YAfiAYAN GELENEKSEL KUTLAMALAR - THBMER

Transkript

GAZ‹ ÜN‹VERS‹TES‹ TÜRK HALKB‹L‹M‹
ARAfiTIRMA VE UYGULAMA MERKEZ‹ (THBMER)
GAZ‹ ÜN‹VERS‹TES‹ TÜRK HALKB‹L‹M‹
ARAfiTIRMA VE UYGULAMA MERKEZ‹ (THBMER YAYINLARI:6)
© Bu kitab›n bütün haklar› Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araflt›rma ve
Uygulama Merkezi’ne aittir. Kaynak gösterilerek al›nt› yap›labilir.
Türkiye’de 2005 Y›l›nda
YAfiAYAN GELENEKSEL
KUTLAMALAR
Yay›na Haz›rlayanlar
M. Öcal O⁄UZ
Seval KASIMO⁄LU
Gazi Üniversitesi THBMER Yay›n›
Ankara 2005
ISBN: 975-507-127-X
ÖNSÖZ
“Türkiye’de 2005 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Kutlamalar” bafll›¤›n› tafl›yan bu kitap, 2004-2005 e¤itim- ö¤retim y›l›nda Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü üçüncü s›n›f ö¤rencilerinin bahar
yar›y›l›nda “Türk Halkbilimi” dersi için yürüttükleri derleme çal›flmalar›n›n bir
sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. Bilindi¤i üzere k›sa ad› UNESCO olan Birleflmifl Milletler E¤itim, Bilim ve Kültür Teflkilat›n›n 17 Ekim 2003 tarihinde Paris’te toplanan 32. Genel Konferans›’nda “Somut Olmayan Kültürel Miras›n
Korunmas› Sözleflmesi” imzalanm›flt›r. Bu sözleflmede Somut Olmayan Kültürel Miras; topluluklar›n, gruplar›n ve kimi durumlarda bireylerin kültürel miraslar›n›n bir parças› olarak tan›mlad›klar› uygulamalar, temsiller, anlat›mlar, bilgiler, beceriler ve bunlara iliflkin araçlar, gereçler ve kültürel mekanlar
olarak tan›mlanm›flt›r. Bu tan›mdan yola ç›karak haz›rlanan “Türkiye’de
2005 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Kutlamalar” bafll›¤›n› tafl›yan bu kitab›,
“Somut Olmayan Kültürel Miras›n Korunmas› ” sözleflmesinde 5 maddede ele
al›nan halk kültürünün bir alt kategorisi olan “Toplumsal Uygulamalar, Ritüeller ve fiölenler” in gelecekte de koruma alt›na al›nmas›n› sa¤lamak amac›yla haz›rlanmas› gereken envanterlere katk› olarak görmek mümkündür.
Türkiye kutlamalar aç›s›ndan zengin bir birikime sahiptir. Ancak bu kitap, temelinde ritüelistik bir uygulama bulunan kutlamalarla s›n›rl› tutulmufltur. Üzerinde çal›fl›lan kutlamalar mümkün oldu¤unca ba¤lamlar›yla birlikte
derlenmifl, böylece o kutlaman›n yap›lmas›na neden olan efsane, mit, menk›be gibi halk anlat›lar›n›n yan› s›ra geleneksel halk spor, oyun ve uygulamalar›na da yer verilmifltir.
Kitaptaki kutlamalar, geleneksel halk takvimi göz önüne al›narak, k›fl›n
yap›lan kutlamalar, yaz› karfl›lama ile ilgili kutlamalar, yaz›n yap›lan kutlamalar, ay takvimine göre yap›lan kutlamalar ve anma törenleri olmak üzere
befl ana bafll›¤a ayr›lm›flt›r. Bu befl ana bafll›¤›n hiç birine girmeyen kutlamalar ise düzenlendikleri geleneksel takvim içinde “Di¤erleri” alt bafll›¤› ile verilmifltir.
Ayn› yörede birden çok derleyici taraf›ndan derlenen ayn› kutlamalarla ilgili bilgiler tekrarlardan kaç›nmak amac›yla birlefltirilmifltir. Kayna¤a ve kaynak kifliye araflt›r›c›lar›n kolayca ulafl›m›n› sa¤lamak amac›yla, derleme ile ilgili, derleyen, derleme yeri ve tarihi, derlemenin yap›ld›¤› kaynak kiflinin ad›,
soyad›, mesle¤i, do¤um yeri ve do¤um tarihi gibi temel bilgilere de ilgili k›sm›n bafl›nda yer verilmifltir.
Elinizdeki kitap, Türkiye Halkbilimi çal›flmalar›nda üzerinde yeterince durulmayan Geleneksel kutlamalar alan›na yeni ve kapsaml› bir bak›fl aç›s› getirece¤i inanc›yla haz›rlanm›flt›r.
Bu kitab›n yay›n›, ortak karar ve düflüncelerimizin Gazi Üniversitesi Türk
Halkbilimi Yüksek Lisans ö¤rencisi Seval Kas›mo¤lu taraf›ndan uygulanmas›yla mümkün olmufltur.
Türk kültürünün bu geleneksel uygulamalar›n› sürdüren halk›m›za, derleme çal›flmalar›na kat›lan ö¤rencilerime ve projeye katk› ve deste¤ini esirgemeyen herkese, özellikle bu tür çal›flmalar›m›z› her bak›mdan destekleyen Gazi Üniversitesi’ne, Rektör Prof. Dr. Say›n Kadri Yamaç’›n flahs›nda teflekkür
ederim.
Prof. Dr. M. Öcal O⁄UZ
Kitaptaki kutlamalar›n bir di¤er özelli¤i ise, Türkiye ile s›n›rland›r›lm›fl olmas›d›r. Böylece bu kitab›n Türkiye halkbilimi çal›flmalar›nda üzerinde çok az
durulan Geleneksel Kutlamalar konusunda kapsam› ve uygulamaya dönüklü¤ü ile önemli bir bofllu¤u dolduraca¤›na inan›yoruz.
Konular›n tasnifiyle ilgili bilgi vermeden önce kitab›n bafll›¤›ndaki “kutlamalar” kelimesine dikkat çekmek gerekecektir. Kutlamalar, “festival, bayram,
flenlik, flölen, anma töreni” gibi pek çok terimle karfl›lanmaktad›r. Ancak kitapta ele al›nan kutlamalar›n temelinde bir ritüelin ve inan›fl›n yer almas› nedeniyle “kut” kelimesinden türeyen “kutlama” sözcü¤üne yer vermeyi uygun
bulduk. Bu arada birbirlerinden farkl› anlamlara sahip oldu¤u görülen fienlik,
fiölen, Bayram, Festival, Anma günlerini bu nedenle “kutlama” bafll›¤› alt›nda
toplad›k.
Türkiye’de 2005 Yılında Yaşayan Geleneksel Kutlamalar
3
4
3.2.5.
3.2.6.
3.2.7.
3.2.8.
3.2.9.
3.2.10.
3.2.11.
3.2.12.
3.2.13.
3.2.14.
3.2.15.
3.2.16.
3.2.17.
3.2.18.
3.2.19.
3.2.20.
3.2.21.
3.2.22.
3.2.23.
3.2.24.
3.2.25.
3.2.26.
3.2.27.
3.2.28.
3.2.29.
3.2.30.
3.2.31.
3.2.32.
3.2.33.
3.2.34.
3.2.35.
3.2.36.
3.2.37.
3.2.38.
3.2.39.
‹Ç‹NDEK‹LER
I. KIfiIN YAPILAN KUTLAMALAR ............................................
1.1.
SAYA GEZME ............................................................
1.1.1. Ay› Gezmesi (K›rflehir / Külhöyük) ......................................
1.1.2. Köse Gezdirme (Ankara / Bâlâ / Büyük Keklicek Köyü) ......
1.1.3. Saya Gezme (Sivas / Y›ld›zeli / Kaman Köyü)........................
1.2.
D‹⁄ERLER‹ ................................................................
1.2.1. Ferfene (Bolu / Gerede / ‹nköy Köyü) ....................................
9
9
9
11
13
16
16
II. YAZIN GEL‹fi‹NE HAZIRLANILAN KUTLAMALAR..................
2.1.
HIZIR CEM‹................................................................
2.1.1
H›z›r Cemi (Erzincan / Tercan / Komlar Köyü) ....................
2.1.2
H›z›r Cemi (Tunceli / Pülümür / Dereköy) ............................
2.1.3
Kardefllik Kurban› (Ankara / Çubuk) ....................................
2.1.4
Musahiplik fienlikleri
(Çank›r› / fiabanözü / Karahac›l› Köyü) ................................
2.2.
NEVRUZ ....................................................................
2.2.1. 17’ler Bayram› (Hatay) ........................................................
2.2.2. Mart Bozumu fienli¤i (Giresun) ............................................
2.2.3. Mesir fienli¤i (Manisa) ..........................................................
2.2.4. Nevruz (Kahramanmarafl / Elbistan) ..................................
2.2.5. Nevruz (Kars) ........................................................................
2.2.6. Sultan Navruz (Sivas / fiark›flla / Beyyurdu Köyü) ..............
2.2.7. Sultan Nevruzu (Mu¤la / Ortaca / Fevziye Köyü) ................
2.2.8. Sultan-› Navr›z (Gaziantep) ..................................................
2.2.9. Yumurta Bayram› (‹skenderun / Akçal›) ..............................
2.2.10. Yumurta Bayram› (fiahr-›l Bayf) (Siirt)..................................
19
19
19
20
21
23
25
25
26
27
28
29
31
35
36
37
38
III. YAZIN YAPILAN KUTLAMALAR ..........................................
3.1.
Ç‹⁄DEM GÜNÜ............................................................
3.1.1. Çi¤dem Günü (Samsun / Ladik / Çaml› Köyü) ......................
3.1.2. Çi¤dem Pilav› (Yozgat / Sorgun / Çi¤demli Kasabas›) ..........
3.2.
HIDIRELLEZ ..............................................................
3.2.1. Düt Dede fienlikleri (Ankara / Bala / Afflar Kasabas›) ..........
3.2.2. E¤rice (H›d›rellez) (Yozgat / Divanl› Köyü)............................
3.2.3. Evrüce (H›d›rellez) (Tokat / Akyamaç Köyü) ........................
3.2.4. H›d›rellez (Ad›yaman) ..........................................................
39
39
39
41
42
42
44
45
47
5
3.2.40.
3.2.41.
3.2.42.
3.2.43.
6
H›d›rellez (Afyon)..................................................................
H›d›rellez (Afyon / Dinar) ......................................................
H›d›rellez (Aksaray / Tekke)..................................................
H›d›rellez (Ankara / Bala / Keklicek Köyü)............................
H›d›rellez (Ankara / Çubuk / Afla¤›emirler Köyü)..................
H›d›rellez (Ankara / Çubuk / Dumlup›nar Köyü) ..................
H›d›rellez (Ankara / Mamak / Hüseyin Gazi) ........................
H›d›rellez (Antalya / Kumluca / Yaz›r Köyü) ........................
H›d›rellez (Antalya / Korkuteli) ............................................
H›d›rellez (Bal›kesir) ............................................................
H›d›rellez (Bal›kesir / Zeytinli Köyü) ....................................
H›d›rellez (Bilecik / Pazaryeri) ..............................................
H›d›rellez (Çanakkale / Lapseki / Üçtafllar) ..........................
H›d›rellez (Çorum) ................................................................
H›d›rellez (Çorum / Osmanc›k) ............................................
H›d›rellez (Gaziantep) ..........................................................
H›d›rellez (Isparta / Keçiborlu)..............................................
H›d›rellez (Karabük / Safranbolu / Çilekli Köyü) ..................
H›d›rellez (Karaman) ............................................................
H›d›rellez (Kars / Susuz / Ermifller Köyü)..............................
H›d›rellez (K›r›kkale / Bal›flehir Kasabas› / Beyobas› Köyü)..
H›d›rellez (K›r›kkale / Yaylayurt Köyü) ................................
H›d›rellez (K›rklareli / Kavakl›) ............................................
H›d›rellez (K›rflehir / Kaman / De¤irmenözü Köyü) ..............
H›d›rellez (Kocaeli / Hasanpafla Köyü) ................................
H›d›rellez (Konya / Çeltik) ....................................................
H›d›rellez (Kütahya / Simav / Gölköy) ..................................
H›d›rellez (Mersin / Silifke)....................................................
H›d›rellez (Samsun) ..............................................................
H›d›rellez (fianl›urfa) ............................................................
H›d›rellez (fianl›urfa / Birecik) ..............................................
H›d›rellez (Trabzon / fialpazar›) ............................................
H›d›rellez ve Bicek Ç›karma (Kars / Ka¤›zman) ....................
Kakava-H›d›rellez fienlikleri (Edirne)....................................
K›rklareli Karagöz Kültür Sanat ve Kakava fienlikleri
(K›rklareli) ............................................................................
Kov Kalesi fienlikleri (Gümüflhane / Esenyurt Köyü) ............
Köme fienlikleri ve H›d›rellez (K›rflehir / Mucur) ..................
Sarayiçi fienlikleri (Edirne / Sarayiçi) ..................................
Tepreç (Eskiflehir) ................................................................
48
49
50
51
52
53
54
55
57
58
60
61
63
64
65
66
67
68
69
70
72
73
74
75
76
77
80
81
82
83
84
85
87
89
91
92
93
95
96
3. 3.
3.3.1.
3.3.2.
3.3.3.
3.3.4.
3. 4.
3.4.1.
3.4.2.
3.4.3.
3.4.4.
3.4.5.
3.4.6.
3.4.7.
3.4.8.
3.4.9.
3. 5.
3.5.1.
3.5.2.
3.5.3.
3.5.4.
3.5.5.
3.5.6.
3.5.7.
3. 6.
3.6.1.
3.6.2.
3.6.3.
3.6.4.
3.6.5.
3.6.6.
3.6.7.
MAYIS YED‹S‹............................................................ 98
May›s Yedisi fienlikleri (Giresun) ........................................ 98
May›s Yedisi fienlikleri (Ordu) ............................................ 100
May›s Yedisi fienlikleri (Ordu / Gölköy) .............................. 102
May›s Yedisi fienlikleri (Ordu / Perflembe) .......................... 103
YA⁄MUR DUASI ........................................................104
Çömçe Gelin (Adana / Ceyhan / Naz›mbey Köyü) ................ 104
Dodo Gezme (Bayburt / Tomlac›k Köyü) .............................. 106
Emekli fienlikleri
(Ankara / K›z›lcahamam / Semerözü Köyü) .......................... 107
Evliyalar Günü (Kayseri / Mimarsinan Beldesi) .................... 109
fiem’un El Gazi’yi Anma Törenleri (Kayseri) ........................ 111
Ya¤mur Duas› (Bolu / Dört Divan) ........................................ 112
Ya¤mur Duas› (Ni¤de / Uluk›flla / Darbo¤az Kasabas›) ........ 114
Ya¤mur Duas› (Yozgat / Kad›flehri / Vasfibey Köyü) ............ 115
Ya¤mur Duas› (Yozgat / Sar›mbey Köyü) ............................ 116
YAYLA fiENL‹⁄‹ ..........................................................117
Ayakaya fienli¤i (Ankara / Çubuk / Yeflilkent Köyü) ............ 117
Gö¤rüz Otu fienli¤i (Antalya / Akseki / P›narbafl› Köyü) ...... 118
Hoflislamlar fienli¤i (Çank›r› / Atkaracalar) .......................... 120
Kad›rga fienlikleri (Trabzon / Çaykara) ................................ 121
Perflembe Yaylas› fienlikleri (Ordu) ...................................... 122
Yayla Ortas› fienlikleri (Trabzon) .......................................... 123
Yörük fiöleni (Eskiflehir / Yar›mca Köyü) .............................. 124
BA⁄BOZUMU..............................................................126
Ba¤ Bozumu fienli¤i (Çank›r› / Eldivan / Alva Köyü) ............ 126
Ba¤ Bozumu fienli¤i
(Karabük / Safranbolu / Örencik Köyü) ................................ 128
Ba¤bozumu fienli¤i (Yozgat) ................................................ 129
Hasat fienli¤i (Sivas / Suflehri / Akflar Köyü) ...................... 131
Hasat fiöleni (Osmaniye / Hemite Köyü) .............................. 132
Koç Kat›m› (Sivas / fiark›flla / Sivrialan Köyü) .................... 133
Saban Toyu (Konya / Kulu / Bo¤azören Köyü) ...................... 134
4.2.
4.2.1.
4.2.1.1.
4.2.1.2.
4.2.1.3.
4.3.
4.3.1.
MUHARREMDE YAPILAN KUTLAMALAR ....................138
AfiURE GÜNÜ..............................................................138
Aflure fienlikleri (Afyon) ........................................................ 138
Aflure Günü (Gaziantep)........................................................ 139
Aflura Günü (I¤d›r) ................................................................ 140
REGA‹B AYINDA YAPILAN KUTLAMALAR ..................142
fiivilik (Konya) ...................................................................... 142
V. ANMA TÖRENLER‹ ..............................................................144
5.1.1. Abdal Musa Anma Töreni
(Antalya / Elmal› / Tekke Köyü) .......................................... 144
5.1.2. Cogi Baba fienlikleri (Sivas / ‹mranl› / Avflar Köyü) ............ 146
5.1.3. Çiçekbaba fienlikleri (Mu¤la) .............................................. 147
5.1.4. Dedeba¤ Hayr› (Ayd›n / Karacasu) ...................................... 148
5.1.5. Ertu¤rul Gazi’yi Anma ve Sö¤üt fienlikleri (Bilecik) ............ 150
5.1.6. Gadir Bayram› (Adana / Seyhan) .......................................... 152
5.1.7. Hacet Bayram› (Ankara / Nall›han) ...................................... 153
5.1.8. Haçkal› Baba fiöleni (Trabzon / Düzköy) .............................. 154
5.1.9. Harmantepe fienlikleri (Trabzon).......................................... 156
5.1.10. Haydar Sultan fienlikleri
(Ankara / Keskin / Haydar Sultan Kasabas›) ........................ 157
5.1.11. Hüseyin Gazi ‘yi Anma Töreni (Ankara / Mamak) ................ 158
5.1.12. Mahya fienli¤i (Mu¤la / Köyce¤iz) ........................................ 159
5.1.13. Sar›k›z Hayr› (Edremit / Güre) ............................................ 161
5.1.14. Seyyit Battal Gazi’yi Anma Töreni (Eskiflehir)...................... 163
5.1.15. Ulu¤bey Seyyit Veli Baba Sultan Anma Törenleri ve Pilav
Festivali (Isparta / Senirkent / Ulu¤bey Kasabas› ................ 164
D‹Z‹N
.............................................................................................. 165
FOTO⁄RAFLAR .................................................................................. 168
IV. AY TAKV‹M‹NE GÖRE YAPILAN KUTLAMALAR ..................135
4.1.
KURBAN BAYRAMINDA YAPILAN KUTLAMALAR ........135
4.1.1. Dönme Dolap fienlikleri (Rize / Ardeflen / Akdere Köyü) ...... 135
4.1.2. H›z›r Baba ve Bayram Ç›karma fiöleni
(Bolu / Mengen / Babah›z›r Köyü) ........................................ 136
7
8
Elli günü sayas›n,
Gümgür gümbür yayas›n,
Foflur foflur sa¤as›n
fiu o¤luma (flu k›z›ma) diyesin.
I. KIfiIN YAPILAN KUTLAMALAR
1.1. SAYA GEZME
Aman karabafl koyun,
Karl› da¤lar afl koyun,
Ay karanl›k gecede,
Çobana yoldafl koyun.
1.1.1. AYI GEZMES‹ (KIRfiEH‹R / KÜLHÖYÜK)
Derleyen: Hüseyin Salman
Derleme Yeri ve Tarihi: K›rflehir / 19.04.2005
Kaynak Kifli: Döndü Salman
Mesle¤i: Ev Han›m›
Do¤um Yeri ve Y›l›: K›rflehir / Külhöyük 1956
veya
K›rflehir’e ba¤l› Külhöyük Köyü’nde zemheri denilen k›fl yar›s›nda, yani
flubat›n on beflinde “Ay› Gezmesi fienlikleri” yap›lmaktad›r. Ekim ay› içinde
koyun seçimi yap›l›r ve seçilen koyunlar k›rm›z› veya mavi renklerle boyan›p,
süslenir. Buna “Koç Kat›m›” ad› verilmektedir. O¤lak ve kuzular›n do¤mas›na
elli gün kala ise, “Ay› Gezmesi fienlikleri” yap›l›r. K›saca Ay› Gezmesi fienli¤i,
koyunlar›n kuzulamas›na elli gün kald›¤›n› haber verir. fienli¤in yap›lma amac› da yaklaflmakta olan bahar›n bereket ve bolluk içinde geçmesidir.
Kaynak kifli Döndü Salman’›n belirtti¤ine göre, Külhöyük’te “k›fl yar› gezme, koç kat›m›” gibi adlar da alan Ay› Gezmesi fienli¤i için yap›lan haz›rl›klar
iki veya üç gün öncesinden bafllar. Köyde yediden yetmifle herkesin görev üstlendi¤i haz›rl›klar›, genellikle köyün ileri gelenleri yaparlar. ‹lk olarak ay› k›l›¤›na girecek biri yedek, di¤eri yard›mc› olmak üzere iki kifli seçilir. Bunun yan›nda gelin k›l›¤›na girecekler de dahil olmak üzere toplam befl kifli, Ay› Gezmesi için toplan›rlar.
Ay› gezmesi için köy halk›, birbirine haber vererek flenli¤i ilan eder. Bu
arada ay› k›l›¤›na sokulacak kifli, postlarla iyice sar›l›r ve üzerine davar çan›
denilen ziller ba¤lan›r. Di¤er bir taraftan da def ve zil çal›nmaya bafllan›r. Ay›
bu müzikle çeflitli figürler yaparak, arkas›na tak›lan köylülerle birlikte sa¤a
sola sallanarak yürür. Köy meydan›nda dolafl›rken, arkas›nda ay›yla beraber
gezenler de flu manileri söylerler:
Sayal›k veren ablan›n,
Bir o¤lu olsun,
Onun bafl› kel olsun.
Sayal›k vermeyen ablan›n,
Bir k›z› olsun,
Onun bafl› kel olsun.
Bu manilerle ay› gözüne kestirdi¤i bir eve gider ve kap›n›n önüne yatar.
Bu arada ay›n›n arkas›ndakiler de kap›ya h›zl› h›zl› vurarak, hep bir a¤›zdan
“aç kap›y› aç kap›y›, yoksa k›rar›z” diye ba¤›r›rlar. Bu ba¤r›flmalar›n ard›ndan hiçbir fleyden haberi yokmufl gibi davranan ev sahibine ay›n›n arkas›nda
gezenler, “ay›n›n gönlünü al yoksa gitmeyiz, evini bafl›na y›kar›z.” fleklinde
sözler söylerler. Bunun üzerine ev sahibi de bulgur, makarna vb. yiyeceklerle
ay›n›n gönlünü al›r. Yatt›¤› yerden kalkan ay›, oynayarak farkl› evlerin yolunu
tutar. Ev ev dolafl›p erzak toplayan ay› ve çevresindeki kalabal›k, toplanan yiyecekleri önceden belirlenen yere getirirler ve aflç›ya teslim ederler. Burada
bir taraftan aflç›n›n yeme¤i piflirmesi beklenirken, di¤er taraftan da âfl›klar›n
söyledikleri türküler eflli¤inde oyunlar oynan›r. Yemeklerin yenilmesinden sonra flenlik sona erer.
Hey hayadan hey hayadan
Y›lan ç›km›fl kayadan
Yoksulluktan gelmedik,
Adet kald› atadan.
9
10
1.1.2. KÖSE GEZD‹RME (ANKARA / BALA / BÜYÜK KEKL‹CEK KÖYÜ)
lan›r. Keklicek Köyü’nde bu atefl üzerinden atlaman›n hastal›klara iyi geldi¤ine dair güçlü bir inanç vard›r.
Derleyen: Özlem Güler
Derleme Yeri ve Tarihi: Ankara / 19 fiubat 2005
Kaynak Kifli 1: Halit Bektafl
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara / Bala / Keklicek Köyü 1945
Kaynak Kifli 2: Hava Güler
Kaynak kifli Halit Bektafl, flenli¤in amac›yla ilgili, “Köse Gezdirme, kimi
köylülerce çobana para toplamak gibi alg›lansa da, yaflça daha büyük olanlar
bu gelene¤in yaklaflmakta olan bahar›n bereketli geçmesi amac›yla yap›ld›¤›n› bilir ve bu yüzden flenli¤e gereken özeni gösterirler.” demektedir.
Son olarak günümüzde bu flenlik, köy halk›n›n kendine baflka u¤rafllar
bulmas› ve ço¤unlu¤unun flehre yerleflmesi sebebiyle daha az kutlan›r hale
gelmifltir.
Ankara’n›n Bâlâ ‹lçesi’ne ba¤l› Büyük Keklicek, eski ad›yla Büyük Bayat
Köyü’nde, k›fl yar›s› denilen dönemde yani her y›l flubat›n sonlar›na do¤ru Köse Gezdirme fienli¤i yap›l›r. Kaynak kifli Hava Güler’den derlendi¤i kadar›yla
flenlik için yap›lan tek ön haz›rl›k, bir gece önce toplama iflinde bulunacaklar›n birbiriyle haberleflmesidir.
fienlik günü köyün çoban›, “Köse” ad›n› al›r. Üzerine kepene¤ini giyer;
efle¤inin boynuna koyunlar›n bo¤az›na tak›lan “g›d›l” ad› verilen bir büyük zil
takar; üzerine bir heybe atar ve eline sopas›n› alarak evleri dolafl›r. Zil, Köse’nin erzak almak için yaklaflt›¤›n› haber verir. Böylece ev sahipleri Köse gelmeden un, ya¤ veya bulguru haz›rlam›fl olurlar. Köse için en makbul yiyecek
bulgurdur. Baz› ev sahipleri de köseye yiyecek verdikten sonra, onun arkas›na
tak›l›p, ev ev dolafl›rlar. Kösenin kap›s›n› çald›¤› kifli önce erzak vermemek
için u¤rafl›r. Ancak Köse, yiyecek almadan evin önünü terk etmez. Kaynak kifli
Halit Bektafl’›n belirtti¤ine göre, baz› flakac› kad›nlar bir fley vermemek için
Köse’nin yahut efle¤inin üstüne un serperek, onlar› kovalarlar. Köse, köyde
zengin olarak bilinen kiflilerden e¤er umdu¤u kadar erzak alamazsa, kendi tabiriyle ölür; yani o kiflinin kap›s›n›n önünde yatar. (F.1) Köse’yi evin önünden
kald›rman›n yolu ona para vermektir. Kimi zenginler ise Köse’nin bay›lmas›na
gerek kalmadan, Köse’ye fazlaca para verirler. Köse e¤er kendine verilen paradan memnun kalm›flsa bunu belirtmek için o kiflinin kap›s›n›n önünde oynar. (F.2) Böylece Köse ve arkas›ndakiler, köydeki eli bol ve yard›msever kimseleri ö¤renmifl olurlar. Hava Güler bu konuyla ilgili, “Hiç kimse cimri olarak
an›lmak istemeyece¤inden, genelde Köse’ye bol miktarda bahflifl verilir.” fleklinde bir ç›kar›m yapmaktad›r.
Daha sonra köyün en uygun yerinde büyük bir atefl yak›l›r. Toplanan yiyeceklerle bulgur pilav› yap›l›r. Pilav piflirilirken lezzetli olmas› için “Fatma
anam›z›n eliyle” denir. Daha sonra, büyük bir tabakla pilav ikram edilir. Yeme¤in yenilmesinin ard›ndan köyde ad›na “sinsin” denilen atefl üzerinden at-
11
12
1.1.3. SAYA GEZME (S‹VAS / YILDIZEL‹ / KAMAN KÖYÜ)
Hey kayadan … kayadan …
Y›lan akt› kayadan.
Açl›¤›m›zdan gelmedik,
Susuzlu¤umuzdan gelmedik,
Oyunumuz vard› Saya’dan
Alahey diyelim arkadafllar!
- Alahey !...
Derleyen: Yeliz Ateflo¤lu
Derleme Yeri: Sivas / Y›ld›zeli / Kaman Köyü
Kaynak Kifli 1: Kezban K›l›ç
Do¤um Yeri ve Y›l›: Sivas / Y›ld›zeli / Kaman Köyü 1936
Kaynak Kifli 2: Mehmet Ar›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Sivas / Y›ld›zeli / Kaman Köyü 1945
Hey ! Hu muydu, hu muydu…
Ayran m›yd›, su muydu?
Elden ele geldi¤imiz,
…. A¤an›n evi bu muydu?
- Alahey !...
Sivas’›n Y›ld›zeli ‹lçesi’ne ba¤l› Kaman Köyü’nde her y›l koyunlar›n kuzulamas›na elli gün kala, yani flubat›n on beflinde “Saya Gezme fienlikleri” yap›lmaktad›r. Bahar›n geliflinin ifadesi olan Saya Gezme, genellikle koyunlar›n
kuzulad›¤›, döl alma mevsimi denilen fiubat – Mart aylar› içinde yap›l›r.
Bu gelene¤i, flenlik havas›na sokan çeflitli simgeler vard›r. Bunlar ay›, deve ve gelindir. (F.3) E¤lencede ay›, rengiyle k›fl› temsil eder. Ay› k›l›¤›na giren
kifli tümüyle ay›ya benzetilmeye çal›fl›l›r. Üzerine kürk at›l›r, boynuna zil tak›l›r. Ayr›ca ay›y› oynatan, onu yönlendiren biri de vard›r.
Davar›n yüzü yetti.
Kuzunun yüzü bitti.
Ne kald› ? Ne kalmad› ?
50 gün kald›, kalmad›.
- Alahey !...
Deve ise büyüklü¤ü, gücü, kuvveti ile çabay›, eme¤i ve bereketi temsil
eder. Saya gezme esnas›nda, ev ev dolafl›rken önde giden o’dur ve bulgur, ya¤
gibi hububatlar› isteyen de toplayan da o’dur. Deve flu flekilde yap›lmaktad›r:
Kuvvetli iki genç 1.5 – 2 metre boyundaki bir merdiveni her iki ucundan
tutup omuzlar›na al›rlar. Merdivenin ortas›na da devenin hörgücü olarak bir
sepet yerlefltirilir. Sepetin üstünden yere kadar bir çul at›l›r. Sopan›n ucuna
ba¤lanm›fl bir deve kafas›, öndekinin eline verilir. Devenin boynuna da bir kelek tak›l›r.
fienlikteki bir di¤er simge ise gelindir. Gelin tazeli¤i, yenili¤i, güzelli¤i, iyili¤i ve bereketi temsil etmektedir. Gelin olarak aya¤› oyuna yatk›n, ince ve
uzun boylu bir erke¤e kad›n giysisi (gelinlik, bindall›, üç etek vb.) giydirilir.
Yüzü bir tülbentle kapat›l›r. Ancak aç›k olmas›nda da bir mahsur yoktur.
Oyuncular› oyuna seyirciler haz›rlar. Bunun için gereken aletler; tas, flapka, baston, sopa, tüfektir. Aksesuar çok önemlidir. Köy yerinde çokça bulunan nesneler oyun içerisinde oyuncunun kullan›m›yla bir baflka anlam kazan›rlar. Bütün bu tipler haz›rland›ktan sonra en öne, deve ve onu yönlendiren
bir kifli geçer. Onun arkas›nda kaval ve def çalan kifliler yer al›r.
Üçüncü s›rada gelin ve ay›, en sonda da köy çocuklar› ve köy halk› vard›r.
Köydeki her evin önünde durulur ve kahya yada dede denilen ve görevi, e¤lenceyi yönlendirmek olan bir kifli, kendine özgü bir makamla fliir söylemeye bafllar. Bu fliir flöyledir:
13
50 günden sonra
Gümbür, gümbür yayalar
Haflur, huflur
Sa¤arlar …
- Alahey !...
Bu fliir söylenirken ev ev gezmeye devam edilir. (F.4) Girilen her evde kaval ve def eflli¤inde gelin ve ay› karfl›l›kl› oynar. (F.5) Bu oyunlar sürerken; gelin, ay› taraf›ndan kaç›r›l›r ve daha sonra çevredekiler taraf›ndan kurtar›l›r.
Gelinin kaç›r›lmas› ve kurtar›lmas› mevsim dönüflümünün, k›fltan bahara geçiflin bir simgesidir.
Oyuncular evi terk ederken bahflifl olarak ev sahibi taraf›ndan un, bulgur,
ya¤, tuz, yumurta v.s. verilir. Gidilen her evden yiyecek al›narak flenli¤e devam edilir.
Akflam saat 6 gibi bafllayan Saya Gezme, gecenin geç saatlere kadar devam eder. Toplanan erzaklarla büyük kazanlarda akflam yeme¤i piflirilip, bir-
14
likte yenilir. Bir eve toplanan köyün gençleri “oyun ç›kar›p”, tombalak aflarlar; flark› ve türküler eflli¤inde, halay çekerler. Geç saatlere kadar bu flekilde
e¤lenirler. Sabaha karfl› da da¤›l›rlar.
Saya gezme de oyuncular ve seyirciler iç içedir. Kimi zaman seyirci durumunda oyunlar izlenir; kimi zamanda oyun içinde yer al›n›r. S›ras› gelen oyuncu, seyirci içinden ç›karak oyuna kat›l›r; oyundaki görevi bittikten sonra yeniden seyircilerin aras›na kar›fl›r.
1.2. D‹⁄ERLER‹
1.2.1. FERFENE (BOLU / GEREDE / ‹NKÖY KÖYÜ)
Derleyen: Aynur Birgören
Derleme Yeri ve Tarihi: Bolu / Gerede / ‹nköy 14.05. 2005
Kaynak Kifli: Salih Dinçer
Mesle¤i: Mobilyac›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Bolu / Gerede / ‹nköy 1964
Bolu’nun Gerede ‹lçesi’ne ba¤l› ‹nköy Köyü’nde her y›l 20 Aral›k ile 10
Ocak aras›nda kar›n ya¤d›¤› bir gün, özellikle herkese uygun bir gün olarak
düflünülen cumartesi günü, “Ferfene” ad› verilen flenlik düzenlenir.
Eskiden köy erkekleri köy camisinde namaz k›ld›ktan sonra, camiinin dernek odas›nda oturup sohbet ederler, bir taraftan da Ferfene ad› verilen bulgurla yap›lan yeme¤i yerlerdi. Zamanla erkeklerin sohbet ederken, yöresel
oyunlar› da oynamaya bafllamalar› Ferfene fienli¤ini ortaya ç›karm›flt›r.
Köyün camisinde bulunan dernek odas›nda bu tarihlerde, köyün erkeklerinin toplanmas›yla düzenlenen flenli¤in, bolluk - bereket getirece¤ine inan›l›r.
Eski bir geçmifle sahip olan flenli¤in bafll›ca amac›, zamanla Büyükflehirlere
göç eden ‹nköylüler ile köyde yaflayan halk› buluflturup, kaynaflmakt›r.
Daha önce köyün zenginleri taraf›ndan karfl›lanan flenli¤in masraflar›,
son zamanlarda köye maddi destek sa¤lamak ve flenlikleri düzenlemek için
kurulan dernek taraf›ndan karfl›lanmaya bafllam›flt›r.
Ferfene flenli¤i haz›rl›¤› için özellikle genç erkekler birkaç gün öncesinden
toplan›rlar. Bu toplant›da, flenli¤in düzenlenebilmesi için önceden tespit edilen miktarda para toplan›r. Toplanan bu paralar›n bir k›sm›yla, Ferfene gecesi yenilecek yiyecekler al›n›r ve bu yiyecekleri haz›rlamak üzere aflç›lar tutulur. Bolluk ve bereket getirmesi amac› güdülen bu flenlikte, bafll›ca yiyecek,
etinin bereketli oldu¤una inan›lan hindidir. Toplanan paran›n di¤er bir k›sm›yla ise davetiyeler bast›r›larak, halka da¤›t›l›r.
Daha önce belirlenen tarihte, akflam 5 sular›nda camiinin dernek odas›na
gelen erkekler, önce yemek yiyip, çay içerler. Saat yedi gibi oyunlar oynanmaya bafllar. Oyunlar› belirlemek üzere, yaflça di¤erlerinden daha büyük olan üç
kifli baflkan seçilir. Bu kiflilere “de¤nekçi bafl›” denilir.
Salih Dinçer’den derlendi¤ine göre, Ferfene fienli¤i’nde oynanan oyunlar›n ilki, Yüzük Oyunu’dur. Yüzük oyunu için orada bulunanlar yan yana dizilir
ve aralar›nda biri yüzü¤ü da¤›tmak üzere seçilir. Yüzü¤ü da¤›tmak üzere seçi-
15
16
len kifli, iki elinin aras›na koydu¤u yüzü¤ü, s›ras›yla di¤erlerinin elinden geçirerek bir kiflinin eline, farkettirmeden b›rak›r. Yüzük bu flekilde sakland›ktan
sonra, yüzü¤ü da¤›tan kifli, seçti¤i birine yüzü¤ün kimde oldu¤unu sorar. Seçilen kifli, e¤er yüzü¤ün kimde oldu¤unu tahmin edemezse, yanl›fl tahminde bulundu¤u kifli taraf›ndan bir say› söylenir. Yanl›fl tahminde bulunan kifli, ucu
ba¤l› ›slak bir havlu ile söylenen say› kadar ellerine vurulmak suretiyle cezaland›r›l›r. Oyun bu flekilde sürerken; yüzü¤ün kimde oldu¤unu tahmin eden kifli, yüzü¤ü da¤›tma ifllemini üzerine al›r.
fienlikte oynanan oyunlardan bir di¤eri ise, Kaz Oyunu’dur. Kaz Oyunu’nda, oyuna kat›lanlar ikifler ikifler eflleflirler. Eflleflenlerden biri, ayakta içi
su ile dolu bir kazan tutar. Kazan› tutan kifliye, “Ah! Efle¤im, efle¤im! Sen bu
kazan› niye tutuyorsun?” diye sorulur. O da, “Ben tutmayay›m da kim tutsun”
cevab›n› verir. Bu cevaptan sonra, soruyu soran, kazan› tutmas›n› istedi¤i kiflinin ismini söyler. ‹smi söylenen kiflinin efli, eflinin kazan› tutamayaca¤›n›
söyler. Tekrar kimin tutaca¤› sorulur. Oyun bu flekilde efller flafl›rana kadar
devam eder. fiafl›ran kifli, içi su ile dolu kazan› tutmakla cezaland›r›l›r.
Di¤er bir oyun ise, Fincan oyunudur. Fincan oyununu için iki gurup oluflturulur. Her iki gurup da ellerindeki fincanlar›n içine belli miktarda ceviz koyarlar. Yaz›- tura at›lmas› ile belirlenen birinci gurup, karfl› tarafa, “Tek mi,
çift mi?” diye sorar. ‹kinci gurup do¤ru yan›t verirse, karfl› gurubun cevizlerine de sahip olur. fiayet yanl›fl cevap verecek olurlarsa, iki gurubun cevizleri
birinci gurubun olur ve oyun böylece son bulur.
Ar› oyunu üç kifli ile oynan›r. Üç kifli yan yana dizilirler; ortada yer alan
kiflinin kafas›nda bir flapka bulunur. Yan›ndaki di¤er iki kifli daima karfl›ya
bakarak, onun flapkas›n› düflürmeye çal›fl›r. Ortadaki ise durmadan ar› gibi
ses ç›kar›r ve yan›ndakileri flafl›rtmaya çal›flarak onlara tokat atar. Ortadaki
kiflinin flapkas› düflürülene kadar oyun bu flekilde devam eder. fiapkay› düflüren, oyunun galibi olur. (F.6)
fienlikteki di¤er bir oyun olan Hoca Oyunu, köyün d›fl›ndan gelen misafirlere “Hofl Geldin” flakas› yapmak için düzenlenir. Oyunda bir kifli hoca olur.
Bafl›na içi su dolu bir bardak koyar. Etraf›na misafirleri de içine alan ö¤rencilerini toplar. Hoca, zor Arapça kelimeler söyleyerek ö¤rencisi olan misafirlerden birine bunlar› tekrarlat›r. Misafir, e¤er bu kelimeleri tekrarlayamazsa, hoca bafl›ndaki suyu misafirin üzerine döker. (F.8)
Gelin- Damat oyununda ise bir gelin ve bir damat seçilir. Odan›n ›fl›klar›
söndürülür. Gelin olan kiflinin elleri kurum ile karalan›r. Gelin karanl›kta damat olarak birini seçer ve onun yüzüne kurumla karalad›¤› ellerini sürer. Ifl›klar aç›ld›¤›nda yüzü karalanm›fl olan kifliye, di¤erleri taraf›ndan komik fleyler
söylenir.
fienlik boyunca herkesin bildi¤i uzun eflek ve cevizlerle oynanan misket
oyunu da oynan›r.
Oyunlar oynanamaya devam ederken, gece saat 12 civar›nda aflç›lar›n
haz›rlam›fl oldu¤u bereket ve bollu¤u temsil eden hindi, yo¤urtul veya tarhana çorbas›, pirinç pilav› ve helva ikram edilir. (F.9) Yemek yenildikten sonra
köyden bereket ve bollu¤un eksik olmamas›, köyün kötülüklerden korunmas›
ve daima huzurlu, mutlu bir yaflam geçirebilmesi için dua edilir.
Yeme¤in ard›ndan çay içilir, meyve ve oyunlarda kazan›lm›fl olan cevizler
yenilir.
Sabah ezan›na kadar oyunlar bu flekilde oynanmaya devam ederken, uyuyan kiflilere de yüzlerini boyayarak, vb. tarz›nda flakalar yap›l›r.
De¤irmen oyununda, on kifli bir daire oluflturacak flekilde yan yana oturup sa¤ ayaklar›n› birbirlerinin üzerine atarlar. Bu on kifli aras›nda bulunan
ve oyunu yöneten kifli, söylenmesi zor sözlerle de¤irmen tarifi yapar. Yap›lan
tarifi, s›ras›yla di¤erleri de tekrarlar. Yanl›fl söylenen her kelime için, yanl›fl
söyleyenin aya¤›na vurulur ve oyun bafla döner. Oyunu yöneten kifli, de¤irmeni tekrar tarif eder. Di¤er oyuncular›n de¤irmen tarifi ile oyun devam eder.
(F.7)
Baflka bir oyun olan Avc› oyununda bir avc›, bir muhtar görev al›r. Avc›n›n aya¤›na bir kifli ba¤lan›r. Avc›, muhtardan av için izin ister. Eline uzun bir
tahta al›r. Tahtay› silah gibi kullan›r, aya¤›na ba¤lananlar› sarsmak için h›zl›
h›zl› hareket eder. ‹zleyenleri güldürmek için düzenlenen bu oyunu avc› bitirir.
17
18
2.1.2. HIZIR CEM‹ (TUNCEL‹ / PÜLÜMÜR / DEREKÖY)
Derleyen: Çi¤dem Aslanhan
Derleme Yeri ve Tarihi: Tunceli / 16.05.2005
Kaynak Kifli: ‹smail Demir
Mesle¤i: Ö¤retmen
Do¤um Yeri ve Y›l›: Tunceli / Pülümür / Dereköy 1968
II. YAZIN GEL‹fi‹NE
HAZIRLANILAN KUTLAMALAR
2.1. HIZIR CEM‹
Tunceli’nin Pülümür ‹lçesi’ne ba¤l› Dereköy’de her y›l flubat›n
bafllang›c›ndan may›s›n sonuna kadar ki bir ayl›k dönemde “H›z›r Cemi” törenleri yap›l›r.
2.1.1. HIZIR CEM‹ (ERZ‹NCAN / TERCAN / KOMLAR KÖYÜ)
Derleyen: Feramuz Çal›flkan
Derleme Yeri ve Tarihi: Ankara / ‹ncirli 20 .04. 2005
Kaynak Kifli: Bülent Güzel
Mesle¤i: Serbest Meslek
Do¤um Yeri ve Y›l›: Erzincan / Tercan / Komlar Köyü 1964
Erzincan’›n Tercan ‹lçesi’ne ba¤l› Komlar Köyü’nde her y›l flubat›n 13, 14
ve 15’nde H›z›r Cemi yap›l›r. Haz›rl›klar›na birkaç gün önce bafllanan H›z›r
Cemi’nin yer ve zaman›n› halka “peyikçi” ad› verilen haberci bildirir. Küs
olanlar bu ceme kat›lamayacaklar› için H›z›r Cemi’nden önce bar›flmalar› gerekir.
H›z›r Cemi’ne dua ile bafllan›r. Cem bafllarken 12 görevli tek tek meydana
dizilerek dua al›rlar, sonra tekrar görevlerine da¤›l›rlar. Kurban›n kesilmesinin ard›ndan kurban duas› yap›l›r. Bundan sonra Çera¤c› mum yakar ve s›ras›yla meydana, dökülen günahlar› temizleyen Süpürgeci, cemdekilere tarikat
abdesti ald›ran ‹brikçi, cemin yap›laca¤› yer ve zaman› halka bildiren Peyikçi,
cem evinin kap›s›nda bekleyen Kap›c›, kesilen kurban› ceme gelenlere da¤›tan
Lokmac›, cemdekilere su da¤›tan Sakkac› gelir. Sakkac›, suyu da¤›tt›ktan sonra Kerbela olay›n› anar. Kurban lokmas› da yenildikten sonra semah yap›l›r.
(F.10) Bu arada H›z›r Cemi’nde görevli olanlar›n bellerinde Kemerbest denilen
bir kemer vard›r. (F.11)
Kaynak kifli ‹smail Demir’den derlendi¤ine göre, “H›z›r Cemi” flubatta,
yani befl günlük “H›z›r Orucu” sonras›nda düzenlenir. H›z›r Orucu’nu tutmufl
olan talipler, ya dedenin evinde yada cem evinde bir araya gelirler. Birbirleriyle musahip olacaklar›n musahipli¤i bu erkan sonras›nda di¤er talipler huzurunda tasdik edilir. ‹smail Demir, H›z›r Cemi’nin en önemli özelli¤inin, “musahiplik kurumunu” resmilefltirmesi ve Cem’de bulunan di¤er taliplere bunun
duyurulmas› oldu¤unu söylemektedir.
Musahip olacaklar Cem törenine kurban keserek bafllarlar, kesilen bu
kurban›n etini herkes yemek zorundad›r. Taliplerin getirdi¤i di¤er yiyecek, içeceklerin da¤›t›lmas›n›n ard›ndan dua edilir. Dede, ba¤lama, saz, cura vb. eflli¤inde deyifller söyler. Darg›nlar varsa onlar› bar›flt›r›r, anlaflmazl›klar› çözer,
taliplere ö¤ütler verir, onlar› yanl›fll›klara karfl› uyar›r. H›z›r Cemi’nin en
önemli bölümlerinden biri duad›r. Zikir, Tanr›n›n ad›n› anma, Peygamberden,
Hz. Ali’den ve 12 ‹mam’dan bahsetme bu dualar›n bir parças›d›r. Dualar bittikten sonra, musahip olacaklar dedenin önünde diz çökerek yaflad›klar› müddetçe birbirlerini koruyup, birbirlerine destek olacaklar›na dair söz verirler.
Dedenin üfledi¤i ve bu nedenle kutsal oldu¤u düflünülen bir kase su, musahipler taraf›ndan kap de¤ifltirilmeden içilir. Musahip olacaklar›n musahiplikleri
onaylanmas›yla semah bafllar. Semahtan sonra da H›z›r Cemi sona erer.
H›z›r Cemi’nin sonunda isteyen evine gidebilece¤i gibi isteyen de cem
evinde kal›p, dedeye akl›na tak›lan sorular› sorabilir.
19
20
2.1.3. KARDEfiL‹K KURBANI (ANKARA / ÇUBUK)
onu çözmekle yetkilidir. Dede, cemi yöneten kiflidir. Gözcü, cem içerisinde ibadetlerin s›ras›n› belirleyen, mekandaki erkan›n düzenini sa¤layan, ibadetin
bütünlü¤ünün bozulmamas› için tedbirler alan kiflidir. Zakir, âfl›kt›r. Cem
evindeki fliirleri, türküleri o okur. Faraflç›, her hizmetten sonra etraf› temizler.
Faraflç›n›n cemevini temizlemenin yan› s›ra gönülleri de temizledi¤ine inan›l›r.
Sakkac›, su da¤›t›r. Sembolik görevi olan kiflilerin en önemlileri Befl Bac›’lard›r. Bu befl bac›n›n kat›l›m›yla cem, tamamlanm›fl kabul edilir ve cemin tamamlanm›fl oldu¤una dair dualar edilir.
Derleyen: Sena Kaya
Derleme Yeri: Ankara / Çubuk
Kaynak Kifli: Halide Cafer
Do¤um Y›l›: 1963
Tam zaman› belli olmamakla birlikte Ankara’n›n Çubuk ‹lçesi’nde her y›l›n muhakemesinin yap›ld›¤› aylar olan ocak veya flubatta “Kardefllik Kurban›” töreni yap›l›r.
Kaynak kifli Halide Cafer’in belirtti¤ine göre, “Kardefllik Kurban›” törenlerinin en büyük amac›, bütün Çubuklular› bir araya toplamak ve küçük nesilleri birbirleriyle tan›flt›r›p, kaynaflt›rmakt›r. Cafer, bu amaç ›fl›¤›nda kimilerinin
kutlamay› dini bir toplant› olarak görürken; kimilerininse e¤lenceli bir faaliyet
olarak gördü¤ü üzerinde durmaktad›r.
Herkesin kat›lamad›¤› bu tören, tan›d›klar›n birbirlerine haber vermesiyle
duyurulur. Kardefllik Kurban› töreninin yap›labilmesi için uyulmas› gereken
bir tak›m kurallar vard›r. Bunlardan ilki evli olmakt›r. Kardefllik olmak isteyenler mutlaka evli olmal›d›rlar ki, onlar›n eflleri ve çocuklar› da kardefl olabilsinler. Kardefllik kurban› kesilen ailelerin bütün fertleri birbiriyle kardefl say›l›r, bu yüzden kardefl ailelerin çocuklar› birbirleriyle evlenemezler. Halide
Cafer törenlerin amac›na yönelik “Cemevinde bulunanlar›n hemen hemen
hepsi birbirleriyle akraba olduklar› için bu uygulaman›n bir amac›n›n da akraba evliliklerini önlemek oldu¤unu söylemek mümkündür. Bu törenle ilgili bir
di¤er amaç ise, yard›mlaflmay› sa¤lamakt›r. Örne¤in kardefl olan kiflilerden
biri di¤erinden önce vefat ederse, vefat eden kiflinin çocuklar›na kardeflli¤i
bakmak zorundad›r. Bu da aile ba¤lar›n›n sa¤lamlaflmas› aç›s›ndan önem tafl›r.” fleklinde bir ç›kar›m yapmaktad›r.
Kardefllik kurban›ndan önce, “Cebrail” ad› verilen horoz kesilir. Cebrail
gelmeden, kurban kesilemez. Cebrail kesilirken “t›rlama” ad› verilen dua yap›l›r. Daha sonra Zakir, deyifller okur. Yap›lan dualar›n ard›ndan kurbanlar kesilir. Kurbanlar›n kesilmesi, törenin bafllang›c›d›r. Kardefllik kurban›nda iki erkek ve eflleri, birbirlerini kardefl olarak seçtiklerini söylerler. Bu kiflilere ilk önce “de¤nekten geçme”, “erkenden geçme” denilen uygulama yap›l›r. Bu uygulamada kullan›lan de¤ne¤in cennetteki tu¤ba a¤ac› oldu¤una inan›l›r.
Törenin sonuna do¤ru, Saki üzüm suyu da¤›t›r. Sohbet yap›l›p, deyifller
söylenir. Sazlar çal›n›r, Kerbela Semah› oynan›r. Yer sofralar›nda haz›rlanan
yemeklerin yenilmesiyle kutlama son bulur.
Bunun d›fl›nda törenin yap›labilmesi için bir baflka koflul ise, kardefllik
kurban›n›n cemevinde kesilmesidir. Böylece baflta dede olmak üzere cemevindekiler bu kardeflli¤e flahit tutulurlar.
Kardefllik Kurban›, cemevinde yap›lan ibadetlerle bafllar. Kardefl olmak
isteyen kifliler her fleyden önce, dedeye gelerek kardefl olmak istediklerini belirtirler. Dede buna olumlu yaklafl›rsa, kardefllik kurban› töreni gerçekleflir.
Cemevinde sembolik görevi olan baz› kifliler vard›r. Bunlardan biri olan
Rehber’in görevi, cemevine girmeden önce küsleri bar›flt›rmakt›r. Önemli bir
sorun yoksa Rehber, bu sorunlar› d›flar›da çözer. Cemevinin baflkan› olarak
kabul edilen, “erkan›n piri” ise d›flar›da çözülemeyecek bir sorun oldu¤unda,
21
22
2.1.4. MUSAH‹PL‹K fiENL‹⁄‹
(ÇANKIRI/fiABANÖZÜ/KARAHACILI KÖYÜ)
Sonra meydana bir kadeh getirilir; herkes bundan bir dolu al›r ve semaha
kalk›l›r.
Cem evinde yap›lan törenden sonra ya bir evde yada bir piknik alan›nda
flenlik bafllar. fienlikte yenilip, içildikten sonra oyunlar oynan›r. Çal›nan ba¤lama eflli¤inde Semah gösterileri yap›l›r. Herkes birbiriyle kaynafl›r ve küskün
olanlar bar›flt›r›l›r.
Derleyen: Ayfle fieyda Hatipo¤lu
Derleme Yeri: Ankara
Kaynak Kifli: Akif Karsavuran
Do¤um Yeri ve Y›l›: Çank›r› / fiabanözü / Karahac› Köyü 1966
Çank›r›’n›n fiabanözü ‹lçesi’ne ba¤l› Karahac›l› Köyü’nde her y›l bahar
aylar›nda Musahiplik fienlikleri yap›lmaktad›r. Kaynak kifli Akif Savuran’›n
belirtti¤ine göre; Musahiplik, iki ailenin birbiriyle kardefl olmas› anlam›na gelir. Musahiplik teklifi ailelerin birisinden gelebildi¤i gibi, üçüncü bir kiflinin
arabuluculu¤u ile de gerçekleflebilir.
Kaynak kifli Akif Savuran, Musahip olman›n belli bafll› kurallar›n› flu flekilde s›ralamaktad›r: Birinci kural dil ortakl›¤›d›r. ‹kinci kural ailevi durum,
yafl ve düzey eflitli¤idir. Bekar ile evli, yafll› ile genç, bilgin ile cahil musahip
olamazlar. Ayr›ca musahip çiftlerin evli olmalar› ve Alevilik kurallar›n› bilmeleri yani; eline, diline, beline, pirine, mürflidine sad›k olmalar› gerekir.
Musahip olmay› düflünen çift bu konuyu Dede’ye dan›fl›p, onun bu musahipli¤i onaylamas› ile hemen haz›rl›¤a giriflir. Örne¤in erkekler kurbanl›k koyun, dolu, mezelik gibi yiyecek ve içecekleri almaya giderken; kad›nlar da
könçe¤ini diker, üç ete¤ini haz›rlar, ertesi gün yenecek yemekleri haz›rlar. Daha sonra “Ayin-i Cem Merasimi” ilan edilir. O gün geldi¤inde çift, dede huzuruna ç›kar. Dede, çifte musahiplikle ilgili gerekli yükümlülükleri yerine getirip
getirmeyeceklerini sorarak; olumlu cevap al›nca bir gülbenk okur: “Bismi fiah,
Allah… Allah… Yüzüm yerde, özüm darda, dar-› mansurda ellerim gani dergâh›mda. Erenlerden hak hay›rl›s› fley’en ederim. Allah… Eyvallah… Hu
dost!”
Dede musahipli¤i ilan ettikten sonra en büyük musahip yere yatar, elini
uzat›r; di¤erleri onun koluna yatarlar. ‹sm-i Azam duas› okunur. Dua bitince
aya¤a kalkarlar. Bundan sonra Delilci’ye, Mürebbiye’ye, Cem Erenleri’ne dolu
verilir. Piflirilen kurbandan, önce mürflit yada rehber “Destur fiah” deyip bir
lokma al›r. “Kabul olsun!” der. Musahip çiftlerin, baflta dede ve rehber olmak
üzere büyüklerin ellerini, küçüklerin gözlerini öpmelerinin ard›ndan Dede flunlar› söyler:
Akif Savur’un belirtti¤ine göre, musahiplik ba¤lar› çok kuvvetlidir. Musahip olanlardan biri di¤erinin evine davet edilmeden girebilir; sofras›na teklifsizce oturabilir. Musahip çocuklar›, kardefl olduklar› için evlenemezler. Bu
ba¤ ölüme kadar sürer.
“Nefsinize uymay›n
Yolunuzdan azmay›n
Mal› mala, can› cana kat›n
Hal›n›za haldafl,
Yolunuza yoldafl olun.”
23
24
2.2.2. MART BOZUMU fiENL‹⁄‹ (G‹RESUN)
2.2. NEVRUZ
Derleyen: Selin Kolçak
Derleme Yeri: Giresun
Kaynak Kifli: Fatma Güngör
Do¤um Yeri: Ankara
2.2.1. 17’LER BAYRAMI (HATAY)
Derleyen: Semih fiimflek
Derleme Yeri: Hatay
Kaynak Kifli: Zühren Mansuro¤lu
Mesle¤i: Felsefe Grubu Ö¤retmeni / Sahaf ve Psikolojik Dan›flman
Do¤um Yeri ve Y›l›: Antakya / Defne 1972
Hatay’da her y›l›n 30 Mart›, “17’ler Bayram›”d›r. Kaynak kifli Zühren
Mansuro¤lu’nun belirtti¤ine göre, 17’ler Bayram›’n›n as›l ismi “12’ler Bayram›”d›r. 12’ler Bayram›, Ehl-i Beyt felsefesi ve sevgisi üzerine kurulmufltur ve
12 ‹mam’› temsil etmektedir. Mansuro¤lu, bayram›n isminin defalarca de¤ifltirildi¤ini, en son “17’ler Bayram›” ismi üzerinde anlafl›ld›¤›n› ve flenli¤in bu
adla kutlana geldi¤ini ifade etmektedir.
Giresun’da yap›lan Mart Bozumu fienlikleri’nde akarsudan al›nan bir kova su, eve getirilerek evin etraf›na serpilir ve aya¤› u¤urlu bir misafirin gelmesi beklenir. Eve aya¤› u¤urlu kifli geldi¤i zaman ev sahibi “mart›m› bozuyorum” der.
17’ler Bayram› için yap›lan haz›rl›klar, kutlamadan bir gün önce kurban
kesimi ile bafllar. Büyük bir kazan içerisinde et ile bu¤day kaynat›larak, “Herise” piflirilir; kutlama günü de komflulara ve çevre köylerden gelenlere da¤›t›l›r. Yeme¤in yap›ld›¤› gün, köyün ileri gelenleri akflam yeme¤ine davet edilir.
Sabah ise toplu halde k›l›nan namazdan sonra, bir önceki gün piflirilmifl yemekler da¤›t›l›r.
Di¤er bir ad› “Yumurta Bayram›” olan 17’ler bayram›nda büyük küçük
herkes daha önceden haz›rlanan yumurtalar› tokuflturarak, en sert yumurtay›
bulmaya çal›fl›r. (F.12) Çeflitli yörelerden gelen güreflçiler aras›nda günefl müsabakalar› düzenlenir. Genç k›zlar, genç erkekler birbirini görüp be¤enme
flans› yakalar. Panay›rlar kurulur, seyyar sat›c›lar, dondurmac›lar vs. gelir.
Halk do¤an›n canland›¤›, yeflilli¤in etraf› sard›¤› bu alanda diledi¤ince bir gün
geçirir.
25
26
2.2.3. MES‹R fiENL‹⁄‹ (MAN‹SA)
2.2.4. NEVRUZ (KAHRAMANMARAfi / ELB‹STAN)
Derleyen: Zeynep Y›ld›r›m
Derleme Yeri ve Tarihi: Manisa / 10. 04. 2005
Kaynak Kifli: Meryem Nergis
Mesle¤i: Üniversite Ö¤rencisi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Manisa / Soma / Cinge Köyü 1980
Derleyen: Ömer Kuflderci
Derleme Yeri: Kahramanmarafl
Kaynak Kifli: Mustafa Küçük
Mesle¤i: Çiftçi
Do¤um Y›l›: 1976
Manisa’da her y›l 15 Nisan’da Mesir fienlikleri düzenlenmektedir.
1522’de Sultan Camii’ni yapt›ran Hafsa Sultan’›n hastalanmas› üzerine Merkez Efendi’ye baflvurulur. Merkez Efendi’nin haz›rlad›¤› macun Hafsa Sultan’›
iyilefltirir. Daha sonra bu macunun ünü duyulur ve her y›l flenlik düzenlenerek
halka da¤›t›lmaya bafllan›r.
Kaynak kifli Meryem Nergiz, macunun haz›rl›k safhas›n› flöyle anlatmaktad›r: “Merkez Efendi’nin macun için haz›rlad›¤› 41 çeflit baharat Sultan Camii mütevellisi taraf›ndan bimarhaneye getirilir ve buradaki delilere dövdürülür. Dövülen baharat Sultaniye imaretine gönderilir. Oradaki kazanlarda kaynat›ld›ktan sonra macun haline gelir. Macunun haz›rlan›p ka¤›tlara sar›lmas›
da halk aras›nda sevap say›ld›¤›ndan bu ifli gönüllü gençler yapar. Gençler
macunu sararken istedikleri kadar yemelerine de izin verilir, fakat fazla yenmemesi ve israf edilmemesi için onlara bir damla bile su verilmez.”
T›bbi olarak, ifltah açma, sindirimi kolaylaflt›rma, sinirleri yat›flt›rma,
yorgunlu¤u giderme, kan› temizleme, gaz giderme gibi etkileri bulunan macunu yiyenin y›l boyunca hastalanmayaca¤›na; o y›l bu kifliyi y›lan, ç›yan›n sokmayaca¤›na; macunu yiyen genç k›zlar›n hastalanmayaca¤›na ayn› zamanda
k›smetlerinin aç›laca¤›na, macunun sar›l› oldu¤u ka¤›d›n evin kap›s›na as›lmas› durumunda da o y›l hiçbir zararl› hayvan›n o eve giremeyece¤ine inan›l›r.
2005 y›l›nda 465. düzenlenen Mesir Macunu fienlikleri, Nevruzu da içine
alan bir haftal›k bir program fleklinde düzenlenir. ‹ldeki Mesir Tertip Komitesi’nce haz›rlanan bu program, 15 Nisan’da Türkiye’nin dört bir taraf›ndan gelenlerin Sultan Camii çevresinde buluflmalar›yla bafllar. Ö¤len namaz›ndan
ç›kt›ktan sonra, günün anlam ve önemini belirten konuflmalar›n ard›ndan
temsili Merkez Efendi ve müritleri külliyenin kubbelerinden avuç avuç, ka¤›tlara sar›lm›fl Mesir Macunu saçarlar. Mesir macunun da¤›t›lmas›ndan sonra
halk›n bir k›sm›, Sultan Nevruz’u kutlamak amac›yla pikni¤e giderken, di¤er
bir k›sm› da aç›lan sergileri gezer. fienli¤in birinci günü ekonomik etkinliklere
(pazar, panay›r, sanayi sergisi), ikinci ve üçüncü günü konserler ve halk oyunlar› gösterilerine, dördüncü günü spor etkinliklerine ve son gün geçit törenlerine ayr›lm›flt›r.
Kahramanmarafl’›n Elbistan ‹lçesi’nde her y›l 21 Mart’ta Nevruz kutlamalar› olur. Elbistan’da Nevruz’un en önemli kutlan›fl amac›, bu günün Hz.
Ali’nin do¤du¤u gün oldu¤una inan›lmas›d›r.
27
Kasaban›n maddi gücü iyi olanlar›n›n verdi¤i yemeklerin yenilmesinin ard›ndan halk, yak›lan Nevruz ateflinin üzerinden atlayarak, halay çekerek e¤lenir. Bölgenin ünlü ozanlar› birbirleriyle at›fl›rlar. Kaynak kiflinin verdi¤i bilgiye göre, at›flmalarda kaybeden ozan› köyün gençleri suyla ›slat›rlar.
K›rg›nl›klar›n önlenmeye çal›fl›ld›¤› ve küslerin bar›flt›r›ld›¤› bu günün akflam› sohbet meclisleri kurulur.
28
2.2.5. NEVRUZ (KARS)
Derleyen: Mesut Gökmen Y›ld›r›m
Derleme Yeri: Kars
Kaynak Kifli 1: Sakine Demir
Kaynak Kifli 2: Zekiye A¤yol
Kaynak Kifli 3: Gülsen A¤yol
oluflturulmufl “tongal” ad› verilen y›¤›nlar tutuflturularak yak›l›r. Kaynak kifli
Sakine Demir’e göre, Kars’ta Nevruz atefli, Hz. Ali’nin yap›lacak savafllar›
ateflle duyurdu¤una inan›ld›¤› için yak›lmaktad›r. Atefl üzerinden atlaman›n
amac› ise dertlerden, hastal›klardan kurtulmak ve gerçekleflmesi istenilen dileklerin kabul görmesi inanc›d›r. Bu inan›flla yafll›-genç, kad›n-erkek demeden
Nevruzu kutlayan herkes, bir dilek tutup en az üç defa atefl üzerinden atlar.
Atefl üzerinden atlayamayacak durumda olanlar ise kendilerinin yerine baflkalar›n› atlatabilirler.
Kars’ta her y›l 21 Mart günü Nevruz kutlamalar› yap›l›r. Hz. Ali’nin do¤um günü olarak bilinen Nevruz Bayram› için haz›rl›klar, bir hafta önceden
evlerin genel bir temizli¤i ile bafllar.
Nevruz atefli su ile söndürülmez, kendi kendine sönmesi beklenir. Atefl
sönmeden önce közünden bir parça al›n›r, ah›r ve komlar›n efli¤ine konulmak
suretiyle hayvanlar›n da üzerinden atlamas› sa¤lanm›fl olur. Böylece halk,
tüm dertler ve u¤ursuzluklardan korunmufl oldu¤una inan›r.
Nevruzdan önceki Çarflamba günü gelenekselleflen birtak›m uygulamalar
vard›r. Zekiye Akyol’dan derlenen birinci uygulama, “Kap› Dinlemek” olarak
bilinmektedir. Kap› dinlemeye ç›kanlar, dilek tutarak seçtikleri bir evin kap›s›n› veya penceresini dinlerler. ‹çerideki konuflmalar hofl ve olumlu ise tutulan
dile¤inin gerçekleflece¤ine, olumsuz ise gerçekleflmeyece¤ine inan›l›r. Çarflamba günü çarfl›dan bol miktarda yemifl, meyve ve yumurta al›n›r. (F.13) Yumurtalar so¤an kabuklar›yla kaynat›larak renkli yumurtalar elde edilir. (F.14) O
gece yörenin gençleri, seçtikleri evlerin dam›na ç›karak kap›ya veya pencereye ucunda poflet, mendil, örtü tak›l› olan bir odunla vurur. Bu sesi duyan ev
sahibi de d›flar› ç›k›p kap›ya vurulan bu odunun ucuna, ald›¤› yemifllerden, çerezlerden, yumurtalardan takar. Bu flekilde hediyelerini alanlar, di¤er evlere
de ayn› flekilde hediye almak için ziyarette bulunurlar. Yumurtalar dilek tutularak tokuflturulur. Gülsen A¤yol’un belirtti¤ine göre, yumurtas› k›r›lan kiflinin
dile¤inin gerçekleflmeyece¤ine, sa¤lam kalan›n ise gerçekleflece¤ine inan›l›r.
Bu uygulamaya halk aras›nda “baca baca pay›” ad› verilmektedir. (F.15)
Nevruz kutlamalar›nda yöreye gelen mahalli sanatç›lar da, özellikle Günay Y›ld›z, Yener Y›lmazo¤lu - önceki senelerde Murat Çobano¤lu- halk›n bu
coflkusunu paylaflmaktad›rlar.
Nevruzdan önceki Çarflamba günü yap›lan di¤er bir uygulamada da k›zlar yo¤urt, un ve tuzla “K›lik” ad› verilen bir hamur yap›p, tand›rda piflirirler.
Yüksek bir yere konan bu hamuru kargalar al›p uçarlar; karga hangi yöne giderse genç k›z›n o yöne gelin gidece¤ine inan›l›r.
Ayr›ca yörede Nevruz gecesi do¤um yapan olursa, gece geç saatlere kadar o “evin dam›nda” atefl yak›l›r ve Nevruz günü do¤an çocuklara Nevruz,
Do¤an, Aydo¤an ve Gündo¤an gibi adlar verilir. Bununla birlikte bayram için
önceden haz›rlanan helvalarla mezar ziyaretleri yap›l›r. Mevlit ve Kuran okunarak dualar edilir. Herkes, yan›nda getirdi¤i helva ve yemiflleri, orada bulunan çocuklara ve yoksullara da¤›t›r. Artanlar ise mezarlar›n üzerine serpilir.
Akflamki kutlamalar ise atefl yak›lmas› ile bafllar. Atefller damlar üzerinde, yollarda, köprülerde ve bahçelerde ot art›klar›, lastikler, eski has›rlardan
29
30
2.2.6. SULTAN NAVRUZ (S‹VAS / fiARKIfiLA / BEYYURDU KÖYÜ)
bilgiye göre, bu a¤ac›n dibinde Çakmak Dede isimli bir evliya yatmaktad›r.
Nevruz günü buras› ziyaretçi ak›n›na u¤rar. Buraya gelen herkes namaz k›l›p,
dua eder.
Derleyen: Serkan fiakac›
Derleme Yeri: Sivas
Kaynak Kifli: Hatice Koçtürk
Do¤um Yeri ve Y›l›: Sivas / fiark›flla / Beyyurdu Köyü 1963
Daha sonra okulun bahçesine inen köy halk›, burada atefl yak›p, davul
zurna eflli¤inde halay çekerek e¤lenirler. (F.17)
Sivas’›n fiark›flla ‹lçesi’ne ba¤l› Beyyurdu Köyü’nde her y›l 21-22 Mart tarihlerinde Sultan Navruz kutlamalar› yap›lmaktad›r.
Kaynak kifli Hatice Koçtürk’ten derlendi¤ine göre, Sivas’ta Sultan Navruz
haz›rl›klar› bir hafta önceden bafllar ve kutlama için yap›lan ilk haz›rl›k köyün
zenginlerinden para toplanmas›d›r. Toplanan bu paran›n bir k›sm› ile bulgur,
tuz, tereya¤›, yumurta al›n›r. Di¤er k›sm› ile ise ‹smail peygambere koç inmesinden dolay› koç al›n›r.
Sabah gün a¤ar›rken bafllayan Nevruz kutlamalar›, akflam 19.30 –
20.00’a kadar bu flekilde düzenlenirken, akflam bu saatten sonra tekrar abdestler al›n›r ve dedenin evinde Nevruz Cemi yap›l›r. Dede; eline, diline, beline
sahip olanlar›n cennetlik oldu¤u söyleyerek gençlere nasihatler verir.
Navruzda kimse kimseyle küs kalamaz, bu yüzden ayin öncesi küsler bar›flt›r›l›r. Navruz dostluk, birlik ve beraberlik bayram›d›r. Bu inançla halk
ozanlar› karfl›l›kl› deyifller söylerler ve yine bu inançla semah gösterileri sunulur. Hatice Koçtürk’ten derlendi¤i kadar›yla, Semah gösterisi s›ras›nda söylenen bir fliir flöyledir:
Muhammed Mustafa sultan› cihan
Alinin s›rr›n› gün k›ls›n beyan
Hatice s›rr›ndan konusu flayan
Ruha seba verir Sultan Navruz
Nevruzdan bir gün önce, yafll›lar ve hastalar d›flar› ç›kar›larak y›kan›r. Y›kanacak olan kad›nsa genç bir k›z taraf›ndan, erkekse genç bir erkek taraf›ndan y›kan›r.
Beyyurdu Köyü’nde Hz. Ali’nin dünyaya gelifli olarak kutlanan Nevruzdan
bir önceki gün “Dilek Orucu” tutulur. Bu orucu tutup dilek dileyenin, dile¤inin
kabul olaca¤› inanc› yayg›nd›r.
Saadet h›rkas›n› büründü Ali
Velayet tac›n› vurundu Ali
Melek secdeye etti bilindi Ali
Mürüvvet s›rr›nda Sultan Navruz
Nevruz sabah›, “günefl k›zarmadan, tanyeli a¤armadan” kalkan köy halk›, önce abdest al›r; daha sonra da “her evin duman› tütsün, oca¤› sönmesin,
o evden genç ölü ç›kmas›n” diye herkes kendi evinde bir atefl yakar. Nevruz
sabah› gençler erkenden köyün çeflmesine giderler. Çeflmenin yan›na isteyecekleri dilek say›s›nca tafl koyarlar.
Muhabbet flerrinin nurdan yap›s›
On iki imamd›r cennet kap›s›
Hakka secde eder kullar›n hepsi
Dilekler kabul olur Sultan Navruzda
Nevruz sabah›n› bu flekilde geçiren Beyyurdu halk›, daha sonra köyde yaflayan dedenin evine giderek dede ve ailesiyle bayramlafl›r. Dede imaml›¤›nda
k›l›nan namaz›n ard›ndan erkekler önde kad›nlar arkada olmak üzere dua edilir. (F.16) Dede bu esnada kesilecek koçu da dualar. Daha sonra buradan ç›k›larak, köyde bulunan di¤er yafll›lar›n evlerine gidilir ve onlarla da bayramlafl›l›r. Bayramlaflmalar›n ard›ndan meydanda toplanan köy halk› koçlar›n› keserler. Koç etiyle haz›rlanan etli yahninin yan› s›ra bulgur pilav›, hoflaf, kat›k yap›larak önce, Nevruz kutlamalar›na kat›lamayan yafll›lar›n evine götürülür ve
onlara bu yemeklerden yedirilir. Yafll›lar›n doyurulmas›n›n ard›ndan çocuklar
doyurulur ve Nevruz alan›nda büyük bir yer sofras› kurularak, dede taraf›ndan yemek ve bereket duas› yap›l›r.
Ondört masum paks›z›
Sunullah ayn› cem içinde nurullah
Cümlenin murad›n› verici Allah
Bizde flad eder Sultan Navruzda
fiükrü baha söyler bu deme sükü
Nurunu s›rr›m k›ld›m tefekkür
Muhammed Ali’dir dilimde zikir
Ne murad›m varsa verilir Sultan Navruz’da
Beyyurd Köyü’nde iki ulu a¤aç bulunmaktad›r. Kaynak kifliden edinilen
31
32
Gelin ey nazan›m canlar
Bugün Nevruz-› Sultand›r
Sefalar sürsün ilvanlar
Bugün Sultan Navruz’dur
Sultan Navruz günü, a¤açlar›n secdeye varaca¤›, çeflmelerden süt akaca¤› inanc› hakimdir. Bu inançtan dolay›, Nevruz sabah› çeflmelerden evlere su
tafl›n›r. ‹nsanlar bol bol bu sudan içerken; hayvanlara da sa¤l›kl›, s›hhatli olmalar› ve ikiz yavrulamalar› için bu sudan içirilir.
Bütün mümin bütün insanlar
Bugün etmek gerek bayram
Hemen su saki gel cam
Bugün Navruz Sultan’d›r
Ayr›ca harman yerinde toplanan çocuklar, yumurtalar› renkli suda hafllay›p boyayarak oyunlar oynarlar. 7-10-12 yafl›ndaki çocuklar da¤lara, k›rlara
ç›kar. Yabani Navruz çiçe¤i, karamuk toplay›p, bunlar› süslerler ve harçl›k almak için toplad›klar› bu otlar› gözlerine kestirdikleri evlerin bacas›ndan atarlar. Sonrada afla¤› inip bahflifl isterler. Navruz’da o y›l›n bereket, bolluk içinde
geçmesi için parlak ve renkli k›yafetler tercih edilir.
Ali-yi murtaza hayad›r
Cihan› gayri nur eder
Bütün kurt kufl bunu söyler
Bugün Sultan Navruz’dur
Bir de Sultan Navruz’da flöyle bir inanç vard›r; e¤er hava ya¤acak gibiyse
ve ya¤arsa d›flar› bir tahta kafl›k at›l›r. Bu kafl›k düz bir flekilde düflerse o senenin verimli, bereketli ve bolluk içinde geçece¤ine inan›l›r. Yere kapal› bir flekilde düflerse verimin az olaca¤›na, k›tl›k olaca¤›na inan›l›r.
Ali’nin do¤du¤u gündür
Bugün her günden üstündür
Hem saki kadeh dönder
Bugün Sultan-› Navruz’dur
Nice s›rlar olup bakir
Ali’den oldu hak bakir
fiükreyle sen eyle bakir
Bugün Navruz-u Sultan’d›r
Allah, Muhammed ya Ali
Hünkar Hac› Bektafli Veli
Nevruza büyük önem verilen Beyyurdu Köyü’nde Sultan Navruz günü do¤an k›z çocuklar›na Navruz, erkek çocuklar›na Ali ismi verilir. Bu e¤lenceler
yaklafl›k gece 23:30-24:00’ye kadar sürer. Ertesi gün, önceden toplan›lan para ve yiyecekler yoksullara da¤›t›l›r.
Genellikle k›z istemeye Navruzun ikinci günü, yani Mart’›n 22’sinde gidilir. Sultan Navruz’da o¤lan taraf› bohça yap›p k›z taraf›na gönderir. ‹çine k›z
taraf›na al›nan hediyeler konulur. Ayn› flekilde k›z taraf› da erkek taraf›na haz›rlar. Erkek taraf›nda kaç kifli varsa, hepsine hediye al›n›r. Kad›nlara bafl örtü; erkeklere gömlek, çorap konulur. Çoraplar› gelin k›zlar örer. ‹ki taraf aras›nda Navruz ziyaretleri yap›l›r. Navruz’dan istifade ederek dü¤ünle ilgili görüfller al›n›r.
33
34
2.2.7. SULTAN NEVRUZU (MU⁄LA / ORTACA / FEVZ‹YE KÖYÜ)
2.2.8. SULTAN-I NAVRIZ (GAZ‹ANTEP)
Derleyen: Necip Tufan
Kaynak Kifli: Fatma Tufan
Do¤um Yeri ve Y›l›: Mu¤la / Ortaca 1981
Derleyen: Essin Kaplan
Derleme Yeri: Gaziantep
Kaynak Kifli: Necmettin Kaplan
Mesle¤i: Bilgisayarl› Tomografi Teknikeri
Do¤um Yeri ve Y›l›: Gaziantep / Nizip 1963
Mu¤la’n›n Ortaca ‹lçesi’ ne ba¤l› Fevziye Köyü’nde her y›l 21 Mart’ta
“Sultan Nevruz” kutlamalar› yap›lmaktad›r. Hz. Ali’nin do¤du¤u gün olarak
bilinen Sultan Nevruz için yap›lan haz›rl›klar bir hafta önceden bafllar.
Gaziantep’te her y›l 21 Mart’ta Sultan-› Navr›z kutlamalar› yap›l›r. Anadolu’nun güneyinde bulunan Gaziantep ve çevresinde 22 Mart gününe “Sultan-› Navr›z” ad› verilir.
Fevziye Köyü’nde Nevruz kutlamas›, halk›n köy meydan›nda toplanmas›yla bafllar. Kanatlar›ndan dolay› Cebrail (as.)’a benzetilen ve kurbanlar›n en
büyü¤ü olarak düflünülen horozlar›n kesilmesinden sonra akflama kadar, bir
taraftan fliirler okunup, türküler söylenirken di¤er taraftan da dualar okunur.
Büyük kazanlarda yemeklerin haz›rlan›p yenmesinin ard›ndan büyükler kendi
aralar›nda halay çekip, sohbet ederken, çocuklar ve gençler de mendil kapmaca, ip çekme gibi oyunlar oynarlar. Nevruz günü piflirilen yemeklerin en
önemlilerinden biri keflkektir.
Halk aras›ndaki yayg›n bir inan›fla göre 21 Mart’› 22 Mart’a ba¤layan gece Sultan Navr›z; belli olmayan bir saatte gökte ayaklar›ndaki halhal› g›c›rdatarak, önündeki gergefini iflleyerek bat›dan do¤uya do¤ru göç eden güzel bir
k›zd›r. Bir baflka inan›fla göre ise “kufl donuna” giren ve ayaklar›ndaki halhal›
g›c›rdatarak uçan bir ermifltir. Nevruz gecesi Sultan Navr›z’›n geçti¤i saatte
uyan›k olanlar›n, bütün dileklerinin gerçekleflece¤ine inan›l›r. Bu sebeple Nevruz gecesi evdeki bütün kap kaça¤a ve bir tekneye su doldurulup, sabaha kadar ibadet edilir. Dilek kabul edilirse, teknedeki suyun alt›na dönüflece¤ine
inan›l›r.
Akflam›n gelmesiyle Sultan Nevruz kutlamalar› daha farkl› bir havaya bürünür. Gençler akflam oldu¤unda semah yaparlar. Semah›n ard›ndan o sene
nas›l geçirilirse, ondan sonra gelen senenin de öyle geçece¤i inan›fl›ndan dolay› dualar edilir.
Ertesi sabah, bütün halk Nevruz kutlamalar› için k›rlara, bostanlara gider. (F.18) Orada çi¤ köfte, flareli pirinç afl›, yumuflta, mafl piyaz›, baklava
yerler. Helva yap›p da¤›t›rlar. Nevruz’da yenilen yiyeceklerden süt; temizli¤i,
tatl›l›¤› ve yaflama sevincini; fleker, serinlik ve dinlenmeyi temsil eder.
Nevruz bayram›nda mahalli e¤lencelere de yer verilir. Gençler mani ve fliirler söyleyerek yar›fl›rlar. O güne has macunlar, flerbetler, hediyeler haz›rlan›r. Filizlendirilmifl bu¤day, arpa, dar› gibi hububatlardan yap›lan kar›fl›ma
alt› çeflit madde daha eklenerek büyük kazanlarda Nevruz’a özgü olarak piflirilen Sümölök, törene kat›lanlara da¤›t›l›r. Yemeklerin yenmesinden sonra yak›lan atefllerin üzerinden atlan›r.
Uzak yerlerde, gurbette olanlar bayram kutlamalar›n› mümkün oldu¤unca ailelerinin yan›nda geçirmeye çal›fl›rlar. Nevruz arifesinde gelenekselleflen
mendil atma, yoldan geçenleri ›slatma, fala bakma gibi oyunlar oynan›r. Darg›nlar bar›flt›r›l›r. Eflitlik, dostluk, paylaflma Nevruz e¤lencelerinin temelini
oluflturur.
Nevruz’un büyük bir manevi güç oldu¤u kabul edilir ve Nevruz arifesinde
“kem söz orucuna” girilir. Kötü söz söylenmez, dedikodu yap›lmaz, sadece iyi
fleylerden bahsedilir. Arzu ve dileklerin yerine gelmesi için dua edilir.
35
36
2.2.9. YUMURTA BAYRAMI (‹SKENDERUN / AKÇALI)
2.2.10. YUMURTA BAYRAMI (fiAHR-IL BAYF)(S‹‹RT)
Derleyen 1: Belgin Helli
Derleme Yeri: ‹skenderun
Derleyen 2: Sabri Gülmez
Derleme Yeri: ‹skenderun
Kaynak Kifli: Sercan Gülyüz
Mesle¤i: Ö¤renci
Do¤um Yeri ve Y›l›: ‹skenderun / 1988
Derleyen: Kadri H. Y›lmaz
Derleme Yeri: Siirt
Kaynak Kifli: Cumhur K›l›ço¤lu
Mesle¤i: Siirt Milli Mücadele Gazetesi Sahibi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Siirt / 1939
‹skenderun’un Akçal› ‹lçesi’nde her y›l 30 Mart’ta “Yumurta Bayram›”
kutlamalar› yap›l›r. Kaynak kifli Sabri Gülmez’e göre Yumurta Bayram›, Nevruzun de¤iflikli¤e u¤ram›fl bir fleklidir. Bahar›n geliflini kutlamak amac›yla düzenlenen Yumurta Bayram› için haz›rl›klar haftalar öncesinden bafllar.
Toplu halde piknik alan›na giden ‹skenderun halk›, burada piknik yapar.
Pikni¤in ard›ndan çal›nan enstrümanlar eflli¤inde flark›lar söylenerek, halaylar çekilerek, oyunlar oynan›larak e¤lenilir. Bu arada flenli¤e kat›lanlara rengarenk boyanan yumurtalar da¤›t›l›r ve yumurta k›rma yar›fl› düzenlenir.
Kutlamada, ‹skenderun’a özgü yemekler ve el sanatlar› ürünlerinin sergilendi¤i standlar da yo¤un ilgi toplayan yerlerdir.
Yak›n zamana kadar ‹skenderun’daki Yumurta Bayramlar›nda gürefl müsabakalar› ile horoz ve bo¤a dövüflleri yayg›nd›; fakat bu organizasyonlar bugünkü kutlamalarda görülmemektedir.
Siirt’te her y›l 6 may›s, “Yumurta Bayram›” olarak kutlanmaktad›r. Kaynak kifliden edinilen bilgiye göre, farkl› din ve inançlara befliklik yapan Siirt’te
kutlana gelen Yumurta Bayram›n›n ilk kutlan›fl sebebi hakk›nda fazla bir fley
bilinmemektedir.
Haz›rl›klar›na günler öncesinden koli koli yumurta al›narak bafllanan Yumurta Bayram› dolay›s›yla, bütün evlerde yumurta kaynat›l›r. 6 may›sta fieyh
Halil-il Fert Mezarl›¤›’nda yap›lan e¤lenceler s›ras›nda çeflitli oyunlar oynan›r
ve çeflitli yar›flmalar düzenlenir. Cumhur K›l›ço¤lu’ndan derlendi¤ine göre, Yumurta Bayram›’nda en ilgi çeken oyunlar, “fiakuleyn-u Zemce” ad› verilen
uzun atlama yar›flmas› ile “Ihmar-›t Tavil” ad› verilen uzun eflek oyunudur.
E¤lencelerin yap›ld›¤› bu mezarl›kta “severi” ad› verilen sal›ncaklar kurulur.
Bu sal›ncaklarda en yükse¤e ç›kanlar günün flampiyonu kabul edilirler.
“fiihril Memelik” ad› verilen niflanl› günleri bu kutlaman›n en dikkat çeken bölümlerinden biridir. fiihril Memelik için niflanl› o¤lu olan her aile gelin
k›z›na sepet sepet piflmemifl, fakat renkli yumurta gönderir. Yine niflanl› günleri dolay›s›yla her aile müstakbel gelinini al›p fieyhülturki Tepesi yamac›ndaki fieyh Osman Mevkii’ne giderek e¤lenir.
Bu güne ad›n› veren “Yumurta Yar›fl›” ise, yaklafl›k 500 yumurtan›n s›ras›yla k›r›lana dek birbirine vurulmas›yla oynan›r. En son kalan yumurta (Selem Nefl¤e) k›r›lana kadar oynanan oyun, yenilenlerin galip gelenlerin yumurta paralar›n› ödemesi kural›na dayal›d›r. Yediden yetmifle herkesin oynad›¤›
yumurta yar›flmas›nda, (F.19) yumurtalar daha önce haflland›¤› için oyun sonras›nda israf edilmeyip, oyuncular›n yanlar›nda getirdikleri çarfl› ekme¤i ve
yeflil so¤anla beraber yenir.
37
38
Toplanan çi¤demler demetlenerek köye götürülür. Çocuklar köydeki her
evi gezerek kendi aralar›nda e¤lenirler. Grup halinde gezen çocuklardan birisi, çi¤demlerin tak›ld›¤› dal› eline alarak, hep birlikte evlerden çi¤dem pilav›
için mani söyleyerek malzeme isterler. Söylenen mani örnekleri flunlard›r:
III. YAZIN YAPILAN KUTLAMALAR
3.1.1. Ç‹⁄DEM GÜNÜ (SAMSUN / LAD‹K / ÇAMLI KÖYÜ)
Çi¤dem çi¤dem çiçecük,
Kelem kelem kelecük,
Verenin bir o¤lu,
Vermeyenin bir k›z› olsun.
Derleyen: Mehmet Güllü
Derleme Yeri: Samsun
Kaynak Kifli: Gökhan Göçer
Mesle¤i: Fen Bilgisi Ö¤retmeni
Do¤um Y›l›: 1975
veya;
Çi¤dem çi¤dem çiçecük,
Kelem kelem kelecük,
Verenin nur topu gibi o¤lu,
Vermeyenin kel bafll› bir k›z› olsun.
3.1. Ç‹⁄DEM GÜNÜ
Bir baflka mani örne¤i:
Samsun’un Ladik ‹lçesi’nin Çaml› Köyü’nde her y›l karlar›n tam olarak
erimedi¤i ancak erimeye bafllad›¤› günlerde, yani cemrenin havaya düfltü¤ü
tarihte “Çi¤dem Günü” kutlamalar› yap›lmaktad›r.
Çaml› Köyü’nde Çi¤dem Günü, çocu¤u olmayan kad›nlar›n çocuk sahibi
olmas› için, hamile olan kad›nlar›n çocuklar›n›n sakat do¤mamas› için, erkek
çocuklar›n büyüdüklerinde iyi bir meslek sahibi olmalar› için, hayvanc›l›k yapan köylünün buza¤›lar›n›n ölmemesi için çi¤dem çiçe¤inden yap›lan çi¤dem
pilav›n›n yenilmesi gerekti¤ine inan›l›r. Burada çi¤dem çiçe¤i kutsal say›l›r ve
bu çiçe¤in, so¤uklar›n bitip s›cak günlerin bafllamas›yla do¤an›n canland›¤›
gibi köy halk›n›n dertlerine çare olaca¤›, flifa getirece¤i inanc› hakimdir.
Çaml› Köyü’nün hemen yak›nlar›nda yükselen Akda¤’›n yüksek kesimlerinde karlar›n alt›nda bulunan çi¤dem çiçeklerinin bafllar›n›n karlar›n alt›ndan görünmeye bafllad›¤› günlerde yap›lan Çi¤dem Günü, çocuklar taraf›ndan
yap›lan ilk faaliyet “çi¤dem gezme” dir. Çi¤dem gezme, ilkbahar›n geliflini
müjdeleyen mahmur ad› da verilen çi¤dem çiçeklerinin do¤ay› çeflitli renklere
boyamas› ile ortaya ç›kan bir gelenektir. Çocuklar önceden haz›rlam›fl olduklar› ucu sivriltilmifl “çi¤dem kaz›klar›” ile Çaml› Köyü’nün hemen yan›nda bulunan Akda¤’›n yüksek kesimlerinde yetiflen, kar alt›ndaki çi¤demleri toplayarak köye getirirler. Karaçal›, ard›ç, geven a¤açlar›n›n herhangi birinin dal›n›n
dikenine çi¤dem çiçekleri tak›l›r. Gökhan Göçer’den derlendi¤ine göre, dikenli
dallar çocu¤u olmayan kad›nlar›, çi¤dem çiçe¤i ise çocu¤u sembolize etmektedir. Yani Ladik’te meyvesiz, kurumufl a¤açlar›n meyve vermeye bafllamas› gibi çocu¤u olmayan kad›nlar›n da döl tutaca¤›na inan›l›r. Bahar›n gelmesiyle
bereket artacak, kurumufl a¤açlar meyve verecek ve kad›nlar “dölsüz” kalmayacakt›r.
39
Çi¤dem çi¤dem çiçecik,
Ebem o¤lu köçecik,
Çi¤dem geldi yap›ya,
Bahflifl getirin gap›ya.
veya;
Çi¤dem çi¤dem çiçecik,
Ebem o¤lu köçecik,
Ya¤ verenin o¤lu olsun,
Bulgur verenin g›z› olsun,
K›z çatlas›n ölsün,
O¤lan bize gardafl olsun.
Söylenen manileri ifliten ev sahibi kap›ya ç›kar ve birkaç demet çi¤dem
alarak bahflifl veya pilavl›k malzeme verir. fiayet, ev sahibi cevap vermekte
gecikirse veya d›flar› ç›kmazsa çocuklar:
Dam bafl›na boyunduruk,
Bekleye bekleye yorulduk,
Bahflifl verirsen giderik,
Yoksa akflama dek dururuk..
fleklinde mani söylerler ve toplad›klar› bahfliflleri kendi aralar›nda paylafl›rlar.
Daha sonra toplanan bulgur, ya¤ ve çi¤dem bir evde piflirilir ve çocuklarla kad›nlar birlikte bu pilav› yerler. ‹flte bu pilava “çi¤dem pilav›’’ ad› verilir.
40
3.1.2. Ç‹⁄DEM P‹LAVI (YOZGAT / SORGUN / Ç‹⁄DEML‹ KASABASI)
Derleyen: Müjde Atalay
Derleme Yeri: Yozgat / Sorgun
Kaynak Kifli: Fatma Çetin
Do¤um Yeri ve Y›l›: Yozgat / Sorgun 1977
3.2. HIDIRELLEZ
3.2.1. DÜT DEDE fiENL‹KLER‹ (ANKARA / BALA / AFfiAR KASABASI)
Yozgat’›n Sorgun ‹lçesi’ne ba¤l› Çi¤demli Kasabas›’nda mart ay›n›n sonunda havalar›n ›s›nmaya ve karlar›n erimeye bafllamas›yla birlikte “Çi¤dem
Pilav› Kutlamalar›” yap›lmaktad›r. Kasabada 6-12 yafl aras› çocuklar bahar›n
gelifliyle birlikte a¤açtan yap›larak ucu sivriltilmifl “küsküç” ad› verilen kaz›c›
de¤neklerini alarak çi¤dem kazmaya giderler. Çi¤dem kazan çocuklar çi¤demleri az›k çantalar›na koyarak dönerler. Büyük bir i¤de dikeni veya çal› bularak, bunu toplad›klar› çi¤demlerle süslerler. Guruplar halinde biri tencere, biri
heybe, bir di¤eri çanta alarak çi¤dem gezdirmeye bafllarlar. Ev ev türküler ve
çi¤dem manileri söyleyerek dolafl›rlar. Ev sahiplerinden bulgur ve yemeklik
ya¤ alan çocuklar çok verene çok dua, az verene az dua ederlerken, hiç vermeyene de bedduada ederler. Çi¤dem gezdirme uygulamas›nda, boynuna çanta tak›l› çocu¤a “abdal” denir. Çocuklar, flu ezgili maniyi söyleyerek dolafl›rlar:
Çi¤dem çi¤dem çiçecik
Ebem o¤lu göçecik
Ala bulgur saçay›k
Gap› gap› gezecik
Çi¤dem geldi kap›ya
Ya¤ gönderin yap›ya
Ya¤ olmazsa bal olsun
Az verenin k›z› olsun
Çok verenin o¤lu olsun
K›z çatlas›n ölsün
O¤lan yan›n›za yoldafl kals›n.
Çocuklar bu manilerle ev sahibine seslenirler. Ev sahibi haz›rlad›¤› bulguru veya ya¤› çocuklara verir. (F.20) Toplan›lan ya¤ ve bulgur bir eve getirilerek “çi¤dem pilav›” piflirilir. Çi¤dem Pilav› flu flekilde yap›l›r:
Toplanan çi¤demlerin yumru k›s›mlar› kabu¤undan soyulur. Sar› çiçekleri
ayr›l›r. Bulgur pilav› piflirildikten sonra ocaktan indirilmeden on dakika önce
çi¤dem yumrular› kat›l›r ve kar›flt›r›l›r. Bir süre kaynat›ld›ktan sonra ocaktan
al›n›r, tepsilere konur. Pilav tepsilerinin üzerine önceden ayr›lan çi¤dem çiçekleri serpilerek servis yap›l›r.
41
Derleyen: Mehmet Er
Kaynak Kifli 1: Hac› Mahmut Alt›ntop
Mesle¤i: Emekli
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara / Bala / Afflar Kasabas› 1939
Kaynak Kifli 2: Bayram Küçük
Mesle¤i: Belediye Baflkan›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara / Bala / Afflar Kasabas› 1962
Kaynak Kifli 3: Kezban Küçük
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara/ Bala / Afflar Kasabas› 1949
Ankara’n›n Bala ‹lçesi’ne ba¤l› Afflar Kasabas›’nda her y›l “Kuzu buca¤a
dayan›nca”, yani may›s ay›nda “Düt Dede fienlikleri” yap›l›r. Ad›n› ilçede türbesi bulunan Düt Dede’den alan flenlik, halk aras›nda “H›d›rellez” flenli¤i olarak kutlan›r.
Kaynak kifli Kezban Küçük’e göre, Düt Dede 13. y.y.da yaflam›fl ve Hac›
Bayram Veli Hazretleri’nin akrabas› olan keramet sahibi bir evliyad›r. Alt› çocu¤u ve efliyle Solfasol Mahallesi’nden gelip buraya yerleflmifltir. Düt Dede bir
gün asas›n› yere vurur ve bugün türbesinin oldu¤u yerde bir dut a¤ac› bitirir,
koca bir ordu bu dutlar› yemekle bitirememifltir. ‹flte Düt Dede’nin ad› bu dut
a¤ac›ndan gelmektedir.
fienlik günü sabah ezan›yla kalk›l›r. Topluca k›l›nan namaz›n ard›ndan
ço¤u adak olan en az 100 kurban kesilir. Köylüler gönlünden geldi¤ince, gücü
yetti¤ince adaklar adarlar ve ne isterlerse olaca¤›na inan›rlar. fienlikte bulgur
pilav› ve kurban eti ikram edilir. Bu pilav›n yöreye bereket getirece¤ine inan›l›r.
Yemekler yenildikten sonra Düt Dede Türbesi’ne ç›kan halk, (F.21) önce
türbenin içindeki Düt Dede mezar›n›, sonra da türbenin d›fl›nda yer alan çocuklar›n›n ve eflinin mezar›n› ziyaret edip, dua ederler. Kaynak kifli Bayram
Küçük’ün belirtti¤ine göre, bu dualarla iyi olmayacak dert, afl›lmayacak s›k›nt› yoktur. (F.22)
42
Burada mevlitler okunur, ibadetler edilir, (F.23) kurulan büyük sofralarda
topluca yemekler yenilir.
3.2.2. E⁄R‹CE (HIDIRELLEZ) (YOZGAT / D‹VANLI KÖYÜ)
Kezban Küçük’ün belirtti¤ine göre, türbenin hemen yan›nda bulunan
adak a¤ac›na özellikle kad›nlar kurdeleler, bezler ba¤lay›p dilek dilerler.
(F.24) Genç k›zlar ve çocuklar, dilek bezlerini a¤açlara ba¤lama ifllemi bittikten sonra eve dönecekleri zaman yoldaki tafllardan birinin alt›nda canl› bir
kar›nca görürlerse, dileklerinin kabul olaca¤›na inan›rlar.
Derleyen: Harun ‹lyas Karaca
Derleme Yeri ve Tarihi: Yozgat / 16.04.2005
Kaynak Kifli: Yusuf Karadavut
Mesle¤i: Rençper
Do¤um Yeri ve Y›l›: Yozgat / Divanl› Köyü 1952
fienli¤in sonunda e¤er o y›l ya¤mur çok ya¤d›ysa flükür duas›na, az ya¤d›ysa ya¤mur duas›na ç›k›l›r. Bu konuyla ilgili kaynak kifli Bayram Küçük, her
sene ya¤murun mutlaka ya¤d›¤›n› bunun da Düt Dede’nin bir kerameti oldu¤unu söylemektedir.
Yozgat’›n Divanl› Köyü’nde her y›l 6 may›sta H›d›rellez kutlamalar›
yap›l›r. Divanl›’da H›d›rellez günleri genelde ya¤murludur. Bu ya¤murun sebebi kaynak kiflinin belirtti¤ine göre, H›d›rellezde buluflan H›z›r ile ‹lyas peygamberlerin sevinçlerinden a¤lamalar›d›r.
H›d›rellezden önce ekilen sebzelerin e¤ri ç›kmas›ndan dolay› ad›na “E¤rice” de denilen H›d›rellez için kad›nlar, günler öncesinden haz›rlanmaya bafllar. Çocuklar› olmayan kad›nlar ile yeni gelin k›zlar, çocuk sahibi olmak için
geceden gül dibine içinde bezden bir bebek olan beflik b›rak›rlar veya gül dal›na sal›ncak ba¤larlar. E¤er istenilen çocuk k›zsa uzun saçl›, etekli; erkek çocuk isteniyorsa, pantolonlu bebek yap›l›p konulur. Ertesi gün de günefl do¤madan bunlar geri al›n›r.
E¤rice kutlamalar› için kad›nlar parlak grep döflek elbiseler veya entari,
h›rka, oyal› pullu yemeni ve iskarpin giyerek; erkekler siyah kadife flalvar, ceket, yelek, postal yemeni, püsküllü çoraplar giyerek, “Öz k›y›s›”, “Eflekli Çay›r” yada “Kara Çay›r” denilen yere giderler. Her a¤ac›n alt›nda atefller yak›l›p, semaverlerde çaylar demlenir. “Sülenke”, “tura kapmaca” çelik çomak gibi oyunlar oynan›r. Saz çal›p türkü söyleyen gençler, davul- zurna eflli¤inde
halay çekerler. Buraya gelen sat›c›lar çekirdek, malta eri¤i, can eri¤i, horoz
flekeri, balon satarlar.
‹kindiye hatta akflam›n geç vakitlerine kadar süren e¤lencede, dikkat çeken uygulamalardan biri de, niyet açmad›r. Çömle¤in bafl›nda toplanan genç
k›zlar, küçük bir çocu¤un bafl›na pembe veya k›rm›z› bir p›rlanta (flifon) atarlar. Küçük çocuk, çömle¤in içinden eflyalar› tek tek ç›kar›rken, bir kifli de çocu¤un ç›kard›¤› eflyan›n sahibine mani söyler. Bu uygulama çömle¤in içindekiler bitene kadar devam eder. K›smet açmaya yönelik yap›lan bir di¤er uygulama da, k›smeti aç›lmayan k›zlar›n bafl›nda kilit aç›lmas›d›r.
43
44
3.2.3. EVRÜCE (HIDIRELLEZ) (TOKAT / AKYAMAÇ KÖYÜ)
Hasan, Hüseyin, Zeynel, Bak›l yal›n›z,
Mezhebimiz imam Cafer pirimiz,
Musa, Kas›m, R›za’dan da holumuz,
Kurban›n›z kabul olsun erenler.
Derleyen: Tu¤ba Ulusoy
Derleme Yeri: Tokat / Akyamaç Köyü
Kaynak Kifli 1: Kadir Ergün
Mesle¤i: Çiftçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Tokat / Akyamaç Köyü 1933
Kaynak Kifli 2: Ali fien
Mesle¤i: Çiftçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Tokat / Akyamaç Köyü 1940
Muhammed kayadan kaynay›p cofltu,
Ali’ül Nail ile cufl edip biçti,
Asker-i mehdiye gayretin düfltü,
Tokat’›n Akyamaç Köyü’nde her y›l 6 may›sta H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. Kaynak kifli Kadir Ergün’den derlendi¤ine göre, bolluk ve bereketin simgesi olarak kabul edilen H›d›rellezden önce ekilen sebzelerin e¤ri ç›kmas›ndan veya H›d›rellezden önce do¤an hayvanlar›n sakat olmas›ndan dolay› H›d›rellez, burada “Evrüce” olarak bilinir. Kaynak kifli Ali fien’e göre H›d›rellez kutlamalar› burada Atay Dede’den beri yap›lmaktad›r.
H›d›rellez kutlamalar› için Akçayamaç Köyü’nde bulunan Orhan Ulusoy
Türbesi’ne gelen halk, burada dualar okur, dileklerde bulunur. Buray› ziyarete
gelen kad›nlar evlerinde yapt›klar› çörekleri, türbede parçalara ay›r›rlar. Daha sonra “Lokma” ad› verilen bu parçalar da¤›t›l›r.
6 may›s sabah› Orhan Ulusoy Türbesi’nin bafl›nda kurbanlar kesilir, bulgurlar ay›klan›r. (F.25) Kesilen kurbana dair, Ali fien’den derlenen bir fliir flöyledir:
Kurbanlar erenler yoluna niyet,
Otur birli¤ine ç›ra¤a hürmet,
Ulaflt›r bizlere eleman, nimet,
Abdal dedem otural›m postuna,
Bu kurban›n ismi Ali nesline,
‹smi azam yaz›l›d›r üstüne,
Daha sonra büyük kazanlarda erkekler, bulgur pilav›, et, patates piyaz›,
sarma, k›zartma ve sebze yemekleri piflirirler. Bu güne özel olarak piflirilen
yemek ise “bad”t›r.
Yemeklerin haz›rlanmas›ndan sonra türbenin yak›n›nda bulunan tepeye
ç›kan halk, burada piknik yapar. Çocuklar oyun oynar, gençler ise kendi aralar›nda saz çal›p, türkü söylerler.
Kadir Ergün’ün belirtti¤ine göre, H›d›rellez günü yap›lmamas› gereken
bir tak›m kurallar vard›r. Bunlardan biri bu gün kimsenin çal›flmamas›d›r.
Çünkü bu gün çal›flan kiflinin kendisine, ailesine veya mal›na, mülküne zarar
gelece¤i düflünülür. Uygulanan di¤er bir kural ise, mutlaka bir sorunla karfl›lafl›laca¤›na inan›ld›¤› için H›d›rellezin kutland›¤› yere hamilelerin getirilmemesidir.
Tekbirde sahibi tutsun k›ç›n›,
Evliyalar ba¤›fllas›n suçunu,
Emimeyye yüzdü kurban koçunu
Lay›k olanlara verir lokmas›n,
Piflmifl lokma yiyen ç›ra bakmas›n,
R›zada müminler d›fla ç›kmas›n,
45
46
3.2.4. HIDIRELLEZ (ADIYAMAN)
3.2.5. HIDIRELLEZ (AFYON)
Derleyen: Abdulkadir Günefl
Derleme Yeri: Ad›yaman
Kaynak Kifli: ‹brahim Polattafl
Mesle¤i: Emekli
Do¤um Tarihi: 1953
Derleyen: Engin Boztafl
Derleme Yeri: Afyon
Kaynak Kifli: Fatma Çelikbilek
Do¤um Yeri ve Y›l›: Afyon / 1922
Ad›yaman’da her y›l may›s›n ilk haftas› H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. Yak›lan atefllerin üzerinden atlan›p, etraf›nda halaylar›n çekildi¤i H›d›rellez günü, Hz. Ali’nin do¤um olarak kabul edilir. Kutlamalara pek çok mahalli sanatç› kat›l›r.
Afyon’da her y›l 6 may›sta H›d›rellez kutlan›r. H›d›rellez günü sabah namaz›ndan sonra, taliplisi ç›kmayan yada evlenme zaman› gelmifl k›zlar yanlar›na bir asma kilit alarak, evli yada yafll› bir kad›nla birlikte Karahisar Kalesi’ne gider. Kilit, kaleye varmadan önce kapat›l›r. Kaleye ç›k›ld›ktan sonra,
yafll› veya evli kad›n bu kilidi k›zlar›n bafllar›nda açarak, k›smetlerini de açm›fl olur. Daha sonra k›zlar, kalenin yak›nlar›nda bulunan K›z Kulesi’nden;
“Baht›m baht›m
Alt›n taht›m
Evlenecek vakt›m”
diyerek ba¤›r›rlar. Bu uygulamadan sonra k›zlar›n k›smetinin aç›laca¤›na inan›l›r. E¤er kaleye ç›kan kifli, çocu¤u olmas›n› istiyorsa;
“Çocu¤um olacak vakt›m
Okulu bitirecek vakt›m”
diye ba¤›r›r. Afyon’da kutlamalar›n yap›ld›¤› yere H›d›rl›k Da¤› denir. Karahisar Kalesi’ndeki dilek dileme uygulamas›ndan sonra halk, H›d›rl›k da¤›na ç›kar. Burada yap›lan pikni¤in ard›ndan çeflitli yar›flmalar yap›l›r, oyunlar oynan›r.
Afyon’daki H›d›rellez kutlamalar›nda en önemli uygulamalardan biri de,
H›d›rl›k Da¤›’na götürülen sözlü veya niflanl› k›zlara burada çeflitli hediyeler
verilmesidir. Bu uygulamada k›z ve o¤lan taraf› karfl›l›kl› hediyeleflir. Önce
kaynanaya s›rt›n› s›cak tutmas› için yelek, rahat yürümesi için terlik, rahat
oturmas› için minder ve evde kaynanan›n sözünün geçmesi için “bol i¤neli namaz yaflma¤›” hediye edilir. (F.26) Gelinin kaynanas›n›n elini öpmesinin ard›ndan hediye alma s›ras› gelin k›za gelir. Gelin k›za da kaynanas› taraf›ndan öncek (önlük) (F.27), terlik ve namaz yaflma¤› verilir.(F.28) Hediyeleflmeden sonra, H›d›rellezden bir önceki akflam k›z taraf› taraf›ndan haz›rlanan “a¤z› aç›k”
ile o¤lan taraf›n›n getirdi¤i çerezler yenir, halk oyunlar› gösterileri olur. ‹kindiye kadar bu flekilde süren kutlamalarda gençler aras›nda çeflitli yar›flmalar
da düzenlenir. Bu yar›flmalar›n en önemlilerinden biri, uçurtma yar›flmas›d›r.
Yar›flmada dereceye girenlere çeflitli ödüllerin verilmesinin ard›ndan H›d›rellez kutlamalar› son bulmufl olur.
47
48
3.2.6. HIDIRELLEZ (AFYON / D‹NAR)
3.2.7. HIDIRELLEZ (AKSARAY / TEKKE)
Derleyen: ‹lknur Maral›
Derleme Yeri ve Tarihi: Afyon / 18 Nisan 2005
Kaynak Kifli 1: Fat›ma Tutar
Do¤um Yeri ve Y›l›: Afyon / Dinar 1944
Kaynak Kifli 2: fiule Bal
Do¤um Yeri ve Y›l›: Afyon / Dinar 1966
Derleyen: Evren Tekden
Derleme Yeri: Aksaray
Kaynak Kifli: Ali Canl›
Mesle¤i: Esnaf
Do¤um Yeri ve Y›l›: Aksaray / Ba¤l› Köyü 1974
Afyon’un Dinar ‹lçesi’nde her y›l 6 May›s’ta H›d›rellez kutlamalar› olur.
Kaynak kifli fiule Bal’›n belirtti¤ine göre, kutlamalar daha önce, Harman yerinden Santral Park’a kadar olan bölgede yap›l›rken, son zamanlarda Suç›kan’da düzenlenmeye bafllam›flt›r. Burada hem yeflillik alan›n çok olmas› hem
de mezarl›¤›n buraya yak›n olmas› buray› kutlamalar için gözde bir mekan
haline getirmifltir. Ayr›ca H›d›rellez gününün tatil günlerine denk gelmesi de
oldukça önemlidir. Çünkü e¤er bu gün tatil gününe denk gelirse kat›l›mda da
o oranda art›fl görülmektedir. (F.29)
Dinar’da, 5 may›s gecesi dilekler dilenir, bunlar tafllarla sembolize edilir.
(F.30) Bu dilekler eflli¤inde a¤açlara çaputlar, bezler ba¤lan›r. (F.31) Önceki
gün bütün bunlar› yapanlar ertesi sabah erkenden kalk›p, dileklerini suya söylerler.
Aksaray’›n Tekke ‹lçesi’nde her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. H›d›rellez sabah› erkenden kalkman›n bereket getirece¤ine
inanan halk, yine o gün H›z›r (a.s)’›n bereket tafl›yaca¤› düflüncesiyle ambarlar›n›n ve yiyecek torbalar›n›n a¤z›n› aç›k b›rak›r.
H›d›rellez kutlamalar› için sabah›n erken saatlerinde kalk›larak üç evliyan›n yatt›¤› yer olan Tekke’ye gidilir. Burada kahvalt›n›n ard›ndan H›d›rellezin
anlam ve önemine dair konuflmalar yap›l›r ve dualar edilir.
Befl alt› senedir belediyenin organize etti¤i flenliklerde, çeflitli yar›flmalar
düzenlenmektedir. Bu yar›flmalar›n en önemlilerinden biri gürefltir. (F.36) ‹lk
olarak küçüklerin daha sonra büyüklerin gürefllerinde hakem de elindeki de¤nekle gürefl alan›n› ihlal edenleri uyar›r.
Kaynak kifli Ali Canl›, Aksaray’da H›d›rellez kutlamalar›n›n Tekke’den
Merkez’e al›nmas›n›n ve son dönemlerde Belediyenin bu organizasyona kat›lmamas›n›n kutlamaya olan yo¤un ilgiyi azaltt›¤›n› söylemektedir.
Dinar’da H›d›rellez, on y›l önceki H›d›rellezde Suç›kan Yolu üzerinde hayat›n› kaybedenler için bir kurban kesilmesiyle bafllar. (F.32) Bundan sonra
Belediye’nin katk›s›yla kazanlarda pilavlar piflirilip, helvalar kar›l›r ve burada
bulunanlara da¤›t›l›r. Yine Belediye’nin H›d›rellez için getirtti¤i halk oyunlar›
guruplar› oyun oynar, ses sanatç›lar› flark›lar söylerler.
Dinar’da H›d›rellez süresince çeflitli sergiler aç›l›r. (F.33) Kaynak kiflinin
belirtti¤ine göre, bu organizasyona özellikle çal›flan kad›nlar ilgi gösterirler.
Dinar’daki H›d›rellez kutlamalar› bir çok yar›flmaya da ev sahipli¤i yapar. Bunlardan biri, yöresel yemek yar›flmas›d›r. Yöresel Yemek Yar›flmas›’nda en dikkat çeken yemek pifli’dir. (F.34) Bir di¤er yar›flma ise 7 may›sta
düzenlenen uçurtma yar›flmas›d›r. Çocuklar›n doyas›ya e¤lendi¤i bu yar›flmada farkl› flekillerde pek çok uçurtma yap›l›r. (F.35)
fienliklerde halk›n diledi¤i gibi davranmas›, yani özgür bir ortam›n olmas›, kurallar›n olmamas› halk›n flenliklere kat›l›m›n› daha da artt›r›r.
49
50
3.2.8. HIDIRELLEZ (ANKARA / BALA / KEKL‹CEK KÖYÜ)
3.2.9. HIDIRELLEZ (ANKARA / ÇUBUK / AfiA⁄IEM‹RLER KÖYÜ)
Derleyen: Zeliha Ayd›n
Derleme Yeri ve Tarihi: Ankara / Bala / Keklicek Köyü 6 .05. 2005
Kaynak Kifli: ‹lknur Güler
Mesle¤i: Tezgahtar
Derleyen: Meltem Yaz›c›
Derleme Yeri ve Tarihi: Afla¤›emirler Köyü / 06.05.2005
Kaynak Kifli: Mürdük Akbaba
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara / Çubuk / Afla¤›emirler 1965
Ankara’n›n Bala ‹lçesi’ne ba¤l› Keklicek Köyü’nde her y›l 6 may›s’ta H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r.
Ankara’ya ba¤l› Çubuk ‹lçesi’nin Afla¤›emirler Köyü’nde H›d›rellez kutlamalar› her y›l 6 may›sta yap›l›r. 3 may›sta toplanan Afla¤›emirliler, 6 may›s
için neler yapmalar› konusunda bir karara varmaya çal›fl›rlar. Kaynak kifli
Mürdük Akbaba’n›n belirtti¤ine göre, Afla¤›emirliler için 3 may›s, H›d›rellez’in
plan›n›n yap›ld›¤› bir gün özelli¤i tafl›r.
Keklicek Köyü’nde H›d›rellez için bütün haz›rl›klar 5 may›s gecesi yap›l›r.
H›d›rellezden bir önceki gece halk, yeflil so¤anlar›n uçlar›ndan baz›lar›n› keserek, ucu kesilmifl bu so¤anlara dilek tutup, ip ba¤lar. Ertesi gün kalk›ld›¤›nda
ip ba¤lanan bu so¤an uçlar› büyümüflse, dileklerinin kabul edildi¤ine inan›rlar. (F.37) 5 may›s günü yap›lan bir baflka uygulama ise, so¤an bahçesinin yan›na dileklerin çizilmesidir. E¤er ertesi gün bu topraktaki flekiller kaybolmuflsa, bu topra¤a H›z›r’›n bast›¤›, dileklerinin gerçekleflece¤ine inan›l›r
6 may›s sabah› erkenden kalkan kad›nlar tand›rda toplan›r ve bereket getirmesi için mutlaka hamur ifli yaparlar. Hamur iflinin yan›nda yine bereket
getirmesi için fasulye, nohut, bu¤day kaynat›l›r ve daha sonra bu yiyecekler
komflulara da¤›t›l›r. (F.38) H›d›rellez sabah› yap›lan bir baflka uygulama ise,
sütün sa¤›ld›ktan sonra evin d›fl›na konulmas›d›r. E¤er akflama do¤ru bu süt
mayalan›rsa, H›z›r’›n elinin de¤di¤ine ve o senenin bereketli geçece¤ine inan›l›r.
5 may›s akflam› bir araya gelen Afla¤›emirliler, meydan›n ortas›nda araba lastikleri ile büyük bir atefl yakarlar. Küçükler bu ateflin üzerinden atlarken, büyükler de kenar›nda halay çekerler. Mürdük Akbaba, lastik yak›lmas›ndaki amac›, “H›d›rellez ateflinin daha fazla ve daha gür yanmas›n› sa¤lamak” olarak ifade etmektedir. Atefl sönerken, herkes birbirinin yüzüne kara
sürer. Bu arada aç›lan radyo ve teyplerden yükselen coflkulu müzikler eflli¤inde 3 may›sta toplanan paralarla al›nan yiyecekler yenir.
Ertesi gün, 6 may›sta tekrar toplanan köy halk› birlikte piknik yap›p, H›d›rellezi coflku ve sevinçle geçirirler.
H›d›rellez günü erkek taraf›, k›z taraf›na bir koyunu süsleyip hediye olarak gönderir, daha sonra da h›s›mlar “Depel” ad› verilen piknik alan›na giderler. Hediye gelen koyun burada kesildikten sonra birlikte yenir. Piknik sonras›
tefler çal›n›p, oyunlar oynan›r. Genellikle genç k›z ve kad›nlar›n kat›ld›¤› H›d›rellez kutlamalar›nda dikkat çeken bir uygulama da çocuklar›n hasta olmamas› için, yeflillik bir bay›rda yuvarlanmas›d›r.
51
52
3.2.10. HIDIRELLEZ (ANKARA / ÇUBUK / DUMLUPINAR KÖYÜ)
3.2.11. HIDIRELLEZ (ANKARA / MAMAK / HÜSEY‹N GAZ‹)
Derleyen: Yasemin Yüksekkaya
Derleme Yeri ve Tarihi: Dumlup›nar Köyü / 16.04.2005
Kaynak Kifli: Mavifl Tiftikçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara, Çubuk, Dumlup›nar Köyü 1960
Derleyen: Canan Kaya
Derleme Yeri ve Tarihi: Ankara / Mamak 10.05.2005
Kaynak Kifli 1: Sabri Y›lmaz
Mesle¤i: Memur
Do¤um Yeri ve Y›l›: Çorum / Alaca / Küçük Keflni Köyü 1955
Kaynak Kifli 2: Sabri Y›lmaz
Do¤um Yeri ve Y›l›: Sivas / Divri¤i 1967
Ankara’n›n Çubuk ‹lçesi’ne ba¤l› Dumlup›nar Köyü’nde her y›l 6 May›sta
H›d›rellez kutlamalar› düzenlenmektedir.
Dumlup›nar Köyü’nde H›d›rellez heyecan› bir hafta önce bafllar. Kaynak
kiflinin belirtti¤ine göre, H›d›rellez kutlamalar› genellikle kad›nlar aras›nda
yap›l›r, erkekler bu kutlamalara kat›lmazlar. Kad›nlara ayr›lm›fl bu özel günde
hiçbir yasak söz konusu de¤ildir.
Bir hafta önceden toplanan kad›nlar kendi aralar›nda bir reis seçerler ve
o reis bütün kad›nlardan H›d›rellez harcamalar› için para toplar. Toplanan bu
paralarla gerekli olan yiyecek, içecekler al›n›r. H›d›rellezin nerede kutlanaca¤› bir hafta önceki bu toplant›da belli olur.
5 may›s akflam› yak›lan ateflten yafll› genç bütün herkesin atlamas› gerekir; çünkü atefl üzerinden atlayanlar›n günahlar›n›n dökülece¤i inanc› yayg›nd›r. 5 may›s akflam› yap›lan bir baflka uygulamada da iki küçük k›z çocu¤u ellerine verilen bir kovan›n içine çiçek toplay›p, üzerine de bir miktar su koyarlar. Kaynak kifli Mavifl Tiftikçi’nin belirtti¤ine göre, bu uygulama ertesi gün
H›d›rellez kutlamalar›n›n oldu¤unu duyurmak ve köy halk›n› kutlamaya davet
etmek amac›yla yap›l›r. Su ile çiçeklerin yer ald›¤› kovan›n içine genç k›zlar
kendilerine ait tak›lar› atarlar. Haz›rlanan kova ertesi güne kadar bu flekilde
bekletilir. 6 may›sta toplanan kad›nlar, daire biçiminde otururlar ve önceki
günden kalan kovay› dairenin ortas›na al›rlar. Toplanan kiflilerin aras›ndan
evlenmesine az bir zaman kalm›fl, genç bir k›z seçilir ve ona bu uygulamada
“gelin” ad› verilir. Gelin kovan›n yak›n›na oturur, di¤erleri de gelini ortalar›na
alacak biçimde otururlar. Bu pratikte bir kifli eline ald›¤› bir mani kitab›yla
gelinin kovadan çekti¤i eflyalar›n sahibine maniler okur. Kovan›n içine eflyas›n› atan herkese manilerin okunmas›ndan sonra piknik yap›l›r.
Ankara’n›n Mamak ‹lçesi’ne ba¤l› Hüseyin Gazi’de her y›l 6 may›sta H›d›rellez kutlamalar› olur. Kutlamalar›n yap›lmas›ndaki amaç, Hüseyin Gazi Da¤›’na ismini veren Hüseyin Gazi’yi anmakt›r. 1997 y›l›nda Hüseyin Gazi Türbesi Derne¤i’nin kurulmas›yla daha sistematik bir flekilde düzenlenmeye bafllanan kutlama için yap›lan haz›rl›klar bir hafta önceden bafllar.
6 may›sta H›d›rellez kutlamalar› için Hüseyin Gazi Da¤›’na ç›kan halk›n,
bu türbe çerçevesinde perçinleflmifl pek çok inan›fl› söz konusudur. Bunlardan
ilki türbenin karfl›s›ndaki da¤›n etraf›n›n üç kez dolan›larak dilek dilenmesidir. Bunun yan› s›ra Hüseyin Gazi’nin savafllarda kulland›¤› gürzün yer ald›¤›
Gürz Tafl›’n›n deli¤inden bafl›n› uzatan kiflilerin bafl a¤r›lar›n›n geçti¤ine inan›l›r.
Kutlamada etli pilav ve aflure ikram› olur. Bu yemekler H›d›rellezden bir
gün önce veya H›d›rellez sabah› piflirilir. Yemeklerin yenilmesinden sonra dede taraf›ndan lokma duas› yap›l›r.
Kutlamalardaki en e¤lenceli bölüm ise mahalli sanatç›lar›n verdikleri
konserler ve çal›nan sazlar eflli¤inde oynanan semah ile halk oyunu gösterilerdir.
Akflama kadar süren H›d›rellez kutlamalar›nda sal›ncaklarda sallan›l›r,
top oyunlar› oynan›r.
53
54
3.2.12. HIDIRELLEZ (ANTALYA / KUMLUCA / YAZIR KÖYÜ)
fazla uygulama içermektedir. Önceki senelerde mayas›z süt kaynat›l›p, üstü
örtülürdü ve dilek tutulurdu. E¤er bu süt tutar da yo¤urt olursa, dile¤in gerçekleflece¤ine inan›l›rd›. Fakat bu uygulama son senelerdeki kutlamalarda art›k terk edilmifl. Bunun yan›nda eski H›d›rellez kutlamalar›nda Olimpus Da¤›na güreflçiler gelir, güreflirlerdi. Bu gürefl sonunda, dereceye girenlere çeflitli
ödüller verilirdi.
Derleyen: Filiz Özkan
Derleme Yeri: Antalya
Kaynak Kifli: ‹smet Pehlivan
Mesle¤i: Çiftçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Antalya / Kumluca / Yaz›r Köyü 1945
Antalya’n›n Kumluca Kazas›’na ba¤l› Yaz›r Köyü’nde her y›l 6 may›sta
H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. H›z›r ile ‹lyas’›n bulufltu¤u gün olarak
kutlanan H›d›rellez için yap›lan haz›rl›klar, bir gün önceden H›d›rellez’de yenilecek yiyeceklerin haz›rlanmas› ile bafllar.
6 may›s günü Olimpos Da¤›’nda toplanan halk, (F.39) ilk olarak piknik
yapmak için “ulu bir a¤aç” arar. (F.40) Ulu a¤ac›n gölgesinde yap›lan pikni¤in
ard›ndan, Olimpos Da¤›’nda bir çeflme bulunmas›na ra¤men bereket getirece¤i inanc› ile bulafl›klar derede y›kan›r. (F.41)
Yaz›r Köyü s›n›rlar› içinde bulunan Olimpos Da¤›’nda yap›lan kutlamalarda dikkat çeken pek çok uygulama vard›r. Bunlardan biri sal›nca¤a binmektir.
Bu güne özel olarak, iki çeflit sal›ncak kurulur. Bunlardan biri, ulu bir a¤aca
ba¤lanan ve halatlarla kurulan tek kiflilik sal›ncakt›r. H›d›rellez günü sal›nca¤a binenler gö¤e her yükseldiklerinde günahlar›ndan ar›nd›klar›na inan›rlar.
Bu yüzden yediden yetmifle herkes mutlaka sal›nca¤a biner. Kaynak kiflinin
belirtti¤ine göre, sal›ncaklar kurulurken a¤açlar›n özellikle en yüksek dallar›
tercih edilir. Çünkü sallan›l›rken ne denli yükse¤e ç›k›l›rsa Allah’a o kadar çok
yak›n olundu¤una inan›l›r. ‹kinci tür sal›ncak ise, iki kiflinin ayn› anda binebildi¤i “Cavur Sanca¤›”d›r. (F.42)
H›d›rellez günü yap›lan bir di¤er uygulama ise, dileklerin bir ka¤›da yaz›lmas› veya çizilmesidir. Bu dilek ka¤›tlar› akflamdan kimse görmeden bir gül
a¤ac›n›n dibine b›rak›l›r ve sabah erkenden de yine kimse görmeden geri al›n›r.
Kaynak kifli’den derlenen bir di¤er uygulamada da bafl örtüsünden veya
elbiseden y›rt›lan çaputlar dilek tutarak ulu a¤açlara ba¤lan›r. Bu a¤açlar›n
cinsi pek önemli de¤ilse de, çaputlar›n ulu bir a¤ac›n yüksek bir yerine ba¤lamas›yla dileklerin daha çabuk Allah’a ulaflaca¤› inanc› yayg›nd›r.
H›d›rellez kutlamalar›nda yap›lan en dikkat çekici uygulamalardan biri
de, belli miktarda zeytinin üzerine dua okunduktan sonra denize at›lmas›d›r.
Bu uygulama esnas›nda tutulan dileklerin kabul olaca¤›na inan›l›r.
Yaz›r Köyü’ndeki eski H›d›rellez kutlamalar› günümüzdekine oranla daha
55
56
3.2.13. HIDIRELLEZ (ANTALYA / KORKUTEL‹)
3.2.14. HIDIRELLEZ (BALIKES‹R)
Derleyen: Rukiye Demirkaya
Kaynak Kifli 1: Mustafa Everek
Mesle¤i: Muhtar
Do¤um Y›l›: 1962
Kaynak Kifli 2: Selda Bayrak
Do¤um Y›l›:1979
Derleyen: Canan Torun
Derleme Yeri ve Tarihi: Ankara / 05.08.2005
Kaynak Kifli: fiemsinur Torun
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ardahan / 1963
Antalya’n›n Korkuteli ‹lçesi’nde her y›l 6 may›sta H›d›rellez kutlamalar›
yap›lmaktad›r. Korkuteli’nde H›d›rellezle ilgili pek çok uygulama vard›r. H›z›r’›n gece evlerine gelip gelmedi¤ini anlamak isteyen halk, 5 may›s gecesi un
eler. Ertesi sabah unun üzerinde izler varsa, H›z›r’›n o eve geldi¤i ve bereket
getirdi¤ine inan›l›r. 5 may›sta yap›lan bir baflka uygulama ise, dileklerin bir
ka¤›da yaz›ld›ktan sonra gül a¤ac›na ba¤lanmas›d›r. Ayn› uygulaman›n bir
baflka yönü de, dileklerin topra¤a flekillendirilmesidir. Bu flekilleri ve dilek ka¤›tlar›n› H›z›r’›n (a.s.) görüp, dilekleri gerçeklefltirece¤i inanc› hakimdir. H›d›rellezden önceki gece yap›lan son uygulamada da, bir so¤an›n iki yapra¤› eflit
uzunlukta kesilir ve birine siyah, di¤erine beyaz ip ba¤lan›r. Biri gelecekteki
mutlu hayat›, di¤eri s›k›nt›y› simgeler. Ertesi sabah siyah ipli yaprak uzunsa,
y›l s›k›nt› içinde geçecek, beyaz ipli yaprak uzunsa sefa içinde geçecek anlam›na gelir.
6 may›s günü k›smetlerinin aç›lmas› için erkenden kalkan halk, otlar›n çi¤inden süte maya yapar. Süt bu flekilde yo¤urt olursa, H›z›r’›n (a.s.) bu yo¤urda elini sürmüfl oldu¤una ve o senenin bereket içinde geçece¤ine inan›l›r.
Kaynak kifli Selda Bayrak’a göre, H›d›rellez kutlamalar›nda H›z›r’›n (a.s)
a¤açl›k yerlerde gezindi¤ine inan›larak, yeflillik yerlere gidilir. Kutlamalarda
ada¤› olanlar adaklar›n› keserler. Olmayanlar yanlar›nda getirdikleri yiyecekleriyle piknik yaparlar. Toplu halde yap›lan dualar›n ard›ndan mevlitler okunur.
H›d›rellez günü bitkilere zarar vermenin u¤ursuzluk getirece¤ine inanan
halk, çimenlerin tazeli¤i ve canl›l›¤›n›n kendilerine geçmesi amac›yla çimenlerde yuvarlan›r. Dileklerin kabul olaca¤›na olan inançtan olsa gerek, boyunun uzun olmas›n› isteyenler kava¤a t›rmanmaya çal›fl›rlar. Yine bugün piknik
yerlerinde kurulan sal›ncaklara binmenin hastal›klara iyi gelece¤ine dair bir
güçlü bir inanç söz konusudur.
Korkuteli’nde H›d›rellezde yap›lan bir di¤er uygulama da, pikni¤in ard›ndan dört yaprakl› yonca bulmaya çal›flmakt›r. Dört yaprakl› yonca bulan›n o
y›l› bereket içinde geçirece¤ine, k›smetinin aç›laca¤›na inan›l›r. (F.43)
57
Bal›kesir’de her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlanmaktad›r. ‹ki veya
üç gün süren H›d›rellez kutlamalar› için yap›lan haz›rl›klar, 5 may›s günü bafllar. 5 may›sta tabaklara un serpifltirilir ve ertesi gün unun üzerinde iz varsa,
gece H›z›r’›n o eve geldi¤ine inan›l›r. Bunun yan›nda ertesi gün yap›lacak mani çekilifli için k›rlardan çiçekler toplan›r ve bir güvecin içine suyla birlikte konur, a¤z› da ertesi gün aç›lmak üzere kapat›l›r. Yine 5 may›sta bereket getirmesi amac›yla kilerdeki tah›llar›n ve ceplerdeki cüzdanlar›n a¤z› aç›k b›rak›l›r, H›z›r’›n pis olan eve girmeyece¤i düflüncesinden dolay› evler temizlenir,
ertesi gün kesilecek kurban haz›rlan›r. Dilek tutup, so¤anlar›n uçlar› eflit flekilde kesilerek birine beyaz ip, di¤erine siyah ip ba¤lan›r. Sabah beyaz ipli uç
daha uzunsa dile¤in olaca¤›na inan›l›r.
Bal›kesir’de H›d›rellez’de yap›lan pek çok uygulamadan biri de kad›nlar›n
ellerine dövme fleklinde k›nalar yakmalard›r. Yine H›d›rellezin ilk veya ikinci
günü al›nan kilitler bahtlar›n›n aç›k, k›smetlerinin iyi olmas› için “evde kalm›fl” veya “evlenmifl” demeden bütün genç k›zlar›n bafl›nda aç›l›r.
6 may›sta H›z›r’›n geç uyananlar›n evine u¤ramayaca¤› düflüncesinden
dolay› erkenden kalkan halk, en güzel giysilerini giyer. Evlerde kurbanlar kesilmesinin ard›ndan köy meydan›na inilir. Köy meydan›nda da büyük kazanlar
kurularak yemekler piflirilir. Meydana kurulan büyük kazanlardan birinde de
H›z›r’›n mayalayaca¤› düflüncesiyle mayas›z süt vard›r. Yemekler piflirildikten
sonra piknik yap›l›r. Piknik yaparken bereket getirmesi için, herkes di¤erinin
yiyece¤ini çalar yada saklar. Pikni¤in ard›ndan da bir gün öncesinden haz›rlanan güveçler meydana getirilerek “Da¤ara Yüzük Atma” uygulamas› yap›l›r.
Da¤ara yüzük atma, daha önce içine özel eflyalar›n ve çiçeklerin konuldu¤u
güveçten bu eflyalar›n tekrar ç›kar›l›rken eflya sahibine bir türkü veya bir mani söylenmesidir.
H›d›rellezde herkes, daha önceden kurulmufl olan sal›ncaklara biner. Bu
uygulaman›n temelinde kel olmamak vard›r. Çünkü H›d›rellezde sal›nca¤a
binmeyen gençlerin bafllar›n›n kel olaca¤›na inan›l›r. Yafll›lar ise günahlar›n›n
dökülmesi için maniler söyleyerek binerler sal›nca¤a. Havan›n kararlamas›yla
yak›lan ateflin üzerinden de günahlar›n›n dökülmesi için herkes atlamak zo-
58
rundad›r. Yine bu ateflin üzerinden atlayanlar›n ahirette yanmayacaklar›n›
düflünen halk, kutlamalar boyunca mezar veya yat›r ziyaretleri de yapar. Bal›kesir’de H›d›rellezde en çok ziyaret edilen yat›r “Ayak Dede” ad›yla bilinen
yat›rd›r. Bu yat›ra akflam›n geç saatlerinde giden halk, yakt›klar› mumlarla
buray› ziyaret eder. Burada yap›lan dualar›n ard›ndan herkes, dilekleri do¤rultunda tafllarla maketler yaparlar.
Bal›kesir Merkez’de gecenin geç saatlerine hatta sabaha kadar devam
eden H›d›rellez kutlamalar›, küslerin bar›flmas› için de bir vesiledir.
3.2.15. HIDIRELLEZ (BALIKES‹R / ZEYT‹NL‹ KÖYÜ)
Derleyen: Cem Y›ld›r›m
Derleme Yeri: Bal›kesir
Kaynak Kifli: Sevgi Ayhan
Mesle¤i: Esnaf
Do¤um Yeri ve Y›l›: Bal›kesir / Zeytinli Köyü 1960
Bal›kesir’in Zeytinli Belediyesi’ne ba¤l› Zeytinli Köyü’nde her y›l 6 may›sta H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r.
5 may›s akflam› gül fidanlar›n›n alt›na para gömüp, dilekleri do¤rultusunda maketler yapan halk, 6 may›s günü de erkenden kalkarak H›d›rellez kutlamalar›n›n yap›ld›¤› yer olan Han’a gider. Han’da yap›lan pikniklerin ard›ndan
oyunlar oynan›r, halaylar çekilir. (F.44) H›d›rellezde en çok piflirilen yemek
Keflkektir.
Sabahki e¤lenceler bu flekilde sürerken akflam da, yak›lan ateflin üzerinden dilekler tutulup atlan›r. Gece 11-12’ye kadar süren e¤lencelerde en önemli uygulamalardan biri a¤açlara dilek ipleri ba¤lanmas›d›r.
59
60
3.2.16. HIDIRELLEZ (B‹LEC‹K / PAZARYER‹ ‹LÇES‹)
Gidene bak gidene
Güller sarm›fl sepete
Mevla sab›rlar versin
Gizli sevda çekene
Derleyen: Burcu Yüksel
Derleme Yeri ve Tarihi: Bilecik / Pazaryeri 5.05.2005
Kaynak Kifli: Muradiye Kireç
Do¤um Yeri ve Y›l›: ‹zmir / 1942
Bilecik’in Pazaryeri ‹lçesi’nde her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. (F.45) ‹nan›fla göre, H›z›r ve ‹lyas her y›l 5 may›sta atl›
olarak bir araya gelirler. Buluflmak için çok heyecanl› ve sab›rs›z olduklar›ndan atlar›n› a¤›zlar› köpürecek kadar h›zl› sürerler. Bulufltuklar› zaman onlar›
halk dilinde patlang›ç diye bilinen mürver a¤ac›n›n alt›na yada gül a¤ac›n›n
alt›na ba¤larlar ve a¤›zlar›ndaki köpükler bu a¤aca bulafl›r. Ertesi gün, sabah
vakti, yani H›z›r aylar›n›n ilk günü bu a¤açlar›n alt›na bak›l›r, H›z›r ile ‹lyas’›n
atlar›n›n köpüklerinden varsa bereket getirmesi için bu köpükler al›n›r; ambarlara, kümeslere, ah›rlara, evlere, mutfaklara sürülür. Kaynak kifli Muradiye Kireç’ten derlenen bir baflka uygulamaya göre, hiçbir dal›n k›p›rdamad›¤›,
havan›n çok durgun oldu¤u H›d›rellez günü, bir p›nardan yada bir gölden bir
miktar su al›n›p süte kar›flt›r›l›r, bu flekilde süt hiç maya koymadan yo¤urt
olur.
H›d›rellezden önceki gece dile¤i olanlar, gül a¤ac›n›n alt›na istedikleri fleyin fleklini çizerler, dileklerinin maketini yap›p korlar veya bir ka¤›da istediklerini, dileklerini yaz›p gül a¤ac›n›n dibine gömerler.
H›d›rellez gününden bir önceki gece, yani 5 may›s gecesi yap›lan bir baflka uygulamada ise, genç k›zlar ellerine bir bak›r kova al›p, maniler söyleyerek
ev ev dolafl›rlar. Herkesten küpe, kolye, dü¤me, i¤ne gibi bir sembolik bir eflya
al›p bak›r›n içine atarlar. Bak›r›n içine su koyup, bu halde bir gül a¤ac›n›n alt›na b›rak›rlar. Sabah ezan›yla kalk›l›r, bak›r›n etraf› güllerle süslenir. Daha
sonra yanlar›na bu bak›r› da alarak, H›d›rellez pilav›n›n piflece¤i meydana
maniler söyleyerek giderler. Yolda flaka amac›yla her evin kap›s›na bir dal yada çiçek asarlar ve kaynak kifliden derlenen flu maniyi okurlar:
Ah demedi demedi
Elinde gül demedi
Ben nas›l güleyim
Yar bana gül demedi
Hey eli ver eliver
Elindeki gülü ver
Yarim seni özledim
Bunlara geliver
Meydana var›ld›¤›nda, genç k›zlar yine mani söyleyerek bak›r›n içindeki
eflyalar› tek tek ç›kar›p, eflyan›n sahibine çeflitli maniler okurlar.
H›d›rellez sabah› her evden pirinç, bulgur, ya¤ veya tuz al›n›r. Toplanan
malzemelerle, meydanda pilav piflirilir, genç yafll›, çoluk çocuk herkes bu pilavdan yer.
Pilav piflirilip yendikten sonra kad›nlar ve genç k›zlar bir camiye giderler,
bolluk ve bereket için Kur’an-› Kerim okurlar, dualar ederler, ölmüfllere
Kur’an ba¤›fllarlar. Bu dualar bittikten sonra k›ra ç›k›l›r, e¤lenceler bafllar.
Rengarenk boyanm›fl yumurtalar ile yumurta oyunu oynan›r, ip atlan›r, sal›ncakta sallan›l›r.
Pembe pembe birmanlar
Pembe giyen fliflmanlar
Yüre¤ine tafl koysun
Çekemeyen düflmanlar
61
62
3.2.17. HIDIRELLEZ (ÇANAKKALE / LAPSEK‹ / ÜÇTAfiLAR)
3.2.18. HIDIRELLEZ (ÇORUM)
Derleyen: Gizem Özgül
Derleme Yeri: Çanakkale / Lapseki / Üçtafllar
Kaynak Kifli: Sabahattin Uzuno¤lu
Mesle¤i: Esnaf
Derleyen: Gökçe Özarslan
Derleme Yeri: Çorum
Kaynak Kifli: Ahmet Danl›
Do¤um Y›l›: 1954
Çanakkale’nin Lapseki ‹lçesi’ne ba¤l› Üçtafllar’da her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. Bahar›n müjdecisi olarak görülen H›z›r, Üçtafllar’da çeflitli çiçeklerden örülmüfl cüppesi ve al yemenisi olan, bast›¤› yerlerde güller açan biri olarak düflünülmektedir.
Çorum’da her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlan›r. Haz›rl›klar›na bir
gün önceden bafllan›lan H›d›rellez için 5 may›s akflam›, ertesi gün yenecek yemekler, çerezler haz›rlan›r. Bu yemeklerden en önemlisi “hedik” ad› verilen
bu¤daydan yap›lm›fl, bereketi simgeleyen pilavd›r.
Üçtafllar’da H›d›rellez kutlamalar› bir gün önceden bafllar. 6 may›sta Üçtafllar meydan›na toplanan halk, ilk olarak kendi aralar›ndan bir çeribafl› seçer. Çeribafl›, oyunlar› düzenleme ve görevlerin da¤›t›lmas›ndan sorumludur.
Oyunlar›n oynanmas›n›n ard›ndan nohutlu pilav da¤›t›l›r. Akflama do¤ru, kutlamalar› ara sokaklara tafl›yan halk, her sokak bafl›nda H›d›rellez atefli yakar.
Ateflin yan›ndaki yapay dilek a¤ac›na dileklerini asanlar, daha sonra niyet
çömle¤inden niyet çekerler.
5 may›s günü yap›lan uygulamalardan biri de, gül a¤ac›na çaput ba¤lay›p, alt›na para konulmas›d›r. Yine H›z›r’›n dileklerini yerine getirmesi için gül
a¤ac›n›n alt›na dilekler do¤rultusunda maketler de yap›l›r. Ayn› gün yedi kar›nca yuvas›ndan al›nan kumlar da bir ka¤›da sar›larak bereket getirmesi için
cüzdanlara konur.
Gece bu flekilde süren H›d›rellez kutlamalar› ertesi gün güneflin do¤mas›na yak›n deniz kenar›na tafl›n›r, dilekler bu sefer de kumsala yaz›l›r.
6 may›sta yak›n akrabalar›yla Kereb-i Gazi Türbesi’nin bulundu¤u H›d›rl›k Park›’na toplanan halk, burada piknik yapar; yakan top, çelik çomak gibi
oyunlar oynar. Kereb-i Gazi Türbesi’nin yak›n›ndaki mezarl›k ziyaret edilerek,
dua edilir.
Kereb-i Gazi Türbesi’ne gelen gelin ve damatlar burada dua eder, (F.46)
namaz k›larlar. Niflanl› çiftler buraya getirilerek, bir ç›¤›rtkan arac›l›¤›yla hediyeleflirler. (F.47)
63
64
3.2.19. HIDIRELLEZ (ÇORUM / OSMANCIK)
3.2.20. HIDIRELLEZ (GAZ‹ANTEP)
Derleyen: Funda Boyac›
Derleme Yeri ve Tarihi: Çorum / Osmanc›k
Derleyen 1: Yasemin Ay
Derleme Yeri ve Tarihi: Gaziantep / 07. 05.2005
Kaynak Kifli: Fatma Yalç›n
Do¤um Yeri ve Y›l›: Gaziantep / 1965
Derleyen 2: Tamer Küpeli
Kaynak Kifli: Alev Camuz
Çorum’un Osmanc›k ‹lçesi’nde her y›l 6 may›sta H›d›rellez kutlamalar›
yap›lmaktad›r. Osmanc›k Belediyesi’nin düzenledi¤i H›d›rellez kutlamalar›,
Koyunbaba Türbesi’nin hemen bitifli¤inde yer alan Arafat Tepesi Mesiresi’nde
gerçeklefltirilir.
‹ki gün süren kutlamalar›n ilk günü Koyunbaba’ya gelen halk, a¤açlar›n
aras›nda kendilerine uygun bir yer bulduktan sonra piknik yapar. Bu arada ilçenin önde gelenlerinin aç›l›fl konuflmalar›na yer verilir. Elma yeme yar›flmas›
ve çuval yar›fl› gibi çeflitli yar›flmalar›n düzenlendi¤i kutlamalarda halk oyunlar› ekiplerin gösterilerini, ö¤rencilerin düzenledikleri seyirlik oyunlar takip
eder.
Gaziantep’te her y›l may›s ay›n›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamalar› düzenlenir. Haz›rl›klar›na günler öncesinden bafllanan H›d›rellez kutlamalar›, Yüzüncü Y›l Kavakl›k Park›’nda yap›lmaktad›r. 5 may›s› 6 may›sa ba¤layan gece dileklerini bir ka¤›da yazan halk, bu ka¤›tlar› gül a¤ac›na ba¤lar. 5 may›sta yap›lan bir baflka uygulama da, dileklerin gül a¤ac›n›n alt›na tafllar yard›m›yla
çizilmesidir. 6 may›s sabah› erkenden kalk›larak iki rekat namaz k›l›n›r ve ö¤len saatlerine do¤ru H›d›rellez kutlamalar›n›n yap›ld›¤› yer olan 100. Y›l Kavakl›k Park›’na gidilir.
H›d›rellez kutlamalar› 6 may›sta halk›n 100. Y›l Kavakl›k Park›’nda buluflmas›yla bafllar. Kavakl›k Park›’nda yap›lan pikniklerin ard›ndan, H›d›rellez
sabah› dilek ka¤›tlar› gül a¤ac›ndan al›narak Allaben Nehri’ne at›l›r. fiehir d›fl›ndan da pek çok kiflinin kat›ld›¤› kutlamalarda yap›lan uygulamalardan biri
flekere niyet tutulmas›d›r. Bir küp flekerle buraya gelenler, burada bir dilek tutup, dilekleri kabul oldu¤unda da o fleker kutusunun kab›yla ertesi y›l fleker
da¤›t›rlar. H›d›rellezde yap›lan bir di¤er uygulama ise, Kavakl›k Park›’nda bulunan bir sö¤üt a¤ac›ndan kopar›lan dallar›n üzerine 40 Fatiha, 40 ‹hlas, 40
Suphaneke okunduktan sonra, dilek dileyerek nehre at›lmas›d›r. Halk oyunlar›
ekiplerinin gösterilerinin ard›ndan, kutlamalar, oynanan çeflitli oyunlarla devam eder. H›d›rellez kutlamalar›nda halk aras›nda en çok söylenen atasözü
“Getir bana H›d›rellezi, göstereyim sana yaz›” d›r.
65
66
3.2.21. HIDIRELLEZ (ISPARTA / KEÇ‹BORLU)
3.2.22. HIDIRELLEZ (KARABÜK / SAFRANBOLU / Ç‹LEKL‹ KÖYÜ)
Derleyen: Tar›k Talha Mert
Derleme Yeri: Isparta
Kaynak Kifli: Murat Oduncu
Mesle¤i: Esnaf
Do¤um Yeri ve Y›l›: Isparta / Keçiborlu 1970
Derleyen: Mehmet Öztürk
Derleme Yeri: Karabük / Safranbolu / Çilekli Köyü
Kaynak Kifli: Ömer Y›ld›r›m
Mesle¤i: Çiftçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Karabük / Safranbolu / Çilekli Köyü 1970
Isparta’n›n Keçiborlu ‹lçesi’nde her y›l may›s ay›n›n alt›s›nda H›d›rellez
kutlamalar› yap›lmaktad›r.
Karabük’ün Safranbolu ‹lçesi’ne ba¤l› Çilekli Köyü’nde her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamaktad›r. Kaynak kifli Ömer Y›ld›r›m, Karabük’teki H›d›rellez kutlamalar›n›n bafllang›c›n› flöyle anlatmaktad›r: “Çilekli Köyü’nde
k›tl›k yafland›¤› bir zaman, H›z›r Baba’n›n köye gelifli ile k›tl›k sona erer, bolluk bafllar. Bu yüzden on yedi kiflinin yaflad›¤› Çilekli Köyü’nde her y›l hem bahar›n geliflini kutlamak, hem de H›z›r Baba’n›n buraya gelip bolluk getirmesini kutlamak amac›yla H›d›rellez kutlan›r.”
Haz›rl›klar› bir hafta önceden bafllanan H›d›rellez için genelde herkes kap› komflusu ile ortak bir program haz›rlar. Kaynak kifli Murat Oduncu’dan
derlendi¤i kadar›yla Keçiborlu’da H›d›rellez flu flekilde kutlanmaktad›r: 6 may›sta halk önceden haz›rlad›¤› yemekleri yan›na alarak, H›d›rellez Bahçesi
olarak adland›r›lan yerde toplan›r. Burada erkekler kendi aralar›nda sohbet
ederken, kad›nlar da kahvalt› sofras›n› haz›rlamakla u¤rafl›rlar. Büyük sofralar halinde, yer örtülerinin üzerinde yap›lan kahvalt›dan sonra, gençler davul
zurna eflli¤inde ö¤lene kadar e¤lenirler.
Ö¤leden sonra, herkes kendi bahçesine meyve, gül vb. fidan› dikmek için
ayr›l›r. Fidanlar dikildikten sonra H›d›rellez Bahçesi’ne tekrar dönülür ve daha önceden kurulmufl sal›ncaklarda sallan›l›r.
Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre, H›d›rellez kutlamalar›nda ö¤len yeme¤i
için meflhur Keçiborlu keçileri kesilir. Bo¤azlanan keçilerin temizlenip yeme¤e
uygun hale getirilmeleriyle, atefller haz›rlan›r ve keçiler çevrilmeye bafllar.
Haz›rlanan mükellef sofralarda yenilen ö¤len yeme¤inin ard›ndan farkl› bahçelerde, tutulan dilekler eflli¤inde a¤açlara çaputlar ba¤lan›r. Çaputlar›n›
ba¤layanlar, topluluk halinde tekrar H›d›rellez Bahçesi’ne dönerler. H›d›rellez
günü yap›lan bir baflka uygulamada da genç k›zlar, bir araya gelerek kendi
aralar›nda kilit açarlar. Birbirlerinin bafl›nda kilit açan k›zlar, bir dahaki seneye kadar evleneceklerine inan›rlar. Fakat bu olmazsa, yani bir sonraki sene
evlenemezlerse bunu da, samimiyetsizliklerine ba¤larlar.
Bu flekilde akflama kadar süren H›d›rellez kutlamalar› havan›n kararmaya bafllamas› ile sona erer. Herkes küçük guruplar halinde, sohbet ederek evine da¤›l›r.
67
Çilekli Köyü’nde günler öncesinden bafllayan H›d›rellez kutlamalar›n›n
haz›rl›klar›, Kurt Tepesi’nde bulunan türbe çevresinde yap›lmaktad›r. Köy kad›nlar› H›d›rellezden üç gün önce kendi tabirleriyle yedi boy yufka açarlar.
6 may›sta H›d›rellez kutlamalar› için erkenden kalkan halk, ilk olarak köyün yak›nlar›nda bulunan türbeye gider. Türbenin etraf› üç defa dönüldükten
sonra toplu halde namaz k›l›n›r. Namaz›n ard›ndan ise, yemek yenecek alanda çad›rlar kurulur. Köyde H›d›rellezle ilgili en önemli uygulamalardan biri,
adaklar›n türbe etraf›nda üç defa dönülmesidir. (F.48) Bu adaklar kurban olabilece¤i gibi, o gün piflirilmek kayd›yla pirinç, bulgur gibi yiyecekler de olabilir. Erkekler taraf›ndan haz›rlanan yemeklerin yenilmesinin ard›ndan tekrar
türbeye gidilerek dualar edilir.
6 may›sta kad›nlar türbe içinde bulunan yüzy›ll›k ç›nar a¤ac›n›n kozalaklar›n› toplarlar, bunlar› bereket ve bolluk getirmesi amac›yla evlerine götürüp
saklarlar.
Çilekli Köyü’nde H›d›rellez kutlamalar› ikindi namaz›yla sona ermesine
ra¤men, erkekler köy odas›nda toplanarak sohbet ederler, hane oyunu gibi çeflitli oyunlar oynarlar.
68
3.2.23. HIDIRELLEZ (KARAMAN)
3.2.24. HIDIRELLEZ (KARS / SUSUZ / ERM‹fiLER KÖYÜ)
Derleyen: Fatma Göktekin
Derleme Yeri: Karaman
Kaynak Kifli: Recep Çal›flkan
Mesle¤i: Tarih Ö¤retmeni
Do¤um Yeri ve Tarihi: Karaman / 08.07.1950
Derleyen: Melahat Mehrekula
Derleme Yeri ve Tarihi: Kars / 08. 05.2005
Kaynak Kifli: Y›ld›z Mehrekula
Do¤um Yeri ve Y›l›: Kars / Susuz / Ermifller Köyü 1955
Karaman’da her y›l›n 6 may›s›nda H›d›rellez kutlamalar› olur. H›d›rellez
ile ilgili Kaynak kifli Recep Çal›flkan’dan derlenen bir efsane flöyledir: “H›z›r
ve ‹lyas, Büyük ‹skender’in ordusundaki iki askerdir. Büyük ‹skender bir gün
ordusuyla birlikte ölümsüzlük suyunu aramaya ç›kar. Yolculukta, H›z›r ve ‹lyas di¤er askerlerden ayr›l›rlar. Bir su bafl›nda durup, yemek için kurutulmufl
bal›k ç›kar›rlar. Tam bu esnada deniz suyu bal›¤a s›çrar, bal›k canlan›r ve suya atlar. Böylece H›z›r ve ‹lyas ölümsüzlük suyunu bulmufl olurlar. Bu s›rada
bir melek gelir. H›z›r ve ‹lyas’›n k›yamete kadar yaflayacaklar›n›, fakat H›z›r’›n karada, ‹lyas’›n denizde ihtiyac› olanlara yard›m edeceklerini bildirir.”
Bu efsaneden yola ç›k›larak Karaman’da her sene kutlanan H›d›rellezin H›z›r
ve ‹lyas’›n bulufltuklar› gün oldu¤una, onlar›n buluflmalar›yla ölü tabiat›n canland›¤›na inan›l›r. Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre, 6 may›s›n ya¤murlu geçmesi, H›z›r ve ‹lyas’›n bulufltuklar›nda sevinçlerinden a¤lamalar›n›n ve bulutlar›n da onlara kat›lmalar›n›n bir ispat› olarak görülür.
Kars’›n Susuz ‹lçesi’ne ba¤l› Ermifller Köyü’nde her y›l may›s›n alt›s›nda
H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. 30-40 y›l önce Ermifller Köyü’nde H›d›rellez kutlamalar› oca¤›n sonu ile flubat›n ilk haftas›na denk gelen kuzulama
döneminde yap›l›rd›. (K.K.)
Karaman’da H›d›rellez haz›rl›klar› 5 may›s akflam› bafllar. Dile¤i olanlar,
bahçelerindeki bir gül a¤ac›n›n dibine isteklerini daha somut bir hale getirmek için sabah erkenden geri al›nmak üzere maketler yap›p, korlar. Hatta Karaman’›n baz› ilçelerinde gül a¤ac›n›n dibine bir sand›k konup, a¤z› kilitlenir.
Ertesi sabah sand›¤›n kilidi aç›ld›¤›nda, evin k›z›n›n k›smetinin de aç›ld›¤›na
inan›l›r.
6 may›s›n ö¤len saatlerinde efl dost toplan›p, pikni¤e giderler. Piknik süresince çeflitli oyunlar ve yar›flmalarla H›d›rellez kutlamalar› gerçeklefltirilmifl
olur.
69
Ermifller Köyü’nde H›d›rellez haz›rl›klar› 5 may›sta bafllar. H›d›rellezden
bir gün önce oruç tutan halk, o gece mutfa¤a yada sofra bezi üzerine un serper. Ertesi sabah un üzerinde bir at›n ayak izi görülürse, H›z›r’›n bu evi ziyaret etti¤ine inan›l›r. 5 may›s gecesi en önemli uygulamalardan biri de, genç
k›z ve erkeklerin evlenecekleri kifliyi ö¤renmek için küçük bir parça tuzlu çöre¤i gece, yast›klar› alt›na koymalar›d›r. Ertesi sabah tuzlu çöre¤i kufllara atarlar. Kufllar bu çöre¤i al›p hangi evin yada köyün bulundu¤u yöne do¤ru uçarsa, gencin nasibinin oradan aç›laca¤›na inan›l›r. Ayn› gece kad›nlar, hamur
teknesinde yo¤urduklar› hamuru sabaha kadar bekletirler. H›z›r’›n gelip, o hamuru bereketiyle artt›rd›¤›na inan›l›r. Ertesi sabah bu hamurdan ekmek piflirilip, köydeki her eve eflit flekilde da¤›t›l›r. E¤er ekmekler bütün köye yeterse, o
y›l ekme¤i da¤›tan evin yokluk, fakirlik görmeyece¤ine inan›l›r. Yine H›d›rellezden önceki gece H›z›r’›n at›n›n yiyip, içmesi için bir kaba su, bir kaba da
arpa konur. H›z›r, o eve gelirse at›n›n bu sudan ve arpadan yiyip, içece¤ine
inan›l›r. fians için yap›lan uygulamalardan birinde de kad›n ve genç k›zlar, 5
may›s gecesi bulunduklar› yere her dilekleri için bir tafl koyarlar. Ertesi sabah
hangi tafl›n alt›nda bir u¤ur böce¤i bulunursa, o dile¤in gerçekleflece¤ine inan›l›r.
Ermifller Köyü’nde H›d›rellezle ilgili pek çok uygulama vard›r. Bunlar›n
içinde en önemlilerinden biri de, H›d›rellez gecesi genç k›z ve erkeklerin su içmeden tuzlu kavurga yemeleridir. Tuzlu kavurga yiyen gençler, rüyalar›nda
evlenecekleri kiflinin kendilerine su vereceklerine inan›rlar. H›d›rellez günü kilerlerin, mereklerin kap›lar› H›z›r’›n bereket getirmesi için aç›k b›rak›l›r. Evlerin kap›lar›, pencereleri ve kapal› olan bütün kilitler aç›l›r. Gece H›z›r’›n getirdi¤i k›smetin yok olmamas› için 6 may›sta sabahtan akflama kadar evler süpürülmez ve H›d›rellez günü erken kalk›l›r. Bir di¤er uygulama da gül a¤ac›n›n dibine alt›n gömülmesidir. (F.49)
70
H›d›rellezle ilgili uygulamalar genellikle kad›nlar taraf›ndan yap›l›r. Erkekler daha çok flehir merkezinde düzenlenen âfl›k dinletilerine kat›l›rlar. Kad›nlar ise H›d›rellez günü bir araya gelip, “Haflil” ad› verilen yeme¤i yaparlar.
(F.50) Yeme¤in yenmesinin ard›ndan toplu halde Kuran okunup, “H›z›r’›n yüzü suyu hürmetine” dileklerde bulunulur. Genç k›z ve gelin k›zlar dileklerini
söylemeleri için di¤er kad›nlar taraf›ndan s›k›flt›r›l›rlar. K›zlar da bu ›srarlara
nükteli manilerle cevap verirler. Yeme¤in arkas›ndan yap›lan H›z›r duas›nda
bütün köy için sa¤l›k, bereket istenir. (F.51)
3.2.25. HIDIRELLEZ (KIRIKKALE / BALIfiEH‹R KASABASI /
BEYOBASI KÖYÜ)
Derleyen: Gülsen Koço¤lu
Derleme Yeri: K›r›kkale
Kaynak Kifli: ‹lhami Gürsoy
Mesle¤i: Çiftçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Beyobas› / 1957
K›r›kkale’nin Bal›flehir Kasabas›’na ba¤l› Beyobas› Köyü’nde her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlanmalar› yap›lmaktad›r. H›z›r’›n temiz olmayan
eve girmeyece¤i inan›fl›ndan dolay›, H›d›rellez temizlikleri bir gün önceden
bafllar; 6 may›sta hiçbir temizlik yap›lmaz.
5 may›s› 6 may›sa ba¤layan gece, gül a¤ac›n›n alt›na dilekler yaz›l›r, bir
de¤nek yard›m›yla ev, araba, para gibi dilekler çizilir. Bunun yan›nda dileklerin bir k›sm› da ka¤›tlara yaz›larak gül a¤ac›n›n dibine gömülür. Köyde H›z›r’›n, evleri gün do¤madan önce dolaflt›¤› ve bereketi, bollu¤u bu saatlerde
b›rakt›¤›na inan›l›r. Bu yüzden H›d›rellez sabah› günefl do¤madan kalk›l›r. H›d›rellez günü u¤ursuzluk getirmemesi için hiçbir ifl yap›lmaz. O gün evlerde,
tarlalarda her ifl durur.
6 may›sta tan›d›klar kendi aralar›nda toplan›p, H›z›r’›n yeflillik alanlarda
dolaflt›¤› inanc›ndan dolay› yeflilli¤in bol oldu¤u yerlere giderler. Aç›k alanda
bir atefl yak›l›r, nazardan, u¤ursuzluktan korunmak için üzerinden atlan›r. Bu
sayede, kötülüklerden de ar›n›ld›¤›na inan›l›r.
H›d›rellezde sözlü yada niflanl›lar için H›d›rellez alan›nda tak› merasimi
yap›l›r. Çeflitli hediyelerin tak›lmas›ndan sonra erkek evi, k›z evine kesilecek
koyunu götürür. Tak›lan alt›nlar ve di¤er hediyeler de k›z taraf›nda kal›r. Erkek taraf›n›n gönderdi¤i koyun süslenerek, kesilir. Kazanlar›n kaynat›l›p, yemeklerin yenmesinden sonra, piknik yap›l›r. Genel olarak H›d›rellezde yenen
yemekler yufka üzerine dökülerek yenilen bulgur pilav›, et, salata, cac›kt›r.
Bunun yan›nda meyveler ve yemifller de da¤›t›l›r. Yemeklerin yenilmesinin ard›ndan davul, zurna, saz eflli¤inde oyunlar oynan›r. Son zamanlarda davul ve
zurnan›n yerini maliyeti de hesaba kat›larak kasetçalarlar alm›flt›r. Fakat kutlamada sözlü yada niflanl› çiftler varsa, mutlaka davul ve zurna getirilir.
Beyobas›’nda 6 may›sta yap›lan uygulamalar›n en önemlilerinden biri de
genç k›zlar›n bafl›nda kilit aç›lmas›d›r. O güne kadar evlenmemifl genç k›zlar,
bir sandalyeye oturtularak, bafllar› yemeniyle örtülür. Köyün yaflça büyük kad›nlar› taraf›ndan k›smetinin aç›lmas› için bafllar›nda kilitler aç›l›r.
H›d›rellez kutlamalar›n›n bir parças› olarak, 6 may›sta yumurta tokuflturulur, küsler bar›flt›r›l›r, gençler bir araya getirilerek tan›flt›r›l›r, bu günün
hayr›yla dilekler dilenir.
71
72
3.2.26. HIDIRELLEZ (KIRIKKALE / YAYLAYURT KÖYÜ)
3.2.27. HIDIRELLEZ (KIRKLAREL‹ / KAVAKLI ‹LÇES‹)
Derleyen: Nihal Kalc›
Derleme Yeri: K›r›kkale
Kaynak Kifli: Arzu ‹dik
Derleyen: Burç ‹nce
Derleme Yeri: K›rklareli
Kaynak Kifli: Canan Kaya
Mesle¤i: Kahveci
Do¤um Yeri ve Tarihi: K›rklareli / Kavakl› 02.10.1968
K›r›kkale’nin Yaylayurt Köyü’nde her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamalar› yap›l›r. 5 may›s akflam›, ertesi gün yap›lacak piknik için piknik sepetleri haz›rlan›r. 6 may›sta da H›d›rellez kutlamalar› için halk, k›rlara ç›kar.
Pikniklerin yap›lmas›n›n ard›ndan bereket getirmesi için yeni evli bir gelin k›z›n bafl›nda, getirilen böreklerin bir k›sm› parçalan›r. Kutlamada kad›nlar kendi aralar›nda yeni yeni oyunlar yarat›rlar.
K›rklareli’nin Kavakl› ‹lçesi’nde her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. 6 may›s akflam› “H›d›rl›k” ad› verilen yerde buluflan
halk, y›l boyunca biriken kötülüklerden kurtulmak amac›yla atefller yak›p,
üzerinden atlar. 5 may›s gecesi kad›nlar el ve ayaklar›na k›na yakar, k›zlar
k›smetlerinin aç›lmas› için gül a¤ac›n›n alt›na yüzük gömer, dallar›na k›rm›z›
bezler ba¤larlar.
5 may›sta k›rlardan 41 çeflit ot toplan›r. Toplanan bu otlar içi su dolu bir
küp veya kazana konur. 6 may›s günü de sabah erkenden kalk›l›p zinde kalmak, hastal›klardan korunmak amac›yla bu suyla banyo yap›l›r. Ayr›ca bereket getirmesi için yemek kaplar›n›n a¤z›, ambarlar, cüzdanlar aç›k b›rak›l›r.
Sabah›n erken saatlerinde dere kenar›na gidilerek burada çad›rlar kurulur.
Yak›lan atefller etraf›nda yemeklerin yenilmesinden sonra davul ve zurna eflli¤inde oyunlar oynan›r. Kaynak kifli Canan Kaya’n›n belirtti¤ine göre, kutlamada en dikkat çeken bölümlerden biri gürefl müsabakalar›d›r. Gürefllerde dereceye girenlere çeflitli hediyeler verilir.
Sö¤üt a¤ac›nda kopar›lan yapraklar veya dallar bereket ve sa¤l›k getirmesi için evlerin kap›lar›na as›l›r. Bu uygulamaya “sö¤üt dal› asma” denir.
Halk›n H›d›rl›k’a toplanmas›ndan sonra konserler verilir. Bu arada aç›lan
kermesler ziyaret edilir.
73
74
3.2.28. HIDIRELLEZ (KIRfiEH‹R / KAMAN / DE⁄‹RMENÖZÜ KÖYÜ)
3.2.29. HIDIRELLEZ (KOCAEL‹ / HASANPAfiA KÖYÜ)
Derleyen: Nihal Karainci
Derleme Yeri: K›rflehir
Kaynak Kifli: Alaattin Erkal
Mesle¤i: Kimya Mühendisi / De¤irmenözü Köyü Güzellefltirme ve Dayan›flma
Derne¤i Baflkan›
Do¤um Yeri: Yozgat / Derbent
Derleyen: Esin Ayd›n
Derleme Yeri ve Tarihi: Kocaeli / 20.05.2005
Kaynak Kifli 1: Fahri Kanat
Mesle¤i: Uzun Çiftlik Belediyesi Meclis Üyesi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Kocaeli 1973
Kaynak Kifli 2: Hasan Gümüfl
K›rflehir’in Kaman ‹lçesi’ne ba¤l› De¤irmenözü Köyü’nde her y›l 6 May›s’ta H›d›rellez kutlamalar› yap›l›r. Bu tarih, 2005 y›l›nda Ankara’dan gelen
misafirler de dikkate al›narak 6 May›s’tan sonraki ilk Pazar gününe al›nm›flt›r.
Kocaeli’ne ba¤l› Hasanpafla Köyü’nde her y›l may›s›n sekizinde H›d›rellez
kutlamalar› yap›lmaktad›r. Üç gün süren H›d›rellez kutlamalar›, Hasanpafla
Köyü’nde 1972-1973 y›l›ndan beri düzenlenmektedir. Eski ad› Çiftlik Köyü
olan Hasanpafla Köyü’nde H›d›rellez kutlamalar›, kaynak kifliden edinilen bilgiye göre, bir çoban›n uyuya kald›¤› yerde bir yerde, bir sesin ona bulundu¤u
yere sayg›s›zl›k etmemesini söylemesi üzerine burada bir ermiflin yatt›¤›na
inan›lmas›yla bafllar. O günden sonra H›d›rellez kutlamalar› ad› “C›b›l Dede”
veya “Dan›fl Dede” olarak bilinen bu ermiflin yat›r›n›n yak›nlar›nda kutlanmaya bafllanm›flt›r.
H›d›rellez kutlamalar› için yap›lacak haz›rl›klar bir gün önceden bafllar.
Akflamdan “katgurma” denilen yiyece¤i haz›rlayan halk, u¤urlu kabul etti¤i
için H›d›rellez sabah› erkenden kalkar, haz›rl›klar›n› tamamlad›ktan (F.52)
sonra kutlamalar için en uygun yer olarak gördü¤ü Harman Yeri’nde toplan›r.
Piknikten sonra ip atlama, voleybol, yakan top gibi oyunlar oynan›r; çal›nan
davul ve zurna eflli¤inde, (F.53) halaylar çekilir. (F.54)
H›d›rellez suyu ile mutfak araç gereçlerinin y›kanmas›n›n sa¤l›k getirece¤ine inan›larak sabah çeflmelerden al›nan sularla evin kap kaca¤› y›kan›r. H›d›rellezde k›rlardan toplanan birtak›m çiçekler kaynat›larak, flifa verece¤i
inanc›yla içilir. Yine bu gün yemeklerin, içeceklerin, cüzdanlar›n a¤z› aç›k b›rak›l›r ki, H›z›r geldi¤inde bunlara dokunsun ve bereket b›raks›n. Gündüz bu
flekilde e¤lenildikten sonra H›d›rellez gecesi de ibadetle geçirilir.
De¤irmenözü’nde 2005 y›l›nda yap›lan H›d›rellez kutlamalar›n›n Anneler
Günü’ne denk gelmesinden dolay›, De¤irmenözü Köyü Güzellefltirme ve Dayan›flma Derne¤i kutlamaya kat›lan annelere hediyeler da¤›tm›flt›r.
75
Hasanpafla Köyü’nde 180 günde bir y›l bafl› oldu¤u inan›fl› hakimdir.
Bundan dolay›, köyde may›s›n sekizinde ve kas›m›n sekizinde olmak üzere y›lda iki kez H›d›rellez kutlamalar› yap›l›r.
7 may›sta komflular kendi aralar›nda birleflerek ertesi gün için erzak al›rlar. Bu arada ada¤› olan ada¤›n› keser, ada¤›n yar›s› veya bir bölümü ertesi
gün düzenlenecek kutlamalara ayr›l›r.
8 may›sta C›b›l Dede’nin yat›r› çevresine toplanan halk, yanlar›nda getirdikleri eti, bulguru, ya¤› piflmesi için kar›flt›r›rlar. Piflen etli pilav›n özelli¤i
kimseye zahmet vermeden ve birli¤i sa¤lamak amac›yla yap›l›yor olmas›d›r.
(K.K.1) fiifal› oldu¤u düflünülen bu pilav›n yenilmesinin ard›ndan halk, C›b›l
Dede Yat›r›’na gider. Dua edip, dileklerin dilenmesinden sonra tutulan bu dileklerin gerçekleflmesi için yat›rda bulunan bir kutuya para at›l›r. Yat›r ziyaretinden sonra ise halk, oyunlar oynayarak e¤lenmeye devam eder.
76
3.2.30. HIDIRELLEZ (KONYA / ÇELT‹K)
Derleyen: Harun Reflit Çakaltarla
Kaynak Kifli 1: Emine Kayabafl
Do¤um Yeri ve Y›l›: Konya / Çeltik 1934
Kaynak Kifli 2: Elife Çakaltarla
Do¤um Yeri ve Tarihi: Konya / Çeltik 05.03.1946
Kaynak Kifli 3: Döndü Ertu¤rul
Do¤um Yeri ve Tarihi: Konya / Kurtufla¤› 08.06.1947
Kaynak Kifli 4: Aliye Tekefl
Do¤um Yeri ve Tarihi: Konya / Çeltik 15.03.1947
Konya’n›n Çeltik ‹lçesi’nde her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. Çeltik’teki H›d›rellez kutlamalar›nda en önemli uygulama,
“mani kurma” d›r. Mani kurma, içi suyla dolu bir testinin içine kime ait olduklar› söylenerek boncuk, toka,vb. eflyalar›n at›lmas›yla bafllar. Testinin içine en
son k›r çiçekleri at›larak a¤z› kapat›l›r. (F.55) Böylece ertesi gün, yani H›d›rellez günü içinden eflyalar çekilmek üzere mani testisi haz›rlanm›fl olur.
H›d›rellez günü kad›nlar bir araya toplan›r. K›sa bir sohbetin ard›ndan
“mani kurma” uygulamas› bafllar. Mani kurma uygulamas›nda, mani testisi
ortaya getirilir ve bir çocuk testinin içindeki eflyalar› tek tek çeker. (F.56) Mani söyleme yetene¤i olan kad›nlar da çekilen her eflyan›n sahibine bir mani
söyler, ard›ndan da daha önceden haz›rlanan yiyecekler yenir. E¤lence içinde
geçen günün sonunda sofra ve bereket duas›yla kutlamalar sona erer. Mani
kurma uygulamas›nda söylenen baz› maniler flöyledir:
Maniciyim ellerde
Su çalkan›r göllerde
Göynüm göverçin olmufl
Eyleniyo çöllerde
Gülüm yar
*
Yük üstünde ziniler
‹nil inil iniler
Gurbette bir bac›m var
Kulaklar› çiniler
Gülüm yar
77
*
Karfl›da kuzu gördüm
Toyu k›rm›z› gördüm
Çeltik’in bazar›nda
Sevdi¤im k›z› gördüm
Gülüm yar
*
Karfl›da kara koyun
Tutun kafese koyun
Ben o k›z› almazsam
Ad›m› deli koyun
Gülüm yar
*
Pençereden bak›yo
Kitap alm›fl okuyo
Ya¤ çalm›fl perçemine
Burcu burcu kokuyo
Gülüm yar
*
Bisikleti aynal›
fiu o¤lana varmal›
O¤lan çok güzel amma
Anas› olmamal›
Gülüm yar
*
O¤lan gelir mektepde
K›ravat› ipekte
Gel o¤lan götür beni
Kurtulursun mektepte
Gülüm yar
*
Ekin ektim bir evlek
Dadand› kara leylek
Bi murat görecedim
Komad› kahpe felek
Gülüm yar
*
Karfl›da gel göreyim
B›çak ba¤›n göreyim
Dudak sende yüz bende
Sen iste ben vereyim
Gülüm yar
78
*
Leblebi koydum tasa
Doldurdum basa basa
Benim yarim çok gözel
Acicik boyu k›sa
Gülüm yar
Döndü Ertu¤rul’ dan derlenenler
Leblebi koydum tasa
Doldurdum basa basa
Benim yarim çok gözel
‹cicik boydan k›sa
Gülüm yar
*
Asbap serdim sicime
Çatt›m elin picine
Sevdi sevdi koyurdu
O gidiyo gücüme
Gülüm yar
*
Bisiklete binersin
Kekilini düzersin
O yar beni gördükçe
Gözlerini süzersin
Gülüm yar
**
‹ki çaylar akm›yor
Yar yüzüme bakm›yor
‹k(i) evlenen yi¤itler
Heç Allah’ da korkmuyor
Gülüm yar
Aliye Tekefl’ den derlenenler
Yer alt›nda haznay›m
Ben bir gümüfl ciziyim
Ver Allah m›rad›m›
Boynum eyri gezmeyim
Gülüm yar
*
Ay do¤ar zini gibi
‹kindin günü gibi
Yar kokusu geliyo
Bursa’n›n gülü gibi
Gülüm yar
*
Ekin ektim bir evlek
Dadand› kara leylek
Bi m›rad görecedim
Komad› zal›m felek
Gülüm yar
*
‹ki çaylar akm›yo
Yar yüzüme bakm›yo
‹ki evlenen dürzüler
Heç Allah’ da korkmuyo
Gülüm yar
Fatma fiiflman’ dan derlenenler
Maniciyim ellerde
Su çalkan›r göllerde
Göynüm göverçin olmufl
Eyleniyo çöllerde
Gülüm yar
*
Yük üstünde hal›y›m
Hal›n›n bir dal›y›m
Ver Allah m›rad›m›
Öksüz o¤lan yariyim
Gülüm yar
3.2.31. HIDIRELLEZ (KÜTAHYA / S‹MAV / GÖLKÖY KÖYÜ)
*
Ata binmifl gidiyo
At› dizgin ediyo
Ulu yolun tozlar›
Yari berbat ediyo
Gülüm yar
*
Manide maral›y›m
Yürekten yaral›y›m
Eller hep allar geymifl
Daha ben karal›y›m
Gülüm yar
*
Maniyem araz derler
Gözele kiraz derler
Senin gibi kötüye
Gite biraz gez derler
Gülüm yar
*
Kadifede kesesi
Kayfada gelir sesi
Oturmufl tavlan oynar
Ci¤erimin köflesi
Gülüm yar
Derleyen: Fatih Sert
Derleme Yeri: Kütahya / Simav / Gölköy
Kaynak Kifli: Fadime Sert
Do¤um Yeri ve Y›l›: Kütahya / Simav / Gölköy 1945
Kütahya’n›n Simav ‹lçesi’ne ba¤l› Gölköy Köyü’nde her y›l may›s›n ilk
haftas› H›d›rellez kutlamalar› yap›lmaktad›r. Halk her sene H›d›rellez kutlamalar›ndan bir gün önce köyün yak›nlar›ndaki Ganel Deresi’ne gider, buradan
tafl toplar. Akflam olunca, toplad›¤› bu tafllarla deredeki köprünün kenar›nda
dilekleri do¤rultusunda maketler yapar. 6 may›s günü “kuflluk vakti” kalk›l›r
ve iki rekat namaz k›ld›ktan sonra maketlerin yan›na gidilir. E¤er bu maketler
y›k›lm›flsa, buraya H›z›r’›n geldi¤i ve dile¤in gerçekleflece¤ine inan›lmaktad›r.
Kaynak kifli Fadime Sert’ten derlendi¤ine göre, H›d›rellez kutlamalar›ndaki en önemli uygulamalardan biri de, may›sta o¤ullar› askere gidecek olan ailelerin, “Hay›r” ad›yla bütün akraba ve komflular›n› davet edip, yemek vermesidir. Verilen hayr›n ard›ndan yafll›lar, köy odas›nda sohbet ederler.
79
80
3.2.32. HIDIRELLEZ (MERS‹N / S‹L‹FKE)
3.2.33. HIDIRELLEZ (SAMSUN)
Derleyen: Halil Karabacak
Derleme Yeri ve Tarihi: Mersin / Silifke 6.05. 2005
Kaynak Kifli: Semih Çilek
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ni¤de / 1976
Derleyen: Resul Zengin
Derleme Yeri: Samsun
Kaynak Kifli: Hasan Tafldelen.
Mesle¤i: Bakkal
Do¤um Yeri: Samsun / Atakum
Mersin’in Silifke ‹lçesi’nde her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamalar›
yap›lmaktad›r. H›d›rellez kutlamalar›, Silifke’ye ba¤l› Tosmurlu Köyü’nde bulunan “Erenler Tepesi”, “K›zlar Sivrisi”, “Peri K›zlar› Tepesi”, “Perili Tepe”
adlar›yla an›lan tepede düzenlenmektedir. Kutlamalar›n özellikle bu tepede
olmas›n›n nedeni ise, H›d›rellez akflam› bu tepede peri k›zlar›n›n uzaktan gözle görülebilecek kadar büyük bir atefl yakt›¤›yla ilgili bir inan›fltan kaynaklanmaktad›r.
H›d›rellez günü sabah›n erken vakitlerinde, belediyenin tahsis etti¤i araçlarla veya kiflisel araçlar›yla bu tepeye ç›kan halk, (F.57) etraf› çam a¤açlar›yla çevrili, tafll›k ve topra¤› beyaz renkte olan bir mezar›n bafl›na gelerek
burada namaz k›larlar. (F.58) Namaz›n› bitirenler ise dua için ellerine ald›klar› tafllarla, a¤aç yapraklar›yla dileklerini flekillendirirler. Baz›lar› da çubuklarla dileklerini topra¤a çizer.
Samsun’da her y›l May›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlanmaktad›r. H›d›rellez
kutlamalar› için uzak yak›n çevre köylerden gelenler sabahleyin yanlar›na yiyeceklerini, içeceklerini alarak Samsun’un Atakum sahiline gelirler. Bugün,
bölge halk› için bir buluflma günüdür.
6 may›sta dileklerinin kabul olaca¤›na inanan halk, bu inan›fl› çeflitli pratiklerle somutlaflt›r›r. H›d›rellez günü yap›lan uygulamalardan ilki kumsala dileklerin yaz›lmas› ve çizilmesidir. Bu uygulama ile ilgili en önemli inan›fl ise
e¤er bir dalga bu yaz›y› ve resmi bir defada silerse, o dile¤in kabul olaca¤›d›r.
(F.63)
Atakum’da yak›lan atefl üzerinden atlan›larak, ruhlar›n›n temizlenece¤ine
inan›l›r. Bu arada genç k›z ve erkekler davul ve zurna eflli¤inde halay çekerlerken, yafl› daha fazla olanlar ise bütün bu e¤lenceyi seyretmekle yetinirler.
Kutlamalarda, daha önce ada¤› olanlar yanlar›nda getirdikleri hayvanlar›
kestikten sonra orada bulunanlara da¤›t›rlar. Bu uygulamalardan sonra mezar›n üzerinde bulunan çay tafllar›ndan 41 tane toplan›r. (F.59) Toplanan bu
41 taflla mezar›n çevresi 7 kere dönülür. (F.60) Her dönüflte eldeki tafllar eflit
olacak flekilde bir fatiha, üç ihlas okunarak mezar›n üzerine tekrar at›l›r. Mezar›n etraf›nda dönülürken, dilek dilenerek mezar›n güneyinde bulunan dilek
a¤açlar›n›n aras›ndan geçilir. (F.61) Halk, mezar›n etraf›nda bu flekilde yedi
defa döndükten sonra, yanlar›nda getirdikleri veya elbiselerinden y›rt›klar›
çaputlar› dilek a¤açlar›na ba¤layarak dilek diler. (F.62) Dilek dilendikten sonra ise eve u¤ur getirmesi için mezar›n üzerinden yedi tafl toplan›r. Bu tafllar
evlere götürülüp bir köflede saklan›r ve H›d›rellez akflam› veya H›d›rellezden
sonraki günün flafak vakti sabah namaz›ndan sonra, dilek tutularak Göksu Irma¤›’na at›l›r.
81
82
3.2.34. HIDIRELLEZ (fiANLIURFA)
3.2.35. HIDIRELLEZ (fiANLIURFA / B‹REC‹K)
Derleyen: Ayfle Çal›flkan
Derleme Yeri: fianl›urfa
Kaynak Kifli: Nejla Balk›z
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ni¤de / 1947
Derleyen: Fulya Çolak
Derleme Yeri ve Tarihi: fianl›urfa / 30.05.2005
Kaynak Kifli: Seylan Çal›flkan
fianl›urfa’da her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez kutlamalar› yap›l›r.
H›d›rellezden bir gün önceki gece, dilek tutacak kifliler dileklerini, üzerinde dua bulunan bir ka¤›da yazarlar ve bu ka¤›d› da bir gül a¤ac›na ba¤larlar.
Gül a¤ac›na ba¤lamalar›nda H›z›r ve ‹lyas’›n o gece bir gül a¤ac›n›n alt›nda
buluflup bütün dilekleri gerçeklefltirece¤i inanc› yer almaktad›r. (K.K.) Gül
a¤ac›na dileklerin ba¤lanmas›n›n ard›ndan herkes kendi dile¤iyle ilgili bir maket yap›p bunu da gül a¤ac›n›n alt›na koyar. (F.64) Örne¤in bir kifli ev istiyorsa gül a¤ac›n›n alt›na tafllardan bir ev yapar, yada bir çocuk istiyorsa beflik
yap›p içine bebek koyar.
fianl›urfa’da baz› evlerde H›z›r’›n gece evleri gezece¤i inan›fl›ndan dolay›,
bu¤day torbalar›n›n a¤z› aç›k b›rak›l›r. E¤er sabah torban›n üzerinde bir iz
görülürse H›z›r’›n o gece, o eve u¤rad›¤›na ve bu evin bütün seneyi bolluk ve
bereketle geçirilece¤ine inan›l›r.
H›d›rellez günü erkenden kalk›l›r. Geç kalkanlar›n ifllerinin ters gidece¤ine inan›l›r. Dilekler gül a¤ac›ndan al›n›r ve en k›sa zamanda gerçekleflmesi
amac›yla F›rat nehrine at›l›r. (F.65)
Bütün bunlar yap›ld›ktan sonra baflta Cemaleddin Baba Türbesi, Hz. ‹brahim’in do¤du¤una inan›lan ma¤ara, bu ma¤aran›n yan›ndaki Dede Osman-›
Veli Hazretleri Türbesi, Bal›kl› Göl ve Hz. Eyyub’un on alt› y›l yaflad›¤›na inan›lan ma¤ara olmak üzere, fianl›urfa’daki ziyaret yerleri gezilir. (F.66) Ziyaretler tamamland›ktan sonra Bal›kl› Göl’ün yan›nda bulunan mesire yerlerinde piknik yap›l›r. Bunlar›n yan› s›ra H›d›rellez kutlamalar› için fianl›urfa’ya
Türkiye’nin birçok flehrinden ve ‹ran’dan turist kafileleri gelmektedir.
83
fianl›urfa’ya ba¤l› Birecik ‹lçesi’nde her y›l may›s›n alt›s›nda H›d›rellez
kutlamalar› yap›lmaktad›r.
Birecik’te H›d›rellez kutlamalar› için yap›lan haz›rl›klar bir gün önceden
bafllar. H›d›rellezin nas›l geçirilece¤ine dair görüflmelerin yap›ld›¤› befl may›s
günü Birecikli kad›nlar, ertesi gün için yiyecekleri haz›rlarlarken, erkekler de
pazarda satacaklar› eflyalar› haz›rlarlar. Birecik’te H›d›rellezden bir gün önce
yap›lan uygulamalar›n en önemlilerinden biri, içinde H›d›rellez duas›n›n yer
ald›¤› parflömen ka¤›tlar›n›n ço¤alt›p da¤›t›lmas›d›r. Daha sonra herkes, içinde dua olan bu ka¤›tlar›n alt›na isteklerini yazar, ka¤›tlar düzenli bir flekilde
katlan›r ve iple tutturularak, H›d›rellezden önceki gece gül a¤açlar›na ba¤lan›l›r. Ayn› zamanda gül a¤açlar›n›n alt›na tafllar ve çubuklarla istenilen dilekler resmedilir. Bu ifllemin gece yap›lmas›n›n nedeni; H›z›r ve ‹lyas’›n gece
gelip dilekleri görece¤ine inan›lmas›d›r. Ertesi gün yani H›d›rellez günü herkes, dileklerinin yaz›l› oldu¤u ka¤›tlar› al›r ve F›rat nehrine atmak üzere yola
ç›kar. Yine inanca göre; dile¤in kabul olmas›n›n flart›, bu ka¤›tlar›n nehre at›lmas›d›r.
Dilek dileme ifllemi bittikten sonra halk, alt› may›s günü H›d›rellezin kutland›¤› nehrin kenar›nda toplan›r. Kad›nlar, satacaklar› yemekleri haz›rlarlarken erkekler de pazar yerlerini haz›rlarlar.
E¤lenmeye gelen de pazar yerlerini dolaflt›ktan sonra, pikniklerini yaparlar. Daha sonra türbe ziyaretleri yap›l›r. Yine H›d›rellez gününün bereketine
inan›larak bu kutsal yerlerde çeflitli dilekler dilenir. Tüm bu ifllemlerden sonra
H›d›rellez kutlamas› sona erer.
84
3.2.36. HIDIRELLEZ (TRABZON / fiALPAZARI ‹LÇES‹)
en yayg›n davran›fllard›r. 5 May›s› H›d›relleze ba¤layan gecede, gelece¤e yönelik isteklerin gerçekleflece¤ine inan›lmaktad›r. Buna ba¤l› olarak, fialpazar›’ndaki di¤er bir uygulama dileklerde bulunmakt›r. H›d›rellez günü, olmas› istenilen herhangi bir fley bir ka¤›da yada bir mendile yaz›larak gül a¤ac›na
ba¤lan›r. Böylece bu dilekleri H›z›r ‹lyas’›n gerçeklefltirece¤ine inan›l›r. H›d›rellez gelene¤inin temelini oluflturan bolluk-bereket, mal-mülk, vb. dileklerin
gerçekleflmesini sa¤lamak amac›yla H›d›rellezde evlerde temizlik yap›lmaz,
ekmek yap›lmaz, orak tutulmaz, çay›r biçip hayvanlara yemek verilmez ve yay›klarda ayran yap›lmaz. Bütün bunlar yap›ld›¤›nda mala-mülke zarar gelece¤ine, bolluk-bereketin azalaca¤›na, hastal›klar›n ço¤alaca¤›na inan›l›r.
Derleyen: Sevgi Güner
Derleme Yeri ve Tarihi: Trabzon / fialpazar› 20.04.2005
Kaynak Kifli 1: Nurcihan ‹pek
Mesle¤i: Harita Mühendisi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Trabzon / fialpazar› 1954
Derleme Yeri ve Tarihi: Trabzon / fialpazar› 24 .04. 2005
Kaynak Kifli 2: Muazzez Emiro¤lu
Do¤um Yeri ve Y›l›: Gümüflhane / 1954
Trabzon’un fialpazar› ‹lçesi’nde, bahar bayram› olarak bilinen H›d›rellez
her y›l may›s›n alt›s›nda kutlanmaktad›r. Kaynak kifli Muazzez Emiro¤lu’ndan
derlenen bilgilere göre, bahar›n bereketinin her yerde kendisini hissettirmeye
bafllad›¤› H›d›rellez gününde, tüm bayramlarda oldu¤u gibi bir tak›m haz›rl›klar yap›lmaktad›r. Kutlama öncesi pastalar, börekler, yöreye ait hamur iflleri
ve lokmalar yap›larak yiyecekler haz›rlan›r. Kutlama yeri yeflillik bir alan oldu¤u için, yiyeceklerinin yan›nda kilimler al›n›r. Kutlama yerlerinde, ya toplu
olarak bir e¤lence düzenlenir yada deniz k›y›s›nda kay›kla gezilir. Halk aras›nda, deniz k›y›s›nda kay›kla dolafl›ld›¤›nda bütün dertlerinden ve s›k›nt›lar›ndan kurtulunaca¤›na dair yayg›n bir inanç vard›r. (F.67) Çay›rlara gidildi¤inde ise, piknik yap›l›r, flark›lar söylenir, oyunlar oynan›r, kemençe çal›n›r,
horon tepilir (F.68) ve çaylar demlenir. (F.69) H›d›rellez günü yap›lan tüm yemeklerin flifal› oldu¤una inan›ld›¤› için herkesin bu yemeklerden yemesine
özen gösterilir. Bahar kutlamalar›nda, büyük bir kazanda et ve tereya¤›n›n
uzun süre kar›flt›r›lmas›yla haz›rlanan, kuvvet verdi¤ine inan›lan ‘’keflkek’’ yap›l›r. (F.70) Ne kadar çok yiyecek haz›rlan›rsa o senenin o kadar bolluk ve bereket içinde gerçekleflece¤ine inan›l›r. Yöre halk›n›n, hayvanlar›n› süsleyerek
kutlama yerine getirmeleri, deniz k›y›s›nda y›kayarak temizlemeleri, kötülüklerden ar›nd›r›lmas›na ve yaylaya göç etmeden önceki haz›rl›klar›na iflaret etmektedir. (F.71) H›d›rellez öncesi yap›lan tüm uygulamalar, karfl›lama niteli¤indedir. Bu uygulamalar, k›fl ay›n›n sona ermesiyle bahara güven içinde girmeyi sa¤lamaktad›r. H›d›rellez gününün farkl›l›¤›n› ve canl›l›¤›n› belirten özelliklerden biri de k›yafetleridir. Bunlar baflta keflan, alt k›sm›nda da pefltamaldan oluflur. (F.72)
6 May›s günü H›z›r ‹lyas’›n iyilik, mutluluk da¤›tacaklar›, sorunlar› olanlara yard›m edecekleri inanc› bir tak›m uygulamalar› da beraberinde getirmektedir. Baz› sorunlar›n çözümü için yard›m istemek, dileklerde bulunmak
85
86
3.2.37. HIDIRELLEZ VE B‹CEK ÇIKARMA (KARS / KA⁄IZMAN)
nan bir kova suyun etraf›nda toplanarak suya tak›lar›n› (yüzük, küpe, toka,
bilezik) atarlar. Daha sonra “akl› ermeyen bir k›z çocu¤u” giydirilir, süslenir
ve suyun bafl›na oturtulur, bafl›na da büyükçe bir örtü örtülür. Küçük çocuk
s›rayla suyun içinden tak›lar› ç›kar›r. Her ç›kan tak› için tak› sahibine bir mani söylenir. Söylenen manilere göre anlamlar ç›kar›l›r. Kaynak kifli Havva Koman’dan derlenen maniler flöyledir:
Derleyen: Murat Ertürk
Derleme Yeri: Kars / Ka¤›zman
Kaynak Kifli: Havva Koman
Do¤um Yeri ve Y›l›: Kars / Ka¤›zman 1952
Kars’›n Ka¤›zman ‹lçesi’nde her y›l 6 may›sta “Bicek Ç›karma” flenli¤i yap›l›r. Ka¤›zman’da H›d›rellez, “Bicek Bayram›” olarak bilinir. Bölgede H›d›rellez haz›rl›¤› bir hafta önce bafllar. Bicek Ç›karma Oyunu için, Ka¤›zman’›n
içinden geçen Aras Nehri’nden, sabah günefl do¤madan, tafl› ve kumuyla birlikte bir kova su al›n›r. Sabah erkenden bahçelerdeki yedi renk çiçek toplanarak, kovadaki suyun dibi görünmeyecek flekilde üzerine serpifltirilir. Toplanan
çiçeklerde bahar›n geliflini simgeleyen “zeze” ad›n› verilen sar› k›r çiçe¤i ço¤unluktad›r. Bu bir kova su, karanl›k bir yerde üstü kapal› olarak 6 may›sa
kadar bekletilir.
5 may›s akflam› “tuzlu g›lik” ad› verilen uygulama yerine getirilir. Tuzlu
g›lik uygulamas› flu flekilde olur: 5 May›s gecesi yörenin genç k›zlar› bir araya
gelerek tuzlu g›lik ad›n› verdikleri çok tuzlu bir hamur ifli yaparlar. Köyün
gençleri gece uyumadan hemen önce bu tuzlu hamur iflini yiyerek, su içmeden, istiareye yatarlar. Tuzlu g›li¤i yedikten sonra su içmedikleri için rüyalar›nda birinin onlara su verece¤ine, su veren bu kifliyle de evleneceklerine inan›rlar. Ertesi gün yani H›d›rellez sabah› rüya gören veya görmeyen bütün
gençler, sabah erkenden kalkarak önceden ay›rd›klar› baflka bir g›li¤i de damlar›n›n bacas›na yerlefltirirler. Bu hamuru bir kufl, özellikle de karga al›r ve
belli bir yöne do¤ru gider. Gençler, kufl herhangi bir evin dam›na konarsa kondu¤u evdeki, konmazsa gitti¤i yöndeki biriyle evleneceklerine inan›rlar.
H›d›rellez sabah› erkenden kalk›l›r. Bir önceki gün haz›rlanm›fl olan yöresel yemekler, semaverler ve kap kacak toparlan›larak herfeneye ç›k›l›r. Herfeneye ç›kma, bir tür pikniktir.
Genelde yeflillik bir alana gidilir; önceden haz›rlanan yemekler ç›kar›l›r ve
orada, yemeklerin yap›m›na bafllan›r. Genellikle bolca taze yumurta toplanarak hafllan›r ve daha sonra yöreye ait kiflnifl, reyhan ve tarç›n otlar›yla bir çeflit salata yap›l›r. Kete ad› verilen un, tereya¤›, yumurta ve sütle yap›lan yöreye has bir çeflit hamur ifli haz›rlan›r. Yine keflkek ad› verilen “Den” (dövülmüfl
bu¤day), sar› ya¤ (tereya¤›) ve parça etle yap›lan bir çeflit yöresel yemek piflirilir. Eriflteli pilav ve C›lb›r (taze fasulye, tereya¤›, bol domates ve kiflniflle yap›lan bir çeflit yemek) haz›rlan›larak ayran veya çay eflli¤inde yenilir. Yemekler yenildikten sonra özellikle genç k›zlar ve kad›nlar kendi aralar›nda “Bicek
Ç›karma” ad› verilen niyet oyununu oynarlar. Bütün k›zlar önceden haz›rla-
87
Alt›n yüzü¤ün kafl›
Niflane koydum tafl›
Herkesin yari geldi
S›zlar yüre¤in bafl›
Ekin ektim gül bitti
Yarim gurbete gitti
Yollara baka baka
Gözümün feri bitti
Alt›n yüzük var benim
Parma¤›ma dar benim
Bizim köyün içinde
Ela gözlü yar benim
A¤lama, naçar a¤lama
Elinde haçar a¤lama
Gap›m› ba¤layan Allah
Bir gün açar a¤lama
Tak›n›n sahibi de söylenen maniye göre iyi veya kötü bir anlam ç›kar›r.
Suyun bafl›ndaki küçük k›z s›ras›yla bütün tak›lar› ç›kar›r, suyun içindeki tak›lar tükendi¤inde Bicek Ç›karma oyun da bitmifl olur.
Kad›nlar kendi aralar›nda e¤lenirken erkekler de gürefl, ip çekme gibi
oyunlarla vakit geçirirler. Bütün yemekler yenilip, oyunlar oynand›ktan sonra
yöreye has türküler söylenir, “Üç Ayak” ad› verilen halaylar çekilir. Türkü icras› s›ras›nda biri türkü söylerken bir di¤eri de çevirir. Çevirme ile kastedilen,
söylenen türküye vokal yapmakt›r.
H›d›rellez e¤lenceleri bu flekilde günefl batana kadar devam eder. Vedalaflma esnas›nda “tekrar ayn› günlere ç›kma” dile¤iyle herkes evine gider.
Herkes o gece namaz k›l›p dileklerde bulunur. Bu gecede yap›lan dileklerin gelecek H›d›relleze kadar kabul edece¤ine inanan yöre halk›, dileklerinin
sembolü olan maketleri de o gece yapar.
88
3.2.38. KAKAVA-HIDIRELLEZ fiENL‹KLER‹ (ED‹RNE)
Akflamdan haz›rlanan niyet çömle¤inin bafl›na toplanan gençlerin, çömlekten çekilen manileri kendileri için yorumlamalar›n›n ard›ndan flenlik sona
erer ve herkes davul ve zurna eflli¤inde evine döner.
Derleyen 1: Ogeday Sapmaz
Derleme Yeri: Edirne
Kaynak Kifli: Mehmet Ali Körüklü
Mesle¤i: Kakava flenli¤inde Çeri Bafl›
Derleyen 2: Esra K›l›ç
Derleme Yeri ve Tarihi: Edirne / Uzunköprü 7. 05. 2005
Kaynak Kifli: Nejla K›l›ç
Do¤um Yeri ve Tarihi: Edirne / Uzunköprü / Turnac› Köyü 03. 11. 1964
5 may›sta bafllay›p, 6 may›s sabah›na kadar süren Kakava flenlikleri, 6
may›s sabah› yerini H›d›rellez kutlamalar›na b›rak›r.
H›d›rellez günü, vali, belediye baflkan› ve di¤er protokol üyeleri H›d›rellezin yap›laca¤› yere gelirler. Daha sonra atefl yak›l›r ve üzerinden atlan›l›r. Yumurtalar tokuflturulur. Bu arada aç›lan stantlar gezilir.
Kutlama süresince çeflitli yörelerden gelen halk oyunlar› gruplar›n›n gösterilerinin yan› s›ra ya¤l› gürefller de yap›l›r.
Edirne’ye ba¤l› Sarayiçi ‹lçesi’nde her y›l 5 May›sta bafllamak üzere 6
may›s›n ilk saatlerine kadar “Kakava fienlikleri” düzenlenir. 6 may›s H›d›rellez’dir. Kakava ve H›d›rellezin düzenlenifl tarihinin yak›nl›¤›ndan dolay› kutlaman›n ad› belediye taraf›ndan “I. Edirne H›d›rellez- Kakava fienlikleri” olarak
ilan edilmifltir.
Kakava fienlikleri, 5 may›s akflam› kötülüklerden ar›nmak ve o y›l›n iyi
geçmesi amac›yla Sarayiçi’nde bulunan K›rkp›nar Ya¤l› Güreflleri’nin yap›ld›¤›
yerde, ateflin üzerinden üç defa atlanmas› ile bafllar. (F.73) Büyük kazanlarda
piflirilen pilavlar halka da¤›t›l›r. Bu arada davul ve zurna eflli¤inde oyunlar
oynan›r, halaylar çekilir. Akflama kadar bu flekilde süren e¤lence, akflam da
çeri bafl›n›n seçilmesi ile devam eder. Çeribafl›, e¤lencenin yönünü tayin etmekle görevlendirilir. E¤lence dönüflü, her sokak bafl›nda bir atefl yak›l›r, evlerde de dilekler yaz›l›p, niyet çömleklerine at›l›r.
6 may›s günü sabah ezan›yla birlikte, daha gün a¤armadan kalkan halk,
geleneksel tören için Sarayiçi’nde bulunan Kanuni Köprüsü’ne gider. Talika’ya (At Arabas›) binen gençler Kanuni Köprüsü’nün alt›ndan akan Tunca
Nehrinin k›y›s›na gelirler. Evlilik ça¤›ndaki genç k›zlar da, beyaz gelinliklerle
flenli¤e kat›l›rlar. Bu beyaz gelinlikleri, en k›sa zamanda k›smetlerinin aç›l›p
evlenmeleri için günefl do¤madan ç›kar›p, nehre atarlar. Bu arada baz›lar›,
Tunca nehri’nden bidon ve fliflelerle ald›klar› suyla y›kan›rken, baz›lar› da ellerini ve yüzlerini y›kayarak dilek tutarlar. Bu uygulaman›n nedeni, ata olarak
bilinen Baba Finge’nin Tunca Nehri’nden ç›k›p halk› zorluklardan kurtaraca¤›na dair inançt›r.
fienlikte yap›lan bir di¤er dikkat çekici uygulamada da Tunca Nehri’nin
k›y›s›ndaki sö¤üt dallar›ndan kopar›larak, buradaki köprü üzerinden geçilir ve
daha sonra bu dallar evlere götürülüp kap›lara as›l›r. Böylece bu dallar›n evlere bolluk ve bereket getirece¤ine inan›l›r.
89
90
3.2.39. KIRKLAREL‹ KARAGÖZ KÜLTÜR SANAT VE KAKAVA
fiENL‹KLER‹ (KIRKLAREL‹)
3.2.40. KOV KALES‹ fiENL‹KLER‹ (GÜMÜfiHANE / ESENYURT KÖYÜ)
Derleyen: Fatih Çelik
Derleme Yeri: Gümüflhane / Esenyurt Köyü
Kaynak Kifli: Cuma Ali Demir
Mesle¤i: Çiftçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Gümüflhane / Esenyurt Köyü 1965
Derleyen: Esra K›l›ç
Derleme Yeri ve Tarihi: Edirne / Uzunköprü 7.05. 2005
Kaynak Kifli: Nejla K›l›ç
Do¤um yeri ve Tarihi: Edirne / Uzunköprü / Turnac› Köyü 03. 11. 1964
K›rklareli’de her y›l may›s›n beflinde “K›rklareli Karagöz Kültür Sanat ve
Kakava fienlikleri” yap›l›r. fienlik, fieytan Deresi ve Asil Beyli derelerinin k›y›lar›nda toplanan halk›n, çad›rlar›n› kurmas› ile bafllar. Yak›lan ateflin etraf›nda davul ve zurna eflli¤inde oynayan halk, burada piknik yapar.
Kaynak kifli Nejla K›l›ç’tan derlenen bilgilere göre, 6 may›s H›d›rellez günü “Bolca Nine” ad› verilen yat›ra giderek dua edilir. Bolca Nine Türbesi’nin
yak›n›nda bulunan a¤aca, dilek dilenerek çaputlar ba¤lan›r.
Gümüflhane’ye ba¤l› Esenyurt Köyü’nde her y›l may›s›n alt›s›nda “Kov
Kalesi fienlikleri” düzenlenmektedir. Kaynak kifli Cuma Ali Demir’in belirtti¤ine göre, Kov Kalesi 1361 y›l›nda Bayburtlu Latif Hoca taraf›ndan fethedilir.
Latif Hoca’n›n kaleyi fethetme tarihi, 6 May›st›r. Yöre halk› da bu efsaneye istinaden 6 may›s› Kov Kalesi’nin fethi olarak kutlamaktad›r. Fakat kutlamada
kalenin fethine dair hiçbir uygulama yer almaz, aksine bu kutlama yörede H›d›rellez olarak bilinmektedir.
fienlik, 6 may›sta halk›n Kov Kalesi’nde buluflmas›yla bafllar ve yöre halk›n›n birbiriyle kaynaflmas›nda önemli bir yere sahiptir. fienlik günü yap›lan
ilk uygulamada, kad›nlar bir gül dal›n›n yan›nda namaz k›ld›ktan sonra kimseyle konuflmadan dilek dileyerek yatarlar. Böylece dileklerinin H›z›r taraf›ndan duyulup, gerçekleflece¤ine inan›rlar. (K.K.) Kov kalesi flenliklerinde dikkat
çeken uygulamalardan biri de, k›rk tane bu¤day tanesinin üzerine dua okunduktan sonra dilek tutularak suya at›lmas›d›r.
Geleneksel H›z›r pilav› ve kuru fasulye yeme¤i ile yöreye özgü “lemis” ad›
verilen tatl›n›n ikram›n›n yap›ld›¤› flenlik, köy imam›n›n okudu¤u dualarla son
bulur. (F.74)
91
92
3.2.41. KÖME fiENL‹KLER‹ VE HIDIRELLEZ (KIRfiEH‹R / MUCUR)
büyüklerine duyururlar. Mucur’da bununla benzerlik gösteren bir baflka uygulama da Gelin K›z H›d›rellezi’nin yap›lmas›d›r. Niflan› yap›lan genç k›z›n, henüz niflan k›yafetleri bile ç›kar›lmadan Köme’ye götürülüflü, bir gelenek halini
alm›flt›r. Nedeni ise, anne ve baban›n bu sevinçli halini, herkesle paylaflmak
istemesidir. Köme fienli¤i’nin haz›rl›klar›ndan biri de bu uygulama ile ilgilidir.
5 may›sta niflanl› k›z› veya o¤lu olanlar Köme fienli¤i’ni birlikte kutlamak
amac›yla akrabalar›n› davet ederler. (F.75) fienlikte erkek taraf›n›n maddi gücü iyiyse kuzular kesilir.
Derleyen: Köksal Genç
Derleme Yeri: K›rflehir / Mucur
Kaynak Kifli 1: Ali Aydemir
Do¤um Yeri ve Y›l›: K›rflehir / Mucur / 1951
Kaynak Kifli 2: Türe Güner
Do¤um Yeri ve Y›l›: K›rflehir / Mucur / 1945
Kaynak Kifli 3: Ali R›za Güney
Mesle¤i: Memur Emeklisi
Do¤um Yeri ve Y›l›: K›rflehir / Mucur 1934
Kaynak Kifli 4: Vahit Bulut
Mesle¤i: Emekli Ö¤retmen / Yazar / Gazeteci
Do¤um Yeri ve Y›l›: K›rflehir / Mucur/ Kurugöl Köyü 1934
Kaynak Kifli 5: Hatice Ekflio¤lu
Do¤um Yeri ve Y›l›: K›rflehir / Mucur 1923
Köme fienliklerinde son senelere kadar cirit ve gürefl yar›fllar› yap›lmaktayd›; fakat bu etkinlikler günümüzdeki Köme fienlikleri’nde terk edilmifltir.
Kaynak kifli Hatice Ekflio¤lu’ndan edilen bilgiye göre, H›d›rellez gecesi
herkes namaz k›l›p dileklerde bulunur. H›d›rellez gecesi dua etmenin, abdest
al›p namaz k›lman›n çok sevap oldu¤u, tutulan dileklerin gerçekleflece¤i inanc› yayg›nd›r. Hatta o gece üç ‹hlâs, bir Fatiha okuyup, önce Hz. Muhammed’in (a.s.) ruhuna sonra H›z›r ve ‹lyas kardefllerin ruhlar›na gönderilir.
Köme flenlikleri bir ara Belediye’nin giriflimleriyle “Flamingo ve Köme
fienlikleri” ad› alt›nda kutlanm›flsa da bu organizasyon uzun ömürlü olamam›flt›r.
K›rflehir’in Mucur Kazas›’nda geleneksel olarak her y›l 6 May›s günü bafllay›p, ba¤bozumuna kadar devam eden, yöre halk›n›n gönüllü kat›l›m›yla gerçeklefltirilen, “Köme” ad› alt›nda genifl kapsaml› bir flenlik düzenlenmektedir.
Mucurda Köme fienlikleri, H›d›rellezin bafllang›c› olarak kabul edilmektedir.
Köme fienlikleri Mucur’da 6 May›sta bafllar, “so¤uklar düflünceye” kadar,
-ba¤bozumuna kadar- devam eder. Köme, “kümelenmek”, “küme küme oturmak” anlam›na gelir. Yöre halk›n›n, “Çay›r” da dedikleri Köme’de kad›nlar ve
erkekler ayr› ayr› ve küme küme oturduklar›ndan dolay›, e¤lendikleri bu mesire alan›na “Köme” ad›n› vermifllerdir. Köme alan› yeflil bir öz içerisinde yer
al›r.(K.K.)
Köme’de H›d›rellez haz›rl›klar› iki veya üç gün önceden bafllar. 6 may›sta
toplanan akrabalar yeflilin bol oldu¤u bir ba¤a gider, burada ocaklar kurup
mant› ve Mucur’da “suluca- dirice” denilen, yufkan›n üzerine dökülerek yenilen bulgur pilav›, höflmerim, gendime, so¤anlama, kaygana yap›l›r. Yemeklerin yenilmesinin ard›ndan sal›ncaklar kurulur, çeflitli top oyunlar› ve mendil
kapmaca gibi oyunlar oynan›r. Akflam üzeri yavafl yavafl toplanan halk, Fatik
P›nar› ile Büyük Çay›r aras›nda gruplar halinde gezmeye ç›kar.
Mucur’da H›d›rellezin bir baflka özelli¤i de yeni evliliklere ortam oluflturmas›d›r. fienlikte evlenmek istedikleri kiflileri belirleyen gençler, bu isteklerini
93
94
3.2.42. SARAY‹Ç‹ fiENL‹KLER‹ (ED‹RNE / SARAY‹Ç‹)
3.2.43. TEPREÇ fiÖLEN‹ (ESK‹fiEH‹R)
Derleyen: Didem Öztemur
Kaynak Kifli: Esra Dilber
Do¤um Yeri ve Tarihi: Edirne / Lalapafla 18.12.1984
Derleyen: Burcu Hasdemir
Kaynak Kifli 1: Ünver Sel
Mesle¤i: Veteriner Hekim
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara / 1962
Kaynak Kifli 2: Hüseyin Kuvand›k
Mesle¤i: Serbest Muhasebeci
Do¤um Yeri ve Y›l›: Eskipolatl› / 1952
Kaynak Kifli 3: Zuhal Yüksel
Mesle¤i: Ö¤retim Görevlisi
Edirne’nin Sarayiçi ‹lçesi’nde her y›l 30 Nisan-6 May›s günleri aras›nda
“Sarayiçi fienlikleri” yap›l›r. fienlikler, Sarayiçi ‹lçesi’nde yap›lmas›ndan dolay› bu ad› alm›flt›r.
fienlik günü, sabah ezan› ile kalk›l›r. Bu saatte kalkmayanlar›n o y›l›n›n
kötü geçece¤ine, sa¤l›klar›n›n bozulaca¤›na, evlerinin bereketinin kaçaca¤›na
dair yayg›n inan›fllar söz konusudur. Sabah erkenden Tunca nehrinin kollar›ndan biri olan Sarayiçi Deltas›’na gelen halk, bu nehrin k›y›s›nda Kur’an okur,
dua eder. Burada kad›nlar ve k›zlar sö¤üt dal› kopar›rlar. Kaynak kifli Esra
Dilber’den derlendi¤ine göre, bu dallar önce suya bat›r›l›r, sonra da bereket
getirmesi ve kötü ruhlar› eve sokmamas› için evlerinin kap›lar›nda yedi gün
boyunca as›l› b›rak›l›r. Ayr›ca evlenmek isteyen k›zlar, k›smetlerinin aç›lmas›
için bu dallar› çeyizlerine de koyarlar.
Sarayiçi ‹lçesi’nde yer alan Balkan fiehitli¤i de flenlik günü ziyaretçi ak›n›na u¤rar. Buraya yap›lan ziyaretlerde Balkan savafllar›yla ilgili pek çok hikaye anlat›l›r. Sarayiçi flenliklerinde ziyaret edilen bir baflka yer de, bir sultan›n öldü¤ü yer olarak bilinen Adalet Kasr›’d›r.
Eskiflehir’de her y›l may›s›n sonu ile haziran›n bafl›nda “Tepreç fiöleni”
düzenlenir. Kaynak kifli Ünver Sel’in belirtti¤ine göre, bahardan sonraki mahsulün çok olmas› için düzenlenen tepreç, tepreçmek fiilinden türemifltir. K›r›m
Türkleri taraf›ndan düzenlenen flölen, Türkiye’de en çok Eskiflehir’de yap›lmaktad›r. Eskiden K›r›m halk›, yaflad›klar› yerlerde bu flöleni kendileri düzenlerken, daha sonra resmi dernek, vak›flar önderli¤inde düzenlenmeye bafllam›flt›r.
Ünver Sel, binlerce kiflinin kat›ld›¤› Tepreç fiöleninin, y›llard›r birbirini
görmeyen yada birbirini hiç tan›mam›fl ama ortak bir fleyleri paylaflanlar› bir
araya getirerek bir halk›n yeniden kenetlenmesinde büyük rol sahibi oldu¤unu
söylemektedir. Tepreç mahsulün bol olmas›, yokluk olmamas›, sa¤l›k için yap›lan bir dua ile bafllar. Daha sonra yap›lan aç›l›fl konuflmalar›n›n ard›ndan
“Ant Etkenmen” ad› verilen K›r›m milli marfl› ile ‹stiklal marfl› söylenir.
fiölenin bafllang›c›nda yap›lan bir uygulama da Kalakay T›g›rtma’d›r. Bu
uygulama, yuvarlak bir tepside “Kalakay” ad› verilen hamur iflinin piflirilmesidir. Kalakay›n düz veya ters gelmesi, o seneki mahsulün bereketli veya bereketsiz olaca¤›n› gösterir.
“Kuflak Gürefli” veya “Tatar gürefli” olarak adland›r›lan gürefller bu flölenin olmazsa olmazlar›ndand›r. Bu gürefl, önce çocuklar aras›nda, sonra “K›rc›man” denilen yafll› erkekler aras›nda yap›l›r. Gürefl müsabakalar›nda dereceye girenlere çeflitli ödüller verilir. Genellikle baflpehlivana bir koç hediye
edilir. Son y›llardaki flölenlerde bu gürefllere çok az yer verilmeye bafllan›lm›flt›r.
fiölende genellikle kad›nlar›n kat›ld›¤› yemek yar›flmalar› da en dikkat çeken bölümlerdir. Geleneksel yemeklerin yar›flt›¤› bu yar›flmada jürinin seçti¤i
birinci, ikinci ve üçüncülere çeflitli ödüler verilir.
95
96
Tepreç fiöleni’nde, flölen masraflar›n› üstlenecek bir a¤a seçilir. Yar›flma
ile belirlenen a¤al›k seçiminde kim en yüksek paray› verirse, flölenin a¤as› o
olur.
3.3. MAYIS YED‹S‹
fiölen süresince seyirlik oyunlara ve “ç›nlaflma” ad› verilen karfl›l›kl› manileflmelere, “Tapmaca” ad› verilen bulmaca yar›flmalar›na da yer verilir.
3.3.1. MAYIS YED‹S‹ (G‹RESUN)
Çi¤börek, cazma (ayran), et kavurmas›, pilav, göbete, cant›k, tava böre¤inin ikram edildi¤i flölen, günbat›m›na kadar devam eder.
Derleyen 1: Güzzade Dikero¤lu
Derleme Yeri: Giresun
Kaynak Kifli 1: Mehmet Akif Korkmaz
Mesle¤i: Türk Dili ve Edebiyat› Ö¤retmeni.
Do¤um Yeri ve Y›l›: Giresun / Bulancak / Bostanl› Köyü 1965
Derleyen 2: F.Jale Gül Göncüler
Derleme Yeri ve Tarihi: Giresun / 4.04.2005
Kaynak Kifli 2: Salih fiahan
Mesle¤i: fienliklerin Düzenleyicisi ve Sunucusu
Giresun’da her y›l May›s›n yirmisinde “May›s Yedisi” kutlamalar›
yap›lmaktad›r. Rumi takvime göre bugün May›s›n yedisine denk gelmektedir
ve bu nedenle “May›s Yedisi” ad›n› alm›flt›r. 1977 y›l›na kadar “May›s Yedisi”
ad›yla kutlanan flenlik, bu y›ldan sonra al›nan bir kararla “Aksu fienlikleri”
ad›n› alm›flt›r. Organizasyonunu, 1981 y›l›nda Giresun Belediyesi’nin üstlendi¤i flenlik, 1984 y›l›nda “Giresun Aksu Kültür ve Sanat Festivali”, 1992 y›l›nda
da “Uluslararas› Karadeniz Giresun Aksu Festivali” ad›n› al›r. (K.K.2)
Her y›l 20 May›s günü uzak yak›n çevre köylerden gelenler sabah›n erken
saatlerinde yanlar›na yiyeceklerini, içeceklerini alarak Giresun’un do¤usunda
bulunan Aksu Deresi’nin deniz ile kesiflti¤i yerde toplan›rlar. Buras› bir panay›r yerine dönüflür, bugün bölge halk› için bir toplanma, buluflma günüdür.
Kat›l›mc›lar için bugün dileklerin kabul edilmesi, belalardan ar›nmak, kötülüklerden kurtulmak için özel bir gündür. Özellikle hastalar, dertliler, çocu¤u olmayanlar, dilekleri olanlar bir araya gelir ve inan›fllar›n›, dileklerini baz› uygulamalarla daha somut hale getirirler.
May›s Yedisi kutlamalar› üç ana bölümden oluflmaktad›r: Sacayaktan
geçme, dere tafllama ve adan›n etraf›n› dolaflma.
Sacayaktan geçme uygulamas›nda, içinden insan geçebilecek kadar büyük bir sacaya¤› flenlik alan›na getirilir. Soyun sürdürülmesi amaçlanan bu
uygulamada, çocu¤u olmayanlar dilekte bulunarak üç kez sacayaktan geçerler. Sacayak ana rahminin simgesidir.
Dere tafllama uygulamas›nda ise, Aksu Deresi’nin denize döküldü¤ü yerde “derdim belam denize diyerek” yedi çift ve bir tek tafl suya at›l›r. Yedi kut-
97
98
sal bir rakamd›r, tek tafl ise dile¤in yerini bulmas› için at›l›r. Hatta dereye
s›rtlar›n› dönerek tafl atanlar da vard›r. ‹nsanlar, do¤an›n canlanmas›yla suyun belay›, kötülükleri al›p götürece¤ine inanarak dilekler tutup dereyi tafllarlar. Bunu özellikle kad›nlar ve k›zlar kendilerine u¤ur getirmesi için de yaparlar. Dere taflland›ktan sonra, törene kat›lanlar dereye girip maflrapayla bafllar›ndan afla¤› su dökerler. Bu uygulamada suyun kötülükleri, hastal›klar›,
u¤ursuzluklar› al›p götürece¤i inanc› vard›r. Denizin tafllanmas›yla ilgili kaynak kifli Salih fiahan’dan derlenen bir efsane flöyledir: “Adada yaflayan Amazon kad›nlar› senede bir defa, o da may›s ay›na denk gelen bir dönemde Giresun sahillerine gelirler ve orada karfl›lar›na ç›kan erkekleri kaç›r›p, kendi adalar›na götürürlermifl. Kad›nlar erkeklerle birlikte olduktan sonra onlar› denize
atarlarm›fl. Bu iliflkiden do¤acak çocuk erkekse öldürürler, k›zsa yaflamas›na
izin verirlermifl. Giresun’da kocalar›n› bu flekilde kaybetmekten korkan kad›nlar her türlü kötülü¤ün denizden gelece¤ine inand›klar› için denizi tafllarlar.
Sonuncu uygulama ise, adan›n etraf›n›n dolafl›lmas›d›r. Törene kat›lanlar,
dere kenar›ndaki Hazma Tafl› önünde toplan›rlar. Motorlarla adan›n etraf›nda
bir daire çizip tekrar Hazma Tafl› önüne gelirler. Bu törenin amac› da yine sacayakta ve dere tafllama gelene¤inde oldu¤u gibi soyun sürdürülmesi, belalar›n denize at›lmas›d›r. Yap›lan tüm bu uygulamalarla, döllenme ve bereket
kavramlar› daha somut bir hale getirilir.
Bu uygulamalardan sonra Aksu deresinin denizle birleflti¤i noktada bulunan anfi tiyatroya gelen halk, burada çeflitli halk oyunu gösterileriyle, (F.76)
pek çok müzik ve dans gösterilerini izler. (F.77)
“Geleneksel A¤ Seçimi Yar›flmas›” gibi pek çok yar›flman›n yap›ld›¤› flenlikte, limanda ücretsiz halk konserleri de düzenlenir. 20 May›sta bafllayan
flenlik, 23 May›sta adada yap›lan pikni¤in ard›ndan, farkl› milletlerden gelen
insanlar›n kat›l›m›yla gerçeklefltirilen yürüyüflle sona erer.
Bu flenli¤in genel amac› do¤ayla insan hayat›n› özdefllefltirip, baharda
do¤a nas›l uyan›yorsa insan›n da tekrar hayata iyi bir flekilde bafllayaca¤› düflüncesidir. Törenin özünde canl›l›k, üreme ve do¤aya egemen olma kayg›s›yla
yaflam›n sürdürülmesi olgusu vard›r.
3.3.2. MAYIS YED‹S‹ fiÖLEN‹ (ORDU)
Derleyen: Bihter Yavuzdo¤an
Derleme Yeri: Ordu
Kaynak Kifli: Cafer Öz
Mesle¤i: F›r›nc› Ustas›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ordu / Kayacabafl› 1948
Ordu’da her y›l 20-21 may›s günleri aras›nda “May›s Yedisi fiöleni” yap›lmaktad›r. Hicri takvime göre 20 May›sa denk gelen bu gün, Rumi takvime göre ise 7 may›sa denk gelmektedir. Bu yüzden flölen, “ May›s Yedisi” olarak adland›r›lmaktad›r.
Her y›l 20 May›s günü uzak yak›n çevre köylerden gelenler sabahleyin
yanlar›na yiyeceklerini, içeceklerini alarak Akçaova ve Turnasuyu Irmaklar›n›n kenar›na giderler. May›s Yedisi’nde yap›lan bir tak›m uygulamalar ve bunlara dair inan›fllar vard›r. Bunlardan ilki, k›rlarda koflup oynayanlar›n, k›fl›n
derdinden ve s›k›nt›s›ndan kurtulaca¤›na inan›lmas›d›r. Yine bir baflka inanç
ise, k›rlardan toplanan 40 tür bitkiyi kaynatarak elde edilen suyun tüm hastal›klar› iyilefltirece¤ine dairdir.
Bir bayram havas› içinde geçen bu günde çeflitli etkinlikler ve yar›flmalar
düzenlenir. Bunlardan en ilgi çekeni ya¤l› kaz›k oyunudur. R›ht›mda düzenlenen bu yar›flmada ya¤lanan bir dire¤in ucuna bayrak as›l›r ve dire¤in sonuna
kadar, kaymadan bu bayra¤› alan kifliye ödül verilir. (K.K.) (F.78)
Farkl› yerlerden bir araya gelen insanlar›n doyas›ya e¤lendi¤i bu günde
türküler söylenir, mani at›flmalar› yap›l›r, geleneksel halk oyunlar› ve seyirlik
oyunlar sunulur. Bu e¤lenceler vas›tas›yla genç k›zlar ve erkekler birbirlerini
görüp, tan›flma f›rsat› bulurlar. Mani at›flmalar› gelene¤i canl›l›¤›n› hâlâ korumakla beraber, konu olarak en çok Ordu’nun do¤al güzelliklerini, en büyük
geçim kayna¤› olan f›nd›¤›, sevdal›lar› ve ayr›l›klar› konu al›r. Kaynak kifliden
derlenen mani örnekleri flöyledir:
Bozdepe’nin düzünde
Sayd›m yüzelli goyun
fiu Ordu denen yerde
Sallans›n zelfi boylum
Ordudan gelirken
Ben bir gay›k bat›rd›m
Aç kap›y› sevdi¤im
Sana neler getirdim
Yöre söylencelerinin en bilinenleri Karadeniz söylencesi, Harami Köyü’ne
iliflkin söylence, Telli Gelin Türküsü’nün Ordu söylencesi, fiuayip Tepesi’ndeki
99
100
flifal› su söylencesidir. Bunlarda daha çok Ordunun do¤al güzellikleri dile getirilmektedir.
Seyirlik oyunlar ise eskiden daha yayg›n olmakla beraber Deve oyunu, S›n›rc›lar, Bak›r Dü¤me, Arap Oyunu, Kalayc›, ‹¤ne, De¤irmenci, Sirkeci...’dir.
Sahilde oynanan geleneksel halk oyunlar›ndan en ilgi çekeni ve merakla
bekleneni ise Ordu Karfl›laflmas›’d›r. Kad›nlar›n oynad›¤› bu oyunda, karfl›l›kl›
iki gurup oluflturulur. Birinci gurup “Ordunun Sokaklar›” türküsünü söyleyerek di¤er guruba do¤ru yürür; türkünün ilk dizesi bitince çömelerek yerine döner:
Ordunun sokaklar›
Döflelidir döfleli
Harap oldum giderim
Ben bu aflka düfleli
Bu kez ikinci gurup türkünün ikinci bölümünü söyleyerek di¤er guruba
do¤ru ilerler.
Orduda evim olsa
Ben orduda dururdum
Benim tabancam olsa
Ben o yari vururdum
Türkü bitince, ikinci gurup çömelerek yerine gider. Daha sonra iki gurup
birbirine do¤ru ilerler, çöker ve yerlerine dönerler. Yeniden karfl› karfl›ya geldiklerinde birbirlerinin aralar›ndan geçerek döner ve bir çember olufltururlar.
Oyun böylece biter.
Yemek, bütün kutlama törenlerinde oldu¤u gibi May›s Yedisi’nde de
önemli bir yer tutar. Pikni¤e götürmek üzere sabah erkenden yöresel yemekler haz›rlan›r. Bunlar›n bafl›nda turflu kavurmas›, m›s›r ekme¤i, m›hlama, pancar sarmas›, kirmit... gelir.
May›s yedisindeki temel uygulamalardan en önemlisi ise yedi dalgadan
geçmektir. Besmeleyle birlikte, k›y›ya yaklaflan ilk dalgalar›n üzerinden sa¤
ayakla atlanarak denize girilir. Çocuklar da kuca¤a al›narak yedi kez dalgalar›n üzerinden geçilir. Sahilde kiralanan motorlara binen halk da yedi dalgadan geçer. Bunun bereket getirece¤ine, o y›l ki hastal›k ve bunal›mlardan kurtaraca¤›na inan›l›r. Ayr›ca çocuk sahibi olmak isteyenler de, çocuklar›n›n olmas› için suya yedi tafl atarlar. May›s yedisine dair kaynak kifli Cafer Öz’den
derlenen bir efsaneye göre; yüzy›llar önce Samsun Termeye ba¤l› Amazon Köyü’nün kad›nlar› 20 May›s’ta sandallara binip Ordu’ya gelerek, erkekleri kaç›r›p, kendi köylerine götürürlermifl. Denizi tafllama gelene¤inin de bu efsaneden do¤du¤una inan›l›r.
101
3. 3. 3. MAYIS YED‹S‹ fiENL‹KLER‹ (ORDU / GÖLKÖY)
Derleyen: Cavit fiahin
Derleme Yeri: Ordu / Gölköy
Kaynak Kifli: Yunus Karakafl
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ordu / 1982
Ordu’nun Gölköy ‹lçesi’nde her y›l May›s ay›n›n yirmisinde “May›s Yedisi”
kutlanmaktad›r.
May›s yedisi flenlikleri için yap›lan haz›rl›klar, 19 May›s akflam› ertesi
gün yenecek yemeklerin haz›rlanmas› ile bafllar. Sabah›n erken saatlerinde
kalkan Gölköy halk›, yöresel ve en yeni elbiselerini giyerek göl kenar›na iner.
Besmele ile suya giren halk, hastal›klardan kurtulaca¤›na inan›r. Bu yüzden
çocu¤u olmayan kad›nlar, hatta yürüyemeyenler dahi orada bulunurlar. Bunun d›fl›nda, bu gün için göl ve ›rmaklar›n kenar›nda kurban kesenlere de
rastlamak mümkündür. (K.K.)
Ö¤lene kadar bu flekilde süren May›s Yedisi fienlikleri’nde ö¤len saatlerinden sonra da ilçe merkezinde ya¤l› gürefl müsabakalar› düzenlenir. Bu müsabakalardan sonra, halk›n büyük bir k›sm› yaylaya ç›kar. Çevre il ve ilçelerden
de pek çok kiflinin kat›ld›¤› flenlik, yaylada çad›rlar›n aç›l›p, pikniklerin yap›lmas› ile devam eder. ‹ki veya üç gün süren flenlikte mahalli sanatç›lar türkü
söylerler. Halk oyunlar› ekiplerinin yan› s›ra okul ö¤rencilerinin düzenlemifl
oldu¤u tiyatro ve piyeslere de yer verilir.
fienlik süresince halat çekme, i¤neden ip geçirme, uçurtma uçurma gibi
oyun ve yar›flmalar da yap›l›r.
102
3.3.4. MAYIS YED‹S‹ (ORDU / PERfiEMBE)
3. 4. YA⁄MUR DUASI
Derleyen: Banu Babal›k
Kaynak Kifli: Ayfle fiener
Do¤um Yeri ve Tarihi: Ordu / Perflembe 11.07.1971
3. 4. 1. ÇÖMÇE GEL‹N (ADANA / CEYHAN / NAZIMBEY KÖYÜ)
Ordu’nun Perflembe ‹lçesi’nde her y›l may›s ay›n›n yirmisinde “May›s Yedisi” flenlikleri düzenlenmektedir. Rumi takvime göre yedi may›sa denk gelmesinden dolay› “May›s Yedisi” ad›yla kutlanan flenlik, son günlerde “Su Bayram›” veya “Deniz Bayram›” adlar›yla da kutlanmaktad›r.
fienlik günü erkenden kalkan halk, en güzel k›yafetlerini giyerek deniz k›y›s›na gider. Burada uygulanan pratiklerden biri mutlaka sa¤ ayakla denize
girmektir. Denizde yedi dalga üzerinden geçenler, bu flekilde bir y›l boyunca
sihir, büyü, nazardan korunacaklar›na inan›rlar.
Deniz k›y›s›nda yap›lan bir baflka pratik de, denize tafl at›lmas›d›r. Önce
yedi çift tafl› sonrada tek tafl› “Derdim Denize” diyerek atan halk, böylece bütün s›k›nt›lar›n› denize att›¤›na inan›r.
Burada yap›lan son pratik ise, motorlarla denizi dolaflmakt›r. Böylelikle
hastalar›n hastal›klardan, borçlular›n borçlar›ndan kurtulaca¤›na inan›ld›¤›
gibi, k›smetin aç›laca¤›na da inan›lmaktad›r. (K.K.)
Pikniklerin yap›l›p, kemençeler eflli¤inde halaylar›n çekildi¤i flenlik süresince bütün ifllerin ortaklafla yap›lmas›, halk›n bu flenlik arac›l›¤›yla birbiriyle
kaynaflmas›nda da etkili olur.
Derleyen: Rüveyda Ekinci
Derleme Yeri ve Tarihi: Adana / Ceyhan / Naz›mbey Köyü 9.05. 2005
Kaynak Kifli: Ahmet Tunca
Mesle¤i: Memur Emeklisi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Adana / Ceyhan / Naz›mbey Köyü 1952
Adana’n›n Ceyhan ‹lçesi’nin Naz›mbey Köyü’nde, her y›l üçüncü cemrenin
topra¤a düfltü¤ü varsay›lan gün, “Çömçe Gelin” kutlamalar› olur. Cemrenin
topra¤a düflmesiyle bafllayan s›cakl›k at›fl›, hicri olarak olmasa da Rumi olarak her y›l ayn› zamana denk gelir.
Eski ad› Yenikköy olan Naz›mbey Köyü’nün Atatürk Meydan›’nda düzenlenen ve öncelikli olarak bahar›n geliflinin kutland›¤› flenlik, bahar›n bolluk ve
bereket getirmesi amac›n› tafl›r.
Birkaç sene öncesine kadar köyün ileri gelenleri taraf›ndan düzenlenen
flenlik, son y›llarda Ceyhanl›lar Derne¤i ile köy halk›n›n ihtiyaçlar›n›n karfl›lanabilmesi ve köyün sorunlar›n›n giderilebilmesi amac›yla kurulan Naz›mbey
Camii Derne¤i taraf›ndan düzenlenmeye bafllam›flt›r.
Haz›rl›klar›na 2-3 hafta öncesinden bafllan›lan flenlik için köyün küçük
çocuklar› bayrama haz›rlan›r gibi en güzel elbiselerini giyerler, anneleri taraf›ndan kendilerine haz›rlanan s›k dokunmufl file çantalar›n› al›p köy meydan›na inerler. Burada çocuklardan baz›lar›na süslenerek geline benzetilen uzun,
tahta sapl› süpürgeler da¤›t›l›r. Çocuklar bu bebeklere badi badi, çömçe gelin,
badi baston, dodu, çullu gelin gibi isimler verirler. Meydandan ald›klar› süpürgeler ve file çantalar›yla tek tek köy evlerini dolaflan çocuklar;
“Çömçe Gelin çöm ister,
Ya¤dan bulgurdan ister,
Ya¤ verenin o¤lu olsun,
Bulgur verenin k›z› olsun.”
fleklindeki dörtlü¤ü söylerler. Ev sahipleri çocuklar›n filelerine bulgur veya tereya¤› koyarlar. Ard›ndan ya¤mur ya¤mas›n› istedikleri için, Çömçe Geline bir tas su dökerler.
103
104
Çocuklar›n tek tek evleri dolafl›p yiyecek toplamalar› ö¤lene kadar sürer.
Ö¤len saatlerinde köy meydan›na gelen çocuklar, yemek çad›r›na, toplad›klar›
yiyecekleri b›rak›rlar. Ö¤len ezan› saatinde Atatürk Meydan›’nda bir araya
gelen köy halk›n›n, maddi aç›dan zor durumda olanlara verilmek için yanlar›nda getirdikleri ihtiyaç malzemeleri de yard›m çad›r›nda toplan›r. Ö¤len namaz›n›n ard›ndan erkeklerin kat›l›m›yla flenlik bafllam›fl olur. Toplanan ürünlerle yemekleri pifliren aflç›n›n;
“Çömçe Gelin süslendi,
fienlikler düzenlendi,
Aflç›n›z size seslendi,
Haydi dostlar sofraya.”
fleklindeki manisinin duyulmas›n›n ard›ndan kendileri için önceden haz›rlanm›fl olan yerlere kad›nlar ve erkekler ayr› ayr› otururlar. Oturma s›ras› en yafll›dan en gence do¤rudur. Sonradan gelen kiflilerin de birbirleriyle selamlafl›p
yerlerine oturmalar›ndan sonra, gençler yafll›larla selamlafl›rlar. Böylece çeflitli sebeplerle görüflememifl olan ve aralar›nda darg›nl›k, küslük bulunanlar
kaynaflt›r›lm›fl, birlik ve beraberlik sa¤lanm›fl olur. Köy muhtar›n›n günün anlam ve önemini, geçirilen senenin k›sa bir özetini içeren konuflmas›ndan sonra
yemekler yenir. Bulgur pilav›, et kavurmas›, lokma, ayran gibi yiyecek ve içeceklerin ard›ndan aflure, kuruyemifl ve çay ikram› olur.
Yemekler yenildikten sonra, köyün dar gelirli ailelerine yard›mda bulunmak amac›yla köy kad›nlar›n›n yapt›klar› elifli ve yiyeceklerle bir kermes düzenlenir. fienli¤in sonunda kermesten elde edilen paralar birlefltirilip, ihtiyac›
olanlara da¤›tmas› için köy muhtar›na verilir.
fienlik süresince erkekler kendi aralar›nda sohbet edip, oyun oynarlar. Bu
oyunlardan baz›lar› flunlard›r: V›z v›z, kim vurdu, kemik, ›slak dayak (buna
yafl dayak da denir.), avc›. Çocuklar da kendi aralar›nda topaç, c›z, köfle kapmaca, el k›zartmaca, z›ld›r z›mba, çember çevirme, bom, körebe gibi oyunlar
oynayarak e¤lenirler. Kad›nlar›n ise baz›lar› kermeste ürün satar, baz›lar› da
sohbet edip el ifli yaparlar. Atatürk Meydan›’nda bulunan büyük ç›nar a¤ac›na dilekler tutulup, dualarla bezler ba¤lan›r. (K.K.)
Son olarak yine köy imam› eflli¤inde flenlikte perçinlenen birlik ve beraberli¤in bozulmamas›; bolluk, bereket ve huzurun köyden eksik olmamas›, köyün ve bütün vatan›n kötülüklerden korunmas› ad›na dualar edilir. Köy muhtar›n›n yapt›¤› kapan›fl ve teflekkür konuflmas› ile flenlik sona erer.
105
3.4.2. DODO GEZME (BAYBURT / TOMLACIK KÖYÜ)
Derleyen: Gülnihal Akkufl
Derleme Yeri ve Tarihi: Bayburt / Tomlac›k Köyü 7. 05. 2005
Kaynak Kifli 1: Müflerref Akkufl
Do¤um Yeri ve Y›l›: Bayburt / Tomlac›k Köyü 1956
Kaynak Kifli 2: Yasemin Akkufl
Do¤um Yeri ve Y›l›: Bayburt / Tomlac›k Köyü 1956
Bayburt’un Tomlac›k Köyü’nde her y›l May›s›n ilk haftas› “Dodo Gezme”
kutlamalar› yap›l›r. Kaynak kifli Müflerref Akkufl, flenli¤in amac›n›n may›sta
düflen ilk ya¤murla Allah’a flükretmek ve bereketin art›rmas›n› dilemek oldu¤unu ifade etmektedir.
Yasemin Akkufl’tan derlendi¤ine göre, kurakl›¤›n oldu¤u bir y›l›n may›s
ay›nda çocuklar bu flenli¤i bir oyun olarak gerçeklefltirirler. Bu oyunun ard›ndan ya¤mur ya¤ar ve kurakl›k sona erer. Bunu gören köylüler de bereketi oyuna ba¤larlar ve her y›l›n may›s›nda baz› ilavelerle bu oyunu flenlik boyutunda
kutlarlar.
May›sta ilk ya¤murlar›n düflmesiyle haz›rl›klar›na bafllan›lan flenlikte ilk
önce bir süpürgeye yaklafl›k bir metre boyunda bir sopa geçirilir ve üzerine
h›rka gibi bir giysi giydirilip, bafl› bir örtüyle sar›l›r. Haz›rlanan bu animasyona “dodo” ad› verilir. (F.79) Dodo, iki delikanl› yada çocuk taraf›ndan köyde
kap› kap› gezdirilir. Çal›nan her kap›dan:
“Dodo dodo gezerim
Allah’tan ya¤mur isterim
Veren cennet hatunu
Vermeyen cehennem kütü¤ü”
fleklindeki dörtlük söylenerek hediye istenir. (F.80) Kap›y› açan ev sahibi de,
tekerleme hofluna giderse önceden haz›rlad›¤› bulgur, pirinç, ya¤, yumurta,
fleker, un gibi maddelerden birini verir. (F.81) Çocuklar kap› kap› bütün evleri
gezerler ve toplad›klar› malzemeleri köyün meydan›nda biriktirirler yada belirlenen bir evin önünde toplanan kad›nlara verirler. Kad›nlar da ocak yak›p,
toplanan malzemeye uygun yemekler yaparlar. (F.82) Yemekler piflince de
sofralar kurulur ve yemekler yenilir. (F.83) E¤er o y›l may›s›n ilk haftas›nda
ya¤mur ya¤mazsa flenlik yine ayn› flekilde yap›l›r, ama bu kez topluca yenen
yemekten sonra ya¤mur duas› yap›l›r. Böylece ö¤len bafllayan e¤lenceler akflama kadar sürer.
Son olarak, bu kutlama Tomlac›k Köyü’nde hâlâ devam ettiriliyorsa da iflsizlik nedeniyle yap›lan göçler, kutlaman›n eski etkisini az da olsa kaybettirmifltir.
106
3.4.3. EMEKL‹ fiENL‹KLER‹
(ANKARA / KIZILCAHAMAM / SEMERÖZÜ KÖYÜ)
görüflemeyenler birbirlerini görüp kaynafl›rlar. Köyün ileri gelenleri ve ihtiyarlar çevresinde erkekler toplanarak sohbet guruplar› olufltururlar. Gençler kendi aralar›nda e¤lenirler. (F.85) As›l kutlamalar›n yemekten sonra bafllad›¤›n›
söyleyebiliriz. Yayla adeta bir panay›r yerine dönüflür. Çocuklar sal›ncaklara
biner, iple, topla oynarlar. Havan›n kararmas› ile flenlik de son bulur.
Derleyen: Hatice Y›ld›z
Derleme Yeri ve Tarihi: Ankara / 17.05. 2005
Kaynak Kifli: Alt›n Çevik
Do¤um Yeri ve Y›l›: K›z›lcahamam / 1982
Ankara’n›n K›z›lcahamam ‹lçesi’nin Semerözü Köyü’nde her y›l May›s›n
son pazar günü “Emekli fienlikleri” kutlanmaktad›r. Daha önce Mart-Nisan
aylar›nda yap›lmakta olan flenlik, köy d›fl›ndan gelenler de dikkate al›narak
yaz bafllar›na al›nm›flt›r.
Yöre halk› taraf›ndan “Ya¤mur Duas›” olarak da an›lan flenliklerin niçin
“Emekli fienlikleri” ad›n› tafl›d›¤› bilinmemektedir. Her y›l düzenli olarak kutlanan bu flenli¤in geçmifli hakk›ndaki elimizdeki tek veri, Alt›n Çevik’in belirtti¤i üzere “dedelerinin dedeleri zaman›ndan beri” kutland›¤›d›r.
Ya¤mur duas› ve kutlamalar Semerözü Köyü’nde “Goymat Yaylas›” denilen genifl bir yaylada yap›l›r. Semerözü köylüleri flenli¤in yap›ld›¤› tarihi iple
çekerler, flenli¤e büyük bir sevinçle kat›l›rlar. fienlikten belli bir süre önce çevre köylere “salma sal›n›r”, flenli¤in tarihi ve yeri bildirilir. Bunun yan›nda Ankara, ‹stanbul gibi büyük flehirlerde yaflayan Semerözlüler de köyde yaflayan
akrabalar›ndan ve Semerözü Köyü Kalk›nd›rma ve Sosyal Yard›mlaflma Derne¤i’nden ald›klar› haberle flenli¤e kat›l›rlar. Son senelerde flenli¤i organize
eden bu dernektir. fienlikten bir hafta önce köylüler ve dernek yetkilileri taraf›ndan pek çok haz›rl›k yap›l›r.
fienlik ö¤len saatlerinde Goymat Yaylas›’nda toplan›lmas›yla bafllar. Erkekler bir imam eflli¤inde ö¤len namaz›n› k›larlar. Namaz›n ard›ndan imam,
ya¤mur duas›n› yapar ve cemaat hep bir a¤›zdan “amin” der. Alt›n Çevik’in
belirtti¤i üzere duan›n amac› sadece ya¤mur istemek de¤ildir. O y›l ürünün
bol ve bereketli olmas›, zarars›z ziyans›z hasad›n gerçekleflmesi ve “görülen,
görünmeyen bütün kaza belalardan korunmak” için de dua edilir. (F. 84)
Dernek aflç›lar› büyük kazanlarda bulgur pilav› ve et piflirirler ve bunlar
köyün gençleri taraf›ndan flenliktekilere da¤›t›l›r. Bu yemekler için gereken
bulgur, ya¤ gibi malzemeler ve mutfak eflyalar› köyden toplan›r. Yer sofralar›nda yemeklerin yenmesinin ard›ndan yap›lan yemek duas› ile ölmüfl yak›nlara, akrabalara rahmet gönderilir.
Yemek bitince halk, guruplara bölünür. Yak›n akrabalar bir araya gelir,
107
108
3.4.4. EVL‹YALAR GÜNÜ (KAYSER‹ / M‹MARS‹NAN KASABASI)
Pilavlar yendikten sonra erkekler toplanarak ö¤len namaz›n› k›larlar, Kuranlar okunup, ilahiler söylenir, dualar edilir. (F.87) Daha sonra hep birlikte
kad›nl› erkekli topluluk oluflturarak, türbe ve mezarlar ziyaret edilir. Onlar›n
bafl›nda da Kuranlar okunur. Kaynak kifli Mevlüt Savur, “ Kutlamalar›n sonunda evliyalar›n kutsiyetine inan›larak onlar›n arac›l›¤›yla Allah’a ya¤mur
ya¤d›rmas› için dua edildi¤ini” söylemektedir. Evliyalar›n mezarlar›n›n yan›nda bulunan çeflmeden herkes su içer ve bu suyun flifal› oldu¤una, dertlere deva oldu¤una inan›l›r.
Derleyen: Nazile Savur
Derleme Yeri ve Tarihi: Kayseri / Mimarsinan Kasabas› 08.02.2005
Kaynak Kifli: Mevlüt Savur
Mesle¤i: Esnaf
Do¤um Yeri ve Tarihi: Kayseri / Mimarsinan Kasabas› 01.01.1957
Kayseri’nin Mimarsinan Beldesi Kavakl›dere Bölgesi’nde her y›l “çavdar
çiçe¤i ay›” olarak nitelendirilen Haziran›n birinci veya ikinci haftas›, Evliyalar
Günü’dür. Kaynak kifli Mevlüt Savur’dan derlendi¤ine göre, kutlan›fl amac› evliyalar arac›l›¤›yla Allah’tan ya¤mur istemek olan kutlaman›n “Evliyalar Günü” olarak bilinmesinin sebebi, Mimarsinan’da pek çok evliyaya ait türbe ve
mezar›n bulunmas›d›r.
Evliyalar Günü’nün yap›laca¤› tarihten bir hafta önce Mimarsinan Kasabas›’ndan olan ancak baflka bir bölgeye veya baflka bir flehre tafl›nanlar, kutlamaya davet edilir. Daha sonra haz›rl›klar bafllar. Kutlamalarda yap›lacak
pilav›n içine koymak için yaklafl›k dört büyük bafl hayvan ile yirmi küçük bafl
hayvan kesilir. Büyük bafl hayvanlar kasaplar taraf›ndan kutlamadan bir veya iki gün önce kesilir ve etler küçük küçük do¤ran›larak, pilava konulacak
hale getirilir. Küçük bafl hayvanlar ise kutlamada halk›n da kat›l›m›yla kesilir.
50 dev kazan kurulur ve atefller yak›l›r. Kutlamalar›n her y›l ayn› yerde
yap›lmas›ndan dolay› belediye taraf›ndan yemek piflirilen yere elli ocak yapt›r›lm›flt›r ve bunlar kullan›ma haz›r bulunmaktad›r. Kazanlar kurulduktan sonra elinden ifl gelen, pilav piflirmesini bilen kasaba sakinleri belediyenin temin
etti¤i malzemelerle bulgur pilav› yaparlar. (F.86) Bulgur pilav› yap›lacak malzemeyi eskiden kasaba halk› kendi evinden getirirken, günümüzde belediye
taraf›ndan karfl›lanmaktad›r.
Mehteran tak›m›n›n verdi¤i küçük konserin ard›ndan dönüfl haz›rl›klar›
bafllar. Kutlamalardan dönerken kasaban›n giriflinde bulunan mezarl›¤a gidilir ve ölmüfl yak›nlara dua edilip, Kuran okunur. Eskiden mezarl›kta dualar
edilirken, sürüleri olanlar kova kova ayran yap›p ziyaretçilere ikram ederlermifl. Günümüzde bu tür ikramlara pek rastlanm›yor.
Son olarak flunlar söylenebilir ki, Kayseri’nin Mimarsinan Beldesi’nde düzenlenen Evliyalar Günü kutlamalar›, “ya¤mur ya¤mas› için Allah’a dua etmek” amac›n›n yan› s›ra günümüzde flehir hayat›ndan ve sorunlar›ndan uzaklaflmak isteyenlerin tatil nedeni gibi görülmeye bafllan›lm›flt›r.
Pilav piflirilirken, halk›n bir k›sm› kendi araçlar›yla di¤er k›sm› ise belediye taraf›ndan tutulan arabalarla kutlaman›n yap›laca¤› yere gider. Burada
herkes kendisine ve ailesine oturacak, pilav› yiyecek uygun bir yer bulur. Pilavlar piflince ailelerin erkekleri kazanlar›n yan›na gider ve pilav almak için
beklemeye bafllar. Pilav da¤›t›m› eskiden inflaat kürekleriyle belediyenin görevlendirdi¤i kifliler taraf›ndan yap›l›rm›fl. Günümüzde ise yine belediyenin
görevlendirdi¤i kifliler taraf›ndan ve sadece pilav da¤›t›lmas› için haz›rlanan
tahta küreklerle yap›lmaktad›r. Pilav da¤›t›m› s›ras›nda yaflanan kargaflaya
ra¤men pilav almayan kalmaz. Hatta baz›lar› kutlamalara kat›lamayan akrabalar›na, arkadafllar›na da geleneksel pilavdan götürürler.
109
110
3.4.5. fiEM’UN EL GAZ‹’Y‹ ANMA TÖRENLER‹ (KAYSER‹)
3.4.6. YA⁄MUR DUASI (BOLU / DÖRT D‹VAN)
Derleyen: ‹brahim Göçlü
Derleme Yeri: Kayseri / fieyhflaban
Kaynak Kifli: Halis Taflkanat
Mesle¤i: Emekli ‹mam
Do¤um Yeri ve Y›l›: Kayseri/ fieyhflaban 1948
Derleyen: Ayfer Ural
Derleme Yeri: Bolu / Dört Divan
Kaynak Kifli 1: Mustafa Sabri Mutlu
Kaynak Kifli 2: Ramazan Ural
Kaynak Kifli 3: fieref Ensar
Kaynak Kifli 4: Emin Çal›fl
Kayseri’de her y›l 15 Haziran ile 20 Haziran aras›nda “fiem’un El Gazi’yi
Anma Töreni” yap›l›r. Herhangi bir toplum kuruluflun veya belediyenin katk›s›
olmaks›z›n tamamen halk taraf›ndan organize edilen bu törenin yap›lmas›ndaki amaç, hem fiem’un El Gazi’nin an›lmas›, hem ya¤mur duas› yapmakt›r.
Tören, halk›n “Evliyalar Da¤›” olarak adland›rd›¤› Erciyes Da¤›’nda yap›lmaktad›r.
fiem’un El Gazi Türbesi’nin bulundu¤u Evliyalar Da¤›’n›n çok dik olmas›
ve ulafl›m›n yaya olarak gerçekleflmesinden dolay›, bu da¤a kutlamadan bir
gün önce kesilecek kurbanlar götürülür. Buraya ilk gelenler ertesi gün yenilmek üzere kurban› kesip, haz›rlarlar. Ertesi gün ö¤lene do¤ru imam eflli¤inde
türbeye gelen yöre halk›, burada toplu halde ö¤len namaz›n› k›l›p, ya¤mur duas› yaparlar. Namaz›n ard›ndan yemek yenilir ve sohbet edilir. Akflam üzeri
de tören son bulur.
Bolu’nun Dörtdivan ‹lçesi’nde her y›l Hazirandan Eylüle kadar özellikle
cuma ve pazar günleri Ya¤mur Duas› yap›l›r. Ya¤mur duas›n›n yap›ld›¤› yer,
Dörtdivan ‹lçesi’ne ba¤l›, 36 köye eflit uzakl›kta yer alan ve k›rk tane Dede’nin yatt›¤› düflünülen “K›rklar” d›r. Cuma günleri nahiyenin pazar› kurulur.
Buraya gelenlere muhtarl›ktan yap›lan anonsla ya¤mur duas› haber verilir.
Dörtdivan’da ya¤mur duas›na gitmeden önce sadaka verilir, günahlardan
tövbe edilir, darg›nlar bar›fl›r, haks›z olarak al›nan fleyler sahiplerine geri verilir. Ayr›ca ya¤mur duas›na ç›k›l›rken oruçlu olunur. Dua için toplan›ld›¤›nda
duay› gerçeklefltirecek hoca “oruç tutmayanlar› aran›zdan ç›kar›yorum” diyerek oruçsuz olanlar› duaya kabul etmez. K›rklara var›ld›¤›nda cemaat halinde
iki rekat namaz k›l›n›r. K›l›nan namazlar›n ard›ndan, k›bleye do¤ru dönülür ve
ayakta ya¤mur duas› yap›l›r. Bu dualar› imam yapar, cemaat ise imam›n yapt›¤› dualara “amin” der.
E¤er suya çok fazla ihtiyaç duyuluyorsa erkekler ceketlerini ve kad›nlar
h›rkalar›n› ters giyerler. Halk ya¤mur duas›na ç›kt›¤›nda yanlar›nda çocuklar›n› ve hayvanlar›n› da getirir, dua süresince de insan ve hayvan yavrular›n›
annelerinden ay›r›rlar. Bu uygulaman›n amac›n› kaynak kifli fieref Ensar, “Allah kat›nda dualar›n›n daha çabuk kabul olaca¤›na inan›lan insan ve hayvan
yavrular›n›n duas› almak ve topra¤›n sütten yoksun yavrular gibi su diledi¤ini
anlatmak” olarak belirtmektedir.
Ya¤mur duas› bitikten sonra, “günahs›z ve a¤z› dual› olarak kabul edilen
çocuklar” K›rklar Tepesi’nde bulunan derenin kenar›ndan yedi ‹hlas suresi
okuyarak, bolluk ve bereketin simgesi olan çak›l tafllar› toplarlar. Bu tafllar›
“o zamana kadar namaz›n› hiç kaç›rmam›fl olan kifliler” tekrar dereye atarlar
ve Allah taraf›ndan bereket getirmekle görevlendirildi¤ine inan›lan H›z›r beklenir. E¤er bu tafllardan biri suda batmazsa, H›z›r gelmifl demektir ve art›k
ya¤mur ya¤acakt›r. Dörtdivan’da ya¤mur duas› esnas›nda toplanan bu tafllar
o kadar de¤erli görülür ki, bu tafllardan birini (ç)al›p ambar›na koyan›n zengin
olaca¤›na, di¤er halk›n ise o y›l› k›tl›k içinde geçirece¤ine inan›l›r. (K.K.1)
111
112
Ya¤mur ya¤maya bafllay›nca flükür duas› yap›l›r. Annelerinden ayr›lan
yavrular tekrar annelerine kavuflur, bu ya¤murun sevinciyle adaklar kesilir.
Kad›nlar yemekleri piflirir, türküler söyleyerek gözlemeler yapar. Genç k›zlar
Dedenin türbesi etraf›ndaki dilek tafllar›na dileklerini dilerler.
O gün akflama kadar bütün köy halk› birbirlerine misafirli¤e giderler. Burada erkekler kendi aralar›nda çeflitli oyunlar oynarlar. Akrabalar hasret giderir ve en önemlisi anneler be¤endikleri k›zlara talip olurlar.
3.4.7. YA⁄MUR DUASI (N‹⁄DE / ULUKIfiLA / DARBO⁄AZ KASABASI)
Derleyen: Sinem Ar›soy
Derleme Yeri ve Tarihi: Ni¤de / Uluk›flla / Darbo¤az 15.04.2005
Kaynak Kifli: Hürmüs Ünal
Do¤um Yeri: Ni¤de / Uluk›flla / Darbo¤az
Ni¤de’nin Uluk›flla ‹lçesi’ne ba¤l› Darbo¤az Köyü’nde havan›n kurak gitti¤i zamanlar halk›n özel bir yer olarak bildi¤i Karatepe’de ya¤mur duas› yap›l›r. Genel olarak senede iki defa yap›lan ya¤mur duas› hoparlör yard›m›yla
halka duyurulur.
Karatepe’de yap›lan Ya¤mur duas› törenleri için birkaç gün öncesinden
köyün varl›kl› kiflilerinden para toplanarak kurbanl›klar al›n›r. Duan›n yap›laca¤› gün de köy imam› eflli¤inde Karatepe’ye ç›kan halk, imam›n yapt›¤› dualara “Amin” diyerek efllik eder. Duan›n sonunda topluluk üç ‹hlas bir Fatiha
okur. Karatepe’ye var›ld›¤›nda kurbanlar kesilip, piflirilir ve da¤›t›l›r. Bu aflamalar bittikten sonra halk topluca köye iner ve evlerine gider. Ya¤mur serpifltirmeye bafllay›nca Karatepe’ye gelen ve gelmeyen, köyde bulunan çocuklar›n
hepsi toplan›r ve kap› kap› gezmeye bafllarlar. Ev ev gezen çocuklar;
Bodu bodu neden oldu
Bir gaflfl›c›k sudan oldu
tekerlemesini söyleyerek ev sahiplerinden yarma, ya¤ ve para toplarlar. Çocuklar›n bu toplad›klar›na son y›llarda fleker, kuruyemifl ve çikolata da eklenmifltir. (K.K.)
Bu gezi esnas›nda çocuklardan biri, Bodu ad› verilen de¤nek ve beyaz örtüden oluflan oyuncak bir bebek tafl›r. (F.88) Ev sahipleri çocuklara hediyelerini verdikten sonra Bodu’ya bir tas su dökerler. Daha sonra toplanan yarma,
ya¤ ve di¤er malzemelerle çocuklara, yemekler yap›l›r ve yedirilir.
Darbo¤az’da kurak zamanlarda ya¤mur ya¤d›rmak için yap›lan bu ifllemlere halk, “Ya¤mur Duas›” ad›n› vermifltir. Ancak duadan sonraki bölümde
Bodu’nun ön plana ç›kmas› sebebiyle bu flenli¤e “Bodu bodu” da denilmektedir.
113
114
3.4.8. YA⁄MUR DUASI (YOZGAT / KADIfiEHR‹ / VASF‹BEY KÖYÜ)
3.4.9. YA⁄MUR DUASI (YOZGAT / SARIMBEY KÖYÜ)
Derleyen: Hatice Yall›
Derleme Yeri: Yozgat / Kad›flehri / Vasfibey Köyü
Kaynak Kifli: Ali Mutlu
Mesle¤i: Çiftçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Yozgat / Kad›flehri / Vasfibey Köyü 1959
Derleyen: Arzu Çelik
Derleme Yeri ve Tarihi: Yozgat / P›narbafl› Köyü 16.04.2005
Kaynak Kifli: Mehmet Malçok
Mesle¤i: ‹flçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Yozgat / Sar›mbey Köyü 1975
Yozgat’›n Kad›flehri ‹lçesi’ne ba¤l› Vasfibey Köyü’nde her y›l may›s ve haziran aylar› içinde Ya¤mur Duas› yap›lmaktad›r. Eskiden Vasfibey Köyü’nde
ya¤mur duas› sadece ya¤mur ya¤mad›¤› zaman yap›l›rken, daha sonra her y›l
tekrarlanmaya bafllam›flt›r.
Yozgat’›n Sar›mbey Köyü’nde tam tarihi belli olmasa da her y›l May›s›n
15’i ile Haziran›n 15-20’si aras›nda, özellikle “hay›rl› akflam›n ertesi günü”
olan Cuma günü ya¤mur duas› yap›l›r. Halk aras›nda May›s ile Haziran aylar›
aras›nda ya¤an ya¤mur için “bereket, alt›n” benzetmeleri yap›l›r.
Haz›rl›klar›na 10-15 gün öncesinden bafllan›lan ya¤mur duas› için köy
halk›ndan ve civar köylerden yard›m toplan›r. Toplanan paralarla, kesilmek
üzere büyükbafl bir hayvan al›n›r.
Köyün büyükleri ve dedesi taraf›ndan düzenlenen “Ya¤mur Duas›” töreni
senede bir kez yap›l›r. Ya¤mur duas›, köy halk›na eskiden tellallar arac›l›¤›yla
duyurulurken, günümüzde tellallar›n yerini hoparlör ve telefon alm›flt›r.
Civar köylerden de pek çok kiflinin kat›ld›¤› kutlamalara, Belediye Baflkan› ve çevre köylerin önde gelenleri de kat›l›r. Ya¤mur duas›, Hamzababa isimli bir evliyan›n yatt›¤› düflünülen Çall› Tepesi’nde yap›l›r. Kutlamada ilk olarak flükür namaz› k›l›n›r. Namazdan sonra yap›lacak dua için Allah kat›nda
çocuklar›n duas›n›n makbul oldu¤u gerekçesiyle çocuklar ilk safha al›n›r.
(F.89) Namaz ve duan›n ard›ndan kurban kesilir ve kad›nlar kurban etiyle yemekler yaparlar. Bu kutlamada kurban etiyle yap›lan yemeklerden sonra en
makbul yemek bulgur pilav›d›r. Kutlaman›n sonuna do¤ru çocuklar oyun oynayarak, büyükler sohbet ederek e¤lenirler. (F.90)
Ya¤mur duas›n›n yap›laca¤› gün halk, yanlar›nda adak kurbanlar›yla
Tekke Tepesi’ne ç›kar. Bu tepe ad›n›, “Tekke” ad› verilen bir a¤açtan al›r.
A¤açla ilgili kaynak kifliden derlenen bir efsaneye göre; eskiden bu tepe tümüyle ormanm›fl. Bir gün adam›n biri burada öküzlerini kaybetmifl. Öküzlerini
bulamay›nca da sinirlenip bütün orman› yakm›fl. Bütün orman yan›p kül olmas›na ra¤men sadece bir a¤aç yanmam›fl. A¤ac›n yanmama nedenini 20-25
metre yak›nlar›ndaki yat›ra ba¤layan köylü, bu a¤ac› kutsal saymaktad›r.
A¤aca verilen bu kutsall›ktan dolay› ya¤mur duas› her y›l burada yap›l›r.
Tekke tepesine gelindi¤inde, ilk olarak erkekler kurban keserler. Bu kurbanlar›n temizlenmesi ifli kad›nlara b›rak›l›r. Kurban etiyle haz›rlanan yemeklerin yan› s›ra flenli¤e kat›lanlar da yanlar›nda yemekler getirirler.
Kad›nlar yemekleri haz›rlarken erkekler de kendi aralar›nda türkü söyleyip, halay çekerek e¤lenirler. Yemeklerin yenilmesinin ard›ndan kutlamaya
kat›lanlara lokma ikram edilir ve lokma duas› yap›l›r.
Dedenin imaml›¤›nda tekrar bir araya gelen erkekler, cemaat halinde namaz k›l›p, sonras›nda ya¤mur duas› yaparlar. Dedenin yapt›¤› bu duaya halk
da “amin” diyerek efllik eder.
Sar›mbey Köyü’nde yap›lan bu kutlama hem ya¤mur ya¤d›rmak amaçl›
yap›lan bir pratiktir, hem de yard›mlaflman›n somut bir örne¤idir. Bu düzlemde kutlamalar bafllad›¤›nda meydana büyük bir kara kazan kurulur ve yard›ma muhtaç kifliler için yard›m toplan›r.
115
116
3.5.2. GÖ⁄RÜZ OTU fiENL‹⁄‹ (ANTALYA / AKSEK‹ / PINARBAfiI KÖYÜ)
3.5. YAYLA fiENL‹KLER‹
Derleyen: fiehnaz Kaplan
Derleme Yeri ve Tarihi: Antalya / Akseki / P›narbafl› Köyü 16.04.2005
Kaynak Kifli: Cuma Ali Demir
Mesle¤i: Türk Dili ve Edebiyat› Ö¤retmeni
Do¤um Yeri ve Y›l›: Antalya / Akseki / P›narbafl› Köyü 1959
3.5.1. AYAKAYA fiENL‹⁄‹ (ANKARA / ÇUBUK / YEfi‹LKENT KÖYÜ)
Derleyen: Zeynep Tokmak
Derleme Yeri ve Tarihi: Ankara / 15. 05 .2005
Kaynak Kifli: Cemal Tokmak
Mesle¤i: Mobilyac›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara / Çubuk / Yeflilkent Köyü 1953
Ankara’n›n Çubuk ‹lçesi’nin Yeflilkent Köyü’nde her y›l temmuzun ikinci
Pazar günü “Ayakaya fienlikleri” yap›lmaktad›r.
Baflkent’e 33 km. uzakl›ktaki Çubuk ‹lçesi’ne ba¤l› Yeflilkent Köyü’nün eski ad› Ahur Köyü’dür. Ayakaya flenli¤i, Yeflilkent Köyü d›fl›nda yaflayan Yeflilkentliler ile köy halk›n› buluflturup, kaynaflt›rmak amac›n› tafl›r.
Ayakaya flenli¤i için haz›rl›klar bir hafta önce bafllar. Köyün muhtar› ve
dernek baflkan› köylülere davette bulunur. Kesilecek kurbanl›klar ve ihtiyaç
duyulan para hesaplanarak toplan›r. Aflç›lar tutulur.
Temmuzun ikinci Pazar günü sabah saat 7 civar›nda bir araya gelen Yeflilkentliler, köy meydan›nda toplan›rlar. Dernek taraf›ndan tutulan otobüsler
veya flah›slara ait araçlarla, köye 22 km. uzakl›kta bulunan Ayakaya Yaylas›’na gidilir. Ayakaya Yaylas›’nda bir araya gelen halk, köylerinin kötülüklerden korunmas› ve bereket için dua ederler. Bu dualar›n üzerine okundu¤u, kayal›klardan akan flifal› sudan içilmesi ile köyün ve köylünün bir y›l boyunca
kötülüklerden korunaca¤›na inan›l›r. Bu yüzden flenlik günü Ayakaya Yaylas›’na ç›k›ld›¤›nda ilk olarak köyün imam› eflli¤inde dualar yap›l›r ve s›ras›yla
bu sudan içilir. Bu flekilde toplu dua yap›lmas› ve ard›ndan flifal› suyun içilmesi ile flenlik bafllar. Daha önce flenli¤e kat›lacak kiflilerden toplanan para
ile al›nan kurbanlar›n kesiminden sonra yemekler yap›lmaya bafllan›r. Etle
yap›lan yemeklerin yan› s›ra so¤uk afl, pirinç pilav›, hedik ve k›v›rc›k ad› verilen tatl› flenlikteki yemek menüsünü oluflturur. Bu yemekler bolluk ve bereketi
temsil eder. Yemeklerin yenilmesinden sonra erkekler ve kad›nlar ayr› ayr›
toplan›rlar. Erkekler aralar›nda sohbet ederken, kad›nlar›n bir k›sm› mantar
toplamaya ç›karlar. Di¤er bir k›sm› ise flenlikte da¤›t›lmas› için aflure yapmaya bafllar. Bu ifllemler tamamland›ktan sonra, tekrar bir araya gelen kad›nlar,
yanlar›nda getirdikleri el ifli ürünleriyle kermesler açar ve bu kermesten elde
edilenleri zor durumda olan ailelere da¤›t›rlar.
‹kindi namaz›n›n k›l›nmas›n›n ard›ndan aflure ikram› yap›l›r. Daha sonra
da imam taraf›ndan dua edilir ve flifal› sudan içilerek flenli¤e son verilir.
117
Antalya’n›n Akseki ‹lçesi’ne ba¤l› P›narbafl› Köyü’nde her y›l hazirantemmuz aylar› aras›nda “Gö¤rüz Otu fienli¤i” yap›l›r. ‹lk düzenlenifl tarihi çok
eskilere dayand›r›lan flenlik, iki- üç gün sürecek flekilde düzenlenir. Bu flenli¤in düzenlenifl nedeni halk›n birlikteli¤inin sa¤lanmas›d›r. (K.K.)
fienlik, herkesin ekinini biçti¤i bir zamana, özellikle de Cuma gününe getirilmeye çal›fl›l›r. Erkeklerin Cuma namaz›n› k›lmas›, kad›nlar›n evlerindeki haz›rl›klar› bitirmelerinin ard›ndan bütün köy, P›narbafl› Camii önünde toplan›r
ve Gö¤rüz Vadisi’nin yak›n›nda bulunan yaylaya ç›kmak üzere haz›rlan›r. Yaklafl›k üç- dört saat süren bu yolculuk boyunca sarp kayal›klar›n afl›lmas› gibi
zorluklarla karfl›lafl›lmas›na ra¤men, flenlik asl›nda bu yolculuk s›ras›nda bafllar. (F.91) Halk hem dinlenmek, hem de e¤lenceyi bir an evvel bafllatabilmek
için ulu a¤açlar›n alt›nda, su bafllar›nda durup; çalg›lar eflli¤inde flark›lar, türküler söyleyip e¤lenirler.
Yaylaya yaklafl›ld›kça, yaylaya ç›kanlar hem geldiklerini haber vermek
hem de flenli¤i bafllatmak amac›yla silah atarlar. Ayn› flekilde yaylada bulunanlar da onlar› karfl›lamak için silahlarla karfl›l›k verirler. Bu flekilde haberleflme sa¤lan›r.
Bu buluflman›n ard›ndan kurbanlar kesilerek Allah’a flükredilir, çok zor
flartlar alt›nda gerçeklefltirilen hasad›n atlat›lmas› ve y›l›n bereketli geçmesi
için dualar edilir.
Yemekler piflirilip haz›rlan›rken köyün genç k›zlar›, delikanl›lar›, çocuklar›
“C›ng›rak” ad› verilen sekiz on kiflinin binebilece¤i kadar büyük, tahta tahterevallilerde e¤lenirler. (F.92)
Bu e¤lenceler akflama kadar sürer. Daha sonra herkes obas›na çekilerek
aile fertleriyle birlikte yeme¤ini yer. Bu yemek, uzun süredir ayr› kalan akrabalar›n buluflmas› ve hasret gidermesi aç›s›ndan önemlidir. Yemekler yenildikten sonra meydana ç›kan bir kifli davulu eline al›r ve çalmaya bafllar. Böylece
davulun sesini duyan, obas›ndan ç›kar ve meydanda toplan›r. Yaylada ›fl›k olmad›¤› için meydanda büyük bir atefl yak›l›r. Bundan sonra davul, zurna ve
tefler eflli¤inde halaylar çekilir, (F.93) oyunlar oynan›r. (F.94) Küçük çocuklar,
118
yakt›klar› atefllerin üstünden atlayarak bu e¤lenceye renk katarlar. E¤lence,
geç saatlere kadar devam eder. E¤lencenin bitimiyle herkes obas›na çekilir.
3.5.3. HOfi‹SLAMLAR YAYLA fiENL‹⁄‹ (ÇANKIRI / ATKARACALAR)
Ertesi sabah saat 4.00-5.00 civar›nda kalkan halk, Gö¤rüz otu biçmek
için Gö¤rüz Vadisi’ne gider. Burada ot biçilirken, kim daha çok ot biçecek fleklinde küçük çapl› rekabetler de olur. Biçilen otlar sabah saat 8-9’a kadar
“burma” haline getirilir (F.95) ve hayvanlara yüklenerek yaylaya geri dönülür.
Yaylaya yaklafl›ld›kça, gelenleri karfl›lamak amac›yla silahlar at›l›r. Yaylaya
gelindi¤inde otlar b›rak›l›r ve yine ayn› e¤lenceler devam eder. Bu e¤lence ikiüç gün boyunca sürer. Köy halk› doyas›ya e¤lenir.
Derleyen: Hilal Akpunar
Derleme Yeri ve Tarihi: Çank›r› / Atkaracalar 30.04.2005
Kaynak Kifli: fiekip Uzun
Mesle¤i: Emekli Tornac›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Çank›r› / Atkaracalar 1950
fienli¤in bitimiyle yaylada yaflayanlar yaz mevsiminin sonuna kadar yaylada kal›r, köyde kalanlar ise tekrar evlerine dönerler.
119
Çank›r›’n›n Atkaracalar ‹lçesi’ne ba¤l› Hoflislamlar’da her y›l 28 – 29 –
30 Haziran tarihleri aras›nda “Hoflislamlar Yayla fienli¤i” düzenlenmektedir.
Kaynak kifli fiekip Uzun’un belirtti¤ine göre, eskiden bu flenlikler hasat zaman›nda yap›l›r; halk, ürünlerin bozulmamas› için senede bir kere bir araya gelip
dua edermifl. Fakat flenlik, belediyenin organizasyon görevini üstlenmesi ile
bu tarihe al›nm›flt›r. Belediyenin sahiplenmesi ile flenlikler daha sistemli bir
hale gelmifl, bu gelenek koruma alt›na al›nm›flt›r.
Befl y›ld›r Kültür Bakanl›¤›n›n katk›lar›yla gerçeklefltirilen flenlik, Çank›r›’n›n Atkaracalar ‹lçesi’ndeki Dumanl› Da¤lar› ete¤inde türbesi bulunan
Hamza Sultan Hazretleri’ni anmak amac›yla düzenlenmektedir. Kaynak kifliden derlenen bilgiler ›fl›¤›nda, Hamza Sultan Hazretleri’nin Hoflislamlara gelmesiyle burada bereket artm›flt›r. 1995 y›l›nda Belediye Baflkan› olan Mesut
Akyüz taraf›ndan bafllat›lan flenlik, üç gün sürmektedir.
Haz›rl›klar›na bir iki hafta önceden bafllan›lan flenlik, 28 Haziran günü
halk›n, dualar eflli¤inde Hamza Sultan Cami önünde kurban kesmesiyle bafllar. Kesilen kurban etiyle yap›lan keflkek, ziyaretçilere da¤›t›l›r.
fienlikte bir yandan köy halk›n›n çocuklar› topluca sünnet ettirilirken, di¤er taraftan da Yaren toplulu¤u çeflitli oyunlar oynar; “v›z v›z ar›” bunlardan
biridir. (F.96) fienlikte en dikkat çeken bölüm, yarenlerin çeflitli bölgelerin
halk oyunlar›n› içeren gösterileridir. (F.97) Bu faaliyetler her y›l ço¤alan bir
seyirci grubu taraf›nda izlenir. Atkaracalar’da düzenlenen flenlikte küçük çapl› konserler verilir, yöreye has türküler söylenip, halk›n e¤lenmesine katk›da
bulunulur. Bu programlar esnas›nda yo¤urt yeme yar›fl›, kafl›kla yumurta tafl›ma, bilek gürefli gibi çeflitli oyunlar ve yar›flmalar düzenlenir, yar›flmac›lar çeflitli hediyelerle ödüllendirilir. Mevlana semah gösterisinin ard›ndan Atkaracalar’da bulunan müze gezilir.
120
3.5.4. KADIRGA fiENL‹KLER‹ (TRABZON / ÇAYKARA)
3.5.5. PERfiEMBE YAYLASI fiENL‹KLER‹ (ORDU)
Derleyen: Önder Öner
Derleme Yeri: Trabzon
Kaynak Kifli: Rafet Saral
Do¤um Yeri ve Y›l›: Trabzon 1955
Derleyen: Celal Erifl
Derleme Yeri: Ordu / Perflembe
Kaynak Kifli: Emin Boylu¤
Mesle¤i: Çiftçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ordu / Perflembe 1957
Trabzon’un Çaykara ‹lçesi’nde her y›l temmuz ile a¤ustos aylar› aras›nda
“Kad›rga fienli¤i” yap›lmaktad›r. Kad›rga Yaylas›’nda düzenlenen flenlik, daha
önce may›s ay›nda yap›lmas›na ra¤men, Almanya’dan gelen ziyaretçiler düflünülerek bu aylar aras›na al›nm›flt›r. Küslerin, darg›nlar›n bar›flt›r›lmas› ve
birlikteli¤ini sa¤lamak amac›yla yap›lan flenlik, genel olarak iki gün sürmektedir.
Yöresel k›yafetleriyle flenli¤e kat›lan halk, yaylaya ç›kmadan önce Çaykara’da bulunan Solakl› Deresi’ne gider. Burada halaylar›n çekilip, horonlar›n
tepilmesinden sonra hayvanlar süslenip yaylaya ç›k›l›r. Yaylaya var›ld›¤›nda
erkekler horon tepip, kemençe çalarak e¤lenirken, kad›nlar da bu horon gurubunun ortas›nda misafirlere ikram edilmek üzere yöresel yemekleri haz›rlarlar. Yöresel yemekler içinde en dikkat çekici olan› kuymak’t›r. fienlikte, halat
çekme, yumurta tafl›ma, çuval yar›fl›, en güzel s›¤›r› seçme yar›flmas› gibi yar›flmalar yap›l›r.
fienli¤e kat›lan mahalli sanatç›lar burada flark› söyleyip, halk› coflturur.
Bu ba¤lamda flenlik alan›nda yer alan müzik çad›r›, e¤lencenin merkezi durumundad›r. fienlikte en dikkat çeken uygulamalardan biri de bir köylünün ata
binerek Boz Atl› H›z›r’› canland›rmas›d›r.
Ordu’nun Perflembe Yaylas›’nda Kümbet ad› verilen yerde her sene 25-27
Temmuz tarihleri aras›nda “Perflembe Yaylas› fienlikleri” yap›lmaktad›r.
Kaynak kifliden derlendi¤ine göre, flenli¤in yap›ld›¤› yere ad›n› veren evliya, ordusuyla birlikte ‹slamiyet’i kabul etmeyen bir Türk kavmine karfl› savafl›r. Bu savaflta Kümbet adl› evliyan›n ordusu karfl› taraf› bozguna u¤rat›r.
Kümbet savafl alan›nda flehit olurken, Melik Gazi de karfl› taraf›n komutan›n›
yener ve ‹slamiyet’i kabul ederse onu öldürmeyece¤ini söyler. Bunun üzerine
komutan Müslüman olur. Savaflta 6000 kadar flehit verilmifltir. Kümbet adl›
evliya bu savaflta flehit düflmüfl olmas›na ra¤men, onu tan›yan biri baflka bir
savaflta onu gördü¤ünü söyler. Bu arada Melik Gazi de Tokat’›n Niksar ‹lçesi’ne yaral› olarak gitmifl ve orada ölmüfltür. Kümbet’in anlam› savafl›lan yerdir. Kümbet’in flehit oldu¤u yere ad› verilmifltir. Daha sonra her y›l burada
flenlikler yap›lmaya bafllan›r.
Perflembe Yaylas› fienli¤i iki kategoriden oluflmaktad›r. Birinci bölümde
Kümbet ad› verilen bu evliyan›n türbesi ziyaret edilerek, dua edilir. Merkez
Camii’nde k›l›nan ö¤len namaz›n›n ard›ndan herkes at yar›fllar›n›n yap›laca¤›
Kümbet Meydan›’na gider. Burada yap›lacak at yar›fl›nda çeflitli il ve ilçelerden gelenler mücadele verirler. Atlar guruplara ayr›l›r ve belli kurallar çerçevesinde yap›lan at yar›fllar› bittikten sonra, dereceye giren at sahipleri ödüllendirilir. Böylece birinci kategorinin tamamlanmas›n›n ard›ndan ikinci kategoride ya¤l› gürefl yar›flmalar› olur.
Ata sporu güreflte mücadeleye giren pehlivanlar, yafllar›na göre gurupland›r›l›rlar. Yap›lan gürefller sonucu kendi dallar›nda dereceye giren pehlivanlara çeflitli ödüller verilir.
121
122
3.5.6. YAYLA ORTASI fiENL‹KLER‹ (TRABZON)
3.5.7. YÖRÜK fiÖLEN‹ (ESK‹fiEH‹R / YARIMCA KÖYÜ)
Derleyen: Melek Canl›
Derleme Yeri ve Tarihi: Trabzon / 08.05. 2005
Kaynak Kifli: Adnan Korkmaz
Mesle¤i: Emekli Ö¤retmen
Do¤um Yeri ve Y›l›: Çaykara / Ataköy 1952
Derleyen: Selda Aydemir
Derleme Yeri: Eskiflehir
Kaynak Kifli 1: Ömür Özkan
Do¤um Yeri ve Y›l›: Eskiflehir / 1962
Kaynak Kifli 2: Mesut Özkan
Do¤um Yeri ve Y›l›: Eskiflehir / 1982
Trabzon’da her y›l A¤ustosun yirmisinde “Yayla Ortas› fienlikleri” düzenlenmektedir. Yayla Ortas› fienlikleri, Rumi takvime göre A¤ustosun yedisine
denk gelmesinden dolay› “7 A¤ustos fienlikleri” olarak da bilinir.
fienlik, Sultan Murat’›n ‹ran’a sefer yaparken burada konaklamas› sebebiyle ad›na “Sultan Murat Yaylas›” denilen yerde yap›lmaktad›r. Yak›nlar›nda
bir çarfl›n›n bulunmas› ve bu bölgedeki yaylalar›n merkezinde bulunmas› sebebiyle Sultan Murat Yaylas› flenlik için bölge halk› taraf›ndan en uygun yer
olarak görülür. (F.98)
Kaynak kifliden derlendi¤ine göre, yaklafl›k dört ay olan yayla süresinin
ortas›na denk gelen bu flenlik, hava durumu ne olursa olsun mutlaka her y›l
20 A¤ustosta düzenlenir.
fienlik için yap›lan haz›rl›klar günler öncesinden bafllar. fienlikte
sat›lacak bölgesel ürünlerin haz›rlanmas›n›n yan› s›ra, k›l›k-k›yafet aç›s›ndan
da haz›rl›klar yap›l›r. Halk genellikle, yöresel k›yafetleri giymeye özen gösterir.(F.99) Özellikle gençler aç›k ve canl› renkleri tercih ederlerken, yafll›lar ise
koyu kahverengi, bordo, koyu yeflil gibi koyu renkleri tercih eder. (F.100)
Çeflitli flehirlerden ve yurt d›fl›ndan pek çok kiflinin kat›ld›¤› flenlik, bu guruplara konaklayacaklar› yerlerin gösterilmesiyle bafllar. Daha sonra e¤lence
alan›nda say›s› 150- 200 kifliyi bulan horon gurubu oluflturulur. (F.101) Horon
tepilirken, horonu idare eden “reis” ad› verilen kifliler vard›r. Horon halkas›na
girenlerin hatas›z bir flekilde oynamalar› önemlidir. Aksi halde horon düzeni
bozulur. Ayr›ca horon tepilirken, müzi¤e efllik edecek oyun havas› ritminde
türküler de okunur. Bu türkülerden biri flöyledir:
Yayla çiçe¤in sar›
Kalkmaz da¤lar›n kar›
Hep toptan güzelledi
Bizim köyün k›zlar›
Yayla flenliklerinde, Osmanl›-Rus savafl›nda flehit düflen 78 asker ve subay›n bulundu¤u “fiehitler Tepesi” ziyaret edilir. Hatta baz› rahats›zl›klar›n
giderilmesi için hastalar flehitlerin mezarlar› yan›nda uyutulur.
123
Eskiflehir’e ba¤l› Yar›mca Köyü’nde her y›l, yayla zaman› olarak kabul
edilen haziranda “Yörük fiölenleri” yap›lmaktad›r. Bu flölenin yap›lmas›ndaki
amac›, Ömür Özkan “hasat için Allah’a flükretmek” olarak ifade etmektedir.
Haz›rl›klar›na günler öncesinden duvarlara flölenin yeri ve tarihini belirten ilanlar›n as›lmas›yla bafllanan flölen için kad›nlar gözlemeler aç›p di¤er
yemekleri haz›rlarlarken, erkekler de flölen alan›nda Yörük Çad›r› kurarlar.
fiölen günü büyük meydana toplan›larak kurbanlar kesilir ve maddi bir
karfl›l›k beklemeden da¤›t›l›r.
Kurbanlar›n kesilmesi ve da¤›t›lmas›ndan sonra flölen, temsili dü¤ünle
devam eder. Bu temsili dü¤ünde Yörüklerin dü¤ün gelenekleri belli kesitler halinde ortaya konur. Dü¤ünün ilk basama¤›n› “gelin alma” k›sm› oluflturur.
(F.102) Gelin evden flölen alan›na kadar at üstünde getirilir. Gelin alay›n›n
içinde Yörük k›yafetleri giyen genç k›zlar ve efeler bulunur. At›n yular›n› gelinin babas› tutar ve alana geldi¤inde damada teslim eder. Bunun sonras›nda
dü¤ün bafllar. En güzel k›yafetlerini giyen k›zlar ve kad›nlar, Yörüklerin oyunlar›nda büyük önem tafl›yan kafl›klarla oyunlar oynarlar. Daha sonra meydana efeler ç›kar. Davul ve onun tamamlay›c›s› zurna da bu oyunlar›n ana çalg›s›d›r. Yörüklerde davul önemli bir çalg›d›r. Hatta “Yörük davulu” ad›nda özel
bir davul vard›r. Davul ve zurna eflli¤inde çekilen halaylar bu flölenin vazgeçilmez unsurlar›ndand›r. Dü¤ün esnas›nda yemekler da¤›t›l›r. Ekme¤ini, kafl›¤›n›, çatal›n› evinden getiren halka gözlemeler ve kurban eti da¤›t›l›r.
Dü¤ün sonunda gelin alay eflli¤inde erkek evine götürülür. Bu uygulamadan sonra dü¤ün sona erer.
Temsili dü¤ünden sonra cirit oyununa geçilir. (F.103) Bu oyunda görevli
olan erkekler yine Yörükler aras›ndan seçilir. Burada da gördü¤ümüz üzere
flölene bütün Eskiflehir halk› davet edilse de, uygulamalar hep Yörükler taraf›ndan yap›l›r.
124
Büyük bir çekiflmeye sahne olan bu cirit oyununda iki tak›m bulunur. Bu
tak›mlar en az üçer kifliden oluflur. ‹lk önce bütün oyuncular belli bir s›raya
göre, genellikle de karfl›l›kl› olarak dizilirler. ‹çlerinden birisi elinde bulunan
uzun ciridi uzak bir mesafeye do¤ru f›rlat›r ve di¤er oyuncular atlar›n› koflturarak bu ciridi kapmaya çal›fl›rlar. Daha sonra kazanan oyuncuya yafll›lar taraf›ndan bir ödül verilir. Bu ödül sembolik bir özellik tafl›r. Cirit oyunu flölene
kat›lan halk taraf›ndan büyük bir ilgiyle izlenir. Bu oyunda çeviklik ve at› iyi
kullanma büyük önem tafl›r.
Bu uygulamalar bittikten sonra konuk sanatç›lar›n›n konserine geçilir.
Konserin sonunda bütün halk toplan›r ve hoparlörler arac›l›¤›yla dua edilir.
Allah’a flükretmek amac›yla yap›lan bu duadan sonra, flölen son bulur.
Kaynak kifliden edindi¤imiz bilgilere göre bu flölen sadece bir gün sürmektedir. Sabah bafllay›p akflam›n ilerleyen saatlerinde son bulur. fiölen Eskiflehir’de hem Gaziflehir Mahallesi’nde, hem de Yar›mca Köyü’nde kutlan›r.
(K.K.1)
3.6. BA⁄BOZUMU
3.6.1. BA⁄ BOZUMU fiENL‹⁄‹ (ÇANKIRI / ELD‹VAN/ ALVA KÖYÜ)
Derleyen: Deniz Akbulut
Derleme Yeri: Çank›r›
Kaynak Kifli 1: Nadide Akbulut
Do¤um Yeri ve Y›l›: Erzincan / 1954
Kaynak Kifli 2: Aynur Uysal
Do¤um Yeri: Çank›r› / Eldivan / Alva Köyü
Çank›r›’n›n Eldivan ‹lçesi’nin Alva Köyü’nde her y›l Eylülün sonu ile Ekimin ilk haftas› aras›ndaki günlerde ba¤ bozumu kutlamalar› yap›lmaktad›r.
Ba¤›n bozulmas› ifllemi mevsime ve ortak bir karara ba¤l›d›r. Ancak, daha önceden tespit edilen bir günde ba¤ bozumu yap›labilir. Her ba¤ sahibi taflrada
bulunan h›s›m ve akrabas›n› davet etti¤i gibi çevre köylerden, ilçe ve illerden
de bilhassa Çank›r› ve civar›nda bulunan efl ve dostuna mektup yazarak veya
telefon ederek ba¤ bozumuna davet eder. Eskiden ba¤ bozumu kutlamalar›
için bir köylü haberci olarak di¤er köy ve flehirlere gönderilirmifl. fiimdi iletiflim araçlar›n›n yayg›nl›k kazanmas› ile mektup ve telefonla haberlefliliyor ve
böylece kutlamalara kat›l›m daha fazla oluyor. Ba¤ bozumu flenli¤i için temiz
giyinmek ve abdestli olmak çok önemlidir. Bunlar›n olmamas›n›n u¤ursuzluk
getirece¤ine inan›l›r. (K.K.)
Ba¤ bozumu günü için kuflluk vakti davetliler özel arabalar ile ba¤a götürülür. Ba¤ sahibi, ba¤a girmeden önce dua ve temennilerle kurban keser ve
ba¤a ilk olarak kendisi girer, gelen konuklara öncelikle “Hofl Geldiniz” der ve
ba¤›n hay›rlara vesile olabilmesi, bir sonraki sene daha bereketli olmas› için
temennilerde bulunur. Bu konuflmadan sonra ev sahibi davetlileri ba¤›n içine
davet eder ve ba¤ bozulmufl olur.
Ba¤›n bozuluflundan sonra flenliktekiler, ellerindeki özel b›çaklar›yla salk›mlar› kesmeye bafllarlar. Bu esnada sabah kahvalt›s› da üzümle yap›l›r. fiark›larla türkülerle üzümler toplan›r, hey ve sele ad› verilen sepetlere doldurulur. (F.104) Ayr›ca üzümler toplan›rken “kim daha fazla üzüm toplayacak”
fleklinde yar›flmalar yap›l›r. Kim daha fazla üzüm toplarsa üzümün fazlas›
ona verilir. Bu arada halk oyunu ekipleri gösterilerde bulunulur. Davul zurna
eflli¤inde e¤lenilir.
125
126
Üzümler toplan›p eve gelindikten sonra fl›rahanelerde s›ra beklenir. S›ra
gelince üzümler ezilip suyu özel kuyularda dinlenmeye b›rak›l›r. Kuyudaki suya pekmez topra¤› denilen beyaz toprak mayalanmas› için kar›flt›r›l›r ve bir
gece beklenir, sonra da genifl kaplara konup kaynat›l›r ve so¤utulur. Yine
üzümlerin s›k›lmas›, süzülmesi, kaynat›lmas› ve mamul ürün haline getirilmesi de bir flenlik havas› içinde yap›l›r. Ayr›ca sirke, flarap, pestil fleklinde de de¤erlendirilir. Bundan baflka toplanan üzümler o köyde bulunan fakir fukaraya
da¤›t›l›r. Arta kalan üzümler ise piyasaya sürülür.
3.6.2. BA⁄ BOZUMU fiENL‹⁄‹
(KARABÜK / SAFRANBOLU / ÖRENC‹K KÖYÜ)
Derleyen: Murat Bölgili
Derleme Yeri: Karabük / Safranbolu
Kaynak Kifli: Mehmet Öztürk
Do¤um Yeri: Karabük / Safranbolu
Karabük’ün Safranbolu ‹lçesi’ne ba¤l› Örencik Köyü’nde her y›l May›s›n
birinci ve üçüncü haftas› aras›ndaki bir Cuma günü “Ba¤ Bozumu” flenli¤i yap›lmaktad›r. Y›lda bir defa yap›lan bu flenli¤e “Ba¤ Bozumu” ad›n›n verilmesinin sebebi, köylülerin bahçe ve bostan›nda yetifltirdi¤i meyve ve sebzesi ile;
hayvan›ndan elde etti¤i süt ve süt ürünlerini flenli¤in yap›ld›¤› yere getirerek,
para kullanmadan takas usulüyle al›flverifl yapmalar›d›r. Böylece köylü bu
flenlik süresince hem al›flverifl yapar hem de e¤lenir.
Sabah namaz›yla bafllayan flenlik, ö¤lene do¤ru kurban kesilmesi ile devam eder. Yemek için kesilen bu kurban›n kan› Örencik depreminde hayat›n›
kaybeden bir çoban›n ve sürülerinin yatt›¤› yer olarak düflünülen göle dökülür. Kurban kesilmesinin ard›ndan köyün erkekleri hep birlikte Cuma namaz›n› k›ld›ktan sonra, bu gölün etraf›nda toplanarak imam eflli¤inde dualar okurlar. Bu s›rada köyün kad›nlar› flenlik için köy meydan›nda yakt›klar› atefllerde, kesilen kurban›n etiyle yemekler piflirirler.
Erkeklerin namaz› bitirip, flenli¤e kat›lmalar›yla bir panay›r havas›na dönüflen flenlik, köy meydan›na kurulan büyük yer sofralar›nda yemeklerin yenilmesi ile devam eder. Yemeklerin yenilip, çaylar›n içilmesinin ard›ndan herkes ellerini kald›rarak, bolluk, bereket, sa¤l›k, dinin ve milletin devam› ad›na
dualar okur. Bu arada flenlik süresince köylüler yanlar›nda getirdikleri ürünleri de baflka ürünlerle takas ederler. Dua merasiminin ard›ndan flenlik de son
bulmufl olur.
127
128
3.6.3. BA⁄BOZUMU fiENL‹⁄‹ (YOZGAT)
geldi¤inde toplanan üzümlerle ka¤n›lara binilir ve eve do¤ru yola ç›k›l›r. Eve
gelindi¤inde pekmez yap›lacak olan üzümler oluk denen havuzlara boflalt›l›r
ve da¤dan getirilen beyaz toprakla çi¤nenir. fi›ras› ç›kan üzümler, kabuklar›ndan ayr›larak testi denen bak›r le¤enlere boflalt›l›r. Bu fl›ra tand›ra götürülür
ve burada yak›lan ateflin üzerinde kaynat›l›r. Böylece pekmez yap›lm›fl olur.
E¤er kaynama süresi uzat›l›rsa “çalma” olur. Ekfli üzümlerle de ekfli pekmez
yap›l›r. Üzümlerin bir k›sm› sirke, bir k›sm› da kurutmal›k olarak ayr›l›r.
Derleyen: Fatma Y›ld›z
Derleme Yeri: Yozgat
Kaynak Kifli: Hilmi Çimen
Do¤um Yeri ve Y›l›: Yozgat / Derbent Köyü 1930
Yozgat’ta her y›l Eylül’ün ikinci haftas› Ba¤bozumu fienlikleri yap›lmaktad›r. Ba¤bozumu fienlikleri, Eylül’de, üzümlerin olgunlaflmas› ve bunun sonucu olarak da toplanmas› s›ras›nda gerçekleflmektedir.
Ba¤bozumu’na gidilmeden bir gün önce bütün haz›rl›klar tamamlan›r.
Üzümler için sepetler, seleler, kalburlar, eni denilen keskin aletler haz›rlan›r.
Yine ba¤a gitmeden bir gün önce ka¤n›lar koflulur. Kad›nlar, genç k›zlar en
güzel k›yafetlerini ertesi gün giymek üzere haz›rlarlar.
Ülkemizde pekmezlik, sofral›k, kurutmal›k üzüm d›fl›nda flarapl›k üzüm de
yetiflmektedir. Bu üzümlerin hasat zaman› farkl›l›k göstermektedir. (F.105)
Hasat edilen ba¤lar ya para karfl›l›¤› al›nmaktad›r yada insanlar›n kendileri
için yetifltirdi¤i ba¤lard›r. Hasat zaman›ndan sonra eline toplu para geçen
köylü, dü¤ünlerini de bu zamana getirmeye çal›fl›r.
Ba¤›n bozulaca¤› gün sabah erkenden kalk›l›r, kad›nlar en güzel k›yafetlerini giyerler ve ka¤n›lara binilip ba¤a gidilir. Ba¤a var›r varmaz önce üzümler toplan›r, sepetlere doldurulur. Bu s›rada davarlar kesilir. Davar etiyle kavurma, pilav yap›l›r, yemekler yenir.
T›pk› bir dü¤ün gibi e¤lencelerin yap›ld›¤› ba¤da ba¤ ile, üzüm ile ilgili çeflitli maniler söylenir. Kaynak kifliden derlenen maniler flöyledir:
Asma dibi tekneli
‹çine gül dikmeli
Gurbet elde yar seversen
Biraz zahmet çekmeli
veya
Ba¤a girdim üzüme
Çubuk de¤di gözüme
Çubuk gözün kör olsun
Yar göründü gözüme
Manilerin, türkülerin söylenmesi s›ras›nda üzüm toplamaya devam edilir.
Üzümler eni denen keskin aletlerle yada b›çaklarla kesilerek sepetlere doldurulur. Sepetler de ka¤n›lar›n üzerindeki çetenlere doldurulur. Bütün gün, sabahtan akflama kadar ba¤da üzümler toplan›r, yar›fllar yap›l›r, türküler- maniler söylenir, davullar çalar, halay çekilir. Akflam olup eve dönme zaman›
129
130
3.6.4. HASAT fiENL‹⁄‹ (S‹VAS / SUfiEHR‹ / AKfiAR KÖYÜ)
3.6.5. HASAT fiÖLEN‹ (OSMAN‹YE / HEM‹TE KÖYÜ)
Derleyen: Elif Kaya
Derleme Yeri: Sivas
Kaynak Kifli: Recep Kaya
Derleyen: Serbay Yi¤it
Derleme Yeri: Osmaniye
Kaynak Kifli: EmineGök
Mesle¤i: Ev K›z›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Osmaniye Hemite Köyü / 1980
Sivas’›n Suflehri Kasabas›’na ba¤l› Akflar Köyü’nde her y›l eylülün sonu
ile ekimin bafllar›nda Hasata fienli¤i yap›l›r.
Köyün muhtar› ve köyün ileri gelenleri taraf›ndan organize edilen hasat
flenli¤ine genellikle Cuma günü Cuma namaz›ndan sonra bafllan›r. Namazdan
sonra okunan mevlidin ard›ndan topluca dualar yap›l›r ve hasad›n bereketli
ve hay›rl› olmas› için dileklerde bulunulur.
fienli¤in bafllang›c›nda mevlidin okunmas› ve yap›lan dualar›n ard›ndan
Akflar Köyü halk›, köyün içindeki meydanda toplan›r. Köyün gençleri, davul
ve zurna eflli¤inde oyunlar oynar. fienlik gündüz bu flekilde yap›l›rken akflam
da, köy meydan›nda yak›lan ateflin üzerinden atlanmas› ve flakalaflmalarla
devam eder.
Ertesi gün ise köyün afla¤› taraf›nda bulunan ›rmak kenar›ndaki sö¤ütlükte toplan›l›r. Köyün hali vakti yerinde olanlar› kurban keser, kazanlarda
bulgur pilav›, etli keflkek ve aflure piflirilerek topluca yemekler yenilir. Yeme¤in ard›ndan gençler kendi aralar›nda oyunlar oynar, gürefl tutarlar, çocuklar
ise ›rma¤a girerek yüzerler. Bu arada yafll›lar koyu bir sohbet ortam› açarlar,
eski hasatlar›n ne kadar bol ve bereketli oldu¤undan, hasat sonras› köyde yap›lacak dü¤ünlerden bahsederler. Bu flekilde sürdürülen yemekli e¤lenceler,
köy imam›n›n yapt›¤› yemek duas› ile tamamlan›r, bir sonraki hasat e¤lenceleri için bol ve bereketli bir y›l geçirme dilekleri ile toplananlar da¤›l›rlar.
Osmaniye’nin Hemite Köyü’nde her y›l eylülün sonu ile ekimin bafl›nda
Hasat fiöleni yap›lmaktad›r.
fiölen gecesi, “kazanlar›n kurulup, afl›n yedirilece¤i” evde toplanan gençler çeflitli e¤lenceler yaparlar. Köylüler de, gençlerin bu e¤lencesini izlemek
için flölenin yap›ld›¤› evin etraf›nda toplan›rlar. fiölenin geceki bölümünü
gençler düzenlerler. Davul ve zurna eflli¤inde oyunlar›n oynand›¤›, halaylar›n
çekildi¤i bu e¤lencelerin ard›ndan sabahki e¤lencelerde daha çok yetiflkinler
ön plandad›r.
Sabah oldu¤unda baflta köy imam› olmak üzere köyün ileri gelenleri flölenin yap›ld›¤› eve davet edilir. Okunan mevlidin ard›ndan, dualar eflli¤inde
mahsul sahibinin kurban› kesilir. Komflular›n davet edilmesinin ard›ndan masalar haz›rlan›r ve gelen misafirlere yemek ikram edilir.
Akflar Köyü’nde uzun y›llardan beri devam edegelen hasat flenlikleri, köyden flehre yap›lan göçler nedeniyle eski önemini yitirmifl olup, neredeyse unutulmaya yüz tutmufltur.
131
132
3.6.6. KOÇ KATIMI (S‹VAS / fiARKIfiLA / S‹VR‹ALAN KÖYÜ)
3.6.7. SABAN TOYU (KONYA / KULU / BO⁄AZÖREN KÖYÜ)
Derleyen: Yasemin Cansever
Derleme Yeri: Sivas
Kaynak Kifli: Abidin Güç
Do¤um Yeri ve Y›l›: Sivas / fiark›flla / Sivrialan Köyü 1950
Derleyen: Yasin Demirtafl
Derleme Yeri: Konya
Kaynak Kifli: Celalettin Erbay
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara / fierefli Koçhisar / fieker Köyü 1956
Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre, koç kat›m› Anadolu insan›n›n sert do¤a
koflullar› karfl›s›nda, sahip oldu¤u hayvanlar› korumaya yönelik ald›¤› bir önlemdir. Kuzular›n so¤uk bir ayda dünyaya gelmesini engellemek, verimlili¤i
artt›rmak amac›yla koçlar, daha önce belirtilen aylar aras›nda koyun sürülerine kat›l›rlar. Koç kat›m›, baz› yörelerde belirtilen tarihten 2-3 gün öncesine
veya sonras›na al›nabilir.
Konya’n›n Kulu ‹lçesi’ne ba¤l› Bo¤azören Köyü’nde her y›l 22 May›s tarihinde “Saban Toyu” yap›lmaktad›r. Kaynak kifli Celalettin Erbay bu kutlaman›n do¤uflunu, flu flekilde anlatmaktad›r: “Eskiden nadasa ç›kma zaman› geldi¤inde, nadas›n yap›laca¤› hayvanlarla aletler süslenerek haz›r hale getirilirdi. Bu faaliyetler yap›l›rken bir bak›ma bayram havas› do¤ard›.” Bu bayram›
yöre halk› toy olarak adland›rmaktad›r. ‹lk yap›ld›¤› tarihten bu güne de¤iflerek ve yenileflerek süregelen Saban Toyu’nda sabah erkenden kalkan yöre halk› piknik için gerekli malzemelerini toplar. Piknik süresince çal›nan müzikler,
çekilen halaylar toyu daha e¤lenceli hale getirir. Yöreye has bir halk oyunu
olan “garaki”, akordiyon eflli¤inde oynan›r.
Sivrialan Köyü’nün en önemli geçim kayna¤› hayvanc›l›kt›r. Bu nedenle
do¤acak yavrular›n çok olmas› ve hayatta kalabilmelerini sa¤lamak amac›yla
yap›lan koç kat›m›n›n yöre halk› için ayr› bir önemi vard›r.
Saban Toyu için en güzel elbiselerini giyen halk, daha önceden boyad›klar› yumurtalar› da yanlar›nda getirerek burada yumurta tokuflmaca oyununu
oynarlar.
Sivas’›n fiark›flla ‹lçesi’ne ba¤l› Sivrialan Köyü’nde her y›l ekimin sonu ile
kas›m›n ortalar›na kadar ki dönemde, özellikle 9, 10, 11 kas›mda, “Koç Kat›m›” kutlamalar› yap›lmaktad›r.
Koç kat›m›n›n yap›laca¤› günün sabah› erkenden haz›rl›klar yap›lmaya
bafllan›r. Sürülere kat›lacak koçlar köyün gençleri taraf›ndan boyanarak, süslenir. (F.106) Kad›nlar evlerinde kutlamalarda yenilecek yemekleri haz›rlarlar.
Yöreye has yemekler, börekler, çörekler piflirilip; yufka ekmekler aç›l›r. Bunlar›n yan›nda keflkekler kaynat›l›p, kavurga ve çedeneler kavrulur. Koç kat›m›n›n yap›laca¤› günün öncesinde küçük bakraçlara yo¤urtlar çal›n›r. Bütün haz›rl›klar bittikten sonra, herkes koçuyla köyün meydan›nda toplan›r. Burada
köy dedesi taraf›ndan dualar okunur. Bundan sonra koçlar sürülere kat›l›rlar.
Her köyden birkaç pernek, yani sürü vard›r. Koç kat›m› iflleminden sonra sürüler, çobanlara emanet edilir ve e¤lenceler bafllar.
Köyün gençleri saz›yla, keman›yla, davul ve zurnas›yla çoban ve sürülerin yan›nda yer al›r, büyük bir ota¤ kurulur ve e¤lenceler bu ota¤›n etraf›nda
yap›l›r. Saz, keman, zurna eflli¤inde türküler söylenip, halaylar çekilir. Bundan sonra dolular içilir, gençler aras›nda gürefller tutulur.
Koç kat›m› kutlamalar›, ertesi günün sabah›na kadar devam eder. Güneflin do¤ufluyla halk, sürüsünü çobandan geri al›r. Çobana teslim edilen sürüde
bir eksilme olursa, çoban›n alaca¤› paradan kesilir. Böylece koç kat›m› kutlamalar› son bulur.
133
134
4.1.2. HIZIR BABA VE BAYRAM ÇIKARMA fiÖLEN‹
(BOLU / MENGEN / BABAHIZIR KÖYÜ)
Derleyen: Hale Geredelio¤lu
Derleme Yeri ve Tarihi: Ankara / 30.04. 2005
Kaynak Kifli: Mehmet Ali Geredelio¤lu
IV. AY TAKV‹M‹NE GÖRE
YAPILAN KUTLAMALAR
4.1. KURBAN BAYRAMINDA YAPILAN KUTLAMALAR
4.1.1. DÖNME DOLAP fiENL‹KLER‹ (R‹ZE / ARDEfiEN / AKDERE KÖYÜ)
Derleyen: Ömer Yaro¤lu
Derleme Yeri: Rize
Kaynak Kifli: Murat Y›lmaz
Mesle¤i: Esnaf
Do¤um Yeri ve Y›l›: Rize / Ardeflen / Akdere Köyü 1960
Kurban bayram›n›n birinci günü bayram namaz›na giden erkekler, türbenin yan›nda bulunan ve zemzem akt›¤›na inan›lan çeflmeden abdest al›p, namaz k›larlar. Namaz›n ard›ndan, ayn› zamanda flölenin düzenlendi¤i yer de
olan cami avlusunda s›rayla bayramlafl›l›r. Bu bayramlaflman›n as›l amac›
küslerin bar›flt›r›lmas›d›r.
Rize’nin Ardeflen ‹lçesi’ne ba¤l› Akdere Köyü’nde her y›l Kurban Bayram›’n›n üçüncü günü “Dönme Dolap fienlikleri” düzenlenmektedir. Akdere Köyü’nde 154 y›ld›r kutlanan bu flenlik ad›n›, kutlamada birinci derecede önemi
olan Dönme Dolap’tan almaktad›r.
fienlik ustalar taraf›ndan köyün meydan›na kurulan dolab›n, horonlar eflli¤inde aç›lmas›yla bafllar. Genç, yafll› herkesin kat›ld›¤› bu flenlikte, yafll›lar
genellikle bir köfleye çekilerek flenli¤i izlemekle yetinirken; gençler dönme dolaba binerek, cesaretlerini s›narlar. Bu dönme dolap, flenlikten önce köydeki
marangozlar taraf›ndan ahflaptan yap›lmaktad›r. Kaynak kifli Murat Y›lmaz’dan edinilen bilgiye göre, köyde bu dönme dolab›n, üzerine binenleri kötülüklerden korudu¤u inanc› hakimdir.
Yöresel oyunlara geçilmeden önce köyün muhtar› günün anlam ve önemini belirten bir konuflma yapar. Konuflma yap›ld›ktan sonra, dönme dolab›n etraf›nda halka oluflturularak, tulum eflli¤inde horon tepilir. Çevre köy ve ilçelerden pek çok kiflinin kat›l›m›yla gerçekleflen bu flenlikte, yöresel yemekler ve
tatl›lar da ikram edilir.
Halk›n mahalli sanatç›lar›n söyledikleri Karadeniz flark›lar›yla cofltu¤u
flenlikte, cesaret gerektiren bir di¤er yar›flma da iki a¤aç aras›nda kurulan
“ompila” ad› verilen sal›nca¤a binebilmektir. Kolay kolay herkesin binemedi¤i
bu sal›ncak halatlarla yap›l›r. Akflama kadar bu flekilde süren flenlik, akflam
da gençlerin haz›rlad›¤› seyirlik oyunlarla devam eder.
Bolu’nun Mengen ‹lçesi’ne ba¤l› Babah›z›r Köyü’nde her y›l 30 Haziran’da “H›z›r Baba ve Bayram Ç›karma fiöleni” düzenlenir. Ancak as›l anma
günü halk›n organizasyonu ile her y›l kurban bayram›n›n ikinci günü yap›lmaktad›r. “H›z›r Baba ve Bayram Ç›karma” ad›yla düzenlenen flölenin bu
isimle an›lmas›n›n nedeni, kurban bayram›nda H›z›r Baba’y› anma amac›yla
yap›l›yor olmas›d›r.
135
Ö¤len namaz›n›n ard›ndan cami avlusunda toplananlara, köy muhtar› taraf›ndan flölenin program› bildirilir. Burada “bayram ç›karma” ad› verilen uygulamay› yapacak, yani köy halk›na yemek verecek olan kifliler muhtara isimlerini yazd›r›rlar. Ard›ndan kura çekilir ve kimin hangi eve yeme¤e gidece¤i
belirlenir. Herkes her istedi¤i eve gidememektedir.
fiölende yap›lan bir baflka önemli uygulama da, daha önce evlerde haz›rlanan helvalar›n burada kar›flt›r›l›p, halka da¤›t›lmas›d›r. Bu uygulaman›n temelinde “helalleflme” inanc› vard›r. Y›l içerisinde birbirlerine haklar›n›n geçti¤ini düflünen köy halk› böylelikle birbirlerine haklar›n› helal ederler.
Bayram›n ikinci günü herkes muhtar›n söyledi¤i saatte ve yerde, genellikle de köy meydan›nda, kurada çektikleri, “bayram ç›karan” evlere da¤›lmak
üzere toplan›r. Bu arada meydanda toplan›ld›¤›nda flölene kat›lmayanlar tespit edilir; kat›lmama sebebini bildirmeyenlerin evine bir davulcu ve zurnac›
gönderilir. Geçerli bir mazereti olmaks›z›n flölene gelmeyenler, davul-zurna
eflli¤inde köy meydan›na getirilir. Meydanda, köyün hat›r› say›l›r kiflilerinden
oluflmufl bir mahkeme kurulur, bu kifli orada yarg›lan›r ve cezaland›r›l›r. Bu
tarz bir e¤lencenin ard›ndan herkes yemek yiyece¤i evlere da¤›l›r.
Yemekte özel bir düzen vard›r. Yer sofras›nda ve tek tabaktan yemek yenir. Bayram ç›kar›lan her evin bafll›ca menüsünü yayla çorbas›, tas kebab›, pilav, yaprak sarmas›, taze fasulye, üzüm hoflaf›, irmik helvas›, su böre¤i, zeytinya¤l› yemekler, revani, baklava, salata oluflturur.
136
Yeme¤in ard›ndan sofran›n en yafll›s›, sofra duas› yapar. Son olarak çay
ikram edilir. Bir süre devam eden sohbetin ard›ndan, herkes camide okunacak
mevlide kat›lmak amac›yla camiye gider. O gün camide iki kifli ezan okur. Buna halk aras›nda “çifte ezan” ad› verilir. Bu bir anlamda mevlide davettir.
Mevlidin ard›ndan, o zamana kadar türbeye getirilen hediyeler cami avlusunda sat›fla ç›kar›l›r. Bayram Ç›karma fiöleni’ndeki bir di¤er uygulama da niflanl› k›zlar›n ya¤mur, bereket getirece¤i inanc›yla çeflmelerde ›slat›lmas›d›r.
Böylelikle, köye bolluk gelece¤ine inan›l›r.
Ayn› akflam köy kona¤›nda müzikli bir e¤lence düzenlenir. Çeflitli yar›flmalar yap›l›r, kuralar çekilir, hediyeler da¤›t›l›r, oyunlar oynan›r. Bu e¤lence
flölenin son perdesidir.
Kaynak kifliden derlendi¤i kadar›yla, flölen süresince uyulmas› gereken
bir tak›m kurallar vard›r. Bu kurallar flölene kat›l›m› artt›rd›¤› gibi, flölenin e¤lenceli geçmesinde de önemli bir yere sahiptir. Bunlar›n bafl›nda silah kullanmamak, içki içmemek, sebepsiz yere flenli¤e kat›lmamak, sayg›s›zl›k yapmamak ve küslü¤ü devam ettirmemek gelir.
Yörede her y›l bu flekilde icra edilen H›z›r Baba ve Bayram Ç›karma fiöleni’nin temelinde Babah›z›r’a duyulan inanç ve sayg› vard›r. Onun ruhuna hediye edilmesi amac›yla yemek verilir, mevlit ve dualar okunur. Kay›ts›z flarts›z
kat›l›m› ve herkesle diyaloga girme zorunlulu¤unu beraberinde getiren bu flölen, ayn› zamanda yöre halk›n›n birbirlerini daha yak›ndan tan›mas› ve kaynaflmas› aç›s›ndan da son derece önemlidir.
4.2. MUHARREMDE YAPILAN KUTLAMALAR
4.2.1. AfiURE GÜNÜ
4.2.1.1. AfiURE fiENL‹⁄‹ (AFYON)
Derleyen: Sezai Özçelik
Derleme Yeri: Afyon
Kaynak Kifli 1: Nurettin Utafl
Mesle¤i: Afyon ‹l Müftülü¤ü Personel fiube Müdürü
Do¤um Yeri ve Y›l›: Kayseri / 1949
Kaynak Kifli 2: Yaflar Yalç›n
Mesle¤i: Memur
Do¤um Yeri ve Y›l›: Afyon / 1961
Afyon’da her y›l muharremin onuncu günü “Aflure Günü”dür. Geçmifli
Cumhuriyetten önceye dayanan Mevlevihane’de Aflure törenleri bir ara kesintiye u¤ram›flsa da, kaynak kifliden derlenen bilgiye göre, daha sonra el yazmas› bir kitaptan bu törenlere dair bilgiler elde edilerek yeniden canland›r›lm›flt›r.
K›rk haf›z›n günler öncesinden hatimler yaparak haz›rland›¤› Aflure törenleri Afyon’da, halk›n birlikteli¤inin sa¤lanmas› ad›na önemli bir yere sahiptir.
Tören, halk›n aflureye katk›da bulunabilmek ve flifal› aflureden yiyebilmek
için Mevlevihane’de toplanmas›yla bafllar. Burada Kur’an-› Kerim okunarak,
dualar ve flükürler edilerek 29 çeflit hububat, baharat ve yiyece¤in kar›flt›r›lmas›yla aflure haz›rlan›r. Aflurenin içine kat›lan malzemeler flöyledir: Pirinç,
göce, pekmez (fleker), kuru fasulye, nohut, arpa, kuru üzüm, incir, f›st›k, f›nd›k, ceviz içi, limon, vanilya, pirinç unu, karanfil, tarç›n, susam, haflhafl, hardal, çörek otu, gül suyu, fleker pare, kay›s›, kufl üzümü, dut kurusu, zencefil,
yenibahar, h›d›r yapra¤›, portakal özü ile Hindistan cevizi. (F.107)
Aflurenin haz›rlanmas›ndan sonra imam eflli¤inde, önce hatim duas› sonra da aflure duas› yap›l›r. fiifa ve flükür simgesi olarak görülen aflurenin da¤›t›lmas› ile tören son bulur.
137
138
4.2.1.2. AfiURE GÜNÜ (GAZ‹ANTEP)
4.2.1.3. AfiURA GÜNÜ (I⁄DIR)
Derleyen: Nurcan Kaplan
Kaynak Kifli: Emine Kayabafl
Derleyen: Ümmügülsüm Y›ld›r›m
Derleme Yeri ve Tarihi: I¤d›r / 24.04.2005
Kaynak Kifli 1: Hasan Baykoca
Mesle¤i: ‹mam
Do¤um Yeri ve Y›l›: Kars / 1948
Kaynak Kifli 2: Fatih Dany›ld›z
Mesle¤i: Kitapç›
Do¤um Yeri ve Y›l›: I¤d›r / 1979
Gaziantep’te her y›l muharremin onu “Aflure Günü”dür. Halk aras›nda
aflure günüyle ilgili yayg›n inan›fllardan biri, aflure günü gusül abdesti al›nd›¤›nda bir y›l boyunca hasta olunmayaca¤›na dairdir. Ayr›ca Aflure günü kad›nlar, gözlerinin bir y›l boyunca a¤r›mamas› için gözlerine sürme sürerler.
Aflure günü eve bereket getirmesi için 10 çeflit yiyecek al›n›r, yine bereket
getirmesi için aflure günü evde eski bir fley de¤ifltirilir. Kutlamadan birkaç gün
önce evlere misafirler davet edilir ve o gün piflirilen aflureler bu flekilde akrabalara ve komflulara ikram edilir.
Gaziantep’te e¤er bir k›za görücü gidilecekse, iflin sonunun hay›rl› olmas›
için aflure gününe denk getirilir.
I¤d›r’da, her y›l Muharrem’in onuncu günü “Aflura Günü”dür. “Aflura” kelimesi Arapça’da Muharremin onu demek oldu¤u için, törenler de “Aflure Günü” ismiyle bilinir. Muharrem ay›nda, aflure gününden önceki dokuz gün oruç
tutulur. Fakat, yas› temsil eden bu oruç boyunca su içilebilir. Onuncu gün
oruç tutulmaz. Muharrem ay›n›n 10. gününe (Aflura) kadar camilerde mersiyeler okunur, dualar edilir. Özellikle Aflura gününde ve ondan önceki dokuz gün
adak kurbanlar kesilir. Ada¤› olanlar özellikle o güne adarlar. (K.K.2)
Sabah›n erken saatlerinde kalkan halk, yaklafl›k saat befl gibi camiye gider. Kad›nlar ve erkekler farkl› bölümlerde imam›n günün anlam ve önemini
belirten konuflmas›n› dinlerler. Kaynak kifli Hasan Baykoca’dan derlenen bilgilere göre, bitifl duas›n›n ard›ndan Hz. Hüseyin’in Kerbela’da flehit edilifl
gününü anmak için belli bir düzende ve sinezenler eflli¤inde Aral›k Meydan›’nda toplan›l›r. Toplananlar›n ço¤u, bugünü matem günü olarak kabul ettikleri için siyah renk elbise giyinirler ve bafllar›na da kan› temsil eden k›rm›z›
bir kurdele takarlar. Kad›nlar›n ço¤unun bafl›nda “Ya Zehra”, erkeklerin ve
çocuklar›n bafl›nda “Ya Hüseyin” veya “fiehit Hüseyin” yazan k›rm›z›, yeflil
veya siyah renk fleritler; ellerinde ise Hz. Hüseyin’in temsili resmi bulunur.
Törenlerde gülünmez, e¤lenilmez; aksine “ ‹mam Hüseyin için dökülen her
damla yafl›n Allah kat›nda bir de¤eri oldu¤u” inan›fl›ndan ve Hz. Muhammed’e atfedilen “Her kim o¤lum Hüseyin’e a¤larsa, yada a¤lat›rsa veya kendini a¤lar gibi tutarsa cennet ona vaciptir” hadisinden dolay› bol bol gözyafl›
dökülür. Hatta kaynak kifli Ümmügülsüm Y›ld›r›m bu konuyla ilgili “Bizde flöyle bir itikat vard›r ki; yalandan gözyafl› dökülürse, kifliye bir yerden manevi
bir s›k›nt› gelir” demektedir.
Kaynak kifli Fatih Dany›ld›z’dan edinilen bilgiye göre, aflura günü için son
senelerde meydan›n ortas›nda bir platform kurulmufltur. Bu platformun üstündeki kürsüden, ilk önce yörenin âlim olarak bilinen büyükleri, günün anlam
ve önemini belirten konuflmalar yaparlar.
139
140
Bunun ard›ndan da ‹mam Caferî Sad›k zaman›nda yaz›lm›fl olan “Ziyaretnâme” adl› metin okunur, Kerbela’da flehit olanlara selam verilir ve Hz.Hüseyin’in düflmanlar›na da lanet edilir.
Daha sonra sinezenler (Deste) eflli¤inde, sa¤ ellerle veya son zamanlarda
yap›ld›¤› gibi zincirlerle sinelere vurulmaya bafllan›r. (F.108) Bu zincir vurma
ifllemine I¤d›r’da “flebih” denir. Kad›nlar zincir vuramazlarken; erkeklerin ise
ancak genç ve istekli olanlar› bu uygulamay› yapabilirler. fiebih ifllemini yapanlar genelde siyah elbiseler giyinirler ve elbiselerinin s›rt k›sm› aç›k olur.
Buralar kanad›kça pudralan›r. Bu ifllem yap›l›rken bir taraftan da güzel sesli
biri fliirler okur.
Desteden sonra s›rayla, “‹mam Hüseyin için vücuttan kan ç›karman›n
sünnet olmas›” inan›fl›ndan dolay› bafllara kama vurdurulur. Bu iflleme ise
halk aras›nda “bafl ç›tt›rma” denir.
Tören esnas›nda meydanda “Alem” dolaflt›r›l›r. Bu alem, tören boyunca
ellerde tafl›n›r. Erkekler ve özellikle de kad›nlar aleme kumafllar, eflarplar, paralar takarlar. (F.109) “Alem” bayrak demektir; fakat bu törende, bu bayrak
Kerbela’da kollar› kopar›larak flehit edilen Hz. Ebu’l Fazl Abbas’›n sa¤ kolunu
temsil eder. Hasan Baykoca’n›n belirtti¤ine göre Hz. Ebu’l Fazl Abbas’›n Allah kat›nda derecesi yüksektir ve bu yüzden halk ona niyet ederek onu kendilerine flefaatçi olarak kabul eder ve bunun bir neticesi olarak da bu aleme kumafl ba¤larlar. Ayr›ca meydanda yine etraf›na bezler, eflarplar, paralar ba¤lanan “Kâs›m Ota¤›” dolaflt›r›l›r . (F.110)
4.3. REGA‹B AYINDA YAPILAN KUTLAMALAR
4.3.1. fi‹V‹L‹K (KONYA)
Derleyen: fieyma Özdemir
Derleme Yeri: Konya
Kaynak Kifli: Nurten Özdemir
Konya’da her y›l üç aylar›n bafllang›c› olan Regaip ay›nda “fiivilik” kutlamalar› olur. fiivilik kutlamalar› için yap›lan haz›rl›klar bir hafta önce, evlere
çerez, lokum, gofret ve Konya’n›n özel flekeri olan mevlana flekeri al›nmas›yla
bafllar.
Recep ay›n›n ilk Perflembe gününe denk gelen Regaip ay›nda çocuklar ellerine geçirdikleri pofletlerle kap› kap› dolaflarak çerez toplarlar. Bu toplanan
çerezlere Konya’da “fiivilik” ad› verilmektedir. fiivilik toplarken say›lar› 5 ile
40 aras›nda de¤iflen çocuk toplulu¤u, evlerin kap›s›n› çalmadan önce kaynak
kifliden derlenen flu maniyi söylerler:
fiivli flivli fliflirmifl
Ergen o¤lan piflirmifl
‹ki çörek bir börek
Bize namazl›k gerek
Alem ve Kâs›m ota¤›na kumafllar, eflarplar, paralar ba¤lanmas›na ve kurban kesilmesine “Nezir” denir. Nezir, adak demektir.
Aflura günü törenleri, ö¤len namaz›ndan önce son bulur. Bunun sebebi de
Hz. Hüseyin’in ö¤len namaz›na yak›n bir zamanda flehit edildi¤ine inan›lmas›d›r.
Hasan Baykoca’den derlenen bilgilere göre, I¤d›r’da Aflura Günü törenlerinde, aflure piflirilmez; helva da¤›t›l›r. Bunun sebebi aflurenin içinde bulunan
katk› maddelerinin çoklu¤u ve pahal› bir tatl› olmas›d›r. Helva ise yas› sembolize eder Bu helvan›n özel bir piflirme biçimi ve belli bir piflireni yoktur, nerdeyse her evde piflirilir ve bunlar› her ev birbirine gönderir.
Muharrem törenlerinde baz› simgeler bulunmaktad›r; mesela, güvercin.
Hz. Hüseyin’in flehit edilmesinden sonra binlerce güvercinin onu korumak için
baflucunda gölge oluflturduklar›na inan›l›r. Di¤er bir sembol ise, el ve yüze
toprak, çamur sürmektir. Bu uygulama da Hz. Zeynep’in esir düfltü¤ünü simgeler. (K.K.2)
141
veya:
fiivli flivli fliflirmifl
Erken kalkan/ olan biflirmifl
‹ki çörek bir börek
Bize flivlilik gerek.
‹kindiye kadar flivilerini toplayan çocuklar, akflam oldu¤unda ise fenerlerle gezmeye ç›karlar.
fiivi kutlamalar› için, her evde “bifli” ad› verilen özel bir börek haz›rlan›r.
Akflamdan veya sabah erkenden, “üretme maya” ile yo¤rulan hamurlardan
ufak bezeler tutulur, mangal bafl› ocak yahut malt›zlar›n üzerine, sapl› kara
tavalar yerlefltirilir, içlerindeki “fl›rlan ya¤›” c›z›rdamaya bafllay›nca 15-20
cm. çap›nda aç›lan mayal› hamurlar birer birer k›zg›n ya¤a b›rak›l›r. Kabar›p
142
k›zaran bifliler, al›narak önceden ›slat›lm›fl yufkalar›n içine dört köfle sar›l›r.
Günümüzde fl›rlan ya¤› üretilmedi¤i için, onun yerine zeytinya¤›, çiçek ya¤› gibi s›v›ya¤lar kullan›lmaktad›r. Haz›rlanan bifliler kaplara konulup, en yak›n
komfludan bafllanarak uzakta oturan h›s›m, akrabaya kadar da¤›t›l›r. Bu da¤›t›m esnas›nda zengin, fakir ayr›m› yap›lmaz. Aralar›nda küslük olan kifliler bile birbirlerini atlamamaya dikkat ederler. Çünkü bifli, bar›flma sembolüdür.
Bifliyi alan küs, bar›flm›fl olur. Bununla birlikte, küsün bifliyi almamas› da ay›p
say›l›r.
Regaip gecesinde büyükler birbirlerine misafirli¤e gidip, birbirlerinin kandillerini kutlarlar. Bu arada erkekler de camilerde okutulan mevlitlere kat›l›rlar.
V. ANMA TÖRENLER‹
5.1.1. ABDAL MUSA ANMA TÖREN‹
(ANTALYA / ELMALI / TEKKE KÖYÜ)
Derleyen: Gül Domrul
Kaynak Kifli: Abdal Postneflini Erifl (Halife Baba)
Mesle¤i: Abdal Musa Türbesi Sorumlusu
Antalya’n›n Elmal› Kasabas›’na ba¤l› Tekke Köyü’nde her y›l haziran›n
son haftas› “Abdal Musa’y› Anma Töreni” düzenlenmektedir. Eskiden may›s›n
son haftas› ile haziran›n ilk haftas› aras›nda düzenlenen tören, daha sonra
kat›l›mc›lar›n ma¤dur olmamas› için haziran›n son haftas›na al›nm›flt›r.
Abdal Musa törenleri için yap›lan haz›rl›klar, günler öncesinden bafllar.
Anma töreninden 3-4 gün önce gelmeye bafllayan misafirler evlerde a¤›rlan›r.
Tören günü önce Abdal Musa Sultan’›n türbesi, daha sonra s›ras›yla annesi Ana Sultan, k›z kardefli Hüsniye Bac›, babas› Hasan Gazi ve dervifli Kaygusuz Abdal’›n türbeleri ziyaret edilir. Kaynak kifliden derlenen bilgiye göre,
Abdal Musa Türbesi ziyaret edilirken yap›lan bir tak›m uygulamalar vard›r.
Bunlardan biri, Abdal Musa’n›n ayak ucundaki delikten, dilek tutularak a¤r›lara iyi gelen çöher veya “kutsal toprak” ad› verilen topra¤›n ç›kar›lmas› ve
bunun u¤ur getirmesi amac›yla yenmesidir. Burada yap›lan bir baflka uygulama da Abdal Musa’n›n mezar›n› çevreleyen zincirlerin üzerinden geçen ve bu
zincire çaput ba¤layan çocuksuz kad›nlar›n çocuk sahibi olacaklar›na inan›lmas›d›r.
Bu ziyaretin ard›ndan Uluç›nar Meydan›’na geçilir. Burada sunucunun,
gür bir sesle Anadolu’nun dört bir yan›ndan gelenlere, “Hoflgeldiniz. Sefa Getirdiniz” fleklindeki girifl cümlesinden sonra birlik ve beraberli¤in güzelli¤inden bahsedilir. Abdal Musa Külliyesi Dernek Baflkan› ve önde gelenlerin bu
tarz aç›l›fl konuflmalar›n›, Tekke Köyü Semah Ekibi’nin gösterileri izler. Akflama kadar bu flekilde konuflmalar ve halk oyunlar› gösterileri sürer. Akflam ise,
Uluç›nar Meydan›’nda befl alt› dedenin önderlik etti¤i “Cem” yap›l›r. Bu s›rada yaklafl›k elli evde daha cemler yap›lmaktad›r. Cemler gece saat ikiye kadar
devam eder.
143
144
Anma töreninin ikinci günü, Kengerek ad› verilen giysilerini giyen semah
ekiplerinin gösterileriyle bafllar. Pek çok menk›benin anlat›ld›¤› törende, bu
menk›beler do¤rultusunda piyesler gösterilir. ‹kinci gün yap›lan bir baflka uygulama da kurban kesilmesidir. Kesilen kurban eti bütün köylüye da¤›t›l›r.
Her y›l düzenlenen bu tören tan›flma ve kaynaflma ad›na önemli bir misyon
üstlenmektedir.
5.1.2. COG‹ BABA fiENL‹KLER‹ (S‹VAS / ‹MRANLI / AVfiAR KÖYÜ)
Derleyen: Soner Karaman
Derleme Yeri: Sivas
Kaynak Kifli: Gülseren Narl›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Sivas / ‹mranl› / Avflar Köyü 1973
Sivas’›n ‹mranl› ‹lçesi’ne ba¤l› Avflar Köyü’nde her y›l nisan›n on alt›s›nda “Cogi Baba fienlikleri” yap›lmaktad›r. fienlik için bu günün seçilme nedeni
ise Cogi Baba’n›n bu günde do¤du¤una inan›lmas›d›r.
Köy içinden ve d›fl›nda pek çok kiflinin kat›ld›¤› flenlik, sabah›n çok erken
saatlerinde dualarla bafllar. Yap›lan dualar›n ard›ndan kurbanlar kesilir ve
Cogi Baba ad›na halka da¤›t›l›r. Kutsal oldu¤una inan›lan bu etle yap›lan yemeklerin da¤›t›m›nda düflkünlere ve hastalara öncelik tan›nmaktad›r. Yeme¤in yan›nda verilen su ise Cogi Baba Türbesi’nin yan›nda bulunan ve tafltan
ç›kan sudur. Halk bu suyu flenlikten sonra evlerine götürür veya gurbette yaflayan akrabalar›na gönderir.
Cogi Baba türbesi yap›lmadan önce halk, Cogi Baba’n›n mezar›n›n yan›nda bulunan bir tafltan akan suyun çevresinde dualar okuyup, kurbanlar keserdi. Ancak 1940 y›l›nda türbenin yap›lmas›yla bu tür uygulamalar davul ve
zurna eflli¤inde yap›lmaya bafllanm›flt›r. (K.K.)
Yeme¤in ard›ndan yöresel halk oyunlar› oynan›r ve halaylar çekilir. Davul
ve zurna eflli¤inde çekilen bu halaylarla halk, Cogi Baba’n›n do¤umuyla gelen
yaz› kutlamaktad›r. (F.111) Yedi saat süren flenli¤in son bölümünde dualar
edilir ve Cogi Baba an›s›na göz yafllar› dökülür.
145
146
5.1.3. Ç‹ÇEKBABA fiENL‹KLER‹ (MU⁄LA)
5.1.4. DEDEBA⁄ HAYRI (AYDIN / KARACASU)
Derleyen: Esra Akyol
Derleme Yeri ve Tarihi 1: Mu¤la / Dalaman 25.01. 2005
Kaynak Kifli 1: Emine Akyol
Do¤um Yeri ve Y›l›: Mu¤la / Dalaman 1957
Derleme Yeri ve Tarihi 2: Mu¤la / Ortaca / 28.01.2005
Kaynak Kifli 2: Günür Karaa¤aç
Derleyen: Esra Yazd›ç
Derleme Yeri ve Tarihi 1: Ayd›n / 13. 04.2005
Kaynak Kifli 1: Süleyman Sertkaya
Mesle¤i: Seramikçi
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ayd›n / Karacasu 1952
Derleme Yeri ve Tarihi 2: Ayd›n / 15.04. 2005
Kaynak Kifli 2: Hüseyin Kuruüzüm
Mesle¤i: Türkçe Ö¤retmeni
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ayd›n / Karacasu 1947
Mu¤la’da her y›l a¤ustosun son perflembesi “Çiçekbaba fienlikleri” düzenlenmektedir. Mu¤la’n›n Köyce¤iz ‹lçesi ile Denizli’nin Tavas ‹lçesi’nin Beya¤aç
Beldesi aras›nda kalan Sand›raz (Çiçekbaba) Da¤›’nda yap›lan flenli¤e pek
çok ziyaretçi kat›lmaktad›r. Çiçek Baba flenlikleri, 1994 y›l›ndan beri Beya¤aç
Belediyesi ile Kaymakaml›¤› taraf›ndan zenginlefltirilerek “Geleneksel Eren
Günü”, “Kartal Gölü Yörük fienlikleri” ad› alt›nda düzenlemeye bafllanm›flt›r.
Ayd›n’›n Karacasu ‹lçesi’nde her y›l a¤ustosun son pazar günü “Dedeba¤
Hayr›” yap›l›r. Dedeba¤ Yaylas›’nda yap›lan Hay›r, Dedeba¤ isimli evliyay›
anmak üzere düzenlenir. Bu tören sadece Karacasululara de¤il; çevre il ve ilçelerden gelenlerin yan› s›ra Makedonya, Almanya gibi ülkelerden gelenlere
de ev sahipli¤i yapar.
Çiçekbaba fienlikleri için yap›lan haz›rl›klar günler öncesinden bafllar. Üç
dört gün öncesinden Sand›raz Da¤›’na ç›k›l›r. Çiçekbaba’n›n mezar›n›n yak›nlar›na kurbanlar kucaklarda getirilir. Bu uygulamada dileklerin gerçekleflece¤ine dair güçlü bir inanç vard›r. Mezar›n etraf›nda adaklarla birlikte dönüldükten sonra kurbanlar kesilir ve orada bulunanlara da¤›t›l›r. fienlikte Çiçekbaba’n›n mezar›n›n yak›n›nda bulunan bir a¤aca da çaputlar ba¤lanarak, dilekler tutulur.
Çiçek Baba fienli¤i’nde özel e¤lenceler yap›lmaz, özel k›yafetler giyilmez,
maniler-türküler söylenmez, çalg› çal›nmaz, oyunlar oynanmaz. O gün ibadetle geçirilir.
147
Karacasu’nun son genel nüfus say›m›na göre 21.980 olan nüfusu, bu törenle birlikte neredeyse iki kat›na ç›kar. Zaten bu hayr›n yap›l›fl amac› da Ayd›n Karacasu’dan yola ç›karak bütün dünyaya yay›lm›fl Karacasulular› birlefltirmek ve gelecek nesilleri birbirleriyle kaynaflt›rmakt›r.
Hay›r haz›rl›klar› bir hafta önceden duyurulmaya bafllan›r. Tarihler 25-30
A¤ustos’u gösterdi¤inde, halk kendi bütçesine göre yapacaklar› yard›m› ayarlayarak, bu ifl için çal›flan kurula iletirler. Karacasulular›n baz›lar› bu hay›ra
bir çuval un, bir erkeç ile kat›l›rken; baz›lar› da traktör ve kamyonuyla odun
tafl›yarak kat›l›r. Böylece tüm halk el ele, pazar gününe haz›rlan›r.
Bu büyük hay›rda yap›lan üç önemli ve olmazsa olmaz yiyecek; keflkek,
turflu ve bu¤day unundan yap›lma ekmektir. Elli büyük kazan içerisinde piflirilen keflkek, 1200 kilo et, 1200 kilo bu¤dayla yap›lmaktad›r. Genellikle dü¤ünlerde yap›lan ve hay›ra kat›l›m› artt›ran bu özel yemek için, erkeç denilen erkek keçinin etinin güzel oldu¤u söylenir. Dedeba¤ Hayr›’nda yaklafl›k 150 tane erkeç kesilir. Kaynak kifli Hüseyin Kuruüzüm, yemeklerin haz›rl›k aflamas›n› flöyle anlatmaktad›r. “Keflkek yap›m›nda etler kazanlarda kemiklerinden
ayr›l›ncaya kadar hafllan›r ve kemiklerden ayr›lan etler kazandan al›narak gönüllü kad›nlar taraf›ndan lime lime edilir. Bu ifllem devam ederken et suyuna
b›rak›lan afl›l› bu¤daylar kaynat›larak piflirilir. Bu¤daylar fliflip aç›ld›ktan sonra, ateflten al›narak baflka bir yerde kepçelerle yavafl yavafl dövülmeye bafllan›r. Bu ifllemle bu¤day›n tamamen aç›lmas› sa¤lan›r. Daha sonra kazan, ateflin üzerine tekrar konulur ve içine lime lime edilmifl etler de eklenerek, erkek-
148
ler taraf›ndan tokmaklarla dövülmeye bafllan›r. Keflkek piflirildi¤i yada dövüldü¤ü s›rada, kazan›n bafl›nda bir kavga veya dedikodu yap›ld›¤›nda keflke¤in
ekflidi¤ine inan›l›r.
Keflke¤in yan›nda servis edilecek turflu, hafllama yöntemiyle yap›l›r. Bir
gün önceden kazanlarda hafllanan turfluluk malzemeler, büyük ve derin varillere haflland›klar› suyla bast›r›l›rlar. Üzerlerine tuz serpilen turfluluklar›n bir
gün sonra k›vama gelmesi beklenir.
Bu¤day unundan yap›lan ekmek, halk›n evlerinden verdikleri bu¤daylar›n
de¤irmende ö¤ütülerek un haline getirilmesi ve bu ifl için gönüllü olan f›r›nlar
taraf›ndan piflirilmesiyle haz›rlan›r.”
Yemeklerin piflirilmesi Dedeba¤ Hayr›’n›n bir gece öncesinden bafllar. O
gece halk, sabaha kadar hiç uyumadan bir gün sonraki hay›r haz›rl›klar›n› yetifltirmeye çal›fl›r.
Ertesi gün, sabah sekiz gibi bafllayan keflkek da¤›t›m›, ö¤lene kadar sürer.
Hayra, Karacasu d›fl›ndan kat›lanlar da Karacasu halk› gibi bu keflke¤in
Dedeba¤’›n flifas›yla piflmifl oldu¤una inand›klar› için, yanlar›nda getirdikleri
kaplara hatta kovalara keflkeklerini al›p, evlerine götürürler.
Verilen yeme¤in ard›ndan, imam taraf›ndan mevlitler okunup, dualar edilir. Dedeba¤ Dedesi’nin mezar›na yap›lan ziyaretler, kabrin etraf›nda k›l›nan
namazlarla, okunan dualarla ve mezar›n etraf›ndaki a¤açlara dilek çaputlar›
ba¤lanmas›yla devam eder. Hay›rda, gençleri etraf›na toplayan dedeler ve nineler, onlara Dedeba¤ ile ilgili pek çok hikaye anlat›rlar.
Keflke¤in bitip mevlidin sona ermesiyle Hay›r da sona erer. Seneye tekrar
buluflmak üzere sözler al›n›p verildikten sonra, herkes son bir defa daha dedeyi ziyaret ederek da¤›l›r.
5.1.5. ERTU⁄RUL GAZ‹’Y‹ ANMA VE SÖ⁄ÜT fiENL‹KLER‹ (B‹LEC‹K)
Derleyen: Abdullah Y›lmaz
Derleme Yeri: Bilecik
Kaynak Kifli: Ayhan Çevik
Mesle¤i: Vali
Do¤um Yeri ve Y›l›: Tekirda¤ / Hayrabolu / Ç›kr›ks› Köyü 1951
Bilecik’te her y›l Eylülün ikinci haftas›, Cuma günü bafllamak üzere üç
gün süren “Ertu¤rul Gazi’yi Anma ve Sö¤üt fienlikleri” düzenlenmektedir. Daha önce Sö¤üt’ün ileri gelenlerinin önderli¤inde ve halk›n yo¤un kat›l›m› ile
gerçeklefltirilen flenlik, 1984 y›l›ndan itibaren Ertu¤rul Gazi’yi Anma ve Sö¤üt
fienlikleri Vakf›’nca düzenlenmeye bafllanm›flt›r.
Türkiye’nin dört bir taraf›na da¤›lm›fl olan Karakeçili afliretine mensup
Yörükler her y›l bu flenli¤e kat›larak, Ertu¤rul Gazi Türbesi’ni ziyaret edip,
ona dua ederler.
Son y›llardaki tan›t›mlarla flenli¤e kat›lan ziyaretçi say›s› artm›flt›r. Özellikle Sovyetler Birli¤i’nin y›k›lmas› ile ba¤›ms›zl›klar›n› kazanan Türk Cumhuriyetleri her y›l artan bir ilgi ile Sö¤üt’e gelmektedirler.
2004 y›l›nda 723. düzenlenen Ertu¤rul Gazi’yi Anma ve Sö¤üt fienlikleri
10:30’da Ertu¤rul Gazi Türbesi’nin yan›ndaki Türk Büyükleri An›t›’na çelenk
konulmas› ve buradaki sayg› duruflu ile bafllar. Halk oyunlar› gösterilerinden
sonra Ertu¤rul Gazi Mescidi ziyaret edilir. Burada Ertu¤rul Gazi ve Türk Büyükleri ad›na okutulan mevlidin ard›ndan flenlik, panellerle devam eder.
fienlikte, çeflitli yörelerden kat›lan halk oyunlar› ekipleri de oyunlar›n› icra etme f›rsat› bulurlar. Cuma gününki flenlik program›, akflam düzenlenen
Yörükler Gecesi ve Kültür Bakanl›¤› fienlik Konserleri ile son bulur.
Cumartesi günü ö¤len saatlerinde ülkenin dört bir taraf›ndan gelen Yörükler ve misafirler karfl›lan›r. Karfl›lama töreninde Sö¤üt’te kurulan çeflitli il
ve ilçe derneklerine ait halk oyunlar› ekipleri yöre oyunlar›n› sergilerken; misafir Yörükler de kendi halk oyunlar›n› sergilerler. Bunu mehteran bölü¤ünün
gösterileri takip eder. Cumartesi günü düzenlenen di¤er bir önemli uygulama
da cirittir.
fienlikte çeflitli konularda aç›lan sergilerin yan› s›ra, geleneksel Yörük çad›r› da oldukça ilgi toplar. fienli¤in ikinci günü, ertesi gün misafirlere ikram
edilmek üzere flifal› etli pilav piflirilir ve ertesi güne haz›r hale getirilir.
Pazar günü, önde Mehteran bölü¤ü, Ertu¤rul Sanca¤›, cirit ekibi, milli k›yafetleri ile Yörükler, halk oyunu ekipleri ve halk›n kat›l›m› ile ilçe merkezin-
149
150
den Ertu¤rul Gazi Türbesi’ne kadar flenlik yürüyüflü yap›l›r. Ertu¤rul Gazi Türbesi topluca ziyaret edilerek tören alan›na geçilir. Buradaki sayg› duruflu ve
‹stiklal Marfl›’ndan sonra törene devam edilir. Yap›lan konuflmalar›n ard›ndan
Mehteran konseri, cirit gösterileri, Yörüklerin halk oyunlar›, misafir halk oyunu ekiplerinin gösterileri ile resmi geçit yap›l›r. Ö¤len saatlerine do¤ru yap›lan geleneksel flifal› pilav ve üzüm ikram› ile flenlik son bulur.
5.1.6. GAD‹R BAYRAMI (ADANA / SEYHAN)
Derleyen: Sinem Gen
Derleme Yeri: Adana / Seyhan
Kaynak Kifli: Ali Hiçy›lmaz
Do¤um Yeri ve Tarihi: Adana / Seyhan 12.01.1947
Adana’n›n Seyhan ‹lçesi’nde her y›l 5 - 15 fiubat tarihleri aras›nda Gadir
Bayram› kutlamalar› olur.
Kaynak kifli Ali Hiçy›lmaz’dan derlendi¤ine göre, Seyhan’da yaklafl›k 85
tane namaz vard›r. Namaz, Seyhan’da flölen niteli¤inde kutlan›lan bayramlara verilen genel add›r.
Namazlardan baz›lar›, Kurban Bayram›, Unsura, Hac, Hz. ‹sa’n›n Milad›
gibi adlar tafl›r. Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre namazlar›n en kutsal› ve en
büyü¤ü “Iyd el Gadir” olarak bilinen Gadir Bayram›’d›r. Gadir Bayram›, Hz.
Muhammed’in Veda Hutbesi’ne istinaden yap›l›r. Amaç o günü anmakt›r.
Namaz, önceden seçilen kiflilerin evinde veya kutsal say›lan yerlerde yap›l›r. Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre, namaza kat›labilmenin ve namazda çal›flabilmenin baz› kurallar› vard›r. Namaza kat›labilmek için öncelikle Nusayri
olunmal›d›r. Ayr›ca namazda çal›flacak kad›n ve erkeklerin temiz olmalar›
flartt›r. Ancak bu temizlik sadece bedenen de¤il, ruhen de olmal›d›r. Boflanm›fl
kad›nlar ve biyolojik özelliklerinden dolay› özel durumda olan kad›nlar namazda çal›flt›r›lmazlar.
Ortalama iki veya üç tosun ve çok daha fazla horozun kesildi¤i Namazda,
kad›n ve erkekler için ayr› ifl bölümleri vard›r. Erkekler namaz çorbas› için al›nan tosunlar›, koyunlar› geceden keserken, kad›nlar da kesilen etleri ay›klay›p
temizlerler. Kad›nlar çorban›n di¤er malzemelerini ve tand›r ekme¤ini de bir
gece önceden haz›rlarlar. (F.112) Çorban›n tüm malzemeleri haz›rland›ktan
sonra kazanlarda çorbalar kaynat›lmaya bafllan›r. Çorbay› kar›flt›rma iflini genellikle erkekler yapar. (F.113) Haz›rlanan çorba, ertesi gün ö¤len saatlerine
do¤ru önce namaza gelen misafirlere daha sonra bütün komflulara da¤›t›l›r.
151
152
5.1.7. HACET BAYRAMI (ANKARA / NALLIHAN)
5.1.8. HAÇKALI BABA fiÖLEN‹ (TRABZON / DÜZKÖY)
Derleyen: Songül Kabak
Derleme Yeri ve Tarihi: Nall›han / 14 .05.2005
Kaynak Kifli: Hatice Çelik
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara / Nall›han 1959
Derleyen: Burcu Baytekin
Kaynak Kifli 1: Salih Erdo¤an
Mesle¤i: Müteahhit
Do¤um Yeri ve Y›l›: Trabzon / Tonya 1949
Kaynak Kifli 2: Yasemin Tonyal›
Do¤um Yeri ve Tarihi: Trabzon / 01.05.1956
Ankara’n›n Nall›han ‹lçesi’nde her y›l May›s›n sonu ile Haziran›n bafllar›
aras›ndaki bir günde “Hacet Bayram›” kutlamalar› yap›l›r. Kaynak kifliden
derlenen bir efsaneye göre; “Akflemseddin bir gün memleketi Göynük’ten yola
ç›kar. Yolu üzerinde bulunan Nall›han’dan geçer, ancak burada konaklamaz.
Bir süre Trakya’da kald›ktan sonra, aradan geçen 30 y›l sonunda birden akl›na Nall›han gelir ve dayanamay›p Nall›han’a gider. Nall›han’a yerleflir ve burada ölür.” Akflemseddin’in Nall›han’a geldi¤i gün Hacet Bayram› olarak kutlan›r. ‹lk kutlanma gerekçesinin bu efsane oldu¤una inan›lan Hacet Bayram›
son senelerde Nall›han Belediyesi taraf›ndan düzenlenmeye bafllam›flt›r.
Kutlamaya mevlit okunarak bafllan›r. Daha sonra yörede çok yetifltirilen
pirinçten pilav yap›l›r.(F.114) Pilav›n en önemli özelli¤i, yenilirken kafl›k kullan›lmamas› ve yufkayla yenilmesidir. (F.115) Bu nedenle kad›nlar›n topluca
yapt›klar› yufkalar da¤›t›l›r. Yeme¤in yenilmesinin ard›ndan e¤lencelerin yer
ald›¤› flenlik, gece de halk konserleri ile devam eder.
Trabzon’da her y›l 20 may›sta “Haçkal› Baba fiöleni” yap›lmaktad›r. Haçkal› Baba isimli bir evliyay› anmak üzere düzenlenen flölen, Düzköy Yaylas›’ndaki Haçkal› Baba Türbesi’nde yap›l›r. Bu türbeyle ilgili kaynak kifli Yasemin Tonyal›’dan derlenen bir efsane flöyledir: “Köyün su ihtiyac› oldu¤u bir
zaman Haçkal› Baba, bugün türbenin bulundu¤u yerdeki bir tafl›n üzerine vurarak “Buray› kaz›n, buradan su ç›kacak” der. Bunun üzerine köy halk› iflaret
edilen yeri kazar ve bugün hâlâ içilebilen su ortaya ç›kar. Bu su günümüzde
Türbe’nin arka k›sm›nda bulunmaktad›r.” Bu efsane duyuldukça kayna¤› görmek isteyenlerin say›s› günden güne artm›fl ve buna paralel olarak su da kirlenmeye bafllam›flt›r. Tonyal›’n›n belirtti¤ine göre, son zamanlarda su yak›nlar›nda bir kertenkele ortaya ç›km›flt›r. Halk, bu hayvan›n suyu korumaya çal›flan kertenkele k›l›¤›nda bir evliya oldu¤una inanmaktad›r.
fiölenden birkaç gün önce erkekler ineklerin ç›rnaklar›n› (çanlar›) elden
geçirilip, puruncalar› (ineklere tak›lan pullu boncuklu bafll›k) dikerek boyat›rlar. Kad›nlar ise, bellerine sard›klar› pefltamallar›, püskülleri, renkli kuflaklar›,
bafllar›na ba¤lad›klar› pullu yaflmaklar›n› (çember) haz›rlarlar.
Cuma namaz›n› Haçkal› Baba Camii’nde k›lmak y›llardan beri süregelen
bir gelenektir. Bu nedenle Perflembe gecesi yada Cuma sabah› büyük kamyonetlerle yola ç›k›l›r. Yaylaya ç›k›l›rken di¤er köylerden gelenlerle karfl›lafl›ld›kça davul, zurna ve kemençe eflli¤inde horon tepilir; flark›lar, maniler söylenir.
(F.116) Bu manilerden biri flöyledir:
Yaylaya gidece¤im
Yollara kona kona
Gelir bulursun beni
Evimi sora sora
153
154
Yaylaya var›ld›¤›nda namaz k›l›n›r, Haçkal› Baba’n›n k›z›n›n da bulundu¤u türbede dualar edilir, adaklar adan›r. Anma merasimi bitti¤inde halk türbenin üst k›sm›nda bulunan e¤lence yerine ç›kar. Burada “kazanlar kaynat›l›r.” Hamsi, içli tava, kaygana, hamsi ekme¤i, karalahana sarmas›, lahana
gulyas›, otlu ekmek, ç›mira ve minci belli bafll› yemek menüsünü oluflturur.
Yemeklerin yenilmesinden sonra panay›rlar kurulur ve yöresel yemekler, k›yafetler sat›l›r.
fiölen süresince her yerden kemençe sesini duymak mümkündür. Kad›n
erkek, çoluk çocuk, genç yafll› herkes elele tutuflarak kilometrelerce uzunlukta
horon halkas› olufltururlar. ‹ki gün süren flenlik süresince horon tabakas› hiç
eksilmez.
Gençler kendi aralar›nda çeflitli yar›flmalar düzenlerler. Penalt› at›fllar›,
iplere dizilen balonlara silahla at›fl yapmak bu e¤lencelerden baz›lar›d›r. Bu
yar›flmalar sonunda kazanana günün an›s›na çeflitli hediyeler verilir.
Gündüz bafllayan e¤lenceler gece on bir – on ikiye kadar devam eder.
fiölen sonunda yaylada evleri olanlar evlerinde kal›rken, olmayanlar ise di¤er
evlere misafir edilir. ‹ki günlük bu kutlaman›n ard›ndan dönüfl yolculu¤u bafllar.
5.1.9. HARMANTEPE fiENL‹KLER‹ (TRABZON)
Derleyen: Derya Ayd›n
Kaynak Kifli: Nilgün Aslan
Do¤um Yeri ve Tarihi: Trabzon / 15.10.1976
Trabzon’da her y›l 29 Haziran’da “Harmantepe fienlikleri” yap›lmaktad›r.
Kaynak kifliden derlenen bilgiler ›fl›¤›nda, 1914 y›l›nda Trabzon’daki Madurda¤›’n›n eteklerinde Madurda¤› Savafl› olmufltur. Harmantepe fienlikleri de
burada flehit düflen askerleri anmak üzere düzenlenir.
29 Haziran günü Türkiye’nin dört bir taraf›ndan gelenlerin kat›l›mlar›yla
gerçeklefltirilen flenlik, günün anlam ve önemine dair yap›lan konuflmalar ve
okunan fliirlerde flehitlerin kahramanl›klar›n›n anlat›lmas›yla bafllar.
Resmi törenin hemen ard›ndan halk›n toplanmas›yla mevlitler okunur,
yemekler verilir. fienlikteki menü pilav, dolma ve etten oluflmaktad›r. Yemeklerin yenilmesinden sonra yap›lan dualarla, okunan mevlidin sevab› flehitlere
ba¤›fllan›r. (K.K.) fienlikte aç›lan k›yafet ve yiyecek sergileri Türkiye’nin dört
bir taraf›ndan gelen halka cevap verecek niteliktedir.
Harmantepe flenliklerinde en dikkat çekici uygulamalardan biri de flehitlikteki mezarlar›n bafl›na çocuklar taraf›ndan fleker konulmas›d›r. Bu uygulaman›n temelinde yatan en önemli sebep ise, flehitlerin de bu flenlikte t›pk› hayatta olanlar kadar mutlu olmas›d›r.
155
156
5.1.10. HAYDAR SULTAN fiENL‹KLER‹
(ANKARA / KESK‹N / HAYDAR SULTAN KASABASI)
5.1.11. HÜSEY‹N GAZ‹’Y‹ ANMA TÖREN‹ (ANKARA / MAMAK)
Derleyen: Hacer Yalç›n
Derleme Yeri: Ankara / Keskin / Haydar Sultan Kasabas›
Kaynak Kifli: Cihan U¤ur
Mesle¤i: Haydar Sultan Türbesi Sorumlusu
Do¤um Yeri: Ayd›n
Ankara’n›n Keskin ‹lçesi’ne ba¤l› Haydar Sultan Kasabas›’nda her y›l 16
A¤ustosta “Haydar Sultan fienlikleri” yap›lmaktad›r. Cihan U¤ur’un belirtti¤ine göre Haydar Sultan, Ahmet Yesevi’nin o¤ludur. 13. yüzy›l›n bafl›nda Horasan’dan Keskin’e ‹slamiyet’i tan›tmak ve yaymak amac›yla gelir. Ancak burada esir düfler ve günümüzde türbesinin yak›nlar›nda bulunan kuyuda yedi y›l
esaret hayat› yaflar. Bu yedi y›l›n sonunda, a¤ustos ay›n›n ortalar›nda, Hac›
Bektafl Veli güvercin flekline girip, Haydar Sultan’› kurtar›r. Halk aras›nda
Haydar Sultan’›n 16 A¤ustos’ta bu kuyudan kurtuldu¤una inan›lmaktad›r ve
bu nedenle her y›l›n 16 A¤ustos’unda bu kurtuluflu kutlamak amac›yla bir
araya gelinir. Bugün, o kuyu kapat›lm›flt›r, ancak içinde Haydar Sultan kuyudayken döktü¤ü gözyafllar› oldu¤una inan›lan su bulunmaktad›r.
fienlik A¤ustos’un on alt›s›nda olmas›na ra¤men, ziyaretçiler birkaç gün
öncesinden kasabaya gelirler ve ilk olarak Haydar Sultan Türbesi’ni ziyaret
ederler. Burada al›nan abdestin ard›ndan türbede iki rekat namaz k›l›n›r ve
dua edilir.
Derleyen: Mehmet Coflkun
Kaynak Kifli 1: Güla¤ Öz
Mesle¤i: Kültür Bakanl›¤› Ankara Edebiyat fiubesi Müdürü / Hüseyin Gazi
Derne¤i Baflkan›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Sivas / Sivrialan Köyü 1952
Kaynak Kifli 2: Kemal Bahtiyar Sipahio¤lu
Mesle¤i: Matbaac›
Do¤um Yeri ve Y›l›: Ankara / Kayadibi Köyü 1976
Ankara’n›n Mamak ‹lçesi’nde bulunan Hüseyin Gazi Mahallesi’nde her y›l
eylülün ilk pazar günü “Hüseyin Gazi’yi Anma Törenleri” yap›lmaktad›r. Hüseyin Gazi’yi anmak amac›yla düzenlenen bu törenlere her sene binlerce kifli
kat›lmaktad›r. (K.K.1)
Sabah›n erken vakitlerinde ellerinde piknik sepetleriyle Hüseyin Gazi Da¤›’na ç›kan halk, Mamak Belediyesi ve Hüseyin Gazi Kültür Vakf› birlikteli¤inde gerçeklefltirilen bu törende gönlünce e¤lenir.
fienli¤e kat›lan politikac›lar›n konuflmalar›n›n yan› s›ra mahalli sanatç›lar›n konserlerinin de büyük coflku yaratt›¤› tören, aç›lan kitap ve hediyelik eflya fuarlar›, seyyar sat›c›lar›n kurdu¤u tezgahlarla adeta bir panay›r havas›na
bürünür. Ayr›ca flenlikte di¤er bir etkinlik olan semah gösterileri, halk›n törene olan ilgisini artt›r›r.
Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre, Haydar Sultan Türbesi’nde dilek tutulduktan sonra, Haydar Sultan’›n yedi y›l kald›¤› kuyunun içine bak›l›r. Böylece
kuyunun içinde görülecek fleylerle, tutulan dile¤in gerçekleflip gerçekleflmeyece¤ine dair yorumlar yap›l›r. Bundan sonraki uygulama ise, türbenin d›fl›nda
secde ediyor gibi duran a¤aca dilek tutularak bez ba¤lanmas›d›r. Kaynak kifli
burada duas› kabul olan kiflilerin daha sonraki senelerde türbeye adaklar›yla
birlikte tekrar gelmeleri gerekti¤ini söylemektedir.
Halk aras›nda çocu¤u olmayan birinin, buraya gelip bu pratikleri yapmas›n›n ard›ndan çocuk sahibi oldu¤unda, çocu¤un ad›n› Haydar veya Sultan
koymas› gerekti¤ine, yoksa çocu¤un ölece¤ine dair güçlü bir inanç vard›r.
‹ki yada üç gün süren flenlikler sürecince mahalli sanatç›lar konserler verirler. fienli¤in sonunda da Hac› Bektafli Veli Türbesi ziyarete gidilir.
157
158
5.1.12. MAHYA fiENL‹⁄‹ (MU⁄LA / KÖYCE⁄‹Z)
“E¤il kava¤›m e¤il,
Yarim gurbet ele gitti.
(Gönül uza¤a gitti) ”
Derleyen: Esra Akyol
Derleme Yeri ve Tarihi: Mu¤la / Dalaman 25.01. 2005
Kaynak Kifli 1: Emine Akyol
Do¤um Yeri ve Y›l›: Mu¤la / Dalaman 1957
Derleme Yeri ve Tarihi: Ortaca 28.01.2005
Kaynak Kifli 2: Günür Karaa¤aç
Mu¤la’n›n Köyce¤iz ‹lçesi’ndeki A¤la Yaylas›’nda her y›l a¤ustosun ikinci
haftas› “Mahya fienli¤i” yap›l›r. Köyce¤iz Belediyesi’nin organize etti¤i flenli¤in do¤ufluyla ilgili kaynak kifliden derlenen bir menk›be flöyledir;
“Köyce¤iz’in Zeytinalan› Köyü’nde iki genç yaflamaktad›r. Bu iki genç birbirlerini severler ve evlenmek isterler. Fakat o¤lan, bir ermifltir ve evinde un,
et eksik olmaz. Bu s›rr›n› k›za da bildirir ve bunu kimseye söylememesini tembih eder. E¤er söylerse evinin bereketinin gidece¤ini ve her zaman sofras›nda
bulunan b›ça¤›n, k›z› öldürece¤ini belirtir. K›z bütün bunlar› kabul eder. Aylar
y›llar geçer, evliliklerinde hiçbir problem yoktur. Bir gün genç gelin ekmek yapan bir komflusuna gider. Ekme¤in kokusu k›za çok güzel gelir. Ekme¤in çok
güzel göründü¤ünü ve çok güzel koktu¤unu söyler. Komflusu, “Sizin evde ekmek piflmez mi ki?” der. K›z, “Pifler, hatta çuval›m›zdan unumuz, çengelimizden etimiz eksik olmaz.” diyerek elinde olmadan kocas›n›n s›rr›n› a¤z›ndan
kaç›r›r. Bunun üzerine koflarak eve gider, ne çuvalda un ne de çengelde et kalm›flt›r; evin bereketi kaçm›flt›r. O¤lan eve geldi¤inde her fleyi anlar; kar›s› sarar›p solmufltur. Yapabilece¤i hiçbir fley yoktur. Daima sofran›n üzerinde duran b›çak yerinden f›rlayarak k›z›n kalbine saplan›r ve k›z ölür. (Baz›lar›na göre de k›z› o¤lan öldürmüfltür; ama daha çok ilk anlat› geçerlilik gösterir.) Bunun üzerine o¤lan da¤a kaçar. K›z›n öldü¤ünü duyan akrabalar› ve zaptiyeler,
onu kocas›n›n öldürdü¤ünü zannederek, ermiflin pefline düflerler. Çok geçmeden, A¤la Köyü’nde bugün flenli¤in yap›ld›¤› yerde, o¤lan yakalan›r. O¤lan, k›z› kendisinin öldürmedi¤ini ve kendisinin eren oldu¤unu söyler. Bunun üzerine
zaptiyeler ve k›z›n akrabalar› o¤landan, ermifl oldu¤unu ispatlamas›n› isterler. “Demek ermifl bir kiflisin, göster bakal›m marifetini. Bu a¤ustosun dayan›lmaz s›ca¤›ndan kurtar bizi!” derler. Bunun üzerine eren orada bulunan ç›narlardan birini flu dizeleri söyleyerek oradakilerin üzerine gölge yapar;
159
Daha sonra o¤landan susad›klar›n› ve kendilerine su bulmas›n› isterler.
Eren elinde bulunan asas›yla yere vurur ve buz gibi su ç›kar. Bütün bu isteklerden sonra ac›kt›klar›n›, sofra donatmas›n› isterler. Eren, dua eder ve önlerine bir sofra gelir. Bütün bunlardan o¤lan›n ermifl bir kifli oldu¤una inan›rlar;
ama yapabilecek bir fley yoktur. Zaptiyeler ereni aralar›na al›rlar ve bir tepeden geçerlerken eren “Biraz dural›m!” diyerek izin ister. ‹ste¤ini yerine getirirler. Eren “Ey Allah’›m, böyle yaflamaktansa yaflamayay›m, bana bu ac›y› çektirme, asam› f›rlatt›¤›m yer mezar›m olsun, beni oraya gömün!” diyerek asas›n› gökyüzüne f›rlat›r ve kaybolur. Erenin asas›n›n Zeytinalan› fieyhler Mahallesi’ne düfltü¤ü ve oradaki türbenin de bu erene ait oldu¤u söylenir.”
Bu menk›beden yola ç›kan halk, her sene bu ereni anmak üzere Mahya
fienli¤i’ni düzenlemektedir. Bu flenlikte k›sa bir süre öncesine kadar özel bir
e¤lence yap›lmaz; özel elbiseler giyilmez, flark›, türkü söylenmezken; son zamanlarda aileler flenli¤e kaset çalarlarla gelmeye bafllam›fllard›r. Hatta Köyce¤iz Belediyesi flenli¤i zenginlefltirmek ad›na halk müzi¤i sanatç›lar›n›, halk
oyunlar› ekiplerini getirmeye bafllam›flt›r.
160
5.1.13. SARIKIZ HAYRI (EDREM‹T / GÜRE)
Derleyen: Merve Karakaya
Derleme Yeri ve Tarihi: Edremit / 8 May›s 2005
Kaynak Kifli: Nuray Göçmen
Mesle¤i: Emekli Memur
Do¤um Y›l›: 1964
Edremit’in Güre ‹lçesi’nde her y›l 16 A¤ustos’ta “Sar›k›z Hayr›” düzenlenir. Kaynak kifli Nuray Göçmen’den derlenen Sar›k›z’la ilgili bir efsane flöyledir: “Sar›k›z ve babas› “C›lbak Baba”, Edremit’in Güre ‹lçesi’nde yaflarlar. Bir
süre sonra da Kavurmac›lar Köyü’ne yerleflirler. Böylece baba-k›z, k›fl› Kavurmac›lar’da, yaz› ise Kaz Da¤lar›’nda geçirirler. Bir gün C›lbak Baba hacca gitmeye karar verir. Sar›k›z’› ise yak›n bir komflular›na teslim eder. Bu süre sonra, yani babas› hacda iken, köyün delikanl›lar› Sar›k›z’a evlenme teklif ederler. Sar›k›z, bu tekliflerin hiçbirini kabul etmez. Bunun üzerine delikanl›lar da
bunu gurur meselesi haline getirirler ve Sar›k›z’a iftira atarlar. Babas› hacdan
dönünce bu iftiralar› duyar ve Sar›k›z’› öldürmeye karar verir. Birlikte flimdiki
Sar›k›z Tepesi’ne ç›karlar. Babas›, namaz k›lmak için Sar›k›z’dan su ister. Sar›k›z’›n getirdi¤i su, çok tuzludur. Babas›, Sar›k›z’a suyu nereden getirdi¤ini
sorar. Sar›k›z da onu denizden getirdi¤ini söyler. Yani kolunu uzat›p Edremit
Körfezi’nden babas›na su getirmifltir. Babas›, Sar›k›z’›n s›rr›n› anlar. Ancak
k›z› ortadan kaybolmufltur. Kayboldu¤u yer, tafllarla çevrilidir. ‹ftiralara inand›¤› için çok üzgün olan C›lbak Baba ölmeden önce Güre’ye ve Kavurmac›lar
Köyü’ne beddua eder.”
Güre’de Sar›k›z efsanesine o kadar inan›l›r ki, bu efsane etraf›nda bir
inanç yuma¤› teflekkül etmifltir. Bu ba¤lamda Güre’nin sular›n›n buz gibi akmas›, C›lbak Baba’n›n “Güre’nin k›zlar› kovuk, sular› so¤uk olsun.” fleklindeki
bedduas›na ve eskiden befl yüz hane olan Kavurmac›lar Köyü’nün bugün befl
hane kalmas› da “Biri, iki olmas›n.” bedduas›na dayand›r›l›r.
Kaynak kifliden derlendi¤ine göre, Güre’de zaman zaman Sar›k›z’›n evinde ayak seslerinin duyuldu¤u; zaten saçlar›n›n da evinin ortas›nda bulunan ç›nar a¤ac›n›n dibindeki dibek tafllar›n›n üzerinde oldu¤u söylenir.
Güre’de Sar›k›z Hayr›’n›n yap›laca¤› tarihten önce, Güreliler taraf›ndan
Sar›k›z ve babas› için mevlit okutulur. Mevlit s›ras›nda ufak tefek ziyafetler
verilir.
16 a¤ustos’ta sabah›n erken saatlerinde kalkan halk, yaklafl›k yedi saat
süren bir süre sonunda Sar›k›z Makam›’na gider. Bu ziyaret, yörede Sar›k›z’›n
babas›na “C›lbak Baba” denildi¤i için “C›lba¤a gitmek” olarak bilinir. Bu ba¤lamda ziyareti gerçeklefltirenlere “C›lbakç›lar”, bu ziyaret gerçeklefltirilirken
161
kullan›lan arabaya “C›lbak arabas›” ismi verilir. Kaynak kifliden edinilen bilgiye göre, c›lba¤a ancak iyi niyetli kifliler gidebilirler; kötü niyetli kifliler ise bir
flekilde engellerle karfl›laflt›klar› için geri dönmek zorunda kal›rlar.
Makama ulafl›ld›¤›nda ilk karfl›lafl›lan yer, “Kaz Avlusu Kap›s›”d›r. Buras›
tafllarla örülmüfl bir avludur. Buraya ilk olarak varmak ve buray› son olarak
terketmek adeta, halk aras›nda bir oyun haline gelmifltir. Öyle ki, “Kaz Avlusu
Kap›s›”na ilk ulaflan “C›lba¤›n kap›s›n› bu y›l ben açt›m” diyerek, buradan en
son ayr›lan kifli ise “ C›lba¤›n kap›s›n› ben kapad›m, anahtar› bende” diyerek
övünür.
Nuray Göçmen, Kaz Avlusu’nun içinden geçilerek Sar›k›z Makam›’na ulafl›ld›¤›n› belirtmektedir. Burada yap›lmas› gereken ilk ifl, Sar›k›z’›n mezar› etraf›nda salavat ve tekbir getirerek üç kez dönmektir. Allah r›zas› için k›l›nan
iki rekat namazdan sonra çaputlar ba¤lan›r, mumlar dikilir ve dilekler tutulur. Bu dilekler, bir sonraki seneye kadar gerçekleflirse, dilek sahibinin Sar›k›z
Makam›’n› tekrar ziyaret etmesi gerekir.
Sar›k›z’›n mezar› etraf›nda bolca bulunan çak›l tafllar›yla, dilekler tutulduktan sonra, dile¤in tutuldu¤u tafllar›n alt›nda k›rm›z› veya siyah benekli böcek aran›r. fiayet bu böcekler bulunursa, dile¤in gerçekleflece¤i; bulunmazsa,
gerçekleflmeyece¤ine inan›l›r.
C›lba¤a gidildi¤inde ziyaret edilen ikinci yer, C›lbak Baba Makam›’d›r.
Kaynak kifli Nuray Göçmen’in belirtti¤ine göre, C›lbak Baba’n›n mezar›n›n bulundu¤u bu tepeye “Baba Tepesi” denilmektedir. Baba Tepesi’nin do¤u taraf›nda C›lbak Baba Türbesi’nin yan› s›ra bir de H›ristiyan mezarl›¤›, güneyinde
ise masaya benzeyen “Helvac› Tafllar›” bulunmaktad›r. Eskiden Sar›k›z Hayr›’nda bu tafllar›n üzerinde helva sat›ld›¤›ndan tafllar bu ad› alm›flt›r. Güre’de
yayg›n olan bir inan›fla göre, Baba Tepesi’nde bulunan ve zemzem akt›¤›na
inan›lan p›nar›n suyu, kiflinin niyetine göre akar. Bu durumda, buray› ziyaret
edecek kifli iyi niyetli ise, p›nar›n suyu akacak, kötü niyetli ise akmayacakt›r.
C›lbak Baba Makam›’n›n da ziyaret edilmesinin ard›ndan yemekler yenir
ve ertesi gün yap›lacak olan Hay›r için Kavurmac›lar Köyü’ne do¤ru yola ç›k›l›r. Gidifl yolunda Sar›k›z çiçe¤i toplayanlar, bunlar› Hay›ra kat›lamayanlara
verirler. Bu arada flunu da söylemek gerekir ki, Sar›k›z Makam›na ç›kamayanlar›n, “Sar›k›z Kurban›” kesmek zorundad›rlar.
Gelelim ertesi güne. Sar›k›z Hayr›’n›n düzenlendi¤i Kavurmac›lar Köyü’nde bütün haz›rl›klar Ulu Ç›nar’›n yan›nda yap›l›r. Gece boyunca, ertesi
gün verilecek yeme¤in yap›m›yla u¤raflan halk, hay›r yeme¤i verilmesinin felaketleri uzaklaflt›rd›¤›na inan›r. Kaynak kifli Hayr›n verilmedi¤i bir y›l, Kavurmac›lar Köyü’nü sel bast›¤›n› söylemektedir.
Bütün haz›rl›klar›n tamamlanmas›ndan sonra, yemekler traktörlere yüklenip, “Yaln›z Çam” denilen yere götürülür. Burada bir taraftan yemekler yenilirken, di¤er taraftan da Sar›k›z anlat›lar› dilden dile geçmeye devam eder.
162
5.1.14. SEYY‹T BATTAL GAZ‹ fiENL‹⁄‹ (ESK‹fiEH‹R)
5.1.15. ULU⁄BEY SEYY‹T VEL‹ SULTAN BABA ANMA TÖRENLER‹ VE
P‹LAV FEST‹VAL‹ (ISPARTA / SEN‹RKENT / ULU⁄BEY KASABASI)
Derleyen: F. Betül Özalp
Eskiflehir’de her y›l 1 Eylül’de Seyyit Battal Gazi’yi anmak üzere “Seyit
Battal Gazi fienlikleri” düzenlenmektedir.
Derleyen: Fatih Durmaz
Derleme Yeri: Isparta / Senirkent
Kaynak Kifli: Mustafa Karatürk
Mesle¤i: Emekli Ö¤retmen / Veli Baba Sultan Türbedar›
Do¤um Y›l›: 1923
Isparta’n›n Senirkent ‹lçesi’nin Ulu¤bey Kasabas›’nda her y›l a¤ustosun
ilk cumartesi günü “Ulu¤bey Seyyit Veli Sultan Baba Anma Törenleri ve Pilav
Festivali” yap›l›r. Kaynak kifli Mustafa Karatürk’ten derlendi¤ine göre, flenli¤in ilk düzenlenme fikri, 1970 y›l›nda Veli Baba Türbesi ve Koruma Derne¤i
Baflkan› olan Baki Aktafl, Senirkentli Hüseyin Hal›c›o¤lu, Celal Çankaya ‹lkokulu Müdürü Mustafa Karatürk ve Kandilli Köyü’nden Kara Ali taraf›ndan düflünülmüfl ve ilk olarak 8 A¤ustos 1970 tarihinde dernek taraf›ndan “Âfl›klar
Gecesi” düzenlenmifltir.
Peki niçin Pilav Festivali? Bu sorunun cevab›n› kaynak kifli flu menk›be ile
anlatmaktad›r: “4. Murat zaman›nda Ba¤dat’a sefere yap›lmaya karar verildi¤inde, Anadolu Beylerbeyi Mürteza Pafla askerlerini toplay›p Uluborlu’ya gelir. Emrindeki askerleri kimin doyurabilece¤ini sordu¤unda flehrin önde gelenleri bunu yapmaya güçleri olmad›¤›n›, fakat Uluköy’deki Veli Sultan Baba’n›n
bunu baflarabilece¤ini söylerler. Pafla, askerlerini al›p Veli Sultan Baba’n›n
yan›na gelir, durumu anlat›r. Veli Sultan Baba askerleri doyurmay› kabul
eder, Pafla da bunun üzerine “atlara saman, arpa; askerlere de pilav isteriz.”
der. Akflam olmadan tekrar köye gelen Pafla, Veli Sultan Baba’n›n bir torba
saman, bir tas arpa ve bir güveç de bulgur pilav› haz›rlad›¤›n› görünce sinirlenir ve Veli Baba’n›n kendisiyle alay etti¤ini düflünerek, ona ç›k›fl›r. Fakat Veli
Sultan Baba, Pafla’ya: “Siz az›na ço¤una kar›flmay›n, Allah onu yetirir. Siz hemen götürmeye ve yedirmeye bak›n.” der. Sonunda O’nun dedi¤i gibi ç›kar ve
askerler pilav› yemekle bitiremezler.”
Bu menk›be de göz önüne al›narak, 1986 y›l›nda, Âfl›klar Gecesine “Pilav
Festivali” ismi eklenir ve her y›l düzenlenen flenlikte halka pilav da¤›t›l›r.
Veli Sultan Baba fienli¤i, a¤ustosun çok s›cak olmas› nedeniyle akflam saatlerinde bafllay›p, ertesi gün sabah 04.00- 05.00’a kadar devam eder. fienli¤e davet edilen pek çok sanatç›, flenli¤in coflkulu geçmesinde önemli bir rol
oynamaktad›rlar.
163
164
D‹Z‹N
A
abdal, 41, 46, 144
Abdal Musa Anma Töreni,
144
Abdal Musa Külliyesi, 144
Abdal Musa Sultan, 144
adan›n etraf›n› dolaflma, 98,
99
Afflar Kasabas›, 42
a¤z› aç›k, 48
Akçaova, 100
Akdere Köyü,135
Aksu Deresi, 98, 99
Aksu fienlikleri, 98
Akflar Köyü, 131
Akyamaç Köyü, 45
Alem, 141
Allaben Nehri, 66
Alva Köyü, 126
Amazon Köyü, 101
Arap Oyunu, 101
Ardeflen, 135
Ar› oyunu, 17
Asil Beyli Deresi, 91
Afla¤›emirler Köyü, 52
Âfl›klar Gecesi, 164
Aflura Günü, 140, 141
Atakum, 82
Atatürk Meydan›, 104, 105
Atay Dede, 45
Avc› oyunu, 17
Avflar Köyü, 146
Ayak Dede, 59
Ayakaya fienlikleri, 117
Ay› Gezmesi, 9
Ayin-i Cem Merasimi, 23
B
Baba Finge, 89
Baba Tepesi, 162
Babah›z›r Köyü, 136
baca baca pay›, 29
bad, 46
badi badi, 104
badi baston, 104
Ba¤l› Köyü, 50
Bak›r Dü¤me, 101
Bal›flehir Kasabas›, 72
bafl ç›tt›rma, 141
Bayram Ç›karma, 136, 137
Beyobas› Köyü, 72
Beyyurdu Köyü, 31, 33
Bicek Ç›karma, 87, 88
bifli, 142, 143
Bo¤azören Köyü, 134
Bolca Nine, 91
bom, 105
Boz Atl› H›z›r, 121
C
cant›k, 97
Cavur Sanca¤›, 55
cazma, 97
Cebrail, 22, 35
Cemaleddin Baba Türbesi,
83
Ceyhanl›lar Derne¤i, 104
C›b›l Dede, 76
C›lba¤a gitmek, 161
C›lbak arabas›, 162
C›lbak Baba, 161, 162
C›lbakç›lar, 161
C›lb›r, 87
C›ng›rak, 118
c›z, 105
cirit, 94, 124, 125, 150, 151
Cogi Baba fienlikleri, 146
Cogi Baba Türbesi, 146
Ç
Çakmak Dede, 32
çalma, 130
çavdar çiçe¤i ay›, 109
çedene, 133
çember çevirme, 105
çeribafl›, 63
Çevirme, 88
ç›mira, 155
ç›nlaflma, 97
ç›rnak, 154
Çiçekbaba fienlikleri, 147
çifte ezan, 137
Çi¤dem Günü, 39
çi¤dem pilav›, 39, 40, 41
Çilekli Köyü, 68
çöher, 144
Çömçe Gelin, 104, 105
çullu gelin, 104
D
Da¤ara Yüzük Atma, 58
Dan›fl Dede, 76
Darbo¤az, 114
Dede Osman-› Veli Hazretleri Türbesi, 83
Dedeba¤, 148, 149
De¤irmenci, 101
De¤irmenözü Köyü, 75
De¤irmenözü Köyü
Güzellefltirme ve
Dayan›flma Derne¤i, 75
de¤nekçi bafl›, 16
de¤nekten geçme, 22
Den, 87
Deniz Bayram›, 103
Depel, 51
dere tafllama gelene¤i, 99
Deste, 141
Deve oyunu, 101
Dilek Orucu, 31
Divanl› Köyü, 44
Dodo Gezme, 106
dodu, 104
Dönme Dolap, 135
Dönme Dolap fienlikleri, 135
dört yaprakl› yonca, 57
Dumlup›nar Köyü, 53
Düt Dede mezar›, 42
Düt Dede fienlikleri, 42
Düzköy, 154
Düzköy Yaylas›, 154
E
E¤rice, 44
Elbistan, 28
Emekli fienlikleri, 107
Erenler Tepesi, 81
erkeç, 148
erkenden geçme, 22
Ermifller Köyü, 70
Ertu¤rul Gazi Mescidi, 150
Ertu¤rul Gazi türbesi, 150,
151
Ertu¤rul Gazi’yi Anma ve
Sö¤üt fienlikleri, 150
Ertu¤rul Gazi’yi Anma ve
Sö¤üt fienlikleri Vakf›,
150
Ertu¤rul Sanca¤›, 150
Esenyurt Köyü, 92
Eflekli Çay›r, 44
Evliyalar Da¤›, 111
Evliyalar Günü, 109, 110
Evrüce, 45
F
Fatik P›nar›, 93
Ferfene, 16
Fevziye Köyü, 35
F›rat nehri, 83, 84
Fincan oyunu, 17
Flamingo ve Köme fienlikleri, 94
G
Gadir Bayram›, 152
Ganel Deresi, 80
garaki, 134
Geleneksel A¤ Seçimi, 99
165
Geleneksel Eren Günü, 147
gelin, 9, 13, 14, 18, 29, 33,
38, 44, 48, 53, 64, 71,
73, 94, 100, 104, 124,
159
Gelin K›z H›d›rellezi, 94
Gelin- Damat oyunu, 18
gendime, 93
g›d›l, 11
Giresun Aksu Kültür ve
Sanat Festivali, 98
Goymat Yaylas›, 107
göbete, 97
Gö¤rüz otu, 119
Gö¤rüz Otu fienli¤i, 118
Gö¤rüz Vadisi, 119
grep, 44
gülbenk, 23
Günay Y›ld›z, 30
Gürz Tafl›, 54
H
Hacet Bayram›, 153
Hac› Bektafli Veli Türbesi,
157
Haçkal› Baba, 154, 155
Haçkal› Baba Camii, 154
Haçkal› Baba fiöleni, 154
Haçkal› Baba Türbesi, 154
Hafsa Sultan, 27
Hamza Sultan Hazretleri,
120
Harami Köyü, 100
Harman Yeri, 75
Harmantepe fienlikleri, 156
Hasanpafla Köyü, 76
Hasat fienli¤i, 131
Hasat fiöleni, 132
Haflil, 71
Haydar Sultan Kasabas›,
157
Haydar Sultan fienlikleri,
157
Haydar Sultan Türbesi, 157
Hay›r, 80, 148, 149, 162
Hazma Tafl›, 99
Helvac› Tafllar›, 162
Hemite Köyü, 132
Herfeneye ç›kma, 87
Herise, 25
H›d›rellez Bahçesi, 67
H›d›rl›k Da¤›, 48
H›z›r Baba ve Bayram Ç›karma fiöleni, 136, 137
H›z›r Cemi, 19, 20
H›z›r Orucu, 20
Hoca Oyunu, 18
166
horoz flekeri, 44
Hoflislamlar Yayla fienli¤i,
120
Hüseyin Gazi Da¤›, 54, 158
Hüseyin Gazi Kültür Vakf›,
158
Hüseyin Gazi’yi Anma
Törenleri, 158
Hz. ‹sa’n›n Milad›, 152
‹
‹¤ne, 101
‹nköy Köyü, 16
‹sm-i Azam duas›, 23
I
Ihmar-›t Tavil, 38
Iyd el Gadir, 152
K
Kad›rga fienli¤i, 121
kahya, 13
Kakava fienlikleri, 89, 90 91
Kalakay, 96
Kalakay T›g›rtma, 96
Kalayc›, 101
Kaman Köyü, 13
Kap› Dinlemek, 29
Kara Çay›r, 44
Karadeniz söylencesi, 100
Karahac›l› Köyü, 23
Karahisar Kalesi, 48
Karakeçili aflireti, 150
karamuk, 34
Kardefllik Kurban›, 21, 22
Kartal Gölü Yörük fienlikleri,
147
Kâs›m Ota¤›, 141
katgurma, 75
kavurga, 70, 133
Kavurmac›lar Köyü, 161,
162
kaygana, 93, 155
Kaz Avlusu Kap›s›, 162
Kaz Da¤lar›, 161
Kaz Oyunu, 17
Keklicek Köyü, 11, 12, 51
kem söz orucu, 36
Kemerbest, 19
kemik, 105, 148
Kengerek, 145
Kerbela Semah›, 22
Kereb-i Gazi Türbesi, 64
Kete, 87
K›lik, 29
K›rc›man, 96
K›rklar Tepesi, 112
K›rklareli Karagöz Kültür
Sanat ve Kakava fienlikleri, 91
k›fl yar› gezme, 9
k›v›rc›k, 117
K›z Kulesi, 48
K›zlar Sivrisi, 81
kim vurdu, 105
kirmit, 101
Koç Kat›m›, 9, 133
Kom, 19, 25, 30
Koyunbaba Türbesi, 65
Köme fienlikleri, 93, 94
körebe, 105
Köse Gezdirme fienli¤i, 11
köfle kapmaca, 105
Kuflak Gürefli, 96
kuymak, 121
Kuzu buca¤a dayan›nca, 42
Kümbet, 122
Kümbet Meydan›, 122
küsküç, 41
L
lahana gulyas›, 155
lokma duas›, 54, 116
Lokmac›, 19
M
Madurda¤› Savafl›, 156
mahmur, 39
Mahya fienli¤i, 159, 160
malta eri¤i, 44
mani kurma, 77
Mart Bozumu fienlikleri, 26
mafl piyaz›, 36
May›s Yedisi, 98, 100, 101,
102, 103
merek, 70
Merkez Efendi, 27
Mesir Macunu, 27
Mesir fienlikleri, 27
Mesir Tertip Komitesi, 27
mevlana flekeri, 142
Mimarsinan Beldesi, 109,
110
minci, 155
misket oyunu, 18
Murat Çobano¤lu, 30
musahiplik, 20, 23, 24
N
namaz, 16, 25, 27, 31, 32,
42, 48, 64, 66, 68, 80,
81, 88, 92, 94, 105,
107, 110, 111, 112,
115, 116, 117, 118,
122, 128, 131, 136,
141, 142, 149, 152,
154, 155, 157, 161, 162
namaz çorbas›, 152
Navruz çiçe¤i, 34
Naz›mbey Camii Derne¤i,
104
Naz›mbey Köyü, 104
Nevruz Cemi, 32
Nezir, 141
Nusayri, 152
O
Olimpus Da¤›, 56
ompila, 135
17’ler Bayram›, 25
Ordu Karfl›laflmas›, 101
Orhan Ulusoy Türbesi, 45
Osmanc›k, 65
Ö
öncek, 48
Örencik Köyü, 128
Öz k›y›s›, 44
P
patlang›ç, 61
Peri K›zlar› Tepesi, 81
Perili Tepe, 81
pernek, 133
Perflembe Yaylas›, 122
Perflembe Yaylas› fienlikleri,
122
peyikçi, 19
P›narbafl› Köyü, 116, 118
pifli, 49
purunca, 154
S
Saban Toyu, 134
Sacayaktan geçme, 98
Sakkac›, 19
salma sal›n›r, 107
Santral Park, 49
Sarayiçi, 89, 95
Sarayiçi Deltas›, 95
Sarayiçi flenlikleri, 95
Sar›k›z Hayr›, 161, 162
Sar›k›z Kurban›, 162
Sar›k›z Makam›, 161, 162
Sar›k›z Tepesi, 161
Sar›mbey Köyü, 116
Saya Gezme, 9, 13, 15
Selem Nefl¤e, 38
semah, 19, 20, 22, 24, 32,
35, 54, 120, 144, 145,
158
Semerözü Köyü, 107
Semerözü Köyü Kalk›nd›rma
ve Sosyal Yard›mlaflma
Derne¤i, 107
severi, 38
Seyit Battal Gazi fienlikleri,
163
S›n›rc›, 101
sinezen, 140, 141
sinsin, 11
Sirkeci, 101
Sivrialan Köyü, 133, 158
so¤anlama, 93
Solakl› Deresi, 121
Solfasol Mahallesi, 42
sö¤üt dal› asma, 74
Su Bayram›, 103
Suç›kan Yolu, 49
Sultan Murat Yaylas›, 123
Sultan-› Navr›z, 36
suluca- dirice, 93
Sülenke, 44
Sümölök, 36
fi
fiahr-›l Bayf, 38
fiakuleyn-u Zemce, 38
flareli pirinç afl›, 36
fiark›flla, 31, 133
fiebih, 141
fiehitler Tepesi, 123
fiem’un El Gazi’yi Anma
Töreni, 111
fieyh Halil-il Fert Mezarl›¤›,
38
fieyh Osman Mevkii, 38
fieyhülturki Tepesi, 38
fieytan Deresi, 91
fl›rlan ya¤›, 143
fiihril Memelik, 38
fiivilik, 142
fiuayip Tepesi, 100
T
tand›r ekme¤i, 152
Tapmaca, 97
Tatar gürefli, 96
Tekke Köyü, 144
Telli Gelin Türküsü, 100
Terpeç, 96, 97
t›rlama, 22
Tomlac›k Köyü, 106
tongal, 30
topaç, 105
Tosmurlu Köyü, 81
tura kapmaca, 44
Turnasuyu, 100
tuzlu g›lik, 87
U
Ulu Ç›nar, 162
Uluç›nar Meydan›, 144
Ulu¤bey Kasabas›, 164
Ulu¤bey Seyyit Veli Sultan
Baba Anma Törenleri ve
Pilav Festivali, 164
Uluslararas› Karadeniz Giresun Aksu Festivali, 98
Unsura, 152
uzun eflek, 18, 38
Ü
Üç Ayak, 88
V
Vasfibey Köyü, 115
V›z v›z, 105, 120
v›z v›z ar›, 120
Y
ya¤l› kaz›k oyunu, 100
ya¤mur duas›, 43, 106, 107,
111, 112, 114, 115, 116
Yaln›z Çam, 162
Yar›mca Köyü, 124, 125
Yayla Ortas› fienlikleri, 123
Yaylayurt Köyü, 73
Yaz›r Köyü, 55
Yener Y›lmazo¤lu, 30
Yeflilkent Köyü, 117
yo¤urtul, 18
Yörük Çad›r›, 124
Yörük fienlikleri, 147
Yörük fiöleni, 124
Yörükler Gecesi, 150
Yumurta Bayram›, 25, 37,
38
Yumurta Yar›fl›, 38
Yüzük Oyunu, 16
Yüzüncü Y›l Kavakl›k Park›,
66
FOTO⁄RAFLAR
Z
Zakir, 22
Zeytinalan› fieyhler Mahallesi, 160
Zeytinli Köyü, 60
zeze, 87
z›ld›r z›mba, 105
Ziyaretnâme, 141
167
168
Foto¤raf 4: Ev Ev Dolafl›l›p
Hububat Al›n›rken (Saya
Gezme / Sivas)
Foto¤raf 1: Köse’nin
Ölümü (Köse Gezdirme
/ Ankara)
Foto¤raf 2: Köse’nin
Memnuniyetinin ‹fadesi
(Köse Gezdirme / Ankara)
Foto¤raf 5: Gelin Evde
Oynarken (Saya Gezme / Sivas)
Foto¤raf 3: Ay›, Deve ve
Gelin (Saya Gezme /
Sivas)
Foto¤raf 6: Ar› Oyunu
(Ferfene/Bolu)
169
170
Foto¤raf 7: De¤irmen
Oyunu (Ferfene/Bolu)
Foto¤raf 10: Semah
(H›z›r Cemi / Erzincan)
Foto¤raf 11: Görevlilerin
Bellerine Tak›lan
Kemerbestler (H›z›r Cemi /
Erzincan)
Foto¤raf 8: Hoca Oyunu
(Ferfene/Bolu)
Foto¤raf 12: Yumurta
Tokuflturma
(17’ler bayram›/Hatay)
Foto¤raf 9: Yemek
Yenilirken (Ferfene/Bolu)
171
172
Foto¤raf 13: Nevruz
Tepsisi (Nevruz / Kars)
Foto¤raf 16: Dedenin
Evinde Yap›lan Dua
(Sultan Navruz / Sivas)
Foto¤raf 14: Yumurta
Boyama (Nevruz / Kars)
Foto¤raf 17: Nevruz Atefli
Çevresinde Halay Çekenler
(Sultan Navruz / Sivas)
Foto¤raf 18: Ba¤ ve
Bahçelerinde Nevruzu
Kutlayanlar (Sultan-›
Navr›z / Gaziantep)
Foto¤raf 15: Baca Baca Pay›
(Nevruz / Kars)
173
174
Foto¤raf 22: Düt Dede
Türbesi (Düt Dede
fienlikleri / Ankara)
Foto¤raf 19: Yumurta Yar›fl›
(Yumurta Bayram› fiahr-›l
Bayf / Siirt)
Foto¤raf 20: Çi¤dem
Gezme (Çi¤dem Pilav›
Kutlamalar› / Yozgat)
Foto¤raf 23: Topluca
Yap›lan ‹badet
(Düt Dede fienlikleri /
Ankara)
Foto¤raf 21: fienlikten Bir
Kesit (Düt Dede fienlikleri /
Ankara)
175
Foto¤raf 24: Dilek A¤ac›na
Bez Ba¤layan Kad›nlar (Düt
Dede fienlikleri / Ankara)
176
Foto¤raf 25: Kutlama
Öncesi Yap›lan Haz›rl›k
(Evrüce/Tokat)
Foto¤raf 28: Geline
Hediye Edilen Namaz
Yaflma¤›
(H›d›rellez/Afyon)
Foto¤raf 29: Kutlamadan
Bir Kesit
(H›d›rellez/Afyon-Dinar)
Foto¤raf 26: Bol ‹¤neli
Namaz Yaflma¤›
Foto¤raf 27: Öncek
Foto¤raf 30: Dilek Maketleri
177
178
Foto¤raf 31: Dilek A¤ac›
Foto¤raf 34: Pifli Yap›m›
Foto¤raf 32: Kurban
Kesimi
Foto¤raf 33: El Sanatlar›
Sergisi (H›d›rellez/AfyonDinar)
Foto¤raf 35: Uçurtma
Yar›fl› (H›d›rellez/AfyonDinar)
Foto¤raf 36: Gürefl Yapan
Çocuklar
(H›d›rellez/Aksaray)
179
180
Foto¤raf 37: So¤anlara
Dilek Tutatarak Bez
Ba¤lanmas›
(H›d›rellez/Ankara-Bâlâ)
Foto¤raf 40: Ulu A¤aç
(H›d›rellez/Antalya-Kumluca)
Foto¤raf 38: Haz›rlanan
Yiyeceklerin Misafirlere
‹kram›
(H›d›rellez/Ankara-Bâlâ)
Foto¤raf 41: Derede Bulafl›k Y›kayan
Kad›nlar (H›d›rellez/Antalya-Kumluca)
Foto¤raf 39: Olimpus Da¤›na Ç›k›fl
Foto¤raf 42: Cavur Sanca¤›
181
182
Foto¤raf 43: Dört
Yaprakl› Yonca
(H›d›rellez/ AntalyaKorkuteli)
Foto¤raf 46: Türbede
Dua Eden Gelin ve
Damat (H›d›rellez/Çorum)
Foto¤raf 47: Hediyeleflme
(H›d›rellez/Çorum)
Foto¤raf 44: Halk
Oyunlar› Ekibi
(H›d›rellez/Bal›kesirZeytinli Köyü)
Foto¤raf 45: fienlik
Meydan›na Yüreyin Bir
Gurup (H›d›rellez/Bilecik)
Foto¤raf 48: Ada¤›n Türbe
Etraf›nda Döndürülmesi
(H›d›rellez/Karabük)
183
184
Foto¤raf 49: Gül
A¤ac›n›n Alt›na Para
Gömülmesi
(H›d›rellez/Kars)
Foto¤raf 52: Kurban
Kesimi (H›d›rellez/
K›rflehir-De¤irmenözü)
Bir Kesit
(H›d›rellez/K›rflehirDe¤irmenözü)
Foto¤raf 50: Haflil Yiyen
Kad›nlar
Foto¤raf 54: Halay Çeken
Gençler (H›d›rellez/
K›rflehir-De¤irmenözü)
Foto¤raf 51: fiükür Duas›
185
186
Foto¤raf 55: Mani Kurma
(H›d›rellez/Konya-Çeltik)
Foto¤raf 57: Perili Tepe’ye
Ç›kan Halk
(H›d›rellez/Mersin)
Foto¤raf 58: Namaz
K›lan Kad›nlar
Foto¤raf 59: Tafl
Toplayan Kad›nlar
Foto¤raf 56: Mani Çekilifli (H›d›rellez/Konya-Çeltik)
187
188
Foto¤raf 60: Mezar›n
Çevresinde Dönülürken
Foto¤raf 63: Atakum
Sahiline Dilek Yaz›l›rken
(H›d›rellez/Samsun)
Foto¤raf 61: Dilek
A¤açlar› Aras›ndan
Geçilmesi
Foto¤raf 64: Dilek
Maketleri
(H›d›rellez/fianl›urfa)
Foto¤raf 62: Dilek
Bezlerinin Ba¤lanmas›
189
Foto¤raf 65: Dilek
Kâ¤›tlar›n› F›rat Nehrine
Atan Kad›nlar
(H›d›rellez/fianl›urfa)
190
Foto¤raf 66: Hz. Eyyub’un
Türbesini Ziyaret Eden
Kad›nlar
(H›d›rellez / fianl›urfa)
Foto¤raf 67: Deniz
Seyahati (H›d›rellez/
Trabzon/fialpazar›)
Foto¤raf 69: Çay Servisi
(H›d›rellez/Trabzonfialpazar›)
Foto¤raf 70: Keflkek
Yap›m› (H›d›rellez/
Trabzon-fialpazar›)
Foto¤raf 68: Yöresel
K›yafetleri ‹le Horon
Tepen K›zlar
191
Foto¤raf 71: Y›kayarak
Kötülüklerden
Ar›nd›r›lan Hayvanlar
192
K›yafetli K›zlar (H›d›rellez/
Trabzon-fialpazar›)
Foto¤raf 75: Gelin K›z
H›d›rellezi
(H›d›rellez/K›rflehirMucur)
Foto¤raf 73: Ateflten
Atlama (Kakava
H›d›rellez fienli¤i/Edirne)
Foto¤raf 76: Halk Oyunlar›
Ekibi (May›s Yedisi/Giresun)
Foto¤raf 77: Halk
Danslar› (May›s
Yedisi/Giresun)
Foto¤raf 74: Lemis
(Kov Kalesi fienlikleri /
Gümüflhane)
193
194
Foto¤raf 81: Pilavl›k
Toplan›rken (Dodo
Gezme/Bayburt)
Foto¤raf 78: Ya¤l› Kaz›k
Oyunu (May›s Yedisi/
Ordu-Merkez)
Foto¤raf 82: Bulgur
Pilav› Haz›rlama (Dodo
Gezme/Bayburt)
Foto¤raf 79: Dodo
(Dodo Gezme/Bayburt)
Foto¤raf 80: Ev Ev Gezilip
Yiyecek Toplan›rken (Dodo
Gezme/Bayburt)
195
Foto¤raf 83: Pilav›n
Yenilmesi (Dodo Gezme/
Bayburt)
196
Foto¤raf 84: Ya¤mur
Duas› (Emekli fienlikleri /
Ankara- K›z›lcahamam)
Foto¤raf 87: Kuran
Okunmas›
(Evliyalar Günü/Kayseri)
Foto¤raf 85: E¤lenceden
Bir Kesit (Emekli
fienlikleri / AnkaraK›z›lcahamam)
Foto¤raf 88: Bodu Bodu
(Ya¤mur Duas›/Ni¤de)
Foto¤raf 89: Dua Eden
Çocuklar
(Ya¤mur Duas›/Yozgat)
Foto¤raf 86: Bulgur Pilav›
Piflerken (Evliyalar
Günü/Kayseri)
197
198
Bir Kesit
(Ya¤mur Duas›/Yozgat)
Foto¤raf 93: Tef Çalan Bir Kad›n
(Gö¤rüz Otu fienli¤i/Antalya)
Foto¤raf 91: Yayla Yolculu¤u
(Gö¤rüz Otu fienli¤i/Antalya)
Foto¤raf 92: C›ng›rak
(Gö¤rüz Otu
fienli¤i/Antalya)
Foto¤raf 94: Tef Eflli¤inde
Oynananlar (Gö¤rüz Otu
fienli¤i/Antalya)
Foto¤raf 95: Burma
(Gö¤rüz Otu
fienli¤i/Antalya)
199
200
K›yafetleri ‹le Gençler (Yayla
Ortas› fienlikleri/Trabzon)
Foto¤raf 96: V›z V›z Ar›
Oyunu (Hoflislamlar
fienli¤i/Çank›r›)
Foto¤raf 97: Yarenler
(Hoflislamlar fienli¤i/Çank›r›)
Foto¤raf 100: fienli¤e Kat›lan
Genç K›zlar (Yayla Ortas›
fienli¤i/Trabzon)
Foto¤raf 101: Horondan
Bir Kesit (Yayla Ortas›
fienlikleri/Trabzon)
Foto¤raf 98: fienlikten
Bir Kesit (Yayla Ortas›
fienlikleri/Trabzon)
201
202
Foto¤raf 102: Gelin Alay›n›n
Alana Girifli (Yörük
fiöleni/Eskiflehir)
Foto¤raf 103: Cirit
(Yörük fiöleni/Eskiflehir)
Foto¤raf 105: fiarapl›k
Üzümlerin Hasat Edilmesi
(Ba¤bozumu fienli¤i/Yozgat)
Foto¤raf 106: Süslenmifl
Koyunlar
(Koç Kat›m›/Sivas)
Foto¤raf 104: Heyelere
Doldurulan Üzümler
(Ba¤ Bozumu
fienlikleri/Çank›r›)
203
Foto¤raf 107: Aflurelikler
(Aflure Günü / Afyon)
204
Foto¤raf 108: Deste Gruplar›
(Aflura Günü/I¤d›r)
Foto¤raf 111: Halay
Çekilirken (Cogi Baba
fienlikleri/Sivas)
Foto¤raf 109: Alem
Bezeme (Aflura
Günü/I¤d›r)
Foto¤raf 112: Tand›r Ekme¤i
Yapan Kad›nlar (Gadir
Bayram›/Ankara)
Foto¤raf 110: Kas›m
Ota¤› (Aflura Günü/I¤d›r)
205
Foto¤raf 113: Namaz
Çorbas› Kar›flt›ran
Erkekler (Gadir
Bayram›/Ankara)
206
ÖZGEÇM‹fi
KASIMO⁄LU, SEVAL
2004 y›l›nda Gazi Fen- Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› BölüFoto¤raf 114: Büyük
Kazanlarda Piflirilen
Pilav (Hacet
Bayram›/Ankara)
mü’nden "Türk Halk Bilgisi Derne¤i ve Dergilerinin Araflt›r›lmas› ve ‹ncelenmesi"
adl› teziyle mezun oldu. Halen Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk
Halkbilimi Ana Bilim Dal›nda Yüksek Lisans ö¤rencisidir.
O⁄UZ. M. Öcal
Bir Kesit (Hacet Bayram›/
Ankara)
1984’te Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih E¤itim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümünden mezun oldu. 1985-1988 y›llar›nda Kültür Bakanl›¤› Milli
Folklor Araflt›rma Dairesi Baflkanl›¤›nda Folklor Araflt›rmac›s› olarak görev yapt›.
1988-1992 y›llar›nda Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümüne Araflt›rma Görevlisi olarak çal›flt›. 1987 y›l›nda Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsünde Yüksek Lisans›n›, 1991 y›l›nda da Doktoras›n› tamamlad›. 1992 y›l›nda Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi
Anabilim Dal›na Yard›mc› Doçent olarak atand›. 1995 y›l›nda Halkbilimi Doçenti
unvan›n› ald›. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölüm Baflkan Yard›mc›l›¤› ve Türk Halkbilimi Anabilim Dal› Baflkanl›¤› görevlerinde
bulundu. Hacettepe Türk Halkbilimi Kulübü Kurucu Dan›flmal›¤›n› yapt›. 19982001 y›llar› aras›nda Tunus Bir ve 7 Kas›m Kartaca üniversitelerinde lisans ve lisans üstü dersler verdi. Bu dönemde çeflitli uluslararas› araflt›rma projelerinde
görev ald›. 2002 y›l›nda Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesine Profesör olarak atand›. Gazi Üniversitesi’nde Rektörlü¤e ba¤l› Türk Halkbilimi Araflt›rma ve
Uygulama Merkezi, Sosyal Bilimler Enstitüsüne ba¤l› Türk Halkbilimi Yüksek Lisans Program›, Fen Edebiyat Fakültesinde ba¤l› Gazi Türk Halkbilimi Toplulu¤u
ve Türk Halkbilimi Bölümü aç›l›fl çal›flmalar›n› yürüttü. Uluslararas› yedi indeks taraf›ndan taranan Milli Folklor dergisini 1989 y›l›ndan beri yay›mlamaktad›r. Yurt
içinde ve d›fl›nda kimi folklor kurumlar›n›n üyesidir. Alan›nda yay›mlanm›fl 19 kitab› ve yüzü aflk›n makale ve ço¤u uluslararas› toplant›larda sunulmufl 50’nin
üzerinde bildirisi bulunan ve UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Somut Olmayan
Kültürel Miras ‹htisas Komitesi Baflkan› olan O¤uz, halen Gazi Üniversitesi Türk
Foto¤raf 116: fiölenden
Bir Kesit (Haçkal› Baba
fiöleni / Trabzon)
Halkbilimi Araflt›rma ve Uygulama Merkezi Müdürü ve Fen Edebiyat Fakültesi
Türk Halkbilimi Bölümü baflkan›d›r.
207
208

YAfiAYAN GELENEKSEL KUTLAMALAR - THBMER

Transkript

Benzer belgeler

i-01r-27_Layout 2

Made in Turkey/Italy

The Holy See

Yüzme Havuzları ve Su Depolarında Su Yalıtım Uygulamaları