇEŞİTLİ ÜLKELERDE DEĞERLENDİRME
İşsizlik gerek sosyal ve gerekse ekonomik olumsuz etkisi olan bir
olaydır. Gelişmiş ülkelerde olduğu gibi, gelişmemiş ülkelerin veya
gelişmekte olan ülkelerin de en önemli sorunudur. Tüm ülkeler bununla
mücadele etmeyi en önemli görev saymaktadır. Özellikle Batı ülkelerinde
başlamış ve diğer ülkeleri de etkisi altına almış olan ekonomik kriz, işsizlik
sorununu her ülkede her zaman günün konusu haline getirmektedir.
“İşsizliğin topluma başlıca iki yönden olumsuz etkisi olmaktadır;
Birincisi, ekonomide işsizlerin toplamı kadar işgücü kaybı olmaktadır.
Bunlar atıldır ve potansiyel bir varlığı gösterirler. Kullanılmalarıyla
üretim düzeyi daha yükselebilir. İkincisi, toplumsal yönden sorun teşkil
etmesidir. Sosyal huzursuzlukların ve dengesiz bir gelir bölüşümünün
nedeni olmaktadır. Sıhhatli bir toplum yapısına ulaşmada önemli bir araç
olan sosyal güvenliğin bütün toplumu kapsamasına başlıca engeli teşkil
etmektedir.”179
Gerçekten “ekonomik büyümenin gerçek kalkınmaya dönüşmesi
söz konusu büyüme ile elde edilen olanakların toplumun tümüne
dengeli biçimde dağıtılması ve sosyal refahın tabana indirilmesi,
çalışmak durumunda olanların üretim sürecinde güvenli bir iş bulması
ile olasıdır.”180 Bu nedenle işsizlik, özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan
ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmesini engellemekte gerek kişisel ve
gerekse toplumsal sorunları daha da artırmaktadır.
Ücretten başka bir gelir kaynağı olmayan bağımlı çalışanların
yaşamları, bu gelirin devamlılığına bağlıdır. Sosyo-ekonomik nedenlerle
emeğini kullanma olanağı bulamayan bağımlı çalışanların toplumun
ekonomik ve sosyal dengesi üzerinde olumsuz etkisi her alanda kendini
hissettirmektedir. Bu olumsuz etkiler toplumda kalkınmayı engellemekte,
tekrar işsizliği artırmakta, artan işsizlik yine sosyal ve ekonomik sorun
yaratmakta ve böylece toplum içe dönük bir fasit daire şeklinde gittikçe
daha da olumsuz sonuçlara yönelmektedir.
179- TÖRÜNER,Mete; Türkiye’de İstihdam Sorunu Üzerine Bir Not, DPT-SPD Araştırma
Şubesi, Ank. 1971, s.1
180- KORHAN, Doğan; İşe Yerleştirme Yönteminde Yapılan Yeni ve Hakça Düzenleme
(Makale), İİBK İşgücü Dergisi, Yıl : 1, Sayı: 3, Temmuz-Eylül 1979, s.89.
136
Her ülkede işsizlik çeşitleri ve nedenleri değişik olduğundan,
bununla mücadele yöntemleri de değişiktir.181 Bu nedenle her ülkenin
işsizlik sigortasına vereceği değer de değişik olmaktadır.
1. SOSYALİST ÜLKELERDE
Sosyalist Ülkelerde, işsizlik sigortasının gereğine inanılmamaktadır.
Zira sosyalist ekonomik sitemin temel anlayışına göre herkesin çalışıyor
olması varsayılır. Bu sistemin ekonomik kurumu plancılıktır.182 Plan
gereği emek-yoğun istihdam politikası uygulanmaktadır. Ancak bu
ülkelerde herkes çalışıyor görünmek ile beraber istihdam politikası gizli
işsizlik şeklinde uygulanmaktadır. Gizli işsizlik durumunda ise, “üretim
miktarı ile çalışan nüfus arasında bir orantı kurulduğunda, kişi başına
düşen üretim miktarının çok düşük olduğu ve üretim maliyeti içindeki
ücret payını düşük kılabilmek için de ücretlerin asgari geçim seviyesinde
tutulduğu”183 görülmektedir.
2. KAPİTALİST ÜLKELERDE
Genellikle sermaye-yoğun istihdam politikası uygulayan kapitalist
ekonomik sistemli sanayi ülkelerinde ise, açık işsizlik kaçınılmaz bir
sonuçtur. Bu ülkelerde işsizliğe karşı uygulanan politikalar, “nedenlerini
giderici ve sonuçlarını asgariye indirici” hedeflerden hareket etmektedir.
İşsizliğin nedenlerini telafi edici politikalar genellikle ekonominin
istihdam kapasitesini genişletici tasarruf, yatırım ve üretim teknolojisi
gibi ekonomik önlemlerle ilgilidir. İşsizliğin sonuçlarını asgariye indirici
politika ise, çalışma istek ve yeteneğinde olmasına karşın çalışma olanağı
bulamayanlara yaşama hakkı ve satın alma gücü veren sosyo-ekonomik
önlemlerle ilgilidir. Bu ülkelerde kabul edilen genel görüş; işsize yeni bir
imkan sağlamak için ekonomik tam istihdam politikasını uygulamak,
bu gerçekleşmediği takdirde işsizliğin sonucunu telafi etmektir. Bu da
işsizliğin tazmini şeklinde telafi edilmektedir.
Kapitalist ekonomi uygulayan ülkelerde işsizlik, genellikle açık
işsizlik şeklinde kendini göstermekte, ancak ülkeden ülkeye ve zamandan
zamana işsizlik sorununun derecesi değişmektedir.
181- TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi, a.g.e., s. 105 ve devamı, - EKİN, Nusret; Gelişen
Ülkelerde ve Türkiye’de İşsizlik, a.g.e., s. 183 ve devamı, -EKİN,Nusret; İşsizlik
Sorunu (Makale), İİBK Dergisi, Nisan 1977, Yıl:2, Sayı: 6, s.12 - TÜTÜNCÜ, Enis;
İşsizliğe Çare Nedir ?, (DPT’ce Hazırlanmış Rapor), Ank. 1977.
182- TALAS, Cahit; Ekonomik Sistemler, Ank. 1980, s.232.
183- GÜLERMAN, Adnan; Ekonomik ve Sosyal Yönleriyle İşsizlik Sigortası (Makale),
İşveren, Cilt:XIX, Sayı: 1, Ekim 1980, s.9.
137
Kapitalist ülkelerin başında gelen ABD’de işsizliğin başlıca nedenleri;
1- Ekonomik durgunluk, yani tüketim azlığı veya üretim fazlalığı, 2- Bazı
işçilerin kendilerine gösterilen işi kabul etmemeleri, 3- İşçilerin, işyerlerinin
kötü sevk ve idare edilmesi sonucu işletilemeyip işten çıkarılmaları,
4- Mevsimlere bağlı olarak bazı işyerlerinin faaliyetlerini durdurması,
5- Bazı işyerlerinin işgücü yerine makineyi tercih etmesi, yani sermayeyoğun istihdam politikası uygulaması, şeklinde sıralanmaktadır.184
Bu gibi açık işsizliğe imkan veren ülkelerde işsizlik kaçınılmaz bir
sonuçtur. Bu zorunlu sonucun telafisi gerekmektedir ki, bu da işsizlik
yardımı, işsizlik sigortası, kıdem tazminatı gibi çeşitli yollarla tazmin
edilmektedir. Genellikle kapitalist ekonomik sistem uygulayan ülkelerde
uygulanan işsizlik sigortası ile işsizliğin çalışanlar üzerinde oluşturduğu
umutsuzluklar telafi edilmekte, isteği dışında kendi kasıt ve kusuru
olmaksızın tamamen ekonomik sistemin gereği işsiz kalanlara, bunların
aile efradının uğradığı gelir kaybı bir ölçüde giderilmekte, satın alma
gücü sağlanmakta ve bu gibi kişilerin bir iş buluncaya kadar yaşamlarını
sürdürmelerine olanak verilmektedir.
Ancak, bu gibi ülkelerde işsizlik sigortası diğer sigorta kollarına
nazaran en geç ve güç kurulan bir sigorta koludur. Bunun nedenlerinin
başında ekonomik faktörler gelmektedir.
İşsizliğin hacmini ve alternatif maliyetini tahmin etmek oldukça
güçtür. Sigortaya yüklenecek mali külfeti, uygulandığı ortamdaki
ekonomik değişikliklerin bir fonksiyonu olmaktadır. İstihdam imkanının
az olduğu devirlerde sigortanın mali külfeti artmaktadır.
Ayrıca, nüfus artış hızının fazla olduğu ülkelerde aktif nüfus artışı
fazla olacaktır.
İşsizlik süresinin belirsiz olması sigortanın mali külfetinin
belirlenmesini güçleştirmekte ve sigortayı fonksiyonunu yapamaz hale
getirmektedir.
Yine işsizliği tazmin edici politikaların uygulanmasıyla kişilerin
tembelliğe itilmesine neden olmakta, yatırımlara ayrılan fonlar israf
edilmekte ve herkese uygulanmadığı takdirde toplumda eşitsizlik yaratma
durumu ortaya çıkmaktadır. Bu eleştiriler bir bakıma haklı gözükmekte,
fakat iyi işleyen bir işsizlik sigortası sistemi ile bunların önüne geçmek
mümkündür.
184 -WILLIAM, W.Waite; ABD’de Devamlı İş Temini Meselesi (Makale), İ.Ü.İçtimai Siyaset
Enstitüsü Yayını, No: 19, Sosyal Siyaset Konferansları 6. Kitap, İst. 1954, s. 3.
138
3. İŞSİZLİĞİ TAZMİN EDİCİ POLİTİKA UYGULAYAN
ÜLKELERDE
İşsizliği tazmin edici politika uygulayan ülkelerde başlıca üç sistem
uygulanmaktadır; 1- Kıdem Tazminatı, 2- İşsizlik Yardımı, 3- İşsizlik
Sigortası. Kıdem Tazminatı ve İşsizlik Yardımı kuruluşları konumuz
dışında kaldığından burada bunlara yer verilmemiştir. Ancak, şunu da
belirtmek gerekir ki, bu sistemlerden birini uygulayan ülkeler diğerini
uygulamaz diye bir kural yoktur. Her üçünü birlikte uygulayan ülkeler
olduğu gibi birini veya ikisini birden uygulayan ülkeler de vardır.
1993 yılı için işsizliği tazmin edici politika uygulayan bazı ülkelerde
uygulama şu şekilde yürütülmektedir:185
Arnavutluk: 1993 tarihli “Sosyal Sigorta Sistemi ve Sosyal Yardım
Sistemi”.
Cezayir: 1983 tarihli “Sosyal Yardım Sistemi”.
Arjantin: 1991 tarihli “Sosyal Sigorta Sistemi”.
Ermenistan: 1991 tarihli “Sosyal Sigorta Sistem ve Sosyal Yardım
Sistemi”.
Avusturalya: 1947 tarihli “İşsizlik Yardımı Sistemi ”.
Avusturya: 1977 tarihli “ İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi”.
Azerbaycan: 1991 tarihli “Sosyal Sigorta Sistemi ve Sosyal Yardım
Sistemi ”.
Barbados: 1982 tarihli “Sosyal Sigorta Sistemi”.
Belarus: 1993 tarihli “Sosyal Sigorta ve Sosyal Yardım Sistemi”.
Belçika: 1963 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi ”.
Bolivia: 1987 tarihli “Kıdem Tazminatı Sistemi”.
Brezilya: 1986 tarihli “Sosyal Sigorta Sistemi”.
Bulgaristan: 1989 tarihli “Sosyal Sigorta Sistemi ve Sosyal Yardım
Sistemi ”.
Kanada: 1971 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi ”.
Şili: 1981 tarihli “ İşsizlik Sigortası Sistemi”.
185- US; Social Security 1993, a.g.e.
139
Çin Halk Cumhuriyeti: 1986 tarihli “Sosyal Sigorta Sistemi ve Sosyal
Yardım Sistemi ”.
Kolombiya: 1991 tarihli “Kıdem Tazminatı Sistemi ”.
Kıbrıs Cumhuriyeti: 1980 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik
Yardımı Sistemi ”.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: 1977 tarihli “İşsizlik Sigortası
Sistemi ve İşsizlik Yardımı Sistemi ”.
Çek Cumhuriyeti: 1991 tarihli “İşsizlik Yardımı Sistemi”.
Danimarka: 1970 tarihli ve1976 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve
İşsizlik Yardımı Sistemi ”.
Ekvator: 1988 tarihli “Zorunlu Sigorta Sistemi ve Kıdem Tazminatı
Sistemi”.
Mısır: 1975 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Estonya: 1991 tarihli “İşsizlik Yardımı Sistemi”.
Finlandiya: 1984 tarihli “İhtiyari İşsizlik Sigortası ve İşsizlik Yardımı
Sistemi”.
Fransa: 1967 tarihli “İşsizlik Yardımı ve İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Gürcistan: 1991 tarihli “Sosyal Sigorta Sistemi ve Sosyal Yardım
Sistemi ”.
Almanya: 1969 tarihli “İşsizlik Sigortası ve İşsizlik Yardımı Sistemi”
Yunanistan: 1954 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Guatemala: 1911 tarihli “Kıdem Tazminatı Sistemi”.
Honduras: 1959 tarihli “Kıdem Tazminatı Sistemi”.
Hong-Kong:186 1977 tarihli “ İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Macaristan: 1991 tarihli “ İşsizlik Yardımı Sistemi”.
İzlanda: 1981 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi”.
Hindistan: 1948 tarihli “Kıdem Tazminatı ve İşsizlik Yardımı
Sistemi”.
İran: 1990 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
İrlanda: 1981 tarihli “İşsizlik Sigortası ve İşsizlik Yardımı Sistemi”.
186- 31.12.1997 tarihinde ülke Çin Halk Cumhuriyetine Bağlanmıştır.
140
İsrail: 1970 tarihli “ İşsizlik Sigortası Sistemi”.
İtalya: 1988 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi ”.
Japonya: 1992 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Kazakistan: 1991 tarihli “Sosyal Yardım ve Sosyal Sigorta Sistemi”.
Kırgızistan: 1991 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve Sosyal Yardım
Sistemi ”.
Latvia: 1991 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Libya: 1980 tarihli “Kıdem Tazminatı Sistemi”.
Litvanya: 1990 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi”.
Lüksemburg: 1978 tarihli “İşsizlik Sigortası ve İşsizlik Yardımı
Sistemi”.
Malta: 1987 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Mauritius: 1983 tarihli “İşsizlik Yardımı Sistemi”.
Meksika: 1973 tarihli “Kıdem Tazminatı ve İşsizlik Yardımı
Sistemi”.
Moldova: 1992 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Hollanda: 1987 tarihli “İşsizlik Sigortası ve İşsizlik Yardımı Sistemi”
Yeni Zelanda: 1964 tarihli “İşsizlik Yardımı Sistemi”.
Norveç: 1970 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi ”
Pakistan: 1965 tarihli “Kıdem Tazminatı Sistemi”.
Polonya: 1993 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi ”.
Portekiz: 1989 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Romanya: 1992 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistem ve Sosyal Yardım
Sistemi”.
Rusya: 1991 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve Sosyal Yardım
Sistemi”.
Slovakya: 1991 tarihli “ İşsizlik Sigortası Sistemi ve Sosyal Yardım
Sistemi”.
Slovenia: 1992 tarihli “İşsizlik Yardımı Sistemi”.
141
Solomon Adaları: 1981 tarihli “Kıdem Tazminatı Sistemi”.
Afrika: 1966 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
İspanya: 1992 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi”.
Srilanka: 1990 tarihli “İşsizlik Yardımı Sistemi”.
İsveç: 1973 tarihli “İşsizlik Sigortası ve İşsizlik Yardımı Sistemi”.
İsviçre: 1982 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi ”.
Tanzanya: 1983 tarihli “Kıdem Tazminatı Sistemi”.
Tunus: 1982 tarihli “İşsizlik Yardımı Sistemi”.
Türkiye: 1971 tarihli “Kıdem Tazminatı Sistemi”.
Türkmenistan: 1991 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve Sosyal
Yardım Sistemi”.
Ukrayna: 1991 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistem ve Sosyal Yardım
Sistemi”.
İngiltere: 1992 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi ve İşsizlik Yardımı
Sistemi ”.
A.B.D.: 1935 tarihli çeşitli eyaletlerde “İşsizlik Sigortası Sistemi ve
İşsizlik Yardımı Sistemi ”.
Özbekistan: 1991 tarihli “Sosyal Sigorta Sistemi ve Sosyal Yardım
Sistemi ”.
Uruguay: 1981 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Venezuela: 1989 tarihli “İşsizlik Sigortası Sistemi”.
Eski Yugoslavya: 1992 tarihli “İşsizlik Yardımı Sistemi”.
Uygulamada görüldüğü üzere, kapitalist ekonomik sistemi
benimsemiş olan ülkelerde işsizlik şekilleri çeşitli olduğu gibi, işsizliği
tazmin edici yöntemler de çeşitlidir. Bu gibi ülkelerde genellikle kendi
ekonomik ve sosyal durumuna özgü tazmin yöntemi uygulanmaktadır.
Bunlar başlıca, işsizlik sigortası, işsizlik yardımı ve kıdem tazminatı
şeklinde olmaktadır.
Sosyalist ekonomik sistemi uygulayan ülkelerde ise, işsizlik sorunu
gizli işsizlik yoluyla çözümlenmekte oluğundan, bu ülkelerde genellikle
gizli işsizlik, işsizliği tazmin edici bir yöntem görünümündedir.
142
Bugün ülkemizde ise 1936 tarihli ve 3008 sayılı İş Kanunu ile uygulana
gelen kıdem tazminatı187, 1999 tarihli 4447 sayılı İşsizlik Sigortası kanunu
ile uygulanan zorunlu işsizlik sigortası ve 2006 tarihli 5502 sayılı
Sosyal Güvenlik Kurumu kanunu ile kurulan Primsiz Ödemeler Genel
Müdürlüğünün uygulayacağı sosyal yardımlar olmak üzere her üç işsizliği
tazmin yöntemi mevcuttur. Hatta henüz özelleştirilmemiş bazı iktisadi
devlet teşekküllerinde sosyalist ülkelerdeki gibi gizli işsizlik şeklinde
işsizliği tazmin edici uygulama da bulunmaktadır. Ancak buna rağmen
bugün işsizliği tazmin edici tatmine henüz ulaşıldığı söylenemez.
§ 2- ULUSLARARASI KURULUŞLARDA
DEĞERLENDİRME
Günümüzde olduğu gibi geçmişte de uluslararası kuruluşların işsizlik
ve işsizlik sigortasına verdikleri değerin sonucudur ki, bugün ülkelerin
işsizlik sigortası uygulamalarında büyük gelişmelere rastlamaktayız.
Zaten uluslararası kuruluşların sosyal politika ile ilgili çalışmalarının temel
amacı, uluslararasında bir sosyal politika ilişkisi kurmak, mevcut olan
ilişkileri geliştirmek ve ülkeleri sosyal sorunlarını birlikte çözümlemektir.
Böylece hem uluslararası emek piyasasında rekabet eşitliği sağlanmış,
hem uluslararası barış yönünden işçi sosyal gurubunun sefaleti önlenmiş
ve hem de işçiler arasında kader birliğinden doğan dayanışma kurulmuş
olacaktır.188
Ülkeler kendi bünyeleri içinde hukuk kurallarını geliştirirken, bağlı
bulundukları Uluslararası kuruluşların oluşturduğu hukuk kurallarına
da uymak zorunda kalırlar.189
Bir sosyal politika aracı olarak işsizlik sigortasının bir ülkede kurulup
ve geliştirilmesinde bu nedenle uluslararası sözleşmeler ve mukayeseli
hukuk kuralları önemli kaynakları oluşturmaktadır.
1. ULUSLARARASI SÖZLEŞMELERDE
Uluslararası sosyal politika ile ilgili sözleşmeler, ya çok yanlı
ya da iki yanlı sözleşmeler şeklinde ayrıldığı gibi, mahiyetine göre,
işgücü sözleşmeleri, sosyal güvenlik sözleşmeleri, çalışma koşullarına
ait sözleşmeler şeklinde de ayrılabilmektedirler. Her ne şekilde olursa
olsunlar, 1982 Anayasamızın 90. Maddesinde de yer aldığı gibi, bu
sözleşmeler ülkelerin parlamentolarının onayından geçmek zorundadırlar.
Bundan sonra kanun hükmünde bir nitelik kazanır ve uyulması zorunlu
bir duruma getirilirler.
187- ANDAÇ, Faruk; İş Hukuku, Adalet yayınevi,2008, s.103
188- TALAS, Cahit; Toplumsal Politikaya Giriş Ank.1981, s. 49
189- CHARPENTIER, D. ; Instıtutıons Internatıonales, Mementos Dalloz, Paris 1968, s.1.
143
A) ÇOK TARAFLI SÖZLEŞMELERDE
İşsizlik sigortası yönünden çok yanlı sözleşmeler, uluslararası
kuruluşların üye devletlerinin bir araya gelerek sosyal güvenlikle
ilgili konularda ortaya koydukları sözleşmelerdir. Üye devletlerin
parlamentolarında onaylandıktan sonra o devleti bağlayıcı karakter
taşırlar. Aksi halde tavsiye niteliğindedirler. Sosyal politika yönünden,
işsizlik sigortası ile ilgili çok yanlı sözleşmeler uluslararası kuruluşlar
tarafından oluşturulmaktadır. Bu kuruluşları da evrensel kuruluşlar ve
bölgesel kuruluşlar diye ayırmak suretiyle işsizlik sigortasının uluslararası
değerlendirilmesi daha uygun bir şekilde ele alınacaktır.
a- ULUSLARARASI EVRENSEL KURULUŞLARDA
aa) BİRLEŞMİŞ MİLLETLER’DE ( B.M.)
Milletler cemiyetinin fonksiyonunu yitirmesi üzerine II. Dünya
Savaşı’ndan sonra 1945 yılında Amerika’da San-Francisco şehrinde
toplanan 50 devlet üyesinin hazırladığı “Birleşmiş Milletler Anlaşması”
ile 18 Nisan 1946’da “Birleşmiş Milletler Teşkilatı” New York’da
kurulmuş oldu.190 Bugün 192 ülke üyesi bulunan teşkilatın esas amacı
uluslararası barış ve güvenliği korumaktır. Bu amacı gerçekleştirmek için
uluslararasında uyuşmazlıkların adalet ilkelerine göre çözümlenmesi,
uluslararasında kişilerin haklarının korunması, ekonomik, sosyal, kültürel
ve insancıl sorunların ırk, cinsiyet, dil ve din ayrımı gözetmeksizin insan
haklarına saygının güçlendirilmesinin, uluslararası işbirliği ile mümkün
olacağına inanılmaktadır.
Birleşmiş Milletler Teşkilatı, sosyal politika yönünden çalışmalarını
özel ihtisas kolu olan Uluslararası Çalışma Teşkilatı (ILO) vasıtasıyla
sürdürmektedir. Ayrıca BM’in en önemli organlarından biri de Ekonomik
ve Sosyal Konseyi’dir. 54 üyeden oluşmuş bu konsey, sosyal politika
yönünden önemli bir takım sözleşme ve tavsiye kararları çıkarmıştır.191
İşsizlik sigortası yönünden BM’e ait üzerinde durulmaya değer önemli
bir vesika şüphesiz “İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi”dir. Beyanname
sonradan “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara Ait Uluslararası
Anlaşma (1966)” ve “Politik ve Medeni Haklara Ait Uluslararası Anlaşma
(1966)” ile tamamlanmıştır.192
190- ÜÇOK, Coşkun; Siyasal Tarih (1789-1960), AÜ Hukuk Fakültesi Yayını, No: 369,
Ankara 1975, s.299.
191- ANDAÇ, Faruk; Le Salaire Minimum Legal, a.g.e., s.61.
192- ANDAÇ, Faruk; a.g.e., s.63.
144
10 Aralık 1948 yılında Paris’te toplanan BM genel kurulu yayınladığı
“İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi” ile bütün dünya devletlerine sosyal,
ekonomik, kültürel ve politik alanlarda bazı tavsiyelerde bulundu.
30 maddeli bu beyannamenin 22. Maddesi “her şahsın, cemiyetin
bir üyesi olmak itibariyle, sosyal güvenliğe hakkı vardır; haysiyeti için
ve şahsiyetinin serbestçe gelişmesi için zaruri olan ekonomik, sosyal ve
kültürel hakların milli gayret ve milletlerarası işbirliği yoluyla ve her
devletin teşkilatı ve kaynaklarıyla mütenasip olarak gerçekleştirilmesine
hakkı vardır” hükmünü getirmektedir. Ve yine beyannamenin 25.
Maddesinin 1. Fıkrasında “her şahsın, gerek kendisi gerekse ailesi için,
giyecek, yiyecek, mesken, tıbbi bakım, gerekli sosyal hizmetler dahil
olmak üzere sağlığı ve refahını temin edecek uygun bir hayat seviyesine
ve işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, ihtiyarlık veya geçim imkanlarından
iradesi dışında mahrum bırakacak diğer hallerde güvenliğe hakkı vardır”
hükmü yer almaktadır.
Beyannamenin bu hükümleri, BM’e üye devletlerin hemen hemen
hepsince benimsenmiş ve hatta anayasalarında yer almıştır. Bizde de 1982
anayasamızın 60., 61. ve diğer sosyal, ekonomik, temel hak ve özgürlük
ile ilgili maddelerinde beyannameye yer verilmiştir.
bb) ULUSLARARASI ÇALIŞMA TEŞKİLATI’NDA (ILO)
Bu kuruluş önce 1919 yılında “Milletler Cemiyeti”ne bağlı iken,
sonra 1946 yılından itibaren yine aynı tarihte kurulmuş olan Birleşmiş
Milletler bünyesine girmiş özel bir ihtisas kuruluşudur. Kuruluşun amacı,
tamamen insani amaçlarla, sosyal adalet ilkelerine bağlı sosyal adaletin
de uluslararası sözleşmeler yoluyla gerçekleşebileceği ve bu sayede de
dünyada sürekli bir barışın kurulabileceği düşüncesine dayanmaktadır.193
Böylece Uluslararası alanda sosyal adalet ilkeleri ve sosyal sorunların
çözümü “işçi-işveren ilişkilerinde uyumlu bir düzenle” meydana
getirilmeye çalışılmıştır.194
Uluslararası Çalışma Teşkilatı 26. Genel konferansı 1944 yılında
ABD’nin Filadelfiya şehrinde toplanarak “Philedelphia Beyannamesini”
10.05.1944 tarihinde yayınladı. Sosyal güvenlik açısından ayrı bir öneme
193- TURAN, Kamil; Milletlerarası Sendikal Hareketler, AİTİA Yayını, No:33, Ankara
1979, s.145 ve devamı.
194- Türkiye 1932 yılında Milletler Cemiyeti’ne üye olduğu zaman otomatik olarak bu
kuruluşa da üye oldu. - IŞIK, Rüçhan; Türk İş Hukukunun Milletlerarası Kaynakları,
AÜ Hukuk Fak. Yayını No:218, Ank. 1967, s.33.
145
sahip olan bu beyannamede 1941 Atlantik şartının ve Beveridge planının
büyük etkisi vardır.195
1944 konferansında kabul edilen “Philadelphia Beyannamesi”
sonradan 1946’da Uluslararası Çalışma Teşkilatı’nın Anayasasına
eklenerek teşkilatın amaç ve hedeflerini oluşturmuştur. Beyannamenin
III. Bölümünün (d) fıkrasında”... bir işte çalışıp da böylece korunmaya
muhtaç olan herkes için maişet ücreti” ve (f) fıkrasında “korunmaya
muhtaç olan herkes için bir esas gelir sağlamak üzere, sosyal güvenlik
tedbirlerinin... genişletilmesi” hükmünü getirmek suretiyle sosyal
güvenlik konusuna değinilmiştir. Bununla birlikte işsizlik sigortasını
belirgin bir şekilde benimseyen Uluslararası Çalışma Teşkilatı bazı
sözleşmelerle tavsiye kararları almak suretiyle ülkeleri bazı standartlara
uygun olarak uygulamaya zorlamaktadır.
ILO’nun işsizlik sigortası ile ilgili sözleşmelerini kronolojik sıraya
göre şöyle sıralayabiliriz:
i. İşsizlik Hakkında 2 Sayılı Sözleşme:196
Sözleşme, ABD hükümeti tarafından 29 Ekim 1919 tarihinde
Washington’a davet edilen Milletler Cemiyetinin Milletlerarası Çalışma
Teşkilatı İlk Genel Konferansında, gündemin ikinci maddesini teşkil eden
“işsizliği önleme ve onun sonuçlarına bir çare bulma araçlarına dair” bazı
tekliflerin kabulü sonucu ortaya konulmuştur.
Adı geçen bu sözleşmenin üçüncü maddesinde; “bu sözleşmeyi
onaylamış olupta, işsizliğe karşı bir sigorta sistemi kurmuş bulunan
Milletlerarası Çalışma Teşkilatı üyeleri, ilgili üyelerle anlaşmak suretiyle,
tespit edilecek şartlar içinde bu üyelerden birinin uyruğunda olan
işçilerden kendi toprağı içinde çalışanlara, kendi uyruğu işçilerin aldığı
miktara eşit sigorta ödeneği almak imkanını verecek tedbirler almalıdır”197
hükmü yer almaktadır.
Bu sözleşme 29.10,1919’da kabul edilmiş olup, 14.07.1921’de yürürlüğe
girmiştir. Yine aynı tarihte sözleşmeye ek olarak kabul edilmiş 1 sayılı
işsizlik konusunda tavsiye kararı bulunmaktadır.
195- TALAS, Cahit; Sosyal Güvenlik, a.g.e., s.31
196- Türkiye bu sözleşmeyi 16.02.1950 tarihle 5543 sayılı kanunla onaylamıştır(RG;18.02.1
950/7463).
197- Türk-İş; Uluslararası Çalışma Teşkilatı (ILO) Türkiye tarafından onaylanan
sözleşmeler, Yayın No: 137, Ankara 1980, s.2.
146
ii. Deniz İş Kolunda Gemilerin Batması veya Kazaya Uğraması
Sonucu Gemicilere İşsizlik Tazminatı Ödenmesi Hakkında
8 Sayılı Sözleşme:
Bu sözleşme deniz iş kolunda gemilerin batması veya kazaya
uğraması sonucu işsiz kalan gemicilere işsizlik tazminatı ödenmesini
öngörmektedir.
15.6.1920 tarihinde kabul edilmiş olan bu sözleşme 16.3.1923 tarihinde
yürürlüğe girmiştir. Bu sözleşmeye ek olarak ayrıca 1920 tarihinde kabul
edilmiş 10 sayılı “Deniz İş Kolunda İşsizlik Sigortası” tavsiye kararı
bulunmaktadır.
iii. Gelir Güvencesine Ait 67 Sayılı Tavsiye Kararı:
1944 yılında Uluslararası Çalışma Teşkilatı 26. Genel konferansını
Philedelphia’da yaparken, toplantıda öncelikle “Geçim Olanaklarının
Güvenliğe Alınmasına Dair” 67 sayılı tavsiye kararını kabul etti. Bu
karar “Hükümetlere geçim olanaklarını güvence altına alacak bir sosyal
güvenlik sisteminin kabulünü telkin etmekte idi.”198
Tavsiye kararı işsizlik dahil gelirin kaybolma veya azalma tehlikeleri
karşısında bütün işçilerin, geçindirmekle yükümlü olduğu şahısları da
göz önünde bulundurmak suretiyle asgari bir geçim imkanı sağlamalarını
öngörmektedir.
İlk değilse bile geniş kapsamlı bir sosyal güvenlik sistemini öngören
ILO’nın bu tavsiye kararı, ikinci dünya savaşından sonra bazı ülkelerin
milli yasalarında genel ilkeleriyle yer almıştır.
Bu önemli tavsiye kararının genel ilkelerini şöyle özetleyebiliriz:
a) Her sosyal güvenlik kuruluşu, ihtiyarlık dahil herhangi bir sebeple
iş göremezlik, işsizlik yahut aile reisinin ölümü neticesinde kesilen
geliri makul bir ölçüde telafi etmek suretiyle ihtiyacı karşılamalı ve
yoksulluğu önlemelidir.
b) Geçim olanaklarının güven altına alınması, mümkün olduğu
ölçüde sosyal sigortalar esasına dayanılarak sağlanmalıdır.
c) Mecburi sosyal sigortalar tarafından karşılanmayan ihtiyaçlar,
sosyal yardımlarla tamamlanmalıdır. Bazı şahısların, hususiyle
çocukların, sakat ve ihtiyarların, fakir ve dulların önceden tespit
edilmiş bir bareme göre makul bir yardım görmeye hakları
olmalıdır.
198- TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi, Ank. 1972, s.543.
147
d) Her halin zaruretlerine göre ayarlamış bir sosyal yardım, ihtiyaç
içinde bulunan diğer bütün şahıslara da temin edilmelidir.
e) Bu sosyal güvenlik sistemi aşağıdaki sosyal sigorta branşlarına
ihtiva etmelidir: 1- Hastalık 2- Analık 3- Maluliyet 4- İhtiyarlık 5Aile reisinin ölümü 6- İşsizlik 7- İstisnai Masraflar 8- İş kazaları ve
meslek hastalıkları
f) Umumi yardım tedbirlerini alacak kuruluşun, çocukların maddi
refahlarını sağlamak için normal olarak ana ve babalarla işbirliği
yapması gerekir.
g) Sigortanın kapsamı içine girmemiş ve gelirleri muayyen bir
seviyenin altında olan mamuller, ihtiyarlar ve dullar belirli özel bir
geçim yardımlarından yararlandırılmalıdır.199
iv. İsteği Dışı İşsizlere Ödenek ve Yardım Güvencesi Veren
44 Sayılı Sözleşme:
Sözleşme, Uluslararası Çalışma Teşkilatı’nın yürütme konseyinin
çağrısı üzerine 4 Haziran 1934 tarihinde Cenevre’de 18. Genel kurul
toplantısının gündeminin 2. Maddesinde yer alan “İşsizlik Sigortası
ve çeşitli işsizlik yardımlarına dair” tekliflerin kabulü sonucu ortaya
konulmuştur. 23 maddelik bu sözleşmeye ek olarak aynı toplantıda
“İşsizlere Çeşitli Yardımlar ve İşsizlik Sigortasına Dair” 44 sayılı bir de
tavsiye kararı alınmıştır.
Sözleşme, çalışmayı arzu edip de kendi iradeleri dışında işsiz
kalanlara yapılacak yardımları ve ödenekleri hükme bağlamaktadır.
Sözleşmenin genel ilkelerini şöyle özetleyebiliriz:
1- ILO’ya üye her devlet, bu sözleşmeyi onaylamakla sözleşmede yer
alan prensiplere göre iradesi dışında işsiz kalanlara güvence veren ya bir
ödenek, yani zorunlu veya ihtiyari bir sisteme bağlı kişilerin çalışmaları
esnasında ödedikleri primler karşılığı ödenecek meblağ, ya bir yardım,
(yani genel ölçüler içinde ne bir ödenek ne de herhangi bir geliri olmayana
yapılacak karşılıksız yardım), ya da ödenek ve yardım karması bir sistemi
kabul etmiş sayılırlar. (Md.1/1)
Bu sistem; a) Zorunlu bir sigorta, b) İhtiyari bir sigorta, c) Zorunlu
ve ihtiyari sigorta sistemlerinin karması, d) Bir yardım sistemiyle
desteklenmiş yukarıdaki sistemlerden birisi şeklinde olabilir. (Md.1/2)
199- TALAS, Cahit; Sosyal Güvenlik, a.g.e., s.32.
148
2- Bu sözleşme bir ücret veya maaş karşılığı sürekli çalışan herkese
uygulanır.
Bununla birlikte üye ülkeler gerek duydukları şu istisnaları da milli
yasalarına dahil edebilirler: a) Ev hizmetleri, b) Hizmetçiler, c) Kamu
sektöründe sürekli çalışanlar, d) Az gelirli fikri çalışanlar, e) Altı aydan
az mevsimlik çalışanlar, f) Belli bir yaşa henüz ulaşmamış genç çalışanlar,
g) Belli bir yaşı aşmış yaşlı çalışanlar, h) Yardım niteliğinde veya fırsat
buldukça çalışanlar, i) İşverenin aile efradı, j) Özel kategorideki diğer
çalışanlar. (Md.2/1-2)
Bu sözleşme denizcilere, balıkçılara, tarım işçilerine uygulanmaz,
ancak milli yasalarda genel nitelikli olarak yer alabilirler. (Md.2/4)
3- Ödenek veya yardıma hak kazanabilmek için yararlanacakların
şu şartları yerine getirmesi gerekir: a) Çalışmak için istekli ve yetenekli
olmalı, b) İş ve işçi bulma gibi bir büroya kayıtlı olmalı ve bu büroyla
sürekli ilişki içinde bulunmalı, c) Milli yasada belirtilmiş şartlara haiz
olmalı (Md.4), d) İşsizlik ödeneği veya yardımı istemeden önce veyahut
işsizliğin başlangıcından önce belirli bir miktarda prim ödemiş ya çalışmış
ya da her ikisini de yerine getirmiş olmalı, e) Milli yasalarla belirlenmiş
bir bekleme süresini geçirmiş olmalı (Md.7), f) Bir eğitim kursuna devam
etme zorunluluğu aranabilir olmalı (Md.8), g) Milli yasalarla belirlenmiş
şartlar içinde kamu otoritelerince bulunmuş bir işi kabul etmiş olmalı.
(Md.9)
4- Yararlanacak kimse uygun bir işi kabul etmez ise, işini bir iş
uyuşmazlığı sonucu, kendi hatası sonucu veya mazeretsiz kendi isteğiyle
bırakmış ise, hile ile bir yardım veya ödenek almayı ya da bir başka işten
veya fırsattan yararlanmayı amaçlıyor ise, uygun bir süre için diskalifiye
edilebilir. (Md.10/2)
Ancak şu durumlar hariç tutulabilir: a) Uygun bir meskeni, iş için
gideceği bölgede bulunmaması b) Ücretinin daha öncekinden az veya
yaptığı işe uygun bulunmaması c) Boş işin iş uyuşmazlığı sonucu ortaya
çıkmış olmaması d) İşin o kişiye göre uygun olmaması veya önceki işine
benzer olmaması. (Md.10/1)
5- Ödenek veya yardım almak hakkının süresi sınırlanabilir. Ancak yılda
156 işgünü her halükarda 78 iş gününden az olmaması gerekir. (Md.11)
6- Ödeneğin miktarının sigortalının ihtiyaç durumuna bağlı olması
gerekmez. (Md.12/1)
7- Ödeneklerin nakdi ödenmesi gerekir, yardımlar ayni olabilir. (Md.13)
149
8- Yabancı ülkelerde oturduğu müddetçe yardım veya ödenek
ödenmeyebilir. Yabancı ülkelerde çalışanlar için özel bir rejim
uygulanabilir. (Md.15)
9- Yabancı ülkelerde çalışanların o ülkelerin yardım ve
ödeneklerinden yararlanmaları gerekir. Ancak bu ülkeler bu sözleşmeyle
bağlanmamışlarsa şartı kabul etmeyebilirler. (Md.16)
10 Haziran 1938 yılında yürürlüğe girmiş olan bu sözleşme
1981 yılına kadar 15 üye devlet tarafından onaylanmış olup (Cibuti,
Bulgaristan, Kıbrıs Cumhuriyeti, İspanya, Fransa, İrlanda, İtalya, Norveç,
Yeni Zelanda, Hollanda, Peru, İngiltere, İsviçre ve Cezayir) diğer bir çok
üye devlet tarafından ise genel ilkeleri benimsenerek uygulanmaktadır.
v. İşsizlere Çeşitli İşsizlik Yardımları ve İşsizlik Sigortasına
Dair 44 Sayılı Tavsiye Kararı:200
44 sayılı sözleşmeye ek bu 17 maddeli tavsiye kararıyla uygulamada
aşağıdaki prensip ve kuralların dikkate alınması her üye ülkeye tavsiye
edilmektedir.
1- İşsizliğe karşı zorunlu sigorta sistemi bulunmayan ülkelerde,
ilk aşamada mümkün oldukça bu sisteme uygun tedbirlerin alınması
gerekir.
2- İşsizliğe karşı zorunlu veya ihtiyari sigorta sisteminin bulunduğu
ülkeler, henüz sigorta haklarından yararlanma olanaklarına kavuşmaması
halinde bu kişilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere ek olarak işsizlik
yardımı sistemini kurması gerekir.
3- İşsizlik ödeneği veya yardımını işsizlere ödemeyi amaçlayan her
sistem yalnız tam işsiz olanlara değil, kısmi işsiz olanları da kapsaması
gerekir.
4- a) İşsizlik halinde yardım ve sigorta sistemleri mümkün oldukça
hizmet akdi ile çalışanları kapsadığı gibi ücretle çıraklık mukavelesine
göre çalışanları da kapsaması gerekir. Bu kurala getirilmiş istisnaların
asgari düzeyde sınırlandırılmış olması gerekir.
b) Bu sistemden yararlananların, gerek sigorta tarafından gerekse
yardım kuruluşu tarafından yaşlılık yardımı alacağı yaşa kadar
korunmaları gerekir.
200- BIT; Conference Internationale du Travail, “Conventions et Recommandations (19191949), “, Geneve 1949, s.307-310.
150
c) İşsizlik sigortası sistemi genel kurallarının özel kategorideki
çalışanlara uygulanmasında karşılaşılacak güçlüklerde özel
düzenlemelere gidilmesi gerekir. Özellikle işsizliğin gerçekleştiğinin
yeterli bilgi ile kanıtlanması ve ilgilinin normal kazançlarının tazmini
gerektiğini belirlemek amacıyla bu özel düzenlemelere ihtiyaç
vardır.
d) Mümkün olan her önlem, özellikle kolayca denetlenebilir önlemler,
ekonomik olarak zayıf, bağımsız çalışanların işsizliği halinde bunlara
yardım etmek için alınmış olması gerekir.
5- Sigortaya katılma şartı olarak azami gelirin aranması halinde,
işsizlik tehlikesine karşı kendilerini koruyabilmek için oldukça yüksek
bir geliri olan çalışanların kapsama alınmaması gerekir. Ancak, geliri ne
olursa olsun bedeni çalışanların hepsi kapsama alınacaktır.
6- Sözleşmeyle öngörülmüş geçici dönem için yürürlükteki
sistemlere göre ödenek talebinden önceki 12 ay esnasında en az 26 hafta
ücretli çalışmış veya 26 hafta prim ödemiş ya da yine ödenek talebinden
önceki 24 ay esnasında en az 52 hafta çalışmış veya 52 hafta prim ödemiş
ya da buna eşit süreyi geçirmemiş olması gerekir.
7- Milli yasalarla sigortaca ödenecek ödeneklerin öngördüğü
süre, sistemin mali gücüne imkan verecek süre kadar olması gerekir.
Yardımların ihtiyaç sahiplerinin ihtiyaçları süresince ödenmesi gerekir.
8- Sözleşmenin öngördüğü bekleme süresi 8 günlük işsizlik süresini
geçmiş olmaması gerekir. Ancak sözleşmenin üçüncü ve yedinci maddeleri
ile bu tavsiye kararının üçüncü paragrafında yer alan part-time işsizlik
konusunda öngörülmüş olan durum hariç tutulur.
9- Sözleşmeyle, sigortalıya daha önce yaptığı işten başka uygun bir
iş teklif edilip de reddedildiğinde ilgili diskalifiye edilir. İlgilinin önceki
işindeki hizmet süresinin hesaba katılması gerekir. Teklif edilen işe
alışkanlıkları ve mesleki kabiliyeti bir iş bulma şanslarını artırır.
10- İş uyuşmazlığı sonucu işini kaybetmiş olması halinde yardımlar
ve ödeneklerdeki hakkını kaybetmesi ancak ilgilinin uyuşmazlığın bizzat
kendisi tarafından çıkarılmış olması halinde uygulanır ve bu diskalifiye
tekrar işe başlaması halinde mutlaka kalkar.
11- a) Yardım veya ödenek ödenmesine hak kazandıran sözleşmeye
göre mesleki eğitim veya diğer bir kursa devam etmek mecburiyeti
ancak ya maddi veya manevi ya da mesleki veya genel yetenekleri
için işsize bir yarar sağlayacağı durumda zorlanabilir.
151
b) Önerilen işlerde işi bir işçiye kabul ettirmeye zorlama halinde
yaşı, sağlık durumu ve ilgilinin önceki yaptığı işi hatta söz konusu
işe alışkanlığı dikkate alınması gerekir.
c) Kamu otoritelerince özellikle işsizler için organize edilmiş geçici
veya istisnai karakterli işlerin önerilen işler olarak düşünülmemesi
gerekir.
12- İşsizin önerilen işlere yerleştirilmesi halinde işe gidebilmesini
kolaylaştırmak için alacağı ücretin yeterli olması gerekir. Örneğin, mesleki
eğitim veya benzeri veya oturdukları yerden bir başka bölgeye gitmesi
halinde işsize taşıt masraflarının ödenmesi.
13- Sigorta teşkilatının finansman durumunun mali yetersizlik ve özel
masraflarını ve harcamalarını dengeleme açısından, ilgili otoritelerce sık
sık denetlenmesi gerekir. Sistemin finansman teşkilatı o şekilde kurulmalı
ki, iş hacminde meydana gelecek geçici değişiklikler karşısında sistemin
uygulama koşullarında mümkün mertebe değişiklik yapmaksızın alınacak
önlemle karşı konulabilsin.
14- Milli yasayla öngörülmüş yardımların ödenmesini özellikle
yoğun işsizlik sürelerinde karşılamak için bir kriz fonu kurulmuş olması
gerekir.
15- Sigorta sisteminin yönetimine prim ödeyenlerin temsilcilerinin
katılması için önlemlerin alınmış olması gerekir.
16- Gerekirse yalnız bu sözleşmeyle bağlanmış ülkelerin değil, bu
ülkelerle beraber aynı zamanda bugün için bu hükümleri uygulayan
sözleşmeyi onaylamayan devletler de işsizliği tazmin edici önlemleri
uygulaması gerekir.
17- Devletçe sınır bölgelerindeki bir ülkeden bir diğerine çalışmak
için geçen işsizlere ödenecek yardım ve ödeneklerin koşullarını, komşu
devletlerin iki yanlı anlaşmalarla düzenlemeleri gerekir.
vi. Sosyal Güvenliğin Asgari Normları Hakkında
102 Sayılı Sözleşme:201
Sözleşme, Uluslararası Çalışma Teşkilatı yürütme konseyinin çağrısı
üzerine 4 Haziran 1952 tarihinde Cenevre’de 35. genel kurul toplantısının
gündeminin 5. maddesinde yer alan “Sosyal “Güvenliğin Asgari
201- Türkiye bu sözleşmeyi 29.7.1971 tarih ve 1451 sayılı kanunla onaylamıştır.- RG;
10.8.1971 sayı 13922.
152
Normlarına Dair” tekliflerin kabulü sonucu ortaya konulmuştur. 87.
Madde ve bir ekten oluşan bu sözleşmenin 4. Bölümünde 19., 20., 21., 22.,
23. ve 24. Maddelerinde işsizlik yardımlarından söz edilmektedir. Ayrıca
XI. “Periyodik Ödemelerde Uygulanacak Normlar” bölümünün 65., 66.
ve 67. maddelerinde işsize yapılacak yardımın asgari miktarları üzerinde
durulmuştur. Buna göre örnek sigortalı veya hak sahibi kimselere ait
periyodik yardımlar evli ve iki çocuklu erkek işsizler için ücretinin
%45’den az olmaması hükmü getirilmiştir.202
Bizde bugün bir kişi için işçinin Günlük İşsizlik ödeneği, sigortalının
son dört aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük
ortalama brüt kazancının yüzde kırkı kadardır. Ancak, bu şekilde
hesaplanan işsizlik ödeneği miktarı, 4857 sayılı İş Kanununun 39 uncu
maddesine göre onaltı yaşından büyük işçiler için uygulanan aylık asgari
ücretin brüt tutarının yüzde seksenini de geçemeyecektir. (4447/50.
Md.)
1981 yılına kadar 29 ülke (Türkiye, Mortinya, Meksika, Nijerya,
Norveç, Hollanda, Peru, İngiltere, Senegal, İsveç, İsviçre, Yugoslavya,
Federal Almanya, Avusturya, Barbados, Belçika, Bolviya, Costa Rica,
Danimarka, Ekvator, Fransa, Yunanistan, İsrail, İrlanda, İzlanda İtalya
Japonya, Libya, ve Lüksemburg) adı geçen bu sözleşmeyi onaylamış ve
Türkiye dahil bu ülkelerin çoğunda işsizlik sigortası uygulanmaktadır.
b- ULUSLARARASI BÖLGESEL KURULUŞLARDA
aa) AVRUPA KONSEYİ’NDE
Avrupa Konseyi (Council of Europe-Conseil de l’Europe), 1949
yılında insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğünü savunmak
amacıyla Avrupa devletleri arasında kurulmuş bir kuruluştur. Avrupa
Birliği’nden farklı bir örgütlenmedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
Avrupa Konseyi’ne bağlıdır.
Politik karakterli Avrupa Uluslararası Teşkilatlarının en eskisidir. 1949
Londra konferansı ile Fransa’nın Strasbourg şehrinde kuruldu. Bugün 47
parlamenter hür demokratik rejimle yönetilen Avrupa Devletlerinden
202- Ülkemiz bu sözleşmeyi 1451 sayılı 1971 tarihli kanunla onaylamasına rağmen, kanunun
ikinci maddesine göre hazırlanan 1.4.1974 tarih ve 7/7964 sayılı kararname ile işsizlik
yardımları ve aile yardımları bölümleri henüz hükümetimizce benimsenmemiştir.RG; 15.10.1974 sayı 15037.
153
oluşmaktadır.203 Amacı, II. Dünya Savaşından sonra Avrupa’da politik
birlik ve dayanışma sağlamaktır.
Sosyal politika açısından başlıca iki önemli sözleşme yapmıştır.
Birincisi, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi”dir (1950). Ayrıca Avrupa
İnsan Hakları sözleşmesinin sosyal ve ekonomik alanını tamamlamak
amacıyla çıkarılan ve Uluslararası Çalışma Teşkilatının da işbirliği ile
hazırlanan 1961 yılında yapılmış “Avrupa Sosyal Haklar Sözleşmesi
(Avrupa Sosyal Şartı)204” bulunmaktadır. Sosyal şartın 12. Maddesinde
genel olarak sosyal güvenlikten söz eder. Sosyal Şart, 102 sayılı ILO’nun
“Sosyal Güvenliğin Asgari Normları” sözleşmesinin üye ülkelerce
uygulanmaya konulmasını ve üye ülkeler arasında iş gücü transferlerinde
herkese aynı koşullarda sosyal güvenlik kurallarının uygulanmasını
tavsiye ve empoze eder. Yine bu şarta bağlı olarak 1964 yılında hazırlanan
“Avrupa Sosyal Güvenlik Yasası” 1968 yılında yürürlüğe konuldu.205
İkinci sözleşme olarak “Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleşmesi”
1972’de yapıldı. Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleşmesinin temel amacı
Avrupa Ülkelerinde çalışanların hepsine aynı sosyal güvenlik kurallarının
uygulanmasıdır. Sözleşmenin ikinci maddesinde işsizlik yardımları
da sosyal güvenlik kapsamına alınmıştır. 51., 52., 53., 54., 55. ve 56.
maddeleriyle üye ülkeler ve bu sözleşmeyi onaylamış ülkeler için işsizlik
halinde kendi vatandaşına işsizlik yardımı yapılmasını ayrıca kendi
ülkelerinde çalışıp ta işsiz kalan Avrupa Konseyi üyesi ülkeleri işçilerinin
de bu haktan yararlandırılmasını karara bağlamıştır.206
203- Mayıs 1949’daki kuruluşta 10 üye vardı: Belçika, Birleşik Krallık, Danimarka, Fransa,
Hollanda, İrlanda, İsveç, İtalya, Lüksemburg ve Norveç. Sonra katılanlar: Türkiye
(1949), Yunanistan (1949), İzlanda (1950), Almanya (1950), Avusturya (1956), Kıbrıs
(1961), İsviçre (1963), Malta (1965), Portekiz ( 1976), İspanya (1977), Lihtenştayn (1978),
San Marino ( 1988), Finlandiya ( 1989), Macaristan (1990), Polonya (1991), Bulgaristan
(1992), Estonya (1993), Litvanya ( 1993), Slovenya (1993), Çek Cumhuriyeti ( 1993),
Slovakya (1993), Romanya (1993), Andorra (1994), Letonya (1995), Arnavutluk (
1995), Moldova (1995), Makedonya (1995), Ukrayna (1995), Rusya (1996), Hırvatistan
(1996), Gürcistan (1999), Azer baycan ( 2001), Ermenistan ( 2001), Bosna-Hersek
(2002), Sırbistan (2003), Monako (2004) ve Karadağ (2007).
204- Sözleşme 18 Ekim 1961’de Torino’da imzalanmış ve 26 Şubat 1965 tarihinde yürürlüğe
girmiştir. Türkiye Sözleşmeyi 18 Ekim 1961 tarihinde imzalamış ve 16 Haziran 1989
tarihinde onaylamıştır. 3581 sayılı Onay Kanunu 4 Temmuz 1989 gün ve 20215 sayılı
Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.
205- LYON-CAEN, Gerard; Droit Social Europeen, Dalloz Paris 1972, s.89.
206- CONSEIL DE L’EUROPE; Convnetion Europeenne de Securite Social, No: 78,
Strasbourg 1972, s. 33 ve devamı.
154
Avrupa sosyal şartını 1976 yılına kadar 11 üye devlet (Avusturya,
Kıbrıs, Danimarka, Fransa, Almanya, İzlanda, İrlanda, İtalya, Norveç,
İsveç ve İngiltere), Avrupa Sosyal Güvenlik Yasasını 9 üye devlet (Belçika,
Danimarka, Almanya, İrlanda, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, İsveç ve
İngiltere), Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleşmesini iki üye devlet (Avusturya
ve Lüksemburg) onaylamışlardır.
bb) AVRUPA BİRLİĞİ’NDE
1951 yılında 6 ülkenin (Almanya, Fransa, İtalya, Belçika, Hollanda
ve Lüksemburg) “Paris Anlaşması” ile oluşturdukları “Avrupa Kömür ve
Çelik İşbirliği” teşkilatı, sonra gelişerek “Avrupa Atom Birliği”, 1957’de
“Roma Anlaşması” ile “Avrupa Ekonomik İşbirliği” ve bu günkü adıyla
“Avrupa Birliği” teşkilatı kurulmuş oldu.207
Sosyal politika yönüyle Avrupa Birliği’nde, Roma Anlaşmasında
belirlendiği gibi “Ekonominin Dengeli Bir Yayılımı” ve “Hayat
Standardının Süratle Yükseltilmesi” doğrultusunda bir politika izlenmesi
yükümü öngörülmüştür. Bu anlaşmada daha çok ekonomik görüşlerden
hareket edilmiştir.
Bu açıdan alındığında AB sosyal politikanın ahenkleştirilmesini
ekonomik bütünlük içinde görmektedir.
Başlıca ilkelerini şöyle sıralayabiliriz: 1- Herşeyden önce bölgeler ve
ülkeler arası verimlilik farklarının azaltılması gereklidir, 2- Sosyal politika
ilkeleri ile bu ilkelerin üye ülkelerdeki uygulamalarının birbirlerine
yaklaştırılması gereklidir, 3- Ayrıca Birlik ile üye ülkeler ve bu ülkelerin
baskı grupları niteliğindeki ekonominin otonom kuruluşları arasında tam
bir iş birliği kurulabilmelidir.208
1956 yılında Roma anlaşmasını oluşturan görüşmelerde sosyal
güvenlik açsından üye ülkeler arasında sosyal sigorta sistemlerindeki
farklılıkların ciddi olarak üzerinde durulması gerektiğini savunanların
gerekçesi, finanse edilen sosyal giderlerin özellikle aile yardımlarının
yüksek oluşu üretilen malların maliyeti üzerine olumsuz etkide bulunacağı
ve bunun da rekabet şansını azaltacağı idi. Bunun için üye ülkeler arasında
207- Bugün 27 devlet üyedir. Almanya, Avusturya, Birleşik Krallık, Belçika, Bulgaristan,
Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İrlanda,
İspanya, İsveç, İtalya, Kıbrıs, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta,
Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, Slovenya ve Yunanistan’dır.
208- YÜKSEL, Ali Sait; Ortak Pazarın (AET) Sosyal Düzeni ve Ortak Pazarla İlişkilerimizin
Sanayimiz Açısından Sosyal Yapıya Muhtemel Etkileri TİSK Yayını, No:23, Ank. 1973,
s.2.
155
sosyal sigortalar sisteminde bir denkleştirmeye gidilmesinin zorunlu
olduğu Anlaşmanın 117. ve 118. maddelerinde yer almıştır.209
Anlaşmanın 123. maddesine dayanılarak ayrıca Avrupa Topluluğunda
“çalışanların istihdam olanaklarının iyileştirilmesi ve böylelikle yaşama
seviyesinin yükseltilmesi gibi amaçların gerçekleştirilmesinde önemli
bir araç ve destek olmak üzere “Avrupa Sosyal Fonu” adıyla özel bir
fon kurulmuştur.”210 Ancak bu sosyal fon ne bir işsizlik yardımı ve ne
de bir işsizlik sigortası çeşididir. Bu eşit düzeyde kalifiye olmuş işçiye iş
vermek isteyen üye devletleri teşvik etmek, işçilerin işe uyumuna ve iş
yerine yeniden dönüşüne yardım etmekle görevlendirilmiş topluluğun
bir organıdır.211 Diğer bir deyişle istihdam yaratıcı fonksiyonu olan bir
organdır.
“Uygulamadan edinilen tecrübeden de yararlanılarak, 1971’de
sosyal fonun görev alanının genişletilmesi ve kaynaklarının artırılması
kararlaştırılmıştır. Bu yeniden düzenleme çalışmalarından sonra,
sosyal fon, şimdi çok daha değişik durumlarda da yardımlar yapmaya
başlamıştır. Örneğin; Birliğin uyguladığı ortak politikanın sonucu
olarak, tarım kesiminden sanayı kesimine ya da dokuma gibi gerileyen
dallardan diğer sanayilere geçen işçilere, mesleki eğitim çalışmalarında,
sakatların iş sahibi edilmesi amacıyla düzenlenen programlara, bölgesel
gelişmeyi artırmak için alınan ekonomik ve teknik nitelikli tedbirlerin
uygulanmasına yeni fon yalnız 1977 yılında 617 milyon hesap birimi
yardım yapmıştır.”212
Türkiye, Roma Anlaşmasının 238. maddesi gereğince 1963 yılında
Ankara Anlaşması ile Birliğe hazırlık, geçiş ve son dönem olmak üzere
üç kademeli bir katılma koşuluyla girmiş bulunmaktadır. Sosyal politika
açısından bu katılma bize işgücü mübadelesi ve işgücü transfer eden
ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerinden yararlanma olanağı verecektir.
Ancak örneğin; F. Almanya, AB ile ortaklık ilişkisi olmayan Kuzey Afrika
gibi ülkelerden de zaten işçi transferi yapmakta ve onlara da sosyal
güvenlik sistemlerinden yararlanma olanağı vermektedir.213
209- YÜKSEL, Ali Sait; a.g.e., s.3.
210- YÜKSEL, Ali Sait, a.g.e., s.12.
211- LYON-CAEN, Gerard; a.g.e., s.115.
212- AET; Avrupa Ekonomik Topluluğu Nedir?, İst. s.69.
213- KAZGAN, Gülten; 100 Soruda Ortak Pazar ve Türkiye, İst. 1970, s.100
156
B) İKİ YANLI SÖZLEŞMELERDE
Gerek Uluslararası Evrensel Kuruluşlarda ve gerekse Bölgesel
Kuruluşlarda yapılan çok yanlı sosyal güvenlik sözleşmelerinde olduğu
gibi, iki ülke arasında da ayrıca iki yanlı sosyal güvenlik anlaşmalarında
işsizlik sigortası ile ilgili hükümler getirilmektedir. Özellikle iş gücü
transfer eden uluslararası çok yanlı sözleşmelerle bağlanmış ülkeler
arasında iki yanlı sözleşmelere de rastlanmaktadır. Bu da birbirleriyle iş
gücü ilişkisi olan iki ülkenin aynı sosyal güvenlik sistemine sahip olmasını
ve sosyal güvenlik sisteminin her iki ülkede de aynı koşullarda birlik ve
dayanışma içinde faaliyet göstermesini sağlayan zorlayıcı unsurlardan
biridir. Ülkeler, sistemin değerlendirilmesinde birbirlerine böyle yardımcı
olurlar.
Örneğin; işgücü ihraç eden Türkiye’de214, 1999 yılına kadar işsizlik
sigortasının bulunmaması, işsizlik sigortası bulunup da ülkemizden
işgücü ithal eden ülkelerle sosyal güvenlik anlaşmalarında uyumsuzluğa
neden olmakta idi. İşsiz kalan işçimizin sigortadan yararlanma olanağı
zayıflamakta ve hatta işsiz kalıp da ülkesine dönmek zorunda kalanların
bu hakları kısıtlanmakta idi. Bu nedenle işgücü transfer eden ülkeler
arasında sosyal güvenlik sisteminin denkleştirilmesinde iki yanlı
sözleşmelerin büyük etkisi olmuştur.
Ülkemizle yapılmış iki yanlı sosyal güvenlik sözleşmelerinden
işsizlik sigortasını da kapsamına alan ilk sözleşme, 1966 yılında Ankara’da
imzalanmış Türkiye Cumhuriyeti ile Hollanda Krallığı arasındaki sosyal
güvenlik sözleşmesidir. Bu sözleşmenin 34. maddesinde “Hollanda
mevzuatına göre sağlanan işsizlik yardımlarına hak kazanılmasında
Türkiye’deki çalışma süresiyle Hollanda’daki çalışma süreleri
birleştirilir”hükmü yer almaktadır. Ancak 44. Maddede “bu sözleşme,
Hollanda Krallığı bakımından, Avrupa’daki Krallığa ait ülkelerde
uygulanır” hükmüyle işsizlik sigortası yardımlarının sadece Hollanda
Krallığı’nda geçerli sayılacağı teyit olunmaktadır.215
214- 1961’den 1981 yılı sonuna kadar İş ve İşçi Bulma Kurumun’ca yurt dışına gönderilen
işçi sayıları : Almanya; 657.715, Avusturya; 39.646, Avusturalya; 8.774, Belçika;
16.156, Fransa; 56.040, Hollanda; 25.226, Irak; 10.467, İsviçre; 9.546, Libya; 80.043,
Suudi Arabistan; 41.625, Diğer ülkeler; 29.059, Toplam; 974.297 kişi.-Bkz. İİBK, 1981
İstatistik Yıllığı, Ank. 1982, s.66.
215- TÜRK-İŞ; İşgücü ve Sosyal Güvenlik Anlaşmaları, Yayın No: 76, s.150.
157
2. MUKAYESELİ SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU
KURALARINDA
Ülkelerin hukuk sistemlerinde olduğu gibi sosyal politika
sistemlerinde de Mukayeseli Hukuk Kuralları önemli yer tutar. O ülkenin
sosyal politika ile ilgili hukuk kurallarının oluşmasını ve gelişmesini
sağlar.
Bu günkü sosyal güvenlik hukuku ile ilgili zorunlu sosyal sigorta
sistemi kuralları; ferdi tasarrufların, sosyal yardımların, ihtiyari sosyal
sigortaların kifayetsizliğinden216 dolayı klasik devirde Başbakan
BİSMARCK zamanında Almanya’da 1883 yılında ortaya konulmuş ise de
işsizlik sigortası açısından önemli kuralların iki dünya savaşı arasındaki
büyük ekonomik krizden sonra (1929) oluştuğunu görmekteyiz.
Gerçekten mukayeseli sosyal güvenlik hukukunun ülke sosyal
güvenlik hukukuna işsizlik sigortası açısından etkisi olan önemli olay, I.
Dünya Savaşının vermiş olduğu maddi hasarların sonucu meydana gelen
1929 Dünya Ekonomik Krizidir. Bu ekonomik olaydan sonra her ülke bir
yandan kendi olanakları dahilinde yeni istihdam politikası uygulama
yollarını araştırırken, diğer yandan da istihdam dışı kalmış işsizlerin
yaşamlarını devam ettirebilmeleri için çareler bulmaya çalışmıştır.
Özellikle İngiliz Ekonomist J. KEYNES, bir yandan istihdam
politikası üzerine yeni teoriler ortaya koyarken, diğer yandan 1932
yılında ABD Başkanlığına seçilmiş ROOSEVELT’de ülkesinde ilk defa
devletin ekonomik ve sosyal hayata müdahalesinin gerektiğini ileri
sürerek “Korkutucu Devlet” anlayışını “Koruyucu Devlet (Welfare State)”
anlayışına dönüştürüyordu.217 Böylece ABD’de “Yeni Uygulama (New
Deal)” devri başlamış oldu.218
Yeni Uygulama (New Deal) ile ROOSEVELT zamanında bir takım
ekonomik ve sosyal yasalar çıkarıldı. Bunların en önemlisi, 16 Haziran 1933
tarihinde çıkarılan “Sanayinin Geliştirilmesi Yasası (National Industrial
Recovery Act)” ile 14 Ağustos 1935’de çıkarılan “Sosyal Güvenlik Yasası
(Social Security Act)”219 yasalarıdır.
Sosyal Güvenlik Yasası (Social Security Act) ile işsizlik, yaşlılık,
çocuk, yetimlik, dulluk, körlük, ölüm gibi durumlarda vatandaşa yardım
yapılması ve sosyal sigortaların kurulması sağlanmış oldu. Bu yasa hem
216- TALAS, Cahit; Sosyal Güvenlik, a.g.e., s.7-12.
217- DUPEYROUX, Jean-Jacques; a.g.e., s.69.
218- NERE, Jacques; 1929 Krizi, AİTİA Yayın No: 134, Çev: TOPRAK Vamık, Ank. 1980,
s.107 ve devamı.
219- Sosyal Güvenlik terimi ilk defa bu yasada yer almıştır.
158
dağınık olan sosyal güvenlik kuruluşlarını bir araya toplamakta ve hem
de bu tehlikelerin karşılanmasının kolaylaşacağı (özellikle işsizlik ve
sağlık yönünden) görünüşünü yansıtmaktadır.220
Yasada işsizlik riskine ait önlemler için vergi yoluyla finanse edilmiş
yardımlardan dolaylı olarak yararlanmak amaçlanmıştır. Bununla birlikte
işsizlik sigortası sisteminin yürütülmesi de öngörülmektedir.
ROOSEVELT’in bu “Yeni Uygulama (New Deal)”sı sonraları 1941
yılında yayınlanan “Atlantik Şartı”nda ve “BEVERİDGE Planı”nda da
etkili olmuştur.
A) ATLANTİK ŞARTI’NDA
ROOSEVELT, ülkesinde ekonomik ve sosyal önlemler alırken, ortaya
çıkan ikinci dünya savaşının nedenleriyle de ilgilenmek zorunda kalmıştır.
Nitekim 6 Ocak 1941 yılında Amerikan Kongresine sunmuş olduğu “4 ilke”
ile ilgili mesajında dünya barışının buna bağlı olduğu üzerinde durmuş221,
üzerine 4 ilke daha ekleyerek 12 Ağustos 1941 tarihinde Atlantik’te bir
savaş gemisinde buluştuğu İngiliz Başbakanı CHURCHİLL ile birlikte bu
mesajı “Atlantik Şartı” adı altında imzalayıp yayınlamışlardır.
Sonradan 1 Ocak 1942 tarihinde Washington’da 26 devletçe
imza edilmiş olan bu şartın 5. Maddesi “herkes için daha iyi çalışma
koşulları, ekonomik yükselme ve sosyal güvenlik sağlamak amacıyla,
bütün uluslararasında ekonomi alanında tam bir işbirliği” hükmünü
getiriyor.222
Şartın sosyal güvenlikle ilgili bu maddesi savaş sonunda bir çok
ülkelerde sosyal güvenlik sisteminin kurulmasında ve Beveridge Planının
hazırlanmasından etkili olmuştur.
B) BEVERİDGE PLANI’NDA
Kasım 1940’da İngiltere Çalışma Bakanı E. BEVİN; “Sosyal güvenlik
milli hayatımızın hedefi olacaktır”223 beyanatını yapmakla sosyal
güvenliğe verilen önemi bir daha tekrarlamış oluyordu. Gerçekten
İngiltere Hükümeti, 1941 yılında William BEVERİDGE’in Başkanlığında
220- DUPEYROUX, Jean-Jacques; a.g.e., s.70-71.
221- F. ROOSEVELT’in Dört İlkesi; 1- Devletin Güvenliğinin Korunması, 2- Denizlerde
Serbest Dolaşımın Korunması, 3- Devletlerarası Hukukun ve Barışın Korunması, 4Demokrasinin Korunması, -Bkz. DUPEYROUX Jean-Jacques, a.g.e., s.71.
222- ÜÇOK, Coşkun; Siyasal Tarih, a.g.e., s.282.- TOYNBEE, Arnold; A Study of History,
Abridged Edition, RIIA, Oxford 1960, s.901.
223- DUPEYROUX, Jean-Jacques; a.g.e., s.75.-TALAS, Cahit; Sosyal Güvenlik, a.g.e., s.25.
159
ihtisas sahibi yüksek memurlardan oluşan bir kurulu İngiliz sosyal
güvenlik sisteminin genel kurallarını belirlemek üzere görevlendirdi.
Kurulun 1 Aralık 1942 yılında yayınladığı rapor (Social İnsurance And
Allied Services) bu gün “Beveridge Planı” olarak anılmaktadır.
Günümüzde sosyal güvenlik sistemi genel ilkelerinin temelini
oluşturan bu planın hazırlanmasından önce, İngiltere’de sosyal güvenlik
önlemlerine ve işsizlik sigortasının gelişmesine değinmekte yarar vardır.
a- BEVERİDGE PLANINDAN ÖNCE İNGİLTERE’DE
İngiltere’de bugünkü sosyal güvenlik sistemine geçilmeden önceki
devrenin en önemli özelliği, her sosyal hizmet kolunun kendi başına
gelişmiş olmasıdır. Diğer bir deyişle, çeşitli sosyal hizmetlerin tek bir
teşkilat altında toplanmamış olmasıdır. İngiltere’de sosyal hizmetlere
ait faaliyetleri 16. yy. daki muhtaçlara yardım için kurulan “Komün
Vergi”lerinde görmekteyiz. Bu vergiler, ilk defa 1541 yılında Londra
Belediyesince fakirlik ve dilenciliğin sadaka yoluyla önlenemeyeceği
görüldükten sonra vazedilmiştir. Ancak bu da Londra bölgesine dilenci
ve fakir akımını artırdığından konu ülkenin genel sorunu olarak ele
alınmıştır. Bu münasebetle muhtaçlara yardım konusu ülke çapında ele
alındı ve 1571 ve sonraları 1579’de serserilerin cezalandırılması ve fakirlerle
acizlerin yardım görmesi için yeni bazı kanunlar çıkarıldı. Buna göre sulh
hakimleri bölgelerindeki fakir sayısını tespit edecek, sonra bunların bakımı
için mali yükü tahmin edecek ve bölge sakinlerinin hissesine düşen vergi
miktarını belirleyecekti. 224 Ancak bu fakirlere yardım kanunları gerektiği
gibi uygulanamamıştır.
1911 tarihli Milli Sigorta Kanunu, sosyal sigorta mahiyetinde iki
sigorta kolu kurulmasını öngörüyordu; hastalık ve işsizlik. Bu kanunla
fakirlere yardim kanundaki esaslardan farklı bir yardımlaşma şekli ortaya
konulmuştur. Kanunun temel amacı düşük gelir gruplarına mensup olan
isçi ve müstahdem kitlesini korumaktı. Belirli ücret ve maaş düzeyinin
altında geliri olanlara sigortaya girme zorunluluğu getiriliyordu. Buna
göre gerek işveren gerek isçi ve gerekse devletin katıldığı bir sigorta
fonuna prim ödeme mükellefiyeti konuldu. Böylece tehlike karşısında
bu fondan ödenek istemek hakki doğuyor. Başbakan Lloyd GEORGE’in
uygulamaya koyduğu bu sigorta kanunu, prim ödeme zorunluluğuna
dayanan işsizlik sigortası ilkesini kapsıyordu.
Gerçi bu sigorta sistemi, Alman sosyal sigorta mevzuatında bulunan
ilkelere göre düzenlenmişti. Zaten sigortanın yönetimi, Alman sosyal
224- MAUROIS, Andre; İngiltere Tarihi, çev. YALÇIN, Hüseyin Cahit; Kanaat Kitabevi,
İst. 1938, s.275.
160
sigorta mevzuatında bulunan ilkelere göre, yardım sandıkları, sendikalar
ve özel sigorta şirketleri tarafından yürütülmekteydi. Bu hizmeti hiç kar
almadan yürüten bu kuruluşlar sadece idari masraflarını karşılamak
üzere sosyal sigortaya devletçe yapılan nakdi yardım kısmından belirli
bir meblağı almakla yetiniyorlardı.
Kanun çok büyük tartışmalara yol açtı. Bir taraftan prim ödeme
zorunluluğuna itiraz edenler, primlerin taraflarca değil, sadece devlet
tarafından ödenmesini şart koşuyorlardı. Diğer taraftan işverenin ödediği
primlerin üretim masraflarını haksız yere artıracağını, işçinin priminin
de haksız yere ücretleri düşüreceği ileri sürülerek, 1911 tarihli kanuna
muhalefet ettiler. Fakat herşeye rağmen, bu sigorta ilkesi toplumun
bünyesine iyice yerleşti. Hatta bugün İngiltere’de uygulanan sosyal
güvenlik sisteminin temelini bu kanun oluşturmaktadır.
İşsizlik sigortasının ödenekleri, sigortalının bütün ihtiyaçlarını
karşılayacak kadar yüksek tutulmasına gerek olmadan, ancak sigortalının
diğer gelir kaynaklarına ilave olarak düşünülmüştür. Diğer gelir
kaynaklarından kastedilen, sigortalının şahsi tasarrufları, akrabalarından
karşılayacağı yardımlar, yardım sandıkları ve sigortadan alacağı ödenekler
ve hatta aşırı muhtaçlık halinde fakirlere yardım kuruluşlarından alınan
yardımlardır.
Ödeneklerin ancak bir ilave gelir olması fikri kabul edilirken, daha
çok özel sigorta şirketlerinin ve diğer özel yardım ve hizmet şirketlerinin
muhalefetlerinden korkulduğu için bu yola başvurulmuştur. Ödeneklerin
ek bir gelir durumunda kalması şartı hastalık sigortası kolunda sosyal
güvenlik sistemine geçiş tarihine kadar devam etmiştir.
Başlangıçta bu sigortanın kapsamına makine, gemi inşaatı, inşaat
sanayii gibi sektörler giriyordu. Bu sektörler aynı zamanda istihdam
imkanlarının yüksek dalgalanmalara tabi bulunduğu iş sahalarını temsil
etmektedir.
1916’da kanunun kapsamı genişletilerek, savaş malzemesi ve
teçhizatı ile ilgili iş kollarındaki işçilerde süratle himayeye alınmıştır.
1921’de ise sanayi ve ticaret sektöründe çalışanların büyük bir kısmını
içine almıştır. I. Dünya savaşından sonra, savaş sonrası krizin yarattığı
tazyik dolayısıyla sigortada büyük bir yenilik yapılmış ve sigortalıya tabi
kimselere de ödenek verilmeye başlanmıştır Ayrıca ödenek alma süreleri
de uzatılmıştır.
İşsizlik sigortası, 1921’den sonra, hastalık sigortasının kapsadığı
sahaların hemen hemen hepsini içine alacak kadar genişletilmiş, ticaret
ve sanayi sektörlerinde yılda asgari kazancı 250 Sterlin’i aşmayan fikir
işçilerine (müstahdemlere) de teşmil edilmiştir. Bu kazanç sınırı önceleri
161
160 Sterlin idi. Sigortadan muaf tutulanlar sadece yüksek gelir dilimlerini
işgal eden müstahdemler değil, aynı zamanda Belediye memurları ve yerel
idarelerin çeşitli kollarında çalışan bütün müstahdemler (hizmetliler) dir.
Bunların sigortaya alınmayışının nedeni, bu iş yerlerinde işsiz kalma
ihtimalinin pek zayıf oluşudur. Sonra evlerde hizmetçilik yapanlarla,
tarım işyerlerinde çalışanların da işsizliğe karşı sigorta edilmeleri pek
gerekli görülmemiş, önemsiz addedilmişlerdir.
1921’den sonra, işsizlik sigortası kolunda ödeneklere yapılan zam
bundan böyle sigorta ilkelerine sadık kalma amacından ayrılmaya yol
açmıştır. Zira ödeneklerin tamamının primlerle karşılanması ilkesi
1911’de sosyal sigortalar kurulurken ana ilke olarak ele alınmıştı. İşsizliğin
çok yaygın bir hale gelişi ve iş bulma imkanlarının uzun zamanda elde
edilmesi olayı karşısında ödeneklerin asgari geçimi sağlayacak bir düzeye
yükseltilmesi zorunluluk halini almıştır. Bu defa da primlerin, süratle
yükselen sigorta masraflarını karşılayamaması durumu ortaya çıkmıştır.
Bunun üzerine devletin, sigortaya yaptığı yardım miktarını arttırması
gerekmiştir. Ancak, bu önlem de yeterli olmayınca sigorta fonu devletten
her yıl biraz daha artan nispette borç almaya başlamıştır. Sonra ödenek
alma sürelerinin uzatılması sonunda sorun daha da büyümüştür.
Kural olarak sigortalı, işsiz kaldığı zaman kendisine daha önce
ödemiş olduğu primler üzerinden belli bir süre için ödenek ödenir.
Ve bu ödenekler sigortalı için istenebilir, yasal hak teşkil eder. Bu süre
aşılınca kendisinden sigortaya yeniden istekte bulunması ve durumunu
özel olarak kabul ettirmesi istenirdi. Bu durumlarda sigortalının isteği
bazı gerekçelerle reddedilebilirdi. Örneğin; asgari geçim imkanlarına
zaten sahip olduğu, akrabaları tarafından pek ala bakılabildiği, iş arama
konusunda samimi davranmadığı gibi gerekçeler. Demek ki işsizlik
sigortasında ek ödenek taleplerinin derecesini kontrol etmek hastalık
sigortasındaki gibi kolay değildir. Zira hastalık sigortasında durumun
doktor muayenesi ile ispat edilip sağlık raporu ile teyit edilmesi imkanı
vardır. Halbuki işsizlik halinde talepler bu kadar kesin testlerle tespit
edilmemektedir. Bu yüzden uygulamada ek talepleri önlemek için gayet
sert kurallar vazedilmiştir. Örneğin; sigortalı bir işsizin belirli zamanlarda
İş ve İşçi Bulma Kurumuna bizzat gidip defteri imzalaması koşulu gibi.
Burada güdülen esas amaç, işsiz kimseyi kurumun o kimsenin çalıştığı
iş sahasında açılmış iş imkanlarından haberdar etmektir. Kurumun
gösterdiği iş imkanları makul olduğu taktirde sigortalının o işe müracaat
etmesi zorunludur. Müracaat etmeyip ödenek almaya devam ettiği
taktirde ödenek sahtekarlığı yapmış sayılır.
İşsizlik sigortasında alınan sert önlemlere verilecek diğer bir örnek,
işsiz kalmış bir sigortalının belirli bazı şartlar içinde kabul edebileceği
162
veya reddedebileceği iş çeşitleri tarif edilmiştir. İşsizliğin uzun sürmesi
halinde kendisine ne gibi durumda kendi iş sahası dışında kalan veya
alışmış bulunduğu ücret haddinden daha düşük ücret sağlayan bir işi
kabul etmesinin veya yeni bir iş sahasında eğitim görmeye başlamasının
şart koşulacağını gösteren bir takım nizamnameler getirilmiştir. Bu gibi
sert kurallar işsizlik sigortası kolu için gereklidir. Ancak bunların anlayış
ve sigortalının özel durumunu göz önüne alış gibi inceliklere bakılarak
uygulanması gerekir. İngiltere’de buna çalışılmıştır.
Sigortalı bir kimsenin işsiz kalması halinde hal ve gidişini düzenleyen
kuralların, sigorta fonunun gidişini düzenleyen kuralların yanı sıra, sigorta
fonunun diğer bir takım tedbirlerle de korunması gereği duyulmuştur.
Sigorta fonunu koruyucu mahiyette alınan önlemler iki türlüdür. 1Fondan çekilecek ödeneklerin miktarını sınırlamak, 2- Ödeneğe hak
kazanma şartlarını ve ödenek alma süresinin evvelce ödenmiş prim
miktarına göre ayarlamak.
İşsizlik sigortası 1927’ de revizyona tabi tutulmuştur. Bu defa
ödenek alma süresi belirli ödeme şartları yerine getirildiği taktirde
süresiz uzatılmıştır. Ancak bu da durumu düzeltmeyince ödenek alma
müddetinin yeniden sınırlanması cihetine gidilmiştir. Sonra sigortadan
ödeneğe hak kazanma şartlarını yerine getiremeyen kimselere de geçici
ödenekler adı altında bir takım ödenekler verilmesine başlanmıştır. Ancak
bu gibi ödemeler 1931’ de ekonomik krizin etkisiyle sınırlanmıştır.
Sınırlamayı gerçekleştirmek için “ailenin geçim imkanlarının
incelenmesi” koşulu getirilmiştir. Böylece “geçici ödenekler” tabiri yerine
“geçici ödemeler” tabiri kabul edilmiştir. Bu devrede bir çok kimseler
özellikle evli kadınlar ödenek alma hakkını kaybetmişlerdir.
İşsizlik sigortası kanunu 1934’ de esaslı bir değişikliğe uğramış ve
işsizlik ödenekleri ile geçici ödemeler birbirinden iyice ayrılmış, “geçici
ödemeler” tabiri yerine “işsizlik yardımları” tabiri kabul edilmiştir. İşsizlik
yardımları, yalnız ödenek alma sürelerini doldurup, aşmış kimselere
değil, aynı zamanda ödenek alma hakkına hiç bir zaman sahip olmamış
kimselere de yapılmaya başlanmıştır. Yardımların idaresi “İşsizlik
Yardımları Komisyonu” adı altında kurulan bir komisyona bırakılmış
ve komisyona işsizlik ödeneklerini takviyeye muhtaç bulunan şahıslara
da yardım etme yetkisi tanınmıştır. İşsizlik yardımlarının finansman
kaynağını devlet sağlıyordu.
1936’ dan sonra, tarım sektörü de sigortaya dahil edilmiştir. Ancak
bu sektör daha önce de fakirlere yardım sisteminden yararlanmaktaydı.
Bu nedenle mevcut sistemde büyük bir değişikliğe gerek duyulmamıştır.
163
Uygulamada mevcut sistem ihtiyaç sahipleri arasında hiç ilgi
görmediği halde yeni bir çare bulunması için toplum sürekli tahrik
edilmişti. Bu nedenle 1908’ de “İhtiyarlık Rantları Kanunu” çıkarılmıştı.
Ancak bu kanun bir sosyal sigorta mahiyetini taşımıyordu. Zira prim
ödeme zorunluğu yoktu. Rantlar yardım talebinde bulunan kimsenin
ekonomik ihtiyaçlarının iyice araştırılmasından sonra verilmekteydi.
Burada şarta bağlı olarak yapılan muntazam bir yardım söz konusudur.
Bu kanun yardıma hak kazanmak konusunda 1834’ de çıkarılmış olan
“Fakirlere Yardım Kanunu” ile aynı esastan hareket etmekteydi. Onda da
yardım talebinde bulunan kimsenin geçim imkanları araştırılmaktaydı.
Yapılacak işsizlik yardımı, ödeneklerden düşük tutuluyordu.
1940’ da sigortaya tabi kişilerin sayısı artırılmıştır. Bu amaçla
çalışanların sigortaya girmelerini sağlayacak ücret ve maaş tavanı 428
Sterlin’e çıkarılmıştır. 1944’ de yeniden gözden geçirildikten sonra ödeme
hadleri yükseltilmiştir. Ancak 21 yaşından aşağı olan kimseler için bu
ödeme hadleri daha düşük tutulmuştur. 225
b- BEVERİDGE PLANININ MAHİYETİ’NDE
Plan, William BEVERİDGE’nin başkanlığında ihtisas sahibi yüksek
memurlardan oluşan bir komisyon tarafından 1941 Haziran’ında
hazırlanmıştır. Esasen Beveridge daha 1910-1911 yıllarında İngiltere
Sosyal Sigorta Kanunlarının hazırlanmasına büyük ölçüde katılmış ve
sosyal politika alanında çok değerli mütehassıs olarak da isim yapmıştı.226
Kendisi kapitalist ekonomi uygulayan ülkelere sosyal ve politik alanda
reçeteler getiren, ROOSEVELT ile ekonomik alanda teoriler ortaya koyan
KEYNES’in etkisinde kalmış uygulayıcı bir kimsedir. 227
Beveridge Planı, İngiltere’de sosyal güvenlik sistemini kurma
ve yönetme amacı güden bir öneriler sistemidir. Önerilerin hedefi,
İngiltere’de yürürlükte olan sosyal sigorta teşkilatını genişletmek, tadil
etmek ve tamamlamak suretiyle yeni bir sistem ortaya koymaktır. Diğer
bir deyişle, ancak bir kısım vatandaşların ihtiyacını karşılayabilen çeşitli
ve dağınık sigorta kolları ve yardım kuruluşları yerine sefalet ve zaruret
hallerine karşı bütün halkı güvenlik altına alacak yeni bir organizasyon
şekli kurmaktır.
225- TITMUS, Richard M.; Essays on “The Welfare” state, George Allen and Unwin,
London 1976, s. 15,24,67 ve devamı. - MENDELSOHN, R.; Social Security in British
Common Wealth, London 1954, s. 10 ve devamı. - YOUNG, A.F.; Social Services in
British Industry, Routledge and Kegan Poul, London 1968, s. 4,5,6, 147 ve devamı.
227- DUPEYROUX, Jean -Jacques; a.g.e., s.76.
164
Plan, bir kanun taslağı şeklinde düzenlenmemiş olup, ilgilileri
bağlamayan bir teklifler raporundan ibarettir. Plandaki teklifler esas
olarak ancak 1944 yılı sonlarında bir kanun taslağı şeklinde hazırlanarak
Avam Kamarasına sunulmuştur. Bundan sonra sosyal güvenlik mevzuatı
ile ilgili olarak seri halinde kanunlar çıkarılmıştır. Örneğin; 1945 tarihli
Çocuk Yardımları Kanunu (Aile Yardımları), 1946 tarihli Milli Sağlık
Hizmeti Kanunu, 1946 tarihli Milli Sigortalar Kanunu gibi.
Sosyal güvenlik planı, kapitalist bir milli ekonomi içinde mevcut sosyal
düzeni korumak amacıyla, kapitalist ekonomi düzenine özgü araçlarla
ele alınmaktadır. Bu plan ilk hazırlıkları esnasında: 1- Yokluk (sefalete),
2- Hastalık, 3- Cehalet, 4- İşsizlik ve 5- Bakımsızlık gibi riskleri ortadan
kaldıracak geniş kapsamlı sosyal reformun bir kısmı olarak gösterilmiştir.
Ancak İkinci Dünya Savaşı içinde hazırlanan bu plan, savaşta zafere yardım
mahiyetinde de ele alınmıştır. Şöyle ki, raporun son paragraflarından biri
olan 458. Paragrafa göre; “Zaferin bir an önce kazanılması, ancak her
vatandaşın bütün gayret ve çabasını savaş hedeflerine yöneltilmesini
sağlamakla mümkün olabilir. Bu konu 3 gerçeği değiştiremez; 1- Zaferin
amacı, önceki yaşama koşullarından daha iyi yaşama koşulları vaadeden
bir dünyada yaşamayı sağlamaktır. 2- Hükümetin daha mükemmel
yaşama koşulları öneren bir düzen kurmak üzere planlar yapması yanında
vatandaşlar da savaş gayreti içinde bulunacaklardır. 3- Bu gibi planların
zamanında yetişmesi gerekiyorsa bunlar şimdiden hazırlanmalıdır.”228
aa) BEVERIDGE RAPORUNA GÖRE SOSYAL GÜVENLİK
SİSTEMİNİN AMACI
Beveridge raporunda, planı yapılmış ve 1946 yılından itibaren
uygulanmasına başlanmış olan sosyal güvenlik sistemi, yepyeni bir sosyal
sorumluluk anlayışına dayanır. Ana fikir, ferdin ve ailenin asgari bir
gelir güvencesine sahip olması konusunda toplumun bütününün devlet
kanalıyla harekete geçerek sorumluluk yüklenmesidir. Bu amaçla günlük
hayatta normal tehlike durumları ortaya çıkar çıkmaz kayba uğrayan
geliri, asgari geçime yeterli olabilecek bir gelir miktarı ile telafi etme
yoluna gidilebilir. Kazancın kayba uğraması çeşitli nedenlerle ortaya çıkar.
Örneğin; hastalık, analık, malullük, iş kazası, meslek hastalığı, ihtiyarlık,
dulluk, yetimlik, ölüm ve işsizlik gibi. Bu durumlarda vatandaşlara asgari
bir geçim sağlanması esas itibariyle Milli Sigorta adı altında anılan geniş
kapsamlı sosyal sigorta ve yardım hizmeti kanalıyla olacaktır. Milli yardım
kanalıyla ancak Milli sigortanın ödeneğine hak kazanma şartlarını yerine
228- BIT, Plans Pour la Securite Sociale en Grande-Bretagne, Revue Internationale du
Travail, XLVII, No:1, Janvier 1943.
165
getirememiş kimseler veya sigortadan ödenek alma haklarını sonradan
kaybetmiş kimseler veya ihtiyaçlarının özelliği dolayısıyla standard olan
ödenek hadleri ile karşılanmaması hallerinde ve Milli Sigortanın konusu
dışında kalan nedenlerle muhtaç duruma gelmiş kimseleri kapsar.
Beveridge’e göre Milli Sigortanın verimli olarak işleyip başarılı
olabilmesi üç temel unsura bağlıdır: 1- Çocuk Yardımları Sisteminin
uygulanması (1945’de Aile Yardımları Kanunu ile başlamıştır), 2- Geniş
kapsamlı bir Milli Sağlık Hizmetinin sağlanması (1946 tarihli Milli Sağlık
Hizmeti Kanunu), 3- Kütle işsizliğini önlemeye ait milli bir istihdam
politikası uygulanması. 229
bb) BEVERIDGE RAPORUNA GÖRE TAM İSTİHDAM
SAĞLANMASI
1945 yılında Beveridge’in “Full Employment in a Free Society”
adlı yayınladığı kitabında, yazar burada tam istihdam politikası şartları
üzerinde durmuştur. Kullanılmamış tasarrufların ekonomik kriz ve eksik
istihdama neden olduğu görüşünü ileri süren Keynes’in etkisi altında
kalan Beveridge, sefaletin toplumlarda bir skandal olduğunu ve buna
karşı mücadelenin tek yolunun planlı ekonomi uygulama suretiyle
hedefin tam istihdamı sağlamak olduğu görüşündedir. 230
Beveridge’in bütün doktrinine şu prensip hakimdir: Bir sosyal
güvenlik politikası sadece sosyal değil aynı zamanda iktisadi bir
politikadır. Refah devrelerinde gelirlerden primler şeklinde indirimler
yapılıp bunlar depresyon devrelerinde iade edildiği nispette sosyal
güvenlik politikası belirli bir ekonomik denge sağlamayı başarır.
Böylece de belirli bir düzeye kadar tam istihdamın gerçekleşmesine
yardım edebilir.
Burada sosyal güvenlik sorunlarının ekonomik ve sosyal yönleri
arasında karşılıklı bağlılık durumu olduğunu belirtir. Örneğin; sağlık
malzemesi ve sağlık politikasının bir gelir dağılımı politikası ile çok
yakın ilgisi vardır. Zira bir sağlık malzemesi ve sağlık politikası, çalışma
kapasitesinin devamlılığı ve desteklenmesine yardım eder. Bu politika
etkili olduğu nispette milli geliri ve üretimi artırmak yönünden fayda
sağlayacaktır. Böylece dağıtılan gelir tutarını artıracak ve işsizlik halinde
ödenen destekleme gelirlerinin miktarını azaltacaktır. Sonuçta sosyal
güvenlik politikasında bir birlik sağlanmış olacaktır. 231
230- DUPEYROUX, Jean-Jacques, a.g.e., s.76.
166
Yine Beveridge’e göre, gelir güvenliğinin sağlanması sosyal güvenlik
önlemlerinin belli başlı hedeflerinden biri diye düşünülürse, bu hedefe
çok zaman sosyal güvenlik önlemleriyle sosyal hizmetlerin birlikte
çalışması sonucunda varılacağı görülür. Bu nedenle tam istihdam
şartlarının gerçekleştiği bir devrede işsiz kalmış bir kimse sadece işsizlik
ödeneklerine muhtaç değil, aynı zamanda bir danışma bürosunun
hizmetine de muhtaçtır.
cc) BEVERIDGE RAPORUNA GÖRE MİLLİ SİGORTANIN
DAYANDIĞI PRENSİPLER
Beveridge planında bütün prensipleri farzedilerek ele alınan sosyal
hizmet şekli milli sigorta adı altında karşımıza çıkmaktadır. Bunun
prensiplerini şöyle sıralayabiliriz:
1- Asgari geçim ödeneğinin ücret hadlerinden ayrı olarak, ücret
hadlerine bağlı kalmadan tek bir had üzerinden ödenmesi: Böylece
sağlanan ödenekler ilgililerin aldıkları ücret üzerinden değil, ayrı bir
esasa göre tespit edilmiş herkes için aynı olan tek bir had üzerinden
ödenir. Bu tek had değişik kazançların hepsi için aynıdır. Ancak işsizlik,
sakatlık, analık, dulluk ve yaşlılık için daha yüksek bir had üzerinden
tespit edilmiş “geçici bir ödenek” şekli vardır.
Uygulamada tek had üzerinden ödenek ödeyen sadece İngiltere
ve Yeni Zelanda232 vardır. Almanya, ABD ve diğer ülkelerin çoğunda
ödeneklerin ücret hadlerine bağlı olması prensibi uygulanır.
2- Primlerin tek had üzerinden ödenmesi: Böylece her sigortalı
vatandaşın veya işverenin ödemekle mükellef olduğu prim ilgilinin mali
gücünün az veya çok olmasına bakılmaksızın tek bir had üzerinden
ödenir. Diğer bir deyişle zengin olsun, fakir olsun her sigortalı vatandaş
kendisine sağlanacak asgari gelir güvencesi karşılığında aynı miktarda
prim ödeyecektir. Burada sosyal güvenlik sisteminin dayandığı espiri
şudur; her vatandaş mevcut sisteme eşit koşullar altında katılacaktır.
Yoksa diğer bazı vatandaşlardan daha sıhhatli olduğunu veya çalıştığı
için işsizlik riskini ileri sürerek sosyal güvenlik sistemine daha düşük bir
had üzerinden katılmayı aklından bile geçirmemelidir.
Mali imkanları iyi olan vatandaşlar devletin vergilendirme politikası
(müterakki vergi) yoluyla devlete daha büyük vergi meblağları ödeyecek,
dolayısıyla milli sigorta kurumu dolaylı desteklenecektir.
Ancak primlerin tek had üzerinden ödenmesi prensibi iş kazası
ve meslek hastalığı sigortasında uygulanmamaktadır. Çünkü tehlike
232- DUPEYROUX, Jean-Jacques; a.g.e.
167
derecesi yüksek olan işlerde primler, işverene yükletilmiş ayrı bir vergi
yoluyla yükseltilmiştir. Bu vergi işin tehlike derecesi ile ve işverenin ücret
giderleri yekununa bağlı olarak artmaktadır.
3- Yönetim sorumluluğunun tek elde birleştirilmesi: Bu prensibin
amacı, kolaylık ve tasarruf sağlamaktır. Her sigortalı hak kazanacağı çeşitli
ödeneklerin hepsine karşılık olarak ödeyeceği primleri tek bir haftalık
prim şeklinde verecektir. Sonra primler tek bir fonda (Milli Sigorta Fonu)
toplanacak ve bütün ödenekler ve sigortanın diğer masrafları yine aynı
fondan karşılanacaktır.
Bu prensibe uyularak 1944 yılında Milli Sigorta Bakanlığı kurulmuş
ve sakatlar ile ilgili hizmet kolu da milli sigortanın idaresine verilmiştir.
1946’da Milli Sigorta ve iş kazaları kanunun çıkarılmış, 1953’de Milli
Sigorta Bakanlığı ihtiyarlık rantları ile birleştirilmiştir.
Milli yardım kolu, bir milli yardım heyeti tarafından idare
edilmekle beraber, bu heyeti parlementoda Milli Sigorta Bakanlığı temsil
etmektedir.
4- Geniş kapsamlı olması; böylece hem sigortaya giren kimselerin
ve hem de karşılanan tehlike hallerinin mümkün olduğu nispette çeşitli
olması sağlanmış olacaktır. Burada güdülen amaç, bütün vatandaşlar için
söz konusu olabilecek genel veya yeksenak tehlike hallerini milli sigorta
vasıtasıyla karşılamak. Böylece vatandaşı ne ihtiyari sigorta kuruluşlarına
ne de sosyal yardım kuruluşları ilk planda vatandaşın mali durumunu
incelemek isteyecektir. İhtiyari sigorta kuruluşunun ise, sosyal sigortaların
konusuna giren bütün riskleri karşılayacağından emin olunamaz. Öte
yandan ölüm masrafları gibi bir tehlike hali genel ve yeksenak mahiyeti
dolayısıyla ancak zorunlu sigortanın sahasına uygun bir konu olur.
Ancak birleştirilmiş ve genişletilmiş bulunan sosyal sigorta kuruluşu
toplumun muhtelif sektörlerindeki farklı yaşama tarzlarını hesaba
katmak zorundadır. Primler ve ödenekler konusunda, bağımlı çalışanlar,
kendi hesabına çalışanlar ve çalışmayanlar birbirinden farklı işlem
görürler. Çalışmayanlar arasında, çalışmaları karşılığında hiç bir ücret
almamakla beraber önemli ev hizmetleri görmekte olan ev hanımları da
yer almaktadır.
5- Ödeneklerin miktarı ve zaman itibariyle yeterli olması; Beveridge
planına göre, tek had üzerinden ödenen ödenek normal şartlar altında
asgari geçimini sağlayacak yeterli miktarda olmalıdır. Diğer bir deyişle,
aldığı ödenekler, şahsı ek geçim imkanları aramasına gerek bırakmasın.
Ödeneklerin zaman itibariyle yeterliliğine gelince, ödemelerin ihtiyaç
devam ettiği müddetçe yapılmasıdır.
168
Böylece bu ödenekler, talep edilebilir haklar olarak ödenmeli,
sigortalının ve bakmakla mükellef olduğu kimselerin asgari geçimini
sağlayacak miktarda olmalı ve ödeneklerin ödenmesinde sigortacılık
tekniği göz önünde tutulmalıdır. Diğer bir deyişle, ödenekler primlerin
karşılığında olmalıdır.
Beveridge’nin bu raporunu oluşturan prensipler ve görüşler
İngiltere’de uygulama alanı bulmuşsa da, bugün bunların detaylarında
sapmalara rastlamaktayız. Ancak esas değiştirilmemiştir. Geçen
paragraflarda görüldüğü üzere işsizlik sigortası ve sosyal güvenlik
konusunda bizim de görüşlerimiz Beveridge planı doğrultusunda
gelişmiştir.
§ 3- TÜRKİYE’ DE İŞSİZLİK SİGORTASI
DEĞERLENDİRMESİ
Uluslararası sözleşmelerin ve 1982 anayasamızın açık hükümlerine
rağmen, ülkemizde işsizlik riskinin tazminini sağlayan ve bir sosyal politika
aracı olan işsizlik sigortası geç kurulmuştur. Bu durum hem uluslararası
sözleşmelerin ve hem de Anayasamızın 60. maddesinin uygulamasına
ters düşmekte idi. Anayasamızın 65. maddesiyle 60. maddesi arasında
bir uyuşmazlık söz konusu idi. 65. madde ile hükümetlere verilen taviz
ve tarziye sonucudur ki, devlet 60. maddedeki sosyal güvenlik ile ilgili
görevini yerine getirmemekte ve böylece sosyal sigortaların önemli bir
kolunu oluşturan işsizlik sigortası kurulamamakta idi.233 Kurulamamasına
başlıca neden olarak 1982 Anayasamızın 65. maddesinin gerekçesinde de
belirtildiği gibi, ekonomik ve mali kaynakların yetersizliği gösterilmekte idi.
1961 Anayasamızın 53.maddesinin gerekçesinde daha da ileri gidilerek234,
“Devletin göreceği işler pek çok ise de, bu vazifelerden bazıları ancak
kısmen yerine getirilebilecektir. Bu vazifelerin yerine getirilmesi devletin
iktisadi gelişmesi ve mali kaynakları ile oranlı olacaktır. Mesela, işsizlik
sigortasının tam ölçüde gerçekleştirilmesi, şüphesiz ki memleketimiz için
yakın bir istikbalde beklenemez” ifadesi kullanılmış idi.
Ayrıca Türkiye’de uygulanmakta olan işsizliği tazmin edici sosyal
politika önlemlerinden kıdem tazminatının işsizlik sigortasının yerini
tuttuğu ileri sürülmekte idi.235 Buna göre, işsizlik sigortasına gerek
görülmemekte, bunun boşluğunu işverenler kıdem tazminatı şeklinde
zaten doldurmaktadır denilmekte idi.
233- KARAPINAR, İsmail; Kıdem Tazminatı Açısından İşsizlik Sigortası ve İşletme
Emekliliği (Makale), Bursa ITIA Dergisi, Cilt VII, No: 3, Eylül 1978, s.236.
234- ŞAHİN, Hasan; İşsizlik Sigortası Nedir, Amacı, Uygulama Koşulları, Ülkemiz
Yönünden Yapılmış Çalışmalar ve Görüşler (Makale), İşgücü Dergisi, IIBK Yayını,
Yıl: 1, Sayı: 2, Nisan-Mayıs-Haziran 1979, s.37.
235- ESENER, Turan; İş Hukuku, a.g.e., s.245 -Bkz. Yargıtay 9HD, E. 10578, K. 10295,
31.12.1965.
169
Diğer yandan 27-29 Aralık 1972 tarihinde İş ve İşçi Bulma
Kurumunun XVI. Danışma kurulu toplantısında; Türkiye’de o gün için
gizli işsizliğin son derece yaygın olduğu, özellikle kamu kesiminde hiç
iş olmayan yere veya bir kişi gereken yere iki kişi alınmış ve dolayısıyla
ikincisinin otomatikman sigortalanmış bulunduğu, bu nedenle bundan
daha iyi işsizlik sigortası olmayacağı, işçi kesiminde kıdem tazminatı
memur kesiminde de memurun dokunulmazlığı müessesesinin mevcut
olduğu ve bunların da bir çeşit işsizlik sigortası sayılabileceği, onun için
işsizlik sigortası sisteminin kurulmasının gereksiz olduğu görüşleri ileri
sürülmüştür. 236
Bir diğer görüşe göre ise, ülkemizde büyük çapta gizli ve açık yapısal
bir işsizlik mevcut oluşu, büyük sayıda işsizler dururken yalnız sürekli
işçi niteliği taşıyanların işsizlik sigortasından yararlanmalarının onları
ayrıcalıklı bir sınıf haline getireceği, başka bir deyişle sosyal güvenliği
yatay olarak geliştireceğine dikey hale getireceği ileri sürülmekte idi.
Buna gerekçe olarak da, Türkiye’de kurulacak bir işsizlik sigortasının
başarılı olabilmesi için iş ve işçi bulma kurumu ile zorunlu olarak işbirliği
yapılacağı, böylelikle sigorta giderlerinin mümkün olan en düşük düzeyde
tutulacağı, bu amaca ulaşabilmek için iş bulmada sigortalılara tercihli
işlem yapılacağı ve bunlara tümüyle iş sağlanmadığı sürece sigortasız
işçilere iş bulunmayacağı ve bunun ise sosyal güvenlik politikasının
amacına aykırı düşeceği hususu ileri sürülmekte idi.237
İşsizlik sigortasının kurulmamasına gerekçe olarak gösterilen bu
görüşlere rağmen, Türkiye’de ciddi biçimde 1959 yılından beri kurulması
hakkında çalışmalara rastlamaktayız. Bu çalışmalar başlıca iki kuruluşta
yoğunlaşmış idi; Birincisi İş ve İşçi Bulma Kurumu, diğeri Devlet Planlama
Teşkilatı idi. Ayrıca, bazı siyasi partilerin programlarında ve sendika
kuruluşlarının çalışmaları arasında yer almış idi.
1. İŞ VE İŞÇİ BULMA KURUMU’NDA
Ülkemizde İş ve İşçi Bulma ve Çalışma Bakanlığının girişimleriyle
ilk ciddi çalışmalar, Uluslararası Çalışma Teşkilatı uzmanlarından Mr.
Philip BOOTH’un Türkiye’de 21.4.1959’da Haziran 1959 sonuna kadar
araştırmalar sonucu düzenlediği raporla başlamıştır. Adı geçen uzmanın
ülkemizde yapmış olduğu araştırmalar sonucu hazırladığı BIT/ILO/
TÜRKİYE/12-1960 rumuzlu raporu Türkiye’ye gönderilmiş İş ve İşçi
Bulma Kurumu konu hakkında görüşlerini böyle bir raporla belirlemiş
idi. Bu arada uzmanın Türkiye’deki araştırmaları esnasında Türkiye’de
236- ŞAHİN, Hasan; İşsizlik Sigortası Nedir, a.g.e., s.37.
170
ayrıca bir komisyon kurulmuş, işsizlik sigortası hakkında ILO uzmanın
da görüşü alınarak, Çalışma Bakanlığının da önerisiyle birlikte 24 Haziran
1959 yılında bir rapor hazırlanmış idi.
Beş’er yıllık kalkınma planlarının kabulünden sonra işsizlik
sigortasının kurulması hususundaki çalışmalara 1963 tarihinden itibaren
İş ve İşçi Bulma Kurumu bünyesinde devam olunmuştur.
İşsizlik sigortası konusunda 1964 yılında bir önyasa taslağı
hazırlanmış, bu taslak, 1966 yılında tekrar ele alınarak DPT başta olmak
üzere çeşitli kuruluşların görüşleri de göz önünde tutularak yeniden
oluşturulmuştu.
Ancak, bu taslak da yeterli görülmediğinden çalışmalara devam
edilmiş bu arada ABD Çalışma Bakanlığı İşsizlik Sigortası Genel Müdürü
Mr. Forest L. MİLLER davet edilmişti. 1 Nisan 1967’de yurdumuza gelerek
incelemelere başlayan Mr. MİLLER daha önce yapılmış olan çalışmaları
göz önüne alarak görüşlerini Temmuz 1967 tarih ve P 10/T 277-70008
sayılı bir rapor halinde Çalışma Bakanlığına bildirmiş idi.
Mr. Forest MİLLER hazırlamış olduğu bu raporunda; Sosyal Sigortalar
Kurumuna 15 iş yerince sunulan 12 aylık devre ile ilgili prim bildirimlerini
incelemiş ve 180 veya daha fazla gün iş yerinde çalışmış bulunan işçilerin
%20 ile %50 arasındaki kesiminin işten ayrılmış olduğunu, İş ve İşçi
Bulma Kurumunun 5 ayrı şubesindeki dosyaların incelenmesi ile de iş
tecrübesi olan işçilerin 7 hafta müddetle işten ayrı kaldığını saptamış idi.
Ayrıca, raporun ikinci kısmının 25. sayfasında da işsizlik sigortasının
primlerinin Sosyal Sigortalar Kurumunca toplanmasının konunun başarı
şansını artıracağını söylemiş idi.
Geniş ölçüde Mr. MİLLER’in bu raporundan ve o tarihlerde yürürlükte
bulunan sosyal sigortalar mevzuatından yararlanmak suretiyle 1968
tarihinde işsizlik sigortası ile ilgili olarak yeni bir yasa taslağı hazırlanmış
ve bu tasarı 1969 yılında bazı değişiklikler yapıldıktan sonra görüşleri
alınmak üzere başta Çalışma Bakanlığı olmak üzere diğer ilgili bakanlık
ve kuruluşlara gönderilmiş idi. Ancak ilgili bakanlık ve kuruluşlar bu
taslak üzerinde görüş birliğine varamadıklarından taslak geri alınmış ve
bu görüşmelerde saptanan hususlar doğrultusunda yeni bir yasa taslağı
hazırlanması dönemine girilmiş idi.
1972 ve 1973 yıllarında, bundan önceki çalışma ve eleştirileri tekrar
gözden geçirmek suretiyle hazırlanan yeni yasa taslağı, ilgili bakanlık ve
kuruluşların tetkikine tekrar sunulmuş idi. Bununla beraber hazırlanan bu
taslağın, işçi giriş-çıkışlarına ilişkin araştırma sonuçlarına dayandırılması
zorunluluğu hasıl olmuş, bu nedenle 1974 yılı başlarında bu konudaki
çalışmalar İş ve İşçi Bulma Kurumu düzeyinde yoğunlaştırılarak, işsizlik
171
sigortasının mali dengesinin ortaya çıkaracak nitelikte yeni bir analitik
rapor düzenlenmiş idi.
Daha sonra bu çalışmaların bilimsel düzeyde yürütülmesi amacıyla
F. Alman hükümeti ve OECD teknik yardımlarından yararlanılarak,
Nisan-Haziran 1974 tarihleri arasında Türkiye’ye davet edilen F. Alman
Çalışma Kurumu Baş Müdürlerinden Dr. Helmut ZÖHNER tarafından
makro düzeyde bir rapor daha hazırlanmış idi.
Bununla birlikte, işsizlik sigortası kapsamına alınacak ekonomik
sektörler ve iş kollarındaki işsizlik eğilimi ve işçi giriş çalışmalarına
ilişkin güvenilir verilere gerek duyulmuş idi. Bunun için 1-18 Ekim 1974
tarihleri arasında İş ve İşçi Bulma Kurumunda çalışan OECD danışmanı
Prof. Louis LEVİNE, kurum elemanlarıyla birlikte, Ankara, İzmir ve
Bursa illerinden seçilmiş bazı kamu ve özel iş yerlerinde gerekli verileri
toplama çalışmalarına başlamıştır. İşsizlik sigortası ile ilgili ileriye dönük
yapılması gerekli çalışmalara ilişkin bir “Metodoloji” raporu hazırlayarak
İş ve İşçi Bulma Kurumuna vermiş idi. Prof. LEVİNE, ikinci aşama
çalışmalarında bulunmak üzere 18 Haziran-15 Temmuz 1975 tarihleri
arasında tekrar Türkiye’ye gelerek İş ve İşçi Bulma Kurumu bünyesinde
çalışmalar yapmıştır.
Prof. LEVİNE, bu çalışmaları esnasında, işçi giriş-çıkışlarına ilişkin
verilerin saha çalışmalarına dayalı olarak elde edilmesi için kurum
elemanlarıyla birlikte Zonguldak, Kocaeli, İstanbul illerine giderek
imalat endüstrisine ait bazı iş kollarından gerekli verileri toplamıştır. Bu
çalışmalar süresi içinde Prof. LEVİNE, İş ve İşçi Bulma Kurumuna daha
somut önerilerde bulunmak amacıyla DİE ve DPT sosyal planlama dairesi
yetkilileri ile de görüşmeler içerisinde bulunmuştur.
Yapılan bu çalışmaların sonunda, işçi giriş-çıkışları hakkında
toplanan bilgileri ve bunların analiz sonuçlarını içeren 8 Eylül 1975 tarih
ve “Türkiye Projesi -(75) 37” sayılı teknik bir rapor hazırlanmış idi.
Söz konusu raporun İş ve İşçi Bulma Kurumu tarafından Türkçeye
çevirisi yapılarak önerilen yöntemlerin uygulanabilirliği üzerinde Kurum
elemanları tarafından gerekli çalışma ve değerlendirmeler yapılmış idi.
Uzmanın bu raporu, işsizlik sigortasının başlayacağı faaliyet alanlarına
ait bazı prensipleri belirtmekte, bu alanda toplanacak istatistiki bilgilerin
metodolojisini önermekte ve ileride kurulması düşünülen sigorta
sisteminin organizasyon ve planlamasına ilişkin bilgileri içermekte idi.
Kurum daha sonra işsizlik sigortası uygulamasına esas teşkil edecek
istatistiki dökümanlar üzerinde DPT ile birlikte ortak bir çalışma içerisine
girmiş ve bu çalışmaların sonucu DPT tarafından “Türkiye’de İşsizlik
Sigortası Uygulamasına Dönük Model Araştırması (Sektör Seçimi 1630
DPT, 304 SPD)” kod numarası ile yayınlanmıştır.
172
Bu çalışmalarda işsizlik sigortasının uygulanacağı alt sektörlerin
seçimi yapılmış ve bu alt sektörlerdeki iş yerleri saptanmış idi. Bu işlem
yapılırken; 1- Alt sektördeki işçi sayısı, 2- Alt sektördeki ücretli çalışanlar
sayısı, 3- Çalışanlara ödenen ücretler, 4- Kişi başına katma değer, 5Toplam katma değer göz önünde bulundurulmuştur.
Daha sonraları İş ve İşçi Bulma Kurumu işgücü piyasa etüdü ve işsizlik
sigortası uygulaması için bilgi derlemesi çalışmalarına başlanmıştır.
Böylece, yurt çapındaki en az on ve daha yukarı işçi çalıştıran
iş yerlerinde çalışanların mevcut statüleri, bu işlerlerinin insan gücü
ihtiyaçları, istihdam öncesi ve istihdam içi eğitim gerekleri, tam kapasite
çalışma durumu ile teknolojik gelişmelerin işgücü kullanımına etkilerini
belirleyecek olan 1978 yılında ön hazırlıkları tamamlanan “İşgücü
Piyasası Etüdü” ile “İşsizlik Sigortası Uygulaması” için bilgi derlemesine
gidilmiştir. Bu proje çalışması ilk aşamada tarım dışı 10 ve daha yukarı işçi
çalıştıran büyük iş yerlerinde anket uygulaması şeklinde tamamlanmış
idi.238
Yapılmış araştırma ve çalışmaların ışığı altında ve günün şartları
da göz önünde bulundurularak daha önce İş ve İşçi Bulma Kurumunca
hazırlanan “İşsizlik Sigortası Kuruluş ve Görevlerine Ait Yasa Taslağı”
yeniden düzenlenmiş ve daha sonra ilgili Bakanlıkların ve Kuruluşların
görüşleri de alındıktan sonra Taslak Çalışma Bakanlığının yayınlarından
olan 1 Haziran 1979 tarihli “Çalışma Dergisi”nde yayınlanmıştır. Daha
sonra geliştirilen tasarı metni, çeşitli ülke uygulamaları da göz önünde
tutularak ve en son gelişmeleri de kapsayacak şekilde, gerek 1979 yılı
bütçe görüşmeleri sırasında, gerek Kamu İktisadi Teşekkülleri Denetleme
Komisyonunda, Meclis Üyelerinin işsizlik sigortasının gerekliliği
üzerindeki eleştiri ve uyarılarıyla “İşsizlik Sigortası Yasa Önerisi” adıyla
yeniden düzenlenmiş, 26 Şubat 1980 tarihinde Büyük Millet Meclisine
sunulmuş idi.
Yasa önerisinde getirilen hükümlere göre, 365 gün prim ödeyen
işsizlik ödeneğine hak kazanacak (Md.36/b) ve ödeneğe esas olan günlük
brüt kazancının %40’ına kadar en fazla 240 günlük bir süre için sigortalıya
ödenecekti. (Md.32,33)
Ancak bu öneri Mecliste 1999 yılına kadar hiçbir zaman
görüşülememiştir.
Yine 30.7.1993 tarihinde zamanın çalışma ve sosyal güvenlik
bakanının basına verdiği bilgilere göre işsizlik sigortası ile ilgili yeni bir
yasa taslağı bakanlar kuruluna sunulmuş ancak, bu taslak 1997 yılında
238- ŞAHİN, Hasan; İşsizlik Sigortası Nedir, a.g.e., s. 32,33 ve 34.
173
bakanlar kurulunda görüşülmemiştir. 25 Kasım 1997 tarihinde İş ve İşçi
Bulma Kurumunca, 1993 yılı kanun tasarısına benzer şekilde yeni kanun
tasarısı hazırlanmış, ancak bu da 1999 yılına kadar TBMM’ne gelmemiştir.
Daha sonra sosyal güvenlikle ilgili yasalarda değişiklik yapan, emeklilik
yaşını 58-60 olarak belirleyen ve işsizlik sigortası oluşturulmasını öngören
geniş kapsamlı bir tasarı şeklinde hükümet tarafından 12 Temmuz 1999’da
TBMM’ye sunuldu. Tasarı, 15-19 Temmuz tarihleri arasında Sağlık, Aile,
Çalışma ve Sosyal İşler Komisyonu, 27 Temmuz 1999’da da Plan ve Bütçe
Komisyonu’nda görüşülerek son şeklini aldı. Tasarı, 25 Ağustos 1999’da
TBMM Genel Kurulu’nda kabul edilerek yasalaştı.239 Böylece İşsizlik
Sigortası Kurulmuş oldu. 2. DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI’NDA (DPT)
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı İş ve İşçi Bulma
Kurumunun çalışmaları yanında TC Başbakanlık Devlet Planlama
Teşkilatı da konunun üzerine eğilmiş, 1963 yılından bu yana hazırlamış
olduğu Beş’er yıllık kalkınma planlarında ve bu planlara ait yıllık icra
planı ve programlarında işsizlik sigortasına ait hükümlere yer vermiştir.
A) BİRİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA (1963-1967)
“Planda iktisadi kalkınmaya paralel olarak sosyal adaletin
gerçekleştirilmesi hedef alınmıştır. Bu hedefin gerçekleştirilmesinde
etkili olacak unsurlardan biri de sosyal sigorta çalışmalarıdır”240, şeklinde
temel ilkeleri belirten birinci beş yıllık kalkınma planının sosyal güvenlik
başlığı altında hedefler kısmında işsizlik sigortasına da değinilmiş ve (d)
bendinde “sürekli işçi niteliği taşıyanlar içi işsizlik sigortası kurulacaktır”
denilmiştir.
Yine tedbirler kısmının (c) bendinde “sürekli işçi niteliğinde olanlar
için bir işsizlik sigortasının kurulması imkanları araştırılacaktır. Böyle
bir sigorta çalışmasının etkili bir şekilde yürütülebilmesi için İş ve İşçi
Bulma Kurumu teşkilatının geliştirilmesi, işçi sendikaları ve sosyal
güvenlik teşkilatı ile sıkı bir işbirliği kurulması yoluna gidecektir”241
denilmektedir.
Bu hedefler ve tedbirler genel ilkeleri altında yıllık icra programlarında
da işsizlik sigortası sürekli söz konusu olmuştur.
239- Kanun Kabul Tarihi: 25.8.1999. Kanun No: 4447. R.G.;T:8.9.1999-S:23810.
240- DPT; Kalkınma Planı Birinci Beş Yıl (1963-1967) Ank. Ocak 1963, s.109.
241- DPT; 1. BYKP, a.g.e., s.112.
174
Ancak, Sosyal Güvenlik Özel İhtisas Komisyonu, işsizlik sigortası
hakkındaki raporunda da yer almasına rağmen242 işsizlik sigortasının
Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı döneminde kurulması ile ilgili çalışmalar,
1967 yılı programında belirtildiği gibi yeterli düzeye getirilmemiştir.
B) İKİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA (1968-1972)
İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın sosyal güvenlik bölümünün
ilkeleri kısmının (c) bendinde “sosyal sigortaların kapsadığı risk
alanlarının genişletilmesi amacıyla işsizlik sigortasının kurulmasına
çalışılacak...”243 denilmekte ve uygulanacak politikalar kısmında da
mevzuat yönünden “işsizlik sigortasının gerçekleştirilmesine çalışılacaktır.
Bu sigortanın geliştirilmesinde memleketimizdeki işsizliğin sanayileşmiş
toplumlardakinden farklı özelliği göz önünde tutulacaktır”244 hükmü
getirilmiştir.
Ancak finansman yönünden “sigortaların kapsadığı risklerin
genişlemesi sigortalanan grupların düşük gelirlileri ve gelir sahibi
olmayanları da içine alacak biçimde artması nedeniyle işsizlik sigortası,
tarım işçilerinin sigortalanması, teknik öğretimde okuyan gençliğin
sigortalanmaları gibi durumlarda devlet, sigorta fonlarının finansmanına
üçüncü taraf olarak katılacaktır”245 hükmü yer almaktadır.
1968 yılı programına ait icra planında işsizlik sigortası ile ilgili
herhangi bir bahis yoktur.
1969 yılı programında; sosyal güvenlik bölümünün alınacak önlemler
kısmında “işsizlik sigortası çalışmalarında belirli endüstri kolları ve
sanayi bölgelerinden başlayarak kademeli bir şekilde gelişecek bir
sistem uygulanacaktır. Çalışmalar daha ileri bir safhaya varmadan önce
işsizlik sigortası uygulamasının çeşitli kademelerde ekonomi üzerindeki
yükünün ayrıntılı olarak hesaplanması sağlanacaktır”246 denilmektedir.
1970 yılına ait programda ve icra planında; işsizlik sigortası hakkında
herhangi bir hüküm yer almamıştır.
1971 yılı programında; sosyal güvenlik kısmında, “işsizlik
sigortasının ülkemizde uygulanmasını sağlayacak işsizlik sigortası yasa
tasarısı hazırlanmış ve TBMM’ye sevkedilmiş bulunmaktadır. Ancak
sosyal sigorta istatistiklerinden bugün kapsama girebileceklerin sayısını
243- DPT; Kalkınma Planı İkinci Beş Yıl, (1968-1972), Ank. 1967, s.209.
244- DPT; Kalkınma Planı, a.g.e., s.214.
245- DPT; Kalkınma Planı, a.g.e., s.214.
246- DPT; 1969 yılı Programı, Ank. 1969, s.359.
175
saptamak mümkün olamamaktadır. Bu da bu sigorta kolunun aktüaryal
hesaplarının iyi yapılmamasını ve bu sigorta kolunun kapsamına
gerçekleri işsiz kaldıkları devrenin saptanması ile özellikle mevsimlik ve
geçici işlerde çalışanlara bu sigorta kolunun bugün için uygulanmasının
mümkün olmayacağını göstermektedir”247 denilmektedir.
Önlemler kısmında; “işsizlik sigortası hesaplamalarında kullanılmak
üzere Sosyal Sigortalar Kurumu, mevcut sigortalıların yılda ortalama
olarak kaç gün çalıştıklarını ve bunların ortalama ücretlerini iş kollarına
ve illere göre saptayacak yeterli istatistik çalışmalarına girişecektir.”248
DPT; 1971 yılı programına ait icra planına, “işsizlik sigortası
hesaplamalarında kullanılmak üzere sosyal sigortalar kurumu, mevcut
sigortalıların yılda ortalama olarak kaç gün çalıştıklarını ve bunların
ortalama ücretlerinin, iş kollarına ve illere göre saptayacak yeterli
istatistik çalışmalarına girişecektir” şeklinde bir önlem maddesi koyarak
bu konudaki çalışmaların gerekliliğine işaret etmiştir. Ancak, önlem
maddesi ile sorumlu kuruluş olan Sosyal Sigortalar Kurumu bu konuda
gerekli çalışmayı yapmamıştır.
1972 yılına ait programda ve icra planında; işsizlik sigortası hakkında
herhangi bir hususa yer verilmiş değildir.
C) ÜÇÜNCÜ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA (1973-1977)
Üçüncü Beş Yıllık Yeni Strateji ve Kalkınma Planının uzun dönemde
hedefler ve amaçları kesiminin ikinci bölümünde yer alan istihdam
sorununun çözümlenmesi bendinde “İstihdam sorununu kısa dönemde
tüm üretken sektörde emek yoğun teknolojilere yönelerek ya da işsizlik
sigortası sistemini kurup yaygınlaştırarak çözümlemeye çalışmak,
sanayileşerek kalkınma amacı ile çelişebileceği gibi uzun dönemde istihdamı
yeterince çoğaltma olanağını da ortadan kaldıracak bir tutum olacaktır.
Bu nedenle, istihdam sorununun kesin çözümü, hızlı bir sanayileşmenin
gerçekleştirilmesinde aranmaktadır. Hızlı bir kalkınma ve sanayileşmenin
çabası ile istihdam sorununu ancak 1990’larda çözebilecektir. Dolayısıyla,
üçüncü, dördüncü ve beşinci plan döneminde istihdam baskısını azaltmak
için uluslararası rekabete konu olmayan inşaat ve hizmet sektörlerinde
plan hedeflerini zaman yönünden aksatmamak koşulu ile emek yoğun
tekniklerin kullanılması gerekmektedir”249 denilmektedir.
Uzun dönemde sosyal hedeflere ait, sosyal güvenlik başlığı altında;
“işgücü fazlasının ekonomik ve sosyal yapıdaki değişmeye uyumlu
249- DPT; Yeni Strateji ve Kalkınma Planı, Üçüncü Beş Yıl (1973-1977), Ank. 1973, s.122.
176
olarak, açık işsizliğe dönüşmesinin belireceği, beşinci plan döneminden
itibaren sanayileşme kararının yol açacağı tüm riskleri karşılamak
amacıyla işsizlik sigortası sisteminin aşamalı olarak uygulanmasına
çalışılacaktır”250 denilmektedir.
Refah dağılımı ile ilgili sosyal sigorta programları kısmında ise;
“sanayi ve hizmetler sektörlerinde çalışanların iş ve gelir güvenliklerini
sağlayan ve bu alanda karşılaşılacak risklerin telafisi için gerekli olan
işsizlik sigortası programı uygulanmamaktadır”251 denilmektedir. Bundan
da üçüncü plan dönemi içerisinde işsizlik sigortası kurma gayretlerinin
durduğu anlaşılmaktadır.252
1973 yılı programı ve icra planında; işsizlik sigortası ile ilgili olarak
herhangi bir hususa yer verilmemiştir.
1974 yılı program ve icra planında; işsizlik sigortası ile ilgili olarak
herhangi bir hususa yer verilmemiştir.
1974 yılı hükümet programında; “ülkemiz koşulları göz önünde
tutularak belli bir zaman süresi içinde bütün ülkeye yaygınlaştırılmak
üzere işçiler için işsizlik sigortasının kurulmasına başlanacaktır”253
denilmektedir.
1975 yılı programı; sosyal sigortalar programlarının izahı bölümünde;
“ayrıca işsizlik sigortasının planda belirlenen bir şekilde, aşamalı olarak
başlatılmasının gerçekleştirilmediği”254 belirtilmiştir.
Programda belirlenen önlemler arasında yer verilen; “Sigorta
programları arasında bulunmayan, kademeli bir işsizlik sigortası
uygulamasına dönük hazırlık çalışmaları program dönemi içerisinde
tamamlanacaktır”255 ifadesinin III. Planın 284’üncü paragraflarından
alınmış olduğu anlaşılmaktadır.
1975 yılı icra planında yer alan 196 nolu önlem maddesinde;
“Sigorta programları arasında bulunmayan kademeli bir işsizlik sigortası
uygulamasına dönük hazırlık çalışması programı dönemi içerisinde
tamamlanacaktır” ifadesi ile belirtilen görev Çalışma Bakanlığı ile Sosyal
Güvenlik Bakanlığına verilmiş bulunmaktadır.
1976 programı ve icra planında; işsizlik sigortası ile ilgili herhangi bir
hususa programda yer verilmemiştir.
250- DPT; Üçüncü Beş Yıl, a.g.e., s.150.
251- DPT; Üçüncü Beş Yıl, a.g.e., s.797.
252- ŞAHİN, Hasan; İşsizlik Sigortası Nedir?, a.g.e., s.31.
253- ŞAHİN, Hasan; İşsizlik Sigortası Nedir?, a.g.e., s.31.
254- DPT; 1975 Programı, Ank. 1975, s.310.
255- DPT; 1975 Programı, a.g.e., s.312.
177
1977 yılı programında; sosyal alandaki gelişmeler istihdam önlemleri
bölümünde “işsizlik sigortasının uygulanması için sürdürülen veri
toplama çalışmaları program döneminde de devam edecektir” hükmü
yer almaktadır.
1977 yılı icra planında ise, işsizlik sigortası ile ilgili her hangi bir
önlem maddesine yer verilmemiştir.
1977 yılı sonunda Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın uygulama
süresi sona ermiş, bu tarihten sonra Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın
uygulama alanına konulması gerekirken, anılan planın meclislerimizden
geçmemesi nedeniyle, 1978 yılı için 1 yıllık bir ara program hazırlanarak
uygulamaya sokulmuştur.
1978 yılına ilişkin Program ve İcra Planında işsizlik sigortası ile ilgili
herhangi bir husus yer almamış bulunmaktadır. Ancak, sadece icra planının
206 nolu önlem maddesinde “kıdem tazminatı uygulamasının aksayan
yönleri işsizlik sigortası ile birlikte ele alınarak yeniden düzenlenecektir”
denilmek suretiyle işsizlik sigortasına dolaylı olarak değinilmiştir.
Buraya kadar verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere, gerek Üçüncü
BYKP.’da ve gerekse icra planlarında yer alan işsizlik sigortası ile ilgili
önlem maddeleri bu dönemde daha çok bir “yasa tasarısı” çalışmalarına
yönelik olmuştur.
D) DÖRDÜNCÜ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA (1979-1983)
Dördüncü BYKP.’da yer alan hedefler arasında doğrudan doğruya
işsizlik sigortasına değinilen bir madde bulunmamaktadır. Sadece
yaşam ve çalışma düzeyine ilişkin hedefler arasında kıdem tazminatı
fonu yasa tasarısının işsizlik sigortası yasasıyla birlikte çıkarılacağı
öngörülmektedir.256
Dördüncü BYKP.’ nın 1979 ve 1980 yılına ait programlarında da bu
konuda herhangi bir hususa yer verilmiş değildir.257
E) BEŞİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA (1985-1989)
Beşinci BYKP’de 1985-1989 dönemi için işsizlik sigortasından söz
edilmemiştir. Zira planın ilke ve politikalarına göre, sosyal güvenlik,
nimet-külfet dengesi içinde, çalışmamaya teşvik edici olmayacak sosyal
sigorta kuruluşları, karşılığı ödenmemiş sigorta hizmeti vermeyecek ve
sosyal yardım niteliğinde ödemeler getirmeyecektir. Külfet getireceği
endişesiyle bu dönemde, işsizlik sigortasından hiç söz edilmemiştir.258
256- DPT; 4. BYKP (1979-1983), Yayın No: 1664, Ank. 1979, s.281.
257- ŞAHİN, Hasan; İşsizlik Sigortası Nedir?, a.g.e., s.30,31 ve 32.
258- DPT; 5. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989) Yayın No:1974, Ank. 1985, s.154.
178
F) ALTINCI BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA (1990-1994)
Altıncı BYKP’de sosyal sigorta kuruluşlarının külfet-nimet dengesi
içinde ve kendi finans imkanlarıyla sigorta hizmetlerinin verileceği,
ödenmemiş sigorta hizmeti verilmesinden kaçınılacağı belirtilmiş, devletin
sosyal sigorta sisteminin finansmanına katkıda bulunması imkanlarının
araştırılacağından söz edilmiştir. Ancak sonuç olarakta “çalışırken işsiz
kalanlar için işsizlik sigortası programı hazırlık çalışmalarına başlanacağı”
cümlesi eklenmiştir.259
Bütün bunlardan da anlaşılacağı üzere; işsizlik sigortası çalışmalarına,
şimdiye kadar olduğu gibi, bundan böyle de devam edilecektir.
G) YEDİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI’NDA (1995-2000)
Yedinci BYKP’de; “Sosyal Güvenlik kurumlarının sigorta hizmetleri
ilke olarak külfet-nimet dengesi içinde ve kendi finansman imkanları
ile karşılanacak, karşılığı ödenmiş sigorta hizmeti verilmesinden
kaçınılacaktır” denilmektedir. İşsizlik sigortası oluşturulacak ve işsizlik
sigortası kanunu ve hizmet verecek kurumla ilgili yasal düzenlemenin
yapılacağı belirtilmektedir.260
Yedinci BYKP’de yer alan hukuki ve kurumsal düzenlemeler içinde
yer alan istihdam ve işgücü piyasasında etkinliğin artırılması projesine
göre ; İş-Kur’un oluşturulması konu edilmiş, İş ve İşçi Bulma Kurumu’nun
istihdam hizmetlerini işgücü piyasasının ihtiyaçlarına daha uygun şekilde
yerine getirmek üzere kapsamlı bir biçimde ve güçlendirilerek İş-Kur adı
altında yeniden örgütlenmesi konusunda düzenleme yapılacaktır. Bu
konuda 4837 sayılı İş ve İşçi Bulma Kurumu Kuruluş ve Görevleri Hakkında
Kanun ile ek ve değişiklikleri yeniden düzenlenecektir. Gerekçe olarak,
İİBK bugünkü yapısıyla işgücü piyasasının işe yerleştirme ve işçi bulma
ihtiyaçlarına yeterince karşılık verememesi gösterilmekte ve gelişmiş
ülkelerde örnekleri görüldüğü şekilde meslek standartları temelinde ve
hızlı çalışan bir kurumsal yapı çerçevesinde işgücü piyasasının istihdam
hizmetlerinin karşılanmasına ihtiyaç bulunmakta olduğu belirtilmektedir.
Yine aktif işgücü piyasası politikalarının uygulanabilmesi için bu ihtiyacı
karşılayacak bir kurumun varlığı zorunludur denilmektedir. İş-Kur aynı
zamanda İşsizlik Sigortasının yürütülmesinden ve özellikle işsizlerle işe
yerleştirme hizmetleri arasındaki ilişkinin kurulup sürdürülmesinden
de sorumlu olacaktır. Bu işlemlerin gerektirdiği nitelikli personele
sahip bulunması ve kurumsal yapısının da uygun olmasının gerektiği
belirtilmektedir.261
259- DPT; 6. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994) Yayın No: 2174, Ank. 1989, s.305.
260- R.G.; T.25.7.1995, S. 22354, s. 95, 96 ve 97
261- R.G.; a.g.e., s.190
179
Aynı düzenlemelerin Sosyal Güvenlik Reformu ile ilgili projeye göre;
İşsizlik Sigortası Kanun Tasarısı konu edilmiş, çalışırken işsiz kalanların
gelir kayıplarını kısmen karşılamak üzere yapılacak hukuki ve kurumsal
düzenlemeler yapılacağı belirtilmiştir. Bu konuda, 506 sayılı Sosyal
Sigortalar Kanunu, 4837 sayılı İş ve İşçi Bulma Kurumu Kanunu, 1475
sayılı İş Kanunu’nda değişiklikler yapılacaktır. İşsizlik Sigortasına ilişkin
kuralları ve uygulama esaslarını düzenlemek ve kapsamdaki sigortalı
işsizlere, kanunda belirtilen sigorta yardımlarının yapılması sağlanacaktır
denilmektedir.262
Sekizinci (2001-2005) ve Dokuzuncu (2007-2013) Beş Yıllık Kalkınma
Planlarında da işsizlikle mücadele ve sosyal güvenlik kurumlarına ait
uygulama ile ilgili hükümler yine de yer almaktadır.
3. SİYASİ PARTİLERDE
A) 12 EYLÜL 1980’DEN ÖNCE
12 Eylül 1980 tarihinden önce faaliyet gösteren siyasi partilerin
programlarında işsizlik sigortası ile ilgili bazı hükümlere yer verilmiştir.
a- ADALET PARTİSİ PROGRAMI’NDA
27-29 Kasım 1966 tarihinde Adalet Partisi üçüncü büyük kongresinde
kabul edilerek yürürlüğe konulan programın (c) bölümünde “sosyal
hizmetler ve sosyal güvenlik”e yer verilmiş idi.263
Sosyal güvenlik hakkının düzenlendiği 76. maddenin önemli özelliği,
devletin de sosyal güvenlik finansmanına bir miktar katkıda bulunmasının
kabul edilmesidir. Halbuki bir çok parti programında devletin katkısının
bulunacağı hükmüne rastlanmamakta idi. Bu, Adalet Partisi Programının
refah devleti ilkesini kabul etmesinden ileri geliyor.264
Programın 76. Maddesinde “işsizlik sigortasının kurulması için
hazırlık yapmak ve cemiyet içinde muhtaç ve düşkün fertlerin devlet
himayesinden istifade edebilmesi için bazı tedbirler alınmasını sağlamak
gerektiğine inanıyoruz. Keza tarım işçilerini de sosyal güvenlik sistemi
içine almak gerektiğine kaniiz”265 hükmü zikredilmekte idi.
262- R.G.; a.g.e., s.236
263- Adalet Partisi Tüzük ve Programı; Ank. 1966, s.91.
264- KARAHASANOĞLU, Taner; Türkiye’de Sosyal Güvenlik Çıkmazı, İst. 1973, s.220.
265- Adalet Partisi Tüzük, a.g.e., s.123-124.
180
b- CUMHURİYET HALK PARTİSİ PROGRAMI’NDA
“İnsanca bir düzen kurmak için, halktan yetki istiyoruz- CHP’nin
düzen değişikliği programı” adını taşıyan 1969 seçim bildirgesinin
10. bölümünde “sosyal güvenlik düzeni” başlığı altında “hastalıkta,
sakatlıkta, yaşlılıkta, işsizlikte vb. gibi durumlarda insanların yalnız ve
çaresiz kalmaları veya yalnız ve çaresiz kalma kaygısı içinde yaşamaları
ruhi bunalımlar yaratıcı huzursuzluklara sürükleyebileceği, kendi
kendine güvenden yoksun bırakabileceği gibi, başkalarına bağımlı da
kılabilir” denilmekte ve “insanların mutluluğu kadar özgürlüğü de,
sosyal güvenliklerin sağlanması oranında gerçekleşebilir” görüşünü
savunmuşlar idi.
Cumhuriyet Halk Partisinin kuracağı bütün toplumu kapsayan
sosyal güvenlik düzeni, bütün resmi sosyal güvenlik kurumlarının,
kısa zamanda tek bir çatı altında toplanması şeklinde yürütüleceği ileri
sürülmüş, işsizlik sigortası kurulacağı vaat edilmiş idi.266
c- DEMOKRATİK PARTİ PROGRAMI’NDA
18 Aralık 1970 tarihinde kurulmuş olan Demokratik Parti tüzük
ve programının üçüncü bölümü sosyal hizmetler ve sosyal güvenliğe
ayrılmış idi.
Programın 78. maddesinde sosyal siyasetimizin hedefleri kısmında
“memleketimizde işgücü gereği gibi değerlendirilememektedir. Şehirlerde
ve kasabalarda mevcut açık işsizliğin yanı sıra tarım sektöründe, özellikle
köylerde gizli işsizlik hüküm sürmektedir. Her geçen gün biraz daha
fazla ciddiyet kesbeden işsizlik konusunu fevkalade önemli memleket
meselelerinden biri olarak görmekteyiz . Bu sebeple partimiz, işsizlik
problemlerini çözümlemeyi sosyal siyasetin ana hedefi kabul eder”
denilmekle işsizliğe önem verileceği belirtilmekte idi.
Sosyal güvenlik hakları başlığı taşıyan 82. Maddede konular oldukça
detaylı bir şekilde düzenlenmiş, “partimiz, işsizlik sigortasını kanunla
teminat altına almanın zaman ve şartları üzerinde önemle duracaktır”
denilmiş idi.267
d- MİLLİ GÜVEN PARTİSİ PROGRAMI’NDA
12 Mayıs 1967 tarihli kuruluş beyannamesiyle yürürlüğe giren Milli
Güven Partisi programının milli bütünlük ve beraberlik bölümünde “Türk
toplumuna mensup her ferdin maddi ve manevi gelişmesini sağlamak;
266- CHP’nin Düzen değişikliği programı, Ulusal Basımevi, Ank. 1969.
267- Demokratik Parti Tüzük ve Programı, Ank. 1970.
181
O’nu, bilgi, kültür ve refaha kavuşturmak, Türk Devletinin amacıdır. Bu
amaca ulaşmak için sosyal adaleti ve sosyal güvenliği sağlayıcı tedbirler
alınacak; fakirlik, işsizlik, hastalık, cehalet ve her türlü darlık ve yokluk
ortadan kaldırılacaktır” denilmekte idi.
Programın 12. Maddesinde sosyal güvenlik hakları belirtilmiş ve
”kaza, hastalık, yaşlılık, sakatlık, ölüm sigortalarını adım adım geliştirmek
ve işsizlik sigortası konusunu ele almak kararındayız”268 denilmiş idi.
e- MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ PROGRAMI’NDA
1965 yılındaki büyük kongrede kabul edilen Milliyetçi Hareket
Partisi Programının birinci maddesinde “gayemiz, Türkiye’de insan hak
ve hürriyetlerini, kişinin ve toplumun refah ve huzurunu; sosyal güvenliği
gerçekleştirecek ve teminata bağlayacak bir devlet düzeni ve yönetimini
bütün müesseseleri ile birlikte hızla kurmaktır” denilmekte idi.
Programın 244. Maddesinde İş ve İşçi Meselelerimiz başlığı altında
“devlet bütün işçileri kapsayan bir işsizlik sigortası kurmak ödevindedir.
Hastalık, iş kazası, analık, malullük, ölüm ve işsizlik sigortasına bütün
işçiler bağlanacaktır”269 hükmü getirilmiş idi.
f) YENİ TÜRKİYE PARTİSİ PROGRAMI’NDA
“Temel görüş ve ana hedeflerimiz” başlığı altında 58 maddeden
oluşan Yeni Türkiye Partisi programında sosyal yardımların yeniden
düzenlenmesi ve uygulama alanının genişletilmesi konusu 26-c
maddesinde ele alınmış ve “İşsizlik sigortalarının ihdasını zaruri
görmekteyiz”270 denilmiş idi.
Program, ayrıca sosyal güvenlik sisteminin finansmanına devletin
de katılmasını ve tarım işçilerinin de sosyal sigorta kapsamına alınmasını
zorunlu görmüş idi (madde 26-c ve 29).
B) 12 EYLÜL 1980’DEN SONRA
12 Eylül 1980 hareketi ile her türlü siyasi faaliyetleri durdurulan
siyasi partiler 7 Kasım 1982 tarihinde bugünkü Anayasamızla yeniden
teşkilatlanarak faaliyetlerini sürdürmeye başlamışlardır. Yeni kurulan
TBMM’de grubu bulunan siyasi partilerimizin programlarında işsizlik
sigortası ile ilgili bazı hükümlere yer verilmektedir.
268- Güven Partisi Programı, Ank. 1967.
269- Müreffeh ve Kuvvetli Türkiye içi CKMP Programı, Ank. 1965.
270- Yeni Türkiye Partisi Tüzüğü ve Programı, Ank. 1967.
182
a) ANAVATAN PARTİSİ PROGRAMI’NDA
20 Mayıs 1983 tarihinde kurulan Anavatan Partisi Programında;
ülkemizin meseleleri ve bunların çözümü için Milliyetçi, Muhafazakar,
Sosyal Adaletçi ve Rekabete dayalı serbest Pazar ekonomisini esas alan
bir siyasi görüş belirlenmiş, ancak işsizlik sigortası hakkında bir açıklık
getirilmemiş idi. Devletin sosyal güvenlik ve sosyal yardım politikası ve
uygulama esasları; ölçülü, çalışmamayı teşvik edici değil, muhtaçların
korunmalarına, gelişmelerine yararlı hale gelmelerine yönelik olarak ele
alınmakta idi.271 (Md.20/3)
Anavatan Partisi buna göre, devletin sosyal güvenlik uygulama
esaslarını çalışmayı teşvik edici nitelikte ele aldığından gerek 6 Kasım
1983 tarihli Anavatan Partisi seçim beyannamesinde ve gerekse 1983
yılından itibaren uzun süre iktidarda kalan Anavatan hükümetlerinin
programlarında işsizlik sigortasına ait bir hüküm yer almamış idi.
b- SOSYAL DEMOKRAT HALKÇI PARTİ PROGRAMI’NDA
Emeğe dayanan bir kitle partisi olarak 1983’den sonra kurulan Sosyal
Demokrat Halkçı Parti programında; işsizliğin ortadan kaldırılması,
toplumdaki en düşük gelirin yoksulluk sınırının üzerine çıkarılması gibi
sosyal politika ilkeleri belirlenmiş, bütün sosyal güvenlik kurumlarının
bir araya getirilmesine ve bunların sağladıkları haklar ve yükümlülükler
arasındaki farkların giderilmesine çalışılacağı, işini yitiren çalışanların
işsizlik sigortasından yararlandırılacağı ilke olarak kabul edilmiş idi.272
c- DOĞRU YOL PARTİSİ PROGRAMI’NDA
“Hürriyet, Güvenlik ve Refah İçin Elele” sloganı ile genel ilkelerini
belirleyerek 1983’den sonra kurulan Doğru Yol Partisi Programı’nda;
işsizliğe kesin çareler bulunacağını, ülkede sosyal istikrarın gerçekleşmesi
için hedefin, herkesi iş sahibi yapmak üzere, işsizliğe karşı başarılı bir
savaş verileceğini bugün çaresiz ve güvencesiz kitlelere iane, sosyal
yardım, dayanışma, sübvansiyon, transfer ve sadaka şeklinde yapılan
yardımların, insan onuruna yakışan bir tarzda ve onu yüceltici şekilde
yeniden düzenleneceğini, sosyal güvenliğin bütün vatandaşları kapsayacak
şekilde genişleteceğini, işsizlik sigortasının gerçekleştirileceğini ve
271- Anavatan Partisi Programı, 1983.
272- Sosyal Demokrat Halkçı Parti Programı, 1983, s.43.
183
işsizlik sigortası uygulamasına geçilirken, kıdem tazminatı fonunun
kaynak olarak kullanılacağını açık olarak belirlemiş bulunmakta idi.273
Sosyal Politikanın uygulanmasında otonom kuruluşlar olarak büyük
etkinliği olan siyasi partilerin programlarında İşsizlik Sigortası büyük yer
tutmasına rağmen, bu sigorta kolunun kurulmasında 1999 yılına kadar
etkin bir girişimde bulunmamış oldukları üzüntüyle görülmüştü.
Ancak, Anavatan Partisi (ANAP), Demokratik Sol Parti (DSP) ve
Demokrat Türkiye Partisi (DTP) tarafından kurulan 55. Azınlık Koalisyon
Hükümeti 13 Temmuz 1997 tarihinde güvenoyu alıp iktidara gelince daha
önce İş ve İşçi Bulma Kurumu tarafından hazırlanmış İşsizlik Sigortası
Yasa Taslağı, 25 Kasım 1997 tarihinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı
tarafından Bakanlar Kuruluna sunulmuştu. Tasarı Bakanlar Kurulunda
uzun zaman görüşülmediği için TBMM’ne de gelmedi. Halbuki ANAP
1997 seçim broşüründe “Taahhüt Ediyorum. İşsizlik, İşsizlik Sigortası ve
İş Güvencesi sorunları çözülecek” deniliyor idi.274
Nihayet, sosyal güvenlikle ilgili yasalarda değişiklik yapan, emeklilik
yaşını 58-60 olarak belirleyen ve işsizlik sigortası oluşturulmasını öngören
tasarı, DSP-MHP- ANAP koalisyon hükümeti tarafından (57. Hükümet),
12 Temmuz 1999’da TBMM’ye sunuldu. Tasarı, 15-19 Temmuz tarihleri arasında Sağlık, Aile, Çalışma ve Sosyal
İşler Komisyonu, 27 Temmuz 1999’da da Plan ve Bütçe Komisyonu’nda
görüşülerek son şeklini aldı. Tasarı, 25 Ağustos 1999’da TBMM Genel
Kurulu’nda kabul edilerek yasalaştı. Zaten ANAP 1999 Seçim Bildirgesinin sonunda yer alan Türkiye
Sözleşmesinde, tüm çalışanlara işsizlik sigortası getirileceği, işsizlik
sigortasının devreye sokulacağı belirtilmiş idi. DSP 1999 Seçim
Bildirgesi’nde de yine daha önce hazırlanan İşsizlik Sigortasına yönelik
yasa tasarısının yürürlüğe sokulacağı belirtilmekte idi.275
Böylece Demokratik Sol Parti (DSP), Milliyetçi Hareket Partisi
(MHP) ve Anavatan Partisi (ANAP) Koalisyon Hükümeti (1999-2002)
Programında İşsizlik Sigortasına yer verilmiş ve tasarı 25 Ağustos 1999’da
yasalaşmış oldu. 273- Doğru Yol Partisi 1987 Seçim Beyannamesi.
274- ERDEM,E.-ŞANLIOĞLU, Ö.-İLGÜN M.F.; Türkiye’de Hükümetlerin
Ekonomik Performansı (1950-2007), Detay yayın 2009, s. 293.
275- a.g.e. ; s. 321.
Makro
184
4. SENDİKALARDA
Türkiye’de bir işsizlik sigortası kolunun kurulmasında etkin olması
gereken sendikaların, bu konuda çeşitli görüşler ileri sürmelerine rağmen,
sonuca gitmekte kuruluncaya kadar isteksiz kaldıkları görülmüştür.
İşsizlik sigortasının kurulmasıyla kıdem tazminatı müessesesinin
ortadan kalkabileceği endişesiyle işçi sendikaları konuya gereğince
eğilmek istememiş, işveren sendikaları ise, kendilerine yeni bir külfet
yükleyeceği endişesine kapılmışlardır.
Bu endişeyi, Türkiye’de en büyük işçi sendikaları konfederasyonu
olan Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonunun (Türk-İş), yedinci genel
kurul toplantısında (15 Nisan 1968) almış olduğu bir kararda görmekteyiz.
Kararın sekizinci maddesi “mümkün olduğu kadar, bütün işçilerin iş
kanunu kapsamına alınmaları; kıdem tazminatı aynen korunmak ve
işverenlerce ödenmeye devam edilmek şartıyla, işsiz kalacak işçiler için
işsizlik sigortası kurulması ve bu hususların süratle gerçekleştirilmesi
Türk-İş’ce sağlanacaktır”276 hükmünü getirmişti.
Türkiye’nin en büyük işveren sendikaları konfederasyonu, Türkiye
İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK)’in görüşü ise, yine kıdem
tazminatı etrafında toplanmakta idi. Kıdem tazminatı külfetinden
kurtulmak için bu müessesenin kaldırılması koşuluyla işsizlik sigortası
kurulmasına taraftar görünmekte, aksi halde yeni bir külfet yüklenmekten
kaçınmakta idi.277
276- Türk-İş 7. Genel Kurul Çalışmaları 15 Nisan 1968, Türk-İş Yayın No: 62, Ank. 1968,
s.103.
277- TİSK; İşsizlik Sigortası Konusunda Görüş ve Öneriler, Yayın No: 131, Ank.1994,s.42.
185
IV. BÖLÜM
BAZI ÜLKELERDE İŞSİZLİK SİGORTASI
UYGULAMASI
§ 1- FRANSA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI VE İŞSİZLİK
YARDIMLARI
Fransa’da geniş kapsamlı isteğe bağlı işsizlik sigortası uygulaması,
ilk defa 1958 yılında işçi sendikalarıyla işveren örgütleri arasındaki bir
anlaşmaya dayanmaktadır. Buna göre Allocation de Base (AB), Allocation
de Fin de Droits (AFD), Allocation de Solidarite Specifique (ASS),
Allocation d’Insertation (AI), Revenu Minimum d’Insertation (RMI)
adı altında isteğe bağlı işsizlik yardım kuruluşları kurulmuş, ancak bu
kuruluşlar sigorta haline dönüştürülememişlerdir. Gerçi, daha önce
Fransa’da 1905 yılından itibaren işsizlere yardım sağlamak üzere kamu
kaynakları ve vergiler ile finanse edilen bir yardım fonu kurulmuştu.
Bu fon mahalli idareler tarafından yönetilmekte ve merkezi hükümetçe
finanse edilmekte idi.278
Bugün Fransa’da devletin kurduğu zorunlu İşsizlik Sigortası,
Associations pour l’Emploi dans l’Industrie et le Commerce (ASSEDIC)
adı altında, işverenlerle sigorta örgütlerinin eşit olarak temsil edildikleri
komisyonlarca denetlenen 46 bölgesel sigorta örgütünden oluşmaktadır.
Bu bölgesel örgüt (ASSEDIC), Union National pour l’Emploi dans
l’ Industrie et le Commerce (UNEDIC) adı altında milli bir kuruluş
olarak hizmet vermekte ve hükümetle olan müzakereleri bu milli örgüt
yürütmektedir.
Sigortadan yararlanma koşulları işçi ve işverenlerce belirlenmektedir.
Belirlenen koşullar doğrultusunda da hükümetçe bir çerçeve yasa
çıkarılmakta, taraflarca tartışılmak suretiyle tamamlandıktan sonra
bu anlaşma hükümetçe onaylanarak hükümet kararnamesi biçiminde
yürürlüğe konmaktadır.
Fransa’da işsizlik sigortası 1967 yılında zorunlu hale getirilmiş,
1972 yılında 60 yaş üzerindeki işsizleri, 1974 yılında tarım çalışanlarını
kapsamına almış, 1984 yılında ise ikili sisteme yani işçi ve işverenin
finansmana zorunlu katılmalarını sağlayan sosyal sigorta ve sosyal
yardım sistemine geçilmiştir.
278- EKİN,Nusret; İşsizlik Sigortası, Kamu-İş yayını, Ank.1994, s.30. - TİSK; İşsizlik
Sigortası Konusunda Görüş ve Öneriler, TİSK Yayın No: 131, Ank,1994.s.13.
186
1. FRANSA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI
A) KAPSAMI
Sanayi, ticaret ve tarım alanında çalışan ve işsiz kalan işçileri
kapsar. Çıraklarda dahil evde çalışanlar, çocuk bakıcıları, devlet
memurunun dışında kamu kuruluşunda ücretli çalışan işçileri de kapsar.
Ev hizmetlilerini ve mevsimlik işçileri kapsam dışı bırakır. Devlet
memurları, bireysel serbest çalışanlar, ev hizmetlerinde çalışanlar, inşaat
ve dok işçileri, ticari gemi tayfaları ve havacılar, bekçiler, rehabilitasyon
kuruluşlarında çalışan engelliler, gazeteciler, gösteri yapan artistler ve
bazı göçmenler için özel sistem oluşturulmuştur.279
Fransa’da ikamet eden, uzun süre işsiz olan ve artık işsizlik sigortası
yardımı almayan veya işsizlik sigortası yardımı almaya uygun olmayan ve
diğer belirli kategorilerdeki işsiz olanlar örneğin iş arayan gençler, dullar,
boşanmış yalnız kadınlar, bir ve daha fazla çocuklu dul kadınlar, emekli
askerler, mahkumlar, çıraklar sosyal yardım programları kapsamına
alınmışlardır.
B) FİNANSMANI
Sigortalı, maksimum aylık kazancı 11.092 euro olanlar, kazancının
%2.4’ini prim olarak öder. (2008)
İşveren ise, sigortalının aylık kazancına göre %4’ü kadarını öder.
Devlet katkısı yoktur. Ancak, Yardım Programının tamamı devlet
tarafından finanse edilmektedir.280
C) YARARLANMA KOŞULLARI
60 yaşının altında iken son 22 ay içerisinde en az 6 aylık süre ile ücretli
bir işte çalışmış olması, iş bulma kurumuna kayıtlı olması, çalışmaya
yetenekli ve hazır olması, uygun iş teklifini reddetmemiş olması gerekir.
İşini terk eden, uygunsuz davranışlarda bulunan veya uygun iş teklifini
reddeden yararlanamaz.
D) ÖDENEK MİKTARI VE SÜRESİ
Ödenek miktarı ve süresi sigortalının yaşına ve çalışma süresine
göre değişmektedir. İşsizlik ödeneği 60 aya kadar yaş ve çalışma süresine
göre ödenebilmektedir. İşsizlik ödeneği önceki 12 aylık ortalama günlük
gelirinin %57.4 ile %75’i arasında değişir. Ödenek süresi, sigortalı eğer
279- US: Social Security Throughout the World -2008, s.104.
280- US: Social Security Throughout the World - 2008, s.104.
187
son 22 ay içerisinde en az 6 aylık, son 23 ay içerisinde 12 aylık, son 26 ay
içerisinde 16 aylık prim ödenmiş ise 7 aydır. 50 yaş ve üzeri olan işsiz,
eğer son en az 36 ayın içerisinde en az 27 aylık prim ödemişse 36 aya
kadar kendisine ödenek verilir.
En az 12 aydır işsizlik ofisine kayıtlı iş arayanlara, 50 yaş ve üzeri
3 aydır iş arayanlara iş olanağı sağlayan işverenlere finansal teşvik
verilmektedir.
2. FRANSA’DA İŞSİZLİK YARDIMLARI
İşsizlik yardımları, Allocation de Solidarite Specifique, Allocation
d’Insertation, Revenu Minimum d’ Insertation gibi işsizlik yardım
kuruluşları tarafından Yardım Programı kapsamı içinde sağlanmaktadır.
İşsizlik yardımlarından, işsiz olup da işsizlik sigortası yardımlarından
yararlanamayanlar ile yararlanma süresini doldurmuş ve muhtaç
durumda olanlar yararlanmaktadır. İşsizlik yardımından yararlanacaklara
yaşına ve çalışma süresine bağlı olarak bir ay için 448 euro (2008)281 ödeme
yapılmaktadır. Yardım 6 ay verilir. Eğer 55 yaş üstü ve iş aramadan muaf
tutulmuşsa yardım 1 yıllık verilir. Eğer hak kazananın şartları uygun
görülürse yardım 6 ay daha uzatılabilir. Eğer yardım alan kişi emeklilik
yardımı alırsa veya yaşı 65’ine gelirse bu yardım kesilir.
3. FRANSA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI YÖNETİM YAPISI
İşsizlik sigortası yönetimi, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı
tarafından yürütülür. İşsizlik yardımı ve taleplerin incelenmesi, Milli
İstihdam Dairesi’ne bağlı bölgesel ve yerel istihdam büroları tarafından
gerçekleştirilir.
§ 2- ALMANYA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI VE
İŞSİZLİK YARDIMLARI
Almanya’da daha önceleri sendikalarca kurulmuş olan işsizlik
sigortası fonları sorunu çözmekte yetersiz kaldığından işsizlik sigortası
ve yardımlarına ilişkin ilk kanun, 1927 yılında İşe Yerleştirme ve İşsizlik
Sigortası Kanunu adı altında çıkarılmıştır.
Bu yasaya uygun olarak da Milli İşe Yerleştirme ve İşsizlik Sigortası
Kurumu (Milli Büro), kurulmuştur. Bu kurum, işe yerleştirme, işsizlik
sigortası mesleki danışma ve çıraklıkla ilgili görevleri üstlenmiştir.
İşverenlerin, işçilerin ve devlet memurlarının kurum yönetimine
katılmasına da sistem içinde yer verilmiştir.
281- US: Social Security Throughout the World - 2008, s.104.
188
İşsizlik sigortası zorunlu ve işgücünün %40’ını kapsamak üzere
düzenlenmiştir. Milli büro, diğer aktif emek piyasası, kısa süreli
yardımlar, işe yerleştirme yardımları gibi programlarını da bu fondan
finanse etmekte idi. Fakat oluşturulan bu fon yetersiz kalmakta ve sürekli
açık vermekte idi. 1930 bunalımı sonrasında büyüyen işsizlere ödeme
yapmakta başarısız kalınmış, böylece bu ilk sistem başarılı olamamıştır.
1952 yılında Milli Büronun yerine geçmek üzere İşe Yerleştirme
ve İşsizlik Sigortası Federal Enstitüsü kurulmuş, fakat yasanın temel
prensiplerinde değişiklik yapılmamıştır. Bugün uygulamada olan
İstihdamı Teşvik Yasası 1969 yılında kabul edilmiş ve aktif emek piyasası
bu yasayla düzenlenmektedir. Bugün Almanya’da İşsizlik Sigortası
(Arbeitslosengeld ) ve İşsizlik Yardımı ( Arbeitslosenhilfe-AH, SozialhilfeSH ) birlikte uygulanmaktadır.282
1. ALMANYA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI
A) KAPSAMI
Tüm çalışanlar, tarım işçileri, ev çalışanları, çıraklar ve stajyerler
kapsam dahiline alınmıştır. Sürekli olmayan işte çalışanlar, aile içinde
çalışanlar kapsam dışı bırakılmışlardır. Madenciler, inşaat ve dok işçileri
için özel sistemler vardır.
B) FİNANSMAN
Sigortalı gelirinin %3.25’i oranında prim öder. İşveren de sigortalı
ile aynı oranda yani %3.25 oranında prim öder. Devlet ise, destek yasası
gereğince katkıda bulunur ve meydana gelen açıkları kapatır. Bunun yanı
sıra devlet federal hükümetler aracılığı ile işsizlik yardımları ve işsizlerin
sosyal sigorta primlerini öder. Devlet prime ve aylığa ait en üst aylık ve
yıllık geliri belirler.
Son 3 yıl içerisinde en az 360 gün işsizlik sigortası primi ödemiş olmak,
bu süre mevsimlik işçiler için 180 gündür. İş ve İşçi Bulma Kurumuna
kayıtlı olmak, yardım talep etmek, çalışmaya yetenekli ve hazır olmak,
uygun iş teklifini reddetmemiş olmak koşulu ile işsizlik sigortası ve işsizlik
yardımı programından yararlanılabilir. Bekleme süresi yoktur. Ancak
işten kendi isteği ile ayrılmış ise 8-12 hafta bekleme süresi uygulanır.
282- TİSK; İşsizlik Sigortası, a.g.e., s.11.
189
İşsizlik Sigortası kapsamında verilecek ödenekler, çocuklu işçiler
için son ücretinin %67’i, çocuksuz işçiler için ise %60’ı kadardır. Ödenek,
işsizlik sigortasına ödenen prim süresine göre 78 gün ile 832 gün arasında
ödenir. Eğer sigortalı 49 yaşından büyük ise en az 28 hafta süresince
ödeme yapılır.
2. ALMANYA’DA İŞSİZLİK YARDIMLARI
İşsizlik yardımları için herhangi bir sınırlama yoktur. İşsizlik
yardımında çocuklu işsize en son ücretinin %57’i oranında, çocuksuz
işsize %53’ü oranında yardım yapılır. Kısmi işsizlikte saat başı işsizlik
göz önünde tutularak tam işsizlikle orantılı ödenek verilir. Bekleme süresi
yoktur. Diğer taraftan, Almanya’da kısa süreli işsiz kalanlara kısmi işsizlik
yardımı ve kötü hava koşulları nedeniyle çalışmaya ara verenlere kötü
hava yardımları, meslek eğitimine katılan, yeniden eğitilen ve rehabilite
edilenlere hayat pahalılığına karşı destek yardımları yapılmaktadır.283
3. ALMANYA’DA YÖNETİM YAPISI
Federal Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı tarafından yönetilir.
Federal Çalışma Ofisi, eyalet ve yerel çalışma ofisleri aracılığı ile sigorta
ve istihdam hizmetleri yürütülür.
§ 3- İNGİLTERE’DE İŞSİZLİK SİGORTASI VE
İŞSİZLİK YARDIMLARI
İngiltere’de işsizlik sigortası ve işsizlik yardımlarına ilişkin
uygulamaya ilk olarak 1911 yılında başlanmıştır. İngiltere, işsizlik sigortası
uygulamasını başlatmak suretiyle işsizlik sigortası uygulamasında dünya
ülkelerine de örnek olmuştur. Sistem başlangıçta yedi endüstri dalında
uygulanmış ve işgücünün %10’unu kapsamıştır. Ancak, sistem gittikçe
genişletilmiş ve II. Dünya Savaşı başında toplam işgücünün yaklaşık
2/3’ünü kapsama almıştır.
1930 yılında meydana gelen ekonomik kriz bu sistemin gözden
geçirilmesi ihtiyacını ortaya koymuş ve 1942 yılında ünlü Beveridge
Raporu’na dayanan köklü değişiklikler yapılmıştır. Bütün sosyal güvenlik
sistemleri bütünleştirilmiş, primler toplam brüt ücretler üzerinden
düzenlenmiş, işsize asgari bir gelir sağlamak hedeflenmiştir.284
283- US; Social Security-1997, a.g.e., s.143.
284- EKİN,Nusret; İşsizlik Sigortası, Kamu-İş yayını, Ank.1994, s.31.
190
Gelire dayalı katkı sistemi ilk olarak 1960’larda kabul edilmiş, 1966
yılından sonra tek düzeyde işsizlik sigortası yardımlarına gelire dayalı
yararlanma sistemleri de ilave edilmiştir. Tek düzey işsizlik yardımı
sistemi, gelir güvencesinden ziyade, asgari ihtiyaçları karşılamaya
dayandığı için 1972 yılında bu sistemden tamamen vazgeçilmiştir.
Son olarak 1992 yılında çıkarılan kanun ve 1995 yılında çıkarılan kanun
(Jobseeker’s Act) ile bu günkü işsizlik sigortası sisteminin uygulaması
gerçekleştirilmektedir. İşsizlik sigortası zorunlu olarak sürdürülmektedir.
Ancak, bugün İngiltere’de, İşsizlik Sigortası (Social insurance) ve İşsizlik
Yardımı (Social assistance) sistemi birlikte uygulanmaktadır.
1. İNGİLTERE’DE İŞSİZLİK SİGORTASI
A) KAPSAMI
Gerekli şartlara uyan tüm işsiz iş arayanları kapsar. Serbest çalışanlar,
evli kadınlar ve dullar kapsam dışı bırakılmışlardır. Bunların sigortadan
yararlanabilmeleri kendi isteklerine bırakılmıştır.
B) FİNANSMANI
İşverenlerin katkıları ile bütün sosyal güvenlikle ilgili finansmanı
sağlayan Milli Sigorta Fonu’undan karşılanmaktadır. Devlet, bu fona
gelirleri yetersiz olanların tüm sosyal güvenlik ile ilgili masraflarını
karşılamak üzere katkıda bulunur. 2008 uygulamasına göre, sigortalı
haftada 105-770 arasında Sterlin kazanıyorsa %11’ni, kendi hesabına
çalışanlar yılda 5.435-40.040 arasında Sterlin kazanıyorsa %8’ini prim
olarak öder. İşveren, çalışanın kazancının %12.8 i kadar prim öder.285
Devlet tüm sosyal yardım ve kazançları öder.
Sigortalı 18 yaşın üzerinde olmalı ve işsiz veya haftada 16 saatten az
çalışıyor olmalı. Eğer 16-17 yaşında ise özel şartlar altında aday olabilir
ve başvurabilir.
İşsizlik ödeneğini hak edebilmek için son 2 vergi yılı içerisinin birinde
25 hafta en düşük gelir elde etmek (Nisan 2008 de haftada 90 sterling), son
yıl içerisinde en az 50 hafta prim ödemek. İş Bulma Kurumuna kayıtlı
olmak, çalışmaya yetenekli ve hazır olmak, işsizlik kendi isteği sonucu
kötü hal, kanun dışı iş kolu uyuşmazlığına doğrudan katılma, uygun iş
teklifini ve eğitim imkanlarını reddetme sonucu olmaması gerekir.
285- US; Social Security -2008, a.g.e., s.325.
191
İşsizlik sigortası kapsamında verilecek ödenekler tek düzeyde olup,
işsizlik ödeneği 25 yaşından büyüklere haftada 60.50 Sterling (2008)
dir. 18-24 yaş arası olanlara ise haftada 47.95 Sterling (2008) dir. Üç gün
bekleme süresi sonunda en çok 26 haftaya kadar işsizlik ödeneği verilir.
Yani ödenek sabit miktar olup, bakmakla yükümlü olunan yetişkin
sayısına bağlı olarak değişmektedir.
2. İNGİLTERE’DE İŞSİZLİK YARDIMLARI
İşsizlik sigortası için yeterliliği olmayan veya yararlanma süresini
dolduran kayıtsız işsizler ve yardıma ihtiyacı olanlara yapılır. Yardım
sabit oranlı olup, 47.95 ile 60.50 (2008yılı için) sterling olarak yaşa göre
değişir. Süre sınırlaması yoktur.286
3. İNGİLTERE’DE YÖNETİM YAPISI
Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı prim ödemelerini ve kayıtları
yönetir. Çalışma Bakanlığı bölgesel bürolar ve İş Bulma büroları
(Department for Work and Pensions) eliyle aylık ve yardımları yönetir,
talepleri alır. Ek Yardım Komisyonu (Job Center Plus), gelir testine tabi
yardımları uygular ve onlara iş bulmalarında yardımcı olur.
§ 4- AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİNDE İŞSİZLİK
SİGORTASI
ABD’de, 1930 yılındaki ekonomik krize kadar, işsizlik sigortası
kapsamında pek az işçi yer almakta idi. Ancak, sonraları sendikaların
teşviki, işçi ve işveren sendikaları arasında belli endüstri ve firmalar
düzeyinde yapılan sözleşmeler ile sigorta kapsamının genişletildiği
görülmektedir. Bazı eyaletlerde 1920-1930 yılları arasında sigorta
sistemi kurma konusunda bazı çalışmalar yapılmış ise de başarısızlıkla
sonuçlanmıştır. Başarısızlığın temel nedeni işsizlik sigortasının işverene
yeni yükler getiriyor olmasıdır. Ayrıca tek bir düzenlemeye dayalı işsizlik
sigortası sisteminin federal hükümetlerin anayasal gücünü aşacağı ve
anayasaya aykırı olacağı düşünülmekte idi.
1933 yılında Başkan Roosevelt döneminde, işsizlik ve işsizlik yardımları
konusunda ciddi çalışmalar yapıldığı görülmektedir. 1935 yılında Sosyal
Güvenlik Yasası (Social Security Act) çıkarılmış ve işverenlere işsizlik
sigortası programına katıldıkları takdirde %90 oranında azaltılabilecek
286- US; Social Security -2008, a.g.e., s.325.
192
olan %3 oranında vergi getirilmiştir. Söz konusu vergi 7 ve daha fazla
işçi çalıştıran işyerlerini kapsamakta idi. . Böylece işsizlik sigortası teşvik
edilmiştir. Bunun sonucu 1935-1937 yılları arasında bütün eyaletlerde
işsizlik sigortası yasaları kabul edilmiş oldu.
Sosyal Güvenlik Yasası, asgari bir yararlanma standardını, hak
kazanmak için gerekli koşulları, yararlanma süre ve seviyesi gibi asgari
normları ortaya koymaktadır.
ABD işsizlik sigortası sistemi, Avrupa sistemlerinden farklı olarak
işçi yerine, işçiyi istihdam eden firmaya yönelmiştir. Sadece bir firmada
çalışan işçiler sisteme katılabilmektedirler. İşten daha fazla işçi çıkaran
firmalarda katkının seviyesi artmaktadır.
Özellikle son yıllarda işsizliğin artması karşısında 1991 yılında Acil
İşsizliği Karşılama Yasası (Emergency Unemployment Compesation Act)
çıkarılmış, 1992 yılında da işsizlik sigortasından yararlanma süresini
artırmak suretiyle yeni düzenleme yapılmıştır.287
1. KAPSAMI
Endüstriyel ve ticari firmalarda çalışan işçileri kapsar. 4 veya
daha fazla işçiyi, 1 yıl içerisinde en az 20 hafta süreyle çalıştırmakta
olan firmaları kapsama almaktadır. . Bunun yanı sıra tüm eyaletlerde
çalışan mahalli kamu ve gümrük görevlileri, çiftlik çalışanları dahil tüm
ABD’nin dörtte üçü bu kapsama dahil edilmiştir. Bazı tarım işçileri, dini
organizasyonlarda çalışanlar, sürekli işi olmayanlar, ev hizmetlileri ve
kendi hesabına çalışanlar kapsam dışıdır. Demiryolu işçileri için özel
eyalet programları vardır.288
2. FİNANSMANI
Sigortalı, Alaska, New Jersey ve Pensynlvania eyaletleri hariç prim
ödemez.
İşveren vergilendirilebilir kazancının %0.8’ini Federal Vergi şeklinde
ödüyor. Eyaletlerde ise, bu oran %0 ile 10 arasında değişmektedir. Bu
oran 1992 de ortalama %2 idi. Asıl oran %6.2 en az %5.4’dür. Eyaletlerin
çoğunda bu oran %5.4 olmasına karşın %0-10 arasında değişmektedir.
Devlet katkıda bulunmuyor, ancak vergiler üzerinden bu programa
ödeme yapmaktadır.
287- EKİN, Nusret ; İşsizlik Sigortası, Kamu-İş Yayını, Ank.1994,s.33.
288- US; Social Security -2005,a.g.e.;s.179
193
3. YARARLANMA KOŞULLARI
Eyaletlerin 3/4’ü bir önceki yılın asgari gelirlerini esas tutar. 14 eyalet
14-20 hafta süre ile çalışmış olmayı zorunlu tutar. Ayrıca iş ve işçi bulma
kurumuna kayıtlı olmak, çalışmaya yetenekli ve hazır olmak, kendi isteği,
kötü hal, kanun dışı, iş uyuşmazlığı veya uygun iş teklifini reddetme
sonucu işsiz kalmamış olmak şartları aranmaktadır.
4. ÖDENEK MİKTARI VE SÜRESİ
İşsizlik ödeneği çeşitli eyaletlerin uygulanmalarına göre normal
gelirin %50 ‘si kadardır. Haftalık en az ödenek 5-69 $ ( 1993) arasındadır.
Azami ödeme, eyaletlerin 2/3’de 154-468 $ (1993) arasındadır. Her çocuk
için eyaletlerin 1/4’de haftada 1-95 $’( 1993) dır. 1 haftalık bekleme süresi
bir çok eyaletle uygulanmaktadır. 26 hafta süre ile ödeme yapılır. Federal
yasaya göre yüksek işsizlik halinde 13 hafta daha ek olarak ödeme
yapılabilir.289
5. YÖNETİM YAPISI
İşsizlik Sigortası ile ilgili programı, Çalışma Bakanlığı, İş gücü Dairesi,
İşsizlik Sigortası şubesi eliyle ülke çapında yürütülmektedir. Eyalet İş
Güvenliği ve İş Bulma Büroları (Employment Training Administration and
Office of Workforce Security) aracılığıyla eyalet programlarını yürütür. Bu
büroların yarısı eyalet hükümetlerinin bir dairesi içinde bulunur, yarısı
ise bağımsız bir daire, kurul ve komisyon halinde çalışır.290
§ 5- HOLLANDA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI
Hollanda’da işsizlik sigortası ve yardımlarına ilişkin ilk kanun 1916
ve 1949 yılların çıkarılmıştır. Yürürlükte bulunan kanun ise, 1987 tarihli
kanundur.
İşsizlik sigortası programı, işçi ve işverenlerin zorunlu olarak katılımı
ile kurulmuş Sosyal Sigortalar sistemi içinde yer almaktadır. İşsizlik
sigortasının finansmanı için çalışanlardan aylık gelirinin %2.2’i kadar,
işverenlerden ise işçi ücretinin %5.05’i kadar prim alınmaktadır. Devlet
oluşturulan fona katkıda bulunmamaktadır.
İşsizlik Sigortası yardımından yararlanabilmek için aranan şartlar,
çalışma istek ve yeteneğinde olup, iş bulamamak, istihdam bürosuna kayıtlı
olmak, son bir yıl içinde 26 hafta sigortalı olarak çalışmış olmaktır. İşsizlik
yardımından yararlanabilmek için ise, ihtiyaç içinde olmak, işsiz olmak ve
işsizlik sigortasından yararlanma süresini doldurmuş olmak gerekir.
289- US; Social Security-1993, a.g.e., s. 347
290- US; Social Security -2005,a.g.e.;s.179
194
İşsizlik sigortası kapsamında verilecek ödenekler ise, çalışanın
son ücretinin %70’i kadardır. Günlük en az 289 Hollanda Florini (1997)
ödenmektedir. Ödenekler, çalışma süresi ve yaşa göre 6 ay ile 5 yıllık süre
için verilmektedir. Bu süre 1 yıl daha asgari ücretin %70’i kadar verilerek
uzatılabilmektedir.
İşsizlik yardımı olarak tek düzey sabit bir miktar olarak yaşa ve
işsizin statüsüne göre belirlenen tablo üzerinden ödenmektedir.291
§ 6 - YUNANİSTAN’DA İŞSİZLİK SİGORTASI
Yunanistan’da işsizlik sigortası ve yardımlarına ilişkin ilk kanun,
1945 yılında çıkarılmıştır. Yürürlükte bulunan kanun ise, 1994 tarihli
kanundur. İşsizlik sigortası programı, işçi ve işverenlerden zorunlu olarak
katılımı sağlanan sosyal sigorta sistemi içerisindedir. İşsizlik sigortasının
finansmanı için çalışanlardan ücretlerinin %1.33’ü, işverenlerden işçi
ücretinin %2.67’si kadar prim alınarak toplanan katkılardan oluşmaktadır.
Devlet, sadece işsizlik yardımları için bir yılık olmak üzere 6.069.000
Drahmi (1997) yardım yapmaktadır.
İşsizlik sigortası yardımından yararlanabilmek için aranan koşullar,
çalışma istek ve yeteneğinde olup, iş bulamamak, istihdam ofisine kayıtlı
olmak, işsizlik kendi isteği ile gerçekleşmemiş olmak, iş tekliflerini
reddetmemiş olmak ve son 14 ay içinde 125 gün prim ödeyerek çalışmış
olmaktır.
İşsizlik yardımlarından yararlanabilmek için ise, ihtiyaç içinde olmak,
işsizlik sigortasından yararlanma süresini doldurmuş olmak gerekir.
İşsizlik sigortası kapsamında verilecek ödenekler, beden işçisinin
günlük ücretinin %40’ı, diğer işçiler için ise, ücretin %50’si kadardır.
Ödenekler, yaşa ve sigortalılık süresine bağlı olarak 5 ile 19 aylık bir süre
için ödenmektedir.
İşsizlik yardımı olarak, işsizlik sigortası ödeneklerine yakın bir
miktar üzerinden 45 gün için ödenmektedir.292
§ 7- PORTEKİZ’DE İŞSİZLİK SİGORTASI
Portekiz’de işsizlik sigortası ve yardımlarına ilişkin ilk kanun, 1975
yılında çıkarılmıştır. Yürürlükte bulunan kanunlar ise, 1989 ve 1993
tarihli kanunlardır. İşsizlik sigortası programı, işçi ve işverenlerden
zorunlu olarak katılımı sağlanan sosyal sigorta sistemi ile sosyal yardım
291- Us; Social Security-1997,a.g.e., s.256.
292- US; Social Security-1997, a.g.e., s.148.
195
sistemi içerisinde yer almaktadır. İşsizlik sigortasının finansmanı için,
çalışanlardan alınan sağlık sigortası fonu katkıları ile işverenler ve devlet
tarafından sağlanan bazı yardımlar kullanılmaktadır.
İşsizlik sigortası ödeneğinden yararlanabilmek için aranan koşullar,
işsiz olmak ve son 24 ay içinde 540 gün prim ödeyerek çalışmış olmaktır.
İşsizlik yardımlarından yararlanabilmek için ise, ihtiyaç içinde olmak,
kayıtlı işsiz olmak ve son 1 yıl içinde 180 gün sigortalı olarak çalışmış
olmak gerekmektedir.
İşsizlik sigortası kapsamında verilecek ödenekler, ücretin %65’i
kadardır. İşsizin yaşına ve sigortalılık süresine göre 10 ile 30 aylık bir süre
için verilmektedir.
İşsizlik yardımı olarak verilen yardımın miktarı ise, asgari ücretin
%70’i kadardır. Çocuk durumuna göre bu nispet %90-100’e kadar
çıkarılabilmektedir. Bu yardım, 5 ile 15 aylık bir süre için, sigortalılık
süresi ve yaşa bağlı olarak ödenmektedir. Ancak yardım süresi,
55 yaşın üzerindekiler için 60 yaşında erken emeklilik koşulu ile
uzatılabilmektedir.293
§ 8- İRLANDA’DA İŞSİZLİK SİGORTASI
İrlanda’da işsizlik sigortası ve yardımlarına ilişkin ilk kanun, 1911
yılında çıkarılmıştır. Yürürlükte bulunan kanun ise, 1993 tarihli kanundur.
İşsizlik sigortası programı, işçi ve işverenlerin zorunlu olarak katılımı ile
sağlanan sosyal sigorta sistemi ile sosyal yardım sistemi kapsamı içinde
yer almaktadır.
İşsizlik sigortasının finansmanı için, çalışanlardan ve işverenlerden
emekli aylıkları esas alınarak toplanan Milli Sigorta Fonu uygulanmaktadır.
Devlet sadece, işsizlik yardımlarının tamamını finanse etmektedir.
İşsizlik sigortası ödeneklerinden yararlanabilmek için aranan
koşullar, çalışma istek ve yeteneğinde olup da iş bulamamak, 15-65 yaşları
arasında olmak, en az 39 hafta sigortalı olarak çalışmış olmaktır.
İşsizlik yardımlarından yararlanabilmek için ise, muhtaç durumda
olmak, işsizlik sigortasından yararlanma süresini doldurmuş olmak
gerekmektedir.
İşsizlik sigortası kapsamında verilecek ödenekler ise, sabit bir miktar
olup, haftalık 6 gün hesabıyla 64.50 İrlanda Poundu (1997), yaş durumuna
bağlı olarak yine haftalık 38.50 IP ve çocuk olması durumunda haftalık
13.20 IP ilave edilir. Süresi 390 güne kadardır.
293- US; Social Security-1997,a.g.e.,s.290.
196
İşsizlik yardımı olarak, sabit bir miktar olup, 15 aya kadar süren
işsizlik durumunda haftalık 62.40 IP, işsizlik ve muhtaçlık durumu bu
süreyi aşıyorsa aşan süreler için 64.50 IP süresiz bir zaman için ödeme
yapılmaktadır.294
§ 9- TÜRKİYEDE İŞSİZLİK SİGORTASI KANUN
TASARILARI
1. 30 TEMMUZ 1993 TARİHLİ İŞSİZLİK SİGORTASI KANUN
TASARISI
30.7.1993 tarihinde zamanın Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı’nın
basına verdiği bilgilere göre işsizlik sigortası yasa taslağı ile ilgili kanun
hükmündeki kararname, Bakan tarafından Başbakanlığa sunulmuş olup,
ancak bu taslak Bakanlar Kurulunda görüşülmemiş idi. Taslak aşağıdaki
şekilde idi:
A) BİRİNCİ KISIM : GENEL HÜKÜMLER
Amaç: Bu Kanunun amacı; işsizlik sigortasına ilişkin kuralları ve
uygulama esaslarını düzenlemek ve kapsamdaki sigortalı işsizlere bu
Kanunda belirtilen kayıt ve koşullarla ödeme ve hizmetlerin yapılmasını
sağlamaktır. (Md.1)
Kapsam: Bu Kanun, 1475 Sayılı İş Kanunu ile 854 Sayılı Deniz
İş Kanunu ve 5953 Sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar
Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun kapsamında
çalışanlara uygulanır. (Md.2)
Tanımlar: Bu Kanunda geçen;
a) İşsizlik Sigortası: Bir işyerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek
ve yeterliliğinde olmasına karşın, kendi istek ve kusuru dışında işini
kaybeden sigortalılara bir taraftan yeni bir iş bulunmasına gayret
edilirken, diğer taraftan da bunların işsiz kalmaları nedeniyle uğradıkları
gelir kaybını belli süre ve ölçüde karşılayan, sigortacılık tekniği ile faaliyet
gösteren, Devlet tarafından kurulmuş zorunlu bir sigorta kolunu,
Bu Kanun anlamında işsizlik sigortasından yararlanacaklar 7’nci
maddede belirtilmiştir.
b) Sigortalı: Bu Kanun kapsamına giren bir işyerinde ücret karşılığı
çalışan ve çalıştığı süre içerisinde de işsizlik sigortası primi ödeyen
kimseyi,
294- US; Social Security- 1997, a.g.e., s. 182.
197
c) Sigortalı İşsiz: Bu Kanun kapsamına gören bir işyerinde ücret
karşılığı çalışırken ilgili maddede belirtilen nedenlerle işini kaybeden ve
Kuruma başvurarak çalışmaya hazır olduğunu bildiren kimseyi,
d) İşsizlik Sigortası Primi: İşsizlik sigortasının gerektirdiği her türlü
ödeme ile hizmet giderlerini karşılamak amacıyla bu Kanunda belirtilen
esas ve koşullara göre Devlet, işveren ve sigortalı tarafından ödenen
payı,
e) İşsizlik Sigortası Fonu: İşsizlik sigortası primleri ile bu primlerin
değerlendirilmesinden elde edilen kazanç ve faizlerin, Devlet tarafından
bu konuda yapılacak katkı ve yardımların, ayrıca bu Kanun gereğince
işçi ve işverenlerden alınacak ceza, gecikme zammı ve faizler ile diğer her
türlü gelir ve kazançların toplandığı ve Devlet tarafından güvence altına
alınan fonu,
f) İşsizlik Ödeneği: Sigortalı işsizlere bu Kanunda belirtilen süre ve
ölçüde yapılan parasal ödemeyi,
g) Kurum: Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğünün merkez ve
taşra birimlerini, ifade eder. (Md.3)
Görevli, Yetkili ve Sorumlu Kuruluş: İşsizlik sigortası ile ilgili
her türlü hizmet ve işlemlerin yapılmasında, Türkiye İş Kurumu Genel
Müdürlüğü yetkili, görevli ve sorumludur. (Md.4)
İşsizlik Sigortasının Başlangıcı ve Zorunlu Oluşu: Kanunun
uygulamaya konulduğu tarihte halen çalışmakta olanlar doğrudan işsizlik
sigortası kapsamına girerler.
Bu kanun kapsamında çalışanlar işe başlamalarıyla birlikte sigortalı
olurlar. Sigortalılar ile bunların işverenleri hakkında sigorta hak ve
yükümlülükleri sigortalının işe başlamasıyla birlikte başlar,
İşsizlik Sigortası zorunludur. (Md.5)
Ödeme ve Hizmetler: Sigortalı işsizlere bu Kanunda belirtilen esas
ve koşullar çerçevesinde aşağıdaki ödeme ve hizmetler sağlanır;
a) İşsizlik ödeneği,
b) Yeni bir iş bulma,
c) Meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi,
d) İşe yerleştirmede ulaşım ve taşıma giderlerini karşılama. (Md.6)
198
B) İKİNCİ KISIM: ÖDENEKLER VE SAĞLANAN DİĞER
HAKLAR
İşsizlik Ödeneğini Hak edebilme Koşulları: İşsizlik ödeneğini hak
edebilmek için aranılan koşullar şunlardır;
a- Bu Kanunun 2’nci maddesi uyarınca kapsama dahil olmak,
b- Kuruma ödeme ve hizmetlerden yararlanmak üzere başvurmadan
önceki son üç yıl içinde en az 20 ay sigortalı olarak çalışıp prim ödemiş
ve işten ayrılmadan önceki son 6 ay içinde prim ödeyerek sürekli çalışmış
olmak,
c- Kuruma süresi içinde başvurarak işsiz kaldığını, işsizlik ödeneği
almak istediğini ve yeni bir iş almaya hazır olduğunu belirterek gerekli
kayıt işlemini yaptırmış olmak,
d- Grev, lokavt veya kanundan doğan ödevler nedeniyle hizmet
sözleşmesi askıya alınmamış olmak,
e- Herhangi bir Sosyal Güvenlik Kuruluşundan yaşlılık, malullük,
emeklilik, hastalık, analık, iş kazası ve meslek hastalığı sigorta kollarından
sürekli veya geçici iş göremezlik geliri ve benzeri ad altında bir ödemeye
hak kazanmak için işinden ayrılmamış olmak,
f- Hizmet sözleşmesi aşağıda belirtilen nedenlerle sona ermiş
olmak.
- 1475 Sayılı İş Kanununun 13’üncü maddesi veya 854 Sayılı Deniz
İş Kanununun 16’ıncı maddesinde belirtilen bildirim önellerine uygun
olarak hizmet sözleşmesinin sona ermiş olması,
- Hizmet sözleşmesinin süresi belli olsun veya olmasın süresinin
bitiminden önce veya bildirim önelini beklemeksizin 1475 Sayılı İş
Kanununun 16’ıncı maddesinin I, II ve III’üncü bentlerine veya 5953 Sayılı
Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin
Tanzimi Hakkında Kanunun 7’nci maddesi ile 11’inci maddesinin 1’inci
fıkrasına göre sigortalı tarafından feshedilmiş olması,
- Hizmet sözleşmesinin süresi belli olsun veya olmasın süresinin
bitiminden önce veya bildirim önelini beklemeksizin 1475 Sayılı İş
Kanununun 17’nci maddesinin I ve III’üncü bendlerine veya 854 Sayılı
Deniz İş Kanununun 14’üncü maddesinin III’üncü bendine veya 5953 Sayılı
Tanzimi Hakkında Kanunun 6’ncı maddesine göre işveren tarafından
feshedilmiş olması,
199
- 1475 Sayılı İş Kanununun 24’üncü maddesine göre toplu işten
çıkarmalarla işsiz kalınması durumunda,
- Hizmet sözleşmesinin belirli süreli olması halinde bu sürenin
bitiminde.
g- Bedeni, zihni ve diğer sağlık koşulları yönünden çalışmaya hazır
ve yeterli olmak,
h- İşyerinin el değiştirmesi veya başkasına geçmesi, kapanması veya
kapatılması, işin veya işyerinin niteliğinin değişmesi nedenleriyle işten
çıkartılmış olmak. (Md.7)
İşsizlik Ödeneği Verilmesini Engelleyen Hak Düşürücü Nedenler:
İşsizlik ödeneği alan ancak;
a- Kurum veya işverence teklif edilen mesleklerine uygun ve son
çalıştıkları işin ücret ve çalışma koşullarına yakın bir işi haklı bir nedene
dayanmaksızın iki kez reddeden,
b- Kurum tarafından önerilen meslek geliştirme, edindirme ve
yetiştirme eğitimini haklı bir neden göstermeden reddeden, kabul
etmesine karşın devam etmeyen veya başarısız olan,
c- İşsizlik ödeneği aldığı sürede gelir getirici bir işte çalıştığı tespit
edilen,
d- Kurum tarafından yapılan çağrıları zamanında cevaplamayan,
istenilen bilgi ve belgeleri öngörülen süre içinde vermeyen,
sigortalı işsizlerin işsizlik ödenekleri derhal kesilir.
Ancak;
1- Muvazzaf askerlik dışında herhangi bir nedenle silah altına
alınanlar ile
2- Hastalık, analık, iş kazası ve meslek hastalığı nedeniyle geçici
iş göremezlik ödeneği almaya haz kazananların işsizlik ödeneği alma
süreleri anılan durumların sona ermesinden sonra devam eder.
Bu Kanunun uygulanması sırasında sigortalı işsizler ve işverenler
tarafından ileri sürülecek özürlerden Kurumca kabul edilebilecek olanlar
ile sigortalı işsizlerin kendilerine sunulan işlerin ve meslek geliştirme,
edindirme ve yetiştirme eğitimlerinin hangi hallerde reddedebileceği ve
iş almaya hazır olmanın tanımı Yönetmelikle belirlenir. (Md.8)
İşsizlik Ödeneğine Esas Alınacak Günlük Kazanç: İşsizlik ödeneğine
esas alınacak günlük kazanç, sigortalı işsizin Kuruma başvurduğu günden
önceki son üç aylık çalışma süresi içinde ve bu Kanunun uygulandığı bir
200
veya birkaç işten elde ettiği prime esas günlük kazançları toplamının
90’da biridir.
Günlük kazancın hesabına esas tutulan son üç aylık çalışma süresi
içinde bazı işgünlerinde çalışmamış ve çalışmadığı günler için ücret
almamış olan sigortalının işsizlik ödeneğine esas kazancı, bu dönem
içinde elde ettiği kazanç toplamının ücret aldığı gün sayısına bölünerek
belirlenir.
İşsizlik ödeneği hesabına esas alınacak günlük kazanç, 506 Sayılı
Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 78. Maddesinde belirtilen üst sınırı
geçemez. (Md.9)
İşsizlik Ödeneğinin Miktarı: Günlük işsizlik ödeneği, sigortalının
bu ödeneğe esas olan günlük net kazancının %45’idir. Ancak, bu miktar o
andaki geçerli günlük net asgari ücretin %50’sinden aşağı olamaz.
Sigortalı işsizlere verilecek günlük işsizlik ödeneği, 506 Sayılı Sosyal
Sigortalar Kanunu’nun 78. Maddesinde belirtilen üst sınırı geçemez.
(Md.10)
İşsizlik Ödeneğinin Verilme Süresi: Son üç yıl içinde 600 gün çalışmış
ve prim ödemiş olan sigortalı işsizlere bekleme süresinin bitiminden
itibaren 120 gün, 900 gün çalışmış ve prim ödemiş olan sigortalı işsizlere
180 gün, 1080 gün çalışmış ve prim ödemiş olan sigortalı işsizlere ise 240
gün işsizlik ödeneği verilir.
İşsizlik ödeneğinin verilmesine ilişkin usül ve esaslar Yönetmelikle
belirlenir. (Md.11)
İşsizlik Ödeneğinin Kesilmesi: Sigortalı işsizlerin Kurumca işe
yerleştirilmeleri veya kendilerinin iş bulmaları hallerinde verilen ödenek
kesilir.
İşsizlik ödeneği alan sigortalı işsizlerin, eş ve çocuklarının, bakmakla
yükümlü olduğu anne ve babasının hastalanması veya sigortalı işsizlerin
analık durumlarında, 506 Sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun 40 ve
49’uncu maddelerinde belirtilen sağlık yardımlarından yararlanma hakkı
devam eder.
Resmi sağlık kuruluşlarında alınan raporun Kuruma ibrazı halinde,
rapor süresince işsizlik ödeneği verilmez. Ancak, rapor süresi işsizlik
ödeneği süresine eklenir. (Md.12)
İşsizlik Ödeneğinin Verilmesi: İşsizlik ödeneği, Kurumca haftalık
olarak işsizin doğrudan kendisine verilir. (Md.13)
Bekleme Süresi: Yapılan başvurunun incelenmesi, sigortalı işsiz ve
gerektiğinde işverenle görüşülmesi, ödeme işlemine karar verilebilmesi
201
ve diğer zorunlu araştırma, soruşturma ve işlemlerin yapılabilmesi için,
başvurudan sonra geçecek ilk 15 gün içinde işsizlik ödeneği verilmez.
Gerekli işlemlerin zamanında bitirilememesi nedeniyle yapılacak
ödemelerin gecikmesi halinde sigortalı işsize haftalık olarak alacağı
ödeneğin %75’ini geçmemek üzere avans verilebilir. Verilen bu avans
daha sonra yapılacak ödemelerden düşülür. (Md.14)
İşsizlik Ödeneğinden Yeniden Yararlanma Durumu: İşsizlik
ödeneğinden en fazla 240 gün yararlanılır. Her işsizlik dönemi için 7’nci
maddede belirtilen hak etme koşulları yeniden aranır.
İşsizlik ödeneğinin verilmesine ilişkin usül ve esaslar Yönetmelikle
belirlenir. (Md.15)
Yeni Bir İş Bulma: Kurum, işsizlik ödeneği alan sigortalı işsizlere
mesleklerine uygun ve son yaptıkları işin ücret ve çalışma koşullarına
yakın bir iş bulmaya çalışır. (Md.16)
Meslek Geliştirme, Edindirme ve Yetiştirme Eğitimi: İşsizlik
ödeneğine hak kazanan sigortalı işsizlerden mesleklerine uygun ve son
yaptıkları işin ücret ve çalışma koşullarına yakın bir iş bulunamayanlara
Kurumca meslek geliştirme, meslek edindirme ve yetiştirme eğitimi
verilebilir. (Md.17)
Ulaşım ve Taşıma Giderleri: Bu Kanunun 7’nci maddesinde
öngörülen kayıt işlemlerini yaptıran sigortalı işsizlerin, yeni bir iş
bulununcaya kadar Kuruma gidip gelmeleri nedeniyle yapacakları her
türlü gider kendilerine aittir.
Ancak, Kurumca önerilen iş, sigortalı işsizin ikamet ettiği belediye
sınırları dışında ise ulaşım giderleri, işe yerleştirme durumunda işe taşıma
giderleri Kurum tarafından karşılanır.
Ulaşım ve taşıma giderlerinin karşılanmasına ilişkin esas ve koşullar
Yönetmelikle belirlenir. (Md.18)
Yanlış ve Yersiz Olarak Verilen Ödenek, Ulaşım ve Taşıma
Giderlerinin Geri Alınması: Kurumca herhangi bir nedenle yanlış ve
yersiz olarak verildiği belirlenen işsizlik ödenekleri ile ulaşım giderleri
verildikleri tarihten başlayarak beş yıl geçmemişse sigortalı işsizlerden
geri alınır. (Md.19)
İşsizlik Ödeneklerine El Konulamayacağı: Bu Kanun gereğince
verilecek işsizlik ödeneklerine nafaka borçları dışında el konulamaz veya
başkasına devir ve temlik edilemez. (Md.20)
202
C) ÜÇÜNCÜ KISIM : İŞSİZLİK SİGORTASI PRİMİ
Prim Ödenmesi: İşsizlik sigortasının gerektirdiği ödemeleri, hizmet
ve yönetim giderlerini karşılamak üzere sigortalı, işveren ve Devlet işsizlik
sigortası primi öderler. (Md.21)
Prim Oranları: İşsizlik sigortası primi, sigortalının prime esas aylık
kazancının %6’sıdır. Bunun %2’si sigortalı, %2’si işveren ve %2’si Devlet
payıdır. Bakanlar Kurulu, prim oranlarını artırmaya veya azaltmaya
yetkilidir. (Md.22)
Prime Esas Kazançlar: Sigortalı işçinin, işverenlerin ve Devletin her
ay için ödeyecekleri primlerin hesabında;
a) Sigortalının o ay içinde hak ettiği ücretin,
b) Sigortalıya ödenen prim, ikramiye ve bu nitelikteki diğer her çeşit
yan ödeme ve kazançlardan o ay içinde ödenenlerin,
c) İdare veya yargı organlarınca verilen kararlar gereğince (a) ve
(b) fıkralarında yazılı kazançlar niteliğinde olmak üzere sigortalıya o ay
içinde yapılan ödemelerin;
brüt toplamı esas alınır.
Sigortalıya ödenen yolluklar, çocuk zamları, aile yardımları, ölüm,
doğum, evlenme yardımları gibi sosyal yardımları ile ayni yardımlar
prim hesabında dikkate alınmaz.
Ay içinde elde edilen kazancın 30’da biri prime esas günlük
kazançtır.
Sigortalıların prime esas alınacak günlük kazançları 506 Sayılı Sosyal
Sigortalar Kanununun 78’inci maddesinde belirtilen üst sınırı geçemez.
(Md.23)
Primlerin Ödenme Şekli: İşveren, her ay sonu itibariyle çalıştırdığı
sigortalıların, prim tutarlarını, prime esas brüt kazançları üzerinden
hesaplayıp, buna kendisine ait payları da ekledikten sonra en geç ücret
ödemelerini izleyen ayın son gününe kadar İşsizlik Sigortası Fonuna
öder.
Devlet payları ise her ay sonu itibariyle Kurum tarafından hesaplanır
ve Maliye ve Gümrük Bakanlığına bildirilir. Hesaplanan miktar, bildirim
tarihinden itibaren 1 ay içinde alınan Bakanlıkça İşsizlik Sigortası Fonuna
aktarılır. (Md.24)
203
Prim Belgeleri: İşveren, her ay için çalıştırdığı sigortalıların primleri
hesabına esas tutulan kazançları toplamı ile prim ödeme gün sayılarını ve
işsizlik sigortası primlerini gösteren kayıt ve belgeleri ertesi ayın sonuna
kadar Kuruma vermekle yükümlüdür. (Md.25)
Yanlış ve Yersiz Olarak Alınan Primlerin Geri Verilmesi: Yanlış
ve yersiz olarak alındığı anlaşılan primler alındıkları günden başlayarak
5 yıl içinde talepte bulunulduğunda geri verilir. Bu süre içinde talep
edilmeyen yanlış ve yersiz alınmış primler İşsizlik Sigortası Fonuna gelir
kaydedilir.
Geri verilen primler için yasal faiz de ödenir. Bu faiz, primin Kuruma
yatırıldığı tarihi izleyen ay başından, iadenin yapıldığı ayın başına kadar
geçen süre için hesaplanır. (Md.26)
Primlerin Cezalı Ödenmesi: Prim, süresi içinde ve tam olarak
ödenmezse, ödenmeyen kısmı, sürenin bittiği günden başlayarak
hesaplanarak 6183 Sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü hakkındaki
Kanuna göre gecikme zammı eklenerek alınır.
Ay kesirleri tam ay olarak hesap edilir. Gecikme zammı yalnız prim
alacaklarına uygulanır ve borç ödenene kadar devam eder.
6183 Sayılı Kanunun 9, 2, 21, 27, 36, 101 ve 103’üncü maddeleri,
Kurum alacakları hakkında da uygulanır.
Prim aslının ödenmiş olması gecikme zammının alınmasını
engellemez. (Md.27)
Ücretlerde İndirim veya Kesinti Yapılamayacağı: İşveren, işsizlik
sigortasına ilişkin yükümlülükleri nedeniyle, sigortalıların ücretlerinden
indirim veya kesinti yapamaz. (Md.28)
Yeni İşverenin Sorumluluğu: Sigortalıların çalıştırıldıkları işyeri
bir başkasına devredilir veya el değiştirirse, eski işverenin Kuruma olan
sigorta primi ile gecikme zammı ve faiz borçlarından eski işverenle birlikte
yeni işveren de zincirleme olarak sorumludur.
Bu hükme aykırı sözleşmeler geçerli değildir.
İşverenler tarafından çalıştırıldıkları sigortalılar için işsizlik sigortası
primine esas kazançları ile prim ödenen gün sayıları ve işsizlik sigortası
primlerini gösteren kayıt ve belgeler ile bunların düzenleme koşulları
204
D) DÖRDÜNCÜ KISIM: İŞSİZLİK SİGORTASI
UYGULAMASINA İLİŞKİN KURAL VE ESASLAR
Sigortalıların Bildirilmesi: İşveren, çalıştırmaya başladığı her
sigortalı için örneği Kurumca hazırlanacak İşe Giriş Bildirgesi’ni hizmet
sözleşmesinin yapıldığı andan itibaren bir ay içinde Kuruma vermek veya
iadeli taahhütlü olarak göndermekle yükümlüdür.
Bildirgenin geç verilmesi ya da hiç verilmemiş olması, işverenlerin ve
çalıştırdığı sigortalıların bu Kanunda belirtilen hak ve yükümlülüklerini
ortadan kaldırmaz. (Md.30)
Bildirilmeyen İşyeri ve Sigortalılar Hakkında Yapılacak İşlemler:
Kuruma bildirilmeyen sigortalılar, bu Kanunun yürürlük tarihinden
önce işe girmişlerse yürürlük tarihi itibariyle, daha sonraki bir tarihte işe
girmişlerse başladıkları tarih itibariyle sigortalı sayılırlar ve bu yoldaki
bildirge verme işlemleri Kurumca yaptırılır.
Kuruma verilmesi gereken bildirge ve belgelerin verilmediğinin
belirlenmesi durumunda işverene bu bildirge ve belgelerin bir ay
içinde verilmesi için tebligat yapılır. Buna rağmen verilmemesi veya
eksik verilmesi durumunda bu bildirge ve belgeler sigorta primlerinin
miktarları da belirtilerek Kurum tarafından re’sen düzenlenir ve işverene
tebliğ edilir. (Md.31)
İşsizliğin Bildirilmesi ve Yapılacak İşlemler: Sigortalı işsizin 6’ıncı
maddede belirtilen ödeme ve hizmetlerden yararlanabilmesi için işsiz
kaldığı günden başlayarak 2 ay içinde Kuruma doğrudan başvurması
gerekir. (Md.32)
İhbar Tazminatı Alınması Durumunda Başvuru: İhbar tazminatı alan
sigortalı işsizler, işten ayrıldıktan sonra ihbar tazminatının yerine geçtiği
bildirim önelleriyle ilgili sürenin bitiminden sonra işsizlik ödeneğinden
yararlanmak için Kuruma başvurabilirler. (Md.33)
Sigortalı İşsizler Hakkında İşverence Yapılacak İşlemler: İşveren,
işi sona eren, işyeri veya işi değiştirilen, işine son verilen veya işini kendi
isteğiyle terk eden sigortalılar hakkında; örneği Kurumca hazırlanacak
İşten Ayrılma Bildirgesi’ni düzenleyip, bir nüshasını Kuruma göndermekle,
bir nüshasını da sigortalı işsizin talebi üzerine talep tarihinden itibaren en
geç üç gün içinde sigortalı işsize vermekle yükümlüdür.
İşveren ayrıca, düzenlenen bildirgelerle ilgili ve sigortalı işsizler
hakkında Kurumca istenilen bilgileri en geç yedi gün içinde Kuruma
iletmek zorundadır.
205
Sigortalı işsizlerin Kuruma başvuru şekil ve esaslarıyla işveren
tarafından verilmesi zorunlu olan İşe Giriş ve İşten Ayrılma Bildirgelerinin
içeriği, basım ve dağıtımı ile doldurulmasına ve gönderilmesine ilişkin
işlem ve koşullar Yönetmelikle belirlenir. (Md.34)
E) BEŞİNCİ KISIM: İŞSİZLİK SİGORTASI FONU
Fonun Kuruluşu: Bu Kanunun gerektirdiği görev ve hizmetler için
mali kaynak sağlamak üzere, “İşsizlik Sigortası Fonu” kurulmuştur.
(Md.35)
Fonun Yönetimi: Bu Fon, Kurum Yönetim Kurulu tarafından işletilir
ve yönetilir.
Yönetim Kurulu, Fonun işletilmesini sağlamak üzere Yürütme
Kurulu oluşturulur.
Yürütme Kurulunun kimler tarafından oluşacağı, çalışma usül ve
esasları Yönetmelikle belirlenir. (Md.36)
Fonun Gelirleri: İşsizlik Sigortası Fonunun gelirleri; işsizlik sigortası
primlerinden, bu primlerin değerlendirilmesinden elde edilen kazanç ve
faizlerden Devlet katkısı ve yardımlarından, bu Kanun gereğince sigortalı
ve işverenlerden alınacak ceza, gecikme zammı ve faizler ile diğer gelir ve
kazançlardan oluşur. (Md.37)
Fonun Giderleri: Sigortalı işsizlere verilen ödenekler; meslek
geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi giderleri ile işe yerleştirme
giderleri İşsizlik Sigortası Fonu’ndan karşılanır.
Bu Fonda ayrıca Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü Genel Kurulu
kararıyla Kurumun yönetim giderlerini karşılamak üzere, yıllık prim
toplamının %5-15 arasında bir pay ayrılır. (Md.38)
Fonun Değerlendirilmesi ve İşletilmesi: Kurum, İşsizlik Sigortası
Fonu gelirlerinden giderler çıktıktan sonra kalan kısmını, güven,
verimlilik, paraya çevrilebilirlik ve kazanç sağlamak esasları dahilinde
Yürütme Kurulu eliyle işletir. (Md.39)
Devlet Katkısı ve Yardımları: İşsizlik Sigortası Fonu gelirlerinin
giderleri karşılayamaması halinde fark, Devlet tarafından karşılanır.
(Md.40)
Fonun Bilançosu: Kurumca her hesap yılı sonu itibariyle İşsizlik
Sigortası Fonuyla ilgili bir bilanço çıkarılır. Bu bilanço, Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığının onayına sunulur. (Md.41)
206
Fonun Mal Varlığı ve Vergi, Resim, Harç Bağışıklığı: Fonun malları,
Türk Ceza Kanunu bakımından devlet malı sayılır. Fon alacakları Devlet
alacakları derecesinde ayrıcalıklıdır. Fon hakkında İcra ve İflas Kanunu
hükümleri uygulanmaz.
Fonun mal varlığı ve Fonla ilgili işlemler her türlü vergi, resim ve
harçtan bağışıktır. (Md.42)
F) ALTINCI KISIM: ÇEŞİTLİ HÜKÜMLER
Geçici Görevle Yabancı Ülkeye Gönderilme: İşverence geçici görevle
yabancı ülkeye gönderilen sigortalıların bu Kanunda belirtilen hak ve
yükümlülükleri yurt dışında kaldıkları sürede de geçerlidir. (Md.43)
Bildirim: Bu Kanun gereğince yapılacak bildirimler hakkında 7201
sayılı Tebligat Kanunu hükümleri uygulanır. (Md.44)
Uyuşmazlıkların Çözüm Yeri: Bu Kanunun uygulanması sırasında
haklarında alınacak her türlü karara karşı sigortalıların ve işverenlerin
yapacakları itirazları Türkiye İş Kurumu İl İstihdam Kurulları inceler ve
karara bağlar.
Bu Kanunun uygulanmasından doğan uyuşmazlıklara ilişkin davalar
ise yetkili İş Mahkemelerinde veya bu davalara bakmakla görevli diğer
mahkemelerde görülür. (Md.45)
Kurumun Teftiş, Kontrol ve Denetim Yetkisi: Bu Kanunun
uygulanmasına ilişkin her türlü mali ve teknik denetimler, teftiş ve
kontroller Kurumun Müfettişleri ve yetkili memurlarınca yapılır.
(Md.46)
Çalışma Raporu ve Çalışma Programı: Kurum, her yıl sonu
itibariyle o yıl içindeki işsizlik sigortasına ve İşsizlik Sigortası Fonuna
ilişkin faaliyetlerini içeren “Çalışma Raporu” ile gelecek yıla ait “Çalışma
Programı”nı hazırlayarak, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının
onayına sunar. (Md.47)
Yönetmelikler: Bu Kanunun, amaçlarına uygun olarak zamanında
ve eksiksiz bir biçimde uygulanabilmesi için çıkartılması öngörülen
Yönetmelikler, Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü’nce hazırlanır,
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından Kanunun yürürlüğe
girmesinden itibaren bir yıl içinde çıkartılır. (Md.48)
G) YEDİNCİ KISIM:CEZA HÜKÜMLERİ
İşverene Uygulanacak İdari Para Cezası: 24, 25, 30 ve 34’üncü
maddelerde belirtilen yükümlülüklerini yerine getirmeyen işverenlere
idari para cezası verilir. (Md.49)
207
İdari Para Cezasının Uygulama Şekli: Bu ceza Kurumca tahakkuk
ettirilir ve gerekçesiyle birlikte işverene usulüne uygun olarak tebliğ
edilir. Bu cezalara tebliğ tarihinden itibaren 10 gün içinde yetkili Sulh
Ceza Mahkemesine başvurularak itiraz edilebilir. Mahkemenin vereceği
karar kesindir.
Bu süre içinde Mahkemeye başvurulmazsa idari para cezası kesinleşir
ve 6183 Sayılı Amme Alacaklarının Tahsili Usulü Hakkında Kanun
hükümlerine göre Kurumca tahsil edilir.
Gerek doğrudan Kurumca tahsil edilen gerekse Asliye Ceza
Mahkemesinin kararı üzerine Hazinece tahsil edilen idari para cezaları
İşsizlik Sigortası Fonuna gelir kaydedilir.
Sigortalı İşsize Uygulanacak Yaptırımlar: Sigortalı işsizin haksız
biçimde işsizlik ödeneği, ulaşım ve taşıma gideri aldığının tespit edilmesi
halinde haksız ve fazla ödemeler kendisinden tahsil edilir.
Ayrıca, bu Kanunun 27’nci maddesinde belirtilen esaslar çerçevesinde
yasal faiz ve gecikme zammı alınır.
İdari para cezalarının ve yaptırımların uygulama usul ve esasları
Yargısal Para Cezası: İşverene verilen idari para cezasının
kesinleşmesinden sonra aynı suçun tekrar işlenmesi durumunda ağır
para cezasına hükmolunur.
Tekerrür halinde belirtilen cezalar iki katına kadar arttırılır.
İşverenler ayrıca Kurumun bu yüzden uğrayacağı zararları da ödemekle
yükümlüdür. (Md.52)
H) SEKİZİNCİ KISIM: SON HÜKÜMLER
İşsizlik sigortasının uygulamasına ilişkin ilk hazırlık, tesis, araç-gereç
ve yönetim giderleri ile diğer zorunlu masraf ve harcamaları karşılamak
üzere 300 milyar TL. Genel Bütçeden İşsizlik Sigortası Fonuna aktarılır.
(Geçici Md. 1)
Bu Kanunun uygulanmasında, Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü
Kanunu yürürlüğe girinceye kadar İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel
Müdürlüğü yetkili ve görevlidir. (Geçici Md. 2)
Bu Kanun, Resmi Gazete’de yayımı tarihinde yürürlüğe girer.
(Md.53)
Bu Kanunu Bakanlar Kurulu yürütür. (Md.54)
208
2. 25 KASIM 1997 TARİHLİ İŞSİZLİK SİGORTASI YASA
TASARISININ GEREKÇESİ
25 Kasım 1997 tarihinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı
tarafından Bakanlar Kuruluna sunulan İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel
Müdürlüğü tarafından hazırlanmış İşsizlik Sigortası Kanun Tasarısı
bugüne kadar Bakanlar Kurulunda görüşülmemiş olup, henüz daha
TBMM’ne de intikal etmemiştir. 26 şubat 1998 tarihinde, Yasa taslağının
önümüzdeki günlerde Başbakanlığa sevkedileceğini belirten Çalışma
ve Sosyal Güvenlik Bakanı, yasayı bu yıl içinde çıkarma kararlılığında
olduklarını basın toplantısında açıklamıştır.295
Tasarı 30 Temmuz 1993 tarihli tasarının benzeri şeklinde hazırlanmış,
ancak bazı değişiklikleri ve görüş farklılıklarını beraberinde getirmiştir.
A) GENEL GEREKÇE
Günümüzde istihdam sorunu, tüm ülkelerde en önemli sorunlardan
biri olmaya devam etmektedir. Bir ülkede üretimde bulunamayanların
sayısındaki artış, sadece çalışanların üzerindeki yükü artırmakla
kalmamakta, aynı zamanda pek çok ekonomik ve sosyal sorunu da
beraberinde getirmektedir.
İşsizliği toplum ve birey açısından olmak üzere iki biçimde
tanımlamak mümkündür. Toplum açısından işsizlik; üretken kaynakların
kullanılmaması anlamını taşır. Birey açısından ise; çalışma istek ve
yeteneği bulunmasına ve çalışmaya hazır durumda olmasına rağmen,
kişinin çalışma olanağı bulamamasıdır. Bunun sonucu ise, işten doğan
gelirin kesilmiş olmasıdır.
Ülkelerin ekonomik yapıları, politik felsefeleri, kültürel geçmişleri
ve içinde bulundukları güçlüklerin birbirlerinden çok farklı olmaları
nedeniyle işsizliğin boyutları da ülkeden ülkeye önemli farklılıklar
göstermektedir. Örneğin: ABD, Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya, Japonya
gibi gelişmiş ülkelerde bile işsizlik oranı zaman zaman %10’u geçmiş
hatta %15’lere yaklaşmıştır.
Ülkemizde ise hızlı nüfus artışı, kırdan kente göç ile sanayi ve
hizmetler sektörünün yeterince gelişmemesi gibi nedenlerle, temelde
yapısal bir işsizlik sorunu vardır. Üretim sürecindeki değişikliklere bağlı
olarak ortaya çıkan gizli işsizlik ve eksik istihdamın yanında çalışırken
çeşitli nedenlerle işini yitirenlerin sayısı da giderek artmaktadır.
295- Sabah Gazetesi, 26.2.1998, s.11.
209
Dünyada endüstri ilişkilerinde yeni şekillenmeler sonucu teknoloji
ve uzmanlaşmaya bağlı olarak yeni çalışma biçimleri gündeme gelirken
ülkemizde henüz niteliksiz işçiler ve genç işsizlik sorunları gündemdeki
yerini korumaktadır.
Gerçekten de işsizlik:
• Verimli insan gücü kaynaklarının kullanılmamasına,
• Düşük işgücüne katılma oranı nedeni ile bağımlılık oranının
artmasına,
• Düşük işgücü katılımına bağlı olarak, satın alma gücü ve kısa
dönemde üretimin azalışına, uzun dönemde hem üretimin hem
istihdamın azalışına,
• Bireylerin fiziksel ve düşünsel sağlığını etkileyerek hırçın,
huzursuz, suç işlemeye yatkın olmalarına, ulusal dayanışmanın
bozulmasına,
• İşsizlerin bir baskı grubu oluşturmasına, etkin politikaların
uygulanmasının engellenmesine,
• Toplumun değer yargılarının yitirilip sosyal karşılıklarının
oluşmasına,
• Bireylerin belirli bir gelirden yoksun kalmaları nedeniyle
yaşamsal ihtiyaçlarının öncelik kazanmasına, eğitim ve kültüre
ayrılan zaman ve gelirin yok olmasına,
• Ülkenin insan gücü kaynaklarının israf edilmesine.
neden olmaktadır.
Bütün bunlar, gerçek anlamda: potansiyel üretim gücünün tüketici
duruma geçmesiyle insan gücü kaynaklarının israf edilmesi demektir.
Sonuç olarak; bireyin bir işe sahip olması, kendisinin ve ailesinin
geçim olanak ve araçlarını sağladığı için, çalışma hakkı, yaşama hakkının
devamı niteliğindedir. Bunun içindir ki işsizlikle mücadele toplumların
en başta gelen görevlerinden biridir.
İşsizliğin tam anlamı ile ortadan kaldırılması çok yönlü ekonomik
ve mali önlemlere, yatırım-istihdam ilişkisine dönük etkili kararların
alınmasına bağlıdır.
Bu nedenle ülkeler, işsizliğin nedenleri gidermek amacıyla
ekonominin istihdam kapasitesini genişletici, tasarrufu, yatırımları ve
üretim teknolojilerini geliştirici, iş gücü piyasasına dönük etkin önlemlere
210
yönelik uzun vadeli politikalar ile işsizliğin sonuçlarını giderici, geçici
gelir kayıplarını ya da azalışlarını tazmin etme, yeni iş bulununcaya ya da
yeniden istihdam olanağını verecek olan eğitimi tamamlayıncaya kadar
gelir kayıplarını karşılayarak gelir devamlılığı sağlayacak politikaları
uygulamak zorundadırlar.
Gelir güvencesi sağlayan bu politikaların temel özelliği, sosyal
güvenlik amaçları ile istihdamı koruma ve geliştirme düşüncesini birbirini
tamamlar nitelikte olmasıdır. Bu politikaların temel araçlarından birisi de
işsizlik sigortasıdır.
İşsizlik sigortası, işsizlik riskinin nedenlerini giderici uzun vadeli
ekonomik ve sosyal politikalarla birlikte uygulanması halinde yararlı olur.
Özellikle işsizlik sigortasının bulunduğu ülkelerde, işsizlik farklı boyutta
ve nitelikte ortaya çıkmaktadır. Eğer işsizlik sigortası bulunuyorsa işsiz
kalan sigortalı düşük verimli ve gelirli bir işi kabul etmeye ya da bağımsız
çalışmaya zorlanmamakta ve işsizlik ödenekleri ile işsiz kaldığı bu devreyi
rahat geçirerek uygun bir işi daha kolay bulmaktadır. Aynı zamanda yeni
bir meslek edinme, mesleğini geliştirme ya da meslekte yetişme olanağına
kavuşabilmektedir. İşsizlik sigortasını uygulayan ülkeler, işsizleri nitelik
ve nicelik yönünden daha iyi tanımlayarak bir yandan eğitim politikasını
diğer yandan ise istihdam ve yatırım politikalarını kısa ve uzun vadede
daha sağlıklı ve tutarlı belirleme şansına sahip olabilmektedir.
İşsizlik durumunda sağlanan yardımlar, ücretin tek gelir ve tüketime
dönük olması nedeniyle tasarruf yeteneği olmayan kısa süreli işsizliklere
bile dayanamayacak olanlara gelecek güvencesi sağlamakta, işsizlere
niteliğine ve yeteneğine göre daha iyi koşullarda uygun ücretle yeni bir
iş elde etme güç ve fırsatı vermektedir. Böylece işsizliğin kısa vadede bir
sorun olarak ortaya çıkması kısmen de olsa engellenmiş olmaktadır.
Batıda diğer sosyal sigorta kollarının kurulmasından sonra, işsizlik
riskinin karşılanmasının sosyal yardım niteliği dışına çıkarılarak sosyal
sigortalar, sistemi içine yerleştirilmesi ilk kez, 1911 yılında İngiltere’de
zorunlu işsizlik sigortası kurulmasıyla gerçekleşmiştir. Bu tarihten sonra
işsizlik sigortası hızla yayılmaya başlamış. 1929 yılı ekonomik krizinin
yarattığı işsizliğin sonuçlarını tazmin etmenin gerekliliğini belirgin bir
biçimde göstermesiyle bu süreç hızlanmıştır. 1952 yılında Uluslararası
Çalışma Örgütü (ILO) tarafından kabul edilen ve ülkemizce de onaylanan
“Sosyal Güvenliğin Asgari Normları”nı belirleyen 102 Sayılı Sözleşme ile
modern sosyal güvenlik yasaları için de işsizlik de temel sosyal riskler
arasında kabul edilmiştir.
Günümüzde 39’u piyasa ekonomisinde olmak üzere toplam 42
ülkede uygulanmakta olan işsizlik sigortası, ülkemizde 1959 yılından bu
211
yana gündemde olmasına, kalkınma planlarında değişik biçimlerde yer
almasına ve bu güne değin bir çok yasa tasarısı ve önerisi hazırlanmış
olmasına, hatta 1983 yılında Danışma Meclisinde kabul edilmesine
rağmen, uygulamaya konulması mümkün olamamıştır.
İşsizlik sigortasının ülkemizde yıllardır tartışılır olmasına karşı, bu
gün daha kararlılıkla ele alınmasının nedenlerinden biri, sanayileşme ve
köyden kente göçün hızlanmasıyla birlikte bağımlı çalışan işgücünün
sayısındaki artıştır. Bağımlı çalışma karşılığı ücret geliri elde ederek
yaşamını sürdürenlerin oranı arttıkça, işsizlik riski de daha büyük bir sorun
olarak ortaya çıkmaktadır. 1950’lerde başlayan köyden kente göç süreci
sonucu kentli işçi, gelir olanakları bakımından kırdan tamamen kopmuş
ve yalnızca ücrete bağımlı duruma gelmiştir. Gelir ve ücret düzeyinin
düşüklüğü nedeniyle tasarruf olanaklarının az olduğu ülkemizde kısa
süreli işsizlik halleri dahi yaşamsal açıdan tehlikeli bir hal aldığından
gelir güvencesi sağlamak büyük önem taşımaktadır.
Ekonomik büyümenin yanı sıra sosyal gelişmenin sağlanması ve
gelirin topluma adil ve dengeli bir biçimde yaygınlaştırılması, sosyal
adaletin sağlanması bakımından “Sosyal Devlet” anlayışının bir gereğidir.
Nitekim, Anayasamızın “Çalışma Hakkı ve Ödevi” başlığını taşıyan
49’uncu maddesinde “Devlet işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir
ortam yaratmak için gerekli tedbirleri alır” denilmektedir. Gelir güvencesi
hem çalışma hakkının bir uzantısı olmakta hem de sosyal güvenliğin
yaygınlaşmasını sağlamaktadır.
İşsizlik sigortası sisteminin ülkemizde uygulanmasını zorunlu kılan
nedenlerden biri de Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği, Uluslararası
Çalışma Örgütü (ILO), OECD gibi uluslararası kuruluşlarla olan yakın
ilişkilerdir. Türkiye’nin de kabul ettiği Birleşmiş Milletler Teşkilatı’nın
1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde çalışma ve işsizliğe
karşı korunma hakkı yer almıştır. ILO’nun 102 Sayılı “Sosyal Güvenliğin
Asgari Normları” na ilişkin Sözleşmesi, işsizlik sigortasını 9 temel sosyal
sigorta kolu arasında saymıştır. Türkiye bu Sözleşmeyi işsizlik sigortası
ve aile yardımları sigorta kollarını dışarıda bırakıp diğer 7 sigorta kolunu
kabul ederek onaylamış bulunmaktadır. ILO’nun doğrudan işsizlik
sigortasının düzenlediği 44 sayılı “İsteği Dışında İşsiz Kalanlara Ödenecek
Yardımlar” konusundaki Sözleşmeye göre de bu Sözleşmeyi onaylayan
her üye devlet, kendi iradesi dışında işsiz kalan işçiye çalışırken katılmış
olduğu sistem uyarınca işsizlik ödeneği vermek zorundadır. 14 devletin
onayladığı bu Sözleşmeyi Türkiye henüz onaylamamıştır.
Avrupa Kodu ve Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleşmesinde ve
Türkiye’nin çekinceyle onayladığı Avrupa Sosyal Şartında yer alan işsizlik
sigortasıyla ilgili hükümler, ILO normları ile benzer özelliklere sahiptir.
212
24 OECD ülkesi arasında işsizlik sigortasını uygulamayan tek ülke
Türkiye’dir. Bunun yanında, Avrupa Birliği üyesi ülkelerin tamamında
işsizlik sigortası olmasına karşılık Türkiye’de bu sigorta kolunun
bulunmayışı anılan Birliğe sosyal açıdan daha çok yaklaşabilmemizi
güçleştiren nedenlerden biri olmaktadır.
Bu bakımdan işsizlik sigortasının kurulması, Türkiye’nin
uluslararası örgütlerde yer almasına ve ilişkilerinin güçlenmesine katkıda
bulunacaktır.
İşsizlik sigortasının uygulamaya konulmasıyla, çalışanın ve ailesinin
uğrayacağı gelir kaybının yol açacağı maddi ve manevi çöküntüler ile
bu çöküntülerin neden olacağı suç oranı ve toplumdaki sosyal dengeyi
bozucu sonuçların asgari düzeyde kalması sağlanacaktır.
İşsizlik sigortası nedeniyle oluşacak fon, üretken, istihdam
artışı sağlayan ve bölgeler arası dengesizliği giderici yatırımlara
yönlendirildiğinde ülke ekonomisine katkıda bulunacaktır.
Bunların yanında, işsizlik sigortasından işsizlere yapılacak ödemeler,
işsizlerin satın alma gücünü artıracak, ekonomide talebin azalmasını ve
dolayısıyla üretimin düşmesini belli bir ölçüde önleyecektir.
İşsiz kalanlara verilecek meslek edindirme, meslek geliştirme
ve yetiştirme eğitimleriyle nitelikli işgücünün artması sağlanacak
ve dolayısıyla üretimi ve kaliteyi olumlu etkileyecektir. Öte yandan,
işin keyfi olarak bırakılması, gösterilen işi kabul etmeme, kötü hal
ve davranışlardan dolayı işten çıkarılmış olma hallerinde işsizlik
sigortasından yararlanamayacak olan işsiz, işine daha özen gösterecek,
işgücü devri düşecek, verimlilik artacaktır. Aynı zamanda işgücü ve
işsizlik hakkında kesin veriler elde edileceğinden, ekonomik ve sosyal
yaşamın akışını doğru ölçülerle izlemek ve düzenlemek bakımından
daha uygun ve somut kararlar alınabilecektir. Bunun içindir ki, işsizlik
sigortası gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin bir çoğunda Sosyal
Güvenlik Sistemi içinde yer almış ve onun vazgeçilmez bir kolu olarak
kabul edilmiştir. Getirilecek işsizlik sigortası sistemi ile sosyal güvenlik
sistemimiz bütünlüğe erişecektir.
İşsizlik sigortası, bir iş ya da işyerinde çalışırken, çalışma istek,
yetenek, sağlık ve yeterliliğinde olmasına karşın, tamamen kendi istek
ve kusuru dışında işini kaybeden çalışanlara bir yandan yeni bir iş
bulunmasına gayret edilirken, diğer yandan da bunların işsiz kalmaları
nedeni ile uğradıkları gelir kaybını kısmen de olsa karşılayarak kendisinin
ve ailesinin zor duruma düşmesini önlemek amacı ile belli süre ve ölçüde
ödemeyi kapsayan, sigortacılık tekniği ile faaliyet gösteren, Devlet
tarafından kurulmuş zorunlu bir sigorta koludur.
213
İşsizlik sigortası uygulayan ülkelerin hemen hemen tamamında
sadece, işini kendi istek ve kusuru dışında kaybedenlere işsizlik
sigortasından yararlanma olanağı tanınmaktadır. Ülkemizde de işsizlik
sigortası ödeneklerinden işini kendi istek ve kusuru dışında kaybedenler
yararlanacaklardır.
Ülke koşulları nedeniyle dikkate alınması gereken diğer önemli
sınırlama da yapılan ödeneklerin süresi ve miktarıdır. Bu Kanunla,
ödenek alma süresi çalışanların prim ödedikleri süreye paralel olarak
kademelendirilmiş ve en çok 300 gün olarak belirlenmiştir.
İşsizlik sigortasının önemli unsurlarından birisi de işsiz kalan
sigortalılara mesleklerine uygun, en son çalıştıkları işin çalışma ve ücret
koşullarına yakın bir iş bulunmasıdır. Sigortalı işsizlere mesleklerine
uygun, en son çalıştıkları işin çalışma ve ücret koşullarına yakın bir iş
bulunamadığı takdirde meslek değiştirme, meslek edindirme ve yetiştirme
eğitimlerinin verilmesi de işsizlik sigortasının önemli öğelerindendir.
Sonuç olarak; çalışanlara işsiz kaldıkları dönemde gelir güvencesi
getiren, işverenlere de teknolojik değişmelere bağlı yapısal bazı
değişiklikleri gerçekleştirme olanağı sağlayan işsizlik sigortasının
çalışma yaşamımıza getirilmesi hem sosyal devlet ilkesinin, hem de
çağdaş ve demokratik dünya ile bütünleşme hedefimizin bir gereği olarak
düşünülmektedir.
Bu hususlar gözönüne alındığında, işsizlik sigortası sisteminin biran
önce uygulama alanına konulmasının zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.
Bu amaçla ülkemizde de işsizlik sigortası sisteminin uygulanmasını
sağlamak üzere “ İşsizlik Sigortası Kanun Tasarısı” hazırlanmıştır.
Bu kanun hazırlanırken; halen yürürlükte olan sosyal güvenlik ve
çalışma mevzuatı başta olmak üzere, yabancı ülkelerin bu konudaki
uygulamaları ve ülkemizde 1959’dan beri konuya ilişkin olarak yapılan
çalışmalar, hazırlanan yasa tasarıları, bu konuda yapılan bilimsel
çalışmalar gözönünde bulundurulmuştur.
İşsizlik sigortası uygulamasının, işçi, işveren ve devlet olmak üzere üç
kesime yayılan bir mali yükü beraberinde getireceği kaçınılmazdır. Ancak,
ülkemizde işgücü maliyeti yüksekliği göz önünde bulundurularak işçi ve
işveren kesimine ek bir yük getirilmeden işsizlik sigortası uygulamasına
başlanılması düşüncesiyle, Çalışanların Tasarrufa Teşvik Edilmesi ve Bu
Tasarrufların Değerlendirilmesine Dair 3417 sayılı Kanun yürürlükten
kaldırılmakta ve bu Kanun gereğince işçi ve işverenlerin ödemekte
oldukları primlerin işsizlik sigortasına aktarılması öngörülmektedir.
Ayrıca, sosyal hukuk devleti olma özelliği dikkate alınarak,
devletin de işsizlik sigortası finansmanına katılması hükme alınmıştır.
214
Yürürlükten kaldırılan 3417 sayılı Kanunda da devletin işveren sıfatı ile
zaten bir katkısı olduğu için, işsizlik sigortası ile öngörülen devlet katkısı
kapsam farklılığından kaynaklanan cüz’i bir ilave mali külfet getirecektir.
Dolayısıyla, yukarıdan beri yapılan açıklamalarda önemi vurgulayan bu
sistem, taraflara ilave bir külfet getirmeden sistemimize dahil edilmiş
olacaktır.
Öte yandan, 3417 sayılı Kanunun yürürlükten kaldırılması sonucu
çalışanlar adına birikmiş olan ana para ve nemalar karşılığında ilgililere
Türk Telekom hisseleri verilmek suretiyle, bir taraftan devletin çalışanlara
olan borcu ödenmiş olmakta ve söz konusu meblağların devlet tarafından
düşük nemalarla değerlendirildiği eleştirileri ortadan kaldırmakta, diğer
taraftan da verilen hisse senetleri ile sınai mülkiyetin tabana yayılmasına
adım atılmaktadır. Böylece çalışanların hisse senetleri üzerinde diledikleri
şekilde tasarrufta bulunmalarına imkan sağlanmış olmaktadırlar.
Bu kanun taslağı, sekiz kısım, 32 asıl ve 4 geçici maddeden
oluşmaktadır. Birinci kısım genel hükümleri, ikinci kısım işsizlik sigortası
primlerini, üçüncü kısım işsizlik ödeneği ve sağlanan diğer hakları,
dördüncü kısım işsizlik sigortası fonunu, beşinci kısım ceza hükümlerini,
altıncı kısım çeşitli hükümleri, yedinci kısım geçici maddeleri ve sekizinci
kısım son hükümleri içermektedir.
Kanun taslağı, işsizlik sigortasının bütün ülke düzeyinde ve
kapsamına giren işyerlerinde aynı anda başlamasını öngörmektedir.
Zorunlu bir işsizlik sigortası esasını benimseyen kanun taslağı, 506 sayılı
Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 2.nci maddesinde belirtilen sigortalılarla
Geçici 20.nci maddesinde belirtilen sandıkların kapsamına girenleri ve
mütekabiliyet esasına göre yabancı işçileri kapsamına almaktadır. İşsizlik
sigortası ile ilgili her türlü hizmet ve işlemlerin yapılmasından İş ve İşçi
Bulma Kurumu’nun yetkili, görevli ve sorumlu olması öngörülmektedir.
Ancak, primlerin toplanması ve İş ve İşçi Bulma Kurumu bünyesindeki
İşsizlik Sigortası Fonuna aktarılması gibi hususlarda Sosyal Sigortalar
Kurumu’na da bazı görevler verilmektedir. Yine, İşsizlik Sigortası
Fonu’nun İşsizlik Sigortası Daire Başkanlığı tarafından işletilip
yönetileceği, ayrıca,fonun muhtemel açıklarının Devletçe kapatılacağı
hükme bağlanmaktadır.
Bu açıklamalar üzerine, işçilerin yararına, işverenlere ilave
yük getirmeyen, devlet güvencesi sağlayan, sosyal adalet ve sosyal
barış ilkelerine uygun,ekonomik ve sosyal gelişmemizi, hızlandıran,
uygulanabilirlik kolaylığı bulunan, azami tasarrufa imkan veren,
hizmetlerde ikilemi önleyen ve en önemlisi, ülkemizin sosyo-ekonomik
ve sosyal kalkınma düzeyine ters düşmeyen bir kanun tasarısının
oluşturulmasına büyük özen ve çaba gösterilmiştir.
215
B) YASA TASARISI MADDE GEREKÇELERİ
Kanun taslağının maddeleri ile ilgili gerekçeleri de şu şekilde
özetlemek mümkündür.
Amaç: Kanunun amacı, işsizlik sigortasına ilişkin kuralları ve
uygulama esaslarını düzenlemek ve kapsamdaki sigortalı işsizlere, bu
Kanunda öngörülen ödeme ve hizmetlerin belirtilen kayıt ve koşullar
dahilinde yapılmasını sağlamak şeklinde belirtilmiştir. (Md.1)
Kapsam: 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 2.nci maddesi esas
alınarak, bir hizmet sözleşmesine dayalı bir veya bir kaç iş yerinde çalışan
tüm işçiler ile yine bu Kanunun Geçici 20.nci maddesinde belirtilen
Sandıklara tabi olarak çalışanlar ve mütekabiliyet esasına dayalı olarak
ülkemizde çalışan yabancı işçiler kapsama dahil edilmişlerdir. (Md.2)
Tanımlar: Bu Kanunda geçen tanımlar çalışma yaşamı ile ilgili diğer
Kanunlar doğrultusunda açıklanmıştır. Buna göre:
Bakanlık; Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığını,
Kurum; İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel Müdürlüğünün merkez ve
taşra birimlerini,
İşsizlik sigortası; Bir işyerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek,sağlık
ve yeterliliğinde olmasına rağmen, her hangi bir kasıt ve kusuru olmaksızın
işini tamamen kendi istek ve kusuru dışında kaybeden sigortalılara
işsiz kalmaları nedeniyle uğradıkları gelir kaybını belli süre ve ölçüde
karşılayan, sigortacılık tekniği ile faaliyet gösteren, zorunlu bir sigorta
kolu,
Sigortalı; Bu Kanun kapsamına giren bir işyerinde bir hizmet aktine
dayalı olarak çalışan ve çalıştığı süre içerisinde de işsizlik sigortası primi
ödeyen kimseyi,
Sigortalı işsiz; Bu Kanun kapsamına giren bir işyerinde bir hizmet
aktine dayalı olarak çalışırken bu Kanunun ilgili maddelerinde belirtilen
nedenlerle işini kaybeden ve Kuruma başvurarak çalışmaya hazır
olduğunu bildiren kimseyi,
İşsizlik sigortası primi; İşsizlik sigortasının gerektirdiği her türlü
esas ve koşullara göre Devlet, işveren ve sigortalı tarafından ödenen payı,
İşsizlik sigortası fonu; İşsizlik sigortası primleri ile bu primlerin
değerlendirilmesinden elde edilen kazanç ve faizlerin, Devlet tarafından
bu konuda yapılacak katkı ve yardımların, ayrıca bu Kanun gereğince
işçi ve işverenlerden alınacak ceza, gecikme zammı ve faizler ile diğer her
türlü gelir ve kazançların toplandığı ve Devletin güvercesinde olan fonu,
216
İşsizlik ödeneği; Sigortalı işsizlere bu Kanunda belirtilen süre ve
miktarda yapılan parasal ödemeyi,
ifade eder.
İşveren ve işveren vekili; Bu Kanunun uygulanmasında 2.nci maddede
belirtilen sigortalıları çalıştıran gerçek veya tüzel kişiler işvenedir.
İşveren nam ve hesabına işin yönetimi görevini yapan kimseler
işveren vekilidir.
Bu Kanunda geçen işveren deyimi işveren vekilini de kapsar..
İşveren vekili, bu Kanunda belirtilen yükümlülüklerinden dolayı
aynen işveren gibi sorumludur.
İşyeri; Bu Kanunun uygulanmasında 2.nci maddede belirtilen
sigortalıların işlerini yaptıkları yerler işyeridir.
İşin niteliği ve yürütümü bakımından işyerine bağlı bulunan yerlerle
dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayyene ve bakım,
beden veya meslek eğitimi yerleri, avlu veya büro gibi diğer eklentiler ve
araçlar da işyerinden sayılır. (Md.3)
Görevli, Yetkili ve Sorumlu Kuruluş: Sigortalı işsizlere, işsizlik
ödeneği vermek suretiyle gelir sürekliliğini sağlamak işsizlik sigortasının
bir yönünü oluşturmaktadır. Diğer bir yönü ise sigortalı işsizleri işe
yerleştirmek ya da yeniden istihdam şansı elde edebilmeleri için gerekli
olan meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi vermektir.
Bütün bunlar göz önüne alındığında işsizlik sigortası ile iş ve işçi bulma
hizmetlerinin birbirinden farklı düşünülmesinin olanaksızlığı ortaya
çıkmaktadır.
İstihdamın geliştirilmesinin yanı sıra sağlıklı ve etkin bir işsizlik
sigortasının uygulanmasında, İş ve İşçi Bulma Kurumunun görevli, yetkili
ve sorumlu olmasında büyük bir yarar ve zorunluluk vardır. Ayrıca,
Kanunla Kuruma verilen görevlerin, Kurum bünyesinde kurulacak İşsizlik
Sigortası Daire Başkanlığınca yerine getirileceği hükme bağlanarak,
İşsizlik Sigortası Daire Başkanlığının görevleri belirtilmiştir. (Md.4)
İş ve İşçi Bulma Kurumunu, Türkiye İş Kurumuna dönüştürecek olan
Kanun Taslağı da hazırlanmıştır. Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü
Kanunu yürürlüğe girinceye kadar işsizlik sigortası ile ilgili her türlü
hizmet ve işlemlerin yapılmasında, İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel
Müdürlüğü yetkili, görevli ve sorumlu olacaktır.
İşsizlik Sigortasının Başlangıcı ve Zorunlu Oluşu: Kanunun
yürürlüğe konulduğu tarihte halen çalışmakta olanların doğrudan,
çalışanların ise işe alınmalarıyla birlikte zorunlu sigortalı sayılacakları
esası getirilmiştir. Sigortalılar ile işverenlerin hak ve yükümlülüklerinin,
217
sigortalının işe başlamasıyla birlikte işleyeceği belirtilmiştir. Ayrıca 506
sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 8. ve 9.uncu maddelerine göre SSK’ya
bildirilen işyeri ve sigortalıların Kuruma da bildirilmiş sayılacağı, ifade
edilmiştir. (Md.5)
Ödeme ve Hizmetler: Sigortalı İşsizlere, bu Kanunda belirtilen esas
ve koşullar çerçevesinde sağlanan ödeme ve hizmetler açıklanmıştır.
Buna göre: işsizlik ödeneği verilmesi, yeni bir iş bulma veya yeni bir
işe girebilmesi için meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi
verilmesi kararlaştırılmıştır. Tüm bu ödeme ve hizmetlerin aynı Kanun
içinde düzenlenmesinde temel amaç, bu araçların birbirini tamamlar
nitelikte olmasıdır. Zira sistemin amacı işsizlerin gelir kayıplarını bir
ölçüde de olsa gidermekten çok işgücünü sürekli, etkin ve verimli
çalıştırarak insan gücü israfını en aza indirmektir. (Md.6)
İşsizlik Sigortası Primleri: Diğer sigorta programlarında olduğu
gibi işsizlik sigortasının da temel finansman kaynağı primler ve Devlet
katkılarıdır. Uygulamada işsizlik sigortasının finansmanı bazen sigortalı,
bazen işveren ve Devlet, bazen de birlikte ya da ayrı ayrı özellikle bu
üç kesimden birinin üzerinde yoğunlaşmaktadır. Devletin finansmana
katkısı sosyal devlet anlayışının bir parçasıdır.
Bu nedenle, ülkemizde işsizlik sigortasının finansmanına sigortalı,
işveren ve Devletin birlikte katılması öngörülmüştür. Maddede, işsizlik
sigortası fonunda biriken primlerin hiç bir şekilde iade edilmeyeceği de
Ayrıca, 31.12.1960 tarih ve 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 40.ve
63.üncü, 3.6.1949 tarih ve 5422 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu’nun 13.ve
14.üncü maddeleri dikkate alınarak, işsizlik sigortasına işverenlerce ödenen
primlerin kazancın tespitinde gider olacağı, sigortalılarca ödenen primlerin
de gerçek ücretin (net ücretin) tespitinde sosyal sigorta primi olarak
indirileceği, başka bir deyişle, gerçek ücretin belirlenmesine esas vergi
matrahı tespit edilirken brüt ücretten düşüleceği belirtilmiştir. (Md.7)
İşsizlik Sigortası Primlerinin Tabi Oldukları Diğer Hükümler:
Sigortalıların, işverenlerin ve Devletin her ay ödeyecekleri primlerin
hesabında, prime esas alınacak kazançların alt ve üst sınırlarının
belirlenmesinde ve prim belgeleri konusunda 506 sayılı Kanunun 77.
78.ve 79.uncu maddelerinin esas alınacağı belirtilmiştir.
Primlerin toplanması, aktarılması, gecikme zammı, ödenmeyen
primler ve cezalar için düzenlenecek belgeler, yeni işverenin sorumluluğu,
teminatı ve hakedişlerin prim borcuna karşılık tutulması, yersiz alınan
primlerin iadesi konusunda yine 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun
ilgili maddelerine atıfta bulunarak, uygulamada paralellik getirilmiştir.
(Md.8)
218
İşsizlik Sigortası Bakımından Sosyal Sigortalar Kurumunun
Görev, Yetki ve Sorumlulukları: Madde ile, uygulamada Sosyal Sigortalar
Kurumu’nun uzun zamandan beri primleri toplama işlemlerini yapıyor
olması ve bu konuda teknik olarak gelişmiş bulunması nedeniyle ayrıca,
uygulamada bir ikileme de yol açmamak amacıyla işsizlik sigortası
primlerinin toplanmasından, Devlet payının alınmasından, toplanan
primlerin İşsizlik Sigortası Fonu’na aktarılmasından Sosyal Sigortalar
Kurumu’nun görevli, yetkili ve sorumlu olacağı, buna ilişkin hususların
Bakanlığın gözetiminde SSK ile İş ve İşçi Bulma Kurumu arasında
yapılacak bir protokol ile belirleneceği belirtilmiştir. (Md.9)
İşsizlik Ödeneğini Hak edebilme Koşulları: Bu madde ile işsizlik
ödeneğini hak edebilmek için gerekli koşullar açıklanmıştır. İşsizlik
sigortası uygulayan tüm ülkelerde işsizlik ödeneğini hak edebilme
koşulları ile paralellik sağlanmaya çalışılmıştır.
Buna göre; sigortalı işsizin işsizlik ödeneğini hak edebilmesi için
bu Kanun kapsamına dahil olması, işsizlik ödeneğine hak kazanmadan
önce belli bir süre çalışmış ve prim ödemiş olması, işsizlik ödeneği
almak istediğini ve yeni bir iş almaya hazır olduğunu belirterek, Kuruma
gerekli kayıt işlemini yaptırması, hizmet sözleşmesinin Kanunda sayılan
nedenlerle sona ermiş olması gibi koşullar getirilmiştir. (Md.10)
İşsizlik Ödeneği Verilmesini Engelleyen Hak Düşürücü Nedenler:
Sigortalı işsizin işsizlik ödeneği almakta iken bazı koşulları da yerine
getirmesi gerekmektedir. Nitekim, sigrtalı işsizin işsizlik ödeneği almakta
iken önerilen uygun işi haklı bir neden göstermeden 2 kez reddetmesi
işsizlik ödeneği verilmesini engelleyen hak düşürücü bir neden olarak
sayılmıştır. Ancak, Kurum ya da işveren tarafından önerilen uygun işin,
işsizin mesleğine uygun ve en son çalıştığı işin ücret ve çalışma koşullarına
yakın bir iş olması gerekir.
Diğer yandan kendisine uygun iş bulunabilmesine olanak sağlayacak
mesleği veya niteliği olmayanlara teknolojik ve endüstriyel gelişmeler
doğrultusunda varolan yeniliklere uygun, meslekleri geçerliliğini yitirmiş
olduğu için iş bulma şansları azalan ya da yok olanlara, Kurum nitelik
yükseltici ya da kazandırıcı eğitim verir. Bu eğitimin amacı, sigortalı
işsizin yeniden istihdam şansını elde etmesini sağlamaktır. Ancak tüm
bunlara karşın meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimini
reddeden, kabul etmesine karşın devam etmeyen ya da başarısız olan,
Kurum tarafından yapılan çağrıları zamanında cevaplamayan, gerekli
bilgi ve belgeleri öngörülen süre içinde vermeyen sigortalı işsizlerin
işsizlik ödeneklerinin kesileceği hükmü getirilmiştir.
219
İşsizlik ödeneği, kendi isteği dışında işsiz kalan ve bunun sonucunda
geliri kesilen sigortalılara yapılan ödemedir. Burada amaç, işsizin satın
alma gücünün sürekliliğini bir ölçüde de olsa sağlamaktır. Madde de,
işsizlik ödeneği alırken bir yandan da herhangi bir nedenle gelir elde
eden sigortalı işsizlerin de işsizlik ödeneğinin kesileceği belirtilmiştir.
Bütün bunlara karşın, işsizlik ödeneği almakta iken muvazzaf
askerlik dışında herhangi bir nedenle kısa süreli silah altına alınan ya da
mevcut sosyal güvenlik kurumlarından geçici süre ile gelir elde edenlerin
işsizlik ödeneklerinin kesileceği, anılan durumların sona ermesinden
sonra ödenek verilmeye devam edileceği, ancak işsizlik nedeniyle işsizlik
ödeneği almaya hak kazanılan toplam sürenin hiç bir şekilde aşılamayacağı
da hükme bağlanmaktadır. (Md.11)
Sigortalı İşsizler Hakkında İşverence Yapılacak İşlemler:
Kurumun işsiz kalan sigortalı hakkında yapacağı işlemleri zamanında
tamamlayabilmesi için, Kanunda belirtilen “İşten Ayrılma Belgesi”nin
işverenler tarafından tam ve zamanında doldurularak, Kurum ve sigortalı
işsizlere verilmesi yükümlülüğü getirilmiştir. (Md.12)
İşsizlik Ödeneğine Esas Alınacak Günlük Kazanç, Bekleme Süresi
ve İşsizlik Ödeneği Miktarı: Maddede;
• İşsizlik ödeneğine esas alınacak günlük kazancın 506 sayılı Sosyal
Sigortalar Kanununun 77.ve 78.nci maddelerindeki esaslara göre
belirleneceği,
• Günlük işsizlik ödeneğinin de, sigortalının prime esas son altı
aylık net kazancı esas alınmak suretiyle hesaplanacak ortalama
net günlük kazancın %55’i olarak belirleneceği,
• İşsizlik ödeneğinin gelir vergisinden muaf olacağı,
• İşsizlik ödeneği almak için yapılan başvurunun incelenmesi
sigortalı işsiz ve gerektiğinde işverenle görüşülmesi ödeme
işlemine karar verilebilmesi ve diğer zorunlu araştırma,
soruşturma işlemlerinin yapılabilmesi için başvurudan sonra 7
gün için işsizlik ödeneği verilmeyeceği, Kurumun bu işlemleri 15
gün içinde bitirememesi halinde ise, sigortalı işsize haftalık olarak
verilen ödeneğin %75’ini geçmemek üzere avans verilebileceği,
hükümleri getirilmiştir. (Md.13)
İşsizlik Ödeneğinin Ödenme Süreleri: Diğer işsizlik sigortası
uygulayıcısı ülkelerdeki işsizlik ödeneği verilme süreleri de göz önüne
alınarak, ülkemizde de işsizlik ödeneği verilecek süre, toplanacağı
varsayılan prim ve diğer gelirler ile işsizlik sigortası programı giderleri
220
ve eldeki veriler doğrultusunda varolan kapsama dahil çalışanlar ve
bunların bu Kanun doğrultusunda işsiz kalma olasılıkları dikkate
alınarak hesaplanmıştır. İşsizlik sigortası programının diğer sigorta
programlarının düştüğü güç duruma düşmesine imkan vermeyecek
şekilde bir düzenlemeye gidilerek, pek çok ülkede olduğu gibi burada
da işsizlik ödeneğinin verilmesi kademeli olarak hesaplanmıştır. Böylece
istikrarlı ve sürekli çalışanların programdan yararlanma olanakları
arttırılmıştır. (Md.14)
İşsizlik Ödeneğine İlişkin Diğer Hükümler: Bu maddede;
• Sigortalı işsizin Kanunda belirtilen ödeme ve hizmetlerden
yararlanabilmesi için, 24.11.1994 tarih ve 4046 sayılı Özelleştirme
Yasası’nın 21.inci maddesinde belirtilen iş kaybı tazminatında
olduğu gibi işten ayrıldığı işyerinden alacağı “İşten Ayrılma
Belgesi” ile birlikte engeç bir ay içinde Kuruma başvurması
gerektiği,
• İşsizlik ödeneğinin Kurumca aylık olarak işsizin kendisine
ödeneceği,
• Kurumca işe yerleştirilen veya kendileri bir iş bulanların işsizlik
ödeneklerinin kesileceği,
• Herhangi bir nedenle haksız olarak verilen ödeneklerin yasal
faizi ile birlikte geri alınacağı,
• İşsizlik ödeneğinden yararlanma süresini doldurmadan
tekrar işe giren ve işsizlik ödeneğinden yararlanmak için bu
Kanunun öngördüğü şartları yerine getiremeden yeniden işsiz
kalan sigortalının, daha önce hakettiği işsizlik ödeneği süresini
dolduruncaya kadar bu haktan yararlanmaya devam edeceği,
bu Kanunun öngördüğü şartların yerine getirilmesi suretiyle
yeniden işsiz kalınması halinde ise, yeni hak edilen işsizlik
ödeneği süresinin daha önce yararlanılmayan sürelere ilave
edileceği,
• -İşsizlik ödeneği verilmesinin amacı, işsize gelir sürekliliği
sağlamak olduğu için, işsizlik ödeneğinin nafaka dışında
haczedilemeyeceği ve başkasına devir ve temlik edilemeyeceği,
hükme bağlanmıştır. (Md.15)
İşsizlik Ödeneğinin Ödendiği Döneme İlişkin Sağlık Primleri:
Maddede, sigortalı işsizin, son 6 aylık kazançları dikkate alınarak
bulunacak ortalama kazanç üzerinden iş kazası, meslek hastalığı, analık
ve hastalık sigortası primlerinin İşsizlik Sigortası Fonu tarafından
221
ödeneceği belirtilmektedir. Madde ayrıca, sigortalı işsize, işsizlik ödeneği
almaya hak kazandığı dönem içinde istirahatli olduğu devrelerde geçici
iş göremezlik ödeneği ödeneceği ve bunun miktarının müstehak olduğu
işsizlik ödeneği miktarını geçemeyeceği öngörülmektedir. (Md.16)
İşsize Uygun İş Bulma İle Meslek Geliştirme, Edindirme Ve
Yetiştirme Eğitimi : Maddede;
• Kurumun işsizlik ödeneği alan sigortalı işsizlere mesleklerine
uygun ve son yaptıkları işin ücret ve çalışma koşullarına yakın
yeni bir iş bulmaya gayret edeceği,
• Kendisine uygun iş bulunamayan ya da bulunma şansı olmayan
sigortalı işsizlerin niteliklerinin olmaması, yetersiz olması,
mesleklerinin geçerliliğini yitirmiş olması hallerinde meslek
geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi verileceği,
öngörülmüştür. (Md.17)
Fonunun Kuruluşu, Yönetimi ve Denetimi ile Gelir ve Giderleri:
Bu Kanunun gerektirdiği görev ve hizmetler için mali kaynak sağlamak
üzere İşsizlik Sigortası Fonu kurulacağı ve fonun İş ve İşçi Bulma Kurumu
tarafından işletilip yönetileceği öngörülmüştür. (Md.18)
İşsizlik Sigortası Fonunun Tabi Olduğu Kanun Hükümleri ile Mal
Varlığına Tanınan Vergi, Resim ve Harç Muafları ile Diğer Ayrıcalıklar :
İşsizlik Sigortası Fonunun, 1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu, 2886
sayılı Devlet İhale Kanunu ve 852 sayılı Sayıştay Kanunu hükümlerine
tabi olmayacağı ve Fonun mal varlığının İcra ve İflas Kanunu ile Türk
Ceza Kanunu açısından Devlet malı sayılacağı, alacaklarının da Devlet
alacağı derecesinde ayrıcalıklı olacağı, iktisadi işletmeleri dışında Fonun
damga vergisi hariç her türlü vergi, resim ve harçtan muaf tutulacağı
açıklanmıştır. (Md.19)
İdari Para Cezaları: Bu Kanunda belirtilen yükümlülüklerini
yerine getirmeyen işverenlere idari para cezası verileceği öngörülmekte
ve Kanunda öngörülen cezaların her yıl Maliye Bakanlığınca Vergi
Usul Kanunu’na dayanılarak ilan edilen yeniden değerleme oranında
artırılacağı hükme bağlanmaktadır.
Maddede ayrıca, bu Kanunun uygulanması sırasında verilen idari
para cezalarına karşı yapılacak itirazlar ile itirazlar hakkında yapılacak
işlemler ve uyuşmazlıkların çözüm yerine ilişkin usul ve koşullar
belirtilmiştir. (Md. 20)
İtiraz Ve Uyuşmazlıklar: Bu Kanunun uygulanması sırasında idari
para cezaları hariç hakların yapılacak her türlü işleme karşı sigortalıların ve
222
işverenlerin yapacakları itirazlar ile itirazlar hakkında yapılacak işlemler ve
uyuşmazlıkların çözüm yerine ilişkin esas ve usuller belirlenmiştir. (Md.21)
Ücretlerde İndirim Veya Kesinti Yapılamayacağı: İşsizlik Sigortası,
Sosyal Devlet anlayışının gereği olarak finansmanına sigortalı, işveren ve
Devletin katıldığı bir sistemdir. İşverenin işsizlik sigortasına ilişkin kendi
parasal yükümlülüklerini sigortalılara ödettiremeyeceği ve bu amaçla
ücretlerden her hangi bir indirim veya kesinti yapamayacağı hükme
bağlanmıştır. (Md.22)
Geçici Görevle Yabancı Ülkeye Gönderilme: Geçici görevle
yurtdışına gönderilen sigortalıların işsizlik sigortasıyla ilgili haklarının
kesintiye uğramaması ve sigortalı, işveren ve Devlet tarafından ödenecek
primlerin devamlılığının sağlanması öngörülmüştür. (Md.23)
Teftiş Yetkisi: İşsizlik Sigortası Kanunu ile getirilen, özellikle işsizlik
primlerinin uygulanabilirliği ve toplanması, işsizlik ödeneğine hak
kazanmada hizmet akdinin feshinin belirtilen koşullara uygunluğu, ciddi
bir denetimi de beraberinde getirmektedir.
Esasen, iş müfettişlerinin 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığı’nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanunun 2/h ve 15/a
maddelerinde ve 1475 sayılı İş Kanununun 88.ve 95. maddelerinde yer
alan genel denetim yetkisi ile sigorta müfettişlerinin 4792 sayılı Sosyal
Sigortalar Kurumu Kanununun 6. maddesine 3917 sayılı Kanunla eklenen
fıkralar ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun 130.maddesinde
yer alan denetim yetkisi buraya aktarılmış, işin doğası gereği Kurum
müfettişleri yanında inceleme ve yoklama ile sınırlı olmak üzere Kurum
memurlarına da yetki verilmiştir.
Genel olarak delillerin toplanmasında, 1475 sayılı İş Kanununun 88.ve
95. maddeleri yeterli olmadığından, ayrı ayrı yazma yerine konuları ihtiva
eden 1412 sayılı Ceza Muhakemeleri Usul Kanununa atıf yapılmıştır.
Teftiş, inceleme, soruşturma ve yoklama sırasında tanzim edilen
tutanaklara hukuki geçerlilik kazandırılmış; müfettişlerce düzenlenecek
cezai işlemlere ait raporların hazırlık tahkikatı niteliğinde olduğu
belirtilmiştir; idareye intikal eden raporların da uygulanabilirliği
sağlanmıştır.
Keza, denetim, inceleme, soruşturma ve yoklama görevlerinin
yapılması ile ilgili olarak güvenlik ve mekan yönünden doğabilecek
olumsuzlukların giderilmesi için kamu kurum ve kuruluşlarına ve
güvenlik birimlerine yükümlülükler getirilmiştir. (Md.24)
Kadrolar:Yeni ihdas edilen kadrolarla iptal edilen kadroları
düzenlemektedir. (Md.25)
223
Personel: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile bağlı
kuruluşlarında hizmetlerin daha etkin ve verimli olarak yerine
getirilebilmesi amacıyla kariyer uzmanlıklar ihdası öngörülmektedir.
Öngörülen kariyer uzmanlık kadrolarında görev yapan alacakların emsali
kamu personelinin yararlandıkları haklardan faydalanmalarına imkan
tanınmaktadır. (Md.26 ve 27)
Fazla Çalışma Ücreti: SSK ve İş ve İşçi Kurumunun merkez ve
taşra teşkilatında görevli personeline iki yıl süre ile en yüksek devlet
memuru aylığının (ek gösterge dahil) %50’sine kadar fazla çalışma ücreti
ödenebilmesine imkan sağlanmaktadır. (Md.28)
Düzenleme Yapma Yetkisi: Bugün için öngörülmesi mümkün
olmayan ve Kanunun uygulanması sırasında ortaya çıkabilecek
tereddütlerin giderilebilmesi için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına
düzenlemeler yapma yetkisi verilmektedir. (Md.29)
Yönetmelikler: Bu Kanunun uygulanmasına ilişkin usul ve esasları
belirleyecek yönetmeliklerin bir yıl içinde çıkarılacağı öngörülmektedir.
(Md.30)
Geçici Maddeler:
1- Bilindiği gibi, 27.11.1994 tarihinde uygulamaya konan 24.11.1994
tarih ve4046 sayılı Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesine ve Bazı
Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair
Kanunun 21.maddesinde öngörülen ödeme ve hizmetler Kurumumuzca
yerine getirilmektedir. Buna göre, özelleştirme nedeniyle işi sona erenlere
aynen işsizlik sigortası sisteminde olduğu gibi belli koşullarda iş kaybı
tazminatı ödenmekte, iş kaybı tazminatı ödenilen süreye ait sosyal sigorta
primleri yatırılmakta, imkanlar ölçüsünde yeni bir iş bulunmasına gayret
edilmekte ve gerektiğinde meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme
eğitimi verilmektedir.
İş kaybı tazminatı ve işsizlik ödeneğinden her ikisini de almaya hak
kazananlara öncelikle iş kaybı tazminatı ödeneceği, iş kaybı tazminatı için
yapılacak başvuruların aynı zamanda işsizlik ödeneği talep başvurusu
yerine de geçeceği, iş kaybı tazminatını alma süresi içinde Kurumca bir
iş bulunamayan veya kendisi bir iş bulamayanlara bu Kanunda belirtilen
esas ve şartlar dahilinde işsizlik ödeneği verileceği, ancak iş kaybı
tazminatı ödenen sürelerin işsizlik ödeneği ödenecek süreden mahsup
edileceği belirlenmiştir.
2- Bu madde ile, Kanunun yayımlandığı tarihte Kurumda yüksek
okul mezunu olarak Eğitim Uzmanı unvanlı kadrolarda çalışmakta
olup da yapılacak sınavda başarlı olanların İstihdam ve Meslek Uzmanı
224
kadrolarına atanabilecekleri ve bu kadrolara sağlanan haklardan
yararlanacakları öngörülmüştür.
3- Madde de; bu Kanunla kadroları iptal edilen eğitim uzmanlarının
durumlarına uygun kadrolara atanacakları ve atanıncaya kadar eski
kadrolarının haklarını almaya devam edecekleri, yeni kadroları ile eski
kadrolarının mali hakları arasında fark bulunması halinde de aradaki
farkın, maaş artışları ile giderilinceye kadar ödenmesine devam edileceği
4- İşsizlik sigortası uygulamasının işçi, işveren ve devlet olmak üzere
üç kesime yayılan bir mali yükü beraberinde getireceği kaçınılmazdır.
Ancak ülkemizde işgücü maliyeti yüksekliği gözönünde bulundurularak,
işçi ve işveren kesimine ek bir yük getirilmeden işsizlik sigortası
uygulamasına başlanılması düşüncesiyle, 3417 sayılı Kanun yürürlükten
kaldırılmış ve bu Kanun gereğince işçi ve işverenlerin ödemekte oldukları
primlerin işsizlik sigortasına dönüştürülmesi öngörülmüştür.
Öte yandan, 3417 sayılı Kanunun yürürlükten kaldırılması ile,
ilgililer adına birikmiş olan ana para ve nemaların özelleştirilmeye tabi
tutulan Türk Telekomun hisselerine yatırılması öngörülmekte ve bu
konudaki esas ve usulleri belirleme yetkisi Özelleştirme Üst Kuruluna
verilmektedir.
Ayrıca, ilgililere hisse senetleri verilene kadar birikmiş alacaklarına
nema hesaplanmasına devam olunacağı da hükme bağlanmıştır.
3417 sayılı Kanunun Yürürlükten Kaldırılması: Çalışanların
Tasarrufa Teşvik Edilmesi ve Bu Tasarrufların Değerlendirilmesine
Dair 9.3.1988 tarih ve 3417 sayılı Kanunun yürürlükten kaldırıldığını
öngörmektedir. (Md.31)
Yürürlük: Bu Kanun, yayımı tarihinde yürürlüğe girer. (Md.32)
Yürütme: Bu Kanunu Bakanlar Kurulu yürütür. (Md.33)
C) YASA TASARININ DEĞERLENDİRİLMESİ
Yasa tasarısının genel gerekçesinden anlaşıldığı üzere İşsizlik
Sigortası uygulaması, işçi işveren ve devlet olmak üzere üç kesime de
mali yük getirmektedir. Sosyal Devlet anlayışı içinde devletin de işsizlik
sigortası finansmanına katkıda bulunması öngörülmektedir. Ancak
tasarının 31. maddesinde, ülkemizde işgücü maliyetinin yüksek olması
nedeniyle işçi ve işverenin yükünü azaltmak amacıyla Çalışanların
Tasarrufa Teşvik Edilmesi ve Bu Tasarrufların Değerlendirilmesine Dair
3417 Sayılı Kanunu yürürlükten kaldırılması ve adı geçen bu kanun
gereğince işçi ve işverenlerin ödemekte oldukları keseneklerin prim
225
şeklinde işsizlik sigortasına aktarılması öngörülmektedir. 3417 sayılı
kanun yürürlükten kaldırılırken, çalışanlar adına kesilmiş olan zorunlu
tasarruf keseneklerinin ana para ve nemaları karşılığında ilgililere Türk
Telekom hisse senetleri verilmek suretiyle devletin ilgililere olan borcu
yüksek nemalarla değerlendirilerek ödenmiş olacağı öngörülmektedir.
Aynı zamanda verilen hisse senetleriyle de sınai mülkiyetin tabana
yayılmış olacağı düşünülmektedir.
Yasa taslağının 7. Maddesine göre, 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun
40.ve 63. Maddeleri ile 5422 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu’nun 13.ve
14. Maddeleri dikkate alınarak işsizlik sigortasına işverenlerce ödenen
primlerin kazancın tespitinde gider kabul edilmiş, sigortalılarca ödenen
primlerin de gerçek ücretin (net ücretin) tespitinde sosyal sigorta primi
olarak indirileceği, başka bir değişle, gerçek ücretin belirlenmesine esas
vergi matrahı tespit edilirken brüt ücretten düşüleceği düşünülmektedir.
Yine 7. maddenin 2. fıkrasına göre, asgari ücreti brüt 35.000.000
TL kabul edersek, işçi ve devlet, işçi aylık gelirinin %2’si üzerinden bir
işçi için her biri 700.000 Tl. işveren ise %3 üzerinden 1.050.000 TL her ay
katkıda bulunacaklardır.
Halbuki ABD’de 1997 yılı itibariyle sigortalı her hangi bir katkıda
bulunmuyor (Alaska ve Nev-Jersey hariç), işveren ise vergilendirilebilir
işçi ücret bordrosunun %0.8 i nispetinde bir katkıda bulunuyor. Devlet,
doğrudan doğruya bir katkıda bulunmuyor, ancak federal vergilerden
eyalet programlarının yönetimi için ayrılan miktardan bir pay da işsizlik
sigortası için ayırmak suretiyle katkıda bulunmuş oluyor. Japonya’da,
işsizlik sigortasına işçinin katkısı %0.4 dür, işverenin %0.75 dir, devletin ise
%25’dir. Almanya’da sigortalının katkısı brüt ücretinin %3.25’i, işverenin
katkısı %3.25’i kadardır. Devlet sigortanın açıklarını kapatır.
Yasa tasarısının 10. maddesine göre, işsizlik sigortasından
yararlanmak üzere kuruma başvuranların hizmet akdinin sona erdiği
tarihten önceki son üç yıl içerisinde en az 600 gün sigortalı olarak çalışıp
işsizlik sigortasına prim ödemiş olması ve son 180 gün içinde prim
ödeyerek sürekli çalışmış olması öngörülmektedir.
Tasarının 14. Maddesine göre, hizmet akdinin sona ermesinden 180
gün içinde prim ödeyerek sürekli çalışmış olanlardan son üç yıl içinde 600
gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı
işsizlere bekleme süresinin bitiminden itibaren 180 gün, 900 gün sigortalı
çalışanlara 240 gün, 1080 gün sigortalı çalışanlara ise 300 gün işsizlik
ödeneği ödeneceği öngörülmektedir. İşsizlik sigortası programının
diğer sigorta programlarının düştüğü güç duruma düşmesine imkan
vermeyecek şekilde bir düzenlemeye gidilerek, pek çok ülkede olduğu
226
gibi burada da işsizlik ödeneğinin verilmesi kademeli olarak hesaplanmış
olduğu görülmektedir. ABD’de eyaletlerin 3/4’ünde, bir önceki yıl
belirlenmiş sayıda hafta içinde minimum bir kazanç elde etmesi halinde
bir hafta bekleme süresinden sonra 26 haftaya kadar işsizlik ödeneği
ödenmektedir. Federal Yasalar bu süreyi 13 hafta daha uzatabiliyor.
Japonya’da bir yıl içerisinde 90 ile 300 gün arasında değişen prim ödeyen
sigortalıya ödenek veriliyor. Almanya ‘da ise, 3 yıl içerisinde 360 gün prim
ödeyen sigortalıya ödenek verilebiliyor. Mevsimlik işçiler için ise son 3 yıl
içerisinde 180 gün prim ödeme şartı getirilmiştir.
Tasarının 10. ve 14. maddeleri gereğince, 3 yıl içinde toplam 600
gün (20 ay) sigortalı olarak çalışan bir kimse son 180 gün içerisinde prim
ödemişse kendisine 180 gün işsizlik ödeneği verileceği düşünülmektedir.
Bu süre içerisinde, Asgari Ücret (Aylık 35.000.000 Tl.) esas alınarak
600 gün üzerinden sigortalı için işçi, işveren ve devlet hissesi toplam
49.000.000 Tl. toplanacaktır. Sadece işçiden %2 üzerinden 14.000.000 Tl.
toplanmış olacaktır.
Diğer taraftan Tasarının 13. Maddesi gereğince günlük işsizlik ödeneği
sigortalının son alı aylık prime esas kazançlarının günlük ortalama net
gelirinin %55’i kadar olacağı öngörülmektedir. Buna göre adı geçen bu
işçinin aylık net geliri Asgari Ücret üzerinden 20.000.000 Tl. olduğunu
varsayarsak eline aylık 11.000.000 Tl., toplam ise 6 ayda 66.000.000 Tl.
geçecektir. Toplam 900 gün (30 ay) içerisinde Asgari Ücret alan bir işçi
toplam 73.500.000 Tl. (işçinin payı 21.000.000 Tl.) toplanacak, 240 gün (8
ay) süresi içerisinde ise kendisine aylık 11.000.000Tl. toplam 88.000.000
Tl. Ödenek verileceği öngörülmektedir. Yine Asgari Ücret alan bir işçi
için, toplam 1080 gün (36 ay) içerisinde sigortaya toplam 88.200.000 Tl.
(işçi payı 25.000.000 Tl.) prim ödenecek, 300 gün (10 ay) süresi içerisinde
işsiz işçi aylık 11.000.000 Tl. Toplam ise 111.000.000 Tl. ödenek alacağı
düşünülmektedir. Bu durumda 36 ay (1080 gün) sigortalı çalışan bir işçi
için, İşsizlik Sigortasına toplam 88.200.000 Tl. prim yatırılmış olacak,
karşılığında ise sigortadan 10 ay (300 gün) içerisinde 111.000.000 Tl. ödenek
alacaktır. Demek ki şimdiden sigorta 22.800.000 Tl. açık vermektedir.
Yasa tasarısının 13. maddesine göre, işsizlik ödeneğini almak için
yapılan başvuru tarihinden itibaren ilk 7 gün işsizlik ödeneği verilmeyeceği
öngörülmektedir. Bazı ülkelerde işsizlik başladığı günden, bazı ülkelerde
ise işsizlik başladıktan sonra birkaç gün sonra ödenmektedir. ILO’nın
102 sayılı Sosyal Güvenlik ile ilgili sözleşmesine göre bu süre 1 hafta
belirlenmiştir. Böyle bir sürenin getirilmesinin nedeni, kısa süreli işsizlikler
için sigortalıyı çalışmaya teşvik etmek, sigorta kurumunu mali bakımdan
korumak, böylece sigortalıları da tembellikten kurtarmaktır. Almanya’da
227
bekleme süresi yoktur. ABD’de ve Japonya’da bu süre 1 haftadır. Tasarıdaki
1 haftalık bekleme süresi bizim ülkemiz açısından yerindedir. Ancak, 1475
sayılı İş Kanunu’nun 13. maddesi gereğince hizmet akdinin feshedilmesi
halinde, bekleme süresinin, bildirim önelinin (2-8 hafta) bitiminden sonra
başlatılması düşünülebilir. Zira İhbar Tazminatı ile Sigorta Ödeneğinin
birlikte ödenmesi işsizlik sigortasının amacıyla çelişebilir.
Tasarının yine 13. maddesine göre, günlük işsizlik ödeneği miktarı,
sigortalının son altı aylık prime esas kazançları toplamını üzerinden
günlük ortalama net gelirinin %55 nispeti kadardır. Uygulamada herkese
aynı miktar üzerinde ödeme yapılabildiği gibi ödemeler ücretlerin
bu şekilde belli nispetleri üzerinden de yapılabilmektedir. Burada
sigortalının medeni durumu, çocuk sayısı ve ülke asgari geçim endeksleri
esas alınır. Bu nispet, uygulamada %25 ile 90 arasında değişmektedir.
ABD’de ödenek miktarı, sigortalının muhtaçlık durumuna ve çocuk
sayısına göre kazancının yaklaşık 50’si kadardır. Almanya’da çocuk varsa
ödenek miktarı, net gelirinin %67’i kadardır. Çocuk yok ise net gelirinin
%60’ı kadardır. Japonya’daki uygulama ise, verilecek ödenek miktarı,
sigortalının kazancının %60 ile 80’i arasında değişmektedir.
Tasarının 13. maddesi gereğince net asgari ücret (20.000.000 Tl.
varsayalım) alan bir işçi, gelirinin %55’i üzerinden işsizlik sigortasından
aylık 11.000.000 Tl. ve günlük 366.666 Tl. alacaktır. Bu işçinin aylık prim
tutarı ise 2.450.000 Tl.dir. Bu durumda 4,4 aktif işçi ancak 1 sigortalı işçinin
ödeneğini ödeyecektir.
Ülkemizde bugüne kadar hazırlanan işsizlik sigortası yasa
tasarılarında işçi, işveren ve devlet üçlüsünün %2 gibi eşit nispetlerde
primlere katılmaları esas olarak alınmakta idi. Ancak, 1997 tarihli bu son
taslakta işçi ve devlet %2, işveren ise %3 nispetinde primlere katılması
öngörülmektedir. Devlet, ayrıca kuruluş ve hazırlık faaliyetleri için
İşsizlik Sigortası Fonuna karşılıksız yardım da bulunmak zorunda
bırakılmıştır. Ancak, işçinin işsizlik ödeneğine hak kazanabilmesi için en
az üç yıl prim ödenmesi gerektiğinden, uygulama başladıktan itibaren en
az üç yıl işsizlik sigortası herhangi bir ödeme yapmayacağından fonda
bir birikme olacaktır. Her ne kadar işsizlik sigortası prim nispetinin ve
ödenek nispetinin düşük olması gerek sigortaya ve gerekse prim ödeyen
taraflara fazla mali yük yüklememekte ise de ödenek süresinin uzun
tutulması işsizi tembelliğe ve sigortayı da ödeme zorluğu içine sokabilir.
Diğer taraftan elde edilen gelirlerin değerlendirilmesi için kurulması
düşünülen fonun enflasyonist baskılara karşı alınacak önlemler esnasında
bağımsız karar vermesini sağlayacak özerk bir yönetim getirilmelidir.
228
§ 10- GÜNÜMÜZDE TÜRKİYE’DE İŞSİZLİK
SİGORTASI UYGULAMASI
1. 25 AĞUSTOS 1999 TARİHLİ VE 4447 SAYILI İŞSİZLİK
SİGORTASI KANUNU296
12 Temmuz 1999’da TBMM’ye sunulan Sosyal güvenlikle ilgili
yasalarda değişiklik yapan, emeklilik yaşını 58-60 olarak belirleyen ve
işsizlik sigortası oluşturulmasını öngören yasa tasarısı, 15-19 Temmuz
tarihleri arasında Sağlık, Aile, Çalışma ve Sosyal İşler Komisyonu, 27
Temmuz 1999’da da Plan ve Bütçe Komisyonu’nda görüşülerek son şeklini
aldı ve 25 Ağustos 1999’da TBMM Genel Kurulu’nda kabul edilerek
yasalaştı. Kabul edilen bu 4447 sayılı yasa ile yapılan değişikliklerin en
önemlileri, çalışanların emeklilik yaşı kadınlarda 58, erkeklerde 60 olarak
düzenlenmesi ile 25 Kasım 1997 tarihinde İş ve İşçi Bulma Kurumu
Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanmış olan İşsizlik Sigortası Kanun
Tasarısının TBMM’de kabul edilmesiyle İşsizlik sigortası kurulmasının
gerçekleşmiş olmasıdır. Yasa ile Sosyal Sigortalar Kanunu, Tarım İşçileri Sosyal Sigortalar
Kanunu, Emekli Sandığı Kanunu, Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer
Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu, Tarımda Kendi
Adına ve Hesabına Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kanunu, İş Kanunu’nda
değişiklikler yapıldı. A) İŞSİZLİK SİGORTASININ AMAÇ VE KAPSAMI İLE
YETKİLİ, GÖREVLİ, SORUMLU KURULUŞLAR
4447 sayılı Yasaya göre İşsizlik sigortasının amacı; işsizlik sigortasına
ilişkin kuralları ve uygulama esaslarını düzenlemek ve kanunda öngörülen
hizmetlerin verilmesini sağlamaktır
Kanun, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası
Kanununun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi ile ikinci
fıkrası kapsamında olanlardan bir hizmet akdine dayalı olarak çalışan
296 -R.G.; T: 8.9.1999-S:23810
229
sigortalıları297 ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun geçici 20 nci
maddesinde açıklanan sandıklara tabi sigortalıları298 kapsamaktadır.
5510 sayılı Kanunun; 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) ve (c)
bentleri, ikinci fıkrası kapsamında olanlardan bir hizmet akdine dayalı
olarak çalışmayanlar ve üçüncü fıkrası, 5 inci, 6 ncı ve geçici 13 üncü
maddeleri kapsamında olanlar ile 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun
geçici 20 nci maddesi kapsamında olmakla birlikte memur veya 22.1.1990
tarihli ve 399 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye tabi sözleşmeli
statüde bulunanlar ve 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 926 sayılı Türk
Silahlı Kuvvetleri Personel Kanunu, 3269 sayılı Uzman Erbaş Kanunu,
3466 sayılı Uzman Jandarma Kanunu, 2802 sayılı Hakimler ve Savcılar
Kanunu, 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu, 2914 sayılı Yüksek Öğretim
Personel Kanunu, 233 ve 399 sayılı kanun hükmünde kararnameler ile 190
sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye tabi kamu kurum ve kuruluşlarının
teşkilat kanunlarındaki hükümlerine göre sözleşmeli personel statüsünde
çalışanlar ile 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa göre geçici personel
statüsünde çalıştırılanlar bu Kanun kapsamına dahil değildirler.
İşsizlik sigortası primlerinin toplanmasından Sosyal Sigortalar
Kurumu, diğer her türlü hizmet ve işlemlerin yapılmasından İş ve İşçi
Bulma Kurumu Genel Müdürlüğü görevli, yetkili ve sorumludur. Bu
amaçla, İş ve İşçi Bulma Kurumu bünyesinde; İşsizlik Sigortası Fonuna
aktarılan işçi, işveren ve devlet katkılarının Yönetim Kurulu kararları
çerçevesinde değerlendirilmesine ilişkin işlemleri yürütmek, primlerin
kişi bazında kaydını tutmak, işsizlik ödeneği ödenmesine ilişkin her
297- 5510 sayılı yasa: MADDE 4- (Değişik: 17/4/2008-5754/2 Md.) Bu Kanunun kısa ve uzun
vadeli sigorta kolları uygulaması bakımından; a) Hizmet akdi ile bir veya birden fazla
işveren tarafından çalıştırılanlar. Birinci fıkranın (a) bendi gereği sigortalı sayılanlara
ilişkin hükümler; b) Bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılan; film, tiyatro,
sahne, gösteri, ses ve saz sanatçıları ile müzik, resim, heykel, dekoratif ve benzeri
diğer uğraşları içine alan bütün güzel sanat kollarında çalışanlar ile düşünürler ve
yazarlar içinden iş sözleşmesi ile çalışanlar, c) Mütekabiliyet esasına dayalı olarak
uluslar arası sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış ülke uyruğunda olanlar hariç
olmak üzere, yabancı uyruklu kişilerden hizmet akdi ile çalışanlar.
298- 506 sayılı yasa: Geçici Madde 20 – Bankalar, sigorta ve reasürans şirketleri, ticaret
odaları, sanayi odaları, borsalar veya bunların teşkil ettikleri birlikler personelinin
malûllük, yaşlılık ve ölümlerinde yardım yapmak üzere, bu kanunun yayımı tarihine
kadar tesis veya dernek olarak kurulmuş bulunan sandıklar, bu kanunun yayımı
tarihinden itibaren en geç altı ay içinde: a) ilgili bulundukları banka, sigorta şirketi,
reasürans şirketi, ticaret odası, sanayi odası, borsa veya bunların birliklerinin bütün
personeli.
230
türlü işlemleri yapmak, sigorta primlerinin Sosyal Güvenlik Kurumuna
yatırılmasını sağlamak, işsizlere yönelik mesleki eğitim tedbirleri ile ilgili
işlemleri yapmak ve bu Kanunun uygulanması ile ilgili olarak Kanunla
verilen diğer görevleri yerine getirmek üzere İşsizlik Sigortası Daire
Başkanlığı kurulmuştur. (Md.46)
B) İŞSİZLİK SİGORTASI İLE İLGİLİ TANIMLAR
a) Bakanlık: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığını,
b) Kurum: İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel Müdürlüğünü,
c) İşsizlik sigortası: Bir işyerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek,
sağlık ve yeterliliğinde olmasına rağmen, herhangi bir kasıt ve kusuru
olmaksızın işini kaybeden sigortalılara işsiz kalmaları nedeniyle
uğradıkları gelir kaybını belli süre ve ölçüde karşılayan, sigortacılık
tekniği ile faaliyet gösteren zorunlu sigortayı,
d) Sigortalı: Bu Kanun kapsamına giren bir işyerinde bir hizmet
akdine dayalı olarak çalışan ve çalıştığı süre içerisinde işsizlik sigortası
primi ödeyen kimseyi,
e) Sigortalı işsiz: Bu Kanun kapsamına giren bir işyerinde bir hizmet
akdine dayalı ve sigortalı olarak çalışırken bu Kanunun ilgili maddelerinde
belirtilen nedenlerle işini kaybeden ve Kuruma başvurarak çalışmaya
hazır olduğunu bildiren kimseyi,
f) İşsizlik sigortası primi: İşsizlik sigortasının gerektirdiği her türlü
esas ve usullere göre Devlet, işveren ve sigortalı tarafından ödenen
primi,
g) Fon: İşsizlik sigortası primleri ile bu primlerin değerlendirilmesinden
elde edilen kazanç ve iratların, Devlet tarafından yapılacak katkı ve
yardımların, ayrıca bu Kanun gereğince işçi ve işverenlerden alınacak
ceza, gecikme zammı ve faizler ile diğer her türlü gelir ve kazançların
toplandığı ve Devlet güvencesinde olan İşsizlik Sigortası Fonunu,
h) İşsizlik ödeneği: Sigortalı işsizlere bu Kanunda belirtilen süre ve
miktarda yapılan parasal ödemeyi,
i) İşveren: Bu Kanunun uygulanmasında 46 ncı maddede belirtilen
sigortalıları çalıştıran gerçek veya tüzel kişileri,
j) İşveren vekili: İşveren nam ve hesabına işin yönetimi görevini
yapan kimseleri,
231
k) İşyeri: Bu Kanunun uygulanmasında 46 ncı maddede belirtilen
sigortalıların işlerini yaptıkları yerleri,
ifade etmektedir.
Bu Kanunda geçen işveren deyimi işveren vekilini de kapsamaktadır.
İşveren vekili, bu Kanunda belirtilen yükümlülüklerinden dolayı aynen
işveren gibi sorumludur.
İşin niteliği ve yürütülmesi bakımından işyerine bağlı bulunan
yerlerle dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene
ve bakım, beden veya meslek eğitimi yerleri, avlu veya büro gibi diğer
eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılmaktadır. (Md 47)
C) İŞSİZLİK SİGORTASINA İLİŞKİN GENEL HÜKÜMLER
İşsizlik sigortası zorunludur. Bu Kanun kapsamına giren ve halen
çalışmakta olanlar bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte, yeni girenler ise
işe başladıkları tarihten itibaren sigortalı olacaklardır.
506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun 8 ve 9 uncu maddelerine göre
Sosyal Sigortalar Kurumuna bildirilmiş olan işyeri ve sigortalılar Kuruma
da bildirilmiş sayılmaktadır.
Sigortalılığın başlamasıyla birlikte, sigortalılar ile bunların
işverenlerinin sigorta hak ve yükümlülükleri de işlemeye başlayacaktır
İşveren, hizmet akdi bu kanunun 51 inci maddesinde belirtilen
hallerden birisine dayalı olarak sona ermiş olan sigortalılar hakkında;
örneği Kurumca hazırlanacak üç nüsha İşten Ayrılma Bildirgesi
düzenleyip, 15 gün içinde bir nüshasını Kuruma göndermek, bir nüshasını
sigortalı işsize vermek ve bir nüshasını da işyerinde saklamakla yükümlü
olacaktır. Kurumca bu Kanuna göre yapılacak işlemlere ilişkin elektronik
ortamda bilgi ve belge istenebilir veya bilgi ve belge verilebilir.
Sigortalı işsizin, bu maddede belirtilen ödeme ve hizmetlerden
yararlanabilmesi için işten ayrılma bildirgesi ile birlikte hizmet akdinin
feshedildiği tarihi izleyen günden itibaren otuz gün içinde Kuruma
doğrudan veya elektronik ortamda başvurması gerekmektedir. Mücbir
sebepler dışında, başvuruda gecikilen süre işsizlik ödeneği almaya hak
kazanılan toplam süreden düşülecektir.
Sigortalı işsizlere bu Kanunda belirtilen esas ve usuller çerçevesinde,
Kurumca aşağıda belirtilen ödemeler yapılmakta ve hizmetler
sağlanmaktadır;
232
a) İşsizlik ödeneği,
b) 5510 sayılı Kanun gereği ödenecek sigorta primleri,
c) Yeni bir iş bulma,
d) Meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi.
Ayrıca, sigortalı işsizler ile Kuruma kayıtlı diğer işsizlere; iş bulma,
danışmanlık hizmetleri, mesleki eğitim, işgücü uyum ve toplum yararına
çalışma hizmetleri verilecek ve işgücü piyasası araştırma ve planlama
çalışmaları yapılacaktır. Bu kapsamda yapılacak giderler İşsizlik Sigortası
Fonundan karşılanmaktadır. Bu giderlerin yıllık miktarı, işsizlik sigortası
primi olarak bir önceki yıl içinde Fona aktarılan Devlet payının yüzde
otuzunu geçemeyecektir. Bu oranı yüzde elliye kadar çıkarmaya Bakanlar
Kurulu yetkilidir. Ancak, işsizlik ödeneğinden yararlanmakta olanlara
yönelik hizmetler için bu sınırlama dikkate alınmayacaktır.
İşveren tarafından geçici görevle yabancı ülkeye gönderilen
sigortalıların hak ve yükümlülükleri bu görevi yaptıkları sürece devam
edecektir. Ülkeye dönmeleri ve 51 inci maddede belirtilen koşulları yerine
getirmeleri halinde kendilerine işsizlik sigortasından hak ettikleri ödemeler
yapılacak ve hizmetlerden yararlanmaları sağlanacaktır. (Md.48)
D) İSSİZLİK SİGORTASI PRİMLERİ İLE SOSYAL GÜVENLİK
PRİMLERİNE İLİŞKİN HÜKÜMLER299
İşsizlik sigortasının gerektirdiği ödemeleri, hizmet ve yönetim
giderlerini karşılamak üzere, bu Kanunun 46 ncı maddesi kapsamına giren
tüm sigortalılar, işverenler ve Devlet, işsizlik sigortası primi ödeyeceklerdir.
İşsizlik sigortası primi, sigortalının 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel
Sağlık Sigortası Kanununun 80 ve 82 nci maddelerinde300 belirtilen prime
299- İşsizlik sigortası primleri ile ilgili olarak; 5510 sayılı Kanunun 80, 82, 86, 88, 89, 90, 91,
93 ve 100 üncü madde hükümleri uygulanır. Bkz. 4447 sayılı kanun 49/5.maddesi.
300- 5510 sayılı yasa: PRİME ESAS KAZANÇLAR: Madde 80 - 4 üncü maddenin birinci
fıkrasının (a) bendi kapsamındaki sigortalıların prime esas kazançları aşağıdaki
şekilde belirlenir. a) Prime esas kazançların hesabında; 1) Hak edilen ücretlerin, 2)
Prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaktan o ay içinde yapılan ödemelerin
ve işverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik
sistemine ödenen tutarların, 3) İdare veya yargı mercilerince verilen karar gereğince
yukarıdaki (1) ve (2) numaralı alt bentlerde belirtilen kazançlar niteliğinde olmak
üzere sigortalılara o ay içinde yapılan ödemelerin, brüt toplamı esas alınır. GÜNLÜK
KAZANÇ SINIRLARI: Madde 82- Bu Kanun gereğince alınacak prim ve verilecek
ödeneklerin hesabına esas tutulan günlük kazancın alt sınırı, asgarî ücretin otuzda
biri, üst sınırı ise günlük kazanç alt sınırının 6,5 katıdır.
233
esas aylık brüt kazançlarından %1 sigortalı, %2 işveren ve %1 Devlet payı
olarak alınacaktır.
İşverenler, işsizlik sigortasına ilişkin prim yükümlülükleri
nedeniyle sigortalıların ücretlerinden herhangi bir indirim veya kesinti
yapamazlar.
Herhangi bir nedenle işçinin sigortalılık durumunun sona ermesi
halinde, o ana kadar işçiden ve işverenden kesilen işsizlik sigortası
primleri ile Devlet payı iade edilmez.
İşsizlik sigortasına işverenlerce ödenen primler kazancın tespitinde
gider olarak kabul edilecek, sigortalılarca ödenen primler de gerçek
ücretin hesaplanmasında gelir vergisi matrahından indirilecektir.
İşsizlik sigortası primlerinin toplanmasından, sigortalı ve işyeri
bazında kayıtların tutulmasından, toplanan primler ile uygulanacak
gecikme cezası ile gecikme zammının Fona aktarılmasından, teminat
ve hak edişlerin prim borcuna karşılık tutulmasından, yersiz olarak
alınan primlerin iadesinden Sosyal Güvenlik Kurumu görevli, yetkili ve
sorumludur.
Sosyal Güvenlik Kurumu bir ay içinde tahsil ettiği primler ile gecikme
cezası, gecikme zammını ayrı ayrı göstermek suretiyle tahsil edildiği ayı
izleyen ayın onbeşine kadar Fona aktaracaktır.
Kurum, Sosyal Güvenlik Kurumunun ay itibarıyla Fona intikal
ettirdiği işçi ve işveren paylarını dikkate alarak Devlet payını Hazine
Müsteşarlığından talep eder. Hazine Müsteşarlığı talep edilen miktarı
talep tarihini izleyen onbeş gün içinde Fona aktaracaktır.
İşsizlik sigortası gelirleri vergiye tabi değildir. Bu gelirlerden hiçbir
vergi, resim ve harç kesintisi yapılamayacaktır. (Md.49)
E) İŞSİZLİK ÖDENEĞİNİN MİKTARI, ÖDEME SÜRELERİ VE
ZAMANI İLE SİGORTA PRİMLERİ
Günlük işsizlik ödeneği, sigortalının son dört aylık prime esas
kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama brüt kazancının
yüzde kırkıdır. Bu şekilde hesaplanan işsizlik ödeneği miktarı, 4857
sayılı İş Kanununun 39 uncu maddesine göre onaltı yaşından büyük
işçiler için uygulanan aylık asgari ücretin brüt tutarının yüzde seksenini
geçemeyecektir.
Hizmet akdinin sona ermesinden önceki son 120 gün prim ödeyerek
sürekli çalışmış olanlardan, son üç yıl içinde;
234
a) 600 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan
sigortalı işsizlere 180 gün,
b) 900 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş
olan sigortalı işsizlere 240 gün,
c) 1080 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş
olan sigortalı işsizlere 300 gün,
Süre ile işsizlik ödeneği verilecektir.
İşsizlik ödeneği her ayın sonunda aylık olarak işsizin kendisine
ödenmektedir. İlk işsizlik ödeneği ödemesi ise ödeneğe hak kazanılan
tarihi izleyen ayın sonuna kadar yapılacaktır. İşsizlik ödeneği damga
vergisi hariç herhangi bir vergi ve kesintiye tabi tutulmaz. İşsizlik ödeneği,
nafaka borçları dışında haciz veya başkasına devir ve temlik edilemez.
Sigortalının kusurundan kaynaklandığı belirlenen fazla ödemeler yasal
faizi ile birlikte geri alınır. Ölen sigortalı işsizlere ait fazla ödemeler geri
tahsil edilmez.
Sigortalı, işsizlik ödeneğinden yararlanma süresini doldurmadan
tekrar işe girer ve işsizlik sigortası ödeneğinden yararlanmak için bu
Kanunun öngördüğü şartları yerine getiremeden yeniden işsiz kalırsa,
daha önce hakettiği işsizlik ödeneği süresini dolduruncaya kadar bu
haktan yararlanmaya devam edecektir. Bu Kanunun öngördüğü şartları
yerine getirmek suretiyle yeniden işsiz kalınması halinde ise, sadece bu
yeni hak sahipliğinden doğan süre kadar işsizlik ödeneği ödenecektir.
İşsizlik ödeneği alanların; işe alındığı tarihten önceki aydan
başlayarak işe alan işyerine ait son altı aylık dönemde, prim ve hizmet
belgelerinde bildirilen ortalama sigortalı sayısına ilave olarak işe
alınması kaydıyla, 5510 sayılı Kanunun 81 inci maddesinde sayılan ve 82
nci maddesi uyarınca belirlenen prime esas kazanç alt sınırı üzerinden
hesaplanan kısa vadeli sigorta primi tutarının yüzde biri olmak üzere
işçi ve işveren payı sigorta primleri ile genel sağlık sigortası primi, kalan
işsizlik ödeneği süresince Fondan karşılanacaktır. Bu süre başlangıçta
belirlenen toplam hak sahipliği süresinden düşülecektir. Söz konusu
primlerin İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanabilmesi için işverenlerin
çalıştırdıkları sigortalılarla ilgili olarak 5510 sayılı Kanun uyarınca
aylık prim ve hizmet belgelerini yasal süresi içerisinde Sosyal Güvenlik
Kurumuna vermesi, varsa prime esas alt kazanç sınırı ile prime esas kazanç
arasındaki fark ve kısa vadeli sigorta kollarına ilişkin prim tutarı farkı ile
işsizlik sigortası primlerini Sosyal Güvenlik Kurumuna ödemiş olması
şarttır. Bu maddede düzenlenen teşvik, 5510 sayılı Kanun kapsamında
bulunanlarla aynı şartlarda olmak üzere 506 sayılı Kanunun geçici 20
nci maddesi kapsamındaki sandıkların statülerine tabi personeli için de
235
uygulanacaktır. Bu maddeyle düzenlenen destek unsurundan diğer ilgili
mevzuat uyarınca ayrıca yararlanmakta olan işverenler; aynı dönem için
ve mükerrer olarak bu destek unsurundan yararlanamazlar. Bu durumda,
işverenlerin tercihleri dikkate alınmak suretiyle uygulama, destek
unsurlarından sadece biriyle sınırlı olarak yapılır. Ayrıca, işçinin, işten
ayrıldığı işyerinde tekrar işe başlaması halinde bu teşvik hükümlerinden
yararlanılamaz.
İşsizlik sigortasının ödenme süresi içinde ödenmesi gereken geçici
işgöremezlik ödeneğinin miktarı işsizlik ödeneği miktarından fazla
olamayacaktır. (Md.50)
F) İŞSİZLİK ÖDENEĞİNE HAK KAZANMANIN ŞARTLARI
Bu Kanun uyarınca sigortalı sayılanlardan hizmet akitleri aşağıda
belirtilen hallerden birisine dayalı olarak sona erenler, Kuruma
süresi içinde şahsen başvurarak yeni bir iş almaya hazır olduklarını
kaydettirmeleri, hizmet akitlerinin sona ermesinden önceki son üç yıl
içinde en az 600 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş
ve işten ayrılmadan önceki son 120 gün içinde prim ödeyerek sürekli
çalışmış olmaları kaydıyla işsizlik ödeneği almaya hak kazanırlar.
a) 25.08.1971 tarihli ve 1475 sayılı İş Kanununun 13 üncü maddesi301
veya 20.04.1967 tarihli ve 854 sayılı Deniz İş Kanununun 16 ncı maddesi
ya da 13.06.1952 tarihli ve 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla
Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunun 6
ncı maddesinin dördüncü fıkrasında belirtilen bildirim önellerine uygun
olarak hizmet akdi işveren tarafından sona erdirilmiş olmak,
b) Hizmet akdi, süresi belli olsun veya olmasın sürenin bitiminden
önce veya bildirim önelini beklemeksizin 1475 sayılı İş Kanununun 16
ncı maddesinin (I), (II) ve (III) numaralı bentlerine302 veya 854 sayılı
Deniz İş Kanununun 14 üncü maddesinin (II) ve (III) numaralı bentlerine
veya 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki
Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunun 7 nci maddesi ile 11 inci
maddesinin birinci fıkrasına göre sigortalı tarafından feshedilmiş olmak,
c) Hizmet akdi, süresi belli olsun veya olmasın sürenin bitiminden
nci maddesinin (I) ve (III) numaralı bentlerine303 veya 854 sayılı Deniz İş
Kanununun 14 üncü maddesinin (III) numaralı bendine veya 5953 sayılı
301- Değişiklik 22.5.2003 tarihli ve 4857/17. sayılı kanun. Bkz. R.G.; T:10.6.2003-S:25134.
236
Tanzimi Hakkında Kanunun 12 nci maddesinin birinci fıkrasına göre
işveren tarafından feshedilmiş olmak,
d) Hizmet akdinin belirli süreli olması halinde, bu sürenin bitimi
nedeniyle işsiz kalmak, 854 sayılı Deniz İş Kanununun 7 nci maddesinin
(II) numaralı bendinde304 belirtilen hizmet akdinin belirli bir sefer için
yapılmış olması nedeniyle sefer sonunda işsiz kalmak,
e) İşyerinin el değiştirmesi veya başkasına geçmesi, kapanması veya
çıkarılmış olmak, 854 sayılı Deniz İş Kanununun 14 üncü maddesinin (IV)
numaralı bendindeki305 nedenlerle işsiz kalmak,
f) 24.11.1994 tarihli ve 4046 sayılı Özelleştirme Uygulamalarının
Düzenlenmesine ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde
Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunun 21 inci maddesi kapsamında işsiz
kalmak.
g) Yukarıdaki bentlerde belirtilen iş kanunları kapsamına girmeyen
sigortalılardan hizmet akitleri, 2821 sayılı Sendikalar Kanunu ile
2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu kapsamında
yapılmış olan toplu iş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmesi bulunmayan
hallerde Borçlar Kanunu hükümleri doğrultusunda (a), (b), (c), (d) ve (e)
bentlerindeki hükümlere paralel olarak sona ermiş olmak.
Ancak, işsizlik ödeneğine hak kazanabilmek için hizmet akdinin
başvuru sırasında grev, lokavt veya kanundan doğan ödevler nedeniyle
askıya alınmamış olması gerekmektedir. (Md.51)
G) İŞSİZLİK ÖDENEĞİ ÖDENMESİNDE HAK DÜŞÜRÜCÜ
NEDENLER
İşsizlik ödeneği almakta iken;
a) Kurumca teklif edilen mesleklerine uygun ve son çalıştıkları işin
ücret ve çalışma koşullarına yakın ve ikamet edilen yerin belediye mücavir
alanı sınırları içinde bir işi haklı bir nedene dayanmaksızın reddeden,
304- 854 sayılı Deniz İş Kanununun 7 nci maddesinin (II) numaralı bendi; “Belirli sefer için
yapılmış hizmet akti, akitte yazılı seferin sonunda geminin vardığı limanda yükünü
boşaltmasıyla sona erer”.
305- 854 sayılı Deniz İş Kanununun 14 üncü maddesinin (IV) numaralı bendi;“Geminin
kayba uğraması, terk edilmesi veya harp ganimeti ilan edilmesi veyahut Türk
Bayrağından ayrılması hallerinde hizmet akti kendiliğinden bozulur”
237
b) İşsizlik ödeneği aldığı sürede gelir getirici bir işte çalıştığı veya
herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşundan yaşlılık aylığı aldığı tespit
edilen,
c) Kurum tarafından önerilen meslek geliştirme, edindirme ve
yetiştirme eğitimini haklı bir neden göstermeden reddeden veya kabul
etmesine karşın devam etmeyen,
d) Haklı bir nedene dayanmaksızın Kurum tarafından yapılan
çağrıları zamanında cevaplamayan, istenilen bilgi ve belgeleri öngörülen
süre içinde vermeyen,
Sigortalı işsizlerin işsizlik ödenekleri kesillecektir.
Ancak (c) ve (d) bendlerinde öngörülen ödeneklerin kesilme
gerekçesinin ortadan kalkması halinde, işsizlik ödeneği ödenmesine
yeniden başlanır. Şu kadarki bu suretle yapılacak ödemenin süresi
başlangıçta belirlenmiş olan toplam hak sahipliği süresinin sonunu
geçemeyecektir.
Muvazzaf askerlik dışında herhangi bir nedenle silah altına
alınanlarla hastalık ve analık nedeniyle geçici işgöremezlik ödeneği
almaya hak kazanan sigortalı işsizlerin işsizlik ödeneklerinin ödenmesi
bu durumların devamı süresince durdurulacaktır.
Kurumun müfettişleri ile sigorta müfettişleri, bu Kanunun
uygulanması ile ilgili olarak Kurumlarının görev alanlarına giren
hususlarda teftiş, kontrol ve denetleme yetkisini haizdirler. (Md.52)
H) İŞSİZLİK FONUN KURULUŞU, YÖNETİMİ, DENETİMİ,
GELİRLERİ, GİDERLERİ İLE MAL VE ALACAKLARININ
TABİ OLACAĞI HÜKÜMLER Bu Kanunun gerektirdiği görev ve hizmetler için mali kaynak
sağlamak, piyasa şartlarında kaynakları değerlendirmek, Kanunun
öngördüğü ödemelerde bulunmak üzere “İşsizlik Sigortası Fonu”
kurulmuştur. Fon, Kurum Yönetim Kurulunun kararları çerçevesinde
işletilmekte ve yönetilmektedir.
Fon, Sayıştay’ın vize ve tesciline tabi değildir. Ancak Sayıştay
tarafından denetlenir.
Fonun;
A) Gelirleri;
a) İşsizlik sigortası primlerinden,
238
b) Bu primlerin değerlendirilmesinden elde edilen kazanç ve
iratlardan,
c) Fonun açık vermesi durumunda Devletçe sağlanacak katkılardan,
d) Bu Kanun gereğince sigortalı ve işverenlerden alınacak ceza,
gecikme zammı ve faizlerden,
e) Diğer gelir ve kazançlar ile bağışlardan,
B) Giderleri;
a) Sigortalı işsizlere verilen ödeneklerden,
b) 5510 sayılı Kanun gereği ödenecek sigorta primlerinden,
c) 48 inci maddesinin yedinci fıkrasında sayılan hizmetlere ilişkin
giderlerden,
d) İşsizlik sigortası hizmetlerinin yerine getirilebilmesi için Yönetim
Kurulunun onayı üzerine Kurum tarafından yapılan giderler ile hizmet
binası kiralanması, hizmet satın alınması, bilgisayar, bilgisayar yazılım ve
donanımı alım giderlerinden,
Geçici 6 ncı ve Geçici 7 nci madde kapsamındaki giderlerden,
Oluşur.
Bu fon bütçe kapsamı dışında olup, gelirlerinden hiç bir şekilde
kesinti yapılamaz ve Genel Bütçeye gelir kaydedilemez. Fonun gelir ve
giderleri üçer aylık dönemler halinde 01.06.1989 tarihli ve 3568 sayılı
Kanuna göre ruhsat almış, denetim yetkisine sahip meslek mensubu
yeminli mali müşavirlere denetlettirilerek denetim raporlarının sonuçları
ilan edilir.
Fon; 26.05.1927 tarihli ve 1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanununa
tabi değildir. Fon gelirleri ile bu gelirlerle alınan mallar Kuruma aittir.
Kurumun malları 09.06.1932 tarihli ve 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu ile
01.03.1926 tarihli ve 765 sayılı Türk Ceza Kanunu bakımından Devlet malı
hükmünde olup, alacakları da Devlet alacağı derecesinde ayrıcalıklıdır. Fon,
damga vergisi hariç her türlü vergi, resim ve harçtan muaftır. (Md.53)
I) İDARİ PARA CEZALARI İLE İDARİ İŞLEMLERE KARŞI
İTİRAZLAR
Kurumca dayanağı belirtilmek suretiyle;
a) İşsizlik sigortasına ilişkin yükümlülükleri nedeniyle sigortalıların
ücretlerinden indirim veya kesinti yapan işverenlere her bir sigortalı için
beşyüz Türk Lirası,
239
b) 48 inci maddede öngörülen işten ayrılma bildirgesini Kuruma
vermeyen işverenlere her bir fiil için ayrı ayrı bin Türk Lirası,
idarî para cezası verilebilmektedir.
İşsizlik sigortası uygulamasına ilişkin işlemlere karşı sigortalıların
ve işverenlerin yapacakları itirazlardan Sosyal Sigortalar Kurumuna
verilen görevlerle ilgili olanlar adı geçen Kuruluşa, diğerleri ise Kuruma
yapılacaktır. İtirazların, işlemin tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içinde
yapılması ve 30 gün içinde sonuçlandırılması zorunludur. Yapılan itirazlar
daha önce yapılmış bulunan işlemlerin uygulanmasını geciktirmeyecektir.
İtiraz yoluna başvurulmuş olması ilgililerin yargı yoluna başvurma
haklarını ortadan kaldırmayacaktır. (Md.54)
İ) EK MADDELER VE GEÇİCİ MADDELER
a- EK MADDELER
aa) İSVERENİN ÖDEME ACZİNE DÜŞMESİ
Bu Kanuna göre sigortalı sayılan kişileri hizmet akdine tabi olarak
çalıştıran işverenin konkordato ilan etmesi, işveren için aciz vesikası
alınması, iflası veya iflasın ertelenmesi nedenleri ile işverenin ödeme
güçlüğüne düştüğü hallerde geçerli olmak üzere, işçilerin iş ilişkisinden
kaynaklanan üç aylık ödenmeyen ücret alacaklarını karşılamak amacı
ile İşsizlik Sigortası Fonu kapsamında ayrı bir Ücret Garanti Fonu
oluşturulacaktır. Bu madde kapsamında yapılacak ödemelerde işçinin,
işverenin ödeme güçlüğüne düşmesinden önceki son bir yıl içinde aynı
işyerinde çalışmış olması koşulu esas alınarak temel ücret üzerinden
ödeme yapılmaktadır. Bu ödemeler 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun
78 inci maddesi306 uyarınca belirlenen kazanç üst sınırını aşamayacaktır.
Ücret Garanti Fonu, işverenlerce işsizlik sigortası primi olarak yapılan
ödemelerin yıllık toplamının yüzde biridir(Ek Md. 1).
bb) KISA ÇALIŞMA VE KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİ
Bu Kanuna göre sigortalı sayılan kişileri hizmet akdine tabi
olarak çalıştıran işveren; genel ekonomik kriz veya zorlayıcı sebeplerle
işyerindeki haftalık çalışma sürelerini geçici olarak önemli ölçüde
azaltması veya işyerinde faaliyeti tamamen veya kısmen geçici olarak
durdurması halinde, durumu derhal gerekçeleri ile birlikte Türkiye İş
Kurumuna, varsa toplu iş sözleşmesi tarafı sendikaya bir yazı ile bildirir.
Talebin uygunluğunun belirlenmesine ilişkin usul ve esaslar Çalışma ve
Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikle belirlenecektir.
306- Değişiklik; 5510 sayılı kanunun 82. maddesi
240
Yukarıda belirtilen nedenlerle işyerinde geçici olarak en az dört
hafta işin durması veya kısa çalışma hallerinde işçilere çalıştırılmadıkları
süre için işsizlik sigortasından kısa çalışma ödeneği ödenir. Kısa çalışma
süresi, zorlayıcı sebebin devamı süresini ve herhalde üç ayı aşamaz.
İşçinin kısa çalışma ödeneğine hak kazanabilmesi için, çalışma süreleri ve
işsizlik sigortası primi ödeme gün sayısı bakımından işsizlik ödeneğine
hak kazanma şartlarını yerine getirmesi gerekir.
Günlük kısa çalışma ödeneğinin miktarı, işsizlik ödeneği miktarı
kadardır. Kısa çalışma ödeneğinden yararlananlara ait sigorta primlerinin
aktarılması ve sağlık hizmetlerinin sunulmasına ilişkin işlemler 506 sayılı
Kanunda belirtilen esaslar çerçevesinde yürütülür. Kısa çalışma ödeneği
olarak yapılan ödemeler başlangıçta belirlenen işsizlik ödeneği süresinden
düşülür.
Zorlayıcı sebeplerle işyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen
geçici olarak durması halinde, kısa çalışma ödeneği ödemeleri 4857
sayılı Kanunun 24 üncü maddesinin (III) numaralı bendinde ve aynı
Kanunun 40ıncı maddesinde öngörülen bir haftalık süreden sonra başlar.
(Ek.Md.2)
b- GEÇİCİ MADDELER
24.11.1994 tarihli ve 4046 sayılı Özelleştirme Uygulamalarının
Düzenlenmesi ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde
Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunun 21 inci maddesinde öngörülen iş kaybı
tazminatı ile işsizlik ödeneğini birlikte almaya hak kazananlara öncelikle
iş kaybı tazminatı ödenir. İş kaybı tazminatı için yapılan başvurular aynı
zamanda işsizlik ödeneği talep başvurusu yerine de geçer.
İş kaybı tazminatını alma süresi içerisinde Kurumca bir işe
yerleştirilemeyen veya kendisi bir iş bulamayanlara bu Kanunda belirtilen
esas ve usuller dahilinde işsizlik ödeneği verilir. Ancak iş kaybı tazminatı
ödenen süreler işsizlik ödeneği ödenecek toplam süreden mahsup edilir.
(Geç. Md.1)
Fonun kullanımı ile ilgili geçici uygulamalar;
a) 2008 yılına münhasır olmak üzere, Fonun mevcut nema gelirlerinden
1.300.000.000 YTL’lik kısım Fon tarafından Hazine İç Ödemeler Muhasebe
Birimi hesaplarına aktarılır ve genel bütçenin (B) işaretli cetveline gelir
kaydedilir. Kaydedilen bu tutarları, Yüksek Planlama Kurulu kararına
istinaden Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamındaki yatırımlara öncelik
vermek kaydıyla münhasıran ekonomik kalkınma ve sosyal gelişmeye
yönelik yatırımlarda kullanılmak üzere ilgili idare bütçelerine ödenek
kaydetmeye Maliye Bakanı yetkilidir. Bu ödenekler, 2008 yılı yatırım
241
programı ile ilişkilendirilir.
2009 yılına münhasır olmak üzere, Fonun nema gelirlerinden dörtte
üçü, Fon tarafından Hazine İç Ödemeler Muhasebe Birimi hesaplarına
aktarılır ve genel bütçenin (B) işaretli cetveline gelir kaydedilir. Kaydedilen
bu tutarları, Yüksek Planlama Kurulu kararına istinaden Güneydoğu
Anadolu Projesi kapsamındaki yatırımlar öncelikli olmak üzere ekonomik
kalkınma ve sosyal gelişmeye yönelik altyapı yatırımlarında kullanmak
üzere ilgili idare bütçelerine ödenek kaydetmeye Maliye Bakanı yetkilidir.
Bu ödenekler, 2009 yılı yatırım programı ile ilişkilendirilir.
b) Fon tarafından tahsil edilecek nema gelirlerinin 2010 yılında
dörtte üçü, 2011-2012 yıllarında dörtte biri ilgili yıl genel bütçelerinin (B)
işaretli cetvelinde bütçe gelir tahmini olarak yer alır. İlgili yıl bütçeleri
hazırlanırken Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamındaki yatırımlara
öncelikli olmak üzere ekonomik kalkınma ve sosyal gelişmeye yönelik
altyapı yatırımlarının finansmanı için ilgili idare bütçelerine bu gelir
tahmini karşılığı kadar ödenek öngörülür. Bu gelirler, Fon tarafından
tahsil edilen ayı izleyen ayın 15’ine kadar Hazine İç Ödemeler Muhasebe
Birimi hesaplarına aktarılır ve yılı genel bütçesinin (B) işaretli cetveline
gelir kaydedilir.
c) Bu madde kapsamında aktarılacak kaynakla gerçekleştirilecek
yatırımlardan elde edilecek getiriler ile varlık satışlarından elde edilecek
gelirlerin Yüksek Planlama Kurulunca belirlenecek oranı, kullanılan
kaynak tutarını aşmamak kaydıyla Fona aktarılır.
Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar Çalışma ve
Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile Hazine Müsteşarlığı tarafından müştereken
belirlenir. (Geç. Md.6)
18 yaşından büyük ve 29 yaşından küçük olanlar ile yaş şartı
aranmaksızın 18 yaşından büyük kadınlardan; bu maddenin yürürlük
tarihinden önceki altı aya veya 2008 yılı Aralık ve 2009 yılı Ocak
aylarına ilişkin Sosyal Güvenlik Kurumuna verilen prim ve hizmet
belgelerinde kayıtlı sigortalılar dışında olması şartıyla, bu maddenin
yürürlük tarihinden önceki bir yıllık dönemde işyerine ait prim ve
hizmet belgelerinde bildirilen ortalama sigortalı sayısına ilave olarak bu
maddenin yürürlük tarihinden itibaren iki yıl içinde işe alınan ve fiilen
çalıştırılanlar için; 506 sayılı Kanunun 72 nci ve 73 üncü maddelerinde
sayılan ve 78 inci maddesi uyarınca belirlenen prime esas kazanç alt sınırı
üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin;
a) Birinci yıl için yüzde yüzü,
b) İkinci yıl için yüzde sekseni,
242
c) Üçüncü yıl için yüzde altmışı,
d) Dördüncü yıl için yüzde kırkı,
e) Beşinci yıl için yüzde yirmisi,
İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanır.
İşveren hissesine ait primlerin İşsizlik Sigortası Fonundan
karşılanabilmesi için işverenlerin çalıştırdıkları sigortalılarla ilgili olarak
506 sayılı Kanun uyarınca aylık prim ve hizmet belgelerinin yasal süresi
içerisinde Sosyal Güvenlik Kurumuna verilmesi ve sigortalıların tamamına
ait sigorta primlerinin sigortalı hissesine isabet eden tutarı ile İşsizlik
Sigortası Fonundan karşılanmayan işveren hissesine ait tutarın ödenmiş
olması şarttır. Bu maddeye göre işveren tarafından ödenmesi gereken
primlerin geç ödenmesi halinde, İşsizlik Sigortası Fonundan Sosyal
Güvenlik Kurumuna yapılacak ödemenin gecikmesinden kaynaklanan
gecikme zammı, işverenden tahsil edilir. Bu maddenin üçüncü fıkrasının
(f) bendi hükmü saklı kalmak kaydıyla bu maddede düzenlenen teşvik,
506 sayılı Kanun kapsamında bulunanlarla aynı şartlarda olmak üzere
506 sayılı Kanunun geçici 20 nci maddesi kapsamındaki sandıkların
statülerine tabi personeli için de uygulanır.
Bu madde hükümleri;
a) 1.10.2003 tarihinden sonra özelleştirme kapsamında devir alınan
işyerleri hariç olmak üzere, mevcut ve faaliyette bulunan işyerlerinin
devredilmesi, birleşmesi, bölünmesi veya nevi değiştirmesi gibi hallerde
yeni işe başlama olarak değerlendirilmez.
b) Mevcut bir işyerinin kapatılarak; değişik bir ad veya unvan ya
da bir iş birimi olarak aynı faaliyette açılması veya çalışan sigortalıların
bütün olarak devredilmesi halinde, bu işyerleri hakkında uygulanmaz.
c) Yönetim ve kontrolü elinde bulunduracak şekilde doğrudan veya
dolaylı ortaklık ilişkisi bulunan şirketler arasında istihdamın kaydırılması,
şahıs işletmelerinde işletme sahipliğinin değiştirilmesi gibi ek bir kapasite
ve istihdam artışına neden olmayan, sadece teşviklerden yararlanmak
amacıyla yapılan işlemler hakkında uygulanmaz.
d) 506 sayılı Kanun gereğince yapılan kontrol ve denetimler
sonucunda çalıştırdığı kişileri sigortalı olarak bildirmediği tespit edilen
işyerleri hakkında bir yıl süreyle uygulanmaz.
e) 8.9.1983 tarihli ve 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu ile 4.1.2002 tarihli
ve 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu ve uluslararası anlaşma hükümlerine
istinaden yapılan hizmet ve yapım konulu işyerlerine yönelik işyerleri
hakkında uygulanmaz.
243
f) Kamu idareleri işyerleri hakkında uygulanmaz.
g) 506 sayılı Kanuna göre sosyal güvenlik destek primine tabi
çalışanlar ile yurt dışında çalışan sigortalılar hakkında uygulanmaz.
İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanan prim tutarları gelir ve
kurumlar vergisi uygulamalarında gider veya maliyet unsuru olarak
dikkate alınmaz.
Bu maddeyle düzenlenen destek unsurundan diğer ilgili mevzuat
uyarınca ayrıca yararlanmakta olan işverenler; aynı dönem için ve
mükerrer olarak bu destek unsurundan yararlanamaz. Bu durumda,
unsurlarından sadece biriyle sınırlı olarak yapılır.
Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından belirlenir. (Geç. Md.7)
2008 ve 2009 yıllarında kısa çalışma için yapılan başvurulara münhasır
olmak üzere, ek 2 nci maddenin ikinci fıkrasında kısa çalışma için
öngörülen azami üç aylık süre, altı ay olarak uygulanır; üçüncü fıkrasında
öngörülen kısa çalışma ödeneği miktarı %50 oranında artırılarak ödenir
ve kısa çalışma ödeneği olarak yapılan ödemeler, başlangıçta belirlenen
işsizlik ödeneği süresinden düşülmez. Bu maddenin yayımı tarihinden
önce uygunluk tespiti yapılan kısa çalışma başvurularında süre, işverenin
talebi halinde aynı şartlarla ve bu maddede öngörülen süreyi aşmamak
kaydıyla uzatılır.
Bu maddede öngörülen ödenek miktarı aynı kalmak kaydıyla, kısa
çalışma süresini altı ay daha uzatmaya Bakanlar Kurulu yetkilidir. Ancak,
bu dönemde kısa çalışma ödeneği olarak yapılan ödemeler, başlangıçta
belirlenen işsizlik ödeneği süresinden düşülür. (Geç. Md.8)
2009 yılının Nisan ayına ait prim ve hizmet belgelerinde bildirilen
sigortalı sayısına ilave olarak, 31.12.2009 tarihine kadar, işe alınma
tarihinden önceki üç aylık dönem içinde Sosyal Güvenlik Kurumuna
verilen prim ve hizmet belgelerinde kayıtlı sigortalılar dışındaki kişilerden
olmak kaydıyla işe alınan ve fiilen çalıştırılanlar için; 5510 sayılı Kanunun
81 inci maddesinde sayılan ve 82 nci maddesi uyarınca belirlenen prime
esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primlerinin işveren
hisselerine ait tutarı, altı ay boyunca İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanır.
Bu madde kapsamında işe almaya ilişkin 31.12.2009 tarihini 30.6.2010
tarihine kadar, primlerin Fondan karşılanma süresini ise altı aya kadar
daha uzatmaya, Bakanlar Kurulu yetkilidir.
İşveren hissesine ait primlerin İşsizlik Sigortası Fonundan
karşılanabilmesi için işverenlerin çalıştırdıkları sigortalılarla ilgili olarak
244
5510 sayılı Kanun uyarınca aylık prim ve hizmet belgelerinin yasal süresi
içerisinde Sosyal Güvenlik Kurumuna verilmesi ve sigortalıların tamamına
ait sigorta primlerinin sigortalı hissesine isabet eden tutarı ile İşsizlik
Sigortası Fonundan karşılanmayan işveren hissesine ait tutarın ödenmiş
olması şarttır. Bu maddeye göre işveren tarafından ödenmesi gereken
primlerin geç ödenmesi halinde, İşsizlik Sigortası Fonundan Sosyal
Güvenlik Kurumuna yapılacak ödemenin gecikmesinden kaynaklanan
gecikme zammı, işverenden tahsil edilir. Bu maddenin üçüncü fıkrasının
(e) bendi hükmü saklı kalmak kaydıyla bu maddede düzenlenen teşvik,
5510 sayılı Kanun kapsamında bulunanlarla aynı şartlarda olmak üzere,
506 sayılı Kanunun geçici 20 nci maddesi kapsamındaki sandıkların
statülerine tabi personeli için de uygulanır.
Bu madde hükümleri;
a) 1.10.2003 tarihinden sonra özelleştirme kapsamında devir alınan
işyerleri hariç olmak üzere, mevcut ve faaliyette bulunan işyerlerinin
devredilmesi, birleşmesi, bölünmesi veya nevi değiştirmesi gibi hallerde
yeni işe başlama olarak değerlendirilmez.
b) Mevcut bir işyerinin kapatılarak; değişik bir ad veya unvan ya
da bir iş birimi olarak aynı faaliyette açılması veya çalışan sigortalıların
bütün olarak devredilmesi halinde, bu işyerleri hakkında uygulanmaz.
c) Yönetim ve kontrolü elinde bulunduracak şekilde doğrudan
veya dolaylı ortaklık ilişkisi bulunan şirketler arasında istihdamın kaydırılması, şahıs işletmelerinde işletme sahipliğinin değiştirilmesi gibi
ek bir kapasite ve istihdam artışına neden olmayan, sadece teşviklerden
yararlanmak amacıyla yapılan işlemler hakkında uygulanmaz.
ç) 5510 sayılı Kanun gereğince yapılan kontrol ve denetimler
sonucunda çalıştırdığı kişileri sigortalı olarak bildirmediği tespit
edilen işyerleri hakkında tespit yapıldığı aydan başlanmak suretiyle
uygulanmaz.
d) 4.1.2002 tarihli ve 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu ve bu Kanundan
istisna olan alımlar ile uluslararası anlaşma hükümlerine istinaden
yapılan hizmet alımları ve yapım işlerini yürüten işyerleri hakkında
uygulanmaz.
e) 21.4.2005 tarihli ve 5335 sayılı Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde
Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunun 30 uncu
maddesinin ikinci fıkrası kapsamına giren kurum ve kuruluşlara ait
işyerlerinde çalışmaya başlayanlar hakkında uygulanmaz.
f) 5510 sayılı Kanuna göre sosyal güvenlik destek primine tabi
çalışanlar ile yurt dışında çalışan sigortalılar hakkında uygulanmaz.
245
İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanan prim tutarları gelir ve
kurumlar vergisi uygulamalarında gider veya maliyet unsuru olarak
dikkate alınmaz.
Bu maddeyle düzenlenen destek unsurundan diğer ilgili mevzuat
uyarınca ayrıca yararlanmakta olan işverenler; aynı dönem için ve
mükerrer olarak bu destek unsurundan yararlanamaz. Bu durumda,
unsurlarından sadece biriyle sınırlı olarak yapılır.
Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından belirlenir. (Geç. Md. 9)
2. 4447 SAYILI İŞSİZLİK SİGORTASI KANUNUNUN
UYGULANMASINA İLİŞKİN TEBLİĞLER
A) 1 NOLU TEBLİĞ307
Bu tebliğin amacı; İşsizlik Sigortası uygulamasına ilişkin usul ve
esasları düzenlemektir.
a- KAPSAM
İşsizlik Sigortası; 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 2 nci
maddesine göre bir hizmet akdine dayanarak bir veya birkaç işveren
tarafından çalıştırılan sigortalıları, aynı Kanunun Geçici 20 nci maddesinde
açıklanan sandıklara tabi olan sigortalılar ile mütekabiliyet esasına dayalı
olarak ülkemizde çalışan yabancı işçileri kapsamaktadır.
Anılan sigorta dalı kapsamına; 506 sayılı Sosyal Sigortalar
Kanunu’nun 3 üncü maddesinde belirtilen sigortalı sayılmayanlar,
85 inci maddesine göre isteğe bağlı sigortalılar, 86 ncı maddesine göre
topluluk sigortasına tabi sigortalılar, aynı Kanunun Geçici 20 nci maddesi
kapsamında olmakla birlikte memur veya 22.01.1990 tarihli ve 399 sayılı
Kamu İktisadi Teşebbüsleri Personel Rejiminin Düzenlenmesi ve 233
sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin Bazı Maddelerinin Yürürlükten
Kaldırılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararnameye tabi sözleşmeli
statüde bulunanlar, 5590 sayılı “Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret
Odaları, Sanayi Odaları, Deniz Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları, Türkiye
Ticaret Sanayi, Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği” Kanunu
kapsamında çalışan sözleşmeli ve geçici personel ile hizmetliler, herhangi
bir sosyal güvenlik kuruluşundan gelir veya aylık alıp da sosyal güvenlik
destek primi ödeyerek yada ödemeksizin çalışanlar, 2925 sayılı Tarım
307- R.G.;T:21 Mayıs 2000 –S:24055
246
İşçileri Sosyal Sigortalar Kanununun 2 nci maddesinde belirtilen isteğe
bağlı sigortalılar dahil değildir.
İşsizlik sigortası kapsamında olup, 01.06.2000 tarihinde sigortalı
olarak çalışmakta olanlar, bu tarihten itibaren; bu tarihten sonra işe girecek
olanlar ise, işe başladıkları tarihten itibaren işsizlik sigortası kapsamında
sigortalı olacaktır.
b- TESCİL
506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 2 nci maddesinde tanımı
yapılmış olan sigortalıları çalıştıran gerçek ve tüzel kişiler “İşveren”,
bu sigortalıların çalıştırıldıkları yerlerde “İşyeri” sayıldığından, bu
sigortalılar açısından Sosyal Sigortalar Kurumunca İşsizlik Sigortası
primlerinin tahsili için ayrıca işyeri dosyası tescil edilmeyecektir. 506 sayılı
Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 8 inci ve 9 uncu maddeleri gereğince Sosyal
Sigortalar Kurumunca işyeri ve sigortalı tescili yapılan işyerlerinin ve
sigortalıların aynı zamanda işsizlik sigortası uygulamasında tescillerinin
de yapılmış olduğu kabul edilecektir.
c- PRİMLER
İşsizlik Sigortası zorunlu olup, 506 sayılı Sosyal Sigortalar
Kanunu’nun 77 nci ve 78 inci maddelerinde belirtilen prime esas aylık
brüt kazançlar üzerinden sigortalı için %2, işveren için %3 işsizlik sigortası
primi ödenecektir.308
Ayrıca, devlet her bir sigortalı için %2 oranında katkı payı
ödeyecektir.
İşsizlik Sigortasına işverence süresi içinde ödenen prim tutarları,
kazancın tespitinde gider olarak kabul edilecek; sigortalılarca ödenen prim
tutarları ise gerçek ücretin hesaplanmasında gelir vergisi matrahından
indirilecektir.
Herhangi bir nedenle işçinin sigortalılık durumunun sona ermesi
halinde o ana kadar işçiden ve işverenden kesilen işsizlik sigortası primleri
ile devlet katkı payı iade edilmeyecektir.
d- TAHAKKUK VE TAHSİL
İşsizlik Sigortası primlerinin hesabı, günlük kazanç ile prim alt ve üst
sınırlarının belirlenmesi, prim belgeleri, primlerin ödenmesi, ödenmeyen
primler ve cezalar için düzenlenecek belgeler, yeni işverenlerin
308- 17.9.2004 traihli ve 5234/19 sayılı kanun ile değiştirilerek oranlar %1 sigoırtalı, %2
işveren ve %1 devlet olarak belirlenmiştir. Bkz.R.G.;T:21 Eylül 2004-S: 25590
247
sorumluluğu ile teminatın ve hak edişin prim borcuna karşılık tutulması
ve yersiz alınan primlerin iadesi hususunda; 506 sayılı Sosyal Sigortalar
Kanunu’nun ilgili hükümleri uygulanacaktır.309
İşsizlik Sigortası primleri “Aylık Sigorta Primleri Bildirgesi” nin
işsizlik sigortası için açılmış olan bölümünde işverence beyan edilecektir.
506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu ile bu Kanunun uygulanmasına
dair Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliğinin 17 nci maddesine göre işverence
düzenlenerek sosyal sigortalar kurumuna verilmesi gereken bordroda
kayıtlı malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim ödeme gün sayısı ile
prime esas kazançlar aynı zamanda sigortalının işsizlik sigortası prim
ödeme gün sayısı ile prime esas kazancını da oluşturduğundan işverence
işsizlik sigortası için ayrıca dönem bordrosu düzenlenmeyecektir.
Aynı işyerinde malullük, yaşlılık ve ölüm sigortasına tabi olduğu
halde İsizlik Sigortası kapsamı dışında olanların da bulunması söz
konusu olabileceğinden İşsizlik Sigortası kapsamı dışında tutulanlar için
ayrı dönem bordrosu düzenlenecek ve bu husus bordronun görünür bir
yerine “İşsizlik Sigortasına Dahil Olmayanlar” şeklinde kaşe basılarak
belirtilecektir.
İşsizlik Sigortasına ilişkin primler, ilgili sigorta müdürlüğünün
veznesine veya tahakkukun birlikte yapılmış olduğu nazara alınarak
sigorta primleri için açılmış olan banka hesaplarına sigorta primleri ile
birlikte ödenecektir.
e- ÖZEL EMEKLİ SANDIKLARINA TABİ OLANLAR
506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun Geçici 20 nci maddesi
kapsamında sigortalılıkları sağlanan iştirakçilerin, 4447 sayılı Kanunun 46
ncı maddesi gereğince İşsizlik Sigortası kapsamında olmaları nedeniyle
bunların çalıştırıldıkları iş yerlerinin de Sosyal Sigortalar Kurumunca
tescil edilmesi gerekmektedir. Bunlardan işyeri merkezleri İstanbul’da
olan işverenler, Beyoğlu Sigorta Müdürlüğü’ne; Ankara’da olanlar,
Çankaya Sigorta Müdürlüğüne ve işyeri merkezleri bu illerin dışında
kalan işverenler de Çankaya Sigorta Müdürlüğü’ne “İşyeri Tescil Belgesi”
ni doldurarak işyeri tescillerini yaptıracaklardır. Bu tescil belgesinin
üzerine “Geçici 20 nci maddeye tabi olup 4447 sayılı Kanuna istinaden
verilmiştir.” Şeklinde bir kaşe basılacaktır.
309- İşsizlik sigortası primleri ile ilgili olarak; 5510 sayılı Kanunun 80, 82, 86, 88, 89, 90,
91, 93 ve 100 üncü madde hükümleri uygulanır. (Değişik madde:17.04.2008-5754./90.
Mad).Bkz. R.G.;T:8.5.2008-S:26870.
248
Özel emekli sandıklarına tabi sigortalıların 506 sayılı Sosyal Sigortalar
Kanununa göre tescilleri sözkonusu olmadığından bunlar için işe giriş
bildirgesi ve dört aylık sigorta primleri bordrosu alınmayacak, “İşsizlik
Sigortası Bildirim Formu” nun yukarıda belirtilen sigorta müdürlüklerine
verilmesi yeterli olacaktır.
f- TASARRUFU TEŞVİK KESİNTİSİNİN KALDIRILMASI
İşsizlik Sigortası Kanunu ile, 09.03.1988 tarihli ve 3417 sayılı
“Çalışanların Tasarrufa Teşvik Edilmesi ve Bu Tasarrufların
Değerlendirilmesine Dair Kanunun” 2 nci ve 3 üncü maddeleri yürürlükten
kaldırılmış olduğundan 01.06.2000 tarihinden itibaren;
Aylıklarını 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 926 sayılı Türk
Silahlı Kuvvetleri Personel Kanunu, 2802 sayılı Hakimler ve Savcılar
Kanunu ve 2914 sayılıYüksek Öğretim Personel Kanunu hükümlerine
göre almakta olan kamu görevlileri ile kanunla veya kanunların verdiği
yetkiye dayanılarak kurulan kuruluşlarda çalışanların,
On ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde çalışan işçilerin,
Kanunları uyarınca sözleşmeli statüde çalışan personelin, Aylık ve ücretlerinden “Tasarruf Kesintisi” yapılmayacaktır.
01.06.2000 tarihinden itibaren, İşsizlik Sigortası kapsama giren
sigortalılar için bu tebliğin 1 inci maddesinde belirtilen oranlarda işsizlik
sigortası primi ödenecektir.
g- SSK VE İİBK’NIN GÖREV, YETKİ VE SORUMLULUKLARI
İşsizlik Sigortası primlerinin toplanmasından, sigortalı ve işyeri bazında
kayıtların tutulmasından; toplanan primler ile uygulanacak gecikme
zammı, faiz ve cezaların “İşsizlik Sigortası Fonu”na aktarılmasından;
teminat ve hak edişlerin prim borcuna karşılık tutulmasından, yersiz
olarak alınan primlerin iadesinden Sosyal Sigortalar Kurumu görevli,
yetkili ve sorumludur.
Hak sahiplerine işsizlik ödeneğinin ödenmesi, hastalık ve analık
sigortası primlerinin yatırılması, yeni bir iş bulma, meslek geliştirme,
edindirme ve yetiştirme eğitimi hizmetleri verilmesi ile ilgili işlemlerin
yürütülmesinden İş ve İşçi Bulma Kurumu (İŞKUR) görevli, yetkili ve
sorumludur.
249
h- İDARİ İŞLEMLERE KARŞI İTİRAZ
İşsizlik Sigortası Kanunu ile Sosyal Sigortalar Kurumuna verilen
görevlerle ilgili itirazlar, adı geçen Kuruma; diğer her türlü hizmet ve
işlemlerle ilgili itiralar ise İş ve İşçi Bulma Kurumuna yapılacaktır.
Sosyal Sigortalar Kurumuna verilen görevlerle ilgili itirazlar, 506
sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun ilgili madde hükümlerine göre
sonuçlandırılır.
İş ve İşçi Bulma Kurumuna verilen görevlerle ilgili itirazlar, işlemin
tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içinde yapılacaktır. İtiraz ile ilgili işlemler
30 gün içinde sonuçlandırılacaktır. Yapılan itirazlar, daha önce yapılmış
bulunan işlemlerin uygulanmasını geciktirmeyecektir. Yargı yoluna
başvurma hakkı saklıdır.
ı- İDARİ PARA CEZASI
İşsizlik Sigortasına ilişkin yükümlülükleri nedeniyle, sigortalıların
ücretlerinden indirim veya kesinti yapan işverenlere, İşsizlik Sigortası
Kanununun 54 üncü maddesi gereğince her bir sigortalı için 1475 sayılı
İş Kanununun 33 üncü maddesine310 göre sanayi kesiminde çalışan 16
yaşından büyük işçiler için uygulanan aylık asgari ücret tutarında idari
para cezası verilir.
İdare para cezaları tebliğ tarihinden itibaren 7 gün içinde İş ve İşçi
Bulma Kurumuna ödenir veya aynı süre içinde kurumun ilgili ünitesine
itiraz edilebilir. İtiraz takibi durdurur. Kurumca itirazı reddedilenler,
kararın kendilerine tebliğ tarihinden itibaren 7 gün içinde yetkili sulh ceza
mahkemesine itiraz edebilirler. İtiraz üzerine verilen kararlar kesindir.
Mahkemeye başvurulması cezanın takip ve tahsilini durdurmaz.
i- İŞSİZLİK SİGORTASI HİZMETLERİ
İşsizlik Sigortası Kanunu gereğince işsizlik ödeneği hak sahipliği için
diğer koşulların yanı sıra, hizmet akdinin sona erdiği tarihten önceki son 3
yıl içinde en az 600 gün sigortalı olarak prim ödenmesi öngörüldüğünden,
işini kaybetmesi sonucu bu haktan yararlanacak olanlara, ilk işsizlik
ödeneği ödemeleri ile hastalık ve analık sigortası primlerinin ödenmesi,
yeni bir iş bulma ve meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi
hizmetleri verilmesi ile ilgili işlemler 2002 yılının Mart ayında başlayacaktır.
Bu nedenle işverenler tarafından düzenlenecek işten ayrılma bildirgeleri
ve buna ilişkin yükümlülükleri, sigortalı işsizlerin hak ve yükümlülükleri,
İş ve İşçi Bulma Kurumunca verilecek hizmetler ve yapılacak işlemler
hakkında ayrıca bir tebliğ yayımlanacaktır.
250
B) 2 NOLU TEBLİĞ311
21.05.2000 tarih 24055 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “4447 Sayılı
İşsizlik Sigortası Kanununun Uygulanmasına İlişkin 1 No’lu Tebliğ”in 1
inci maddesi aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir.
“İşsizlik Sigortası; 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 2 nci
maddesine göre bir hizmet akdine dayanarak bir veya birkaç işveren
tarafından çalıştırılan sigortalıları, aynı Kanununun Geçici 20 nci
maddesinde açıklanan sandıklara tabi olan sigortalılar ile mütekabiliyet
esasına dayalı olarak ülkemizde çalışan yabancı işçileri kapsamaktadır.
İşsizlik sigortası kapsamına;
• 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu; 3 üncü maddesinde
belirtilen sigortalı sayılmayanlar, 85 inci maddesine göre isteğe
bağlı sigortalılar, 86 ncı maddesine göre topluluk sigortasına tabi
sigortalılar, Geçici 20 nci maddesi kapsamında olmakla birlikte
memur statüsünde çalışanlar,
• Herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşundan gelir veya aylık alıp
da sosyal güvenlik destek primi ödeyerek ya da ödemeksizin
çalışanlar,
• 2925 sayılı Tarım İşçileri Sosyal sigortalar Kanununun 2 nci
maddesinde belirtilen isteğe bağlı sigortalılar,
• 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa,
• 926 sayılı Türk silahlı Kuvvetleri Personel Kanununa,
• 3269 sayılı Uzman Erbaş Kanununa,
• 3466 sayılı Uzman Jandarma Kanununa,
• - 2802 sayılı Hakimler ve Savcılar Kanununa,
• 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanununa,
• 2914 sayılı Yüksek Öğretim Personel Kanununa,
• 233 ve 399 sayılı Kanunu Hükmünde Kararnameler ile 190
sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye tabi kamu kurum ve
kuruluşların teşkilat kanunlarındaki hükümlere, göre sözleşmeli
personel statüsünde çalışanlar,
• 657 sayılı Devlat Memurları Kanununa göre geçici personel
statüsünde çalıştırılanlar,
311- R.G.;T:29 Haziran 2000-S: 24094
251
• 5590 sayılı “Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Odaları, Sanayi
Odaları, Deniz Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları, Türkiye Ticaret
Sanayi Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği” Kanunu
kapsamında çalışan sözleşmeli ve geçici personel ile hizmetliler,
dahil değildir.
İşyerlerinin, sigortalı olarak çalışanların kapsama dahil olupolmadıkları, prim belgelerinin düzenlenme şekli, prim tahsilatı ve benzeri
hususlarda; Ankara’da Sosyal Sigortalar Kurumu Genel Müdürlüğü
Sigorta Primleri Takip ve Tahsilat Dairesi Başkanlığına, taşrada ise Sigorta
Müdürlüklerine müracaat etmeleri gerekmektedir.
İşsişzlik Sigortası kapsamında olup, 01.06.2000 tarihinde sigortalı
olarak çalışmakta olanlar, bu tarihten itibaren; bu tarihten sonra işe girecek
olanlar ise, işe başladıkları tarihten itibaren işsizlik sigortası kapsamında
sigortalı olacaktır.” (Md.1)
İşten Ayrılma Bildirgesi (İAB): 4447 sayılı Kanunun 48 inci maddesi
gereğince İş ve İşçi Bulma Kurumunca hazırlanacak ve bir tebliğ ile
Resmi Gazete’de yayımlanacak örneğe göre işverenler tarafından tanzim
edilecek İşten Ayrılma Bildirgesi; 4447 sayılı Kanunun 50 nci maddesi
işsizlik ödeneği ödenebilmesi için hizmet akdinin feshedildiği tarihten
önceki 3 yılda son 120 günü kesintisiz olmak üzere en az 600 gün işsizlik
sigortası primi ödenmesini öngördüğünden ve bu süre, prim ödemelerinin
başladığı 01.06.2000 tarihinden itibaren 30.01.2002 tarihinde tamamlanmış
olacağından, 51 inci maddede belirtilen hallerden birisine dayalı olarak
30.01.2002 tarihinden itibaren hizmet akitleri sona erecek olan sigortalılar
hakkında düzenlenecektir.
01.06.2000-29.01.2002 tarihleri arasında hizmet akitleri yukarıda
belirtildiği şekilde feshedilen sigortalılar için bir hak sahipliği söz
konusu olamayacağından, bu tarihler arasında İşten Ayrılma Bildirgesi
düzenlenmeyecektir. (Md.2)
C) 3 NOLU TEBLİĞ312
Amaç: Bu Tebliğin amacı, işsizlik ödeneği ödenecek sigortalı işsizlerin
hak ve yükümlülüklerini, işverenlerin işten ayrılma bildirgesiyle (İAB)
ilgili yükümlülüklerini ve İŞKUR tarafından (Türkiye İş Kurumu il, şube
müdürlükleri ve büro şeflikleri) verilecek hizmetlerin, yapılacak işlemlerin
uygulama usul ve esaslarını belirlemektir. (Md.1)
312- R.G.;T:30.01.2002- S:24656
252
Prim ödeme ve işsizlik ödeneğine hak kazanma süreleri: Hizmet
akdinin sona ermesinden önceki son 120 gün içinde prim ödeyerek sürekli
çalışmış olanlardan, son üç yıl içinde;
a) 600 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan
b) 900 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan
c) 1080 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan
süre ile işsizlik ödeneği verilir.
Hizmet akdinin sona erdiği tarihten önceki son 120 gün içinde,
hizmet akdi devam etmekle birlikte, hastalık, ücretsiz izin, disiplin cezası,
gözaltına alınma, hükümlülükle sonuçlanmayan tutukluluk hali, kısmi
istihdam ile grev, lokavt, genel hayatı etkileyen olaylar, ekonomik kriz,
doğal afetler nedeniyle işyerinde faaliyetin durdurulması veya işe ara
verilmesi halinde, prim yatırılmayan süreler için Sosyal Sigortalar Kurumu
(SSK) kayıtları esas alınır ve 120 günün hesabında prim yatırılmayan bu
süreler kesinti sayılmaz. (Md.2)
Hizmet akdinin sona erme halleri: Hizmet akdinin sona erme halleri
aşağıda belirtilmiştir.
a) 25.8.1971 tarihli ve 1475 sayılı İş Kanununun 13 üncü maddesi313
veya 20.4.1967 tarihli ve 854 sayılı Deniz İş Kanununun 16 ncı maddesi
ya da 13.6.1952 tarihli ve 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla
Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunun 6
ncı maddesinin dördüncü fıkrasında belirtilen bildirim önellerine uygun
olarak hizmet akdi işveren tarafından sona erdirilmiş olanlar,
b) Hizmet akdi, süresi belli olsun veya olmasın sürenin bitiminden
ncı maddesinin (I), (II) ve (III) numaralı bentlerine314 veya 854 sayılı
Deniz İş Kanununun 14 üncü maddesinin (II) ve (III) numaralı bentlerine
veya 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki
Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunun 7 nci maddesi ile 11
inci maddesinin birinci fıkrasına göre sigortalı tarafından feshedilmiş
olanlar,
c) Hizmet akdi, süresi belli olsun veya olmasın sürenin bitiminden
313- Değişiklik 22.5.2003 tarihli ve 4857/17.sayılı kanun.
253
nci maddesinin (I) ve (III) numaralı bentlerine315 veya 854 sayılı Deniz İş
Kanununun 14 üncü maddesinin (III) numaralı bendine veya 5953 sayılı
Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunun 12 nci maddesinin birinci fıkrasına göre
işveren tarafından feshedilmiş olanlar,
d) Hizmet akdinin belirli süreli olması halinde, bu sürenin bitimi
nedeniyle işsiz kalanlar, 854 sayılı Deniz İş Kanununun 7 nci maddesinin
(II) numaralı bendinde belirtilen hizmet akdinin belirli bir sefer için
yapılmış olması nedeniyle sefer sonunda işsiz kalanlar,
e) İşyerinin el değiştirmesi veya başkasına geçmesi, kapanması veya
çıkarılmış olanlar, 854 sayılı Deniz İş Kanununun 14 üncü maddesinin
(IV) numaralı bendindeki nedenlerle işsiz kalanlar,
f) 24.11.1994 tarihli ve 4046 sayılı Özelleştirme Uygulamalarının
Düzenlenmesine ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde
Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunun 21 inci maddesi kapsamında işsiz
kalanlar, g) Yukarıdaki bentlerde belirtilen iş kanunları kapsamına girmeyen
sigortalılardan hizmet akitleri, 2821 sayılı Sendikalar Kanunu ile
2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu kapsamında
yapılmış olan toplu iş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmesi bulunmayan
hallerde Borçlar Kanunu hükümleri doğrultusunda (a), (b), (c), (d) ve (e)
bentlerindeki hükümlere paralel olarak sona ermiş olanlar,
İŞKUR’a süresi içinde şahsen başvurarak yeni bir iş almaya hazır
olduklarını kaydettirmeleri ve bu Tebliğin 2 nci maddesindeki şartları
taşımaları halinde işsizlik ödeneğine hak kazanırlar.
Ancak, işsizlik ödeneğine hak kazanabilmek için hizmet akdinin
başvuru sırasında grev, lokavt veya ilgili kanunlardan doğan olağanüstü
hal, seferberlik hali, doğal afetler, kısa süreli askerlik, sivil savunma
hizmetleri gibi çalışma ödevleri nedeniyle askıya alınmamış olması ve
sigortalının herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşundan yaşlılık aylığı
almaması gerekir.
1475 sayılı İş Kanununun 13 üncü maddesine316 göre; işveren,
işçinin ihbar önellerine ait ücretini peşin vermek suretiyle hizmet akdini
feshedebilir. Hizmet akdinin sona erdiği tarih olarak, ihbar öneline
ait ücretin peşin ödendiği tarih esas alınır. İAB bu tarih esas alınarak
doldurulur. (Md.3)
254
D) 4 NOLU TEBLİĞ317
İşten ayrılma bildirgesinin düzenlenmesi: İşveren, bu Teblğin 3
üncü maddesinde belirtilen hallerde hizmet akdi sona eren sigortalı işsiz
hakkında hizmet akdinin sona erdiği tarihi izleyen günden itibaren 15
gün içinde 3 nüsha İAB (İşden Ayrılma Bildirgesi) düzenleyerek bu süre
içerisinde, 1 nüshasının işyerinin bulunduğu yerdeki İŞKUR’a ulaşmasını
sağlar, 1 nüshasını sigortalı işsize verir, diğer nüshasını da işyerinde
saklar.
Ayrıca işveren, bu Tebliğin 3 üncü maddesinin (f) bendinde belirtilen
4046 sayılı Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesine ve Bazı Kanun
ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun
hükümlerine göre, özelleştirme nedeniyle işsiz kalanlar için de hizmet
akdinin sona erdiği tarihi izleyen günden itibaren 15 gün içinde 3 nüsha İAB düzenleyerek bu süre içerisinde, 1 nüshasının işyerinin bulunduğu
yerdeki İŞKUR’a ulaşmasını sağlar, 1 nüshasını sigortalı işsize verir, diğer nüshasını da işyerinde saklar.
Bu Tebliğin 2 nci maddesinde belirtilen en az 600 gün işsizlik sigortası
primi ödeme süresi, prim ödemelerinin başladığı 1.6.2000 tarihinden
itibaren 30.1.2002 tarihinde tamamlanmış olacağından, hizmet akdi sona
eren sigortalılar hakkında 31.1.2002 tarihinden itibaren İAB düzenlenir. İAB’yi süresi içerisinde Kuruma vermeyen işverenlere her bir fiil için
ayrı ayrı, 25.8.1971 tarihli ve 1475 sayılı İş Kanununun 33 üncü maddesine
göre318 sanayi kesiminde çalışan on altı yaşından büyük işçiler için fiilin
oluştuğu tarihte uygulanan aylık brüt asgari ücretin iki katı tutarında
idari para cezası verilir.
Muvazzaf askerlik nedeniyle hizmet akdi sona erenler için işverenler
İAB düzenleyeceklerdir. Bu durumda olan sigortalı işsizlerin terhis
tarihinden itibaren 30 gün içerisinde Kuruma başvurmaları halinde
işsizlik ödeneği işlemleri başlatılır.
İşveren, hizmet akdi 4447 sayılı Kanunun 51 inci maddesinde
belirtilen haller dışında (örneğin; istifa, emeklilik, evlilik, işçinin hatası
ve kusuru nedeniyle hizmet akdinin sona ermesi durumları) sona eren
sigortalı işsizler için İAB düzenlemek zorunda değildir.
Hizmet akdi feshedilmeksizin ve sigorta prim ödeme sürelerinde
kesinti olmaksızın, sigortalının aynı işverenin başka bir işyerine
nakledilmesi durumlarında işverenin İAB düzenleme zorunluluğu
bulunmamaktadır. Hizmet akdi sona erdiğinde sigortalının aynı işverene
317- R.G.;T:30.05.2002 –S: 24770
255
bağlı olarak çalıştığı sürelere ilişkin tüm bilgiler, düzenlenecek İAB’de yer
alacaktır.
İşverenin İAB düzenleme zorunluluğu bulunmadığı durumlarda
işverene idari para cezası uygulanmaz. (Md.4)
Türkiye İş Kurumuna başvuru: Sigortalı işsiz, resmi kimlik belgesi
ve işveren tarafından düzenlenen İAB ile hizmet akdinin sona erdiği
tarihten itibaren 30 gün içinde, işyerinin bulunduğu yerdeki İŞKUR’a
talep dilekçesi ile şahsen müracaat eder.
İşverenin İAB düzenlememesi halinde, hak kaybına yol açılmaması
için sigortalı işsizin talep dilekçesi ve resmi kimlik belgesi ile yaptığı
müracaatı kabul edilir. Talep dilekçesi İAB yerine geçmez. İşverenin
İAB düzenlememe nedeni araştırılarak gerektiği hallerde yasal işlemler
başlatılır.
Sigortalı işsizin, hizmet akdinin feshedildiği tarihi izleyen günden
itibaren mücbir sebeplerden kaynaklanan gecikmeler hariç 30 gün içinde
İŞKUR’a başvurmaması halinde, başvuruda gecikilen süre işsizlik ödeneği
almaya hak kazanılan toplam süreden düşülür. Sigortalı işsiz, gecikmeye
neden olan mücbir sebepleri başvuru sırasında İŞKUR’a belgelendirmek
zorundadır.
Sigortalı işsizin; a) Eş, çocuk, anne, baba veya kardeşlerinden birinin
vefatı ya da resmi kurum veya kuruluşlardan alınacak doktor raporu ile
kanıtlanmak kaydıyla kendisinin veya bu maddede sayılanlardan birinin
hastalık hali, b) Yangın, yer sarsıntısı, sel baskını gibi doğal afetler, c)
Herhangi bir nedenle ulaşımın imkansız hale gelmesi, d) Kanuni bir ödevin
yerine getirilmesi, e) Muvazzaf askerlik hizmetinin yerine getirilmesi, f)
Gözaltına alınma hali, g)Hükümlülükle sonuçlanmayan tutukluluk hali,
h) Savaş, sıkıyönetim, olağanüstü hal gibi durumlar, ı) Salgın hastalık
nedeniyle karantina, gibi mücbir sebeplerle geç başvurusu halinde hak
kaybı söz konusu değildir. (Md.5)
Başvurunun sonuçlandırılması: İŞKUR sigortalı işsizin başvurusunu;
İAB, talep dilekçesi ve SSK kayıtlarından, gerektiği hallerde de işverenin
bilgisine başvurarak inceler ve işsizlik ödeneğini hak edene ödeme
kararını, hak etmeyene ise nedeni ile birlikte red kararını başvuru tarihini
izleyen ayın sonuna kadar bildirir. (Md.6)
İş kaybı tazminatı ve işsizlik ödeneğine birlikte hak kazanılması:
4046 sayılı Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesine ve Bazı
Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına
Dair Kanun hükümlerine göre, özelleştirme nedeniyle işsiz kalanlardan,
iş kaybı tazminatı ve işsizlik ödeneğini birlikte almaya hak kazananlara
256
öncelikle iş kaybı tazminatı ödenir. İş kaybı tazminatı için yapılan
başvuru aynı zamanda işsizlik ödeneği başvurusu yerine de geçer.
Hizmet akitleri 4046 sayılı Kanuna göre sona erenlerin, iş kaybı tazminatı
ve diğer hizmetlerden yararlanabilmeleri için hizmet akitlerinin sona
erdiği tarihten itibaren 30 gün içinde İŞKUR’a başvurmaları zorunludur.
Başvuru süresini geçirenler, iş kaybı tazminatı ve bununla ilgili diğer
hizmetlerden yararlanamazlar. Ancak, bu durumda olanlardan işsizlik
ödeneğine hak kazanma koşullarını yerine getirenler için, mücbir sebep
olmaksızın başvuruda gecikilen süre, işsizlik ödeneği ödenecek toplam
süreden düşülerek, kalan süre kadar işsizlik ödeneği ödenir. (Md.7)
İşsizlik ödeneğinin miktarı: Günlük işsizlik ödeneği, sigortalının
son dört aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük
ortalama net kazancının %50’sidir. Bu suretle hesaplanan işsizlik ödeneği
miktarı aylık asgari ücretin netini geçemez.
İşsizlik ödeneğinin üst sınırının hesaplanmasında esas alınan asgari
ücret, ödemeyi kapsayan dönemde geçerli olan asgari ücrettir.
İşsizlik ödeneğinin hesaplanmasında bir ay 30 gün olarak kabul edilir.
Kıst ödeneğin hesaplanmasında hak edilen gün sayısı dikkate alınır.
İşsizlik ödeneği damga vergisi hariç herhangi bir vergi ve kesintiye
tabi tutulamaz, nafaka borçları dışında haciz veya başkasına devir ve
temlik edilemez.
Örnek 1: Aylık işsizlik ödeneği, günlük ortalama net kazancın 30
ile çarpımından binde altı oranında damga vergisi düşülerek hesaplanır.
Çalıştığı son dört ay süresince, aylık olarak asgari ücret düzeyinde
ücret alan bir sigortalı işsizin, aylık prime esas kazancı 222.000.750.-TL.
dir. Bu kazanç dikkate alındığında sigortalı işsizin, günlük ortalama net
kazancı 5.452.118.- TL, günlük işsizlik ödeneği ise bu miktarın %50’si olan
2.726.059.- TL’dir. Buna göre, sigortalı işsizin aylık işsizlik ödeneği miktarı,
(2.726.059x30)-( 2.726.059x30x0.006)=81.291.078.- TL’dir. Bu miktar aynı
zamanda en düşük işsizlik ödeneği miktarını göstermektedir.
Örnek 2: Son dört aylık prime esas kazancın aylık ortalaması
600.000.000.- TL olan sigortalı işsizin, bu kazanç dikkate alındığında
günlük ortalama net kazancı 14.480.000.- TL, günlük işsizlik ödeneği
ise bu miktarın %50’si olan 7.240.000.- TL’dir. Buna göre, alınacak işsizlik
ödeneği miktarı; 7.240.000x30=217.200.000.- TL’dir. Ancak, işsizlik ödeneği
miktarı, asgari ücretin netini geçemeyeceği için net asgari ücret (1.1.200230.06.2002 tarihleri arasında geçerli olan aylık net asgari ücret 163.563.537.TL) kadar olacaktır. Bu ücretten damga vergisi düşülecek ve alınacak ücret,
163.563.537-(163.563.537x0.006)=162.582.156.-TL olacaktır. Bu ücret aynı
zamanda en yüksek işsizlik ödeneği miktarını göstermektedir. (Md.8)
257
İşsizlik ödeneğinin ödenmesi: İşsizlik ödeneği, sigortalı işsizin, bu
Tebliğin 2, 3 ve 5 inci maddelerinde belirtilen şartlara sahip olması halinde,
hizmet akdinin feshedildiği tarihi izleyen günden itibaren hesaplanır. İlk
işsizlik ödemesi, ödeneğe hak kazanma koşullarının yerine getirildiği
tarihi izleyen ayın sonunda yapılır. İşsizlik ödeneği, aylık olarak her ayın
sonunda İŞKUR tarafından sigortalı işsiz adına açtırılacak banka hesabına
yatırılır. (Md.9)
İşsizlik ödeneği almakta olan sigortalı işsizin işe girmesi: İşsizlik
ödeneği almakta iken, işe giren sigortalının işsizlik ödeneği kesilir. Ancak, yeni işini, işsizlik ödeneğine hak kazanamadan kaybeden sigortalı işsiz,
daha önce hak ettiği işsizlik ödeneği süresini dolduruncaya kadar işsizlik
ödeneğinden yararlanmaya devam eder. Eğer, sigortalı işsiz, 4447 sayılı
İşsizlik Sigortası Kanununun öngördüğü şartları yerine getirmek suretiyle
yeniden işsiz kalırsa, sadece bu yeni hak sahipliğinden doğan süre kadar
işsizlik ödeneğine hak kazanır. Bu durumda, yeni işsizlik ödeneği hak
kazanma süresinin hesaplanmasında dikkate alınacak son üç yıl, bir
önceki işsizlik ödeneğine hak kazanma tarihinden geriye gidemez.
Örnek 3: 240 gün süreyle işsizlik ödeneği almaya hak kazanan
sigortalı işsiz, 120 gün işsizlik ödeneği aldıktan sonra, işe girer ve 600
günden az prim ödemek suretiyle yeniden işsiz kalırsa, sigortalı işsizin
alacağı işsizlik ödeneği süresi 240-120=120 gündür. Sigortalı işsiz yeni
işinde 600 gün prim ödeyerek işsiz kalırsa sadece yeni hak sahipliğinden
doğan 180 gün işsizlik ödeneğine hak kazanır. (Md.10)
Hastalık ve analık sigortası primlerinin ödenmesi: Sigortalı işsizin
hastalık ve analık sigortalarına ait primleri, işsizlik ödeneği ödendiği
sürece ilk altı ay için (yüzseksen gün) 2/3 oranında, izleyen aylarda
tam olarak Sosyal Sigortalar Kurumuna aktarılır. Bu primler, sigorta
primlerinin hesabında esas alınan alt kazanç sınırı üzerinden hesaplanır.
(Md.11)
İşsizlik ödeneğinde hak düşürücü nedenler: a) İŞKUR tarafından
teklif edilen, mesleklerine uygun ve son çalıştıkları işin ücret ve çalışma
koşullarına yakın ve ikamet edilen yerin belediye mücavir alanı sınırları
içinde bir işi haklı bir nedene dayanmaksızın reddedenlerin işsizlik
ödeneği kesilir. Büyükşehir belediyesi olan illerde belediye mücavir
alanı olarak büyükşehir belediyesi mücavir alanı kabul edilir. b) İşsizlik
ödeneği aldığı sürede gelir getirici bir işte çalıştığı veya herhangi bir
sosyal güvenlik kuruluşundan yaşlılık aylığı aldığı tespit edilenlerin
işsizlik ödeneği kesilir. c) İŞKUR tarafından önerilen meslek geliştirme,
edindirme ve yetiştirme eğitimini haklı bir neden göstermeden reddeden
veya kabul etmesine karşın devam etmeyenlerin, işsizlik ödenekleri
kesilir. Ödeneğin kesilme gerekçesinin ortadan kalkması halinde, işsizlik
258
ödeneği ödenmesine yeniden başlanır. Bu suretle yapılacak ödemenin
süresi başlangıçta belirlenmiş olan toplam hak sahipliği süresinin sonunu
geçemez. d) Haklı bir nedene dayanmaksızın İŞKUR tarafından yapılan
çağrıları zamanında cevaplamayan, istenilen bilgi ve belgeleri öngörülen
süre içinde vermeyenlerin, işsizlik ödenekleri kesilir. Ödeneğin kesilme
gerekçesinin ortadan kalkması halinde, işsizlik ödeneği ödenmesine
yeniden başlanır. Bu suretle yapılacak ödemenin süresi başlangıçta
belirlenmiş olan toplam hak sahipliği süresinin sonunu geçemez.
Örnek 4: 180 gün süre ile işsizlik ödeneğine hak kazanan sigortalı
işsiz, 90 gün işsizlik ödeneği aldıktan sonra, İŞKUR’un istediği bilgileri,
haklı bir neden olmaksızın İŞKUR’ca öngörülen sürenin bitiminden
itibaren 25 gün geç vermesi durumunda, işsizlik ödeneği 25 gün süreyle
kesilir. Bu durumda, sigortalı işsizin alacağı işsizlik ödeneği süresi 18090-25=65 gündür. (Md.12)
İşsizlik ödeneğinin durdurulması: Muvazzaf askerlik dışında
herhangi bir nedenle silah altına alınanlar ile hastalık ve analık nedeniyle
geçici iş göremezlik ödeneği almaya hak kazanan sigortalı işsizlerin
işsizlik ödenekleri, bu durumların devamı süresince durdurulur.
Örnek 5: 180 gün süre ile işsizlik ödeneğine hak kazanan sigortalı
işsiz, 70 gün işsizlik ödeneği aldıktan sonra, muvazzaf askerlik dışında
herhangi bir nedenle 30 gün süre ile silah altına alınırsa, işsizlik ödeneği
30 gün için durdurulur. Bu süre, daha sonra sigortalı işsizin alacağı işsizlik
ödeneği süresinin sonuna eklenir. Bu durumda, sigortalı işsizin alacağı
işsizlik ödeneği 180-70=110 gün üzerinden hesaplanır. (Md.13)
Hatalı ve yanlış ödemeler: Sigortalı işsiz ve işverence İŞKUR’a
verilen bilgiler, gerektiğinde SSK kayıtlarından kontrol edilebilir. Hatalı
bilgilere dayanılarak yapılan fazla ödemeler, yasal faizi ile birlikte geri
alınır, ayrıca ilgililer hakkında yasal işlem yapılır. (Md.14)
İşsizlik ödeneği nakli: İşsizlik ödeneği almakta iken, ikametgahı
değişen sigortalı işsizin kaydı, talep etmesi halinde, yeni ikametgahının
bulunduğu ildeki İŞKUR’a nakledilir. Sigortalı işsize verilecek bütün
hizmetler yeni ikametgahının bulunduğu İŞKUR tarafından yürütülür.
(Md.15)
259
SONUÇ
Bitip tükenmek bilmeyen ihtiyaçları ile egoist bir mizaca sahip olan
insan, ihtiraslarının etkisi altında ekonominin mal ve hizmet üretiminden
fazlasıyla yararlanmak ister. Böylece kişiler arasında kıyasıya menfaat
mücadelesi başlar. Bu mücadele ekonomik üretim faaliyeti dediğimiz
“Çalışma Hayatı”nda da kendini hissettirir. Çalışma hayatında “Sosyal
Gruplar” dediğimiz bağımlı çalışan işçi ile onu çalıştıran işveren arasında
meydana gelen menfaat mücadelesi “Sosyal Mücadele” şeklinde ortaya
çıkar. Sosyal mücadele de “Sosyal Olayları” yaratır.
Sosyal olaylarda topluma ayrılmış ekonomik yararların kişiler
arasında dengesiz dağılımı önemli bir yer tutar. Bir toplumda, ekonomik
yararların belirli kişiler elinde toplanması veya ekonomik yararlardan
devamlı olarak belirli kişilerin faydalanması, o toplumu rahatsız eden
çok önemli sosyal olaylardan biridir. “Sosyal Adalet” kavramı bu olayın
sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
Aynı toplumda yaşayanların, o toplumdan adil ve dengeli bir şekilde
yararlanması en doğal bir hakkıdır. Eğer herkes o toplumdan adil ve dengeli
bir şekilde yararlanamıyorsa, o toplumda bir rahatsızlık var denilir. İşsizlik
de toplumda rahatsızlık yaratan sosyo-ekonomik bir olaydır. Kişi çalışma
yeteneğine sahip olduğu ve arzu ettiği halde toplumda çalışma imkanı
bulamıyorsa, o toplumun ekonomik imkanlarından faydalanamıyorsa,
üretime katılamıyorsa, o toplum rahatsız bir toplumdur.
Özellikle nüfus artışının fazla ve sanayileşme hızının yetersiz olduğu
ülkelerde ve hatta işsizlikle en uygun koşullar altında mücadele eden
ülkelerde bile işsizlik; ekonomik, sosyal ve politik gelişmeyi engelleyen,
gerek kişisel ve gerekse toplumsal açıdan pek çok olumsuz etkileri olan
bir olaydır.
Bir yandan, işsizliğin büyümesiyle toplumda tüketici grup süratle
genişlemekte, üretici grubun bakmak zorunda kalacağı kişi sayısı
artmakta, fertlerin tasarruf ve yatırım kaynaklarını azaltmakta ve sonuçta
kalkınmanın amaç ve hedeflerine ters düsen olumsuz ekonomik sonuçlar
yaratmaktadır. Diğer yandan, uzun süren işsizlik, kişide psikolojik
depresyon, psikosomatik denilen hastalık, toplumda suç artışı, aile
ünitesinde çözülmeler, toplumda tepki ve isyanlar gibi sosyal ve politik
huzuru bozucu sonuçlar yaratmaktadır.
Şüphesiz, üretici insan gücü kaynağının israf edilmesine yol açan,
iş gücünün iş göremez ya da işe yaramaz duruma gelmesine neden olan
ve dolayısıyla milli gelir ve üretimin düşmesi sonucuna varan ve bunun
260
yanında sosyal barışı temelinden sarsan işsizlikle mücadele en etkin
çözüm yolu, istihdam kapasitesini artıracak yatırımların genişletilmesi
ve tam istihdamın sağlanmasıdır. Ancak, her ülkede tam istihdamı
sağlamanın, işsizliği tamamen yok etmenin, çoğu kere mümkün olmadığı
bir gerçektir. O halde çalışma istek ve yeteneğinde olup da günün çalışma
ve ücret koşullarına göre emeğini sunmasına rağmen, sosyo-ekonomik
nedenlerle, uygun bir iş bulamayan işsize, yaşama hakkını vermek her
toplumun kaçınılmaz görevidir.
Her ülkede, işsizlik çeşitleri ve nedenleri değişik olduğundan,
bununla mücadele yöntemleri de değişiktir. İşsizlikle mücadele ekonomi
bilimi ile ilgilidir. Ancak, işsizliğin toplumda yarattığı olumsuz etkileri
ortadan kaldırıcı önlemler ise, sosyal politika, bilimi ile ilgilidir. Zira sosyal
politika, ekonomik üretim faaliyetlerinin sonuçlarının toplum içindeki
etkilerini ve sosyal gruplar (işçi-işveren) arasında yarattıkları sorunlarını
inceleyen ve bu sorunların çözümlenmesini sağlayan bir bilim dalıdır.
19. yüzyıl kapitalist sanayi devriminden itibaren gelişen sosyal
politika, çalışma hayatı ile ilgili diğer olaylar gibi ekonomik üretim
faaliyetinin sonuçlarının toplum içinde yarattığı en önemli sorunlarından
biri olan işsizlik olayını da hukuki, ekonomik, sosyolojik, psikolojik
açılardan inceleyip, değerlendirmekte ve önlemlerini araştırmaktadır.
Sosyal politikanın geliştirdiği işsizliğin sonuçlarını tazmin edici başlıca
araç İşsizlik Sigortasıdır.
İssizlik sigortası, sefaleti ve ücretlerin düşmesini önlemekte,
verimliliği arttırmakta, işgücü piyasasını organize etmekte, işsizleri işe
girmeye zorlamakta, zorunlu tasarrufu sağlamakta ve tam rekabetin hakim
olduğu ekonomilerde sosyal ve ekonomik hayat arasında yumuşatıcı ve
uyum yaratıcı bir rol oynamaktadır.
Kazancı sosyo-ekonomik nedenlerle isteği dışında kesilmiş olup ta,
çalışma istek ve yeteneğinde olan bağımlı çalışanların geçinme ve yaşama
ihtiyaçlarını karşılamak üzere devletçe kurulmuş, katılma zorunluluğu
olan ve sigortacılık tekniği ile faaliyet gösteren işsizlik sigortası sosyal
sigortaların bir kolu olup, sosyal güvenlik sistemi içinde yer alır. İşsizlik
sigortası, işsizliğin toplumdaki olumsuz sonuçlarını ortadan kaldırmayı
ve işsizin toplumun ekonomik imkanlarından faydalanmasını sağlayan
diğer sosyal politika önlemlerinden (işsizlik yardımı, kıdem tazminatı)
mahiyeti itibariyle ayrılmaktadır.
Sosyo-ekonomik bir risk olan işsizliğin karşılanması amacıyla
20. yüzyılın ilk yarılarında devletçe kurulup ve yönlendirilen işsizlik
sigortasının kapsamını, genellikle bağımlı çalışanlar oluşturmaktadır.
Finansman kaynağı, bağımlı çalışanın bizzat kendisinden alınan
261
primlerden ve sosyal devlet anlayışı içinde sosyal adalet ilkelerinin
gerçekleştirilmesi amacıyla işveren primleri ile devlet katkılarından
karşılanmaktadır.
Sosyal güvenlik sisteminin ve sosyal sigortaların genel özelliklerini
taşımakla birlikte, işsizlik sigortasının kendine özgü özellikleri vardır:
1- İşsizlik riskini tazmin etmek, 2- Katılmayı zorunlu kılmak, 3- Devlet
tarafından kurulup ve yönlendirilmek, 4- Primlere ilgilinin katkısını dahil
etmek, 5- İlgiliyi yeniden işe yerleştirmek. Günümüzde bu özellikleri
haiz işsizlik sigortasına genellikle kapitalist ekonomik sistemi uygulayan
birçok ülkede rastlamaktayız.
İşsizlik Sigortası’ndan her işsizin yararlanabileceği düşünülmemelidir.
Özelliklerinden dolayı, ancak bazı yararlanma koşullarını gerçekleştiren
işsizler sigortadan faydalanırlar. Bu koşullar başlıca: 1- İradesi dışında
işsiz olma, 2- Prim ödeme, 3- Belirli bir süre bekleme, 4- Gösterilen işi
kabul etme, şeklinde toplanabilir.
Sağladığı yararlar nakdi ödeneklerdir. Ödenek miktarı ve süresi
her ülkenin uyguladığı finansman sistemine göre (Repartisyon veya
Kapitalizasyon Sistemleri) aktüaryal hesaplar sonucu belirlenir. Yönetimi,
devlet denetim ve gözetimi altında ya diğer sosyal sigorta kuruluşları
ya İs ve İşçi Bulma Kuruluşu bünyesinde veya başlı başına bir kuruluş
seklinde faaliyet gösterir.
İşsizlik sigortası her ülkede ve her devirde değişik biçimlerde
değerlendirilmiştir. Sosyalist ekonomi sistemini uygulayan ülkelerde,
genellikle plan gereği işsizlik sorunu gizli işsizlik istihdam politikası
ile çözümlenmekte olup, işsizliği tazmin edici önlemlere gerek
duyulmamaktadır. Kapitalist ekonomi sistemini uygulayan ülkelerde
ise, işsizlik nedenleri çeşitli olduğu için işsizliğe karşı alınan önlemler
de çeşitlidir. İşsizliği tazmin yöntemleri, başlıca üç yöntem seklinde
belirmiştir. 1- Kıdem Tazminatı, 2- İşsizlik Yardımı 3- İşsizlik Sigortası.
İşsizlik konusu ve onu tazmin edici uygulama çeşitli ülkelerde olduğu
gibi uluslararası kuruluşlarda da gerek buna bağlı Birleşmiş Milletlerin
özel ihtisas kolu olan Uluslararası Çalışma Teşkilatı gerekse bölgesel
kuruluşlardan Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi’nin çeşitli sözleşme ve
tavsiye kararlarında, işsizliği tazmin edici önlemlerden işsizlik sigortası
üzerinde önemle durulmuştur. Diğer yandan mukayeseli sosyal güvenlik
hukuku kuralları içinde işsizlik sigortasını devletçe ilk uygulayan ülke
olan İngiltere örneği ve yine ayni ülkenin ünlü sosyal güvenlik uzmanı
olan W. BEVERIDGE’nin hazırladığı sosyal güvenlik planı her ülkenin
uygulamada yararlanabileceği önemli bir kaynağı teşkil etmektedir.
262
Ülkemizde bağımlı çalışanların mesleki (iş kazası ve meslek
hastalığı), fizyolojik (hastalık, analık, yaslılık, sakatlık ve ölüm) risklerine
karşı kurulmuş sosyal güvenlik kuruluşları bulunmasına rağmen,
sosyo-ekonomik (işsizlik) riskine karşı kuruluşu çok geç kurulmuş ve
sosyal (fakirlik) risklerine karşı ise bir sosyal güvenlik kuruluşu henüz
bulunmamaktadır. Halbuki genellikle kapitalist ekonomi sistemini
uygulayan ülkelerde, açık işsizliği tazmin edici fonksiyonu bulunan işsizlik
sigortası, işsizliğin çalışanlar üzerinde oluşturduğu huzursuzlukları
gidermekte, isteği dışında kendi kasıt ve kusuru olmaksızın uygulanan
ekonomik sistemin gereği işsiz kalanlarla bunların aile fertlerinin uğradığı
gelir kaybı bir ölçüde giderilmekte, satın alma gücü sağlanmakta ve bu
gibi kişilerin bir iş buluncaya kadar yaşamlarını sürdürmelerine olanak
verilmektedir. Bu zaten Anayasamızın ikinci maddesinde yer alan sosyal
devlet anlayışının bir gereğidir. Ancak, Anayasamızın 60. Maddesinde
bu gibi sosyal kuruluşların kurulmasına yer verilmekle beraber, 65.
Maddesinde belirtilen devletin mali ve ekonomik kaynaklarının yetersizliği
gerekçesiyle hükümetlere verilen taviz ve tarziye sonucudur ki, devlet
sosyal güvenlik ile ilgili görevini yerine getirmekte geç kalmaktadır.
Böylece sosyal sigortaların önemli bir kolunu oluşturan issizlik sigortası
geç kurulmuştur. Fakirlik riskine karşı ise 5502 sayılı Sosyal Güvenlik
Kurumu Kanunu ile “Primsiz Ödemeler Genel Müdürlüğü” kurulmuş,
ancak henüz faaliyete geçememiştir..
Ülkemizde işsizlik sigortasının kurulmaması için daha da ileri
gidilerek, böyle bir sigortanın temelden faydası bulunmadığı, avutucu
bir önlem niteliği taşıdığı, yarattığı mali külfetin özellikle bizim gibi
gelişmekte olan ülkelerde, gelişmişlere nispeten iki misli olacağı ve
böylece yatırımlara yönlenmesi gereken tasarrufların tüketime ayrılacağı,
bunun da gelişmeyi olumsuz yönde etkileyeceği ileri sürülmekte idi.
Ayrıca Türkiye’de uygulanmakta olan işten çıkartmayı tazmin edici sosyal
politika önlemlerinden ve kıdem tazminatının, işsizlik sigortasının yerini
tuttuğu ve hatta Türkiye’de bugün için gizli işsizliğin son derece yaygın
olduğu, dolayısıyla işçinin otomatikman sigortalanmış bulunduğu, bu
nedenle bundan daha iyi işsizlik sigortası olmayacağı şeklinde görüşlere
de rastlanmakta idi. Yine kurulacak işsizlik sigortasının çalışanlara
uygulanmasıyla sosyal güvenliğin yatay olarak gelişeceğine dikey olarak
gelişeceği endişesi de söz konusu olmakta idi.
Bu olumsuz görüşlere rağmen, ülkemizde ciddi bir biçimde 1959
yılından itibaren işsizlik sigortasının kurulmasını gerekli bulan çalışmalara
rastlamaktayız. Bu çalışmalar başlıca iki kuruluşta yoğunlaşmış idi.
Birincisi İş ve İşçi Bulma Kurumu diğeri Devlet Planlama Teşkilatı idi.
Bu konuda değişik zamanlarda ve değişik mahiyette bir kaç yasa önerisi
hazırlanmış ve TBMM’ne sunulmuş olmasına rağmen, 1999 yılına
263
kadar olumlu bir sonuç alınamamış idi. Sosyal politikanın amaçlarını
gerçekleştirmekte önemli araçları oluşturan otonom kuruluşlar da (siyasi
partiler, işçi ve işveren sendikaları) işsizlik sigortasına önem vermişler,
ancak yaklaşımları değişik olmuştur. Ülkemizde işsizliği tazmin aracı
olarak nitelendirilen kıdem tazminatı müessesesinin bulunması, bu
kuruluşların konuyu farklı bir yaklaşımla ele almalarına sebep olmuştur.
Halbuki bir ülkede sosyal barışın, sosyal adaletin sağlanması için işsizlik
sigortası sisteminin önemi oldukça büyüktür ve kurulmasında zaruret
vardır. Nitekim tüm olumsuzluklara rağmen bugün için 25.8.1999 tarih
ve 4447 sayılı yasa ile İşsizlik Sigortası kurulmuş ve Türkiye İş Kurumu
(İŞKUR) bünyesi içerisinde faaliyetlerini yürütmektedir.
264
KAYNAKLAR
A) K I T A P L A R:
1- AKÇAYLI, N.; Yönetime Katılma ve Özyönetim, Bursa Üniv. Yayını, No:2,
İst. 1978.
2- AKMUT, Ö.; Hayat Sigortası, AÜ SBF, Yayın No:447, Ank. 1980.
3- ANDAÇ, F.; Le Salaire Minimum Legal En France et en Turquie (Doktora
Tezi), Strasbourg, 1976.
3a- ANDAÇ, F.; İş Hukuku, Adalet Yayınevi, 2008.
4- BABAN, S.; İktisat Dersleri, IÜ Hukuk F., Talebe Cemiyeti Yayını No:9, Ist.
1942.
5- BERKER, Y.; Kalkınmakta Olan Ülkelerde İşsizlik Sorunu ve Çözüm Yolları,
Bursa İTİA Yayın No:27, Bursa 1977.
6- BEVERIDGE, W.H.; Full Employment in a Free Society, W. W. Norton and
Co. Inc. New York 1945.
th
7- BLOOM, F. G. - NORTHRUP, W. R., Economics of Labor Relations 7
Edition, USA, 1973.
8- BOZER, A.; Türk Hukukunda Sosyal Sigortalara Genel Bir Bakış, Ank.,
1963.
9- CAMERLYNCK, G. H. -LYON-CAEN, G.; Droit du Travail, Precis Dalloz,
Paris 1975.
10- CARTER, M. A. -MARSHALL, F. R.; Labor Economics, USA, Revised
Edition, 1972.
11- ÇENBERCI, M.; Sosyal Sigortalar Kanunu Şerhi, Ank. 1977.
12- CHARPENTIER, D.; Instituons Internationales, Mementos Dalloz, Paris,
1968.
13- DILIK, S.; Türkiye’de Sosyal Sigortalar, Banka ve Ticaret Hukuk Araştırma
Enstitüsü Yayını, No: 99, Ank. 1972.
14- DUPEYROUX, J. J.; Droit de la Securite Sociale, Precis Dalloz, Paris, 1975.
15- DÜNDAR, F. B.; Sosyal Güvenlik Araçlarının Makro Ekonomik Etkileri,
AİTİA Yayını, No: 76, Ank. 1976.
16- EKİN, N.; Gelişen Ülkelerde ve Türkiye’de İşsizlik, İÜ İkt. Fak.; İktisat ve
İçtimaiyat Enst. Yayını, No: 68, İst. 1971.
17- EKŞİOĞLU, K.; Gerekçeli Anayasa, Ank. 1982.
265
17/a ERDEM,E.-ŞANLIOĞLU, Ö.-İLGÜN M.F.; Türkiye’de Hükümetlerin Makro
Ekonomik Performansı (1950-2007), Detay yayınevi Ank. 2009.
18- ESENER, T.; İş Hukuku, Ank. 1978.
19- GUITTON, H.; Economie Politique, Tome I. Precis Dalloz, Paris, 1967.
20- GÜVEN, E.; İs Kazası Yönünden Sosyal Politika Sorunları, EİTİA Yayını No:
78/40, Ank. 1970.
21- IŞIK, R.; Türk İş Hukukunun Milletlerarası Kaynakları, AÜ Hukuk Fakültesi
Yayını, No: 218, Ank. 1967.
22- IŞIKLI, A.; Kuramlar Boyunca Özyönetim ve Yugoslavya Deneyi, AÜ SBF
Yayını, No: 456, Ank. 1980.
23- İZVEREN, A.; Sosyal Politika ve Sosyal Sigortalar, Ank. 1970.
24- KARAHASANOĞLU, T.; Türkiye’de Sosyal Güvenlik Çıkmazı, İst. 1973.
25- KAZGAN, G.; 100 Soruda Ortak Pazar ve Türkiye, İst. 1970.
26- KEYNES, J. M.; İstihdam Faiz ve Para Genel Teorisi, Çev:BALTACIGİL,
Asım; İst. 1969.
27- KUTAL, M.; Asgari Ücret, İÜ İkt. Fak. İktisat ve İçtimaiyat Enst. Yayını, No:
49, İst. 1969.
28- LEVINSON, C.; Avrupa Topluluğunda Sosyal Güvenlik Sistemi, Çev: Yaver
Zeytinoğlu, İzmir 1981.
29- LYON-CAEN, G.; Droit Social European, Dalloz, Paris 1972.
30- MARUFLU, S. -ORHON, E. -TÜTÜNCÜ, E.; Türkiye’de İşsizlik Sigortası
Uygulamasına Dönük Model Araştırması, DPT Yayını No: DPT: 1630-SPD:
304 Ocak 1978.
31- MAUROIS, A.; İngiltere Tarihi, Çev: YALÇIN Hüseyin Cahit, Kanaat
Kitabevi, İst. 1938.
32- MENDELSON, R.; Social Security in the British Commonwealth, London
1954.
33- NERE, J.; 1929 Krizi, Çev. TOPRAK, Vamık, AİTİA Yayını, No: 134, Ank.
1980.
34- RICHARDSON, J. H.; İktisadi ve Mali Yönüyle Sosyal Güvenlik, Çev.
YAZGAN, Turan, İÜ İkt. Fak. İktisat ve İçtimaiyat Enst. Yayını, No: 56, İst.
1970.
th
35- REYNOLDS, L.; Labor Economics and Labor Relations, 6
1974.
Edition, USA
36- SAVATIER, J.-RIVERO, J.; Droit du Travail, PUF Themis, Paris 1970.
266
37- SAVER, E. Z.; İşsizliği Tazmin Edici Politikalar ve İşsizlik Sigortası, DPT
Yayını No: DPT 106-SPD:232, Ank. Mayıs 1971.
38- SENCER, O.; Türkiye’de İşçi Sınıfı, Doğusu ve Yapısı, İst. 1969.
39- TALAS, C.; Toplumsal Politikaya Giriş, S. Yayınları, Ank. 1981.
40- TALAS, C.; Sosyal Güvenlik ve Türk İşçi Sigortaları, Ank. 1953.
41- TALAS, C.; Sosyal Ekonomi, S. Yaylari, Ank. 1980.
42- TALAS, C.; Sosyal Ekonomi, S. Yayini No:5, Ank. 1976.
43- TITMUSS, R. M.; Essays on “The Welfare” State, George Allan and Unwin,
London 1976.
44- TOYNBEE, A.; A Study of History, Abridge Edition, RIIA, Oxford 1960.
45- TUNÇOMAĞ, K.;Türk Borçlar Hukuku, Cilt I, İÜ Hukuk Fak. Yayını,
No:451, İst. 1975.
46- TONÇOMAĞ, K.; Türk Borçlar Hukuku, Cilt II, İst. 1977.
46a- TUNÇOMAĞ,K.; Sosyal Sigortalar, II.Baskı, İ.Ü.Hukuk Fak. Yayın no: 659,
İst.1982
47- TURAN, K.; Milletlerarası Sendikal Hareketler, AİTİA Yayını, No: 33, Ank.
1979.
48- TÜRKAY, O.; Gizli İşsizlik, AÜ SBF Yayını, No: 239, Ank. 1968.
49- ÜÇOK, C.; Siyasal Tarih (1789-1960), AÜ Hukuk Fak. Yayını, No: 369, Ank.
1975.
50- ÜLGENER, S.; Milli Gelir, İstihdam ve İktisadi Büyüme, İÜ İkt. Fak. Yayını,
No: 175, İst.1970.
51- ÜSTÜNEL, B.; Makro Ekonomi, Ank. 1966.
52- YALÇIN, S.; Personal İdaresi, İÜ İşletme Fak. Yayını, No: 9, İst. 1971.
53- YAZGAN, T.; Türkiye’de Sosyal Güvenlik Sistemi, İktisadi Araştırmalar
Vakfı Yayını, No: 21, İst. 1969.
54- YELEKÇİ, M.; Sosyal Sigortalar Kanunun Külliyatı, Ank. 1979.
55- YOUNG, A. F.; Social Services in British Industry, Routledge and Kegan
Paul, London 1968.
56- YÜKSEL, A.; Ortak Pazarın (AET) Sosyal Düzeni ve Ortak Pazarla
İlişkilerimizin Sanayimiz Açısından Sosyal Yapıya Muhtemel Etkileri, TİSK
Yayını, No:23, Ank. 1973.
57- ZAİM, S.; Çalışma Ekonomisi, İÜ İktisat Fak. Yayını No: 229, İst. 1968.
267
B) MAKALE, RAPOR VE DİĞERLERİ:
58- ANAP; Anavatan Partisi Programı, 1983.
59- ANDAÇ, F.; Yönetime Katılma ve Fransa Uygulaması (Tebliğ), Endüstriyel
Demokrasi ve İşçilerin Yönetime Katılması Seminer Notları, Türk-İş/ICFTU
Ortak Semineri (26 Şubat-2 Mart 1979) Türk-İş Yayını No:24, Ank. 1979.
60- ANDAÇ, F.; İşçi Kimdir? (Makale), Türk-İş Dergisi, Sayı 147, Haziran 1981.
61- ANDAÇ, F.; Türkiye’de Demografik Hareketler, (Makale), Türkiye İktisat
Gazetesi, 8 Şubat 1968.
62- AP; Adalet Partisi Tüzük ve Programı, Ank. 1966.
63- ARIKAN, İ.; İşsizlikle Savaş Tedbirleri ve Memleketimizde Geçerlilikleri
(Makale), İİBK Dergisi, Sayı:5, Ocak 1977.
64- ATASOY, A.; Türk Hukukunda Kanunla Kurulmuş Özel Yardım Sandıkları
(Makale), EİTİA Dergisi, Cilt XIV, Sayı:2, Eskişehir, Haziran 1978.
65- BIT; La Securite Social, Etude Internationale, Geneve 1950.
66- BIT; Recommandations Internationales sur les Statistiques du Travail,
Geneve 1975.
67- BIT; Chomage, Annuaire des Statistiques du Travail Geneve 1980.
68- BIT; Conference Internationale du Travail, “Conventions et Recommandations
(1919-1949)”, Geneve 1949.
69- BIT; Plans pour la Securite Sociale en grande-Bretagne, Revue Internationale
du Travail, XLVII, No:1, Janvier, 1943.
70- BOLAT, N.; -GÜVENÇ, M. ANDAÇ, E.; Birleşik Amerika’da İşsizlik Sigortası
(Rapor), İİBK Yayını, No: 51, Ank. 1968.
71- CHP; Cumhuriyet Halk Partisinin Düzen Değişikliği Programı, Ulusal
Basımevi, Ank. 1969.
72- YTP; Yeni Türkiye Partisi Tüzüğü Programı, Ank. 1967
73- CONSEIL, DE L’EUROPE; Convention Europeenne de Securite Social, No:
78, Strasbourg 1972.
74- DENİZ, A.; İşsizlikle Mücadelede İşsizlik Sigortası (Makale), İşveren,
Haziran 1968.
75- DENİZ, A.; İstihdam-İşsizlik Sigortası (Makale), İşveren, Cilt IX, Sayı 10
Temmuz 1971.
76- DİE; Türkiye İstatistik Yıllığı, 1981.
77- DİE; Türkiye İstatistik Yıllığı, 1990.
78- DP; Demokratik Parti Tüzük ve Programı, Ank. 1970.
268
79- DPT; Sosyal Güvenlik, 4. BYKP Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Yayın No:
DPT: 1566-ÖİK: 245 Mart 1977.
80- DPT; Kalkınma Planı, Birinci Beş Yıl (1963-1967), Ank. Ocak 1963.
81- DPT; Kalkınma Planı, İkinci Beş Yıl (1968-1972), Ank. 1967.
82- DPT; 1969 Yılı Programı, Ank. 1969.
84- DPT; Yeni Strateji ve Kalkınma Planı, Üçüncü Beş Yıl (1973-1977), Ank.
1973.
86- DPT; 4. BYKP (1971983), Yayın No: 1664, Ank. Nisan 1979.
87- DPT; 5. BYKP (1985-1989), Yayın No: 1974, Ank. 1985.
88- DPT; 6. BYKP (1990-1994), Yayın No: 2174, Ank. 1989.
89- DPT; 1980’den 1990’a Makro Ekonomik Politikalar, Türkiye Ekonomisindeki
Gelişmelerin Analizi ve Bazı Değerlendirmeler, 24 Temmuz 1990.
90- DYP; Doğru Yol Partisi 1987 Seçim Beyannamesi.
91- EKİN, N.; İşsizlik Sorunu (Makale), İİBK Dergisi Yıl:2 Sayı:6 Nisan 1977.
92- GP; Güven Partisi Programı, Ank. 1967.
93- GÜLERMAN, A.; Ekonomik ve Sosyal Yönleriyle İşsizlik Sigortası (Makale),
İşveren, Cilt:XIX, Sayı:1, Ekim 1980.
94- HAMURDAN, Y.; Türkiye’de İstihdam ve İşsizliğin Önlenmesi Deneyleri,
DPT Yayını No:DPT:1642-SPD:309, Nisan 1978.
95- İİBK; 1981 İstatistik Yıllığı, Yayın No:150, Ank. 1982.
96- İİBK; Federal Almanya’da İş ve İşçi Bulma ve İşsizlik Sigortası Kurumu
Çalışmaları Hakkında Genel Bilgiler (İnceleme) Yayın No:36, Ank. 1967.
97- KARAHASANOĞLU, T.; İşsizlik Sigortası İçin Bir Hesaplama (Rapor),
DPT-SPD Yayını, Ank. 1970.
98- KARAPINAR, İ.; Kıdem Tazminatı Açısından İşsizlik Sigortası ve İşletme
Emekliliği (Makale), Bursa İTİA Dergisi, Cilt: VII, No:3, Eylül 1978.
99- KORHAN, D.; İşe Yerleştirme Yönteminde Yapılan Yeni ve Hakça Düzenleme
(Makale), İİBK İşgücü Dergisi, Yıl 1, Sayı 3, Temmuz-Eylül 1979.
100- KUTAL, M.; İşsizlik Sigortası (Makale), Hürriyet Gazetesi, 5.7.1981.
101- MEYDAN LAROUSSE, Cilt:6, Meydan Yayınevi, İst. 1971.
102- MHP; Müreffeh ve Kuvvetli Türkiye İçin CKMP Programı, Ank. 1965.
269
103- NOUVEAU PETIT LAROUSSE; Librairie Larousse, Paris 1972.
104- ORHAN, Z. O.; Azgelişmiş Ekonomilerde Gizli İşsizlik (Makale), Alfredo
Navareete Jr. Ve Ifijenia M. Navarete’den Çeviri İİTİA İktisadi ve Ticari
İlimler Dergisi Sayı 1, İst. 1977.
105- RAYMOND, B.; Dictionnaire de Droit LGDJ, Paris 1967.
106- RG;s.7436/18 Şubat 1950 t, s.13922/10 Ağustos 1971 t, s.15037/15Ekim1974 t.
107- SAATÇİ, M.; Türkiye’de İşsizlik ve Açık İşyerleri İlişkisi Açısından İşsizlik
Durumu, (Makale) KÜ İşl. Fak. Dergisi, Cilt I, s:1, Aralık 1981.
108- SHP; Sosyal Demokrat Halkçı Parti Programı, 1983.
109- ŞAHİN, H.; İşsizlik Sigortası Nedir?, Amacı, Uygulama Koşulları, Ülkemiz
Yönünden Yapılmış Çalışmalar ve Görüşler (Makale), İşgücü Dergisi, İİBK
Yayını, Yıl 1, s: 2, Nisan-Mayıs-Haziran 1979.
110- ŞAHİN, H.; İşsizlik Sigortası Üzerine Bir Araştırma (Makale), İİBK İşgücü
Dergisi, sayı3, Temmuz-Ağustos-Eylül 1979.
111- ŞAHİN, H.; İşsizlik Sigortası ve Kıdem Tazminatı (Makale), İİBK İşgücü
Dergisi, Yıl:1 Sayı:4, Ekim-Kasım-Aralık 1979.
112- TBMM; Tutanak Dergisi, Meclis Geçici Komisyon Raporu, Dönem: VII, Cilt
18, Yıl 1945.
113- TOPRAK, H.; İşsizlik ve İşsizliğin Yarattığı Psikolojik Sorunlar (Makale),
İİBK Dergisi Sayı:5 Ocak 1977.
114- TÖRÜNER, M.; Türkiye’de İstihdam Sorunu Üzerine Bir Not (Rapor), DPTSPD Araştırma Şubesi Yayını, Ank. 1971.
115- TUNA, O.; Memleketimizde İşsizlik Sigortası Meseleleri (Makale), İÜ İkt.
Fak. Mecmuası, Cilt:14, Ekim 1952 -Temmuz 1953.
116- TÜRK-İŞ; Uluslararası Çalışma Teşkilatı (ILO) Türkiye Tarafından
Onaylanan Sözleşmeler, Yayın No: 137, Ank. 1980.
117- TÜRK-İŞ.; İşgücü ve Sosyal Güvenlik Anlaşmaları, Yayın No: 76, Ank.1973.
118- TÜRK-İŞ.; 7. Genel Kurul Çalışmaları (15 Nisan 1968), Yayın No:62, Ank.
1968.
119- TÜTÜNCÜ, E.; İşsizliğe Çare Nedir? (Rapor), DPT 1977.
120- US; Department of Health and Human Services; Social Security Programs
Throughout The World 1979, Research Report No: 54, Washington, May
1980.
Social Security Programs, Throughout the World: Europe US Department of
Health and Human Services, 2006.
121- WEBSTER’S NEW COLLEGIATE DICTIONARY; Merriam Philippines
Copyright 1980.
270
122- WILLIAM, W. W.; ABD’de Devamlı İş Temini Meselesi (Makale) İÜ İçtimai
Siyaset Enstitüsü Yayını, No:19, Sosyal Siyaset Konferansları, 6. Kitap, İst.
1954.
123- OECD; Project de Rapport Analytique, Comite de la main-d’oeuvre et des
Affaires Sociales, Reunion du Comite au Niveau Ministeriel, Diffusion
Restreite, Mas (81) 17, dis: Paris 16, dee 1981.
124- TİSK: Avrupa Birliği- Türkiye Sosyal Güvenlik Normları, TİSK yayın no:
257,Nisan 2005.
125- TÜHİS: İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Şubat- Mayıs- Ağustos 2009.
TÜHİS Yayın No: 66
1940 yılında doğdu. 1965 yılında İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi Siyasi İlimler-Sosyal
Siyaset Bölümünden mezun oldu. 1965-1967 yılları
arasında askerlik görevini yaptı. 1967-1970 yılları
arasında Sosyal Sigortalar Kurumunda Aktüer
Muavini olarak görev yaptı. 1970 yılında MEB
adına İş Hukuku- Sosyal Politika doktorası yapmak
üzere Fransa'ya gönderildi. Strasbourg (Fransa)
Hukuk Fakültesi'nde doktorasını yaptı. 1977
yılında yurda döndü ve MEB Hukuk
Müşavirliğinde raportör olarak göreve başladı.. 1978 yılında MEB Ankara Meslek
Yüksek Okulu'na Müdür Başmuavini olarak atandı.1979 yılında Erciyes (Kayseri)
Üniversitesi İşletme Fakültesi'nde öğretim görevlisi olarak göreve başladı. 2006
Eylül ayında aynı üniversiteden isteği ile emekli oldu. 1 Ekim 2006 tarihinde Çağ
(Mersin) Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde göreve başladı ve bu tarihten bu yana İş
Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır.
Yüksek Hakem Kurulu Üyeliği, Resmi Arabuluculuk, Mahkeme Bilirkişiliği,
Ankara Meslek Yüksek Okulu Müdür Başmuavinliği, Nevşehir Turizm
İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksek Okulu Müdürlüğü, Bakü (Azerbaycan) Türk
Dünyası İşletme Fakültesi Dekanlığı, Süleyman Demirel Üniversitesi (Isparta)
Güzel Sanatlar Fakültesi Dekanlığı, Muğla Üniversitesi İİBF Dekanlığı,
Cumhuriyet Üniversitesi (Sivas) İİBF Dekanlığı, Celal-Abad (Kırgızistan) Türk
Dünyası İşletme Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanlığı, Erciyes
Üniversitesi İİBF İşletme Bölümü Ticaret Hukuku Anabilim Dalı Başkanlığı, Çağ
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekan Yardımcılığı görevlerinde bulundu.
Hacettepe Üniversitesi'nde, Fırat (Elazığ) Üniversitesi'nde, İnönü (Malatya)
Üniversitesi'nde, Anadolu (Eskişehir) Üniversitesi'nde, Bakü Türk Dünyası
İşletme Fakültesi'nde, Süleyman Demirel Üniversitesi'nde, Muğla
Üniversitesi'nde, Celal-Abad Türk Dünyası İşletme Fakültesi'nde, Ufuk (Ankara)
Üniversitesi'nde, Erciyes Üniversitesi'nde, Çağ Üniversitesi'nde lisans, yüksek
lisans ve doktora dersleri verdi. Üniversitelerde Senato, Yönetim Kurulu,
Fakültelerde Fakülte Kurulu, Yönetim Kurulu, Disiplin Kurulu gibi üyeliklerde,
yüksek lisans, doktora, yardımcı doçentlik, doçentlik, profesörlük jürilerinde tez
yöneticisi ve jüri üyeliklerinde bulundu. Uzun süre Türk-İş Konfederasyonuna
bağlı sendikalarda eğitim seminerlerinde ders verdi. DPT Özel İhtisas
Komisyonlarında görev aldı. 1977 yılından bu yana İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik
Hukuku Anabilim Dalında Öğretim elemanı olarak görev yapmaktadır. Halen Çağ
Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde öğretim üyesi görevinde bulunmakta olup, evli
ve iki çocuk babasıdır. Fransızca bilir, 5 kitap ve 40'dan fazla yayınlanmış yazıları
bulunmaktadır.

2010/04

Transkript

Benzer belgeler

Sigorta - İstanbul - İPOP, İstanbul Park Oto Pazarı

macroeconomıc analysıs

Yapılması Zorunlu Sigortalar ve Bu Sigortalara İlişkin Uygulamalar

https://uyg.sgk.gov.tr/SigortaliTescil/jsp/istenAyrilisDuyuru.jsp

Türkiye Ekonomisine Genel Bakış (2001 - 2013)

PDF ( 10 )

aktüer ekonomi ve temel sig

Hasta Sevk İzinleri

Haziran 2012

SOSYAL POLİTİKA