Birleşik Arap Emirlikleri

Transkript

K
R
U
T
A
S
Tüm Yönleriyle
SAĞLIK TURİZMİ
Birleşik Arap Emrilikleri
ÜLKE RAPORU
2016
SATURK yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır.
Yazan
Prof. Dr. Sezer AKARCALI
Editör
K
R
Dr. H. Ömer TONTUŞ
U
T
A
S
Grafik Tasarım / Dizgi
Selcan ÖZENÇ
ISBN No: 978-975-590-554-9
2016
Tüm hakları Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Sağlığın
Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü Sağlık Turizmi Daire Başkanlığı’na
aittir. Kaynak gösterilmeksizin alıntı yapılamaz. Alıntı yapıldığında
kaynak gösterimi: ‘‘Editör/Yazar Adları, Sağlığın Geliştirilmesi
Genel Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı, Basım Yeri, Basım Yılı’’
belirtilmesi şeklinde olmalıdır. 5846 sayılı yasa gereği Sağlığın
Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü’nün onayı olmaksızın tamamen
veya kısmen çoğaltılamaz.
Muhsin Yazıcıoğlu Caddesi No:39 Çankaya /ANKARA
Tel: +90 (312) 585 28 00 Fax: +90 (312) 585 28 53
K
R
İÇİNDEKİLER
U
T
A
S
Bölüm 1 Sağlık Turizmi Hakkında Genel Bilgiler
6
Bölüm 2 Birleşik Arap Emirlikleri
Hakkında Genel Bilgiler44
Bölüm 3 Ekonomik Durum
56
Bölüm 4 Birleşik Arap Emirliklerin ’de Sağlık
84
Bölüm 5 Genel Değerlendirme ve
Türkiye - Birleşik Arap Emirlikleri Sağlık Turizmine
Yönelik Strateji Önerileri
Kaynakça
138
192
U
T
A
S
K
R
ÖNSÖZ
ÖNSÖZ
Bu çalışmada Türkiye ile Birleşik Arap Emirlikleri arasındaki sağlık turizmi potansiyeli
ayrıntılı olarak ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda, öncelikle Birleşik Arap
Emirlikleri’nin nüfus, ekonomi, ticaret ve turizm vb. genel bilgileri paylaşılmıştır.
Ardından Birleşik Arap Emirlikleri’nin sağlık durumu, ülke sağlık göstergelerine
dayanılarak ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Bu bağlamda, ülke sağlık sistemi, temel
sağlık göstergeleri, sağlık hizmet sunumu, sağlık hizmetlerinin finansmanı, sağlık
sigortası sistemi ve sağlık turizmi açısından önemli görülen çeşitli sağlık göstergeleri
paylaşılmıştır. Sağlık turizmi potansiyelinin ortaya koyulabilmesi için Sağlık Bakanlığı
tarafından yayınlanan iki ülke arasındaki sağlık turizmi verileri incelenmiş, buradan
hareketle tespit ve öneriler yapılmıştır.
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’ne ait sağlık göstergelerine erişebilmek için ulusal ve
uluslararası kaynaklardan yararlanılmıştır. Bunların başında Birleşik Arap Emirlikleri
Sağlığı Bakanlığı, Dünya Sağlık Teşkilatı, Dünya Bankası, IMF, Dünya Turizm
Örgütü gelmektedir. Bazı sağlık göstergelerine erişebilmek için ulusal ve uluslararası
kaynaklara müracaat edilmiştir. Raporda, sağlık turizmi ile ilgili değerlendirme ve
öneriler ağırlıklı olarak sağlık göstergelerine dayanılarak yapıldığından ulaşılabilen en
güncel veriler kullanılmıştır.
Bu çalışmanın amacı bir standart veya kıstaslar dizisi oluşturmak değildir. Bu çalışma;
iki ülke arasındaki sağlık turizmi potansiyeline, işbirliği yapılabilecek konulara dikkat
çekmeyi ve politika belirleyiciler, karar vericiler ve uygulayıcılar için kolaylaştırıcı
unsurları ortaya koymayı hedeflemektedir. Raporun ulusal sağlık turizmi stratejisi
hazırlanmasına da öncülük etmesi beklenmektedir.
Bu rapor, Prof. Dr. Sezer AKARCALI’nın koordinatörlüğünde Datapoll Danışmanlık
Rek. Eğt. Org. Ter. Hiz. San. Ve Tic. Ltd. Şti. tarafından hazırlanmıştır.
K
R
U
T
A
S
BÖLÜM 1:
Sağlık Turizmi Hakkında
Genel Bilgiler
BÖLÜM I
SAĞLIK TURİZMİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER
1. Giriş
Sağlık turizmi, tıptaki gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkmış bir alandır. Bu alan, tıbbın
ve turizmin biraraya geldiği bir alandır. Sağlık turizminin ilk örnekleri, gelişmekte
olan ve az gelişmiş ülkelerde yaşayan ve maddi durumu yeterli olan hastaların gelişmiş
ülkelere tedavi amacıyla gitmesi şeklinde ortaya çıkmıştır.
K
R
Son yıllarda başta Türkiye olmak üzere bazı ülkeler, küresel politikaların da etkisiyle
sağlık alanında önemli değişim ve dönüşümler yaşamışlardır. Bu dönüşümün temelinde
küresel ticaretin önündeki engellerin kaldırılması ve sağlık hizmet maliyetlerinin
artan yükselişi vardır. Özellikle küresel piyasalarla bütünleşme ve maliyetlerin
azaltılması düşüncesi rekabeti artırmıştır. Rekabet, sağlık alanındaki mal ve hizmetleri
de etkilemiştir. Ortaya çıkan bu yeni durum yeni fırsatlar yanında çeşitli zorlukları
da beraberinde getirmiştir. Sağlık alanında yaşanan değişim ve dönüşümlerin bir
sonucu olarak ortaya çıkan yeni fırsatlardan birisi de sağlık turizmi olmuştur. Özellikle
gelişmekte olan ülkelerde; işgücünün ucuz olması, sağlık bakım, tedavi, rehabilitasyon
ücretlerinin gelişmiş ülkelere oranla daha düşük olması, bekleme sürelerinin daha kısa
olması ve sağlık hizmetleriyle entegre edilmiş turizm hizmetlerinin kendisini dünyaya
ispatlamış olması gibi nedenlerle önemli bir pazar olarak değerlendirilmiştir. Türkiye,
sahip olduğu benzersiz turizm imkânları ve sağlık hizmetlerinde yapılan büyük
yatırımlarıyla sağlık turizmi alanındaki diğer ülkelere rekabet üstünlüğü sağlamıştır.
Ancak bu üstünlüğün kalıcı hale gelebilmesi devlet desteği, kurumsal işbirliği, stratejik
hareket, dinamik mevzuat, kaliteli hizmet sunan kurumlar ve nitelikli personel ile
mümkündür.
U
T
A
S
2. Sağlık Turizminin Tanımı ve Kapsamı
Sağlık turizmi, genel olarak cerrahi veya özel uzmanlık gerektiren diğer tıbbi
müdahaleleri içeren uygulamalara ihtiyaç gösteren hastalara “maliyet etkin” özel tıbbi
bakım verilmesi maksadıyla turizm endüstrisi ile işbirliği yapılmasıdır. Sağlık turizmi,
hastaların acil sağlık hizmetini ya da seçtikleri bir sağlık hizmetini farklı ülkelerden
alması olarak da tanımlanabilir.1
1) Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji
Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.
Sağlık turizminde ana fikir, günlük rutinden uzaklaşarak rahat ve değişik bir
ortamda tedavi görmek veya sağlığı destekleyici hizmetler almaktır. Bir taraftan
doğayla bütünleşmenin keyfini yaşarken diğer taraftan daha sağlıklı hizmetlerinden
yararlanılmasını sağlamaktadır. Bunu ruhsal, duygusal ve bedeni açıdan bir yenilenme
olarak da ele almak mümkündür.
Dünyadaki küreselleşme süreci, ülke sağlık sistemlerinde yaşanan problemler (örneğin
uzun bekleme listeleri ve yükselen maliyetler, hizmetlerde kalite problemleri),
tüketicilerin bilinçlenmesi gibi dinamiklerin bir sonucu olarak hızla büyüyen bir
sektör olan sağlık turizmi çok genel anlamda hem tatil hem de tedavi unsurlarını
içeren bir kavram olmuştur. Sağlık turizmi, sağlıklı yaşam (wellness) turizmi, sağlık
hizmetleri (health care) turizmi, medikal turizm olmak üzere üç sınıfa ayrılmıştır.
K
R
U
T
A
S
Şekil 1: Sağlık Turizmi Sınıflaması
Sağlık turizmi kapsamında sunulan hizmetleri, sağlığı geliştirmeye yönelik hizmetler,
tedaviye yönelik hizmetler ve rehabilitasyon hizmetleri olarak üç başlık altında
incelemek mümkündür. Medikal turizm, sağlık turizminin bir alt koludur. Medikal
turizme ait genel bir tanım bulunmamaktadır. Medikal turizm için en uygun tanım,
“hizmetler arası ticaret gerektiren, tıp ve turizm sektörleri arasında bağlantı kuran
ekonomik bir faaliyettir” şeklindeki tanımlamadır. Medikal turizm kapsamında,
plastik-estetik cerrahi ameliyatları, gittikçe popülaritesi artan göz kusuru düzeltme
ameliyatları, açık kalp cerrahisi, her türlü kanser ve diş tedavileri hatta organ nakli
ameliyatları gibi çeşitli tıbbi tedaviler yer almaktadır.2
2) Barca M, Akde E, Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji
3. Sağlık Turizmi Ekonomisi
2012 yılı itibariyle, toplam değeri 71,7 trilyon ABD Doları olan dünya yıllık hâsılasında
ülkelerarası ticaretin hacmi 18,4 ABD Dolarıdır. Turizm sektörü sürdürülebilir
kalkınmanın çevresel, sosyal ve ekonomik boyutlarını barındıran dünyanın en büyük
ticaret kategorilerinden biridir. Ülkelerin ihracat gelirlerinde önemli bir yere sahip
olan turizm sektörü, genel mal ve ihracatının %6’sının oluşturmaktadır.3
K
R
Turizm sektörünün 2015 yılında küresel GSYH’ye katkısı %3,7, istihdama katkısı
ise 284 milyon kişi ile % 2,6 düzeyine ulaşmıştır. 2015 yılında gerçekleşen %2,9’luk
küresel ekonomik büyümenin sağlanmasında bu rakamların katkısı önemlidir. 2015
yılı sonu itibariyle seyahat ve turizm sektörünün ABD GSYH’n doğrudan veya dolaylı
olarak %10,7 (7,8 milyar ABD Dolar) katkıda bulunması beklenmektedir.4 Dünya’da
2008 yılında toplam 4,1 trilyon, 2009 yılında ise 5,4 trilyon ABD Dolar tutarında
sağlık harcaması yapıldığı resmi kaynaklarca tespit edilmiştir. ABD’deki sağlık turizmi
harcamalarının 5,5 milyar ABD Dolar, Avrupa’da 3,5 milyar Euro civarında olduğu,
yaklaşık 120 yıldır sağlık turizmine hizmet veren Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve
Romanya gibi ülkelerden Çek Cumhuriyetinin bu sektörden kazancının 1 milyar
ABD Doları aştığı bilinmektedir.5 Bu durum insan sağlığına harcanan paranın dünya
çapında arttığını göstermektedir.
U
T
A
S
Grafik 1:Dünya Sağlık Turizm Harcamaları (2008-2009)
3) TC Kalkınma Bakanlığı (2014). Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu. TC Kalkınma Bakanlığı
yayınları, Yayın No: KB:2859-ÖİK:713, Ankara
4) World Travel and Turizm Council Resmi İnternet Sayfası (2015). Economic Impact of Travel &
Tourism: 2015 Report. http://www.wtc.org, 12.04.2016.
5) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz.
tr/597150-Saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.04.2016.
Ülkeler, gelişmişlik düzeylerine göre farklılık göstermekle birlikte sağlık harcamalarına
GSYH’den %2 ile %16 arasında değişen oranlarında pay ayırmaktadırlar. Bu oran 1990
yılında %6,9 iken 2005 yılında %9 olmuştur. 6
Ülkelerin GSYH’lerinde meydana gelen artışlarla beraber toplam sağlık harcamalarında
eş zamanlı artışlar görülmüştür. 2000-2008 yılları arasında en yüksek kişi başına
sağlık harcaması artışında Amerika ilk sırayı almıştır.7 2008’de Türkiye GSMH’den
%6 oranında pay ayırmış olmasına rağmen, %9 olan OECD ortalamasının altında
kalmıştır. Bu durum 2009 yılı için değerlendirildiğinde, Türkiye’de sağlık harcamaları
tutarı 2009 yılında 38 milyar ABD Dolarına ulaşmıştır ve GSYH içinde %6,2’lik
bir paya sahiptir. OECD ülkelerinde sağlık harcamalarının ortalama %73’ü kamu
tarafından karşılanmaktadır.8
K
R
U
T
A
S
Türkiye’de ise bu oran 2000 yılında %63 iken 2009’da %71’e ulaşmıştır 2010 yılında kişi
başına ortalama harcama 755 ABD Dolar, 2013 yılında ise 824 ABD Dolar olmuştur.9
Grafik 2:Türkiye’ye Gelen Turistlerin Kişi Başına Ortalama Harcamaları-(ABD
Dolar) (2001-2014)
7) OECD Health Data 2011 How Does United States Compare, http://www.oecd.org/
dataoecd/46/2/38980580.pdf, 05.01.2016.
9) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri
do;jsessionid=JnxJPG7J2lDhvdG76PNs3yZc2t41XGsjggkzG4hvL5 nFDGWkWq32!1664145807?id=10738
e.t:10.04.2016
4. Dünyada Sağlık Turizmi
Küreselleşme sürecinde, ülkeler arasında işbirliğinin, seyahat özgürlüklerinin ve
imkânlarının artması, ulaşımda maddi manevi kolaylıklar sağlanması dünyada sağlık
turizmi kavramının yükselmesine yardım etmiştir. Sağlık turizmi, 1990’lı yılların
ortalarından itiwbaren artan küreselleşmeye ve ülkeler arasında oluşan ciddi rekabet
ortamına bağlı olarak alternatif turizm çeşidi olarak ortaya çıkmıştır.10 Bu gelişmelere
paralel olarak, ülkelerin potansiyel sağlık turistlerini çekme gayretleri yoğunlaşmış ve
benzer turizm ürünlerini pazarlayan ülkeler arasında kıyasıya bir rekabet yaşanmaya
başlamıştır. Ortaya çıkan rekabet nedeniyle sağlık turizminden yararlanmak isteyen
kişiler; sağlık tesisi, sağlık personeli, kalite, yüksek teknoloji, coğrafi yakınlık, maliyet
ve güven gibi unsurları göz önünde tutarak tercih yapmaktadırlar. Tercihler üzerinde
etkili olan bu unsurları en çok karşılayan ülkeler tercih edilmektedir.
K
R
U
T
A
S
Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü’nün (UNWTO) verilerine göre, 2012
yılında uluslararası turist varışları ilk defa küresel olarak %4 oranında büyüyerek 1
milyar kişiyi aşmıştır. Asya Pasifik
Bölgesi, uluslararası turist varışlarında
%7’lik bir artışla en yüksek artışı
göstermiştir.11 2013 yılında Dünya’da
sağlık turizmi sektörü 100 milyar
ABD Dolarlık büyüklüğü aşmıştır. UN
WTO’nun verilerine göre uluslararası
turizm hareketlerine katılan kişi
sayısı 1950 yılında 25,2 milyon kişi,
1995 yılında 528 milyon kişi, 2011
yılında ise 980 milyon kişi olmuştur.12
2012 yılında ise % 14,9’luk bir artışla
1 milyar 35 milyon kişiye ulaşmıştır.13 2015 yılında ise uluslararası turist sayısı bir
önceki yıla göre %4,4 artarak 2015 yılında 1,2 milyar kişiye ulaşmıştır. Bu rakamın
2016 yılında %4 daha artması beklenmektedir.14
11) TC Kalkınma Bakanlığı (2014). Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara .TC Kalkınma
Bakanlığı Yayınları, Yayın No: KB:2859-ÖİK:713, Ankara
Bakanlığı Yayınları, Yayın No: KB:2859-ÖİK:713,
14) World Tourism Organization UNWTO Resmi İnternet Sayfası, http://media.unwto.org/pressrelease/2016-01-18/international-tourist-arrivals-4-reach-record-12-billion-2015, 14.04.2016
Şekil 2: Dünya Sağlık Turizmi Trafiği
K
R
U
T
A
S
2015 yılında Dünyadaki turist sayısındaki artış bölgesel düzeyde incelendiğinde Avrupa
bölgesine gelen turist sayısı %5 artışla 609 milyon kişiye, Asya-Pasifik ülkelerine gelen
turist sayısı %5 artarak 277 milyona, Amerika’ya gelen turist sayısı %5 artışla 191
milyona, Orta- Doğuya gelen turist sayısı %3 artışla 54 milyona, Afrika’ya gelen turist
sayısı %3 artışla 53 milyona ulaşmıştır.15 Küresel seyahat ve turizm hareketlerinin
Dünyada bölgelere göre dağılımı şekilde verilmiştir.
Şekil 3: Küresel Turist Sayıları (milyon)
Tourism: 2015 Report. http://www.wtc.org, 14.04.2016
Küresel zorluklara rağmen seyahat ve turizm sektörünün büyümesi ve sağladığı
istihdamın artması beklenmektedir. Turizm sektörünün 2015 yılında küresel GSYH’ye
katkısı %3,7, istihdama katkısı ise 284 milyon kişi ile % 2,6 düzeyine ulaşmıştır.
2015 yılında gerçekleşen %2,9’luk küresel ekonomik büyümenin sağlanmasında bu
rakamların katkısı önemlidir. 2015 yılı sonu itibariyle seyahat ve turizm sektörünün
ABD GSYH’ne doğrudan veya dolaylı olarak %10,7 (7,8 milyar ABD Dolar) katkıda
bulunması beklenmektedir. WTTC, küresel seyahat ve turizm sektöründe en büyük
iki turizm ekonomisinin ABD ve Çin olmaya devam edeceğini, Almanya’nın en
büyük üçüncü turizm ekonomi olacağını tahmin etmektedir. Güney Asya’nın turizm
ekonomisi yönünden en fazla büyüyecek (%6,9) bölge olacağı tahmin edilmektedir.
Asya ve Latin Amerika’da ise %2,4’lük büyüme beklenmektedir.
K
R
Rusya, uygulanmakta olan yaptırımlar ve rubledeki düşüş nedeniyle turizm
ekonomisinde düşüş yaşanacak tek ülke olarak gösterilmektedir.16 2014 yılı uluslararası
seyahat ve turizm gelirleri şekilde verilmiştir.
U
T
A
S
Şekil 4:Küresel Turizm Gelirleri (2014)
Küresel seyahat ve turizm gelirin en yüksek olduğu bölge 509 milyar ABD Dolar
(toplam gelirin %43’ü) ile Avrupa’dır. Bunu sırasıyla Asya- Pasifik bölgesi 377 (%30),
Amerika 274 (20), Orta- Doğu 49 (%4) ve Afrika 36 (%3) milyar ABD Dolar ile takip
etmektedir.17 Uluslararası turizm gelirlerinin bölgelere dağılımı grafikte verilmiştir.
Tourism: 2015 Report. http://www.wtc.org, 12.04.2016
17) World Tourism Organization (UNWTO) Resmi İnternet Sayfası (2014). UNWTO Annual Report
2014, http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/pdf/unwto_annual_report_2014.pdf, 12.04.2016
Grafik 3: Uluslararası Turizm Gelirlerinin Bölgelere Dağılımı
K
R
U
T
A
S
Önümüzdeki on yıl içerisinde seyahat ve turizm sektörünün %3,8 oranında büyüyeceği,
sektörün mali büyüklüğünün 11,4 trilyon ABD Dolara ulaşacağı, her yıl ortalamam 73
milyon kişiye istihdam oluşturarak toplamda 357 milyon kişiye de istihdam sağlayacağı
tahmin edilmektedir. Bu verilerden de anlaşılabileceği üzere sektöre ilişkin beklentiler
ülkeler için cesaret verici düzeydedir.
ITB World Tourism Monitor 2012/2013 raporuna göre 2012 yılında turistlerin yaş
ortalamasının arttığı bildirilmiştir. 55 yaş üstü seyahat edenlerin sayısı %23 oranında
artmıştır. 14-34 yaş arasında seyahat edenlerin sayısı toplam seyahat edenlerin %35’ni;
35-54 yaş arası seyahat edenler ise %43’lük bir bölümünü oluşturmuştur.
Seyahat amaçlarına bakıldığında; tatil seyahatlerinin %71 olduğu görülmektedir.
Seyahatlerin %16’sı iş, %13 arkadaş ve akraba amaçlı seyahatlerden oluşmaktadır.18
En çok turist çeken ülkeler sırasıyla Fransa, ABD, İspanya, Çin, İtalya, İngiltere,
Ukrayna, Türkiye, Almanya ve Meksika’dır. En çok turizm geliri elde eden ülkeler ise
sırasıyla Çin, ABD, Almanya, İngiltere, Rusya’dır.19
UNWTO tarafından yapılan uzun vadeli tahminlerde (2010-2030) turizmi
18) TC Kalkınma Bakanlığı (2014). Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara . TC Kalkınma
19) World Tourism Organization (UNWTO) Resmi İnternet Sayfası (2014). UNWTO Annual Report
2014, http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/pdf/unwto_annual_report_2014.pdf, 12.03.2016
şekillendiren sosyal, politik, ekonomik, çevresel ve teknolojik faktörlerin geçmişte
olduğu gibi gelecekte de turizmini şekillendirilmesinde etkili olacağı beklenmektedir.
Küresel turist sayısının 2030 yılına kadar yukarıda sayılan faktörlerin etkisiyle yıllık
olarak ortalamam %3,3 oranında artması beklenmektedir. Bu oran esas alındığında
yıllık olarak turist sayısının 43 milyon artacağı tahmin edilmektedir. 20
5. Dünya’da Turizm Eğilimleri
K
R
Birleşmiş Milletler tarafından 2002 yılının “Eko Turizm Yılı” ilan edilmesi, sanayi
sonrası toplumların değişen değer yargıları ve tüketim alışkanlıkları ve yeni turizm
eğilimleri hakkında ipuçları sunmaktadır.21
Küresel turizm pazarı incelendiğinde;
U
T
A
S
a) Kitle turizminin ve dolayısıyla kitle yönelimli teknikler yerine bireysel
pazarlama teknikleri öne çıkmaktadır.
b) Artan sayıda turistin seyahatlerini özel ilgi alanlarına göre planlamaları,
tarihi ve kültürel miras ile çeşitli sanatsal ve kültürel faaliyetlerin önemli
seyahat sebepleri arasına girdiğini göstermektedir.
Yukarıda bahsedilen eğilimler teknolojik gelişmelerle desteklenmektedir. Bu gelişmeye
bağlı olarak örgütsüz ve esnek turizm türlerine yönelim güçlenmektedir. Geleneksel
turist tipinden farklı olarak ortaya çıkan ve “post- turist” olarak adlandırılan yeni
turist tipi daha deneyimli, bilgili, bağımsız ve seçicidir. Bu turist tipi dışında sağlıklı
ve sürdürülebilir yaşam biçimi ilkesini benimsemiş bir turist tipi de güçlenmektedir.
Seyahat motivasyonu açısından tatil/ dinlenme ilk sırada olmaya devam ederken, sağlık
ve dini amaçlı ziyaretler ikinci sırada, iş ziyaretleri ise üçüncü sırada yer alacaktır.
UNWTO göre; ulaşım alanındaki gelişmelere bağlı olarak uzun mesafeli deniz
aşırı seyahatlerin ve varış yerlerinin önem kazanacak, seyahat ve turizm örgütleri
tarafından başta sosyal medya ve iletişim teknolojilerinin kullanımı yaygınlaşacak,
refah düzeyindeki artışa bağlı olarak deneyimli gezgin grubu büyüyecek, turist
tercihleri kutuplaşacak, çevreye duyarlı ve sorumlu turizm anlayışı yaygınlaşacaktır.22
6. Ortadoğu Ve Körfez Turizm Pazarı
Ortadoğu ülkelerinin en önemli gelir kaynağını petrol ve petrol türevi ürünlerin
ihracatı oluşturmaktadır. Son yıllarda yüksek seyreden petrol fiyatları bölgesel refah
düzeyindeki artışı ciddi oranda desteklemiştir. 2014’ün ikinci yarısından itibaren
küresel ölçekte petrol fiyatlarında ciddi bir düşüş kaydedilmesine karşın Ortadoğu’da
büyük bir sermaye birikimi oluşmuş durumdadır. Bu sermaye birikiminin
yansıdığı alanların başında ise turizm gelmektedir. Ortadoğu ve Körfez ülkelerinin
vatandaşlarının turizm için harcadıkları pay milli gelirden kişi başına düşen pay ile
orantılı olarak artmaktadır.
K
R
Küresel ölçekte dikkat çeken turizm yatırımlarına ev sahipliği yapmaya başlayan
Ortadoğu Bölgesi aynı zamanda turizm harcamaları ile de dünyada dikkat çeken
pazarlar arasında yer almaya başladı. Özellikle Suudi Arabistan, Birleşik Arap
Emirlikleri, Kuveyt ve Katar’dan yurtdışına çıkan kişilerin sayısı ve yapılan turizm
harcamaları çok yüksek seviyelere ulaşmıştır. Suudi Arabistan’ın uluslararası turizm
harcaması 17,660 milyar ABD Dolar iken Birleşik Arap Emirlikleri’nin uluslararası
turizm harcaması 17,699 milyar ABD Dolardır. UNWTO verilerine göre bazı Ortadoğu
ve Körfez ülkelerinin uluslararası turizm harcaması tabloda verilmiştir.
U
T
A
S
Tablo 1: Bazı Ortadoğu Ve Körfez Ülkelerinin Uluslararası Turizm Harcaması
Körfez ülkeleri arasında toplam turizm harcamasında liste başı Birleşik Arap
Emirlikleridir. Bu ülke pasaportuna sahip olan kişilerin yurtdışında gerçekleştirdikleri
turizm harcamaları 2005-2013 arasında yaklaşık 3 katına çıkmıştır. Birleşik Arap
Emirlikleri vatandaşları 2005 yılında yabancı ülkelerde 6 milyar 186 milyon ABD
Doları turizm harcaması gerçekleştirmiştir. 2013 yılında ise 17 milyar 699 milyon
ABD Dolarlık tatil bütçesi oluşturmuşlardır. Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının
yurtdışı turizm harcamalarının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
K
R
Grafik 4: Yurtdışı Turizm Harcamasının Yıllara Göre Değişimi
U
T
A
S
Ortadoğu Bölgesi, Körfez Bölgesi ve Kuzey Afrika’dan Türkiye’ye gelen turist sayısında
son yıllarda kaydedilen artış 2014 yılında da devam etmiştir. Söz konusu ülkelerden
Türkiye’ye gelen ziyaretçi sayısı 2012 yılında 1 milyon 710 bin iken 2013 yılında 2
milyon seviyesini aşarak 2 milyon 77 bin seviyesine ulaşmıştır. Yükseliş trendi
2014 yılında da devam etmiştir. 2014 yılında Ortadoğu Bölgesi ve Kuzey Afrika’dan
Türkiye’ye gelen ziyaretçi sayısı %20,12 oranında artarak 2 milyon 495 bine kişiye
ulaşmıştır. Ortadoğu, Körfez ve Kuzey Afrika Bölgesi ülkelerinden en fazla turist
gönderen ülkeler Irak, Suudi Arabistan ve Libya’dır.
Ortadoğu, Körfez ve Kuzey Afrika Bölgesi ülkelerinden gelen turist sayılarının yıllara
göre değişimi grafikte verilmiştir.
Tablo 2: Körfez Bölgesi Ülkelerinden Gelen Turist Sayısı (2014)
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nden gelen turist sayısındaki artış 2012 yılından buyana
sürmektedir. 2012 yılında bu ülkeden gelen turist sayısı 48.071 kişi iken 2013 yılında
52.424, 2014 yılında ise 53.736 kişi olmuştur. 2013/2014 değişim oranı %2,50 olarak
gerçekleşmiştir.
Grafik 5: Birleşik Arap Emirlikleri ’den Gelen Turist Sayısı (2014)
Kültür ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Pazar
Araştırmaları Raporu’na göre; ülkemize gelen Arap turistlerin geçirdikleri süre ve
ortalama harcamaları ülkelere göre farklılık göstermektedir. Buna göre; Birleşik Arap
Emirlikleri’nden gelen ziyaretçilerin ortalama tatil süresi 1 hafta, ortalama kişi başı
harcamaları 3 bin ABD Doları seviyesindedir. Bu ülke vatandaşları Türkiye’yi alışveriş,
doğa ve kültür turizmi amaçlı olarak tercih etmektedirler. Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşlarının en çok tercih ettikleri iller İstanbul, Bursa ve Yalova’dır.23
K
R
Ortadoğu, Birleşik Arap Emirlikleri ve Mısırlı turistlerin ortalama harcamalarındaki
yüksek seviye İngiliz İstatistik Kurumu (ONS) tarafından açıklanan verilerde de
kendisini göstermiştir. ONS verilerine göre Büyük Britanya’ya gerçekleştirilen turistik
seyahatlerde günlük en yüksek harcamayı Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşları
dışındaki Ortadoğu ülkeleri yaparken (173
£) ikinci sırada Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşları (156 £), üçüncü sırada Mısır
vatandaşları (149£) yer almıştır. ONS
verilerine göre İngiltere’de gerçekleştirilen
günlük turizm harcamaları miktarı grafikte
verilmiştir.
U
T
A
S
Grafik 6: İngiltere’de Gerçekleştirilen Günlük Turizm Harcamaları Miktarı (£)
7. Ortadoğu ve Körfez Ülke Vatandaşlarının Türkiye’yi Tercih Sebepleri ve Beklentiler
Tanıtma Genel Müdürlüğü’nün Pazar Araştırmaları Raporu’na göre; Arap turistlerin
ülkemizi tercih etmelerindeki başlıca sebepler şu şekilde sıralanmaktadır:
a. Güvenlik
b. Bilet ve konaklama fiyatları
c. İklim
d. Eğlence ve alışveriş altyapısı
e. İnanç-dil-kültür ortaklığı
K
R
Buradan da anlaşılacağı üzere Körfez ve Ortadoğu ülkelerinden gelen turistlerin
tercihlerini öncelikle güvenlik algısı şekillendirmektedir. Daha sonra bilet ve
konaklama fiyatları gelmektedir. Bu ülkelerden gelen turistlerin tercihlerinde en az
etkili olan hususun din, inanç ve kültür ortaklığı olduğu görülmektedir.
U
T
A
S
Ortadoğu ve Körfez ülkelerine ilişkin 2015 Pazar beklentileri şöyledir:
a) Ortadoğu’dan ülkemize gelen ziyaretçi sayısındaki artışın terör ve güvenlik
sorunları nedeniyle 2015 yılında yavaşlaması hatta düşüş beklenebilir.
b) Türkiye bu ülkelerden turist gelmesini özel bir programla ele alıp geliştirmeye
isteklidir.
c) Ortadoğu ülkelerinden turistik çıkışların ve ülkemize talebin ağırlıklı olarak
bahar ayları ile birlikte artışa geçmeye başladığı dikkate alındığında ilk 3 aylık
dönemde kaydedilen artışın önümüzdeki aylarda daha üst seviyelere çıkması
yönündeki umutlar artıyor.24
8. Türkiye’de Turizmin Mevcut Durumu
Türkiye, 1980 sonrası başka alanlarda olduğu gibi turizm sektöründe de önemli
atılımlar gerçekleştirmiştir. Günümüzde turizm, Türkiye ekonomisinde en gözde
sektörlerden biri haline gelirken, bu gelişmenin sosyal, kültürel ve toplumsal etkileri
önemli boyutlara ulaşmıştır. Yine de dünya turizm pastasından % 1,2 gibi çok düşük
bir pay alan Türkiye’nin yapması gereken çok şey vardır.
Türkiye’ de turizm alanındaki gelişmeleri anlamak ve sağlıklı bir değerlendirme
yapabilmek için milenyuma girmeden önceki 20 yılda Türkiye’de ve Dünya’da bu
alanda neler olunduğunun bilinmesi gereklidir. Bu dönemi kısaca özetlemek gerekirse
24) TURSAB, ATM DUBAI Uluslararası Turizm Fuarı Değerlendirme Raporu
karşımıza çıkan tablo şöyledir. 1997’deki Asya ekonomik krizi ve Asya’daki paraların
değerini kaybetmesi sonucunda bu ülkeler, turizme daha fazla önem vermeye
başladılar. Bu kapsamda, sağlık turizmini geliştirmek için ciddi reklam kampanyaları
başlattılar. Örneğin Tayland, Batılı ülkelere kıyasla çok düşük olan fiyatlarıyla kısa
surede plastik cerrahi için bir merkez haline geldi. Tayland, Singapur ve Hindistan gibi
sağlık turizmi durakları, Uluslararası akreditasyon kuruluşlarının akreditasyonlarıyla
meşru hale geldiler. Diğer Güneydoğu Asya ve Latin Amerika ülkeleri de akreditasyon
işbirlikleri sayesinde önemli sağlık turizmi durakları haline gelmeyi başarmışlardır.25
K
R
Asya ve Rusya Krizleri Türkiye ekonomisini olumsuz yönde etkilemiştir. 2000’li
yıllardan itibaren sağlık ve turizm alanlarına yönelik kamu politikalarının bir sonucu
olarak, bu alanlarda önemli iyileşmeler sağlanmıştır. Sağlanan iyileşmeler turist
sayılarındaki artışa yansımıştır. Buna bağlı olarak da turizm gelirleri hızla artmıştır.
2003 yılında 16.302.053 olan turist sayısı 2014 yılında 41.415.070 kişiye ulaşmıştır.
2003 yılında yabancı turistler, tüm turist sayısının % 62,3’üne karşılık gelirken, 2014
yılında %67’sine karşılık gelmiştir.26
U
T
A
S
Türkiye’ye gelen turist sayıları ve buna bağlı olarak da turizm gelirleri her geçen
yıl artmaya devam etmektedir. Türkiye’nin yıllara göre turist sayısı ve turizm geliri
tabloda verilmiştir.
Tablo 3: Turist Sayısı ve Turizm Gelirinin Yıllara Gore Dağılımı (2010--2014)
25) Aksu, A. (2001). “Turistin Sağlığı.” Yeni Türkiye Dergisi, 7: 39.
26) TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1072, 17.03.2016.
Türkiye’nin 2003 yılında 13.854.868 ABD Dolar olan toplam turizm geliri 2014 yılında
34.305.904 ABD Dolar’a ulaşmıştır. Ortalama kişi başı turizm harcaması ise 2010
yılında 755 ABD Dolar iken 2014 yılında 850 ABD Dolar’a yükselmiştir.27 Türkiye’ye
gelen turistlerin kişi başı turizm harcaması oranı grafikte verilmiştir.
Grafik 7: Kişi Başı Turizm Harcaması
K
R
U
T
A
S
Türkiye’nin toplam turizm gelirinin
GSYH’ ya oranı 1982 yılında %0,7 iken
2002 yılında büyük bir sıçrama yaparak
%5,4’e ulaşmıştır. Ancak 2012 yılına
gelindiğinde düşüş göstererek %3,7
olarak gerçekleşmiştir. Turizm gelirlerinin
ihracata oranı bakımından da benzer
bir durum söz konusudur. Turizm
gelirlerinin ihracata oranı 1982 yılında
%6,4, 1992’de %24,7 ve 2002 yılında da
%33,9 düzeyine ulaşmıştır. Ancak 2012
yılında %19,2 seviyesine gerilemiştir. TUİK verilerine göre turizm gelirlerinin %77,5’i
yabancı ziyaretçilerden, %22,5’i ise yurt dışında ikamet eden vatandaşlarımızdan elde
edilmiştir.28 Turizm gelirlerinin GSYH’ ya oranı grafikte verilmiştir.
Grafik 8: Turizm Gelirlerinin GSYH’ ya Oranı (%)
K
R
U
T
A
S
Türkiye turizminin GSYH’ye doğrudan ve dolaylı katkısı artmaktadır. 2006 yılında
turizmin GSYH’ye doğrudan katkısı 72 milyar TL iken 2011 yılında 86,7 milyar TL
olmuştur. Bu rakamın 2022 yılında 120,6 milyar TL’ye ulaşması beklenmektedir. Aynı
dönem için dolaylı katı ise 45,6 milyar TL’den 56 milyar TL’ye yükselmiştir. Turizmin
GSYH’ye doğrudan ve dolaylı katkısı grafikte verilmiştir.
Grafik 9: Turizmin GSYH’ye Doğrudan Ve Dolaylı Katkısı
Yabancı turistlerin Türkiye’de ortalama kalış süreleri 8 günün üzerindedir. 2003
yılında 8,5 olan ortalama kalış süresi 2011 yılında 9,1’e çıkmış ancak 2014 yılında 8,6’a
gerilemiştir.29 Yabancı turistlerin ortalama kalış süreleri grafikte verilmiştir.
Grafik 10: Yabancı Turistlerin Ortalama Kalış Süreleri (gün)
K
R
U
T
A
S
Türkiye’ye 2015 yılında en çok turist, 15.870.330 kişiyle OECD ülkelerinden gelmiştir.
Bunun 8.134.242 kişiyle bağımsız devletler topluluğu ülkeleri izlemiştir.30 Birleşik Arap
Emirlikleri’nin de için olduğu Batı Asya Ülkelerinden gelen turist sayısı ise 3.563.993
kişi olmuştur. Sağlık turizmi amacıyla Türkiye’ye gelen hastalar bakımından da benzer
bir durum söz konusudur. Türkiye’ye 2015 yılında gelen turistlerin geldikleri bölgelere
göre dağılımı grafikte verilmiştir.
Grafik 11: Türkiye’ye 2015 Yılında Gelen Turistlerin Geldikleri Bölgelere Göre
Dağılımı
30) TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1072, 17.03.216
Türkiye’nin turizm gelirleri; paket tur harcamaları, yeme içme, konaklama, ulaştırma,
giyecek ve hediyelik eşya ve sağlık harcama türlerinden oluşmaktadır. Turizm gelirleri
içerisinde kişisel harcama ve sağlığa yapılan harcama türü artış eğilimindedir. 2010
yılında kişisel harcama türünde toplam 19.207.471 ABD Dolar harcama yapılırken,
sağlık harcama türünde 433,398 ABD Dolar harcama yapılmıştır.
Bu rakamlar 2014 yılında sırasıyla 26.002.950 ABD Dolar ve 837.796 ABD Dolar
olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’nin harcama türlerine göre turizm gelirleri grafikte
gösterilmiştir.
K
R
Grafik 12: Harcama Türlerine Göre Turizm Gelirleri
U
T
A
S
9. Sağlık Turizminin Gelişimi ve Önemi
Günümüzde, daha iyi imkânlar ve daha gelişmiş teknoloji kullanılarak tedavi olmak
amacıyla başka ülkelere seyahat etmek oldukça yaygınlaşmıştır. Bu durum, sağlık
turizmi sektörünün her geçen gün büyümesine yol açmaktadır. Sağlık turizminin dünya
çapında gelişmesinde ve hızla yayılmasını etkileyen bazı faktörler bulunmaktadır. Bu
faktörlerden başlıcaları şunlardır:
a. Yaşlı nüfusun giderek artması,
b. Tatil alışkanlığına sahip turist kitlesinin gezerken aynı zamanda kronik
hastalıklarına da çare bulma isteği olması,
c. Ülkelerindeki sağlık maliyetlerinin yüksek olması,
d. İleri teknoloji ve donanım altında tedavi olma isteği,
e. Tedavi bekleme sürelerinin uzun olması
f. Sağlık sistemlerinin yeterli düzeyde olmaması
g. Kaliteli sağlık hizmeti alma isteği,
Kitle turizmi ile gelen yabancı turistin bıraktığı gelir ortalama 750-800 ABD Dolar
iken, sağlık turizmi amacı ile gelen turistin bıraktığı gelir 8500 ABD Dolardır. Sağlık
turizminden daha fazla gelir elde etmek; ileri teknolojili modern altyapıya sahip
olmayı, sağlık bakım hizmetlerinin kalite standartlarının yüksek olmasını ve ulaşım
kolaylığını gerektirmektedir. Sağlık turizmi alanında en çok tercih edilen ülkeler;
Hindistan, Küba, Kostarika, Tayland, Singapur, Kolombiya ve Malezya olmasından
dolayı sağlık turizminin ana bölgesi Asya’dır.
K
R
Sağlık turizminin genel olarak ülke ekonomileri açısından önemini ana çizgileri ile
şöyle sıralamak mümkündür.
a) Sağlık turizmi, ekonomiyi geliştiren önemli bir hizmet sektörüdür,
b) Sağlık turizmi, milli gelire yüksek oranda katkı sağlayan bir etkinliktir,
c) Sağlık turizmi, özel ve kamu sağlık sektörünün gelişmesine ve rekabet
gücünün artmasına katkı sağlar.
d) Sağlık turizmin istihdama katkısı yüksektir,
e) Turizm, ülkenin coğrafi ve kültürel tanıtımı için en etkin araçlardan biridir.
U
T
A
S
Başka bir ülkede sağlık hizmeti almayı etkileyen en önemli nedenlerin başında
maliyet ve bekleme sürelerinin uzunluğu gelmektedir. Sağlık turizmi kapsamında
başka ülkeleri tercih eden bazı AB ülkelerinin tedavi hizmetlerinden yaralanmak için
beklemeleri gereken süreler tabloda gösterilmiştir.31
31) Tengilimoğlu, D. (2005). “Sağlık Turizmi: Tedavi Amaçlı Turizm Ve Termal Turizmde Sorunlar Ve
Çözüm Önerileri”, Hastane Dergisi, Mayıs- Haziran, No:34, S:90-96.
Tablo 4: Bazı AB Üyesi Ülkelerde Tedavi Hizmeti Bekleme Süreleri
İngiltere
Hollanda
Danimarka
Tedavi
Türü
Bekleme
Zamanı
(gün)
Bekleyen
Hasta
(kişi)
Bekleme
Zamanı
(Gün)
Bekleyen
Hasta
(Kişi)
Bekleme
Zamanı
(Gün)
Katarakt
221
128.000
144
32.000
215
Koroner
Art.
Hastalığı
252
60.000
100
-
146
Lomber
Disk
43
11.000
41
-
32
Herni
Onarımı
755
85.000
245
-
214
TUR
76
44.000
49
-
40
Bekleyen
Hasta
(Kişi)
U
T
A
S
K
R
27.000
-
-
Bazı AB ülkelerinde bekleme sürelerinin 755 günü, bekleyen hasta sayısı ise 11.000 ile
128.000 kişiye ulaştığı tablodan anlaşılmaktadır.
Genel olarak değerlendirildiğinde turizm sektörü, dünyada en hızlı gelişen ve büyüyen
sektörlerdendir. Ekonomik, sosyal, politik ve kültürel açılardan olumlu ve önemli
katkıları bulunan bu sektör, dünya ekonomisinde başlı başına bir endüstri haline
gelmiştir. Ayrıca, sağlık turizmi, diğer bazı sektörlerin (sigorta, pazarlama, ulaşım,
eğitim, danışmanlık, vb.) üzerinde tetikleyici etkisi bulunmaktadır. Diğer bir ifade
ile turizm sektörünün katma değeri en yüksek alt sektörü olan sağlık turizmi, ülke
ekonomilerine büyük katkı sağlamaktadır.
10. Türkiye’nin Sağlık Turizmi Potansiyeli
Gelişmiş ülkelerdeki sağlık hizmetlerinin maliyetinin yüksek olması, görece yaşlı
nüfusun fazlalığı, sosyal güvenlik sistemlerinin daha ucuz hizmet arayışları, insanların
değişik yerlerde tedavi olma istekleri ile insanların tatil yaparken, dinlenirken tedavi
olmayı tercih etmeleri bu kapsamdaki sağlık turizminin gelişmesine neden olmaktadır.
Sağlık turizminde hedeflerden biri de, hastaların ve hasta ailelerinin rahatlığını
sağlamak için uygun tıbbi seçenekleri sunmaktır. Gelişmiş ülkelerdeki eğitim ve
refah seviyesinin yüksek olmasına paralel olarak sağlık hizmetleri sunumu da yüksek
maliyetli olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde özellikli bazı grupların (yaşlılar, kanser
hastaları, çocuklar, engelliler vb.) sağlık giderleri her geçen gün artmaktadır. Bu
sorun kamu ve özel finansman kurumlarını farklı arayışlara itmektedir. Bazı gelişmiş
ülkelerin sağlık finansman kurumları ve özel sigorta şirketleri kaliteli tıbbi hizmet
sunan ve yakında yer alan ülkelerle paket anlaşmalar yaparak sağlık hizmetlerinin
maliyetlerini düşürmeye yönelik çabaları sağlık turizmine ivme kazandırmaktadır.32
K
R
Sağlık turizmi kapsamında sunulacak sağlık hizmetlerinin değişen taleplere cevap
verebilmesi, uluslararası geçerliliği olan standartların varlığını gerektirmektedir. Sağlık
turizmi kapsamında sunulacak sağlık hizmetlerinin sahip olması gereken uluslararası
standartlardan bazıları şunlardır:
a) Yeterli fiziki altyapı,
b) Çevresel etkenler,
c) Sağlık hizmetlerinde etik değerlere bağlılık,
d) Fiziki ve ekonomik acıdan kolay ulaşılabilir sağlık hizmeti,
e) Yeterli tıbbi teknoloji,
f)Yeterli bilgi teknolojileri,
g) Uluslararası standartlarda ortak tedavi protokolleri,
h) Ulaşım ve transfer standartları,
i)Sağlık personelinin eğitimi ve kaliteli hizmet sunma standartları ile yurt dışı
sağlık sigortalarının sunulan hizmetleri karşılaması için gerekli anlaşmaların
yapılması,
U
T
A
S
Tüm dünyada sağlık turizmi alanında hızlı bir ilerleme söz konusudur. Bu ilerleme
büyük bir pazar oluşturmuş ve şartları uygun olan pek çok ülke bu pazardan pay
alabilmek için birbiriyle yarışa girmişlerdir. Bu yarışta sağlık hizmetlerini talep
eden hedef kitlenin tercihleri önem kazanmaktadır. O zaman bu tercihleri etkileyen
ülkenin veya hizmetin sahip olduğu bazı özellikler önemli hale gelmektedir. Sağlık
turizmi kapsamında ülkemizle ilgili araştırma yapan kişilerin öncelikle “Neden
Türkiye” sorusunu soracakları ve buna uygun cevaplar bulabilmesi halinde Türkiye’yi
tercih edecekleri açıktır. Bu soruya rahatlıkla “Türkiye” cevabı verdirtmek bir
vizyon ve strateji gerektirmektedir. Bu soruya Türkiye dedirtebilmek için pek çok
alternatifin oluşturulması gerekmektedir. Bu ise ancak bir kamu politikası dâhilinde
gerçekleştirilebilir. Günümüzde turizm, Türkiye ekonomisinde gözde sektörlerden biri
haline gelirken, sağlık turizmi de turizm içerisindeki önemini artırmaktadır. Türkiye’nin
sağlık turizmi alanında önemli adımlar atabilmesinin altında sağlık, ulaşım, tanıtım ve
32) Aksu, A. (2001). “Turistin Sağlığı.” Yeni Türkiye Dergisi, 7: 39.
ekonomi alanlarında yaşanan dönüşümlerin etkisi büyüktür. Sağlık alanında yaşanan
dönüşüm sonucunda Türkiye, sağlık ve turizm alanında dünya ile rekabet edebilecek
insan, cihaz, bina ve hizmet koşullarına ulaşmıştır. Türkiye’nin toplam turizm gelirleri
içerinde sağlık turizminin payı artmaktadır. Sağlık harcamalarının turizm gelirleri
içindeki payı da artmaktadır. 2010 yılında sağlık harcamalarının turizm gelirlerindeki
payı %1,7 iken bu oran 2014 yılında %2,4’e yükselmiştir.
K
R
Türkiye’ye gelen turistlerin sağlık amacıyla yaptığı harcamalar 2003 yılında 147.844
ABD Dolar iken 2014 yılında 2.442.135 ABD Dolar ulaşmıştır.33
Grafik 13: Sağlık Harcamalarının Turizm Gelirlerindeki Payı(%)
U
T
A
S
2003 yılında başlatılan Sağlıkta Dönüşüm Programı, sağlık sisteminde reform ile
sonuçlanmıştır. Bu reform bir sonucu olarak kamu ve özel sağlık kuruluşlarının sayısı
ve nitelikleri artmıştır. Türk sağlık sektörü, yurt içi ve yurt dışı rekabete hazır hale
gelmiştir. Özellikle özel sağlık sektöründe 2003-2011 yılları arasında kuruluş sayısı
bakımından patlama yaşanmıştır. 2002 yılında 271 olan özel hastane sayısı uygulanan
teşviklerin sonucu olarak 2011 yılında 503’e, 2014 yılında ise 556’ya ulaşmıştır.34
Bu dönemde özel hastanelerin yanı sıra Avrupa standartlarıyla yarışabilecek Sağlık
Bakanlığı ve Üniversitelere bağlı kamu sağlık kuruluşları ortaya çıkmıştır. Yıllar
itibariyle sağlık kuruluşlarının sayılarındaki değişim grafikte verilmiştir.
34) T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü.
Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık.
Grafik 14:Yıllara ve Sektörlere Göre Hastane Sayısı
K
R
U
T
A
S
Türk sağlık sektörü, sağlıkta dönüşüm programı sonucunda sayısal olarak büyürken
nitelikli sağlık personeli yönüyle de gelişme kaydetmiştir. Türk sağlık sisteminde
toplam 533.911 kişi çalışmaktadır. Toplam hekim sayısı ise 135.616 kişidir. Bunların
75.251’i uzman hekim, 39.045’i pratisyen hekimdir. Hemşire sayısı 142.432, ebe sayış
ise 52.838 kişidir.35 Özellikle tıpta uzmanlık alanlarında ve üst ihtisas alanlarında pek
çok ülkeyle rekabet edebilecek hekimler yetişmiştir. Türkiye’nin sektörlere göre sağlık
insan gücü sayısı tabloda verilmiştir.
35) T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü.
Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık.
Tablo 5:Sağlık Personelinin Sektörlere ve Unvanlara Göre Dağılımı, 2014
Sağlık
Üniversite
Bakanlığı
Özel
Sektör
Diğer Toplam
Uzman
Hekim
36.886
14.941
22.479
945
75.251
Pratisyen
Hekim
33.060
200
5.766
19
39.045
Asistan
Hekim
7.930
13.087
-
303
21.320
K
R
U
T
A
S
Toplam
Hekim
77.876
28.228
28.245
1.267
135.616
Diş Hekimi
7.640
1.370
13.801
185
22.996
Eczacı
2.102
310
24.732
55
27.199
Hemşire
94.404
22.314
23.035
2.679
142.432
Ebe
48.103
828
3.846
61
52.838
Diğer Sağlık
Personeli
107.327
12.488
29.499
302
149.616
Diğer
Personel
ve Hizmet
Alımı
196.459
12.449
17.823
2894
229.625
TOPLAM
PERSONEL
SAYISI
533.911
77.987
140.981
7.443
760.322
Ulaşım sektöründe yaşanan değişim ve dönüşüm de sağlık turizminin gelişmesinde
büyük paya sahiptir. Bu sektörde yaşanan gelişmeler neticesinde, 2002 yılına kadar
serbest rekabete kapalı olan ve ulusal havayolu şirketi olan Türk Hava Yolları’nın
tekeli altında bulunan turizm sektöründe, 2002-2008 yılları arasında % 25,2 gibi rekor
sayılabilecek bir yıllık bileşik büyüme oranına ulaşılmıştır.
Türkiye’nin sağlık turizmi açısından altyapısının nispeten uygun olduğu ve öncelik
vermesi gereken ülkeler Avrupa’da; Almanya, Fransa, İsviçre, Danimarka, Hollanda,
İtalya, İsveç ve İngiltere olmalıdır. Avrupa dışında ise; Japonya, Çin ve ABD’nin olması
gerektiği düşünülmektedir. Türkiye’nin sağlık turizmi stratejisinde ve pazar araştırması
çalışmalarında bu ülkeler ile başlanması faydalı olacaktır.
K
R
Tablo 6: Sağlık Turizm ve Turistin Sağlığı Kamu ve Özel Sektör Tahmini
Gelirleri36
2012 Yılı
U
T
A
S
Hasta
Sayısı
Hasta Başına
Gelir (USD)
Sağlık
Turizmi
Kamu
14.766
9.000
Özel
154.696
12.000
Turistin
Sağlığı
Kamu
22.491
2.000
Özel
47.972
4.000
239.925
Toplam
Toplam Gelir
USD
132.894.000
1.856.352.000
44.982.000
191.888.000
2.226.116.000
2012 yılında medikal turizm ve turistin sağlığı kapsamında kamu ve özel sektör
tarafından elde edilen tahmini gelirler37 yukarıdaki tabloda verilmiştir. T.C. Kalkınma
Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 6 Temmuz 2013 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan
10.Kalkınma Planı’nda 2018 yılı için 750.000 medikal turistin geleceği beklentisiyle 5,6
milyar ABD Dolar gelir elde edileceği tahmin edilmiştir. Bu doğrultuda, Türkiye’nin
sağlık turizmi gelirinin 2018 yılında yaklaşık 3 kat artacağı, 2023 yılında ise 20 milyar
ABD Dolar olarak tahmin edilmektedir.38
Sağlık turizmi alanında ortaya çıkan avantajlar, hem kamu yöneticileri hem de özel
sektör yöneticileri tarafından fark edilmiş bu yönde önemli adımlar atılmıştır. Bu
kapsamda Devlet Planlama Teşkilatı, Sağlık Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile
Dış Ticaret Müsteşarlığı sağlık turizmi konusunda önemli adımlar atmışlardır.
36) Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi
Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.
37) Gelirler, Sağlık Bakanlığı’nın 2011/41 sayılı genelgesinde kamu sağlık kuruluşlarında sağlık turizmi
ve turistin sağlığı çerçevesinde sunulması planlanan seçilmiş işlemlerin fiyatlarından yararlanılarak ve
kamu ile özel sektördeki gelirler göz önünde bulundurularak Sağlık Bakanlığı tarafından ortalama olarak
hesaplanmıştır.
38) TC Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi
Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.
Devlet Planlama Teşkilatı’nın, 2006 yılında yayınladığı Dokuzuncu Kalkınma Planında
(2007-2013), sağlık alanında makro düzeyde alınan karar ve bu karar çerçevesinde
‘Sağlık Turizmi’ konusunda alt yapı oluşturulması gerektiğine vurgu yapılmış ve
hedefler belirlenmiştir.39
Sağlık Bakanlığı, 2010 – 2014 yıllarını kapsayan ilk stratejik planını yapmış ve sağlık
turizmi ile turizm sağlığı konularında koyduğu hedefler yol gösterici olmuştur.40
K
R
Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan Türkiye Turizm Stratejisi 2023
mastar planı çerçevesinde turizmin çeşitlendirilmesi çerçevesinde, Sağlık Turizmi ve
Termal Turizm 2007-2013 Eylem Planı yapılması için hedefler konmuştur.41
Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü’nün, 2010 yılında “Sağlık Turizmi”
konusunda çalışmalarda bulunan Resmi Kuruluşlar (Bakanlıklar), Sivil Toplum
Kuruluşları ve Sektör Temsilcileri ile ilk kez tarafları bir araya getirerek “Sağlık Turizmi”
ne destek vereceklerinin ve bu konunun yurtdışında tanıtımı için çalışacaklarının
müjdesini vermiştir.42
U
T
A
S
11. Türkiye’nin Termal Turizm Potansiyeli
Anadolu’da şifalı sıcak sulardan yararlanarak tedavi olma geleneğinin, M.O. II.
Yüzyıl’dan itibaren Batı Anadolu bölgesinde yer alan Allianoi kaplıca bölgesinde
başladığını söyleyebiliriz. Türkiye önemli bir jeotermal kuşak üzerinde yer almaktadır.
Bu nedenle kaynak zenginliği ve potansiyeli acısından değerlendirildiğinde dünyada
ilk yedi ülke arasına girmektedir. Bu zenginliği ifade eden termal suların debi ve
sıcaklıkları ile fiziksel ve kimyasal özellikleridir. Türkiye’de sıcaklıkları 20 °C 110 °C arasında debileri ise 2 - 500 lt/sn arasında değişebilen 1000’nin üzerinde
kaynak bulunmaktadır. İçeriği zengin olan bu kaynaklar, Avrupa’daki termal sularla
karşılaştırıldığında daha ustun nitelikler taşımaktadır. Bu kaynaklar ile 200’ün üzerinde
termal merkez oluşturulmuştur.43 Türkiye’deki kaynakların büyük bir kısmının doğal
çıkışa sahip, kür tedavisi için gerekli olan eriyik maden değeri yüksek, kükürt, radon ve
tuz bakımından zengin olması, kur sezonunun uzun olması ve kaynakların bulunduğu
39) DPT (2006). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu,
Ankara.
40) T.C Sağlık Bakanlığı (2012), Sağlık Bakanlığı Stratejik Planı 2010-2014
41)TÜSİAD.: “Sağlık Çalışma Grubu”, Türkiye İçin Yeni Bir Fırsat Penceresi: Tıp Turizmi Görüş Belgesi,
2009, (Çevrimiçi) http://www.tusiad.org/FileArchive/2009.06.11TipTurizmiGorusBelgesi.pdf, 15.12.2015
42) www.health-tourism.com/medical-tourism/history/, 12.04.2016
tr/597150-Saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.04.2016
bölgelerin iklimsel özelliklerinin uygunluğu gibi faktörler, bu kaynakların Avrupa’daki
kaynaklara göre avantajlarını ortaya çıkarmaktadır.
Türkiye’deki termal kaynakların termal sağlık turizmi kapsamındaki toplam yatırım
kapasitesi 1.365.000 yatağa tekabül etmektedir. Termal suların debi ve sıcaklıkları
itibariyle yapılan bu hesaplamalarda; Afyon 189.356 yatak kapasitesi ile Türkiye’de
termal sağlık turizmi acısından en fazla yatak kapasitesine sahip ilidir. Bu ili
toplam yatak kapasitesi acısından Aydın 139.276, Denizli 129.287, İzmir 101.067,
Kütahya 94.910 ve Sivas 90.504 yatak kapasiteleri ile izlemektedir. Hesaplanan bu
rakamlar Türkiye’deki termal sağlık turizmi açısından çok ciddi bir potansiyele sahip
olunduğunun açık ve net göstergesidir.
K
R
Termal sağlık turizminin deniz, av, yat, golf, dağ, kış, kongre ve spor turizmleri ile
birlikte değerlendirilmesi mümkündür. Birçok Avrupa ülkesindeki kur suresinin
yıllık 120 gün civarında olmasına karsın Türkiye’de bu sure 300 gün civarındadır.
Kür suresinin anlamlı derecede uzunluğu termal sağlık turizmi acısından önemli bir
avantajdır. Türkiye’deki kür suresinin Avrupa’daki kür süresine göre 2,5 kat daha uzun
olmasını sağlamakta ve termal sağlık turizminin geliştirilmesi acısından önemli bir
avantaj oluşturmaktadır.
U
T
A
S
Suyun en eski ve doğal tedavi aracı olması, doğal tedavi yöntemlerine olan ilgi, termal
pazarın 25-75 yaş arası hasta ve sağlıklı insanlardan oluşması pazara olan ilgiyi
artırmaktadır. Ayrıca dünya nüfusunun yıllık ortalama %2 oranında yaşlanması,
sağlıklı yaşlı nüfusa sunulan hizmetlerin çeşitliliği ile maliyetlerinin artıyor olması da
ilgiyi artıran faktörler arasındadır. İnsanların sağlıklı yaslanmaları için orta yaslardan
itibaren termal sağlık turizmi kapsamındaki hizmetlerden yararlanmaları, sağlıklarını
korumaları için bu programlara katılmaları teşvik edilmektedir. 44
Türkiye için termal sağlık turizmi alanı, yeni gelişen bir hizmet alanıdır. Avrupa
ülkelerine olan yakınlık termal sağlık turizmi pazarının yakın gelecekte önemli bir
yere sahip olacağını göstermektedir. Ayrıca, AB ülkeleri arasına giriş sürecinin
başlamış olması, AB normlarının hemen bütün sektörlerde kabul edilmesi, sağlık
sektöründe yapılan akreditasyon çalışmaları, kaliteli hizmet sunabilecek tesislere ve
yetişmiş personele sahip özel hastanelerin artması, sahip olduğumuz iklim avantajları
ile doğal-tarihi zenginlikler Türkiye’nin sadece tatil turizmi için ziyaret edilen değil,
termal sağlık turizmi amacıyla da ziyaret edilen bir ülke olmasını sağlayacaktır.
Dünya’daki değişen turizm anlayışı çerçevesinde kaliteli ve bilimsel hizmet veren
termal merkezlerin; konforlu tesislerde, insan sağlığını temel alan, sağlığı koruyan
ve geliştiren yaklaşımlarla on plana çıkması ve termal sağlık turizminin, geleceğin en
önemli turizm çeşitlendirmeleri arasına girecektir.
Termal turizm açısından önemli bir jeo-termal kuşak üzerinde yer alan Türkiye, bu
alandaki kaynak zenginliği ve potansiyeli bakımından da dünyada ilk yedi ülke arasına
girmektedir.45
K
R
Tablo 7: Bazı Ülkelerde Kaplıca Sayıları ve Ortalama Tedavi Ücretleri
Tedavi Masrafları (Euro)
Ülkeler
Kaplıca
Sayısı
7 günlük
14 Günlük
Almanya
250-300
900-1200
1700-2200
Macaristan
120
450-900
800-2000
İtalya
200
-
Çek
Cumhuriyeti
60
-
U
T
A
S
950-1500
21 Günlük
2600-3300
1400-2400
-
-
12. Sağlık Turizmi Mevzuat ve Teşvik Çalışmaları
Ülkemizde sağlık turizminin mevzuat alt yapısının oluşturulması adına son yıllarda
olumlu adımlar atılmaktadır. Sağlık turizminin mevzuat alt yapısının oluşturulmasında
Sağlık Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ekonomi Bakanlığının
çabaları öne çıkmaktadır. Bu Kurumlarca sağlık turizmi alanıyla ilgili yapılan önemli
mevzuat çalışmaları hakkında aşağıda bilgi verilmiştir.
a) Sağlık Bakanlığı
Sağlık Bakanlığı’nın sağlık turizminin geliştirilmesi amacıyla gerçekleştirdiği yasal
düzenlemeler daha çok yönetmelik ve genelge düzeyindedir. Sağlık Bakanlığı
tarafından hazırlanan 26.09.2013 tarihli “Konaklama Tesisleri Bünyesinde
Kurulacak Sağlık Tesisleri” konulu Genelgede; Kültür ve Turizm Bakanlığı’ndan
işletme veya yatırım belgesi almış konaklama tesislerinde açılacak sağlık üniteleri
başvuruları ve işleyişine ilişkin hususlar yer almaktadır. Genelgede ayrıca, konaklama
tesisinin bulunduğu ilde faaliyet gösteren herhangi bir özel sağlık kuruluşuna
bağlı olarak, bu özel sağlık kuruluşunun kadro ve kapasitesini kullanarak başvuru
yapılabileceği, bir özel sağlık kuruluşunun, en fazla kadrolu hekim sayısı kadar
konaklama tesisinde sağlık ünitesi açabileceği, bağımsız olarak açılmak istenen sağlık
ünitelerinin planlama kapsamında ve hekim sorumluluğunda kurulup işletilebileceği
ve her iki işletme türünde başvuru koşulları ve açılma şartlarına ve denetimine ilişkin
hususlara yer verilmiştir.
K
R
Sağlık Bakanlığı tarafından “Sağlık Turizmi ve Turist Sağlığı Kapsamında
Sunulacak Sağlık Hizmetleri Hakkında Yönerge” hazırlanmış ve 23.07.2013
tarihli ve 25541 sayılı Bakan Onayı ile yürürlüğe girmiştir. Yönerge, 31.5.2006 tarihli
ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’na tabi olmayan;
yurtdışında ikamet eden ve Türkiye’de oturma izni almamış, ülkemize belirli bir süre
için eğitim amacı dışında yasal yollarla giriş yapmış olan kişilere sunulacak sağlık
hizmetlerini kapsamaktadır. Yönerge ile ülkemize yurtdışından gelen uluslararası
hastalar ile turistlere, kamu ve özel sağlık kuruluşlarında sunulacak sağlık hizmetlerinin
usul ve esaslarının belirlenmesi amaçlanmıştır.
U
T
A
S
Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan ve
13.06.2011 tarihinde yürürlüğe giren “Sağlık Turizmi ve Turistin Sağlığı
Kapsamında Sunulacak Sağlık Hizmetleri” konulu 2011/41 numaralı
Genelgede;“ Yurt dışında yaşayanlara ve ülkemizi ziyaret eden turistlere birçok
hastanemizde sağlık hizmeti sunma imkânımız bulunduğu ve bu tür sağlık hizmetleri
talep edenlere, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve
milletler arası ikili anlaşmalar kapsamının dışında farklı prensiplerde sağlık hizmeti
sunulmasının uygun ve gerekli görüldüğü” ifade edilmiştir.
Sağlık Bakanlığı 2013-2017 Stratejik Eylem Planında da sağlık turizmi ile
ilgili hedeflere ve bu hedeflere ulaştıracak stratejilere yer verilmiştir. Planda sağlık
turizminin genel hedefi, Türkiye’nin ekonomik ve sosyal kalkınmasına ve küresel
sağlığa katkı aracı olarak sağlık sistemini geliştirmek olarak ifade edilmiştir. Bu hedefe
ulaştıracak stratejiler ise şunlardır:
a) Sağlık Turizmi kapsamında tanıtım yapmak ve cazibe oluşturmak
b) Sağlık turizmi kapsamında verilen hizmet sunumunun kalitesini iyileştirmek
c) Sağlık turizmi hizmet kapsamını genişletmek
d) Sağlık turizmi yönetimini iyileştirmek
b)Maliye Bakanlığı
Maliye Bakanlığı tarafından 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 89.
Maddesinde 15.06.2012 tarihinde yapılan bir değişiklik ile ilgili bakanlığın izni
ve denetimine tabi olarak eğitim ve sağlık alanında faaliyet gösteren ve Türkiye’de
yerleşmiş olmayan kişilere hizmet veren işletmelerin münhasıran bu faaliyetlerinden
elde ettikleri kazancın % 50’si gelir vergisi matrahının tespitinde, gelir vergisi
beyannamesinde bildirilecek gelirlerden indirilmesi sağlanmıştır.
K
R
Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 31 Aralık 2012 tarih ve 28514 sayılı Resmi
Gazetede yayınlanan “Kurumlar Vergisi Genel Tebliği” (Seri No: 7)’de;
“Türkiye’den yurtdışı mukimi kişi ve kurumlara verilen hizmetler” bölümünde; “6322
sayılı Kanunla Kurumlar Vergisi Kanununun 10’uncu maddesine eklenen (ğ) bendi
ile 15.6.2012 tarihinden itibaren uygulanmak üzere Türkiye’de yerleşmiş olmayan
kişilerle, iş yeri, kanuni ve iş merkezi yurt dışında bulunanlara Türkiye’de verilen ve
münhasıran yurt dışında yararlanılan mimarlık, mühendislik, tasarım, yazılım, tıbbi
raporlama, muhasebe kaydı tutma, çağrı merkezi ve veri saklama hizmeti alanlarında
faaliyette bulunan hizmet işletmeleriyle ilgili bakanlığın izni ve denetimine tabi olarak
eğitim ve sağlık alanında faaliyet gösteren ve Türkiye’de yerleşmiş olmayan kişilere
hizmet veren işletmelerin münhasıran bu faaliyetlerinden elde ettikleri kazancın
%50’sinin beyan edilen kurum kazancından indirilebileceği hüküm altına alındığı
ifade edilmiştir.” Ayrıca söz konusu tebliğin 10.5.2.1. “İndirimden faydalanabilecek
şirketlerin ana sözleşmelerinde yazılı esas faaliyet konusu” bölümünde; Sağlık
Bakanlığınca ruhsatlandırılmış olmak şartıyla sağlık turizmi ile uğraşan işletmelerin
de indirimden faydalanmasının mümkün olduğu ifade edilmiştir.
U
T
A
S
Maliye Bakanlığı tarafından “Döviz Kazandırıcı Hizmet Ticaretinin
Desteklenmesi Hakkında Tebliğ (Tebliğ No: 2012/4)” ile
i.Rapor giderleri kapsamında, sağlık turizmi şirketleri ve sağlık kuruluşları
için %60 oranında ve yıllık toplam en fazla 100.000 ABD ABD Doları, işbirliği
kuruluşları için %70 oranında ve yıllık toplam en fazla 300.000 ABD Doları
tutarında karşılanması kabul edilmiştir.
ii. Hedef ülke destekleri kapsamında, getirilen hastaların uçuş giderleri %50
oranında ve toplam tedavi masraflarının %20’sini geçmemek üzere hasta başına
en fazla 1000 ABD Doları düzeyinde karşılanması kabul edilmiştir.
iii. Yurtdışı tanıtım desteği kapsamında, sağlık turizmi şirketleri ve sağlık
kuruluşları için %50 oranında ve yıllık toplam en fazla 300.000 ABD Doları,
işbirliği kuruluşları için %70 oranında ve yıllık toplam en fazla 500.000 USD
tutarında karşılanması kabul edilmiştir.
iv. Kongre-konferans katılım desteği kapsamında, sağlık kuruluşları, sağlık
turizmi şirketleri ve işbirliği kuruluşları için yurtdışı katılım maliyetleri
etkinlik başına %70 oranında ve etkinlik başına en fazla 15.000 ABD Doları
karşılanması kabul edilmiştir.
K
R
v.Arama motoru/arama ağı reklamları kapsamında, %50 oranında ve kuruluş
başına yıllık en fazla 100.000 ABD Doları tutarında karşılanması kabul
edilmiştir.
U
T
A
S
vi. Yurtdışı birimi desteği kapsamında, açılan birimlerin kira giderlerinin 4
yıl süresince karşılanması kabul edilmiştir. Sağlık turizmi şirketleri ve sağlık
kuruluşları her bir birim başına %60 oranında ve yıllık en fazla 200.000 ABD
Doları, işbirliği kuruluşları her bir birim başına %70 oranında ve yıllık 300.000
ABD Doları tutarında desteklenmesi kabul edilmiştir.
vii. Belgelendirme desteği kapsamında, %50 oranında ve en fazla 500.000
ABD Doları tutarında karşılanması kabul edilmiştir.
c) Ekonomi Bakanlığı
Ekonomi Bakanlığı tarafından sağlık turizminin geliştirilmesi kapsamında hazırlanan
en önemli belge Onuncu Kalkınma Planıdır. Plan (2014-2018), kapsamında
hazırlanan Sağlık Turizminin Geliştirilmesi Programının hedefleri arasında; Bu
programla, Türkiye’nin dünyada yükselen pazar konumunda olduğu medikal turizm,
termal turizm ve ileri yaş-engelli turizmi alanlarındaki hizmet kalitesinin yükseltilerek
rekabet gücünün artırılmasına yer verilmiştir.
i.Termal turizmde 100.000 yatak kapasitesinin oluşturulması,
ii. Termal turizmde 1.500.000 (600.000 tedavi amaçlı) yabancı termal turiste
hizmet sunulması,
iii. Termal turizmde 3 milyar ABD Dolar gelir elde edilmesi,
iv. Medikal turizmde dünyanın ilk 5 hedef ülke içerisinde olunması,
v.750.000 medikal yabancı hastanın tedavi edilmesi,
vi. Medikal turizmde 5,6 milyar ABD Dolar gelir elde edilmesi,
vii. İleri yaş turizminde 10 bin yatak kapasitesi oluşturulması,
viii. İleri yaş turizminde 150.000 yabancı turistin ülkemizi ziyaret etmesi,
ix. İleri yaş turizminde 750 milyon ABD Dolar gelir elde edilmesi
hususları yer almaktadır.
Bakanlık 2012 yılında yayınladığı ‘‘Döviz Kazandırıcı Hizmet Ticaretinin
Desteklenmesi Tebliğinde’’ sağlık turizmi sektöründe faaliyet gösteren kurumlara
verilen desteklere yer vermiştir. Bu kapsamda verilecek destekler belli başlıklar altında
toplanmıştır. Bakanlık tarafından teşvik desteği verileceği ifade edilen başlıklar
şöyledir: Pazara giriş desteği, yurt dışı tanıtım desteği, yurt dışı birim
desteği, belgelendirme desteği, ticaret heyeti ve alım heyeti desteği ve
danışmanlık desteğidir.
K
R
Pazara giriş desteği kapsamında, sağlık kuruluşları, sağlık turizmi şirketleri veya
işbirliği kuruluşlarının sektör, ülke, uluslararası mevzuat veya yatırım konularında
satın alacakları veya hazırlatacakları raporlara ilişkin giderler; sağlık turizmi şirketleri
ve sağlık kuruluşları için % 60 oranında ve yıllık toplam en fazla 100.000 ABD Doları
tutarında, işbirliği kuruluşları için % 70 oranında ve yıllık toplam en fazla 300.000
U
T
A
S
ABD Doları tutarında karşılanır.
Yurt dışı tanıtım desteği kapsamında, yurt dışında düzenlenen fuar, kongre,
konferans ve/veya bağımsız tanıtım programı kapsamında yapılan tanıtımlara ilişkin
sponsorluk, reklam, tanıtım, danışmanlık, katılım ve organizasyon giderleri; sağlık
kuruluşları veya sağlık turizmi şirketleri için % 50 oranında ve yıllık toplam en fazla
300.000 ABD Doları tutarında,
işbirliği kuruluşları için %70
oranında ve yıllık toplam en fazla
500.000 ABD Doları tutarında
karşılanır. Sağlık kuruluşları,
sağlık turizmi şirketleri ve
işbirliği kuruluşlarının yurt
dışında düzenlenen fuar, kongre
veya
konferanslara
ilişkin
katılım maliyetleri; etkinlik
başına % 70 oranında ve en fazla
15.000 ABD Doları tutarında
karşılanır. Sağlık kuruluşları,
sağlık turizmi şirketleri ve
işbirliği kuruluşlarının arama
motorlarında yapacakları, arama ağı reklamları da dâhil olmak üzere reklam ve
tanıtım giderleri; %50 oranında ve sağlık kuruluşu, sağlık turizmi şirketi veya işbirliği
kuruluşu başına yıllık en fazla 100.000 ABD Doları tutarında karşılanır.
Yurt dışı birim desteği kapsamında, sağlık kuruluşlarının, sağlık turizmi
şirketlerinin veya işbirliği kuruluşlarının doğrudan veya yurt dışında faaliyet gösteren
şirketleri ya da şubeleri aracılığıyla açtıkları birimlerin kira giderleri 4 (dört) yıl süresince
karşılanır. Bu madde kapsamında; sağlık kuruluşları ve sağlık turizmi şirketleri her bir
birim başına %60 oranında ve yıllık en fazla 200.000 ABD Doları tutarında, işbirliği
kuruluşları her birim başına % 70 oranında ve yıllık 300.000 ABD Doları tutarında
desteklenir.
K
R
Belgelendirme desteği kapsamında, sağlık kuruluşlarının uluslararası teknik
mevzuata uyum sağlamak veya yurt dışı pazarlara girmek amacıyla aldıkları belge,
sertifika veya akreditasyona ilişkin alım, yenileme ve danışmanlık giderleri; her bir
belge, sertifika veya akreditasyon türü için %50 oranında ve en fazla 50.000 ABD Doları
tutarında karşılanır.
U
T
A
S
Ticaret heyeti ve alım heyeti destekleri kapsamında, bir ticaret heyeti veya
alım heyeti programı kapsamında; her bir katılımcının ulaşım ve konaklama giderleri ile
programa ilişkin reklam, pazarlama, danışmanlık, tanıtım ve organizasyon giderleri %
70 oranında ve program başına en fazla 150.000 ABD Doları tutarında karşılanır.
Danışmanlık desteği kapsamında, sağlık turizmi şirketleri veya sağlık
kuruluşlarının Bakanlığın ön onay verdiği konularda satın aldıkları danışmanlık
hizmetlerine ilişkin giderler % 50 oranında ve yıllık en fazla 200.000 ABD Doları
tutarında karşılanır.
d) Kültür ve
Turizm Bakanlığı
2634 Sayılı Turizm Teşvik
Kanunu kapsamında medikal
turizm ile birlikte termal
turizm, spa&welless turizmi
gibi sağlık turizmi çeşitlerini
birlikte içerecek “Sağlık Turizm
Merkezleri” ilan edilmesi
hedeflenmektedir.
Medikal
turizm potansiyeli açısından ön plana çıkan İstanbul, Antalya, Ankara, Kayseri, İzmir,
Gaziantep, Adana illerinde yer alan ve 2634 sayılı kapsamında ilan edilmiş olan Turizm
Merkezleri (TM) ve Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgeleri (KTKGB) ve bu
iller kapsamında yeni belirlenecek Sağlık Turizm Merkezlerinin öncelikle geliştirilmesi
hedeflenmiştir.
Sağlık kuruluşu konaklama tesisleri arasında entegrasyonu arttırmak için 2634 sayılı
Kanun kapsamında ilan edilen TM & KTKGB alanlarında hastane ile konaklama tesisini
birlikte içeren “Sağlık Kampüsleri” oluşturulabilmesi için 2634 sayılı Turizm Teşvik
Kanunun bazı maddeleri 5761 sayılı Kanun ile değiştirilmiştir. 5761 sayılı Kanunun
değişik 8. Maddesinde yapılan değişiklikle medikal turizme yönelik sağlık kampüslerine
ilişkin ek hüküm koyulması, bu kapsamda Hazine ve orman taşınmazlarının hastane
gibi sağlık tesisleri de dâhil olmak üzere sağlık kampüslerine yönelik tahsis edilmesi
hedeflenmiştir. Bu değişikliğe paralel olarak Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesi ve
Niteliklerine İlişkin Yönetmelikte değişiklik yapılmıştır. Yönetmeliğin 30. Maddesinden
sonra gelmek üzere sağlık kampüslerinin niteliklerinin belirlenmesi, ayrıca sağlık
kampüslerine ilişkin arazi tahsisi yapılabilmesini imkân verecek bir ekleme yapılmıştır.
K
R
U
T
A
S
Türkiye’de medikal turizm konusunda uzmanlaşan seyahat acenteleri bulunmamaktadır
ve tıbbi tedavi sonrasını turizm hizmetleri ile birleştiren paket tur sisteminin
yaygınlaşmamıştır. Medikal seyahat organizasyonu açısından Kültür ve Turizm Bakanlığı,
Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü, Seyahat Acenteleri Daire Başkanlığı’nca
medikal turizmi konusunda uzmanlaşmış acenteler ilişkin 1618 sayılı Seyahat Acenteleri
ve Seyahat Acenteleri Birliği Kanunu ve Uygulama Yönetmeliği’nde niteliklerin
belirlenmesine yönelik değişiklik yapılması; ayrıca tıbbi tedavi sonrası termal turizm,
spa&wellness turizmi, eko-turizm, kent turizmi başta olmak üzere farklı turizm türleri
ile entegre olarak planlanan kapsamlı ve çeşitli paket tur programlarının oluşturulması
hedeflenmiştir.
Medikal turizm konusunda yapılacak tanıtım ve pazarlama faaliyetlerinin arttırılması
amacıyla Kültür ve Turizm Bakanlığı, Tanıtma Genel Müdürlüğü’nce medikal turizm
tanıtım ve pazarlamasına yönelik Ar-Ge çalışmalarının yapılması kararlaştırılmıştır.
13. Sağlık Turizminde Türkiye’nin Güçlü ve Zayıf Yönleri
Medikal Turizm, SPA-Wellness (Sudan Gelen Sağlık), Termal (Kaplıca vs) Turizm ile
Yaslı ve Engelli Turizmi alanlarında Türkiye olarak; güçlü ve zayıf yönlerimiz olduğu
bilinmektedir. Türkiye’nin üstünlüğe sahip olduğu alanlarda durmadan kendini
geliştirmeye önem vermesi, zayıf yönlerini güçlendirmesi gerekmektedir. Sağlık
turizminde Türkiye’nin üstünlükleri şöyledir:46
a) Hastanelerin alt-yapıları ve donanımlarının yüksek kalitesi
b) Uzman hekim ve sağlık personelinin eğitim ve mesleki deneyimin
yükselmesi
c) Diğer ülkelere göre sunduğu fiyat avantajları.
d) Özellikle bulunduğu coğrafi konum ve geleneksel turizm çekicilikleri
(doğal ve tarihi) ve uzun sure seyahat engeli yaratmayan iklim koşulları
e) Yüksek standartlara ulasan turizm tesisleri ve iyi yetişmiş yabancı dil
bilen personel.
f) Türkiye’nin sağlık turizmi kapsamında kaplıca, mağara, deniz, şifalı bitki
ve diğer doğal tedavi yöntemlerinin en iyi uygulanabileceği zengin bir
potansiyele sahip olması
g) Medikal ve sağlık turizminin diğer turizm türleri ile bütünleşebilmesi ve
ortak tur programlarının yapılabilme olanakları.
Sağlık turizminde Türkiye’nin güçlü yönleri şöyledir:47
K
R
U
T
A
S
a) Sağlık sistemimizin-sağlık donuşum programında geldiği nokta
b) Özel sağlık kuruluşlarımızın batı ülkelerin kuruluşları ile yarışabilir
duruma gelmeleri,
c) Uluslararası JCI Akredite Kurulusuna akredite olmuş hastane sayısı (39
adet) acısından dünyada 1. sırada olmamız,
d) Türkiye’nin, termal kaynaklar bakımından Avrupa ülkeleri içinde 1.
sırada yer alması,
e) Ülkemizin iklimi, coğrafi durumu, kültürü, bulunduğu durum,
f) Ülkemiz çevresinde bulunan 600 milyonluk bir topluluğa hitap edecek bir
konumda bulunmamız.
g) Dünyanın en genç nüfuslu ülkesi olmamız (hizmet verebilecek personel
istihdamı acısından sıkıntı olmayacak)
h) Yaşlı bakımında son derece iyi olmamız ve geleneğimiz gereği
misafirperverliğimiz.
Sağlık turizminde Türkiye’nin zayıf yönleri şöyledir:48
48) Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi -2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri (2010).
http://www.ozelhastaneler.org.tr/images/Documents/sanal%20k%C3%BCt%C3%BCphane/
D%C3%9CNYA%E2%80%99%20DA%20VE%20T%C3%9CRK%C4%B0YE%E2%80%99%20DE%20
SA%C4%9ELIK%20TUR%C4%B0ZM%C4%B0-2010.pdf, 05.04.2016
a) Medikal (tıp) turizm Türkiye için henüz yeni ve bu nedenle henüz tam
anlamı ile organize olmaması
b) Sağlık turizminde mevzuat eksiklikleri ve yasal boşluklar olması
c) Yetişmiş her konuda ara eleman ihtiyacı olması
d) Sağlık kuruluşlarında medikal turizm ile ilgili yetişmiş uzman (doktor,
hemşire vs.) sayısının henüz yeterli sayıda bulunmaması
e) Konuya ilişkin aracı kuruluşların (aracı turizm işletmeleri) henüz bu
alana yeteri kadar girmemiş olması ve bu konuda yurt dışında tanıtım –
pazarlama çalışmaların yetersizliği
f) Hastanelerin web sayfalarındaki yetersizlikler.
g) Sağlık kuruluşlarının genelde büyük kentlerde yoğunlaşması nedeniyle
medikal turizmle klasik turizm bölgelerinin entegre olarak sinerji
yaratamaması
h) Yurt dışında Türkiye’yi yeterince tanıtamamak
i) Sağlık turizmde devlet, STK ve sektör temsilcilerinin işbirliği olmaması
j) Türkiye’ye sağlık turizmi için yoğunlukla Almanya ve Hollanda gibi
Türk nüfusunun yoğun olduğu Avrupa ülkelerinden talep vardır. Oysa bu
ülkelerdeki konuyla ilgili Türk girişimci sayısı yok denecek kadar azdır.49
K
R
U
T
A
S
49) Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi -2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri (2010).
http://www.ozelhastaneler.org.tr/images/Documents/sanal%20k%C3%BCt%C3%BCphane/
D%C3%9CNYA%E2%80%99%20DA%20VE%20T%C3%9CRK%C4%B0YE%E2%80%99%20DE%20
SA%C4%9ELIK%20TUR%C4%B0ZM%C4%B0-2010.pdf, 05.004.2016
U
T
A
S
K
R
BÖLÜM 2:
Birleşik Arap Emirlikleri
Hakkında Genel Bilgiler
BÖLÜM II
BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ
HAKKINDA GENEL BİLGİLER
1. Temel Bilgiler
K
R
Birleşik Arap Emirliklerinin nüfusu 2013 yılı itibariyle 9.039.978 kişiye ulaşmıştır.50
Ülke, 83.600 km2’lik yüz ölçüme sahiptir. Birleşik Arap Emirlikleri, Arap Körfezi’nin
ortasında yer almaktadır. Kuzeyden Arap Körfezi, batıdan Katar ve Suudi Arabistan
Krallığı, güneyden Uman Sultanlığı ve Suudi Arabistan Krallığı ve doğudan Uman
Körfezi’ne sınır komşusudur. Kıyılarında devam eden Akdar Sıradağlarının arka
kısımları çöllerle ve kumlu alanlarla kaplıdır. Sulak ve yeşil alanları çok azdır. Ancak
Bureymi ve El-Jiva vahalarında kısmen de olsa yeşillik alanlara rastlanır. Bölgede derin
kuyular açılarak su ihtiyacı karşılanmaya çalışılmaktadır.
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nin büyük şehirleri; Dubai, Abu Dhabi, Şarjah, Ras al
Khamiah, Ajman, Fujairah, Umm al-Qaiwain’dır.
2. Tarihi
Bahreyn ve Kuveyt’teki kazılarda ortaya çıkan bulgular, daha Sümerler döneminde
(İ.Ö. 3000), Basra Körfezi çevresinde yaşayan toplulukların önemli ticaret merkezleri
kurduğunu göstermektedir. Bu topluluklar Hz. Muhammed (s.a.v.) hayatta iken İslam’ı
benimsediler. Onun ölümünün ardından İslam’dan kopmalar baş gösterince, halifeler
Sünni inançları zorla halka benimsetirken, Körfezin öbür yakasındaki İran’dan gelen
etkilerle halkın bir bölümü de Şiiliğe yönelmiştir.
16. yüzyılda başlayan Portekiz hâkimiyeti 17. yüzyıl’da yerini İngilizlere bıraktı.
Başat kabile Kavasim ile Arabistan içlerinden gelen Vehhabileri korsan olarak ilan
eden İngilizler, 1819 - 1820’de kıyı limanlarını ve bölge ticaretini kontrolleri altına
almak için karşı saldırıya geçmiştir. Yerel bir direniş, İngilizleri deniz ticaretini
kendi güdümleri altına almalarını engelleyememiştir. İngilizler, korsanlığa son veren
1820 Genel Barış Antlaşması’nı zorla kabul ettirmişlerdir. 1853 yılında Denizlerde
Kalıcı Ateşkes Antlaşması’nın imzalanması üzerine bölgeye Ateşkes Kıyısı adı
verildi. İngilizler 1892 yılında Özel Ayrıcalık Antlaşması olarak bilinen bir paktın
50) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Population, 10.04.2016
oluşmasını sağlayarak bölgenin dış politikasını denetim altına aldılar. Ateşkes Kıyısı,
1873-1947 yılları arasında İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası, sonraki yıllarda da
İngiliz Dışişleri Bakanlığı tarafından yönetildi. İngilizler, bütün bu dönem boyunca,
egemenliği bütünüyle üstlenmek yerine, bölgedeki devletleri kendi iç işlerinde serbest
bırakma yoluna gittiler.
1971 yılında İngilizlerin Basra Körfezi’nden çekilmesi üzerine, emirlikler “Birleşik
Arap Emirlikleri” adı altında yedi emirlikten oluşan bir federasyon oluşturdu. Bu
emirlikler; Abu Dhabi, Dubai, Acmen, Fuceyra, Re’sü El Hayme, Eş Şarika ve Ummu
El Gayevin’dir. Bahreyn ve Katar bağımsız devletler olarak federasyon dışında kalmayı
seçmişlerdir.
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri 1981’de Körfez İşbirliği Konseyi’nin kurucuları arasında yer
aldı. 1990’da Irak’ın Kuveyt’i işgaline karşı çıktı ve Körfez Savaşı’nda müttefiklerin
yanında savaşa katıldı. Birleşmiş Milletler ile Arap Birliği’ne de üye olan Birleşik Arap
Emirlikleri’nin 1971’den bu yana devlet başkanı Şeyh Zeyd bin Sultan en-Neheyan’dır.
U
T
A
S
3. Coğrafi Konum
Çöllerin ve deniz kıyılarının birleşimi sonucunda ülkede yazları sıcak ve nemli bir
hava görülmektedir. Hava sıcaklığı yazın 46 dereceye kadar çıkabilmekte ve %100 nem
hissedilebilmektedir. Kışları ise ülkeye ılıman iklim hâkim olmakta ve sıcaklık 1423°C arasında değişmektedir. Zaman zaman yaşanan kum fırtınalarının dışında sel,
kasırga ve deprem gibi doğal afetlere rastlanmamaktadır.
Su kıtlığı son yıllarda Birleşik Arap Emirlikleri için önemli bir sorun haline gelmiştir.
Yeraltı sularının yetersizliği ve su talebinin karşılanmasındaki güçlükler nedeniyle,
kullanılan suların %80’i deniz suyunu arıtma tesislerinden karşılanmaktadır. Birleşik
Arap Emirlikleri’nde her emirlik kendi elektrik ve su sistemlerini işletmekte olup, son
yıllarda elektrik şebekelerinin birleştirilmesi gündeme gelmiştir.
Birleşik Arap Emirlikleri’nin sahip olduğu en önemli kaynaklar olan petrolün
ve doğalgazın %90’ından fazlası Abu Dabi’de çıkarılmaktadır. Birleşik Arap
Emirlikleri’ndeki doğal gaz ve petrol rezervleri, OPEC içindeki en büyük beşinci
rezervlerdir. Ayrıca Fujairah ve Ras al-Khaimah’ta bakır, Abu Dabi’de magnezyum ve
kuzeydeki emirliklerde manganez çıkarılmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri’nin doğal
gaz rezervleri ise 213 trilyon ft3 ile dünyadaki en büyük beşinci doğal gaz rezervidir.
Ham petrol rezervleri ise 97,8 milyar varildir. Söz konusu miktarın % 94’ü Abu
Dabi’dedir.
Şekil 5: Birleşik Arap Emirlikleri Haritası
K
R
U
T
A
S
4. Demografik Özellikler
Birleşik Arap Emirlikleri’nin nüfusu
1990’da 1.000.000, 2003 yılında
3.625.798, 2008 yılında 6.900.142 ve 2013
yılında ise 9.039.978 kişiye ulaşmıştır.51
Birleşik Arap Emirlikleri’nin nüfus
artış hızı 2014 yılı itibariyle %0,5’tir.52
Birleşik Arap Emirlikleri’nin nüfusu, 351
milyona ulaşan Arap Dünyasının toplam
nüfusun sadece %2,25’ine karşılık
gelmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri
nüfusunun yıllara göre değişimi grafikte
verilmiştir.
51) World Development Indicators (WDI),
December 2015, http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/Population, 10.04.2016
52) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Population-growth, 10.04.2016
Grafik 15: Nüfusun Yıllara Göre Değişimi
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nin toplam nüfusunun %77,6’sına karşılık gelen 6.708.260’ı
erkek nüfustur.53 Buna mukabil %26,3’üne karşılık gelen 2.448.710 kişi kadın nüfustur.54
2010 yılına kadar süren ülke kadın nüfusundaki azalma 2012’den itibaren ortalama
%1 oranından artış göstermeye
başlamıştır. 2014 yılında kadın
nüfus bir önceki yıla göre
%1,70 oranında artmıştır.55
Erkek nüfus ise 2011 yılından
itibaren yıllık ortalamam
%0,25 oranında azalmaktadır.56
Ülkenin Km2 başına nüfus
yoğunluğu 2003 yılında 43,4
iken 2008 yılında 82,5’e 2011
yılında 104,5’e çıkmıştır. 2014
yılında da bir önceki yıla göre
%0,51 oranında artış göstererek 108,7 olmuştur.57 Birleşik Arap Emirlikleri nüfusunun
cinsiyete göre değişim oranı grafikte verilmiştir.
53) World Population Prospects: The 2015 Revision, http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/
topics/Demographics/Population/Male-population, 10.04.2016.
54) World Population Prospects: The 2015 Revision, http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/
topics/Demographics/Population/Female-population, 30.04.2016.
55) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Population-female-percent-of-total, 10.04.2016.
56) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Population-ages-15-64-percent-of-total, 10.04.2016.
57) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Population-density, 10.04.2016.
Grafik 16: Nüfusun Cinsiyete Göre Değişim Oranı
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri nüfusunun %85,1’i 15-65 yaş grubundaki kişilerden
oluşmaktadır.58 Nüfusun %13,8’i ise 0-14 yaş grubundaki kişilerden oluşurken59 %1’i
de 65 yaş ve üzeri kişilerden oluşmaktadır.60 Birleşik Arap Emirlikleri nüfusunun yaş
gruplarına göre dağılımı grafikte verilmiştir.
Grafik 17: Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (2014)
K
R
U
T
A
S
2014 yılı itibariyle Birleşik Arap Emirlikleri nüfusunun %85,3’ü şehirlerde
yaşamaktadır. Bu oran 2000’lerin başından beri %80’in üzerindedir. Şehirde yaşayan
ülke nüfusu her yıl yaklaşık %0,5 artmaktadır.61 Birleşik Arap Emirlikleri nüfusun %
39’u Abu Dabi, %29’u Dubai, %18’i Sharja ve % 14’ü diğer emirliklerde yaşamaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri şehir nüfusunun yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
61) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Urban-population-percent-of-total, 10.04.2016.
Grafik 18: Şehir Nüfusunun Yıllara Göre Değişimi
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri’nin etnik yapısı Yerli Araplar %19, Arap ve Hintliler %23,
Güney Asya, %50, diğer milletler %8’dir. Müslüman nüfus %76, Hristiyan nüfus %9 ve
Hindu ve Budist nüfus %5’den daha azdır. 62
U
T
A
S
Ülkede, orta yaş nüfus grubundaki kişilerin sayısı artmaktadır. 0-14 yaş grubundaki
nüfusun genel nüfusa oranı %20,85, 15-24 yaş arası nüfusun genel nüfusa oranı
%13,57, 25-54 yaş grubunun genel nüfusa oranı %61,38 ve 55-64 yaş grubu nüfusun
genel nüfusa oranı %3,18’d,ir. Ülkenin 65 yaş ve üstü nüfusun genel nüfusa oranı
%1,01’dir.63 Birleşik Arap Emirlikleri’nin nüfus piramidi grafikte verilmiştir.
Grafik 19: Nüfus Piramidi
62) The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ae.html,
04.04.2016
63) The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ae.html,
04.04.2016
Birleşik Arap Emirlikleri’nin yerli halkını oluşturan Sünni ve Şii Müslüman Arapların
nüfustaki payı %20 kadardır. Nüfusun büyük bölümünü İran, Hindistan, Pakistan ve
Bangladeş kökenliler oluşturur. Resmi dil Arapçadır fakat İngilizce, Farsça, Urdu ve
Hindu dilleri de konuşulur. Ülke dışından çok sayıda petrol ve inşaat işçisi geldiği için
nüfusun üçte ikisi erkektir.
5. Yaşam Düzeyi ve Kültürel Yaşam
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri’nin kültürel yapısına, İslam, damgasını vurmuştur. Kabile
toplulukları, ataerkil emirlikler biçiminde toplanmıştır. Ülkenin geniş kapsamlı
bir modernleşme süreci geçirmiş olmasına karşın, halkın çoğu geleneksel yaşam
biçiminin etkisinde yaşamını sürdürmektedir.
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri hükümeti, gençlere yönelik faaliyetler, sosyal, bilimsel,
sanatsal ve kültürel kulüplerin teşviki için özel bir bütçe ayırmaktadır. Bu kulüpler de
kendi üyeleri için kültürel, dini, sosyal, bilimsel eğitim programları düzenlemektedirler.
6. Siyasi ve İdari Yapı
a) Yönetim Biçimi
Başkenti Abu Dhabi olan Birleşik Arap Emirlikleri, yedi emirlikten meydana gelen bir
federasyondur. Ülke Monarşi ile yönetilmektedir. Federasyonu oluşturan emirlikler
şunlardır: Abu Dhabi, Dubai, Şarjah, Ras al-Khamiah, Ajman, Fujairah, Umm alQaiwain’dır. Bütün emirlikleri temsil eden Federal Meclis 40 üyeden oluşmaktadır.
Federe birimlerin her biri kendi emirleri tarafından yönetilirken, federasyon bu
emirler arasından seçilen bir devlet başkanının idaresinde yönetilmektedir. Ülkenin
başkenti ve Dubai’nin ardından en büyük ikinci emirliği ise Abu Dabi’dir.
b) Siyasi Yapının Oluşumu
Şeyh Khalifa binZayed al-Nahyan, ülkenin kuruluş tarihi olan 1971 yılından beri
yönetimde olan babası Şeyh Zayed binSultan al-Nahyan’ın ölümü üzerine 2004
yılından ülkenin ve Abu Dhabi’nin başına geçmiştir. Ülkenin ikinci büyük Emirliği
olan Dubai’nin yöneticisi Şeyh Muhammed bin Rashid al-Maktoum ise ülkenin
Başbakanı konumundadır.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde Şeyhlerin yönetimi, Avrupa’daki kral ve kraliçelerin
yönetimlerine benzer bir yapı sergilemektedir. Ancak, Avrupa’daki Kraliyet
yönetimlerinden farklı olarak, krallar yönetimde aktif bir rol oynamaktadır. Ülkedeki
en üst siyasi otorite olan Federal Yüksek Konsey (Supreme Council) 7 Emir’den
oluşmaktadır. Bu Konsey federal yasaları onamakta, üyeleri arasından Devlet Başkanını,
Başbakanı ve Bakanları seçmektedir. Abu Dabi Emiri Devlet Başkanı, Dubai Emiri
ise Devlet Başkan Yardımcısı ve Başbakan olmaktadır. Alınan kararların Abu Dabi ve
Dubai Emirleri ve en az üç diğer Emir tarafından onaylanması gerekmektedir. Federal
Ulusal Konsey’in 40 üyesi; 7 Emir tarafından iki yıllık dönem için atanmaktadır.
Konsey’de Bakanlıkların politikaları tartışılmakta olup, alınması gereken önlemler
hakkında üyeler görüş ve tavsiyelerini dile getirmektedir. Ayrıca hükümet tarafından
hazırlanan federal yasa tasarıları görüşülmekte ve öneriler sunulmaktadır. Ancak,
Konsey’in veto yetkisi bulunmamaktadır.
K
R
Bağımsızlık öncesinde, Aşiretler Devleti (Trucial States) olarak tanınan ülke, 1971
yılına kadar İngiltere’nin himayesinde kalmıştır. 2 Aralık 1971’de ise Birleşik Arap
Emirlikleri’nin kuruluşu ilan edilmiş, aynı gün Sheikh Zayed bin Sultan alNahyan ülkenin Başkanı seçilmiştir. Sheikh Khalifa’nın liberal, sosyal ve ekonomik
politikaları sürdürmeye devam edeceği, dış politikada Batı’yı takip edeceği, emirlikler
arasındaki ilişkileri sağlam bir zeminde tutacağı ve Abu Dabi’nin Birleşik Arap
Emirlikleri içindeki hâkim durumunu devam ettireceği tahmin edilmektedir.64
U
T
A
S
c) Emirlikler
i. Abu Dhabi
Abu Dhabi Emirliği, yedi emirlik içerisinde en büyük olanıdır. Emirlik, ülke
topraklarının yaklaşık %86’sını kaplamaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri, 200’e yakın
adayı ihtiva etmekte olup, Abu Dabi de bu adaların biri üzerine kurulmuştur. Ülke
nüfusunun yaklaşık üçte biri Abu Dhabi’de bulunmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri’nin,
topraklarının ve petrol üretiminin yaklaşık %90’ı Abu Dabi Emirliği’ndedir.65
ii. Dubai
Birleşik Arap Emirlikleri’nin ticaret ve turizm merkezi olan Dubai, yıllardır Doğulu
ve Batılı iş adamları arasında bir bağlantı noktası olmuştur. Toplam alanı 3.885 km2
olup, Birleşik Arap Emirlikleri topraklarının %5’ini oluşturmaktadır. Şehir 20 km
uzunluğunda bir haliç ile ikiye ayrılmıştır.
64) Colliers İnternational (2013). United Arab Emirates Healthcare Overvıew 2013, http://www.colliers.
com/-/media/CF692F58BA4D44A08D55FE7F1E54E584.ashx?la=en-GB, 04.04.2016.
Burj Dubai tarafında Dubai idari ofisleri, büyük şirketlerin ofisleri, bankalar, gümrük
ve liman idaresi bulunmaktadır. Dubai’nin kuzeyi ise Deira olarak adlandırılmakta
olup, bu bölgede büyük ve irili ufaklı alışveriş merkezleri, okullar, marketler ve oteller
bulunmaktadır. Dubai, Birleşik Arap Emirlikleri içindeki ikinci büyük Emirliktir.
Emirlik’in büyük bir çoğunluğu oturulamaz durumda olan çöl iklimine sahip olmasına
rağmen, Dubai şehri metropolitan bir yapıya sahiptir. Arapça resmi dil olup, İngilizce
de yaygın biçimde konuşulmaktadır. Seikh Rashed bin Saeed al-Maktoum petrol
sanayisini geride bırakacak şekilde ülkeyi ticarete açmayı başarmıştır.
K
R
iii.Sharjah
Sharjah, Birleşik Arap Emirlikleri’nin üçüncü büyük Emirliğidir. Dubai’nin tam
kuzeyinde yer alan ve Sheikh Sultan bin Mohammad al-Oassimi tarafından yönetilen
Sharjah’ta İslami gelenekler sürdürülmektedir. Yakın zamanlarda Orta Doğu’nun
kültür merkezi olma yolunda adımlar atılmakta, eğitim ve kültür alanında gelişmeler
yaşanmaktadır.66
U
T
A
S
iv. Ajman
Ajman, Birleşik Arap Emirlikleri’nin en küçük Emirliği olup, sadece 250 km2’lik bir
alanı kaplamaktadır. Emirlik’in büyük bir kısmı Basra Körfezi kıyısında ve Sharjah’ın
hemen kuzeyinde yer almaktadır. Ajman’da, içinde iki küçük yerleşim bölgesi bulunan
Masfut ve Manama adı verilen adalar bulunmaktadır. Eski çağlardan beri yerleşime
uygun topraklara sahip olan Ajman, yakın zamanda bir balıkçı köyü olarak ünlenmiştir.
Birleşik Arap Emirlikleri ile birleşmesinden sonra Sharjah ve Dubai’deki gelişmelerden
burası da nasibini almıştır. Ajman doğal gaz ve petrol kaynakları açısından fazla zengin
olmayan, ucuz ve sakin bir şehirdir.67
v. Ras al-Khaimah
M.Ö 2000 yıllarında kurulan Ras al-Kaimah, önemli bir liman kenti ve tarım
merkezidir. Digdagga Khaimah’ta kurulan modern çiftlikte süt ürünleri üretilmekte,
hayvancılık ve tavukçuluk yapılmakta, meyve ve sebze üretilmektedir. Ras alKaimah’tan çoğunlukla hammadde (inşaat taşları, patlayıcılar ve ilaçlar) ihracatı
yapılmaktadır. Şehirde keşfedilen sınırlı sayıdaki petrol alanlarında yapılan üretim
günlük 10.000 varile ulaşmıştır. Turistler için ise Ras al-Kaimah’ta arkeoloji, etnoloji
ve tarih müzesi bulunmaktadır.68
vi.
Umm al-Quwain
Kıyıdan devam eden kara yolu üzerinde bulunan Umm al-Quwain, küçük bir
Emirliktir. Petrol bulunmadan ve Emirlikler birleşmeden önce izole edilmiş ve fakir
bir Emirlik olan Umm al-Ouwain’in altyapısında ve iş imkânlarında son yıllarda
ilerleme kaydedilmiştir. Emirlik’te bulunan Ahmet bin Rashid Limanı uluslararası
standartlarda olup, 115 metreden 400 metreye kadar uzanan dört rıhtıma sahiptir.
Umm al-Ouwain’de 1987 yılında kurulmuş olan bir serbest bölge de bulunmaktadır.
Modern bir ulaşım ve telekomünikasyon sisteminin yanında modern bir hastane ve
yerel radyo istasyonuna da sahip olan Emirlik’in tarihi kuleleri, kaleleri, geleneksel at
ve deve güreşleri turistlerin ilgisini çekmektedir.69
K
R
vii.Fujairah
Fujairah, Umman Körfezi’nde yer alan tek Emirliktir. Dağlık alanların eteğinde dar
bir alanda yer alan Fujairah, bozulmamış plajları ile ünlüdür. Balıkçılık, atçılık ve dalış
gibi aktiviteler yaygındır. Fujairah Limanı 1982 yılında inşa edilmiş olup, konteyner
taşımacılığına ve Arap yarımadasının ihtiyacına yönelik olarak küçükbaş ve büyükbaş
hayvan taşımacılığına uygundur. Emirlik içinde uluslararası bir havaalanı ve çok
sayıda küçük sanayi yatırımı bulunmaktadır. Mermer, fayans, ayakkabı ve çimento
fabrikaları bu işletmelerden bazılarıdır.70
U
T
A
S
U
T
A
S
K
R
BÖLÜM 3:
Ekonomik Durum
BÖLÜM III
EKONOMİK DURUM
1. Genel Ekonomik Durumu
Birleşik Arap Emirlikleri ekonomisi, Dubai gibi birkaç emirliğin ekonomiyi
çeşitlendirme çabalarına ve bu alandaki başarılarına rağmen, petrol ve doğal gaza
dayalı olmayı sürdürmektedir. Abu Dabi, en büyük petrol üreticisi konumunda olup;
Dubai, Sharjah ve Ras al-Khaimah da Birleşik Arap Emirlikleri’nin petrol üretimine
katkıda bulunmaktadır. Serbest piyasa ekonomisinin hâkim olduğu Birleşik Arap
Emirlikleri’nin ekonomik zenginliği büyük ölçüde Gayri Safi Yurt İçi Hasılasının
(GSYH) yaklaşık %38’ini oluşturan petrol ve doğal gaz üretimine dayanır. Bu ürünlerin
fiyatlarındaki dalgalanma ekonomiye de yansımaktadır.
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri dünyanın 7. büyük petrol rezervlerine sahip olup, bu
rezervlerin 97,8 milyar varil civarında bulunduğu tahmin edilmektedir. Birleşik Arap
Emirlikleri’ndeki petrolün %90’nından fazlası Abu Dhabi Emirliği’nde üretilmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri’nin günlük petrol üretimi 2, 75 milyon varil civarındadır.
Dünyanın en büyük yedinci doğalgaz kaynaklarına (6,43 trilyon m3 ) sahiptir. Ülke
rezervleri: Abu Dabi (196 Tcf), Sharjah (10, 7 Tcf), Dubai (4,1 Tcf) ve Ras Al Khaimah
(1,1 Tcf ) emirliklerinde yer almaktadır. Ülkenin başlıca ihraç ürünleri ham petrol,
doğal gaz ve kurutulmuş balık, başlıca ithalat ürünleri makine ve taşıt araçları,
kimyasallar ve gıdadır.
Likiditede 2003 yılından bu yana görülen artışlar kredi imkanlarını da etkilemiş; petrol
fiyatlarının yüksekliği diğer Körfez
ekonomilerini de canlandırmış
ve yatırımcıların ihtiyaç duyduğu
birçok alanda yatırım ve hizmet
talebi doğmasına sebep olmuştur.
Birleşik
Arap
Emirlikleri
2009’da Ortadoğu’nun en büyük
ekonomisine sahip Suudi Arabistan’ı
geçerek bölgedeki en büyük ticari
üs haline gelmiştir. Birleşik Arap
Emirlikleri, 2014 yılında EIU
tahminine göre 419,6 milyar ABD Dolarlık nominal GSYH’si ile Orta doğu ve Körfez
ülkeleri içinde Suudi Arabistan ve İran’dan sonra en büyük üçüncü ekonomiye sahiptir.
Satın alma gücü paritesine göre 71.757 ABD Dolar kişi başına milli gelir ile Katar’dan
sonra ikinci sırada gelmektedir.
Global finans krizi, Birleşik Arap Emirlikleri’nde mevcut ve yeni başlatılacak
projelerin finansmanından, borsanın performansına kadar uzanan geniş bir yelpazede
ülke ekonomisi üzerindeki olumsuz etkisini göstermiştir. Küresel ekonomik krizin
başlamasından bu yana Birleşik Arap Emirlikleri ‘den 35,4 milyar ABD Dolarlık ‘sıcak
para’ çıkışı yaşanmıştır.
K
R
Arap Bahar’ından yara almadan kurtulmak için kamu harcamaları ciddi oranda
artırılıp sosyal güvenlik ve haklar konusunda reformlar uygulanmıştır. Arap
baharı sonucunda liberalleşen Arap sermayesi ve kamu harcamalarının yükselmesi
sonucunda Arap ülkeleri, petrol fiyatları üstüne baskı kurmuştur. Bu durumdan en
çok etkilenen ülkelerin başında Birleşik Arap Emirlikleri gelmektedir.
U
T
A
S
2. Ekonomi Politikaları
Birleşik Arap Emirlikleri Yönetiminin, ekonominin petrol ve petrol yan ürünleriyle
doğalgaza bağımlılığının azaltılması için hükümet üretim ve yatırımların
çeşitlendirilmesine çalışmaktadır. Bu çerçevede, Birleşik Arap Emirlikleri Hükümetinin
özellikle turizm, inşaat, havacılık, hizmet sektörü, finans ve otomotiv gibi sektörlere
yatırım yapmaya başladığı gözlemlenmektedir. Bu bağlamda, “Abu Dabi 2030 Planı”
çerçevesinde 200 milyar ABD Dolar yatırım yapılması öngörülmektedir. Ülke gelir
kaynaklarını çeşitlendirmeye yönelik devlet politikası ve özel sektörde yaşanan
canlanma neticesinde petrol-dışı gelirlerin milli gelirdeki payı gittikçe artmaktadır.
Ülke GSYH’si 2013 yılı itibariyle 378 milyar ABD Dolarıdır. GSYH’deki büyüme %3
seviyesinde sürmektedir. GSYH’nın %7,6’sını imalat sanayi üretimi oluşturmadır. Söz
konusu üretimin 2025 yılına kadar GSYH’nın %25’ini oluşturması için yatırımlar
devam etmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri ülkenin farklı ulaşım ağlarını birbirine bağlamayı
planlayan 1500 km. uzunluğunda bir demiryolu projesine başlamıştır. Planlan
demiryolu projesinin Suudi Arabistan sınırındaki Ghuweifat ile Umman sınırındaki
Al Ain’ı birbirine bağlayarak KİK demiryolu ağının da bir parçasını oluşturması
öngörülmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri’ne bağlı emirliklerden birisi olan Dubai, bulunduğu
coğrafyada ticaret, finans ve turizm merkezi olma stratejisi izlemektedir. Pazar olarak
küçük olduğundan, dış ticareti “re-export”a dayanmaktadır. Liman ve serbest ticaret
bölgeleri alt yapı olarak gelişmiştir. Önde gelen mal tedarikçileri Çin ve Japonya,
başlıca satış yaptığı pazarlar ise İran, Irak, Hindistan, Doğu Afrika ve KİK ülkeleridir.
Birleşik Arap Emirlikleri Hükümeti son dönemde elde ettiği deneyim ve sermaye
birikimi sayesinde dış pazarlarda yatırıma yönelmiştir. Hükümet sahip olduğu kamu
şirketleri aracılığıyla çeşitli ülkelerde telekom ve sanayi şirketleri ile bankalar satın
almaktadır. Ayrıca, bahse konu kamu şirketlerinin liman, serbest bölge işletme, turizm
ve gayrimenkul geliştirme gibi projeler aracılığıyla gelişmekte olan ülkelere yatırım
yapmaya yöneldiği dikkati çekmektedir.
a) Ekonomik Performans
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri GSYH’si 2014 yılında reel olarak %4,6 oranında, 2015 yılında
ise büyüme oranı bir önceki yıla göre %-34,40 azalarak %3 olarak gerçekleşmiştir.
2016 için öngörülen büyüme oranı %3,1’dir.71 Birleşik Arap Emirlikleri GSYH’nın reel
büyüme oranı grafikte verilmiştir.
Grafik 20: GSYH Reel Büyüme Oranı (%)
Hükümet ekonomiyi farklılaştırma çalışmalarını uzun dönemde önemli oranda
gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır. 2030 yılında GSYH’nın %64’nün petrol dışı
sektörlerden oluşacağı tahmin edilmektedir. Ülkede petrolün çıkarılmaya başlandığı
71) http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/GDP-growth, 30.03.2016
1958 yılından bu yana Birleşik Arap Emirlikleri’nin ekonomik performansı petrol
fiyatlarındaki dalgalanmalara göre değişiklik göstermiştir. Sanayi üretimi ve ihracat bu
dalgalanmalardan doğrudan etkilenirken, harcamalar ve faiz oranları dolaylı biçimde
etkilenmiştir.
Birleşik Arap Emirlikleri GSYH’deki reel büyümenin ülkelerle karşılaştırılması
Ekonomideki genişlemede, ihracat gelirlerindeki artışın yanı sıra yatırımlardaki ve
özel tüketimdeki artışın da etkisi olmuştur. Böylece, ülkede yaşayanların refahı artmış,
kredi olanaklarından yararlanma kapasitesi yükselmiş, hızlı nüfus artışının etkisiyle
tüketimde de hızlı bir artış meydana gelmiştir.
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri hükümetinin, yeni projelere yönelik harcamaları artırmasıyla
birlikte 2014 yılında %4,6 reel büyüme gerçekleşmiştir. 2015 ve takip eden yıllarda
petrol dışı sektörlerde hızlanan faaliyetler nedeniyle ekonomik büyümenin yine yüksek
oranlarda gerçekleşmesi beklenmektedir. Diğer taraftan hizmet sektöründe özellikle
turizm alanında yeni pazarların ve yeni ürünlerin devreye sokulmasıyla Birleşik Arap
Emirlikleri turizm sektöründe büyüme artacaktır. Ülke havayollarının yeni uçaklar
satın alması ve uluslararası havayolları şirketleriyle yapacakları işbirliklerinin turizm
sektörüne büyük katkı yapması söz konusudur. Birleşik Arap Emirlikleri’nin reel
büyüme oranının diğer ülkelerle karşılaştırılması grafikte verilmiştir.
U
T
A
S
Grafik 21: Reel Büyüme Oranının Diğer Ülkelerle Karşılaştırılması (%)
Birleşik Arap Emirlikleri’nin satın alma gücü paritesine göre GSYH’si (SGP) 2015
yılı itibariyle 641,88 milyar ABD Dolara ulaşmıştır. GSYH’nın önümüzdeki beş yıl
içerisinde artışını sürdüreceği tahmin edilmektedir. Buna göre 2017’de 703,74 milyar
ABD Dolar, 2020 yılında ise 834,45 milyar ABD Dolara ulaşması beklenmektedir.
Küresel kriz ve Arap Baharının etkisiyle Birleşik Arap Emirlikleri’nin büyüme
tahminini ekonomistler %4 düzeyinden %2 düzeyine düşürmüştür.72 Birleşik Arap
Emirlikleri GSYH’nın yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
K
R
Grafik 22: GSYİH’nın Yıllara Göre Değişimi (Milyar USABD Dolar)
U
T
A
S
b) Kişi Başı Milli Gelir
Birleşik Arap Emirlikleri’nin reel büyüme oranı ve GSYH’deki düşüş beklentisi kişi
başına milli geliri de etkilemiştir. 2009 yılında 30,092 ABD Dolar olan kişi başına milli
gelir 2011 yılında 40,817 ABD Dolara, 2014 yılında ise 42,392 ABD Dolara ulaşmıştır.
Ancak 2015 yılında bir önceki yıla göre %-17,58 düzeyinde düşerek 35,392 ABD
Dolara olarak gerçekleşmiştir. Kişi başına milli gelirin 2020 yılında 2014 yılındaki
seviyesine ulaşması beklenmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri’nin kişi başı milli gelir
seviyesinin yıllara göre değişimim grafikte verilmiştir.
72) IMF World Economic Outlook (WEO), October 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/GDP-PPP-based, 10.04.2016
Grafik 23: Kişi Başına Düşen Gelirin Yıllara Göre Değişimi (US ABD Dolar)
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri’nin satın alma paritesine göre kişi başına milli gelirindeki
artış sürmektedir. 2009 yılında 55,535 ABD Doları olan satın alma paritesine göre kişi
başına milli gelir 2011 yılında 58,917 ABD Dolarına, 2015 yılında ise 66,997 ABD
Dolarına ulaşmıştır. Satına alma paritesine göre kişi başına milli gelirin 2020 yılında
75,000 ABD Dolarına ulaşması beklenmektedir.73 Birleşik Arap Emirlikleri’nin satın
alma paritesine göre kişi başı milli gelir seviyesinin yıllara göre değişimim grafikte
verilmiştir.
U
T
A
S
Grafik 24: Satın Alma Paritesine Göre Kişi Başı Milli Gelir (ABD Dolar)
73) IMF World Economic Outlook (WEO), October 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/GDP-per-capita-PPP-based, 10.04.2016
Birleşik Arap Emirlikleri, Körfez Bölgesi ülkeleri arasında en hızlı büyüyen ve kişi
başına en yüksek gelire sahip 3. ülke konumundadır.74 Birleşik Arap Emirlikleri’nin
nüfus artış hızı ve kişi başına gelir yönünden diğer ülkelerle karşılaştırılması grafikte
verilmiştir.
Grafik 25: Nüfus Artış Hızı Ve Kişi Başına Gelir Yönünden
Diğer Ülkelerle Karşılaştırılması
K
R
U
T
A
S
c) Enflasyon
Birleşik Arap Emirlikleri’nde, enflasyon 2012 yılına kadar %1’in altında seyretmiştir.
2013 yılında %1,1 ve 2014 yılında ise %2,3 olmuştur. 2015 yılında enflasyon bir önceki
yıla göre %56,63 oranında artış göstererek %3,7 civarında gerçekleşmiştir. Enflasyon
oranındaki artışların, Dirhem’in değerinin bağlandığı ABD Doları’nın değerinin
Birleşik Arap Emirlikleri’nin başlıca ticaret ortaklarının para birimleri karşısındaki
zayıflığından ve ithalat maliyetinin artmasından kaynaklandığı ifade edilmektedir.
Emlak fiyatları ile ev ve ofis kiralarındaki ani artışın da etkisiyle, çalışanların
ücretlerinde ve fiyatlarda artışa gidilmiştir.
Grafik 26: Enflasyon Oranın Yıllara Göre Değişimi (%)
K
R
U
T
A
S
d) Para Politikası
Birleşik Arap Emirlikleri’nin resmi para birimi olan Dirhem, 1980’li yılların ortalarından
bu yana ABD Doları’na 1 ABD Doları=3, 67 Dirhem değişim oranı üzerinden
sabitlenmiştir. Birleşik Arap Emirlikleri Merkez Bankası oranın korunmasında kararlı
olup, bunu enflasyon karşısında bir koruyucu ve istikrar için gerekli bir unsur olarak
görmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri, Körfez İşbirliği Konseyi üyesidir. KİK üyesi 6 ülke arasında
1 Ocak 2003 itibariyle Gümrük Birliği yürürlüğe girmiştir. KİK üyesi ülkelerin
aralarında oluşturulan Ortak Pazar 1 Ocak 2008 itibariyle yürürlüğe girmiştir.
3. Dış Ticaret
a) Genel Durum
Birleşik Arap Emirlikleri’nin toplam dış ticaret hacmi 2014 yılında 434 milyar
ABD Dolar olup; 202 milyar ABD Dolarlık ihracat, 232 milyar ABD Dolar ithalat
gerçekleşmiştir. Birleşik Arap Emirlikleri yaklaşık yirmi yıldan fazla sürede dış ticaret
fazlası veren bir ülkedir. 1994 yılında ticaret fazlası 4 Milyar ABD Dolar civarındayken
2008 yılında bu miktar 65 Milyar ABD Dolara kadar çıkmıştır. Bu dengenin
oluşmasının başlıca sebebi Hidrokarbon ticaretidir.
Birleşik Arap Emirlikleri, Körfez İşbirliği Konseyi’nin bir üyesi olup, aynı zamanda
üye ülkeler arasında 2003 yılında uygulamaya geçirilen Gümrük Birliği’ne de dâhildir.
Birleşik Arap Emirlikleri, başta Dubai Emirliği olmak üzere, reeksport ağırlıklı
bir ticari yapıya sahiptir. Çeşitli ülkelerden gelen mallar, Birleşik Arap Emirlikleri
üzerinden farklı pazarlara ulaştırılmaktadır. Reeksportta en büyük pazarı Hint
Yarımadası ve Körfez ülkeleri oluşturmaktadır. İran, Hindistan, Irak, Bahreyn, Suudi
Arabistan ve Pakistan reeksportta ilk sıraları paylaşmaktadır. Reeksport yoluyla satışı
yapılan başlıca ürünler; makineler, ses kaydediciler, inci, mücevherat, tekstil ürünleri,
taşıt araçları, kimyasal ürünler ve gıda ürünleri ve içeceklerdir.
K
R
Toplam ithalatın yaklaşık %50’sini tüketim malları oluşturmaktadır. Çoğunlukla
yüksek gelirli vatandaşların talep ettiği yüksek maliyetli ürünler ve Birleşik Arap
Emirlikleri’nde yetiştirilmeyen temel ürünler (özellikle gıda maddeleri) en fazla
ithalatı yapılan ürün gruplarıdır. Ülkede tarım üretiminin yetersiz olmasıyla tüketim
mallarının büyük bölümü ithalat yoluyla karşılanmaktadır.
U
T
A
S
Tablo 8: Birleşik Arap Emirlikleri Dış Ticaret İşlemleri Rakamları (Milyar ABD
Dolar)
b) Türkiye İle Ticaret
Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri’ne yönelik dış ticaret hacmi yıllar itibariyle sürekli
artmış ve 2008 yılında, 8,6 milyar ABD Dolar ulaşmıştır. Bu artışın başlıca nedeni bu
ülkeye gerçekleşen ihracat artışından kaynaklanmıştır. 2009 yılında ise global krizle
birlikte iki ülke arasındaki dış ticaret hacmi 3,5 milyar ABD Dolar düşmüştür. 2011
yılında iki ülke arasında gerçekleşen ticaret hacmi 5,3 milyar ABD Dolar olup; bir
önceki yıla göre %33 artmıştır. 2012 yılında ise iki ülke arasındaki dış ticaret artışı
%138 artarak 12,7 milyar ABD Dolar’a ulaşmıştır. 2013 yılnda ise iki ülke arasındaki
ticaret hacmi 10,3 milyar olarak gerçekleşmiştir.
Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri ‘ye yönelik ihracatı incelendiğinde, ihracatta
yıllar itibarıyla sürekli bir artış trendi dikkat çekmektedir. 2013 yılında ihracatımız bir
önceki yıla göre % 57 artarak 8,7 milyar ABD Dolar’a ulaşmıştır. 2013 yılı ihracatımız
ise 4,9 milyar ABD Dolardır. Birleşik Arap Emirlikleri’ne yapılan ihracatın, Türkiye’nin
toplam ihracatı içerisinde payı ise %3,2 olarak gerçekleşmiştir.
2014 yılında ise Birleşik Arap Emirlikleri’ne ihracatımızda %6,1 oranında azalma
gerçekleşmiş ve ihracatımız 4,6 milyar ABD Dolar olmuştur. Birleşik Arap
Emirlikleri’nden yapılan ithalat da düzenli bir artış görülmektedir. 2013 yılında,
Birleşik Arap Emirlikleri’den yapılan ithalat %49,7 oranında artış göstererek 5,3 milyar
ABD Dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu kapsamda 2013 yılında toplam ithalatımızdaki
payı ise %2,1 olmuştur. 2014 yılı için ise Birleşik Arap Emirlikleri’nden yapılan ithalat
%39, 6 düşmüş olup; 3,2 milyar ABD Dolar olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’nin Birleşik
Arap Emirlikleri ile ticari göstergeleri tabloda verilmiştir.
U
T
A
S
K
R
Tablo 9: Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri İle Ticari Göstergeleri (milyon
ABD Dolar)
c) İki Ülke Arasındaki Anlaşma ve Protokoller
Ülkemiz ile Birleşik Arap Emirlikleri arasında 1984 yılında Ekonomik ve Teknik
İşbirliği Anlaşması, 1993 yılında Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması yapılmış
olup, KİK ülkeleri ile birlikte Serbest Ticaret Anlaşması yapılması yolunda çalışmalar
devam etmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri ile yapılan anlaşma ve protokoller tabloda
verilmiştir.
K
R
Tablo 10: Birleşik Arap Emirlikleri İle Yapılan Anlaşma ve Protokoller
U
T
A
S
d) Çalışma ve İş Gücü
Birleşik Arap Emirlikleri’nde kaliteli ve eğitimli bir işgücü mevcuttur. İşgücü
bakımından yabancı dil sorunu genel olarak yok gibidir. Çalışanların fazla mesaiye
bakışları görece pozitiftir. Ülkede yarı zamanlı çalışma kültürü geçerlidir. Ülkede
çalışanlara yıllık ödenen brüt asgari ücret 6,576 ABD Dolar’dır. Aynı dönemde
Türkiye’de yıllık brüt asgari ücret 5,580 ABD Dolar’dır. Satın alma gücü paritesine göre
12 aylık bir çalışan ücreti 6.576 USD seviyesindedir.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde krizin de etkisi ile işsizlik oranı %4 seviyesine
yaklaşmıştır. 2003 yılında ülkedeki işsizlik oranı %2,7 iken bu oran 2008 yılında %4’e
ulaşmıştır. 2010 yılında %4,2 olan oran 2014 yılında %3,6’ya gerilemiştir. Birleşik Arap
Emirlikleri’nin işsizlik oranı bölgedeki diğer ülkelere nazaran düşüktür.
Birleşik Arap Emirlikleri işsizlik oranının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
Grafik 27: Birleşik Arap Emirlikleri İşsizlik Oranı (%)
K
R
U
T
A
S
Ülke genelinde 15 yaş ve üstü nüfusun %77,6’sı çalışmaktadır. Buna göre ülkede
çalışma işgücü sayısının 7 milyondan daha fazla olduğu söylenebilir. İşsizlik özellikle
kadınlarda ve genç nüfus içerisinde daha yüksektir. 15 yaş ve üstün nüfusta çalışma
oranının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
Grafik 28: 15 Yaş Ve Üstün Nüfusta Çalışma Oranının Yıllara Göre Değişimi
Birleşik Arap Emirlikleri’nin toplam nüfusun %80’ni yabancılar oluşturmaktadır.
Yabancı nüfus oranı sürekli artmaktadır. Yabancı nüfusun dağılımı Hintliler (%29),
Pakistanlılar (%20), Bangladeşliler (%13), Filipinliler (%10), diğer Araplar (%12),
İranlılar (%2) ve diğer yabancılardan (%4) oluşmaktadır. Ülkede çalışanların % 88,5’i
yabancılar %11,5’i ise Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarıdır.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde başlıca işgücü kaynağını oluşturan Asya kökenli
göçmenler, başta inşaat olmak üzere emek yoğun sektörlerde düşük ücretler
karşılığında işçi olarak çalışırken; Arap kökenli yerliler kamu kurumlarında memur
olarak istihdam edilmekte; Avrupalılar ise özel şirketlerde yönetici veya danışman
kadrolarında görev almaktadırlar.
K
R
Ülkede son yıllarda göçmen işçilerin yerini Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının
alması fikrine giderek sıcak bakılmaktadır. Çalışan Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşlarının %88’i kamu sektöründe istihdam edilmekte, bunların da %56’sı polis
teşkilatında ya da askeri kuvvetlerde görev yapmaktadır. Çalışan nüfusta yerli ve
yabancıların oranı grafikte verilmiştir.
U
T
A
S
Grafik 29: Çalışan Nüfusta Yerli Ve Yabancıların Oranı
Birleşik Arap Emirlikleri nüfusunun yaklaşık %40’ının 21 yaş altı kişilerden oluştuğu
dikkate alındığında, işsizliğin ilerleyen yıllarda Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşları
için önemli bir sorun teşkil etmesi muhtemel gözükmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri
nüfusunun yaş ve cinsiyete göre dağılımı grafikte verilmiştir.
Grafik 30: Nüfusunun Yaş ve Cinsiyete Göre Dağılımı
U
T
A
S
K
R
e) Doğrudan Yabancı Yatırımlar
Birleşik Arap Emirlikleri’ndeki toplam yabancı yatırımlar büyük bir hızla artmaktadır.
2007-2010 yılları arasında 500 milyar Dirhem seviyesinde olan toplam yabancı yatırım
miktarı 2011 yılında yaklaşık 600milyar dirhem, 2013 yılında ise 700 milyar Dirheme
ulaşmıştır.75 Birleşik Arap Emirlikleri toplam yabancı yatırım miktarının yıllara göre
değişimi grafikte verilmiştir.
Grafik 31: Birleşik Arap Emirlikleri Toplam Yabancı Yatırım Miktarının Yıllara
Göre Değişimi (milyar Dirhem)
75) http://dataportal.fcsa.gov.ae/en/Dashboards, 10.04.2016
Birleşik Arap Emirlikleri’ndeki doğrudan yabancı yatırımlar 2013 yılı itibariyle 350
milyar Dirhem’e ulaşmıştır. 2007-2010 yılları arasında 200 milyar Dirhem seviyesinin
altında olan doğrudan yabancı yatırım miktarı 2011 yılında yaklaşık 250 milyar
Dirhem’e, ulaşmıştır.76 Birleşik Arap Emirlikleri doğrudan yabancı yatırım miktarının
yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
Grafik 32: Doğrudan Yabancı Yatırım Miktarının Yıllara Göre Değişimi (milyar
Dirhem)
K
R
U
T
A
S
f) İş Kurma Mevzuatı
2014 yılı Dünya Bankası verilerine göre Birleşik Arap Emirlikleri’nde iş yapma
kolaylığı endeksinde 185 ülke içerisinde 22.ci sırada yer almaktadır.77 İş kurma
kolaylığı açısından Birleşik Arap Emirlikleri ile bazı Körfez Bölgesi ülkelerinin
karşılaştırılması78 grafikte verilmiştir.
76) http://dataportal.fcsa.gov.ae/en/Dashboards, 10.04.2016
77) World Bank’s Doing Business 2014
78) http://dataportal.fcsa.gov.ae/en/Indices, 10.04.2016
Grafik 33: İş Kurma Kolaylığı Açısından Birleşik Arap Emirlikleri İle Bazı
Körfez Bölgesi Ülkelerinin Karşılaştırılması
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nde yabancılar şirket kurma yoluyla yerleşik olarak ticari faaliyette
bulunacağı gibi, şirket kurmadan ve dolayısıyla yerleşik bir varlık tesis etmeksizin de (ticari
acente) ticari faaliyette bulunma imkânına sahiptir. Bu çerçevede, Emirlikler içinde ya da
serbest bölgelerde şirket kurma imkânı bulunmaktadır. Temel fark, serbest bölgede yerel
ortağa gerek duyulmamaktadır. Bölge ülkelerini hedef pazar tayin eden üretici/imalatçı
uluslararası firmalar, Dubai ya da diğer kuzey emirliklerindeki serbest bölgeleri lojistik/
depolama merkezi ve dağıtım üssü olarak değerlendirmektedir.
Şirket kuruluşu, 1984 tarihli 8 sayılı Şirketler Kanunu çerçevesinde yürütülmektedir.
Ülkede; Emirlikler içinde ya da serbest bölgelerde olmak üzere, iki farklı şekilde şirket
kurulması imkânı bulunmaktadır.
g) Finansal Hizmetler
Global finansal krizin başlaması ve 140 ABD Dolar/varil seviyelerinden Aralık 2008’de 30
ABD Dolar/varil fiyatına kadar düşen ham petrol fiyatları ve gelişmelerden birinci derecede
etkilenen emlak-inşaat ile bankacılık sektörlerinin etkisiyle yaklaşık üççeyrektir dip yapan
Birleşik Arap Emirlikleri menkul kıymet borsaları son üç ay içinde petrol fiyatlarındaki
toparlanma ile beraber kısmi de olsa yükselme trendine girmiş izlenimi vermektedir.
Dünyadaki en büyük Devlet Fonları (Sovereign Wealth Fund) arasında gösterilen ve en son
2008 yılında City Grubun 7, 5 milyar ABD Dolar’lık imtiyazlı hissesini satın alan Abu Dhabi
Sovereign Fund, hedge fon iştirakleri, hisse senetleri ve private equity aracılı yabancı şirket
paylarındaki değer kayıpları neticesinde önemli oranda zarar etmiştir. Bazı kaynaklara göre
fonun değer kaybı 125 milyar ABD Dolar civarına ulaşmıştır.
Global mali krizin finans piyasalarına etkilerini hafifletmek, likidite ve kredi mekanizmasının
daha sağlıklı işletilmesi ve piyasalara gerekli güvenin verilmesi amaçlarıyla, Abu Dhabi
Emirliğinde faaliyet gösteren beş büyük bankaya (National Bank of Abu Dhabi, Abu Dhabi
Commercial Bank, Union National Bank, Abu Dhabi Islamic Bank, First Gulf Bank) Emirlik
kaynaklarından toplam 16 milyar ABD Doları tutarında doğrudan sermaye aktarımı
yapılmıştır. Sözkonusu müdahalenin, zaten Birleşik Arap Emirlikleri GSYH’nın %65’ine
ve ülkenin petrol kaynaklarının %90’ına sahip Abu Dabi Emirliği’nde mali sistemin daha
sağlıklı yürütülmesine ve bankalara duyulan güvenin artmasına oldukça katkı sağlayacağı
beklenmektedir.
K
R
h) Pazar İle İlgili Bilgiler
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nde iş yapmak isteyen firmaların, pazarın koşullarını ve
tüketicinin alışkanlıklarını bilen, yaygın bir dağıtım ağına ve sağlam ilişkilere sahip aracılar
ile kuracakları ilişkiler pazardaki başarılarına büyük katkı sağlayabilecektir.
i) Ticareti Etkileyen Kültürel Faktörler
Arap iş kültürünün en önemli unsurlarından birisi tartışmaların asgari bir seviyede
tutulması veya hiç yaşanmamasıdır. Bu yüzden bu ülkelerde aşırı derecede baskı uygulanan
satış tekniklerinden uzak durulması tavsiye edilmektedir.
i. İlk toplantıları tanışma toplantıları olup, konuya ve programa çok az
sadık kalınmaktadır. Geleneksel selamlama şekilleri içerisinde sağ elin kalbe
götürülerek samimiyet, içtenlik ve sıcaklık mesajları verilirken, modern
Araplarda ise gevşek ancak uzun süreli bir el sıkışma takip edilmektedir.
ii. Ziyaretçinin bir odaya girerken ayakkabılarını çıkarması ve dışarıda
bırakması uygun olacaktır. Çünkü halı üzerinde ibadet yapılmaktadır. Odaya
girildiğinde ilk olarak en kıdemli kişinin eli sıkılır. Konuşmaya katılmadan
önce odadaki herkesin eli sıkılmalıdır.
iii.Kartvizit kullanımı yaygındır. Eğer kullanılacaksa Arapça olması yararlı
olacaktır. Yaygın bir şekli ise kartvizitin bir tarafının Arapça diğer tarafının
da İngilizce olmasıdır.
iv. Broşür ve diğer promosyon malzemeleri Arapça ve İngilizce olmalıdır.
v. Randevu talep edilirken gün içindeki ibadet zamanlarına dikkat edilmesi
ve yıl içindeki kutsal günlerin dikkate alınması gerekmektedir. İş görüşmeleri
ağır bir tempoda ilerlemektedir.
vi.Arapların oldukça muhafazakârdırlar. Duyguların dışa vurulması çok
sık rastlanmaz. Hatta toplum içerisinde şakalaşma ve gülme bile kontrollü
bir şekilde yapılmaktadır. Kişiler veya eşler arasındaki tartışmaların başka
kişilere aktarılmasından bile rahatsızlık duyulmaktadır. Bu nedenlerden
dolayı kişisel konulara odaklanmaktan uzak durulmalıdır.
K
R
vii.Arap kültürü detaylara odaklanmaktadır. Ahlak ve beklenen sosyal
davranışların başını cömertlik, saygı ve sorumluluk almaktadır.
viii.Arap ataerkil aile kültürü erkeğe hâkim rolü vermektedir. Bu olay
beraberinde kadına saygıyı ve korumayı getirmektedir. Erkek evde önemli
bir rol oynamakta ve evin reisi olarak kabul edilmektedir. Kadın ise daha
geride aile işleri ile uğraşmaktadır. Halk içerisinde kadın erkeği takip
etmektedir.
U
T
A
S
j) İşbirliği İmkânları ve Zorluklar
i. Emirlikler (şehir) İçinde Şirket Kurulması
Yabancı bir kişi/firma; bir veya birden fazla Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşını ortak yapmaksızın Emirlikler içinde ticari şirket kuramamaktadır.
Şirket en az 2, en çok 50 ortakla kurulabilmektedir.
ii. Limited Şirket (LLC):
Şirketler Kanununa göre, Birleşik Arap Emirlikleri’nde 7 değişik şirket
kuruluşu vardır. Birleşik Arap Emirlikleri ’de uzun dönem varlık göstermek
isteyen yabancılar tarafından tercih edilen şirketleşme türü Limited
Şirket (LLC)’dir. Yabancılar şirket hisselerinin en fazla %49’una sahip
olabilmektedir. %51 çoğunluk ise yerel ortağa aittir. (LLC’deki yabancı
ortaklık payının yükseltilmesi yönünde Ekonomi Bakanlığı çalışmalar
yapmaktadır.) Kuruluş sermayesi en az 150.000 Dirhem olmakla birlikte,
Dubai’de 300 bin dirhemdir (82 bin ABD Dolar). LLC Şirketinin konusu ve
amacı; sigortacılık, bankacılık veya para yatırımına ilişkin olamamaktadır.
Yönetim Kurulu, Genel Kurul’ca belirlenip, üye sayısı azami 5 kişi olmaktadır.
Şirketin günlük yönetimi için yabancı ortak veya yabancılar müdür
(manager) olarak atanabilmektedir. Son aşamada, DED’ten Ticaret Lisansı
(Trade Licence) alınmaktadır.
iii.Ortak Yatırım (Consortium Company)
Bu yapı iki veya daha fazla kişinin ortaklığında kurulmaktadır. Kısa vadeli
yatırımlar açısından, yabancı şirketler genellikle bu şirketleşme şeklini
kullanmaktadırlar. Şirket ismi ve lisansı ana ortağındır. Kontratta ortakların
hak ve sorumlulukları, ayrıca kar ve zararın nasıl paylaşılacağı yazılmaktadır.
K
R
Yerli ortak şirket sermayesinin %51’ine sahip olmaktadır. Ancak, kâr değişik
oranlarda paylaşılabilmektedir. Ortak girişim şirketlerinde ana sözleşmede
aksi belirtilmediği sürece, kararlar bütün ortakların oybirliğiyle alınmaktadır.
U
T
A
S
iv. Serbest Bölgelerde Şirket Kurulması
Serbest bölgelerde kurulacak şirketlerde yerel ortağa ihtiyaç bulunmamakta
olup, %100 yabancı sermayeli şirket kurulabilmektedir. Yerel sponsor
görevi serbest bölge idaresi tarafından yerine getirilmektedir. Şirket
kuruluş işlemleri serbest bölgelerde yapılmaktadır. Bu gölgelerde ithalat,
re-export ve ihracatta gümrük vergisi alınmamakta, kâr ve sermaye
transferine engel bulunmamaktadır. Bölge İdareleri tarafından; ucuz
enerji ve personel sağlanabilmekte, ayrıca çalışan personelin barınma
ihtiyaçları karşılanabilmektedir. Her türlü prosedür yerinde ve kısa sürede
tamamlanmaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde 15 adet serbest bölge bulunmaktadır.
Serbest bölgeler ile ilgili bilgilere www.uaefreezones.com adresinden
erişim sağlanabilmektedir. En önemli serbest bölgeler Dubai ve Sharjah
Emirliklerinde yer almaktadır. Ras Al Khaimah ve Fujairah’ta da gelişme
yolunda olan serbest bölgeler mevcuttur. Her serbest bölgenin kuruluş
izinleri, masrafları ve kira bedelleri farklıdır.
Bünyesinde bulundurduğu 5.000 civarında firma, limanı ve teknik altyapısı
ile Dubai Jebel Ali Serbest Bölgesi Birleşik Arap Emirlikleri’nin en büyük
serbest bölgesidir. Dubai’de aynı zamanda Havaalanı Serbest Bölgesi ve iştigal
alanlarına göre kurulmuş özel serbest bölgeler de (Internet City, Media City,
Knowledge Village, Healthcare City) faaliyette bulunmaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri’ndeki serbest bölgelerde iş yapmak çok kolay
ve düzenlidir. Serbest Bölge İdaresi iş ile ilgili olarak yerel idare ile olan
ilişkilerin koordinasyonunu sağlamaktadır. Bu işlemler; vize işlemleri, yasal
ve konsolosluk işlemleri, göçmenlik işlemleri, sağlık kartlarının çıkarılması,
ehliyet ve araba kaydı ve iletişim gibi konuları içerebilir.
K
R
v. Şirket Kurmaksızın Ticari Falliyet
Ticari Acentalığı düzenleyen 1981 tarihli ve 18 sayılı Federal Kanun
uyarınca; yabancı bir şirket, Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşını ya da %100
Birleşik Arap Emirlikleri sermayeli bir firmayı ülke genelinde ya da belirli
Emirliklerde ticari acenta tayin edebilmektedir. Acentalık; ilgili ürünün
pazarda dağıtımını, satışını ve ilgili hizmetin verilmesini kapsamaktadır.
Acentalar öncelikle Ekonomi Bakanlığında (Commercial Agencies
Committee) tescil olunmaktadir.
U
T
A
S
Ticari Acentalık Sözleşmesi süreli yapılmaktadır. Sözleşmede; tarafların
detaylı kimlik bilgileri, ürünün adı, sözleşmenin başlangıç tarihi ile geçerlilik
süresi, sözleşmeyi süresinden önce sona erdirecek özel şartlar, acentanın
yetki bölgesinin (tüm Birleşik Arap Emirlikleri olacağı gibi sadece bir
Emirlik de olabilmektedir.) belirtilmesi gerekmektedir.
Ayrıca ürünün patenti Ekonomi Bakanlığı’nda tescil edilmektedir. Acentelik
anlaşması öncesinde 4-6 ay gibi bir geçiş süresi tanınarak firmanın Birleşik
Arap Emirlikleri pazarındaki performansının gözlenmesi genelde tercih
edilen bir yoldur.
vi. Şube ve Temsilcilik Açma (Foreign Company Branch &
Representative Office)
Yabancı şirketler, Ekonomi Bakanlığı’ndan uygunluk alarak ve isimlerini
Bakanlıktaki Yabancı Şirket Tescil kısmına kaydettirerek şube (foreign
company branch) ve temsilcilik ofisi (representative office) açabilmektedir.
Bilahare, Dubai’de Department of Economic Development (DED) lisans
düzenlemekte ve Ticaret ve Sanayi Odasına üyelik kaydı yapılmakta, kuruluş
sermayesi gerekmemektedir.
“Temsilcilik Ofisi” ile sadece ilgili ürün ve hizmetin promosyonu/reklamı
yapılabilmektedir. İhracat, ithalat ve iç piyasada satış gibi ticari faaliyetler
sözkonusu değildir. “Şirket Şubesi” yoluyla ise, yabancı firmaya sadece
sicilinde kayıtlı ürününün ticaretini yapmasına imkân tanınmıştır.
Her iki halde de, yıllık belirli bir ücret ödemek suretiyle, “yerel bir hizmet görevlisi” (local
service agent) istihdam etmek zorunluluğu bulunmaktadır. Bu kapsamda, bir Birleşik
Arap Emirlikleri vatandaşı yerel hizmet görevlisi (service agent) olarak atanmaktadır.
“Servis agent” statüsünün “ticari acente -commercial agent” kavramı ile karıştırılmaması
gerekmektedir. “Service Agent”; şirketin idaresine karışamamakta ve mali konularda
herhangi bir sorumluluğu/yetkisi bulunmamaktadır. Görevi kamu ihalelerini takip etmek
ve ilgili belgeleri teslim etmek, vize alımı veya işçi kartları çıkartılmasını temin etmek ya da
reklam, kampanya ve pazarlama (promotions) faaliyetleri gibi konularda yardımcı olmaktır.
Bu çerçevede, yerel hizmet görevlisinin (local service agent), ticari acenteyle (commercial
agent) karıştırılmaması gerekmektedir.
K
R
U
T
A
S
k) Tüketici Tercihleri
Birleşik Arap Emirlikleri piyasası rekabetçi, fiyata duyarlı ve dışa açık bir pazardır. Pazarın
bu özelliğinden dolayı ülkede neredeyse her ülkeye ait malları bulmak mümkündür.
Ülkenin hem tarım ve sanayi üretimi oldukça yetersiz olduğundan, ihtiyaçların büyük bir
bölümü ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Ülkenin ticaret merkezi durumunda olan Dubai,
rekabetin çok yoğun olduğu bir pazardır. Dubai ülke sınırlarını aşan bir boyutta, Körfez
Bölgesi’nden Orta Asya ve Uzak Doğu’ya kadar bir hitap alanı bulmaktadır. Ülkede ticari
faaliyetler çok iyi organize olmuştur. Kayıt dışılık yaygın değildir. Ticaret resmi kurallar
çerçevesinde yürütülmektedir. Ticari yaşam gittikçe büyük ve modern ticaret merkezlerine
doğru kaymaktadır. Ticari hayatta büyük ölçüde dürüstlük hâkimdir ve hileli ticarete izin
verilmemektedir.
Perakende alışverişlerde pazarlık usulü uygulanabilmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri,
bölgedeki diğer ülkelerin de önemli ölçüde mal ve hizmet tedarik ettiği bir ticaret
merkezi konumundadır. Başta Amerikalı ve Avrupalı firmalar olmak üzere çok sayıda
yabancı firma, özellikle Dubai’de temsilcilik açmak suretiyle Birleşik Arap Emirlikleri
pazarının yanı sıra Suudi Arabistan, diğer Körfez ülkeleri ve yakın Afrika ülkelerine ait
piyasaları buradan takip etmektedir.
Ticari amaçların yanı sıra, ülkede katı dini kurallar uygulanmadığından dolayı diğer
Arap ülkelerinde yaşayanlar da sıklıkla hafta sonu tatili ve eğlence amacıyla Dubai’yi
ziyaret etmektedir.
Kişi başına tüketim harcamaları, reel fiyatlarla 2011 yılında 20.051 ABD Dolardır. Bu
miktar 2012 yılında %2,8 artmıştır.
l) Piyasasının Temel Özellikleri
a) Piyasada rekabet çok yoğundur ve piyasada tutunabilmek için mutlaka çok
ciddi rekabet üstünlüğüne sahip olunması gerekmektedir.
b) Ülkede yaşayan varlıklı kesim için ürün kalitesi çok önemlidir. Kalite,
satış sonrası hizmet ve standartlara uygunluk gibi faktörlerin önemi göz ardı
edilmemelidir.
c) Fiyat belirlenirken rakip ürünlerin fiyatları dikkate alınmalıdır.
d) Pazarda dürüstlük ve güven çok önemlidir. Piyasada güven kaybetmiş bir
marka veya firmanın bu piyasada bir daha tutunabilmesi çok zordur.
e) Kişisel ilişki kurmaya (özellikle de üst düzey aile üyelerle) önem verilmelidir.
Bu açıdan olabildiğince sık olarak yüz yüze görüşme zemini hazırlanmalıdır.
Bundan dolayı müşterinin Türkiye’ye davet edilmesi, en az Birleşik Arap
Emirlikleri ziyareti kadar önemlidir.
f) Nüfus yapısı ve tüketici özellikleri nedeniyle pazara ülke içi talepten ziyade
ülke üzerinden sağlanacak dış talepleri yakalamak için girilmesi daha uygun
görülmektedir.
g) Birleşik Arap Emirlikleri ’de telif hakları (copyrights), ticari marka
(trademark) ve patent ile ilgili düzenlemeler mevcuttur. Firmaların ticari
marka ve patent haklarını, taklit ve sahteciliğe karşı korunması için Federal
Ekonomi Bakanlığı’na tescil ettirmeleri gerekmektedir.
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri, tüketici profili genelde yüksek gelirli olmasından dolayı
kalite ve markaya çok önem vermektedir. Birleşik Arap Emirlikleri pazarından
tüketici eğilimleri şöyledir:
a) Alışverişlerde pazarlık yapılması söz konusu olmakla birlikte birkaç
Dirhem’i geçmemektedir.
b) Civardaki ülkelerden de önemli bir kesim ticari amaçlarla gelmekte,
özellikle Birleşik Arap Emirlikleri’nde katı dini kurallar uygulanmadığından,
diğer Arap ülkelerinde yaşayanlar yoğun bir şekilde hafta sonu tatili ve eğlence
amacıyla Dubai’ye gelmektedir.
c) Kadınların iş gücüne katılmalarıyla tüketim alışkanlıkları da değişiklik
gösterdi. En çok harcama yapan tüketici 15 ile 45 arasında değişen kadın
grubu oluşturuyor.
d) Tüketici harcamaları Birleşik Arap Emirlikleri’nde günlük kişi başı 27 ABD
Dolar seviyesindeyken geri kalan Arap dünyasında 3,5 ABD Dolar’dır.
e) Gelirlerinin %60’ını tüketime harcayan Arapların %30’u haftada en az bir
kere alışverişe gidiyor.
f) Tüketici ülkedeki yoğun ithalat ve her gün büyüyen perakende pazarı
sebebiyle çok daha bilinçlidir, promosyon ve indirimli satışlardan sık
faydalanırlar.
g) Çocuk ürünlerine ilgi yüksektir.
h) Birleşik Arap Emirlikleri hem Mısır ve Lübnan boyunca hem bölgede hem
de uluslararası alanda televizyon ve medyanın merkezi konumundadır. Dubai
Media City, twofour54, ve Abu Dabi’nin medya bölgesi iletişimde önemli rol
oynarlar.
i) Gazete, televizyon ve ilan panoları tüm Birleşik Arap Emirlikleri’ni
hedeflerken radyolar genç nüfusu, dergiler de üst sınıf ve tüketime düşkün
kitleyi hedef almaktadır. Erkeklerin en çok seyrettiği TV kanalları; MBC 2,
Jazeera ve Dubai TV iken, bayanlar en çok seyrettiği televizyon kanalları ise;
Dubai TV, MBC 1 ve Zee TV’dir.
j) Birleşik Arap Emirlikleri deki tüketici yaşam tarzı arkadaş ortamları,
dışarıda yapılan aktiviteler ve TV seyrederek bütünleşmiştir. TV reklamlarının
tüketiciler üstünde etkisi büyüktür
k) Tüketiciler için iyi bir dış görünüş ve fiziksel özellikler çok önemlidir. Fiziksel özellikleri hayatlarını etkileyecek önemli bir unsur olarak
algılamaktadırlar.
l) Bayanlar genel olarak makyaj ve cilt bakım ürünlerine ilgi duymaktadır.
K
R
U
T
A
S
Bayanlar saç bakımına ve takılara önem vermektedir.
m) Turizm
Birleşik Arap Emirlikleri, dünyanın en önemli turizm destinasyonlarından birisidir.
Birleşik Arap Emirlikleri ekonomik çeşitlendirme planlarında turizm sektörünün
gelişimini hedeflemiş ve Orta Doğu’da daha önce görülmeyen başarılı projelere imza
atmıştır. Bu amaçla Dubai kıyılarına dört adet yapay ada inşa edilmiş, ayrıca bir adet
kapalı kayak merkezi kurulmuştur. Dünyanın en yüksek ve tek yedi yıldızlı oteli olan
Burj al-Arab, Aralık 1999’da açılmıştır. Ülke, birçok turnuvaya (tenis, golf, kriket, at
yarışı gibi) ev sahipliği yapmaktadır.
Turizm konaklama sektörüne yönelik önemli altyapı yatırımları başlatan Abu Dhabi
Emirliği’nde turizm gelirleri 2013 yılında %3,3 artmıştır. Artan turist sayısı ve turizm
gelirleri dikkate alınarak Abu Dhabi emirliğinde çok sayıda otel projesine başlanmış
bulunmaktadır. Bu çerçevede, Abu Dhabi’de önümüzdeki üç sene içinde 20 yeni otelin
tamamlanarak hizmete girmesi planlanmaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri’ne gelen uluslararası turist sayısı sürekli artmaktadır. 1995
yılında ülkeye gelen turist sayısı 2.315.000 kişi iken, bu sayı 2002 yılında 5.445.000’e,
2005 yılında 7.126.000 kişiye ulaşmıştır.79 2003-2005 arasında ülkeye gelen turist sayısı
1,255.000 kişi artış göstermiştir.
Birleşik Arap Emirlikleri’ne gelen uluslararası turist sayısının yıllara göre değişimi
grafikte verilmiştir.
K
R
Grafik 34: Birleşik Arap Emirlikleri ’ni Ziyaret Eden Turist Sayısının Yıllara
Göre Değişimi
U
T
A
S
Birleşik
Arap
Emirlikleri’nin
uluslararası turizm harcamaları hızlı
bir artış eğilimindedir. 2002 yılında
3,6 milyar ABD Dolar olan harcama
miktarı 2010 yılında 11,8 milyar
ABD Dolara ulaşmıştır. Ülkenin
2013 yılı itibariyle uluslararası
turizm harcaması 17,7 milyar ABD
Dolara ulaşmıştır.80 Birleşik Arap
Emirlikleri’nin uluslararası turizm
gelirleri 2010-2014 yılları arasında
yaklaşık %43 artış göstermiştir.
79) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Number-of-arrivals, 11.04.2016.
80) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Tourism-expenditures, 11.04.2016.
Uluslararası turizm harcama miktarı bu ülkeye yönelik özel stratejilerin oluşturulması
gerektiğini göstermektedir. Birleşik Arap Emirlikleri’nin uluslararası turizm
harcamalarının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
Grafik 35: Uluslararası Turizm Harcamalarının Yıllara Göre Değişimi (ABD
Dolar)
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nin 2013 yılı turizm geliri bir önceki yıla göre % 11,41 artarak
11,5 miyar ABD Dolar olmuştur. 2002 yılında 1,3 milyar ABD Dolar olan gelir, 2006
yılında 4,9 milyar ABD Dolara milyon ABD Dolar olan turizm geliri 2011 yılında %410
artışla 4,463 milyar ABD Dolara, 2012 yılında ise 10,3 milyar ABD Dolara ulaşmıştır.81
Birleşik Arap Emirlikleri turizm gelirlerinin yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
Grafik 36: Turizm Gelirlerinin Yıllara Göre Değişimi (ABD Dolar)
81)World Development Indicators (WDI), December 2015 http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Tourism-receipts, 18.04.2016.
TÜİK turizm istatik verilerinde Batı Asya Ülkeleri olarak sınıflandırılmış olan Körfez
Ülkelerinden 2015 yılında ülkemize gelen turist sayısı 3.563.993 kişdir. Ancak veriler
incelendiğinde en fazla turist gönderen ülkelerin Irak ve Suriye gibi iç politik karışıklık
yaşanan ülkeler olduğu gözlenmektedir. Bu ülkeler hariç tutulduğunda en çok turist
450.674 kişi ile Suudi Arabsitan’dan gelmiştir.82 Birleşik Arap Emirlikleri’nden
ülkemize gelen turist sayısı 2012 yılında 48,071 kişi iken; bu sayı 2013 yılında 52,424
kişiye, 2014 yılında ise 53,736 kişiye ulaşmıştır.83 Birleşik Arap Emirlikleri’nden gelen
turist sayısında artış olmasına karşılık sağlık turizmi veya turisitin sağlığı kapsamında
sunulan sağlık hizmetlerine ait veri bulunmamaktadır.
K
R
Körfez ülkelerinden 2015 yılında Türkiye’ye gelen turist sayıları grafikte verilmiştir.
Grafik 37:Körfez Ülkelerinden Türkiye’ye Gelen Turist Sayıları (2015)
U
T
A
S
n) Sağlık Turizmi
Dubai Sağlık Turizmi Grup Girişimi, Şeyh Hamdan Bin Mohammed bin Rashid Al
Maktum’un bir açıklamasının ardından 2012 yılında kurulmuştur. Bubai’nin küresel
bir sağlık turizmi merkezi oluşturulması amacı taşıyan bu girişimini başında Veliaht
Prens bulunmaktadır. 84
84) National Media Council (2013). United Arab Emirates Yearbook 2013. National Media Council,
Published by Elite Media, http://www.uaeyearbook.com/, 04.04.2016.
Dubai Sağlık Kurumu ile Turizm ve Ticaret Pazarlama İdaresinin yaptığı ortaklık
sayesinde Dubai Medikal Turizm Grubu çatısı altında Dubai Sağlık Şehri serbest
bölgesine sağlık turisti çekmek amacıyla küresel teşvik uygulamaktadır. Birleşik Arap
Emirlikleri tarafından uygulanan küresel teşvik programı sayesinde sağlık turisti
sayısında önemli bir artış sağlanmıştır. Dubai Sağlık Şehrine 2009 yılında 231.000 kişi,
2010 yılında 412.000 kişi ve 2012 yılında 502 bin kişi sağlık turizmi amacıyla gelmiştir.
85
K
R
Abu Dabi ve Dubai’de diğer özel sektör hastane ve tıp merkezleri de tıbbi tedavi amacıyla
gelen sağlık turisti sayısında artış bildirilmiştir. Dubai Sağlık Kurumu, Dubai’ye gelen
sağlık turisti sayısının yıllık %10-15 arasında artış gösterdiğini belirtmiştir. Dubai’nin
sağlık turizmi pazarı International Euromonitor tarafından 2012 yılında yapılan bir
araştırmaya göre 1,6 milyar ABD Dolarıdır.86
U
T
A
S
Dubai’ye gelen sağlık turistlerinin büyük çoğunluğu Körfez Bölgeleri ülkeleri ve Güney
Asya, Rusya ve Orta Asya’dan gelen kişilerden oluşmaktadır. Raporlar Dubai’yi kendi
ülkelerinde bulunmayan cerrahi işlemler nedeniyle tercih ettiklerini göstermektedir.
Dubai sağlık turizmi sektörünün güçlendirmek ve sağlık turisti sayısını artırmak için
özel sağlık sektörü ile işbirliği içinde yenilikçi uygulamalar geliştirmeye çalışmaktadır.
Dubai; 40 dilden daha fazlasının konuşulduğu sağlık tesislerini, sağlık sektörünün
güçlü alt yapısını, erişim kolaylığını, hizmet çeşitliliğini ve nitelikli sağlık personelini
avantaj olarak görmektedir.87
K
R
U
T
A
S
BÖLÜM 4:
Birleşik Arap Emirliklerin’de
Sağlık
BÖLÜM IV
BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ’NDE
SAĞLIK
1.Genel Durum
a) Sağlık Sistemi
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri ’de ise sağlık hizmetlerinin yönetimi ve sosyal güvenlik
hizmetleri Federal Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Sağlık Bakanı
sağlık hizmetlerinin yönetiminden sorumludur. Federal Sağlık Bakanlığı Birleşik
Arap Emirlikleri ’ndeki herkese, koruyucu sağlık hizmetleri, tedavi edici ve sağlığı
geliştirici hizmetlerin sağlanması sorumluluğunu üstlenmiştir. Sağlık Bakanlığı,
en gelişmiş ülkelerdeki kadar kaliteli bir sağlık hizmeti vermekle ve ülkedeki tüm
bireylerin bu hizmetlere ulaşabilmesini sağlamakla görevlidir. Bakanlık hizmetlerin
mevzuata, hükümetin genel politikalarına ve yıllık planlara uygunluğunu denetler,
diğer Bakanlıklarla işbirliği yapar. Federal Sağlık Bakanlığı kalitenin kontrolü için
ulusal standartlar koymuştur. Birleşik Arap Emirlikleri ‘de bütçedeki en büyük pay
Eğitim Bakanlığı’na ayrılırken, 2. sırayı Federal Sağlık Bakanlığı, 3. sırayı Sosyal
Hizmetler Bakanlığı almaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri ’de Federal Sağlık Bakanlığı
yetkilerinin birçoğunu emirliklerdeki benzer bölüm başkanlıklarına devretmiştir.
U
T
A
S
Genel olarak Birleşik Arap Emirlikleri ekonomisinin performansı, küresel mali kriz
sonrasında iyi işaretler vermektedir. Artan petrol fiyatları ve güçlü GSYH büyüme
tahminlerine bağlı olarak önümüzdeki yıllarda hem kendi vatandaşları hem de
yabancı ülke vatandaşları için yatırımın cazibesini artıracağı tahmin edilmektedir.
Birleşik
Arap
Emirlikleri
’de
sağlık hizmetlerinin sunumu ve
finansmanı kamu ağırlıklı olup, son
zamanlarda gelişmekte olan birçok
özel kuruluş mevcuttur. Ülkede
sağlık hizmetlerinin talebi ve talebin
finansmanı kamu ağırlıklıdır. Ülkenin
kendi vatandaşlarına sağlık hizmetleri
tamamen ücretsiz verilirken, yabancılara
yıllık 300 Dirhem karşılığında verilir.
Birleşik Arap Emirlikleri’nin küçük bir yüzölçümüne ve az nüfusa sahip olması
nedeniyle sağlık hizmetlerinin ulaşılabilirliği yüksektir. Birleşik Arap Emirlikleri’nde
bütün emirliklere sağlık hizmetleri eşit, ücretsiz ve yaygın bir şekilde dağıtıldığı için
geri kalmış bir bölge yoktur.
Birleşik Arap Emirlikleri ’nde
sağlık hizmeti standartlarının,
ülkenin güçlü ekonomik yapısı
ve devletin sağlık sektörüne olan
harcamalarının artması yüzünden,
genel olarak yüksek olduğu
düşünülmektedir. 2012 yılında,
kişi başına düşen sağlık harcaması
miktarı 1.547 ABD Dolardır.
Söz konusu miktar diğer körfez
ülkelerine göre oldukça yüksektir.
Bu rakam Suudi Arabistan’da
917 ABD Dolardır. Gelecek beş yıl içinde toplam sağlık harcamalarının yerel para
birimi cinsinden yıllık ortalama %17 artması beklenmektedir. Buna rağmen sağlık
harcamalarının GSMH içindeki oranı hala %3,2 gibi oldukça düşük bir orandır.
K
R
U
T
A
S
Ülkede önceleri tedavi edici sağlık hizmetlerine önem verilmekteyken, Birleşik
Arap Emirlikleri zamanla ekonomisindeki düzelmelerden, göçlerin artmasından ve
teknoloji maliyetlerinin yükselmesinden sonra koruyucu sağlık hizmetlerine daha
fazla önem vermeye başlamıştır. Birleşik Arap Emirlikleri ‘de en küçük yerleşim
yerlerinde birinci basamak sağlık hizmetlerini veren sağlık kurumları (sağlık ocakları,
sağlık evleri vb.) bulunmaktadır. Bu sağlık merkezlerinde uzman hekimler ve danışman
hekimler hizmet vermektedirler. Bu hekimlerin görevi gelen hastalara tedavi hizmeti
vermek ve kendi imkânlarını aşan durumlarda hastaları il ve ilçe hastahanelerine sevk
etmektedir. Koruyucu hekimlik dâhilinde yürütülen aşılama çalışmaları hükümet
tarafından ücretsiz olarak verilmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde devlet hastahaneleri ve özel hastahaneler mevzuatları
açısından Sağlık Bakanlığı’na bağlı olarak hizmet vermektedirler. Devlet
hastahanelerinde her türlü hizmet vatandaşlara ücretsiz olarak verilmektedir. Özel
hastahanelerde hizmetler ücretlidir. Birleşik Arap Emirlikleri’nde özel sektör;
günümüzde hastaneleri, poliklinikleri, teşhis ve tıbbi merkezleri ve klinikleriyle tedavi
edici, koruyucu ve destekleyici hizmetler vermektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşı olmayan bireyler için (bu bireyler toplam nüfusun
%80’ini oluşturur) yıllık 300 Dirhem (82 ABD ABD Doları) karşılığı Sağlık Kartı
verilmektedir. Bu karta sahip bireyler Federal Sağlık Bakanlığı’na ait tüm sağlık
hizmetlerinden en az ücretlerle faydalanabilmektedirler. Sağlık Kartı, Birleşik Arap
Emirlikleri vatandaşı olmayanlar için zorunludur, Bu kartın ya da sigortanın olmaması
durumunda, yabancılar Birleşik Arap Emirlikleri’nde çalışma izni alamamaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri ’nde ise sağlık insangücü çoğunlukla yabancı vatandaşlardan
oluşmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri gerekli durumlarda dışarıdan hekim
getirmekte, dışarıya hekim göndermektedir. Birleşik Arap Emirlikleri ’nde
sağlık hizmetlerinde çalışan kadrolar çoğunlukla yabancı vatandaşlar tarafından
kullanılmaktadır. Sağlık personeli sayısı yeterli ve dağılımı da dengelidir. Ayrıca
hizmet içi eğitime önem verilmektedir.
K
R
U
T
A
S
Ülkede 2012 yılı itibariyle; 70 hastane, 15 enstitü, 150’den fazla temel sağlık
merkezi ve klinik bulunmaktadır. Ayrıca 11 okul sağlığı merkezi, 10’u sadece
anne ve çocuk sağlığı hizmeti veren 110 ihtisaslaşmış sağlık merkezi vardır.88
Birleşik Arap Emirlikleri’nde hastane yatak sayısı açığının 9000 adet civarında
bulunduğu hesaplanırken, söz konusu açık sağlık sektöründe kapsamlı yatırım
ihtiyacını gündeme getirmektedir. Dünya standartlarına göre sağlık sektöründe 250 kişi
başına bir hastane yatağı düşmesi gerekirken, bu rakam Birleşik Arap Emirlikleri’nde
555’tir. Birleşik Arap Emirlikleri’nde, 2015 senesine kadar hastane yatak sayısının
10.562’ye çıkartılması planlanmaktadır. Bu çerçevede, ülke genelinde 5,7 milyar ABD
Dolar tutarında hastane projesi açıklanmıştır. 89
Son yıllarda yükselen petrol
fiyatları ile beraber ekonomisini
çeşitlendirme yönünde önemli
gelişmeler gösteren Abu Dabi
Emirliği, başlatmış olduğu yoğun
altyapı, emlak ve turizm projeleri
ile önemli sayılara ulaşacak
biçimde yurtdışından göç almakta
ve bu gelişmeler paralelinde sağlık
hizmetleri sektörüne yönelik yeni
yatırım ihtiyacı doğmaktadır. Bu çerçevede, Abu Dabi Emirliği ağırlıklı olmak üzere,
Birleşik Arap Emirlikleri’nde gündemde olan projeler dikkate alındığında, kısa vadede
2,9 milyar ABD Dolarlık sağlık sektörü yatırımının devreye sokulması beklenmektedir.
100 adet yeni hastanenin planlama safhasında olduğu sağlık sektörü pazar
büyüklüğünün 2015 senesinde 12 milyar ABD Dolara ulaşacağı hesaplanmaktadır.
Belirtilen yatırım trendini değerlendiren uluslararası tanınırlığı olan Cleveland Clinic
ve John Hopkins gibi hastane zincirleri içinde bulunduğumuz dönem itibariyle Abu
Dabi Emirliğinde büyük ölçekli projeler başlatmışlardır.
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri’nde
ilaç pazarının 2 milyar ABD
Doları civarında olduğu
tahmin edilmektedir. Ancak
yerel üretim bu pazarın sadece
%10’unu oluşturur. Geri kalan
kısım yabancı ülkelerden
sağlanmaktadır
ve
bu
ülkelerin çoğu Avrupa’dadır.
Yerli üretim büyük oranda
jenerik ilaçlardan oluşur.
Sağlık-medikal
sektörü
ihtiyacının %90’ını ithalat yoluyla karşılayan Birleşik Arap Emirlikleri bu anlamda
eczacılık ve medikal ürünlerin pazarlanmasına yönelik giderek artan bir potansiyel
arz etmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri sağlık-medikal sektörü ihtiyacının %90’ını
ithalat yoluyla karşılamaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri ’de ilaç sektörü satışlarının
% 20’si iç pazara yapılmakta olup; satışların %80’ni ihracata yöneliktir. Tanınmış
ilaç markaları re-export yapılmaktadır. Özellikle Hindistan, Pakistan ve İran ilaç
sektöründe başlıca reexport pazarlarıdır. Yerel ilaç üreticisi Neopharma, küresel ilaç
üreticisi Alman Merch ile ilaç üretimi yapmak üzere anlaşma yapmıştır. Üretim 2013
yılı içinde başlayacaktır. Söz konusu anlaşma Birleşik Arap Emirlikleri ’de yerel ve
uluslararası ilaç üreticisi firmalar arasındaki ilk anlaşmadır. Bunun yanında, yapımı
yeni başlatılacak hastane projeleri için medikal ekipman ve mobilya türü donanım
ihtiyacının dış tedarikçi proje firmaları aracılığıyla karşılanacak olması da Birleşik
Arap Emirlikleri ’ye yönelik ihracat fırsatlarını artırmaktadır.
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ’de tüketicilerin tanınmış ilaç sektörü firmalarının vitamin
ve benzeri ürünlerine talebi yüksektir. Tüketiciler bu ürünlere yüksek fiyatlar
ödemektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri ’de geleneksel tıp uygulamaları kurumsallaşmış ve Federal
Sağlık Bakanlığı tarafından denetlenip, sınırları belirlenmiştir.
b) Genel Sağlık Durumu
Refah durumunun iyi olmasından kaynaklanan yüksek seviyedeki sağlık hizmeti sunumu,
birtakım gözlenemeyen durumları ve riskleri beraberinde getirmiştir. Birleşik Arap
Emirlikleri’nde ölüme sebep olan kalp-damar hastalıkları, trafik kazaları ve kanser topluma
bedel ödetmeye devam etmektedir. Kalp-damar hastalıkları, yüksek tansiyon ve şeker
hastalıkları ile ilgili kontrol ve koruma amaçlı yapılmış programlar bulunmaktadır. 90
K
R
Sağlık Bakanlığı, 2020 yılına kadar ülkedeki kanser vakalarını %40’a indirmek için bir
Ulusal Kanser Komitesi kurmuş ve Ulusal Kanser Programı geliştirmiştir. Birleşik Arap
Emirlikleri ’nde görülen kanser vakalarının %40’ı sigarayla ilişkilidir. Bu vakaların %70’i
ölümle sonuçlanmaktadır.91
U
T
A
S
Son zamanlarda yapılan çalışmalara göre Birleşik Arap Emirlikleri’nde yıllık tütün
kullanımıyla ilgili yapılan harcamalar 545 milyon Dirhem’e ulaşmıştır. Bu paranın 245
milyon Dirhem’i doğrudan tütün kullanımından kaynaklanan hastalıkların tedavisi için
harcanmıştır. Tütün kullanımını azaltma çabalarının bir parçası olarak, 18 yaşın altındakilere
sigara satılmasının yasaklanmasıyla ilgili bir federal yasa taslağı hazırlanmıştır. Ayrıca bu
yasa taslağı tütün reklamlarıyla ilgili kısıtlamaları, topluma açık yerlerde sigara içilmesinin
yasaklanması ve tütün ürünlerine ağır vergiler getirilmesi konularını da içermektedir. 92
Trafik kazalarının sebep olduğu ölümlerin ekonomik ve piskolojik öneminden dolayı
Federal Sağlık Bakanlığı, İç İşleri Bakanlığı’nın Trafik Bölümü’yle birlikte bu problemin
çözümü için ayrıntılı bir strateji üzerinde çalışmaktadırlar. 93
Birleşik Arap Emirlikleri ’de 1985 yılında AIDS hastalığının bulaşmasını engellemek
ve ülkeye girişini kontrol etmek amacıyla ulusal AIDS kontrol ve engelleme programını
başlatılmıştır. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, Birleşik Arap Emirlikleri ’nde 2002–2003 yılı
itibariyle HIV/AIDS hastalığı olan yaşayan kişi sayısı 1,000’den azdır. 94
90) UAE Bussines Council (). The U.A.E. Healthcare Sector, http://usuaebusiness.org/wp-content/
uploads/2014/06/HealthcareReport_Update_June2014.pdf, 04.04.2016.
92)UAE Bussines Council (). The U.A.E. Healthcare Sector, http://usuaebusiness.org/wp-content/
Birleşik Arap Emirlikleri Birleşmiş Milletler İnsani Gelişim Raporuna göre 2004
yılında 49. sıradayken, 2005 yılında 41. sıraya yükselmiştir. Bu rapor, insan gelişimiyle
ilgili 3 boyuta odaklanmıştır; uzun ve sağlıklı yaşam, eğitim durumu ve asgari bir
yaşam standardına sahip olmak. 95
c) Dünya Sağlık Ödülü
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri ’nde Dünya Sağlık Örgütü
ölçütlerine bağlılık Şeyh Zayed bin Sultan
Al Nahyan döneminin sonlarında başlamıştır.
Birleşik Arap Emirlikleri ’nin Dünya Sağlık
Örgütü’ne destekleri Başkan H.H. Şeyh Khalifa
bin Zayed Al Nahyan döneminde en yüksek
seviyeye çıkmıştır. Birleşik Arap Emirlikleri
’nin 2005 yılında verdiği Dünya Sağlık Ödülünü
almaya kadın ve çocuk sağlığına gösterdiği inanılmaz ilgi ve katkısından dolayı Ürdün
Kralı 2. Abdullah’ın eşi Kraliçe Rania Al Abdullah layık görülmüştür.
U
T
A
S
2. Sağlık Sistemi
a) Düzenleyici Kurumlar
i. Sağlık Bakanlığı
Sağlık Bakanlığı, ülke çapında sağlık politikalarının belirlenmesi, sağlık hizmetlerinin
geliştirilmesi ve sağlık hizmetlerini ülke genelinde erişilebilir kalmasını sağlamaktan
sorumlu federal kurumdur.
Sağlık Bakanlığı, aynı zamanda Kuzey Emirlikleri birinci basamak sağlık hizmetleri
düzenleyicisidir. Abu Dabi ve Dubai Emirlikleri tarafından işletilen sağlık kuruluşlar
doğrudan kendi Emirliklerinin sağlık ihtiyaçlarına hizmet etmektedir.
Federal Sağlık Otoritesi (FHA), Birleşik Arap Emirlikleri sağlık sisteminin
verimliliğini ve rekabet gücünü artırmaya odaklanarak, Sağlık Bakanlığı için yönetici
sorumluluklarını kendi bölgelerinde üstlenmektedir.96 Sağlık Bakanı’na işlerinde 3
bakan yardımcısı yardım eder.97
97)Ministry of Helath, http://www.moh.gov.ae/en/About/Pages/OrganizationStructure.aspx,08.04.2016.
Şekil 6: Federal Sağlık Bakanlığı
K
R
U
T
A
S
Federal Sağlık Bakanlığı sağlık hizmeti konularının yönetimiyle ilgilenir. Bakanlık
ulusal stratejiler, düzenlemeler, ilaçların onanması gibi konularda tek yetkili mercidir.
Eskiden ülke genelindeki tüm hastanelerin sorumluklarını Federal Sağlık Bakanlığı
yerine getirirken, yapılan bir değişiklikle Bakanlık bu sorumluluklarını yerel
emirliklerdeki farklı bölümlere devretmiştir. Yapılan değişikliklerle Abu Dabi, Al Ain
ve diğer Batı bölgeleri de Federal Sağlık Bakanlığı’ndan ayrılmışlardır.98 Birleşik Arap
Emirlikleri düzenlemiş olduğu sağlık politikaları ile aşağıdaki amaçlara ulaşmaya
çalışmaktadır:
a) Koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerinde en iyi standartlara ulaşılması
ve bunların sürekliliğinin sağlanması
b) Genel olarak ölüm hızı, hastalık Hızı ve kaza Hızlarının parçalar halinde
azaltılması.
c) Özellikle çocuklara ve öğrencilere yönelik, paraziter hastalıklar ve
enfeksiyon hastalıklarının kontrolü ve ortadan kaldırılması.
d) Kronik hastalıkların erken tanı ve tedavisinin yapılması
e) Engelli ve yaşlılara gerekli sağlık hizmetlerinin sağlanması
f) Birleşik Arap Emirlikleri’nin sağlık politikalarının başlıca odak
noktalarından anne ve çocuk sağlığı ile ilgili hedefler, doğum öncesi ve
doğum sonrası ölüm hızı, kaba doğum hızı ve bebek ölüm hızları ile ilgili
gerekli parametrelerin kontrol edilmesi.
g) Güvenli annelik için sağlıklı beslenme ve fiziksel egzersiz programlarının
geliştirilmesi.
98) Ministry of Helath, http://www.moh.gov.ae/en/About/Pages/OrganizationStructure.aspx,08.04.2016.
h) Kadınları enfeksiyon hastalıklarına karşı korumak için aşılanması ve
evlilik öncesi danışmanlık hizmetlerinin sağlanması.
i) Beş yaş altı çocuk ölüm hızının azaltılması.
j) 2010 yılına kadar, çocukların aşılama oranın çocuk nüfusunun %98’ini
kapsayacak şekilde arttırılması.
k) Bulaşıcı hastalıklar için koruma programlarının geliştirilmesi ve tüm
enfeksiyon hastalıklarına karşı aşılmanın arttırılması ve bu hastalıkların
kontrolünün sağlanması.99
K
R
ii. Federal Maliye Bakanlığı
Birleşik Arap Emirlikleri Maliye Bakanlığı, sağlık sektörü ile sigortacılık
işlemleri yönüyle ilgilenen federal bir otoritedir. Mesela Federal Maliye Bakanlığı 7
emirlikte uygulanmak üzere zorunlu sağlık sigortası ve yeni sağlık sigorta programının
hazırlanmasını yürütmektedir.100
U
T
A
S
iii.Federal Sağlık Sigortası Kurumu (FHIA)
Federal Sağlık Sigortası Kurumu hala gelişim evresindedir. Bu aşamada
Sağlık Bakanlığı ve Maliye Bakanlığı tarafından denetlenmektedir. Ancak gelecekte
tek başına müstakil bir organizasyon olacaktır. Kurum; Emirlikler düzeyinde kayıtlar,
sağlık sigortası yetkileri, ruhsatlandırma ve hizmet sunucular için usul ve esasların
belirlenmesinden ve yönetilmesinden sorumludur.101
iv. Dubai Sağlık Kurumu (DHA)
Dubai Sağlık Kurumu, Dubai emirliğinin sağlık sektörünün düzenleyicisi, denetleyicisi,
uygulayıcısıdır. Ayrıca emirlik genelinde sağlık politikalarının ve stratejilerinin
belirlenmesi sorumluluğu vardır. Kurum tıbbi araştırma izinlerinin verilmesi, serbest
sağlık bölgelerindeki tüm sağlık tesislerinin ruhsatlandırılması işlemlerini de yürütür.
Ayrıca diyabet ile mücadele ve tedavi programları, kurum için özel bir odaktır.102
v. Abu Dabi Sağlık Kurumu (HAAD)
Abu Dabi Sağlık Kurumu, mali ve idari bağımsızlığa sahip bir sağlık otoritesidir.
Kurum, sağlık tesisleri, sağlık sigortası, klinisyenler ve politika düzeyinde sağlık
hizmetlerinin yönetimine nezaret eder.103
99) Ministry of Helath, http://www.moh.gov.ae/en/About/Pages/OrganizationStructure.aspx,08.04.2016.
3. Sağlık Hizmet Sağlayıcıları ve Geliştiricileri
i. Abu Dabi Sağlık Hizmetleri Şirketi (SEHA)
Abu Dabi Sağlık Hizmetleri Şirketi Abu Dabi devletine ait bir şirkettir. Bu şirket,
Emirlikteki sağlık hizmetini ve hastaneleri yönetir.104
ii. Dubai Sağlık Kurumu (DHA)
Dubai Sağlık Kurumu, düzenleyici olarak ikili bir rol oynar. Bu kapsamda Dubai ve
serbest ticaret bölgelerinde tüm kamu sağlık tesisleri, hastaneler, klinikler ve diğer
hizmetleri yönetir.105
K
R
iii.Sağlık Bakanlığı (MoH)
Sağlık Bakanlığı ülkenin sağlık politikasının yönetilmesi ve sunulmasında ikili bir rol
oynamaktadır. Kuzey Emirlikleri sağlık hizmetlerinin sunulması yanında Birleşik Arap
Emirlikleri sağlık sisteminin yönetilmesi görevi vardır. Emirlik düzeyinde düzenleyici
ve uygulayıcı kurumlar; Sharjah, Fujairah, Ras Al Khaimah, Umm Al Quwain ve
Ajman’dır.106
U
T
A
S
iv. Mubadala Sağlık Bakım Şirketi
Mubadala Sağlık Bakım, temel sosyal altyapı oluşturmak, ekonomik çeşitlendirme
ve Birleşik Arap Emirlikleri sağlık stratejisini desteklemek için Abu Dabi hükümeti
tarafından kurulan sağlık odaklı bir yatırım ve geliştirme şirketidir. Şirket, Emirliğin
uzmanlık gerektiren bakım gereksinimlerini karşılamak üzere tasarlanmıştır. Bu
kapsamda; diyabet bakımı ve araştırma, ortopedi, omurga, fizyoterapi ve rehabilitasyon,
birinci basamak, görüntüleme, visseral tıp ve tıbbi tanı testlerine odaklı hizmetler
vermektedir.107 Mubadala Sağlık, hastaları etkileyen karmaşık bakım gereksinimlerini
karşılamak için tasarlanmış devlet hastaneleri oluşturmak üzere Cleveland Clinic ile
çalışmaktadır.
Bu kapsamda 30’dan fazla tıbbi ve cerrahi alanı içeren hastane, beş Mükemmeliyet
Merkezi, kalp ve Damar, Nörolojik, Sindirim Hastalıkları Göz ve Solunum ve Yoğun
Bakım içinde Enstitüleri bulunmaktadır.108
4) Özel Sektör
Hükümetin yeterli teşvikiyle günümüzde Birleşik Arap Emirlikleri’nde birçok özel
hastahane hizmet vermektedir. Bu hastahanelerin her biri dünya çapında tıbbi
ilerlemelerle aynı seviyede ilerlemek için gayret edilmektedir. Eskiden sağlık hizmetleri
bu kadar ilerlememişken, tüm yük devletin sırtındaydı ve devlet tüm bireylere kaliteli
sağlık hizmetlerini ücretsiz sağlamaya çalışıyordu. Al Wasl, Rashid, Dubai, Al Baraha
Hastahanelerini ve koruyucu sağlık hizmetleri merkezlerini çok sayıda kişi kullanıyordu ve
geçmiş yıllarda devlet hastahaneleri hastaya tedavi sunamadığı zaman hastaların çoğu özel
hizmet alabilmek için denizaşırı ülkelere gidip yüksek harcamalar yapıyorlardı. Fakat tüm
bunlar Welcare, American, New Medical Center, Al Zahra, Zulekha, Emirates ve Belhoul
gibi özel hastahanelerin kurulmasıyla değişti.109
K
R
U
T
A
S
Sağlık hizmetleri ücretsiz olduğundan sistem suiistimal ediliyordu, komşu ülkelerden gelen
insanlar Birleşik Arap Emirlikleri ’nin ücretsiz sağlık imkânlarından faydalanıyorlardı. 1996
yılından sonra dikkatle yürütülen bir fizibilite çalışması sonucunda, ihtiyaç duyulanın, batı
tarzı sağlık hizmeti sistemi olduğu görüldü. Bazı insanlar Amerikan sistemi sağlık hizmeti
isterken, diğerleri de Amerikan sisteminde neyin vaat edildiğinin dikkatlice ölçülüp
biçilmesi gerektiğini öne sürüyordu. Bu nedenle akreditasyon ihtiyacı gündeme geldi.
Bu tip akreditasyon ve re-akreditasyonların çalışmaları sürekli gelişimleri takip etmek ve
standartları yüksek tutmak üzerine odaklanmıştır.110
Amerikan Hastanesi gibi özel sağlık hizmeti veren hastaneler, hastalarına kusursuz
kalitede sağlık hizmeti sunmaktadır. Hastalara birincil, ikincil ve üçüncül sağlık hizmetleri
verilmektedir. Örneğin; Amerikan hastanesinde sunulan eklem değişimi hizmeti, dünyanın
en iyilerinden biridir ve bu konuda dünyaca ünlü Dundee Üniversitesi ile aynı seviyede
hizmet vermektedir.111
Birleşik Arap Emirlikleri özel sağlık sektörü; tedavi hizmetleri, koruyucu ve geliştirici
sağlık hizmetleri, poliklinik hizmetleri, teşhis ve görüntüleme hizmetleri sunan hastane,
klinik, poliklinik ve sağlık merkezlerine sahiptir. Özel sağlık kuruluşları daha ziyade büyük
şehirlerde bulunmaktadırlar. Ülkedeki özel sektöreü ait sağlık tesisi sayısı 869’a ulaşmıştır.112
Özel sektöre ait sağlık tesislerinin türlere göre dağılımı şöyledir:
uploads/2014/06/HealthcareReport_Update_June2014.pdf, 04.04.2016
112) WHO (2006). Health Systems Profile- UAE. Regional Health Systems Observatory EMRO WHO
Özel Tıp Enstitüsü
4
Hastane
87
Sağlık Merkezi
186
Uzmanlaşmış Klinik
187
Genel Klinik
213
Klinik
181
Teşhis Merkezi
35
TOPLAM
869
K
R
U
T
A
S
5. Sağlık Hizmetlerinin Sunum Sistemi
Birleşik Arap Emirlikleri’nde sağlık hizmetlerinin sunumu genel ve uzmanlaşmış
sağlık hizmeti sunan şu tip tesisler tarafından sağlanmaktadır:
a) Temel Sağlık Hizmeti Kuruluşları
b) Halk Sağlığı Kuruluşları
c) Geleneksel Tıp Uygulamları
d) Uzmanlaşmış sağlık merkezleri
e) Acil Servis Hizmetleri
f)Hastane Hizmetleri
g) Ruh Sağlığı Hizmetleri
h Rehabilitasyon Hizmetleri
i)Okul Sağlık Birimleri
a) Temel Sağlık Hizmetleri
Birleşik Arap Emirlikleri’nde temel sağlık hizmetleri; birinci basamak sağlık hizmetleri,
ana ve çocuk sağlığı klinikleri, okul sağlığı kliinkleri, diş klinikleri le bunlara ilaveten
amam uygun birinci basamak sağlık merkezleri, hastane poliklinikleri, ve acil servisler
aracılığıyla sunulmaktadır. Temel sağlık hizmetleri sunan sağlık kuruluşlarının daha
donanamlı olan sağlık merkezleriyle entegrasyonu tam olarak sağlanamamıştır.
Özellikle labratuvar, görüntüleme hizmetleri yeterli düzeyde sunulamamaktadır.113
Temel sağlık hizmetleri topluma kapsamlı sağlık hizmetlerinin sunulmöasında ilk
temas noktası olarak kabul edilir. Birleşik Arap Emirlikleri , temel sağlık hizmetlerini
1984 yılında Alma Ata Bildirgesini imzaladıktan sonra benimsemiş ve ilk başlatan
ülkelerden biri olmuştur.114
K
R
Temel sağlık hizmetleri sunan kuruluşlar arasında yer alan sağlık merkezleri zaman
içinde ağız ve diş sağlığı hizmetlerini veren kliniklerin yerini almıştır. Doğum öncesi
hizmet, aşılama, beslenme eğitimini içeren ana- çocuk sağlığı gibi hizmetler de bu
kapsam içinde sunulmaktadır. Koruyucu sağlık hizmetlerini ve ana çocuk sağlığı
hizmetlerinin geliştirilmesine yönelik geniş bir program uygulanmaktadır. Ana
çocuk sağlığı, sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi için ileri sürülen bütün stratejilerde
büyük bir önceliğe sahiptir. Ana çocuk sağlığı programları genel olarak anne ve
çocuk doğuracak kadınların sağlık hizmetini içermektedir. Hamile kadınlar, ana ve
çocuk sağlığı alanından ihtisaslaşmış merkezlerden ve koruyucu sağlık hizmetlerinin
sunulduğu sağlık kuruluşlarından kapsamlı hizmet almaktadırlar. Programın başarısı
sadece düşük olan çocuk ölüm hızını değil aynı zamanda düşük olan anne ölüm hızını
da etkilemektedir. Çocuk sağlığı hizmetleri, beş yaşın altındaki bütün çocuklara
sunulmaktadır. Bu hizmetler çocuğun doğumundan hemen sonra başlar; çocuğun
boy-kilo oranı düzenli olarak ölçülür, ulusal aşılama programındaki özel şemaya göre
gerekli olan aşılar uygulanır. Buna ek olarak beslenme alışkanlıklarının düzenlenmesi
ve emzirmeyi teşvik programları yürütülmektedir.115
U
T
A
S
Ulusal bağışıklama programını uygulayan, anne sütüyle beslenmeyi öneren ve
beslenme önerilerini sunan neonatal hizmetlerin uygulanması da sürmektedir. Bu
ulusal program, etkililiğini doğuştan olan ve kalıtsal hastalıkların erken teşhisinde de
göstermektedir. Meme kanseri için yapılan görüntüleme programı 40 yaşın üzerindeki
bütün kadınları kapsayan seviyeye ulaşmıştır ve rahim kanserinin erken teşhisi için
benzer bir program uygulanmaktadır.116
Birleşik Arap Emirlikleri’nde 1960’dan beri uygulanan bağışıklama programı
kapsamında çocuklar, düzenli olarak hepatit B, boğmaca, çocuk felci, tetanos, difteri,
113) WHO (2006). Health Systems Profile- UAE. Regional Health Systems Observatory EMRO WHO,
http://apps.who.int/medicinedocs/documents/s17313e/s17313e.pdf, 05.04.2016.
kızamık ve tüberküloza karşı aşılanmaktadırlar. Aşılama oranında büyük başarı
sağlanmıştır.
Ülke için önemli olan hastalıkların kontrolü için Birleşik Arap Emirlikleri , Amerika
Hastalık Kontrolü Merkezi ile işbirliği yapmaktadır. Daha önceleri Birleşik Arap
Emirlikleri ’nde çok yaygın olarak görülen sıtma, kızamık ve çocuk felci gibi enfeksiyon
hastalıkları artık görülmemektedir. Doğum öncesi ve doğum sonrası sağlık hizmetleri
ise dünyanın en gelişmiş ülkeleri ile aynı seviyededir. Aynı zamanda insanları etkileyen
hastalıkları taşıma ihtimali olan hayvanların Birleşik Arap Emirlikleri ’ne girişini
sınırlamaya yönelik önlemler alınmaktadır.117
K
R
Federal Sağlık Bakanlığı toplumun büyük bir kısmının iyi olma hallerini ve sağlığını
olumsuz olarak etkileyen uygunsuz tavır ve davranışların değişimi için etkili bir metot
olarak sağlık eğitimini gördüğünden, sağlık eğitimine özel bir ilgi veriyor. Bu amacına
ulaşabilmek için bütün tıbbi bölgelerde Federal Sağlık Bakanlığı bünyesinde koruyucu
sağlık hizmetleri içerisinde Sağlık Eğitim Bölümü kurulmuştur. Bu bölümün amacı
halkın sağlık bilinçliliğinin arttırılmasıdır. Bu bölüm ayrıca Dünya Sağlık Örgütü ile
işbirliği içinde kanserden korunma, beslenme ve kronik hastalıklar gibi konularda
konferanslar organize ederler.118
U
T
A
S
“2005 Dünya Sigara Bırakma Günü’nde”, hükümet ve özel organizasyonlar tarafından
gerçekleştirilen faaliyetler, Birleşik Arap Emirlikleri’nde ulusal ve uluslararası sağlık
bilincinin arttığını göstermiştir. Abu Dabi’de; koruyucu tıp bölümü, çeşitli bilinçlenme
programları uygulanmıştır. Bu programlar; klinik testler, sağlık profesyonellerince
tütün kullanımı hakkında sağlık dersleri ve bir de mobil sigara bırakma kliniği
içermektedir.119
b) Halk Sağlığı Kuruluşları
Son otuz yılda hızla değişen nüfus ve demografik profil nedeniyle Sağlık Bakanlığı sağlık
hizmetlerine erişimi artırmak ve daha kaliteli sağlık hizmeti sunabilmek üzere, 1989
yılında teşkilat yapısını ve yetkilerini yeniden düzenlemiştir. Bu kapsamda Bakanlar
Kurulunun 36 numaralı kararının 11. Maddesine istinaden yetkilerini emirliklere
ve yerel otoritelere devretmiştir. Çıkartılan bu kararla, kendi sağlığını geliştirme,
planlama, idari ve teknik düzenleme kapasitesine sahip 9 bölge oluşturulmuştur.
Federal Sağlık Bakanlığı, Birleşik Arap Emirlikleri genelinde ve Kuzey Emirliğindeki
tüm hastanelerin faaliyetlerinde sorumludur.
Temel sağlık hizmetlerinin de içinde olduğu halk sağlığı hizmetleri; kamu özel ve
geleneksel modern karışımı bir dengede ağırlıklı olarak hükümet sorumluluğunda
yürütülen bir hizmettir.120 Son beş yılda halk sağlığı hizmetlerinde önemli değişiklikler
yapılmış ve bu hizmetlerden herkesin (yabancılar hariç) ücretsiz olarak yararlanması
sağlanmıştır. Halk sağlığı hizmetlerinde yapılan değişikliklerle hastaneler yapılan
başvurularda %50’ye varan azalma sağlanmıştır.121
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri, halk sağlığı sektöründe 1,000 kişi başına 0,7 hekim, 2,2
hemşire ve 1,5 hasta yatağı düşmektedir. Bu oranlar gelişmiş ülkelere göre düşüktür.122
Ancak Körfez Bölgesi ülkeleri ile karşılaştırıldığında nispeten daha iyi durumdadır.
Birleşik Arap Emirlikleri Halk sağlığı göstergeleri grafikte verilmiştir.
U
T
A
S
Grafik 38: Halk Sağlığı Göstergeleri
c) Geleneksel Tıp Uygulamaları
Birleşik Arap Emirlikleri ’nde 1995’te bitkisel tıp malzemelerinin satış ve kullanımını
düzenlemek amacıyla federal bir kanun çıkarılmıştır. Birleşik Arap Emirlikleri ’ndeki
bitkisel tedavi kullanımının ani artışı ile 2000 ve 2001 yılları arasında ithal edilen
bitkisel tıpla alakalı maddeler 4 kat artmıştır ve geleneksel tıp alanının düzenlenmesi
ve uygulanmasının bölgeler arası uyumu birincil önem kazanmıştır. Federal Sağlık
Bakanlığı 2 komiteden oluşan Geleneksel Tıp Ofisi’ni kurmuştur. Komitelerden bir
tanesi geleneksel ve destekleyici tıp uygulayıcılarının lisansı ve uygulama kurallarının
belirlenmesi için, diğeri ise geleneksel tıp uygulamasının derecesinin değerlendirilmesi
ile ilgilidir. Yeni düzenlemeler altında bitkisel karışımlar, doktor tavsiyesi ile Federal
Sağlık Bakanlığı’na bağlı bitkisel tıp merkezlerinde satılmaktadır. Bu tip merkezlerde
çalışan eczacı ve asistanları Bakanlık tarafından ruhsatlandırılmaktadır.123
1996’da bitkisel araştırma ve geleneksel tıp için ZAYED kompleksi kurulmuştur.
Bu kompleks bitki ve çiçeklerle ilgili araştırmayı ilerletmek dışında (bu işlemlerin
çoğu Birleşik Arap Emirlikleri ’de yapılıyor), kronik hastalıkların tedavisi ile de
ilgilenmektedir. Bu kompleksin şeker hastalığı, yüksek tansiyon, eklem iltihabı ve
ülserler gibi kronik hastalıkların tedavisinde elde ettiği başarı sayesinde, WHO bu
kompleksi Ortadoğu’daki geleneksel tıbbın bölgesel merkezi olarak kabul etmiştir.124
K
R
U
T
A
S
d) Uzmanlaşmış Sağlık Merkezleri
Dubai Sağlık Hizmetleri Merkezinin yapımına yapılan yatırım yaklaşık 11 milyar
Dirhem civarındadır. Merkezin yapımının ikinci bölümünün planlanması %90
oranında tamamlanmıştır. Arap Dünyası’ndaki en yüksek kalite standartlarına sahip
sağlık hizmetlerinin sağlamasını amaçlamaktadır. Bölüm iki, bölüm bire kıyasla hem
boyut hem de harcama bağlamında dört kat daha büyüktür. Bölüm bir, bin yatak
kapasiteli çocuk, kadın hastalıkları ve doğum, kanser, kalp, diyabet, plastik cerrahi,
göz ve ortopedi üzerine branşlaşmış hastanelerden oluşur. Bölüm iki, rehabilitasyon
merkezi, hemşirelik, obezite ve beslenme, geleneksel tıp ve eczacılıkla ilgili kuruluşları
içerecektir.
DSHM’nin amacı orta doğudaki yıllık sağlık ve hemşirelik harcamalarının
%2’sini buraya çekmektir. Her yıl bu harcamalar tahmini olarak 72 milyar ABD ABD
Dolarıdır. Bu merkezin başlıca hizmetleri:
•
Bakımın niteliğiyle alakalı kalite testini kanıtlamak,
•
Sağlık bakımı uzmanlarının yetki anlaşması ve güven belgesinisağlamak,
•
DSHM içerisinde çalışacak uygulamalar için yetki anlaşması sağlamak,
•
Kaliteli yönetim standartlarında uzmanlar yetiştirmek,
•
Bölgede devam eden tıp eğitiminde programların uygulanması,
•
Hastanın güvenliğinin sağlanabilmesi için görüntüleme sistemlerinin
kalite standartlarının desteklenmesi.
K
R
DSHM, altı ana açıdan global standart sertifikalarını elde etmiştir. Bunlar; satış,
pazarlama, tıp eğitimi mezuniyeti sonrası yöneticilik, ticari lisans, sağlık bakımı
uygulamaları ve yapım izni konularıyla alakalıdır.
e) Hastane Hizmetleri
Tedavi edici hizmetlere devlet tarafından özel bir önem verilmektedir. Bu hizmetler
modern tesis, donanım ve cihazlarla desteklenmektedir. Ayrıca Federal Sağlık
Bakanlığı sağlık merkezleri, hastahaneler ve bu yönde hizmet veren diğer birimler
arasında ağ kurarak, toplumun ihtiyaçlarının karşılanması ve yeni teknolojilerin
nüfusun yaşadığı her alanda kullanılabilir hale gelmesini sağlamıştır.
U
T
A
S
Federal Sağlık Bakanlığı’nın tedavi edici hizmetleri, merkezi bölüm başkanlıklarınca
ve diğer bütün tıbbi bölgelerde denk bölümler tarafından kontrol edilmektedirler.
Bu bölümlerin hazırladıkları ulusal planlar Federal Sağlık Bakanlığı’nın koyduğu
standartlar ve düzenlemelerle uygun olmak zorundadır.
Arap İnsani Gelişim Raporuna göre, Birleşik Arap Emirlikleri ’nde bebek ölüm hızı
ve anne ölüm hızında belirgin düşüşler olmuştur. Yeni doğan ölüm hızı 1,000’de
5,54’e, bebek ölüm hızı ise binde 7,7’ye düşürülmüştür. 2004 yılında anne ölüm hızı
100,000’de 0,01’e düşürülmüştür. Bu yüksek standartların bir sonucu olarak sağlık
sisteminin bütün aşamalarında, Avrupa ve Kuzey Amerika düzeyine ulaşılmıştır.
Birleşik Arap Emirlikleri ’de ömür uzunluğu 78 yıldır (4/246).
Birleşik Arap Emirlikleri hastaneleri tarafından 2013 yılında toplam 13.347.787 kişiye
hizmet verilmiştir. Bunların 12.996.538’i yatan hasta, 351.249’u ise ayakta hastadır.
Ayakta hasta hizmetlerinin %35,6’sı (4.626.005) kamu sağlık sektörüne ait kuruluşlar
tarafından verilirken %64,4’ü (8.370.533) özel sağlık sektörüne ait kuruluşlar
tarafından verilmiştir.125
2013 yılında kamu ve özel sektör hastaneleri tarafından verilen hizmetlere ilişkin
veriler grafikte verilmiştir.
Grafik 39: Kamu Ve Özel Sektör Hastaneleri Tarafından Verilen Hizmetlere
İlişkin Veriler (2013)
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ’de kamu sektörü hastanelerine kişi başına başvuru yılda
0,5 iken özel sektör hastanelerine kişi başına başvuru yılda 0,9’dur. Hastanede kalış
süresi 2,3 ile 5.71 arasında değişmektedir. Yatak doluluk oranı %56,6’dır.126
f) Özel Hastaneler
Birleşik Arap Emirlikleri sağlık hizmet sunumunda kamu sağlık sektörünün payı
%36,4 iken özel sektörün payı %63,6’dır. Yatak kapasitesi bakımından kamu sağlık
sektörünün payı %73,1, özel sağlık sektörünün payı ise %26,9’dur. Toplam 3.196
kliniğin sadece %8’i (269) kamu sektörüne aitken, %98’ine karşılık gelen 2.927 klinik
özel sektöre aittir. Bu verilerden de anlaşılacağı üzere özel sağlık, ülke sağlık sisteminde
büyük bir pay sahibidir.127 Kamu ve özel hastane sayısı ve hasta yataklarının yıllara
K
R
Grafik 40: Kamu Ve Özel Hastane Sayısı Ve Hasta Yataklarının Yıllara Göre
Değişimi (2007-2011)
U
T
A
S
Colliers International’ın tahminlerine göre Birleşik Arap Emirlikleri özel sektörüne ait
hastanelerin toplam değeri 2013 yılı itibariyle 6,1 milyar ABD Dolarıdır. 2020 yılında
özel hastanelerin değerinin 13 milyar ABD Dolarına ulaşacağı tahmin edilmektedir.
g) İlaç Endüstrisi
Birleşik Arap Emirlikleri ’nde ilaç pazarının 2 milyar ABD ABD Doları civarında olduğu
tahmin edilmektedir. Ancak yerel üretim bu pazarın sadece %10’unu oluşturmaktadır.
Geri kalan kısım yabancı ülkelerden ithalat yoluyla sağlanmaktadır. Ilaç ithalatı genel
olarak ABD ve Avrupa ülkelerinden yapılmaktadır. Yerli üretim büyük oranda jenerik
ilaçlardan oluşmaktadır. Eczacılık endüstrisi ürünleri ayrıca ihraç edilmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri ’nin ilaç ihraç ettiği en önemli ülkeler İran ve Pakistan’dır.
Bu iki ülkenin yanında Yemen ve Somali’ye de ilaç ihraç edilmektedir. Günümüzde
Sudan, Mısır, Bahreyn ve Lübnan’a da ihracat artmıştır.128
İlaç pazarı, büyük oranda Birleşik Arap Emirlikleri ’nin Abu Dabi ve Dubai
Emirliklerinde yoğunlaşmaktadır. Eczacılık sektörünün pazar payı, özellikle devletin,
Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşı olmayan kalıcı bireylere ücretsiz sağlık hizmeti
vermemeye başlamasından sonra artmıştır. Federal Sağlık Bakanlığı ve Dubai Emirliği
Sağlık Ve Tıp Hizmetleri Bölümü Birleşik Arap Emirlikleri ’ndeki eczacılıkla ilgili
en büyük tüketicilerdendir. Federal Sağlık Bakanlığının ilaç ve diğer kimyasallar için
ayırdığı yıllık bütçe 200 milyon Dirhemin üzerindedir.129
K
R
U
T
A
S
Eczacılıkla ilgili pazar; istatistiklere göre yerli talepler, artan nüfus, yaşam
standartlarının yükselmesi ve endüstrileşme gibi sebeplerden dolayı yıllık %12
oranında artış göstermektedir. Birleşik Arap Emirlikleri ilaç endütrisinin, 2019 yılına
kadar yıllık bileşik bazda yaklaşık olarak %14,5 oranında büyüme gerçekleştirerek
büyüklüğünün 3,58 milyar ABD Dolara ulaşması beklenmektedir. Dünyanın en
büyük ilaç şirketlerinin birçoğu -Johnson & Johnson, Sanofi-Aventis, MSD, Bayer,
Merck Serano, Eli Lilly ve AstraZeneca dahil olmak üzere- Birleşik Arap Emirlikleri ’de
bir varlığa sahiptir. Bu sektörde Birleşik Arap Emirlikleri ’nin bir dizi özel ilaç dağıtım
şirketi ve üretim şirketi de vardır. Bunlar arasında; Pharmatrade, NEOPHARMA ve
diğerleri bulunmaktadır. Tıbbi cihaz pazarının %28,5’ine ABD şirketleri hakimdir. GE
Helthcare şirketi Birleşik Arap Emirlikleri ’de sağlam bir varlığa sahiptir.130
h) Ruh Sağlığı Hizmetleri
Birleşik Arap Emirlikleri Toplum Geliştirme Kurumu (DHA) tarafından 2010 yılında
yapılan bir araştırmanın sonuçları ülkenin ruh sağlığı durumu hakkında bazı ipuçları
vermektedir. Bu araştırma sonuçlarına göre; Birleşik Arap Emirlikleri sakinlerinin
%20’si depresyon, anksiyete, bipolar bozukluk ve şizofreni dâhil olmak üzere zihinsel
ya da psikolojik bozukluk çeşitlerinden muzdariptir. Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşları bu rahatsızlıkları için geleneksel şifacıları ve alternatif tıp yöntemlerine
sıklıkla müracaat emektedir. Yapılan başka bir araştırmada çocuklarda yaşanan ruh
sağlığı sorunlarına için ailelerin %37’si ruh sağlığı uzmanından yardım istemektedir.131
1992 yılında ergenler üzerinde yapılan bir araştırma sonucunda okul çağı çocuklarının
%17,47’si depresyon tespit edilmiştir. 2013 yılından yapılan daha yeni çalışmalarda da
sonuç %17,5 ile %20 arasında bulunmuştur. Bu sonu çocuklarda en yaygın psikiyatrik
hastalığın depresyon olduğunu göstermektedir. 132
Ruh sağlığı alanında ciddi bir uzman eksiliği sorunu yaşanmaktadır. Aynı zamanda
hekimlerin yeterli bir eğitim alamaması da önemli sorunlar arasında gösterilmiştir.
Abu Dabi’de yapılan bir araştırmada pratisyen hekimlerin %60’nın depresyonu
ayıramadığı tespit edilmiştir. Pratisyenlerden psikiyatri uzmanlarına istenen sevklere
de %94 oranında hayır dediği ortaya çıkmıştır. 133
K
R
U
T
A
S
ı) Okul Sağlığı Hizmetleri
Birleşik Arap Emirlikleri’nde her okulda bir hemşire yöneticiliğinde okul sağlık
klinikleri kurulmuştur. Her üç klinik için bir doktor tahsis edilmiştir. Okul sağlığı
doktor ve hemşireleri küçük rahatsızlıklarla ilgilenmelerine ek olarak çocukların
periyodik fiziksel incelemelerini, okul çevresinin yönetimini ve çocukların aşılarını
olup olmadıklarını kontrol etmekle de görevlidirler. Okul sağlığı bölümü ayrıca
çocukların sağlık durumun ölçümü, kötü beslenme, anemi, enfeksiyon sebepli
hastalıkların varlığı gibi özel sağlık problemleri ile ilgili çalışmaları yürütmektedirler.134
6. Sağlık Hizmetlerinin Yoğunlaştığı Merkezler
Dubai’de, Dubai Healthcare City ve Dubai Biyoteknoloji ve Araştırma Parkı isimlerinde
iki sağlık serbest bölge bulunmaktadır.135
7. Sağlık Sisteminin Finansmanı ve Harcamaları
Birleşik Arap Emirlikleri’nde sağlık hizmeti standartlarının, ülkenin güçlü ekonomik
131) Public Health in the United Arab Emirates and Ras Al Khaimah (2015). Sheikh Saud bin Saqr Al
Qasimi Foundation for Policy Research, http://www.alqasimifoundation.com/admin/Content/File1312201511130.pdf, 05.04.2016.
yapısı ve devletin sağlık sektörüne olan harcamalarının artması yüzünden, genel
olarak yüksek olduğu düşünülmektedir. Genç bir nüfusa sahip olan Birleşik Arap
Emirlikleri ’nin sağlık sisteminin finansman maliyetleri yükselmektedir. 2012 yılında
Birleşik Arap Emirlikleri ’nin GSYH’dan sağlığa ayırdığı pay %2,8 olmuştur. Bu
oran ABD için %17,9, Fransa için %11,7, Almanya için %11,3, İngiltere için %9,4 ve
Singapur için %4,7’dir. 136 Sağlık hizmeti günümüzde sadece Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşlarına ücretsizdir. Devlet, federal ve yerel hükümetlerin sağlık harcamalarını
dengelemek amacıyla, ulusal sağlık sigorta programını oluşturmuş ve uygulamaya
başlamıştır.
2012 yılında Birleşik Arap Emirlikleri sağlık harcamalarının %67’si kamu kaynakları
tarafından geri kalan oran ise özel sigorta şirketleri tarafından karşılanmıştır. Sağlık
Bakanlığının bütçesi 1982-2011 yılları arasında toplam hükümet bütçesinin %7,7’sini
oluşturmuştur.137 Federal Sağlık Bakanlığı bütçesi her yıl ortalama %4,5 artmasına
rağmen, ülkenin sağlık hizmetleri üzerinde bir baskı vardır. Bu, öncelikli olarak
nüfustaki şaşırtıcı büyümeye ve teknoloji maliyetlerinin artmasına bağlanabilir.
K
R
U
T
A
S
2012 yılında Federal Sağlık Bakanlığı bütçesinin %48’i sağlık bakım ve kalite
hizmetlerine, %20’si personel personel maaşlarına, %16’sı merkezi yönetim
hizmetleerinin kalite komntrolüne, %9’u ise yerel yönetim destek hizmetlerine
ayrılmıştır. Sağlık Bakanlığı bütçesinin harcama kalemlerine göre dağılımı grafikte
verilmiştir.
Grafik 41: Sağlık Bakanlığı Bütçesinin Harcama Kalemlerine Göre Dağılımı
(2012)
8. Sağlık Sigortası
Birleşik Arap Emirlikleri devleti yurttaşlarına, Federal Sağlık Bakanlığı’nca
uygulanan bir sistem içinde sağlık hizmeti vermektedir. Birleşik Arap Emirlikleri
yurttaşı olmayan bireyler için (bu bireyler toplam nüfusun %80’ini oluşturur) yıllık
300 Dirhem (82 ABD ABD Doları) karşılığı Sağlık Kartı verilmektedir. Bu karta sahip
bireyler, Federal Sağlık Bakanlığı’na ait tüm sağlık hizmetlerinden en az ücretlerle
faydalanabilmektedirler. Sağlık Kartı, Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşı olmayanlar
için zorunludur, Bu kartın ya da sigortanın olmaması durumunda, yabancılar Birleşik
Arap Emirlikleri ’nde çalışma izni alamamaktadır. Geçmişte Birleşik Arap Emirlikleri
’ne gelen bir turist bile kaldığı süre içerisinde sağlık hizmetlerinden ücretsiz
faydalanabiliyorken bu uygulamalardan artan maliyetler nedeniyle vazgeçilmiştir.
Zira bu masraflar Federal Sağlık Bakanlığı bütçesinin yaklaşık %80’ini oluşturacak
dzüeye ulaşmıştı.
K
R
U
T
A
S
Abu Dabi Emirliği, vatandaşlarına ve ülkede yaşayan yabancılara yüksek kalitede ve
uluslararası sağlık kuruluşlarının standartlarında hizmet sunabilmek için Genel Sağlık
Hizmetleri Otoritesi’ni 2006 yılında kurmuştur. Abu Dubai sağlık sigortası sistemi
2,73 milyon kişiyi sosyal güvenlik şemiyesi altına almıştır.138
Abu Dabi’nin yeni Sağlık Sigortası Kanunu Eylül 2005’te kabul edilmiş ve yayınlanmıştır.
Buna göre, bütün yerleşik yabancılar ve aileleri Birleşik Arap Emirlikleri ’nin zorunlu
Sağlık Sigortası Sistemi kapsamındadır. Fakat bu sistem Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşları için zorunlu değildir. Bu kanuna göre işverenler, çalışanlarını, çalışanlar
eşlerini ve 18 yaşın altındaki 3 çocuklarını Sağlık Sigortası Sistemi’ne üye yapmak
zorundadırlar. Çalışanlar işverenlerinin sorumluluğunda olmayan fakat kendilerinin
bakmakla yükümlü olduğu kişilerin sağlık sigortası güvencesini sağlamak
zorundadırlar.
Kanunun 9. maddesine göre, Sağlık Sigortası Sistemi tarafından kapsanan tıbbi tedavi
hizmetleri kamu ve özel sağlık hizmet sağlayıcıları tarafından sunulmaktadır. Özel
sağlık hizmet sunucuları herhangi bir sağlık hizmetini sunabilmek için Genel Sağlık
Hizmetleri Otoritesi’nden (GSHO) izin almak zorundadırlar.
Kanunun 12. maddesi, Sağlık Sigortası Sistemi’nin kapsadığı tıbbi tedavi hizmetlerini
tanımlamaktadır.
Bunlar:
138) http://www.uaeinteract.com/society/health.asp, 08.04.2016
•
Sağlık merkezi ve kliniklerde genel pratisyenler ve uzman doktorlar
tarafından verilen koruyucu sağlık hizmetleri ve yapılan kontroller,
•
Laboratuvar testleri ve röntgenler,
•
Yatan hasta tedavileri,
•
Diş ve dişeti tedavileri (takma diş ve ortodonti tedavileri hariç),
•
İlaçlar,
•
Kritik durumlar için refakatçi ödemeleridir.
K
R
GSHO ihtiyaç duyduğunda, Sağlık Sigortası Sistemi’nin kapsamına herhangi bir
hizmeti ekleme ya da çıkarma hakkına sahiptir. GSHO, Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşlarına ve ülkeye göç edenlere sağlık hizmetlerinin kaliteli ve verimli
dağılımını sağlamaya, Federal Sağlık Bakanlığı’nın yönetsel ve teknik açıdan yeniden
yapılandırılmasına ve modernleştirilmesine, uluslararası gelişmelerle aynı seviyede
kalabilmesine, özel sektörün güçlendirilmesine ve sağlık hizmetlerinin sunumunda
daha önemli bir rol oynamasını mümkün kılmak için gerekli tedbirleri almaya veya
aldırmaya yetkilidir.
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri Ulusal Sağlık Sigorta Şirketi Daman’dır. Bu şirket 2006
yılında ilk ve en büyük özel fedaral sigorta şirketi olarak kurulmuştur. Daman, hem
Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşı kişilere hem de kuruluşlara sağlık sigortası hizmeti
sunmaktadır. 2013 yılı itibariyle 2,4 milyon üyesine kapsamlı sağlık sigortası çözümileri
sunmaktadır. Daman şirketi münhasıran Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşları için
Thiqa ve Abu Dabi adına Temel Programı kapsamında düşük gelirli gurbetçilerin
sağlık sigortası programını yürütmektedir. 139
9. Genel Sağlık Göstergeleri
Bu başlık altında ülke sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesinde kullanılan uluslararası
göstergelere yer verilmiş ve daha sonra veriler yorumlanmıştır. Sağlık hizmetlerinin
değerlendirilmesinden kullanılan uluslararası göstergeler şunlardır:
a) Doğumdan Beklenen Yaşam Süresi
b) Bebek Ölüm Hızı
c) 5 Yaş Altı Ölüm hızı
d) Anne ölüm oranı
e) Cepten yapılan sağlık harcaması toplamı
f) Sağlık hizmetlerinden genel memnuniyet oranı
Bu raporda, okuyucuların ülkenin genel sağlık durumu hakkında fikir sahibi
olabilmesi ve daha sonrasında ihtiyaç duyması halinde analiz yapabilmesine yardımcı
olacak bilgilere yer verilmiştir. Bu başlıklarda verilen bilgiler, ulaşılabilen en son ulusal
ve uluslararası verilere dayanmaktadır. Uluslararası göstergelerin haricinde ülkenin
sağlık insan gücü sayısı, sağlık tesisi sayısı, sağlık teknolojileri durumu, hastalık ve
ölüm göstergeleri hakkında da bilgi verilmiştir.
K
R
a) Doğumdan Beklenen Yaşam Süresi
Birleşik Arap Emirlikleri’nin doğumdan beklenen yaşam süresi yükselişini
sürdürmektedir. 2002 yılında 75 olan doğumdan beklenen yaşam süresi 2013 yılında
77,2 olmuştur.140 Doğumdan beklenen yaşam süresi erkeklerde 76,1141 , kadınlarda ise
66’dır.142 Birleşik Arap Emirlikleri’nin doğumdan beklenen yaşam süresinin yıllara
U
T
A
S
Grafik 42: Doğumdan Beklenen Yaşam Süresinin Yıllara Göre Değişimi
b) Bebek Ölüm Hızı
Birleşik Arap Emirlikleri’nin bebek ölüm hızı 2000’li yılların başından itibaren
düşmektedir. 2005 yılında 1.000 canlı doğumda bebek ölüm hızı 8,4 iken bu oran 2015
140) World Development Indicators (WDI), February 2016, UN World Health Statistics, 2014, http://
knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Health-Status/Life-expectancy , 11.04.2016
141) UN World Health Statistics, 2014, http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/
Health-Status/Life-expectancy-male, 11.04.2016.
142) World Development Indicators (WDI), February 2016, UN World Health Statistics, 2014, http://
knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Health-Status/Life-expectancy-female,
11.04.2016.
yılında 5,9 olarak gerçekleşmiştir.143 Bebek ölüm hızının yıllara göre değişimi grafikte
gösterilmiştir.
Grafik 43: Bebek Ölüm Hızının Yıllara Göre Değişimi
K
R
U
T
A
S
c) 5 Yaş Altı Çocuk Ölüm Oranı
Birleşik Arap Emirlikleri’nin 5 yaş altı ölüm oranı 2004 yılında 1.000 canlı doğumda
1,9 iken bu oran 2015 yılında bir önceki yıla göre %-3 oranından azalarak 1,6 olarak
gerçekleşmiştir.144 5 yaş altı ölüm hızının yıllara göre değişimi grafikte gösterilmiştir.
Grafik 44: 5 Yaş Altı Ölüm Hızının Yıllara Göre Değişimi
143) World Development Indicators (WDI), February 2016, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Health-Status/Infant-mortality-rate, 30.03.2016.
144
d) Cepten Yapılan Sağlık Harcaması Oranı
Birleşik Arap Emirlikleri’nin 2013 yılı toplam sağlık harcamaları GSYH’nın %3,2’sine
karşılık gelmektedir.145 Satın alama paritesine göre kişi başına sağlık harcaması ise
2013 yılı itibariyle 2.233 ABD Dolardır.146 Cepten harcamaların özel sağlık harcamaları
içindeki oranı %63,2’dir. 2002-2008 arasında bu oran %73 düzeyinde iken 2009 yılında
%65,7’ye sonrasında da %63,2’ye düşmüştür. 2010-2013 yılları arasında bu oran %63,2
olarak gerçekleşmiştir.147 2013 yılında cepten yapılan harcamaların toplam sağlık
harcamaları içerisindeki oranı %18,8 olarak gerçekleşmiştir. Bu oran 2002 yılında
%28, 2005 yılında %30,1, 2010 yılında ise %19,3 olarak gerçekleşmiştir.148 Cepten
yapılan harcamalarının sağlık harcamaları içindeki oranının yıllara göre değişimi
K
R
Grafik 45: Cepten Yapılan Harcamalarının Sağlık Harcamaları İçindeki Oranı
(%)
U
T
A
S
e) Sağlık Hizmetlerinden Genel Memnuniyet Oranı
Birleşik Arap Emirlikleri ulusal sağlık veri tabanında veya uluslararası veri tabanlarında
bu başlık altında veriye ulaşılamamıştır.
145) World Development Indicators (WDI), February 2016, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Health-Status/Under-5-mortality-rate, 30.03.2016.
National Health Accounts, 1995-2013, National Health Accounts, 1995-2013,
http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/Health
expenditure-percent-of-GDP, 11.04.2016.
146)National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/
Health-Expenditure/Health-expenditure-per-capita-PPP , 11.04.2016.
147) National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/
Health/Health-Expenditure/Out-of-pocket-expenditure-as-percent-of-PvtHE, 11.04.2016.
Health/Health-Expenditure/Out-of-pocket-expenditure-percent-of-THE, 11.04.2016.
f) Sağlık İnsan gücü Sayısı ve Yoğunluğu
Birleşik Arap Emirlikleri’nde çalışan hekim sayısı 2005 yılında 6.946 kişi iken 2007
yılında bu rakam bir önceki yıla göre %32,67 oranında artarak 9.215 kişiye ulaşmıştır.149
Ülke önümüzdeki 5 yıl içerisinde hekim sayısının %40 artırılmasına yönelik bir plan
uygulamaktadır. Bu plan ile yabancı hekime bağımlılığın azaltılması ve hekimlerin en az
¼’nün Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarından oluşması hedeflenmektedir. Birleşik
Arap Emirlikleri sağlık otortitesi 2021 yılında ek 3200 hekime ve 5900 hemşireye
ihtiyaç olacağını tahmin etmektedir.150 Birleşik Arap Emirlikleri ’de 2007 yılı itibariyle
2,817 eczacı,151 2,053 diş hekimin bulunmaktadır.152 Birleşik Arap Emirlikleri’nde
çalışan hekimlerin yaklaşık %10’u Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşıdır. Birleşik
Arap Emirlikleri’nin toplam hekim sayının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
K
R
U
T
A
S
Grafik 46: Toplam Hekim Sayısı
Birleşik Arap Emirlikleri’nde 2007 rakamlarına göre her 1,000 kişiye 1,9 hekim
düşmektedir.153 2005 yılında 1,6 olan oran 2012 yılında da 1,6 olarak gerçekleşmiştir.154
Ülke önümüzdeki 5 yıl içerisinde 1.000 kişi başına hekim sayısının 2,3’e çıkartılmasına
149) World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health/Physicians, 02.04.2016
Published by Elite Media, http://www.uaeyearbook.com/, 04.04.2016
151) World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health/Pharmacists, 02.04.2016
152) World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health/Pharmacists, 02.04.2016
153) World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health-per-1000-population/Physicians, 02.04.2016
yönelik bir plan uygulamaktadır.155 Bu oran Dünya Sağlık Teşkilatı Avrupa Bölgesi
oranı olan 3,4’ten oldukça düşüktür.156 Birleşik Arap Emirlikleri 1.000 kişiye düşen
diş hekimi oranı 0,4157, eczacı oranı ise 0,6’dır.158 100.000 nüfusa düşen klinisyen sayısı
bakımından durum çözyledir. 2013 yılı verilerine göre, 100.000 nüfusa düşen klinisyen
hekim 280, hemşire 580, diş hekimi ise 50’dir.159 Toplam klinisyen başına düşen Birleşik
Arap Emirlikleri’nde hekim oranının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
K
R
Grafik 47: 10.000 Kişiye Düşen Hekim Oranı
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’ndeki toplam hekimlerin %20’si genel tıp uzmanı hekimlerden
oluşmaktadır. Ülkedeki hekimlerin %19’u diş hekimi, %7’si çocuk hastalıkları uzmanı,
%8’i kadın ve doğum uzmanı, %4’ü dahiliye uzmanı ve %4’ü genel cerrahi uzmanıdır.160
Hekimlerin uzmanlık branşlarına dağılımı grafikte verilmiştir.
156) World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.com/atlas/Qatar/topics/Health/
Human-Resources-for-Health-per-1000-population/Physicians, 04.04.2016.
157) World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health-per-1000-population/Dentistry-personnel,
02.04.2106
158) World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health-per-1000-population/Pharmaceutical-personnel,
02.04.2016.
159) SCAD Statistics Centre (2014). Health STATISTICS 2013, Publication Reference SP. S.04.P1w http://
www.scad.ae, 04.0.4.2016.
Grafik 48: Hekimlerin Uzmanlık Branşlarına Dağılımı
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ülkedeki hemşire ihtiyacının kendi vatandaşları ile
giderilmesine yönelik bir politika uygulamaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri ’nin ilk
hemşirelik kuruluşu olan Emirlikler Hemşirelik Kuruluşu da bu politikayı desteklemek
üzere kurulmuştur. Günümüzde sağlık hizmetlerinde çalışanlar çoğunlukla yabancı
ülke vatandaşlardır. Sadece %3,3’lük bir hemşire kadrosu Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşıdır. Bu okullarda hemşirelik eğitim alanların sadece ¼’ü Birleşik Arap
Emirlikleri vatandaşlarından oluşmaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri , Sağlık
Bakanlığına baglı hemşire sayısı
1977’de 1902 kişi, 2000’de 6423
kişi, 2004’de 13.936 kişi ve 2007
‘de ise 19.529 kişiye ulaşmıştır.
Birleşik Arap Emirlikleri ’nin
sahip olduğu hemşire sayısının
yıllara göre değişimi grafikte
verilmiştir.
Grafik 49: Hemşire Sayısının Yıllara Göre Değişimi
K
R
U
T
A
S
Ülkede her 1.000 kişiye 4,1 hemşire düşmektedir.161 Ülkenini hemşire sayısı giderek
artmasına karşın kişi başına düşen hemşire oranındaki düşüş eğilimi sürmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde 1.000 kişi başına düşen hemşire oranının yıllara göre
değişimi değişimi grafikte verilmiştir.
Grafik 50: 10.000 Kişiye Düşen Hemşire Oranı
Birleşik Arap Emirlikleri, 1.000 kişiye düşen hekim ve hemşire sayısı bakımından
161) World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health-per-1000-population/Nursing-and-midwiferypersonnel, 02.04.2016.
gelişmiş ülkelerin gerisindedir. Hekim ve hemşire oranı bakımından gelişmiş
ülkelerin ortalamasına yakın bir ortalamaya sahip olan ülke, hastane yatağı oranı
bakımından biraz geride kalmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri’nin temel sağlık
bakım göstergelerinin gelişmiş ülkeler ve Körfez ülkeleriyle karşılaştırılması grafikte
verilmiştir.
Grafik 51: Temel Sağlık Bakım Göstergelerinin Gelişmiş Ülkeler Ve Körfez
Ülkeleriyle Karşılaştırılması
K
R
U
T
A
S
g) Sağlık Tesisleri
Birleşik Arap Emirlikleri’nde 2010 yılı verilerine göre 104 hastane bulunmaktadır.162
Bu hastanelerin 39’u Abu Dabi Emirliğinde, 38’i Dubai emirliğinde, 15’i Sharjah
Emirliğinde, 5’i Ras Al Khaimah Emirliğinde, 3’ü Ajman emirliğinde, 3’ü Fujairah
Emirliğinde ve 1’i Umm Al Quwain Emirliğinde bulunmaktadır. Birleşik Arap
Emirlikleri ’nin hastane sayısı ve bölgelere göre dağılımı grafikte verilmiştir.
162) UAE Bussines Council. The U.A.E. Healthcare Sector, http://usuaebusiness.org/wp-content/
uploads/2014/06/HealthcareReport_Update_June2014.pdf, 04.0.4.2016
Grafik 52: Hastane Sayılarının Bölgelere Dağılımı (2013)
K
R
U
T
A
S
Grafik 53: Hastane Sayısı ve Bölgelere Göre Dağılımı
Birleşik Arap Emirlikleri ’de hastanelerin %36,4’ü Sağlık Bakanlığına bağlı iken %63,6’sı
özel sektöre ait hastanelerdir. Birleşik Arap Emirlikleri hastanelerinin sektörlere
dağılımı grafikte verilmiştir.
Grafik 54: Hastanelerinin Sektörlere Dağılımı (2012)
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ’deki hastanelerin %83’6’sı genel amaçlı hastaneler iken,
%2,3’ü teşhis amaçlı, %2,3’ü psikiyatri hastanesi, %2,3’ü ise gün hastanesidir. Birleşik
Arap Emirlikleri ’deki hastanelerin uzmanlık türlerine göre dağılımı grafikte verilmiştir.
Grafik 55: Hastanelerin Uzmanlık Türlerine Göre Dağılımı
Birleşik Arap Emirlikleri ’de 2010 yılında 435 olan sağlık merkezi sayısı 2013 yılı
itibariyle 587’ye ulaşmıştır. Aynı dönem içinde klinik sayısı 239’dan 335’e çıkmıştır.
Sağlık merkezlerinin sayısı grafikte verilmiştir.
Grafik 56: Sağlık Merkezleri ve Kliniklerin Bölgelere Dağılımı (2013)
K
R
U
T
A
S
2013 yılı itibariyle Birleşik Arap Emirlikleri’nin sahip olduğu hastane yatağı sayısı
9.585’dir. Bu yatakların %73’ü yani 7.029’u kamu sektörüne aitken, %27’si yani 2.556’sı
ise özel sektöre ait hastanelerdedir.163 Ülkedeki hastane yataklarının 2021 yılına kadar
1600 yeni yatağın ilave edilmesi planlanmaktadır.164 Birleşik Arap Emirlikleri ’de 1.000
kişiye düşen hastane yatağı sayısı 1980’de 2,8, 1990’da 2,6, 2008’de ise 1,9 olmuştur.
2013 yılı itibariyle bu oran 2,2 olmuştur.165 Körfez ülkelerinde 1.000 kişye düşen
hastane yatağı ortalaması 1,82, OECD ülkeleri ortalması ise 4,96’dır.166 Buna göre
ülkede 1.000 kişiye düşen hastane yatağı ortalamassı bölge ülkelerinden yüksek ancak
OECD ortalmasından oldukça düşüktür.
Birleşik Arap Emirlikleri ’de 1.000 kişiye düşen hastane yataklarının yıllara göre
165) SCAD Statistics Centre (2014). Health STATISTICS 2013, Publication Reference SP. S.04.P1w http://
www.scad.ae, 04.0.4.2016.
166) Supreme Council of Health (2014). Qatar Health Report 2012. http://www.nhsq.info/app/
media/1479, 21.04.2016.
Grafik 57: 1.000 Kişiye Düşen Hastane Yatağının Yıllara Göre Değişimi
K
R
U
T
A
S
h) Sağlık Teknolojisi
Birleşik Arap Emirlikleri ’nin sağlık teknolojisi altyapısı bağımsız sağlık sistemlerinden
oluşmaktadır. Ülke genelinde kapsamlı bir bilgi teknolojisi sisteminin sağlık sistemine
entegrasyonu bir önceliktir. Bu çabanın bir örneği Wareed olarak bilinen sistemdir.
Wareed tüm kamu hastanelerinde ve Kuzey Emirlikleri genelindeki kliniklerde
elektronik tıbbi kayıtları birbirine bağlar. Bu sistemin sahibi ve yürütütcüsü Sağlık
bakanlığıdır. Bu sistem ayrıca, radyoloji, patoloji, eczacılık, cerrahi, kaza/acil kayıtlarını
tutar ve tüm sağlık süreçlerini ototmatikleştirir. 167
Wareed sistemi ABD Kansas City
Cerner Şirketiyle işbirliği halinde kağıt
bazlı süreçlerin tamamını elektronik tıbbi
kayıt ortamına taşıyarak klinik karar destek
sistemi görevi de yapar. Bu sistem, ABD
şirketine sigorta, fatura, geri ödeme, veri
analizi vb. konuları işlemede kolaylık sağlar.
Sağlık Bakanlığı ile ABD’li şirketin işbirliği
sürmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri , yeterli sayıda yüksek teknolojili cihazlara sahiptir.168
Ülkenin sahip olduğu ileri teknolojili cihazların 1.000.000 kişi başına yoğunluğu
tabloda verilmiştir.
168) WHO, http://apps.who.int/gho/data/node.main.510?lang=en, 03.04.2016
Tablo 11: Tıbbi Cihaz Yoğunluğu (2013)
Tıbbi Cihaz
1.000.000 nüfus başına yoğunluk
Magnetik Rezonans
Görüntüleme
K
R
CT tarayıcı
PET tarayıcı
Linear akselatör
0,53
Gamma Kamera
U
T
A
S
Radyo Terapi
10. Hastalık Göstergeleri
0,64
BEA’de obezite, diyabet ve akciğer
hastalıkları gibi kronik hastalıklar
bir dizi sağlıksız beslenme ve düşük
fiziksel aktivite ve sigara gibi kötü
yaşam alışkanlıklarına bağlı olarak
ortaya çıkmaktadır. Bunlar erken
ölümlerin birincil nedneleri arasında
gösterilmektedir.
Birleşik
Arap
Emirlikleri ’de bunlar, kardiyovaküler
hastalıklardan ölümlerin yaygınlığını
artırmaktadır. 2013 yılında U.A.E. University Institute of Public Health tarafından
yapılan bir araştırmada Birleşik Arap Emirlikleri sağlık sisteminin öncelikli alanlar
olarak; KV hastalıklar, yaralanmalar (trafik ve mesleki iş kazalar), solunum sistemi
hastalıkları ve kanser belirlenmiştir.
Kardiyovasküler hastalıklar; beyin, böbrek ve periferal arterler dahil olmak üzere
kalp ile ilgili hastalıklar, kan damarları ya da kalp-damar sistemi parçalarının
sınıfıdır. Dünya çapında yaşanan tüm ölümlerin %30’u kardiyovasküler sebeplerden
kaynaklanmaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri nüfusunda seçilmiş kardiyovasküler hastalıklara ait
göstergeler grafikte verilmiştir.
Grafik 58: Birleşik Arap Emirlikleri Nüfusunda Seçilmiş Kardiyovasküler
Hastalıklara Ait Göstergeler (2012)
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ’de solunum sistemi hastalıklarının artmasında tütün
kullanımından daha ziyade çevresel faktörler fazlaca rol oynar. 13-15 yaş arası
erkeklerde sigar kullanım oranı %42, 17 yaş ve üstü erkeklerde sigara kullanım oranı
ise %20’dir. Nargile hem kadın hem de erkek nüfusta popüler bir eğlence olarak kabul
edilmektedir. Seçilmiş yaş gruplarına göre sigara kullanım oranı grafikte verilmiştir.
Grafik 59: Seçilmiş Yaş Gruplarına Göre Sigara Kullanım Oranı
Yetişkin nüfusta en önemli sağlık risklerinden birisi yüksek şeker olarak bilinen
diyabet hastalığıdır. Birleşik Arap Emirlikleri ’de 2014 yılında 20-79 yaş aralığındaki
yetişkinlerde diyabet hastalığının yaygınlığı %19’dur.169 Diyabet vakalarının yaygınlığı
Grafik 60: Diyabet Hastalığının Yaygınlığı (%)
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nde tüberküloz vakalarının sayısında ve görülme sıklığında
2000 yılından bu yana düşüş sürmektedir. 2002 yılında 100.000 kişide 5,6 olan
yaygınlık, 2013 yılında 1,8 olmuştur.170 Birleşik Arap Emirlikleri ’de 100.000 kişi
başına tüberküloza bağlı ölüm oranı 1990’ların başından 2004 yılına kadar 0,7 olarak
gerçekleşmiştir. Bu oran 2008 yılında 0,8’e yükselmiş ancak 2013 yılı itibariyle yeniden
0,7 olmuştur.171 Genel nüfusta tüberküloz görülme yaygınlığı grafikte verilmiştir.
Grafik 61: Tüberküloz Görülme Sıklığı (100.000 kişi başına)
169) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Nutrition/Diabetes-prevalence, 03.04.2016.
170) Health Nutrition and Population Statistics (World Bank), July 2015, http://knoema.com/atlas/UnitedArab-Emirates/topics/Health/Risk-factors/Incidence-of-tuberculosis, 03.04.2016.
171) Health Nutrition and Population Statistics (World Bank), July 2015, http://knoema.com/atlas/Qatar/
topics/Health/Risk-factors/Tuberculosis-death-rate, 12.04.2016.
Bulaşıcı hastalıkların sıklığında son yıllarda keskin bir düşüş olmasına rağmen Birleşik
Arap Emirlikleri için bir sorun teşkil etmeye devam etmektedir. Ülke genelinde bulaşıcı
hastalıkların kontrol edilmesi ve ortadan kaldırılması amacıyla plan ve programlar
bulunmaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri ’de viral hepatit, tüberküloz ve meningokok menenjit hala
önemli bir halk sağlığı sorunu olarak kabul edilmektedir.
K
R
HIV/AIDS ve diğer cinsel yolla bulaşan hastalıklar DSÖ’ne göre Birleşik Arap
Emirlikleri ve komşu ülkeler dünyada en düşük oranlara sahiptir. Bu hastalığa ait
oranların düşük seviyede olmasında sosyal, kültürel, davranış ve dinî değerlerin etkil
olduğu düşünülmektedir. Ülkede 1980’li yılların sonlarında başlatılan AİDS kontrol
programı türünün ilk örneğidir. Program, üniversiteye giriş, istihdam, orduya giriş,
iş müracaatları, vize ve vize yenileme, tüm evlenen erkekler üzerine yoğunlaşmıştır.
Frengi vakalarını sayısı 2003 yılında 560, bel soğukluğu 17 ve diğer cinsel yolla bulaşan
hastalık vakalarının sayısı 43 olmuştur. 172
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirliklerinde sıtma kontrolü için Tarım Bakanlığını, Belediyeleri ve
özel sektörü içine alan kapsamlı bir strateji uygulanmaktadır.
Tifo ve cüzam hastalıklarına ait düzensiz vakalar hala vardır. Ulusal tarama
programlarında tespit edilen cüzzam vakaları derhal sınır dışı edilmektedir.
Son yıllarda en sık karşılasılan hastalıklar kardiyovasküler hastalıkları, kanserler,
diyabet, kronik obstrüktif akciğer hastalıklarıdır. Bulaşıcı olmayan hastalıklardan
özellikle kalp damak hastalıkları, kanserler, diyabet ve kazalar en çok ölüme neden
olan hastalıklar olarak gösterilmektedir.173
11. Ölüm Göstergeleri
Birleşik Arap Emirlikleri’nin 2002 yılında 1,8 olan kaba ölüm oranı (1.000 kişi başına)
2013 yılında 1,5 olarak gerçekleşmiştir.174 Kaba ölüm oranının yıllara göre değişimi
174)World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/Birth-rate, 30.03.2016.
Grafik 62: Ölüm Oranı (1,000 kişi başına)
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nde 2000-2010 yılları arasında en fazla ölüm nedeni olarak
gösterilen hastalıklar şunlardır:
1.
2.
3.
4.
5.
Kardiovasküler hastalıklar (%28,6)
Kazalara bağlı yaralanmalar (trafik kazaları) (%15)
Kanser (%8,6)
Doğuma bağlı anomaliler (%4,6)
Diabet (%2-3)175
2000-2010 yılları arasında en fazla ölüme neden olan hastalıklar ve oranları garfikte
gösterilmiştir.
Grafik 63: En Fazla Ölüme Neden Olan Hastalıklar Ve Oranları (2000-2010)
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ’de kardiyovasküler hastalıklar %29 ile önde gelen ölüm
nedneleri arasında olmaya devam etmektedir. Kardiyovasküler hastalıklardan
ölümlerin; %16.2’si serebrovasküler hastalık, % 13’ü hipertansif hastalık, ve %12,3’ü
iskemik kalp hastalığı nedneiyle yaşanmıştır. Kardiyovasküler hastalıklar nedeniyle
ölümler tüm yaş gruplarında erkeklerde daha fazladır. Buna ek olarak, bu tür
ölümlerin% 90’ından fazlası 45 yaş üzerinde ortaya çıkmaktadır.176
Dünya çapında yaşanan tüm ölümlerin
%30’u
kardiyovasküler
sebeplerden
kaynaklanmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri
dünya kardiyovasküler hastalık nedeniyle
ölümlerde en yüksek oranlardan birine sahiptir.
2010 yılında Abu Dabi emirliğindeki tüm
ölümlerin %29’u, 2012 yılında %25’den fazlası,177
2013 yılında ise %36,7’si kardiyoavasküler
hastalıklar nedeniyle yaşanmıştır.178
178) http://www.uaeinteract.com/society/health.asp, 08.04.2016.
Genel nüfusta seçilmiş kardiyovasküler hastalıklara ait göstergeler grafikte verilmiştir.
Grafik 64: Genel Nüfusta Seçilmiş Kardiyovasküler Hastalıklara Ait Göstergeler
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nde solunum sistemi hastalıklarının artmasında tütün
kullanımından daha ziyade çevresel faktörler daha fazla rol oynar. 13-15 yaş arası
erkeklerde sigara kullanım oranı %42, 17 yaş ve üstü erkeklerde sigara kullanım oranı
edilmektedir.179
Birleşik Arap Emirlikleri’nde, 2012 yılında
gerçekleşen tüm ölümlerin %17’si, 2013 yılında
ise %19,6’sı yaralanmalar nedeniyle yaşanmıştır.180
15 yaş altındaki kişiler için yaralanmalar birinci
en fazla ölüm nedeni iken, tüm yaş grupları
dikkate alındığında ikinci en fazla ölüm nedeni
olarak görülmektedir. WHO her yıl Birleşik Arap
Emirlikleri ’de trafik kazalarına bağlı ölüm oranının 100.000 kişi başına 37,1 olduğunu
açıklamıştır. Bu oran Avusturalya’da 7,8, İngiltere’de 5,4’tür. En fazla kazaya bağlı ölüm,
%37 ile motor kazalarında yaşanmaktadır. 181 Birleşik Arap Emirlikleri’nde trafik
kazalarına bağlı ölümlerin türleri ve yüzdeleri grafikte verilmiştir.
Qasimi Foundation for Policy Research, http://www.alqasimifoundation.com/admin/Content/File1312201511130.pdf, 05.04.2016
Grafik 65: Trafik Kazalarına Bağlı Ölümlerin Türleri Ve Yüzdeleri (2012)
K
R
U
T
A
S
2008 yılında Dünya genelinde her yıl 12,7 milyon yeni kanser vakasının tespit
edilmiştir. Dünya’da yaygın olan bu hastalık Birleşik Arap Emirlikleri için de
önceliklidir. 2012 yılında Birleşik Arap Emirlikleri ’deki tüm ölümlerin %8,6’sının
nedeni kanserdir. Kanser erken ölüm nedneleri arasında da üçüncü sıradadır. Birleşik
Arap Emirlikleri’nde kadınlar arasında en yaygın görülen kanser türü meme kanseri ve
rahim ağzı kanserdir. Erkekler arasında en yaygın görülen kanser ise akciğer kanseri ve
mide kanseridir. Akciğer kanserinin erkeklerde görülme sıklılığı %23 iken kadınlarda
sadece %0,5’dir. Ülkede her iki cinsiyet için de en yaygın ikinci kanser kolorektal
kanserlerdir. Bu kanser tiplerinin görülme sıklığı Batı ülkelerinden daha düşüktür.
Aynı zamanda Katar, Bahreyn ve Kuveyt’ten de daha düşüktür. Ancak bu oranların
2020 yılında nüfusun yaşlanmasına bağlı olarak iki katına çıkması beklenmektedir.
Konjenital anomaliler son yıllarda ölüm nedenleri arasında dördüncü sırada
gelmektedir. 2003 yılında rapor edilen ölümlerin tüm ölümlerin %4.68’i bu nednele
gerçekleşmiştir. 15 yaşın altındaki çocuklar arasında yaşanan konjenital anomalilere
bağlı ölümler, tüm konjenital anomali ölümlerinin%90’ını oluşturmaktadır.
Diabetes mellitus, mortalite ve morbidite önemli bir nedenidir. diyabet atfedilen
ölümler son 10 yılda tüm ölümlerin% 2-3 oluşturuyor. Ülkede diyabet prevalansı
yaklaşık%17’dir. Diayabet nedneiyle yaşanan ölümlerin hemen hemen tümü, 45
yaş ve üzeri kişilerdir. Birleşik Arap Emirlikleri’nde obezite, diyabet ve akciğer
hastalıkları gibi kronik hastalıklar, bir dizi sağlıksız beslenme ve düşük fiziksel aktivite
ve sigara gibi kötü yaşam alışkanlıkları erken ölümlerin birincil nedneleri arasında
gösterilmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri’nde bunlar, kardiyovaküler hastalıklardan
ölümlerin yaygınlığını artırmaktadır. 2013 yılında U.A.E. University Institute of
Public Health tarafından yapılan bir araştırmada Birleşik Arap Emirlikleri sağlık
sisteminin öncelikli alanlar olarak; Kardiovaküler hastalıklar, yaralanmalar (trafik ve
mesleki iş kazalar), solunum sistemi hastalıkları ve kanser belirlenmiştir. Birleşik Arap
Emirlikleri Erken Ölüm Nedenleri (Her 5,000 Olgu Başına) grafikte verilmiştir.
K
R
Grafik 66: Erken Ölüm Nedenleri (Her 5,000 Olgunun Başına)
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nde ölüme neden
olan hastalıkların ayrıntıları incelendiğinde
koroner kalp hastalıkları nedeniyle ölüm
sıklığı 100.000 kişide 164,56’dir. Bu oranla
Birleşik Arap Emirlikleri Dünya genelinde
28. sırada yer almaktadır. Bunu 72,72 ile felçler
izlemektedir ki, bu oranla dünyada 104. sırada
yer almaktadır. Diyabete bağlı ölümlerin
görülme sıklığı 35,35 hipertansiyon 21,33,
akciğer hastalıkları ise 18,88’dir.182
Birleşik Arap Emirlikleri’nde bazı hastalıklara bağlı ölümlerin 100.000 kişide görülme
sıklığı grafikte verilmiştir.
182) http://www.worldlifeexpectancy.com/country-health-profile/arab-emirates, 03.04.2016
Grafik 67: Seçilmiş Bazı Hastalıklara Bağlı Ölümlerin 100.000 Kişide Görülme
Sıklığı
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nde koroner kalp hastalıkları, felçler, diyabet, hipertansiyon,
akciğer hastalıkları en fazla ölüme neden olan hastalıklardır. 2015 yılında koroner kalp
hastalıklarına bağlı olarak 1,658 (%19,4) ölüm yaşanmıştır. Bunu 908 (% 10,64) ölüm
ile trafik kazaları izlemiştir. Felçlere bağlı 666 (%7,80), doğuma bağlı anaomalilere
bağlı 404 (%4,74), diyabete bağlı 296 (%3,46) ölüm yaşanmıştır.183 Seçilmiş hastalıklara
bağlı ölüm sayıları grafikte verilmiştir.
Grafik 68: Seçilmiş Hastalıklara Bağlı Ölüm Sayıları
12. Sağlıkla İlgili Ekonomik Göstergeler
Dünya’nın özellikle önde gelen ekonomilerinde sağlığa ayrılan paylara bakıldığında,
ABD’nin gayrisafi yurtiçi hasılasından (GSYH) sağlığa ayırdığı payın 2,5 trilyon
ABD Dolara yakın olması, Japonya’nın yarım trilyon ABD Dolara yaklaşması,
Avrupa’da büyük ekonomilerinin sağlığa 200 ila 387 milyar ABD Dolar arasında
kaynak ayırmaları sağlık hizmetleri pazarının büyüklüğü hakkında fikir vermektedir.
Gelişmiş devletlerin GSYH’den sağlığa ayırdıkları kamu ve özel payları birbiri ile
karşılaştırıldığında, bazen birbirine yakın bazen özel ağırlıklı, bazen ise kamu ağırlıklı
harcamalar oldukları görülmektedir. Genel olarak özel kaynaklı gayrisafi yurtiçi hâsıla
payı azımsanmayacak düzeylere ulaşmıştır.
U
T
A
S
K
R
Bu başlık altında ülke sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesinde kullanılan uluslararası
sağlık ekonomisi göstergelerine yer verilmiş ve daha sonra veriler yorumlanmıştır.
Sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesinden kullanılan uluslararası sağlıkla ilgili
ekonomik göstergeler şunlardır:
a) Toplam Sağlık harcamasının GSYH’ya oranı
b) Kamu Sağlık Harcamalarının GSYH’ya oranı
c) Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık harcamalarına Oranı
d) Kişi başı kamu sağlık harcaması miktarı
e) Kişi başı toplam sağlık harcaması miktarı
f)Kişi başı kamu sağlık harcaması (SGP )
g) Kişi başı toplam sağlık harcaması (SGP)
Bu raporda, okuyucunun sağlıkla
ilgili genel ekonomik durumu
hakkında fikir sahibi olabilmesi ve
daha sonrasında ihtiyaç duyması
halinde analiz yapabilmesi için
bu başlıklarda ulaşılabilen en son
ulusal ve uluslararası verilere yer
verilmiş, ayrıca bunlara ilaveten
diğer
ekonomik
göstergeler
hakkında da bilgi verilmeye
çalışılmıştır.
a) Toplam Sağlık Harcamasının GSYH’ya Oranı
Birleşik Arap Emirlikleri’nin GSYH’den sağlığa ayırdığı pay 2002 yılında 2,7 iken, 2009
yılında % 3,6’ya, yükselmiştir. 2011 yılında %3,1 düşen oran 2013 yılında bir önceki
yıla göre %8,03 oranında artış göstererek %3,2 olmuştur. Bölge ülkeleri ve Türkiye
ile kamu sağlık harcama oranları karşılaştırılacak olursa durum şöyledir: Suudi
Arabistan’ın sağlık harcamalarının GSYH’ya oranı %3,2, Türkiye’nin %5,6, Kuveyt’in
%2,9 ve Katar’ın %3,2’dir.184 Birleşik Arap Emirlikleri GSYH’den sağlığa ayrılan payın
yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
K
R
Grafik 69: GSYİH’dan Sağlığa Ayrılan Payın Yıllara Göre Değişimi
U
T
A
S
b) Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamalarına
Oranı
Birleşik Arap Emirlikleri kamu sağlık harcamalarının toplam sağlık harcamaları
içerisindeki seyri yükseliş yönlüdür. Diğer bir ifadeyle Birleşik Arap Emirlikleri ’de
2002 yılından bu yana kamu sağlık harcamalarındaki artış sürmektedir. 2002 yılında
%63,1 olan oran 2007 yılında %59 olarak gerçekleşmiştir. 2010 yılında %69,5 olan
oran 2013 yılın gelindiğinde oranın %70,3 olarak gerçekleşmiştir.185 Bölge ülkeleri
ve Türkiye ile kamu sağlık harcama oranları karşılaştırılacak olursa durum şöyledir:
184) National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/Qatar/topics/Health/HealthExpenditure/Health-expenditure-percent-of-GDP?compareTo=TR,SA,KW,AE, 18.04.2016
Health/Health-Expenditure/General-government-expenditure-on-health-percent-of-THE, 03.04.2016.
Suudi Arabistan’ın toplam sağlık harcamaları içerisindeki kamu sağlık harcamaları
oranı %64,2, Türkiye’nin %77,4, Kuveyt’in %82,6 ve Katar %83,3’tür.186 Körfez ülkeleri
ortalaması %76,8, OECD ortalaması ise %72,3’tür.187 Birleşik Arap Emirlikleri kamu
sağlık harcamalarını toplam sağlık harcamaları içerisindeki oranının yıllara göre
değişimi grafikte gösterilmiştir.
Grafik 70: Kamu Sağlık Harcamalarının GSYH’deki Oranı (%)
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri’nin toplam sağlık harcamasındaki artış sürmektedir.
2002 yılında 2,984 milyon ABD Doları olan harcama 2010 yılında 10 milyon ABD
Dolarını aşmıştır. 2013 yılında sağlık harcaması toplamı bir önceki yıla göre %13,24
artışla 12,878 milyon ABD Dolarına ulaşmıştı.188 Birleşik Arap Emirlikleri sağlık
harcamalarının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
Grafik 71: Sağlık Harcamalarının Yıllara Göre Değişimi
186) National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/Qatar/topics/Health/HealthExpenditure/General-government-expenditure-on-health-percent-of-THE?compareTo=SA,TR,KW,AE,
18.03.2016.
media/1479, 110.004.2016.
Health/Health-Expenditure/Total-expenditure-on-health, 04.04.2016
Grafik 72: Sağlık Bütçesinin, Sağlık Harcamalarının GSYH içindeki Oranını ve
Sağlık Harcamalarının Artış Hızının Yıllara Göre Değişimi
K
R
U
T
A
S
Genel sağlık harcamaları içerisinde genel kamu harcamaları yüzdesi 2002 yılında %8
iken 2013 yılı itibariyle bu oran %9,4 olmuştur.189 Bu oranın Körfez ülkeleri ortalaması
%6,8, OECD ortalaması ise %15,2’dir.190 Genel kamu harcamalarından sağlığa yapılan
harcamaların yıllara göre değişim grafikte verilmiştir.
Grafik 73: Genel Kamu Harcamalarından Sağlığa yapılan Harcamaların Yıllara
Göre Değişimi (%)
Health/Health-Expenditure/GGHE-as-percent-of-General-government-expenditure, 04.04.2016
media/1479, 11.04.2016
c) Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamalarına Oranı
Birleşik Arap Emirlikleri özel sağlık harcamalarının toplam sağlık harcamaları
içindeki oranı (THE %) oranı 2000-2005 yılları arasında hızla artış göstermiş ve 2007
yılında %41’e ulaşmıştır. 2008 yılından itibaren düşmeye başlayan oran 2013 yılında
%29,7 olarak gerçekleşmiştir.191 Bölge ülkeleri ve Türkiye ile özel sağlık harcama
oranları karşılaştırılacak olursa durum şöyledir: Suudi Arabistan’ın toplam sağlık
harcamaları içerisindeki özel sağlık harcamaları oranı %35,8, Türkiye’nin %22,6,
Kuveyt’in %17,4’tür. Bu oranın Körfez ülkeleri ortalaması %23,2, OECD ortalaması
ise %27,9’dur.192 Birleşik Arap Emirlikleri özel sağlık harcamalarının toplam sağlık
harcamaları içerisindeki oranının yıllara göre değişimi grafikte gösterilmiştir.
K
R
Grafik 74: Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçerisindeki
Oranı
U
T
A
S
d) Kişi Başı Sağlık Harcaması
Birleşik Arap Emirlikleri’nin kişi başı sağlık harcamasındaki yükseliş sürmektedir. 2002
yılında 917 ABD Doları olan kişi sağlık harcaması 2005 yılında 1,010 ABD Dolarına
yükselmiştir. 2008-2012 yılları arasında 1200 ABD Doları seviyesinde seyreden kişi
başı harcama 2013 yılında 1,569 ABD Dolarına çıkmıştır.193 Bölge ülkeleri ve Türkiye
ile kişi başı sağlık harcama oranları karşılaştırılacak olursa durum şöyledir: Suudi
Arabistan’ın kişi başı sağlık harcaması 808, Türkiye’nin 608, Kuveyt’in 1,507 ve Katar’ın
2.043 ABD Dolarıdır.194 Kişi başı sağlık harcamalarının yıllara göre değişimi grafikte
Health/Health-Expenditure/Private-expenditure-on-health-percent-of-THE, 03.04.2016
media/1479,11.04.2016
193) National Health Accounts, 1995-2013 http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/
Health-Expenditure/Health-expenditure-per-capita, 04.04.2016
194) National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/Qatar/topics/Health/HealthExpenditure/Health-expenditure-per-capita?compareTo=SA,TR,KW,AE, 04.04.2016
gösterilmiştir.
Grafik 75: Kişi Başı Sağlık Harcamalarının Yıllara Göre Değişimi
K
R
U
T
A
S
e) Sağlık İçin Yapılan Cepten Harcamalar
Toplam sağlık harcamaları içerisinde kamu sağlık harcamaları payının yıllar içinde
azalması, cepten yapılan harcamalarını yükseltmektedir. 2002 yılından 2013 yılına
kadar sağlık için yapılan cepten harcama oranı düşmektedir. 2002 yılında %28 olan
cepten harcama oranı, 2013 yılında da bir önceki yıla göre %-3,82 oranında düşerek
%18,8 olarak gerçekleşmiştir.195 Bölge ülkeleri ve Türkiye ile cepten sağlık harcama
oranları karşılaştırılacak olursa durum şöyledir: Suudi Arabistan’ın cepten sağlık
harcamaları oranı %19,8, Türkiye’nin %15, Kuveyt’in %15,7’dir. Cepten yapılan sağlık
harcamaları oranının yıllar içindeki değişimi grafikte verilmiştir.
Grafik 76: Cepten Sağlık Harcama Oranı (%)
Health/Health-Expenditure/Out-of-pocket-expenditure-as-percent-of-PvtHE, 04.04.2016
f) Kişi başı Toplam Sağlık Harcaması (SGP)
Satın alma paritesine (SGP) göre de Birleşik Arap Emirlikleri’nin kişi başı sağlık
harcamasındaki yükseliş sürmektedir. 2002 yılında 1084 ABD Doları olan kişi sağlık
harcaması 2005 yılında 2131 ABD Dolarına yükselmiştir. 2010-2012 yılları arasında
düşerek 1700 ABD Doları seviyesinde seyreden kişi başı harcama 2013 yılında 2,233
ABD Dolarına çıkmıştır. 2003 yılında 1,476 ABD Dolar, 2009 yılında 1,647 ABD
Dolar olmuştur. 2010 yılında 1,496 ABD Dolarına düşen miktar 2011 yılında yeniden
yükselişe geçmiş ve 2013 yılında 2,043 ABD Doları seviyesine ulaşmıştır.196 Bölge
ülkeleri ve Türkiye ile satın alma paritesine göre kişi başı sağlık harcama oranları
karşılaştırılacak olursa durum şöyledir: Suudi Arabistan’ın kişi başı sağlık harcaması
1,681, Türkiye’nin 1,053, Kuveyt’in 2,375 ve Katar’ın 2,882 ABD Dolarıdır.197 Kişi başı
sağlık harcamalarının yıllara göre değişimi grafikte gösterilmiştir.
K
R
U
T
A
S
Grafik 77: Satın Alma Paritesine Göre Kişi Başı Sağlık Harcamaları (US ABD
Dolar)
g) Kişi başı Kamu Sağlık Harcaması
Birleşik Arap Emirlikleri’nin kişi başı toplam sağlık harcaması 2002 yılında satın alma
paritesine göre 1084 ABD Doları iken 2013 yılında 2,232 ABD Doları olmuştur.198
196) National Health Accounts, 1995-2013 http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/
Health-Expenditure/Private-expenditure-on-health-percent-of-THE, 04.04.2016
197) National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/Qatar/topics/Health/HealthExpenditure/Health-expenditure-per-capita-PPP?compareTo=SA,TR,KW,AE, 04.04.2016
198) National Health Accounts, 1995-2013, National Health Accounts, 1995-2013 http://knoema.com/
Birleşik Arap Emirlikleri 2,232 ABD
Dolarlık kişi başı sağlık harcaması
miktarı ile Suudi Arabistan (1,681 ABD
Dolar), Türkiye (1,053 ABD Dolar) gibi
ülkelerin önünde Kuveyt (2,375 ABD
Dolar) ve Katar (2,883ABD Dolar)199
gibi bölge ülkelerinin biraz gerisindedir.
Birleşik Arap Emirlikleri’nin kişi başı
kamu sağlık harcama miktarında da
yükseliş devam etmektedir. 2002 yılında
578 ABD Dolar olan kişi başı kamu sağlık
harcaması 2008 yılında 765 ABD Dolara, 2010 yılında ise 802 ABD Dolara ulaşmıştır.
2012 yılında 854 ABD Dolar olan miktar 2013 yılında %29,18 oranında artarak 1,103
ABD Dolar olarak gerçekleşmiştir.200 Bölge ülkeleri ve Türkiye ile kişi başı kamu sağlık
harcama miktarları karşılaştırılacak olursa durum şöyledir: Suudi Arabistan’ın kişi başı
kamu sağlık harcaması miktarı 519 ABD Dolar, Türkiye’nin 470 ABD Dolar, Kuveyt’in
1,246 ABD Dolar ve Katar 1,712 ABD Dolardır.201 Kişi başı kamu sağlık harcaması
miktarını yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
K
R
U
T
A
S
Grafik 78: Kişi Başı Kamu Sağlık Harcaması Miktarını Yıllara Göre Değişimi
(US ABD Dolar)
atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/Private-expenditure-on-health-percentof-THE, 04.04.2016.
199) National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/Qatar/topics/Health/HealthExpenditure/Health-expenditure-per-capita-PPP?compareTo=SA,TR,KW,AE, 18.04.2016.
Health/Health-Expenditure/Government-expenditure-on-health-per-capita , 04.04.2016.
201) National Health Accounts, 1995-2013,http://knoema.com/atlas/Qatar/topics/Health/HealthExpenditure/Government-expenditure-on-health-per-capita?compareTo=SA,TR,KW,AE, 18.04.2016.
U
T
A
S
K
R
BÖLÜM 5:
Genel Değerlendirme ve
Türkiye - Birleşik Arap Emirlikleri Sağlık
Turizmine Yönelik Strateji Önerileri
BÖLÜM IV
GENEL DEĞERLENDİRME VE TÜRKİYE
– BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ SAĞLIK
TURİZMİNE YÖNELİK STRATEJİ ÖNERİLERİ
K
R
1. Genel Değerlendirme
Son yıllarda, sağlık turizm tüm dünyada rağbet gören bir pazar halini almıştır. Dünya
ülkeleri, bu pazardan pay alabilmek için büyük bir rekabet içine girmişlerdir. Türkiye,
sağlık alanında hem nitelikli insan gücüne hem de sağlık altyapısı ve teknolojisine
sahip olması nedeniyle rekabetçi ülkeler arasındadır. Sağlık turizmi alanında Türkiye’ye
rakip ülkelerden biri Birleşik Arap Emirlikleri’dir. Elde edilen ulusal ve uluslararası
verişer ışığında Birleşik Arap Emirlikleri sağlık sisteminin, sağlık politikalarının,
sağlık hizmetlerinin, sağlık tesislerinin, sağlık teknolojilerinin ve finansman
yapısının Türkiye’ye üstünlükleri vardır. Bu bağlamda Birleşik Arap Emirlikleri
ile Türkiye arasındaki sağlık turizminin geliştirilmesinde, rekabetten
ziyade işbirliğine dayanan bir strateji benimsenmelidir. Ekonomisi
reexporta dayanan ülke, kendisini zaten dünyaya kabul ettirmiş durumdadır. Birleşik
Arap Emirlikleri’nin sağlık turizminde Türkiye ile işbirliği yapmasını gerektirecek
güçlü nedenlerin olup olmadığı da ayrı bir tartışma konusudur. Birleşik Arap
Emirlikleri ile yürütülecek işbirliği, özellikle bölge ve dünyaya açılmayı
içermelidir. Türkiye’nin bu yönde bir strateji izlemesini gerektiren bazı durumlar
ve göstergeler söz konusudur.
U
T
A
S
Birleşik
Arap
Emirlikleri
sağlık
sisteminin temel göstergeleri ile Türkiye
karşılaştırıldığında her iki ülkenin de
üstünlükleri olmasına karşın genel olarak
Birleşik Arap Emirlikleri daha iyi şartlara
sahiptir. Bu durum da yukarıda önerilen
stratejiyi desteklemektedir. 2014 yılı
verilerine göre 9,1 milyon nüfusa sahip olan
Birleşik Arap Emirlikleri’nin nüfusunun
%77,6’sı (6,7 milyon) erkelerden %26,3’ü
(2,4 milyon) kadınlardan oluşmaktadır. Ülke
nüfusunun %85’i 15-65 yaş aralığındaki
kişilerden, %13,8’i ise 0-14 yaş aralığındaki kişilerden oluşmaktadır. Birleşik Arap
Emirlikleri nüfusunun %80’i yabancılardan oluşmaktadır. Bu da yaklaşık olarak 7
milyon kişiye karşılık gelmektedir. Yabancı nüfusun %29’u Hindistanlılardan ve %20
’si Pakistanlılardan oluşmaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri’nin 2013 yılı itibariyle GSYH’si 378 milyar202, satın alma
paritesine göre ise GSYH’si 641,88203 milyar ABD Dolarıdır. Reel büyüme %4,6, kişi
başına düşen milli gelir 35.392, satın alma paritesine göre ise 66.997 ABD Dolarıdır.
Bu veriler de yukarıda önerilen stratejiyi desteklemektedir.
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri’nin 2013 yılı itibariyle GSYH’den sağlığa ayırdığı pay %3,2,
toplam sağlık harcaması 12,8 milyon ABD Doları, kişi başı sağlık harcaması ise
1.547 ABD Dolarıdır. Ülkenin satın alma paritesine göre kişi başı sağlık harcaması
2,233 ABD Dolardır. Sağlık harcamalarının kamu harcamaları içerisindeki oranı ise
%70’den fazladır. Birleşik Arap Emirlikleri sağlık sektörünün pazar büyüklüğü 2015
yılı itibariyle 12 milyar ABD Dolarıdır. Bu veriler de yukarıda önerilen stratejiyi
desteklemektedir.
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirliklerine bağlı
Emirliklerinden biri olan Abu Dabi
Emirliğinin başkenti ve en önemli
şehri olan Dubai, bulunduğu
bölgede ticaret, finans ve
turizm merkezi olma stratejisi
izlemektedir.
Bu stratejisi
gerçekleştirmek üzere 15 adet serbest
bölge oluşturulmuştur. Bu serbest
bölgelerden birisi de “Helatcare City”dir. Ülke, sağlık turizmini ve uluslararası
sağlık hizmetlerini büyük ölçüde bu özel serbest bölgeden sunmaktadır. Dubai’de
oluşturulan özel sağlık şehrine, 2012 yılında 502.000 sağlık turizmi amacıyla hasta
gelmiştir. Bu rakam Türkiye’nin bir yıllık sağlık turizmi hasta sayısından daha
fazladır. Dubai’de oluşturulan özel sağlık şehrinin hasta sayısı yıllık %15 oranında
artış göstermektedir. Dubai’nin sağlık turizmi pazarı, Euromonitor’e göre 1,6 milyar
ABD Dolarıdır. Sahip olduğu imkânlar ve uyguladığı teşvik stratejileri nedeniyle
Türkiye’nin, Dubai’nin hedef ülkeleri arasında bulunan Körfez Bölgesi Ülkelerinden
hatırı sayılır bir miktarda sağlık turizmi hastası alması realist bir yaklaşım değildir.
Zira körfez Bölgesi ülkelerinin halkı yüksek gelir ve harcama potansiyeline sahip
202) 2013 yılı itibariyle
olmaları nedeniyle kendi ülkesinde çözülemeyen sağlık sorunları olduğunda öncelikle
ABD ve Avrupa ülkelerini tercih etmektedir. Daha sonra kendi bölgelerindeki Dubai
tercih edilmektedir. Bu durum da yukarıda önerilen stratejiyi gerektirmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri sağlık sisteminin ana unsuru özel sektördür. Özel sektörün
ülke sağlık hizmetlerinin sunumundaki payı %63,6, kamunun payı ise %36,4’tür.
Ülkede 104 özel hastane, 335 klinik, 584 sağlık merkezi özel sektöre aittir. Özel sektöre
ait hastanelerin toplam değeri 2013 yılı itibariyle 6,1 milyar ABD Dolarıdır. Bu veriler
de yukarıda önerilen stratejiyi desteklemektedir.
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri’ne gelen turist sayısı 7.000.000’dan fazladır. Ülkenin
uluslararası turizm harcaması 17,69204 milyar ABD Doları ve turizm geliri 10,3 milyar205
ABD Dolarıdır. Turizm gelirlerinin GSYH’ya oranı 2012 yılı itibariyle %3,7’dir. Ülke
vatandaşlarının kişi başına ortalama günlük harcaması ise 156 İngiliz Sterlinidir.
Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının turizm seyahatlerinde ortalama kalış süreleri
ise 1 haftadır, kişi başı tüketim harcaması 2011 yılı itibariyle 20.051 ABD Dolarıdır. Bu
durum da yukarıda önerilen stratejiyi desteklemektedir.
U
T
A
S
Genel olarak Araplarda (halk ve yöneticilerde) var olduğu bilinen yanlış Türkiye
algısının, bu ülkeden ve Körfez Bölgesi Ülkelerinden gelecek sağlık turizmi hastalarını
etkilediği düşünülmektedir. Türkiye ile ilgili olumsuz algının tarihi, kültürel ve sosyal
geri planı olduğundan kolaylıkla değiştirilemeyeceği düşünülmektedir. Bu algı da
yukarıda önerilen stratejiyi desteklemektedir.
Körfez Bölgesi Ülkelerinin ve Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının Türk sağlık
sistemi ve tıbbını yeterince tanımamaları da sağlık turizmi amacıyla gelecek hasta
sayısının etkilemektedir. Bu tespiti, 2012-2014 Türkiye Sağlık Turizmi Raporları
teyit etmektedir. Bu raporlardan çıkan en önemli sonuç, Türkiye- Körfez ülkeleri
arasında geliştirilebilecek sağlık turizmi potansiyeli bulunmasına rağmen somut bir
sonuç yoktur. Bu noktada iki ülke arasında geliştirilebilecek potansiyel işbirliğinin
içeriği ve yönteminin nasıl olması gerektiği önem kazanmaktadır. İşte bu öneme binaen
Türkiye ile Birleşik Arap Emirlikleri arasındaki sağlık turizmin mevcut durumu,
sorunlar ve geliştirilmesine yönelik strateji önerileri bu bölümde ele alınmıştır.
Türkiye’ye sağlık turizmi amacıyla gelen hastaları geldikleri ülke veya bölgeye
göre sınıflandırmak strateji geliştirmek bakımından yararlı olacaktır. Türkiye’ye
İngiltere ve Amerika gibi gelişmiş ülkelerden de uluslararası hasta geldiği gibi
205) 2012 itibariyle
Libya, Irak gibi gelişmemiş fakir ülkelerden de hasta gelmektedir. Her hastaya aynı
hizmetin sunulması hem maliyet hem de memnuniyet açısından beklenen sonuçları
vermemektedir. Ülkemize sağlık turisti gönderen ülkelerin gelişmiş ülkeler, gelişmemiş
ülkeler, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Ortadoğu ülkeleri ana başlıkları altında
sınıflandırılmasının yaralı olacağı düşünülmektedir. Bu nedenle gelişmiş ülkelerden
gelen hastalar ile gelişmemiş ülkelerden gelen hastaların beklentilerinin farklı olacağı
kabul edilmeli ve buna uygun stratejiler belirlenmelidir. Gelişmiş ülkelerden (Amerika,
Avrupa) gelen hastalar, ülkemizi sağlık hizmetlerinin kendi ülkelerinde pahalı ve hasta
bekleme sürelerinin uzun olması nedeniyle tercih etmektedirler. Gelişmemiş ülkelerden
(Sudan, Somali, Afganistan, Libya, Pakistan, Irak ve Asya ülkeleri vb.) gelenler kendi
ülkelerinde sağlık hizmetlerinin yetersizliği ve personel azlığı nedeniyle ülkemizi
tercih etmektedirler. Benzer şekilde Müslüman ülkeler ile diğer dinlere mensup
ülkelerden gelen kişilerin talep ve beklentileri de farklılaşmaktadır. Körfez Bölgesi
Ülkelerinden gelecek sağlık turistlerinin en önemli beklentileri sağlık
hizmetlerinden “yüksek konfor” içerisinde yararlanmaktır. Birleşik
Arap Emirlikleri, Katar, Suudi Arabistan, Kuveyt gibi ülkelerden gelecek
sağlık turistlerinin diğer önemli bir beklentisi de “mahremiyettir. Zengin
Müslüman ülkeler için bu temel beklenti odak alınarak bir strateji geliştirilmesi yararlı
olacaktır.
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri, dünyada ve
bölgede kişi başı gelir düzeyi yüksek
olan ülkelerden birisidir. Bu ülke; çok
yüksek, yüksek ve orta düzey gelire
sahip hasta profiline sahiptir. Bu
ülkeden gelecek sağlık turizmi
ve termal turizm hastalarının
Türkiye tercihlerinde düşük fiyat
unsurunun önemli olmayacağı
değerlendirilmektedir.
Bunun
yerine sağlık hizmetlerinde “kalite”, “yüksek konfor”, “ileri teknoloji”, “kişiye özel
hizmet” ve “çeşitlendirilmiş turizm” hizmetleri stratejisi öne çıkartılmalıdır. Türkiye’yi,
sağlık turizmi amacıyla tercih edecek Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının tedavi
sırası ve sonrasında “mahremiyetlerinin” sağlanacağı garantisi önem taşımaktadır. Bu
ülke vatandaşlarının ülkemizi tercih etmeleri için sosyal, kültürel ve tarihi zenginlikleri
içeren programlar, uygun dozda bir araya getirilmelidir. Yapılan araştırmalar, Birleşik
Arap Emirlikleri vatandaşlarının alış verişi, doğa ve kültür turizmini tercih ettiklerini,
meşru dairede eğlenceyi sevdiklerini ortaya koymuştur.
Günümüzde Türkiye sağlık turizminin önünde değerlendirmeye açık büyük bir
Ortadoğu ve Körfez ülkeleri pazarı bulunmaktadır. Bu pazarın en önemli aktörü ise
Suudi Arabistan, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri ve Kuveyt’tir. Türkiye açısından
Ortadoğu ve Körfez ülkelerini pazarını cazip kılan önemli nedenlerden birincisi bu
pazardaki büyüme beklentisi, ikincisi ise Türkiye’nin Ortadoğu’daki konumudur.
Ortadoğu ve Körfez ülkeleri sağlık turizmi pazarının, bu pazarın büyüklüğüne
rağmen yeterli ilgiyi görmediği düşünülmektedir. Ortadoğu ve Körfez ülkeleri pazarı
olarak değerlendirilebilecek ülkelerin sosyal, kültürel ve dini hassasiyetleri dikkate
alınmadan bir sağlık turizmi stratejisi belirlenmemelidir. Birleşik Arap Emirlikleri
özelinde bu ülkenin kültürel ve dini hassasiyetlerine önem verilen ve saygı duyulan,
kendilerini rahat hissedecekleri ortamlar oluşturulmalıdır. Sağlık kuruluşlarında
çalışan personelin bilgilendirilmesi ve eğitilmeleri bu bağlamda önemsenmelidir. Bu
eğitimlerde Arap kültür ve sosyal yaşamına ilişkin anlatılması gereken hassasiyetlerden
bazıları şöyledir:
K
R
U
T
A
S
a) Arap kültüründe dinin politika, sosyal davranışlar ve iş dünyası üzerinde
önemli bir yeri vardır.
b) Birleşik Arap Emirlikleri, İslami değerleri, hoşgörüyü ve özgürlükleri bir
arada götürebilmeyi benimsemiş, dünyaya entegre olabilmeyi başarmış ender
ülkelerden birisidir.
c) Arap kültüründe kişinin statüsünü içinde bulunduğu sınıf belirlemektedir.
Bu kültürde bireyler grubun alt kısmında yer almaktadır.
d) Arap kültüründe aile, en önemli sosyal birimdir. Ailede erkek lider ve karar
verici pozisyonundadır.
e) Arap kültüründe liderlik ve kimlik kavramları önemli olup, liderler kişilerin
soyundan gelmektedir.
f)Arap kültüründe erkeğin özel bir konumu vardır. Kadınlar iş dünyasına pek
açık değildir.
g) Arap kültüründe zamanı daha rahat bir davranış içerisinde kullanırlar. Sosyal
toplantıların veya iş toplantılarının kesin bir başlangıç ve bitiş saati olmayabilir.
h) Tartışma esnasında genellikle kişisel argümanlar kullanılmaktadır. Israr,
karşı tarafı ikna etmek için sık sık kullanılan bir yöntemdir.
i)Araplarla iş ilişkilerinde saygılı ve içten davranışlar beklenmektedir.
j)Arap kültüründe büyüklere saygı göstermek temel değerdir.
k) Tanıtım materyallerinin Arapça olmasını önemsemektedirler.
l)Misafirlere iyi davranmak Arap kültüründe erdem olarak kabul edilmektedir.
Bu yüzden ülkede gerçekleşecek olan önemli aktivitelere iş yaptıkları kişileri
davet etmek isterler.
m) Kaba bir davranış olarak kabul edilecek ve onları küçük düşürecek her
türlü hareketten uzak durulmalıdır.
n) İş ilişkileri aşırı derecede kişisel davranışlarla yürütülmektedir.
o) Araplarla iyi ilişki oluşturabilmenin bir yolu da, onların sağlığı, kardeşleri,
amcaları, kuzenleri ve oğulları ile ilgili olabilecek soruları sormaktır. Ancak,
ailenin kadın üyeleri hakkında soru sorulmaması gerekmektedir.
p) Yemeklerde çok az konuşulmakta, genel olarak sessizlik tercih edilmektedir.
q) Bahşiş yaygın ve gerekli değildir. Çünkü genellikle fatura içerisinde servis
hizmeti de ilave edilmektedir.
r) Erkek ve kadın birbirleri ile etkileşim içine girmezler. Arap kadınlarının
topluluk içerisine girecekleri zaman kendilerini tanıtmamaları için peçe
takmaktadırlar. Eğer bir Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşının yanında peçeli
bir bayan varsa, bu bayanın tanıştırılması geleneksel bir davranış değildir.
s) Arap kültüründe, konuşma esnasında aralarındaki mesafeyi çok kısa
tutmaktadırlar. Siz bu davranış biçimine alışık olmasanız da geriye doğru bir
hareket yapmayınız. Bu şekildeki davranışınız sizin hissiz ve soğuk bir kişi
olduğunuzu düşündürür.
t)Araplar otururlarken bacak bacak üstüne pek atmazlar. Karşı tarafa ayak
tabanının gösterilmesi de hoş karşılanmamaktadır.
u) Konuşurlarken sürekli elleriyle hareket etmekten hoşlanmalarına rağmen,
herhangi birisini işaret ederek göstermek kaba bir davranıştır.
v) Sol el Arap dünyasında temiz olarak kabul görülmemektedir. Bu yüzden sol
el ile bir davranışta bulunmamaya özen gösterilmesi gerekmektedir.
w) Spor özellikle futbol, at ve deve güreşi (bahis yasaklanmıştır), avcılık,
ülkenin çekici gelen taraflarının övülmesinden hoşlanırlar.
x) Orta Doğu politikaları, uluslararası petrol politikaları, İsrail, İslami
inanışların sorgulanması ve eleştirilmesi, hastalık, kaza, ölüm, kadınlar
hakkında kompliman yapmak ise kaçınılması gereken konuşmalar arasındadır.
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ile sağlık turizmi alanında işbirliğinin geliştirilmesi, Körfez
Ülkeleri pazarını, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri pazarını ve Güney Asya pazarını
olumlu etkileyebilecek potansiyele sahiptir. Tersi durumda ise yani rekabetin yaşanması
halinde sağlık turizmi gelirleri olumsuz olarak etkilenecektir. Türkiye’nin sağlık
turizminden elde ettiği gelir 2,5 milyar ABD Dolar düzeyindedir. Sağlık Bakanlığı’nın
hedeflerine göre bu rakamın 2017 yılında 8 milyar ABD Dolara, 2023 yılında ise 20
milyar ABD Dolara ulaşması hedeflenmektedir.206 Ancak 2015 yılında yaşanan Rusya–
Türkiye ilişkilerindeki gerilim, Ankara ve İstanbul’da yaşanan terör saldırıları ve
206) TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu ,http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/
saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf , 11.04.2016
Ortadoğu’da sürmekte olan belirsizlik ülkeler açısından ulusal güvenlik gündeminin
öncelikli hale gelmesine neden olmuştur. Bu gelişme Türkiye’ye gelecek turist sayısının
düşmesine neden olmuştur. Turist sayısındaki azalmanın sağlık turisti sayısına da
yansıyacağı beklenebilir. Bu öngörüye rağmen yurtdışından Türkiye’ye gelen hasta
sayısında özellikle 2019 yılından itibaren hızlı bir yükseliş beklenmektedir. Buna göre,
sağlık turizmi amacıyla gelecek yabancı hasta sayısının 2019’da 1 milyona ulaşacağı
tahmin edilmektedir. Bu tahminlerin gerçekleşmesi ancak bazı ciddi ve kurumsal
çalışmaları gerektirmektedir. Hızla gelişen sağlık turizmi alanında Türkiye’nin rekabet
ettiği ülkelere nazaran bazı üstünlükleri bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şöyledir:
K
R
a) Türkiye rekabet ettiği diğer ülkelere nazaran kültür turizmi, inanç turizmi,
deniz turizmi, doğa turizmi, sağlık-kaplıca turizmini aynı anda kullanabilecek
özelliklere sahiptir. Aynı zamanda hizmet sektöründe sahip olduğu rekabet
üstünlüğü bulunmaktadır. Ancak bunları kullanma konusunda dağınıklık söz
konusudur.
b) Türkiye’nin, sağlık turizmi alanında rekabet edebilecek güçte olmasının bir
sebebi de, Türkiye’nin sağlık turizmi hizmetini sunan ilk ülkeler arasında yer
alması ve bu konuda deneyim kazanmış olmasıdır.
c) Türkiye’ye rekabet üstünlüğü sağlayan diğer bir faktör ise sağlık hizmet
fiyatlarının, diğer ülkelere göre görece ucuz olmasıdır.
U
T
A
S
Türkiye’nin sağlık turizminde başlangıç aşamasında olduğu, ancak sahip olduğu bazı
üstünlükler nedeniyle hızla ilerlediği kabul edilmelidir. Sektörde büyük bir pazar
payı elde etmek ve lider olabilmek Türkiye için hayal değildir. Ancak liderlik, uzun
dönemli ve kararlı stratejiler gerektirmektedir. Bunun için Türkiye’nin kurumsal alt
yapı eksikliklerini gidermesi, sorun oluşturabileceği düşünülen zayıf yönlerinin telafi
edilmesi, teşvik araçlarının daha etkili kullanımının sağlanması, nitelikli insan gücü
istihdamının önündeki engellerin aşılması ve rekabet gücünü artırmaya yardım edecek
güçlü yanlarının da geliştirmesi gerekmektedir. Ayrıca şartların gerektirdiği esnekliğe
sahip, tüm sektör paydaşlarının bulunacağı bir sağlık turizmi yönetimi kurulmalıdır.
Türkiye’nin sağlık turizmi konusundaki performansına bakıldığında karşımıza çıkan
resim şöyledir:
a) Türk sağlık sistemi son 10 yıl içerisinde büyük bir gelişme kaydetmiş
olmasına rağmen uluslararası rekabet için hazır değildir.
b) Türkiye’de kişi başına düşen sağlık harcamaları, hekim sayısı ve diğer sağlık
personeli sayısı ABD, AB Ülkeleri, Körfez ülkelerinden daha düşüktür.
c) Uluslararası hasta kabulüne yardımcı olacak ulusal sağlık akreditasyon
sistemi bulunmamaktadır.
d) Sağlık turizmi hizmeti sunan özel hastanelerde yaşanmakta olan
sorunların ülke imajın etkileyecek boyuta ulaşmasını izleyen bir mekanizma
bulunmamaktadır.
e) Türkiye’ye gelen yabancı hastalar ağırlıklı olarak özel sağlık kuruluşlarını
tercih etmektedirler.
f)Başta Almanya olmak üzere bütün branşlarda en çok hasta AB ülkelerinden
gelmektedir. Bunu Rusya ve Orta Doğu ülkeleri takip etmektedir. Yaşanan dış
politik krizler nedeniyle Rusya ve Ortadoğu pazarı risk altındadır. Bu riskin
azaltılması için Körfez pazarına ağırlık verilmeli ve geliştirilmelidir.
g) Yabancı hastalar Türkiye’de en fazla İstanbul, Bursa, Kayseri, Adana,
Gaziantep, Ankara, Antalya ve İzmir’i tercih etmektedirler.
h) Türkiye’nin sağlık turizmi alanındaki rakipleri Dubai, Ürdün gibi Orta
Doğu ülkeleri, Macaristan gibi bazı Doğu Avrupa ülkeleri ile Güney Kore ve
Hindistan başta olmak üzere Güneydoğu Asya ülkeleridir.
i)Körfez pazarında etkili olabilmek için bölgedeki en önemli rakip olan Dubai
üzerinde özel olarak durulmalıdır. Dubai’nin bölge ülkelerine yönelik stratejileri
en ince ayrıntısına kadar incelenmelidir. Bu bölgede Dubai ile işbirliği stratejisi
benimsenmelidir. Eğer işbirliği stratejisi uygulamak mümkün olmayacaksa,
rekabet stratejisi rakibin zayıflıkları üzerine kurulmalıdır. Birleşik Arap
Emirlikleri sağlık sisteminin en zayıf noktası personel, tıbbi cihaz ve sistem alt
yapısı olarak neredeyse tümüyle dışa bağımlı olmasıdır.
K
R
U
T
A
S
Yukarıda açıklanan hususlar Türkiye ile Birleşik Arap Emirlikleri arasındaki sağlık
turizmi imkânlarının geliştirilmesi için hazırlanacak ulusal strateji belirleme
çalışmalarında da yol gösterici olacaktır. Bu rapor ve içeriği iki ülke arasındaki
sağlık turizmi potansiyelinin geliştirilmesi ve yeni işbirliği alanlarının oluşturulması
bakımından karar vericilere, araştırmacılara ve uygulayıcılara, yol gösterecektir.
Hazırlanan bu raporda, iki ülke arasındaki değerlendirme, sağlık turizmi hizmet
alanları dikkate alınarak yapılmıştır. Sağlık turizmi hizmet alanları aşağıda gösterilen
4 alt başlıkta toplanmıştır. Ülke değerlendirmesine ilişkin veriler ve görüşler de bu
başlıklar altında verilmiştir. Bunlar;
a) Sağlığı geliştirmeye yönelik hizmetler,
b) Tedavi hizmetleri
c) Rehabilitasyon hizmetleridir.
d) Yaşlı bakım hizmetleri
Türkiye ile Birleşik Arap Emirlikleri arasındaki sağlık turizminin mevcut durumu,
gelişme potansiyeli ve yeni alanlara ilişkin görüş ve öneriler sağlık turizmi hizmet
alanları altında değerlendirilmiştir. Raporun genel değerlendirme başlığı altında
kullanılan yöntem kısaca şöyledir: Değerlendirmelerde öncelikle Türkiye’ye ilişkin
genel bilgiler verilmiş, daha sonra varsa ülke bilgileri paylaşılmıştır. Genel sağlık
turizmi ve ülke verilerine dayanılarak grafikler ve tablolar oluşturulmuştur. Grafik
ve tablolarla görselleştirilen veriler hakkında yorumlamalar yapılarak önerilere yer
verilmiştir.
a) Sağlığı Geliştirmeye Yönelik Hizmetler
K
R
Türkiye’nin dış politika ve turizm hedeflerinin gerçekleşebilmesi için genel olarak
Körfez ülkeleriyle özel olarak da Birleşik Arap Emirlikleri ile işbirliği önem
taşımaktadır. Irak ve Suriye dış politikası, terör saldırıları, Arap baharı sonrasında
ortaya çıkan yeni durum ve Rusya krizi gibi bölgede yaşanmakta olan dış politik
sorunlar iki ülkeyi birlikte hareket etme konusunda daha da yaklaştırmaktadır.
Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri ile başta güvenlik, dış politika, turizm, askeri
konular olmak üzere her alanda işbirliğinin artırılması gerekli hatta zorunlu bir strateji
olarak değerlendirilmektedir. Bu ülke ile Türkiye arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi
mümkün olmakla birlikte bu ilişkinin stratejik bir düzeye ulaşması beklenmemektedir.
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ile Türkiye arasında sağlık turizmi imkânlarının ve işbirliğinin
başlatılabilmesi için atılması gereken bazı adımlar bulunmaktadır. Atılması yararlı
olacak ilk adım, bu ülkeyi ele alan ayrıntılı sağlık turizmi raporunun hazırlanmasıdır.
Hazırlanan ülke sağlık turizmi raporu, esas alınarak ilgili kurum ve kuruluşların
katılacağı arama toplantılarının yapılması önem taşımaktadır.
Sağlık turizmi potansiyelinin geliştirilmesi amacıyla atılması gereken ikinci adım,
iki ülke arasındaki sağlık turizmi potansiyelinin geliştirilebileceğine dair beklentinin
güçlendirilmesi ve yükseltilmesidir. Bu faaliyetin tanıtım, halkla ilişkiler boyutu
yanında diplomatik boyutu da bulunmaktadır. İki ülke arasındaki sağlık turizmi
beklentisinin yükseltilmesi ve somut uygulamaya dönüştürülmesini sağlamak üzere
ülkeler arasında sağlık işbirliği anlaşmasının imzalanması sağlanmalıdır.
Sağlık turizmi potansiyelinin geliştirilmesi amacıyla atılması gereken üçüncü adım,
kamu ve özel sektör sağlık kuruluşlarının bu alanda daha aktif rol alabilmesini sağlamak
olmalıdır. Bunun için de Ekonomi Bakanlığı tarafından sağlanan pazara giriş
desteği, yurt dışı tanıtım desteği, yurt dışı birim desteği, belgelendirme
desteği, ticaret heyeti ve alım heyeti desteği ve danışmanlık teşvik
desteklerinin yeniden gözde geçirilmesi önem taşımaktadır.
Sağlık turizmi kapsamında Türkiye’yi sağlığın geliştirilmesi hizmetleri için tercih
edenler, daha çok orta ve üst düzey gelir grubunda olan insanlardır. Genel olarak
bu gruptaki insanlar sağlıklı veya herhangi bir sağlık sorunu yaşamayan üst ve orta
düzeyde gelire sahip bütün yaş grubundaki insanlar olabilmektedir. Bu gruptaki
insanların konforlu ve kaliteli bir temel sağlık hizmeti alma beklentisi yüksektir.
Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşları bakımından da durum aynıdır. Özellikle üst
ve orta gelir düzeyinde olanların konfor ve kaliteye verdikleri önem bilinmektedir.
Buna ilaveten kültürel ve dini hassasiyetlerin de dikkat alındığı bir hizmet sunumunun
tercihlerini etkileyeceği dikkate alınmalıdır.
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri ile Türkiye arasındaki sağlık turizmi imkânlarının
artırılmasında, sağlığın geliştirilmesine yönelik hizmetlerin stratejik önceliğe
sahip olduğu değerlendirilmektedir. Sağlığın geliştirilmesi kapsamında bu ülke
vatandaşlarına sunulabilecek hizmetlerin başında “Medikal Estetik Amaçlı
Tedaviler” (saç ekimi, yağ aldırma, burun estetiği, meme ve gerdirme operasyonları
gibi) gelmektedir.
U
T
A
S
Türkiye sadece zorunlu tıbbi operasyonlar için değil, saç ekimi ve estetik için de gözde
bir ülkedir.207 Saç ekimi Türkiye’de ortalama 5 bin TL iken bu rakam Avrupa’da 10
bin Euro, ABD’de 30 bin ABD Doları seviyesindedir.208 Diş implantlarında ise ABD
5,000 ABD Doları, Meksika 990 ABD Doları, Tayland 1,700 ABD Dolar fiyat sunarken
Türkiye 750 ABD Doları fiyat sunmaktadır.209
Birleşik Arap Emirlikleri’nde yaşayan kadınlar fiziksel özellikleri ve dış görünüşü
önemsemektedirler. Hatta kadınlar, fiziksel özellik ve dış görünüşü hayatlarını
etkileyecek kadar önemsemektedirler. Ülkede yapılan tüketim araştırmaları,
kadınların bakım ve makyaja
da önem verdiklerini ortaya
koymuştur. Bu ülkeden turizm
amacıyla gelen kadınlara bu
hizmetlerin sunulmasının bir
yolu bulunmalıdır. Bununla
birlikte uzun soluklu bir
yarar elde edebilmek için
207) Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi 2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri http://www.
saglik.org.tr/tr/articles/dunyada-ve-turkiye-de-saglik-turizmi-2010-59.html, 20.04.2016
208) TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’, http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/
saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf , et.:10.04.2016
209) Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi 2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri http://www.
saglik.org.tr/tr/articles/dunyada-ve-turkiye-de-saglik-turizmi-2010-59.html, 20.04.2016
kadınların bu hizmetlerden yararlandırılmaları sürecinde ortaya çıkabilecek dini ve
kültürel sorunların neler olabileceği tespit edilmelidir. Yapılacak pazarlama ve tanıtım
faaliyetlerinde bu duruma dikkat çekilmeli ve kadınlar dini hassasiyetlerinin dikkate
alındığı, mahremiyetlerinin sağlandığı konusunda ikna edilmelidir.
2014 yılında Türkiye’ye toplam 496.324 uluslararası hasta gelmiştir.210 Türkiye’ye gelen
uluslararası hastaların seçilmiş ülkelere göre sayıları grafikte verilmiştir.
K
R
Grafik 79: Uluslararası Hasta Sayıları ve Ülkeler
U
T
A
S
Sağlık Bakanlığı tarafından yayımlanan 2013 ve 2014 Türkiye Medikal Turizm
Değerlendirme Raporu ve Türkiye Termal Turizm Değerlendirme Raporu’nda bu
ülkeye ait veri bulunmamaktadır. İki ülke arasında sağlık turizmi verisinin olmaması
tek başına konunun ne kadar ihmal edildiğini göstermektedir.
b) Termal Turizm
Türkiye ile Birleşik Arap Emirlikleri arasındaki sağlık turizmi stratejisinin kısa ve
uzun vadede termal turizm, medikal estetik hizmetler ve psiko-sosyal hizmetler
üzerine kurulmasında yarar görülmektedir. Bu stratejiye ilişkin gerekçelere aşağıda
yer verilmiştir.
210) TC Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın
Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.
İlk olarak, Türk sağlık sisteminin son yıllarda gerçekleştirilen yapısal ve fonksiyonel
düzeydeki reformlarla rekabet gücü artırılmış. Türkiye’deki sağlık kuruluşlarının sayısı
ve fiziki yapısı, sahip olunan nitelikli personel sayısı, sunulan düşük tedavi maliyetleri
benzer ülkeler karşında Türkiye’ye üstünlük sağlamaktadır. Ancak Türk sağlık
sisteminin artan rekabet gücü ve üstünlükleri, Birleşik Arap Emirlikleri’nden tedavi
amacıyla hasta gelmesi için yeterli değildir. Raporun ilgili bölümlerinde ayrıntılı
olarak ele alındığı üzere Birleşik Arap Emirlikleri, çok etkili bir sağlık sistemine
sahiptir. Bu sağlık sistemi; Dünya’da benzerine rastlanılmayacak kadar iyi donanımlı
sağlık kompleksleri, en yüksek teknolojiyle donatılmış hastaneler, etkili bir koruyucu
ve halk sağlığı hizmetleri ile dünyanın dört bir yanından getirilmiş iyi yetişmiş
nitelikli sağlık personelinden oluşmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri sağlık sistemi;
hizmet sunumu, tesis sayısı, yatak sayısı, sahip olunan ileri teknolojili tıbbi cihaz ve
ileri derecede uzmanlaşmış personel yönünden Körfez bölgesinde iddialıdır. Yeni
kurulan bazı hastaneler ve sağlık kompleksleri teknoloji ve fiziki imkânlar bakımından
dünyada sayılı tesisler arasındadır. Birleşik
Arap Emirlikleri ile sağlık turizminde kısa
vadede tedavi hizmetleri başlığı altında
rekabet gerçekçi görülmemektedir. Bu
nedenle Birleşik Arap Emirlikleri’ne
yönelik sağlık turizmi stratejisinin
termal turizm hizmetleri ve medikal
estetik hizmetler üzerine kurulması daha
gerçekçi bulunmaktadır. Termal turizmde
yakalanacak başarının rüzgârından da
yararlanılarak tedavi hizmetlerine uzun
vadede ağırlık verilmesi daha stratejik bir
adım olarak görülmektedir.
K
R
U
T
A
S
İkinci olarak Birleşik Arap Emirlikleri’nden Türkiye’ye gelen turistlerin İstanbul,
Bursa ve Yalova illerini tercih ettikleri bilinmektedir. Bu illerimizin en belirgin
özellikleri tarih, kültür, doğa ve termal imkânlara sahip olmalıdır. Bu ülkeye yönelik
termal turizm hizmetlerinde en başarılı tesislerin kullanılması önem taşımaktadır.
Termal sağlık turizmi sunulan sağlık tesislerinin fiziki yapısında ve hizmet sunum
sisteminde Müslüman ülkelerin dini, kültürel ve sosyal hassasiyetlerine uygun
değişiklikler gerçekleştirilmelidir. Bu ülke için, sosyal imkânları geniş olan, kültürel
ve tarihi dokuya sahip, aynı zamanda dini semboller içeren İstanbul, Bursa, Yalova,
Kayseri, Afyon gibi iller öne çıkartılmalıdır. Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşları,
sağlık turizmi için ülkemizi pek tercih etmeseler de turistik seyahatlerinde Türkiye’yi
tercih etmektedirler. Türkiye’nin sağlık turizminin daha etkili olarak tanıtımı için
öncelikle genel amaçlı turist sayısının artırılması önem taşımaktadır. Uluslararası
Medikal Seyahat Dergisinin yapmış olduğu bir çalışmada Birleşik Arap
Emirlikleri vatandaşları, turistik seyahatlerinde alış verişi, doğa ve kültür turizmini
tercih ettiklerini ifade etmişlerdir. Ayrıca bu ülke vatandaşlarının ortalama kalış
süreleri bir hafta olarak belirlenmiştir. Bu önemli verilerin Türkiye’ye gelen turistlerin
programlarında dikkate alınmalıdır. Termal turizm amacıyla ülkemize gelecek Birleşik
Arap Emirlikleri vatandaşlarına kültür, doğa, alış veriş ve eğlencenin bir arada uygun
bir dozda sunulmasına yönelik programlar hazırlanmalıdır.
K
R
Üçüncü olarak, genel olarak Türkiye’yi tedaviye yönelik sağlık hizmetlerden
yararlanmak üzere tercih edenler, ülkelerinde orta ve üst düzey gelir grubunda olan
kişilerden oluşmaktadır. Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri’nin toplam gelirinden en
yüksek payı alan %20’lik en zengin kesim ile ikinci en yüksek payı alan zengin kesimini
Türkiye’ye çekecek stratejiler belirlemelidir. Bunun çok kolay olmayacağı bilinmelidir.
En zengin ve zengin grup içinde yer alan hastalar için Türkiye’nin rakibi; ABD, bazı
Avrupa ülkeleri ve Dubai’dir. Türkiye, tedavi hizmetlerini spor turizmi, eğlence ve
kültür turizmi belirli bir oranda bütünleştirildiği bir strateji üzerinde çalışmalıdır.
Ancak uzun soluklu ve sabır gerektiren stratejiler ile bu ülke insanın ikna edilmesi
ihtimal dâhilindedir. Dünya ile bütünleşmiş olmuş ve İslam dinini temel kurallarına
hassasiyetle bağlı olan Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının cazip program ve
fırsatlarla ABD ve Avrupa ülkelerinden vazgeçilebilecekleri düşünülmektedir. Bunun
için rakip ülkelerin avantaj ve dezavantajları ayrıntılı olarak belirlenmeli, bu grubun
tercihlerini etkileyen unsurlar ortaya koyulmalıdır. Bundan sonrasında Türkiye’nin
çözümlerine Müslüman ülke, Müslüman halk algısı eklenmelidir. Bu ülke için; tarih,
kültür, doğa, eğlence, konforun bir arada sunulduğu imajı işlenmelidir.
U
T
A
S
Dördüncü olarak Türkiye termal turizmde tesis, hizmet ve termal suların özellikleri
bakımından dünyada ilk sıralarda
gelmektedir. Benzer şekilde tedavi
hizmetlerinde birçok Avrupa ülkesini
geride bırakan bir kalite düzeyine
ulaşmıştır. Bu durumun Birleşik Arap
Emirlikleri’nde pazarlanması ve tanıtılması
özel bir programla ele alınmalıdır.
Tanıtım
faaliyetlerinde
Türkiye’nin
kültürel özelliklerine, İslamî sembolleri
barındırmasına, Müslüman bir ülke
olmasına, sahip olduğu sosyal imkânların çeşitliliğine, doğal güzelliklerine, eğlence ve
alış veriş imkânlarının gelişmişliğine dikkat çekilmelidir.
Türkiye’ye 2012 yılında 24.462, 2013 yılında 38.003, 2014 yılında ise 39.453 termal
turist gelmiştir.211 Bu rakamlar da göstermektedir ki Türkiye termal turizmde sahip
olduğu tesis ve termal özellikler bakımından önemli bir ülkedir. Toplamda bu yıllar
arasında gelen termal turist sayısı 100 bini aşmıştır. Türkiye’yi ziyaret eden termal
turist sayılarının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.
K
R
Grafik 80: Türkiye’ye Gelen Termal Turist Sayıları
U
T
A
S
Sağlık Bakanlığı tarafından yayımlanan 2013 ve 2014 Türkiye Termal Turizm
Değerlendirme Raporu’nda bu ülkeye ait veri bulunmamaktadır.
Türkiye’yi termal turizm amacıyla tercih edenlerin çoğunluğu 55 yaş ve altındakilerden
oluşmaktadır.212 Türkiye’nin termal turizm hizmetlerinin geliştirilmesinde bu yaş
grubunun fiziksel, psikolojik, sosyal, kültürel özellikleri ve yaşam alışkanlıkları
üzerinde durulmalıdır. Birleşik Arap Emirlikleri’ne yönelik termal turizm hizmetlerinin
planlanmasında iki önemli husus öne çıkmaktadır. Bunlardan ilki gelen termal
turistlerin yaş grubu, ikincisi ise termal turistlerin cinsiyetidir. Genç nüfusa sahip olan
Birleşik Arap Emirlikleri’nden termal turizm amacıyla Türkiye’yi tercih edeceklerin
daha ziyade 15-55 yaş grubundaki kişilerden oluşacağı tahmin edilmektedir. Birleşik
Arap Emirlikleri nüfusunun %85’i 15-64 yaş arasındaki kişilerden oluşmaktadır. Bu
yaş grubundaki kişiler için eğlence, spor, doğal güzellikleri içeren faaliyetlere ağırlık
verilmelidir. Bu ülkeye yönelik termal turizm hizmetleri kadınların ihtiyaçları ve
tercihlerine uygun olarak tasarlanmalıdır. Fiziksel görünüme ve bakımlarına önem
veren Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşı kadınlara yönelik termal turizm hizmetlerine;
medikal estik hizmetlerin, eko turizmin, kültürel turizmin, doğa turizminin, spor
turizminin ve özelleşmiş eğlence turizminin entegre edilmesi stratejik bir adım
olabilecektir.
K
R
Sonuç olarak, Birleşik Arap Emirlikleri ile sağlık turizminin geliştirilmesi
çalışmalarında termal turizm ve sağlığın geliştirilmesi hizmetleri motor
görevi görebilecek özelliklere sahiptir. Sıcaklığın 50 dereceyi bulduğu, nemin
%100’e ulaştığı Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarına yönelik sunulacak termal
turizm programları mutlaka yayla turizmi ile desteklenmelidir.
U
T
A
S
c) Tedavi Hizmetleri
Birleşik Arap Emirlikleri ile sağlık turizminde kısa vadede tedavi hizmetleri başlığı
altında rekabet gerçekçi görülmemektedir. Türkiye ile Birleşik Arap Emirlikleri
arasındaki sağlık turizmi stratejisinin, kısa ve uzun vadede termal turizm ve medikal
estetik hizmetler üzerine, kurulmasında yarar görülmektedir. Termal turizmde
yakalanacak başarının rüzgârından da yararlanılarak tedavi hizmetlerine uzun vadede
ağırlık verilmesi daha stratejik bir adım olarak görülmektedir. Ancak Birleşik Arap
Emirlikleri’ne yönelik sağlık turizmi stratejisinde tedavi hizmetleri, bütünüyle terk
edilmemelidir. Bu ülkeye yönelik sağlık turizmi hizmetlerinin geliştirilmesinde önem
taşıyan tedavi hizmetleri başlığında başarının sabır ve teknik çalışma gerektirdiği
akıldan çıkartılmamalıdır. Bu kapsamda ilk olarak bu ülkenin muzdarip olduğu yaygın
hastalıklar ve sağlık riskleri belirlenmelidir. Belirlenen hastalıklar ve sağlık riskleri
konularında Türkiye’nin güçlü ve zayıf yönleri uzman bir ekip tarafından ortaya
konulmalıdır. Geliştirilecek sağlık turizmi stratejisi ve uygulamalarının öncelikle
sağlık risklerine yönelik hizmetleri içermesi sağlanmalıdır.
Birleşik Arap Emirlikleri’nin önemli sağlık riski bulunmaktadır. Bunlar; kardiyovasküler
hastalıklara bağlı ölüm oranlarının yüksekliği, tütün ve sigara kullanım oranı, diyabet,
fazla kilo ve obezite, dengesiz beslenme ve fiziksel hareketsizliktir. Birleşik Arap
Emirlikleri’nde obezite, diyabet ve akciğer hastalıkları gibi kronik hastalıklar bir dizi
sağlıksız beslenme ve düşük fiziksel aktivite ve sigara gibi kötü yaşam alışkanlıklarına
bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Bunlar erken ölümlerin birincil nedenleri arasında
gösterilmektedir. 2013 yılında U.A.E. University Institute of Public Health tarafından
yapılan bir araştırmaya göre Birleşik Arap Emirlikleri ’de 2000-2010 yılları arasında en
fazla ölüm nedeni olarak gösterilen hastalıklar şunlardır:
1. Kardiovasküler hastalıklar (%28,6)
2. Kazalara bağlı yaralanmalar (trafik kazaları) (%15)
3. Kanser (%8,6)
5. Diabet (%2-3)213
2000-2010 yılları arasında en fazla ölüme neden olan hastalıklar ve oranları garfikte
gösterilmiştir.
K
R
Grafik 81: En Fazla Ölüme Neden Olan Hastalıklar ve Oranları (2000-2010)
U
T
A
S
Dünya çapında yaşanan tüm ölümlerin %30’u kardiyovasküler sebeplerden
kaynaklanmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri ’de kardiyovasküler hastalıklar %29 ile
önde gelen ölüm nedenleri arasında olmaya devam etmektedir. Bu oran ile Birleşik
Arap Emirlikleri dünya kardiyovasküler hastalık nedeniyle ölümlerde en yüksek
oranlardan birine sahiptir. 2010 yılında Abu Dabi emirliğindeki tüm ölümlerin %29’u,
2012 yılında %25’den fazlası,214 2013 yılında ise %36,7’si kardiyoavasküler hastalıklar
nedeniyle yaşanmıştır.215 Kardiyovasküler hastalıklardan ölümlerin;
%16.2’si
serebrovasküler hastalık, % 13’ü hipertansif hastalık, ve %12,3’ü iskemik kalp hastalığı
nedeniyle yaşanmıştır.
Kardiyovasküler hastalıklar nedeniyle ölümler tüm yaş gruplarında erkeklerde
daha fazladır. Buna ek olarak, bu tür ölümlerin% 90’ından fazlası 45 yaş üzerinde
ortaya çıkmaktadır.216 Birleşik Arap Emirlikleri nüfusunda seçilmiş kardiyovasküler
hastalıklara ait göstergeler grafikte verilmiştir.
K
R
Grafik 82: Birleşik Arap Emirlikleri Nüfusunda Seçilmiş Kardiyovasküler
Hastalıklara Ait Göstergeler (2012)
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ’de, 2012 yılında gerçekleşen tüm ölümlerin %17’si, 2013
yılında ise %19,6’sı yaralanmalar nedeniyle yaşanmıştır.217 15 yaş altındaki kişiler için
yaralanmalar birinci en fazla ölüm nedeni iken, tüm yaş grupları dikkate alındığında
ikinci en fazla ölüm nedeni olarak görülmektedir. WHO her yıl Birleşik Arap
Emirlikleri ’de trafik kazalarına bağlı ölüm oranının 100.000 kişi başına 37,1 olduğunu
açıklamıştır. Bu oran Avusturalya’da 7,8, İngiltere’de 5,4’tür. En fazla kazaya bağlı ölüm,
%37 ile motor kazalarında yaşanmaktadır. 218
kullanımından daha ziyade çevresel faktörler daha fazla rol oynar. 13-15 yaş arası
erkeklerde sigara kullanım oranı %42, 17 yaş ve üstü erkeklerde sigara kullanım oranı
edilmektedir.219
2008 yılında Dünya genelinde her yıl 12,7 milyon yeni kanser vakasının tespit edilmiştir.
Dünya’da yaygın olan bu hastalık Birleşik Arap Emirlikleri için de önceliklidir. 2012
yılında Birleşik Arap Emirlikleri ’deki tüm ölümlerin %8,6’sının nedeni kanserdir.
Kanser erken ölüm nedneleri arasında da üçüncü sıradadır. Birleşik Arap Emirlikleri
’nde kadınlar arasında en yaygın görülen kanser türü meme kanseri ve rahim ağzı
kanserdir. Erkekler arasında en yaygın görülen kanser ise akciğer kanseri ve mide
kanseridir. Akciğer kanserinin erkeklerde görülme sıklılığı %23 iken kadınlarda sadece
%0,5’dir. Ülkede her iki cinsiyet için de en yaygın ikinci kanser kolorektal kanserlerdir.
Bu kanser tiplerinin görülme sıklığı Batı ülkelerinden ve Katar, Bahreyn ve Kuveyt’ten
daha düşüktür. Ancak bu oranların 2020 yılında nüfusun yaşlanmasına bağlı olarak iki
katına çıkması beklenmektedir.
K
R
U
T
A
S
Yetişkin nüfusta en önemli sağlık risklerinden birisi yüksek şeker olarak bilinen
diyabet hastalığıdır. Birleşik Arap Emirlikleri ’de 2014 yılında 20-79 yaş aralığındaki
yetişkinlerde diyabet hastalığının yaygınlığı %19’dur.220 Diyabet vakalarının yaygınlığı
Grafik 83: Diyabet Hastalığının Yaygınlığı (%)
220) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Nutrition/Diabetes-prevalence, 03.04.2016
Diabetes mellitus, mortalite ve morbidite önemli bir nedenidir. diyabet atfedilen
ölümler son 10 yılda tüm ölümlerin% 2-3 oluşturuyor. Ülkede diyabet prevalansı
yaklaşık%17’dir. Diayabet nedneiyle yaşanan ölümlerin hemen hemen tümü, 45 yaş
ve üzeri kişilerdir.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde obezite, diyabet ve akciğer hastalıkları gibi kronik
hastalıklar, bir dizi sağlıksız beslenme ve düşük fiziksel aktivite ve sigara gibi kötü
yaşam alışkanlıkları erken ölümlerin birincil nedneleri arasında gösterilmektedir.
Birleşik Arap Emirlikleri Erken Ölüm Nedenleri (Her 5,000 Olgu Başına) grafikte
verilmiştir.
K
R
Grafik 84: Erken Ölüm Nedenleri (Her 5,000 Olgunun Başına)
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ’de ölüme neden olan hastalıkların ayrıntıları incelendiğinde
koroner kalp hastalıkları nedeniyle ölüm sıklığı 100.000 kişide 164,56’dir. Bu oranla
Birleşik Arap Emirlikleri Dünya genelinde 28. sırada yer almaktadır. Bunu 72,72 ile
felçler izlemektedir ki, bu oranla dünyada 104. sırada yer almaktadır. Diyabete bağlı
ölümlerin görülme sıklığı 35,35 hipertansiyon 21,33, akciğer hastalıkları ise 18,88’dir.221
Birleşik Arap Emirlikleri ’de bazı hastalıklara bağlı ölümlerin 100.000 kişide görülme
sıklığı grafikte verilmiştir.
kullanımından daha ziyade çevresel faktörler fazlaca rol oynar. 13-15 yaş arası
erkeklerde sigar kullanım oranı %42, 17 yaş ve üstü erkeklerde sigara kullanım oranı
edilmektedir. Seçilmiş yaş gruplarına göre sigara kullanım oranı grafikte verilmiştir.
Grafik 85: Seçilmiş Yaş Gruplarına Göre Sigara Kullanım Oranı
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirliklerine yönelik sağlık turizmi stratejisinde yukarıda bahsedilen
hastalıkları ve sağlık risklerini içeren programlara yer verilmelidir. Fazla kilolardan
kurtulmaya yardımcı olacak alternatif yöntemler, sigara ve tütün kullanımını
azaltabilecek programlar, misafirlik süresince kadın ve erkelere ayrı olmak üzere fiziksel
hareket içeren sağlık turizmi ve termal turizm paketleri hazırlanmalıdır. Obez ve fazla
kilolu nüfusun beslenme alışkanlıklarının kısa sürede değişmeyeceği varsayıldığında,
bu kesime yönelik cerrahi yöntemeler önem kazanmaktadır. Bu ihtiyacın karşılanması
amacıyla obezite cerrahisi kapsamında yapılan bazı operasyonları içine alan sağlık
turizmi tedavi paketleri hazırlanması yararlı olabilecektir.
d) Hasta Tercihleri
Uluslararası hastaların Türkiye’yi tercih etme nedenleri, sağlık kuruluşu tercihlerini
etkileyen faktörler ve il tercihleri bu bölümde değerlendirilmektedir. Bu kapsamda
ilk olarak uluslararası hastaların Türkiye’yi neden tercih ettikleri konusu üzerinde
durulacaktır.
Sağlık turizmi veya termal turizmin geliştirilebilmesi için hedef ülke vatandaşlarının
tercihlerini etkileyen unsurların bilinmesi önem taşımaktadır. Hakkında çalışma
yapılan ülke vatandaşlarının sağlık kültürü ve turizm kültürü hakkında yeterli düzeyde
bilgi sahibi olunması yapılacak çalışmaların başarısını artıracaktır. Bu doğrultuda
Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının Türkiye’yi tercih etme nedenleri, sağlık
alışkanlıkları, tatil alışkanlıkları, tüketim alışkanlıkları vb. hassasiyetleri bilinmelidir.
Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının bazı yaşam ve seyahat alışkanlıkları şöyledir:
i. Kişi başı ortalama 3.000 ABD Dolar harcama yapmaktadırlar.
ii. Günlük harcama miktarı 156 ABD Dolardır.
iii. Birleşik Arap Emirlikleri’nde tüketici harcamaları günlük kişi başı 27 ABD
Dolar seviyesindeyken geri kalan Arap dünyasında 3,5 ABD Dolardır.
iv. Ortalama kalış süreleri 1 haftadır.
v. Alış veriş, doğa ve kültür turizmi imkânları tercihlerini etkiliyor.
vi.Kadınların iş gücüne katılmalarıyla tüketim alışkanlıkları da değişiklik
göstermiştir. En çok harcama yapan tüketici grubunu 15 ile 45 arasında değişen
kadınlar oluşturmaktadır.
vii. Ülke ve bölge tercihlerinde güvenlik, bilet, konaklama, iklim, alış veriş
imkânları, inanç, dil, kültür ortaklığı belirleyicidir.
viii.Günlük yaşamlarında TV’ler fazlaca yer işgal etmektedir.
ix. Reklamlar tüketim üzerinde etkilidir.
x. Kadınlar fiziksel özelliklerine ve dış görünüşlerini önemsemektedirler.
xi. Kadınlar genel olarak bakım ve makyaj malzemelerini hayatlarının bir
parçası olarak görmektedirler.
xii. Ülkede yaşayanların %30’u haftada bir kez alışverişe gitmekte ve gelirlerinin
%60’ını tüketime harcamaktadırlar
xiii.Kadın ve erkeklerin en yaygın olarak yaptıkları faaliyet, televizyon
seyretmek, radyoda müzik dinlemek, yemeğe çıkmak, aile ziyaretleridir.
K
R
U
T
A
S
Yabancı hastaların Türkiye’yi tercihlerinde nelerin etkili olduğu konusunu bilimsel
yöntemlerle ortaya koyan kapsamlı bir araştırma bulunmamaktadır. Bu nedenle
uluslararası hastaların Türkiye’yi tercihlerini etkileyen nedenler konusunda bazı
tahminlerle yetinilmektedir. Yabancı ülkelerden Türkiye’ye sağlık turizmi kapsamında
gelmek isteyenlerin tercihlerini aşağıdaki faktörlerin etkilediği düşünülmektedir.
a) Ülke ve sağlık kuruluşu hakkında kişinin kendi araştırması
b) Daha önce gelen bir hasta veya tanıdığının tavsiyesi
c) Aracı sağlık ve ya seyahat acentesinin yönlendirmesi
d) Sigorta şirketinin yönlendirmesi
e) Sağlık kuruluşunun veya hekimin yönlendirmesi
f)Ülkenin izlediği dış politika
g) Zorunluluk (acil sağlık hizmeti ihtiyacı)
h) Talep edilen sağlık hizmetinin maliyeti
i)Sağlık hizmetinin bekleme sürelerinin kısalığı veya uzunluğu
j)Türk hekim ve sağlık personeline duyulan güven,
k) Tıbbi işlemlerin kendi ülkelerinde yapılmıyor veya kapsam dışı olması,
K
R
Sağlık turizm alanında yabancı hastaların hangi yolları kullanarak sağlık kuruluşlarının
seçtiklerine yönelik hastalara doğrudan sorularak cevap alınan bir çalışmaya
rastlanılmamıştır.222 Bu nedenle uluslararası hasta tercihlerinin doğrudan hastalara
sorularak belirlemesine imkân verecek bir araştırmaya ihtiyaç bulunmaktadır.
Bu araştırmada ülkelerin gelişmişlik düzeyleri, kültürel ve dinî hassasiyetleri,
coğrafi özellikleri ve genel hastalık yaygınlıklarının sağlık turizmine etkileri ortaya
koyulmalıdır. Uluslararası hastaların sağlık kuruluşu tercihlerini etkilediği tahmin
edilen bazı faktörler şunlardır:
U
T
A
S
a) Daha önce gelen bir hasta veya tanıdığının tavsiyesi
b) Aracı sağlık acentesinin yönlendirmesi
c) Seyahat acentesinin yönlendirmesi
d) Sigorta şirketinin yönlendirmesi
e) Sağlık kuruluşunun yönlendirmesi
f)Hekim yönlendirmesi
g) Zorunluluk (acil sağlık hizmeti ihtiyacı)
h) Talep edilen sağlık hizmetinin maliyeti
i)Talep edilen sağlık hizmetinin bekleme sürelerinin kısalığı veya uzunluğu
j)Türk hekim ve sağlık personeline duyulan güven,
Türkiye’de sağlık turizmi kapsamındaki hareketliliğin artmasında hizmet kalitesi
ve standartları yüksek olan özel hastaneler önemli bir rol oynamaktadır. Türkiye’de
tedavi görmeyi tercih eden sağlık turistleri, çeşitli illerde bulunan 165 hastanede sağlık
hizmeti almayı tercih etmişlerdir. Bu hastanelerin, 72’si devlet hastanesi, 14’ü eğitim
ve araştırma hastanesi, 10’u üniversite hastanesi ve 69’u ise özel hastanedir.223 Barca
ve arkadaşları (2013) tarafından yapılan araştırmaya göre Türkiye’de sağlık hizmeti
alan turistlerin sayısı 2008’de 74.093, 2009’da 91.961, 2010’da 109.678, 2011’de 156.176
222) Binler A. (2015). Türkiye’nin Medikal Turizm Açısından Değerlendirilmesi Ve Politika Önerileri.
Uzmanlık Tezi. Kalkınma Bakanlığı Sosyal Sektörler Ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, yayın No: 2839,
Ankara.
kişi olmuştur. 2011 yılı için sağlık hizmeti alan turistlerin 41.847’si (%23) kamu
hastanelerinde tedavi görürken, 114.329’u (%73) özel hastaneleri tercih etmiştir.224
Uluslararası hastaların kamu-özel sağlık kuruluşu tercihleri grafikte verilmiştir.
Grafik 86: Uluslararası Hastaların Kamu ve Özel Sağlık Kuruluşu Tercihleri,
2014
K
R
U
T
A
S
Türkiye’ye uluslararası hasta kapsamında gelen kişiler, sağlık kuruluşu tercihlerinde
özel hastaneleri seçmektedirler. 2012 yılında Türkiye’ye gelen uluslararası hastaların
% 83,2’si özel hastaneleri tercih ederken %16’8’si kamu sağlık kuruluşlarını tercih
etmiştir. 2014 yılında ise uluslararası hastaların %59’u özel hastaneleri tercih ederken
% 37’si devlet hastanelerini tercih etmiştir.225 Sağlık Bakanlığına bağlı olan eğitim ve
araştırma hastaneleri de buna dâhil edilirse bu oran %44’e yükselmektedir.226
Uluslararası hastaların özel hastaneleri tercih etmelerinin bir rastlantı olmadığını
gösteren pek çok kanıt bulunmaktadır. Bunların başında özel hastanelerin gerek sağlık
turizmi ve gerekse turistin sağlığı konusunda uluslararası hastaların beklentilerine
uygun yapılanmaya gitmeleri gelmektedir. Bunun dışında sahip olunan fiziki imkânlar,
tıbbi teknoloji ve nitelikli sağlık insan gücü kaynağının da etkili olduğu söylenebilir.
Ayrıca bu kuruluşların gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında çeşitli ülkelerde
225) Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Ankara. Sağlığın
Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Anıl matbaacılık.
226) a.g.e
yürütmüş oldukları tanıtım ve pazarlama çalışmalarının da en etkili nedenlerden
olduğunu kabul etmek gerekmektedir.
Genel olarak ülkemize gelen uluslararası hasta sayıları ve sağlık kuruluşu tercihlerine
ilişkin açıklamalar yukarıda verilmişti. Acaba uluslararası hastaların sağlık kuruluşu
tercihleriyle sağlık turizmi kapsamında gelen hastaların sağlık kuruluşu tercihleri
faklı mıdır? Bu soruya cevap verebilmek için 2012-2014 yılı sağlık turizmi verilerine
bakmak gerekmektedir. 2012 yılında sağlık turizmi kapsamında gelen hastaların
43.904’ü (%16,8) kamu sağlık kuruluşlarını, 218.095 (%83) hasta ise özel hastaneleri
tercih etmiştir.227 2013 yılında kamu hastanelerini tercih edeneler 55.031 kişi (%25),
özel hastaneleri tercih edenler ise 163,107 kişi (%75) olmuştur.228
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri ile Türkiye arasındaki sağlık turizmi potansiyelinin
geliştirilmesi stratejisinin de özel hastaneler üzerinde önemle durulmalıdır. Birleşik
Arap Emirlikleri sağlık sisteminin ulaştığı düzeyin altında sağlık hizmeti sunan
sağlık kuruluşlarının tercih edilmesi beklenmemelidir. Burada bir hususun altı
çizilmelidir. Bu ülkeye yönelik sağlık turizmi stratejisinde bütün özel hastanelerden
yararlanılmasının mümkün olmayacağı bilinmelidir. Bu ülke vatandaşları için
öncelikle uluslararası akreditasyon belgesine sahip hastanelerden yararlanılması doğru
bir strateji olacaktır. Bu bağlamda Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarına yönelik
sağlık turizmi faaliyetlerinde, kamu sağlık kuruluşlarından turistin sağlığı hizmetleri
haricinde beklenti içerisine girilmemelidir.
Birleşik Arap Emirlikleri sağlık
turizmi ve turistin sağlığı kapsamında
sağlık hizmetlerinden yararlanan
kişilerin sayısına ait veriye 20122014 yılları arasında Sağlık Bakanlığı
tarafından yayınlanan çalışmalarda
rastlanılmamıştır. Bu nedenle genel
bilgilendirme sonrasında ülkeye has
yorum yapılamamıştır. Gerek sağlık
turizmi ve gerekse turistin sağlığı
kapsamında Birleşik Arap Emirlikleri’ne ait veri bulunmasa da diğer ülkelerden gelen
hastaların tercihlerine bakıldığında, ezici çoğunluğunun özel hastaneleri tercih ettikleri
227) TC Sağlık Bakanlığı (2012), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Ankara, Sağlığın
228) Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Ankara. Sağlığın
görülmektedir. Özel hastaneler tarafından yakalanan başarı, yapılan yatırımların daha
iyi değerlendirilmesi, esnek yapıları, fiyatların kamuya göre daha kolay belirlenebilmesi
ve oluşturulan marka değeri bakımından daha yararlı görülmektedir.
Sağlık turizmi kapsamında Türkiye’yi tercih eden uluslararası hastaların tıp uzmanlık
alanları konusundaki tercihlerinin daha gerçek bilgiler verdiği düşünülmektedir.
Sağlık turizmi hastalarının en başından itibaren ülke, sağlık kuruluşu ve hekim
karşılaştırmaları yaptıkları bilinmektedir. Sağlık turizmi kapsamında ülkemize gelen
uluslararası hastaların en çok tercih ettikleri tıp uzmanlık branşları grafikte verilmiştir.
2012 yılı itibariyle toplamda 156.176229 turist Türkiye’de sağlık hizmetlerinden
yararlanmışlardır.
K
R
Bu kişilerin % 62’si tedavi dışındaki amaçlarla ülkeye yaptıkları seyahat esnasında
(tatil esnasında) geçirdikleri rahatsızlıklar sonucu tedavi görürken % 38’i ise tedavi
amacıyla Türkiye’ye seyahat eden turistlerden oluşmaktadır. Tıpta uzmanlık alanındaki
tercihleri yapanlar %38’lik kesimdir.
U
T
A
S
Grafik 87: Sağlık Turizmi Kapsamında En Çok Tercih Edilen Tıp Branşlar
(2014)
229) Bu rakam 2012 yılında 261.999’a , 2013 yılında 300.000’e ulaşmıştır.
2013-2014 yıllarında sağlık turizmi kapsamında en çok tercih edilen branşlar
incelendiğinde de sonuçlar değişmemektedir. En çok tercih edilen branş iç hastalıkları
(KVC kapsar) göz hastalıkları olmuştur.230 2013-2014 yıllarında sağlık turizmi
kapsamında en çok müracaat edilen tıpta uzmanlık branşlarının karşılaştırılması
Grafik 88: Sağlık Turizmi Kapsamında En Çok Müracaat Edilen Uzmanlık
Dalları (2013-2014)
K
R
U
T
A
S
Sağlık turizmi kapsamında tercih edilen tıp branşları ülkeler bazında incelendiğinde
ise; Bulgaristan’dan gelen hastaların daha çok özel hastanelerin onkoloji branşını
tercih etikleri görülmektedir. İran ve Azerbaycan’dan gelen hastalar ise daha çok
kardiyoloji bölümlerini tercih etmektedirler. Almanya’dan, Azerbaycan’dan ve Irak’tan
göz hastalıkları uzmanlık alanında tedavi görmek amacıyla gelen hastaların büyük
çoğunluğu da özel hastaneleri tercih etmektedirler. Birleşik Arap Emirlikleri ile sağlık
turizmi kapsamında işbirliği yapılabilecek ve öncelik verilmesi gerektiği düşünülen
bazı hastalıklar bulunmaktadır.
Kardiyovasküler hastalıklar, kanserler, diyabet, bunların başında gelmektedir. Birleşik
Arap Emirlikleri’nden 2012-2014 yılları arasında sağlık turizmi kapsamında gelen kişi
sayısı ve tercih ettikleri tıp branşlarına ilişkin veri bulunmadığından tercih edilen tıp
branşları hakkında görüş belirtmek mümkün olmamıştır.
Ancak Birleşik Arap Emirlikleri’nde en yaygın karşılaşılan hastalıkların kardiyovasküler
hastalıklar ve kanserler olduğu gerçeğinden hareketle bu hastalıkların tedavisine
yönelik hizmetlere öncelik verilmesi doğru olacaktır.
Birleşik Arap Emirlikleri’nden ülkemize gelen turist sayısı 2012 yılında 48.071 kişi
iken; bu sayı 2013 yılında 52.424 kişiye, 2014 yılında ise 53.736 kişiye ulaşmıştır.231
2014 yılından 2015 yılına Birleşik Arap Emirlikleri’nden gelen turist sayısında %2,5
artış olmuştur. Bu verilerden de anlaşılacağı üzere Birleşik Arap Emirlikleri’nden
gelen turist sayısı oldukça düşüktür. Birleşik Arap Emirlikleri’nden gelen turist sayısı
bakımından Körfez Bölgesi ülkeleri içerisinde Katar, Yemen ve Bahreyn’den sonra en
düşük ülkedir. Körfez ülkelerinden Türkiye’ye 2014 yılında gelen turist sayıları grafikte
verilmiştir.
K
R
U
T
A
S
Grafik 89: Körfez Ülkelerinden Türkiye’ye Gelen Turist Sayıları (2014)
Hem sağlık turizmi hem de turistin sağlığı kategorilerinde hastanelerin bulunduğu
iller büyük önem arz etmektedir. Bazı iller; konumları, tarihî, dinî, kültürel ve
turistik özellikleri ile sosyo-politik önemleri açısından sağlık turizminden daha çok
pay almaktadırlar. Bu iller tanınmışlıkları ölçüsünde uluslararası hastalar tarafından
tercih edilmektedirler. Uluslararası hastaların en çok tercih ettiği il Antalya’dır. Bunu
İstanbul, Ankara ve Kocaeli izlemektedir.232 Uluslararası hastaların en fazla tercih
ettikleri iller ve hasta sayıları grafikte verilmiştir.
232) TC Sağlık Bakanlığı (2012), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu, Sağlığını Geliştirilmesi
Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık
Grafik 90: Uluslararası Hastaların Geldikleri İlk 10 İl ve Hasta Sayıları, 2012
K
R
Bu başlık altında Birleşik Arap Emirlikleri’ne ait veri bulunmadığından dini ve kültürel
özellikleri bakımından benzer olan Suudi Arabistan’a ait verilerden yararlanılarak
yorum yapılmaya çalışılmıştır. Birçok yönden benzerlik taşıyan Suudi Arabistan’dan
termal turizm kapsamında gelen 5,243 kişinin, 4,243’ü Yalova’yı, 850’si Bursa’yı
tercih emiştir.233 Termal turizm başlığından tercihlerin benzerlik taşıyacağı tahmin
edilmektedir. Bu nedenle bu iki şehrimizdeki tesis, sosyal ve kültürel imkânların
geliştirilmesi önem taşımaktadır. Bu ülke için kültürel, tarihî, sosyal ve dinî önem
sahip İstanbul, Afyon, Kayseri gibi şehirlerin de öne çıkartılması yararlı olacaktır.
U
T
A
S
e) Rehabilitasyon Hizmetleri
Tıptaki gelişmeler, yaşam standardının yükselmesi, doğumdan beklenen yaşam
süresinin uzaması, cerrahi müdahale alanındaki gelişme ve yenilikler, ilaç sektöründeki
gelişmeler ve hekimliğin diğer branşlarında yaşanan hızlı değişmeler hastalık
profilini ve rehabilitasyonun kapsamına giren hastalıkları değiştirmiştir. Değişen
sağlık ve yaşam beklentileri sağlığın yeniden tanımlanmasını gerektirmiştir. DSÖ bu
gelişmelere paralele olarak sağlık kavramını; “Sağlık, yalnızca hastalıklı olmama
durumu değil, aynı zamanda zihinsel, fiziksel ve toplumsal konum
olarak iyi olma durumu” olarak tanımlamıştır. Ancak gelinen nokta itibariyle
artık sağlığın tanımı “bedensel, ruhsal, sosyal ve ekonomik yönden tam bir iyilik hali
olarak” görülmektedir.234 DSÖ’nün sağlığın kapsamını genişleten bu tanımıyla birlikte
1900’lerin başında daha çok askeri amaçlı kullanılan rehabilitasyon hizmetleri önem
kazanmıştır. Rehabilitasyon kavramının kapsamı, sürekli olarak genişlemektedir.
233) TC Sağlık Bakanlığı (2014), Türkiye Termal Turizm Değerlendirme Raporu, Sağlığını Geliştirilmesi
Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık
234) Demirel, S (2011).“Sağlık Hizmetlerinin Sosyal Boyutu Geliştiriliyor”, http://suleymandemirel.com.
tr/, 30.12.2015
Fiziksel rehabilitasyon ile başlayan genişleme, sosyal rehabilitasyon, psiko-sosyal
rehabilitasyon, mesleki rehabilitasyon ile sürmektedir.235 Başlangıçta sadece fiziksel
sakatlıklarla ilgilenen rehabilitasyon disiplini, zaman içinde engelli bireyler, ruh sağlığı
bozulmuş bireyler, çocuklar, aile, yaşlı ve kadınlar vb. grupları da ilgi alanına almıştır.
Sağlık
turizmi
kapsamında
sunulmakta olan rehabilitasyon
hizmetlerinin dünyada olduğu gibi
tıbbi odaklı olmaktan çıkartılarak,
psikolojik ve sosyal boyutuyla yeniden
tasarlanması gerekmektedir. Bütün
dünyada olduğu üzere rehabilitasyon
hizmetlerinin
fiziksel
tıp
hizmetlerinden ayrılması ve iki başlık
altında ele alınması sağlık turizmi
açısından da önem taşımaktadır.
Yeniden tasarlanacak rehabilitasyon
hizmetleri; sosyal rehabilitasyon,
psiko-sosyal rehabilitasyon ve psikolojik rehabilitasyon programlarını kullanarak
hedef kitlesini genişletmiş olacaktır. Böylece sosyal ve psiko-sosyal rehabilitasyon
programlarının sağlık turizminde de kullanılması mümkün olacaktır. Bu hizmetler,
özellikle sağlık hizmetlerinin tesis ve alt yapı yönünden güçlü olduğu ülkelere yönelik
belilrnecek stratejilerde öne çıkartılmalıdır. Üstelik bu hizmetlerin sunulması için son
derece gelişmiş, büyük yatırımlar gerektiren hastanelere ihtiyaç duyulmamaktadır.
Sonuç olarak Türkiye’nin sağlık turizmi stratejisi için hedef ülkelerin ihtiyaçlarına
göre psiko-sosyal rehabilitasyon ve sosyal rehabilitasyon programları gibi benzersiz
programların geliştirilmesi ve uygulanması rakip ülkelere üstünlük sağlanmasına
yardım edecektir. Bu şekilde oluşturulacak programlar sayesinde daha yüksek katma
değerli hizmetler sunmak, sağlığı geliştirmek, yaşam kalitesinin yükseltmek ve sağlık
turizmi gelirlerini artırımak mümkün olacaktır.236
K
R
U
T
A
S
Bu hizmetlere Birleşik Arap Emirlikleri’nde ihtiyaç duyulduğuna dair bazı kanıtlar
bulunmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri, yurt dışı hastaların her türlü ihtiyaçlarını
karşılayacak devasa sağlık merkezleri ve hastaneler yapmıştır. Ancak ruh sağlığı
235) Demirel, S (2001). Türkiye’de Rehabilitasyon Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılmasında Sosyal
Rehabilitasyonun Önemi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü.
236) Demirel, S (2001). Türkiye’de Rehabilitasyon Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılmasında Sosyal
Rehabilitasyonun Önemi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü.
hizmetleri ve rehabilitasyon hizmetleri bu devasa yapıların en zayıf halkasıdır.
Sağlık merkezlerinde ve modern hastanelerin hemen hemen hepsinde ruh sağlığı
hastalıkları uzmanına ihtiyaç vardır. Birleşik Arap Emirlikleri nüfusunun %20’si
depresyon, aksiyete, bipolar bozukluk gibi hastalıklardan muzdariptir. Okul çağı
çocukların %17,47’sinde depresyon tespit edilmiştir. Ailelerin %37’si herhangi bir ruh
sağlığı sorunu ile karşılaştığında profesyonel yardım talep etmektedir. Birleşik Arap
Emirlikleri vatandaşları arasında ruh sağlığı sorunlarında, geleneksel yöntemlerin
kullanılması yaygındır. Bu veriler de açıkça göstermektedir ki, bu ülkeye yönelik
stratejinin olmazsa olmaz faaliyetleri arasında bu programlar olmak zorundadır.
Ancak Türkiye açısından en önemli zorluk, bu hizmetlerin sunulmasında görev alacak
nitelikli sağlık profesyonellerinin sayısındaki yetersizliktir. Bu yaklaşıma uygun sağlık
tesislerinin olmaması diğer önemli bir zorluktur.
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri örneğinde olduğu gibi sosyal rehabilitasyon ve psiko-sosyal
rehabilitasyon programları kullanılarak sosyal sağlığın sağlanması, geliştirilmesi
ve böylece yaşam kalitesinin arttırılması temel amacı ile sağlık turizmi bir noktada
buluşturulmalıdır. Rehabilitasyon hizmetleri başlığı altında özel ihtiyaç gruplarına
yönelik sağlık hizmetleri, sosyal rehabilitasyon ve psiko-sosyal rehabilitasyon
hizmetleri ile sosyal hizmetler sağlık turizmi altında tasarlanmalıdır. Özellikle yaşlı ve
engellilerin turizm potansiyeli, ruh sağlığı hizmetlerinin verileceği gün hastaneleri veya
sağlık köylerinin kurulması ülke için benzersiz bir strateji, sağlık turizmi yatırımcıları
için büyük bir fırsat olacaktır. Bu grubun tatil tercihi daha çok sıcak ülkeler ve sağlık
turizmi hizmetlerine yöneldiği dikkatlerden kaçırılmamalıdır. Aşağıdaki hizmetler
sağlık turizmi kapsamında düşünülmelidir.
a. İleri yaş turizmi (gezi turları, meşguliyet terapileri)
b. Yaşlı bakımı hizmetleri (bakım evlerinde veya rehabilitasyon hizmetleri)
c. Klinik otelde rehabilitasyon hizmetleri
d. Engelliler için özel bakım ve gezi turları
Yukarıda yapılan açıklamalardan hareketle sağlık turizmi amaç ve hedefleriyle
bütünleştirilmiş sosyal rehabilitasyon ve psiko-sosyal rehabilitasyon programlarının
öncelikli hedef kitlesi, Birleşik Arap Emirlikleri için; ruh sağlığı hizmetine ihtiyaç
duyan okul çağı çocukları ve genel nüfus, orta yaş grubundaki kişiler ve kanser hastaları
olarak belirlenmelidir. Bu grupların her biri için ayrı ayrı olmak üzere konunu az
sayıdaki uzmanı tarafından titizlikle psikolojik rehabilitasyon, psiko-sosyal ve sosyal
rehabilitasyon programları hazırlanmalıdır. Bu hususta gerekli olması durumunda
Sağlık Bakanlığı ve Üniversitelere görev verilmelidir. Ülkelere özgü hazırlanan psiko-
sosyal rehabilitasyon ve sosyal rehabilitasyon programların tanıtımları yurt içinde ve
yurt dışında yapılmalıdır. Bu hizmetlerin sunulması için; gün hastaneleri, sağlıklı
yaşam merkezleri, klinik oteller, rekreasyon (eğlen-dinlen) alanları, tatil köyleri,
huzurevleri, bakım evleri ve ihtiyaç duyulabilecek diğer tesisler oluşturulmalıdır.
f) Yaşlı Bakım Hizmetleri
K
R
Uzayan insan ömrü ile sağlık harcamalarındaki hızlı artış, sosyal güvenlik sistemlerini
ve sağlığın finansmanını tüm dünyada zorlaştırmaktadır. Bu olgu, sağlık boyutu
itibariyle sağlık turizmi pazarının ortaya çıkmasına ve gelişmesine neden olmuştur.
Bu gelişmeler, dünyada yaşlıların seyahat edebilme gücünü ve imkânını etkilemiştir.
Her yıl daha fazla yaşlı kişi seyahat kararı almaktadır. Bu pazardan yararlanabilmek
için yaşlılık döneminin kendine has özelliklerinin, ihtiyaçlarının ve beklentilerinin
bilinmesine ihtiyaç bulunmaktadır.
U
T
A
S
Türkiye’nin bu pazardan hak ettiği ölçüde pay alabilmesi hazırlıklı olmasıyla doğrudan
ilişkilidir. Bu nednele Türkiye, bu programlar için ihtiyaç duyulan nitelikli insan
gücünü, yaş grubuna özel tıbbi uygulamalar geliştirip geliştiremediğini, yaş grubuna
özel sosyal, psikolojik ve kültürel programlara sahip olup olmadığını sorgulanmalıdır.
Bu yaş grubunun evrensel ihtiyaçlarının karşılayacak kuruluş ihtiyacının giderilmesi
için öncelikle sağlık turizmi akreditasyon standartlarının oluşturulması çalışmalarını
başlatmalıdır. Akabinde oluşturduğu kalite standartlarını dünyaya duyurmalıdır.
Sağlığın geliştirilmesi, termal hizmetler
ve rehabilitasyon hizmetleri alanlarında
Türkiye ile Birleşik Arap Emirlikleri
arasında önemli avantajlar bulunduğu
düşünülmektedir. Yukarıda ayrıntıları
açıklanan rehabilitasyon hizmetleri,
sosyal hizmetler, psikolojik hizmetler
ile inanç turizmi desteklenmelidir.
Yaşlı, engelli nüfus grubun bakımları
için düşük maliyetlere sahip, özellikle
iklimi yumuşak olan, güneşli, turizm imkânları ve termal turizm imkânları gelişmiş
bölgeler öne çıkartılmalıdır. Bu şartları sağlayan şehir ve bölgelerde yaşlı ve engelli
turizm köyleri, sağlıklı yaşam merkezleri kurulması fikri tartışılmalıdır. Yaşlı ve engelli
turizminde rekabet edebilmek ve bu pazardan daha fazla sağlık turizmi geliri elde
edebilmek için hazırlıklar şimdiden başlanmalıdır.
2. Türkiye – Birleşik Arap Emirlikleri Sağlık Turizmine
Yönelik Strateji Önerileri
Dünya genelinde sağlık harcamaları her yıl artmaktadır. Özellikle de gelişmiş ülkelerde
bu artış, artarak sürmektedir. Gelişmiş ülkeler, artan sağlık harcamalarının azaltılmasına
yönelik çözümler aramaktadırlar. Doğumdan beklenen yaşam sürelerinin artması,
bulaşıcı ve bulaşıcı olmayan hastalıklarla etkin mücadele yöntemlerinin bulunması,
sağlık teknolojilerindeki gelişmeler sağlık hizmetlerine yapılan yatırımların artmasını
gerektirmiştir. Aratan yatırım maliyetleri de sağlık bakım maliyetlerinin yükselmesini
beraberinde getirmiştir. Ülkeler, vatandaşlarının sağlık hizmetleri taleplerinin büyük
bölümünü karşılamakta zorlanmaya başlamışlardır. Bütün bunların sonucunda
hastalar yeterli sağlık hizmetlerini ya alamamakta ya da çok uzun süre beklemek
zorunda kalmaktadırlar. Bu durum gerek sağlık hizmet sunucularını ve gerekse sağlık
finansmanı ile görevli kuruluşları yeni alternatifler ve çözümler aramaya itmektedir.
K
R
U
T
A
S
Hükümetlerin ve kuruluşların bu
kapsamda ilk başvurdukları yol
sağlık harcamalarının azaltılması
amacıyla sigorta kapsamlarının
daraltılması
ve
ödeneklerin
kısılması olmaktadır. Bunun dışında
ülkeler, en pratik yol olarak sağlık
hizmetini ülke dışından satın
almayı, yani sorunu sağlık turizmi
ile çözmeyi denemektedirler. Sağlık
maliyetlerinin
artmasında
muzdarip olan bazı Avrupa
ülkeleri, AB içinde hastaların
serbest dolaşımı çalışmalarını başlatılmıştır. Hastaların serbest dolaşımı
uygulaması, Ekim 2013’de tüm Avrupa ülkelerinde yürürlüğe girmiştir. Bu gün sadece
Avrupa ülkelerini kapsayan bu çalışma gelecek yıllarda gerekli şartları yerine getiren
(başta Türkiye olmak üzere) diğer ülkeler için de geçerli olacaktır. Belirli kıstasları
taşıyan ve komisyondan onay alabilen sağlık kuruluşları yurt dışından gelen hastaları
tedavi edebilecektir.
AB’ye girmek üzere bekleyen Türkiye açısından bu ve benzeri gelişmeler sağlık
turizminin daha ciddi bir biçimde ele alınmasını zorunlu hale getirmektedir. Sağlık
turizminin en iddialı ülkelerinden bir olan Türkiye, bu ve benzeri gelişmeleri dikkate
takip ederek, mutlaka ulusal sağlık turizmi stratejisini belirlemelidir. Ülkeler bazında ayrı ayrı
strateji belirlemek kuşkusuz yararlı olacaktır. Ancak Avrupa Birliği’nin belirlediği gelecekte
başka devletlerin de belirleyebileceği “Hastaların Serbest Dolaşımına İlişkin Kriterler”
dikkate alınarak genel stratejilerin de gün geçirilmeden ortaya koyulması gerekmektedir.
AB tarafından belirlenen hastaların serbest dolaşımına ilişkin strateji dikkate alınarak bazı
genel stratejilerin belirlenmesi hayati önem taşımaktadır. Belirlenen kriterlerin ülke sağlık
kurum ve kuruluşlarından hangi ölçüde karşılanabildiği, varsa eksikliklerin ve aksaklıkların
bilinmesi rekabet gücü bakımından önemlidir.
K
R
Bu genel strateji önerisinden sonra Birleşik Arap Emirlikleri ile Türkiye sağlık turizmi
stratejisine esas olmak üzere aşağıda bazı önerilere yer verilmiştir.
1. Birleşik Arap Emirlikleri’nin sadece yurt dışından gelecek hastalara yönelik oluşturduğu
devasa sağlık kompleksleri bulunmaktadır. Bu sağlık kompleksleri ve diğer hastaneler en
gelişmiş tıbbi cihazlarla donatılmıştır. Kişi başına düşen hekim, hemşire, hasta yatağı ve
tıbbi cihaz sayısı ve bu ülke vatandaşlarının turizm tercihleri özellikle tedavi edici hizmetler
yönünden rekabete dayalı bir stratejinin rasyonel olmayacağını düşündürmektedir.
Rekabete dayalı strateji yerine ile işbirliği stratejisi tercih edilmelidir.
U
T
A
S
2. Birleşik Arap Emirliklerine bağlı Emirliklerinden biri olan Abu Dabi Emirliğinin
başkenti ve en önemli şehri olan Dubai, bulunduğu bölgede ticaret, finans ve turizm
merkezi olma stratejisi izlemektedir. Bu stratejisi gerçekleştirmek üzere 15 adet serbest
bölge oluşturulmuştur. Bu serbest bölgelerden birisi de “Helatcare City”dir. Ülke,
sağlık turizmini ve uluslararası sağlık hizmetlerini büyük ölçüde bu özel serbest bölgeden
sunmaktadır. Dubai’de oluşturulan özel sağlık şehrine, 2012 yılında 502.000 sağlık turizmi
amacıyla hasta gelmiştir. Bu rakam Türkiye’nin bir yıllık sağlık turizmi hasta sayısından
daha fazladır. Dubai’de oluşturulan özel sağlık şehrinin hasta sayısı yıllık %15 oranında
artış göstermektedir. Dubai’nin sağlık turizmi pazarı, Euromonitor’e göre 1,6 milyar ABD
Dolarıdır. Sahip olduğu imkânlar ve uyguladığı teşvik stratejileri nedeniyle Türkiye’nin,
Dubai’nin hedef ülkeleri arasında bulunan Körfez Bölgesi Ülkelerinden hatırı sayılır bir
miktarda sağlık turizmi hastası alması realist bir yaklaşım değildir. Zira körfez Bölgesi
ülkelerinin halkı yüksek gelir ve harcama potansiyeline sahip olmaları nedeniyle kendi
ülkesinde çözülemeyen sağlık sorunları olduğunda öncelikle ABD ve Avrupa ülkelerini
tercih etmektedir. Daha sonra kendi bölgelerindeki Dubai tercih edilmektedir. Tek başına
bu durum dahi işbirliği stratejisinin benimsenmesi için yeterlidir.
3. Birleşik Arap Emirliklerine yönelik sağlık turizmi stratejisi; ülkenin konumu, nüfus
yapısı, dünya ile bütünleşmiş ekonomik, ticari faaliyetleri ve tüketici özellikleri dikkate
alınarak ülke içi talepten ziyade, Birleşik Arap Emirlikleri kullanılarak diğer ülkelerden
sağlanacak dış talepleri yakalamaya odaklanmalıdır. Bu şekilde hem Körfez ülkeleri hem
de Ortadoğu ülkeleri pazarına ulaşmak mümkün olabilecektir. Birleşik Arap Emirlikleri
ile yürütülecek sağlık turizmi işbirliği, özellikle bölge ve dünyaya açılmayı içermelidir.
Ekonomisi reexporta dayanan ülke, kendisini zaten dünyaya kabul ettirmiş durumdadır.
Birleşik Arap Emirlikleri’nin sağlık turizminde Türkiye ile işbirliği yapmasını gerektirecek
güçlü nedenlerin olup olmadığı da ayrı bir tartışma konusudur.
K
R
4. Türkiye ile Birleşik Arap Emirlikleri arasındaki sağlık turizmi stratejisi kısa vadede termal
turizm, medikal estetik hizmetler ruh sağlığı ve psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri
üzerine kurulmalıdır. Bu ülke vatandaşlarına yönelik termal turizm hizmetleri yayla, spor,
kültür, eğlence vb. turizm çeşitleriyle birlikte entegre olarak sunulmalıdır.
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarına sağlık turizmi kapsamında medikal estetik amaçlı
hizmetler üzerinde önemle durulmalıdır. Yüksek harcama kabiliyetine sahip kadın ve erkek
nüfus için bu hizmetlerin önem yüksektir. Bu hizmetler önemli sağlık turizmi gelir kalemi
olabilecek özelliklere sahiptir.
Birleşik Arap Emirlikleri nüfusunun %20’si depresyon, aksiyete, bipolar bozukluk gibi
hastalıklardan muzdariptir. Okul çağı çocukların %17,47’sinde depresyon tespit edilmiştir.
Ailelerin %37’si herhangi bir ruh sağlığı sorunu ile karşılaştığında profesyonel yardım
talep etmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşları arasında ruh sağlığı sorunlarında,
geleneksel yöntemlerin kullanılması yaygındır. Bu veriler de açıkça göstermektedir ki, bu
ülkeye yönelik stratejinin olmazsa olmaz faaliyetleri arasında ruh sağlığı ve psiko-sosyal
rehabilitasyon programları olmak zorundadır.
Termal turizm, medikal estetik hizmetler ve psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetlerinin
sunumu sırasında oluşacak güven ilişkisinin geliştirilerek uzun vadede tedavi hizmetleri
için kullanılmasının daha doğru olacağı değerlendirilmektedir.
5. Türkiye ve Birleşik Arap emirlikleri arasında sağlık işbirliği anlaşması imzalanması sağlık
turizmi çalışmalarına zemin hazırlayacaktır. Sağlık Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığı’nın
müşterek çalışmaları ile sağlık işbirliği anlaşmasının imzalanması için ön hazırlıklar
yapılmalıdır.
6. Birleşik Arap Emirlikleri ile Türkiye arasındaki sağlık turizminin geliştirilmesi
çalışmalarında, sağlığın geliştirilmesine yönelik faaliyetler önem taşımaktadır. Yaşlı nüfusu
oldukça az olan Birleşik Arap Emirlikleri için sağlığın geliştirilmesi kapsamında sunulacak
hizmetler çeşitlendirilmeli ve farklı turizm türleriyle zenginleştirilmelidir.
7. Birleşik Arap Emirlikleri’ne yönelik sağlık turizmi stratejisi, özellikle tedavi edici
hizmetler bakımından sadece uluslararası akreditasyon belgesine sahip hastaneler üzerine
bina edilmelidir. Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının abartı düzeyinde konforlu sağlık
tesislerine ve hizmetlere ilişkin yüksek beklentileri olduğu gerçeği göz ardı edilmemelidir.
8. Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının en önemli sağlık sorunları; kardiyovasküler
hastalıklar, kanserler, obezite, diyabet ile bağlantılı sağlık sorunları, hareketsiz yaşam ve
çeşitli ruh sağlığı hastalıklarıdır. Birleşik Arap Emirlikleri’nde kardiyovasküler hastalıklar
nedeniyle ölüm oranı %29, obezite oranı %36, hipertansiyon oranı %17, diyabet oranı %21,
sigara kullanım oranı %36’dır. Ülkeye ait hastalık ve ölüm göstergeleri raporda ayrıntılı
olarak paylaşılmıştır. Burada açıklanan resim, sadece Birleşik Arap Emirlikleri bakımından
sözkonusu değildir. Çizilen resim, aynı kültürü ve yaşam tarzını paylaşan zengin Körfez
Ülkelerinin ortak sorunudur. Bu bağlamda, Birleşik Arap Emirlikleri ile sağlık konularında
tesis edilebilecek herhangi bir ortaklığın tüm Körfez ülkelerine yönelik bir boyut içermesi
de, özellikle yapılabilecek yatırımların karşılığını daha hızlı almak açısından ayrıca önem
arz eden bir konudur. Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarına yönelik tedavi hizmetleri
kapsamında KVC, obezite cerrahisi ve kanser hastalıklarına yönelik paketler turizm
faaliyetleriyle zenginleştirilerek hazırlanmalıdır.
K
R
U
T
A
S
9. Birleşik Arap Emirlikleri sağlık sisteminin zayıf yönlerinin tespit edilmesi belirlenecek
strateji açısından önem taşımaktadır. Ülkenin sağlık sistemine ilişkin zayıf noktalar mutlaka
ayrıca ve detaylı olarak belirlenmelidir. Bu çalışma kapsamında Birleşik Arap emirlikleri
sağlık sistemine ilişkin belirlenen zayıf noktalar şunlardır:
a) Sağlık sistemi ve sağlık teknoloji alt yapısı dışa bağımlıdır.
b) Sağlık insan gücü büyük oranda yabancılardan oluşmaktadır.
c) Yerli vatandaşların sağlık sistemine ve sağlık personeline güveni düşük orandadır.
d) Sağlık sisteminin en zayıf halkası, ruh sağlığı ve rehabilitasyon hizmetleridir.
Birleşik Arap Emirlikleri ’nin sağlık teknolojisi altyapısı bağımsız sağlık sistemlerinden
oluşmaktadır. Ülke genelinde kapsamlı bir bilgi teknolojisi sistemi ile sağlık sistemi
bütünleşmiştir. Halen ülkede bunu sağlayan Wareed olarak bilinen sistemdir. Wareed
tüm kamu hastanelerinde ve Kuzey Emirlikleri genelindeki kliniklerde elektronik tıbbi
kayıtları birbirine bağlar. Bu sistemin sahibi ve yürütütcüsü Sağlık Bakanlığıdır. Bu sistem,
radyoloji, patoloji, eczacılık, cerrahi, kaza/acil kayıtlarını tutar ve tüm sağlık süreçlerini
ototmatikleştirmektedir.237 Wareed sistemi ABD Kansas City Cerner Şirketiyle işbirliği
halinde kağıt bazlı süreçlerin tamamını elektronik tıbbi kayıt ortamına taşıyarak klinik karar
destek sistemi görevi de yapmaktadır. Bu sistem, tarafından üretilen tüm veriler anlık olarak
ABD’li şirket ile paylaşılmaktadır. Sistem, ABD şirketine sigorta, fatura, geri ödeme, veri
analizi vb. konuları işlemede kolaylık sağlamaktadır. Sağlık Bakanlığı’nın bu ABD’li şirket
yanında Dundey Üniversitesiyle de oldukça kapmsalı bir işbirliği bulunmaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde çalışanların yaklaşık %11,5’i yerli halktan oluşmaktadır.
Çalışanların yaklaşık %80’i yabancıdır. Bu oran sağlık sektörü için de aynıdır. Birleşik Arap
Emirlikleri’nde çalışan hekimlerin yaklaşık %10’u Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşıdır.
Bu durum, ülkede çalışan sağlık personeline karşı güvensizlik duygusunu artırmaktadır.
Ortaya çıkan güvensizlik duygusu ciddi sağlık sorunlarında yurt dışının tercih edilmesini
kolaylaştırmaktadır.
K
R
Birleşik Arap Emirlikleri, yurt dışı hastaların her türlü ihtiyaçlarını karşılayacak
devasa sağlık merkezleri ve hastaneler yapmıştır. Ancak ruh sağlığı hizmetleri ve
rehabilitasyon hizmetlerini bu yapılarda ihmal etmiştir. Bu durum, devasa sağlık
kuruluşlarının ve sağlık sisteminin en zayıf halkasıdır. Bu sorunun etkisini artıran
bir diğer husus ise ruh sağlığı alanında nitelikli personel bulunmamasıdır. Sağlık
merkezlerinde ve modern hastanelerin hemen hemen hepsinde ruh sağlığı hastalıkları
uzmanına ihtiyaç vardır.
U
T
A
S
10. Birleşik Arap Emirlikleri’ne yönelik sağlık turizmi stratejisinde sosyo-ekonomik
bakımdan orta ve ortanın üstü gelir seviyesine sahip olan kişilerin hedef alınması
daha gerçekçidir. Çünkü sosyo-ekonomik bakımdan çok yüksek ve yüksek gelir
düzeyinde olan kesimin sağlık turizminde ilk tercihi ABD ve AB ülkeleridir. Hedef
olarak belirlenecek orta ve ortanın üstü gelir düzeyindeki kişilere yönelik bireysel
pazarlama yöntemi kullanılmalıdır. Ayrıca bu hedef kesimde en sık görülen
hastalıkların belirlenmesi amacıyla özel bir çalışma yapılmalıdır. Bu çalışmadan elde
edilecek veriler esas alınarak tedavi, rehabilitasyon ve sağlığın geliştirilmesine yönelik
hizmet paketi önerileri hazırlanmalıdır. Bu çalışmanın yapılması halinde, orta ve
ortanın üstü gelir düzeyindeki hastaların gerçek ihtiyaçları ve tercihlerini tama olarak
belirlemek mümkün olacaktır. Buna dayalı olarak da sosyo-ekonomik temelli veya
hastalık temelli sağlık turizmi stratejisi geliştirmek, beraberinde başarıyı getirecektir.
11. Sağlık turizmi sektörünün ana aktörleri olan kamu ve özel sağlık sunucuları, daha
çok hizmet sunumuna odaklandıklarından pazarlama ve tanıtımı ihmal etmektedir.
Sağlık turizminde başarının büyük ölçüde pazarlama ve tanıtıma bağlı olduğu gerçeği
her iki sektör tarafından da ihmal edilmektedir. Özellikle Birleşik Arap Emirlikleri
vatandaşlarının günlük yaşamlarında televizyonlar fazlaca etkili olduğu bilinmektedir.
Bu nedenle de tüketim tercihlerinde reklamların etkisi çok yüksektir. Birleşik Arap
Emirlikleri’nde tüketici harcamaları günlük kişi başı 27 ABD Dolar seviyesindeyken
geri kalan Arap dünyasında 3,5 ABD Dolar’dır. Ülkede yaşayanların %30’u haftada bir
kez alışverişe giderken, gelirlerinin %60’ını tüketime harcamaktadırlar. Birleşik Arap
Emirlikleri’nde gazete, televizyon ve ilan panoları bütün Birleşik Arap Emirlikleri’ni
hedeflerken, radyolar genç nüfusu, dergiler ise üst sınıf ve tüketime düşkün kitleyi
hedef almaktadır. Ülkede bayanların en çok seyrettiği TV kanalları; Dubai TV, MBC
1 ve Zee TV iken, erkeklerin en çok seyrettiği televizyon kanalları; MBC 2, Jazeera ve
Dubai TV’dir.
K
R
12. Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri’ne yönelik sağlık turizmi pazarlama
stratejisi, “kitlesel pazarlama” yerine “bireysel pazarlamaya” dayanmalıdır. Kitlesel
pazarlamanın, Dubai’nin ülke ve bölge için büyük bir cazibe merkezi olması nedeniyle
başarılı bir sonuç vermeyeceği değerlendirilmektedir. Birleşik Arap Emirlikleri’nin
uluslararası turizm harcaması 2005 yılında 6,136 milyar ABD Dolardan 2013
yılında 17,69 milyar ABD Dolara yükselmiştir. Birleşik Arap Emirlikleri’nin turizm
harcamalarında böylesine büyük bir artış gerçekleşmesine rağmen 2014 yılında
Türkiye’ye gelen turist sayısı sadece 53.736 olmuştur. Bunun yanında sağlık turizmi
amacıyla gelen kişilere ilişkin veri dahi bulunmamaktadır. Bu tespitlerden hareketle,
Birleşik Arap Emirlikleri’nin uluslararası turizm harcamalarından Türkiye’nin
neredeyse hiç yararlanamadığı ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, kitle turizm gelirlerinin
kişi başı ortalama 750-800 ABD Dolar civarında olmasına karşılık sağlık turizmi
gelirlerinin ortalama kişi başı 8.500 ABD Dolar civarında olduğu gerçeği bu stratejinin
itici gücü olmalıdır.
U
T
A
S
13. Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri’ne yönelik sağlık turizmi pazarlama ve
tanıtım stratejisi “reklama değil” “bilgilendirmeye” ve “güvene” dayanmalıdır. Bunun
için de daha çok yüz yüze iletişim, online iletişimi, yayınlar, fuar gibi yöntemlerden
yararlanılması öncelikli olarak tercih edilmelidir. Tanıtım ve pazarlama faaliyetlerinde
dini hassasiyetlere, kültürel özelliklere, kadın ve aileye atfedilen öneme dikkat
etmek gerekmektedir. Sunulacak tüm hizmetlerde (sağlığın geliştirilmesi, termal
turizm, tedavi, rehabilitasyon, bakım, sosyal, kültürel faaliyetler) “haram” ve “helal”
kavramlarına uygunluğa vurgu yapılmalıdır. Pazarlama ve tanıtım faaliyetlerinde
genel olarak şunlara dikkat edilmelidir.
a) Rakip ülkelerin Türkiye’nin sağlık turizmi imajını olumsuz etkileyen
girişimleri yakından takip edilmelidir. Özellikle medyada çıkan haberler
yakından izlenmeli, gerekli hallerde düzeltilmelidir. Karşı atak olarak ülkede
etkili olan aşağıdaki tabloda kısaca ekte ise ayrıntılı olarak verilen gazete,
televizyon ve radyolara ülkemizi doğru anlatan reklamlar verilmelidir.
K
R
Etkili basın yayın organları kullanılarak yapılacak reklam ve tanıtım faaliyetleriyle
Türkiye’nin tercih edilebilir bir medikal turizm, termal turizm hedefi olduğu imajı
güçlendirilebilecektir. Bunun sonucunda da Türkiye Birleşik Arap Emirlikleri
pazarında kendine yer açabilecektir. Bunun nedenlerinin araştırılması ve telafisine
U
T
A
S
yönelik arama çalışmalarına ihtiyaç olduğu düşünülmektedir.
b) Yurtdışında pazarlama faaliyetlerine ağırlık vermeyi gerektiren sağlık turizmi
çok yönlü ve profesyonel bir pazarlama çalışması gerekmektedir. Dünyada kayıtlı
uluslararası akreditasyona sahip hastanelerin yaklaşık %10’unu Türkiye’dedir.
Sağlık turizmi sektöründeki bu ve diğer üstünlüklerin tanıtım eksikliğine kurban
edilmemesi gerektiği düşünülmektedir. Yaşanmakta olan ulusal ve uluslararası
tanıtım eksikliğinin profesyonel iletişim ekipleri tarafından ele alınarak giderilmesi
teşvik edilmelidir. Bu amaçla www.goturkey.com internet sitesinde medikal
turizme yönelik belirlenecek turizm imkân ve fırsatlarının tanıtılması; hastaları
yönlendirecek Türkçe, Arapça ve İngilizce başta olmak üzere çeşitli dillerde hizmet
verecek broşürler hazırlanması yararlı olacaktır.
14. Bilgilendirme ve güvene dayalı tanıtım faaliyetleri kapsamında ülkemizin sağlık
turizmi imkânları ve üstünlükleri konusunda ülke elçiliklerinin bilgilendirilmesinde
yarar görülmektedir. Bunun için her yıl düzenlenen büyükelçiler toplantısından nasıl
yararlanılabileceği ilgili Bakanlık ile istişare edilmelidir. Türkiye’de bulunan yabancı ülke
temsilcilerine her yıl bir resepsiyon ile sağlık turizmi bilgilendirme ve değerlendirme
toplantıları düzenlenmesinde de yarar görülmektedir. Bu toplantılar için ilgili ülkelerin
dillerinde hazırlanmış tanıtım ve bilgilendirme dokümanlar hazırlanmalıdır.
15. Sağlık Bakanlığı’nın Birleşik Arap Emirlikleri’nde, Türkiye’nin sağlık turizmi potansiyelini
anlatmak amacıyla tanıtım ve reklam kampanyası yürütmesi önemsenmektedir. Bu
kampanyalarda yukarıda da açıklandığı üzere bireysel pazarlama stratejisi ile hareket
edilmelidir. Kampanyaların odağında ise “güven” konfor” ve “İslami hassasiyet” olmalıdır.
16. Sağlık turizminin rutinden uzaklaştırılması fikri ülkemizde tartışılmalıdır. Bu kapsamda
sağlık turizmi kapsamında sunulan hizmetlerin daha fazla katma değer oluşturmasına
özen gösterilmelidir. Sağlık hizmetleri, turistik tesisler ile bütünleştirilmeli ve cazip hale
getirilmelidir. Sağlık turizmi hizmetleri; tarih, kültür, spor, yayla, din turizmini, mutfak,
yemek ve eğlence kültürünü kapsamalıdır. Daha fazla katma değer oluşturulmasına
yardımcı olmak üzere psiko-sosyal rehabilitasyon programları da sağlık turizmi ile
bütünleştirilmelidir. Sunulabilecek psiko-sosyal hizmetlerin içerik, kapsam ve yöntemleri
ayrıca konunun uzmanları tarafından belirlenmelidir.
K
R
17. Türkiye’nin sağlık turizmi alanında stratejisini gösterecek, özel ve kamu kurumlarının
işbirliğine dayanacak, birlikte hareketi koordine edecek, rekabet gücünün artırılmasını
destekleyecek bir Ulusal Sağlık Turizmi Stratejisi oluşturulmalıdır. Ülkelere yönelik sağlık
stratejilerinin oluşturulmasında ana strateji belirleyici olması gereklidir. Ülkeler bazında
sağlık turizminin geliştirilmesi ve güçlüklerin ve zayıflıkların tespit edilebilmesi adına ülke
raporlarının hazırlanması önem taşımaktadır. Türkiye Birleşik Arap Emirlikleri arasında
sağlık turizminin geliştirilmesi amacıyla ilgili Bakanlıklar, kamu kurum ve kuruluşları
ile sektörün diğer paydaşlarının katılımıyla “Sağlık Turizmi Ülke Strateji Belgesi”
hazırlanmalıdır. Bu belgenin hazırlanabilmesi için şu soruların cevaplanması gerekmektedir.
a. Ülkenin ulusal ve yerel düzeyde sağlık ihtiyaçları
b. Ülke için gelir grupları,
c. Ülkede hangi alanlara yoğunlaşmalı veya öncelik vermelidir?
d. Ülke vatandaşları arasından birinci derecede önemli stratejik müşteriler
kimlerdir?
e. Öncelikli hastalık grupları nelerdir?
f.Sağlık turizmi sektöründeki yurtiçi ve yurtdışı tedarikçilerin pazarlık gücü nedir?
g. Sağlık turizminde ülke içinde belirleyici veya etkili olan kurum veya kuruluşlar
hangileridir?
h. Türkiye uluslararası sağlık turizmi pazarında kendini nerede ve nasıl
konumlandırmalıdır?
i.Sağlık turizmi sektörüne yönelik “jenerik stratejiler” ne olmalıdır?
j.Sigorta, finansman, dış ilişkiler ve sağlık hukuku açısından çıkabilecek zorluklar
nelerdir? Bunlara yönelik çözümler nelerdir?
k. Ülkede ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde kullanılacak hizmet standartları
geliştirilmiş midir?
U
T
A
S
l.İki ülkede kullanılabilecek pazarlama, tanıtım ve reklam yöntemleri tanımlanmış
mı? Kullanılacak mecra ve yöntemler nelerdir?
m. Dikkate alınması gereken bölgesel, yerel, dini ve kültürel hassasiyetler nelerdir?
n. Ülkeye yönelik sağlık turizmi stratejisi belirlenirken rakip ülke/ ülkeler analizi
yapılmış mıdır?
o. Ülke vatandaşlarının tüketim alışkanlıkları ve tercihleri nelerdir?
p. Ülke vatandaşlarının sağlık turizmi tercihlerini neler etkilemektedir?
q. Ülkeye yönelik sağlık turizmi stratejisini etkileyebilecek dış politika konuları ile
siyasi ve ekonomik riskler ve tehditler nelerdir?
r.Sağlık turizmi stratejisinde etkili olabilecek dini, kültürel ve sosyal hassasiyetler
nelerdir?
K
R
Hazırlanacak ülke stratejisinde, bu hususlar ayrı ayrı ele alınmalı ve bunların her birine
ayrı olmak üzere çalışma yapılmalıdır.
U
T
A
S
18. Birleşik Arap Emirlikleri’ne yönelik sağlık turizmi stratejisinin oluşturulabilmesi
için bu ülkenin sağlık sisteminin organizasyon yapısı, işleyişi, sağlık hizmetlerinin
finansmanı, ulusal sağlık standartları, sosyal yardım ve sosyal güvenlik fonları her yönüyle
incelemelidir. Örneğin Birleşik Arap Emirlikleri’nin sağlık ve sosyal güvenlik sistemi
yurt dışına hangi hastalıklar için ve nasıl hasta göndermektedir? Kendi imkânlarıyla veya
sağlık sigortasını kullanarak yurt dışında sağlık hizmetinden yararlanmak isteyenler için
nasıl bir süreç işlemektedir? Ayrıca; tedavi, bakım veya rehabilitasyon sürecinde ortaya
çıkabilecek mali, hukuki ve uluslararası sorunlar için izlenecek prosedürleri açıkça
ortaya koymalıdır. Özellikle yurt dışı hastaların korkulu rüyası olan faturalandırma,
hasta güvenliği ve tıbbi komplikasyonlara karşı hukuki süreçler tüm ayrıntısıyla ortaya
koyulmalıdır.
19. Birleşik Arap Emirlikleri’nin yurt dışına tedavi amacıyla gönderdiği hastalar
özel stratejiyle ele alınmalıdır. Uluslararası Medikal Seyahat Dergisi, Birleşik Arap
Emirlikleri vatandaşlarının tedavi amacıyla yaptıkları yurt dışı ziyaretlerinde kişi başına
ortalama 250.000 ABD Dolar harcama yaptıklarını bildirmiştir. Bu rakam yurt dışına
tedavi amacıyla hasta gönderme sistemi ve bileşenleri üzerinde neden ayrıntılı olarak
durulması gerektiğini göstermektedir.
20. Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri’ne yönelik en hızlı uygulayabileceği ve
en kısa sürede sonuç alabileceği strateji, yurt dışına tedavi amacıyla gönderilen
hastaları kapsamalıdır. Türkiye’nin yurt dışı hasta pazarından pay alabilmesi için
ülke vatandaşlarının öncelikle sağlık turizmi kapsamında tercih ettikleri ülkelerin
potansiyelini, üstünlüklerini ve zayıflıklarını ortaya koyacak araştırmaların yapılması
akademisyenlere araştırma teşviki sağlanmalıdır.
Ülkenin yurt dışına hasta gönderme sürecinin tüm ayrıntılarıyla bilinmesi ve sorun
oluşturabilecek noktaların çözümlenmesine yönelik adımlar atılmalıdır. Birleşik Arap
Emirliklerine yönelik sağlık turizmi stratejisinin belirlenmesinde yurt dışı tedavi işlemleri
süreci ile bu aşamalarda rol oynayan aktörler önem kazanmaktadır. Yurt dışına hasta
gönderilmesi sürecinde hangi hastalıkların yurt dışına tedavi amacıyla gönderileceğini
belirleyen yöneticiler, tanıyı koyan doktorlar, yurt dışı onayını veren komisyon ve bu
komisyon raporuna istinaden hastayı yönlendiren ajans önem kazanmaktadır. Burada söz
edilen aktörler üzerinde etkili olarak, hastanın tercihinin Türkiye olması sağlanmalıdır.
Birleşik Arap Emirlikleri diğer Körfez ülkelerinde olduğu gibi yurt dışına gönderilen
hastaların ve refakatçilerinin masraflarını büyük oranda karşılamaktadır.
K
R
U
T
A
S
Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının yurt dışı tedavi tercihlerini etkilediği düşünülen
bazı önemli faktörler olduğu tahmin edilmektedir. Bu faktörlerden bazılarını şöyle sırlamak
mümkündür:
i.Devletin ülke dışında tedavi masraflarını büyük ölçüde karşılaması,
ii. Birleşik Arap Emirlikleri’nin artan nüfusunun hastaneleri kalabalıklaştırdığı,
bekleme sürelerini artırdığı şeklinde artan şikâyetler yurt dışı tedaviye olan talebi
artırmaktadır.
iii. Birleşik Arap Emirlikleri sağlık sisteminde yabancı sağlık profesyonellerinin
sayısı ve etkinliği fazladır. Bu durum yabancı sağlık profesyonellerine (doktor, ebe,
hemşire vb.) ve genel olarak sağlık sistemine duyulan güvene yansımaktadır. Onca
yapılan yatırıma rağmen güvensizlik hissi tam anlamıyla izale edilebilmiş değildir.
21. Bilgiye erişimde yaşanan sıkıntılar ve iletişim sıkıntısı konusunda başka bir ülkeye tedavi
amacıyla giden bir hastanın özel durum ve talepleri Sağlık Bakanlığı bünyesinde oluşturulan
7 gün 24 saat hizmet veren “Uluslararası Hasta Birimi” tarafından karşılanmalıdır. Çağrı
merkezinin, belirli bir strateji kapsamında geliştirilmesi ve sağlık turizmi konusunda bir
referans merkez haline getirilmesi yararlı olabilecektir.
22. Ülkemize Birleşik Arap Emirlikleri’nden gelen turistlere, mobil telefon servis sağlayıcıları
tarafından sağlık turizmi konusunda bilgilendirme mesajları gönderilmesine yönelik bir
alt yapı çalışması yapılmalıdır. Bu mesajlarda, Türkiye’nin sağlık turizmi konusundaki
üstünlükleri kısa mesajla bilgi olarak iletilmelidir.
23. Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri sağlık turizm pazarındaki payını arttırabilmesi
için her paydaşın konumu, görev ve sorumlulukları ile rolünün açıkça belirtildiği basit ama
verimli bir iş modeli oluşturulmalıdır. Diğer bir ifadeyle, stratejik ortaklığa dayalı sağlık
turizmi hedefleri belirlenmelidir. Birleşik Arap Emirlikleri pazarının sunduğu fırsatları
olabildiğince etkili bir şekilde değerlendirebilmek için Türkiye sağlık turizm alanının önde
gelen paydaşları şunlardır:
a) Sağlık Kurum ve Kuruluşları
b) Seyahat Acenteleri
c) Turizm Sektörü
d) Aracı ve Danışman Firmalar
e) Ulaşım Sektörü
f)İletişim ve Bilişim Sektörü
g) İnşaat Sektörü (yeni yatırımlar)
K
R
U
T
A
S
Sağlık turizmi alanındaki resmi paydaşlar şunlardır:
a) Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı
b) Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı
c) Sağlık Bakanlığı
d) Kültür ve Turizm Bakanlığı
e) Dışişleri Bakanlığı
f)Ulaştırma Bakanlığı
g) Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
Sağlık turizmi alanındaki diğer paydaşlar ise şunlardır:
a) Sağlık profesyonelleri (doktorlar)
b) Yardımcı sağlık personelleri (hemşire, sağlık memuru, teknisyen vb.)
c) Finans kuruluşları
d) Yatırımcılar
e) Diğer hizmet sunucuları (memur, tercüman, hasta bakıcı)
Sağlık turizmi alanında hizmet sunucular şunlardır:
a) Özel Hastaneler
b) Kamu Hastaneleri
c) Üniversite Hastaneleri
d) Sağlık Endüstrisi
e) Turizm Sektörü
f) Medikal Sektör (tıbbi donanım, teçhizat)
Sağlık turizmi hizmet sunucuları olan Sağlık Bakanlığı, Üniversite hastaneleri ile özel
hastaneler ve turistik hizmet operatörleri arasında etkili bir koordinasyon ve ortaklık
sağlanmalıdır. Bu ortaklığın en önemli hedefi –agresif kampanyalar, ürün farklılaştırması,
doğru konumlandırma ve medya ilgisinin arttırılması– Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri
sağlık turizm pazarındaki imajını daha güçlü ve görünür hale getirmek olmalıdır.
Bu stratejik ortaklık çerçevesinde, her oyuncuya düşen belli görevler olmalıdır. Hükümet,
bir yandan çeşitli bağlantıları ve bakanlıkları vasıtasıyla Türk sağlık turizmi pazarını daha
erişilebilir kılıp yaratıcı ve yenilikçi turizm hizmetlerinin gelişimine odaklanmalıdır. Diğer
yandan da gerekli altyapıyı iyileştirmeli ve gerekli düzenlemelere uyumluluğu sağlayarak
hastaların güvenliğini teminat altına almalıdır. Ayrıca ülkemize gelecek hastaların
mali sürprizlerle karşılamalarına engel olacak açıklıkta ve şeffaflıkta bir sistem hayata
geçirilmelidir. Bu resimde turistik hizmet sağlayıcılarına düşen ise müşteri hizmetlerinin
bir öncelik haline getirilmesiyle hem hastanın hem de ailesinin verilen hizmetten
memnuniyetini olabildiğince yüksek bir seviyeye taşımak olacaktır.
K
R
U
T
A
S
24. Sağlık turizmine odaklanan özel hastanelerin operasyonlarını yabancı hasta odaklı
olarak sürdürmeleri teşvik edilmelidir. Hastanelerin, verdikleri sağlık hizmetlerinin
kalitesini arttırması ve medikal çalışanlarını eğiterek hastane yönetim operasyonlarını daha
efektif ve kolay yönetilebilir bir hale getirmeleri bir zorunluluk olmakla beraber, tek başına
yeterli olmayacaktır. Tüm hastane ve tedavi süreçlerinin yabancı hastalara odaklı bir şekilde
yeniden düzenlenmesi ve yabancı hasta iletişim programlarının devamlı geliştirilerek hasta
güvenliğinin garanti altına alması vazgeçilemez bir zorunluluktur.
25. Sağlık turizmi alanında yürütülen çalışmaların çeşitli teşvik araçlarıyla desteklenmesi, var
olan teşvik sistemlerinin geliştirilmesi ülkemizin bu alanda liderliğe ulaşmasını sağlayacaktır.
Bu alanda uygulanabileceği düşünülen ve tartışılması beklenen bazı uygulamalar şunlardır:
a. Sağlık turizmi faaliyetlerine KDV muafiyeti,
b. THY’nin tedavi amaçlı gelen hasta ve refakatçilerine bilet indirimi,
c. Ülke sağlık turizmi potansiyelinin öğrenilmesi amacıyla yapılacak araştırmalara
destek verilmesi,
d. Yurtdışında ofis açma desteğinin genişletilmesi,
e. Tanıtım ve reklam desteğinin genişletilmesi,
26. Türkiye Körfez ülkeleri ve başta olmak üzere bütün Müslüman ülkeleri kapsayacak
şekilde Arapça ve İngilizce içeriğe sahip tanıtım malzemeleri ve internet siteleri açmalıdır.
Bu ülkelerden gelecek hastaların Türkiye’yi tercih etmelerine yardımcı olacak ve online
olarak ihtiyaç duyabileceği bilgilere ulaşabileceği bir internet portalı hayata geçirilmelidir.
Bu burada; hastalıklar, sağlık sistemi, sağlık tesisi, sağlık personeli, sağlık maliyetleri, kalite
sistemleri, hukuki ihtilafların çözümü hakkında bilgiler yanında ülke ve şehir ait kültürel,
coğrafi, tarihi bilgilere de yer verilmelidir.
27. Ulusal ölçekte sağlık turizmi alanındaki hareketliliği kayıt altına alacak ve denetleyecek
kapsamlı bir veri sistemi kurulmalı veya var olan sistem geliştirilmelidir. Bu sistem, sağlık
turizmi kapsamında çalışma yürüten kamu ve özel sağlık kuruluşları ile ilgili sivil toplum
kuruluşlarına ve akademisyenlere açık olmalıdır. Bu veri tabanından gelen hastaların
talepleri, tercihler, yaşadıkları sorunlara ilişkin bilgilere ulaşılabilmelidir. Böylece hizmetin
geliştirilmesi ve sorunların tekrarlanmaması sağlanabilecektir. Kurulacak sistem ile
uluslararası hasta kabul eden hastanelerde özel yazılımlar ile hasta takibi yapılmalı, tedavi
K
R
ücretleri ve faturalandırmanın makul ve abartısız olması sağlanmalıdır.
U
T
A
S
28. Sağlık turizmi kapsamındaki faaliyetleri düzenleyen mevzuatın dinamik olması
sağlanmalıdır. İlgili mevzuat, ihtiyaçlara göre kısa zamanda değiştirilebilir olmalıdır. Bu
mümkün değilse bu faaliyet alanındaki her ayrıntı Yönetmeliklerle düzenlenmemelidir.
Gerek mevzuat değişiklikleri ve gerekse yapılan bürokratik denetimler nedeniyle sektör
kuruluşları (kamu ve özel) değişimlere uyum için zaman ve kaynak harcamaya mecbur
kalmaktadırlar. Bu nedenle sağlık turizmi gibi uzun vadeli stratejik yaklaşımlar gerektiren
hususlara yeterince odaklanılamamaktadır.
29. Ülkemizde düzenlenen Uluslararası Sağlık Turizmi Kongresine özellikle Birleşik Arap
Emirliklerinden sağlık politika belirleyicilerinin, sağlık ve tıp kuruluşlarının yöneticilerinin,
yerel karar vericilerin, sağlık yatırımcılarının, etkili doktorların, akademisyenlerin, yurt dışı
hasta komisyonun üyeleri ve ajansların yöneticilerinin, kamuoyu önderlerinin ülkemize
masrafları ülkemizce karşılanmak suretiyle davet edilerek katılımları sağlanmalıdır. Bu yolla,
Türk sağlık sistemi hakkında oldukça etkili bir reklam ve imaj çalışması yürütülmelidir.
Ancak bundan önce Türk sağlık sisteminin yapısal sorunları çözülmelidir. Gerekli mevzuat
değişiklikleri hızla tamamlanmalı ve sağlık sisteminin şeffaflığı sağlanmalıdır.
30. Sağlık turizmi açısından Türkiye’nin rakiplerine göre en önemli üstünlüğü olan rekabetçi
fiyat uygulamaları daha etkin şekilde tanıtılmalıdır. Türkiye ortalama olarak tıbbi maliyetlerde
%40-60’a varan tasarruflar sağlamaktadır.238 Türkiye’nin rekabet gücünü gösterebilmek için
seçilmiş işlemlerde fiyatlar, bekleme süreleri, komplikasyon oranları, bu işlem için yapılacak
ekstra cepten harcamalar rakip ülkeleri de içine alacak şekilde örneklendirilmelidir. Bu
bilgiler her türlü iletişim kanalı kullanılarak hedef kitlelere ulaştırılmalıdır.
238) TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’, http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/
saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf, e.t: 15.04.2016
Tablo 12: Bazı Tıbbi İşlemlerin Ülkelere Göre Maliyetleri
Tıbbi
İşlem
Ortalama Fiyat (ABD Dolar)
Türkiye
ABD
Almanya
Hindistan
Meksika
İspanya
Tayland
By-pass
8.50021.000
-
-
7.50010.500
39.00042.000
39.00043.000
22.50024.500
Kalça
Protezi
10.00023.000
30.000
27.000
7.0009.500
39.000
16.30018.900
12.00017.000
Kalp
Kapakçığı
12.75023.000
-
-
9.50014.000
39.000
43.00047.500
18.50022.000
Diz Nakli
9.00023.000
26.000
23.000
7.00014.000
21.000
16.00018.500
10.50016.500
Omurga
Füzyonu
7.00023.000
-
29.000
7.50011.500
25.000
25.00032.500
9.70012.500
U
T
A
S
K
R
Örneklerle açıklamak gerekirse Amerika, Türkiye, İrlanda, Tayland, Singapur,
Hindistan, İsrail ve İsviçre arasında yapılan fiyat karşılaştırmalarında operasyon
türlerine göre bir ayrım yapıldığında, bypass ameliyatları kategorisinde 8,500-21.000
ABD Dolar ile en uygun fiyatlı operasyonlar Türkiye’de yapılmaktadır. Omurga
füzyonu operasyonlarında Türkiye 7.000 ABD Dolar ile Tayvan’ın ardından en cazip
ülke konumundadır. Yine kemik iliği transplantasyonunda Türkiye 40.000- 70.000
ABD Dolar olan fiyat aralığıyla Hindistan ile ilk sırayı paylaşmaktadır.
Kalça protezi ameliyatlarında da 10.000 ABD Doları ile Tayvan’dan sonra en iyi fiyatı
sunmaktadır. Yağ aldırma operasyonlarında ise 3.333 ABD Dolar ile Singapur’dan
sonraki en iyi fiyatı sunmaktadır.239 Yüz gerdirme operasyonlarında Hindistan 4800
ABD Doları fiyat sunarken Türkiye bu rakamdan daha düşük olan 4000 ABD Dolar
fiyat sunmaktadır. Bu kategoride ABD 15,000 ABD Dolar, Meksika 8,000 ABD Dolar,
Tayland ise 5,000 ABD Doları maliyet bildirmektedir.
31. Sağlık turizmini ülkeler için önemli kılan bazı nedenler bulunmaktadır. Bunların
başında sağlık turizminin ülke ekonomisine kazandırdığı yüksek gelir gelmektedir.
Türkiye’ye gelen turistlerin sağlık amacıyla yaptığı toplam harcamalar 2003 yılında
147.844 ABD Doları iken 2014 yılında 2,4 milyon ABD Dolarına ulaşmıştır. Sağlık
turizmi amacıyla gerçekleşen seyahatlerde yapılan ortalama harcama 8500 ABD
Dolarıdır. Ortalama turist harcaması ise sadece 850 ABD Doları düzeyindedir. Birleşik
239) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Sağlık Turizmi İş Konseyi (SAİK), Turkey: Your Partner in Healthcare
2011, İstanbul
Arap Emirlikleri’nin yıllık turizm harcaması 2013 yılı itibariyle 17,699 milyar ABD
Dolar’dır. Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarının ortalama günlük kişi başı turizm
harcaması 3.000 ABD Doların üzerindedir. Bu ülke vatandaşlarının kişi başı tüketim
harcamaları yıllık bazda 20.011 ABD Doları, günlük bazda ise 27 ABD Dolar’dır.
Toplam turizm harcaması, kişi başı ortalama turizm harcaması ve kişi başı tüketim
harcamasının oldukça yüksek olması bu ülke ile sağlık turizmine neden daha fazla
önem verilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.
K
R
Türkiye’yi 2014 yılında ziyarete eden yaklaşık 42 milyon turist, toplam 27,7 milyon
ABD Dolar turizm geliri bırakmışlardır.240 Türkiye’yi ziyaret eden turistlerin kişi başı
ortalama harcamalarının yıllara göre dağılımı grafikte verilmiştir.
Grafik 91: Turistlerin Kişi Başı Ortalama Harcamaları (ABD Dolar)
U
T
A
S
Türkiye 2014 yılında turizm faaliyetlerinde toplam 27,7 milyon ABD Dolar gelir elde
etmiştir. Toplam turizm geliri içinde sağlık gelirleri 837.796ABD Dolar olmuştur.
Toplam turizm gelirleri içerisinde sağlığa yapılan harcamalar 2002 yılında %1,1
iken, 2014 yılında bu oran %2,4 seviyesine ulaşmıştır.241 Sağlığa yapılan harcamaların
241) a.g.e.
Grafik 92: Sağlık Harcamalarının Turizm Gelirleri İçindeki Payı (2002-2014)
K
R
Sağlık turizmini ülkeler için önemli kılan ikinci neden ise geceleme süresidir. Türk
turizm sektöründe ortalama geceleme süresi 2014 yılı itibariyle 8,6 gecedir. Sağlık
turizminde ortalama geceleme süresi ise 3 ile 26 gün arasında değişmektedir.242
Geceleme süresi hem sağlık kuruluşlarının doluluğunu hem de kişi başı harcamayı
etkilemektedir. Sağlık turizmi kapsamında Türkiye’de sunulan seçilmiş bazı tıbbi
tedavilerde ortalama geceleme süreleri tabloda verilmiştir.243
U
T
A
S
Tablo 13: Seçilmiş Bazı Tıbbi Tedavilerde Ortalama Geceleme Süreleri
Branş
Göz
Plastik
Cerrahi
Onkoloji
Diş
Uygulanan Tedavi
Ortalama Kalış
Süresi
Katarakt
4 gün
Lasik
3 gün
Burun Estetiği
8 gün
Karın Estetiği
15 gün
Yağ Aldırma
9 gün
Göğüs Kanseri Tedavisi
26 gün
Rahim Ağzı Kanseri
Tedavisi
26 gün
Tek Kron
7 gün
Tek İmplantasyon
7 gün
Kök Kanal Tedavisi
7 gün
242) a.g.e.
243) Topuz N. (2012). Türkiye Sağlık Turizmi Stratejisi 2023. Uzmanlık Tezi. Kültür Ve Turizm Bakanlığı
Yatırım Ve İşletmeler Genel Müdürlüğü. Ankara
Sağlık turizmini ülkeler için önemli kılan üçüncü husus ise bu turizm çeşidinin
mevsimsel bir özellik taşımamasıdır. Sağlık turizminin mevsimsel bir özellik
taşımaması nedeniyle kitle turizminde olduğu gibi Akdeniz ve Ege Bölgesi ile de
sınırlı kalmamakta ve konaklama tesislerinde yaşanan mevsimsellik konusunda da
kısmi rahatlamalara neden olmaktadır. Ayrıca sağlık turizmi, çeşitli turist kitlelerine,
farklı yaş gruplarına hitap ederek farklı ihtiyaçları karşıladığı için ülke turist profilini
genişletmektedir. Ülkenin belirli bölgelerinin veya illerinin termal turizm, belirli
bölgelerinin veya illerinin tıbbi tedavi ve bakım, bazı bölge ve illerinin de yaşlı ve
engellilere yönelik rehabilitasyon amacıyla kullanılmasına imkân vermektedir.
K
R
32. Genel olarak Körfez ülkeleri ile özel olarak da Birleşik Arap Emirlikleri ile sağlık
turizmi ilişkilerinin geliştirilmesi kapsamında ağız diş sağlığı hizmetlerine önem
verilmelidir. Turistlerin sağlık dışında amaçlarla gelmiş olsa bile ülkemizde kaldıkları
süre yeterli olduğu takdirde rahatça diş tedavi hizmeti alabilmeleri mümkündür. Genel
olarak diş tedavi hizmetleri kişilerin sağlık sigortası kapsamı dışındadır. Bu hizmetin
bedeli Türkiye’de diğer ülkelere göre oldukça düşüktür. Bu nedenlerle koruyucu ağız
ve diş sağlığı ile diş tedavisi hizmetlerine yönelik özel bir çalışma yapılması anlamlı
olacaktır. Bu nedenle özellikle tedavi ve estetik amaçlı ağız diş sağlığı hizmetlerine
önem verilmelidir.
U
T
A
S
3. SONUÇ
Sağlık turizmi, hastanın bireysel tercihine dayalı bir hizmet sektörü olup doğası gereği
her zaman istikrar ve güven ortamını arar. Bir ülkede kaliteli ve ulaşılabilir sağlık
hizmeti yanında güven ortamı da var ise orada sağlık turizmi rahatlıkla gelişmektedir.
Sağlık turizmine yönelik stratejilerin belirlenmesinde bireysel tercihler, istikrar ve
güven temel yapı taşları olarak kabul edilmeli ve ülke stratejisi bunun üzerine bina
edilmelidir.
Türkiye, sağlık turizminde son 10 yılda önemli gelişmeler kaydetmiştir. Bununla
birlikte yüksek bir rekabet potansiyeline sahip olan Türkiye’de sağlık turizmine
bütüncül bir bakış açışı, fiziki alt yapı ve mevzuat eksikliği bulunmaktadır. Türkiye,
sağlık turizminde önemli oyunculardan biri olma potansiyeline sahiptir. Ancak bu
potansiyelin ortaya çıkartılması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Türkiye’nin sağlık
turizmi alanındaki potansiyelinin geliştirilebilmesi için alınması gereken bazı önlem
ve uygulamalar bulunmaktadır.
Birleşik Arap Emirlikleri iyi işleyen ve etkili bir sağlık sistemine sahiptir. Dubai’de
oluşturulan özel sağlık serbest bölgesi aracılığıyla ülkenin sağlık turizmi üssü
haline getirilmesine yönelik bir strateji izlenmektedir. Dubai ve diğer Emirliklerde
açılan devasa sağlık merkezleri aracılığıyla bölge ülkelerine ve dünyaya sağlık
turizmi hizmetlerinin verilmesinde iddialı duruma gelmiştir. Ülkenin turizm
geliri 10 milyar ABD Dolarını aşmıştır. Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşlarından
sadece yaklaşık 55 bini genel turizm amacıyla ülkemize gelmiştir. Ülkeye ait sağlık
turizmi verisi ise bulunmamaktadır. Buradan da anlaşılacağı üzere Birleşik Arap
Emirlikleri vatandaşlarının genel turizm ve sağlık turizm planlamalarında Türkiye yer
almamaktadır.
K
R
İki ülke arasında sağlık turizminin rekabetten ziyade işbirliğine dayanması gerektiği
düşünülmektedir. Sağlık turizmi hizmetleri kapsamında termal turizm, sağlığın
geliştirilmesi ve ruh sağlığına yönelik psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetlerinin öne
çıkartılmasının yararlı olacağı değerlendirilmektedir. Ayrıca bu ülke ile oluşturulacak
sağlık turizmi stratejinin bu ülke üzerinden bölge ve diğer ülkelere açılmayı içermesinin
realist bir yaklaşım olacağı görülmektedir.
U
T
A
S
U
T
A
S
K
R
KAYNAKÇA
1.
Altıokka, F.(2008). “Suudi Arabistan, Katar, Kuveyt ve Birleşik Arap
Emirlikleri’nin Elde Ettikleri `Petro-ABD Dolar’ Gelirlerinin Harcanma Seyri
(1995-2006 Yılları), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi
Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Ortadoğu İktisadı Anabilim Dalı, İstanbul,
2008, s.99.
K
R
2.Aksu, A. (2001). “Turistin Sağlığı”. Yeni Türkiye Dergisi, Mayıs Haziran, 7: 39.
3.Arı, T. (2004). Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi,
1. Baskı: İstanbul: Alfa Yayınları.
4.Arıbaş, K. (2007). Küresel Çağda Siyasi Coğrafya, 1. Basım, Konya: Çizgi
Kitabevi Yayınları, s. 301.
U
T
A
S
5.Ataç, Mustafa: “Turizm Sağlığından Sağlık Turizmine”, Hastane Dergisi,
No:34, Mayıs-Haziran, 2005, S:12.
6.Ataman, M, Demir, G.N.(2012).”Körfez Ülkelerinin Ortadoğu Politikası ve
Arap Baharına Bakışları”, SETA Analiz, Ekim, s. 17.
7.Avcıkurt C. ve Azim Çeken, H. (1998). Dünyada ve Türkiye’de Sağlık Turizmi
ve Geliştirilmesi, Basımevi, No:47, İstanbul, 1998.
8.
Aydın, i.S.(2007).İGEME Ülke Raporu, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret
Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2007, s. 17.
9.Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün
Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.
10. Bakar, İsmail: Turizm Sözlüğü, Turizm Geliştirme Eğitim Vakfı Yayını,
İstanbul,1996.
11. Binler A. (2015). Türkiye’nin Medikal Turizm Açısından Değerlendirilmesi
Ve Politika Önerileri. Uzmanlık Tezi. Kalkınma Bakanlığı Sosyal Sektörler Ve
Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Yayın No: 2839, Ankara.
12. Boz, Mustafa: “Turizmin Gelişmesinde Alternatif Turizm Pazarlamasının
Önemi”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2004.
13. Cornia, G.A, (2001) “Globalization and Health: Results and options”
Bulletin of the World Health Organization, 79:834-841.
14. Çakır, Gül P.(1999). Türkiye’nin Turizm Gelirlerinin Ödemeler Dengesine
Katkısının Analizi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, No:1119, Eskişehir.
K
R
15. Çayan, S. (2012). “Türkiye-Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar,
Kuveyt Ticari İlişkileri”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara
Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Ortadoğu Coğrafyası Anabilim
Dalı, İstanbul,
16. Çeliköz, C. Ve Çeliköz, G. “Termal Sular Ve Kaplıca Tedavisi”, 2009.
U
T
A
S
17. Demirel, S (2001). “Türkiye’de Rehabilitasyon Hizmetlerinin Yeniden
Yapılandırılmasında Sosyal Rehabilitasyonun Önemi.” Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi. Ankara. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
18. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Sağlık Turizmi İş Konseyi (2011). “Turkey:
Your Partner in Healthcare”. İstanbul
19. Diriöz, A.O. (2009). “Katar’ın Çok Yönlü Dış Politikası”, Ortadoğu Analiz,
Mart 2009, Cilt:1, Sayı:3, s.66.
20. DPT: Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1996-2000, Ankara, 1995.
21. DPT: Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, Ankara, 2000.
22. DPT: Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), Turizm Özel İhtisas
Komisyonu Raporu, Ankara, 2006.
23. DPT (2006). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), Turizm Özel İhtisas
Komisyonu Raporu, Ankara.
24. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Sağlık Turizmi İş Konseyi (SAİK), Turkey:
Your Partner in Healthcare 2011, İstanbul
25. Erdem, B.K.(2009). “Orta Doğu’da “Küçük” Ama “Önemli” Olabilmek:
“Katar” Örneği”, Akademik ORTA DOĞU, Cilt:4, Sayı:1, 2009, s. 30.
26. Gonzales, A. Ve Brenzel, L. “Health Tourism and Related Services, Caribbean
Development and International Trade”, Final Report, 2001.
27. Gümüş, F. Ve Özge, B.: “Sağlık Turizminde Yeni Açılımlar: Tıp Turizmi”,
III. Balıkesir Ulusal Turizm Kongresi, Kongre Bildiri Kitabı, Balıkesir, 17-19
Nisan 2008.
K
R
28. IMF Dünya Ekonomik Görünüm Raporu, Nisan 2012, Aktaran: Kalkınma
Bakanlığı, Dünya Ekonomisindeki Son Gelişmeler, Temmuz 2012 Sayı: 7.
29. İçöz, Orhan: “Sağlık Turizmi Kapsamında Medikal (Tıbbi) Turizm ve
Olanakları”, Journal of Yasar University, C:IV, No:14, 2009, S:13.
U
T
A
S
30. İçöz, Orhan “Genel Turizm”, Turizmde Temel Kavramlar Ve İlkeler,
Ve Diğerleri: Turhan Kitapevi, Ankara, 2007.
31. Karasu, Çimen: “Sağlık Turizminde Yeni Bir Konsept: Uzun Yaşam Köyleri”,
Türkiye Klinikleri J Med Sci, C:IXXX, 2009.
32. Kılıç, B. (2003). “Kapitalistleşen Avrupa Bölgesi Eski Sosyalist Ülkelerinin
Sağlık Düzeyi Göstergeleri.” Toplum ve Hekim. Mayıs-Haziran 2003. Cilt 18.
Sayı 3, ss: 217-231.
33. Lunt,N. Smith, R. Exworthy, M. Green,S.T. Horsfall, D. Mannion, R..
“Medical Tourism: Treatments, Markets and Health System Implications:
A scoping review” OECD Directorate for Employment, Labour and Social
Affairs.
34. Özsarı H., Karatana Ö. (2013). “Sağlık Turizmi Açısından Türkiye’nin
Durumu” J Kartal; 24(2):136-144.
35. Özbek, Toros: “Dünyada ve Türkiye’de Termal Turizmi”, Anatolia Dergisi,
Mayıs-Haziran, 1991.
36. Sargutan A. E. (2005). “Sağlık Sektörü Ve Sağlık Sistemlerinin Yapısı”.
Hacettepe Sağlık İdaresi Dergi,8-3
37. Sargutan, A. E. “84 Ülke ve Türkiye’nin Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri”
ss:1567-1593,
38. Taş, İlkay: “Avrupa Birliği’nde Sağlık Turizmi Kapsamında Sınır Ötesi Hasta
Hareketliliği”, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İzmir, 2010.
39. Tengilimoğlu, Dilaver (2005). “Sağlık Turizmi: Tedavi Amaçlı Turizm Ve
Termal Turizmde Sorunlar Ve Çözüm Önerileri”, Hastane Dergisi, No:34, s:9096, Mayıs- Haziran, 2005.
K
R
40. Topuz N. (2012). Türkiye Sağlık Turizmi Stratejisi 2023. Uzmanlık Tezi.
Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yatırım Ve İşletmeler Genel Müdürlüğü. Ankara
41. Ülker, İsmet: “Deniz Termal Uygulamaları: Thalassoterapi” II.Turizm Şurası
Bildirileri, T.C. Turizm Bakanlığı, C:I, Ankara, 12-14 Nisan 2002.
U
T
A
S
42. T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi
(2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim
Özden
43. TC Sağlık Bakanlığı (2002). Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı’nın
Sağlık Ve Tıp Alanında İşbirliğine İlişkin Devletlerarası Anlaşmaları, Sağlık
Bakanlığı Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı, Ankara
44. T.C Sağlık Bakanlığı (2012), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme
Raporu, Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.
45. T.C Sağlık Bakanlığı (2013). Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme
Raporu 2013. Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl
Matbaacılık.
46 T.C Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme
Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.
47. T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları
Genel Müdürlüğü. Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık
48. T.C Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme
Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl
Matbaacılık.
49. T.C Sağlık Bakanlığı (2012), Sağlık Bakanlığı Stratejik Planı 2010-2014.
50. Türkiye İstatistik Kurumu (2013). Dış Ticaret İstatistikleri-2013. Türkiye
İstatistik Kurumu, Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası.
51. Tontuş, H.Ö.(2015).Tüm Yönleriyle Sağlık Turizmi Ülkeler. T.C. Sağlık
Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Ankara. Anıl Matbaacılık
s:74
K
R
52. Topuz N. (2012). “Türkiye Sağlık Turizmi Stratejisi 2023”. Uzmanlık Tezi.
Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yatırım Ve İşletmeler Genel Müdürlüğü. Ankara
U
T
A
S
53. UNDP (2002). Human Development Report 2002 Deeping Democracy In
A Fragmented World, Oxford University Press, New York.
54. UNICEF (2000) “Ulusların Gelişimi-2000”, NewYork, ss:5.
55. Yalçın, Pınar: “Türkiye’de Sağlık Turizminde Alt Yapı Oluşturulma Gereği
ve Sağlık Kurumlarına Yönelik Bir Araştırma”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.
56. Yazan, N.(2007). “Sağlıkta Uluslararası Açılımlar: Medical Turizmde
Hedefler”, Hastane Dergisi, C:VL, 2007,http://www.hastanedergisi.com/46/
haberdetay.asp?id=3
57. Yereli, A.B. (2012). Türk Devletlerinin Yeni Hamle Sahası: Sağlık Turizmi,
Internatıonal Conference On Eurasıan Economıes, Sessıon 4c: Turizm
58. WHO (2002) “The European health report, 2002”, WHO Regional Office
for Europe, No:97, Copenhagen.
İnternet Siteleri
1.Bulut, Erol: “Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Ekonomik Etkileri”,
2007, (Ç http://www.ekitapyayın.com.id/025/01.htm,
2.Colliers İnternational (2013). United Arab Emirates Healthcare Overvıew 2013,
http://www.colliers.com/-/media/CF692F58BA4D44A08D55FE7F1E54E584.
ashx?la=en-GB,
3.http://dataportal.fcsa.gov.ae/en/Dashboards,
4.http://dataportal.fcsa.gov.ae/en/Indices,
K
R
5.
Deloitte for Health “Medical tourism: Update and imlications”, 2009,
Solutions:
http://www.deloitte.com/assets/Dcom-UnitedStates/Local%20
Assets/Documents/usichsiMedicalTourismi111209iweb.pdf
6.Demirel, S. (2010). “Sağlık Hizmetlerine Sosyal Boyut Kazandırılmalı” http://
suleymandemirel.com.tr/default.asp?hid=45,
U
T
A
S
7.Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Sağlık Turizmi İş Konseyi (SAİK), Turkey:
Your Partner in Healthcare 2011, İstanbul
8.Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi 2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm
Önerileri http://www.saglik.org.tr/tr/articles/dunyada-ve-turkiye-de-saglikturizmi-2010-59.html,
9.Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/population/
data/database.
10. Global Europe 2050, http://ec.europa.eu/research/social-sciences/pdf/
global-europe-2050-summary-report_en.pdf
11. Health Nutrition and Population Statistics (World Bank), July 2015,
http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Risk-factors/
Incidence-of-tuberculosis,
12. Health Nutrition and Population Statistics (World Bank), July 2015, http://
knoema.com/atlas/Qatar/topics/Health/Risk-factors/Tuberculosis-death-rate,
13. IMF World Economic Outlook (WEO), October 2015, http://knoema.com/
atlas/United-Arab-Emirates/GDP-PPP-based,
14. National Media Council (2013). United Arab Emirates Yearbook 2013.
National Media Council, Published by Elite Media, http://www.uaeyearbook.
com/,
15. National Health Accounts, 1995-2013, National Health Accounts, 19952013, http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/HealthExpenditure/Health-expenditure-percent-of-GDP,
K
R
16. National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/UnitedArab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/Health-expenditure-percapita-PPP ,
17. National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/
United-Arab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/Out-of-pocketexpenditure-as-percent-of-PvtHE,
U
T
A
S
United-Arab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/Out-of-pocketexpenditure-percent-of-THE,
19. National Media Council (2013). United Arab Emirates Yearbook 2013.
National Media Council, Published by Elite Media, http://www.uaeyearbook.
com/
Qatar/topics/Health/Health-Expenditure/Health-expenditure-percent-ofGDP?compareTo=TR,SA,KW,AE,
21. National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/UnitedArab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/General-governmentexpenditure-on-health-percent-of-THE,
22. National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/Qatar/
topics/Health/Health-Expenditure/General-government-expenditure-onhealth-percent-of-THE?compareTo=SA,TR,KW,AE,
23. National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/UnitedArab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/GGHE-as-percent-of-
General-government-expenditure,
24. National Health Accounts, 1995-2013 http://knoema.com/atlas/UnitedArab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/Health-expenditure-percapita,
25. National Health Accounts, 1995-2013,
http://knoema.com/atlas/
Qatar/topics/Health/Health-Expenditure/Health-expenditure-percapita?compareTo=SA,TR,KW,AE,
K
R
United-Arab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/Out-of-pocketexpenditure-as-percent-of-PvtHE,
U
T
A
S
27. National Health Accounts, 1995-2013 http://knoema.com/atlas/UnitedArab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/Private-expenditure-onhealth-percent-of-THE,
Qatar/topics/Health/Health-Expenditure/Health-expenditure-per-capitaPPP?compareTo=SA,TR,KW,AE,
29. National Health Accounts, 1995-2013, National Health Accounts, 19952013 http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/HealthExpenditure/Private-expenditure-on-health-percent-of-THE,
Qatar/topics/Health/Health-Expenditure/Health-expenditure-per-capitaPPP?compareTo=SA,TR,KW,AE,
31. National Health Accounts, 1995-2013, http://knoema.com/atlas/UnitedArab-Emirates/topics/Health/Health-Expenditure/Government-expenditureon-health-per-capita ,
32. National Health Accounts, 1995-2013,http://knoema.com/atlas/Qatar/
topics/Health/Health-Expenditure/Government-expenditure-on-health-percapita?compareTo=SA,TR,KW,AE,
33. Ministry of Helath, http://www.moh.gov.ae/en/About/Pages/
OrganizationStructure.aspx
34. OECD 2010: Health at a Glance, OECD, 2010. WHO Global Health
Expenditure Database. 2011. [Last accessed on 2013 Mar 31]. Available from:
http://www.oecd.org/els/health-systems/49084488.pdf
35. OECD Health Data 2011 How Does United States Compare, http://www.
oecd.org/dataoecd/46/2/38980580.pdf
K
R
36. OECD, http://www.oecd.org/dataoecd/46/5/38980477.pdf
37. Public Health in the United Arab Emirates and Ras Al Khaimah (2015).
Sheikh Saud bin Saqr Al Qasimi Foundation for Policy Research, http://www.
alqasimifoundation.com/admin/Content/File-1312201511130.pdf
U
T
A
S
38. SCAD Statistics Centre (2014). Health STATISTICS 2013, Publication
Reference SP. S.04.P1w http://www.scad.ae,
39. TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011).
http://docplayer.biz.tr/597150-Saglik-turizmi-sektor-raporu.html,
40. The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/ae.html,
41. The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/ae.html,
42. TÜİK Resmi İnternet Sitesi Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/
PreTablo.do?alt_id=1072,
43. TÜİK, Resmi İnternet Sitesi Turizm İstatistikleri
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.
do;jsessionid=JnxJPG7J2lDhvdG76PNs3yZc2t41XGsjggkzG4hvL5
nFDGWkWq32!1664145807?id=10738
44. TÜİK, Resmi İnternet Sitesi Turizm İstatistikleri
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.
do;jsessionid=JnxJPG7J2lDhvdG76PNs3yZc2t41XGsjggkzG4hvL5
nFDGWkWq32!1664145807?id=10738
45. TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’, http://www.tursab.org.tr/
dosya/12186/saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf
46. TÜSİAD.: “Sağlık Çalışma Grubu”, Türkiye İçin Yeni Bir Fırsat
Penceresi: Tıp Turizmi Görüş Belgesi, 2009, http://www.tusiad.org/
FileArchive/2009.06.11TipTurizmiGorusBelgesi.pdf.
K
R
47. http://www.uaeinteract.com/society/health.asp,
48. UN World Health Statistics, 2014, http://knoema.com/atlas/United-ArabEmirates/topics/Health/Health-Status/Life-expectancy-male, 31.03.2016
U
T
A
S
49. Who Global Health Expenditur Database, www.who.int/gho/health_
financing/out_pocket_expenditure
50. World Development Indicators. [Last accessed on 2013 Mar 31]. Available
from: http://data.worldbank.org/sites/default/files/wdi-2012-ebook.pdf
51. World Bank’s Doing Business 2014
52. http://www.worldlifeexpectancy.com/country-health-profile/arabemirates,
53. WHO, http://apps.who.int/gho/data/node.main.510?lang=en,
54. WHO, http://www.who.int/gho/countries/sau.pdf?ua=1,
55. WHO, http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/148114/1/9789241564854_
eng.pdf?ua=1
56. WHO, http://www.who.int/gho/countries/sau.pdf?ua=1,
57. WHO (2006). Health Systems Profile- UAE. Regional Health Systems
Observatory EMRO WHO, http://apps.who.int/medicinedocs/documents/
s17313e/s17313e.pdf,
58. World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.com/
atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health/
Physicians
Pharmacists,
Pharmacists,
K
R
atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health-per1000-population/Nursing-and-midwifery-personnel,
U
T
A
S
62. World Health Organization statistics database, 2014, http://knoema.
com/atlas/Qatar/topics/Health/Human-Resources-for-Health-per-1000population/Physicians,
atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health-per1000-population/Dentistry-personnel,
atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health-per1000-population/Pharmaceutical-personnel, 0
atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Human-Resources-for-Health-per1000-population/Physicians,
66. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.
com/atlas/United-Arab-Emirates/Population
com/atlas/United-Arab-Emirates/Population
com/atlas/United-Arab-Emirates/Population-growth,
69. World Population Prospects: The 2015 Revision, http://knoema.com/atlas/
United-Arab-Emirates/topics/Demographics/Population/Male-population
70. World Population Prospects: The 2015 Revision, http://knoema.com/atlas/
United-Arab-Emirates/topics/Demographics/Population/Female-population
com/atlas/United-Arab-Emirates/Population-female-percent-of-total
K
R
com/atlas/United-Arab-Emirates/Population-ages-15-64-percent-of-total
com/atlas/United-Arab-Emirates/Population-density,
U
T
A
S
com/atlas/United-Arab-Emirates/Population-ages-15-64-percent-of-total,
com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Nutrition/Diabetesprevalence,
com/atlas/United-Arab-Emirates/Birth-rate,
com/atlas/United-Arab-Emirates/Urban-population-percent-of-total,
com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Nutrition/Diabetesprevalence
81. World Development Indicators (WDI), December 2015,http://knoema.
com/atlas/United-Arab-Emirates/Number-of-arrivals,
com/atlas/United-Arab-Emirates/Tourism-expenditures
83. World Development Indicators (WDI), December 2015 http://knoema.
com/atlas/United-Arab-Emirates/Tourism-receipts,
K
R
84. World Development Indicators (WDI), December 2015,http://knoema.
com/atlas/United-Arab-Emirates/GDP-growth,
85. World Development Indicators (WDI), February 2016, UN World Health
Statistics,
2014,
http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/
Health/Health-Status/Life-expectancy
U
T
A
S
86. World Development Indicators (WDI), February 2016, UN World Health
Statistics,
2014,
http://knoema.com/atlas/United-Arab-Emirates/topics/
Health/Health-Status/Life-expectancy-female,
87. World Development Indicators (WDI), February 2016, http://knoema.com/
atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Health-Status/Infant-mortalityrate,
88. World Development Indicators (WDI), February 2016, http://knoema.com/
atlas/United-Arab-Emirates/topics/Health/Health-Status/Under-5-mortalityrate,
89. World Travel and Turizm Council Resmi İnternet Sayfası (2015). Economic
Impact of Travel & Tourism: 2015 Report. http://www.wtc.org,
90. World Tourism Organization (UNWTO) Resmi İnternet Sayfası (2014).
UNWTO Annual Report 2014, http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/
files/pdf/unwto_annual_report_2014.pdf,
91. World Tourism Organization UNWTO Resmi İnternet Sayfası,, http://
media.unwto.org/press-release/2016-01-18/international-tourist-arrivals-4reach-record-12-billion-2015,
92. World Travel and Turizm Council Resmi İnternet Sayfası. Economic
Impact of Travel & Tourism: 2015 Report. http://www.wtc.org,
93. http://www.tusiad.org/FileArchive/2009.06.11TipTurizmiGorusBelgesi.
pdf,
94. SCAD Statistics Centre (2014). Health STATISTICS 2013, Publication
Reference SP. S.04.P1w http://www.scad.ae,
K
R
95. UAE Bussines Council (). The U.A.E. Healthcare Sector, http://usuaebusiness.
org/wp-content/uploads/2014/06/HealthcareReport_Update_June2014.pdf,
96. Colliers İnternational (2013). United Arab Emirates Healthcare Overvıew 2013,
http://www.colliers.com/-/media/CF692F58BA4D44A08D55FE7F1E54E584.
U
T
A
S
5. EKLER
EK 1: BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİNDE 2016 YILINDA DÜZENLENECEK
ÖNEMLİ FUARLAR244
K
R
Dubai
2017 FUARLARI
Arab Health 2015
Tg Expo Uluslararası Fuarcılık
30 Ocak - 02 Şubat 2017
Arabplast
Al Fajer Information & Service
08 - 10 Ocak 2017
2016 FUARLARI
U
T
A
S
INTERNATIONAL AUTUMN TRADE FAI
Al Fajer Information & Service
14 - 16 Aralık 2016
MEBAA Show
F&E - Tarsus Group Company
06 - 08 Aralık 2016
3D Printshow Dubai
3D Printshow Limited
01 Aralık 2016
IPM DUBAI
Messe Essen GmbH
13 - 25 Kasım 2016
DUBAI HELISHOW
Mediac Communications & Exhibi
07 - 09 Kasım 2016
Sweets & Snacks Middle East
DWTC - Dubai World Trade Centr
07 - 09 Kasım 2016
The Speciality Food Festival
07 - 09 Kasım 2016
SEAFEX
07 - 09 Kasım 2016
GULFOOD MANUFACTURING
07 - 09 Kasım 2016
The Big 5
dmg :: events Middle East
01 Kasım 2016
WOP DUBAI
Messe Essen GmbH
01 Kasım 2016
PMV Live
01 Kasım 2016
Light Middle East
Epoc Messe Frankfurt GmbH (Bra
31 Ekim - 02 Kasım 2016
SUME EXPO
Fleming Gulf Conferences
27 - 28 Ekim 2016
GITEX TECHNOLOGY WEEK
16 - 20 Ekim 2016
WETEX
IMAG Internationaler Messe- un
04 - 06 Ekim 2016
WETEX
04 - 06 Ekim 2016
SPE ATCE
Society of Petroleum Engineers
26 - 28 Eylül 2016
GulfSol
19 - 21 Eylül 2016
Intersolar Middle East
Freiburg Wirtschaft Touristik
19 - 21 Eylül 2016
Windows, Doors and Façades
19 - 21 Eylül 2016
244
http://www.fuarplus.com/-Dubai-/tr/city_list/144/33, 20.04.2016
220
The Hotel Show
17 - 19 Eylül 2016
The Leisure Show
17 - 19 Eylül 2016
Dubai Music Week
01 Eylül 2016
Cards & Payments Middle East
Terrapinn Middle East Fz Llc
31 Mayıs - 01 Haziran 2016
FM EXPO
23 - 25 Mayıs 2016
Middle East Waste & Recycling
Commercial Cleaning & Hygiene
Elevators & Access Control
INDEX
workspace at INDEX
Middle East Stone
Middle East Covering
Middle East EVENT Show
Informa Middle East Exhibition
Airport Show
Reed Exhibitions Middle East
TCE - Travel Catering Expo
Beautyworld Middle East
Automechanika Dubai
Arabian Travel Market
Reed Travel Exhibitions
Hardware + Tools Middle East
Leatherworld Middle East
26 - 28 Nisan 2016
Tank World Expo
easyFairs UK Ltd
12 - 13 Nisan 2016
IPS Dubai
Strategic Marketing & Exhibiti
11 - 13 Nisan 2016
World Art Dubai
06 - 09 Nisan 2016
Dubai WoodShow
Strategic Marketing & Exhibiti
04 - 06 Nisan 2016
OUTDOOR DESIGN & BUILD SHOW
04 - 06 Nisan 2016
GITEX SHOPPER
01 Nisan 2016
Arab Fashion Week / Fashion Ex
Arab Fashion Council
27 Mart - 02 Nisan 2016
ArabLab
The Arablab Group (Scientific
20 - 23 Mart 2016
Art Dubai
Art Dubai - DIFC
16 - 19 Mart 2016
Middle East Coatings Show Duba
14 - 16 Mart 2016
Transport Solutions Middle Eas
Comexposium Middle East
14 - 16 Mart 2016
Middle East Rail
08 - 09 Mart 2016
The Cargo Show MENA
08 - 09 Mart 2016
CabSat - Mena
08 - 10 Mart 2016
U
T
A
S
K
R
221
23 - 25 Mayıs 2016
23 - 25 Mayıs 2016
23 - 25 Mayıs 2016
23 - 26 Mayıs 2016
23 - 26 Mayıs 2016
23 - 26 Mayıs 2016
23 - 26 Mayıs 2016
17 - 18 Mayıs 2016
16 - 18 Mayıs 2016
16 - 18 Mayıs 2016
15 - 17 Mayıs 2016
08 - 10 Mayıs 2016
02 - 05 Mayıs 2016
01 Mayıs 2016
DIHF
01 Mart 2016
Inside 3D Printing
Mecklermedia
01 Mart 2016
RoboUniverse Dubai
Mecklermedia
01 Mart 2016
Middle East Electricity
01 - 03 Mart 2016
Playworld Middle East
01 - 03 Mart 2016
GESS Dubai
01 - 03 Mart 2016
Paperworld Middle East
01 - 03 Mart 2016
DIBS
01 - 05 Mart 2016
Gulfood
21 - 25 Şubat 2016
Restaurant & Café Middle East
21 - 25 Şubat 2016
BRIDE Dubai
10 - 13 Şubat 2016
K
R
U
T
A
S
AccessAbilities
08 - 10 Şubat 2016
AIME
03 - 04 Şubat 2016
MRO Middle East
Aviation Week
03 - 04 Şubat 2016
AEEDC Dubai
Index Conferences & Exhibition
02 - 04 Şubat 2016
ARAB HEALTH
25 - 28 Ocak 2016
Intersec
17 - 19 Ocak 2016
222
Abu Dhabi
2016 FUARLARI
PVPC EXPO MIDDLE EAST
Abu Dhabi National Exhibitions
15 - 17 Aralık 2016
ADIPEC
dmg :: events
01 Kasım 2016
ADIHEX
AHS
Euroexpo Exhibitions & Con
JWS Abu Dhabi
ITF UAE
Nihalani Events Management
BRIDE Abu Dhabi
Piscine Middle East
GL events Exhibitions
U
T
A
S
K
R
04 - 08 Ekim 2016
03 - 05 Ekim 2016
03 - 07 Mayıs 2016
16 - 17 Nisan 2016
13 - 16 Nisan 2016
12 - 14 Nisan 2016
ISNR Abu Dhabi
FFME - Fire Fighting Middle Ea
OSHME - Occupational Safety an
EMDI - Emergency Response & Di
Infosecurity Middle East
GFIA
Turret Media FZ LLC
ABILITIESme
VIV MEA
VNU Exhibitions Europe
ibtm arabia
Reed Travel Exhibitions
MEDT
Society of Petroleum Engineers
26 - 28 Ocak 2016
WFES - World Future Energy Sum
18 - 21 Ocak 2016
IWS - International Water Summ
18 - 21 Ocak 2016
EcoWASTE
18 - 21 Ocak 2016
223
15 - 17 Mart 2016
15 - 17 Mart 2016
15 - 17 Mart 2016
15 - 17 Mart 2016
15 - 17 Mart 2016
01 Mart 2016
01 - 03 Mart 2016
15 - 17 Şubat 2016
09 - 11 Şubat 2016
Sharjah
2016 FUARLARI
Halal Middle East
Expo Centre Sharjah
05 - 07 Aralık 2016
Kitchen Equipment & HORECA MID
Expo Centre Sharjah
05 - 07 Aralık 2016
IAS
Expo Centre Sharjah
23 - 26 Kasım 2016
MEMTS
Expo Centre Sharjah
23 - 26 Kasım 2016
SWBF
Department of Culture & In
05 - 15 Kasım 2016
GME - GREEN MIDDLE EAST
Expo Centre Sharjah
10 - 12 Ekim 2016
MWJS
Expo Centre Sharjah
27 Eylül - 01 Ekim 2016
Ramadan & Eid Fair
Al Hader Exhibitions & Confere
06 Haziran - 05 Temmuz 2016
SRCF
Expo Centre Sharjah
25 Nisan - 04 Mayıs 2016
MWJS
Expo Centre Sharjah
05 - 09 Nisan 2016
PWS
Expo Centre Sharjah
28 Şubat - 01 Mart 2016
PLASTIVISION Arabia
The All India Plastic Manufact
22 - 25 Şubat 2016
ArabiaMold
DEMAT GmbH
22 - 25 Şubat 2016
Print Pack Arabia
Expo Centre Sharjah
22 - 25 Şubat 2016
NCE
Expo Centre Sharjah
10 - 12 Şubat 2016
IES
Expo Centre Sharjah
10 - 12 Şubat 2016
SF - SteelFab
Expo Centre Sharjah
17 - 20 Ocak 2016
K
R
U
T
A
S
224
EK 2: SAĞLIK ALANINDA İŞBIRLIĞI ANLAŞMASI BULUNAN ÜLKELER
K
R
U
T
A
S
Kaynak: Sağlık Bakanlığı
225
EK 3: İKİLİ SOSYAL GÜVENLİK SÖZLEŞMESİ YAPILAN ÜLKELER245
ÜLKELER
İmza Tarihi
Yürürlük
Tarihi
K
R
1
ALMANYA
30.04.1964
01.06.1961
2
FRANSA
20.01.1972
01.08.1973
3
HOLLANDA
05.04.1966
01.02.1968
U
T
A
S
4
BELÇİKA
04.07.1966
01.05.1968
5
DANİMARKA
13.12.1999
01.12.2003
6
AVUSTURYA
12.10.1966
01.10.1969
7
İSVİÇRE
01.05.1969
01.01.1972
8
İSVEÇ
30.06.1978
01.05.1981
9
İNGİLTERE
09.09.1959
01.06.1961
1
0
LİBYA
13.09.1984
01.09.1985
1
1
KKTC
09.03.1987
01.12.1988
245
http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/diyih.portal?page=yv&id=2, 28.12.2015
226
1
2
AZERBAYCAN
17.07.1998
09.08.2001
1
3
ARNAVUTLUK
14.07.1998
01.02.2005
1
4
BOSNAHERSEK
27.05.2003
01.09.2004
1
5
ÇEK
CUMHURİYETİ
02.10.2003
01.01.2005
1
6
LÜKSEMBURG
20.11.2003
01.06.2006
1
7
MAKEDONYA
06.07.1998
01.07.2000
1
8
NORVEÇ
20.07.1978
01.06.1981
1
9
ROMANYA
06.07.1999
01.03.2003
2
0
KANADA
19.06.1998
01.01.2005
2
1
GÜRCİSTAN
11.12.1998
20.11.2003
2
2
KEBEK
21.11.2000
01.01.2005
K
R
U
T
A
S
227
2
3
HIRVATİSTAN
12.06.2006
2
4
SLOVAKYA
25.01.2007
2
5
SIRBİSTAN
26.10.2009
01.06.2012
01.07.2013
K
R
01.12.2013
U
T
A
S
228
EK 4: BIRLEŞIK ARAP EMIRLIKLERI SAĞLIK KURULUŞLARI
LİSTESİ246
Genel Sağlık Kuruluşları
K
R
1)
Ajman Dental Center - General
Area: Ajman Dental Center, Ajman
2)
Ajman Preventive Medical Compound - General
Area: Ajman Preventive Medical Compound, Ajman
3)
Al Mousallah - Kalbaa - General
Area: Al Mousallah - Kalbaa, Sharjah
4)
Dubai Health School Center - General
Area: Dubai Health School Center, Dubai
U
T
A
S
5)
Dubai Preventive Medical Compound - General
Area: Dubai Preventive Medical Compound, Dubai
6) Fujeirah Dental Center - Main - General
Area: Fujeirah Dental Center - Main, Fujairah
7) Jumeirah Dental Center - General
Area: Jumeirah Dental Center, Dubai
8) Kalbaa Dental Center - General
Area: Kalbaa Dental Center, Sharjah
9) Kalbaa Preventive Medical Compound - General
Area: Kalbaa Preventive Medical Compound, Sharjah
10) Maternity & Childhood - General
Area: Maternity & Childhood, Sharjah
11) Mouth & Teeth - General
Area: Mouth & Teeth, Sharjah
12) Preventive Medical Compound - Al Zaid - General
Area: Preventive Medical Compound - Al Zaid, Sharjah
13) Preventive Medical Compound - Deba Fujeirah - General
Area: Preventive Medical Compound - Deba Fujeirah, Fujairah
14) Preventive Medical Compound - Deba Hesn - General
Area: Preventive Medical Compound - Deba Hesn, Sharjah
15) Preventive Medical Compound - Industrial - General
Area: Preventive Medical Compound - Industrial, Sharjah
Area: Preventive Medical Compound - Khorfakan, Fujairah
16) Preventive Medical Compound - Main - General
Area: Preventive Medical Compound - Main, Sharjah
17) Preventive Medical Compound-Main - General
Area: Preventive Medical Compound-Main, Fujairah
246
http://www.moh.gov.ae/en/About/Pages/ServiceProvider.aspx,, 18.04.2016
229
18) R.A.K Dental Center - General
Area: R.A.K Dental Center, Ras Al-Khaimah
19) R.A.K Health School Center - General
Area: R.A.K Health School Center, Ras Al-Khaimah
20) R.A.K Preventive Medical Compound - General
Area: R.A.K Preventive Medical Compound, Ras Al-Khaimah
K
R
21) Sharjah Dental Center - Main - General
Area: Sharjah Dental Center - Main, Sharjah
22) Sharjah Health School Center - General
Area: Sharjah Health School Center, Sharjah
23) U.A.Q Dental Center - General
Area: U.A.Q Dental Center, Umm Al-Quwain
U
T
A
S
24) U.A.Q Preventive Medical Center - General
Area: U.A.Q Preventive Medical Center, Umm Al-Quwain
230
Sağlık Merkezleri247
1) ABU MOOSA - Health Center
Phone: 06 8838221
Address: Island of Abu Musa
Area: ABU MOOSA, Sharjah
K
R
2) AJMAN COMP. - Health Center
Phone: 06/7422227
Area: AJMAN COMP., Ajman
3) AL AWEER - Health Center
Phone: 06/5386444
Address: Near Emirates Pertol Station Alaweer
Area: AL AWEER, Dubai
4) AL DEQDAQA - Health Center
Phone: 07 2442566
Address: Airport Road, next to the police station AlDigdaga, near Alqanas supermarket
Area: AL DEQDAQA, Ras Al-Khaimah
U
T
A
S
5) AL ETTIHAD - Health Center
Phone: 04 3421005
Address: Sheikh Zayed Road - service road after Mazaya Centre near Al-Amal Hospital
Area: AL ETTIHAD, Dubai
6) AL HALLAH - Health Center
Phone: 09 2448115
Address: Masafi Road Dibba - near the Emirates petrol station
7) AL HAMIDIA - Health Center
Phone: 06 7492353
Area: AL HAMIDIA, Ajman
8) AL HAMRANIA - Health Center
Phone: 07 2436332
Address: Airport Road / After Alhamrania School for Boys
Area: AL HAMRANIA, Ras Al-Khaimah
9) AL HAMREIA - Health Center
Phone: 050 5973475
Address: Hamriyah area next to Hamriyah Bridge and Hamriyah Sports Club and The Castle High
School
Area: AL HAMREIA, Sharjah
10) AL JAZEERA - Health Center
Phone: 07 2445568
Address: Next to the physical therapy center, near the police station and Alabeer kindergarten ,
opposite to supermarket Albasmah
Area: AL JAZEERA, Ras Al-Khaimah
11) AL JEER - Health Center
Phone: 07 2681965
Address: Aljeer Street, next to Aljamee mosque, near the grocery Ahmed Alai
Area: AL JEER, Ras Al-Khaimah
247
http://www.moh.gov.ae/en/About/Pages/ServiceProvider.aspx, 18.04.2016
231
12) AL KADRA - Health Center
Phone: 06/8838803
Address: On the main street next to the police station
Area: AL KADRA, Ras Al-Khaimah
K
R
13) AL KHALDIYYA - Health Center
Phone: 06 5220525
Address: AlKhaldiya Area next to ALKhaldiya Post Office
Area: AL KHALDIYYA, Sharjah
14) AL KHAZAN - Health Center
Phone: 06 7660399
Area: AL KHAZAN, Umm Al-Quwain
15) AL MAAMOURA - Health Center
Phone: 07 2283893
Address: Almuntasr street - Passport Road next to grocery Aldallal on the left
Area: AL MAAMOURA, Ras Al-Khaimah
U
T
A
S
16) AL MANAMA - Health Center
Phone: 06 8827324
Area: AL MANAMA, Ajman
17) AL MENAEE - Health Center
Phone: 04 8525577
Address: Near a Almniei Secondary School for Boys, the New People's behind (the Wa'ab)
Area: AL MENAEE, Ras Al-Khaimah
18) AL MERESHED - Health Center
Phone: 09 2227099
Address: Etisalat street - Jawazat Roundabout - Mreshad area
Area: AL MERESHED, Fujairah
19) AL MHESNA - Health Center
Phone: 04 2886644
Address: Near the school, the Islamic Medical College for Girls After School Greenwood
Area: AL MHESNA, Dubai
20) AL MODAM - Health Center
Phone: 06 5286862
Address: Midam area near the Muncipality roundabout and Hamriyah Club and Ladies Club for
Midam - Central Region
Area: AL MODAM, Sharjah
21) AL NAHDA - Health Center
Phone: 04 2611289
Address: Behind the Union Society Tawar Branch
Area: AL NAHDA, Dubai
22) AL NAKHEEL - Health Center
Phone: 07 2220267
Address: Inside the campus of Hospital Saif Bin Ghobash
Area: AL NAKHEEL, Ras Al-Khaimah
23) AL QURIA - Health Center
Phone: 09 2365135
Address: Khor Fakkan Fujairah Street next to Alqaria school for basic education
Area: AL QURIA, Fujairah
232
24) AL QUSAIS - Health Center
Phone: 04 2613651
Address: opposite the signal of ALTwar Cooperative,First through then right
Area: AL QUSAIS, Dubai
K
R
25) AL RAEFAA - Health Center
Phone: 06 7681161
Area: AL RAEFAA, Umm Al-Quwain
26) AL RAFAHA - Health Center
Phone: 04 3930777
Address: Behind the Carrefour area of Bur Dubai near the bus station and the Abu Dhabi-based
Etisalat Ghubaiba
Area: AL RAFAHA, Dubai
U
T
A
S
27) AL RAFIAA - Health Center
Phone: 06 5381136
Address: ALBataeh Area the intersection number (7)
Area: AL RAFIAA, Sharjah
28) AL RAMSE - Health Center
Phone: 07 2662526
Address: Alramse street next to Alramse mail, along the Women's Association for the memorization
of the Koran,opposite the popular Zayed
Area: AL RAMSE, Ras Al-Khaimah
29) AL RASHEDIA - Health Center
Phone: 04 2853195
Address: Near the public library behind Rashidiya Metro Station Rashidiya
Area: AL RASHEDIA, Dubai
30) AL REFA - Health Center
Phone: 09 2442587
Address: Riffa Area -Abdullah Bin Sultan Al Qasimi Street
Area: AL REFA, Sharjah
31) AL REQA - Health Center
Phone: 06 5241983
Address: Al Jazzat area next to Fatima Zahra School opposite Al Jazzat Garden
Area: AL REQA, Sharjah
32) AL SALMAH - Health Center
Phone: 06 7671601
Area: AL SALMAH, Umm Al-Quwain
33) AL SHARJAH - Health Center
Phone: 06/5242111
Address: Al-Buteena Area next to the roundabout of Civil defence
Area: AL SHARJAH, Sharjah
34) AL SIJI - Health Center
Phone: 06 8854499
Address: Fujairah road near a petrol station EPPCO right - Seiji Street - After Seiji police station
Area: AL SIJI, Fujairah
35) AL TAWEEN - Health Center
Phone: 09 2585538
Address: Azn area - Azn roundabout - Toyen Street next to the National Bank of Fujairah
Area: AL TAWEEN, Fujairah
233
36) Al Thameed - Health Center
Phone: 06 5384425
Address: AlThameed Area - Central Region
Area: Al Thameed, Sharjah
K
R
37) AL ZAID - Health Center
Phone: 06 8525363
Address: City of Dhaid - Behind Dhaid Hospital - Central Region
Area: AL ZAID, Sharjah
38) ALALAAI - Health Center
Phone: 06 5311661
Address: The pearly area next to the Union Society Cooperative - the city of Khor Fakkan - Eastern
Region
Area: ALALAAI, Sharjah
U
T
A
S
39) AL-MADINA - Health Center
Phone: 09 2224811
Address: Alsafir Roundabout - Alsalamh Road - opposite Family Medical Center
Area: AL-MADINA, Fujairah
40) ALZAIT - Health Center
Phone: 07 2351428
Address: Kheran Street, side of national markets, near Reform Society and social guidance
Area: ALZAIT, Ras Al-Khaimah
41) As Sabkha - Health Center
Phone: 06 5652160
Address: Sabkha Area
Area: As Sabkha, Sharjah
42) BADIA - Health Center
Phone: 09 2445159
Address: After Alwalia - afterAdbara - Bidiyah main street next to Bidiyah police station
Area: BADIA, Fujairah
43) DABA HESN - Health Center
Phone: 06 88226963
Address: Dibba Al Hosn in the West Side - City of Dibba Al Husn
Area: DABA HESN, Sharjah
44) Deba - Fujeirah - Health Center
Phone: 09/2446666
Area: Deba - Fujeirah, Fujairah
45) DHEDNA - Health Center
Phone: 09 2365135
Address: Street Dibba Ddnh - Alroll - Ddnh - on the right of the Alraheb school - after a restaurant
Aros Damascus
Area: DHEDNA, Fujairah
46) FALAJ MUALA - Health Center
Phone: 06 8824851
Area: FALAJ MUALA, Umm Al-Quwain
47) Gdfaa - Health Center
Phone: 09/2381689
Address: Khor Fakkan Street next to the Fujairah Water and Power Authority Fujairah
Area: Gdfaa, Fujairah
234
48) HOR AL ANZ - Health Center
Phone: 04 2666978
Address: Behind Abu Hail Center, near the Deira Emirates Post Office- Main branch , Queen school
and public library Hor alanz
Area: HOR AL ANZ, Dubai
K
R
49) JULFAR - Health Center
Phone: 06 8848383
Address: Julfar Street, near the Gulf markets
Area: JULFAR, Ras Al-Khaimah
50) KHAT - Health Center
Phone: 07 2448367
Address: Khatt Street next to the dates factory
Area: KHAT, Ras Al-Khaimah
U
T
A
S
51) MARBAH - Health Center
Phone: 09 2380705
Address: Khor Fakkan Fujairah Street next to Murbeh police station
Area: MARBAH, Fujairah
52) Masafi - Fujeirah - Health Center
Phone: 09 2564416
Address: Fujairah road - opposite the forces of private security
Area: Masafi - Fujeirah, Fujairah
53) MASAFI - R.A.K - Health Center
Phone: 09 2564256
Address: Masafi street / Dibba, by Bikalah Mahrazi Rashid, near a nursery for Masafi
Area: MASAFI - R.A.K, Ras Al-Khaimah
54) MOSHEREF - Health Center
Phone: 06 7400585
Area: MOSHEREF, Ajman
55) MOZERAA - Health Center
Phone: 04 8522928
Area: MOZERAA, Ajman
56) NAHWA - Health Center
Phone: 06 8848085
Address: AlNahwa Area-Khorfakan - Eastern Region
Area: NAHWA, Sharjah
57) R.A.K. - Health Center
Phone: 07 2337333
Address: Kuwait Street next to the Oasis Centre
Area: R.A.K., Ras Al-Khaimah
58) SAIF AL KHATERI - Health Center
Phone: 07 2585176
Address: Azn street, next to Azn elementary school, near the Electricity and Water Authority
Area: SAIF AL KHATERI, Ras Al-Khaimah
59) SHAMAL - Health Center
Phone: 07 2236687
Address: Palm Street / Rams, near the Emirates markets, next to the school Shaml
Area: SHAMAL, Ras Al-Khaimah
235
60) SHUKA - Health Center
Phone: 06 8848383
Address: Near the main street
Area: SHUKA, Ras Al-Khaimah
K
R
61) WADI ASFENY - Health Center
Phone: 06 8827315
Address: , Next to wadi safni School for Boys and Mazoon School for Girls
Area: WADI ASFENY, Ras Al-Khaimah
62) WADI HELO - Health Center
Phone: 06 5653288
Address: Wadi AlHelo area through the Sharjah / Kalba
Area: WADI HELO, Sharjah
63) WADI SEDR - Health Center
Phone: 09 8565553
Address: Masafi Tybah road - the intersection of Alkhalibia - The center is located in the center of the
village of Wadi Sidr health
Area: WADI SEDR, Fujairah
U
T
A
S
64) WASET - Health Center
Phone: 09 2381811
Address: Suwaihat Area
Area: WASET, Sharjah
Hastaneler 248
1) Al Amal - Hospital
Phone: 04/3444010
Area: Al Amal, Dubai
Services: Accounting dept, 2, Administrati
2) Al Baraha - Hospital
Phone: 04/7078204
Area: Al Braha, Dubai
3) AlZaid - Hospital
Phone: 06/8828777
Area: AlZaid, Sharjah
4) AlZaid - Hospital
Phone: 06/8828777
Area: AlZaid, Sharjah
5) Fujeira - Hospital
Phone: 09/2242999
Area: Fujeira, Fujairah
6) Ibrahim Bin Hamad Obaid Allah - Hospital
Phone: 07/2223555
7) Kalba - Hospital
Phone: 09/2777011
248
http://www.moh.gov.ae/en/About/Pages/ServiceProvider.aspx, 10.04.2016
236
Area: Kalba, Sharjah
8) Khalifa - Hospital
Phone: 06/7439333
Area: Khalifa, Ajman
K
R
9) Khorfakan - Hospital
Phone: 09/2370222
Area: Khorfakan, Sharjah
10) Kuwait - Hospital
Phone: 06/5242111
Area: Kuwait, Sharjah
11) Obaidella - Hospital
Phone: 07/2223555
Area: Obaidella, Ras Al-Khaimah
U
T
A
S
12) Qasemi - Hospital
Phone: 06/5386444
Area: Qasemi, Sharjah
13) Saqar - Hospital
Phone: 07/2223666
Area: Saqar, Ras Al-Khaimah
14) Shaam - Hospital
Phone: 07/2666465
Area: Shaam, Ras Al-Khaimah
15) U.A.Q. - Hospital
Phone: 06/7656888
Area: U.A.Q., Umm Al-Quwain
237
BEA’DE 24 TEVİZYON KANALI YAYIN YAPMAKTADIR. 249
K
R
Sharjah TV
Sharjah, United Arab Emirates
Sharjah Sports TV
U
T
A
S
SPORTS
Sharjah, United Arab Emirates
DMI - Dubai One
ENTERTAINMENT
Dubai, United Arab Emirates
Orient News
NEWS
Fujairah, United Arab Emirates
DMI - Dubai TV
ENTERTAINMENT NEWS
249
http://streema.com/tv/country/United_Arab_Emirates, 18.04.2016
238
Alsharqiya TV - Sharqiya News
K
R
NEWS
FARSI1
U
T
A
S
ENTERTAINMENT
DMI - Dubai Sports
SPORTS
Al Arabiya
NEWS
DMI - Sama Dubai
CULTURE
239
Physique TV (Arabic)
K
R
HEALTH LIFESTYLE
DMI - Noor Dubai TV
U
T
A
S
CULTURE
Alsharqiya TV - Sharqiya
ARABIC ENTERTAINMENT NEWS
Iran TV Network
ENTERTAINMENT NEWS
DMI - Dubai Racing
SPORTS
240
Sky News Arabia
K
R
NEWS
Abu Dhabi, United Arab Emirates
Al Dafrah TV
GENERAL
United Arab Emirates
U
T
A
S
Peace TV
RELIGIOUS
Huda TV
RELIGIOUS
Citruss TV
SHOPPING
241
Al Aan TV
CULTURE GENERAL
K
R
Ajman Television Network
GENERAL
U
T
A
S
Orient News
GENERAL NEWS
CNBC Arabia}
BUSINESS
242

Birleşik Arap Emirlikleri

Transkript

Benzer belgeler

Arap Devrimleri`nin müziği mücadeleyle yayılıyor | Marksist.org

Bülten Sayı 2 (Ekim 2014)

Lizbon Antlaşması

Geoff Fieldsend TR

Turizm Akademisyeni, Mezunu ve Öğrencisi! Mesleki Yeterlilik

Haberi Devamı İçin Tıklayınız

71490862-010.06.02 Konu ıHijyen ve çevre

08.05.2013 TÜRKİYE –B.A.E DUBAİ BÖLGESİ SAĞLIK TURİZMİ

Siz hiç uçan balık gördünüz mü?