docdosyayı indir - kuşadası ilçe müftülüğü
download 
Şikayet Transkript
dosyayı indir - kuşadası ilçe müftülüğü
KUŞADASI MÜFTÜLÜĞÜ PERSONELİ KÜLTÜR VE TARİH SEMİNERLERİ EĞİTİM KİTABI 18 OCAK 2016 PAZARTESİ KUŞADASI CAMİLER TÜRBELER MEZARLIKLAR KUŞADASI TARİH DEMOGRAFİ MUTFAK MEŞHUR ZATLAR CAMİLER HAMAMLAR SU KEMERLERİ ÇEŞMELER GÜVERCİNADA KERVANSARAY TEKKELER TÜRBELER MEZARLIKLAR MEZAR TAŞLARI MEZAR TAŞI SEMBOLLERİ KUŞADASI Sayfa 2 TAKDİM Kuşadası Müftüsü olarak 7 Kasım 2014 tarihinde bir Cuma günü Kaleiçi Camiinde şükür namazı kılarak göreve başladım. 5 yıl Belçika’da görev yapmanın bana getirdiği rahatlıkla, caddelerinde birkaç dilin konuşulduğu bir ilçeye müftü olarak atanmıştım. Kuşadası Müftüsü olunca, Kuşadası’na yakışır işler yapmak gerekiyordu. Yapılamayanları yapmak, yeni olan şeyler üretmek, Kuşadası’na değer katacak projelere imza atmak gerekiyordu. Kuşadası Kültürel ve Tarihi Mirası Koruma Derneği Başkanı, Türk Mezar Taşları Uzmanı, Turist rehberi, tarih ve kültür araştırmacısı, köşe yazarı, AB Proje Uzmanı vb. değişik alanlarda faaliyet gösteren ve Türk Kültür Elçisi olarak gördüğüm değerli büyüğüm Sayın Mahmut ÖKÇESİZ Bey’i tanıyınca, tam aradığım kişiyi buldum dedim. İşte bu proje Mahmut Bey’in projesidir. “Kuşadası Müftülüğü Personeli Kültür ve Tarih Seminerleri Eğitim Kitabı” nı hazırlayıp bir program dahilinde Kuşadası’nı bizlere tanıtacak olan bu eseri meydana getiren Mahmut Ökçesiz Bey’e şükranlarımı arz ediyorum. Mahmut Ökçesiz Bey bizim bu konuda ufkumuzu açtı, yolumuzu aydınlattı ve yeni hedefler konusunda bizlere ışık tuttu. Bu seminer çalışmasını el kitabı haline getirip din görevlilerimize takdim etmek bizim için önemli bir görevdir. Amacımız bu seminerle, Kuşadası’nda camilerinde görev yapan personelimizi Kuşadası’nın manevi dinamikleri hakkında bilgi sahibi yapmak, Kuşadası’ndaki tarihi camiler ve mekanlar hakkında bilgilendirmek, Din görevlilerimizi eğitmek, bulunduğu, görev yaptığı ilçe hakkında bilgi sahibi yapmaktır. Bu çalışmanın hayırlara vesile olmasını Cenab-ı Allah’tan niyaz ediyor, seminerimize katılan din görevlilerimize teşekkür ediyor ve selam ve saygılarımı sunuyorum. Vehbi AKŞİT Kuşadası Müftüsü 23 Aralık 2015 Sayfa 3 KUŞADASI KÜLTÜR ve TARİH SEMİNERLERİ Ege bölgesinin önemli turizm kentlerinden biri olan Kuşadası yurt içi ve yurt dışında turizm kent diye bilinmekte ve tanınmaktadır. 1965 yılından itibaren kitle turizmi ile aşırı yapılaşma sonucu önemli kayıplara uğrayan Kuşadası’nın değerleri olarak güzel iklimi, ören yerlerine yakın konumu, limanı, ticari imkanları ve plajları tanıtılmaktadır. Kuşadası , 11. yüzyılda Selçuklu imparatorluğu ile başlayan, akabinde beylikler dönemi ile devam eden ve nihayetinde 1413 yılı Çelebi Mehmet’in fethi ile bin yıldan fazla bir Türk-İslam yurdudur. Kentimizde Türk izlerini gösteren tarihi camilerimiz, mezarlıklarımız, türbelerimiz, tekkelerimiz, kalemiz, kervansarayımız, tarihi evlerimiz, sur duvarlarımız, hamamlarımız, vb. ecdat yadigârı tarihi eserlerimiz olduğu kadar, Türk-Müslüman toplumunun günümüze kadar gelen mutfağı, adet ve gelenekleri, türkülerimiz, abidevi şahsiyetlerimiz ve din alimlerimizde vardır. Turizm kenti olması hasebiyle maalesef bu manevi dinamiklerimiz arka plana atılmış ve turizm tehdidi ile unutulmaya çalışılmaktadır. 2011 yılında kurulan Kuşadası Kültürel ve Tarihi Mirası Koruma Derneği’nin amacı Kuşadası’nın kültürel ve tarihi mirasını korumak, unutulmaya yüz tutmuş dinamiklerimizi canlandırmak, tahrip olmuş eserlerimizi restore ettirip canlı kültür mekânları haline getirmek ve millimanevi değerlerimizi halkımıza anlatmak, öğretmek ve yaşatmaktır. Bu cümleden olarak kurulduğumuz andan itibaren yoğun bir çalışmanın içerisine girdik ve ilk iş olarak eski mezarlıklar ve mezar taşları üzerinde çalışmalar yaptık. 2013 yılında yayınladığımız “ Kuşadası Adalızade Osmanlı Mezar Taşları kitabı ile kent tarihimizin bilinmeyen bir noktasını aydınlatmaya çalıştık. 2013 yılında Kuşadası Kültür ve Tarih Seminerleri adıyla başlattığımız eğitim hareketi hız kesmeden devam etmekte ve her yıl tekrarlanmaktadır. 2016 yılı için yapacağımız seminerlerimizin ilkini “ Kuşadası Müftülüğü Personeli “ne yönelik olarak planladık. Müftümüz, vaiz hocalarımız, imam-hatiplerimiz, müezzin-kayyumlarımız ve müftülük personelimiz elit ve bilgili insanlardan oluşmakta ve bu kentin manevi dünyasını inşa etmektedirler. Onların katılacağı bir seminerin kentin manevi hayatına çok olumlu faydalar sağlayacağına inancımız tamdır. Bu vesile ile bu seminerin yapılmasına izin veren sayın müftümüz Vehbi AKŞİT beye ve seminere katılan sizlere şükranlarımı sunar, hayırlara vesile olmasını cenab-ı Hak’tan niyaz ederim. Hürmetlerimle Mahmut ÖKÇESİZ 24 Aralık 2015 KUŞADASI Sayfa 4 KUŞADASI MÜFTÜLÜĞÜ PERSONELİ Sıra No 1 2 3 4 5 6 7 8 Adı Soyadı Unvan Müezzin-Kayyım ALİ IŞIK HANIM C. İmam-Hatip ALİ TOKALI Müezzin-Kayyım MÜMÜN ERTEK İmam-Hatip CAVİT YAŞAR 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 KİRAZLI MH. C. DAVUTLAR MH. HANİFE ŞAKİR AVCI C. İmam-Hatip KADİR GÜZEY KALEİÇİ C. İmam-Hatip METİN DİRGEN MEHMET DENEK 11 MİMAR OSMAN C. DAVUTLAR MH. HANİFE ŞAKİR AVCI C. İmam-Hatip MEHMET EMİN YILDIRIM SANAYİ C. İmam-Hatip Müezzin-Kayyım ALİ KÖSE NAZMİYE DENEK GÜZELÇAMLI MH. H. İBRAHİM PEHLİVANLI C. MİMAR OSMAN C. Kuran Kursu Öğreti cisi İmam-Hatip EKREM DUYAR GÜZELÇAMLI KIZ İKİOLUKLU ATİK C. Müezzin-Kayyım MEHMET ARZU CUMHURİYET MH.BELEDİYE C. İmam-Hatip ALİ YILMAZ HANIM C. İmam-Hatip BİLAL ÇOBAN ÖZAYDIN-BAYÜLGEN C. İmam-Hatip HALİL İBRAHİM BİCE HACI İBRAHİM C. İmam-Hatip MEHMET UYSAL İKİÇEŞMELİK C. İmam-Hatip ÖMER YILDIRIM TÜRKMEN C. İmam-Hatip RAMAZAN AKİL İmam-Hatip KASIM NİŞANCI CAFERLİ MH.C. GÜZELÇAMLI MH. H. MUSTAFA ŞENAY C. Müezzin-Kayyım BÜLENT SAYDAN Cep Telefonu 5356825715 VEHBİ AKŞİT 9 10 Görev Yeri İlçe Müftüsü DAVUTLAR MH. İSLAMŞANLI C. 532 2775343 537 2746648 5438953816 530 2520704 536 8345575 5432977173 5382987818 536 4797600 533 7459985 5399667400 534 2481341 531 2089458 542 8260779 535 5930704 537 2206702 546 2322525 542 449 83 20 537 785 33 96 542 7971499 533 7459284 Sayfa 5 Sıra No 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 Adı Soyadı Unvan Görev Yeri BÜLENT SAYDAN Müezzin-Kayyım DAVUTLAR MH. İSLAMŞANLI C. İmam-Hatip HACI FERİT DEMİREL C. İmam-Hatip GÜZELÇAMLI MH. MRK. C. İmam-Hatip DAVUTLAR MH. YENİ C. Müezzin-Kayyım DAVUTLAR MH. YENİ C. CÜNEYT TÜRK ABDULLAH GEDİKLİ FAZLI UZUN MEHMET EMİN BAŞOĞUL İSMAİL ÖZDEMİR TAHİR ÖZTÜRK Müezzin-Kayyım HACI İBRAHİM C. Müezzin-Kayyım ÖZAYDIN-BAYÜLGEN C. İmam-Hatip MUSTAFA ADALIOĞLU C. Müezzin-Kayyım TÜRKMEN C. MEHMET CENGİZ RAMAZAN YAVAŞ HASAN HÜSEYİN ÇORLU NAZİLLİ SİTESİ C. ALİ ERDOĞAN Müezzin-Kayyım 5443023063 5305928861 536 7318745 536 7614036 5347894522 533 6373843 5059069567 5308820654 5462908592 Veri Haz.ve Kont.İşl. ZEKERİYA GÜLTEKİN NAZMİ YUMUŞAK 533 7459289 5395202010 Veri Haz.ve Kont.İşl. İmam-Hatip 533 7459284 0545 9496941 Şoför NURULLAH MUSTAFA ÇAYIR HALİL İBRAHİM AKKAYA Cep Telefonu DAVUTLAR MH. H.HALİL GÖKYÜREK C. 531 2729009 5304879715 Hizmetli MUHAMMET HİLMİ SÜRER 545 3203132 Hizmetli HAYDAR YILMAZ İmam-Hatip CUMHURİYET MH.BELEDİYE C. İmam-Hatip SOĞUCAK MH. C. İmam-Hatip YAYLA MH.C. İmam-Hatip DAVUTLAR MH. İSLAMŞANLI C. İmam-Hatip ÇINAR MH. C. Kuran Kursu Öğreticisi CAMİATİK MAHALLESİ İmam-Hatip YENİ MH.C. MEHMET DUMAN ÖMER TAŞ DİLAVER ALKIN ABDURRAHMAN TOLUNAY ŞERİFE ERGİN SÜLEYMAN HİLMİ EKER 532 485 95 73 5376386757 5064629436 5368977662 5374601217 (505) 229 50 62 5469592396 KUŞADASI Sayfa 6 KUŞADASI Kuşadası , Türkiye’nin önemli turizm merkezlerinden biridir. Ege bölgesinde Aydın il sınırları içerisinde bulunan ve Adalar Denizinde kendi adıyla anılan Kuşadası körfezi üzerinde kurulmuş olan bu şirin ilçemiz ülkemizin batıya açılan önemli gümrük limanlarından biri olma özelliğini yıllardır korumaktadır. İstanbul’dan sonra en çok turizm gelirimiz Kuşadası’ndan elde edilmekte ve Kuşadası , Türkiye’nin kurvaziyer limanları arasında birinci sıradadır. Kentin en önemli gelir kaynağı turizm olduğundan ticaretin büyük bir kısmı turizm etkinlikleri ile ilintilidir.1965 lerde başlayan Kuşadası Turizmi ülkemizde ilk olmasından dolayı süratle gelişme kaydetmiş ve kentin kaderi 1980 lerden sonra süratli bir şekilde değişmeye başlamıştır. Turizmden önce 8.000-10.000 nüfusu olan kent, turizmin gelişmesi ile hızlı bir göç almaya başlamış ve yurdumuzun her tarafından gelen girişimciler bu kente yerleşmiş ve turizm sektöründe çalışmaya başlamışlardır. Bu yoğun göç olgusu beraberinde çarpık yapılaşma, aşırı betonlaşma, plansız ve altyapısız sitelerin yapılması, şehrin tarihi dokusunun rant uğruna tahrip edilmesi, vb olumsuzluklara zemin hazırlamış ve Kuşadası turizm yolu ile kaybedilen kentlerin öncüsü olmuştur. 2000 li yıllarda bu göç daha da hızlanmış ve küçük bir sahil kasabasından büyük bir turizm kenti haline dönüşen bu güzel kentin nüfusu 100.000 sınırına dayanmış ve hatta bu sınırı da geçmiştir. . 2011 yılındaki adrese dayalı nüfus sistemine göre kentin resmi nüfusu 81.665 ilen 2015 yılı itibarı ile 105.000 olduğu tahmin edilmektedir. Her yıl Ocak-Nisan ayları arasında göç dalgası tekrarlanmakta ve şehrin nüfusu artmaktadır. Artan nüfus ve turizm yatırımları beraberinde başta inşaat olmak üzere çeşitli sektörleri tetiklemiş ve Kuşadası bir beton şehir olma özelliğini kazanmıştır. Kuşadası’nda ihtiyaçtan fazla konut yapımı, yılın sadece iki-üç ayı dolu olan yazlık sitelerin yapımı, 3-5 masadan fazla müşterisi olmayan sayısız lokantaları, 25-30 TL günlük oda kahvaltılı yatak satan küçük ve bakımsız otelleri ile turizmden kazanan değil aksine kaybeden bir kent havasına dönüşmektedir. Kuşadası Kültürel ve Tarihi Mirası Koruma Derneği olarak 2011 yılından itibaren bu kentin kültürel ve tarihi değerlerini korumak için büyük bir mücadele veriyoruz. Kuşadası’nda rant uğruna tahrip edilen, her geçen gün sayıları azalan, binaları ve tarihi eserleri onarmak, tarihi miras olarak bize emanet edilen ve yüzyıllardır ayakta duran ecdat eserlerini halkın koruması için onları bilinçlendirmek ve somut olmayan kültürel miras envanteri çıkarmak, adet, gelenek ve görenekleri günlük hayatta yaşatmak, Kuşadası mutfağının güzel örneklerini kentimize gelen yerli ve yabancı konukların damak zevkine sunmak, vb etkinlik ve çalışmalar ile Kuşadası markası oluşturma çabalarının bir bölümünü oluşturmak ana amacımızdır. Kuşadası hem fırsatlara ve hem de tehditlere çok açık bir kent olarak önümüzde durmakta ve bizim kent halkı olarak ne yapacağımızı merakla beklemektedir. Bize göre Kuşadası için yapılması gereken ilk önemli konu kente inşaat yasağı uygulanması, mevcut turizm yatırımlarının tamamlandıktan sonra askıya alınması ve yeni yatırım teşviklerinin verilmemesi, donanımı eski otellerin yenilenmesi ve kentin fiyatının yükseltilmesidir. Ayrıca marka oluşturabilmek için TÜRK KÜLTÜR ögeleri ön plana çıkarılmalı, kültürel miras konuları ciddi ve akademik bir anlayışla ele alınıp düzenlenmeli ve yerli-yabancı konuklar bu kültür değerleri ile ağırlanmalıdır. Kuşadası’nın kurtuluşunun tek reçetesi TÜRK KÜLTÜRÜ ve özüne dönmektir. Sayfa 7 COGRAFİ KONUMU ve İKLİMİ Kuşadası, Türkiye’nin batısında Ege bölgesinde kendi anıyla anılan Kuşadası körfezinde yer alır. Kuzeyinde Selçuk ve Pamucak, güneyinde Dilek yarımadası, doğusunda Bülbül dağı ve Batısında Ege denizi yer almaktadır. Coğrafi konumu kara ve deniz ulaşımında turistik yol güzergahı üzerinde yer aldığı için, günümüzde önemli turistik merkezlerden biri olmuştur. Kuşadası’nın coğrafi konumu 37 derece 51 dakika kuzey enlemi ile 11 dakika doğu boylamıdır. Kuşadası topoğrafyası denizselliğin daha etkili olduğunu gösterir. Sahile paralel dağ sırası ve etkili bir yükseltinin bulunmaması nedeniyle hava akımlarının kara içlerine doğru girmesine imkan sağlar. Bu avantajı nedeniyle hava akımlarında fazla değişiklik görülmez. Kuşadası’nda kışın yüksek atmosfer basıncı ve yazın düşük atmosfer basıncı olmaktadır. Kuşadası’nda ortalama hava sıcaklığı yılın 10 ayında genel olarak 10 derece sıcaklığın altına düşmez ve bu özelliği ile Kuşadası ılıman bir bölge olarak kabul edilebilir. Yıllık ortalama sıcaklık 16 derecedir. En sıcak ay 25, 1 derece ortalama ile Temmuz, en soğuk ay 9.0 derece ortalama ile Ocak ayıdır. Uzun yıllar ortalamasına göre en sıcak gün 41,6 derece ile 5 Temmuz 1998 de olmuş ve en soğuk gün 3 Ocak 1942 senesinde -10,2 derece ile gerçekleşmiştir. Kuşadası’nda yağışlar Eylül ayında yoğunluk kazanarak Aralık-Ocak aylarında en yüksek yağış seviyesine ulaşır ve Mart ayından itibaren de yağışlar azalmaya başlar. Kuşadası’nın yağış rejimi oldukça istikrarsızdır ve ilçemiz ortalama 75 gün yağışlıdır. Kar yağışı Türkiye’yi etkileyen Sibirya yüksek karakterli soğuk hava kütlesi ile Balkanlardan gelen aynı hava kütlelerinin kuzey Anadolu’dan güneye sarkması nedeniyle kar yağışı nadir olarak görülmektedir. Yıllık ortalama yağış 642 mm’dir. Kuşadası deniz suyu sıcaklığı yıllık ortalaması 19.2 derecedir. Mayıs –Ekim ayları mevsim özelliklerinden ve sıcak havanın etkisi ile 20.03 derecenin üstündedir. Sıcaklık ve etkili hava kütlelerine göre rüzgarında yıllık seyri değişmektedir. En kuvvetli rüzgar hızları Aralık-Ocak aylarında olur ve Kuşadası’nda yıllık fırtınalı gün sayısı 18 günü aşmaz. KUŞADASI Sayfa 8 KUŞADASI TARİHİ Kuşadası’nın ne zaman ve nerede kurulduğuna dair çeşitli görüşler ileri sürülmekte ve kentin tarihi hakkındaki araştırmalar halen devam etmektedir. Bugünkü görüşlere göre Truva savaşlarından sonra Kral Menallos’un ağabeyi Agamemnon’un bugün Pigale adı verilen deniz kenarında İ.Ö. 1190 yıllarından itibaren 10 yıl süre ile gemilerinin bakımını yaptırdığı ve bir süre burada askerlerini dinlendirdiği bilinmektedir. (1) Dor’ların Anadolu’yu kasıp kavuran işgallerinden sonra kurulan 12 İon şehirlerinden olan Efes ve Panaonion şehirleri arasındaki Kuşadası bir sayfiye yeri olarak kullanılmaktaydı. Büyük İskender’in İ.Ö. 334 yılında Pers istilasına son verip, İon şehirlerini ele geçirmesinden 10 yıl sonra imparatorluğu parçalanmış ve generallerinden Lysimachos Efes ve çevresini yönetmiştir. Efesli hanımların istekleri ile İ.S. 1. Yüzyılda bugünkü Yılancı burnu mevkiinde bir küçük sayfiye şehri kurulmuştur. Efes şehir limanının Küçük Menderes tarafından doldurulup ortadan kalkmasından sonra Kuşadası körfezi önem kazanmış ve göçler başlamıştır. Daha sonra Bizans egemenliğine giren Kuşadası Scala Nova adıyla Yılancı burnu ve küçük ada çevresinde genişlemeye başlamış ve sur duvarları yapılmıştır. İ.S. 8. ve 9. Yüzyıllarda Arapların istilasına uğrayan ve tamamen tahrip edilen Batı Anadolu bölgesindeki antik yerleşimlerin çoğu tahrip edilmiş ve yağmalanmıştır. İ.Ö. 6. Ve 7. Yüzyıllarda Denizli ve Afrodisias bölgelerine yerleştirilen ve Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Hazar ve Peçenek Türklerinin olduğunu biliyoruz ancak Kuşadası yöresine geldikleri hakkında bir bilgi yoktur. İ.S. 1000 yıllarında Türk kavimleri bu bölgeye akınlar yapmaya başlamış ve şehir bugünkü adıyla Andız Kulesi civarında kurulmuştur. 1071 Malazgirt zaferinden sonra Anadolu’nun kapıları tamamen Türklere açılmış ve akabinde Anadolu Selçuklu devleti kurulmuş ve 1186 yılında II: Kılıçaslan Ayasuluk ve yöresini Fethetmiştir. Anadolu Selçuklu devletinin zayıflamasından ve 1. Moğol istilasından sonra Selçuk, Birgi, Ödemiş ve Aydın yörelerini kapsayan Aydınoğluları Beyliği 1034 yılında kurulmuş ve yörede 1390 tarihine kadar hüküm sürmüşlerdir. Sayfa 9 Osmanlı hükümdarı Yıldırım Beyazıt Han aynı yıl Ayasuluk şehrini ele geçirmiş ve Kuşadası’na Osmanlı akınları başlamıştır. Kuşadası 1413 yılında Osmanlı hükümdarı Çelebi Mehmet tarafından Osmanlı devleti topraklarına katılmıştır. Osmanlı döneminde Güvercinada adıyla bilinen kale merkezli bir yerleşime sahne olan Kuşadası kalesi ve çevresi jeopolitik konumu nedeniyle önemli bir deniz üssü haline gelmiştir. Kuşadası kenti Osmanlı döneminde kalesi ile özdeşleşmiştir ve kale şehrin her şeyidir. Akdeniz kıyılarında ortaçağ ve yeniçağlarda var olan yerleşim birimleri için geçerlidir. Denizden gelebilecek saldırılar ancak ve ancak korunaklı, sağlam ve silahlı birliklerce savunulan surlar gerisinden püskürtülebilirdi. Osmanlı siyasi gücünün Batı Anadolu’nun verimli ovalarında üretilen malların başkent İstanbul’a düzenli olarak akmasını sağlamak gibi bir planı varsa bu güvenliğin sağlanması daha da önemli hale geliyordu. Kaleler çoğunlukla kalın bir duvar, yani sur, ve bu duvar boyunca dizilen aralıklı burçlardan oluşur. Duvarlar taş ve tuğladan yapılır ve horasan harcıyla örülür. Burçlar birbirlerini görebilecek ve koruyabilecek biçimde konumlandırılır. Duvarlarının üstü, savunma kolaylığı için düz yapılır ve bu düzlüğe “seğirdim yeri” denir. Kale kapısı önemli bir noktadır, kaldırılabilen köprüler, açılan kapı kanatlarının önüne inen ikinci bir kapı, “hisarpeçe” adı verilen ve özellikle kapıyı koruyan kule, hep bu zayıf noktayı güçlendirme amacı taşır. (2) Osmanlı Kuşadası’nda şehir Kalenin içi ve dışı olarak kurulmuştur. İç kalede yöneticiler ve yönetsel işlevlere sahip binalar yer alırken, dış kalede bazı zanaat faaliyetleri ve mahalleler yer almaktadır. Şehrin çekirdeğini oluşturan kalenin, bunun dışında Osmanlı şehirlerinde önemli askeri ve idari fonksiyonları da bulunmaktaydı. Devletin resmi belge ve kayıtları, para ve değerli eşyalarla, vakıf ve tüccarların malları güvenli bir yer olarak kabul edilen kalelerde saklanırdı. Beldenin hapishanesi de kalede bulunurdu. Kuşadası Güvercin ada kalesinin 1534 yılında Osmanlı kaptan-ı deryası büyük denizci Barbaros Hayreddin paşa tarafından tekrar yaptırıldığı, kaleye muhafız ve şahi toplar konulduğu , kale etrafının surlarla güçlendirildiği Osmanlı belgelerinde kayıtlıdır. Seferi-bahri Cezayir adlı ve daha sonra Sığla sancağı adını alacak büyük bir eyalet-Çeşme Kuşadası kıyı şeridinden başlayarak, Adalar denizindeki tüm adalar ve Cezayir ve Tunus’a kadar olan kocaman bir bölge-kaptan-ı derya eyaleti olarak anılmaktaydı. KUŞADASI Sayfa 10 Kuşadası 1615 yılında sadrazam Konevi Kara Mehmet Paşa’nın Cezayir eyaletinin kendisine verilmesinden sonra esaslı bir onarım ve genişlemeye tabi tutulmuştur. Kervansaray, kale içi cami ve bedestenler yaptırılmış, sur ve kale duvarları onarılıp kuvvetlendirilmiş ve kale muhafız ve top sayıları artırılmış ve Kuşadası Sakız gümrük mukataasının önemli bir parçası olmuştur. Kasabaya haftalık Pazar kurma hakkı da tanınmıştı. Kuşadası yerleşimi kentteki bu kale ile öylesine bütünleşmişti ki 1676 tarihinde Anya nam-ı diğer Kuşadası adıyla kaza, nefs yani şehir ismi olarak da Enderun-ı kala-i Kuşadası şeklinde kaydedilmişti. (3) Güvenlik konusunda yerine getirmekte olduğu hizmetlerden dolayı vergiden muaf olmakla beraber, devletin satışını yasakladığı metanın dışarıya gönderildiği önemli bir kaçakçılık limanı olma özelliğini daima muhafaza etmiş idi. Hatta küçüklü büyüklü bazı Osmanlı yöneticileri bile bu kaçakçılığın içindeydiler. Bunun önüne geçmek isteyen Osmanlı yöneticilerinin XVII. yüzyıl başlarında bu duruma bir çekidüzen vermek istedikleri anlaşılıyor. Osmanlıların batı Anadolu kent ve limanlarını ele geçirmesinden sonra bu bölgeden yapılan dış ticareti denetlemeye çalışmaları ve üretim mallarını ki bunlar arasında özellikle hububat türü ürünler ayrı bir öneme sahiptir. Özellikle İstanbul’a yönlendirmeye çalışmaları, bu bölge ile yabancı ülkeler arasındaki dış ticareti gerileten nedenlerin başında gelmektedir. Osmanlı Devleti’nin Akdeniz’deki Venedik ile mücadelesinin temelinde de bu yatmaktadır. Bu trafiği kontrol etmek için de kıyı kentlerindeki limanlarda var olan kaleler güçlendirilmiş veya yenileri inşa edilmiştir. Evliya Çelebinin ayrıntılı anlatımına göre Kuşadası kalesinde 110 nefer ve 1 kale dizdarı bulunuyordu. Kale dört köşeli, etrafı denizle çevrili kargır ve taştan yapılmıştı. Güney tarafı yokuş yukarı ve kayalık bir zemine sahipti. Ele geçirilmesi zor bir yerde bulunmakla birlikte, etrafında hendeği yoktu. (4) İçerisinde 40 adet Balyemez topu 10 kadar neferi vardır. EVLİYA ÇELEBİ GÖZÜYLE KUŞADASI Sayfa 11 Evliya Çelebi 1670 tarihlerinde Kuşadası’na gelmiş, burada kısa bir süre kalmış ve sonradan kaleme aldığı meşhur seyahatnamesinde Kuşadası’nı böyle anlatır “ Evsaf-ı Kala-ı Müjgan yani Kuşadası şehri “ dediği Kuşadası’nı şöyle anlatmaktadır. Kalesini IV. Murat yaptırtmıştır. Öküz Mehmet Paşa vakfındadır. Voyvodası vardır. Yüz yük akçeye mültezim gümrük eminidir. Kethüda yeri yoktur. Ancak yüz nefer yeniçeriye sahip serdarı vardır. Kalesi lebiderya bir temel üzerine kurulmuş dört köşe bir binadır. Güneyi yokuş yukarı kayalar üzerine kurulmuştur. Korunaklı ve sağlam yerler olduğundan etrafında hendeği yoktur. Deniz sahili alçak, geniş ve kumsal yerlerdir. Duvarının yüksekliği 15 arşındır. (10.2m). Üç kapısı vardır, biri batıya bakan iskele kapısıdır ki gümrük emini burada oturur. 80 odası vardır. Kale gibi yapılmış olan bina Öküz Mehmet Paşa hayratıdır. Önce kale olarak yapılmış, daha sonra han olmuştur. Bundan sonra büyük kale yapılmış ve bu han da ona bitiştirilmiştir. Bu nedenle bu büyük han kale gibi burçları, mazgalları, topları, tüfenkleri olan sağlam bir binadır. Ortada bir kuyusu, çeşmeleri ve küçük bir mescidi vardır. Bir tarafı batı tarafında denize, bir kapısı aşağı büyük kaleye bakar. Gümrük emini, tüm zengin tüccarlar bu handa otururlar. Hanın iki kapısının arası 40 adımdır. Bunlardan biri güneye, biri de büyük kalenin kıble tarafına bakan kapısıdır. Tüm askerler, bekçiler, gümrük muhafızları orada oturup gelen gidenlerin gümrük gerektiren mallarına bakarlar. Bu aşağı kale içinde 3 mahalle, 180 kiremit örtülü, gayet süslü ve güzel bir bina vardır. Yolları kaldırım döşeli, temiz caddelerdir. 200 dükkan vardır ama Bedesten yoktur. 1 hamamı, 1 hanı ve 7 çeşmesi, 7 mektebi, 1 medresesi ve kaptan Recep paşa2nın yaptırdığı kubbesi kurşunla örtülü 1 camisi vardır. Hareminin dört tarafı medresedir. Kalenin güneyi keşişleme rüzgarlarına karşı korunaklıdır. Bayırlar üzerine bağ bahçeli, akar sulu, sağlam konaklar, verimli bahçelerle donanmış kenttir ki tümü 9 mahalledir. Varoş kapısında, dış yol üzerinde Hanımiye camisi vardır. Burada mescitler, 1 medrese ve 1 hamam, aşağı kale yönünde bir de han vardır. Tüm bunlar kırmızı kiremitlidir. Ayrıca birkaç çeşmesi vardır. Suları Ayasuluk yolundaki kemerlerin suyudur ki su yolları yapılarak kente getirilmiştir. Çok lezzetli bir sudur. Kentin havası ve suyu çok güzel olduğundan güzel delikanlıları ve kızları çoktur. Genç delikanlıların hepsi Cezayir elbisesi giyerler. Tüfenk kurmuş yiğitleri ünlüdür. Kadınları kumaş ferace giyer, namusluca hareket ederler ve başlarına beyaz başlık takarlar. Bağ ve bahçelerinin üzümü, üzüm kurusu, pestili, susamı, fıstık kozalağı, bademi boldur. Övülecek nimetleri, hayır ve bereketleri çoktur. Limanı 500 parça kadırga alır ve buraya iyi demir atılır ancak batı tarafına demir bırakıp yatmak gerekir. Bu liman içinde küçük bir adacık yer alır. Bunun yalçın kayalık üzerine yumruk şeklinde bir kaleciği vardır. Dizdarı, 40 adet askeri, 10 parça balyemez topu vardır ki limanın dört tarafına kuş kondurmaz. Bu Kuşadası’nın mendirek kalesidir. Her akşam beri taraftaki kaleden 10 ar tüfekli asker oraya destek olarak gider. Kuşadası denilmesinin sebebi bu adadır ki her yıl buraya 100.000 kuş gelip burayı ziyaret etmeden gitmez. Tılsımlı bir adacıktır. “ KUŞADASI Sayfa 12 1702’de Kuşadası’na gelen Tournefort’a göre ise Kuşadası limanı daha çok askerî nitelikli bir limandı. Yine Fransız olan bu gezginin belirttiğine göre kentin ticareti önemli değildi. Limandan İzmir’e mal yüklenmesi yasaktı. Gezgin, sadece buğday ve fasulyenin gemilere yüklenebildiğini söylüyordu. Üstüne kare planlı bir kalenin yapıldığı kayalığın karşısındaki garnizonda 20 kadar asker bulunduğunu yazan Tournefort, ayrıca Kuşadası’nda 100 kadar yeniçerinin, kadı, serdar ve kale dizdarının bulunduğunu belirtir. İşlek bir limanı olan Kuşadası dışardan gelenlerin gerekli kontrollerinin yapılabilmesi için 1841 yılında bir tahaffuzhane-karantina binası- inşa edilmiş, 1887 yılında ise iskelesi onarılmış ve kent 19.yy da ticari yönden oldukça önemli bir duruma gelmiştir. (5) Bu durum şehrin fiziki yapısına da etki etmiştir. Kale içindeki Cami-i Kebir ve Dağ Mahalleleri zamanla gelişerek sur dışına taşmıştır. Bunu sur dışındaki cami, hamam ve çeşmelerden anlıyoruz. Tanzimat’la başlayan modern yapılanma Kuşadası’nda da olmuştur. 1864 ve 1871 Vilayet nizamnamesi ile 1869 Maarif nizamnamesi doğrultusunda Kuşadası’nda Tanzimat’ın eşitlik ilkesine uygun Müslim ve Gayri Müslümlerin de yer aldığı meclisler, komisyonlar ve sandıklar kurulmuştur. Kaza yönetim meclisi, belediye örgütü , menafi sandığı (banka), eğitim komisyonu ile eğitim sandığı, ilk ve orta okullar bu çağdaş kurumlardır. Ayrıca bu tarihlerde sahil kenti olması dolayısıyla açılmış olan konsolosluklar ve gelip-giden gemiler Kuşadası’na canlılık kazandırmıştır. 1893 yılı Osmanlı nüfus sayımına göre Kuşadası’nda yaşayan kişi sayısı 15.047 kişidir. Bunların çoğunluğu Türklerden oluşmaktadır (8.822 kişi). Kuşadası’ndaki Rum nüfusu ise 6.121 kişidir. 20. yüzyılın başlarında Kuşadası ile ilgili en kapsamlı bilgiler 1891 ve 1908 yıllarına ait Aydın Vilayet Salnameleridir (6). Sayfa 13 Bu salnamelerde Kuşadası’nın ismi yeni iskele anlamında Skala Nova olarak geçmekte ve Hristiyan ahali ise şehri Yeni Efes olarak tarif etmektedir. Kuşadası kazasının asıl şöhreti Ayasuluk nahiyesi ve Çirkince karyesinin kaza sınırları içinde olmasıdır. Kazada 1891 salnamesine göre 29 olan karye (köy) sayısı 1908 salnamesinde ise 32 ye ulaşmıştır. Salnamelere göre kazada 2850 hane, 665 dükkan, 8 helvahane ve 6 ta’sirhane (üzüm ve zeytin meyvelerinin suyunu sıkıldığı yerler) vardır. Kazada ayrıca dericilik yapılıyor ve tabakhanelerde üretilen dayanıklılığı ile ünlü Kuşadası derileri ülkenin çeşitli yerlerine gönderilerek halkın önemli bir geçim kaynağı haline gelmişti. Bu tarihte Kuşadası sancağı, İzmir vilayetine bağlıdır. Kuşadası’nda 1909 yılında ticaretin canlı idi ve sadece 9 tane helvahane bulunmaktaydı. Kuşadası, Kurtuluş Savaşı’nda 1919-1921 yılları arasında İtalya’nın, onların çekilmesiyle 5 ay Yunanistan’ın işgaline girdi ve 7 Eylül 1922’de düşman işgalinden kurtuldu. 1923-1940 yılları arasında Kuşadası imar faaliyetlerine sahne olmuş ve ne yazık ki bu dönemde bazı eski mahalleler yol ve işyeri alanları açmak suretiyle tahrip edilmiş ve şehrin eski mezarlıklarının büyük bir bölümü ortadan kaldırılmıştır. 1950 yıllarda Turizm hareketleri başlamış ve Kuşadalı gençler Kuşadası Tanıtma ve Güzelleştirme Derneği’ni kurmuşlardır. 1954 yılına kadar İzmir ilinin bir ilçesi iken, bu tarihten sonra Aydın iline bağlanmış ve büyük bir gelişim göstermiştir. 1964 -1968 yılları arasında Kuşadası kaymakamlığı yapan Özer Türk Avrupa’da aldığı turizm eğitimi ile Kuşadası turizm hareketini başlatmış, öncüsü olmuş ve unutulmaz hizmetler yapmıştır. 1978 yılından itibaren Kuşadası çok süratli bir turizm gelişmesine sahne olmuş ve Kuşadası 1980 lerden sonra adı turizm ile özdeşleşen bir konuma gelmiştir. Dünyaca tanınmaya başlayan Kuşadası otelleri ve limanı kentte ticari hayatı canlandırmış ve büyük turizm yatırımları başlamıştır. Günümüzde Kuşadası’nın yüzölçümü 264 km, nüfusu 105.000 civarındadır. ————————————————————————————————————— 1. Müjgan ŞAVKAY, Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu, Kuşadası 20001 2. Yrd. Doç. Dr. Bülent ÇELİK,17.ve 18. Yüzyıllarda kale merkezli Osmanlı yerleşimi, ADÜ 3. Tapu Tahrir Defterleri, TT 806. 4. Yücel Dağlı, Evliya Çelebi, Seyahatname, Yapı Kredi Yayınları, c.9, İstanbul 2005. 5. Pars Tuğlacı, Osmanlı şehirleri, İstanbul 1985 sayfa 220 6. Elif Yeneroğlu, Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu, Kuşadası 2000 KUŞADASI Sayfa 14 KUŞADASI’NIN DEMOGRAFİK YAPISI Günümüze kadar kurulmuş olan Türk Devletleri’nin sosyal ve siyasi hayatlarında “göç” olgusunun önemli bir yer tuttuğu inkâr edilemeyecek bir gerçektir. Orta Asya’dan çeşitli nedenlerle başlayan Türk göçleri, Osmanlı Devleti döneminde Anadolu’dan Balkanlara gerçekleşen iskân faaliyetleri ile devam etmiştir. Türkler, 1353 yılından itibaren Rumeli, diğer bir ifadeyle Osmanlı Devleti’nin Avrupa-i Osmanî diye adlandırdığı topraklarda hüküm sürmeye başlamıştır. Yaklaşık beş yüz yıl süren bu dönemde Türk kültürü Balkanlar’da kalıcı bir hale gelmiştir. Balkanlar, dağıyla, taşıyla, nehirleri ve ovalarıyla bize yâr olmuş vatan toprağı haline gelmiştir. Yüzyıllar boyunca Türkler ve Balkanlar’da yaşayan diğer milletler huzur içerisinde hep beraber hayatlarını devam ettirmiştir. Daha sonra ortaya çıkan milliyetçilik akımının etkisi ve Avrupa Devletleri’nin Türklere karşı uyguladığı “Şark Politikası” Balkanlardaki huzur ve asayişi bozmuştur. Bu topraklar 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) sonucunda elimizden çıkmaya başlamıştır. Yakın dönem göçlerinin en önemlilerini 93 Muhacereti ve Balkan Savaşı ile başlayan göçler oluşturmaktadır. Göçlerin çeşitli nedenleri vardır. Bunların içine, hayatı dayanılmaz hale getiren yoğun baskılar, yaşanan savaşlar nedeniyle can güvenliğinin olmaması, daha iyi iktisadî ve sosyal hayat yaşama gibi nedenleri dahil edebiliriz. Balkanlardan, Osmanlı Devleti’nin iç kesimlerine doğru yaşanan göçlerin tek nedeni Türk vatandaşlarımızın can güvenliklerini sağlamak amacıyla yaşadığı topraklarını terk etmek zorunda kalmasıdır. Balkan devletleri ’nin baskı ve zulmüne dayanamayan insanlarımız vatanlarını, eşyalarını, tarlalarını, evlerini, işyerlerini yani bütün malvarlıklarını geride bırakarak bin bir güçlük içerisinde Osmanlı Devleti’nin iç kesimlerine yerleşmek zorunda kalmıştır. Bu göçler savaş sonrası da devam etmiştir. Yapılan göçler, Osmanlı Devleti’nin sosyoekonomik ve nüfus yapısını önemli ölçüde etkilemiştir. Balkanlardaki Türk nüfusunu eritmek amacıyla yapılan baskılar sonunda Anadolu’da Türk nüfusu artış göstermiştir. Balkanlar’ın kaybedilmesi ile Osmanlı Devleti’nin batı kanadı kopmuştur. Yaşanan bu göç hareketi, Osmanlı Devleti’nin, her türlü tedbiri almasına rağmen içinden kolay kolay çıkılamayacak ölçüde iktisadî ve sosyal problemlerle uğraşmasına neden olmuştur. (7) Balkanlar, 1683'ten sonra karışmaya başladı. 1699 Karlofça Anlaşması, Avrupa'da Türklüğün tasfiyesinin ilk aşamasıydı. Hırvatistan, Slovenya, Macaristan, Transilvanya, Slovakya, Dalmaçya gibi Balkan ülkeleri ve Balkan Türklüğü 'nü koruyan Orta Avrupa memleketleri, Osmanlı Devleti’nin elinden çıktı. Artık Osmanlı Cihan Devleti yoktu. Türkiye, 1770'e kadar, dünyanın birinci devletiydi. Fakat dünyaya etkilerini yaydığı dönem kapanmaya başlamıştı. XIX. yüzyılda Balkan milletleri arasında Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmalar başladı. İsyanlar ihtilâllere dönüştü. Arkalarında Rusya, Avusturya, bazen de Avrupa’nın büyük devletleri vardı. Romanya'ya, küçük bir Sırbistan'a ve küçük bir Karadağ'a otonomi, iç yönetimlerinde özerklik verildi. Yunan ihtilâli ise, büyük bir mesele hâline getirildi. Rusya, İngiltere, Fransa, bir arada Osmanlı Devleti’ne saldırdı. Osmanlı donanması 1827 de Navarin'de yakıldı (8). 1828-1829 Osmanlı Rus savaşında, Rus orduları Balkanları aşarak Edirne'ye kadar ilerlemişlerdi48. Rusya, ilk defa olarak Edirne'yi işgal eder (1829). Bâb-ı Âlî pes etmeye mecbur kalır. Bugünkü Yunanistan'ın üçte biri kadar toprakların kendisinden ayrılarak üzerinde tamamen bağımsız bir Yunan Krallığının kurulmasına izin verir. Yunan isyanını desteklemek için Osmanlı İmparatorluğuna savaş açan Rusya'nın Osmanlı yönetimine kabul ettirdiği 14 Eylül 1929 Edirne Antlaşması ile Yunanistan'ın önce özerkliği ve sonra da İngiltere, Fransa ve Rusya'nın 22 Mart 1829 Londra Antlaşmasından vazgeçerek 13 Şubat 1830'da yaptıkları ikinci bir Londra Protokolü ile de bağımsızlığı ilan edildi ve nihayet bağımsız Yunan devletinin varlığını Osmanlı devleti 24 Nisan 1830'da kabul etmek zorunda kalır ve Yunanistan Osmanlı devletinden ayrılan ilk devlet olmuştur.(9) Sayfa 15 Böylece 19.yy başlarından itibaren Osmanlı devletinden ayrılma hareketleri hız kazanmaya başladı. Yunanlılardan sonra Sırp, Romen, Bulgar ve Ermeniler arasında ihanet ve isyanlar dalgalar halinde yayılmaya başlamıştı. Bu durumdan yararlanmak isteyen Avrupa devletleri ve Rusya , Balkanlardaki bu etnik gurupları kışkırtmış, isyanları teşvik etmiş ve bunların sonucu olarak Eflak-Boğdan beylikleri 1861 birleşerek Romanya devletinin temellerini atmış ve Osmanlı devleti 1867 de Sırplara bağımsızlıklarını vermek zorunda kalmıştır. Osmanlı devleti azınlıkların bağımsızlık isteklerini önlemek için Tanzimat ve Islahat Fermanlarını çıkarmış ancak bu da yeterli olmamıştır. 1 Temmuz 1876 Karadağ ve Sırbistan isyanları ile savaş tüm balkanlara yayılmıştır. Osmanlı Devleti bu isyanları batırmış ancak bu isyanların arkasında bulunan Rusya 1877 yılında Osmanlı Devletine karşı savaş açmıştır. (10).18771878 yılları arasında yedi ay süren ve tarihimizde 93 harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşında 1,5 milyon kadar Rumeli Türk’ü yerlerinden yurtlarından koparılarak göçe zorlandı. Şumnu, Filibe, Edirne ve Dedeağaç’ta bulunan muhacir toplanma yerlerinden kara ve deniz yolu ile İstanbul’a gelenler Anadolu’nun iç bölgelerine sevk ediliyorlardı. Bu muhacirlerin en önemli iskan yerlerinden biri de Aydın vilayeti idi. BALKAN MUHACİRLERİNİN KUŞADASI’NA İSKAN EDİLMELERİ 1878 yılı Ocak ayında Dedeağaç’ta toplanan 19.150 kişi doğrudan Aydın vilayetinin başkenti İzmir’e götürülmüştü. Böylesine büyük göç dalgasına hazırlıklı olmayan kentte muhacirlere yiyecek ve barınacak yer bulmak gerçekten büyük sorun olmuştu. Rumeli’de artan baskı ve zulümler sonucu göç hızlanmış ve İstanbul’a gelenlerin sayısı 8 Eylül 1878 tarihinde 45.000 ve Aralık 1878 tarihinde ise 66.000 kişiye ulaşmıştır.(11) İzmir’de bulunan göçmenler kendileri için mahallelerin yanış sıra Çeşme, Ödemiş, Nif, Bayındır, Menemen, Bergama ve Kuşadası’nda oluşturulan mahallelere ve köylere ilgili talimatname uyarınca Muhacir Komisyonu tarafından dağıtılmış ve iskan edilmişlerdir. 93 harbi sonrası Kuşadası köylerinden Davud’a103 hane toplam 412-515 kişi arası- ve Kurfal’a-44 hane toplam 220 kişi Çerkez göçmeni yerleştirilmiştir. Kuşadası’na gelen Çerkez göçmenler Rumeli yoluyla Kırım ve Kafkaslardan gelen göçmenlerle, Rumeli’de yaşayan Çerkez göçmenler birlikte gelmişlerdir. (12) 18771878 Osmanlı-Rus savaşı sırasında yoğunlaşan göç nedeniyle, göçmen sorunlarıyla ilgilenmek üzere 1878 İstanbul'da “ İdare-i Umumiyye-i Muhacirin Komisyonu “ kuruldu. KUŞADASI Sayfa 16 Bu komisyonun iki ayrı şubesi vardı. 1. İdare-i Umr-ı Hesabiyye 2.İdare-i Umr-ı İskaniyye. Buna ilaveten daha sonra giderleri İdare-i Umumiyye’den karşılanan Muhacirin-i Umr-ı Sıhhiye alt kolu eklenmişti. Anadolu’ya gelen göçmenler sadece Balkan ülkelerinden gelenler değillerdi. Adalar Denizinde bulunan Türk Adalarında da 1830 Yunanistan’ın bağımsızlığından sonra zulümler ve göç baskıları artmaya başladı. Bu adalardan en önemlilerinden biri de Girit adası idi. Girit adasında ilk siyan 1841 yılında başladı bu bastırıldı ancak 1867 yılında ise yeni bir isyan çıktı. Bu isyan ancak bazı imtiyazlar verilerek bastırılabildi. Rusya 93 harbinden sonra yapılan Ayastefanos antlaşmasına bir madde ilave ettirerek Girit sorununu uluslar arası platforma taşıdı. Bundan sonra 25 Ekim 1878 Halepa ve 1881 Teselya anlaşmaları yapılmasına rağmen Girit’te isyan sona ermedi. 1896 yılında 10.000 kişilik Yunan kuvveti adaya çıktı ve büyük mezalim yaptı. Osmanlı Devleti 18 Nisan 1897 yılında Yunanistan’a harp ilan etti ve Rusların müdahalesi ile 20 Mayıs 1897 de Teselya Yunanlılara bırakıldı ve yeni bir göç dalgası başlamış oldu ve nihayetinde 1908 yılında Girit’ten büyük bir göç dalgası başlamış ve 1912 yılında maalesef Girit, Yunanistan’a bırakılmıştır. (13) 1895 Yılından itibaren Girit adasından Anadolu’ya göç etmeye başlamışlar ve Balkan göçmenlerinde olduğu gibi Girit göçmenlerinin de önemli bir bölümü Aydın vilayet merkezi olan İzmir’e naklediliyorlardı. 1895 yılında İzmir2e yerleşen göçmen sayısı 3000 civarında idi. Aydın valisi Kamil Paşa’nın girişimleri ve halkın desteği ile bunlara okullara, camilere, boş barakalara yerleştirilmişler ve ihtiyaçları karşılanmıştı. Kamil Paşa vilayetinin göçmenleri karşılayacak imkanları olmadığını bir rapor ile belirtmesine rağmen göç durmamış ve 1898 yılında İzmir’e gelen göçmen sayısı 12.287 kişiye ulaşmıştır. Kamil Paşa sayının artması üzerine başka vilayetlere de göçmen sevk edilmesini istemiştir. (14) Göçler hiç ara vermeden devam etmiş 1900 yılında Girit’ten vapurla 70 kişilik bir kafile ile başlayan göç devam etmiş ve Aydın vilayetine 1900-1901 yıllarında gelen göçmenlerin sayısı 21.000 e ulaşmıştır. Kuşadası’na göç Balkan savaşları sırasında da devam etmiş 11 Mart 1912 tarihinde 150, 18 Mart 1912 tarihinde ise 40 kişilik bir göçmen kafilesi daha eklenmiştir. Sayfa 17 İzmir sancağında oluşturulan göçmen mahalle ve köyleri genellikle Osmanlı padişahlarına izafeten Osmaniye, Aziziye, Mahmudiye, Selimiye, Mecidiye, Hamidabad, İhsan Hamit, vb isimler taşır. Kuşadası’na Muhacir Komisyonu kararı ile iskan için sevk edilen göçmenlerden 400 kişilik ilk kafile Kuşadası’nda ve Söke kazasına bağlı Çanlı dağı civarında tarım ve hayvancılığa uygun yerler araştırılmış ve haritaları çıkarılmıştı. Kuşadası’na gönderilen göçmen sayısı 1903 yılında 548 kişidir ve bu sayı sonraları artarak 1500-2000 ye ulaşmıştır. Kuşadası Çanlı karyesine-köyüne- yerleştirilen 200 kadar Girit göçmeni için 100 adet ev mühendis Baroneski efendi tarafından yapılmış ve dağıtılmıştı. 200 kadar ev yapımı planlanmış ve ne yazık ki 100 tanesi yapılabilmişti. 1896 da başlayan bu durum 1899 olduğu halde bitirilememiş ve 500 kadar insan hala camilerde ve okullarda yaşamaktaydı. Halkın yardımı ile 100 kadar evde Osmaniye mahallesinde yapılabilmişti. Osmanlı devleti Kuşadası’ndaki bu sıkıntılı durumdan haberdar olmuş, çeşitli tamimler konuyu çözmeye çalışmış ve 19 Ağustos 1906 tarihinde iskan-ı muhacirin teftiş heyeti reis vekili Abdullah Efendi ile üye Hasan Efendi’yi Kuşadası’na göndermişti. İnceleme sonunda bu tarihte hala 184 hane göçmen yani 920 kişinin yerleştirilemediğini tespit etmişlerdi. Kuşadası deposu yakınlarındaki 20.778.000 metrelik bir arazi sahipleri ile anlaşılarak devlet tarafından alınmış ve göçmen yerleşimine tahsis edilmişti. Osmanlı devleti sadece arazi tahsis etmekle kalmamış, Kuşadası’na çeşitli tarihlerde iskan ettiği muhacirlere her türlü yardımı yapmıştır. 93 harbi sonrası Kuşadası, Davutlar ve Kurfal’a yerleştirilen Çerkez göçmenlere arazi, alet ve dükkan yardımları, Girit isyanları ve 1897 Osmanlı-Yunan savaşı öncesi ve sonrası göçle gelen Kuşadası, Osmaniye ve İslam Şanlı’ya yerleşen Girit göçmenlerine arazi yardımlarının yanı sıra, ziraat aletleri, tohumluk buğday ve çiftlik hayvanı yardımları yapılmıştır.(15) Kuşadası’na göç vasıtası ile gelen muhacirler gerek kazanın nüfus yapısına ve gerekse ekonomik gelişmesine büyük katkılarda bulunmuşlardır. 1326 Aydın salnamesine yani 1908 yılında Kuşadası nüfusu 19.404 sayısına ulaşmış ve bu sayının 10.581 Müslüman ve diğerleri ise Rum, Ermeni, Yahudi olan gayr-i Müslümlerdir.1908 yılına ait salnamede ise Kuşadası’nda 32 adet köy bulunmaktadır. Bu salnameye göre Kuşadası’na bağlı köyler ; Çanlı-Çanlı Çerkez-Türk Davud-Çerkez Davud-Tırha-Caferli-Yayla-Osmaniye-Havuçculu-Anya-Kurfal-SultaniyeBoğaz-Çınar-Kirazlı-Rum Çanlı-Aziziye. Kuşadası’na bağlı nahiye olan Ayasuluk’ ta ise ; Belevi-Kozpınar-Kuyumcu- Kozpınar aşireti-Civaşir-Branka-Burhan-Hayriye-İcadiye-ŞeyhlerBarutçu-Şadiye-Arvalya ve Çirkince karyeleridir.(16) KUŞADASI Sayfa 18 Ayrıca Türkiye ile Yunanistan arasında 30 Ocak 1923’de imzalanan Zorunlu Nüfus Mübadelesi anlaşması gereğince, Kavala-Eleftere’den (Elephteres) ve Selanik taraflarından Kuşadası -Güzelçamlı ’ya yerleşenlere Lozan mübadilleri adı verilmiştir. Bu göçmenler 20.02.1924 tarihinde şimdi adı Güzel çamlı olan İslam Şan köyüne yerleştirilmişledir. 1922 yılında Kurtuluş Savaşında yenik düşen Yunan ordusuyla beraber Anadolu’yu terk eden Ortodoks Rumların başına geldi. Bir ay gibi kısa bir süre içinde yüz binlerce Ortodoks Rum Yunanistan’a sığındı. Bu durum Yunanistan’da büyük sıkıntılara ve kaosa yol açtı. Yunanistan’ın nüfusu bir anda dörtte bir oranında arttı. Lozan Barış Konferansı toplandığında öncelikle sığınmacılar ve esirler konusu ele alındı. İngiltere temsilcisi Lord Curzon’un teklifi ve Milletler Cemiyeti görevlisi Nansen’in raporu doğrultusunda; Yunanistan’da yerleşik Müslümanlarla Türkiye’de yerleşik Ortodoks Rumların zorunlu göçünü öngören Mübadele Sözleşmesi imzalandı. Bu sözleşme uyarınca; İstanbul’daki Ortodoks Rumlar ile Batı Trakya’daki Müslümanlar hariç Yunanistan’da yerleşik bütün Müslümanlar Türkiye’ye, Türkiye’de yerleşik bütün Ortodoks Rumlar Yunanistan’a gönderildi. Mübadele sözleşmesinin kapsamına 18 Ekim 1912 tarihinden sonra yurtlarını terk etmiş olanlar da alınarak mülteciler sorununa bir çözüm bulunmuş oldu. Bu sözleşme ile iki milyon civarında insan yurtlarından kopartılarak, yeni yerleşim bölgelerinde yaşamaya mecbur edildi. Tarihimizdeki bu kitlesel ve zorunlu göçe kısaca mübadele, bu insanlara da mübadil deniyor. (17) Kuşadası’nın demografik yapısı arşiv belgelerine ve eldeki kayıtlara göre bu şekildedir. KUŞADASININ BUGÜNKÜ NÜFUSU TÜİK ADNKS verilerine göre 2011 yılı itibariyle ilçenin toplam nüfusu 88.464’tür. Nüfusun yaklaşık 68.225’i ilçe merkezinde yaşarken 20.239’u ise belde ve köylerde yaşamını sürdürmektedir. İlçede köy nüfusu oranı %22,9, şehir nüfusu oranı ise % 77,1’dir. İlçenin şehirleşme oranının Aydın ilinin diğer ilçelerine göre yüksek olduğu gözlenmektedir. Bununla birlikte Kuşadası’nın popüler turizm merkezlerinden olması sebebiyle yaz aylarında nüfusun 10 katına kadar çıktığı bilinmektedir. İlçede yoğun olarak bulunana ikincil konutlar ve oteller bu yoğunluğu karşılamaktadır. Toplam şehir içi 68.225 Erkek Kadın 34.540 33.685 Toplam Köyler 20.239 Erkek Kadın 10.291 9.948 Toplam İlçe 88.464 Erkek Kadın 44.831 43.633 Kuşadası ilçesinin nüfus yapısı yakından incelendiğinde ve 2011 yılı nüfus verilerine göre yaş gruplarının aşağıdaki gibi dağıldığı görülmektedir. Buna göre nüfusun çoğunluğu genç ve orta yaş aralığında bulunmaktadır. 0-14 yaş arası nüfusun 17.057, 15-64 yaş arası nüfusun 64.438, 65 yaş üstü nüfusun ise 6.969 olduğu görülmektedir. Buna göre nüfusun %19,2’si 15 yaşın altında kalırken, %72,8’i ise 15 ile 65 yaş aralığındadır. 65 yaş ve üzerinde ise sadece nüfusun %7,87’si yer almaktadır. İlçenin genç nüfus oranı % 25 olan Türkiye genç nüfus oranının altında kalmaktadır. Bunun yanı sıra yaşlı nüfus oranı da %7,87 ile Türkiye ortalaması (%7,22) civarında olduğu gözlenmektedir. İlçe nüfus yapısını gösteren nüfus piramidi incelendiğinde, nüfusun orta yaş civarında yoğunlaştığı görülmektedir. İlçede doğum oranlarının kademeli düşüş gösterdiği bu tablodan yaşlı nüfus oranının arttığı ve genç nüfusun gelecek yıllar içerisinde giderek azalacağı gözlenmektedir. (18) Kuşadası ilçesinin nüfusu kış aylarında 2015 yılı itibarı ile 105.000 civarında olduğu tahmin edilmektedir ancak yaz aylarında bilhassa okullar tatil olduktan sonra yazlıkçıların ve tatilcilerin gelmesi ile birlikte yaklaşık 450.000500.000 olmakta ve kentte başta trafik olmak üzere güçlükler yaşanmaktadır. . Sayfa 19 KUŞADASI MUTFAĞI ——————————————————————————————————————————————————-- 7. Sezer Aslan, Balkan Savaşından sonra Rumeli göçleri, Trakya Ün. Sos.Bil. Ens. Yük.Lis.Tezi 2008 8.Nedim İpek, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, Ankara 1999 9. Hakkı Akalın, Ege gül mü , diken mi ! , Ümit yayıncılık, Ankara 2000 10. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi I. Meşrutiyet ve istibdat devirleri, Belleten Ankara 1962 11. Faruk Kocacık, Balkanlardan Anadolu’ya yönelik göçler, 1878-1890, İstanbul 1980 12. Bilal Şimşir, Rumeli’den Türk göçleri cilt I, Ankara 1987 13. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, VIII. Cilt, Ankara 1983, s 118-119 14. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Yıldız esas evrak, M. Kamil Paşa evrakına ek, dosya No 86-9 15. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ahenk 26 Haziran 1314 16. Salname-i Vilayeti Aydın, 1326-1908, Sene-i Hicriyesine mahsus, Defa 25, s 399 17. Lozan Mübadilleri Vakfı, Beyoğlu İstanbul 2009 18. Güney Ege Kalkınma Ajansı Kuşadası İlçe Raporu, 2012 KUŞADASI Sayfa 20 Kuşadası Mutfağı , Türk mutfağının özgün yemeklerinin her yönü ile uygulandığı bir mutfaktır. Bununla birlikte tarihten gelen bir zenginlik ile kendine has yöresel yemeklerinde bolca uygulandığı bir mutfaktır. Kuşadası mutfağı Aydın Yörük yemekleri ile Girit yemeklerinin harman olduğu bir yer demek daha doğrudur. Aydın vilayetinin çoğunluğunu oluşturan Yörük yemek kültürü Kuşadası’nda hamur işi, et yemekleri ve çorba ağırlıklı olarak kendini göstermesine karşın, bilhassa göçle gelen muhacirlerin Selanik başta olmak üzere Rumeli ve Girit gibi Türk adalarındaki geleneksel Ot yemekleri, salataları ve Zeytinyağlı sebze yemekleri çok güzel bir sentez oluşturmaktadır. Kuşadası yöresi hem batının hem de doğunun temsil edildiği güzel bir mutfaktır. KULAKLI ÇORBA Malzeme : 250 gr kıyma-1 su bardağı nohut -8 su bardağı su veya et suyu-1,5 kase erişte-4 çorba kaşığı margarin-2 çorba kaşığı un-3 diş sarımsak -2 su bardağı yoğurt-1 yumurta-1 limon suyu kuru nane-tuz -karabiber Yapılışı : Kıymaya tuz ve karabiber ilave edip yoğurun. Nohuttan biraz büyük köfteler hazırlayıp yağda kızartın. Akşamdan ıslatıp, haşladığınız nohutu tencereye alıp üzerine su veya et suyunu ilave edip kaynatın, erişteyi ve kızarmış köfteleri ilave edip pişirin. Başka bir tencerede 1 kaşık yağı eritip unu kavurun. Ezilmiş sarımsağı pembeleştirip ocaktan indirin. Ilınınca yoğurt, yumurta ve limon suyunu ekleyip iyice çırpın. Kaynamakta olan çorbadan bir iki kepçe alıp karışıma ilave edin. Ilınıncaya kadar çırpın ve çorbaya ekleyin. Bir taşım daha kaynatıp yağda kızdırılmış nane ilavesiyle servis yapın. (19) ————————————————————————————————————————————————— 19.www.aydinkulturturizm.gov.tr Sayfa 21 BOLAMA (Lok Lok Pilavı) Malzeme : 1 kg kuşbaşı dana eti, 1 su bardağı nohut, yarım kg arpacık soğanı, 1 çay bardağı sıvı yağ, domates salçası, 3-4 diş sarımsak, tuz, karabiber, 1 kaşık tereyağı, domates, biber, 6 su bardağı pirinç, 2 litre su. Yapılışı: Et, arpacık soğanı, sarımsak, tuz, karabiber, salça, yağ, doğranmış domates, biber, akşamdan ıslatılmış nohut derin bir kap içerisinde karıştırılır. Üzerine iki çatal çapraz şekilde konulup derin büyük bir tepsiye çevrilir. Dışında iki üç parça et ve nohut bırakılır ki yemeğin piştiği anlaşılsın. İçerisine iki litreye yakın su konur. Tepsinin üzerine de dağılmaması için taş gibi bir ağırlık konulur. Orta ısıda pişen yemeğin suyu azaldıkça su ilave edilir. Nohut ve et yumuşayınca pirinç eklenir ve ateş kısılır. Pilav piştikten sonra etin üzerindeki ağırlık alınır. Bir kaşık tereyağı yemeğin üzerine parçalar halinde konulur ve ağzı kapalı olarak demlenmeye bırakılır. Kuşadası’nda adak yemeği, Aydın’da ise dilek yemeği olarak bilinmektedir. (20) ———————————————————————————————————— 20.www.aydinilkulturturizm.gov.tr KUŞADASI Sayfa 22 ZEYTİNYAĞLI ENGİNAR Malzeme : 1 kg sapıyla beraber enginar yaprağı-2 adet limon -250 gr dana kuşbaşı -1 çay bardağı zeytin yağı-2 adet domates -1 su bardağı su-8-10 dal dereotu -1 tatlı kaşığı tuz Yapılışı : Enginar yaprakları sapı kalacak şekilde temizlenir. Limon suyu üzerine dökülerek yoğrulur. Daha sonra az suda haşlanır. İnce kıyılmış kuru soğan yağla kavrulur. Üzerine et katılır. Et suyunu bırakıp çekince haşlanmış enginar yaprağı, 1 limonun suyu, rende domates, tuz ve su eklenir. 15 dakika kadar piştikten sonra kıyılmış dereotu eklenir, ateşten alınır. (21) ——————————————————————————————————— 21. http://lezzetler.com/etli-enginar Sayfa 23 TAZE BÖRÜLCE SALATASI Malzemesi : 1/2 kg Taze börülce (ince olanları tercih edin)- 2-3 Diş sarımsak-ZeytinyağıLimon suyu-Tuz Yapılışı : Börülceler yıkanır, uç kısımları kesilerek uzunluğuna göre iki veya üçe bölünür. Buharda haşlanması için çelik tencereye çok az su ve börülceler konur. Önce harlı ateşte, tencereden duman çıkmaya başladığında kısık ateşte börülceler yumuşayıncaya kadar haşlanır. Sarımsaklar, bir tutam tuzla dövülür. Küçük bir kavanoza dövülmüş sarımsak, limon suyu ve zeytinyağı konur ve ağzı kapatılarak sos beyaz bir renk alana kadar çalkalanır. Börülceler servis tabağına alınarak üzerine hazırlanan sos dökülür. Arzu edilirse domatesle süslenir. (22) ————————————————————————————————————22.http://radikamutfagi.com KUŞADASI Sayfa 24 HANYA KABAK BÖREĞİ Malzemeler : 1, 15 kg kabak, 2 su bardağı un, 1 çay bardağı zeytinyağı, 1 yumurta,1 çay bardağı su, 1 tutam tuz, 1 paket kabartma tozu, 1 kalıp tulum peyniri, Karabiber. Yapılışı : Kabakları ayıklayıp fileto şeklinde uzun uzun doğrayın, üzerine biraz un serpin ve harmanlayın. Ayrı bir kapta peynirinizi rendeleyin. 2 su bardağı un, yağ, yumurta, tuz, kabartma tozu ve su ile hamurunuzu hazırlayın. Hazırlanmış olan hamuru üç parçaya bölebilirsiniz. Kalıbınızın içini yağlayın, Hamur toparlaklarının birini merdane ile kalıbınızın şekline göre açın. Kalıbın içine açtığınız hamuru koyun. Üzerine dilimlerle kabakları yatay sıralayın. Bolca peynir serpin ve karabiber ekleyin. Üzerine diğer hamur topağını açarak serin kabakları dikey şekilde yerleştirin, tekrar peynir ekleyin ve karabiber serpin. Son hamuru da açarak üzerine koyun. Bolca Kabakları yatay yerleştirin, üzerine tekrar peynir ekleyin ve karabiber serpin. Hazırlamış olduğunuz böreği fırına vermeden önce üzerine bolca zeytinyağı dökün ve 175 derece fırında iyice kızarıncaya kadar pişirin. (23 ) ———————————————————————————————————— 23. Güzel çamlı Giritliler Derneği Gazetesi Mart 2013 sayısı Sayfa 25 TAHİNLİ KABAK TATLISI Malzemeleri: 1.5 kg kabuğu soyulmuş bal kabağı- 3 su bardağı toz şeker- 1.5 çay bardağı tahin 1.5 çay bardağı iri çekilmiş ceviz içi Yapılışı : Kabakların kabuğunu soyup ince uzun parçalar şeklinde dilimleyin. Dikdörtgen fırın kabına kabakları yerleştirin. üzerine şekeri serpin. üzerini streç filmle kapatıp buzdolabında bir gece bekletin. Ertesi gün üzerini yağlı kağıt ile örterek 160 dereceye ayarlı fırında yaklaşık 25-30 dakika pişirin. Soğuyunca üzerine tahin gezdirin. Ceviz ile süsleyip servis edin. Tahinli kabak tatlısı artık hazır, afiyet olsun. (24) ——————————————————————————————————— 24. Yenipazar belediyesi KUŞADASI Sayfa 26 KUŞADASI’NIN İNSAN HAZİNELERİ Sayfa 27 Kuşadası coğrafi konumu, güzel iklimi, Ege denizinde kendi adı ile anılan körfezde kurulması ve Güvercinada kalesinin önemli bir liman olması nedeniyle hem geçmişte hem de günümüzde ilgi çekmiş ve sürekli bir canlılık içinde olmuştur. Limanın Yunanistan’a yakın olması ve Avrupa ile yapılan ticaretin ana üslerinden biri olması sebebiyle bir ticaret merkezi görevini görmüş ve tarihte çok renkli kişiler bu ilçede kaptan-ı derya, kale dizdarı, din bilgini, asker, kaymakam, vb. gibi sıfatlarla görev yapmışlar ve iz bırakmışlardır. Kuşadası kazası Türkler tarafından 1413 yılında fethedilmesinden itibaren ünlü kişilerce yönetilmiş ve uzun bir süre Osmanlı kaptan-ı deryalara veya Osmanlı sadrazamlarına temlik olarak verilmiştir. 1534 yılında Barbaros namı ile Akdeniz’de ün yapmış büyük Türk denizcisi Hızır Hayreddin Paşa bu şirin ilçemizi ilk imar eden kişidir. Güvercinada kalesi yaptıran, surlarla çeviren ve içerisine 10 adet balyemez topu ile 50 kadar neferi koyan bu büyük amiral ayni zamanda Bahri seferi-Cezayir adı ile anılan çok büyük bir eyaletin beylerbeyi rütbesi ile yöneten Osmanlı vali paşası idi. Kuşadası’nı ikinci kez imar eden Konevi, Kara, Oğuz, Kulkıran, Damat Mehmet paşa lakapları olan ancak talihsiz ve cahilce bir tutumla tarihçilerimiz tarafından Öküz Mehmet Paşa diye sunulan bu büyüğümüz Kuşadası’na unutulmaz hizmetler vermiş ve uzun yıllar vakfiyesi ile büyük hayır işlerine imza atmıştır. Kale, cami, medrese, hamam, çeşme, sebil kervansaray, han vb. çok sayıda yapılardan oluşan büyük bir külliye yaptıran bu büyük Osmanlı kaptan-ı deryası ve sadrazamı günümüzde hala ayakta duran eserleri ile ilçemizde iz bırakanlardan bir diğeridir.17. yüzyıldaki Osmanlı gerilemesinin sebepleri, devletin rüşvete boğulması ve yeniçerinin savaş meydanlarından kaçtığı bir dönemde der saadette –İstanbul’da-23 yıl hem halkı irşat eden, hem de doğru teşhisleri ile Osmanlı sarayına bozulmanın önlenmesi için gerekli reçeteleri sunan değerli alim ve din bilgini Adeviyye lakabı ile şöhret bulan İbrahim Halveti hazretleri de Kuşadası’nın yetiştirdiği bir değerdir. Osmanlı’nın önemli tarikatlarından biri olan ve tarikatların anası diye bilinen Halvetiyye tarikatına mensup Kuşadalı İbrahim Halveti hazretleri dinin teferruattan, gösterişten, hurafelerden ve gereksiz ritüellerden arındırılmasını yıllarca anlatmış ve toplum tarafından çok sevilmiştir. Mısıra gitmesine rağmen irşat görevine mektupları ile oradan da devam etmiştir. İstiklal harbi öncesi ve sonrasında azgın ve şımarık Rumlara kan kusturan ve Rum eşkıyalarını birer birer ortadan kaldıran aslan yürekli Çam Mehmet Efe, Atatürk’ün yakın çalışma arkadaşlarından büyük devlet adamı Mahmut Esat Bozkurt, İtalyan işgali sırasında soğukkanlı, akıllı ve sağduyulu yönetimi ile hem yerli halkın, hem de İtalyanların takdirlerine mazhar olmuş belediye başkanı Şaban Alkış, 1. Ve 2. Dünya savaşlarının gözü pek denizcisi, Yunanlı göçmenlerin kurtarıcısı ve Kuşadası’nın Schindler’i diye tanınan Hasan Denizel, Korkusuz Kuva-i Milliyecilerden Karabina Ali Rıza, Genç Cumhuriyetin talihsiz deniz erlerinden Reşat Şevki, Kuşadası turizminin babası kabul kaymakam Özer Türk ilk akla gelen isimlerdir. Kuşadası 600 yıldan fazla bir zaman Türk egemenliğindedir ve Türk toprağıdır. Bu uzun tarihi içinde sayısız kahramanlarla doludur. Bu kahramanlar burayı yönettiler, emek verdiler, kanları ve alın terleri ile bu toprakları suladılar, ilçemizin tarihinde unutulmaz izler bıraktılar. Kuşadalılar olarak kendilerini rahmet ve minnetle anarken tarihe karşı olan görevimizi yapmanın hazzı ve mutluluğu içerisindeyiz. Yattıkları yer nur, mekanları cennet olsun. KUŞADASI Sayfa 28 SADRAZAM OĞUZ KARA MEHMET PAŞA Osmanlı Sadrazamlarının 55.si , Lakapları : Damat, Kara, Kul kıran, Öküz İstanbul Karagümrük ’de 1550 de doğmuştur. Babası Kara Ali (25) adında bir öküz nalbandı olduğundan kendisine "Öküz", ayrıca esmerliğinden ötürü “Kara”, Mısır'daki asi kölemenleri tepelemesi nedeniyle de "kul kıran", Sultan I. Ahmet’in yedi yaşındaki kızı Gevherhan Sultan ile evlendiği için "Damat " lakaplarını almıştır. Fakat en yaygın lakabı "Öküz “dür (26). İstanbul'un fethinden sonra Aksaray ve civarından İstanbul a getirilen Anadolu insanından olan Ulu kışlalı Ali oğlu Mehmet 1567 senesinde Enderun-u Hümayuna Has oda Ağalarından olarak alınmış, saraydan yetişmiş, İçkiler Kethüdası, Silahtar olmuş 1607 senesinin Nisan ayında Vezirlik payesi ile deniz yoluyla İskenderiye 'ye giderek Mısıra Vali olmuştur (27) . Orada kendisini halka sevdirerek, Kahire de imar hareketlerine girişmiş, Mısırlı askerleri asi Kalenderoğlu’ na karşı Kuyucu Murat Paşa’ nın hizmetine göndermiştir. Oradaki bu askeri isyanı bir kaç bin askeri öldürtmek suretiyle bastırmış olduğundan ve o zamanlar askere de " kul " denildiğinden bu kez de kendisine "Kul Kıran" ismi takılmıştır (28) .1611 de Mısır Valiliğinden azledilerek İstanbul'a dönmüş ve oradaki hizmetlerine karşılık olma üzere kendisine Gevherhan Sultan verilerek saraya "Damat " yapılmıştır. Düğün 13 Haziran 1612 Kaptan-ı Derya Öküz Mehmet Paşa ile sultanın düğünleri hemen hemen eşine az rastlanır bir debdebe ile yapılmıştır. Gerek gelinin çeyizi ,gerekse gelin alayı çok göz kamaştırıcı olmuştur (29) —————————————————————————————————25.Osmanlı Tarihi Cilt :III 2.kısım sayfa:367 Yazarı : Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı Osmanlı Vezir-i azamları 26. Naima Tarihi Cilt 2 Sayfa: 723/724 Yazarı :Naima Mustafa Efendi Çeviren: Zuhuri Danışman Zuhuri Danışman Yayınevi P.K. 458 Büyük Postahane –İSTANBUL BaharMatbaası1968. 27. Meydan Larusse Cilt:13 sayfa:1328 Sabah Gazetesi 1998 28. İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi Cilt:4 Sayfa:2157 Tercüman Gazetecilik ve Matbaacılık A.Ş İstanbul 1984 29.Altın Kitaplar Ansiklopedisi -I Osmanlı Meşhurları Şehir Matbaası 1957/1958 Bir heyet tarafından hazırlanmıştı. Altın Kitaplar Yayınevi Sayfa 29 Mehmet Paşa' nın Üsküdar Kısıklı'da da Kısıklı caminin üst kısmında bir Köşkü vardır (30) Aynı zamanda Kaptan-ı Derya olan paşa (31) , Kaptan-ı Deryalığı sırasında Osmanlı kıyılarına saldıran Malta ve Floransa filolarını perişan etmiştir. Avrupa Devletleri ile işbirliği yapan Dürzi-i Emiri Maanoğlu Fahreddin 'i yenilgiye uğratarak emir ve komutası altına aldı . Ancak donanmadan ayırdığı on kadırgalık filonun Sisam adası civarında Floransa filosuna yenilmesi üzerine görevinden azledildi. İstanbul'da Sadaret Kaymakamlığına getirildi . 1613 te ikinci vezirliğe, 1614 te senesinde, Nasuh Paşa'nın idamı üzerine 17 Ekim 1614 te Sadrazamlığa getirildi. Orduyu disipline sokmağa çalıştı, başıboşlarla, zorbaları İstanbul'dan uzaklaştırdı . İran Şahı Abbas'ın Gürcistan'a asker sevk ederek, göndermesi gereken 200 yük ipek mahsulünü yollamaması üzerine düzenlenen sefere çıktı. 1615 yılı baharında Halep e gelebildi, işte bu sefer sırasında Ulukışla mevkiinde bir kışla yapılmasına karar verdiği söylenmektedir ancak ertesi yıl İran üzerine yürüyebilen ve İran ordusunu yenen Mehmet Paşa , Revan Kalesini kuşattı ,fakat İranlılarla anlaşmaya varıldı . 200 yerine 100 yük ipek haracına razı olundu. Saray Nedimlerinin etkisindeki Sultan I. Ahmet ,Revan' nın alınamamasını Paşa'nın bir ihmali gibi görerek, onu Sadaretten azlederek Sadrazam olan Halil Paşa 'ya danışman yapıtı. Böylece 17 Ekim 1614 te başlayan ilk sadrazamlığı 17 Kasım 1616 da sona ermiş oldu. Padişah II. Osman’ın tahta çıkması üzerine önce sadaret kaymakamlığına daha sonra da 18 ocak 1619 da İran'la barış sağlanınca ikinci kez sadrazamlığa getirilmiştir. Bu kez de padişahın desteklediği Güzelce Ali paşa ile çatışınca 23 Kasım/ Aralık 1619 da yeniden görevinden azledilmiştir.(32)Güzelce veya Çelebi Ali Paşa, Tunus Beylerbeyi İstanköylü Ahmet Paşa'nın oğlu idi . Babası bir Celali ayaklanmasında öldürülmüştü, önce Dimyat Beylerbeyi olmuş, nihayet vezirliğe kadar yükselmiş ve ikinci defa olarak da, Kaptan paşalığa tayin edilmiştir. İstanbul limanına altı düşman gemisini arkasından çekerek girmiş, iki yüz esiri de beraberinde getirmişti. Osmanlı Amiralinin Başkente bu zaferle girişinde bu esirlerden her biri bir torba altın taşıyordu. Bu başarısının üzerine padişah Ali Paşa'yı ödüllendirmişti. Sadrazam Damat Öküz Kara Mehmet Paşa bunu kıskanmış ve Ali Paşa'ya karşı bazı entrikalar çevirmek istemişti. Fakat Ali Paşa bu durumu sezerek Sadrazama da beş kese altın göndererek onu yatıştırmasını bilmiştir. Daha sonra Ali Paşa Padişahın öylesine güvenini kazandı ki Sultan II. Osman kendisini Sadrazamlık görevine yükseltti ve Mehmet Paşayı da yeniden Halep Valiliğine yolladı.(33) (Aralık 1619) Paşa Halep'e giderken 30 000 altında vermeye mecbur olmuştur. Mallarına ve tüm parasına daha sonra el konulmuştur. Fakir bir halde Halep'te ölerek kale surları dışındaki yüksek bir dağın üzerinde merhum Şeyh Ebubekir tekkesinde (zaviyesinde) kendisinin yaptırdığı türbeye gömülmüştür. Ölümü 1622.(8) Vefatında babasının adını taşıyan Ali isimli bir oğlu ile Ayşe adında bir kızı vardır. Ahfadı (soyu) günümüze kadar gelmiştir . Sadaret makamında orta derecede iktidara sahip ,çok terbiyeli ,ince ve akıllı, çelebi tavırlı olan paşa aynı zamanda Mevlevi’dir. Mehmet Paşa ,vakur ve ciddidir. Devlet hizmetlerinde doğruluğu ,hakşinaslığı ,cesareti ve cömertliği ile tanınmıştır.(34) —————————————————————————————————————— 30. Osmanlı Devlet Tarihi Cilt : II Sayfa:157 ve164 Joseph Von Hammer Çeviren ve özetleyen: Prof. Dr. Abdülkadir Karahan. Çeviren: Mehmet Ata Milliyet Matbaası. 31.İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İsmail Hakkı Danişment Cilt:5 Sayfa:186. Türkiye Yayınevi İstanbul 1971. 32. Büyük Osmanlı Tarih Ansiklopedisi Cilt:2 Sayfa:586. Yılmaz Öztuna 1992. 33. Sicili Osmani Cilt:4 Sayfa:1067/68 Osmanlı Ünlüleri Tarih Vakfı Yayınları 34. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfının ortak Yayınları Ana Basım A.Ş 1994. Cilt : 5 Sayfa : 5 Kısıklı maddesi. KUŞADASI Sayfa 30 ADALIZADE MUSTAFA BİN HAMZA Hayatı Adalızade ve Adeviye gibi lakaplarla anılan Hamza oğlu Mustafa hazretleri 17. Yüzyılın önemli Osmanlı alimlerinden ve Osmanlı kitabı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan Arap dil bilgisi hocalardan biridir. Kaynaklarda hayatı hakkında fazla bir bilgi bulunmayan Adalı’nın asıl adı, Mustafa bin Hamza bin İbrahim bin Veliyyuddîn bin Muslihuddîn er-Rûmî el-Hanefî ‘dir. Hicri 11. asırda yaşamış, müteahhirîn nahiv alimlerinden olan Adalı, Trabzon’da doğmuştur. İstanbul’da bir müddet yaşamış ve Aydın ilinin Kuşadası ilçesinde vefat etmiştir Kabri hala bilinmekte ve ziyaret edilmektedir. Talebesi Kuşadalı Şeyh Ahmet Efendiyle aynı yerde medfundur. Kuşadası’na nispetle de kendisine “Kuşadalı”, “Adalı”, “Adavî” nisbeleri verilmiştir. Fıkıhta ve Nahiv ilminde alim bir zattı. Nuh el-Konevî’(1070/1660) den ders almıştır. Mustafa b. Hamza’nın yetiştirmiş olduğu öğrencilerden yalnızca Kuşadalı Şeyh Ahmet ismi kaynaklarda zikredilmiştir. Meşhur eseri Netâicu’l-efkâr’ı yazıp bitirdiği tarih olan 27 Ramazan 1085 (25 Aralık 1674) tarihinde hayatta olduğu kaynaklarda geçmektedir. Türk Ansiklopedisinde 1677 yılı vefat tarihi olarak zikredilmiştir. Mezar taşında ise vefat tarihi yazmamaktadır. Çocukları Adalı’nın Muhammed ve Abdullah adlarında iki erkek çocuğu olduğunu Netâicu’l-efkâr adlı eserinden öğrenmekteyiz. Muhammed ve Abdullah Netâicu’l-efkâr yazılmadan önce dünyaya gelmişlerdir. Muhammed Abdullah’tan büyüktür. Aralarında fazla bir yaş farkı yoktur. Abdullah ise Muhammed’den kısa bir süre sonra dünyaya gelmiştir. Ancak her iki çocukta fazla yaşamamış ve vefat etmişlerdir. Adalı fazla eser telif etmemiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla telif ettiği eserler şunlardır; Sayfa 31 Eserleri 1Netâicu’l-efkâr fî şerhi’l-İzhâr 2- Hâşiye âlâ İmtihâni’l-ezkiyâ İmam Birgivî, Kâdi Beydâvî (691/1291–92)’nin, İbnu’lHacib (649/1248)’in Kafiyesine yapmış olduğu Lübbü’l-elbâb fî ilmi’li ´rab adındaki muhtasara, İmtihânu’l-ezkiya adında bir şerh yazmıştır. Haşiye ale İmtihâni’l-ezkiyâ, Adalı’nın Birgivî ’nin bu eserine yazmış olduğu şerhtir. 3- El-Hayâ tu fî şurûti’s-Salah, Kemalpaşazade’nin Şurutu’s-salât adlı eserine yazmış olduğu şerhtir. 4. Netâicu’l-efkâr Birgivî ’nin İzharu’l-Esrâr adlı eserine yapılan şerhler arasında en meşhur olanı Kuşadalı Mustafa b. Hamza’nın 1085/1674–75 yılında yazmış olduğu Netâicü’l-efkâr adlı şerhtir. Bu şerh ilim ehli arasında rağbet görmüş ve uzun yıllar Osmanlı medreselerinde okutulmuştur. Netâicü’l-efkâr müellifine nispetle Adalı ismiyle şöhret bulmuştur. 1219–1238, 1251, 1274, 1288, 1300, 1303 yıllarında İstanbul’da ve 1266 yılında Kahire’de basılmıştır.25 Bu şerh üzerine birçok haşiyeler yapılmıştır. Eserin İstanbul ve Kahire’de birçok defa basılması ayrıca birçok müellif tarafından üzerine haşiyeler yazılması, onun özellikle Osmanlı Türkleri arasında Arap dili öğretiminde önemli bir yeri olduğunun göstergesidir. Amil kısmı İbrahim b. Ömer Süleyman Zübeyde tarafından tahkik edilmiş ve 1992 yılında Libya’da neşredilmiştir. Netâicu’l-Efkar'ın Telif Nedeni Eserlerin şerh edilmesini çeşitli nedenleri vardır. Bunlar şerh edilen eserin şöhret bulmuş bir eser olması, eser sahibine olan sevgi ve saygı, müzakere ve mütalaa, eserin daha kolay anlaşılması, talebelerin ya da okuyucuların azami bir şekilde istifade etmesi gibi nedenlerdir. Adalı da bazı arkadaşlarının ve yakın dostlarının kendisinden, İzharını lafızlarını açıklayan, zorluklarını gideren, kısa, özlü, bıktırmayan, izharın öğrenilmesini ve ezberlenmesini kolaylaştıran bir şerh yazmasını istediklerini belirtmiştir. Onlara cevap olarak ta yaşlandığını, gücünün kalmadığını, sağlıkla ilgili bir takım probleminin olduğunu ve ölümünün yaklaştığını belirtmiştir. Ancak Allah (C.C.) kendisine bir erkek çocuk nasip ederse şerh yazacağına dair söz vermiştir. Bir süre sonra çocuğu olunca, kendisine daha önce vermiş olduğu söz hatırlatılmış ve kendisinden İzhar şerhini yazmaya başlaması istenmiştir. 26 Daha sonra da Abdullah adını verdiği ikinci bir erkek çocuğu daha dünyaya gelmiştir. Bunun üzerine Adalı kendi çocukları ile diğer öğrencilerin istifade etmeleri ve kıyamet gününde de kendisi için bir azık olması temennisiyle Netâicu’l-efkâr adını verdiği İzhar şerhini yazmaya başlamıştır. İlk 3 kısmıdır ve eserde toplam 82 konunun açıklaması geniş bir şekilde verilmiştir.(35) —————————————————————————————————————35.Yard. Doç. Dr. Gökhan Sebati IŞKIN, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 sayısı, 2007 Sivas, sayfalar 153-171) KUŞADASI Sayfa 32 KUŞADALI İBRAHİM HALVETİ HAZRETLERİ Osmanlılar zamanında, Anadolu’da yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden, veli ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, İbrahim bin Mustafa eş-Şabani el-Halvetî olup, Halvetiyye tarikatının Şabaniyye kolunun büyüklerindendir. Aydın vilâyetinin Kuş-adası kasabasına bağlı Çınar köyünde 1774 (H.1188) senesinde doğdu. İlim ve irfan sâhibi Salih bir zât olan İbrahim Halvetî, ailesinden çok güzel edep ve terbiye alarak yetişti. Anadolu’da çeşitli yerlerde ilim tahsil ettikten sonra İstanbul’a gelerek, Fatih'te bulunan Feyziyye Medresesine (Şimdiki Millet Kütüphanesi'nin bulunduğu yere) yerleşti. Burada Emin Efendiden ders alarak ilmini ilerletti. Sonra yine Fatih'te bulunan At pazarı Dergâhına geçti. At pazarı Dergâhında riyazetler ve mücahideler çekerek, tasavvuf yolunda ilerlemeye çalıştı. Buraya geçmesi şöyle olmuştur: Kuşadalı, bir gün bir âyet-i kerîmenin tefsiri üzerinde çalışıyor, fakat bir türlü çözemiyordu. Bu müşkül durumdayken, yanına medrese arkadaşlarından olan Mustafa Efendi geldi. Onun bu hâlini gören Mustafa Efendi, ona böyle müşkül meselelerini halletmek hususunda, o günlerde Fatih'teki At pazarı Dergâhında bulunan Bey pazarlı Şeyh Ali Efendiyi tavsiye etti ve onu alarak Ali Efendinin yanına götürdü. Ali Efendi, Kuşadalı ’nın üzerinde çok durup çözemediği âyet-i kerîmenin, zahirî ve bâtıni manalarını, âlimler tarafından bildirilen çeşit çeşit tefsirini, ayrı ayrı ve uzun uzun izah etti. Bu ilk sohbette Ali Efendiye hayran kalan Kuşadalı, artık o büyük zattan ayrılmayıp, talebelerinden oldu. O büyük zatın, feyz ve nur saçan huzur ve sohbetlerinde bulunarak, kemâle geldi. Ali Efendi, Fındık zade semtindeki Kızılelma Caddesinde bulunan Beşikçi zade Dergâhında vazife yapmaktayken, 1818 (H.1234) senesinde vefat etti. Vefat ederken, kendi yerine bakacak zatın, Kuşadalı İbrahim Halvetî olduğunu bildirdi. Onu kendi yerine tayin etti. Kuşadalı, o sırada Mısır’da bulunuyordu. Ali Efendinin Kuşadalı’dan başka, Ahmet Nâzikî, Kâtip Muhammed Aziz İstanbûlî ve Veliyyuddîn Hilmi Efendi isimlerinde üç büyük talebesi daha vardı. (36) Sayfa 33 Kuşadalı, hocasının vefatı üzerine İstanbul’a döndü. Daha evvel kendisinin ders alarak yetiştiği Feyziyye Medresesine yerleşti. Orada bir yıla yakın kaldı. Bundan sonra, Aksaray Sinekli Bakkal'da, Hacı Halil Efendi isminde bir zatın, kendisi için yaptırdığı ve Kuşadalı Dergâhı diye anılan dergâha geçerek, orada hizmete devam etti. Onun buradaki hizmeti o tekkenin bir yangında yandığı 1833 (H.1249) senesine kadar devam etti. Dergâh yandığı zaman, yakınları, sevenleri yeniden inşa edelim diye çok ısrar etmelerine rağmen o, tekkelerde eski safiyetin kalmadığını, gittikçe değiştiğini, asıl hüviyetinden uzaklaştığını bildirerek, dergâhının yeniden inşasına müsaade etmedi. Dergâhı yandıktan sonra, Bayezid semtinde kiraladığı bir evde bir yıl kadar kalan Kuşadalı, sonra Fatih'te, Çarşamba Pazarı civarında bir ev satın alarak oraya taşındı. Aksaray’da on üç, Bayezid'de bir ve Çarşamba’da dokuz sene olmak üzere, yirmi üç sene müddetle İstanbul’da hizmet edip, birçok talebeye hocalık ettikten sona, 1843 (H.1259) senesi Şevval veya Zilkade ayında, hacca gitmek üzere İstanbul’dan yola çıktı. Hacdan sonra Medine-i münevvere ye geçerek, orada da bir müddet kaldı. Sonra Şam’a gelip yerleşti. Hayatının sonuna kadar orada kalıp, imkânları dâhilinde hizmete devam eden Kuşadalı, ilim âşıklarına çok faydalı oldu. Şam Valisi Hacı Ali Paşa da talebelerindendi. 1845 (H.1262) senesinde, yanında aile efradı ve en büyük talebesi Bosnalı Muhammed Tevfik Efendi de olarak ikinci defâ hacca gitti. O sene hacdan dönerken o mukaddes topraklarda vefat etti. Vefat senesinin 1847 (H. 1263) – 1848 (H.1264) olduğuna rivayet edilmiştir.(37) Kutb-ül-ârifîn, Meşhûd-i ayn-el-yakın, Gavs-ül-vâsılîn ve Mukâbil-i şems-i azam gibi isimlerle tanınmış olan Kuşadalı İbrahim Halvetî, bilhassa Türk tasavvuf büyükleri içinde hususi bir yere sâhip, çok yüksek bir veli idi. Ahmet Cevdet Paşa dâhil, o zamanın mühim şahsiyetleri onun sohbetlerine koşarlardı. Ahmet Cevdet Paşa, eserlerinden birinde şöyle demektedir: “Kuşadalı İbrahim Efendi, devrinin en derin din âlimiydi. Son derece vakarlı ve heybetliydi. Güler yüzlüydü. En büyük ilmî müşküller onun vesilesiyle halledilirdi. İlim ve velilikteki yüksekliği ile birlikte, edebiyat ve şiirde de mahir olan Kuşadalı, Osmanlı Türkçesini fevkalâde güzel bir şekilde konuşurdu. Şiirleri de vardır. Kuşadalı İbrahim Halvetî hazretlerinin talebelerinden bazılarının isimleri şöyledir: Bosnalı Muhammed Tevfik Efendi, Muhammed Ali Fethi er-Rusçukî, Hacı Kayyım Müezzin Efendi, Muhammed Naşir Efendi, Nâzikî Ahmet Efendi, Muhammed el-Kırîmî, Mustafa Aczi Efendi, Ali Fikrî, Kâdızâde Ömer Halvetî, Kapânî Hacı Hüseyin, Muhammed Necip, Muhammed Şevki, Ahmet İzzet, Keçecizâde Hâfız Ali İzzet Efendi, Aydî Muhammed Efendi. (38) Kuşadalı İbrahim Halvetî’nin (rahmetullahi aleyh), talebelerinden ve sevdiklerinden bazılarına yazdığı mektuplardan başka herhangi bir eseri yoktur. İslam düşüncesinde bir dönüm noktası , KUŞADALI İBRAHİM HALVETİ, Yaşar Nuri Öztürk, Yeni boyut Yayınları, İstanbul 1997 kitabını tavsiye ederiz. —————————————————————————————————————36. Sefînet-ül-Evliyâ; c.4, s.71 37. Osmanlı Müellifleri; c.1, s.151 38. İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c.18, s.66 KUŞADASI Sayfa 34 ÇAM MEHMET EFE Kuşadası tarihi kahramanlarla doludur. İstiklal harbi sırasında vatanı kurtarmak için canını dişine takan Türk milleti kahraman evlatları sayesinde destanlaşan bir mücadele vermiş ve bizlere bu mübarek toprak parçasını kanları ile sulayarak vatan olarak armağan etmişlerdir. Kuşadası Kuva-i Milliye kahramanlarından en ünlüsü Çam Mehmet’tir. Çam Mehmet 1878 yılında Girit Adası Hanya şehrinde doğdu ve Arnavut kökenli bir ailenin çocuğudur. Ailesi Mehmet on yaşlarında iken Girit adasında Yunanlıların mezalimi sonunda yurtlarını terk ederek Kuşadası’na göç etti. Aile reisi İbrahim Ağa toptan ve perakende bakkallık yaparak geçimini sağlamaya başladı. Delikanlılık çağına gelen Mehmet göç ettikleri yıllarda Hanya ve civarında şahit olduğu Rum vahşetinin tesiri altında kalarak Kuşadası’ndaki Rumlarla arasına mesafe koydu ve onlarla dostluk kurmaktan çekindi. Bunun için elbette kendine göre makul sebepleri vardı. 1910 senesinde Söke ve Kuşadası’nda Rumlar kalabalık ve nüfuzlu bir durumda idiler. Söke ve köyleri, Akköy ve Yoran, Ayasuluk, Çirkince, Kuşadası köyleri İslam Şanlı ve Rum Şanlı Rumların hakim olduğu, ziraat ve ticaretle uğraştıkları bölgelerdi. Söke ovasının en verimli yerleri Rum beylerine aitti. Bu yerler daimi olarak Samos adası ile irtibatta olup tüm mahsulü Samos adası yoluyla Yunanistan’a ve Avrupa’ya aktarılırdı. Ayni zamanda Rum çiftliklerinin işçi ihtiyacı Samos adasında karşılanıyordu. Sadece ağır işlerde dağ ve orman bozup tarla açmak için Konya’dan getirilen Bozkırlı işçiler, “ Kırlılar “ çalıştırılıyordu. Gözlerden ırak olan Rum köylerinde bilhassa Çirkince, Akköy ve Yoran ’da yerli Rum eşkıyası ile Samos’dan gelen eşkıya cirit atmaktaydı. Türk kolluk kuvvetlerinden kaçan Türk eşkıyasının da yatağı da Rum damları ve köyleri idi. Söke ve Samos metropolitliği de bu bölge içindeydi ve kadınlar arası kutlanan bir Türk düğününe giderek sarkıntılık yaptığı söylentileri çıkmıştı. Tabi bu olay Çam Mehmet’in de kulağına geldi. Olanlara canı sıkılan Çam Mehmet kendi tarlasının da bulunduğu mevkide bir kır kahvesinde buluştuğu habercisi ile bir plan hazırlayıp uygulamaya koymuştu. İspiyonu civarı gözleyecek ve o taraflarda tütün tarlası bulunan Rum kabadayısının Çanlı’dan tarafa doğru gelişini tespit edip haber verecekti. Nitekim planladıkları gibi de oldu. Bir gün Çam Mehmet sözü edilen kır kahvesinde dama oynamakta iken usulca kahvenin kapısına gelen ispiyon Çam Mehmet’e geliyor sinyali verdi. O sırada kahvede Çam Mehmet ile beraber dört kişi bulunmaktaydı. Dama oynadığı şahıs, kahveci ve o sırada orada tesadüf bulunup da dama oyununu seyreden bir Yahudi çerçi vardı. Oyun o derece kritik bir noktadaydı ki herkes damaya dalmış, Çam Mehmet’in sıyrılıp dışarıya gittiğini fark edememişlerdi. Çünkü Çam Mehmet hamlesine karşılık vermesi için uzunca bir süre düşünmesini sağlayacak bir oyun geliştirmişti. Sayfa 35 Dışarıya çıkınca Çanlı tarafından atının üzerinde yaklaşmakta olan Rum kabadayısını gördü. Rum iri yarı, boylu poslu biriydi. Çam Mehmet’in işinin pek kolay olmayacağı anlaşılıyordu. Çam Mehmet’in dikkatli olması, taktik hatasına düşmemesi lazımdı. Bunu düşünen Çam Mehmet hemen yolun üzerindeki dereye girerek beklemeye başladı. Rum’un atı derenin başına geldiğinde tehlikeyi sezerek şahlanıp kişnemeye ve dereye inmemek için direnmeye başladı. İşte bu sırada Rum kabadayı bir hata yaparak atından inmiş ve atını yedeğine alarak dereye girmişti. Bu fırsatı yakalayan Çam Mehmet sindiği yerden fırlayarak Rum’un yakasına yapışmış ve şaşıran Rum’un kendisine gelmesine fırsat vermeden oracıkta birkaç bıçak darbesi ile işini bitirmişti. Üstünü başını düzelttikten sonra da hiçbir şey olmamış gibi damanın başına döndü. Oyunun heyecanından kahveci , diğer oyuncu ve Yahudi çerçi hiçbir fark etmemişlerdi. Kısa bir süre sonra dışarıdaki bağrışmalar üzerine onlarda dışarıya fırlayarak kanlar içindeki cesedi gördüler. Bir süre sonra gelen jandarma yaptığı sorgulamadan hiçbir sonuç alamadı. Ancak olay yerinde araştırma yapan jandarma çavuşu hayıt ağacından yapılmış bir kırbaç bulmuştu. Araştırma neticesinde kırbacın Çam Mehmet’e ait olduğu anlaşıldığından Çam Mehmet hapsedildi ve birkaç duruşmadan sonra iki yıl hapse mahkum edildi. Birkaç gün hapiste kalan Çam Mehmet arkadaşlarıyla hapishanenin demir parmaklıklarını keserek kaçtı. Az bir süre sonra çıkarılan afla Kuşadası’na dönen Çam Mehmet arkadaşlarıyla oluşturduğu bir çete ile yerli Rum kabadayıları ve Samos’ tan gelen eşkıya ile mücadeleye girişti. Bu sırada Söke’de Giritli Cafer ve daha sonra milli mücadele esnasında Aydın’da Yörük Ali Efe ile irtibat kurarak işbirliği yaptılar ve bu durum koordineli bir şekilde 1. Dünya Savaşının sonuna kadar sürdü. 1914 yılında İtalyanlar Kuşadası’nı denizden bombaladığı sırada Çam Mehmet Karova’da Kadı Kalesi yanındaki tarlasında çalışıyordu. Açıkta demirleyen bir harp gemisinden filika indirildiğini görür. İtalyanlar sahildeki cephane yüklü bir mavnayı almak niyetindeydiler. Çam Mehmet bunu fark ederek karadan ateş etmeye başlayarak İtalyanları kaçırır. Olay daha sonra duyulduğunda zamanın bir İzmir gazetesi birinci sayfaya Çam Mehmet’in bir boy resmini de koyarak altına “ Aslan yürekli Çam Mehmet “ diye yazmıştır. Çam Mehmet ve arkadaşları Rum eşkıya ile mücadelesini aksatmadan İtalyan işgali sırasında da yürütmüş ve birkaç eşkıyasını daha ortadan kaldırmışlardı. İtalyanlardan sonra Yunanlılar 15 Mayıs 1919 da İzmir’i ve daha sonra Ayasuluk’u işgal ettiler. Bunun üzerine İtalyanlar Ayasuluk’taki kuvvetlerini Kuşadası’na çektiler. Bu durumda Çam Mehmet, İtalyanlardan gördüğü silah ve istihbarat yardımı ile Yunan kuvvetlerini de taciz etmeye başlar. Daha sonra Mahmut Esat Bozkurt ve diğer ileri gelen birkaç kişi ile Kuşadası Kuva-i Milliye Teşkilatını kurarlar. Böylelikle Çam Mehmet, İstiklal harbine resmen destek verir. İtalyanlar Söke ve Kuşadası’ndan çekileceklerini ve yerlerini Yunanlıların alacağını bildirmeleri üzerine Çam Mehmet tüm ailesini bir gemi ile Güllük, oradan da Milas’a göndermiş ve Yunanlıların hezimetine kadar çetesiyle Ayasuluk, Kuşadası, Çanlı, Rum Çanlısı ve Kalamaki yörelerinde yerli Rumlarla ve Yunan kuvvetleri ile çarpışmıştır. Zaferin ardından Çam Mehmet istiklal madalyası ile onurlandırılmış, kendisine fahri yüzbaşılık unvanı verilmiş ve Karova’da iki yüz dönüm tarla hediye edilmiştir. Sağlığında Kuşadası’nın kurtuluş günlerinde at üstünde resmi geçit törenlerine katılırdı. Halk arasında hala anlatılan onlarca menkıbesinin bulunmasına rağmen konuşkan biri değildi. Bir iki olay dışında maalesef şahsı ile ilgili kendi ağzından bir şey öğrenmek mümkün olmadı. Çam Mehmet efe mütevazi, sade ve çekingen kimliği nedeni ile diğer meçhul kahramanlar gibi unutulmak ve unutturulmak istendi. Allah kendisini nur içinde yatırsın. Ruhuna el Fatiha.(39) ————————————————————————————————————— 39. Ali Ekrem Erkal, KUYETA Yerel tarih Dergisi Kasım 2009 sayısı, sayfalar 11-12 KUŞADASI Sayfa 36 MAHMUT ESAT BOZKURT Mahmut Esat Bozkurt, 1892’de, İzmirKuşadası’nda doğdu. Hacı Mahmut oğullarından Hasan Bey’in oğludur. İlköğrenimini Kuşadası ve İzmir Yusuf Rıza mektebinde yapan Mahmut Esat Bey, İzmir İdadisi’ni bitirdikten sonra 1908’de İstanbul Hukuk Mektebi’ne girdi. 1912’de, İstanbul Hukuk Mektebi’nden mezun olan Mahmut Esat Bey, İsviçre’de Fribourg Üniversitesi’nde yeniden hukuk öğrenimi gördü ve “Osmanlı Kapitülasyonları Rejimi Üzerine” adlı doktora tezi ile Hukuk Doktoru oldu. 1919’da İsviçre’nin Lozan kentinde kurulan Türk Talebe Cemiyeti’nin başkanlığına seçilen Mahmut Esat Bey, İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinden sonra Kurtuluş Savaşı’na katılmak üzere yurda döndü ve Kuşadası’nda Kuvayı Milliye’yi kurdu. seçildi. Bu dönemde Mahmut Esat Bey’in önerisi Atatürk’ün onayı ile Türkiye’de ilk kez “Milli İktisat Kongresi” 17 Şubat 1923’de İzmir’de toplandı. 11 Ağustos 1923’de başlayan II. Dönem için İzmir’den tekrar milletvekili seçilen Mahmut Esat Bey, Ali Fethi Bey’in (Okyar) başkanlığında kurulan V. İcra Vekilleri Heyeti’nde (14.8.1923-27.10.1923), ikinci kez İktisat Vekilliği’ne seçildi. 20 Nisan 1924’te kabul edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun hazırlayıcıları arasında yer alan Mahmut Esat Bey, 22 Kasım 1924’de, Ali Fethi Bey’in (3. Hükümet) kabinesinde Adliye Vekilliği’ne atandı. 5 Kasım 1925’te Ankara Hukuk Mektebi’nin açılmasında büyük gayreti oldu. Mahmut Esat Bey, 3. ve 4. İnönü Hükümetlerinde (4 ve 5. Hükümetler) de Adliye Vekili olarak görev yaptı. Türk Medeni Yasası (17.2.1926), Türk Ceza Yasası (1.3.1926), Kabotaj Yasası (19.4.1926), Borçlar Yasası (22.4.1926), Ticaret Yasası (29.5.1926), Hukuk Muhakemeleri Usulü Yasası (18.6.1926) gibi hukuk sisteminin ve cumhuriyet döneminin temel yasaları, Mahmut Esat Bey’in Adliye Vekilliği döneminde hazırlandı ve yürürlüğe girdi. (3. İnönü Hükümeti – 3.3.1925-1.11.1927). Mahmut Esat Bey, Cumhuriyet tarihinde “Bozkurt-Lotus” olayı olarak adlandırılan, Bozkurt adlı Türk gemisiyle Lotus adlı Fransız gemisinin 2.8.1926’da Ege’de çarpışması nedeniyle iki ülke arasında çıkan anlaşmazlıkta Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti’ni Lahey Uluslararası Adalet Divanı’nda temsil etti. (1927). Kazada 8 Türk denizcisinin ölmesi üzerine Fransız kaptan Türk Adliyesi tarafından tutuklanmış, bu tutuklama Fransa ile sorunlara neden olmuştu. Türkiye olayı Lahey Adalet Divanı’na götürmüş ve dava 7 Eylül 1927’de Türkiye lehine sonuçlanmıştı. Bu dava, tarihçiler tarafından, Türk hukukunun ve adalet örgütünün kapitülasyonlar dönemini geride bırakarak insan ve egemenlik haklarına dayalı çağdaş hukuk düzeyine yükseldiğinin bir kanıtı olarak değerlendirilmektedir. Sayfa 37 1934’de Soyadı Yasası kabul edildiğinde, Atatürk, bu davadaki başarısına dayanarak Mahmut Esat Bey’e “Bozkurt” soyadını verdi. Mahmut Esat Bey, 1930 yılı sonlarında Adliye Vekilliği’nden istifa ettikten sonra, Ankara Hukuk Fakültesi’nde “Devletler Hukuku”, Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde “Anayasa Hukuku” profesörlüğü yaptı. 21 Aralık 1943’de beyin kanaması sonucu İstanbul’da ölen Mahmut Esat Bozkurt, TBMM’de 1. Dönemden ölümüne kadar İzmir Milletvekili olarak görev yaptı. Bozkurt’un 1926 yılında kaleme aldığı Medeni Kanun Genel Gerekçesi (Esbabı Mucibe Lâyihası), 2001 TBMM’sinde tartışmalara neden oldu. Başlıca yapıtları: Lotus Davasında Türkiye-Fransa Müdafaaları (1927), Türk İhtilalinde Vatan Müdafaası (1934), Türk Köylü ve İşçilerinin Hakları (1939), Devletlerarası Hak (1940), Atatürk İhtilali (1940), Aksak Timur’un Devlet Politikası (1943) (40) ————————————————————————————————————— 40. www.biyografi.net web sitesinden alıntıdır. KUŞADASI Sayfa 38 EFSANE KAYMAKAM ÖZER TÜRK Özer Türk kimdir ? Kuşadası turizminin gelişmesinde büyük katkıları olan ve ilçe halkı tarafından çok sevilen önemli değerlerimizden biri de efsane kaymakam sayın Özer Türk’tür. 1928 yılında İstanbul’da doğan Özer Türk, 1946 yılında İzmir Namık Lisesi’ni ve 1952 yılında Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesini bitirir ve 1952 yılında devlet memurluğu hayatına İzmir maiyet memuru olarak başlar. Daha sonra sırasıyla Manisa-Alaşehir, Van-Özalp, Sason-Batman, AydınKuşadası, Balıkesir Burhaniye ilçelerinde kaymakamlık ve Muğla Valiliği görevlerinde bulundu. Toplam 25 yıl devlet memurluğu yapan sevgili Özer Türk 1986 yılında İzmir’de vefat etti. Devlet hizmetinde sayısız olumlu ve güzel işler yaparak halkın sevgisine mazhar olan bu değerli kaymakamımız ve valimiz devletimiz tarafından sayısız takdirname ile ödüllendirildi ve İspanya Dışişleri Bakanlığı tarafından “ Şövalye “ unvanı ile taltif edildi. Özer ve Gülden adlı iki kızı olan Özer Türk Kuşadası’nda turizmin gelişmesi ve kentin turizme açılması konusunda çok yararlı hizmetler yaparak Kuşadalıların gönlünde taht kurmuş ve unutulmaz değerlerimiz arasındaki yerini almıştır. Kuşadası kaymakamlığı Kuşadası'nın bugünlere gelmesinde büyük katkıları bulunan Özer TÜRK, Kuşadası Kaymakamı olarak 1962 - 1967 yılları arasında görev yapmıştır. 1928 doğumlu olan Özer TÜRK, Kuşadası'na Kaymakam olarak atandıktan sonra yaptığı çalışmalarla yöre halkında turizm bilinci yaratmış, ilçede turizmin oluşumuna ve gelişimine çok önemli katkılar yapmıştır. Daha da ileri gidilerek denilebilir ki Özer TÜRK, ülkemizde deniz turizminin ve yazlık fikrinin en önemli öncülerinden biridir. "Şövalye" unvanlı Kaymakam, bir yandan KUŞTUR, Fransız Tatil Köyü gibi turistik tesislerin kurulmasına bizzat öncülük etmiş, bir yandan çeşitli yazlık sitelerinin kurulmasını sağlamış bir yandan da ilçede yaşayanları turizm yatırımı yapmaya özendirmiştir. Sayfa 39 Bu çalışmalar sırasında Özer TÜRK, hiçbir yazlık sitesinde kendisi için konut edinmemiştir. Daha sonra Burhaniye Kaymakamlığı ve Muğla Valiliği de yapan Özer TÜRK, 1986 yılında vefat etmiştir. Vefalı Kuşadası Halkı onun anısına "Kuşadası Özer TÜRK Stadyumu " nu yaptırarak, adını ebedileştirmiştir. (41) Kaymakam Özer Türk’ün Kuşadası turizmine hizmetleri Özer Türk'ün Kuşadası Kaymakamlığı 1967-1970 yılları arasında olmuştur. O geldiğinde Kuşadası Belediye Başkanı rahmetli Şaban Alkıştı. Şaban Alkış, Kuşadası’nı ağaçlandırması ile tanınır. Özer Türk onun bu özverili çalışmalarını turizmle taçlandırmak ister. Ama 1968de Şaban Alkış'ın yerine Taylan Sağanak Belediye Başkanı olunca Özer Türk çalışmalarına yeni başkan Taylan Sağanak ile devam eder. O yıllarda Kuşadası Turizm Bürosu Müdüresi Zafer Hanımdı. Zafer Hanım, Tatil Köyü Müdürü Ataman Bey, Kısmet Otelin sahipleri Hümeyra Özbaş, İmbat Otel'in sahibi Ali Rıza Özbaş, Akdeniz Turizm Acentelerinin kurucusu ve sahibi sinemacı Naci Akdoğan, Haşmet Akdoğan, Turgut Koyuncuoğlu ve Şaban Alkış'ın çabaları ile Kuşadası Yat Kulübü kurulur. Bu kulüp hem Taylan Sağnak’ın Kuşadası Belediye Başkanı olmasına ve hem de Kuşadası’nın turizm alanında boy göstermesine yardımcı olur. Özer Türk, Kuşadası turizminin ilk ateşini yakar. Öyle ki onu unutamayan vefalı Kuşadası halkı onun anısına KUŞADASI ÖZER TÜRK Stadyumu’nu yaparak, onun adını ebedileştirir. Ne yazık ki bu büyük insanın özgeçmişi hakkında elimizde yeteri kadar bilgi yok. Onu ve hizmetlerini başkalarının anlatımıyla tanımaya çalışacağız. Mehmet Konuk bey bir anısında ondan şöyle söz ediyor: Özer Türk ilçemize kaymakam olarak atandıktan sonra yaptığı çalışmalarla bize turizm bilinci aşıladı. Daha sonra Kaya Şavkay ilçemizde Turizm Müdürü olarak göreve başladı. Onun da Kuşadası’na unutulmaz katkıları olmuştur. Belediye başkanımız Sayın Şaban Alkış bizi turizm ile kalkınacağımıza inandırdı. Böylece turizm hareketi başladı. Kuştur, Ömer ve Fransız Tatil Köyleri o yılların ürünüdür. Meryem Ana ve Efesin ziyarete açılmasıyla Kuşadası turizmde emin adımlarla yürümeye başladı. Özer Türk ile Kaya Şavkay Kuşadası’nı turizme açmak için el ele verirler. Burada onlara en çok desteği Sökeli olan Kuşadalılar verir. Rahmetli Ömer Koca Öner'e Yavansudaki malikânesini ve arazisini tatil köyü yapmasını isterler. Özer Türk çok sevdiği Ömer Bey için kurulacak tatil köyünün bir maketini hazırlatır. Ömer Bey önce olmaz der, ama sonra olaya yavaş yavaş ısınmaya başlar. Ömer Tatil Köyü böylece Özer Türkün çabaları ile 1968 yılında camping olarak hizmete giriyor. Vali Nihat Danışman, Ahmet Güçsav, Özer Türk ve eşi Ediz Hanımın bu yerin turizme açılmasında Ömer Bey'e önemli katkıları oluyor. Kuşadası'nın Efsane Kaymakamı Anıldı Kuşadası`nın efsane Kaymakamı ve turizmin ilk kurucusu Özer Türk, Kuşadası Belediyesi İbramaki Sanat Galerisi`nde eşi Ediz Türk, kızı Özden Çokar ve Gülden Evirgen, torunları Senem ve Ece ile sevenleri, turizmde beraber çalıştığı arkadaşlarının yoğun katılımı ile anıldı. Kuşadası Belediyesinin Vefa etkinlikleri kapsamında eski kaymakam Özer Türk ``˜ü anma programı saygı duruşu ile başladı. Dr. Ali Alkış, o dönemin Belediye Başkanı olan babası Şaban Alkış ile olan anıları anlatarak çok dürüst ve hizmet aşkıyla dolu olan Kaymakamın yaşam öyküsünü izleyicilere aktardı. 1928`de doğan 1986`da vefat eden Kuşadası`nın unutulmaz Kaymakamı için Özer Türk stadına adının verilmesini vurguladı. ————————————————————————————————————— 41. E. TURGUT TEKİN Söke Gerçek gazetesi 20.06.2009 tarihli yazısı KUŞADASI Sayfa 40 BİLLUR SESLİ AMA MÜEZZİN MEHMET İPEK Yaşı ellinin üzerinde olanların unutamadığı, kale içi caminde 40 yıl billur sesi ile müezzinlik yapan, ahlakı ve sohbeti ile herkesin çok sevdiği, ama olmasına rağmen kırk yıl caminin minaresine çıkıp gür sesi ile 5 vakit ezan okuyan Mehmet İpek amcamızın son zamanlarına yetişme bahtiyarlığına eriştik. Soyadının hakkını veren ve gerçekten bizim tabirimizle “ tel tel ipek “ olan bu cennetmekân hafız Mehmet İpek amcamız Kuşadalı ’nın vazgeçemediği ve dini görevler esnasında mutlaka davet ettiği bu müstesna insanı yakın arkadaşlarından ve onunla Adalızade mezarlığında buluşan rahmetli Tuğrul Kutucu amcamızın kaleme aldığı 2011 Kasım’ında KUYETA yerel tarih dergisindeki yazısı ile tanıyalım. Müezzin Mehmet İpek 1919 yılında Kuşadası’nda doğmuş olup kasap Adem’in büyük oğludur Doğuştan ama olan müezzin Mehmet İpek’in iki erkek kardeşinden büyüğünün adı Muttalip, küçüğünün adı ise Feridun idi. Asi kadrolu müezzin bulunmasına rağmen aralıksız 40 sene Kuşadası merkez Kale içi Camiinde fahri müezzinlik yapmıştır. O güzel sesi ile sabahları saba makamında sabah ezanını okuyarak insanlara namaz vaktini bildirirken herkes tarafından huşu ile dinlenirdi. Öğle ezanını Uşşak, ikindi ezanını Rast, akşam ezanını Segah ve yatsı namazını Hicaz makamlarında okurdu. Bu vazifeyi yaparken özrünün olmasına rağmen yağmur, çamur, soğuk, yaz ve kış demeden o minareye tırmanır güçlü sesi ile zamanını atlamadan ezanını okurdu. Mikrofon ve hoparlörler, benzeri ses yükseltme cihazlarının henüz camilerde kullanılmadığı o yıllarda gür sesi adanın her tarafında rahatlıkla duyulurdu. Görevini muntazam, istekli ve bıkmadan, sıkılmadan yapan bir insandı. Adalılar mevlit ve Kuran okunması, çocuklarına isim konulması merasimlerinde okuyucu olarak hep onu çağırırlardı. Askere gidecek gençlerin uğurlanması ve merasimlerinde serhat türküleri söylemeyi ve gençleri coşturmayı çok severdi. Hafızası, dokunma ve ses alma yetenekleri çok güçlü idi. Seneler önce tanıştığı bir kimsenin kendisine selam vermesinde hemen onu tanır ve ismen hatırlardı. Hatta ses vermeden elini sıktığında merhabasına ismi ile cevap verirdi. Bir önemli yeteneği de doğuştan ama olmasına rağmen saat markalarını çok iyi bilmesi idi. Eline aldığı bir saatin markasını ve modelini yanlışsız söylerdi. Evi Dağ mahallesinde yokuşun sonunda olmasına rağmen sanki normalmiş gibi basamakları çıkar, kapısını bulur ve özrünü hiç kimseye fark ettirmezdi . En çok sevdiği oyalandığı yer olan Kale içi Cami avlusunda müsait havalarda oturur yanına gelen ve geçerken hatırını soran dostları ile şakalaşır vakit geçirirdi. Zaten dostları da onu pek yalnız bırakmazlardı. Daima haline şükreder, durumundan pek şikayetçi olmazdı. Her kes gibi bir gün onun içinde emr-i hak vaki oldu. 1995 yılında bu fani dünyadan ebediyete göçtü. (42) ————————————————————————————————————42.Tuğrul Kutucu, KUYETA Yerel Tarih Dergisi , 2011 Kasım sayısı sayfa 4 Sayfa 41 KUŞADASI’NIN SON DEBBAĞI TUĞRUL KUTUCU 'Ben Tuğrul Kutucu, 14 Mayıs 1929' da Kuşadası'nda doğdum' diye başlamıştı kendi yazdığı otobiyografisi. Ailenin 4. ve son çocuğu olarak geldiği dünyada 83 yıl misafir oldu ve , 1 Mayıs 2013 de aniden bizlere veda ederek ebediyete intikal etti. Beklenmedik bir vedaydı bu. Her yıl girdiği çok detaylı kontrollere rağmen kalbinin 3 damarının tamamen tıkalı olduğu fark edilememişti. Binden fazla seveni onu son yolculuğuna uğurlarken eller üzerinde taşıyarak yalnız bırakmadı. 1929 yılı 14 Mayısında , savaş sonrası genç Türkiye Cumhuriyetinin yokluk yıllarında dünyaya geldi. Kendi deyimiyle herşey kıttı o zamanlar. Belki de ondandı her eşyayı çok dikkatli kullanması, , gün gelir yedek parçasını kullanırız diye, bozulunca atmayıp bir yerlerde tutması. Emeğe saygısının temelinde de bu yokluk zamanları vardı. Çok sevdiği Süleyman Öğretmeni , ilkokul sonrasında onu cesaretlendirince, İnşaat Enstitüsünün sınavlarına girip İzmir 11. si oldu. Büyük başarıydı bu. Okul İstanbul'daydı. Ancak, yarım yıl dayanabildi orada. Arkadaşını haksız yere döven öğretmenini okul müdürüne şikayet edince , öğretmenin ona yönelen öfkesi yüzünden döndü geldi Kuşadası'na. Çok fazla seçeneği yoktu. Ya çiftçi olacaktı, ya balıkçı, ya da Debbağ, yani Tabak. O da eniştesinin mesleğini seçti. Çıraklık, kalfalık derken ustalık geldi ve İkinci Dünya Savaşı sonrasının zor yıllarında Bahriye, yani Denizci askeri olarak tekrar İstanbul'a döndü. Önce Merasim Bölüğü, sonra Gelibolu Zırhlısı derken 3,5 yıl askerlik yaptı. Döndüğünce annesini sordu. Zor oldu söylemeleri, 'Anneni kaybettik, epey oldu' diye. On yıl kadar babası Ahmet Efendiyle beraber Kaleiçi Camisine bakan iki katlı evde yaşadılar. Anca toplayabilmişti evlenecek parayı. 1960 senesinde Gücü oğullarının güzel kızı Nur Civan'a düştü gönlü; istetti, evlendiler. Önce bu satırların yazarı , yani ben, Oğuz dünyaya geldi . 1963 senesiydi. Aynı yıl politikaya da girdi. Önce Sn. Şaban Alkış, sonra Sn. Taylan Sağnak, arkasından Sn. Mercan Küçük yağcı, ve en son olarak Sn Lütfü Suyolcu Belediye Başkanlığı dönemlerinde 17 yıl aralıksız Belediye Meclis üyeliği yaptı. Kuşadası Çevre Yolunun ilk güzergahının belirlenmesi, ve Kadınlar Denizi yolunun yapılmasının fikir babasıydı. Hatta, yol kendi arazisinden geçip 2 dönüm kadarını alınca , istimlak parasını bile almayıp belediyeye bağışladı, ayıp olur, yanlış anlaşılır, kendine menfaat sağladı derler diye. 1969 senesinde ikinci dünyaya oğlu geldi; Suat. Bu yıllarda sadece Belediye Meclis ve Encümen üyeliği değil, İstimlak ve Takdir Kıymet Komisyonlarında da bulundu. Kaleiçi Camisi Derneğinin Başkanlığını yaptı, Esnaf Derneği ve Esnaf Kefalet Kooperatifinin yönetim kurullarında bulundu. Özellikle bu kooperatif can suyu vermişti Kuşadası esnafına. (43) Kuşadası için yaşayan bir tarih hafızası ve yüksek bir değer olan, müstesna kişiliğiyle grubumuza anlam katan, Kuşadası’nın yaşayan son debbağı, saygıdeğer büyüğümüz Tuğrul Kutucu’yu kendi kişisel biyografisini yazdıktan sonra 1 Mayıs 2013 tarihinde kaybettik. ———————————————————————————————————— 43.JUYETA Yerel Tarih Dergisi 2013 Özel Tuğrul Kutucu sayısı KUŞADASI Sayfa 42 KUŞADASI TARİHİ CAMİLERİ Kuşadası 1086 yılından itibaren Türkler tarafından fethedilmiş, Selçuklu ve Bizans arasında bir süre el değiştirdikten sonra 1390 yılında Osmanlı idaresine geçmiş ancak 1402 tarihinde Timur tarafından alınmış ve tekrar Aydınoğluları beyliğinin idaresine verilmiştir. 1413 tarihinde ise Fetret devrini sona erdirip tekrar Türk birliğini tesis eden ve Osmanlı devletini ikinci kez kuran Çelebi Mehmet tarafından Osmanlı devletine katılmıştır. Kuşadası’nın Türk şehri olarak 1413 tarihini göstermek yanlıştır ve Kuşadası’ndaki Türk hakimiyeti 800 seneden fazla bir süre devam emektedir ve kıyamete kadar da Türk şehri olarak kalacaktır. Kuşadası’nın topoğrafik yapısı dağlık ve kimi yerde düzlük şeklindedir. Köy yerleşimleri dağlık arazilerde kurulmuştur. Merkezdeki eğimli alanların yanı sıra düzlük yerlerde zaman içerisinde iskana tabi tutulmuştur. Kuşadası’nın Osmanlı dönemindeki birinci banisi Hızır Hayreddin Paşa olmuş ve şehre bir cephanelik yaptırmış ve Güvercin ada kalesini inşa ettirerek limanı emniyet altına almıştır. 1615 yılında Kaptan-ı derya ve sadrazam olan Konevi Mehmet Paşa ise Kale içi cami merkezli ve içinde hamamı, medresesi, sıbyan mektebi, imarethanesi ve kervansarayı olan büyük bir külliye inşa ettirmiş, şehri surlarla çevirmiş, kaleyi kuvvetlendirip içine top ve yeniçeri koydurmuştur. 1670 yılında Kuşadası’nı ziyaret eden Evliya Çelebi’ye göre Kuşadası 9 mahalleden müteşekkil ve 5 camisi olan, limanı 500 kadırga kapasiteli, havası güzel, insanları latif önemli bir merkezdir. Bu bilgilere göre Kuşadası’nda 5 tarihi cami olduğu, yaklaşık 9 tane mescit bulunduğunu biliyoruz. Kuşadası ile ilgili ilk Osmanlı kayıtları I. Murat dönemine ait 1421-1438 tarihli mufassal tahrir defteridir. (44) ———————————————————————————————————44. 1. Cahit Telci, Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu 2000, sayfa 233 Sayfa 43 KALE İÇİ CAMİ Konum : Adres : Yapım yılı : Banisi : Tescili : 20 L-4A pafta, 56 ada, 3 parsel Cami kebir Mah. Yedi Eylül Sokak no : 8 1617-1618 Sadrazam Konevi Mehmet Paşa İzmir TKTVYK nın 03.07.1987 tarih ve 3495 sayılı kararı ile tescilli anıt yapıdır. Kale içi cami , Kuşadası merkezinde yer alan en eski tarihli camidir ve sur duvarlarının çevrelediği kentin ana yerleşimini oluşturan tarihi kale içi semtinde yer alır. Cami kebir mahallesi Barbaros Hayreddin Paşa Bulvarı’nın doğusunda bulunan eser kare planlı, üzeri tek kubbe ile örtülü bir harim, kuzeyinde üç gözlü son cemaat yeri ve kuzeybatısındaki minareden oluşmaktadır. İnşasında kesme taş, kırma taş, tuğla ve mermer malzeme kullanılmıştır. Harimin üzerini örten kubbenin 16 kenarlı kasnağına ve duvarlara sivri kemerli pencereler açılmıştır. Alt seviyedeki pençeler ise dikdörtgen şekillidir ve alınları sivri kemerlidir. Minaresi çeşitli defalar tamir edilmiştir. Kuzey cephesinde, girişin iki yanına birer mihrap ve pencere yerleştirilmiştir. Harim girişi mermerdendir; giriş aralığının üzeri basık kemerle örtülüdür. Kemerin köşelerinde ve üst kısmında gül bezekler bulunmaktadır. Sedefli ahşap kapı kanatları sonradan yenilenmiştir. Giriş açıklığını örten çift kanatlı ahşap kapı tamamen ahşap parçaların birbirine çivi kullanmadan geçme bir eski Türk zanaatı olan “ Kundekari “ tekniğiyle yapılmıştır. Geometrik desenlerden oluşan ahşap geçme parçalar sedef kakmalıdır. (45) ———————————————————————————————————————————————- 45.Kuşadası envanteri, Kuşadası Belediyesi Kültür yayını 2012 , sayfa 57 KUŞADASI Sayfa 44 İçte dörtgen planlı harimin üzerini örten kubbenin yuvarlağına içleri üçgen dolgulu, sivri kemerli tromplarla geçilmektedir. Tepe pencerelerinin iç kısımları vitraylıdır. Duvarın ortasında yer alan, dikdörtgen bir çerçeve içerisine yerleştirilen yuvarlak kesitli mihrap, bezemeleri açısından geç dönem özelliği göstermektedir.. Kenar bordürleri üçlü sütuncelere sahip mihrabın nişi içte perde motifi ile zenginleştirilmiştir. Alınlık kısmındaki bezemeler adeta mihrabı taçlandırmaktadır. Tezyinatında alçı malzemenin hakim olduğu mihrabın geç dönem süslemelerinin karakterini taşıması, bu unsurun yapıya 1830 da yapılan onarımda eklendiği düşünülmektedir. 1982 yılındaki tamirde de mihraba eklemeler yapılmıştır. Ahşap minber ve vaaz kürsüsü yenidir. Harimin doğu duvarında kuzeydeki dolap şeklinde kullanılan üç adet pencerenin sivri kemer çökertmeli alınlıkları vardır. Batı duvarındaki düzenleme doğudakine benzemektedir. Harim içindeki ahşap kadınlar mahfili son zamanlarda onarılmış ve yenilenmiştir. Kuzey ucundaki giriş, çift kanatlı bir kapıyla harime açılır. Kale içi caminin günümüze kadar gelebilmiş bir kitabesi mevcut değildir. Minaresinin kubbe eteğine ulaşımını sağlayan kapı üzerinde dört satırlık bir kitabe vardır. Bu kitabeye göre minaresi hicri 1124, miladi 1712 yılında tamir edilmiştir. Sekizgen kaideye sahip minarenin her yüzeyinde yuvarlak kemerli birer niş yer alır. Minarenin pabuç kısmından silindirik gövdeye geçiş üçgenlerle sağlanmıştır. Şerefe altında ve pabuç kısmında birer bilezik minare gövdesini kuşatır. Tuğlaların üçgen diş şeklinde girintili ve çıkıntılı şeklinde yerleştirilmeleri ile şerefe altı oluşturulmuştur. Şerefenin korkuluğu ve petek bölümü briketlerle yenilenmiştir. Minarenin külahı saç kaplamadır.(46) Giriş kapısının sol tarafında, caminin kuzeydoğu köşesinde ise İlyas ağa kütüphanesi bulunur. Sığla Sancağı Mütesellimi-Osmanlı devletinde tazimattan önce vali ve kaymakamlar adına vergi toplamakla görevli olan memur- İlyas ağanın Kuşadası’nda yaptırmış olduğu eserlerden biridir. İlyas ağa, Hasan ağanın torunu olup, dedesi dergah-ı Ali kapıcı başısıdır. Kuşadası muhafızı Rüştü Mustafa Paşa’nın yerine 1813 yılında muhafız tayin edilmiştir. 1830 yılında Aydın’da ölmüş ve Ulu cami mezarlığına gömülmüştür. İlyas ağa Söke ve Kuşadası’nda hüküm süren İlyazzadelerden biridir Söke ve Kuşadası’nda eserler yaptırmıştır. Kütüphane İlyas Ağa’nın Kuşadası’nda yaptırdığı ilk eserdir. Kareye yakın dikdörtgen planlı, tek mekanlı, oval kubbeli bir cami kitabhanesidir. Caminin içeresindeki bitişik pencereden bu kütüphaneye geçilmektedir. Bu yapı halen Kuşadası ilçe müftülüğü Aile ve İrşad Merkezi olarak kullanılmaktadır. Kitabesi ise ebcet hesabıyla tarih düşürülen 1227 hicri ve 1812 miladi tarihli olup şu şekildedir. (47) Hu, Sığla sancağı tasarruf kerdesi İlyas ağa İtdi inşasına himmet bidti ba-avni-muin Bu mahalli ensen gördükte ol ali-cenap Der –akab mebnasına ihlasıyla oldu karin Olmamış bu belde de sabıkta bir emsal-i hiç İlm-i ihya itdi ol ba-gayret-i iman-ı din Vire dareynde selamet hem şükür evlat ana Tül-ömrüyle muammer kıla Rabbül-alemin Çıktı bir gevher feşan cazım didi tarihini Talibine binamdır bu kitabhane-i hemin Sene 1127 ———————————————————————————————————46.Mustafa Kenan Özcan, Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu 2000, sayfa 170 47.Mükerrem Kürüm, II. Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu 2008, sayfa 164-165 Sayfa 45 HATİCE HANIM CAMİ Konum : Adres : Yapım yılı : Banisi : Tescili : 20 L-1Vc pafta, 53 ada, 1 parsel Cami atik mahallesi, Sabucalı köşesi 1656 Hadice Hanım İzmir TKTVYK nın 03.07.1987 tarih ve 3495 sayılı kararı ile tescilli anıt yapıdır. Hanım cami, Kuşadası cami atik mahallesi Sabucalı köşesinde bulunmaktadır. Kare planlı tek kubbeli tipte, taş ve tuğla malzeme kullanılarak inşa edilmiş ancak günümüze gelinceye kadar köklü onarımlar geçirmek suretiyle asli şeklini kaybetmiştir. 1951-57 yılları arasında halk tarafından tamir ettirilmiş, kubbesi betonarme ile yenilenmiş, son cemaat yeri eklenmiş, yıkılan minaresi bu tarihte yeniden yapılmış ve mihrabı maalesef çini ile kaplanmıştır. Harimin, muhtemelen inşa edilmiş döneme ait olan, basık kemerli mermer girişinin üst kısmındaki kitabesinde ebcet hesabı yapılmıştır. Bu kitabe dört beyitlik sülüs hatla yazılmış olup şu şekildedir. Hazreti Hacı Hadice Hanım ü ali niyaz Mabet-il ubbadı bünyad eyleyüp cay-ı mefaz Hazihi cennat-ı adnin fed hulüha halidin Ya- İbadullah-ı kumu fa budu ehl ü niyaz Hak buyurdu leyse lil ihsanı illa ma sea Sa’yi İbrahim ağa ile bu cami ser-firaz Hasbet-en lillha yaptı barek Allah zadiya Arifane oku tarih “ pak kalub beş vakt nemaz” Ebced 1067 -1656-57 KUŞADASI Sayfa 46 Bu tercümeye göre caminin orijinal hali Hatice Hanım tarafından Hicri 1067, Miladi 16561657 tarihinde inşa edilmiştir. Evliya Çelebi seyahatnamesinin Kuşadası bölümünde Hanım caminden sur dışında yer aldığını belirtmektedir. Hanım cami ile Başbakanlık Osmanlı arşivlerinde belgeler vardır ve bu belgelerden cami ile ilgili işleyişin nasıl olduğunu öğrenmekteyiz. (48) HACI İBRAHİM CAMİ Konum : Adres : Yapım yılı : Banisi : Tescili : 20L-1Vd pafta, 191 ada, 1 parsel Alaca Mescit Mahallesi Yıldırım Caddesi 17. yüzyıl İbrahim Ağa İzmir TKTVYK nın 03.07.1987 tarih ve 3495 sayılı kararı ile tescilli anıt yapıdır. Kuşadası’nın en talihsiz tarihi camisidir desek sanırım abartmış olmayız. 17 yüzyılda yapıldığını zannettiğimiz ve yapıldığı tarihten yaklaşık 200 yüzyıl sonra yaşayan başka bir İbrahim ağa tarafından yapıldığı yanlışına düşülen bu cami 1950, 1970 de ve 1994 yılında tamir edilmiş ve 2012 yılında ise yanarak tamamen kül olmuştur. Aydın Vakıflar Bölge müdürlüğü tarafından üç yılda restore edilen ve yeni ibadete açılan bu cami ne yazık ki özgünlüğünü kaybetmiş ve restorasyon tek kelime ile fecaattir —————————————————————————————————————————————————— 48. Mükerrem Kürüm, II. Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu 2008, sayfa 167 Sayfa 47 Hacı İbrahim cami merkez Alaca mescit mahallesi Yıldırım caddesi üzerindedir. Dikdörtgen planlı bir harim, kuzeyindeki son cemaat yeri ve kuzeybatısındaki silindirik gövdeli tel şerefeli minareden oluşmaktadır. Yapımında taş ve tuğla kullanılmıştır. Çok çeşitli tarihlerde onarımlar görmüş ve 1994 onarımda ise son cemaat yeri betonarme ile yenilenmiş ve mihrabı çinilerle kaplanmıştır. Caminin doğu cephesinde alt seviyede kadınlar mahfilinin sivri kemer alınlığına sahip dikdörtgen şekilli girişi ile penceresi vardır. Üst seviyedeki tepe pencerelerinden kuzeydeki dikdörtgen şekilli, sivri kemer alınlıklı, güneydeki ise sivri kemerlidir. Merdivenle ulaşılan son cemaat yeri geçirdiği onarımlar nedeniyle özgünlüğünü yitirmiştir. Harim girişinin iki yanına yerleştirilen dış mihrapların nişini mukarnaslı kavsara örtmektedir. Kavsaranın üst kısmında onarımdan dolayı tavan ile sona erdiği görülmektedir.(49) Giriş aralığının üzeri basık kemerle örtülüdür. Kemer köşesinden başlayarak orta kısmına kadar çiçek motifleri süsleme unsurları olarak kullanılmıştır. Son cemaat yerine açılan minare girişinin alınlığında yazı kartuşu vardır. Dikdörtgen planlı harimin üzeri ahşap tavanla örtülüdür. Mihrabın iki yanında pencerelere yer verilmiştir. Mermer minberin süpürgelik kısımları dilimli kemerli açıklıklara sahiptir ; dolap kısmı yuvarlak kemerlidir. Yapının inşa kitabesi yoktur. Minare girişinin alınlığındaki yazıda ebced hesabı ile tarih düşürülmüş, buna göre 1113 Hicri, 1701-02 tarihinde onarım geçirdiği anlaşılmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü kütük defterinde 0906-811-002 kod numarası ile kayıtlı olup 17. Yüzyıla tarihlendirilmektedir. 1218 hicri ve 1803-04 Miladi tarihli belgeye göre Kuşadası varoşunda İbrahim Efendi Cami imamlığından bahsedilmektedir. Kaynaklarda cami-cedid olarak ismi geçmekte ve 1690 tarihinde caminin bulunduğu yer Kuşadası Medine-i varoşu diye adlandırılmaktadır. Anadolu’ da erken dönemde çok sık gördüğümüz ahşap tavanlı camilerden biridir. Hacı İbrahim Cami haziresinde yaklaşık 10-12 tane çok tahrip olmasına rağmen Osmanlı mezar taşları vardır. Bunlardan 1238 hicri ve 1823 Miladi tarihli olan Berber Ahmet zevcesi Hatice Kadın mezar taşı cami tasvirlidir ve çok güzeldir. Bir diğer erkek mezar taşı ile 1845 tarihli olup dolama destar serpuşludur ve Abdullah efendi isimlidir. Caminin resmi restorasyonu bitince Kuşadası müftülüğü kanalı ile bu taşların okunmasını ve korunmasını talep edeceğiz. İKİ OLUKLU CAMİ Konum : Adres : Yapım yılı : Banisi : Tescili : 20L-1Vd pafta, 85 Ada, 13 parsel Cami Atik mahallesi , Altın Sokak 18. Yüzyıl Bilinmiyor İzmir TKTVYK nın 03.07.1987 tarih ve 3495 sayılı kararı ile tescilli anıt yapıdır. ————————————————————————————————————— 49.Mükerrem Kürüm, II. Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu 2008, sayfa 169-170 KUŞADASI Sayfa 48 Atik cami olanakta bilinen, iki oluklu cami , cami atik mahallesi altın sokakta bulunmaktadır. II. Dünya savaşı sırasında askeri levazım deposu olarak kullanılan cami, dikdörtgen planlı bir harim, kuzeyinde son cemaat yeri ve kuzeydoğusundaki minareden oluşmaktadır. Yapının inşasında taş ve tuğla malzeme kullanılmıştır. 1960 yılların sonlarına doğru iki katlı son cemaat yeri eklenmiş, mihrabı 1996 yılında çini ile kaplanmış ve ahşap elemanları yenilenmiştir. Avlusundaki daire planlı şadırvanın üzeri sonradan betonarmeden konik şekilli külah ile örtülmüştür. 14 kenarlı mermer şadırvanın her yüzüne dilimli kemerli çökertme içerisine lüle yerleştirilmiştir. Kubbesi sekiz adet sütunun taşıdığı özgün olmayan bir fiziki mimari ile koruma altına alınmıştır. Caminin üzeri kiremitlerle kaplı kırma çatı ile örtülmüştür. Doğu, batı ve güney cepheleri dikdörtgen şekilli pencerelerle hareketlendirilmiş, güney cephesinde mihrap duvarı dışa taşmış, güneybatı ve güneydoğu köşeleri pahlandırılmıştır. Minaresi kare kesitli bir kaide, sekiz kenarlı bir pabuç ve silindirik gövde ile tek şerefeden ibarettir. Onarımlar nedeniyle son cemaat yerinde girişin iki yanına yerleştirilen dış mihrapların nişlerini örten mukarnaslı kavsaralar üstten devam edememiş, giriş orijinalliği kaybolmuştur. İçte harimin ahşap tavanı kontrplak malzeme ile kaplanmış, kadınlar mahfili, minber ve mihrap yenilenmiştir. Yapının kitabesi yoktur. Vakıflar Genel müdürlüğündeki kütük defterinde 0906-811-003 numara ile kayıtlıdır. 18. Yüzyıla tarihlendirilmiş olmasına rağmen son cemaat yerindeki mihrap uygulamaları Hacı İbrahim cami ile benzerlikler gösterir, şadırvandaki kemerli uygulamalar, kuş figürleri ve diğer bezemeler 17. Ve 18. Yüzyılların özelliklerini taşımaktadır. Böylece yapıyı 18. yüzyıla tarihlendirebiliriz. (50) ———————————————————————————————————— 50.Mükerrem Kürüm, II. Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu 2008, sayfa 170-171 Sayfa 49 TÜRKMEN CAMİ Konum : Adres : Yapım yılı : Banisi : Tescili : 20L-1Vd pafta, 159 Ada, 35 parsel Türkmen Mahallesi Ünlü ve Güven Sokakları köşesi 18. Yüzyıl Bilinmiyor Aydın TKTVYK nın 05.02.2003 tarih ve 11383 sayılı kararı ile tescilli anıt yapıdır. Türkmen mahallesi Ünlü ve Güven sokaklarının kesiştiği köşede yer alan cami kareye yakın bir plana sahip olup kuzeyinde son cemaat yeri ve kuzeybatısındaki minareden ibarettir. İnşasında taş ve tuğla kullanılan eser özgün değildir ve köklü onarımlar görmüştür. 1950 li yıllarda minare ve kubbe tadilatı yapılmış, son cemaat yeri eklenmiş, 1985-90 yılları arasında minberi, tavanı, kadınlar mahfili ve son cemaat yeri yenilenmiş, 1995 yılında ise mihrabı çini ile kaplanmıştır. Üzeri Marsilya kiremitleri ile kaplı kırma çatıya sahip caminin önceden son cemaat yerinin olmadığı, ihtiyaç üzerine sonradan eklendiği yöre halkınca söylenmektedir. Eklenen son cemaat yeri camekânlı iken tekrar değiştirilmiş, tuğla kaplamalı duvarlar ve yuvarlak kemerli giriş ve pencerelerle modern bir görünüşe dönüştürülmüştür. Doğu ve Batı cephelerinde altta iki adet dikdörtgen şekilli, üstte basık kemerli iki adet tepe penceresi mevcuttur. Güney cephesinde mihrap duvarı dışarı taşmıştır. Harimde mihrap dışında minber, vaaz kürsüsü ve belli bir yüksekliğe kadar güney duvarı Kütahya çinisi ile kaplanmıştır. İnşa kitabesi bulunmayan Türkmen cami Vakıflar Genel Müdürlüğü Kütük Defterine 0906-811005 numara ile kayıtlıdır. Caminin tarihi bu kayıtta 18. Yüzyıl olarak yer almaktadır. (51) 51. Mükerrem Kürüm, II. Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu 2008, sayfa 172 KUŞADASI Sayfa 50 KUŞADASI TÜRK HAMAMLARI Kuşadası, diğer ilçelere nazaran Türk eserleri bakımından oldukça fakir bir ilçedir ve Selçuklu ve Beylikler dönemine ait Türk eserleri hiç olmadığı gibi, Osmanlı dönemine ait çok az sayıda cami, bir kervansaray, iki türbe , bir mezarlık, bir düzine sokak çeşmesi ve iki adet Osmanlı hamamı mevcuttur. Bunun sebebi Kuşadası’nın 1613 tarihine kadar küçük bir kaza olması ve Konevi Damat Mehmet Paşa’ya tersane hassı olarak verilmesinden sonra yeniden imara girmesi ve büyük bir külliyenin sadrazam tarafından yaptırılmasıdır. 17. Yüzyıl başlarında Konevi Mehmet Paşa ile birlikte önemli bir liman haline Kuşadası gelmiştir. Diğer etkenlerden biri de Kuşadası’nın kozmopolit bir demografik yapısı olmasından ve Türk, Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatlerinin bir arada yaşamasından da Türk idareciler tarafından gerekli sayıda Türk eserleri yapılmamasındandır. 1930 lardaki eski eser düşmanlığı ve tahribatı ile 1970 lerde başlayan turizm furyası da bu eserlerin çok kısa sürede yıpranmasına ve hatta yok olmasına sebep olmuştur. Kuşadası’nda sadece Osmanlı dönemlerinden kalma iki adet Türk hamamı günümüze kadar çeşitli değişikliklerle ulaşabilmiştir. KALE İÇİ HAMAMI Adı : Tescil tarihi: Sayı : Pafta No : Tescil eden kurum: Kaleiçi Hamamı 31.07.1986 2525 20L-1VA Türkiye Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu (52) ———————————————————————————————————————————————- 52. Kuşadası Envanteri, Kuşadası Belediyesi 2013, sayfa 67 Sayfa 51 Cami Kebir Mahallesi’nde Öküz Mehmet paşa caminin doğusunda, Tuna ve Yedi Eylül sokaklarının kesiştiği noktada yer alan 7 nolu eserdir. Moloz taşla inşa edilen yapı erkekler ve kadınlar için tahsis edilmiş iki bölümden oluşan bir çifte hamamdır. Her iki kısımda da enine dikdörtgen planlı birer ılıklık ve kare planlı birer sıcaklık mekânına sahiptir. Soyunmalık kısımları orijinal değildir ve muhtemelen 19. yy.da değişikliğe uğramıştır. Kadınlar kısmı soyunmalığı bugün farklı bir işlevde kullanılmaktadır ve hamamın her iki kısmında da erkekler soyunmalığı hizmet vermektedir. Erkekler kısmı soyunmalığına batı duvarı üzerinde yer alan basit bir açıklıktan girilmektedir. Düz ahşap bir tavanla örtülü olan bu mekanın doğu duvarı üzerinde muhtemelen havlu kurutmak ya da kahve ocağı olarak kullanmak amacıyla yapılmış “ sivri kemerli tonozla örülmüş derin bir niş “ bulunmaktadır. Bu duvar sonradan yapılan onarımla çini plakalarla kaplanmıştır. Kadınlar kısmı soyunmalığı iptal edildiği için bu kısmın ılıklığına erkekler ılıklığından geçilmektedir. Erkekler kısmı ılıklığı kuzey-güney doğrultuda yuvarlak kemerli bir tonozla örtülmüştür. Kadınlar kısmı ılıklığı ise bir aynalı manastır tonozla örtülüdür. Erkekler kısmı ılıklığının kuzey, kadınlar kısmı ılıklığının güney köşesinde üzeri aynalı manastır tonozla örtülü birer tuvalet bulunmaktadır. Her iki kısımda da taşlık mekanı yoktur. Sıcaklık mekanları birer kubbeyle örtülü kare mekanlardır. Kubbelere geçiş iri tromplarla sağlanmıştır. Erkek ve kadınlar kısmı ılıklık ve sıcaklık mekanlarının duvarları sonradan yerden 2m yüksekliğinde mermerle kaplanmıştır. Sıcaklık mekanlarının ortasında yer alan göbek taşları da orijinal değildir. Aynı şekilde mekanlar arasında geçişi sağlayan açıklıkların söveleri ve kemerleri de sonradan mermerle kaplanmıştır. Hamamın su deposu ve ateşliğinin bulunduğu doğu cephesi sonradan eklenen yapıların çokluğundan algılanamamaktadır. Yapının sahip olduğu plan şemasına çoğunlukla küçük yerleşim bölgelerinde yer alan küçük boyutlu hamamlarda rastlanmaktadır. Yapının inşa kitabesi yoktur. Konevi Mehmet Paşa'nın yaptırdığı ve bugün Kale içi cami olarak bilinen yapının hemen yanında yer alması hamamın külliyenin bir parçası olduğunu akla getirmektedir. 1671 yılında Kuşadası’nı gezen Evliya Çelebi, biri iç kalede diğeri dış kalede olmak üzere iki hamamdan bahsetmektedir.1918 tarihinde yapılan bir istatistik bilgisi de Kuşadası’nda iki adet hamamın olduğunu belirtmektedir. (53) BELEDİYE HAMAMI-GÖNÜL HAMAMI Adı : Tescil tarihi: Sayı : Pafta No : Tescil eden kurum: Belediye Hamamı-Gönül hamamı 03.07.1987 3495 20L-1Vd Türkiye Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu (54) ———————————————————————————————————53.Yrd. Doç. Dr. Şakir Çakmak Kuşadası'ndaki Türk hamamları, Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu, Kuşadası 2000, sayfalar 187-189 54. Kuşadası Envanteri, Kuşadası Belediyesi 2013, sayfa 65 KUŞADASI Sayfa 52 Cami atik mahallesi Yıldırım Caddesindeki Hacı İbrahim caminin kuzeyinde yer alan Belediye hamamı halk arasında Gönül hamamı olarak ta bilinmektedir. Erkekler ve Kadınlar için tahsis edilmiş iki bölümden oluşan çifte hamamdır. Dar bir bahçe içinde yer alan yapı doğu, batı ve kuzeyine inşa edilmiş yakın tarihli yapılarla kuşatılmıştır. İnşa malzemesi moloz taştır ve soyunmalık kısımları orijinal değildir. Erkekler kısmı soyunmalığına güney cephesi üzerindeki dikdörtgen şekilli geçiş mekanından ulaşılmaktadır. Geçiş mekanına mermerden yapılmış basit bir açıklıktan girilmektedir. Açıklığın üst kısmında dört satırdan oluşan bir onarım kitabesi vardır. Bu mekandan ayni zamanda hamamı çevreleyen dar bahçeye de geçilmektedir. Erkekler kısmı soyunmalığı düz ahşap tavanla örtülü kareye yakın dikdörtgen planlı bir mekandır. Ortasında mermerden fıskiyeli bir havuz bulunmaktadır. Kadınlar kısmı soyunmalığı düzgün olmayan dikdörtgen şekilli bir mekandır. Bu mekana kuzey cephesi üzerinde yer alan basit bir açıklıktan girilir. Hamamın her iki kısmı eş büyüklükte iki kubbeyle örtülü enine dikdörtgen planlı birer ılıklık mekanı ile enine sıcaklıklı, ortası kubbeli, çifte halvetli birer sıcaklık mekanından oluşmaktadır. Ilıklık mekanlarını örten kubbelerin geçişleri pandantiflerle sağlanmıştır. Sıcaklık mekanları enine dikdörtgen planlı birer mekan olmasına karşılık üstte, kuzey ve güney duvarları üzerine yerleştirilen birer sivri kemerle kareye dönüştürülmüş ve birer kubbeyle örtülmüştür. Bu mekanında kubbe geçişleri pandantiflerle sağlanmıştır. Hamamın her iki kısmında da sıcaklık mekanlarına ait ikişer halvet vardır ancak yakın tarihlerde yapılan bir onarımda kadınlar kısmına ait halvetlerden güneyde olanı erkekler kısmına dahil edilmiştir. Halvetlerin tümü geçişleri tromplarla sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Hamamın batısında cephe boyunca uzanan bir sıcak su deposu ile deponun üzerine yerleştirilmiş bir soğuk su deposu bulunmaktadır. Yapı, kale içi hamamı gibi değişikliklere uğramış, duvarları yerden 2m yüksekliğe kadar mermerle kaplanmış, kadınlar kısmına ait halvetlerden biri erkekler kısmına ilave edilmiştir. Kurnaları bile orijinal değildir ve orijinal kurnalar bahçeye atılmıştır. Yapının inşa kitabesi yoktur ve güney cephesindeki giriş açıklığının üzerindeki onarım kitabesinin metni şu şekilde okunmaktadır. Sayfa 53 Sarızade İbrahim ağa oldu muvaffak Reis iken ol civan sa’y eyledi ciddi-i tam Aferün çün gayrete hoş yapıldı bu hamam Sarf eyledi akçeyi belediye ber-tamam Sene 1298 Günümüz Türkçesi ile ; Sarızade İbrahim ağa genç bir belediye başkanı iken bu hamamın yeniden yapılmasını sağladı. Aferin bu gayretine. Belediye parayı eksiksiz harcadı ve hamam güzel oldu. Sene 1881. Kitabeden de anlaşıldığı gibi hamam 1881 senesinde esaslı bir onarım görmüştür. Bu onarımın daha çok soyunmalık kısmı onarımı olduğu ve hamamın diğer kısımlarında plan şemasından bir değişiklik yapılmadığı görülmektedir. Belediye hamamı değerli araştırmacı Semavi Eyice hocanın yaptığı “ Türk Hamamları “ tipolojisinin “ Ortası kubbeli, enine sıcaklıklı, çifte halvetli “ hamamlar sınıfına girmektedir. Bu tür hamamlara Osmanlı coğrafyasının her köşesinde sıkça rastlanılmaktadır. (55) SONUÇ Kuşadası’nda bulunan bu iki hamam Türk hamam mimarisinin mütevazı iki örneğidir. Bu hamamların ikisi de birer çifte hamamdır. Soyunmalık kısımları tamamen yenilenmiştir. Kale içi hamamı her iki kısmı da enine dikdörtgen planlı bir ılıklık ve kare planlı bir sıcaklıktan oluşan küçük boyutlu bir yapıdır. Belediye hamamı ise; Türk hamamları arasındaki örneklerde sıkça rastlanılan ortası kubbeli, enine sıcaklıklı, çifte halvetli hamamlar grubuna ait yapılardandır. Sonuç olarak , Kuşadası’ndaki bu iki hamamın, çeşitli yapılarla kuşatılmış olmalarına ve bilinçsiz onarımlara maruz kalmalarına rağmen günümüzde de işlevlerini sürdürmeleri önemlidir. —————————————————————————————————————————————- 55.Yrd. Doç. Dr. Şakir Çakmak Kuşadası'ndaki Türk hamamları, Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu, Kuşadası 2000, sayfalar 189-192 KUŞADASI Sayfa 54 KUŞADASI SU KEMERLERİ Adı : Tescil tarihi: Sayı : Pafta No : Tescil eden kurum: Kuşadası Urgancı su kemeri 11.121.976 266 91 Ada, 29-78 parsel Türkiye Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu (56) Eski çağlardan beri en konulardan biri kentlerin su ihtiyaçlarının karşılanması idi. Çoğu zaman bileşik kaplar teorisi ile su kilometrelerce uzaklıktaki kaynaklardan şehirlere ulaştırılırdı. Bu amaçla kullanılan su yolları ve su kemerleri Anadolu'yu gerçek bir açık hava müzesi haline getirmiştir. Efesin yüzyıllarca su ihtiyacını karşılayan 4 ana su kemeri vardır ve bunlardan biri olan Bahçecik boğazı su kemerleri ilçemizin sınırları içindedir. Daha sonra bu su kemerleri ayrı bir kolla Pygela antik kentinin su ihtiyacını karşılamış, Bizans döneminde de sarnıçlar ilave edilmiştir. Osmanlı döneminde ise tünelden sonraki bölümü çevrilerek kentin su ihtiyacı karşılanmıştır. Urgancı su kemeri ise Osmanlı döneminde yapılmış ve kente su getirmek için kullanılmıştır. Kuşadası belediyesi tarafından restore edilen su kemeri Bel kop evleri yakınında ve stadyumun tam karşısında yer almaktadır. (57) ————————————————————————————————————— 56.Türkiye Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu 57. Kuşadası envanteri, Kuşadası belediyesi 2013, sayfa 36 Sayfa 55 BAHÇECİK BOĞAZI’NDA SU KEMERLERİNİN GEÇİDİ Selçuk’tan Kuşadası’na doğru seyrederken Pamucak Mevkii’ni geçip Pygale ’ye doğru yaklaşırken, yolun hemen üst düzleminde ve güney doğu yönünde uzayıp giden bir dizi duvar parçası dikkat çeker. Zaman zaman onu kesen vadilerle kesikliğe uğrasa da, daha ilerideki Bahçecik Boğazı yönünde duvar izleri devam eder. Bu izler, aslında Antik Efes Kenti’ni besleyen İlkçağdaki 4 önemli suyolundan birisi olan Değirmendere-Efes suyolunun parçalarıdır. Bugünkü rotamızın çoğunu bu suyolunun parçaları ve onu kesen vadilerdeki su kemerleri oluşturmaktadır. “Değirmendere (Kenchrios) Suyolu; Efes’in güneybatısında Kuşadası yakınındaki Osmanlı döneminden beri Kuşadası’na iletilen Değirmen boğazı pınarlarının suyunu, bazı kesimlerde kısmen kayaya oyulmuş, kargır bir mecrayla ileten, 43 km uzunluğunda bir sistemdir. Bazıları tek açıklıklı su kemerleriyle gergideki vadiler aşılmıştır. Bu suyolunun M.Ö. 1.yüzyıldan kaldığı ve “aqua iulia” olarak anılan suyolu olduğu söylenebilir. Avusturya Arkeoloji Enstitüsü’nün Efes Kenti’nin suyolları ile ilgili bölümde Değirmendere suyolundan en genç ve en uzun suyolu olarak söz ediliyor. Değirmendere suyolu, Davutlar yakınlarındaki Değirmen Boğazı su kaynaklarından Kuşadası’na; oradan Bahçecik Boğazı yoluyla sahil bandına kadar taşınmakta; daha sonra da yine tüneller ve kemerler aracılığıyla Bülbül Dağı’nın etrafını dolaşarak Arvalya denen mevkiden Efes’e kadar uzanmaktadır. Toplamda yaklaşık 43 km'lik bir uzunluğa sahip suyolunun, esas olarak Bahçecik Boğazı’nda yer alan kanalları ve içerlere giren vadileri aşmak için kullanılan 5 kemer çevresinde dolaştık. Bu kemerlerden en büyüğü olan Baş kemer, KirazlıKuşadası karayolu üzerinde yer alıyor. 11.yy.da Cenevizliler döneminde onarımdan geçirilmiş olan çok açıklıklı kemer, Kuşadası’na beslenen suyun geçtiği önemli bir köprü görevi görmekteydi. Sahil bandını takip ederek güneydoğu yönünde Bahçecik Boğazı’na yönelen Değirmendere suyolunun bu bölümü, yürüyüş çizgimizden rahatlıkla izlenebiliyordu. Suyolunun ilk kemerine yaklaşık olarak bu bölgede ulaştık. Adamtolu Boğazı olarak adlandırılan mevkideki kemere ulaşmak için dağa doğru yaklaşık 500 metre kadar yürüdük. Kemer tek açıklıklı olup, Bahçecik Boğazı yöresindeki en geniş kemer açıklığına sahip su kemeriydi. (58) ———————————————————————————————————— 58.http://dagakactim.blogspot.com/2015/04/efesin-su-yollari-degirmendere.html KUŞADASI Sayfa 56 Kuşadası’ndaki otellerin çoğu yazın bu vadiden borular ve tankerlerle su çekerlermiş ve bu çeşmenin suyu bölgede meşhurmuş. Kısa sohbet sonrası köylüyle vedalaşarak yola devam ettik. Biraz ilerleyince; dağa doğru giren vadinin üzerinde bir başka kemer ile karşılaştık. Efes Kenti’nin Tarihi Suyolları isimli makalede Didar Kemeri olarak adlandırılan bu kemer de tek açıklıklı ve daha iyi durumdaydı. Yerel malzemeden kısmen moloz taş, kısmen de kesme taş kullanılarak örülmüş kemer duvarları, sapasağlam ayaktaydı. Boğazın iyice daraldığı noktada üçüncü kemere; Bahçecik Boğazı Kemer'ine ulaştık. Bu kemer, diğer ikisine göre daha büyük ve yüksekti; ancak harap durumdaydı. Vadinin iki yakasını çok açıklıklı bu kemerle aşan suyolu, bu noktadan itibaren kuzeybatıya ve denize doğru yönelerek Saklı kemer, Kırlangıç ve Killik dere Mevkilerini takiben Kuşadası’na doğru ilerlemekteydi. Bahçecik Boğazı’nda bulunduğumuz noktadan suyolunun geriye dönüşü ve Kuşadası’na doğru ilerleyişi rahatlıkla izlenebiliyordu. KUŞADASI SU DEĞİRMENLERİ Günümüzde sofraya gelen ekmeğin yapılışı teknolojinin gelişimiyle birlikte kolaylaştığından, her sabah fırından ya da marketten kolaylıkla alabiliyoruz artık. Şimdiki çocuklar ise büyük babalarının ekmek yapmak için neler çektiklerini, ekmeğin sofraya gelmesi için neler yapıldığı konusunda fazla bilgiye sahip değiller. Roma Dönemi’nden yakın tarihimize kadar, tahılın su gücünden faydalanarak un haline getirildiği su değirmenlerinden Kuşadası’nda da vardı. Kuşadası’nda adını bu yapılardan alan “Değirmendere” bölgesinde, suyun gücünü kullanarak yöre insanlarına hizmet vermiş bilinen 9 su değirmeni bulunmaktaydı. Değirmendere’de bir zamanlar 9 adet su değirmeninin bulunması bölgenin su kaynakları açısından ne kadar zengin olduğunu da göstermektedir. Bu değirmenler Kuşadası ve etrafındaki bölge insanının un ihtiyacını karşılamak için gece gündüz çarklarını sürekli döndürmüşlerdir. Değirmendere bölgesinde yaptığımız araştırmada isimleri yöre insanlarından alınan Alyanak Değirmeni, Çam Değirmeni, Cemal’in Değirmeni, Baş Değirmen, Ak Değirmen, Rum Değirmeni ve adı bilinmeyen 2 değirmenden geriye ufak tefek kalıntılardan başka hiçbir izin kalmadığını gördük. Kuşadası, Yayla köy, Soğucak, Kirazlı ve yöredeki Yörüklerin un ihtiyacını karşılamak için 1960’lı yıllara kadar çalışmasını sürdüren ve adını hemen yanındaki Değirmendere’nin kıyısındaki kargılardan aldığı söylenen Saz Değirmeni’nin bugüne kadar ayakta kalmayı başaran tek değirmen olduğunu tespit ettik. Sayfa 57 Yeni yolların yapılması, traktörlerin ve ulaşım araçlarının çoğalması ve teknoloji değirmenlerinin çıkmasıyla birlikte, su değirmenleri tek tek kapanmışlar, 1985 yılına kadar suyu akan Saz Değirmeni’nin suyu bir daha akmaz olmuş. “Taşıma Suyla Değirmen Dönmez” ve “Nerden Geliyor Bu Değirmenin Suyu” gibi deyimler halk arasında sık kullanılır. Saz Değirmeni de yıllarca Değirmendere’nin su kaynaklarından beslenmiş, bir zamanlar coşkuyla akan Değirmendere’nin suları günümüzde sadece yağmurlu havalarda cılız bir şekilde akar olmuş. Son 30-40 yıl önceye kadar Saz Değirmen’ine kadar gelen sular, çeşitli nedenlerle kesilmiş ve yıllarca akan suların kanalları artık kurumuş. Su gücü ile çalışan değirmenler bölge tarihlerinin ve kırsal peyzajlarının önemli parçaları olarak, Akdeniz ve Ege çevresindeki ülkelerde gelecek kuşaklara aktarılması için koruma altına alınıp, restore edilmektedir. Yakın bölgemizde çoğu tarihten silinen ve birkaç yerde kalıntıları kalan Karaca hayıt Köyü’ndeki Dimitri’nin değirmeniyle, Kuşadası Değirmendere bölgesindeki Saz Değirmeni, harap halde olmalarına rağmen bütününe yaklaşık bir şekilde tüm özelliklerini koruduğu görülmektedir. Günümüzde kentler tarihi, sosyal ve kültürel yapıları ve eserleriyle kimlik kazanırlar. Kuşadası’nda artık buğday öğütmek için bu değirmenlere ihtiyacımız yok. Ancak bugünkü kuşaklara suyun etkin biçimde binlerce yıldır nasıl kullanıldığını, eski insanların ekmeklerini yapmak için suyun gücünden nasıl yararlandıklarını, eski usullerle buğdayın nasıl öğütüldüğünü anlatan çok önemli yapılar olması nedeniyle mutlaka korunmalıdır Ayrıca bir turizm kenti olan Kuşadası’nın, alternatif turizm etkinliklerinden doğa turizmiyle bünyesindeki birçok doğal ve kültürel değerlerinden yararlanması gerekir. Saz Değirmeni de bu gibi etkinliklerin durak noktalarından birisi olabilir. Saz Değirmeni’nin hemen arkasındaki bir melengiç (çitlembik- bıttım) ağacının altında bulunan eski bir mezar, doğal bir anıt gibi asırlardır ayakta kalabilen bu ağacı mistik hikâyeleri sayesinde korumuş. Kuşadası’nın nemli ağaç türleri arasında bulunan bu menengicin altında yatan kişinin kimliği konusunda ayrıntılı bir bilgi bulunmamakta, halk arasında Murat Dede’nin yatırı olarak bilinmektedir. Baş ve ayakucunda antik taşların olması, bilim insanlarının çözebileceği birer bulgudur. Kuşadası tarihinde bir döneme damgasını vuran Değirmendere bölgesindeki su değirmenleri, son 40–50 yıldır terk edildiklerinden, bakımsız ve onarımdan yoksun kalmışlar ve hemen hepsi tahrip olarak tarihten silinip gitmişlerdir. Kilometrelerce at deve ve eşek sırtında getirdikleri buğdayların öğütülmesini sıraya girerek bazen günlerce bu değirmende kalan yöre insanları, hayvanlarını değirmenin içindeki damda bulunan yemliklere bağlayarak hem onların dinlenmelerini hem de beslenmelerini sağlamışlar. Kendileri de diğer gelenlerle dostluklar oluşturarak, birbirlerine başlarından geçen acı tatlı hikâyeleri, gördükleri ve yaşadıkları güzellikleri, yazılı bir kayıt olmadığından arkasından gelen kuşaklara aktaramadan bu dünyadan göçüp gitmişlerdir. Buraya yıllarını veren insanların ve buğdaylarını öğütmek için değirmene gelenlerin yaşadıkları ve tecrübeleri kendileriyle yok olup gitmiş olsa da, geride sağlam taşları üzerinde duran Saz Değirmeni ayakta kalmış. Saz Değirmeni her ne kadar doğa koşulları nedeniyle ve bakımsızlıktan çatı bölümü ve ahşap aksamı tahribat görmüşse de, duvarlarının sağlamlığı ve bazı aletlerinin iş yapabilirliğiyle restore edilerek turizm kapsamında işlevlendirilebilir. Amerika ve Avrupa’da 1960’lı yıllardan itibaren, işlevini yitiren su değirmenlerinin turizme yönelik kullanımlarda değerlendirildiği bilinmektedir. Bu tür yapıların Kuşadası geçmişinin kültür değerlerine ait birer belge niteliğinde eserler olduğu unutulmamalıdır. Define tutkunları daha fazla zarar vermeden bir an önce Saz Değirmeni için koruma tedbirleri başlatılmalıdır. Etrafındaki tarlalar ve zeytin bahçeleri arasında, mangutaların içinde antik bir yerleşim yeri gibi duran Saz Değirmeni ’ne mutlaka sahip çıkılmalıdır.(59) —————————————————————————————————————— 59.KUYETA Kuşadası Yerel Tarih Dergisi Mart 2012 sayısı KUŞADASI Sayfa 58 KUŞADASI TARİHİ SOKAK ÇEŞMELERİ Su gibi aziz ol” sözünü duymayanımız var mı? Susuzluğunu gideren insanın minnet duygusunu ifade eden dilimize yerleşmiş sözlerden sadece biridir bu söz. Bir yudumu için böylesine güzel dualarla teşekkür edilen su, tarih boyunca en belirleyici unsurlardan biri olagelmiştir. Su için savaşılmış, kuraklıktan dolayı büyük göçler yaşanmıştır. Ve su deyince hemen çeşmeler gelir akla. Özellikle de bizim çeşmelerimiz. Eşsiz zarafette bir “su kültürü ”nü nakış nakış yansıtan, su gibi güzel bir nimeti daha da güzelleştiren çeşmelerimiz. Tarihin her döneminde suyun hayat için vazgeçilmez bir ihtiyaç olması, insanoğlunu suyu kendi bulunduğu yere getirmeye zorlamıştır. Bu da kaçınılmaz olarak “su mimarisini doğurmuştur. Su mimarisi deyince akla neler gelmiyor ki! Bentler, su kemerleri, sarnıçlar, çeşmeler, sebiller, şadırvan ve havuzlar…Osmanlı’da vakıf anlayışı, çeşmeleri hayır hizmetlerinin önde gelenlerinden biri saymıştır. Bu anlayış, Osmanlı şehirlerini ve özellikle de İstanbul’u bir çeşmeler şehri haline getirmişti. Başta hükümdar olmak üzere sadrazamdan Bostancı basıya kadar yöneticiler ve halktan hali vakti yerinde olanlar sayısız çeşme yaptırmıştır. Bu çeşmeler, anıtsal çeşmeler, meydan çeşmeleri, köşe başı çeşmeleri, sokak çeşmeleri ve duvar çeşmeleri gibi çeşitli biçimlerde yapılmıştır. Bu çeşmelerin en sadeleri kesme taştan, sivri kemerli duvar nişleri şeklindedir. Bunların su toplamak için bir haznesi, ön yüzünde de kabartmalarla işlenmiş bazen kitabeli bir ayna taşı bulunur. Su, ayna taşının ortasındaki musluktan önündeki yalağa akar. Musluğun her iki yanında zincirle bağlanmış kalaylı bakır tasın konacağı küçük hücreler yer alır. Çeşmenin önündeki yalağın iki yanında hem oturmaya hem de kovaları, testileri koymaya yarayan yatay iki taş bulunur. Bazı çeşmelerin, gelenleri güneşten ve yağmurdan korumaya yarayan sundurmaları da vardır. Sayfa 59 Çeşmelerin kitabelerinde ise içlerinde sultanların da bulunduğu devrin ünlü şair ve hattatlarının ustalıklarını görebiliriz. Bu tarihi kitabelerin her birinde insanı tefekküre yönelten derin anlamların dile getirildiği, insana hizmetin yüceltildiği ve teşvik edildiği beyitler bulunur.(60) Osmanlı Medeniyetine Su Medeniyeti de denilmektedir. Su kanalları, Köprüler, maslaklar, hamamlar, çeşmeler inşa ederek insanın olduğu her köşeye suyu taşımışlardır. Su Osmanlı’da sadece temel bir ihtiyaç değil, maddi ve manevi temizlik sembolü, sesinin dinginliği ile ruhları tedavi eden bir şifa vasıtası, insanın hatta canlının olduğu her yerde hayatın kendisi olmuştur. Suya rahmet ve azizlik sıfatları verilmiştir. Canlılara su vermek en büyük hizmet ve hayır kabul edilmiştir. Hatta suyun bir çeşmeden daimi akışı ile hayır işleminin sürekli olacağı inancı her köşede bir çeşme hayratı yapılmasına vesile olmuştur. Osmanlı Devletinde hüküm süren hemen hemen her sultan, sadrazam, üst yönetici sosyal yaşantı ve mimaride önemli değere sahip çeşmeler yaptırmıştır. Osmanlı Döneminde yerleşim yerlerine yapılan çeşmeleri dört ana grupta toplayabiliriz. 1.Meydan / İskele Çeşmeleri, 2.Köşe Çeşmeler, 3.Duvar / Cephe Çeşmeler, 4.Sütun Çeşmeler Suyun çeşmelere kadar gelebilmesi için bentler, ızgaralar, havuzlar, su terazileri, künkler ve kemerler yapılmıştır. Bu muazzam tesislerin çalışması ve suyun düzenli olarak akması için bir teşkilat kurulmuştur. Bu kadro, Su Nazırlığına bağlı olup emrinde çalışanlara su verirdi. Su yolcuları teşkilatı, Kanuni Sultan Süleyman zamanında kurulmuştu. Bunların özel bir ocağı vardı. Görevleri babadan oğula geçerdi. Şehrin her bölgesinde ayrı su yolcuları vardı. Ellerinde geniş yol haritası bulunan bu görevliler kaçak su alınmasına engel olurdular. Su yolcuları kendi bölgelerinde bulunan ev ve hamamlardan aylık ve onarım parası alırlardı. Çeşmelerden evlere saka adı verilen kimseler su taşırdı. Bunlar yayık şeklinde deriden yapılmış kırbalara su doldurup omuzlarında taşırlardı. Kaç-göç zamanı olduğundan, yabancı bir adamın eve alınmaması için her evin önünde “saka deliği” denilen taştan küçük bir teknecik bulunurdu. Sakalar getirdikleri suyu evin içine girmeksizin bu tekneye boşaltırlar ve bu su, su tekneciğine bağlı bulunan bir borudan avludaki küplere dolardı. Osmanlılar ’da batıya nazaran ayrı bir güzellik taşıyan ve fevkalade gelişmiş olan çeşme sanatı ve mimarisinin çok nefis örnekleri günümüze kadar gelebilmiştir. Osmanlı’da özellikle kent içi su tesislerinin yapımının hızlandığı 16yy. dan dan sonra çok sayıda çeşme inşa edilmiştir. Ana kaynaklardan künklerle saraylara, konaklara ve halka ait konutlara özel su dağıtımı sağlanmıştır ve hemen hemen her sokakta bir ya da birkaç tane olmak üzere yüzlerce çeşme, hayır yapısı olarak kullanıma açılmıştır.(61) Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde 9 adet mahalle olduğu yazılıdır ve Osmanlı döneminde Kuşadası’nda çok sayıda sokak çeşmesi olması doğaldır. Kentin su ihtiyacını karşılamak amacıyla çok sayıda sokak çeşmesi yapılmıştır. Kuşadası’na yapılan zorunlu göçler nedeniyle 19. ve 20. Yüzyıllarda yeni mahalleler kurulmuş ve yeni sokak çeşmeleri inşa edilmiştir. Ancak 1965 lerden sonraki çarpık kentleşme ve aşırı yapılaşma sonucunda sokak çeşmeleri de bu kıyımdan nasibini almış ve bugün çok az sayıda sokak çeşmesi günümüze ulaşabilmiştir. —————————————————————————————————————— 60.http://semerkanddergisi.com/çeşmeler/Zübeyde Günyol 61. https://osmanlicesmeleri1453.wordpress.com/kultur/ KUŞADASI Sayfa 60 Kuşadası Kent İçi Tarihi Çeşmeler Susuz bir yaşam olmayacağına göre, kent içinde güvenilir ve temiz su gereksinimini karşılamanın tek yolu sokak çeşmeleri idi. Yakın tarihe kadar bu kentin insanları sokak çeşmelerinden yoğun biçimde yararlanıyorlardı. Bugün, eski kent alanının sokaklarında bulunan sokak çeşmelerinin çoğu artık yaşamıyor. Birçoğu bilinçsiz ellerce yok edilmiş. Var olanlar ise suya erişemedikleri için öksüz durumdalar. Eski kent alanında bugün çoğu yok olan 75’e yakın tarihi sokak çeşme bulunuyordu. Bugünkü kale duvarları ile çevrili “Kale İçi Mahallesi” alanı ilk sakinlerinin Türk kökenliler olduğu söylenmelidir. Ve 1610’lu yıllarda kente taş kanallarla getirilen Değirmendere’si suyu, ilk olarak buradaki düzlük alana ulaştırılmıştır. Daha sonraki yıllarda eski kent yamaçlarına (Cami atik ve Hacı Feyzullah'ın bir bölümü) ve Türkmen Mahallesi’ne aynı hattan su verilmiştir. “Kültür Bakanlığı İzmir 2 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu” kararıyla kentimizde bulunan bazı çeşmeler koruma altına alınmıştır. Kurulun konuyla ilgili İzmir’de 19. 1. 1994’de yaptığı toplantıda (toplantı tarih ve No: 19.1. 1994-327. karar tarih ve no: 19.1. 1994-3779) 25 adet “anıtsal yapı ”nın koruma altına alındığı belirtilmektedir. Bu karar “Liste:1” olarak belirtilmiştir. “Aydın İli Kuşadası İlçesi’nde Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu’nun 3.7. 1987 Gün ve 3495 Sayılı Kararı ile Tescil Edilen Anıtsal Yapıların Listesi” içinde (“Liste:1”) koruma altına alınan ( Sıra No: 19-25) 7 çeşme bulunmaktadır. Ayrıca “Liste: 4”de aynı kurulun “ 15.12. 1993 Gün ve 3674 Sayılı Kararı ile Tescil Edilen Anıtsal Yapılar” listesi bulunmaktadır. Burada 9 adet “anıtsal yapı” koruma altına alınmıştır. Burada da; (Sıra No: 12’de) 2 çeşme bulunmaktadır. (Liste:4’ün de “toplantı ve Karar” tarihleri aynıdır.) Biz iki listede bulunan çeşmeleri, anlatımımızdaki adlara göre sıraladık. Koruma altına alınan çeşmeler şunlardır: Liste 1: Kethüda Mustafa Ağa Köşe Çeşmeleri: Hacı Feyzullah Mah. İleri Sk. ve Güzel Sk.’ların kesiştiği noktada iki çeşme. 10 ada, 23 özel çeşme (tescilli) parsel Çeşme başı Çeşmesi : Hacı Feyzullah Mah. Kanat Sk. üzeri. İmam Sk. No:2’de; 15 ada, 11 parsel Hüsnü Efendi Çeşmesi: Dağ Mah. Okurlar Sk. No:11’de; 40 ada, 15 parsel Okurlar Sokak Çeşmesi: Dağ Mah. Okurlar Sk. No: 31’de; 40 ada, 3 parsel Abuzittin Bey Çeşmesi : Dağ Mah. Çetin Sk. No:4’de; 45 ada, 9 parsel Cezayirli Mustafa Paşa Çeşmesi: Dağ Mah. Çetin Sk. No:14’de; 45 ada, 22 parsel Hamam Çeşmesi: Camiatik Mah. Soysal Sk. No: 7’de; 83 ada, 14 parsel Liste 4: Aşağı Köşe / Ev Tekkesi Çeşmesi: Hacı Feyzullah Mah. Güzel ve Gökçen Sk.’lar köşesi./ 12 ada, 27 özel çeşme (tescilli) parsel. Gücü oğlu (Küçükoğlu) Çeşmesi: (Cami atik Mah. Değirmen Sk. No:38’de; 75 ada, 15 parsel. Bu çeşmeler dışında tabii ki “anıtsal yapı” olarak koruma altına alınması gereken kent içi ve dışında birçok çeşme bulunmaktadır. Özellikle kent dışında (yöre çeşmeleri başlığı altında incelediğimiz) birçok tarihi çeşme “anıtsal yapı” koruması beklemektedir.(62) —————————————————————————————————————62.Şenol Eskin, Kuşadası Tarihi Suyolu, Tarihi çeşmeler ve Kuyular, 19 Nisan 2012 Sayfa 61 KUŞADASI GÜVERCİN ADA KALESİ Adı : Tescil tarihi: Sayı : Pafta No : Tescil eden kurum: Güvercinada Kalesi 11.12.1976 266 19 J-2,71 Ada, 2-3 parsel Turizm ve Kültür Bakanlığı Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu Kuşadası İlçesi, Hacı Feyzullah Mahallesinde bulunan Güvercinada Kalesi, Kuşadası Körfezinin ağzında limanı koruyan bir konumda yapılmıştır. Geçmişi birkaç yüzyılı aşan kıyı kentlerinin çoğunda olduğu gibi Kuşadası’nda da denizden gelebilecek saldırılara karşı bir kale inşa edilmiştir. Limanı koruyan coğrafi konumundan dolayı kale bugün Güvercin ada olarak anılan ve 1950 lerin sonunda bir mendirekle karaya bağlanmış olan ada üzerine inşa edilmiştir. Geçmişte başta güvercinler olmak üzere adada çok sayıda kuş bulunması, Güvercinada ve Kuşadası isimlerinin kökenleri hakkında bize fikir vermektedir. (63) —————————————————————————————————————— 63.Güvercin ada kalesi, Kuşadası Envanteri, Kuşadası 2013, sayfa 37 KUŞADASI Sayfa 62 Tarihi Bizans döneminde Scala Nouva adıyla anılan Kuşadası’nda denizden gelebilecek saldırılara karşı adacık üzerinde bir kale inşa edilmemişti. 1390 yılında Osmanlı idaresine giren kent, 1402 de Timur tarafından alınmış ve Fetret dönemi sona erince tekrar 1413 yılında Çelebi Mehmet tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır. Kuşadası’nın kaza merkezi olarak bağlandığı Sığla livası, Anadolu eyaletinin sancakları arasında yer alınca “ Tersane hassı “ olarak “Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyaletine-Kapudan Paşa Eyaletine “ bağlanmıştır. 1534 yılında kurulmuş ve ilk beylerbeyi Barbaros Hayreddin Paşa olmuştur. Hızır Hayreddin Paşa olarak bilinen bu büyük Türk Denizcisi bugünkü Güvercin ada olarak tanımlanan iç kaleyi ve şehir cephaneliğini yaptırmıştır. 1613 yılında sadrazam ve damat Konevi Mehmet Paşa’ya temlik olarak verilen Kuşadası adeta yeniden kurulmuş, Mehmet paşa güvercin ada kalesini tamir ettirdiği gibi, kente içinde hamam, cami, medrese, iç kale, han, imarethane ve vb. yapıları olan büyük bir “ külliye “ inşa ettirip kendi adına vakfiye kurmuş, bazı dükkanları vakfiyeye bağışlamış ve Kuşadası iskelesini tamir ettirmiştir. 1671 tarihinde Kuşadası ve çevresini ziyaret eden meşhur Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Kuşadası Güvercin ada kalesi hakkında bize önemli bilgiler vermektedir. (64) Daha sonra subaşı İlyas Ağa tarafından şehrin dış surları ve kale çevresindeki surlar tamir ettirilmiştir. 1826-1827 miladi tarihine denk gelen bu onarım Kuşadası’nın 1821 Mora isyanından Güvercin ada kalesinde yol açtığı tahribatları onarmak ve Samos tarafından gelebilecek korsan saldırılarına karşı kenti korumak amacıyla yaptırılmıştır. 1834 yılında tekrar onarımdan geçirilen kale güçlendirilmiş ve 1957 yılında bir mendirekle karaya bağlanmıştır.2013 yılında Kuşadası Belediyesinin yaptığı ve Aydın Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu tarafından röleve ve restitüsyon projesi onaylanan ve Aydın Valiliği İl Özel İdaresi tarafından ödenek verilen Güvercin ada kalesi surları tamir ettirilmiş ve kale içinde bazı yapılar onarılarak esaslı bir düzenleme yapılmıştır. Yine Kuşadası belediyesi tarafından hazırlanan başka bir proje ile iç düzenlemesi yapılmakta ve yakın zaman içerisinde ziyarete açılma planları yapılmaktadır. ————————————————————————————————————————————————— 64.Mükerrem Kürüm, Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu II, Kuşadası 2008, sayfa 164-182 Sayfa 63 Evliya Çelebi’ye göre Kuşadası kalesi Ünlü seyyah 1671 de ziyaret ettiği Kuşadası’nın kalesini şu sözlerle seyahatnamesinde bize aktarır ; “ ….. ve limanı 500 pare kadırga alır ve gayet timur yutar limandır. Ama batı tarafına timur bırakıp yatmak gerek. Ve bu liman içinde küçük bir adacık vardır. Bir yalçın kaya üzre, şekli müdevver ve metin bir kalacığı vardır. Etrafı 100 adımdır. Başka dizdarı ve 40 adet neferatı ve 10 pare balyemez topu vardır ki limanın canip-i erbaşında kuş kondurmaz. Bu Kuşadası’nın mendirek kal ’asıdır. Ve her gece beri kal ’adan dahi onar nefer tüfenkendaz şahbaz yiğitler imdada giderler. Ve Kuşadası dinilmeye bahis adacıktır ki, her sene bu cezireye nice kere yüz bin tuyur gelüp ziyaret etmeyince ubur itmezler. Mutalsam bir cezirecikdir…….. “. Evliya Çelebi’nin sözleri ise günümüz Türkçe ’si ile şöyledir. “ Ve kentin limanı kadırga sınıfından 500 parça gemi kapasitelidir. Ve limanı oldukça iyi şekilde demirlemeye uygundur. Ama limanın batı tarafı daha çok demirlemeye elverişlidir. Ve liman içinde küçük bir adacık vardır. Yuvarlak şekilli bir yalçın kaya üzerine oturmuş olan adanın sağlam bir kaleciği vardır. Adanın etrafı 100 adımdır. 40 yeniçerisi ve 10 balyemez topu ile adada kale komutanı ile ayrı bir birlik vardır. Ki bunlar dört bir çevresini kuş uçurtmaz bir şekilde limanı korurlar. Bu ada Kuşadası’nın mendirek kalesidir. Her gece kentteki kaleden (kervansaray’dan-Kurşunlu handan ) tüfeklerini ve silahlarını kuşanmış gösterişli ve silahlı 10 yiğit yeniçeri buraya nöbete gelirler. Ve bu şehre Kuşadası denilmesinin sebebi bu adacıktır. Ki her yıl bu küçük adaya bir çok kez yüzbinlerce kuş gelir, konmadan, burayı ziyaret etmeden gitmezler. Tılsımlı ve büyülü bir adacıktır. (65) Yapı malzemeleri ve yapım tekniği Tabi bir kayalık üzerine yaptırılan Güvercin ada kalesi, Kuşadası körfezinin ağzında limanı koruyan bir konumda olması nedeniyle çok önemli görevler ifa etmiştir. Kale 17,50 X 15.80 m. boyutlarında taş ve tuğla malzemeden beşik tonozlu olarak gözetleme ve ileri karakol görevlerini yapması düşüncesiyle de inşa edilmiştir. Güney cephe ortasındaki yuvarlak kemerli çift kanatlı ahşap kapıdan içeriye girilmektedir. Doğu duvarına bitişik taş merdiven 22 basamaktan sonra kare merdiven sahanlığından 90 derecelik bir açıyla sola dönüş yaparak 5 basamaklı ikinci bir kolla terasa çıkışı sağlar. Terasın etrafı barbatalıdır. İç mekanda kuzey ve batı duvarlarıyla giriş kapısının her iki yanına mazgal biçimli büyük nişler açılmıştır. Merdiven sahanlığı altında bir niş yer almaktadır. Zemin altına sürahi biçimli bir erzak ambarı yapılmıştır. Kale muhafızlarının erzak ihtiyacı böyle karşılanırken su ihtiyacı da kalenin doğu tarafına yapılan bir sarnıçla sağlanmıştır. Kale 19. Yüzyılın ilk yarısına kadar bu haliyle görev yapmıştır. Evliya Çelebi’nin seyahatinden yaklaşık 100 yıl sonra çizilen bir gravürde adanın etrafında surlar görülmektedir. Bu surlar daha sonra İlyas ağa tarafından eklenmiş ve denizden gelebilecek tehlikeleri önlemiştir. Surlar adanın şekline uygun bir biçimde kıyıdan biraz içeride ve kıyıya paralel olarak 3m yüksekliğinde inşa edilmiştir. Kale surlarının taşları Yılancı Burnu’ndan çıkarılıp getirilmiştir. Surların güneyinde doğuya cepheli, merdivenle çıkılan , yuvarlak kemerli, iki kuleyle korunan kale giriş kapısı yer almaktadır. Kuzey kule beşgen, güney kule ise silindirik biçimlidir. Kapı üstündeki kitabe boşluğu burada bir kitabe yada İlyaszadeler ait bir arma kabartmasının olabileceğini düşündürmektedir. ———————————————————————————————————— 65.Müjgan Şavkay, Tarihi belgeleriyle ve görünümü ile Kuşadası, Kuşadası Mayıs 2015, sayfa 158 KUŞADASI Sayfa 64 1930 tarihli eski bir fotoğrafta bu boşluk görülmektedir. Söz konusu boşluğun üst tarafına konulan lento taşı, büyük kısmı duvar içinde kalan ve okunamayan stel biçiminde bir mezar taşına aittir ve muhtemelen Ermenicedir. Bu boşlukta olan kitabe ya çalınmış ve bir yerlere atılmıştır. Surların inşa kitabesi kuzey kule duvarındadır ve 4 satır-20 mısralık kitabesi şöyledir. Kale kitabesi Osmanlıca kitabe metin aruz vezniyle Mefailün/Mefailün kalıbıyla şu şekildedir. Bi-hamdillah tamam oldu, bu hısnın inşaası hem Gelüp taşı Yılancu’dan, karar itdi bunca hem Taş menzil horluktadır, gark-ı derya emvac hem Kimse bilmez türab iken kala-i sultan oldı hem Anın banisidir İlyas, karin-i hızır kerim hem Her umurda tevekkeldir, ol gani rahman hem Ola dareynde selamet, beka-ı nesl-i ihsan hem Ere şanında maksudu, haşr-ı cennetle bürhan-ı hem Dedim tarihini meab, çıkdı bir dürr-i meanı hem. Hicri 1242 Günümüz Türkçesi ile Allaha hamdolsun. Bu kalenin inşası tamam oldu. Taşları Yılancı’dan geldi ve bu kalede kullanıldı. Alt tarafta deniz dalgalarının dövdüğü bir taş konak vardı. Burası kimsenin bilmediği boş bir çıplak toprak iken Sultan kalesi oldu. Onun banisi şerefi Hızır’ın dostu olan İlyas Ağa'dır. O her işinde gani rahman olan Allah’a güvenip tevekkül etmiştir. Allah onun ihsanını ve neslini ebedi kılsın ve her iki cihanda selamet içinde olsun. Cennete girmekte onun delili olsun ve yüce gayesine ersin. Tarihi sığınacak yer olarak söyledim ve bir manalar incisi çıktı. Miladi 1826. (66) Osmanlılarda kale merkezli Kuşadası ve önemi Kuşadası kenti kurulduğu andan itibaren kalesi olamadan düşünülemez. Bu söylediğimiz gerçek aslında tüm Akdeniz kıyılarında ortaçağ ve yeniçağlarda var olan yerleşim birimleri için geçerlidir. Denizden gelebilecek saldırılar ancak ve ancak korunaklı, sağlam ve silahlı birliklerce savunulan surlar gerisinden püskürtülebilirdi. Bu saldırılar güvenliği tehdit ettiği gibi insanlar tarafından ortaya konan zenginliği de tehdit etmekte olduğundan can ve mal güvenliğinin sağlanması ancak bu şekilde mümkün olabilirdi. Hele Osmanlı siyasi gücünün Batı Anadolu’nun verimli ovalarında üretilen malların başkent İstanbul’a düzenli olarak akmasını sağlamak gibi bir planı varsa bu güvenliğin sağlanması daha da önemli hale geliyordu. Tarihin en eski çağlarından itibaren insanlar kendilerini, ailelerini ve sahip oldukları diğer değerli nesneleri düşman saldırılarından korumak amacıyla önce evlerinin, sonraları ise yaşadıkları şehirlerin etrafını duvarlarla çevirerek daha güvenli bir hale getirmek ihtiyacını hissetmişlerdir. Kaleler çoğunlukla kalın bir duvar, yani sur, ve bu duvar boyunca dizilen aralıklı burçlardan oluşur. Duvarlar genellikle taş, kimi zaman da tuğladan yapılır ve horasan harcıyla örülür. ————————————————————————————————————— 66.M. Kenan Özkan, Kuşadası kitabeleri, Geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu 2000, s 171 Sayfa 65 Burçlar birbirlerini görebilecek ve koruyabilecek biçimde konumlandırılır. Kale duvarlarının üstü, savunanların her yere yetişebilmelerini sağlamak amacıyla düz yapılır ve bu düzlüğe “seğirdim yeri” denir. Kale kapısı savunma yönünden önemli bir noktadır. Kaldırılabilen köprüler, açılan kapı kanatlarının önüne inen ikinci bir kapı, “hisarpeçe” adı verilen ve özellikle kapıyı koruyan kule, hep bu zayıf noktayı güçlendirme amacı taşır. Şehrin çekirdeğini oluşturan kalenin, bunun dışında Osmanlı şehirlerinde önemli askeri ve idari fonksiyonları da bulunmaktaydı. Devletin resmi belge ve kayıtları, para ve değerli eşyalarla, vakıf ve tüccarların malları güvenli bir yer olarak kabul edilen kalelerde saklanırdı. Beldenin hapishanesi de kalede bulunurdu. Özellikle güvenlik konusunda yerine getirmekte olduğu hizmetlerden dolayı vergiden muaf olmakla beraber, devletin satışını yasakladığı metanın dışarıya gönderildiği önemli bir kaçakçılık limanı olma özelliğini daima muhafaza etmiş idi. Hatta küçüklü büyüklü bazı Osmanlı yöneticileri bile bu kaçakçılığın içindeydiler. Bunun önüne geçmek isteyen Osmanlı yöneticilerinin XVII. yüzyıl başlarında bu duruma bir çekidüzen vermek istedikleri anlaşılıyor. Eskiden Sakız gümrük mukataasının bir parçasını oluşturan Kuşadası, bu yüzyılın başlarında zamanın sadrazamı olan Konevi Mehmet Paşa’ya temlik olarak verilmiş, Paşa da, limana yeni bir kale ve bir han yaptırıp, iskeleyi de genişletmişti. Kasabaya haftalık Pazar kurma hakkı da tanınmıştı. Bu tahkimatın nedeni Hıristiyan korsanların saldırılarına karşı burada yaşayanları korumaktı. Kuşadası yerleşimi kentteki bu kale ile öylesine bütünleşmişti ki 1676 tarihinde Anya nam-ı diğer Kuşadası adıyla kaza, nefs yani şehir ismi olarak da Enderun-ı kala-i Kuşadası şeklinde kaydedilmişti. Ancak burada bir neden daha olduğu söylenebilir. Osmanlıların batı Anadolu kent ve limanlarını ele geçirmesinden sonra bu bölgeden yapılan dış ticareti denetlemeye çalışmaları ve üretim mallarını ki bunlar arasında özellikle hububat türü ürünler ayrı bir öneme sahiptir. Özellikle İstanbul’a yönlendirmeye çalışmaları, bu bölge ile yabancı ülkeler arasındaki dış ticareti gerileten nedenlerin başında gelmektedir. Osmanlı Devleti’nin Akdeniz’deki Venedik ile mücadelesinin temelinde de bu yatmaktadır. Bu trafiği kontrol etmek için de kıyı kentlerindeki limanlarda var olan kaleler güçlendirilmiş veya yenileri inşa edilmiştir. KUŞADASI Sayfa 66 Çünkü Osmanlının dağıtımı en sık denetlediği büyük batı Anadolu limanlarında bile, yasal izni olmayan gemilere tahıl ve başka besin maddeleri yükleniyordu. Osmanlı İmparatorluğu’nun başka yerlerinde ve Avrupa’dan gelen gemiler Urla, İzmir, Seferihisar, Kuşadası ve Balat limanlarına gizlice demirliyorlardı. Yeniçerilerin ve Saray görevlilerinin verdiğinin üzerinde fiyat verebildikleri için tahıl, arpa, fasulye, susam ve başka besin maddelerini alıp götürüyorlardı. Osmanlı Devleti ticaret dışında Ege kıyıları ve adalardaki bu limanları güvenlikle ilgili konularda bir bütün olarak görmekteydi. Bayramiş, Anya (Kuşadası), Edremit, Kemer, Ayazmend, Çandarlı, Bergama, Menemen ve Foçalar (Eski ve Yeni Foça) bu ağın Anadolu kıyılarındaki ayaklarıydı. 1657’lerde Kuşadası’na gelen bir Fransız gezgin olan Jean Baptiste Tavernier ise kaleden hiç bahsetmez. Sadece iyi bir liman olarak gördüğü Kuşadası limanının, mallarını boşaltmak amacıyla gelen gemilere yasaklanmış olduğundan ve ticaretin İzmir’e yönlendirildiğinden bahseder. 1702’de Kuşadası’na gelen Tournefort’a göre ise Kuşadası limanı daha çok askerî nitelikli bir limandı. Yine Fransız olan bu gezginin belirttiğine göre kentin ticareti önemli değildi. Limandan İzmir’e mal yüklenmesi yasaktı. Gezgin, sadece buğday ve fasulyenin gemilere yüklenebildiğini söylüyordu. Üstüne kare planlı bir kalenin yapıldığı kayalığın karşısındaki garnizonda 20 kadar asker bulunduğunu yazan Tournefort, ayrıca Kuşadası’nda 100 kadar yeniçerinin, kadı, serdar ve kale dizdarının bulunduğunu belirtir. Kale sadece denizden gelebilecek saldırılara karşı savunma yapma olanağı dışında, bölgede suç işleyen kişilere verilen hapis cezalarının uygulandığı bir yapı olma özelliği taşımaktaydı. Örneğin Evâhir Receb 1126/ Ağustos başları 1714’de Kuşadası kalesinde kalebend olarak tutuklu bulunan Güzelhisar sakinlerinden eski müftülerden Mustafa Efendi’nin şu anda ıslah-ı nefs ettiği, bundan sonra vilayet işlerine karışmayacağı, kendi halinde ilimle meşgul olacağı yönünde Aydın ve Menteşe sancakları muhassıl-ı emvâl’i El-Hac Ahmet'in gönderdiği mektup üzerine af edildiğine dair bir hüküm Kuşadası dizdarına yollanmıştı. Kuşadası kalesi, XVIII. yüzyıl’ da, halen devam eden taşra ile İstanbul arasındaki emtia trafiğinde ve bu seyrüsefere dışarıdan gelebilecek herhangi bir tehdide karşı savunma rolünde ve bu rolü iyiden iyiye benimsemiş bir askeri üs konumundadır. Belki de XV. yüzyıldan, yani bölgenin Osmanlı birliklerince kesin olarak alınmasından ve İstanbul’un ele geçirilip, Osmanlı Devleti’ne başkent yapılmasından hemen sonra başlayan bu ilişki, arada İzmir’in ortaya çıkmasına ve bölgede en önemli liman haline gelmiş olmasına rağmen, incelediğimiz döneme kadar Osmanlı devlet adamlarınca devam ettirilmeye çalışılmıştır. (67) ———————————————————————————————————— 67. Yrd. Doç. Dr. Bülent Çelik, 18. Yüzyılda Kuşadası kalesi, Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyumu II, 2008 Kuşadası, sayfalar 157-162 Sayfa 67 KUŞADASI KURŞUNLU HAN-KERVANSARAY Adı : Tescil tarihi: Sayı : Pafta No : Tescil eden kurum: Kervansaray 03.07.1987 3495 20L-1VA, 34 Ada, 1 Parsel Türkiye Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu (68) Kervanların güvenliği ve konaklaması için anayol kenarında tesis edilen vakıf yapılarıdır. Kervansaraylar kitabelerinde ve kaynaklarda han, ribât olarak da anılmaktadır. Günümüzde han, şehir içinde konaklama ve ticaret amacıyla inşa edilen yapılar için kullanılan bir kelime olmuştur .Hanlar mal yapımı ve ticaret işlerinin birlikte görüldüğü yerlerdi ve isimlerini de burada üretilen mallardan alıyorlardı. Şehirler arasındaki yollar üzerinde yaptırılan ve kuruluşları bakımından çeşitli ihtiyaçları karşılayacak şekilde olanlara ise kervansaray denilmektedir. ————————————————————————————————————— 68. Kuşadası Envanteri, Kuşadası Belediyesi 2013, sayfa 68 KUŞADASI Sayfa 68 Kervanlar burada geçici olarak konaklar, beraberlerinde getirdikleri malları pazarlar ve para işlemlerini yaparlardı. Ribât olarak da anılmaları kervansarayların kaynağını işaret etmektedir. Kervansaray geleneğinin gelişmesi Doğu ile Batı arasındaki ticaret yolunun gelişmesinin getirdiği ihtiyaçtan doğmuştur. Çin’den başlayıp, Akdeniz limanlarında sona eren İpek Yolu yüzyıllar boyunca önemli bir ticaret güzergahı olmuştur. Bu yol yalnızca ticaret yolu değil ayni zamanda çeşitli kültürlerin ve dinlerin de yayılma yolu olmuştur. Tabiatıyla bu yollar yüzyıllar içinde çeşitli savaşlara şahitlik etmiştir. İpek yolu üzerinde mal taşıyan kervansaraylar, dinlerini yaymak için dolaşan misyonerler, mesleğini başka yerlerde icra etmek isteyen zanaatkarlar, vb. gündüz yaptıkları yolculuklardan sonra gece konaklama ihtiyacında idiler. Bu ihtiyaçları önceleri basit hanlar karşılarken, kervanların yüklerinin öneminden dolayı haydutların baskınlarından korunmak için hanlar yetersiz kalmış ve bugün kervansaray adını verdiğimiz korunmalı ve büyük yapılara ihtiyaç duyulmuştur. Kervansarayların en eski örneği 1019-1020 yıllarına ait Gazneli Sultan Mahmut tarafından Tus-Serahs yolu üzerinde yaptırılmış olan ribât-ı Mahi’dir. Kervansaray 71X 72 m boyutlarındadır. Orta Asya ve İran’daki Türk devletlerinde 11. yy dan itibaren kervansaraylar yapımı hızlanmış ve çoğalmışlardır. Anadolu, Selçuklu hâkimiyetine girmesinin ardından XII. yüzyılın sonlarında milletlerarası ticaretin merkezi olmuştur. Ekonomi politikalarını ve fetihlerini milletlerarası ticaretin konumuna göre düzenleyen Selçuklu sultanları Anadolu’nun bir ucundan diğer ucuna, ana ticaret yollarından ara yollara kadar her alanda kervansaray yaptırmışlardır. Sultanlar ve devlet adamları tarafından inşa ettirilen bu vakıf yapılarında yolcular üç gün boyunca kervansaray kurucusunun misafiri sayılır ve ücret alınmazdı. Selçuklu kervansaraylarında sefer sırasında ordunun konakladığı, yabancı hükümdarların ağırlandığı ve bu yapıların gerektiğinde hapishane ve sığınak olarak da kullanıldığı bilinmektedir. Selçuklu kervansarayları, kesme taş kaplı ve destek kuleleriyle güçlendirilmiş yüksek duvarlarıyla bir kaleyi andırmaktadır. Bu yapılar, kervanların güvenliği kadar kervanlarla yolculuk yapan kişilerin her türlü ihtiyacını karşılayacak şekilde düzenlenmiştir. Barınma ve yemek imkânlarının yanı sıra hamam, mescit, eczahane ve gerektiğinde hekim, fakir yolculara bedava ayakkabı, hayvanlar için yem, nalbant, veteriner, araba tamiri gibi hizmetler sunulmuştur ve böylece Kervansaraylarda kalan kervanlar ve kişiler her türlü hizmetten ücret ödemeden yararlanırlardı. Sayfa 69 Anadolu Selçuklu kervansaraylarının çoğu, çevresinde çeşitli mekânların yer aldığı açık bir avlu ve bu avluya bakan hol bölümünden oluşmaktadır. Hol bölümü yolculara ve hayvanlarına ayrılmıştır. Pâye sıralarıyla neflere ayrılan, ortadaki dikey eksenin belirgin olduğu üç, beş ya da yedi nefli hol tonozlarla örtülmüş ve çok defa orta nefin merkezi küçük bir kubbe ile yükseltilmiştir. Avlunun iki yanında açık ve kapalı mekânlar, mescit, hamam gibi özel bölümler vardır. (69) Osmanlı döneminde genellikle yerleşim merkezlerinin ticaretle ilgili bölümlerinde ya da külliyelerin içinde kervansaraylara rastlanmaktadır. Osmanlı devlet politikası, menzilleri iskân etmek ve ıssız bölgeleri geliştirmek için menzil külliyelerinin yapımına önem vermiştir. Bu sebeple menzil külliyeleri içindeki menzil kervansaraylarının ayrı bir yeri vardır. Osmanlı devri kervansaraylarının çoğu işlev olarak açık bir avlu ve kapalı bölümlerden oluşmaktadır. Kare ya da dikdörtgen biçiminde ve revaklı olan bu avlunun çevresindeki mekânlar çoğunlukla iki katlı olarak inşa edilmiştir. Yolcuların kaldığı bölümde peykeler ve ocaklar bulunmakta, avlunun çevresinde ahırlar, depolar, yönetim birimleri vb. yer almaktadır. Diyarbakır’da Deliller Hanı da denilen Hüsrev Paşa Kervansarayı (934/1527-28), İzmir Çeşme’deki kervansaray (934/1527-28), Edirne Rüstem Paşa Kervansarayı (XVI. yüzyıl ortası), Diyarbakır’da Hasan Paşa Hanı (982/1574-75), Manisa’da Kurşunlu Han (1001/1592-93), Erzurum’da Rüstem Paşa kervansarayı (1560’tan önce), Kuşadası’nda Öküz Mehmet Paşa Kervansarayı (1021/1612), Tokat’ta Taşhan (16261632), Safranbolu’da Cinci Hanı (XVII. yüzyıl ortası) gibi yapılar, bu plan şemasının çok çeşitli mimari tasarımlarda uygulandığını göstermektedir. Osmanlı mimarisinde Selçuklu kervansaraylarından farklı olarak kale görünümünden uzaklaşılmış, yapının dışarıyla bağlantısı artmıştır. Kervansaray olarak tasarlanan, cephesinde dükkânların yer aldığı kervansaraylar Osmanlı devrine hastır. Kapalı çarşısı olmayan kentlerde genellikle kervansaray da adı verilen hanlar olurdu. (70) Bu binaların kent dışında işlek yollar üzerinde olanları tüccarlar için güvenli geceleme bölgeleri idi. Sefer sırasında ise bu yerler askerlerin yerleştirildiği kışlalar olarak kullanılırdı. Kuşadası’ndaki Kurşunlu han bu amaçla yapılmıştır. Ticaret malları bir yerden bir yere kervanlarla taşınırdı. Kervanlar genellikle develer ve atlardan oluşurdu. Develer yük taşımada kullanılırken atlarda yolcularda at sırtında daha rahat hareket ediyorlardı. Daha hızlı hareket etmek isteyen tüccarlar ise sadece atlardan oluşan kervanları tercih ederlerdi. Kervanın başında yolculuğa katılan tüccarların arasından seçilen bir kervanbaşı bulunurdu. Kervanın yola çıkış zamanını ve konaklama yerlerini kervanbaşı belirler, askeri ve idari görevliler karşısında yolcuları kervanbaşı temsil ederdi. Yolculuk esnasında beklenmedik olaylar ve masrafların doğurduğu sebeplerden dolayı zengin tüccarlar küçük grupları tercih ederler ve yolları iyi bilem mihmandarlar tutarlardı. İşlek ticaret yolları üzerinde güvenliğin sağlanması için Osmanlı hükümetince o yolların üzerindeki köylerin halkından oluşan yarı askeri korucular –derbentçiler-teşkilatı vardı. Kendi bölgelerinde bir kervan soyulursa zararı o bölgedeki derbentçiler öderdi. 17. yy da İran’dan Ege kıyı limanlarına ipek getiren kervanların sayıları artmıştı. (71) ————————————————————————————————————69. Selçuklu Kervansarayları, Türkiye UNESCO dünya mirası listesi adayları, 2010 70. Diyanet Vakfı İSAM merkezi İslam Ansiklopedisi Kervansaray maddesi 71. Müjgan Şavkay, Tarihi görünümleri ve belgeleriyle Kuşadası, Mayıs 2015 KUŞADASI Sayfa 70 Dağ Mahallesi Barbaros Hayrettin Paşa Bulvarı üzerinde bulunan Kuşadası Kervansarayı namı diğer Kurşunlu Hanı 1613 tarihinde sadrazam olan ve dönemin padişahının kızı ile evlendiğinden saraya damat olan Konevi ve Kulkıran lakaplarıyla’ da tanınan Oğuz Kara Mehmet Paşa tarafından yaptırılan büyük külliyenin bir parçasıdır. Oğuz Kara Mehmet Paşa, ilk sadaretinin sonunda Kuşadası kentini surlarla çevirerek hani hamam, cami, medrese, vb. yapılardan oluşan bir külliye inşa ettirmiştir. Sonradan Damat Mehmet Paşa adını alan Kurşunlu Han, bugün limana yakın hem ticari amaçla , hem de gerektiğinde savunma amacıyla kale olarak kullanılmak üzere inşa edilmiştir. Kale bir avlu çevresinde iki kat halinde sıralanmış mekanlar ve bu mekanların önünde yer alan revaklardan oluşmaktadır. Kervansaray küçük bir iç kale görünümündedir. İlk olarak kent surları sınırlarına, iki burç arasına, limandan çıkacak malların kontrol edilmesi amacıyla inşa edildiği bilinmektedir. (72) Kervansarayın mimari yapısı ve özellikleri Konevi Mehmet Paşa kervansarayı kare bir avlu çevresinde iki kat halinde sıralanmış mekanlar ve bu mekanların önünde yer alan revaklardan oluşur. İnşaat malzemesi olarak düzgün kesme taş, moloz taş, tuğla ve mermer kullanılan yapının dış cepheleri alt katta masif, üst katta ise pencerelerle hareketlendirilmiştir. Üst kat pencerelerin tamamı düşey dik dörtgen karakterli olup düz atkılı ve taş sövelidir. Yapıya giriş denize bakan kuzey cephe ile doğuya bakan çarşı cephesinde yer alan birer kapıyla sağlanmıştır. Kuzey cephedeki giriş mermer kaplamalı basık kemerli bir açıklık şeklinde olup, ikinci kat seviyesinde bir silme ile son bulur. —————————————————————————————————————72.Kuşadası Envanteri, Kuşadası Belediyesi 2013, sayfalar 68-70 Sayfa 71 Kapı girişinin üstünde kitabe boşluğu olmasına rağmen kitabesi kaybolmuştur. Avluya geçiş sivri beşik tonozlu bir koridorla sağlanmıştır. Bu koridorun doğu ve batı yanlarında yer alan dik dörtgen planlı mekanlar birer aynalı tonozla örtülüdür. Yapının alt katında, avlu çevresindeki revakların gerisinde 28 mekan bulunmaktadır. Bu mekanlar köşedekiler hariç , revaka birer kapı ve pencere ile açılmaktadır. Üstleri avluya dik uzanan sivri beşik tonozlarla örtülü bu mekanlarda birer ocak ile ikişer niş bulunmaktadır. Revaklar kare planlı ayaklar arasına ve ayaklardan duvarlara atılan birer kemerle desteklenmiş çapraz tonozlarla örtülmüştür. Revak kemerlerini taşıyan ayaklar kemer üzengi noktasına kadar düzgün kesme taşlarla, kemerler ise tuğla malzeme ile inşa edilmiştir. Yapının üst katına biri doğu, diğeri kuzey kanatta yer alan ve alttan biri tam diğeri yarım iki kemerle desteklenen tek kollu birer merdivenle ulaşılmaktadır. Üst kat plan açısından alt katla aynı kalmakla birlikte hana giriş üstlerine gelen mekanların eklenmesiyle 29 adet mekana sahiptir. Bu mekanların üstleri köşelerde ve giriş üstlerinde çapraz tonoz, diğerlerinde ise beşik tonozla örtülüdür. Üst katta mazgal pencere sayısı alt kattan fazladır. Bugün yapının avlusunda güney kanada yakın kare planlı bir havuz bulunmaktadır ancak orijinalinde ortada altı şadırvan üstü mescit olduğunu biliyoruz. Bu durum 1964 yılında Vakıflar Bölge Müdürlüğünün restorasyon çalışmaları sırasında ortaya çıkarılmıştır. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde 1671 yılında Kuşadası’nı anlatırken “…… ortasında bir abdest havuzu ve çeşmeleri ve fevkani küçük bir mescidi…… “ anlatımı ile bu durumu kesinleştirmektedir. Avlulu iki katlı bir yapı olan Kuşadası Kurşunlu hanı veya bugünkü adıyla kervansarayı dış görünüm açısından geleneksel Osmanlı şehir içi hanlarından farklı bir durum yansıtır. Bu farklılık, özellikle cephe üstlerinde yer alan dendanların varlığıyla kesinleşmektedir. Buda hanın kent surlarına bitişik inşa edilerek savunma işlemi gördüğünün kanıtıdır. (73) ——————————————————————————————————————————————————-- 73.Prof. Dr. İnci Kuyulu Ersoy, geçmişten geleceğe Kuşadası sempozyumu , 2000 sayfalar 179-185 KUŞADASI Sayfa 72 KUŞADASI TARİKATLARI , DERGAH VE TEKKELERİ Kuşadası Türk egemenliğine girdiği andan itibaren çeşitli tarikatlarında dergah veya tekke açtıkları merkezlerden biri olmuştur. Anadolu’nun değişik bölgelerinde başlayan kervan yollarının Kuşadası limanında son bulması ve deve ve katırlarla getirilen malların Kuşadası limanı yoluyla ihraç edilmesi ve Kuşadası limanından alınan ticaret mallarının yine bu kervanlarla Anadolu içlerine taşınmasından dolayı Kuşadası kervan yollarının kesiştiği bir noktada yer almaktaydı. Büyük Selçuklu imparatorluğu zamanında ortaya çıkan kervansaray sistemi Osmanlı’da geliştirilerek devam etmiş bir koruma ve barınma sistemi idi. Şehrin ana kervanlarına ulaşan kervan yolları üzerinde de çeşitli hanlar, tekkeler ve zaviyeler de inşa edilmiş ve kervancıların ve yolcuların konakladığı ve hizmet aldığı yerler olmuştur. Bilhassa dergâh ve zaviyeler bu kervan yolları üzerine inşa edilir, bazıları ise dağ başlarında, tepelerde, kuş uçmaz-kervan geçmez yerlerde yapılır ve halka hizmet sunarlardı. Bu dergah, tekke ve zaviyelerde sadece dini eğitim verilmez, ahlaki telkin, esnaflık kuralları, milli duygular öğretilir, musiki ve güzel sanatlar eğitimi verilir, ziraat usulleri ve bitki türleri hakkında tatbiki bilgilerle müritler eğitilirdi. Bu nedenle her tekkenin ve dergâhın mutlaka bir mutfağı, bostanı, tarlaları ve binalar topluluğundan oluşan merkezleri olurdu. Bu yerler bir nevi günümüzün konservatuarları, güzel sanatlar akademileri, ziraat ve botanik fakülteleri, eğitim kurumları olarak vazife görürlerdi. Bu yerler ayni zamanda Türk-Müslüman toplumunun irşad edildiği yani eğitildiği ve toplum kurallarının öğretildiği hayat okullarıydı. Sayfa 73 Türklerin Anadolu’ya geldiklerinde getirdikleri değişik tarikatlar vardır. İslamiyet’in kabulü ile ortaya çıkan bu tarikatlar 9.ve 10. yüzyıllarda yaygınlaşmış, 11.ve 12. yüzyıllarda geniş coğrafyalarda teşkilatlanmaya başlamış ve yukarıda anlattığımız kurumlara dönüşmüştü. Horasan erenleri ekolü adını verdiğimiz ve Pir-i Türkistani Hoca Ahmet Yesevi hazretleri tarafından diyar-ı Rum’a (Anadolu’ya ) gönderilen ve Anadolu’nun Türkleşmesinde büyük rol oynayan bu katalizör dervişler tarihimizde Gaziyan-ı Rum, Ahiyan-ı Rum ve Bacıyan-ı Rum olarak bilinirler. 11. ve 12. Yüzyıllarda Anadolu’da bu erenlerin pirleri olarak Hacı Bektaş-i Veli, Mevlana Celaleddin-i Rumi, Hacı- Şaban-i Veli ve Ahi Evran Hazretlerini görmekteyiz ve bunlar ayni zamanda Bektaşi, Halveti, Mevlevi tarikatlarının kurucu pirleri ve ilk şeyhleridir. Hacı Bektaşi Veli Nevşehir Hacı Bektaş bölgesinde, Şaban-i Veli Kastamonu’da, Mevlana Hazretleri Karaman ve Konya’da ve Ahi Evran hazretleri Kırşehir’de tekkelerini kurmuşlar ve halkı eğitmeye başlamışlardı. Ahi Evran hazretleri ayni zamanda dünyanın ilk esnaf örgütlenmesi olan ve Türklere özgü lonca sistemi ile çalışan “ Ahilik Teşkilatı ”nın kurucusudur. Kuşadası’nın 1413 yılında Çelebi Mehmet tarafından Osmanlı hakimiyetine katılmasından yaklaşık 200 yıl öncesinde Türkler Ayasuluk adıyla anılan Selçuk, Birgi, İzmir ve Aydın civarında yerleşik hayata geçmişler ve sürekli fetihlerle hakimiyet alanlarını genişletmekte idiler. Anadolu’da yaygınlaşan ve her bölgede dergâh, zaviye ve tekkeler açan bu Türk tarikatlarının bağlı olduğu ana merkezler vardı ve bu merkezlerde her tarikatın bir merkez tekkesi yani “ asitanesi” bulunurdu. (74) Bu Asitane merkez kurum olarak kabul edilir, bu kurumu bir postnişin yani tarikat piri idare eder ve Anadolu’daki tüm şubeler bu merkeze bağlı olarak çalışırlardı. Bu merkez asitaneler genellikle şehir dışına yapılır ve binalar topluğundan oluşurdu. Geniş bahçe ve bostanları, çeşitli vakfiyeleri, gelir kaynakları olan bu tarikat merkezlerinde mutlaka bir mutfak, derviş hücreleri, zikir yapılan semahane, pir evi, eğitim hücreleri, sanat atölyeleri, şifahane, misafirhane, cami, küçük mezarlık yani hazire, vb yapılar bulunur ve vefat eden tarikat mensupları da bu hazirelere defnedilirdi. Bektaşi tarikatının merkez asitanesi Hacı Bektaş’ta, Mevlevi tarikatının Konya’da, Halveti tarikatının Sümbüli kolu İstanbul Merkez Efendi’de, Halveti Tarikatı Şabani kolu merkez asitanesi ise Kastamonu’da idi. Eğer bir tarikatın ayni şehirde örneğin İstanbul’da çok sayıda dergâhı veya tekkesi varsa en büyük olanı merkez Asitane olarak görev yapardı. Mevlevi tarikatının İstanbul’da 7 tane tekkesi olduğundan Yenikapı Mevlevihane’si “ Asitane “ olarak görev yapıyordu.(75) Kuşadası’nda ilk bilinen Türk tarikatı Bektaşiliktir. Osmanlı döneminde bilhassa Konevi Damat Mehmet Paşa’nın kenti imar faaliyetleri ve büyük bir külliye yaptırmasından ve Güvercinada Kalesi’nde bulunan Yeniçeri sayısını artırmasından sonra Bektaşilik en bilinen ve yaygın tarikatlardan biri olmuştur. Yeniçerilerin Bektaşi tarikatına mensup olmaları ve Osmanlı toplumunda önemli bir yerleri olması hasebiyle Kuşadası’nda yüzyıllarca Bektaşi tarikatının dergâhı vardı. 1821 yılında padişah II. Mahmut’un emriyle ortadan kaldırılan Yeniçeri ocağı, yapılan büyük katliam ve akabinde Bektaşiliğin yasaklanması, Bektaşi dedelerinin ileri gelenlerinin idam edilmesi, çoğunluğunun Anadolu’nun değişik bölgelerine sürgüne gönderilmesi, Bektaşi tekkelerinin yenilerinin kapatılması, eskilerinin Nakşibendi tekkelerine dönüştürülmesi ve bu tekkelere Nakşi şeyhlerin atanması gibi olumsuzluklar nedeniyle Kuşadası Bektaşi tekkesi ’nin de ortadan kaldırıldığı sonucuna varmaktayız. —————————————————————————————————————— 74.Baha Tanman, Asitane, TDV İslam ansiklopedisi, cilt 3 sayfa 486. 75. Erman-Doğan Pür, İstanbul Mevlevihaneleri ve Mevlevîlikle İlgili Günümüze Ulaşanlar, Kültür Dergisi, sayfalar 20-23 KUŞADASI Sayfa 74 Kuşadası’ndaki Bektaşi varlığını kanıtlayan ve günümüze ulaşan somut delillerden bahsedelim. Cami atik ve Dağ mahalleleri arasındaki “ Cevraki Bektaşi Mezarlığı “, Adalızade mezarlığında bulunan Osmanlı Mezar taşları, Girit adasından Kuşadası’na zorunlu olarak göç eden muhacirlerin mezarlıklardaki ayrı bölümlerde bulunan “ Girit sofaları “ (76), bu mezar taşlarında bulunan Girit adasındaki Türklere özgü “ muhacir mezar taşları simgeleridir.” Kuşadası’nda bir zamanlar dergahı veya tekkesi olduğuna inandığımız ikinci ana tarikat ise Halvet iliktir. Daha çok Suriye ve Irak civarında yaygın olan bu tarikat Osmanlı’nın üç kıtaya ulaşan fetih politikası nedeniyle Anadolu’ya gelmiş ve Anadolu’da bilhassa Osmanlı döneminde çok çeşitli kollara ayrılmış ve çok sayıda dergaha ve tekkeye sahip olmuştur. Türk tasavvuf hayatında “ tarikat lar doğuran tarikat “ adıyla bilinen bu Türk tarikatı ilçemizde de Adalızade lakabıyla ünlenmiş Mustafa bin Hamza tarafından tanıtılmış ve dergahı açılmıştır. 17. yüzyılda yaşayan önemli bir din alimi olan, yazdığı kitapları Osmanlı medreselerinde okutulan ve Adalızade mezarlığında bir tekkesi olduğuna inandığımız bu pirin Kuşadası toplum hayatına büyük tesirleri olmuştur.(77) Halveti tarikatının Kuşadası’ndaki önemli pirlerinden biri de 18.yüzyılın ikinci yarısı ve 19.yüzyıl başları arasında yaşamış ve Adaviyye yani Kuşadalı diye tanınan İbrahim Halveti hazretleridir. Bu büyük Türk Mutasavvufu Kuşadası Çınar köyü doğumludur ve İslam aleminde Kuşadalı İbrahim Halveti Efendi diye ünlenmiştir. Öğrencilerine yazdığı mektuplarla tanınan ve İstanbul’da bir makam kabri bulunan bu pirin Halvetiyye tarikatının İbrahimiyye kolunun kurucusu olduğu kabul edilir. (78) Türk-İslam aleminde çok tanınan ve sevilen bir pirin elbette Kuşadası’nda müritleri, sevenleri ve bir tekkeleri vardı diye düşünüyoruz ancak ne yazık ki ilçemizde bir Halveti tekkesi veya zaviyesi bugün mevcut değildir veya şu ana kadar araştırılmadığı için bulunamamıştır. Kuşadası’ndaki bir diğer önemli tarikat ise Bektaşiliğin ana kollarından biri olan Rufailik ’ten türemiş Ma’rifi kolu’dur. Bu tarikat hakkındaki ilk bilgiler ve tarikatın Kuşadası’ndaki piri Ali Ferdi Baba’nın Kuşadası şeyhi olduğu o zaman Ege Üniversitesinde öğretim üyesi olan ve halen Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi öğretim üyelerinden sayın Prof. Atabey Kılıç hoca tarafından Kuşadası sempozyumunda verilmişti. (79) Ali Ferdi Baba Manisa ili Demirci ilçesi merkez olmak üzere I 800'lü yılların başında faaliyette olduğunu bildiğimiz Alevi-Bektaşi-Rıfa'i meşrepli bilinmeyen tarikatlarımızdan olan Ma'rifi tarikatının şeyhlerindendir. Ma'rifi tarikatı pek çok bakımdan dikkat çekici karakteristik özellikler arz etmektedir? Öncelikle samimi duygulara sahip, nefsi terbiye etme konusunda kendilerine has yöntemleri bulunan inançlı Aleviler olarak karşımıza çıkan Ma’rifi tarikatı mensupları, zamanla tekkelerinin, dergahlarının birer kültür merkezi haline gelmesini de sağlamışlardır. Ma'rifi tarikatı, Ege bölgesinin özellikle Manisa, İzmir ve Aydın illerinde yakın zamana kadar varlığını takip edebildiğimiz, esasen Rıfa’i tarikatına bağlı, dolayısıyla Alevi-Bektaşi itikadından da fazlasıyla etkilenmiş, aynı zamanda bünyesinde ahi-fütüvvet teşkilatı izleri de taşıyan bir tasavvufi müessese özelliği arz etmektedir. —————————————————————————————————————76.Mahmut Ökçesiz, Adalızade mezar taşlarındaki muhacir simgeleri, KUYETA Yerel tarih Dergisi, Kasım 2015 sayısı, sayfalar 8-9 77. Yard. Doç. Dr. Gökhan Sebati IŞKIN, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 sayısı, 2007 Sivas, sayfalar 153-171 78.Halveti tarikatı silsilesi, http://www.halveti.net/Tasavvuf.asp cid=6&sid=24 79. Atabey kılıç, Ma'rifi Tarikatı ve Kuşadası Şeyhi Ferdi Baba'nın Aruzla Yazılmış Bazı Şiirleri, Geçmişten Günümüze Kuşadası Sempozyumu, 23-26 Şubat 2000, Kuşadası Sayfa 75 Bu tarikata dair elimizde bulunan bilgiler şimdilik, tarikatın terekelerinden olup Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü tarafından yürütülen derleme faaliyetleri çerçevesinde özellikle Manisa ili Demirci ilçesinden Hulusi Emetli ‘nin bağışlamış olduğu el yazması eserler arasında olan ve bugün Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi'nde bulunan yazmalardan elde ettiklerimizle sınırlıdır. (80) Kuşadası Ma’rifi tarikatı şeyhi olan Ali Ferdi Baba’nın torunlarından olan ve İstanbul’da yaşayan mimar Semra Tigrel hanımefendi ’nin son sekiz yıldır verdiği mücadele sonunda Kuşadası Ma’rifi tarikatı vakfiyesi, tarikatın dergahı, dergahın müştemilatı ve bahçesindeki Ali Ferdi Baba’nın mezar taşı bulunmuş ve ortaya çıkarılmıştır. Kuşadası ilçesi Cami atik mahallesi 76 ada 5 parsel Yayla sokak no : 2 de yer alan bu dergahtaki Ali Ferdi Baba’nın mezarı 30.10.2014 tarih ve 3233 nolu karar sayısı ile Aydın Anıtlar Kurulu tarafından tarihi yapı olarak tescil edilmiştir. Semra Tigrel hanımın gayretleri sonucunda yine Ma’rifi tarikatının vakfiyesine Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivlerinde 582/1 nolu defterin 210. Sayfası ve 142. Sırada yazılı olduğu tespit edilmiştir. Bu belgelerden elde edilen bilgilere göre Kuşadası Ma’rifi dergahı 1269 hicri, Ağustos 1853 miladi tarihinde tekke vakfı olarak kurulmuş ve bir semahane, bir şeyh hücresi, bir fukara-i dervişan hücresi, bir şadırvan, bir harem dairesi ve bahçe ile hazire ’den oluşmaktadır. Ali Ferdi Baba’nın mezar taşı kitabesinden anladığımıza göre kendisi burada Ma’rifi şeyhi olarak 35 sene hizmet vermiş ve 1296 hicri ve Miladi 1879 tarihinde vefat etmiştir. (81) Türk tasavvuf kültürünün en önemli tarikatlarından biri de Mevleviliktir. Müslüman-Türk toplumunu öğretileri ile 800 yıldan fazla süredir derinden etkileyen ve toplum hayatına yön veren önemli mürşitlerden biri de Mevlana yani efendimiz lakabıyla meşhur Celaleddin-i Rumi hazretleridir. Mevlevilik İslam dünyasında yüzlerce şubesi olan, üç kıtaya yayılan ve günümüzde ABD bile muhibbileri olan bir tarikattır. Her yıl 17 Aralık tarihlerinde Şeb-i Aruz yani düğün günü adıyla sema törenleri düzenlenen ve dünyada Sufiler olarak tanınan bu tarikatın elbette Kuşadası’nda sevenleri yani muhibbileri olmuştur. Kuşadası’nda Mevlevilerin varlığının en önemli delillerinden biri Adalızade mezarlığında bulunan Girit, Mora ve Selanik muhacirleri mezar taşları kitabeleridir. —————————————————————————————————————— 80. Prof. Dr. Atabey Kılıç, Ma’rifi tarikatı şeyhi Ali Ferdi Baba, İlmi Araştırmaları dergisi sayı 12 81. Kuşadası Ma’rifi Dergâhı, KUYETA yerel tarih dergisi, Kasım 2015 sayısı, sayfalar 6-7 KUŞADASI Sayfa 76 Girit adası Kandiye ve Hanya şehirleri ve Mora Yarımadası’ndan gelen Türk Mevlevileri ’nin Aydın ve Kuşadası civarına iskan edildiklerini biliyoruz. Buna ilaveten Aydın Veysi paşa mahallesinde Hükümet konağının hemen kuzeyinde ve ilk top yatağı varyantının kenarında yer alan Mevlevihane’den günümüze iki odalı bir hamam ve bir türbe ulaşmıştır. Mevlevihane’nin tarihi hakkında çok geniş bilgi bulunmamakla beraber kayıtlardan 19 asırda Sultan Abdülhamit’in Aydın Mevlevihane’si Şeyhi Şemsi Dede'nin Girit adasındaki Hanya Mevlevihane’sini kurmakla görevlendirilmesinden Aydındaki Mevlevihane’nin varlığı anlaşılmaktadır. Hanya Mevlevihane’sinin kuruluş hikâyesi 1873 yılında Konya Mevlâna dergâhı çelebisine gönderilen 77 imzalı bir dilekçe ile Mevlevihane kurulması isteği ile başlamıştır. Bu istekte yaz aylarında Hanya'ya giden Aydın Mevlevihane’si Şeyhi Şemsi Dede'nin önemli bir katkısı olmuştur. 1873 yılında yapımı kararlaştırılan Mevlevihane 1880 yılında tamamlanmıştır. Aslen Konyalı olan Kara Süleyman Şemsi Dede kurucu Şeyhi olmuş ve ailesi ile birlikte adaya yerleşmiştir.(81) Kuşadası dini ve sosyal hayatına yön veren bu tarikatlardan başka bir de Melami adı verilen uzun zamandır kapalı olarak faaliyetlerini yürüten bir topluluk vardır. 9. yüzyılda Horasan’da Süflilikten ayrı bir akım olarak ortaya çıkıp 10. Ve 11.yüzyıllar boyunca etkili olduktan sonra 12. yüzyıldan itibaren tasavvufun tarikatlar şeklinde örgütlenmesi sürecinde bunların içinde bir neşve halinde varlığını sürdüren Melâmetiyye’nin kurucusu olarak Hamdun Kassar değerlendirilmiş, ardından Ömer Dede Sikkînî’ye ,izafe ettiği Bayramiyye tarikatının bir kolu olmuş ve en sonda Muhammed Nûrü’l-Arabî’ye nispet edilerek Melâmiyye -i Nûriyye kolu halini almıştır. Melâmiyye ilk, orta ve son devir Melâmîliği şeklinde üç bölümde incelenmiş ve Abdülbaki Gölpınarlı da Melamilik ve Melâmîler adlı eserinde bu üçlü tasnife uyarak konuyu ilk devre Melamileri (Melâmetîler), ikinci devre Melâmîler’i (Bayramîler) ve üçüncü devre Melâmîler’i diye ele almıştır.(82) “ Bi-ser-ü pa-elsiz, ayaksız, dilsiz “ anlamına gelen bu Farsça kelimeleri hayat felsefeleri yapan bu öğretide Muhittin Arabi´nin "Vahdet-i vücud" görüşünün derin etkisi vardır. Melamiler kaçınılması mümkün olmayan cemaatle namaz dışındaki ibadetlerini ve Allah´a yakınlıkla ilgili hallerini halktan gizlerler. Bunları açığa çıkarırlarsa kendilerini kınarlar. Gerçek durumlarını sezdirmemek için halk içinde sıradan bir insan gibi giyinip kendilerini belli etmeden yaşamaya çalışırlar. Görünüş ve gösterişe değer vermezler. İnsanlara yalnız kötü taraflarını gösterip iyiliklerini gizlemede çok ileri gittiklerinden, çevresindekiler onları kusurlu kimseler sanarak ayıplar ve kınarlar. ——————————————————————————————————————81. Mehmet Çakır, Mevlevihane araştırılmayı bekliyor, Aydın post gazetesi 16 Şubat 2010 sayısı 82. Nihat Azamat, TDV İslam Ansiklopedisi Melamiyye maddesi, cilt 29, sayfalar 25-29 Sayfa 77 En hoşlanmadıkları şey, kibir ve gösteriştir. Bu kötü huylardan korunmak, Melamilikte bir kuraldır. Özel giysileri ve tekkeleri yoktur. Melamiler kimseye dertlerini açmazlar. Çünkü kula ihtiyacı bildirmek, muhtaçtan yardım istemektir. Bu sebeple ihtiyacı Allah´tan dilemek ve Peygamber´in yolundan gitmek, kulluğun iki esasıdır. Birbirlerinin yardımına koşarlar. "Mümin, kardeşi için gece kandil, gündüz asa olmalıdır" derler. Kuşadası Melamileri ’nin varlığını yine Adalızade mezar taşlarından anlıyoruz. Adalızade mezarlığında şu ana kadar 3 adet mezar taşı bulduk ve bu taşlar Kuşadası eski mezarlıklarında “ Melami sofaları “ olduğunun kanıtlarıdır ve buraya eski mezarlıkların kaldırılması sırasında yerlerinden alınıp bu mezarlığa taşınmışlardır. KUŞADASI TÜRBELERİ ve YATIRLARI Kuşadası Osmanlı döneminde önemli bir ticaret merkezi idi ve sığla sancağının merkezi konumundaydı. Halkın çoğunluğu teşkil eden Müslüman-Türk nüfusunun eğitildiği ve irşad edildiği medreselerde eğitim veren din alimleri kadar, çeşitli tarikatlara mensup tekke ve dergahların postnişinleri yani tekke şeyhleri de vardı. Halkın sevip ve saydığı bu alimler vefat edince türbeleri yapıldı ve halk bu türbeleri çeşitli vesilelerle ziyaret ederek hem saygı gösterdi hem de dertlerine şifa aradı. 17. Yüzyıldan itibaren Kuşadası merkez ve çevresinde türbelerin sayısı çoğalmaya başlamıştır. Medrese alimleri genellikle şehrin ana mezarlıklarına ve cami hazirelerine gömülmüş ve türbeleri buralara yapılmıştır. Tekke ve dergah şeyhleri ise vakıf arazileri olan dergahların bahçelerine defnedilmişlerdir. Ne yazık ki İtalyan işgali ve bilhassa Yunan işgali sırasında bu türbelerin çoğunun talan edildiği, tahrip edildiği ve ortadan kaldırıldığını biliyoruz. Düşman tahribatından kurtulan türbelerimizde Kuşadası turizminin gelişmesi ile adeta yok edilmişlerdir. Bugün Kuşadası merkez ve civarında günümüze ulaşan çok az sayıda türbe vardır. KUŞADASI Sayfa 78 ADALIZADE TÜRBESİ Adı : Tescil tarihi: Sayı : Pafta No : Tescil eden kurum: Adalızade Mezarlığı ve Türbesi 06.11.1191 2238 19 J-II pafta, 639 ada, 4-5 parsel İzmir II nolu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu (83) İlçemizin en eski ve tek mezarlığı özelliğini uzun yıllardır korumakta olan bu mezarlık Kuşadası Türkmen mahallesi sınırları içeresindedir. İçinde uzun servi ağaçlarının bulunduğu ve insana huzur veren bir ortamın olduğu bu mezarlık şehrin merkezini ikiye bölmektedir. Mustafa bin Hamza adında “ Adalızade “ lakabı ile tanınan 17. Yüzyıl önemli Osmanlı bilgini ve evliyasına padişah tarafından ihsan edilen korulukta bulunan medrese ile başlamış ancak bu bilginin 1677 yılında vefat etmesi ve bu koruluğun tam ortasına yapılan türbe etrafında oluşmuştur. Kuşadası halkı tarafından evliya kabul edilen bu zatın türbesi etrafına definler başlamış ve zaman içerisinde geniş bir mezarlık haline gelmiştir. Bir zamanlar çok geniş bir alanı kaplayan Adalızade mezarlığı yoğun göçle gelen defin işlemleri ile tamamen dolmuş durumdadır ve artık defin işlemleri durdurulmuştur. Kuşadası Adalızade mezarlığı , Kuşadası Belediyesinin ve Aydın Müze müdürlüğünün ve Aydın Anıtlar Bölge kurulunun gözetimi ve denetimi altındadır —————————————————————————————————————————————————- 83.Kuşadası Envanteri, Kuşadası Belediyesi 2013, sayfa 64 Sayfa 79 SAKIZ DEDE TÜRBESİ Adı : Tescil tarihi: Sayı : Pafta No : Tescil eden kurum: Sakız Dede Türbesi 21.11.2001 10227 19 J-II pafta, 1594 ada, 3 parsel Türkiye Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu (84) Hacı Feyzullah Mahallesinde bulunan Sakız Dede türbesi Kuşadası’nın önemli türbelerinden biridir. Türbenin kitabesi veya bilgilendirici herhangi bir kaydı bulunmamaktadır. Kubbe ile örtülü olduğu ve kubbeden kare plana geçişin pandantiflerle sağlandığı düşünülerek restitüsyon projesi hazırlanmıştır. Bu tip türbe planları Anadolu Selçuklular zamanında başlamış ve Osmanlılar zamanında da devam etmiştir. Bu yüzden Sakız Dede türbesi 16.yüzyıl ile 19.yüzyıl arası bir tarihte yapılmış olmalıdır. Giriş kısmı yapının kuzey batı köşesinde yer alır. Yapı ile sokak arasında kot farkı olduğundan yapıya üç basamaklı bir merdivenle ulaşılır. Sakız Dede’nin sandukası türbenin ortasında yer alır. Mumyalık katı olmadığı için sanduka doğrudan mezarın üzerine gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Sanduka tabut şeklindedir ve harçla yapılmıştır. Yapının doğu ve batı duvarlarındaki sıva tabakası bu bölümlerde eskiden birer pencere olduğunu göstermektedir. Aydın Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Bölge Kurulu’nun 20.09.2007 gün ve 1109 sayılı kararı ile türbenin röleve projesi onaylanmıştır. Aydın Müze Müdürlüğü denetiminde temel araştırma kazısının yapılmasını takiben restitüsyon ve restorasyon projeleri yine Aydın Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Bölge Kurulu’nun 20.03.2008 ve 1412 sayılı kararı ile uygun bulunmuştur. Yapının restore edilmesi için çalışmalar devam etmektedir. —————————————————————————————————————84. Kuşadası Envanteri, Kuşadası Belediyesi 2013, sayfa 63 KUŞADASI Sayfa 80 Sakız Dede namı ile ilçemizde türbesi bulunan kişinin kim olduğu ve kimin için yapıldığı hakkında bir bilgi ne yazık ki bulunmamaktadır. Çeşitli kaynaklarda tarihimizde Fetret Devri diye bilinen ve Çelebi Mehmet tarafından sona erdirilen dönemde devlete isyan eden Simavna kadısı Şeyh Bedrettin’in müritlerinden Börklüce Mustafa olduğunu ileri süren çeşitli kaynaklar vardır. İsyanı kanlı bir şekilde sona erdirilen Şeyh Bedrettin, Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal ile birlikte binlerce müridi idam edilmişlerdir. Sakız Dede’nin Börklüce Mustafa olduğu iddiası Tire’nin Gökçen köyünde idam edilmesi ve naaşının sonradan gizlice kaçırılarak Kuşadası’na gömülmesidir. İddiaya göre Sakız Dede türbesi etrafında Bektaşi Cevraki mezarlığının varlığı, türbe yakınlarında bir Alevi-Bektaşi cem evinin bulunması, iki oluklu mahallesinde yüzyıllardır aşure geleneğinin devam etmesi ve türbenin mumyalık kısmının olmaması, vb. tezler ileri sürülmektedir.(85) SOĞUCAK KÖYÜ TÜRBESİ Soğucak köyü türbesi eski mezarlık mevkiinde bulunan ve günümüzde harap halde bulunan kübik gövdeli bir eserdir. Eğilimli bir alan üzerine taş ve tuğla ile imal edilen türbenin üst örgüsü ve duvarların büyük bir bölümü yıkılmıştır. Kalan kısımlarda duvarlarında kasetleme tekniğinin uygulanmaya çalışıldığı görülmektedir. İzlerden üst örgüsünün kubbe olduğu ve kubbe yuvarlağına pandantiflerle geçiş yapıldığı anlaşılmaktadır. Girişi doğu cephesinde yer alan türbenin iç mekanında sarık şeklinde başlığa sahip mezar taşı mevcuttur. Yapının çevresindeki mezarlıkta bulunan mezar taşlarının bazılarının üzerinde hicri 1131 Miladi 1718 ve hicri 1191 Miladi 1777 tarihleri okunmaktadır. Yöre sakinleri türbenin güneyinde bir cami bulunduğunu, uzun yıllar önce yıkıldığını ifade etmektedirler. Kitabesi bulunmayan türbeyi, kübik gövdesi, kubbe örtüsü ve duvar işçiliği bakımından diğer örneklerle karşılaştırarak 14. veya 15. Yüzyıla tarihleyebiliriz. Soğucak köyünün tarihi çok eskidir ve Anya ismiyle Soğucak yerleşiminin Bizans döneminde kadar uzandığı bilinmektedir. Anya karyesi (köyü) ile ilgili ilk Osmanlı bilgileri I. Murat’ın tahta çıkmasından sonra düzenlenen 1421-1438 tarihleri arasında kayıtları tutulan “ mufassal tahrir defterlerinde “ yer almaktadır. (86) ———————————————————————————————————————————— 85. KUYETA, Kuşadası Yerel Tarih Dergisi, Nisan 2015 sayısı, sayfalar 12-13 86.Mükerrem Kürüm, Geçmişten geleceğe Kuşadası Sempozyumu II 2008, sayfa173 Sayfa 81 4. SİNAN DEDE TÜRBESİ Sinan Dede türbesi Kuşadası’na 10 km uzaklıktaki Kiraz köyündedir. Köy camisinin yanı başında küçük evlerin arasında kalmış, köyün, küçücük kalan ilk mezarlığının bir köşesinde, 15– 20 metrekarelik bir odacık içinde ebedi istirahatını sonsuza kadar sürdürecek olan merhum Sinan Dede yatıyor. 0 küçük baraka içindeki Sinan Dede'nin mezarının üzerine Arap harfleriyle yazılı, yeşil bir örtü örtülmüş, normal mezardan oldukça büyük, tahta kapısının çengeli geçirilmiş, sanki ziyaretçilerini bekler gibi upuzun yatıyor. Halk arasındaki inanışa göre özellikle çocuğu olmayan" kadınların burayı ziyaret ettikten sonra, çocukları olduğu inancı yaygındır. Selvi ağaçları arasında kalmış olan o, eski muhteşem mezarlığın köşesinde anıt bir mezar gibi duran Sinan Dede türbesini, Türkiye’nin birçok yerinden ziyaretçileri ziyaretine gelerek dua edeler, adakta bulunurlar, mum yakarlar. (87) 5. YAREN DEDE MEZARI Kirazlı’dan Kuşadası yönüne giden yolun üçüncü kilometresinde, Dere boğazı mevkiinden sağa kıvrılan toprak yoldan gidilir. Ortalama iki buçuk km. kavun, karpuz, tütün, susam tarlalarının yanından geçerek, toprak yolun solunda. Aslanlı Mağarasının hemen beş yüz metre berisinde, bir ağacın yanı başında ebedi istirahatını sürdüren Yaren Dede’yi görüyoruz. Mezar taşının üstünde şu yazıt var. ‘’Allah baki Yaren Dedesi ruhuna Fatiha ". Ağaç dallarının üstüne bez ve ip parçaları bağlanmış, niyetler tutulmuş, istekler birbiri ardına sıralanmış, ulu insan merhum Yaren Dede’ye yüzlerce dualar edilmiş. Yaren, dilimize Farsçadan geçmiş bir kelime olup, arkadaş, dost anlamına gelmektedir. 0, Allah'ın sevgili kulu olmuş, yaşamında Allah yolundan ayrılmamış, insanlara arkadaş olmuş; dost olmuş, sıkıntıda olan insanlara yardım için Allah'a yalvarmış, yakarmış, sonra da ermiş erenlerden olmuş. Bugün Yaren Mağarasına da adını veren Yaren Dede halen insanlara "yarenlik" ediyor. Yaren Dede dostça kal. Allah’ın selamı üzerine olsun. Bundan sonra da hiç yalnız kalmayacaksın. (88) —————————————————————————————————————— 87.Yılmaz Gencer , KUYETA Yerel tarih dergisi Nisan ve Mayıs 2012 sayıları 88. Yılmaz Gencer , KUYETA Yerel tarih dergisi Nisan ve Mayıs 2012 sayıları KUŞADASI Sayfa 82 BAYRAKLI DEDE TÜRBESİ Kuşadası ilçesi Bayraklı Dede mahallesi Derici Mustafa Gürbüz Anadolu Lisesi yakınlarında bulunan bu türbe ve içindeki mezar hakkında yeterli bilgi yoktur. Halk arasında Bayraklı Dede olarak bilinen bir pir hakkındaki bilgiler muhtelif rivayetlerden ibarettir. Kimliği bilinmeyen kişiler tarafından bir ara kapısına “ Şehitler Türbesi “ levhası asılan ve Sivil Toplum Kuruluşları tarafından verilen sert tepkiler üzerine tekrar kapısına Bayraklı Dede türbesi levhası asılan bu türbe ve içindeki mübareğin kim olduğu bir an önce araştırılmalı ve halkımız bu konuda bilgilendirilmelidir. (89) ————————————————————————————————————— 89. http://www.milliyet.com.tr/kusadasi-nda-turbe-tartismasi-aydin-yerelhaber-450436 Sayfa 83 KURAN-I KERİMDE GEÇEN ÖLÜM AYETLERİNDEN BİR KAÇI Ey Muhammed! Senden önce de hiçbir insanı ölümsüz kılmadık, sen ölürsün de onlar baki kalır mı? Senin ölmenle rahata kavuşacaklarını mı sanıyorlar? (ENBİYA/34) Her nefis ölümü tadacaktır. Sizi bir imtihan olarak kötülük ve iyilikle deneyeceğiz. Hepiniz de sonunda bize döndürüleceksiniz. (ENBİYA/35) Öldüren de dirilten de O'dur. (NECM/44) Hiç şüphesiz, göklerin ve yerin mülkü Allah'ındır. O, diriltir de, öldürür de. Size O'ndan başka ne bir dost vardır, ne de bir yardımcı. (TEVBE/116) Ondan başka hiçbir ilâh yoktur. O hem yaşatır, hem öldürür. O sizin de Rabbiniz, sizden önceki babalarınızın da Rabbidir. (DUHAN/8) Her nerede olursanız olun ölüm size yetişir, son derece sağlam kaleler içinde de bulunsanız yine kurtulamazsınız. Onlara bir iyilik erişirse "Bu, Allah'tandır" derler, bir kötülüğe uğrarlarsa, "Bu, senin yüzündendir." derler. Ey Muhammed! De ki: "Hepsi Allah'tandır." Bu topluma ne oluyor ki, hiç söz anlamaya yanaşmıyorlar? (NİSA/78) De ki: "Sizin kendisinden kaçtığınız ölüm, muhakkak sizi bulacaktır. Sonra görünmeyeni ve görüneni bilene döndürüleceksiniz. O size (bütün) yaptıklarınızı haber verecektir. (CUM'A/8) De ki: Benim namazım, ibadetim, hayatım ve ölümüm hep âlemlerin Rabbi Allah içindir. (EN'AM/162) Muhakkak ki inkâr edenler ve kâfir oldukları halde de ölenler, yeryüzü dolusu altın fidye verseler bile hiç birisinden asla kabul edilmeyecektir. İşte dayanılmaz azap onlar içindir. Onların hiçbir yardımcıları da yoktur. (AL-İ İMRAN/91) O, ölüden diri çıkarır, diriden ölü çıkarır ve toprağa ölümünden sonra hayat verir. Sizler de işte öyle çıkarılacaksınız. (RUM/19) Şüphesiz ki taneleri ve çekirdekleri yaran Allah'tır. O, ölüden diriyi çıkarır, diriden de ölüyü çıkaran O'dur. İşte Allah budur. O halde nasıl yüz çevirirsiniz? (EN'AM/95) Biliniz ki Allah yer yüzünü ölümünden sonra diriltir. Belki aklınızı kullanırsınız diye size ayetleri açıkladık. (HADİD/17) Şimdi bak Allah'ın rahmetinin eserlerine! yeryüzünü ölümünden sonra nasıl diriltiyor? Şüphe yok ki O, mutlaka ölüleri diriltir. O her şeye kâdirdir. (RUM/50) KUŞADASI Sayfa 84 KUŞADASI ADALIZADE OSMANLI MEZAR TAŞLARI Sayfa 85 İLÇE MEZARLIKLARI ve ADALIZADE MEZARLIĞI TARİHÇESİ Kuşadası 1413 yılında Çelebi Mehmet tarafından fethedildiğinden beri Türk toprağıdır ve uzun tarihi boyunca çeşitli adlarla anılmıştır. 15. Yüzyılda Sığla Sancağına bağlı bir kaza olan Kuşadası Osmanlı döneminde genellikle İne adı ile kayıtlara geçmiş ve daha sonra Anya adı ile bir yerleşim yeri olmuştur. Sığla sancağı çok büyük olduğundan çeşitli yönetim parçalarına dönüşmüş ve Kuşadası ayrı bir kaza olmuştur. Kuşadası kazasına Ayasuluk ve Çirkince de dahil 29 karye-köy-eklenmiştir. Gerek Ayasuluk, gerek Çirkince ‘nin zengin tarihleri ve gayr-i Müslüm tebaa tarafından öneminden dolayı sadece Müslüman Türklerin değil, Rum, Ermeni ve Yahudilerin yaşadıkları bölgeler olmuştur. Söke, Kuşadası, Ayasuluk, Aydın ve İzmir’e kadar olan bölge her zaman canlı bir ticaret merkezidir ayni zamanda. 19. Yüzyılın ilk yarısından itibaren İzmir-Aydın demiryolu, Kuşadası ve Balat limanları ticaretin ana damarlarından biridir. Kuşadası’nın bir zamanlar neredeyse dörtte üçü mezarlıklar ile dolu idi. Müslim ve gayr-i Müslümlerin bir arada uzun asırlar yaşadıklarından dolayı ilçenin çeşitli bölgelerinde her azınlığın mezarları olduğu kadar, Türk mezarlıkları da çoğunlukta idi. Türklerin ölüleri ile birlikte yaşadıkları tarihi bir vakıadır. Türkler tarih sahnesine çıktıkları andan itibaren ölmüş atalarına ve mezarlıklarına büyük saygı göstermişler ve her daim onlarla iç içe yaşamışlardır. Türklerin mezarlıkları her zaman şehir içinde ve günlük hayatın canlı olarak sürdüğü bölgelerdedir. Bunun amacı sadece ölüye saygı göstermek değil, ölümü her an hatırlamak ve ona göre dünya malına fazla itibar etmemektir. Kuşadası ’da bir Türk şehri olduğu için eski mezarlıklarımız şehir içinde yer almıştır. Cami hazireleri, tekke ve zaviyelerin arka bahçeleri ve büyük mezarlıklar Kuşadası’nın ana merkezlerinde oluşturulmuş ve bu dünyada ömrünü tamamlayanlar buralara gömülmüşler ve gelip-geçenlerin yani ziyaretçilerin dualarına mazhar olmuşladır. Türk kültüründe mezarlıkları ziyaret etmek, ölmüş atalarla birlikte olmak ve hatta mezarlıklarda istirahat edip dinlenmek ve piknik yapmak bile normal karşılanmış ve mezar ziyaretleri kültürümüzün ana ögelerinden biri olmuştur. KUŞADASI Sayfa 86 Kuşadası’nda bir zamanlar bugünkü İki Oluklu mahallesinin üst kısmından başlayarak, Hacı İbrahim camisini biraz geçince sağa dönen ve barlar sokağı-tarım kredi kooperatifi ve askerlik şubesi boyunca devam eden ana yolu her iki tarafı Türk mezarlıkları ile dolu idi. İki oluklu mahallesinin üst kısmı Bektaşi mezarlığı olan Cevraki adıyla bilinirdi. Bir diğer Türk mezarlığı ise bugünkü su kemerinin arka kısmında yer alan sağlı-sollu bölge Urgancı mezarlığı idi. İlçemizin şu andaki tek mezarlığı olan Adalızade Mustafa bin Hamza hazretlerinin olduğu bölgede içinde bir türbe olan ve karşısı ve arkası yine Adalızade Türk mezarlığı idi. Gayr-i Müslimlerin mezarları ise bugün papaz hamamı diye bilinen bölgenin karşısında bulunan Aya Yorgi kilisesinin etrafındaki Rum mezarlığı, sahilde Tariş’in olduğu yer Çıfıt tepe adıyla Yahudi mezarlığı ve Kuşadası’nın Aydın çıkışı üzerindeki tepenin etrafında ise Ermeni mezarlığı yer almakta idi. Kuşadası 1830 Balkan, 1895 Girit ve 1924 Lozan mübadilleri diye bilinen üç büyük göç dalgası yaşadı ve Rumeli ülkelerinden ve Türk adalarından gelen muhacirler gerek Kuşadası şehir içinde ve gerekse yakın bölgelerde iskan edildiler. Muhacirler yerli halk tarafından öncelikle benimsendi ve yardım edildi ancak göçün sürekli devam etmesi ve Osmanlı’nın Aydın vilayetini ana göçmen merkezlerinden biri olarak kullanması nedeniyle zaman zaman istenmeyen durumlar ortaya çıktı. Daha sonraki yıllarda ve bilhassa Lozan anlaşmasından sonra gelen mübadiller Kuşadası çevresindeki İslam Şanlı, Osmaniye, Çerkez Davud, Kurfallı, Yoran, vb. yerlere yerleştirildiler. 1924 Mübadelesi ile Türkiye’den Yunanistan’a gönderilen Rumların ve tehcirden dolayı uzaklaştırılan Ermenilerin evlerine muhacirler yerleştirildi, tarlaları muhacirlere dağıtıldı ve ne yazık ki mezarlıkları ortadan kaldırılmaya başlandı. Kuşadası ve çevresine yerleştirilen Türk muhacirler geleneklerini unutmamak, geldikleri bölgelerdeki adet ve geleneklerini yaşatmak için ayrı kahvelerde toplandılar, ayrı mezarlıklar oluşturdular ve bir süre birbirlerinden kopuk yaşadılar. Adalızade, Cevraki ve Urgancı gibi büyük mezarlıklarda bile Balkan ve Girit muhacirleri mezarlıkların ayrı bölümlerinde “ sofa “ tabir edilen bölümlere toplu olarak gömüldüler ve mezar taşlarının üzerlerine kendi özel işaretlerini hak ettirdiler. 1928 Harf İnkılabının yapılması ve 1930lı yıllarda çıkarılan Asar-i Attika nizamnamesinin çıkarılması beklenenin aksine mezarlıkların ve eski eserlerin bir nevi kıyımlarının başladığı tarih oldu. Eski Türkçe’mizin gözden düşmesi, yeni alfabenin kullanımın yaygınlaştırılması için yapılan aşırı baskı ve idarecilerin hoşgörü sınırlarını çok aşan tavırları ve diğer nedenlerden dolayı sadece Kuşadası’nda değil yurdun her tarafında bir eski eserlere ve mezarlıklara karşı bir nevi düşmanlık havası doğurdu ve bu yerler yağmalanmaya, tahrip edilmeye ve çeşitli olaylar vesile edilerek ortadan kaldırılmaya başlandı. Yerli halk önceleri bocaladı, bir kısmı elindeki eski eserleri nizamnameye göre müzelere vermeye başladı, bir kısmı evlerinin gizli bölümlerinde saklamaya çalıştı, ihbarlar ve tutuklamalar birbirini izledi. Kuşadası mezarlıklarında bulunan sanat eseri Osmanlı mezar taşları kırıldı, parçalandı, serpuşları koparılarak kahve dibeği olarak kullanıldı, taşların büyük bir kısmı mermerden olduğu için kanal taşı, kaldırım köşe taşları, vb yerlerde kullanılmaya başlandı. Kuşadası mezarlıkları ise işyeri, sokak, cadde, site, fabrika, okul, vb. inşaat alanları olarak tahrip edildi. İlçemizdeki en az 4 adet büyük Türk mezarlığı ( Cevraki, Urgancı, Adalızade ve Tariş karşısı Mora mezarlığı) mezarlıklardan sadece Adalızade türbesi etrafındaki mezarlık ana mezarlık kabul edildi ve diğer mezarlıklardaki Osmanlıca taşlar müzelerde, okul depolarında, evlerde ve resmi binaların depolarına atıldı. Sayfa 87 1965 lerde başlayan turizm ise kelimenin tam anlamı ile Osmanlı mezar taşlarının ve eski mezarlıkların idam fermanı oldu. Kuşadası limanını doldurma çalışmalarında binlerce Osmanlı mezar taşı dolgu malzemeleri olarak kullanıldı. Bu tahribat 1989 yılına kadar acımasızca devam etti. Dönemin belediye başkanı rahmetli Lütfi Suyolcu elde kalan 500den biraz fazla Osmanlı dönemi mezar taşlarını bugünkü Adalızade mezarlığının içindeki yolun her iki tarafına-sağlı-sollu- diktirdi ve elimizde 600 yıldan fazla bir Türk beldesi olan Kuşadası’ndan yadigar bu taşlar kaldı. Kuşadası kültürel ve tarihi mirasını korumak amacıyla 2011 yılında ilçemizde Mahmut Ökçesiz başkanlığında Kuşadası Kültürel ve Tarihi Mirası Koruma Derneği kuruldu. Bu derneğin ana amacı ilçemiz tarihi ve kültürel miras olarak neye sahipse onları korumak ve gelecek nesillere aktarmaktı. Dernek işe Adalızade mezarlığında bulunan Osmanlı dönemi mezar taşları ile başladı. Derneğin 2012 yılında yaptığı bir AB gençlik Projesinin konusu bu taşlar idi ve adı “ Mezar taşlarını çözmek “ oldu. Çok ilgi gören ve sadece ilçemizde değil yurdun her tarafından yoğun tepkiler alan bu proje sonrasında “ Kuşadası Adalızade Osmanlı Mezar Taşları Kitabı “ adlı bir eser ortaya çıktı. Her birinin 5 er adet resmi çekilen 574 adet Osmanlı mezar taşlarından sadece 100 tanesi okundu, tercüme edildi, tasniflendi, 40 adet Erkek ve 40 adet kadın mezar taşları ile bunlardaki bilgiler, semboller, yazılar, meslekler, başlıklar, vs 120 sayfalık kitapta yer aldı. 2012 yılında Kuşadası Adalızade mezarlığındaki Osmanlı mezar taşlarındaki serüven devam ediyor. Derneğimizin çalışmalarından bir kısmını çeşitli başlıklar altında web sitemizde bulabileceğiniz gibi , dernek başkanı Mahmut Ökçesiz ’in (90) yayınladığı adı geçen kitap ile daha detaylı bilgi edinebilirsiniz. Unutmayınız ki Kuşadası Adalızade mezarlığı Kuşadası Türklerinin tapu senetleridir ve bu tapu senetlerinde kadim medeniyetimiz ve eski tarihimizle ilgili bir hazine yer almaktadır. Tarih geçmişimiz değil aksine geleceğimizdir. —————————————————————————————————————— 90. Mahmut Ökçesiz, Kuşadası Adalızade Osmanlı Mezar taşları 2013, www.kusadasikultur.com KUŞADASI Sayfa 88 ADALIZADE OSMANLI MEZAR TAŞLARI Adalızade mezarlığında toplam 574 adet Osmanlı dönemine ait taş var. Bu taşlarla ilgili 5022 adet fotoğraf çekildi. En eski kadın mezar taşı 1618, en eski erkek mezar taşı 1590 tarihlidir. En yeni erkek mezar taşı 1929 ve en yeni kadın mezar taşı 1933 tarihlidir.50 erkek ve 50 kadın mezar taşı okunmuştur. 8 adet erkek taşı 1700-1800 tarihleri, 22 Adet Erkek taşı 1800-1900 ve 10 adet erke mezar taşı ise 1900-1929 tarihleri arasında yapılmıştır. Okunan 50 adet Erkek mezar taşlarından 10 tanesinin ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. 11 adet kadın mezar taşı 1700 -1880, 31 adet kadın taşı 1800-1900 ve 5 adet ise 1900-1933 tarihleri arasında yapılmıştır. Okunan 50 adet kadın mezar taşlarından 3 tanesinin ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Erkek isimleri ; Ahmet, Ali, Abdullah, Hasan, Hüseyin ve Muhammet, kadınlarda ise Ayşe, Zeynep, Meryem, Fatma ve Hatice gibi en çok rastladığımız isimlerdir. Okunan taşlarda şu ana kadar 41 adet meslek isimleri tespit edilmiştir. İlçemizde eskiden var olan 68 sülale isimleri bulunmuştur ve bu sülalelerden 8 tanesinin ilçemizde halen devam ettiği büyük bir memnuniyetle öğrenilmiştir. Osmanlı Dönemi Mezar taşlarında il, ilçe, kasaba, köy ve mahalle isimleri olmak üzere 27 adet yer ismi geçmektedir. Mezar taşlarında Kadiri ve Nakşibendi tarikat taçları bulunmuş ve Melami gizli öğretisine ait 2 adet taşımız ise çok iyi durumdadır. Bu istatistiki bilgileri üç yıl öncesinin bilgilerine ve kaynaklarına göre değerlendirdik ve ilçemiz tarihi ile ilgili şu ek bilgilere ulaştık. Nagehan, Nakş-i dil, Nur-u cihan isimli kadınların büyük ihtimalle Harem-i hümayundan olduğu ve Enderun görevlileri ile evlendirilip taşraya gönderildiği ve Kuşadası’nda vefat ettiklerini sanmıştık Sayfa 89 Mezar taşlarındaki 68 sülale isimlerinden Ekmekçi, Kutucu, Semerci, Tütüncü aileleri halen soyları ve adları ile devam etmektedir. Taşlarda ismi geçen Mora, Hanya, İstanköy, Drama, Girit gibi yer isimlerinden Kuşadası’na 1830 tarihinden sonra üç büyük göçün taşlardaki yazılı kanıtlarla belgelendiğini görmüştük. Debbağ, Kutucu, Nalbant, Semerci, Sepetçi, Keçeci, Mataracı gibi mesleklerin bir zamanlar ilçemizin gözde meslekleri olduğunu anlamış ve maalesef bugün bu mesleklerin yok olduğunu bilerek üzülmüştük. Taşlardaki bir cümleden Kuşadası’nda 1812-13 yıllarında büyük bir veba salgını olduğunu öğrenmiş ve o yıllara ait salnamelere bakarak doğru olduğunu bulmuştuk. İncelediğimiz erkek mezar taşları başlıklarında Serdengeçti, Katibi, Paşalı serpuşlarını hangi meslek mensuplarının giydiklerini araştırmış yeterli kaynaklar, resimler ve kitaplar bulamamıştık. Kadın taşlarındaki ters lale, nar, çarkıfelek, gül gibi çiçek ve meyve sembollerinin anlamlarını çözmüş ancak Hotoz ve Cami tasvirli kadın taşlarının neleri temsil ettiklerini ve neden kadın taşlarına hakk edildiklerini bulamamıştık. Kısacası o günkü bilgi seviyemiz, elimizdeki malzemeler ve kaynaklarımız ancak bu kadar bilgiler elde etmemize imkan veriyordu.. Osmanlı mezar taşları hakkındaki çalışmalarımız son üç yıldır sadece Kuşadası’nda değil, İstanbul başta olmak üzere Edirne, Bursa, Konya, Denizli, İzmir ve tüm Ege bölgesi ile devam etmektedir. Çektiğimiz fotoğrafları, bulduğumuz bilgileri, ulaştığımız kaynak kitapları, görüştüğümüz uzmanları ve izlediğimiz seminerlerin ve konferansların notlarını bir araya getirerek büyük bir arşiv çalışmasına giriştik. Bilgilerimizi sürekli güncellemek adına son üç kışı İstanbul’da geçirmekteyiz ve çalışmalarımızı tarihi İstanbul mezarlıklarında ve hazirelerinde yoğunlaştırmaktayız. Edirne ve Bursa illerini hem yakınlığı, hem de İstanbul’dan önceki Osmanlı başkentleri olmaları hasebiyle sık sık ziyaret etmekte, bu illerdeki müzelerde, türbelerde, cami hazirelerinde ve mezarlıklarında incelemeler yapmaktayız. Bursa, Edirne ve İstanbul’da Osmanlı mezar taşları ile dolu çok sayıda yer olduğu gibi bu konuda yazılmış kaynak kitapların bolluğu nedeniyle araştırmacıları cezbetmekte ve ilgi odağı olmaktadır. Bu nedenle ; Bizde 3 yıl öncesinde sadece bir kitap çıkararak Kuşadası kamuoyunun bilgisine sunduğumuz Adalızade Osmanlı Mezar Taşlarını yeni elde ettiğimiz bilgi, belge ve kaynaklarla karşılaştırdık ve ulaştığımız sonucu bir yazı dizisi halinde yazmaya karar verdik. Gelecek sayımızdan itibaren Adalızade Osmanlı Mezar taşlarının ana bölümlerini, ilçemiz mezar taşlarının meslek tipolojilerini, kitabelere hak edilmiş edebi ifadeleri ve kullanılan yazı çeşitlerini, erkek mezar taşlarındaki serpuşları-başlıkları, kadın taşlarındaki hotoz biçimlerini ve cami tasvirlerini, Adalızade mezarlığında ebedi uykusunu uyuyan ve haşri bekleyen Yeniçerileri ve Levendleri, mezar taşlarında yer alan ve Girit, İstanköy, Mora gibi Evlad-ı Fatihan diyarlarından göç etmek zorunda kalmış ecdadımızın unutulmamak için taşlara kazıttıkları yerel sembolleri, vs tüm detaylı bilgileri bulacaksınız. (91) ————————————————————————————————————— 91. Mahmut Ökçesiz, KUYETA, Kuşadası Yerel tarih Dergisi 2015 yılı sayıları KUŞADASI Sayfa 90 ADALIZADE OSMANLI MEZAR TAŞLARININ ANATOMİSİ Osmanlı mezar taşları kadın ve erkek mezar taşları olarak iki çeşittir ve taşların hepsinde beş ana bölüm vardır. Bunlar sırasıyla 1.Başlık 2. Ser levha 3. Kimlik tanımı 4. Dua 5. Tarih Başlık: Erkek mezar taşlarında Sarık, Kavuk ve Fes olarak üç ana grupta toplanan başlıklar ayni zamanda mevtanın yani mezarda yatan kişinin yaşarken ait olduğu tarikatı veya mesleği hakkında çok önemli bilgiler verir. Serpuş adı verilen bu başlıklardan mevtanın hangi tarikatın müntesibi, örneğin Mevlevi, Bektaşi, Melami, vs. olduğu kolayca anlaşılacağı gibi, yine serpuşu incelendiğinde yeniçeri, kadı, esnaf, din adamı, vs. mesleğini de kolayca anlamak mümkündür. Osmanlı’da herkesin giymek zorunda olduğu bir kıyafet düzeni vardır ve sıkı kurallar uygulanır. Serlevha : Mezar taşlarındaki yazılı metinlerin bulunduğu ve kitabe adı verilen başlangıç bölümüdür. Osmanlı, İslam dinini çok güzel özümsediği ve günlük hayatında uyguladığı için, berzah alemi denilen ve haşre kadar bekleyeceği kabir hayatına başlarken yüce Yaradanın ismini mezar taşına giriş cümlesi olarak kazıtmıştır. Hüvelbaki = Sonsuz olan Allah (c.c.) ifadesi mezar taşlarında en çok görülen giriş cümlesidir. Mevlevi ve Bektaşi ser levhaları ise Hu ile başlar bu da cenab-ı hakkı en kısa ve veciz şekilde anma şeklidir. Güzel Türkçemizde “Hay’dan gelen Hu ’ya gider “ vecizesi ise “ Allah’tan geldik ve Allah’a gideceğiz “ demektir. Sayfa 91 Kimlik tanımı : Bu bölümde mevtanın kimlik bilgileri, yaşarken hangi sülaleye mensup olduğu, taşıdığı unvanlar, ölüm nedeni, kadın ise kimin hanımı veya kızı olduğu belirtilir. Bu ifadeler bazı mezar taşlarında çok kısa olduğu gibi son derece uzun cümleleri de kapsayabilir. Edebiyatımızın en güzel örneklerinin son derece edebi dille ifade edildiği mezar taşları kitabeleri Osmanlı insanının estetiğe önem verdiği kadar edebi sanatlarla da yakından ilgilendiğinin bir göstergesidir. Dua : Dünya hayatı sona erip, ebedi aleme göçen bir insanın hesaba çekileceği haşre kadar ziyaretçilerden isteyeceği tek şey dua ’dır. Osmanlı mezar taşlarının yol kenarına dikilmelerinin ve şehir içinde olmalarının en önemli nedeni çok dua alabilme isteğidir. Bu istek ayni zamanda ziyaretçiye ölümü hatırlatmak ve bir gün sıranın kendisine geleceğini söylemektir. Osmanlı mezarlıklarında en çok görülen dua cümlesi , “ Ziyaretten murat dua ‘dır, bugün bana ise yarın sana ’dır.” Öleni hayırla anmak üzere erkekler için merhum ve mağfur, kadınlar içinde merhume ve mağfure kelimelerinden sonra el-Fatiha ifadesi ile bu bölüm sona erer. Tarih : Kitabenin en sonunda ise mevtanın ölüm tarihi düşülür. Sadece yıl olarak verildiği gibi gün, ay, yıl birlikte de verilebilir. Hicri takvimin kullanıldığı bu bölüm kitabenin sona erdiğini gösterir. Tarih bazen ser levhanın altına da yazılabilir. Mezar taşlarında birde ebced hesabı ile tarih düşürme diye bilinen ve gerçekten bir zeka ürünü olan bir sanat vardır. Genellikle önemli şahsiyetlerin kitabelerinde görülen bu metot şairler tarafından yazılmış edebiyatımızın en güzel örnekleridir. Her harfin bir sayı değeri vardır v bu metot çeşme, cami, imaret kitabelerinde ve kitap baskılarında da kullanılmıştır. Osmanlı mezar taşlarını kadın ve erkek mezar taşları olarak çok kolay ayırabilirsiniz. Erkek mezar taşlarında mutlaka bir serpuş yani başlık bulunur. Bir diğer özellik ise yazılı metnin yani kitabenin en ez 4-5 satır olmasıdır. Kadın mezar taşları ise çok uzaktan bile hemen anlaşılır ve üzerlerinde mutlaka çiçek, sembol, şekil, tasvir ve kabartmalar vardır. En belirgin özellik ise çiçek motifleridir çünkü Osmanlı kadınını çiçek olarak algılamış ve kadın mezar taşları çok zarif dekorlarla taşlara hakkedilmişlerdir. Anlatılan ve yazılanların tam tersine Osmanlı insanı yaşarken kadınlara çok büyük değer atfetmiş ve bunu öldükten sonra da mezar taşlarında devam ettirmiştir. KUŞADASI Sayfa 92 ADALIZADE CAMİ TASVİRLİ KADIN MEZAR TAŞLARI Adalızade mezarlığında bulunan Osmanlı dönemi mezar taşları arasında sayıları 26 adet olan ilginç ve bir o kadar da sanat ve tarihi değeri yüksek olan “ Cami Tasvirli Kadın Mezar Taşları “ ziyaretçilerin ilgi odağı olmaktadır. Sadece Ege yöresine özgü olan ve yurdumuzun diğer bölgelerinde görülmeyen bu mezar taşları hakkında ilginç yorumlar yapılmakta ve halen araştırma konusu olmaya devam etmektedir. Ege bölgesinin Tire-Çeşme-Kuşadası-Gördes-İzmir-Bergama taraflarında yoğun olarak kadın mezar taşlarını süsleyen bu cami tasvirli şahideler gerek mimari gerekse yazı sanatlarımız konusunda eşsiz bilgiler taşımakta ve araştırmacılara geçmişimize ait çok değerli bilgiler sunmaktadır. Ege bölgesi cami tasvirli kadın mezar taşları hakkında kapsamlı araştırmaları ile tanınan değerli akademisyen sayın Prof. Dr. Gül TUNCER hocamız bu mezar taşları hakkında şu görüşleri ileri sürmektedir. 16. yüzyıl klasik Osmanlı döneminde klasik Çağı'nı yaşayan Türk sanatı, lale devrinden itibaren yeni bir arayış içeresindedir ve sanatımızda bozulmalar başlamıştır. Bu dönemden başlayan ve 1839 Tanzimat Fermanından sonra daha da hızlanan batılılaşma Türk sanatına yeni bir karakter kazandırmıştır. Mimaride özellikle klasik plan uygulamalarına küçük değişiklikler getiren “ barok, rokoko, ampir “ gibi akımlar mimari elemanları etkilemiş ve “ sütun, sütun başlığı, mihrap, minber, kemer formu, cami “ motifleri kullanılmış Bu arada hem mezar taşlarında, hem de dini ve sivil yapıların (cami, şadırvan, köşk, konak, ev) duvar yüzeyleri de Geleneksel Türk sanatı “ Minyatür ”den farklı bir teknikle, fakat bir kısmı minyatüre benzer bir üslupla, çoğunlukla batılı süslemelerle yapılan karma bir üslup hakim olmuştur. Bu yüzden sadece “ Ege Bölgesine “ özgü “ Cami tasvirli mezar taşları “Tire-Çeşme-Bergama-AkhisarKuşadası bölgelerinde sıkça görülmektedir. (92) ——————————————————————————————————————————————————— 92. Ertan Daş, Ege Ün. Sanat Tarihi Dergisi, Çeşme Mezar taşları Sayfa 93 Ülkemizin değerli hocalarından rahmetli Ordinaryüs Profesör Dr. Sayın Süheyl ÜNVER hocamızın değerli kızları sayın Gülbün MESARA hanımefendi başkanlığında oluşturulan ve 2008 yılında Ege bölgesi Cami Tasvirli Mezar taşları adlı çalışmada 178 tane cami tasvirli taş incelenmiş ve taşlar üzerinde bulunan motifler çıkarılmış ve bir kitap halinde yayınlanmıştır. Değerli Gülbin MESARA hanımda bu taşlar hakkında şu görüşleri ileri sürmektedir. 18. Yüzyıl’dan itibaren, batı sanatının yoğun etkileri sonucunda ortaya çıkan ve batılılaşma denilen yeni bir akım Türk sanatının hemen her dalında kendini gösterirken, mimari yapılarda da büyük revaç bulmuştur. Mimaride, evlerde ve konaklarda gerçek ve hayali şehir manzaraları duvar resimleri olarak yer alırken, bu gelenek taş süslemelerinde de devam etmiştir. “Öteden beri Türk sanatında heykelin yerini tutmuş olan mezar taşlarında da böyle tasvirli kabartmalara rastlanır. Hem öte dünyanın sınır taşları, hem de oraya göçenlerin mezar anıtlarının, Türk sanatında taşıdığı geleneksel önem, bu çağda da devam etmiştir.” Taşların üçgen şekline veya düz biten alınlık kısımlarına işlenmiş türbe, cami gibi dinî yapılara ait tasvirler, ev ve mahalle manzaraları, servi ve hurma “ gibi sembolik ağaç figürleri, sanatımıza yerleşen batılılaşma üslûbunun yansımaları olarak dikkat çeker. Tüm bu motifler vazolu/vazosuz çiçek demetleri veya nar, armut, incir gibi meyvelerle zenginleştirilmiş, gökyüzüne serpiştirilen hilâl ve yıldız motifleri ile anlatılmak istenen gece manzaraları, çoğu zaman drapeli perdeler veya dönemin popüler tezyinî motifi olan akant yaprakları ile çerçevelenmiştir. Çift veya tek kubbeli, minareli, bazıları mahyalarla donatılmış cami tasvirlerinin taş oymalarının ana teması olması, merhum Yılmaz Öngen’in aşağıdaki satırlarında en güzel cevabını bulmuştur: “Cami, Allaha ibadet edilen yer olduğu için kutsal sayılmış ve bu sebeple yazılı vesikalarda “mübarek mescit”, “cami-i şerif” ibareleri sık sık kullanılmıştır. Tabiatıyla cami resmi de kutsiyet atfedilen bir sembol olmuştur. Türk sembolizminde, nasıl ibrik motifi temiz suyu, temizliği temsil ediyorsa, cami motifi de dolaylı olarak Allah’ı hatırlatan bir şekil gibi kullanılmıştır. (93) Bu konuda kapsamlı çalışmalar yapan bir diğer değerli akademisyen ise Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim üyesi sayın Yard. Doç. Dr. Ertan DAŞ hocamızdır. Bu saygıdeğer hocamız Kuşadası Adalızade Mezar taşları hakkında çalışmalarda bulunmuş ve Cami tasvirli kadın mezar şahideler hakkında da bir çalışmayı Kuşadası sempozyumunda tebliğ olarak sunmuştur. Ertan hocamıza göre de bu taşlar birbirine çok benzediğinden sanki Batı Anadolu’da bir merkezi atölyede yapıldıkları tezini ileri sürmektedir. 18. Ve 19.yy.da canlı bir ticaret merkezi olan İzmir’de çok sayıda mezar taşları atölyeleri olmalıdır. İzmir’de sipariş üzerine atölyelerde hazırlanan yazılı ve cami tasvirli süslemeli kadın mezar taşlarının Kemalpaşa, Menemen ve Parsa gibi bölgelere gönderilmesi kuvvetle muhtemeldir. Ancak dönemin ulaşım araçları göz önüne alındığında Tire, Çeşme, Foça, Bergama, Akhisar ve Kuşadası gibi uzak merkezlere gönderilmesi oldukça zordur. Bu konuda araştırmacıların ilgi alanında olmalıdır. (94) —————————————————————————————————————— 93. Gülbün Mesara, Nil Sarı Ege yöresinin mimari tasvirli Osmanlı mezar taşları, İzmir, Kasım 2008 94. Ertan Daş, Ege Ün. Edebiyat. Fak. Sanat Tarihi Dergisi sayı 8, İzmir 1996 KUŞADASI Sayfa 94 ADALIZADE HOTOZLU KADIN MEZAR TAŞLARI Orta Asya ve Anadolu tarihi boyunca Türk kadınları çok çeşitli form ve ölçülerde başlıklar kullanmışlardır. Bazen sade bazen de ihtişamlı olan bu başlıklar, sosyo- ekonomik ve kültürel düzeyde farklılıklar göstermiş ama kadınlar hangi sınıfa mensup olurlarsa olsunlar giysilerini tamamlayan bu aksesuardan vazgeçememişlerdir. Yüksek sınıfa mensup kadınlar başlıklarını sorguç, enselik, baş iğnesi ve çeşitli mücevherlerle süslerken sıradan kadınlar bunu boncuk, kuş tüyü, renkli mendil veya tülbentlerle yapmışlardır. Anadolu coğrafi konumundan ötürü pek çok kültürü bünyesinde barındıran homojen bir yapıya sahiptir. Bu kültürel zenginlikten giyim ürünleri ve tarzları da etkilenmiş, dünyanın hiçbir yerinde rastlanmayacak ölçüde bir çeşitlilik oluşmuştur. Özellikle Osmanlı İmparatorluğunun bütün din ve kültürleri kucaklayan birleştirici tutumu da bu çeşitliliğe fırsat vermiştir. Başlıklar giyim kuşama uygun olarak kullanılan çok önemli ve vazgeçilmez bir aksesuar haline gelmiş, giyilen giysinin rengine, şekline ve dokuma türüne göre çeşitlilik göstermiştir. Saraylı kadınların, azınlıkların ve sıradan kadınların kullandıkları başlıkların farklılığı da bu çeşitliliği artırmıştır. Kadın giyiminde terpuş, serpuş, arak-çin, arakıye, hotoz, boğtak, tepelik, fes, tantura, fechel, üsküf, takke, külah vb. söyleniş biçimleriyle anılan başlıklar kullanılmıştır. Sorguç, enselik, istefan, zülüflük, baş iğnesi, diadem, bürümcük, mahrama, gibi isimler alan aksesuarlar ise başlıkları tamamlayan küçük ama önemli ayrıntılar olmuştur. Sayfa 95 İslamiyet ten önceki dönemde, Türklere ait kıyafet ve başlıklar konusundaki bilgileri Çin kaynaklarından ve duvar resimlerinden elde ediyoruz. Dönemin en önemli özelliği kadın ve erkek giyimindeki benzerliktir. Orta Asya dönemi kadın saç biçimleri kendine özgü bir özellik göstermiştir. Saçlar ya örgüler halinde salınmış, yada çok sayıda topuz yapılarak firkete ve fildişi taraklarla tutturulmuştur. Özellikle topuz Uygurlar döneminde, kadınlar kadar erkekler tarafından da sıkça kullanılmıştır., Uygur kadınları başlarına boğtak adı verilen hotozlar giymişlerdir. Saç örgüleri ise farklı sosyal durum ve konumları belirleyen bir özellik taşır. Uzun ve örgülü saç, yabancı kaynaklar, bilhassa Çin kaynakları tarafından Türklere has bir özellik olarak belirtilmiştir. Türkler, İslamiyet ten sonrada Orta Asya giyim kuşam tarzlarını, özellikle uzun ve örgülü saç geleneğini devam ettirmişlerdir. Uzun saç modası Selçuklularla diğer memleketlere yayılmış, Memlukler da bu modayı benimsemişlerdir. 12. Yüzyılda kadınların farklı saç biçimlerinin yanında çeşitli başlık ve eşarpları da kullandıkları görülmektedir. Basık sarık ve sivri külah tipi başlıkları kadınlar da kullanmış, başlıkların üzerini değerli taşlar, inciler ve diademlerle süslemişlerdir. İbni Batuta Anadolu kadınlarının Bağtak denilen başlıklar kullandıklarını bu başlıkların üzerine tavus kuşu tüyünden sorguç taktıklarını yazar. Kanuni Sultan Süleyman döneminde kadın başlıkları beş veya on santim yüksekliğinde ve fes biçimindedir. Bunlar değerli kumaşlardan yapılmış ve üzerleri değerli mücevherler, taçlar, inci dizileri ve sorguçlar takılarak süslenmiştir. Yüzyıllar boyunca uzun ve örgülü saçları ile görülen Osmanlı kadını, daha sonra yapılan minyatürlerde kakül ve şakaklarındaki saçlarını kısa kesmiş, hafif bukleler oluşturmuş olarak resimlenmiştir. 16.yüzyılda dönemin gezginleri, hangi sınıf ve dine mensup olurlarsa olsunlar, tüm kadınların dışarıda ayaklarına kadar örtündüklerini, evlerinde ise uzun sorguçlu ve yaldızlı başlıklar kullandıklarını anlatır. (95) Bu gelenek yüzyıllarca Türk’ün egemen olduğu coğrafyalarda kültürümüzün bir parçası olarak devam etmiş ve Cumhuriyetin ilk yıllarında bile kullanılmıştır. Bursa ’lı kadınlar 50 yıl öncesine kadar hotoz başlık giyerlerdi. Geçmişte başa giyilen hotoz mevsim çiçeklerine göre hazırlanırdı. Gül zamanı gül oyalı, gül renkli hotozlar, leylak zamanı leylak oyalı, leylak rengi hotozlar giyilirdi (96) Hotoz başlıklar yüzyıllar içinde bazı değişiklere uğramış ve bilhassa Lale devrinden itibaren klasik Türk sanatlarının yerini batı etkisi almaya başlamış ve bu durum mezar taşlarına da yansımıştır. Cami figürlü mezar taşları ile birlikte geleneksel Hotoz başlıklı kadın mezar taşlarında ise batı etkisi ile bazı süslemeler ilave edilmiştir. Kadın mezar taşlarında kadının takıları ve özellikle kadını simgeleyen süs motiflerine yani "gerdanlık, küpe, broş, çiçek" gibi motiflere oldukça sık rastlanır. Kadın mezar taşlarında 19. yüzyıldan sonra Batı tesiri süsleme çok fazla hissedilir ve çok süslü mezar taşları görülür. Gelinlik çağına gelmeden ölen kızların mezar taşlarında kitabenin üzerinde gelinin boynunu ve hotozunu andıran kabartma ve işlemeler görülür. Taşın boyun kısmına çeyiz sembolü olan "gerdanlık ve küpeler" işlenir. Yüzün olduğu boşluğu da çiçekler doldurur. Uzaktan bakıldığında çiçeklere sarılmış bir kadın heykelini andıran taş, sembolizm açısından bir zirvedir. (97) ——————————————————————————————————————95.1-Nuray Yakar yılmaz , www.turkmythology.blogspot.com 96. www.bursakulturturizm.gov.tr 97. Yard. Doç. Dr. Sabri Mermutlu, ders notları sahife 8. KUŞADASI Sayfa 96 Kuşadası Adalızade Osmanlı kadın mezar taşları arasında hotoz başlıklı şahideler gerçekten sanat eserleridir ve her biri Osmanlı kadınlarının zarafetini yansıtmaktadır. Hotoz başlıklı şahide yuvarlak bir şekille başlar ve hemen bu dairemsi şeklin altında ise kadının zarif boynunu temsil eden orantılı bir kesim uzanır. Çiçek motifleri ile donatılmış bu bölümde genellikle gerdanlık üzerine dizili altı liralar yani eski deyimi ile beşi bir yerdeler kadının zenginliğini, bakımlılığını ve güzelliğini yansıtması bakımından ilgi çekicidir. Üs kısımda bazen büyük bir altın lira, hemen altında gerdanlık zinciri ve zincire dizilmiş küçük altınlar taşlara hak edilmiştir. Bir başka hotoz başlıkta ise bu sefer Hotoz başlık yuvarlak değil ters çevrilmiş bir topaç şeklinde görülen taç gibi işlenmiştir. Hemen bu kısmın altında ise yine çiçekler zarif bir boyun kısmını sarmakta ve yine altılar ve gerdanlıkları remzeden süslemeler görülür. Adalızade mezarlığında yaklaşık 10 adet Hotoz başlıklı kadın şahideleri vardır. Bunlardan 1770 tarihli Hacı Mustafa Ağa kızı Hatice Hatun şahidesi gerçekten bir şaheserdir ve çok zengin süslemeleri vardır. Bu mezar taşını yapan taş ustası bölgenin en ünlü taş ustasıydı dersek sanırım abartmamış oluruz. Şahidenin “etek “ adı verilen en alt kısmında ise bize göre ustanın ya mahlası yani imzası, ya da bu hanımın ait olduğu bölgenin veya Giritlilerin kendi aralarında kullandıkları özel bir işaret yer almaktadır. Üçgen şeklindeki sağ alt bölümdeki bu işaretin ne olduğunu hala araştırıyoruz ancak büyük ihtimalle Girit işaretidir. Bir diğer Hotoz başlıklı taş ise 1761 tarihli Fatma kadına aittir ve ziyaretçilerden dua istemektedir. İki-üç hotoz başlıklı taşın dışında diğer taşlar üzerlerindeki liken ve yosunlardan ve kitabelerinin çok kötü durumda olmalarından dolayı okunamamıştır. Taş temizlikleri yapıldığında okunmaları mümkündür. ADALIZADE MEZAR TAŞLARI MUHACİR SİMGELERİ Kuşadası Adalızade mezarlığı Osmanlı mezar taşları üzerindeki incelemelerimize devam ediyoruz. Bu haftaki yazı konumuz ise “ muhacir simgeleri “ adını verdiğimiz ve bazı Osmanlı mezar taşlarının etek diye tabir edilen alt bölümlerinde görülen çeşitli remizler-simge ve şekillerdir.. Bu simgeler hakkında bilgi vermeden önce Kuşadası’nın demografik yapısına ve çeşitli dönemlerde bu ilçeye yapılan göçlere ve iskan durumuna bir göz atmakta fayda vardır. Malumunuz üzere Kuşadası ilçesi göçler almış ve hala almaya da devam etmektedir. Osmanlı İmparatorluğunun hasta adam olarak kabul edildiği ve imparatorluğu parçalamaya karar veren batılı devletlerin Şark meselesi diye ortaya attığı politik müdahalelerden sonra 19.yy başlarında çöküş daha da hızlanmış idi. 1821 Mora isyanından sonra Balkanlardaki Türk-Müslüman nüfus baskılara ve tehditlere maruz kalmış, evlerini ve topraklarını bırakarak göçe zorlanmıştır. Bunun sonucunda çıkan Mora isyanı sonunda bir grup göçmen evlerini ve yurtlarını terk ederek Anadolu’ya göç etmeye başlamışlardı. 1840 lı tarihlerde bir grup Mora’dan gelen Balkan göçmeni Kuşadası ve çevresine iskan edilmişlerdir.1877-1878 tarihlerinde cereyan eden ve tarihimizde 93 harbi diye bilinen Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Kafkas cephesi çöküş ve Rusların eline geçmişti. Rus baskısından bunalan Kafkas göçmenleri Osmanlı tarafından Romanya’nın bazı bölgelerinde önce iskan merkezlerinde toplanmış ve daha sonra belirli bir program dahilinde Anadolu’ya gönderilmişlerdir. Bunlardan bir grupta Kuşadası’na gelip Davutlar ve Yeniköy’de iskana tabi tutulmuştu. Sayfa 97 Çerkez çoğunluğunun oluşturduğu bu grubun yerleştirildikleri bölgeler Davutlar Çerkez ve Kulfallı diye anılmaya başlanmıştı. Kafkasya yöresine benzeyen ilkimi ve bitki örtüsü ile bu bölgeler muhacirler tarafından da uygun görülmüş ve benimsenmişti. 1897 yılında patlak veren Girit isyanı ve sonrasında cereyan eden Osmanlı-Yunan Savaşı, Türk adalarındaki TürkMüslüman varlığını tehdit etmiş ve Girit daha sonra bir oldu-bitti ile Yunanistan Krallığına ilhak edilmişti. Buradan gelen Müslümanlar bugünkü milli park yakınlarındaki bölgeden başlayarak Söke ve Yoran-Didim’e kadar olan bölgede iskan edilmişlerdi. Buraya yerleşen Girit muhacirlerine Osmaniye adıyla 200 hanelik bir köy kurulmaya karar verilmiş, ilk iki yılda 75 tanesi yapılarak hak sahiplerine teslim edilmiş, daha sonraki yıllarda da bu inşaatlara devam edilerek gecikilmesine rağmen büyük çoğunluğu bitirilmişti. Cumhuriyetin ilanından sonra yapılan anlaşma ile Türk ve Rum nüfus yer değiştirmiş, adına “ mübadele “ dediğimiz anlaşma ile gelen “ mübadiller “ bu yörelere ve Kuşadası merkezine iskan edilmişlerdi. Kısacası Kuşadası 19. yy başlarından itibaren Balkanlardan ve Ege Türk adalarından tam dört büyük göçe maruz kalmıştı. Göçler elbette evlerini-barklarını, yerlerini-yurtlarını zorla terk eden insanlarda tarifi imkansız yaralar açmış ve çeşitli dramların yaşanmasına vesile olmuştu. Sadece evler ve barklar geride kalmamış, ayni zamanda mezarlarınız, komşularınız, mutfağınız, gelenekleriniz ve kültürünüz de arkanızda kalmış ve aranıza aşılmaz engeller konmuştur. Zorunlu göçle Kuşadası ve çevresine iskan edilen “ muhacirler” çok zorluklarla mücadele ettiler. İskan edildikleri bölgedeki yerli halk ile kaynaşmak ve kabul edilmek hiçte kolay olmadı. “ Gavur “ olarak adlandırıldılar ve tecrit edilmeye-dışlanmaya maruz kaldılar. Buda bu göçmenler arasında zamanla hayal kırıklığına dönüştü ve kendi geleneklerini ve kültürlerini koruma adına değişik tedbirler almak zorunda kaldılar. Bir araya geldiklerinde Rumca konuştular, kendi özel kahvehanelerinde toplandılar, yörelerindeki lakaplarla anılmayı istediler, kendi mutfaklarına ait yemekleri pişirmeye devam ettiler, düğün, sünnet ve benzeri tüm adetlerini ve törelerini her ortamda yaşatmaya gayret ettiler ve büyük bir çaba harcadılar. Bugün övgüyle bahsettiğimiz bazı balkan kültürel ritüelleri ve özgün mutfak örnekleri o mübarek insanların inatla ve şevkle bin bir türlü zorluklar içinde yaşattıkları kendi kültür ögeleridir. Bir örnekle konuyu biraz daha açalım. Girit Adası’nın Hanya şehrinden gelen muhacirler burada kendi kültür ögelerini son derece titizlikle korumuş, özellikle mutfaklarını canlı tutmuş ve Kuşadası sosyal hayatına büyük katkılar yapmışlardır. Bugün büyük bir iştahla yediğimiz Girit yemekleri işte o büyük mücadelenin sonucunda kaybolmamış ve Türk mutfağında eşsiz bir “ Girit bölümü “ açmıştır. Ot yemeklerini ve zeytinyağlıları eğer bugün zevkle yiyebiliyorsak bunu Girit muhacirlerine borçluyuz. KUŞADASI Sayfa 98 Zor şartlarda yaşamak ve kültürlerini korumak adına alınan tedbirlerden biri de mezarlıklarda ayrı bölümlerde gömülmek ve bazı özel işaret ve simgeleri mezar taşlarına hakk ettirmekti. Cami hazirelerinde ve büyük mezarlıklarda rast gele defin yapılamadığını biz Osmanlı kayıtlarından bilmekteyiz. Bazı cami hazireleri ve tekke mezarlıklarında bu durum çok açıktır. Örneğin Yeniçerilerin toplu olarak defnedildiği özel mezarlıklar vardır. Yeniçeriler sadece kendi mezarlıklarında medfundur ve her yeniçeri bölüğünün ayrı yerleri olduğu gibi bölük işaretlerini taşıyan remizleri mezar taşlarına işlenir. İstanbul, Edirne, Bursa, Selanik, vb. büyük şehirlerde “ Yeniçeri mezarlıkları “ vardı bir zamanlar. Bir diğer örnek ; Bektaşilerin eğer o yörede bir tekkesi var ise o tekkenin bahçesine defnedilir, yoksa ana mezarlığın bir bölümündeki özel bir yere gömülür ve adına “ Bektaşi Sofası “ adı verilirdi. İlçemizde araştırmalarımıza göre bir Bektaşi tekkesi ve buna bağlı adına “ Cevraki “ denen iki oluklu mahallesinin üst tarafında bir mezarlık vardır. Kuşadası’nda iskan edilen muhacirlerde bu yolu benimsemiş, ölenler mezarlıkların bir bölümüne defnedilmiş, mezar taşlarına özel simgeler hakk ettirmişler ve böylece hem yüzyıllardır devam eden bir geleneği yaşatmışlar, hem de geride bırakılanların mezarları ve taşları kaybolmamıştır. İlçemizin üçte dördü bir zamanlar mezarlıklarla kaplı idi ve bu mezarlıklarda “sofalar” var idi. Kuşadası Adalızade Mezarlığında özel sofalar bulamadık çünkü üzerinde araştırmalar yaptığımız Osmanlı mezar taşlarının belki sadece 20-30 kadarı buraya ait mezar taşlarıdır. Buradaki taşların çoğu devşirme yani ortadan kaldırılan eski mezarlıklardan toplanan, kireç ocaklarında eritilmekten kurtulan ve yol-kanal-tretuvar malzemesi olmaktansa Adalızade’ de dikili taş olmayı yeğlerim diyenlerden oluşmaktadır. Adalızade Osmanlı Mezar taşları buraya çeşitli tarihlerde getirilmiş ve ana yolun iki tarafına ve Adalızade türbesi etrafına gelişigüzel dikilmişlerdir. Adalızade mezarlığındaki taşların bazılarının muhacir taşları olduğunu iddia ediyoruz çünkü taşların alt kısımlarında henüz çözülemeyen bazı gizemli remizler vardır. İstanbul başta olmak üzere ülkemizin değişik mezarlıklarında “…..sofası “ adı verilen özel bölümler bulduk ve taşların üzerinde özel işaretler gördük. İstanbul Karaca Ahmet mezarlığının bir bölümünde “ Giritliler Sofası “ adı verilen bir bölümdeki taşlardaki remizler bizim mezarlığımızdaki bazı taşlarla ayni özelliklere sahiptir. Bilhassa kadın hotoz şahidelerinde bu açıklıkla görülmektedir. Şu an için elimizde sadece bunlar var nedeni ise sadece çok az bir bölüm mezar taşlarını okumamız ve Adalızade mezarlığında tam anlamı ile bir envanter , kazı, restorasyon ve dokümantasyon çalışmasının yapılmamasındandır. Girit Adası’ndaki Akdeniz Araştırmaları Enstitüsünün “ Digital Crete “ adlı web sitesindeki “ Islamic Gravestones “ adlı Resmo’ya ait 311 adet Osmanlı dönemi Türk Mezar taşlarını inceliyoruz. Girit ile Kuşadası bağlantılarını araştırıyoruz. Araştırmalarımız sonunda elde ettiğimiz bulguları Kuşadası halkı ile paylaşacağız Sayfa 99 ADALIZADE MEZAR TAŞLARINDAKİ SEMBOLLER ve ANLAMLARI Osmanlı mezar taşlarındaki şekiller, semboller ve kabartmalar eski Türk Balbal, Kurgan ve Bengü taşlar kültürünün bir yansımasıdır ve Türklerin tarih sahnesine çıkışından beri kullanılmaktadır. Dünyanın her bölgesindeki Türk topluluklarında da bu gelenek hala tüm ihtişamı ile devam etmektedir. İslam’da mezar taşı dikme âdeti olmamasına karşın, Türkler bu köklü defin kültürlerini devam ettirmişler ve bu kültür Osmanlı döneminde önemli bir sanat dalı olmuş ve çok sayıda meslek erbabının ekmek yediği bir sanayi haline gelmiştir. Osmanlı hanedan üyelerinin ve devlet memurlarının mezar taşları saray tarafından yaptırılmış ve çok sıkı kurallara bağlanarak sanat yönü ve estetik standartları korunmuştur. Genellikle kadın mezar taşları semboller, şekiller ve kabartmalarla donatılmıştır. Ancak 19.yy dan itibaren erkek taşlarında da kullanılmıştır. Osmanlı hiçbir şeyi mezar taşına süs olsun diye nakşetmemiştir. Her şeyin bir sebebi ve anlamı vardır. Her biri usta bir hakkakın ve nakkaşın elinden çıkan bu zarif estetik bezemeler kadına verilen önemi yansıttığı gibi ayni zamanda Türk düşüncesinin binlerce yıllık uygulamalarından imbikle süzülen inci taneleridir. Kendine has anlamı olan, binlerce sözcük içeren ifadeleri bir tek sembolle anlatan ve ziyaretçilerin hayranlıkla seyrettiği bu bezemeler bugün kadim medeniyetimizden bize intikal eden eşsiz emanetlerdir. Çok zengin bir halk kültürü olan büyük Türk milleti, Osmanlı eliyle bu sembolleri ölümsüzleştirmek için mezar taşlarına kazıyarak çağlar ötesinden bugünkü nesillere mesaj göndermekte ve ne kadar büyük bir medeniyetin mirasçıları olduğumuzu adeta gözler önüne sermektedir. KUŞADASI Sayfa 100 Osmanlı mezar taşlarındaki her sembol, şekil veya obje bir mesajı belirtir. Mezar taşlarında sık kullanılan bitki, meyve ve vb. objelerin Türk halk kültüründeki anlamları taşlara nakşedilmiştir. Örneğin lale çiçeğinde Allah’ın birliğini, azametini ve Allah sevgisini, Gül’de Hz. Peygamber sevgisinin boyutlarını, Servi ağacında yüce yaratana boyun eğmeyi ve tevekkül içinde kadere rızayı, hançer motifi ile mevtanın çok kısa bir ömür sürdüğünü veya salgın bir hastalıktan öldüğünü, Hurma meyvesi ile ahirette cennette olmayı, üzüm salkımı ile bereketi ve bolluğu ve Hayat ağacı ile dünyadan göğe yükselmeyi ve yaşarken asil bir soya mensup olunduğunu anlarsınız. Bilhassa 1730 Lale devrinden itibaren klasik sanatlarımızda başlayan bozulma ve batı etkisi mezar taşlarına da yansımıştır. Geleneksel bezemelerle birlikte bazı meslek remizleri taşlara nakşedilmiş ve hatta heykel boyutlarında anıtsal eserler yapılmıştır. Çapa ile mevtanın denizci, Ay-yıldız ile vatanını çok sevdiğini, Kılıç kabartması ile subay, Top arabası ile topçu, Barutluk ile Harbacı, Osmanlı arması ile yüksek rütbeli devlet memuru olduğunu hemen anlarsınız. Bu semboller, Yeniçeri ordusu bölük remizlerinin 19.ve 20. yy.da şekil değiştirip mezar taşlarına yansıtılmasıdır. Ayrıca binlerce senelik bazı motifler mezar taşlarında kullanılmıştır. Çark-ı felek çileli bir ömrü, Mühr-ü Süleyman ile Allah’ı en güzel ismi ile anmayı, Duvak motifi ve Ters lale ile evlenemeden ölen genç kızı, Cami kabartması ile dindarlığı ve Kandil ile kabirde nur içinde yatmayı anlar ve derin tefekküre dalarsınız. Kuşadası Adalızade Mezarlığında bulunan kadın mezar taşlarında çok sayıda sembol ve şekillere rastladık. Servi ağacı, duvak, lale, çark-ı felek, şua (güneş motifi ), gül, meyveler, nar ve üzüm en çok bulunan sembollerdir. Sayfa 101 ADALIZADE MEZAR TAŞLARINDAKİ MESLEKLER Erken Osmanlı dönemi mezar taşları genellikle sanduka tipi lahitli mezarlar olduklarından serpuşlar pek fazla kullanılmamıştır. Osmanlı devletinin yeni fetihlerle büyüyüp gelişmesi ve Edirne’nin başkent olmasından sonra Edirnekari adı verilen, Edirne’ye özgü mezar taşları yapılmaya başlanmıştır. Bursa ve Edirne şehirlerinde Arapça kitabeleri ile sarıklı mezar taşlarını az da olsa görmekteyiz. İstanbul’un fethinden sonra, Fatih tarafından Osmanlı devleti imparatorluğa terfi etmiş ve II. Mehmet Han imparatorluk kanunları ihdas ederek bir cihan imparatorluğu yolunda önemli adımlar atmıştır. Fatih kanunnameleri hukuk ve sosyal hayat düzenlendiği gibi ek fermanlarla askeri, eğitim ve dini kurumlarda düzenlenmiş ve kıyafetnamelerle meslek giysileri sınıflandırılmıştır. Fatih’ten sonra gelen padişahlarda bunlara ek ilaveler yapmış ve Osmanlı imparatorluk protokolü bilhassa Türk asrı denilen 16.yy.da zirve yaparak üç kıtaya mührünü vurmuş ve nizam-ı âleme örnek olmuştur. Osmanlı mezar taşlarındaki mesleklerin tipolojilerini çıkarmak oldukça zordur. Elimizdeki kaynaklara göre Kuşadası Adalızade mezarlığındaki şahideleri üç ana gruba ayırabiliriz. 1. Sarık 2. Kavuk 3. Fes Sarık: Erken Osmanlı döneminde genellikle din adamlarının ve eğitimcilerin giydiği bir başlıktır. Tülbent adı verilen pamuklu bezin başa sarılması ile oluşan bu serpuş Osmanlıda halk arasında çok sık kullanılmış ve imparatorluk döneminde ise kavuklarla kullanılmaya devam etmiştir. Adalızade’ de Örfi kafesi destar, ve Dolama destar sarıklar vardır. KUŞADASI Sayfa 102 Kavuk: Fatih ile başlayan ve II. Mahmut’a kadar devam eden bu serpuşlar uzun süre kullanılmış ve çok çeşitli meslek gruplarını temsil etmiştir. Genellikle keçe, karton, kumaş, Hint bezi ve tülbent, vb. malzemeler kullanılmıştır. Yüzlerce değişik çeşitleri olan kavuklardan Adalızade olanlar; devlet memurlarının başlığı olan Kâtibi, ticaret erbabının ve esnafların başlığı Nezkep, Yeniçeri askerlerinden seçkin bir zümrenin kullandığı Serdengeçti ve Paşaların, kapı ağaların ve saray mutfağı görevlilerin kullandığı Paşalı ve Denizcilerin kullandığı Makdem vardır. Ülkemizde İstanbul ve Çeşme bölgelerinden sonra en çok denizci mezar taşının Kuşadası’nda olduğunu tahmin ediyoruz. Fes: 1826 Vaka-i Hayriye ile Yeniçeri Ordusunu ortadan kaldıran II. Mahmut kuzey Afrika’dan getirtilen ve keçeden yapılan fesin giyilmesini fermanla mecbur kılmıştır. Fes Osmanlı’nın resmi başlığı olmuş ve 1925 Şapka kanununun ilanına kadar, Mahmudi, Azizi ve Hamidi fesler olarak üç ayrı türde kullanılmıştır. Bugün cami hocaları etrafına beyaz tülbent sardıkları Hamidi Fesleri kullanmaktadırlar. Mezarlığımızda her üç türden fes mevcuttur. Mahmudi geniş, Azizi alt kısmı geniş ve üst kısmı dar ve Hamidi Fes ise üst ve alt bölümleri birbirlerine eşit orantılıdır. Kuşadası Adalızade mezarlığındaki taşların sadece çok az bir bölümünde yaptığımız incelemelerde tespit ettiğimiz mesleklerden bir kısmını size sunuyoruz. Debbağ Mustafa, Keresteci Hacı Mehmet, Kutucu Nuri, Mataracı Hacı Salih, Hazinedar Hüseyin, Sepetçi Muhammed, Molla İbrahim. Bu meslekleri sağlığında yapanların mezar şahideleri ektedir. Mezarlığımızda devşirme tabir edilen serpuşu ve gövdesi birbirine uymayan taş sayısı çok fazladır. Bunun sebebi ise serpuşların evlere götürülmesi ve başka amaçlarla kullanılmasından kaynaklanmaktadır ADALIZADE MEZAR TAŞLARINDAKİ TARİKATLAR Osmanlı mezar taşlarında önceleri yaygın olarak kurucuları Türk olan Bektaşi ve Mevlevi tarikat serpuşları vardı. Bektaşilerin kullandığı 4 terkli Hüseyni ve 12 terkli Fahir, Mevlevilerin üzeri çizgisiz ve dervişlerin giydiği dal sikke, dedelerin yani üst rütbeli makam sahiplerinin kullandığı Destarlı sikke bugün mezarlıklarımızda bu iki güzide tarikatın nişaneleri olarak görülmektedir. 13.yyda yaşamış olan Hz. Hacı Bektaşi Veli ve Hz. Mevlana Celaleddin -i Rumi Türk milletin çok sevdiği ve saydığı iki büyük mürşit ve kutuplardır. Bu iki veli diyar-ı Rum’u, Anadolu yapan alp-erenlerin ve gazi-dervişlerin feyz aldığı iki ana kaynaktır. Yeniçeri Ordusu Bektaşi, Osmanlı hanedan mensuplarının çoğu ise Mevlevi’dir. Zamanla Osmanlı devletinin fetihlerle büyümesi ve cihan imparatorluğu halini alması ile hâkimiyet alanındaki farklı coğrafyalarla etkileşimlerin sonucu tarikatlar çeşitlenmiş ve çoğalmıştır. Bilhassa Fatih’in İslam coğrafyasındaki tüm âlimleri ve din bilginlerini İstanbul’a daveti ile Mısır, Suriye, Irak ve İran gibi ülkelerdeki tarikatların bir kısmı dersaadet’te tekkeler açmaya başlamış, bazı tarikatlar ise birçok kollara ayrılmış ve mürit sayıları çoğalmıştır. Örneğin 16.yydan itibaren Halveti tarikatı çok büyümüş ve onlarca kollara ayrılarak üç kıtaya yayılmıştır. Bektaşi ve Mevlevi gibi Türk tarikatları fetihlerde ana roller üstlenmiş ,alınan topraklardaki yerli halkı eğitmiş, toprağı işlemiş ve bilhassa Balkanların Türkleşmesine büyük katkıları olmuştur. İbrahim Halveti Hz. Kuşadası’nın Caferli köyündendir. Sayfa 103 Osmanlı mezar taşları arasında hiçbir tarikata mensup olmayan çok ilginç bir grup vardır. Melami Hamzavi adı verilen, her türlü ritüel ve dini kuralı reddeden, zikir yani ayin yapmayan, kapalı olarak yaşayan ve öldükten sonra ancak kim oldukları mezar taşı kitabelerine yazılan bu topluluk ve mezar taşları ilmi ve objektif metotlarla incelenmelidir. Kendilerine “ Bi-ser ü pa-elsiz, ayaksız ve dilsiz” diyen bu topluluğun ilk kurucusu Hamdun Kassar ve ikincisi Hacı Bayramî Veli Hz’ dir. Allah’a ulaşmak için hiçbir kurala ve törene ihtiyaç duymadan gizli olarak yaşadıktan sonra her yere defnedilen bu insanların mezar taşları ilginç olduğu kadar çok ta sadedir. Her mezarlıkta mutlaka bir-iki Melami taşı vardır. Osmanlı tarikatlarının hayat bulduğu, genişlediği ve toplumu eğittiği yerler tekke ve zaviyelerdir. Bugün hayranlıkla mimari yapılarını seyrettiğimiz bu yerler Osmanlı imparatorluğunun Güzel Sanatlar Akademileri ve Müzik Konservatuarları olarak yüzlerce yıl görev yaptılar. En mahir hattatlarımız, meşhur şairlerimiz, dahi bestekarlarımız ,hünerli sanatkarlarımız, büyük ressamlarımız bu irşad yuvalarından yetiştiler ve kültürümüze unutulmaz eserler kazandırdılar, Dede Efendi ve şeyh Galip Mevlevi, meşhur halk ozanımız Pir Sultan Abdal’ın Bektaşi, büyük alim ve din adamı Aziz Mahmut Hüdai’nin Celveti olduklarını biliyor muydunuz. Osmanlı’nın gerilemesi ile başlayan bozulma tekke ve zaviyelere de sirayet ederek yozlaşma başladı, askerlikten kaçan, vergi vermeyen, serseri ve başı bozukların insanların üssü oldular. Toplumdaki ana işlevlerini kaybettiler ve 1925 tarihinde ise 677 sayılı kanunla hepsi kapatıldılar. Kuşadası Adalızade mezarlığında bulunan ve üzerinde çalıştığımız 100 mezar taşından sadece 1 tanesinde Mevlevi sikkesini taşa hakk edilmiş olarak bulduk. Mezarlığımızda ayrıca 5-6 tane kadar “ Melami “ taşlarımızın bulunması ilçemizde bu öğretinin mensuplarının olduğunu kanıtladığı gibi , mezarlığımızda veya başka mezarlıklarda bu öğretiye inananların toplu olarak gömüldüğü “ Melami sofa” larının olduklarına inanıyoruz. “ Cevraki mezarlığı “ olarak anılan ve bir Bektaşi mezarlığı olan bu güzelim yer ortadan kaldırıldığı gibi “ Fahir “ serpuşlu bir şahide ne yazık ki mevcut değildir. KUŞADASI Sayfa 104 ADALIZADE YENİÇERİ MEZAR TAŞLARI Osmanlı Devlet ordusunda Kapıkulu askerleri adı verilen Yeniçeriler I. Murat zamanında Çandarlı Kara Halil’in gayretleri ile kurulmuş ve Osmanlının imparatorluk halini almasında büyük yararlıklar göstermiştir. Kavanin-i Yeniçeriyân kanununa tabi ve 8-16 yaşlarındaki Hristiyan çocuklarından oluşan devşirme sisteminin uygulandığı yeniçerilerin tabi olduğu katı kurallar 250 yıl titizlikle uygulanmış ve sayıları 10.000-12.000 i geçmemiştir. III. Murat zamanında bu kurallar ne yazık ki suiistimal edilip serseriler ve başıbozuklar ocağa kaydedilmiş, daha sonra harpten kaçan, sürekli isyan eden, İstanbul’u defalarca yakan ve devlete kan kusturan bir ihanet şebekesine dönüşmüştür. 15 Haziran 1826 da tarihimizde Vaka-ı Hayriye adıyla bilinen günde padişah II. Mahmut’un fermanı padişaha bağlı askerler ve İstanbul esnafının da yardımı ile ortadan kaldırılmışlardır. Yeniçeriler; cemaatliler, bölüklüler ve sekbanlar diye üç sınıftır. 196 ortanın, 101’i cemaat, 61’i bölük, 34’ü de Sekban’dı. Cemaat ortalarından 60, 61, 62 ve 63. İstanbul’da otururlar, padişahın merasim günlerinde onu korurlardı. Bunların adı solaklardı. Diğerleri sınır kalelerini korurlardı. Bölük ortalarından 31’i İstanbul’da Sancak-ı şerifin muhafazasıyla, diğer 30 orta, otuz ildeki iç kaleleri koruma görevlerindeydi.. Sekbanlar ise, padişahın av maiyeti idi. Padişahlarının eğitimi geliştirmek için düzenledikleri muhteşem ve büyük sürek avları sekbanlar tarafından hazırlanırlardı. İstanbul civarındaki mirî çiftliklerin korunması onlara bırakılmıştı. İstanbul’daki cemaat ve bölük ortaları aynı zamanda bu şehrin inzibat ve asayişiyle vazifeliydiler. Her semtte bir orta ve kolluk denilen bir yeniçeri karakol hanesi vardı. Her yeniçeri ortasının nişan denen bir bayrağı ve alâmeti vardı. Nişanlar, bayrak üzerine işlenirlerdi. Yeniçeri ocağının bayrağına Sünni mezhebe mensup olduğunun işareti olarak İmâm-ı azam bayrağı denilirdi Sayfa 105 Bu; beyaz ipekten, üstüne altın sırma ile bir tarafına; “İnnâ Fetahnâ leke fethan mubînâ”, diğer tarafına da; “Ve yensurekellahü nasran azîzâ” ayet-i kerimesi işlendiği bir sancaktı. Ordugâhta yeniçeri ağasının çadırı önüne dikilirdi. Törenlerde yeniçeri ağasının atının önünde giderdi. Bayrağı taşıyan yeniçeriye baş bayraktar denilirdi. Her ortanın çorbacı adlı bir komutanı, odabaşı adlı yardımcısı, vekilharç ünvanlı bir idari memuru ve bayraktarı vardı. En kıdemlisi başeski, aşçıbaşısı usta, aşçı yardımcısına baş karakullukçu denilirdi. Yeniçeriler başlarına börk adlı beyaz keçeden bir serpuş giyerlerdi. 45 cm. olan bu külahın üstünden omuzlara kadar yatırma adlı bir çuha parçası düşerdi ve yeniçerinin ensesini tamamen örterdi. Börkün ön kısmında gümüşten veya pirinçten yapılmış olan tüylük yahut kaşıklık denilen bir kısım vardı. Börkün başa geçen ağız kısmı daltac adı verilen nakışlı bir şeritle çevrilmişti. Daltacı, 4-5 parmak eninde olup da arkasına yatırması yoksa bu başlığa üsküf denirdi. Yeniçeri mezar taşları Edirne’de çoktur. Börk, Üsküf, Çatal kalafat, Dardağan, Kuka ve Serdengeçti şu anda bildiğimiz Yeniçeri başlıklarıdır. Kuşadası Osmanlı döneminde İne adıyla anılan, Cezayir beylerbeyliğine bağlı, Adalar Denizine kıyısı olan bir uğrak yeri, şimdi Güvercinada dediğimiz kalası ile önemli bir deniz üssüdür. Evliya Çelebiye göre kalede 10 adet top ve 50 ye yakın kalebend (kale muhafızı) bulunmaktadır. Bu nedenle mezarlığımızda bulunan Osmanlı dönemi Erkek mezar taşları içinde deniz erleri olan Levendlerin ve Azeplerin olması gayet normaldir. Araştırmalarımızda Makdem serpuş adını verdiğimiz ve denizcilerin ve deniz askerlerinin giydiği başlıklara sahip 10 adet mezar taşı bulduk. Araştırmalarımız sırasında yine Osmanlının belkemiği olan Yeniçeri ordusunun önemli bölüklerinden Serdengeçti, Başçavuş ve Yaya ortalarına rastladık. Denizcilerin giydiği Makdem serpuşlarda bulunan gül remizleri, sarığın sarılış biçimi ve taşlara hakk ediliş şekilleri yüksek bir sanatın izlerini taşımaktadır. Genellikle 17. Ve 18.yüzyıllara ait olan bu deniz erlerinin kendilerine ait olan mezarlıklara gömüldüklerini ve sonradan buraya getirildiklerini biliyoruz. Kuşadası yerlilerinin evlerindeki serpuşların çoğunluğunun da makdem serpuşlu olması kuvvetle muhtemeldir. Yeniçeri ordusunun en gözde birliklerinden biri olan ve bugünkü özel kuvvetler-Bordo bereliler-in atası olan Serdengeçti taşlarından ise mezarlığımızda 3 adet vardır. Bunlardan biri 1811 defin tarihli cebeci Köse Hacı Ali, diğeri 1870 defin tarihli Topçu başı el-hac Süleyman ve en sonuncusu da veba hastalığından ölen 1814 defin tarihli babası debbağ olan Seyyid hacı Mustafa’dır. Kitabelerinin aşırı tahrip olmasından dolayı okuyamadığımız ancak üzerlerinde remizlerdenbölük işaretleri-birliklerini tespit ettiğimiz iki adet daha yeniçeri mezar taşlarımız daha vardır. Bunlardan biri 5. Ağa bölüğünün mensuplarından bir Başçavuş, diğeri ise 34. Cemaat ortası yaya birliğinden bir lojistik destek askeridir. Her ikisinde de bölük remizleri taşların etek kısımlarına çok bariz bir şekilde hakk edilmişlerdir. KUŞADASI Sayfa 106 KAYNAKÇA Kitabın adı Konusu Kuşadası Adalızade Osmanlı Mezar Taşları Mezar taşları Kitap Matbaacılık Kuşadalı İbrahim Halveti Dini Biyografi Yeni boyut Mahmut Esat Bozkurt Devlet yapılanması Atatürk Araştırma Merkezi Kuşçubaşı Eşref Sencer İstihbarat biyografi Meta Basım Matbaacılık Kuşadası Kimliğini Yeniden kazanıyor Tarih ve Kültür ÇEKÜL Vakfı yayınları Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyumu-I Tarih ve Kültür Meta Basım Matbaacılık Geçmişten Geleceğe Kuşadası-II Tarih ve Kültür Siyah Grafik Matbaacılık Kuşadası Envanteri Envanterler İntegra Proje Yönetimi Milli Mücadelede Söke ve Kuşadası Tarih Yeni Yol Matbaası Ateşten Adam ya da Bozkurt Tarihi biyografi Kuşadası Yerel Tarih Tarihe Işık tutan Adalızade Mezar taşları Türk Ulusal Ajansı Milli mücadelede Kuşadası Cephesi Tarih Aydın Eğitim ve Kültür Derneği Kuşadası Prestij Kitabı Tanıtım Kuşadası Kaymakamlığı-KEGEV Kuşadası Kent ve İnsan Söyleşileri-I Sözlü Tarih Kalkedon Yayınları Kuşadası Kent ve İnsan Söyleşileri-II Sözlü Tarih Kalkedon Yayınları Anadolu Evleri-Kuşadası Mimari Bileşim Yayınları 10.Müze kazıları kurtarma semineri-Kuşadası Arkeoloji Kültür Bakanlığı Kuşadası Tanıtım Doruk Yayınları Tarihi görünümü ve belgeleri ile Kuşadası Tanıtım Kan yılmaz Matbaacılık Kuşadası-İlk Çağlardan günümüze kadar Tarih Yeni Yol Matbaacılık KUYETA Kuşadası Yerel Tarih Dergisi sayıları Tarih Yazarı /Editörü Mahmut Ökçesiz Yaşar Nuri Öztürk Şaduman Halıcı Dr. Ali Alkış Kuşadası belediyesi Dr. Ayşe Şerifoğlu Dr. Ayşe Şerifoğlu Mura t Saraç Şaduman Halıcı Nail Topal Mahmut Ökçesiz Anonim A nonim Şenol Eskin Şenol Eskin Cengiz B ektaş Anonim Müjgan Şavkay Müjgan Şavkay Ali Ergül ADA-ÇEV derneği Sayfa 107 KUŞADASI Sayfa 108 KÜLLİ NEFSİN ZAİKAT’ÜL MEVT Sayfa 109 MAHMUT ÖKÇESİZ 1956 yılında Kayseri’de doğdu. 1979 yılında Konya YDYO İngilizce Öğretmenliğinden mezun oldu. 1983 yılında İngiltere Leeds üniversitesinde kısa bir eğitim gördü 21 yıl İngilizce öğretmenliğin den sonra devlet memurluğundan ayrılmak zorunda kal- dı .Öğretmenliği sırasında birçok yeniliğe imza attı. İlçemizde 32 yıldır yaşamaktadır Kuşadası Özel Naci Akdoğan Lisesi Kurucu Müdürüdür. 20 yıldan beri İngilizce dilinde Profesyonel Turist Rehberliği yapmaktadır. Yedi yıl Kuşadası Halk Eğitim Merkezinde İngilizce öğretmeni ve AB projeleri koordinatörü olarak çalıştı.. Kuşadası’nda ilk AB projeleri yapan kişidir ve 20 nin üzerinde proje yazmış, yönetmiş ve raporlamıştır. 2011 yılında Kuşadası Kültürel ve Tarihi Mirası Koruma Derneğini kuran Ökçesiz, Adalızade Mezarlığında bulunan Osmanlı Mezar taşları ile yakından ilgilenmiş ve bir proje ile bu mezarlıktaki taşları Kuşadası kamuoyunun ilgisine sunmuştur. Mezar Taşlarını Çözmek adlı bu AB projesi ile Kuşadası Adalızade Osmanlı Mezar Taşlarını inceleyen ve üzerindeki kitabelerdeki anlamları çözen ve sembollerin nasıl kullanıldığını ortaya çıkaran yazarımız elde ettiği bilgilerle 2013 yılında “ Kuşadası Adalızade Osmanlı Mezar Taşları “ adlı bir kitap yayınlamıştır. Kuşadası Kültürel ve Tarihi Mirası Koruma Derneği başkanı Ökçesiz, Kuşadası kültürünü araştırmakta, Kuşadası tarihi ve kültürel değerlerini korumak için büyük uğraşlar vermektedir. Kültür derneği başkanı olarak çeşitli projelere imza atan Ökçesiz, çalışmaları ile kısa adı GEKA olan Güney Ege Kalkınma Ajansı’nın da dikkatini çekmiş ve derneği 2014 yılında GEKA Kalkınma Kurulu üyesi olmuştur. Evli ve iki kız çocuğu babası olan Mahmut ÖKÇESİZ , Türk mezar taşları uzmanı, turist rehberi, tarih ve kültür araştırmacısı, köşe yazarı, AB proje uzmanı, vb. değişik alanlarda faaliyet göstermekte ve Türk kültür elçisi olarak hizmet etmektedir.
Benzer belgeler
sayfalar NISAN_`2013.....1-19_opt
ilkini “ Kuşadası Müftülüğü Personeli “ne yönelik olarak planladık. Müftümüz, vaiz hocalarımız, imam-hatiplerimiz, müezzin-kayyumlarımız ve müftülük personelimiz elit ve bilgili insanlardan oluşmak...
