sosyal pol‹t‹ka-ı

Transkript

sosyal pol‹t‹ka-ı

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2621
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1589
SOSYAL POL‹T‹KA-I
Yazarlar
Prof.Dr. Eyüp BED‹R (Ünite 1, 4, 5, 7)
Yrd.Doç.Dr. Mehmet Merve ÖZAYDIN (Ünite 2, 3, 8)
Arfl.Gör.Dr. Banu MET‹N (Ünite 6)
Editörler
Doç.Dr. Abdurrahman ‹lhan ORAL
Yrd.Doç.Dr. Yener fi‹fiMAN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
ix
Sosyal Politika Bilim Dal›na ‹liflkin Genel Bilgiler.................
2
SOSYAL POL‹T‹KA KAVRAMI ......................................................................
Dar Anlamda Sosyal Politika Kavram› .........................................................
Genifl Anlamda Sosyal Politika Kavram›......................................................
SOSYAL POL‹T‹KANIN ORTAYA ÇIKIfiINI HAZIRLAYAN KOfiULLAR .....
SOSYAL POL‹T‹KANIN KAPSAMI ................................................................
Kifli Bak›m›ndan Kapsam›.............................................................................
Ba¤›ml› Statüler Alt›nda Çal›flanlar .........................................................
Ekonomik Yönden Güçsüz Kesimler.....................................................
Özel Olarak Korunmas› Gereken Kesimler...........................................
Konu Bak›m›ndan Kapsam›..........................................................................
SOSYAL POL‹T‹KANIN ÖZELL‹KLER‹..........................................................
Sosyal Politikan›n Kamusal Niteli¤i..............................................................
Sosyal Politikan›n Evrensel Niteli¤i..............................................................
SOSYAL POL‹T‹KANIN HEDEFLER‹ ............................................................
SOSYAL POL‹T‹KANIN F‹NANSMANI..........................................................
SOSYAL POL‹T‹KANIN ÖNEM‹....................................................................
Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Say›sal Çoklu¤u .......................
Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Niteli¤i......................................
Sosyal Politikalar›n Sosyal Devlet ‹lkesinin Bir Göstergesi Olmas› ...........
SOSYAL POL‹T‹KA ‹LE D‹⁄ER SOSYAL B‹L‹MLER ARASINDAK‹
SINIRLAR........................................................................................................
Sosyal Politika ve Ekonomi ..........................................................................
Sosyal Politika ve Sosyoloji ..........................................................................
Sosyal Politika ve Hukuk..............................................................................
Sosyal Politika ve Endüstri ‹liflkileri .............................................................
Sosyal Politika ve ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi.............................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
4
5
6
8
8
8
9
9
10
11
11
13
15
16
18
18
19
20
20
21
21
22
22
22
23
24
25
25
26
27
Sosyal Politikan›n Dünyadaki Tarihsel Geliflimi................ ... 28
TAR‹HSEL B‹R OLGU OLARAK SOSYAL POL‹T‹KA...................................
SANAY‹ DEVR‹M‹ ÖNCES‹NDE SOSYAL POL‹T‹KA ..................................
‹lk Ça¤ Toplum Düzeni ................................................................................
Orta Ça¤ ve Feodal Yap› ..............................................................................
SANAY‹ DEVR‹M‹ VE SOSYAL POL‹T‹KA .................................................
Sanayi Devrimi ve Koflullar› .........................................................................
Teknolojik Yap›.............................................................................................
Ekonomik Yap›..............................................................................................
Toplumsal Yap› .............................................................................................
Sanayi Devriminin Çal›flma Koflullar› ...........................................................
1. ÜN‹TE
29
30
30
30
32
33
33
34
35
36
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
SINIF B‹L‹NC‹ VE SEND‹KAL HAREKET .....................................................
EKONOM‹K VE SOSYAL DÜfiÜNCE S‹STEMLER‹ VE SOSYAL
POL‹T‹KA.......................................................................................................
Liberalizm ......................................................................................................
Sosyalizm .......................................................................................................
Müdahalecilik ................................................................................................
Sosyal Hristiyanl›k ........................................................................................
Dayan›flmac›l›k ..............................................................................................
Anarflizm ........................................................................................................
Sendikalizm....................................................................................................
KAMU MÜDAHALES‹N‹N DO⁄UfiU VE GEL‹fi‹M‹ .....................................
Devletin Sosyal Niteli¤inin Geliflimi.............................................................
Sosyal Refah Devleti .....................................................................................
Endüstri ‹liflkileri Sistemi...............................................................................
KÜRESELLEfiME VE SOSYAL POL‹T‹KALAR ...............................................
Refah Devletinin Krizi...................................................................................
Endüstri ‹liflkileri Sisteminin Dönüflümü......................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
3. ÜN‹TE
38
39
39
41
42
42
43
43
43
43
44
45
46
47
47
48
50
52
53
54
55
56
Sosyal Politikan›n Türkiye’deki Tarihsel Geliflimi................ 58
TÜRK‹YE’DE SOSYAL POL‹T‹KANIN TEMELLER‹ ......................................
Devletin Korumac› Niteli¤i ...........................................................................
Geleneksel Koruma Kurumlar›.....................................................................
CUMHUR‹YET ÖNCES‹ DÖNEMDE SOSYAL POL‹T‹KA............................
Osmanl› Ekonomi ve Toplum Yap›s›...........................................................
Vak›f Kurumu ................................................................................................
Ahi Teflkilat›...................................................................................................
Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemi ..................................................................
CUMHUR‹YET DÖNEM‹ SOSYAL POL‹T‹KASI ...........................................
Kurtulufl Savafl› Y›llar› ve Cumhuriyetin Kuruluflu......................................
Tek Parti Dönemi ve Devletçilik Anlay›fl›....................................................
Çok Partili Siyasi Hayata Geçifl ve Sosyal Politika Kurumlar›n›n
Oluflumu ........................................................................................................
1960-1980 Dönemi ........................................................................................
Liberal Ekonomi Politikalar› ve Sosyal Politika...........................................
TÜRK‹YE’DE SOSYAL POL‹T‹KANIN TARAFLARI ......................................
Sosyal Politikalar›n Düzenleyicisi Olarak Devlet ........................................
Türkiye’de Sendikac›l›¤›n Tarihsel Geliflimi ................................................
Sivil Toplum ..................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
59
60
60
61
61
62
63
64
65
66
67
68
70
71
74
75
77
80
81
82
83
83
85
85
66
v
‹çindekiler
Sosyal Politan›n Ulusal Araçlar› ............................................ 88
ULUSAL ARAÇLARIN ORTAYA ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹..................................
ULUSAL ARAÇLARIN TÜRLER‹.....................................................................
Kamu Müdahalesi..........................................................................................
Kamu Müdahalesinin Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflimi....................................
Kamu Müdahalesi Araçlar›......................................................................
Kolektif Kendi Kendine Yard›m Mekanizmas› ............................................
Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflimi .......................................................................
Kolektif Kendi Kendine Yard›m Araçlar›...............................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
89
90
90
91
96
102
102
104
110
111
112
113
113
114
114
Sosyal Politikan›n Uluslararas› Araçlar› ................................ 116
ULUSLARARASI SOSYAL POL‹T‹KA ARAÇLARININ
ORTAYA ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹ ......................................................................
Uluslararas› Rekabetin Eflitlenmesi Düflüncesi ............................................
Ulusal Sosyal Politikalar›n Yetersizli¤i .........................................................
Düflünce Alan›nda Yaflanan De¤iflim...........................................................
Siyasal Bar›fl›n Ancak Sosyal Adaletle Sa¤lanabilece¤i Düflüncesi ...........
Mesleki Örgütlerin Uluslararas› Organizasyonlara Kat›lma Çabalar›..........
ULUSLARARASI SOSYAL POL‹T‹KA ARAÇLARI ..........................................
Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) ...............................................................
Kuruluflu ve Amaçlar› .............................................................................
ILO’nun Yap›s› ve Organlar› ..................................................................
ILO’nun Standart Tesisi ve Denetim ‹fllevleri .......................................
Temel ILO Sözleflmeleri ........................................................................
ILO -Türkiye ‹liflkileri..............................................................................
Milletler Cemiyeti ve Birleflmifl Milletler Teflkilat› ......................................
Avrupa Birli¤i ................................................................................................
Kuruluflu ve Geliflimi .............................................................................
AB’nin ‹stihdam ve Sosyal Politikas›......................................................
Türkiye Avrupa Birli¤i ‹liflkileri ..............................................................
Üçüncü Yol Hareketi ....................................................................................
Yefliller Hareketi ...........................................................................................
Feminist ‹deoloji ..........................................................................................
Uluslararas› Sendikal Örgütler ......................................................................
Sendikal Hareketlerde Yenilenme Aray›fllar› ..............................................
‹kili ‹fl Gücü ve Sosyal Güvenlik Sözleflmeleri............................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
4. ÜN‹TE
117
118
118
119
120
120
121
122
122
125
127
127
129
130
131
131
132
135
135
136
137
138
138
140
141
142
143
146
146
147
5. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
6. ÜN‹TE
Gelir Da¤›l›m› ve Yoksulluk .................................................... 148
GEL‹R DA⁄ILIMI ‹LE ‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLAR .....................................
Kiflisel Gelir Da¤›l›m› ....................................................................................
Fonksiyonel Gelir Da¤›l›m› .........................................................................
Bölgesel Gelir Da¤›l›m› ...............................................................................
Sektörel Gelir Da¤›l›m› ................................................................................
Birincil ve ‹kincil Gelir Da¤›l›m› ..................................................................
GEL‹R DA⁄ILIMI Efi‹TS‹ZL‹⁄‹N‹N ÖLÇÜLMES‹ ........................................
Lorenz E¤risi .................................................................................................
Gini Katsay›s› .........................................................................................
SOSYAL POL‹T‹KA AÇISINDAN GEL‹R DA⁄ILIMININ ÖNEM‹.................
GEL‹R DA⁄ILIMINI BEL‹RLEYEN FAKTÖRLER .........................................
Demografik Faktörler ....................................................................................
Piyasa Yap›s› ................................................................................................
Teknolojik Geliflme Düzeyi ..........................................................................
Üretim Faktörlerinin Niteli¤i .........................................................................
Servet Da¤›l›m› .............................................................................................
Enflasyon ve Ekonomik Krizler ..................................................................
Bölgesel Geliflmifllik Farkl›l›klar› .................................................................
Kamusal Mal ve Hizmetlerin Da¤›l›m› .........................................................
Küreselleflme..................................................................................................
GEL‹R DA⁄ILIMI POL‹T‹KASININ ARAÇLARI ...........................................
‹flgücü Piyasas› ve Ücret Politikalar› ............................................................
Fiyat Politikas› ..............................................................................................
Gelirler Politikas› ..........................................................................................
Servet Politikas› ............................................................................................
Maliye Politikas› ...........................................................................................
E¤itim Politikas› ............................................................................................
Sosyal Güvenlik Politikas›.............................................................................
DÜNYADA GEL‹R DA⁄ILIMI ......................................................................
TÜRK‹YE’DE GEL‹R DA⁄ILIMI ...................................................................
YOKSULLUKLA ‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLAR .............................................
Mutlak Yoksulluk-Göreli Yoksulluk.............................................................
Objektif Yoksulluk-Subjektif Yoksulluk.......................................................
Gelir Yoksullu¤u-‹nsani Yoksulluk ..............................................................
YOKSULLU⁄UN ÖLÇÜLMES‹ .....................................................................
YOKSULLU⁄UN NEDENLER‹ ......................................................................
DÜNYADA YOKSULLUK .............................................................................
TÜRK‹YE’DE YOKSULLUK ..........................................................................
YOKSULLUKLA MÜCADELE .......................................................................
Sosyal Politika Aç›s›ndan Yoksullukla Mücadelenin Önemi .....................
Yoksullukla Mücadelede Dünyadan ve Türkiye’den Uygulama
Örnekleri ......................................................................................................
Dünyadan Mikrokredi Uygulamalar› ....................................................
Türkiye’den Uygulama Örnekleri .........................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
149
149
149
149
149
150
150
150
151
151
152
152
152
153
153
153
153
154
154
154
154
155
155
155
155
155
156
156
156
157
158
158
158
158
159
159
160
161
163
163
164
165
165
166
168
169
vii
‹çindekiler
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
170
170
171
172
‹stihdam ve ‹flsizlik................................................................... 174
‹ST‹HDAM VE ‹Sfi‹ZL‹K: KAVRAMSAL ÇERÇEVE .......................................
‹ST‹HDAMIN KORUNMASI VE ‹fiS‹ZL‹KLE
MÜCADELEDE SOSYAL POL‹T‹KALARIN YER‹ VE ÖNEM‹ ....................
Çal›flma Hakk› ve Çal›flma Hakk› Çerçevesinde ........................................
Düzenlenen Sosyal Politika Tedbirleri
‹flsizli¤in Sosyo-Ekonomik ve Bireysel Etkileri ..........................................
‹fiS‹ZL‹KLE MÜCADELEDE ‹ZLENEN AKT‹F VE
PAS‹F ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALARI.................................................................
Aktif ‹stihdam Politikalar› ............................................................................
Aktif ‹stihdam Programlar›n›n Türleri ...................................................
Aktif ‹stihdam Politikalar›n›n Etkileri .....................................................
Pasif ‹stihdam Politikalar› ............................................................................
Pasif ‹stihdam Programlar›n›n Türleri ...................................................
TÜRK‹YE ‹fiGÜCÜ P‹YASASINDA ‹fiS‹ZL‹⁄‹N BOYUTLARI ......................
‹flsizli¤in Cinsiyete Göre Da¤›l›m› ................................................................
‹flsizli¤in E¤itim Düzeylerine Göre Da¤›l›m› ...............................................
‹fl Arama Süresine Göre ‹flsizlik ..................................................................
Genç ‹flsizli¤i ................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
175
178
179
180
181
182
182
184
186
186
188
189
190
193
193
195
196
197
198
200
200
201
Ücretler ve Çal›flma Koflullar› ................................................ 202
ÜCRET VE ÜCRETE ‹L‹fiK‹N KAVRAMLAR .................................................
Ücretin Tan›m› ve Unsurlar› .........................................................................
Ücret Kavram›n›n Kapsam› ve Konusu........................................................
Ücretin Önemi ve Ekonomik Hayattaki Yeri ..............................................
Ücrete ‹liflkin Kavramlar: Ücret Türleri........................................................
Ücret Haddi (Ana Ücret, Kök Ücret veya Ç›plak Ücret)-Ücret Geliri..
Nominal (Parasal) Ücret-Reel Ücret .......................................................
Nakdi Ücret-Ayni Ücret...........................................................................
Brüt Ücret-Net Ücret ...............................................................................
Kollektif Ücret-Efektif Ücret ...................................................................
Ücret Düzeyi............................................................................................
Asgari Ücret .............................................................................................
Ücret Sistemleri..............................................................................................
Zaman Esas›na Dayal› Ücret Sistemleri..................................................
Miktar Esas›na Dayal› Ücret Sistemleri ..................................................
Verimlilik Esas›na (Performansa) Dayal› Ücret Sistemleri ....................
Bireye Dayal› Ücret Sistemleri................................................................
7. ÜN‹TE
203
203
204
205
207
207
208
209
210
211
211
211
212
213
213
215
215
8. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
ÜCRET‹N KORUNMASI VE ÜCRET HAKKI.................................................
Ücretin Korunmas› ‹htiyac› ve Korunmaya Yönelik Düzenlemeler...........
Ücret Hakk› ve Sosyal Ücret ........................................................................
ÇALIfiMA KOfiULLARI VE ÇALIfiMA KOfiULLARINA ‹L‹fiK‹N
DÜZENLEMELER ...........................................................................................
Çal›flma Koflullar›nda Yaflanan De¤iflimler ..................................................
Devletin Çal›flma Koflullar›na Müdahalesi....................................................
Çal›flma Koflullar›n›n ‹nsani Yüzü: Düzgün ‹fl Kavram›..............................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
216
216
219
220
220
222
223
226
227
228
229
230
231
Sözlük ................................................................................... 233
Önsöz
Önsöz
Sosyal Politika-I adl› bu çal›flma; Anadolu Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi, Çal›flma
Ekonomisi ve Endüstri ‹liflkileri Bölümü ö¤rencilerinin ders kitab› gereksinimlerinin karfl›lanabilmesi amac›yla haz›rlanm›fl, kitab›n içeri¤inin belirlenmesi
sürecinde ö¤rencilerin ders programlar› ve gereksinimleri göz önünde bulundurulmufltur.
Kitab›n yaz›larak bas›ma haz›rlanmas› sürecinde çok say›da de¤erli kifli katk›
sa¤lam›flt›r. Her fleyden önce bu çal›flmaya katk› sa¤layan de¤erli yazarlar›m›za
içtenlikle teflekkür ediyoruz. Bu kitab›n haz›rlanmas› do¤rultusunda bize f›rsat
tan›yan ve gerekli ortam› sa¤layan Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Davut
AYDIN’a içtenlikle teflekkür borçluyuz.
Ayr›ca kitab›n haz›rlanmas› sürecinin her aflamas›nda deste¤ini esirgemeyen ve
bizleri sürekli olarak cesaretlendiren rektör yard›mc›m›z Prof.Dr. Ayd›n Ziya
ÖZGÜR ve ‹ktisat Fakültesi Dekan› Prof.Dr. R›dvan KARLUK’a teflekkür ediyoruz.
Son olarak önerileri ile bizi yönlendiren, ö¤rencisi olmaktan gurur duydu¤umuz
hocalar›m›z Prof.Dr. Nüvit GEREK ve Prof.Dr. Ömer Zühtü ALTAN’a sonsuz
teflekkürlerimizi sunuyoruz.
Kitab›n ö¤rencilere ve bu kitaba baflvuracaklara faydal› olmas›n› diliyoruz.
Editörler
Doç.Dr. A. ‹lhan ORAL
Yrd.Doç.Dr. Yener fi‹fiMAN
ix
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Sosyal politika bilim dal›n› genifl ve dar anlam› ile tan›mlayabilecek,
Sosyal politikan›n ortaya ç›k›fl sürecini ve sosyal politikan›n ortaya ç›k›fl nedenlerini aç›klayabilecek,
Sosyal politikan›n kimleri, hangi risklere karfl› korudu¤unu ifade edebilecek,
Sosyal politikan›n hedeflerini ve sosyal sorunlara karfl› yaklafl›m›n› belirleyebilecek,
Sosyal politikan›n önemini ve gereklili¤ini de¤erlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sosyal Politika
• Sanayi Devrimi
• Ba¤›ml› Çal›flma
• Sosyal Politikan›n Kamusal
Niteli¤i
• Sosyal Refah
‹çindekiler
Sosyal Politika-I
Sosyal Politika
Bilim Dal›na ‹liflkin
Genel Bilgiler
• SOSYAL POL‹T‹KA KAVRAMI
• SOSYAL POL‹T‹KANIN ORTAYA
ÇIKIfiINI HAZIRLAYAN KOfiULLAR
• SOSYAL POL‹T‹KANIN KAPSAMI
• SOSYAL POL‹T‹KANIN ÖZELL‹KLER‹
• SOSYAL POL‹T‹KANIN HEDEFLER‹
• SOSYAL POL‹T‹KANIN F‹NANSMANI
• SOSYAL POL‹T‹KANIN ÖNEM‹
• SOSYAL POL‹T‹KA ‹LE D‹⁄ER
SOSYAL B‹L‹MLER ARASINDAK‹
SINIRLAR
Sosyal Politika Bilim
Dal›na ‹liflkin Genel Bilgiler
SOSYAL POL‹T‹KA KAVRAMI
Sosyal politika en temel anlat›m› ile sosyal nitelikli politikalar› konu alan bir bilim
dal›d›r (Altan, 2011: 3). Kavram etimolojik olarak incelendi¤inde sosyal kelimesinin Latince “socius” kelimesinden gelmekte oldu¤u ve ortak arkadafl, dost anlam›na geldi¤i görülmektedir. Temel ö¤esini oluflturan politika ise kelime anlam› olarak toplumda belirli bir amaca yönelik önlemler bütününü ifade etmektedir. Türk
Dil Kurumunun iktisat terimleri sözlü¤ünde politika sözcü¤ünün karfl›s›nda “belirlenen amaç veya hedeflere ulaflmaya yönelik karar ve eylemler bütünü” ifadesi yer
almaktad›r.
‹ki kelime bir araya geldi¤inde devletin belirlenen toplumsal amaç veya hedeflere ulaflmak için ald›¤› kararlar ve sürdürdü¤ü uygulamalar, sosyal politikan›n
kavramsal içeri¤ini oluflturmaktad›r. Sözcüklerin bu anlam›ndan yola ç›k›p en genel anlamda bir sosyal politika tan›m› yapmak gerekirse “Bir ülkede devletin ülke
insan›n›n mutlulu¤u ve refah› hedefine yönelik olarak ülke insan›n›n sa¤l›¤›, e¤itimi, güvenli¤i, beslenmesi, korunmas›, bar›nmas› ve istihdam›n›n sa¤lanmas› yönünde ald›¤› kararlar ve sürdürdü¤ü uygulamalar›n bütünü” sosyal politika tedbirleri olarak say›labilir.
Sosyal politika kavram› ilk kez 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Wilhelm Heinrich Riehl taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Sosyal politika bilim dal›n›n teorisinin ise yine Alman bir bilim
adam› olan Otto Von Zwideneck Südenhorst taraf›ndan ortaya at›ld›¤› kabul edilmektedir (fienkal, 2007: 27). Sosyal politika biliminin temellerinin Almanya’da at›lmas›, Sanayi Devrimi’nin ‹ngiltere’de bafllam›fl oldu¤u ve sosyal politika ile sanayileflme aras›nda direkt bir iliflki bulundu¤u düflünüldü¤ünde üstünde durulmas› gereken bir konudur. Sanayileflmenin önce ‹ngiltere’de bafllamas› ve ‹ngiltere ile Amerika Birleflik
Devletlerinin birinci kuflak sanayileflmifl ülkeler oldu¤u göz önünde bulundurulursa
Almanya, ikinci kuflak sanayileflen ülkeler aras›ndad›r ve devlet eliyle sanayileflmenin
yafland›¤› bir ülke olarak görülmektedir. Ayr›ca Almanya’daki sanayileflme, birinci kuflak ülkelerin ard›ndan gerçekleflti¤i için bu ülkelerin deneyimlerinden yararlanma
imkân› söz konusudur. Bu çerçevede sanayileflmenin kötü yüzü olarak ortaya ç›kan
uzun çal›flma saatleri, parçalanan aile yaflam›, bireylerin sosyal hayattan uzaklaflmas›
ve yabanc›laflmaya karfl› devletin önlem alma gereklili¤ine olan inanç, sosyal politika
biliminin temellerinin Almanya’da at›lmas› için uygun ortam› yaratm›flt›r.
Genel olarak sosyal politikan›n kavramsal çerçevesini çizen ancak çok genifl bir
tan›m olan devletin belirli toplumsal amaç ve hedeflere ulaflmak için ald›¤› karar-
Politika: Belirlenen amaç
veya hedeflere ulaflmaya
yönelik karar ve eylemler
bütünü.
4
Sosyal Politika-I
lar bütünü tan›mlamas›, sosyal politika bilim dal›n› tan›mlamakta yetersiz ve oldukça genel kalmaktad›r. Ulafl›lmak istenen hedefin ne olaca¤›, kararlar›n hangi
yöntemlerle al›naca¤› gibi konular sosyal politika bilim dal›n›n alt bafll›klar›n› oluflturmakla beraber, sosyal politika bilim dal›na iliflkin tan›mlar›n içeriklerinde yer almaktad›r. Bu anlamda sosyal politika literatüründe, sosyal politikan›n bir bilim dal› olarak ortaya ç›k›fl sürecine ve sosyal politikan›n kapsam›ndaki farkl›l›¤a iliflkin
olarak ikili bir tan›ma gidildi¤i görülmektedir.
Dar Anlamda Sosyal Politika Kavram›
Dar Anlamda Sosyal
Politika: Sanayi Devrimi’nin
ortaya ç›kard›¤› kötü
çal›flma koflullar›na karfl›
ekonomik yönden ba¤›ml›
kesimleri sermayeye karfl›
korumak ve bu yolla
toplumdaki s›n›f
çat›flmalar›n› önleyerek
toplumun ve devletin
varl›¤›n› sürdürmesini
sa¤lamaya yönelik
uygulamalar.
Dar anlamda sosyal politika kavram› bu bilim dal›n›n ortaya ç›kt›¤› zamanlardaki
kapsam›n› vurgulamaktad›r. Buna göre dar anlamda sosyal politika, iflçi statüsünde
çal›flanlar›n ifl iliflkileri ve çal›flma yaflam›nda korunmas› amac›yla devletçe al›nan
karar ve sürdürülen uygulamalar› konu alan bilim dal›d›r. Dar anlamda sosyal politika, kapitalist ekonomi düzeninden hareket eden, sadece iflçi ve iflveren veya sermaye ve emek s›n›f› aras›ndaki mücadeleyi konu edinen, bu iki s›n›f aras›ndaki mücadeleye sadece ifl iliflkileri çerçevesinde yaklaflan, amac› toplum düzeninin korunmas› ve sürdürülmesi olan düzenlemeler bütünüdür (Tuna - Yalç›ntafl, 1997: 30).
Kavram›n içerdi¤i unsurlar› ele ald›¤›m›zda karfl›m›za Sanayi Devrimi ile paralel olarak kapitalist ekonomik sistem, sistemin ilerlemesi için gerekli sermaye, sermaye birikimini oluflturan en önemli unsur olarak iflçiler ve sermaye ile iflçiler aras›ndaki iliflki ç›kmaktad›r. Sanayi Devrimi ile üretim s›n›rs›z bir enerjiye kavuflmufl
ve kitlesel tüketim için kitlesel üretim olarak ifade edilebilecek fordist üretim anlay›fl› egemen hale gelmifltir. Fordist üretim anlay›fl› ve Sanayi Devrimi, fabrika sistemini gerekli k›lmaktayd›. Fabrika sisteminde iflçiler bir araya gelmekte ve makinelerin belirleyici oldu¤u bir ritm ile çal›flmak durumunda kalmaktayd›. Dolay›s›yla Sanayi Devrimi öncesinin genellikle parça bafl› olarak çal›flan ve üretim merkezlerinde, yani fabrikalarda, toplanmay›p genellikle evlerde yap›lan üretim faaliyetleri son buluyordu (Kennedy, 1995: 104). Fabrika sistemi sayesinde iflçi ve iflverenler ayn› çat› alt›nda bir araya gelmeye bafll›yorlard›. Bu süreçte egemen olan
kapitalist ekonomik sistemin temel hareket noktas›, sermaye birikimi ve sermaye
birikimini sa¤layacak giriflimci ile sermaye birikimini gerçeklefltirecek, üretim sürecinde iflverene ba¤›ml› olarak çal›flacak iflçidir. Bu anlamda Sanayi Devrimi çal›flma yaflam›nda iki s›n›fl› bir üretim yap›s› oluflturmufl ve s›n›fl› toplum yap›s› belirgin hale gelmifltir. Bu süreç do¤rultusunda sosyal politikan›n amac›, bu iki s›n›f
aras›ndaki tezatlar›n giderilmesi ve mevcut ekonomik düzenin sürdürülmesi olarak ifade edilmifltir.
Bu amaç do¤rultusunda “dar anlamda sosyal politika, amac› toplumsal adalet
ve adil bir gelir da¤›l›m› olan, ekonominin iflleyiflindeki aksakl›klar› düzeltici rol
oynayan, s›n›f mücadelesinin ortaya ç›kma nedenlerini azalt›c› önlemler alarak
toplumsal bir denge gözetmeye çal›flan, bar›fl ve denge bilimidir” (Talas, 1990: 12).
Bar›fl ve denge bilimi olarak tan›mlanmas›ndaki temel neden, kapitalist ekonomik
sistemin devam›n›n sa¤lanmas›n›n ekonomik büyümeyi, kalk›nmay› ve refah› temsil etmesi ve bu sistemin devam›n›n da korunacak denge ile mümkün oldu¤una
duyulan inançt›r. Bar›fl bilimi tan›m› ise sosyal politikan›n di¤er tüm bilimlerden
ayr›lan hümaniter bir bak›fl aç›s›n› ve yaklafl›m›n› temsil etmektedir.
Dar anlamda sosyal politikan›n bu flekilde tan›mlanmas›, sanayileflmenin ürünü
olarak ortaya ç›kmas›ndan ve sanayileflmenin ortaya ç›kard›¤› sosyal sorunlarla
mücadele etmek için üretilen kamu politikalar› olarak görülmesinin bir sonucudur
(Dereli, 2002: 1). Ancak bu noktada belirtmek gerekir ki, sosyal politika yasal - ku-
5
1. Ünite - Sosyal Politika Bilim Dal›na ‹liflkin Genel Bilgiler
rumsal düzenlemelerden önce ve öte bir politika özelli¤i tafl›d›¤›ndan ve yasal düzenlemelere yön verdi¤inden, bu politikalar›n belirlenmesinde toplumsal konumlanma ve güç iliflkileri oldukça önemlidir (Koray, 2008: 27). Sanayileflen dünyan›n
egemen s›n›f› olan burjuvazinin bu süreçte sermaye birikimini h›zland›rmak istemesi ancak iflçi s›n›f›n›n a¤›r ve zor çal›flma flartlar›na olan tepkisi, devletlerin ilk
olarak bu yönde sosyal politikalar üretmesini gerekli k›lm›flt›r. Sanayileflme ile toplumda oldukça güçlü bir konuma gelen burjuvazi, devlete egemen olmak iste¤i ile
düzenin devam› için gerekli olan iflçilerin çal›flma flartlar›nda iyilefltirme yapma
aras›nda tercihini düzenin devam›ndan yana kullanarak devletlerin bu süreçte çal›flma hayat›n› düzenleyici rol oynamas›n›n önünü açm›flt›r. Sosyal politikan›n ilk
uygulamalar›n›n özellikle a¤›r çal›flma flartlar›na yönelik olmas› ile kad›n ve çocuklar› konu almas› bu toplumsal güç dengesinin bir sonucu olarak sosyal politikalar›n en az seviyede ve sadece bu koflullara dayanamayacak durumdaki hassas s›n›flar› kapsamas›na neden olmufltur.
SIRA S‹ZDE
Dar anlamda sosyal politika kavram›n› tan›mlayarak, unsurlar›n› aç›klay›n›z.
Genifl Anlamda Sosyal Politika Kavram›
1
SIRA
D Ü fi Ü S‹ZDE
NEL‹M
Sosyal politikan›n bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›nda büyük etkisi olan Sanayi
Devrimi, sosyal politikan›n yaln›zca dar anlamdaki tan›m›na temel teflkil etmekteD SÜ fiOÜ RN EUL ‹ M mümkün
dir. Bu yaklafl›m ile günümüzdeki sosyal sorunlara çerçeve oluflturmak
de¤ildir. ‹nsanlar›n birlikte yaflamalar› ile bafllayan sosyal sorunlar ve sosyal sorunlara çözüm bulma aray›fl› Sanayi Devrimi’nin do¤urdu¤u s›n›fl›SD ‹toplum
OK RK AUT yap›s› ve
kapitalist ekonomik sistemin devam› amac›yla zorunlu hale gelmifl ve toplumun
refah›na hizmet edecek politikalar üretme gereklili¤i dolay›s›yla sosyal politika biSIRA
D ‹ KS‹ZDE
KAT
limi do¤mufltur.
Sosyal politikan›n bir disiplin haline gelmesi Sanayi Devrimi ile paralellik gösSIRASosyal
S‹ZDE sorunlar›n
terse de kökeni insanl›k tarihi kadar eskidir (fienkal, 2007: 28).
AMAÇLARIMIZ
de¤ifliklik gösteren yap›s›, sosyal politikan›n da dinamik bir yap›da olmas›na neden olmaktad›r. Sosyal politika, genel anlam› ile refah›n sa¤lanmas›n› hedef alan,
AMAÇLARIMIZ
sosyal sorunlara çözüm arayarak bu hedefe hizmet eden bir bilim
Bu tan›K ‹ Tdal›d›r.
A P
m› ile sosyal politikan›n, sosyal sorunlara müdahale etme nedeni refah› art›rmak
ortaya ç›k›fl›ndaki gereklilik ise toplumsal mekanizmalar›n, sosyal sorunlar›n çözüK ‹ T A P
münde yetersiz kalmas› ile aç›klanmaktad›r. Özellikle piyasaT mekanizmas›n›n
orELEV‹ZYON
taya ç›k›fl› ve piyasan›n toplumsal iliflkilerin merkezine yerleflmesi ile birlikte (Polanyi, 2009: 101) sosyal politika hem kapitalizmin vicdani yönünü temsil etmeye
TELEV‹ZYON
bafllam›fl hem de hangi olgular›n piyasa d›fl›nda tutulmas› gerekti¤ine karar veren
‹NTERNET
bir mekanizma haline gelmifltir.
N N
N N
‹ N Tbilgi
E R N EveT sosyal poliPiyasa olgusu ve sosyal politika aras›ndaki iliflki ile ilgili daha detayl›
tikan›n sosyal sorunlara bak›fl›n› daha iyi anlayabilmek için “sosyal politika forumundan”
radyo program›n›n kay›tlar›na http: //www.acikradyo.com.tr/default.aspx?_mv=a&aid=26482 adresinden ulaflabilirsiniz.
Genifl anlamda sosyal politika kavram›, birkaç flekilde tan›mlanabilmektedir.
Kapsam›n›n geniflli¤i vurgulanmak istendi¤inde “toplumun ba¤›ml› çal›flan ekonomik yönden güçsüz ve özel olarak bak›m, gözetim, yard›m, desteklenme gereksinimi duyan kesimlerinin ve gruplar›n karfl›laflt›klar› ya da karfl›laflabilecekleri risklere, olumsuzluklara karfl› en genifl biçimde korunmalar›na yönelik kamusal
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D ÜSfiOÜ NREUL ‹ M
DS ‹OK KR AUT
D ‹ K S‹ZDE
KAT
SIRA
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
6
Sosyal Politika-I
Genifl Anlamda Sosyal
Politika: Amac› sosyal
adalet ve toplumlar›n
refah›n› sa¤lamak olan,
kapsam› sosyal sorunlar ile
paralellik gösteren,
ekonomiye sosyal boyut
katmak ve ekonominin
iflleyiflindeki aksakl›klar›
düzeltici politikalar›n
oluflmas›n› sa¤layarak
sosyal dengeyi gözetmek
amac›ndaki hümaniter bir
bilim dal›.
politikalar› konu alan sosyal bilim dal›” (Altan, 2009: 4) tan›m› yap›labilmektedir.
Topluma bak›fl aç›s›n›n ideolojik s›n›f kavram›ndan farkl› oldu¤u vurgulanmak istendi¤inde “topluma bir bütün olarak bakan, toplum içinde bütün s›n›flar› ilgilendiren çok çeflitli konular› s›n›f fark› gözetmeksizin ele alan bir disiplin” (Talas,
1990: 32) tan›m› yap›labilmektedir. Genifl anlamda sosyal politikan›n toplumsal ve
siyasi hayattaki durumu vurgulanmak istendi¤inde ise varl›¤›n› liberal devlet anlay›fl›na ve bu anlay›fl› de¤ifltirmek isteyen mücadelelere, demokratik siyasi rejimlere, eflit oy hakk›na borçlu bir bilim dal› (Koray, 2008: 36-37) tan›m› yap›labilmektedir.
Tüm bu tan›mlardan hareketle genifl anlamda sosyal politikay›, amac› sosyal
adalet ve sosyal eflitlik ile birlikte toplumlar›n refah›n› sa¤lamak olan, kapsam› sosyal sorunlar›n kapsam› ile paralellik gösteren, ekonomi politikalar›na sosyal boyut
katma amac›nda olan ve ekonominin iflleyiflindeki aksakl›klar› düzeltici politikalar›n oluflmas›n› sa¤layan, bu yönüyle sosyal dengeyi arzulayan hümaniter bir bilim
dal› olarak ifade etmek mümkündür.
Sosyal politikan›n dar ve genifl anlam› tan›mland›ktan sonra her ikisi aras›ndaki fark›n analiz edilmesi kavramlar›n daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layacakt›r.
Tablo 1.1
Dar Anlamda Sosyal
Politika ile Genifl
Anlamda Sosyal
Politikan›n Farklar›
Dar Anlamda Sosyal Politika
Genifl Anlamda Sosyal Politika
Sanayi Devrimi ile ortaya ç›kan çal›flma
iliflkilerini merkeze al›r.
Sanayi Devrimi’nden çok eski tarihlerdeki sosyal
sorunlardan, sanayi sonras› toplumun sosyal
sorunlar›na kadar genifl bir çerçeveye sahiptir.
Kaynak: Orhan Tuna
- Nevzat Yalç›ntafl
“Sosyal Siyaset”
(1997) ve Meryem
Koray “Sosyal
Politika” (2008)
kitaplar›ndan
derlenerek
haz›rlanm›flt›r.
Çal›flma hayat›ndaki sorunlar› iki s›n›f
(emek - sermaye) ba¤lam›nda de¤erlendirir.
Sosyal sorunlara ve çal›flma yaflam›ndaki
iliflkilere s›n›f perspektifinden daha genifl bir
perspektif ile yaklafl›r.
Sosyal hayat›n bütün yönlerini inceleyerek
Sadece çal›flma iliflkilerinden do¤an sorunlar›,
sosyal sorunlar›n tümünü konu al›r. Çal›flma
temeline iflçi statüsü alt›nda çal›flanlar› oturtarak
iliflkilerindeki kapsam› iflçiler de¤il, tüm ba¤›ml›
konu al›r.
çal›flanlard›r.
‹ktisadi sistemi kapitalist sistem olarak kabul eder ‹ktisadi sistemi merkeze alarak incelemelerini
ve bunun sürdürülmesi için düzenlemelerin
yapmaz. Ekonomi politikalar›n›n sadece liberal
üretilmesini hedefler.
politikalardan ibaret oldu¤unu varsaymaz.
Siyasal düzenle iliflkisi genel oy hakk› ile s›n›rl›d›r. Siyasal düzenin önemli bir parças› haline gelecek
aktörlerin oluflturulmas›na katk›da bulunur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2
Dar anlamdaSIRA
sosyal
politika kavram›n›n ortaya ç›k›fl›ndaki koflullar›n sosyal politikan›n
S‹ZDE
bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›na katk›s›n› tart›flarak genifl anlamda sosyal politika
kavram› ile farkl›l›klar›n› aç›klay›n›z.
SOSYAL POL‹T‹KANIN ORTAYA ÇIKIfiINI
S O R U
HAZIRLAYAN
KOfiULLAR
Sosyal politikan›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlayan koflullar temelde iki tarihsel gerçe¤e
dayanmakla beraber tarihin ak›fl› içinde birçok olayla iliflkilendirilebilir. Sosyal poD‹KKAT
litikan›n ortaya ç›k›fl›na yol açan ilk olay Frans›z ‹htilali ve ihtilal sonras› ortaya ç›kan düflünce ortam›yken di¤eri Sanayi Devrimi’dir. Frans›z ‹htilali ve Sanayi DevSIRAayn›
S‹ZDE
rimi yaklafl›k
zamanlarda gerçekleflen ve birbirini tamamlayan etkilere sahip
olan iki geliflmedir. Frans›z ‹htilali, Sanayi Devrimi ve sonras›nda ortaya ç›kan ekonomik ve toplumsal
iliflkilerin geliflmesini sa¤layan fikirlerin ortaya ç›kmas›n› sa¤AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
7
lam›fl, siyasal yap›lar› de¤ifltirmifl ve Sanayi Devrimi’nin do¤uflunu h›zland›rm›flt›r.
Sanayi Devrimi ise do¤rudan do¤ruya teknolojik bir geliflim süreci ile hem ekonomik bir de¤iflim yaratm›fl hem de sosyal politikan›n do¤uflunu, ortaya ç›kard›¤›
kavramlar üzerinden belirlemifltir. Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kard›¤› ba¤›ml› çal›flanlar ve kapitalist ekonomik sistem, sosyal politikan›n kavramsal çerçevesinin çizilmesinde referans noktalar› olmufltur.
Bu iki geliflmenin yan›nda 19. yüzy›l, yaflanan di¤er geliflmeler ile birlikte insanl›k tarihinde en çok de¤iflimin yafland›¤› yüzy›ld›r (Tuna - Yalç›ntafl, 1997: 22).
S‹ZDE
Bu de¤iflimin alt›nda yatan en önemli neden sanayileflmedir.SIRA
Sanayileflme
sosyal
tarihin daha önceki dönemlerinde rastlanmayan yeni bir ifl iliflkisinin ve statüsünün do¤mas›na yol açarak flehirleflmenin, ba¤›ml› çal›flman›n ve iflçi sendikalar›D Ü fi Ü N E L ‹ M
n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r (Altan, 2009: 2). Sanayi Devrimi ile birlikte üretim
yap›s›ndan teknolojiye, toplumsal yap›lanmadan hukuk sistemine ve e¤itime kaS O R U ç›kard›¤› dedar her alanda önemli de¤iflimler yaflanm›flt›r. Sanayi Devrimi, ortaya
¤iflimler sonucunda yeni bir ekonomik ve toplumsal yap›n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu yap› iflletmenin aileden ayr›ld›¤›, ifl bölümünün veD sermaye
birikimi‹KKAT
nin geçerli oldu¤u bir yap›d›r. Sanayileflme bu özellikleri ile toplum yap›s›n› temelinden de¤ifltirmifl ve merkezilefltirilmifl, bireyselli¤in ön plana ç›kt›¤›, sanayi
SIRA S‹ZDE
toplumlar›n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r (Toeffler, 2008: 51 - 75). Sanayileflme
yeni sosyal s›n›f ve tabakalar›n do¤mas›na yol açm›fl, mevcut sosyal yap›lar›n neredeyse tamam›n› etkilemifl, üretim ve çal›flma iliflkilerini kökten
de¤iflikli¤e u¤AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
ratm›flt›r (Ersöz, 2003: 124).
N N
Sanayileflmenin toplumsal ve ekonomik yap›da yaratt›¤› farkl›laflmaKDile
Ü‹ fi ÜTilgili
NAE L P‹ Mdaha detayl›
bilgi için “Raymond Aron (1997) Sanayi Toplumu. Dergah Yay›nlar›” adl› eserinden, Türkiye’nin sanayileflmesi ile ilgili detayl› bilgi için “‹lhan Tekeli (2010) Sanayi Toplumu ‹çin
S O R U
Sanayi Yaz›lar›. Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›” adl› eserinden yararlanabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Sanayileflme öncesi süregelen ifl iliflkileri ve Sanayi Devrimi’nin geliflimi
ç›kard›D ‹ Kile
K Aortaya
T
¤› de¤iflimler bu kitab›n 2. bölümünde ayr›nt›l› olarak aç›klanacakt›r.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
N N
Sosyal politikan›n bir bilim dal› olarak ortaya ç›k›fl›n› haz›rlayan iki tarihi olay,
ayn› zamanda iflçi s›n›f›n›n ve kapitalist ekonomik düzenin de do¤uflunu haz›rlaAMAÇLARIMIZ
m›flt›r. Ancak sosyal politikan›n varoluflunu bu iki olay aç›klamaya
yetmez. Bir bilim dal› olarak ortaya ç›k›fl›, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›na denk gelmekle beraber sosyal politika, piyasa olgusunun ortaya ç›kt›¤› andan itibaren varolagelen, ulus devK ‹ T AdüzenlemelerP
letlerin ortaya ç›k›fl› ile yürütücüsünü belirleyen, yasal - kurumsal
den önce ve öte bir politikad›r (Koray, 2008: 27). Frans›z ‹htilali’nin de¤ifltirdi¤i siyasal ortam ve düflünce ak›mlar›, Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kard›¤› yeni ifl iliflkiE L E V ‹ Z Ydo¤rultusunON
leri ve her iki de¤iflimin arkas›nda yatan özgürlükçü ve liberalTanlay›fl
da yaflanan geliflmelerin bir bilim dal› olarak ortaya ç›kard›¤› sosyal politika, bu geliflmelerden önce de varl›¤›n› sürdürmekteydi. Piyasa olgusunun ekonomileri kontrol etti¤i bir toplumun “günümüzden” önce yaln›zca ilkesel olarak bile var olma‹NTERNET
d›¤› görüflü (Polanyi, 2009: 86), sosyal politikan›n da bir bilim dal› olarak “günümüz” zaman dilimi ile birlikte ortaya ç›kmas›n› aç›klamaktad›r. Piyasa olgusunun
gelifliminden ve toplumun merkezine oturmas›ndan önce de sosyal politika varl›¤›n› korumaktayd›. Ancak piyasan›n sosyal iliflkileri belirleme kapasitesinin düflüklü¤ü, çal›flma iliflkilerini düzenleyen geleneksel mekanizmalar›n varl›¤›, üretim sürecinin sürekli bir enerji kayna¤›ndan yoksun olmas›, çal›flma flartlar›n›n görece iyi-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ PM
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
Sosyal Politika-I
li¤i ve sosyal sorunlar›n belli bir seviyede kalmas› dolay›s›yla Sanayi Devrimi öncesi sosyal politika bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmam›flt›. S›n›fl› toplum yap›s›n›n
belirgin bir flekilde ortaya ç›kmas›, sosyal sorunlar›n h›zla artmas› ve yaflanan di¤er geliflmeler, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s› ve sanayileflmenin etkisi ile birlikte sosyal
politikan›n bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r.
SOSYAL POL‹T‹KANIN KAPSAMI
Sosyal politikan›n kapsam›n› toplumun bütün kesimleri ve tüm sosyal sorunlar›
olarak belirlemek mümkündür. Sosyal politikan›n konular› toplumun tüm sosyal
sorunlar› ve refah›, kapsam› ise toplumun tüm kesimleridir. Ancak bununla birlikte özellikle üzerine e¤ildi¤i konular ve toplum kesimleri, sosyal politikan›n kapsam›n› ifade etmektedir. Sosyal politikan›n konusunu belirleyen en önemli kavram
olan sosyal sorun, toplumun mevcut durumunun ve birey ile toplum aras›ndaki
iliflkilerin toplum vicdan›nda bir huzursuzluk yaratmas› fleklinde tan›mlanabilir
(Turan, 1994: 10). Sosyal sorun tan›m› içerisinde yer alan bütün problemler, toplumun refah›n› ilgilendirdi¤i için sosyal politikan›n kapsam› içerisindedir. Sosyal politikan›n kapsam› konu ve kifli bak›m›ndan iki ayr› bafll›kta ele al›narak daha iyi irdelenmesi sa¤lan›lmaya çal›fl›lacakt›r.
Kifli Bak›m›ndan Kapsam›
Sosyal politikan›n kifli bak›m›ndan kapsam›, sosyal sorunlar›n farkl›laflmas›na paralel olarak dinamik bir geliflim göstermifltir. Sosyal politikan›n bir bilim dal› olarak
ortaya ç›kt›¤› süreçte iflçi s›n›f›, sosyal politikan›n kifli bak›m›ndan kapsam›n› oluflturan tek kesimdi. Ancak çal›flma yaflam›n›n de¤iflimi, kamu kesimi ve hizmetler
sektörünün geliflimi ile birlikte sadece iflçi kesimi de¤il, kamu görevlileri de sosyal
politikan›n kapsam›na girmifltir. Sosyal adaletin ve sosyal bar›fl›n sa¤lanmas› aç›s›ndan özel bir önem tafl›yan ekonomik yönden güçsüzler yan›nda özel olarak korunmas› gereken toplum kesimleri de sosyal politikan›n kapsam›n› belirlemede önemli bir yere sahip olmufltur.
Ba¤›ml› Statüler Alt›nda Çal›flanlar
Ba¤›ml› statüler alt›nda çal›flanlar sosyal politikan›n kifli bak›m›ndan kapsam›n›
oluflturan ilk gruptur. Ba¤›ml› statüde çal›flma kavram›n›n içine yaln›z iflçiler de¤il
sözleflmeli çal›flanlar, kamu görevlileri, memurlar ve baflka statüler alt›nda ba¤›ml›
olarak çal›flan kesimler girmektedir. Ba¤›ml› çal›flanlar›n statülerindeki farkl›l›ktan
ba¤›ms›z olarak ortak yönleri, üretim araçlar›na sahip olmamalar› ve emeklerini bir
iflverenin emrine vererek ücret veya maafl olarak adland›r›lan bir gelir elde etmeleridir. Bu gelir ba¤›ml› çal›flanlar›n ço¤u kez tek geliridir. Ba¤›ml› çal›flanlar›n genellikle ücret gelirlerinden baflka bir gelir güvenceleri yoktur ve iflverenin emrine
verdikleri emek, sahip olduklar›, piyasa içerisinde gelir getirebilecek tek üretim
faktörleridir.
Ba¤›ml› çal›flman›n hukuk sistemlerinde düzenlenen üç unsuru söz konusudur. Buna göre teknik ba¤›ml›l›k, çal›flan›n iflverene iflin yap›lmas› ve yürütülmesi, yöntemi ve koflullar› bak›m›ndan ba¤l› olmas›n› ifade etmektedir. Hukuki ba¤›ml›l›k, çal›flan›n iflverenin emir ve otoritesine tabi olmas›, iflin yürütülmesi ile ilgili olarak iflverene denetim ve yapt›r›m anlam›nda ba¤l› olmas› anlam›n› tafl›maktad›r. Ekonomik ba¤›ml›l›k ise yapt›¤› ifl karfl›l›¤›nda düzenli ve sürekli bir gelir elde etmesini ve ekonomik yönden iflverene ba¤›ml› olmas›n› ifade etmektedir.
9
Ba¤›ml› statüler alt›nda çal›flanlar›n korunma gereklili¤i, eme¤in niçin korunmas› gerekti¤i sorusunun cevab› ile paraleldir. Eme¤in yani ba¤›ml› çal›flan›n geliri olan ücret veya maafl ço¤unlukla kiflinin tek geliridir ve kapitalist ekonomik sistem içerisinde sermaye birikimi öncelikli amaç oldu¤u için genellikle düflük bir seviyededir. Emek di¤er üretim faktörlerinden farkl› olarak saklanabilen bir üretim
faktörü olmad›¤› ve onu sunan kifliden ayr›lamad›¤› için en k›sa zamanda geliri
ödenmesi gereken ve sadece bir obje olarak nitelendirilemeyen bir üretim faktörüdür. Bu özellikleri dolay›s›yla emek di¤er üretim faktörlerinden ayr›l›r ve ba¤›ml› statüler alt›nda çal›flanlar sosyal politikan›n kapsam› içerisinde korunan gruplar
içerisinde yer al›r (Tuna - Yalç›ntafl, 1997: 55-56).
SIRA S‹ZDE
Ba¤›ml› statüler alt›nda çal›flanlar hangi gerekçelerle sosyal politikan›n
kifli bak›m›ndan
kapsam› içerisinde de¤erlendirilmektedirler?
Ekonomik Yönden Güçsüz Kesimler
3
SIRA S‹ZDE
Ekonomik yönden güçsüz kesimler, sosyal politikan›n do¤rudan ilgi alan›ndaki bir
O R U düzenli ve
di¤er kesimdir. Ekonomik yönden güçsüz kesimler toplumda Syeterli,
sürekli bir gelir güvencesinden yoksun kesimler olarak tan›mlanabilir (Altan, 2009:
6). ‹flsizler, sermayeleri olmayan ya da s›n›rl› olan küçük esnaflar,
bir sanat› ve beD‹KKAT
cerisi olmas›na ra¤men yeterli kayna¤a sahip olmayan ve gerekli pazarlara ulaflamayan sanatkârlar, topraks›z köylüler ve yeterli arazisi olmayan küçük çiftçiler
SIRA S‹ZDE
ekonomik yönden güçsüz kesimler içerisinde yer almaktad›rlar.
Ekonomik yönden güçsüz kesimlerin korunmas› gereklili¤i, sosyal devlet ilkesi içerisinde kendisine hukuki zemin bulmufltur. II. DünyaAMAÇLARIMIZ
Savafl› sonras› ortaya ç›kan sosyal devlet anlay›fl›, bireyi ekonomik faaliyetler dolay›s›yla koruma
çabas›nda olan, piyasa mekanizmas› d›fl›nda bireylere gelir güvencesi sa¤layan
anlay›fl› dolay›s›yla ekonomik yönden güçsüz kesimlerin korunmas›nda
önemli
K ‹ T A P
rol oynam›flt›r.
S O R U
D‹KKAT
Sosyal Devlet: Ekonomi
politikalar›n› sosyal
SIRA S‹ZDE
politikalarla birlikte
düflünen, sosyal refah›n
art›r›lmas› ve
toplumlaflmas›n› sa¤lama
AMAÇLARIMIZ
çabas›nda olan,
sosyal
adaletin sa¤lanmas› için
piyasalara aktif ve kapsaml›
bir müdahale öngören devlet
anlay›fl› olarakK ‹ T A P
tan›mlanabilir.
N N
Özel Olarak Korunmas› Gereken Kesimler
TELEV‹ZYON
Toplumsal hayatta baz› kesimler özel olarak korunmaya muhtaçt›rlar. Bu kesimlerin toplum içerisinde var olmalar› ve toplumla bütünleflmeleri kolay olmamaktad›r.
Bu nedenle bu kesimlere iliflkin sosyal politikalar üretilmek durumunda kal›nmak‹ N T E R N E T göçmenler
tad›r. Çocuklar, yafll›lar, özürlüler, eski hükümlüler, gençler, kad›nlar,
ve tüketiciler olarak toplumun tamam› bu grupta yer almaktad›r.
Çocuklar, topluma uyum sa¤lama noktas›nda e¤itimleri ve çal›flma hayat›ndaki
koflullar dolay›s›yla özel olarak korunma ihtiyac› duymaktad›rlar. Yafll›lar, çal›flma
yaflam›ndan ayr›ld›klar› andan itibaren ekonomik anlamda ve yafll›l›klar› süresince
bak›m ve gözetim olanaklar› itibar›yla ayn› durumdad›rlar. Tüketiciler en fazla istismara u¤rayan kesim olarak; özürlüler, yetersizlikleri dolay›s›yla toplumla bütünleflmelerini zorlaflt›racak her türlü konuda; eski hükümlüler, topluma uyumlar›
noktas›nda; gençler, iflgücü piyasas›na giriflleri anlam›nda ve e¤itimleri noktas›nda;
kad›nlar, fiziksel durumlar›, kad›n olmak ve bu nedenle hiçbir ayr›mc›l›¤a u¤rat›lmamak noktas›nda; göçmenler de, çal›flma koflullar› anlam›nda özel olarak korunmal›d›rlar. Sosyal devlet anlay›fl› çerçevesinde bütün bu kesimler baz› özel uygulamalar ve politikalar ile korunma alt›na al›nmaktad›r.
Son olarak sosyal politikan›n kapsam›nda olmayan kesimlerin belirlenmesi,
konunun daha net alg›lanmas›n› sa¤layacakt›r. Sosyal politikan›n genel anlamda
kapsam› tüm toplumdur. Ancak sosyal politikan›n kapsam›ndaki kifliler, baz› ko-
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
10
Sosyal Politika-I
flullar dolay›s›yla kapsam alt›na al›nm›fllard›r. Kapsamda olmayan kifliler, ekonomik yönden güçsüz kesimlerle ayn› koflullarda olmad›klar› gibi özel olarak korunmas› gereken kesimde veya ba¤›ml› çal›flan statüsünde de olmayanlard›r. Örne¤in iflverenler bu anlamda sosyal politikan›n özel olarak ilgilendi¤i bir kesimi
ifade etmemektedir. Sahip olduklar› sermayeyi yat›r›ma dönüfltürüp istihdam etti¤i kifliler olan ve bu suretle gelir elde eden bir iflveren ba¤›ml› statüde çal›flanlara göre önemli bir üstünlü¤e sahiptir (Altan, 2011: 6). Yine ayn› flekilde sa¤l›kl› bireyle özürlü bireyin toplumla bütünleflmesi ayn› oranda mümkün de¤ildir.
Dolay›s›yla sa¤l›kl› birey bu anlamda sosyal politikan›n kapsam›nda de¤ildir. ‹htiyaç kriterinden hareketle sosyal politikan›n kapsam› belirlendi¤inde bu hizmetlere ihtiyaç duymayan ve kendi imkânlar› ile bu f›rsatlara sahip olanlar kapsam
d›fl›nda yer al›r. Ancak bu kesimler, sosyal politika kapsam›nda kamu taraf›ndan
sunulan hizmetlere ihtiyaç duydu¤u andan itibaren di¤er toplum kesimleri gibi
eflit olarak yararlan›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
Sosyal politikan›n
kifli bak›m›ndan kapsam›n› aç›klayarak bu kesimlerin hangi yönlerden
SIRA S‹ZDE
korumaya tabi olduklar›n› belirtiniz.
Konu Bak›m›ndan
Kapsam›
Sosyal politikan›n kapsam›ndaki kesimlerin hangi konularda korunaca¤›, sosyal
S O R bak›m›ndan
U
politikan›n konu
kapsam›n› ifade etmektedir. Sosyal politikan›n bir bilim dal› olarak do¤uflunu h›zland›ran Sanayi Devrimi sonras›, sosyal politikan›n ilk
konusu, çal›flma
iliflkilerinde iflçilerin korunmas›yd›. Ancak artan sosyal sorunlarla
D‹KKAT
birlikte sosyal politikan›n konular› da genifllemifltir. Bu ba¤lamda toplumun refah›n› ilgilendiren tüm konular, sosyal politikan›n da konular›d›r.
SIRA S‹ZDE
konular›na bak›ld›¤›nda tarihsel ak›fl içerisinde koruyucu ifl
hukuku mevzuat›n›n oluflturulmas›, örgütlenme özgürlü¤ünün elde edilmesi, çal›flma hayat›ndaki
risklere karfl› sosyal sigortalar›n oluflturulmas› ve ücretin korunmaAMAÇLARIMIZ
s› sosyal politikan›n ilk konular› olarak ifade edilebilir (Tuna - Yalç›ntafl, 1997:
102). Ortaya ç›kt›¤› y›llarda toplumun önemli bir kesimini ilgilendiren çal›flma iliflkilerindeki Kaksakl›klar,
bir gereklilik olarak sosyal politikan›n bu alana daha çok
‹ T A P
e¤ilmesine yol açm›flt›r. Ancak daha sonralar› sadece çal›flma iliflkileri de¤il, yoksulluk, istihdam edilebilme, gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlikler, sosyal d›fllanma,
yoksunlukT Eve
L Eçevre
V ‹ Z Y O Nsorunlar› da sosyal politikan›n kapsam›na girmifltir. Daha do¤ru bir ifade ile sanayileflme sonras› ortaya ç›kan yap›, öncelikle çal›flma hayat›ndaki sorunlar› yaratm›fl, daha sonra yoksulluk, iflsizlik gibi problemleri üretmifl ve
toplumlar›n refah› ile ilgili bir bilim olan sosyal politika da yeni sosyal sorunlar ile
NTERNET
kapsam›n› ‹geniflletmifltir.
Bahsedilen geniflleme ile sorunlar›n bir çözüme kavuflturulup yeni sorunlara
yönelindi¤i anlam› ç›kart›lmamal›d›r. Sosyal politika konular›na yaklafl›m biçimi
olarak ilk önce sorunun etkisini azaltmay›, daha sonra soruna çözümler üretmeyi
ve nihayetinde sorunun temellerini ortadan kald›rmay› amaçlar. Örne¤in iflsizli¤e
karfl› al›nacak en son önlem iflsizli¤in sonuçlar›n› hafifletmeyi amaçlayan iflsizlik sigortas› iken iflsizlik sorununun önlenmesinde aktif istihdam politikalar› sorunu
çözmek amac›ndad›r. Sosyal ve ekonomik haklar›n bireyin çal›flmas›ndan baflka
k›staslara ba¤lanmas› ise sorunun temellerini ortadan kald›rma amac›yla uygulanan bir yöntemdir. Bu do¤rultuda sosyal politika, sorunlara çözüm üreterek yeni
sorun alanlar›na yönelmemifl, sorunlar ile mücadelesini ilerleterek eklenen yeni
sorunlara da çözüm üretme aflamas›na geçmifltir.
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Sosyal politikan›n konular›nda bir genellik olabilece¤i gibi oldukça özel kesimO Rsosyal
U
leri ilgilendiren konular da söz konusudur. Örne¤in, ekonomik Sve
sonuçlar› aç›s›ndan yaratt›¤› olumsuzluklar iflsizlikle mücadeleyi sosyal politikan›n önemli
konular›ndan biri yapmaktad›r. E¤itimli iflsizlik ve genç iflsizli¤i,D sosyal
‹ K K A T politikan›n
iflsizlik konusu alt›nda özel olarak ilgilendi¤i konulardand›r. E¤itimli insanlar›n iflsizli¤i, sonuçlar› bak›m›ndan tazmin edilse dahi, bireyin toplumla olan ba¤lar›n›n
SIRA S‹ZDE
kopmas›n› h›zland›rabilecek etkilere sahiptir. Genç iflsizli¤i de özellikle toplumsal
hareketlerin temelini oluflturabilecek kadar tehlikeli bir sosyal sorun niteli¤i tafl›maktad›r. Bu anlamda sosyal politika son y›llarda kavram veAMAÇLARIMIZ
kapsam bak›m›ndan
daha da geniflleyen bir bak›fl aç›s›na sahiptir.
N N
Genç iflsizli¤i ile kapsaml› bilgi edinmek, konunun teorik altyap›s› ve
K ‹nedenleri
T A P hakk›nda
ayr›nt›l› bir de¤erlendirme için Naci Gündo¤an’›n Genç ‹flsizli¤i adl› kitab›ndan (Anadolu
Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2001) yararlanabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
Günümüzün sosyal politikas›n›n ilgilendi¤i konular ise iflsizlik, çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi, düzgün ifl, yoksulluk, yoksunluk, göç, sosyal
çevre
D Ü fi Üd›fllanma,
NEL‹M
sorunlar›, konut sorunu, ayr›mc›l›k, çocuklar ve yafll›lar›n bak›m›, kad›nlara karfl›
‹NTERNET
ayr›mc›l›¤›n her türünün önlenmesi, çok uluslu flirketler, gelir da¤›l›m›ndaki adaS O R U
letsizlikler, ›rkç›l›k ve tüm bu riskleri önleyecek bir sistemin kurulabilmesidir.
‹ K Kyoksulluk
AT
Sosyal politikan›n konular›ndan istihdam ve iflsizlik ile gelir da¤›l›m›D ve
bu kitab›n 7. ve 8. ünitelerinde ayr›nt›l› olarak incelenecektir.
SOSYAL POL‹T‹KANIN ÖZELL‹KLER‹
SIRA S‹ZDE
N N
Sosyal politikan›n özelliklerini, bu kapsamda üretilmifl düzenlemelerin nitelikleri
AMAÇLARIMIZ
belirlemektedir. Sosyal politikan›n özellikleri, sözü edilen politikalar›n
yürütücüleri ve politika üreticileri bak›m›ndan kamusal niteli¤i ve mutlaka evrensel bir nitelik tafl›mas›ndan hareketle iki bafll›kta incelenecektir.
K ‹ T A P
11
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Sosyal Politikan›n Kamusal Niteli¤i
Sosyal politika, en genel anlam›ndaki tan›m›ndan hareketle de¤erlendirildi¤inde
T E L Ee¤itim,
V ‹ Z Y O N savunma,
devlet eliyle yürütülmesi gereken politikalar bütünüdür. Sa¤l›k,
bay›nd›rl›k ve iflgücü piyasas› politikalar›n›n oluflturulmas›, ilke olarak devletin
görev tan›m› içerisindedir. Sosyal devlet anlay›fl› gere¤i bu görevler ilke olarak
devlet taraf›ndan gerçeklefltirilmelidir. Kamu yarar› gözetilerek
devletçe yap›lan
‹NTERNET
müdahaleler, sosyal politikan›n çal›flma alan›n› oluflturmaktad›r (Altan, 2011: 23).
Sosyal politika bu özelli¤i dolay›s›yla kamuya ait politikalard›r ve yürütücüsü
devlettir.
Ancak sosyal politikalar›n oluflturulmas› sürecinde etkili olan tek unsur kamu
de¤ildir. Demokratik siyasal rejimlerin hüküm sürdü¤ü ülkelerde meslek kurulufllar›, sivil toplum örgütleri, üniversiteler, sosyal örgütlenmeler ve sendikalar sosyal
politikalar›n oluflturulma aflamas›nda önemli rol oynayan kurumlard›r. Fakat sosyal politikalar›n uygulay›c›s› ve denetleyicisi devlettir. Bu yönüyle sosyal politikan›n kamusal niteli¤i ortaya ç›kmaktad›r. Sosyal politika devlet taraf›ndan uygulan›r
ve yine denetlenmesi de devletin sorumlulu¤undad›r. Ancak, yerel yönetimler ve
kâr amac› gütmeyen kurulufllar ile toplumdaki örgütlü tüm kurulufllar›n sosyal nitelikli faaliyetleri, sosyal politikalar› destekleyici ve güçlendirici niteliktedir (Altan,
2011: 23).
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
12
Sosyal Politika-I
Sosyal politika tedbirleri do¤rudan devlet eliyle yürütülebildi¤i gibi toplum
kesimlerinin bir araya gelerek oluflturduklar› sendika, kooperatif, dernek, vak›f
gibi sivil toplum örgütleri eli ile toplumu tehdit eden ekonomik ve sosyal tehlikelere karfl› tedbir ve politika gelifltirmesi amac›yla da oluflturulabilir. Ancak
bu yolla oluflturulan tedbirlerin nas›l uygulanaca¤›, s›n›rlar›n›n ne olaca¤›, kimler taraf›ndan bu hakk›n kullan›labilece¤i gibi konular yasal düzenlemelerin
çerçevesi içerisinde flekillenebilmektedir. Bu flekillenme politikay› üreten kurumlar taraf›ndan yap›labilece¤i gibi devlet taraf›ndan da yap›labilmektedir ancak s›n›rlar› yine yasal mevzuat ve hukuk kurallar›n›n çizdi¤i s›n›rlard›r.
Sosyal politikalar›n uygulay›c›lar›n›n de¤iflmesi konusu, sosyal politikalara
ayr›lan merkezi bütçelerin daralmas›, neo - liberal politikalar›n etkisi ile devletin sosyal yönünün azalmas›, yerel yönetimlerin tüm ülkelerde önemli ölçüde
güç kazanmas› gibi nedenlerle sosyal politikan›n uygulay›c›s› olarak devletin
rolünde gerilemeler çerçevesinde incelenmektedir. Halka en yak›n yönetim birimleri olan yerel yönetimler, devletin rolünün gerilemesi sürecinde en önemli aktör olarak ortaya ç›kmaktad›r. Yerel yönetimlerin merkezi otoriteye karfl›
mahallî düzeyde sosyal politikalar›n ve hizmetlerin yürütülmesinde daha etkin
oldu¤u görüflü ön plana ç›km›flt›r (Ersöz, 2005: 134). Kâr amac› gütmeyen kurulufllar da, sosyal sorunlar›n farkl›laflmas›, devletin sosyal sorunlar›n çözümünde fazlaca aktif olamamas› ve yetersizli¤i gibi nedenler ve özellikle refah
devletlerinin küçültülmesi ve refaha yönelik hizmetlerin hem daralt›lmas› hem
de piyasalaflmas› yönündeki uygulamalar sonucu sosyal politikalar›n yeni yürütücüsü olmak noktas›nda bir rol üstlenmifllerdir (Tokol - Alper, 2011: 60). Bu
anlamda sosyal politikadaki sosyal yard›mlar ve sosyal hizmetlerin bir hak olarak düzenlenmesi ve keyfilikten ç›kar›lmas› yerine; düzensiz, da¤›n›k ve politik etkilere aç›k bir hay›rseverlik boyutuna tafl›nmas› söz konusudur (Çelik,
2010: 75). Bu görüflü destekleyen baflka bir argüman da sosyal politikan›n hak
temelli uygulamalardan, yard›mseverlik ve merhamet temelli uygulamalara
do¤ru bir de¤iflim yaflad›¤›d›r (Koray, 2008: 41). Bu tart›flmada yerel yönetimlere ve kâr amac› gütmeyen kurulufllara biçilmifl bir rol oldu¤u görüflü de söz
konusudur.
Sosyal politikan›n anlam› ve kamusal niteli¤i ile ilgili tart›flmalar son dönemlerde oldukça hareketlenmifltir. Sosyal devlet anlay›fl›ndaki gerileme ve bu
anlamda sosyal görevlerin bir k›sm›n›n devletten baflka kurumlara do¤ru kayd›¤› ve bu anlamda refah gereksinimlerinin karfl›lanmas›nda yeni aktörlerin ortaya ç›kt›¤› konusu tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r (Koray, 2003: 72). Ortaya ç›kan yeni aktörlerin en önemlileri, merkezi yönetime k›yasla daha verimli oldu¤u düflünülen yerel yönetimler, toplumsal yaflamda önemleri giderek artan kâr amac› gütmeyen kurulufllar ve devlet müdahalesinin s›n›rlanmas›na yönelik olarak
ortaya ç›kan devletin sosyal görevlerinin piyasalaflmas›d›r (Özdemir, 2004:
130). Bütün bu olgular›n arkas›nda yatan nedenler, ulus devletlerin müdahale
alanlar›n›n daralmas› ve ifllevlerinin azalmas› olarak tan›mlan›rken bu durum
sosyal politikan›n düzenleyicisi ve yürütücüsü olan devletin sosyal politika
üzerindeki hâkimiyetini ve rolünü sorgular duruma getirmifltir (Özayd›n, 2008:
164). Bu tart›flmalar sosyal politikan›n gelece¤ine iliflkin tart›flmalar olarak daha detayl› incelenmeyecektir. Ancak sosyal politikan›n kamusal niteli¤ine ve
yürütücüsü olan devletin rol kayb›na dair tart›flmalar›n oldu¤u ve devletin sosyal politikalar aç›s›ndan daralan bir role sahip oldu¤u söylenebilmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Sosyal politikan›n anlam› ve ifllevi ile küreselleflmenin sosyal politikaD üzerindeki
etkileri
‹KKAT
ile daha detayl› bilgi edinmek için; Küreselleflme Sürecinde Sosyal Politika (Abdulkadir
fiENKAL, Alfa Yay›nlar›, ‹stanbul 2007), “Sosyal Politikan›n Anlam› SIRA
ve ‹fllevini
S‹ZDE Tart›flmak”
(Meryem Koray, Çal›flma ve Toplum Dergisi, 2007/4, S: 15) ve “Küresel Etkilerle fiekillenen Sosyal Politika Anlay›fl› Ekseninde Sosyal Politikalar›n Gelece¤ini Tart›flmak” (Mehmet
Merve Özayd›n, Gazi Üniversitesi, ‹.‹.B.F. Dergisi, 10/1, 2008) adl›AMAÇLARIMIZ
kaynaklardan yararlanabilirsiniz.
D‹KKAT
N N
Sosyal Politikan›n Evrensel Niteli¤i
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P yap›lan uyDevaml›l›¤› olmayan, ac›ma, merhamet, yard›m ve dinî duygularla
gulamalar, bireyleri baflka bir bireyin insaf›na b›rakmaktad›r. Bu tip yard›mlar, nas›l, ne zaman ve kimlere yap›laca¤›na iliflkin kamusal bir çerçevenin bulunmamaT E L Euygulaman›n
V‹ZYON
s› nedeniyle sosyal politika tedbiri olarak de¤erlendirilemez. Bir
sosyal politika tedbiri olarak de¤erlendirilmesi için düzenli, sürekli olmas›, bununla
beraber, tesadüfî ve bir defal›k olmamas› gerekmektedir. Zekât, fitre ve sadaka
fleklinde yap›lan yard›mlar belirtilen özellikleri tafl›mamas› dolay›s›yla sosyal poli‹NTERNET
tika tedbiri olarak de¤erlendirilmesi mümkün de¤ildir.
S‹ZDE
Bir uygulaman›n, sosyal politika tedbiri olarak de¤erlendirilmesi SIRA
için tafl›mas›
gereken
özellikleri belirtiniz.
13
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
SIRA S‹ZDE
Sosyal politika ilke olarak yürütücülü¤ünü devletin yapt›¤›, kapsam›n›n da o ülkeS O R U bir ülkenin
nin s›n›rlar› ile flekillendi¤i bir düzenlemeler bütünüdür. Bu anlamda
uygulad›¤› sosyal politikalar›n karakteristi¤ini, o ülkenin içinde bulundu¤u koflullar belirlemekte ve bir devletin sosyal politikalar› o ülkeye has Dözellikleri
içerisin‹KKAT
de bar›nd›rmaktad›r. Ülkelerin ekonomik ve sosyal yap›lar›ndaki farkl›l›klar, ülkenin benimsedi¤i yönetim biçimi, ülkede hâkim olan ekonomi anlay›fl›, demografik
SIRA S‹ZDE
özellikler, aile yap›s›, gelenekler ve kültürel yap› sosyal politikalar›n
belirlenmesinde ülkelere has özelliklerin ortaya ç›kmas›n› sa¤lamaktad›r (Altan, 2011: 24). Bu
anlamda sosyal politikalar›n ulusal niteli¤inden bahsetmek mümkündür.
AMAÇLARIMIZ
Sosyal politikalar›n ulusal niteli¤ine yön verip biçim kazand›ran etkenler, iç etkenler ve d›fl etkenler olarak iki grupta s›ralanabilir. ‹ç etkenler içerisinde yönetim
biçimi, hukuk düzeni, ekonomik düzen, demografik yap› veK özellikleri,
sosyo ‹ T A P
kültürel özellikler, endüstri iliflkileri sistemi ile sosyal güvenlik sistemi say›labilir.
D›fl etkenler ise sosyal politikaya evrensel nitelik kazand›ran unsurlard›r. Buna göre ülkenin yönetim biçimi, sosyal politikan›n çerçevesini do¤rudan
T E L E V ‹ Zbiçimlendiren
YON
bir etkendir. Demokratik yönetim biçimlerinin benimsendi¤i ülkelerde sosyal politikan›n geliflmesi daha kolayd›r. Demokratik yönetimler, sosyal talepler daha kolay dile getirilebildi¤i ve sosyal mücadelelerin çerçevesi çizildi¤i için sosyal politi‹NTERNET
kan›n güvencesi olmufltur (Altan, 2009: 34).
Ekonomik düzen, sosyal politikalara karakteristik kazand›ran bir di¤er unsurdur. Bir ekonominin en önemli baflar› kriteri, gelir da¤›l›m›n›n düzenlili¤idir (Talas, 1990: 5). Bu baflar›, toplumsal refah›n oluflturulmas› mümkün oldu¤unca üst
seviyede gerçeklefltirilmesi ile refah›n toplumsallaflmas› ve da¤›l›m›n›n adiliyeti
ile ölçülmektedir (Altan, 2009: 35). Buna göre, sosyal politikan›n önemli bir konusu olan gelir da¤›l›m› ve iflsizlik ekonomik düzen ile yak›ndan ilgilidir. Bir
ekonominin büyüklü¤ü yani gayrisafi millî has›las› oldukça önemlidir. Ancak bu
has›lan›n toplumun katmanlar› içinde da¤›l›m› ve ücretlilerin ald›klar› pay ile bir
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
14
Sosyal Politika-I
ekonominin istihdam yaratma kapasitesi, o ekonominin sosyal sorunlarla olan
iliflkisini belirlemektedir.
Nüfusun demografik yap›s› ve özellikleri, özellikle sosyal güvenlik sistemlerini
yak›ndan ilgilendiren, ayr›ca iflgücü piyasalar› aç›s›ndan da önem tafl›yan bir göstergedir. Sosyal politikalar›n ulusal niteli¤inde ülkelerin demografik yap›lar› ve
özellikleri oldukça etkilidir.
‹stihdam yap›s›, ülkelerin hem geliflmifllik düzeyi hakk›nda bilgi vermekte hem
de sosyal politikalar›n›n temelinde yer alan çal›flmaya ba¤l› önlemlerin s›n›rlar›n›
çizmektedir. ‹fl gücü piyasas›nda yaflanan iflsizlik, kay›t d›fl›l›k, ücret seviyesinin
düflüklü¤ü gibi unsurlar, sosyal politikalar›n yönelmesi gereken alanlar› ve aciliyetlerini belirlemektedir. Özellikle iflsizlik, sosyal sorunlar›n temelinde bulunmas› dolay›s›yla önemle üzerinde durulmas› gereken bir sorundur. Bu anlamda istihdam›n
yap›s› ve iflsizlik oran›, sosyal politikalar›n ulusal niteli¤ini belirlemektedir.
Sosyal politikalar›n ulusal niteli¤ini etkileyen belki de en önemli unsur, ülkelerin sosyo - kültürel özellikleridir. Gelenek ve görenekler, kültürel tutumlar ve ahlaki de¤erler sosyal politikan›n ulusal niteli¤ini belirler. Örne¤in Türkiye’de sosyal
güvenlik sisteminin esas› aileye dayanmaktad›r. Aile dayan›flmas› ve aile deste¤i,
çal›flmak ve prim ödemek üstünden flekillenen sosyal güvenlik sisteminin uzun süreli iflsizlik dönemlerinde çökmesi sonucu oluflabilecek temel ihtiyaçlar› karfl›layan
en önemli unsurdur (Bora ve di¤erleri, 2011: 184).
Ülkede kurulu endüstri iliflkileri sistemi ile sosyal güvenlik sistemi, çal›flma yaflam›n›n aktörlerini yak›ndan ilgilendiren unsurlar olarak sosyal politikar›n ulusal
niteli¤ini belirlemektedir. Güçlü bir sendikal anlay›fla, sendikac›l›k gelene¤ine ve
düzgün iflleyen bir endüstri iliflkileri sistemine sahip olmak, sosyal politikalar aç›s›ndan önemli bir üstünlüktür (Altan, 2009: 37). Düzgün iflleyen bir endüstri iliflkileri sistemi, ortaya ç›kabilecek sosyal sorunlar› azaltt›¤› için, belirli risklere karfl›
korumalar oluflturmufl bir sosyal güvenlik sistemi ise sosyal sorunlar›n çözümünde
önemli rol üstlendi¤i için sosyal politikalar aç›s›ndan son derece önemlidir.
Belirtilen bütün bu unsurlar dolay›s›yla ülkelerin sosyal politikalar› birbirinden
farkl›laflabilmektedir. Fakat bu farkl›laflma, sosyal politikan›n evrensel niteli¤ini de¤ifltirmemektedir. Küreselleflme ve uluslararas› piyasalar›n kazand›¤› güçle birlikte
ulusal anlamda sosyal politika izlemek, anlam›n› yitirmeye bafllam›flt›r. Dünyadaki
ülkeleri birbirine yaklaflt›ran ve hatta ortak hareket etme noktas›na getiren bu süreç, sosyal politikalar›n da birbirine yaklaflmas›na neden olmufltur. Piyasalar küresellefltikçe sosyal politikalar›n da küresel anlamda etkili hale gelmesi zorunlulu¤u
yaflanm›flt›r. Bu çerçevede sosyal politikan›n evrensel niteli¤i oluflmufltur.
Sosyal politikan›n evrensel niteli¤i anlam›nda ilk örnekler, sosyal güvenlik sistemlerindeki farkl›l›klar›n önüne geçilmesi ve bireylerin emeklilik hakk›na sahip
olmalar›n› engelleyici düzenlemelerin ortadan kald›r›lmas›na yönelik ikili anlaflmalard›r. Uluslararas› göçlerin h›z kazanmas› ve ülkeler aras›ndaki iflgücü hareketlili¤inin bir sonucu olarak ortaya ç›kan ikili anlaflmalar, sosyal politikan›n evrensel niteli¤inin ilk göstergesidir. ‹lerleyen zaman içerisinde baflta Uluslararas› Çal›flma Örgütü ve Avrupa Birli¤i olmak üzere, sosyal politikalar›n evrensel ve bölgesel anlamda baz› standartlara kavuflturulmas› amac›n› tafl›yan örgütlerin, sosyal politikalar› gelifltirmek amac›yla bildirgeler, kararlar ve sözleflmeler üretti¤i görülmektedir.
Sosyal politikalar›n evrensel niteli¤i, uluslararas› sosyal politika düzenlemelerinin genifllemesi ve dünyan›n tek bir pazar haline dönüflmesi ile kendisini hissettirmektedir. Sosyal politikalar›n hedefinin evrenselleflmesi, düzenlemelerin de evrensel boyut kazanmas›n› sa¤lam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D ‹ K K A T ayr›nt›l› olaSosyal politikan›n uluslararas› boyutunun geliflimi, bu kitab›n 5. ünitesinde
rak incelenecektir.
SOSYAL POL‹T‹KANIN HEDEFLER‹
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Sosyal politikan›n en önemli hedefi, refah seviyesinin yükseltilmesi ve refah›n topAMAÇLARIMIZ
lumsallaflmas›d›r. Bu çerçevede, sosyal politikan›n konular›nda
toplum yarar›na
sa¤lanacak her iyileflme, sosyal politikan›n hedefi konumundad›r. Sosyal politikan›n genifl anlamdaki tan›m›ndan hareketle, sosyal politikan›n ilk hedefi, refah seK ‹ nihayet
T A P sosyal soviyesinin yükseltilmesi, sosyal sorunlar›n en aza indirgenmesi ve
runlar› ortaya ç›karacak mekanizmalar›n ortadan kald›r›lmas›d›r.
Sosyal politikan›n bir bilim dal› olarak ortaya ç›kt›¤› dönemde hedefi, var
T E Lsosyal
E V ‹ Z Y O Npolitikan›n
olan düzenin sürdürülmesidir (Altan, 2009: 12). Bu dönemde,
ihtilalci bir karaktere sahip olmad›¤›, amac›n›n sosyal s›n›flar aras›ndaki farkl›l›klar›n azalt›lmas› ve bu yolla s›n›f mücadelesini yok etmek oldu¤u ifade edilmifltir (Tuna - Yalç›ntafl, 1997: 193). Hatta sosyal politikan›n kapitalizm
ile olan ilifl‹NTERNET
kisinin s›n›rlar› da çizilmifl ve sosyal politika, demokrasiye dayanan özel mülkiyet ve giriflimlere yer veren bir disiplin olarak ifade edilmifltir. Sosyal politika kapitalizmin eksikliklerini ortadan kald›rmak suretiyle düzenin devam›n› sa¤layan
bir unsur olarak tan›mlan›rken sosyalizm ise kapitalizmin düzeltilemeyecek eksiklikleri oldu¤unu belirten ve bu düzenin tasfiye edilmesini isteyen bir düflünce
bütünü olarak ifade edilmektedir (Tuna - Yalç›ntafl, 1997: 186). Sosyal politikan›n hedefinin bu flekilde tan›mlanmas›, sosyal politikan›n dar anlam› çerçevesinde makul karfl›lanabilmektedir. Ancak genifl anlamda sosyal politikan›n bu hedefi bar›nd›rd›¤›n› söylemek veya kapitalizmin ekonomik sistem olarak benimsenmedi¤i ülkelerde sosyal politikan›n bulunmad›¤›n› söylemek mümkün de¤ildir.
Bununla beraber sosyal politikay› kapitalizmin vicdan› olarak ifade etmek ve kapitalist sistemin eksikliklerini gidermek noktas›nda, güç dengeleri ve demokrasi
ile etkisinin belirlendi¤i, zaman zaman siyasal yönü de olan ancak bu yönünü
yürütücüsü olan devletin istekleri d›fl›na ç›karamayan uygulamalar olarak tan›mlamak daha do¤rudur.
Sosyal politikan›n bir bilim dal› olarak ortaya ç›kt›¤› dönemdeki hedefleri daha çok çal›flma hayat› ile s›n›rl›yken, kapsam›ndaki konular›n çeflitlenmesi ile sosyal bar›fl, sosyal adalet ve sosyal refah hedeflerinin yan›nda özel hedefleri de de¤iflime u¤ram›flt›r. Örne¤in gelir da¤›l›m›ndaki bozukluklar›n düzeltilmesi, kad›n,
genç ve e¤itimli iflsizli¤inin önlenmesi, yoksullu¤u önleyici politikalar›n üretilmesi, e¤itim politikalar›n›n ifl gücü piyasas› ile ba¤lant›s›n›n kurulmas› ve e¤itimin
toplumun bütününe yayg›nlaflt›r›lmas›, sosyal politikan›n konular› ile paralel özel
hedefleridir.
Sosyal politikan›n sosyal bar›fl hedefi, toplumu oluflturan unsurlar› ayr›flt›rmak
yerine, birlefltirmek olarak ifade edilebilir (fienkal, 2007: 46). Sosyal anlamda bar›fl›n sa¤lanmas›, sosyal sorunlar›n üretilmesini engelleyici bir unsurdur. Toplumu
oluflturan unsurlar›n farkl›l›klar›n›n de¤il ortak yönlerinin ortaya ç›kar›lmas› ve toplumun bütün bireylerine adil bir yaflam hakk›n›n sa¤lanmas›, sosyal bar›fl›n sa¤lanmas› aç›s›ndan oldukça önemlidir. Sosyal bar›fl›n etkili ve sürekli bir flekilde sa¤lanmas› ise do¤rudan toplumun içinde bulundu¤u ekonomik ve siyasi faktörlere
ba¤l›d›r (Tuna - Yalç›ntafl, 1997: 210). Etkili ve sürekli bir sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›, toplumu sosyal sorunlardan uzak tutaca¤› gibi ekonomik anlamdaki kay›plardan koruyarak ekonomik ve sosyal geliflmeye uygun ortam› da sa¤layacakt›r.
15
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sosyal bar›fl: Sosyal bar›fl,
toplumsal s›n›flar
aras›ndaki anlaflmazl›klar›n
çözümlenmifl oldu¤u, sosyal
gerilimlerin önlendi¤i,
toplumsal birlikteli¤i ifade
eden ideal bir durum olarak
tan›mlanmaktad›r.
16
Sosyal adalet: Sosyal
adalet, toplumdaki bireylerin
sosyal haklara eriflimindeki
eflitli¤i fleklinde ifade
edilmektedir.
Sosyal refah: Sosyal refah,
toplumun bir bütün olarak
sahip oldu¤u refah düzeyi,
sosyal imkânlar ve ekonomik
anlamdaki zenginliklerinin
bütünü olarak ifade
edilmektedir.
Sosyal Politika-I
Sosyal politikan›n bir di¤er hedefi olan sosyal adalet, bütün insanlar›n ba¤›ml›
olmadan yaflamlar›n› sürdürebilmesi, kendilerini gelifltirebilmesi ve sosyal hizmetlere ulaflmas›nda eflit f›rsatlara sahip olabilmesi olarak tan›mlanabilir (fienkal, 2007:
48). Sosyal politika aç›s›ndan sosyal adalet, toplumdaki kesimlerin yaflam seviyeleri aras›ndaki fark›n, sosyal hizmetlere ulaflabilmek noktas›ndaki aksakl›klar›n ve
ekonomik haklara eriflmedeki eksikliklerin giderilmesi olarak ifade edilebilir. Bu
hedefin gerçeklefltirilmesi, sadece sosyal anlamda de¤il, ekonomik anlamda da
toplum kesimleri aras›ndaki farkl›l›¤›n azalt›lmas›n› sa¤layabilir (Tuna - Yalç›ntafl,
1997, 211).
Toplumdaki bireyler aras›nda fark gözetmeksizin sosyal politikalar›n uygulanmas› ve sosyal hizmetlere eriflimde hiçbir ayr›mc› koflulun olmamas›, sosyal politikan›n sosyal adalet hedefini ifade etmektedir. Sosyal adalet, toplum kesimlerinin
gelirlerinin eflitlenmesi veya her konuda adalet anlam›nda de¤il, toplumdaki sosyal ve ekonomik dengesizliklerin azalt›lmas› anlam›nda anlafl›lmal›d›r. Sosyal adalet ifade edildi¤i flekliyle, sürdürülebilir bir ekonomik ve sosyal geliflmenin sa¤lanmas›nda en önemli unsur olarak ifade edilmektedir (Kapar, 2009: 65).
Sosyal politikan›n en önemli hedefi ise sosyal refah›n sa¤lanmas› ve gelifltirilmesidir. Sosyal hizmetlerin seviyesinin yükseltilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas› ile sosyal
refah›n sa¤lanmas› hedeflenmektedir. Sosyal refah, ekonomik sistemin sonuçlar›n›n eflitlenme çabas› olarak ifade edilebilece¤i gibi, toplum kesimlerinin sosyal
haklar›n›n eflitli¤i do¤rultusunda tüm sosyal haklar›n yükseltilmesi olarak da ifade
edilebilir. E¤itim, sa¤l›k, bar›nma, sosyal güvenlik alanlar›nda daha çok kiflinin, daha yüksek seviyede yararlanmas› sosyal refah›n amaçlar›ndand›r (Tuna - Yalç›ntafl,
1997: 209). E¤itim imkânlar›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›, ö¤retmen bafl›na düflen ö¤renci
say›s› gibi e¤itimin kalitesini ifade eden göstergelerdeki iyileflme, sosyal harcamalar›n gayrisafi millî has›la içerisindeki pay›n›n yükselmesi, hastane say›s› ve sa¤l›k
hizmetlerinde kalitenin yükselmesi, konutlardaki elektrik kullan›m› gibi göstergeler sosyal refah›n art›fl›n› ifade etmektedir. Sosyal refah›n en önemli göstergesi ise
sosyal harcamalar›n art›fl göstermesi ve toplum kesimlerinin sosyal refaha ulaflman›n kolaylaflmas›d›r.
Sosyal politikan›n özel hedefleri, sosyal politikan›n konular› ile paralellik göstermekteyken, sosyal politikan›n genel hedefi daha önce de ifade edildi¤i üzere refah›n art›r›lmas›, refah›n toplumsallaflmas› ve refaha eriflimde hiçbir ayr›mc›l›¤›n olmamas› ile sosyal adalet, sosyal bar›fl ve sosyal refah›n sa¤lan›p gelifltirilmesi ve
sosyal adalet, sosyal bar›fl ve sosyal refah› bozacak tüm düzenlemeleri önleyici uygulamalar›n oluflturulmas›d›r.
SOSYAL POL‹T‹KANIN F‹NANSMANI
Sosyal politikan›n finansman kaynaklar›, sosyal politikan›n yürütücüsü olarak ifade edilen devletin bütçesi ve bu bütçeye gelir olarak yaz›lan bütün kalemler olarak ifade edilebilir. Bu anlamda sosyal politikan›n ana finansman kayna¤› devlet
bütçesidir. Devlet bütçesinin gelir kalemleri, sosyal politikan›n finansman›ndaki
unsurlar olarak belirtilebilir. Devlet bütçesinin zenginli¤i, sosyal politikan›n da finansman kaynaklar›n›n zenginli¤ini ifade etti¤i için, sosyal politikalar›n geliflmifllik
düzeyi ile devlet bütçesinin zenginli¤i aras›nda yak›n bir iliflki söz konusudur (Altan, 2011: 25).
Devlet bütçesinin en önemli gelir kayna¤›, halktan toplanan vergilerdir. Vergiler, harcama üzerinden veya gelir üzerinden al›nabildi¤i gibi servet üzerinden de
al›nabilmektedir. Bu çerçevede ülke insan›n›n geliri veya serveti oran›nda, ülkede-
17
ki sosyal politikalar› finanse etti¤i söylenebilir. Buna ek olarak, iflçi ve iflverenlerden al›nan sigorta katk›lar› ile bizzat devletin sigorta fonlar›na yapt›¤› katk›, sosyal
politikan›n finansman kaynaklar›ndand›r. Yerel yönetimlerin bütçeleri, parasal nitelikli yapt›r›mlar, belirli amaca yönelik düzenlenmifl tüm vergiler, harçlar, flans
oyunlar›n›n gelirlerinden özel olarak ayr›lan paylar, ba¤›fllar ve uluslararas› kurulufllardan al›nan yard›mlar sosyal politikan›n finansman kaynaklar›d›rlar.
Sosyal politikan›n finansman kaynaklar› ve bu kaynaklar›n büyüklü¤ü ile devlet bütçesinden sosyal nitelikli harcamalara ayr›lan pay, devletin sosyal niteli¤ini
belirleyen bir unsurdur (Koray, 2008: 100). Sosyal harcamalar›n, gayrisafi yurt içi
has›la içerisindeki pay›, sosyal politikalar›n geliflmifllik düzeyini yans›tan önemli
bir göstergedir. Tablo 2’de Ekonomik Kalk›nma ve ‹flbirli¤i Örgütü (OECD) üyesi
ülkelerin kamu harcamalar›n›n, gayrisafi yurt içi has›las› içindeki pay› ile insani geliflmifllik endeksindeki yerleri birlikte verilmifltir. Bu çerçevede bu ölçütün hem
sosyal politikalar›n geliflmifllik düzeyi hakk›nda önemli bir veri oldu¤u hem de
devletin sosyal niteli¤ini belirledi¤i görülmektedir.
Ülkeler
Sosyal Harcamalar›n
‹nsani Geliflmifllik Endeksinde
GSY‹H ‹çerisindeki Pay› (%) (2008)
Ülkenin S›ralamas›
Norveç
20.80
1
Avustralya
16.02
2
Hollanda
20.08
3
Amerika Birlefllik
Devletleri
16.20
4
Almanya
25.16
9
‹sveç
27.30
10
Danimarka
26.10
16
Meksika
7.20
57
Türkiye
10.48
92
OECD Ortalama
19.24
Tablodan görülece¤i üzere devlet taraf›ndan yap›lan sosyal harcamalar›n gayrisafi yurt içi has›la içerisindeki pay›n›n yüksek oldu¤u ülkelerin, insani geliflmifllik
endeksindeki yeri de yüksektir. Ancak önemli bir fark Almanya, Danimarka ve ‹sveç gibi sosyal harcamalar›n önemli ölçüde devlet taraf›ndan üstlenildi¤i ülkelerin,
insani geliflmifllik endeksinden yerinin, sosyal harcamalar›n gayrisafi yurt içi has›ladaki pay›n›n düflük oldu¤u baz› ülkelerden daha geride olmas›d›r. Bu tip ülkelerde sosyal harcamalar›n önemli bölümü devlet taraf›ndan karfl›lanmaktad›r. Dolay›s›yla devlet taraf›ndan gerçeklefltirilen sosyal harcamalar›n gayrisafi yurt içi has›la içindeki pay› yüksek olmas›na ra¤men insani geliflmifllik endeksinin kriterleri
aç›s›ndan bu durum bir fark yaratmamaktad›r. Di¤er ülkelerde sosyal harcamalara
özel kesimin ve hatta sosyal hizmetlerden yararlananlar›n da kat›l›m› söz konusu
oldu¤u için, bu ülkelerin gayrisafi yurt içi has›la içerisinde devlet taraf›ndan gerçeklefltirilen sosyal harcamalar›n pay› daha düflük seviyededir. Örne¤in Avustralya
ve Amerika Birleflik Devletlerinin sosyal harcamalar›n›n gayrisafi yurt içi has›la içerisindeki pay› düflük olmas›na ra¤men insani geliflmifllik endeksindeki s›ralamas›
di¤er ülkelere göre yüksektir. Bunun önemli nedeni, bu ülkelerde sosyal harcamalarda devlet pay›n›n, Almanya, Danimarka ve ‹sveç’e göre daha az olmas›d›r. Tür-
Tablo 1.2
Devlet Taraf›ndan
Gerçeklefltirilen
Sosyal Harcamalar›n
GayriSafi Yurt ‹çi
Hâs›la (GSY‹H)
‹çerisindeki Pay› ve
‹nsani Geliflme
Endeksi ‹çerisinde
Ülkelerin Yerleri
Kaynak: OECD
‹statistikleri ve ‹nsani
Geliflme Raporu
2011’den Elde
Edilmifltir. (http:
//stats.oecd.org/Index
.aspx?DataSetCode=S
OCX_AGG,http:
//hdr.undp.org/en/re
ports/global/hdr2011
/download/)
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
18
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Sosyal Politika-I
kiye’nin durumuna bak›ld›¤›nda, sosyal harcamalar›n gayrisafi yurt içi has›la içeriK ‹ T A P
sindeki pay› noktas›nda, OECD ortalamas›n›n alt›nda bir oran ile karfl›lafl›lmaktad›r. Bu oran, Türkiye’nin sosyal harcamalar›n›n yetersizli¤ini ve sosyal politikalar›n›n geliflmifllik düzeyinin düflüklü¤ünü göstermektedir. Buna ba¤l› olarak TürkiTELEV‹ZYON
ye’nin insani geliflmifllik endeksi içerisindeki yeri de di¤er ülkelere oranla gerilerdedir.
‹nsani geliflmifllik
ve insani geliflme raporu ile ilgili daha fazla bilgi edinmek, in‹ N T E R Nendeksi
ET
sani geliflme endeksinin geçmifl raporlar›n› edinmek ve insani geliflmifllik endeksinin hangi kriterlere dayal› oldu¤unu ö¤renmek için Birleflmifl Milletler Geliflme Program›n›n internet adresinden (http: //www.beta.undp.org/undp/en/home.html) yararlanabilirsiniz.
Sosyal politikan›n finansman kaynaklar› ülkelerin refah sistemleri çerçevesinde
de¤ifliklik gösterebilmektedir. Baz› ülkelerde sosyal harcamalar›n önemli bir bölümü devlet taraf›ndan yap›l›rken, baz› ülkelerde özel kesimin pay› ve bizzat sosyal
hizmetlerden yararlananlar›n kat›l›m› söz konusu olabilmektedir:
SOSYAL POL‹T‹KANIN ÖNEM‹
Sosyal politikan›n önemi, bafll› bafl›na toplumun refah›n› hedef almas› ile ilgilidir.
Bununla beraber, sosyal politikan›n kifli bak›m›ndan kapsam›ndaki kiflilerin say›sal
çoklu¤u ve niteli¤i, sosyal politikan›n hedeflerinin ayn› zamanda devletin hedefleri ile paralellik göstermesi, özellikle sosyal politikalar›n geliflmifllik düzeyinin ülkenin ekonomik geliflmesini, refah›n› yans›tmas› ve sosyal devlet olman›n göstergesi
niteli¤ini tafl›mas› aç›s›ndan sosyal politikan›n önemi ortaya ç›kmaktad›r. Bu anlamda sosyal politikan›n önemi üç bafll›kta aç›klanabilir.
Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Say›sal Çoklu¤u
Sosyal politika, kifli
bak›m›ndan kapsam›nda
bulunan kesimlerin say›sal
çoklu¤u ve demokratik
rejimlerin genel oy hakk›
prensibine dayanmas›
sebebiyle önem
kazanmaktad›r.
Sosyal politikan›n kapsam›ndaki ba¤›ml› çal›flanlar, ülkelerin nüfusu içerisinde
önemli bir paya ulaflm›fllard›r. Günümüz dünyas›nda bu pay, genel oy hakk›n›n
sa¤lanm›fl olmas› ve demokratik yönetim biçimlerinin benimsenmesi dolay›s›yla
oldukça önemli hale gelmifltir. Genel oy hakk›n›n sa¤lanmas› ile iflçiler siyasal örgütlenme imkân›n› bulmufllar ve devletin toplumsal bir anlam kazanmas› için çaba sarfetmifllerdir (Talas, 1990: 24). Demokrasi ile iflçi s›n›f› ve bugünkü anlam›yla
ba¤›ml› çal›flanlar aras›nda böyle bir iliflki söz konusudur. ‹flçi s›n›f›n›n önderli¤ini
üstlenen siyasal örgütler, siyasal yelpazede bir alternatif olarak bulunma lüksüne,
bu s›n›f›n say›sal çoklu¤u dolay›s›yla sahip olabilmektedir. Ayr›ca bu mevcudiyet,
sosyal politikalar›n belirlenmesinde ve uygulanmas›nda di¤er siyasal partileri de
zorlay›c› bir etki yaratmaktad›r.
Ba¤›ml› çal›flanlar›n veya sosyal politikan›n kapsam›ndaki di¤er toplum kesimlerinin, demokratik siyasal rejimlerde örgütlenme özgürlü¤ünün bulunmas›, onlar›
siyasal bir güç olma flans› yan›nda, bir bask› unsuru haline getirmektedir. Bu durum
sadece kendileri ile ilgili konularda de¤il, ülkenin bar›fl ve esenli¤i gibi konularda
da söz sahibi olmalar›n› sa¤lamaktad›r. Bask› unsuru haline gelmek, demokratik siyasal rejimlerin benimsendi¤i ülkelerde, güç iliflkileri çerçevesinde politikalar›n oluflumunda önemli bir role soyunma anlam› tafl›maktad›r. Sosyal politikan›n demokrasiyi gelifltirme rolünün olmas›, demokrasinin de iflçi kesimine ve sermayeye kendi sorunlar›n› siyasete tafl›ma imkân› vermesi söz konusudur (Koray, 2008: 84).
Ba¤›ml› çal›flanlar›n say›sal çokluklar› hakk›nda istatistiki bilgiler daha net bir
çerçeve çizebilecektir. Endüstrileflmifl ülkelerde ba¤›ml› çal›flanlar›n toplam nüfus
19
içerisindeki oranlar› oldukça yüksektir. Tablo 3’de ba¤›ml› çal›flanlar›n tüm nüfusa
oranlar› baz› OECD ülkeleri için görülmektedir.
Ülkeler
Ba¤›ml› Statüde Çal›flanlar›n Nüfusa Oran› (%) (2010)
Avustralya
74.50
Danimarka
75.04
Almanya
72.39
Japonya
77.53
Hollanda
75.97
Norveç
77.50
‹sveç
74.48
Türkiye
47.53
‹ngiltere
72.35
Amerika Birleflik Devletleri
69.84
OECD Ortalama
67.32
Tablo 1.3
Baz› OECD Ülkeleri
‹çin Ba¤›ml› Statüde
Çal›flanlar›n Toplam
Nüfusa Oran› (%)
Kaynak: OECD
‹statistikleri. (http:
//stats.oecd.org/Index
.aspx?QueryId=3245
2)
Tablodan görüldü¤ü üzere ülkelerin endüstrileflme düzeyi ile ba¤›ml› çal›flma
aras›nda kuvvetli bir ba¤ söz konusudur. Ayr›ca oran›n bir unsuru olarak nüfusu
görece düflük olan ülkeler, ba¤›ml› çal›flma oran›nda oldukça yüksek de¤erlere sahiptir. Ancak tablodan görülmektedir ki Türkiye için oran oldukça düflüktür. Ba¤›ml› çal›flma olgusunun yüksekli¤i, sosyal politikalar›n belirlenmesinde önemli bir
gücü temsil etmekte ve say›sal büyüklük artt›kça hem örgütsel hem de siyasal güç
art›fl göstermektedir.
Ba¤›ml› çal›flanlar, sosyal politikan›n kifli bak›m›ndan kapsam›ndaki kesimlerden sadece biridir. Ekonomik yönden güçsüz kesimler, özel olarak korunmas› gerekenler ve bu kiflilerin aileleri birlikte düflünüldü¤ünde sosyal politikan›n kapsam›ndaki kiflilerin say›s› artmaktad›r. Sosyal politikan›n kapsam›ndaki kiflilerin say›s›n›n artmas›, sosyal politikan›n bu niteli¤i ile kazand›¤› önemin de artmas›na yol
açmaktad›r.
Sosyal Politikalara Konu Olan Kesimlerin Niteli¤i
Sosyal politika sadece kapsam›ndaki kiflilerin say›sal çoklu¤u ile de¤il, bu kiflilerin nitelikleri ile de önem kazanmaktad›r. Sosyal politikalara konu olan kesimlerin nitelikleri, e¤er sosyal politikalar yeterince uygulanmazsa, sa¤l›kl› bir toplum
yap›s›n›n ortaya ç›kmas›n› engelleyebilir. Örne¤in sosyal politikan›n konu bak›m›ndan kapsam›ndaki iflsizlik sorunu çözülmeden, ekonomik anlamda dinamik
bir yap›ya eriflmek mümkün olmad›¤› gibi, sosyal anlamda huzursuzluklar›n engellenmesi de söz konusu de¤ildir. Ayr›ca iflsiz birey topluma olan güvenini kaybedecek ve toplumun düzenini bozacak davran›fllara yönelebilecektir. Geçmiflte
yaflanan büyük toplumsal çalkant›lar›n, sosyal sorunlar›n oda¤›ndaki toplum kesimlerinin hareketleriyle ortaya ç›kt›¤› bilinmektedir. Ayr›ca yoksulluk sorunu sadece yoksullukla yüz yüze kalm›fl bireyin sorunu olamayaca¤› gibi birey e¤er sosyal politikalar›n korumas› alt›nda de¤ilse, baflka baz› sosyal sorunlar›n ortaya ç›kmas›na neden olabilecektir.
Ülkenin en önemli zenginlik kayna¤› olan insan›n korunmas›na yönelik önlemler al›nmas› sa¤l›kl› bir toplum yap›s›n›n oluflturulmas› bak›m›ndan önemlidir. Deste¤e ve korunmaya ihtiyaç duyan kesimler baflta olmak üzere toplumun
Sosyal politika, kifli
bak›m›ndan kapsam›nda
bulunan kiflilerin nitelikleri
dolay›s›yla ayr›ca bir öneme
sahiptir. Sosyal politika
sa¤l›kl› bir toplum yap›s›na
kavuflmak bak›m›ndan
önemlidir.
20
Sosyal Politika-I
tamam›na yönelik olarak verilecek daha iyi sa¤l›k, e¤itim, beslenme, bar›nma,
korunma, ücret, istihdam, yoksullukla ve iflsizlikle mücadele ve benzeri alanlardaki hizmetler, bireylerin refah seviyesini yükseltecek, yurttafll›k ba¤lar›n› güçlendirecek, hak arama bilincini art›racak, devletin fonksiyonlar› üzerinde bask›
grubu haline getirecek ve en önemlisi daha iyi ve daha güvenli ortamlarda yaflamas›n› sa¤layacakt›r.
Sosyal Politikalar›n Sosyal Devlet ‹lkesinin Bir Göstergesi
Olmas›
Sosyal politika, sosyal devlet
ilkesinin
gerçeklefltirildi¤inin bir
göstergesi olmas›
bak›m›ndan önemlidir.
Sosyal politikalar›n geliflmifllik düzeyi, sosyal devlet ilkesi ile yak›ndan ilgilidir. Bir
ülkede sosyal politikalar›n çeflitlili¤i ve düzeyi, o ülkenin sosyal devlet ilkesi ile
olan iliflkisini ifade etmektedir. Devlet sosyal politika alan›ndaki yükümlülüklerini
yerine getirebildi¤i ve sosyal politika uygulamalar›n›n baflar› düzeyini yükseltip ülkenin refah›n› artt›rabildi¤i ölçüde sosyal devlet niteli¤ini kazanabilecektir.
Sosyal politikan›n kifli bak›m›ndan kapsam›ndaki kesimlerin korunma düzeyi,
sosyal hizmetlere ulaflmas› ve elde ettikleri sosyal hizmetlerin kalitesi, devletin sosyal niteli¤ini göstermektedir. Sosyal politikalar›n geliflmifllik düzeyi, devletin sosyal
bir devlet olma iste¤ini ne ölçüde yerine getirdi¤ini ifade etmektedir. Sosyal sorunlar›n çözümlerinin sosyal politikalar yoluyla sa¤lanamad›¤› bir devlet, sosyal devlet olma niteli¤i tafl›mamaktad›r.
Sosyal politika bilimine önem kazand›ran bu özellikler, sosyal politikalar›n hedeflerinin sadece duygusal, insanc›l ya da ahlaki de¤il, somut ve ak›lc› gerekçelere dayal› oldu¤unu göstermektedir (Altan, 2009: 15). Sosyal politika bu anlam› ile
sadece hümaniter nedenlerle de¤il, ak›lc› ve somut nedenlerle yürütülmesi gereken politikalar bütünüdür.
SOSYAL POL‹T‹KA ‹LE D‹⁄ER SOSYAL B‹L‹MLER
ARASINDAK‹ SINIRLAR
Sosyal politika, konular›n›n dinamik yap›s› nedeniyle oldukça h›zla de¤iflen bir
strateji ve metoda sahiptir. Sosyal yap›daki h›zl› de¤ifliklikler nedeniyle sosyal politikada h›zl› de¤ifliklikler söz konusudur (fienkal, 2007: 88-89). De¤iflen bu yap›s›
ve stratejilerine ra¤men belirli bir hedefi temel almas› dolay›s›yla sosyal politika di¤er sosyal bilimlerden ayr›l›r. Sosyal politika, toplumun refah›n› temel olarak benimsemifltir ve kayg›s› toplumun refah›n› yükseltmektir. Bu hedef do¤rultusunda
di¤er sosyal bilim dallar›n›n kulland›¤› yöntemlerden yararlan›r. Bu özellikleri ile
di¤er sosyal bilimlerden yararlanan, di¤er sosyal bilimleri de¤ifltiren ve bu bilim
dallar›n›n konular›n›n ortaya ç›kard›¤› sosyal sorunlarla toplumun refah› konusundaki karfl›tl›klar› engellemeye çal›flan, disiplinler aras› bir alan› ifade etmektedir
(Alcock ve di¤erleri, 2011: 15).
Sosyal politikan›n bir bilim dal› olarak temelleri, di¤er sosyal bilimler kadar eski de¤ildir. Sosyal politika, bilim dal› olarak de¤erlendirilmeden önce, di¤er sosyal
bilim dallar› kapsam›nda irdelenmifltir (Altan, 2011: 27). Ancak sosyal politikan›n
bilim dal› olarak di¤er sosyal bilim dallar›ndan temel fark›, sosyal refah› konu edinmesidir. Bu yönüyle farkl›laflan sosyal politika, analizlerinde kulland›¤› yöntemler
ve di¤er sosyal bilim dallar› ile olan yak›n iliflkisi sebebiyle de disiplinler aras› bir
yaklafl›ma sahiptir.
SIRA S‹ZDE
6
Sosyal politika
di¤er sosyal bilim dallar› aras›ndaki temel farkl›l›k hangi noktaya daSIRAile
S‹ZDE
yanmaktad›r?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
21
Sosyal politika süreç içerisinde konular› belirlenen, hedefleri oluflan, finansman
kaynaklar› gelifltirilen, kendine has araçlara sahip ve uluslararas› niteli¤e kavuflan
ba¤›ms›z bir bilim dal› haline gelmifltir (Altan, 2011: 27). Sosyal politika, sosyal bir
bilim ve kamusal niteli¤e sahip olmas› gibi nedenlerle di¤er sosyal bilim dallar› ile
kesiflen özelliklere sahiptir. Temel farkl›l›¤›ndan ayr› olarak bu benzerlikler ile s›n›rlar, ayr› bafll›klar halinde incelenerek aç›klanmaya çal›fl›lacakt›r. Sosyal politikan›n di¤er sosyal bilimler ile iliflkisinde incelenen bilim dallar›, sosyal politikaya yak›n olan tüm bilim dallar› de¤ildir. Ancak bu kitab›n konusu itibar›yla en yak›n iliflkiye sahip oldu¤u düflünülen bilim dallar› seçilerek incelenmifltir.
Sosyal Politika ve Ekonomi
‹nsan gereksinimlerinin sonsuz ancak bu gereksinimleri karfl›layacak kaynaklar›n s›n›rl› olmas› kavram›, ekonomi biliminin temel konusunu oluflturmaktad›r. Ekonomi
bilimi, ekonomik nitelikli olaylar ve bunlar›n etkileflimi konusu üzerinde çal›flmaktad›r. Sosyal bir bilim olmas› dolay›s›yla ekonomi bilimi de insan odakl›d›r. Ancak ekonomi insan davran›fllar›n›n sadece ekonomik yönü ile ilgilenir. Ekonomi bu özelli¤i
ile temeli toplumlar›n refah› ve bu refah›n yükseltilmesi olan sosyal politikadan ayr›l›r (Altan, 2011: 28). Ekonomi ile sosyal politika aras›ndaki bir di¤er önemli fark,
ekonominin iflleyiflinden kaynaklanan baz› problemler, ekonomi biliminin ilgi alan›n› oluflturmazken, sosyal politika ekonominin iflleyiflinden kaynaklanan sorunlar›n
oda¤›ndad›r. Ekonominin iyi iflleyip ifllemedi¤i, ekonomi bilimi aç›s›ndan gayrisafi
yurt içi has›la ile ölçülebilirken, sosyal politikalar›n geliflmifllik düzeyi hakk›nda gayrisafi yurt içi has›la tek bafl›na bir anlam ifade etmemektedir. Gayrisafi yurt içi has›lan›n art›r›lmas› ekonomi biliminin hedefiyken, transfer ödemelerinin ve sosyal harcamalar›n art›fl göstermesi ve artan gayrisafi yurt içi has›lan›n toplum kesimleri içerisindeki bölüflümü sosyal politikan›n konusunu oluflturmaktad›r.
Ekonomi biliminin bir alt dal› olan çal›flma ekonomisi, üretim faktörü olarak insan› ele al›r ve ifl gücü piyasas›nda istihdam ve ücret konular›n› inceler. ‹flgücü piyasalar›n›n yap›lar›, iflsizlik ve nedenleri çal›flma ekonomisinin konular›n› oluflturmaktad›r. ‹flsizlik sorununa iliflkin oluflturulacak özellikle kamusal nitelikli politikalar ise sosyal politikan›n ilgi alan›ndad›r. Çal›flma ekonomisi iflsizli¤in nedenleri ve
oluflumunu incelerken sosyal politika iflsizlik sorununun toplum kesimleri üzerindeki etkilerini ve bu etkileri önlemeye yönelik politikalar›n yine çal›flma ekonomisi ile etkileflimli bir biçimde oluflturulmas›n› konu edinir.
Sosyal Politika ve Sosyoloji
Geçmiflte üniversitelerin örgütlenmesi içinde sosyal politikan›n sosyoloji bölümü
ile birlikte ayn› bölüm içerisinde örgütlendi¤i görülmüfltür. Baz› görüfllere göre de
sosyal politika sosyolojinin alt dal› olarak ifade edilmektedir (Alcock ve di¤erleri, :
11). “Sosyoloji en genifl anlam›yla insan davran›fl ve iliflkilerini ele alan bilim dal›d›r” (Tezcan, 1995: 1). Sosyal kesimler aras›ndaki iliflkileri ve bu iliflkilerin nas›l
kurulup geliflti¤ini incelemektedir. Sosyal kesimler aras›ndaki iliflki sosyal politikan›n ortaya ç›k›fl› noktas›nda oldukça önemlidir. Güç iliflkileri yaklafl›m› çerçevesinde iflçi - iflveren iliflkilerinde sosyal politikan›n do¤uflundaki mücadele gerçekleflmeseydi, sosyal politikan›n bilimsel temellerinin at›lmas› söz konusu olmayabilirdi. Bu çerçevede sosyal kesimler ve aralar›ndaki iliflki, sosyal politikan›n önemli
bir aya¤›n› oluflturmaktad›r. Ancak sosyal politika ve sosyoloji aras›ndaki temel
farkl›l›k, sosyal politikan›n bu iliflkileri düzenleyici politikalar ortaya koyabilmesi
ve bu yolla sosyal refah›n ve bar›fl›n sa¤lanmas›na çabalamas›d›r.
Sosyal politika, sosyal
kesimler aras›ndaki iliflkileri
toplumsal refah› ve sosyal
adaleti etkileyici yönleri ile
incelemektedir.
22
SIRA S‹ZDE
Sosyal Politika-I
Sosyoloji bu iliflkilerin sosyal refah ve bar›fl çerçevesinde de¤ifltirilmesine de¤il,
bu iliflkilerin nas›l kuruldu¤una ve toplumsal kesimlerin hangi yönleri ile birbirlerinden farkl›laflt›¤›na odaklanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Sosyal Politika ve Hukuk
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Hukuk, toplumda
yaflayan insanlar aras›ndaki iliflkileri düzenleyen, uyulmas› zoD Ü fi Ü N E L ‹ M
runlu kurallar bütünü olarak ifade edilmektedir. Sosyal politika ile hukuk aras›ndaki iliflki ise sosyal politikan›n en önemli arac› olarak hukuki düzenlemelerin kaO R U
bul edilmesiS ve
bu arac›n hukuk sistemi taraf›ndan üretilmesidir.
ulusal ve uluslararas› araçlar ayr›m› çerçevesinde bu kitab›n 4.
D ‹ K K Aaraçlar›,
T
ve 5. bölümünde ayr›nt›l› olarak aç›klanacakt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Sosyal politika ile hukuk aras›ndaki iliflki “dün sosyal politikan›n bir konusu
olan sosyal sorunun, bugün hukuki düzen çerçevesinde baz› kanunlar içerisinde
AMAÇLARIMIZ
yer bulmufl
ve baz› normlara ba¤lanm›fl bir konu olmas›” fleklinde ifade edilmektedir (Talas, 1990: 11). Hukuk ile sosyal politika aras›ndaki bu ifl birli¤i, sosyal politikan›n tan›m›ndan da güç almaktad›r. Hat›rlanaca¤› üzere sosyal politikan›n he‹ T A de
P ortaya koydu¤u politika ve uygulamalarla mevcut hukuki düdeflerindenK birisi
zenin devam›n› sa¤lamakt›r.
E L E V ‹ Z Y O N ve Endüstri ‹liflkileri
Sosyal TPolitika
“Endüstri iliflkileri, Sanayi Devriminin bir ürünü olarak de¤erlendirilen, iflçi ile iflveren
aras›ndaki bireysel iliflkilerden örgütlü gruplar aras›ndaki iliflkilere geçiflle önem kazanan, devletin az veya çok müdahale etti¤i, merkezinde üretim sonucu ortaya ç›kan kâ‹NTERNET
r›n bölüflümü ve çal›flma koflullar›n›n yer ald›¤›, toplu pazarl›klara dayal›, emek ile sermaye aras›ndaki kurumsallaflm›fl iliflkiler olarak tan›mlanmaktad›r” (Uçkan - Ka¤n›c›o¤lu, 2004: 3). Bu tan›m› ile sosyal politikan›n dar anlam›n›n konular› ile endüstri iliflkilerinin konular›n›n çak›flt›¤› söylenebilir. Endüstri iliflkileri, oluflan bu iliflkilerin dokusunu ve geliflimini anlamaya çal›flmaktad›r. Sosyal politika ise, oluflan bu iliflkilerin toplumsal refah üzerindeki etkilerini sorgular ve uygulamaya koydu¤u politikalarla bu iliflkilerin toplumsal refah› art›r›c› flekilde düzenlenmesi yönünde çal›fl›r.
Sosyal Politika ve ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi
“‹nsan kaynaklar› yönetiminin temel amac›, insan kaynaklar›n›n di¤er kaynaklarla
birlikte nas›l sa¤lanaca¤›na, nas›l istihdam edilece¤ine ve nas›l yönlendirilece¤ine iliflkin bir çerçeve sunmakt›r” (Bilgin ve di¤erleri, 2007: 6). Bu amaç, ifl gücü piyasas›ndan nitelikli iflçi sa¤lanmas›, istihdam flartlar›n›n iflletmenin yarar›na olarak nas›l gelifltirilebilece¤ini ve iflletmedeki personelin nas›l motive edilece¤ini düzenlemeyi gerektirmektedir. Sosyal politika ise insan kaynaklar›n›n amaçlar›n›n yöneldi¤i ifl gücü piyasas› ve hukuki mevzuat›n çerçevesinin çizilmesinde ortaya ç›kmaktad›r. Bu anlamda
sosyal politika ile insan kaynaklar› yönetiminin hedefleri çeliflir görüntüdedir. Bu çerçevede insan kaynaklar›n›n insan unsuruna yaklafl›m› ile sosyal politikan›n yaklafl›m›
oldukça farkl›d›r. Sosyal politika daha hümanist bir karakter tafl›rken, insan kaynaklar› yönetimi, konulara daha teknik bir rasyonellikle yaklaflmaktad›r (Altan, 2011: 34).
‹nsan kaynaklar› yönetiminin, endüstri iliflkileri üzerindeki etkileri ve kolektif
iliflkileri bireysel iliflkilere dönüfltürme fonksiyonu ve bu çerçevede sosyal politikalar ile çeliflen yönleri bu kitap çerçevesinde tart›fl›lmayacakt›r. Ancak konunun derinlikleri sosyal politika ö¤retiminin çerçevesini de¤ifltirebilecek niteliktedir.
23
Özet
N
AM A Ç
1
N
AM A Ç
2
N
A M A Ç
3
Sosyal politika bilim dal›n› genifl ve dar anlam›
ile tan›mlamak.
Dar anlamda sosyal politika, Sanayi Devrimi’nin
ortaya ç›kard›¤› kötü çal›flma koflullar›na karfl›,
eme¤i sermayeye karfl› korumak ve bu yolla toplumdaki s›n›f çat›flmalar›n› önleyerek toplumun
ve devletin varl›¤›n› sürdürmesini sa¤lamaya yönelik uygulamalar olarak tan›mlanabilir.
Genifl anlamda sosyal politika ise amac› sosyal adalet ve toplumlar›n refah›n› sa¤lamak olan, kapsam›
sosyal sorunlar ile paralellik gösteren, ekonomiye
sosyal boyut katmak ve ekonominin iflleyiflindeki
aksakl›klar› düzeltici politikalar›n oluflmas›n› sa¤layarak sosyal dengeyi gözetmek amac›ndaki hümaniter bir bilim dal› olarak tan›mlanabilir.
Sosyal politikan›n ortaya ç›k›fl sürecini ve sosyal
politikan›n ortaya ç›k›fl nedenlerini aç›klamak.
Sosyal politikan›n ortaya ç›k›fl sürecinde, iki tarihî olay›n önemini belirtmek gerekmektedir. Frans›z ‹htilali, dönemin önemli bir toplumsal kurumu olan loncalar›n da y›k›lmas›n› beraberinde
getirecek birçok geliflme ile çal›flma iliflkilerinin
altyap›s›n› de¤ifltirirken, Sanayi Devrimi üretimi
s›n›rs›z bir enerji kayna¤›na kavuflturarak sosyal
politikan›n ortaya ç›kma gerekçelerinin oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu çerçevede s›n›rs›z bir üretim
kayna¤›na sahip olan üretim süreci, kötü çal›flma
koflullar› ve piyasa için üretim anlay›fl›n› do¤urmufl, bu sürecin sonunda da emek ve sermayeyi
karfl› karfl›ya getiren geliflmeler yaflanm›flt›r. Dar
anlamda sosyal politikan›n ortaya ç›kmas›n›n
önemli nedenleri olarak bu iki tarihî olay gösterilebilecekken sosyal sorunlar›n h›zla art›fl göstermesi ve özellikle Sanayi Devrimi sonras› alabildi¤ine uygulama alan›n› gelifltiren kapitalist
ekonomik düzen, sosyal politikan›n bilimsel temellerinin en önemli nedenleridir.
Sosyal politikan›n kimleri, hangi risklere karfl›
korudu¤unu ifade etmek.
Sosyal politikan›n kifli bak›m›ndan kapsam› bütün
toplum kesimleridir. Ancak sosyal politikan›n özel
olarak ilgi alan›n› oluflturan toplum kesimleri de
söz konusudur. Ba¤›ml› çal›flanlar, ba¤›ml› çal›flmalar› dolay›s›yla karfl›laflabilecekleri risklere karfl›
ekonomik yönden güçsüz kesimler, ekonomik hayatta karfl›laflt›klar› tüm sorunlara ve genellikle ge-
lirden yoksun olma riskine karfl› özel olarak korunma gereksinimi duyan kesimler ise bu özel durumlar› do¤rultusunda karfl›laflt›klar› sosyal ve ekonomik risklere karfl› korunmaktad›rlar. Genel anlamda ise sosyal devlet ilkesi çerçevesinde bütün toplum, sosyal ve ekonomik risklere karfl› sosyal politikan›n kapsam› içerisindedir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Sosyal politikan›n hedeflerini ve sosyal sorunlara
karfl› yaklafl›m›n› belirlemek.
Sosyal politikan›n temel hedefi, toplum düzeninin korunmas› ve sosyal sorunlar›n öncelikle
etkilerinin azalt›lmas›, daha sonra ise sosyal sorunlar›n ortaya ç›kmas›n› engelleyecek mekanizmalar›n üretilmesidir. Bu anlamda sosyal politikalar›n hedefleri, sosyal bar›fl, sosyal adalet
ve sosyal refah›n sa¤lan›p gelifltirilmesi olarak
ifade edilebilir.
Sosyal politikan›n sosyal sorunlara yaklafl›m biçimi ise öncelikle sosyal refah temellidir. Bununla
beraber, sosyal denge bilimi olarak ifade edilen
özelli¤i dolay›s›yla sosyal politika sosyal sorunlara daha hümanist karakterli fakat somut ve gerçeklikten uzak olmayan bir biçimde yaklafl›r.
Sosyal politikan›n önemini ve gereklili¤ini de¤erlendirmek.
Sosyal politikalar›n geliflmifllik seviyesi, ülkelerin
refah düzeyi ile do¤rudan ilgili bir kriterdir. Ayr›ca sosyal politikalara konu olan kesimlerin hem
say›sal çoklu¤u, hem de nitelikleri sosyal politikan›n önemini artt›rmaktad›r. Sosyal devlet olma
ilkesinin bir göstergesi olarak da sosyal politikalar›n yayg›nl›¤› ve seviyesi oldukça önemlidir.
Sosyal politikan›n gereklili¤i ise toplumun hem
ekonomik, hem de sosyal yaflamda karfl›laflt›¤›
sorunlar›n çözümü ve bu sorunlar›n ortaya ç›kmas›n› engelleyecek mekanizmalar›n oluflturulmas› aç›s›ndan son derece kritiktir. Ekonomik
veya toplumsal hayatta karfl›lafl›labilecek herhangi bir sorun çözülemedi¤i takdirde daha farkl›
sorunlar›n ortaya ç›kmas› söz konusu olabilecektir. Hem toplumsal düzenin, hem de ekonomik
sistemin devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas› için sosyal
politikalar hayati önemdedir. Sosyal politikalar
bu yönüyle sadece toplumsal aç›dan de¤il ekonomik aç›dan da önemlidir.
24
Sosyal Politika-I
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi, sosyal politikalar›n kifli bak›m›ndan do¤rudan kapsam› içerisinde yer almaz?
a. Ekonomik yönden güçsüz kesimler
b. Ba¤›ml› çal›flanlar
c. Özürlüler
d. fiirket Sahipleri
e. ‹flçi
2. Afla¤›dakilerden hangisi dar anlamda sosyal politika
kavram›n›n bir unsuru de¤ildir?
a. Kapitalist ekonomik sistemi temel almas›
b. Emek ve sermaye aras›ndaki mücadeleyi konu
edinmesi
c. Emek ve sermaye aras›ndaki mücadeleyi sadece
ekonomik anlamda konu edinmesi
d. Toplumun tüm kesimlerini kapsamas›
e. Temel amac› mevcut ekonomik sistemin korunmas› olmas›
3. Sosyal politika kavram› ilk kez kim taraf›ndan kullan›lm›flt›r?
a. Robert Owen
b. John Maynard Keynes
c. Wilhelm Heinrich Riehl
d. Adam Smith
e. William Henry Beveridge
4. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal politikan›n konu bak›m›ndan do¤rudan kapsam› içerisinde yer almaz?
a. Çevre sorunlar›
b. Irkç›l›k
c. Eski hükümlülerin çal›flma yaflam›nda korunmas›
d. Siyasal partilerin örgütlenme biçimi
e. Yoksulluk
5. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤›ml› çal›flanlar aras›nda
yer almaz?
a. Kamu görevlileri
b. ‹flçiler
c. Toprak sahibi çiftçiler
d. Sözleflmeli personel
e. Memurlar
6. Afla¤›dakilerden hangisi bir uygulaman›n sosyal politika uygulamas› olarak de¤erlendirilmesi için gerekli
özelliklerden biri de¤ildir?
a. Sürekli olmas›
b. Düzenli olmas›
c. Bir defal›k olmamas›
d. Objektif kriterlere dayanmas›
e. Ekonomik de¤er tafl›mas›
7. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal politikan›n finansman kaynaklar›ndan birisi de¤ildir?
a. Özel sigortalar›n fonlar›
b. Özel amaçl› vergiler
c. fians oyunlar›ndan elde edilen gelirler
d. Yerel yönetimlerin bütçeleri
e. Devlet bütçesi
8. Sosyal politikay› di¤er sosyal bilim dallar›ndan ay›ran en önemli özellik afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹nsan› temel almas›
b. Kulland›¤› yöntem ve teknikler
c. Sosyal refah› hedef almas›
d. Ekonomik temelli yaklafl›m› olmas›
e. Kamusal niteli¤i olmas›
9. Sosyal politikan›n önemine iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Ba¤›ml› çal›flanlar›n demokratik siyasal yönetimlerde örgütlenme özgürlü¤ü bulunmas› onlar›
siyasal bir güç haline getirmektedir
b. Sosyal politikan›n geliflmifllik düzeyi ile sosyal
devlet ilkesi aras›ndaki yak›n bir iliflki vard›r
c. Sosyal politikalara konu olan kesimler ülkenin
nüfusu içinde küçük bir yer tutar
d. Sosyal politikalar yeteri ve gere¤ince uygulanmamas› sa¤l›kl› bir toplum yap›s›n›n ortaya ç›kmas›n› engelleyebilir.
e. Sosyal politikalar›n geliflmifllik düzeyi ile insani
geliflmifllik düzeyi aras›nda bir parelellik vard›r
10. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal politikan›n do¤rudan bir hedefi olarak de¤erlendirilemez?
a. Ekonomik büyümenin sa¤lanmas›
b. Sosyal refah›n sa¤lanmas›
c. Sosyal adaletin sa¤lanmas›
d. Sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›
e. Sosyal refah›n gelifltirilmesi
“
25
Yaflam›n ‹çinden
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Engelliler ve Empati
Biz ve onlar, ya da baflka bir deyiflle “öteki” söyleminin
sosyal çat›flmalarda nas›l bir rol oynad›¤›n› ele alan sosyal politikalar, taraflar› bir araya getirecek çal›flmalar
üzerinden tan›ma, al›flma, ortak noktalar› fark etme ya
da önyarg›lardan ar›nma yoluyla nefret ya da ayr›l›k durumunu ortadan kald›rmaya çal›fl›rlar. Bu noktada, bir
arada yaflamayan ve bir arada yaflayan sosyal gruplar
için durum farkl›d›r. ‹lkinde di¤er gruba dair oluflmufl
önyarg›lar vard›r, bu önyarg›lar› deneme f›rsat› yoktur
ve ‘öteki’lik nettir. Bu süreçte ‘karfl›laflma’ kilit kelimedir: Düflman›nla karfl›lafl›rs›n, tan›fl›rs›n ve sonra ona al›fl›rs›n. Art›k sana yabanc› gelmez.
‹kinci durumda ise d›fllanmaya maruz kalan toplumun
üyesidir. Bizden gibidir ama de¤ildir, eflit gibidir ama
de¤ildir, hep ‘gibi’dir. Engelliler de toplumun içinde
olup d›fl›nda kalan bu gruplardan biri. Bedensel ya da
zihinsel farkl›l›¤›ndan do¤an temel, yaflamsal ihtiyaçlar›
hakk› gibidir ama de¤ildir: Lütfedilir, ba¤›fllan›r, ac›n›r...
‘Karfl›laflma’ burada da önemli ama ne kadar çok karfl›lafl›l›rsa o kadar çok uzaklafl›l›r kimi zaman, kaç›l›r bazen, korkulur ya da. Yine de daha çok karfl›laflmaya ihtiyac›m›z var ama ayr› bir dünyada...
Sosyal politikalar ekonomik altyap› olmad›¤›nda baflar›s›z kalmaya mahkum. Evet, iyi, güzel, ba¤›fl demeyelim, yard›m kuruluflu mant›¤› ile çal›flmayal›m, peki
engelliler, flimdi hemen yar›n nas›l ba¤›ms›zlaflacak,
nas›l di¤erleriyle eflit olanaklara sahip olacak? ‹flte bu
noktada bal›k tutmay› ö¤retecek sosyal destek mekanizmalar›na yo¤unlaflmak gerekiyor. E¤itim ve sosyal
destek için gerekli olan birliktelik de yine mekândan
ba¤›ms›z düflünülemez. Bu mekân, sokak da olsa iflyeri de olsa sanal da olsa eriflebilir olmal›. Eriflebilirlik
kavram›n›n s›n›rlar› bugün bilgi teknolojilerini de kapsayacak flekilde geniflledi ve yenilikçi yarat›c› tasar›mlar içeren bir sektör haline geldi. Engellilere yönelik
sosyal politikalar›n baflar›s› bu sektörün ve onun adil
bir flekilde her engelliye ulaflmas›n› sa¤layacak yasal
düzenleme ve uygulamalar›n baflar›s›na ba¤l›. Her yere eriflebilen engelliyle daha çok, daha insani flartlarda karfl›laca¤›z. Karfl›laflt›kça ona al›flaca¤›z ve art›k bize yabanc› gelmeyecek.
1. d
”
Kaynak: Kevser Can (Sosyal Çal›flmac›, Kad›köy Belediyesi, Engelli Dan›flma ve Dayan›flma Merkezi) Radikal
‹ki, 18.09.2011’den k›salt›larak al›nm›flt›r.
2. d
3. c
4. d
5. c
6. e
7. a
8. c
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Politikan›n Kifli Bak›m›ndan Kapsam›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Dar Anlamda Sosyal Politika
Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Politika Kavram›”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Politikan›n Konu
Bak›m›ndan Kapsam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ba¤›ml› Çal›flanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Politikan›n Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Politikan›n Finansman›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Politika ‹le Di¤er
Sosyal Bilimler Aras›ndaki S›n›rlar” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Politikan›n Önemi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Politikan›n Hedefleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
26
Sosyal Politika-I
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Dar anlamda sosyal politika, amac› sosyal adalet olan,
ekonomik yaflam›n iflleyiflinden kaynaklanan sorunlar› ortadan kald›rarak, hukuki ve ekonomik düzenin
devam›n› sa¤lamak çabas›ndaki önlemler bütünü olarak ifade edilmektedir. Dar anlamda sosyal politikan›n
unsurlar›, kapitalist ekonomik sistemi temel almas›, temelinde iflçi - iflveren iliflkilerinin bulunmas› ve temel
amac›n›n sosyal adalet ve mevcut düzenin korunmas›
olmas›d›r.
S›ra Sizde 2
Dar anlamda sosyal politika, ortaya ç›kt›¤› dönemde iflçilerin maruz kald›¤› dayan›lmaz çal›flma koflullar›n›n
önlenmesi ve ifl iliflkilerinin düzenlenmesi amac›n› tafl›maktayd›. Bu çerçevede kapitalist ekonomik sistemin
devam›n›n sa¤lanmas› için sermaye ile emek aras›ndaki tezatl›k ve mücadelenin bir flekilde dengelenmesi ve
bu yolla sermaye birikiminin sa¤lanmas› gerekiyordu.
Buna iliflkin hem toplumun refah›n› sa¤layacak uygulamalara, hem de bunu yürütecek baz› kurumlara ihtiyaç
vard›. Bu gerekliliklerden dolay› sosyal politika bir bilim dal› haline gelmifltir.
S›ra Sizde 3
Ba¤›ml› çal›flanlar, üretim araçlar›na sahip olmamalar›, emeklerini bir iflverenin emrine vererek ücret veya
maafl geliri elde etmeleri dolay›s›yla ve teknik, hukuki ve ekonomik ba¤›ml›l›klar› sebebiyle sosyal politikan›n korumas› alt›ndad›rlar. Elde ettikleri gelir, baflkaca bir üretim faktörüne sahip olmad›klar› için ço¤u
kez tek gelirleridir. Bu gerekçelerle ba¤›ml› çal›flanlar
sosyal politikan›n kifli bak›m›ndan kapsam› içerisinde
yer al›rlar.
S›ra Sizde 4
Sosyal politikan›n kifli bak›m›ndan kapsam›, toplumun
bütün kesimleri olmakla beraber, özellikle korumas›
kapsam›nda olan kesimler bulunmaktad›r. Bunlar; ekonomik yönden güçsüz kesimler, ba¤›ml› çal›flanlar ve
özel olarak korunma gereksinimi duyan kesimlerdir.
Ekonomik yönden güçsüz kesimler, piyasa koflullar›nda hayatlar›n› sürdüremedikleri ve ekonomik sistemin
d›fl›nda kald›klar› için bir koruma gereksinimi duymaktad›rlar. Ba¤›ml› çal›flanlar, ifl iliflkileri dolay›s›yla ve bu
durumlar›n›n onlar› itti¤i koflullar sebebiyle korunmaktad›rlar. Özel olarak korunma gereksinimi duyan top-
lum kesimleri ise genellikle toplumla ba¤ kuramamalar› ve özel durumlar› sebebiyle sosyal politikan›n korumas› alt›ndad›rlar.
S›ra Sizde 5
Bir uygulaman›n sosyal politika tedbiri olarak de¤erlendirilebilmesi için sürekli olmas›, düzenli olmas›, objektif kriterlere dayal› olmas› ve tesadüfi nitelikte olmamas› gerekmektedir. Bununla beraber genel anlamda
ferdî, ferdin inisiyatifine b›rakmayan uygulamalar sosyal politika tedbiri olarak de¤erlendirilebilir.
S›ra Sizde 6
Sosyal politika ile di¤er sosyal bilimler aras›ndaki temel
farkl›l›k, sosyal politikan›n temel hedefi noktas›ndad›r.
Ekonomi biliminin hedefi k›t kaynaklarla s›n›rs›z insan
ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›, sosyoloji biliminin hedefi
toplumu oluflturan unsurlar ve toplumlar aras›ndaki iliflkiyi aç›klamakken, sosyal politikan›n nihai hedefi toplumsal refah ve toplumsal refah› art›racak tüm uygulamalard›r. Sosyal politika bu anlam› ile hem teorik hem
de pratik uygulamalar› içinde bar›nd›rmaktad›r.
27
Yararlan›lan Kaynaklar
Alcock, Pete ve di¤erleri (2003). Social Policy. Oxford.
Alcock, Pete ve di¤erleri (2011). Sosyal Politika. Ankara.
Altan, Ömer Zühtü (2011). Sosyal Politika, Eskiflehir.
Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 900.
Altan, Ömer Zühtü (2011). Sosyal Politika. Eskiflehir.
Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No: 1987.
Bilgin, Leman ve di¤erleri (2007). ‹nsan Kaynaklar›
Yönetimi. Eskiflehir. Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 902.
Bora, Tan›l ve di¤erleri (2011). “Bofluna m› Okuduk”
Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i. ‹stanbul.
Çelik, Aziz (2010). Muhafazakar Sosyal Politika Yönelimi: Hak Yerine Yard›m - Yükümlülük Yerine Hay›rseverlik. ‹stanbul. ‹stanbul Üni. SBF Dergisi, S:42 Mart.
Dereli, Toker (2002). Sosyal Siyaset Ders Notlar›.
‹stanbul.
Ersöz, Halis Yunus (2003). Do¤uflundan Günümüze
Sosyal Politika Anlay›fl› ve Sosyal Politika Kurumlar›n›n De¤iflen Rolü. ‹stanbul. ‹stanbul Üni.
‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, C: 53 S:2.
Ersöz, Halis Yunus (2005). 5272 Say›l› Yasa Öncesinde Türkiye’de Belediyelerin Sosyal Politika Alan›ndaki Deneyimleri. ‹stanbul. Sosyal Siyaset
Konferanslar› Dergisi Say›: 50.
Kapar, Recep (2009). Adil Bir Küreselleflme ‹çin Sosyal Adalet Uluslararas› Çal›flma Örgütü Bildirgesi. ‹stanbul. Çal›flma ve Toplum Dergisi 2009/4
S.23.
Kennedy, Paul (1995). Yirmi Birinci Yüzy›la Haz›rlan›rken. Ankara.
Koray, Meryem (2003). Avrupa Refah Devleti: Anlam›, Boyutlar› ve Gelece¤i. ‹stanbul. Görüfl
Dergisi.
Koray, Meryem (2008). Sosyal Politika. Ankara.
Özayd›n, Mehmet Merve (2008). Küresel Etkilerle fiekillenen Sosyal Politika Anlay›fl› Ekseninde Sosyal Politikalar›n Gelece¤ini Tart›flmak. Ankara.
Gazi Üni. ‹.‹.B.F. Dergisi, 10/1.
Özdemir, Süleyman (2004). “Kar Gütmeyen Kurulufllar” ve Sosyal Refah›n Sa¤lanmas›nda Artan Rolü.
‹stanbul. Sosyal Siyaset Konferanslar› Dergisi Say›: 48.
Polanyi, Karl (2009). Büyük Dönüflüm Ça¤›m›z›n Siyasal ve Ekonomik Kökenleri. ‹stanbul.
fienkal, Abdülkadir (2007). Küreselleflme Sürecinde
Sosyal Politika, ‹stanbul.
Talas, Cahit. (1990) Toplumsal Politika. Ankara.
Talas, Cahit. (1992) Türkiye’nin Aç›klamal› Sosyal
Politika Tarihi. Ankara.
Tezcan, Mahmut (1995). Sosyolojiye Girifl. Ankara.
Toffler, Alv›n (2008). Üçüncü Dalga. ‹stanbul.
Tokol, Aysen ve Alper, Yusuf (2010). Sosyal Politika.
Bursa.
Turan, Kamil (1994). Kooperatifçili¤in Sosyo - Politik Yap›s›. Ankara.
Uçkan, Banu ve Ka¤n›c›o¤lu, Deniz (2004). Endüstri
‹liflkileri. Eskiflehir. Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 829.
Üflür, ‹flaya (1988). Sanayi Devrimi: Bir Devrim Neyi
Anlat›r?. ‹ktisat Dergisi.
Yalç›ntafl, Nevzat ve Tuna, Orhan (1997). Sosyal Siyaset, ‹stanbul.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Sanayi Devrimi öncesindeki toplum yap›lar›nda çal›flma iliflkilerini aç›klayabilecek,
Sanayi Devrimi’nin ekonomik niteli¤ini ifade eden liberalizmin temel eserini
ve slogan›n› tan›yabilecek,
‹flçilerin örgütlenmesine iliflkin ilk çabalar› özetleyebilecek,
Sosyal politikan›n geliflimine katk› sa¤layan ekonomik ve sosyal düflünce sistemlerini s›ralayabilecek,
Kamu müdahalesini ortaya ç›karan nedenleri ve kamu müdahalesi niteli¤indeki ilk düzenlemeyi belirleyebilecek,
Avrupa Refah Devletlerinin oluflumunu aç›klayan yaklafl›mlar› de¤erlendirebilecek,
Küreselleflmenin sosyal politikalar üzerindeki etkilerini özetleyebilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Sanayi Devrimi
Feodal Düzen
Teknolojik Geliflme
Fabrika Üretimi
Liberalizm
•
•
•
•
•
Sosyalizm
S›n›f Bilinci
Endüstri ‹liflkileri
Refah Devleti
Küreselleflme
‹çindekiler
Sosyal Politika-I
Sosyal Politikan›n
Dünyadaki Tarihsel
Geliflimi
• TAR‹HSEL B‹R OLGU OLARAK SOSYAL
POL‹T‹KA
• SANAY‹ DEVR‹M‹ ÖNCES‹NDE
SOSYAL POL‹T‹KA
• SANAY‹ DEVR‹M‹ VE SOSYAL
POL‹T‹KA
• SINIF B‹L‹NC‹ VE SEND‹KAL HAREKET
• EKONOM‹K VE SOSYAL DÜfiÜNCE
S‹STEMLER‹ VE SOSYAL POL‹T‹KA
• KAMU MÜDAHALES‹N‹N DO⁄UfiU VE
GEL‹fi‹M‹
• KÜRESELLEfiME VE SOSYAL
POL‹T‹KALAR
Dünyadaki Tarihsel Geliflimi
TAR‹HSEL B‹R OLGU OLARAK SOSYAL POL‹T‹KA
Sosyal politika kavram›, özünde tafl›d›¤› sosyal vurgusu ile insan ve ona ait tüm
konular› içeren bir alan üzerinden tan›mlanmaktad›r. Sosyal kavram› beflerî de¤erlerin ifadesidir. Bu nedenle temsil etti¤i de¤erler, kifliden kifliye, toplumdan
topluma ve ça¤dan ça¤a de¤iflen bir görünüm sergileyebilmektedir. Sosyal politikan›n bir sosyal sorun temelinde ortaya ç›kan çözümler oldu¤u düflünüldü¤ünde
bu çözümlerin sosyal kavram›n›n içerdi¤i de¤erler ba¤lam›nda farkl›laflabilece¤i
de söylenebilir.
Sosyal politikan›n tan›mlanmas›nda ortaya konulan dar ve genifl perspektifin
tarihsel analizinde de ele al›nmas› ihtiyac› vard›r. Tarihsel geliflim süreci içinde sosyal politika, toplum ve devlet hayat›nda önemli rollere sahip olan sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel geliflmelere ba¤l› olarak farkl›laflarak geliflimini sürdürmüfltür. Bu durum sosyal politikan›n tarihsel süreçte farkl› araçlar› farkl› etkinlik düzeyinde kullanmas›na neden olmufltur.
Her ça¤da ve toplumda sosyal sorunlar, ayr›c›l›kl› s›n›flar ve eflitsizlikler olagelmifltir. Ancak bunlar›n toplumsal bir sorun olarak ele al›narak çözümler üretilmesi, modern toplumlara özgü bir nitelik tafl›maktad›r. Kuflkusuz sosyal politika uygulamalar›n›n bir yönünün geleneklere ve yard›mseverli¤e ba¤lanabilmesi mümkündür. Ancak bu uygulamalar›n tarihsel süreç içinde merhamet ve lütuf temelli,
geçici ve dar kapsaml› uygulamalar olarak ortaya ç›kabildi¤ine de flahit olunmufltur. Günümüz modern toplumlar›nda sosyal politika anlay›fl›n›n demokrasi ve devlet anlay›fl›ndaki geliflmelere paralel olarak adalet ve hak temelli bir yap›da flekillendi¤i görülmektedir (Koray, 2005: 33-34).
Sosyal politikan›n dar anlamdaki yorumunun modern toplumlara özgü özgürlük ve eflitlik kavramlar› ile ifade edilmesi bu yorumun ayn› zamanda modern yönünü de ortaya koymaktad›r. Sosyal politikan›n tan›m›ndaki modern toplum ve
öncesindeki döneme iliflkin farkl›l›klar, tarihsel gelifliminin de Sanayi Devrimi öncesinde ve sonras›ndaki geliflmeler fleklindeki bir ayr›mla ele al›nmas›n› gerekli k›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Modern toplumlar›n sosyal politika disiplinine sa¤lad›¤› katk›lar nelerdir?
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
30
Sosyal Politika-I
SANAY‹ DEVR‹M‹ ÖNCES‹NDE SOSYAL POL‹T‹KA
SIRA S‹ZDE
S O R U
SIRA S‹ZDE
Modern anlamda
sosyal politikan›n do¤uflu ve geliflimi 18. yüzy›l ve onu takip
eden dönemde ele al›nmaktad›r. Toplum refah›n› sa¤lamak amac› ile iktisadi faaliyetlerin varl›¤› ise bunun çok öncesine dayanmaktad›r. Bugünkü uygulamalar›nD Ü fi Ü N E L ‹ M
dan farkl› olsa da iktisadi faaliyetin söz konusu oldu¤u ve emek unsurunun varl›¤›ndan söz edilebilecek beflerî uygulamalar›n insanl›k tarihi kadar eski oldu¤unu
S O R U
söylemek mümkündür.
D‹KKAT
‹lk Ça¤ Toplum
Düzeni
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
En ilkel dönemlerde dahi bütün toplumlarda ifl iliflkilerini düzenleyen birtak›m kurallara rastlamak mümkündür. Yaz›n›n icat edilerek kullan›ld›¤› Mezopotamya bölSIRA S‹ZDE
gesi en eski yaz›l› hukuk kurallar›n›n oldu¤u bölgedir. Bu bölgede kurulmufl Sümer, Babil, Asur, ‹brani ve Eti medeniyetlerinin çal›flma hayat›na iliflkin birtak›m
yaz›l› kurallar›
ortaya koyarak eme¤in hukuki statüsüne yönelik önemli ad›mlar atAMAÇLARIMIZ
t›klar› görülmüfltür.
N N
K ‹ T A P
‹fl iliflkilerinin
K ‹ tarihsel
T A P süreçte geliflimine yönelik olarak Kamil TURAN’›n ‹fl Hukukunun
Genel Esaslar› (Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1990) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Ekonomik
T E L E Vyap›n›n
‹ Z Y O N tar›ma dayand›¤› ilk ça¤larda toplum yap›s›n›n aile ekonomisi ve kölelik düzenine dayal› bir yap›da olufltu¤u görülmektedir. Bu toplum yap›s›nda beden gücüne dayal› olarak çal›flmak ve üretmek köleler ve tutsaklar için
geçerli bir çal›flma anlay›fl›d›r. Çal›flma hür insanlar için onur k›r›c› kabul edilmifl ve
T E R N E T sanat, felsefe ve devlet iflleri ile ilgilendikleri görülmüfltür.
bu grubun‹ Naskerlik,
Eflatun ve Aristo gibi ilk ça¤lar›n ünlü düflünürlerinin öngördükleri demokratik
düzende; vatandafllar›n fikri çal›flmas›n›n ürünü olan sanat, felsefe ve politika gibi
faaliyetlerde bulunmalar›, kölelerin ve halk›n alt tabakalar›n›n ise toplumun maddi ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› amac›yla a¤›r ifllerde çal›flmalar› öngörülmüfltür. Bu
anlay›fl›n üstün s›n›flar ve ezilen halklardan kurulu bir imparatorluk kuran Romal›lar›n hukuk düzenine yans›d›¤› da görülmüfltür (Çubuk, 1986: 28). ‹lk ça¤larda
kölelik düzenine yönelik mücadelelerin, bu düzeni meflru k›lan düflünce ve felsefe ak›mlar›n›n hakim etkisi ile baflar›ya ulaflamad›¤› görülmüfltür.
Dönemin koflullar› alt›nda aile üyelerinin ve kölelerin ifl iliflkileri ise aile baflkan› taraf›ndan onun otoritesi alt›nda düzenlenmifltir. Hemen hemen tümü ile tar›msal faaliyetlere dayal› olan ekonomik yaflam, ço¤u kez ailelerin birbirlerinden köle kiralamalar›n› da gerekli k›lm›flt›r. Ancak bu sözleflmenin bir hizmet sözleflmesi de¤il kira sözleflmesi olmas›, taraflar aras›ndaki ifl iliflkisinin eflya hukuku kapsam›nda ve özel hukuk çerçevesinde düzenlenmesine neden olmufltur (Altan,
2003: 42).
Köleci toplum düzeni: ‹lkel
topluluklardan sonra oluflan
T E R N faaliyetin
ET
ve‹ Niktisadi
emek
unsurunun köleler
taraf›ndan yerine getirildi¤i
toplum düzenidir.
Orta Ça¤ ve Feodal Yap›
Orta Ça¤’›n sosyal, ekonomik, siyasal ve hukuki düzenini belirleyen sistem feodalitedir. Feodal ekonomik düzen genellikle kapal› tar›m ekonomisi olarak tan›mlanm›flt›r. Orta Ça¤’da gerek istilalar gerekse de ‹slam egemenli¤inin etkisi ile ticaret
yollar›n›n kesilmesi Avrupa’da kendi içinde kapal› bir ekonomik düzenin oluflmas›na neden olmufltur. Ticaret ve flehir hayat›n›n sönmesi insanlar›n k›rsal alanlara
yönelmesine ve büyük malikâneler etraf›nda toplanmalar›na neden olmufltur. Feodal düzende sosyal yap›y› belirleyen özellik kiflilerin toprakla olan iliflkileridir (Göze, 2005: 64).
2. Ünite - Sosyal Politikan›n Dünyadaki Tarihsel Geliflimi
Feodal iliflkiler sisteminin; kilisenin, toprak sahiplerinin, geleneklerin ve kutsall›klar›n egemen oldu¤u bir yap›dan meydana geldi¤i görülmektedir. Feodalite,
mülkiyet ve egemenli¤in birbirine kat›ld›¤› siyasal iktidar ile ekonomik iktidar›n
ayn› kiflide birleflti¤i ve dönemin üretim yap›s› kadar yönetim yap›s›n› da ifade
eden bir kavramd›r. Topra¤›n toprak sahipleri aras›nda bölünmesi siyasal iktidar›n
da bölünmesine yol açm›fl ve s›kça siyasal istikrars›zl›klar›n yaflanmas›na neden olmufltur (Koray, 2005: 36).
Feodal düzen geçerlili¤ini 10. ve 15. yüzy›llar aras›nda sürdürmüfltür. Bu dönemde senyör, flövalye, derebeyi gibi adlarla ifade edilen kiflilerin egemenli¤i alt›nda, daha çok tar›msal faaliyetlerde ailece çal›flan serflerle karfl›lafl›lmaktad›r. ‹flledikleri toprak ve üretim araçlar› üzerinde sadece kullan›m hakk›na sahip olan
serfler, çal›flmalar› karfl›l›¤›nda elde ettikleri tar›msal ürünün bir bölümünü kendi
ihtiyaçlar›na yönelik tüketirken, di¤er bölümünü de güvenlik gereksinimlerini karfl›layan senyörlere aktarm›fllard›r (Altan, 2003: 42). Toplumun as›l büyük bölümünü oluflturan köylülerin topra¤a sahip olamamalar›ndan kaynaklanan yoksullu¤un,
asillerin adaletsiz uygulamalar› ile daha da derinleflti¤i, bu s›n›flar›n çal›flmalar›n›n
kölelik sistemi ile özdefl bir görüntüye sahip oldu¤u görülmüfltür.
Topra¤›n tek ve en büyük zenginlik kayna¤›n› ifade etti¤i feodal düzende toplumsal yap›n›n da çeflitli s›n›flardan olufltu¤u görülmektedir. Bu s›n›flar içinde asiller (aristokratlar) krala vergi vermeleri ve elde ettikleri imtiyazlar ile önemli bir gücün sahibi durumunda olmufllard›r. Para ekonomisinin çok sönük kald›¤› Orta
Ça¤’da, esas zenginlik kayna¤› toprak oldu¤undan, özgür insanlar aras›nda da görülen hizmetlerin karfl›l›¤› toprak üzerinde sözleflme ile tan›nan bir hak olarak
ödenmektedir. Toplumun siyasal yönetiminde, aristokratlar ve onlar aras›ndaki hiyerarflinin etkili oldu¤u görülmüfltür.
Kilise ve din adamlar› da e¤itim ve sosyal yard›m kurulufllar›n› ve toplumun
manevi hayat›n› yönetmek gibi sorumluluklara sahip oldu¤undan ayr›cal›kl› konumlar›n› Orta Ça¤ boyunca koruyabilmifllerdir. Dindar Hristiyanlar›n ba¤›fllar› ve
toplanan sadakalarla manast›rlar çok zenginleflmifl, zaman›n en büyük ve güçlü
toprak sahipleri olmufllard›r. Kilise, bunun yan›nda soylulara sa¤lad›¤› uhrevi güç
ile siyasal etkisini art›r›rken, soylular da bu hizmetlerinden dolay› kilisenin üretilenden pay almas›na göz yummufltur. Avrupa’da devlet yönetimi üzerindeki din
hakimiyeti yüzy›llarca sürmüfl, soylular soylu olmayanlara karfl› korunmufltur (Tokol-Alper, 2011: 7-8).
Orta Ça¤’›n ilerleyen dönemlerinde Avrupa merkezli kölelik düzeninin kat›l›¤›n› yavafl yavafl kaybetmeye bafllad›¤› görülmüfltür. ‹lk Ça¤’›n kölelik iflgücüne dayanan iktisadi düzeninin yerini Orta Ça¤’da loncalar›n ald›¤› görülmektedir. Genifl
çapta tar›m ekonomisine dayal› olan Avrupa ekonomisinde, Avrupa ile Uzak Do¤uyu, Orta Asya ve Orta Do¤uyu ba¤layan ipek ve baharat yollar›ndan gücünü
alan ticaret flehirleri geliflmeye bafllam›flt›r. Orta Ça¤’da, ticaret merkezi olan flehirlerin canlanmas› ve flehir ekonomisinin geliflmesi esnaf kurulufllar›n›n yayg›nlaflmas›na destek olmufltur.
Farkl› meslek sahiplerinin meslekî kurulufllar içinde organize olduklar› yap›lar,
Orta Ça¤ egemen siyasi düflüncesinin kaç›n›lmaz bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. Bütün yönleri ile yönetim hakk›n› elinde bulunduran siyasi otorite teflkilatlanmam›fl da¤›n›k düzende yaflayan fertler üzerinde bir bask› arac› haline gelmifltir. Siyasi otoritenin mutlak egemenlik hakk›n›n etkisi alt›nda kalarak bask›ya maruz
kalmaman›n yegâne yolu fertle siyasi otorite aras›nda kalacak sosyal gruplar›n
oluflturulmas› olmufltur. Bu gruplar zamanla ferdin sadece siyasi hayat›n›n de¤il
31
Lonca: Ayn› bölgede yaflayan
esnaf ve zanaatkârlar›n
örgütlendi¤i Orta Ça¤ üretim
ve iflgücü yap›s›n›n temelini
oluflturan meslek
organizasyonlar›d›r.
32
Korporasyon: Ayn› meslek ve
sanat dal›nda faaliyet
gösterenlerin üretim
birlikleri fleklinde
oluflturduklar› yap›lard›r.
Sosyal Politika-I
ayn› zamanda iktisadi, sosyal, dinî ve kültürel hayat›n›n da en büyük düzenleyici
unsurlar›ndan biri olarak geliflmifltir (Turan, 1979: 12).
Orta Ça¤’›n emek-sermaye iliflkilerini atölye-dükkân çerçevesi içinde karakterize eden korporasyonlar, esnaf kurulufllar› olarak kendilerine özgü bir üretim tarz›
ve bir sosyal teflkilatlanma biçimi olarak geliflmifllerdir. fiehir ekonomilerinin temeli haline gelen bu yap›lar muhafazakâr ve koruyucu özellikleri ile yaflad›klar› ça¤›n
sosyo-ekonomik hayat›na önemli katk›lar sa¤lam›fllard›r. Toplum hayat› içerisinde
emek-sermaye, üretici-tüketici ve fert-devlet iliflkilerini düzenlemek gibi çok yönlü bir fonksiyona sahip olmufllard›r.
17. yüzy›la kadar zanaat yaflam›n›n s›n›rl› sermaye kullan›m› ve el eme¤i ve becerisine dayal› olma özelli¤inde çok önemli bir de¤iflim yaflanmam›flt›r. Ancak üretimde kullan›lan araç ve gereçler sürekli gelifltirilmifl, baz› yeni mekanik düzenlemelerden de yararlan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu de¤iflim 17. yüzy›l›n ortalar›nda farkl› zanaatkârlar taraf›ndan, farkl› iflyerlerinde üretilen parçalar›n bir araya getirilerek
son ürün haline getirildi¤i merkezi imalathanelerin kurulup ço¤almas›na yol açm›flt›r. Ölçekleri giderek büyüyen bu iflletmelerin ço¤u ayn› yüzy›l sonlar›nda yaflan›lacak olan Sanayi Devrimi ile birlikte üretimde makinelerin ilk kez kullan›laca¤› fabrikalar haline dönüflecektir (Altan, 2003: 43-44).
SANAY‹ DEVR‹M‹ VE SOSYAL POL‹T‹KA
18. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bilimsel ve teknolojik geliflmelerin ortaya ç›kard›¤›
üretim anlay›fl›, toplumsal yap›n›n ve tüm kurumlar›n›n da de¤iflimini beraberinde
getirmifltir. Üretim faaliyetlerini basit araç ve gereçlerle sa¤layan insano¤lunun, devaml› hareketlili¤e dayal› bir üretim anlay›fl›na sahip olmas› ancak Sanayi Devrimi
ile gerçekleflebilmifltir. Bu tarihe kadar elindeki basit araç, gereç ve makinelerin insan gücünün d›fl›ndaki enerji kaynaklar› ile harekete geçirilmesini hayal eden insan›n özellikle hayvan gücünden, su ve rüzgâr enerjisinden yararlanma konusunda önemli geliflmeler de kaydetmesine karfl›n üretimde süreklili¤i sa¤layabilmesi
ancak Sanayi Devrimi ile mümkün olmufltur.
Sanayi Devrimi en basit ifadesi ile küçük zanaat üretiminin yerine fabrika üretiminin geçmesi ve makinelerin insan, hayvan, rüzgâr, su kuvvet ve kudretinin yerini almas› fleklinde anlafl›lmal›d›r. Makinelerin ço¤almas› ve bu alandaki tekni¤in
h›zla yenilenmesi, sermayeye duyulan ihtiyac›n ve üretim içinde sermayenin de¤erinin artmas›na neden olmufltur. Bu teknik geliflmelerin yaflama ve çal›flma flartlar›
üzerinde etkili olmas› gecikmemifltir. fiehirlerin nüfuslar› h›zla artm›fl, gayriinsani
çal›flma koflullar› yayg›nlaflm›fl, ücretler sefalet düzeylerine düflerek adaletsizliklerin artt›¤›na flahit olunmufltur. Bu ba¤lamda Sanayi Devrimi’nin esas niteli¤i, insanlar ve makineler aras›nda yaratm›fl oldu¤u yeni iliflkiler içinde yatmaktad›r. (Talas,
1967: 2)
Sanayi Devrimin’in bafllang›c›na iliflkin kesin bir tarih verilebilmesi mümkün
de¤ildir. Ancak 18. yüzy›l›n içinde bar›nd›rd›¤› birçok geliflme ile Sanayi Devriminin bafllad›¤› yüzy›l olarak tan›mlanmas› literatürde de geçerli olan bir görüfltür.
Buna karfl›n dünya tarihinde en önemli de¤iflimlerden biri olarak görülen bu olay›n 18. yüzy›l›n öncesine dayanan bir tarihsel arka plan›n›n oldu¤u da aç›kt›r. Sanayi Devriminin ortaya ç›kmas›nda rol alan unsurlar daha önceki dönemlerde ortaya ç›km›fl, çeflitli safhalardan geçerek ve birbirini tamamlayarak biriken bilimsel
ve teknolojik bilgiler, iktisadi ve sosyal hayat› etkileyen bir güç haline gelebilmifltir (Turan, 1979: 33). Bu çerçevede Haçl› Seferleri, Co¤rafi Keflifler ile deniz ticaret
yollar›n›n keflfedilmesi, Rönesans ve Reform hareketleri 18. yüzy›ldaki dönüflüme
33
altyap› haz›rlayan ve birbirini tamamlayarak ilerleyen baz› geliflmeler olarak de¤erlendirilebilir.
Sanayi Devriminin altyap›s›n› haz›rlayan geliflmeler hangileridir? SIRA S‹ZDE
2
Sanayi Devrimi ve Koflullar›
Sanayi Devriminin oluflumu ve h›z kazanmas›nda o dönemin
ticaret hayat›n›n
önemli etkileri olmufltur. Kapal› bir ekonomiden üretim ekonomisine geçiflte ticaR U
S O ölçe¤inin
retin önemli bir fonksiyona sahip oldu¤u görülmektedir. Üretim
büyümesi, maliyetlerin düflmesi ve bunun fiyatlara yans›mas› ile pazar›n genifllemesi
ekonominin büyümesine yol açm›flt›r. Üretimde verimlilik ve sermaye stokunun
D‹KKAT
artmas› ulaflt›rma baflta olmak üzere birçok sektörde yeni yat›r›mlar›n yap›lmas›na
imkân sa¤lam›flt›r (Tokol-Alper, 2011: 10).
SIRA yerini,
S‹ZDE teknik ve
Zanaat ve basit aletlerle donat›lm›fl tezgâh ve atölye üretiminin
makinelerle donat›lm›fl fabrika üretiminin ald›¤› Sanayi Devrimi, ‹ngiltere baflta olmak üzere Avrupa k›tas›nda ortaya ç›km›fl ve sonras›nda bütün dünyay› etkilemiflAMAÇLARIMIZ
tir. Zanaat yaflam› içerisinde flekillenen meslek örgütleri olan loncalar ve bu sistemin çal›flma iliflkileri, yerini kitle üretim sistemlerine terk etmifllerdir. Kentleflme ile
birlikte büyük endüstri merkezlerine hareket eden k›rsal nüfus,
K ‹ sanayi
T A P üretiminin
vas›fs›z iflgücü talebini karfl›lam›flt›r. Üretim araçlar›na sahip olmayan, sadece ücreti karfl›l›¤› yaflam›n› sürdüren bu grup h›zla büyümüfl ve yeni bir çal›flan s›n›f› ortaya ç›karm›flt›r (Tokol, 2000: 4).
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Resim 2.1
Sanayi Devrimi
‹NTERNET
Teknolojik Yap›
Sanayi Devrimi olarak adland›rd›¤›m›z oluflum önce buhar daha sonra elektrik ve
gaz gibi yeni enerji güçlerinin bulunmas›, bu enerji güçlerinin uyguland›¤› makinelerin yap›lmas› ve bu makinelerin üretimde kullan›lmas› gibi bir dizi teknolojik
‹NTERNET
34
Sosyal Politika-I
geliflmeyi içermektedir. Sanayi Devrimini bafllatan teknolojik geliflmelerle üretim
süreci, ilk kez yeterli, düzenli ve sürekli bir güç kayna¤›na kavuflmufltur. O güne
kadar insan hayvan ve do¤a gücüne dayanan mekanik düzenlemelerin yerini, buhar ve elektrik gücüyle çal›flan makineler alm›flt›r. Öncelikle dokuma sektöründe
bafllayan fabrikalaflma sanayinin geliflmesi ile paralel olarak di¤er sektörlerde de
giderek yayg›nlaflm›flt›r. (Altan, 2003: 46)
Teknolojik geliflmelerin 18. yüzy›lda k›sa say›labilecek bir süreçte büyük bir
h›zla yay›ld›¤› görülmektedir. 1750 y›l›na girilirken ‹ngiltere’de az say›da da olsa
buhar makinesinin kullan›ld›¤› bilinmektedir. ‹ngiliz Newcomen ve Savery’nin
üzerinde çal›flt›klar› buhar makinesi 1750’li y›llara kadar geliflerek basit bir pompa
flekline dönüflmüfltür. 1750-1800 y›llar› aras›nda Sanayi Devriminin temelini teflkil
edecek bulufllar›n birbiri ard›na ortaya ç›k›fl›na flahit olunmufltur. Franklin 1752’de
paratoneri, 1754’te Black karbonik asidi bulmufl, 1764’te Hagreaves dokuma sanayinde büyük bir dönüflüm yaratan otomatik mekik mekanizmas›n› üretime uyarlam›flt›r. 1769 y›l› buhar makinesinin en geliflmifl formunun sanayi üretiminde kullan›lmaya bafllad›¤› y›l olmufltur. ‹skoçyal› mucit James Watt taraf›ndan gelifltirilen
buhar makinesi, sanayi üretiminde o güne dek kullan›lanlar›n en baflar›l›s› olmufltur. 1770 y›l›nda Robert Owen’›n orta¤› Arkwrighe tekstil sanayisinde su gücü ile
iflleyen makineyi üretime sokarken, Priestley 1774’te oksijeni, Volta 1800 y›l›nda
pili bularak teknolojik geliflmelerin belirleyicisi olmufllard›r (Turan, 1979: 34-35).
Yeni makineler ve ifl organizasyonlar›n›n oluflturdu¤u çal›flma yaflam› ve onun
etkisinde geliflen sosyal yaflam günümüzde bile çözülememifl sorunlar›n do¤mas›na neden olmufltur. Üretim yap›s›ndaki gücünü sürekli olarak art›ran sermaye, dönemin her türlü müdahaleyi reddeden anlay›fllar›n›n da etkisi ile üretimin hakim belirleyicisi olmufltur. Bu durum çal›flma hayat›nda sermaye ile yeni üretim sisteminin
emekçileri aras›ndaki gerginliklerin giderek t›rmanmas›na zemin haz›rlam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Sanayi Devriminin
bafllang›c›nda üretime yön veren teknolojik geliflmeler hangilerdir?
SIRA S‹ZDE
Ekonomik Yap›
Ü fi Ü N E L ‹ M matematik, fizik, kimya, biyoloji ve hatta astronomi alan›nda
18. yüzy›l Dboyunca
kaydedilen büyük geliflmeler toplumlar›n ve sosyo-ekonomik olaylar›n evrensel
do¤al kanunlar
bir sonucu olarak de¤iflti¤i tezinden hareketle, iktisatç›S O Rsisteminin
U
lar ve sosyologlar etkili olmaya bafllam›flt›r. ‹ktisatç›lar fiyat, maliyetler, ücretler,
rant ve kâr gibi piyasa ekonomisi konular›n›n, birbirleriyle tam bir ba¤›ml›l›k içeD‹KKAT
risinde oldu¤unu
ileri sürerek, belirli düzene ve kanunlara sahip bilimsel bir anlay›fl› ifllemeye bafllam›fllard›r. Yeni dönemde iktisat biliminin ifllevi, ekonomik hayat›n ayr›nt›l› SIRA
olaylar›n›n
S‹ZDE birbirleriyle olan iliflkilerini düzenli bir yap›da ortaya koymak, servet ve gelir, üretim ve da¤›t›m›n› yöneten kurallar›n milletlerin zenginleflmesi ve ekonomik kalk›nmalar› yönünde kullan›lmas›n› sa¤lamak fleklinde olmuflAMAÇLARIMIZ
tur. Bu yaklafl›m›n
feodalizm ve Orta Ça¤ uygulamalar›n›n sert müdahalelerine de¤il, do¤al kanunlara, insanlar›n özgürlüklerine ve tam rekabet sistemine dayand›¤›
görülmüfltür (Ulutan, 1978: 237)
K ‹ T A P
Sanayi Devrimi
ile ortaya ç›kan yeni üretim düzeni ve yeni s›n›flar ekonomik
hayat› yönlendiren düflünürlerin de ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler slogan› ile özdeflleflen liberal iktisadi düflünce piyasa
T E L sayg›
E V ‹ Z Y Oduyulmas›,
N
dengelerine
bunu zedeleyecek her türlü müdahalenin piyasa
güçlerince cezaland›r›laca¤› ve rekabetçi ortamda fertlerin kendi menfaatlerini gerçeklefltirirken ayn› zamanda toplumun da zenginleflece¤ine iliflkin tezlerle ekonomik yap›y› belirlemeye çal›flm›flt›r.
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
35
1776 y›l›nda Adam Smith liberal doktrini aç›klayan ve k›salt›lm›fl ad› ile Milletlerin Zenginli¤i adl› ünlü yap›t›n› yay›nlarken ‹ngiltere’de Sanayi Devrimi bafllam›fl
S O R U sömürgeler
ve geride birkaç aflama da b›rakm›flt›r. 17. ve 18. yüzy›llar Avrupa’da
yoluyla ticari faaliyetlerin geliflti¤i bir dönem olmufltur. Bu ticaret ülkeleri zenginlefltirmifl ve yeni sanayi kollar›n›n kurulmas›na yard›mc› olmufltur.
Geliflen ticaret,
D‹KKAT
yeni ihracat sanayinin yeni pazarlar bulmas›na yol açarken sömürgelerden yap›lan
ucuz ithalat da rekabet edebilmenin bir gere¤i olarak ortaya ç›km›flt›r. Tar›mda yaSIRA S‹ZDE
flanan dönüflümün bir sonucu olarak köylülerin topraklar›n› b›rakarak ya da satarak flehirlere yöneldi¤i görülmüfltür. Tar›m nüfusunun köylerden kentlere hareketi kentlerde yeni do¤makta olan sanayi sektörü için bol bir iflAMAÇLARIMIZ
gücü kayna¤› oluflturmufltur (Talas, 1995: 78-79).
N N
Sanayi Devrimi ve kapitalist iktisadi sistemin temel eserlerinden biri
K ‹olarak
T A P kabul edilen
Adam Smith’in Milletlerin Zenginli¤i (‹stanbul: Çev: Haldun Derin, ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 2006.) adl› kitab›n› inceleyebilirsiniz.
Toplumsal Yap›
TELEV‹ZYON
Sanayi Devrimi öncesi Avrupa toplumlar›n›n asiller ve din adamlar› d›fl›nda, genifl
halk kitlelerinin en zengin ve güçlü tabakas›n› temsil eden burjuva s›n›f›, zenginT E R N E T bir toplumlikleri sayesinde köylü ve esnaf tabakas›n› da çevresine alarak‹ Nbüyük
sal güç oluflturabilmifltir. Tasarruf ve ticaret yolu ile zenginleflen burjuva s›n›f› iktisadi zenginliklerinden faydalanarak ülke yönetimlerinde krallar›n önemli dayanaklar› haline de gelmifltir. Avrupa toplumlar›n›n s›n›flar› aras›nda kurdu¤u iliflkilerle
sayg›n, etkili ve güçlü bir sosyal s›n›f olarak do¤mufltur. Bunun yan›nda dönemin
düflünürlerini, bilginlerini, fikir ve aksiyon adamlar›n› yetifltiren ve koruyan burjuva s›n›f›, Avrupa’da Sanayi Devrimi’ne giden yolun sosyal, siyasi ve teknolojik flartlar›n›n da haz›rlay›c›s› olmufltur (Turan, 1979: 27-28).
Teknik ve ekonomik alanda 18. yüzy›l boyunca devam eden geliflmeler Avrupa’n›n sosyal yap›s›n›n da önemli ölçüde de¤iflmesine neden olmufltur. Tar›m tekni¤indeki geliflmeler üretimin artmas›, daha kalabal›k kitlelerin beslenmelerine olanak sa¤lam›flt›r. Ekonominin tüm sektörlerde kazanç sa¤lanmas›na elveriflli bir ortam yaratmas› sanayi faaliyetlerinin, flehirlerin ve limanlar›n, ticaretin ve denizcili¤in geliflmesini sa¤lam›flt›r. Özgürlük ve ticaret zenginliklerinin karfl›l›kl› etkileflimleri devleti güçlendirmifl, bu ortamda burjuvazi s›n›f›n›n daha da güçlenmesi mümkün olmufltur. Ekonomik bir güç olan burjuvazi, ilerleyen dönemde siyasal iktidarda da hak iddia etmeye bafllayacakt›r. Avrupa’da de¤iflik gruplardan oluflan burjuva s›n›f›n›n, güçlü bir hiyerarfli duygusuna sahip olmas›na karfl›n evrensel bir doktrin kurmaya çal›flt›¤› ve kendi davas›n› insanl›¤›n davas› ile ayn› gösterebilme becerisine sahip oldu¤u görülmüfltür (Göze, 2005: 173-174).
Servetin kayna¤›n›n topraktan ticarete geçmesi, pazarlar›n büyümesine, para
dolafl›m›n›n artmas›na ve sömürgelerden yap›lan ticaret ile Avrupa’ya zenginliklerin akmas›na neden olmufltur. Topraktan çözülmenin etkisiyle sürekli büyüyen
kent yap›lar›, bununla paralel ifl yaratamam›fl ve kentsel sefaletin de ayn› düzeyde
büyüdü¤üne flahit olunmufltur. Asillerin ekonomik güçlerini kaybetmeleri krallar›n, tüccarlar›n parasal deste¤ine ihtiyaç duyar hale gelmelerine neden olmufltur.
Yükselen burjuva s›n›f›, feodalizmin parçal› iktidar yap›s›n› temsil eden Katolik kilisesine karfl› Protestan reformunun ulusal kiliselerini; feodalizme karfl› da merkezi otoriteleri destekleyerek ulus devletlerin kurulmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r (Koray, 2005: 44).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
36
Sosyal Politika-I
Avrupa’da önemli bir güce ulaflan burjuvazi kendi geliflimini sürdürmek için bir
yandan üretimde ve ticarette serbestlik talep etmifl, di¤er yandan ekonomik gücünü siyasal güce dönüfltürmenin yollar›n› aram›flt›r. Bu aray›flta do¤al haklar prensibinden yararlan›lmas›, liberalizmin varl›k bulmas›nda büyük bir role sahip olmufltur. Mülkiyet hakk› ve giriflim özgürlü¤ünün korunmas›n›n burjuvazi için özel
bir anlam ifade etti¤i ancak Frans›z ‹htilali sonras›nda yap›lan düzenlemelerin
eme¤i de¤il mülkiyeti koruyacak flekilde geliflti¤i görülmüfltür (Koray, 2005: 49).
Sanayi Devrimi’nin üretim yap›s›n› ifade eden fabrikalarda bu fabrikalar›n sahibi olan burjuvazi ile emek s›n›f›n› oluflturan iflçiler aras›nda da yeni bir çal›flma iliflkisinin olufltu¤una flahit olunmufltur. Fabrika sahiplerinin ad ve hesab›na, onlara
ba¤l› olarak sürekli ve düzenli ücret geliri karfl›l›¤›nda çal›flan bu kifliler iflçi olarak
adland›r›lm›fl ve sanayi üretiminin artmas›na ba¤l› olarak bu grubun da büyüdü¤ü
görülmüfltür. Tar›mda çal›flan ve herhangi bir deneyime sahip olmayan bu grup,
fabrika üretiminin vas›fs›z kesimini, küçük zanaat kollar›n›n kalfa ve ustalar›n›n ise
yar› vas›fl› kesimini oluflturmufltur (Altan, 2005: 46).
Sanayi Devriminin Çal›flma Koflullar›
Sanayi Devrimi, ortaya ç›kard›¤› de¤iflimlerle yeni bir toplumsal yap›n›n da ortaya
ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu yap›lanma iflletmelerin aileden kesin olarak ayr›ld›¤›, teknolojik ifl bölümünün zaruri oldu¤u ve sermaye birikiminin esas oldu¤u özellikler
arz eder. ‹flletme sahiplerinin yat›r›mlar›n› geniflletmek amac› ile maliyet hesaplar›na s›k› s›k›ya ba¤l› olmas› ve üretimin iflyerine toplanan iflçiler eliyle yürütülmesi,
sanayi toplumunun di¤er belirgin özellikleridir (Aron, 1997: 65-67). Sanayi Devriminin oluflturdu¤u çal›flma iliflkilerinin ilk ve en önemli ö¤esi, üretim sahas›nda
eme¤i ile geçinen ve üretimin araçlar›ndan biri olarak tan›mlanan emek sahiplerinin yani iflçilerin ortaya ç›kmas›d›r.
Ekonomik, siyasal ve teknolojik geliflmelerin bir sonucu olarak geliflen sanayi
sektörü, ihtiyaç duydu¤u insan gücünü, önemli ölçüde tar›m kesiminden koparak
kentlere yönelen gruptan temin etmifltir. Ancak bu iliflki dönemin hakim ekonomik ve siyasal düflünceleri ile uyumlu olarak her türlü müdahalenin reddedildi¤i
bir yap›da gerçekleflmifltir. Eme¤i ile geçimini sa¤layan bu yeni s›n›f sanayi toplumlar›n›n iflçi s›n›f›n› oluflturmufltur. Sanayi Devrimi’nin ilk döneminin kurals›z ortam› bu s›n›flar›n a¤›r çal›flma flartlar› alt›nda önemli zararlar görmelerine neden olmufltur. Dönemin tek yanl› özgürlük anlay›fl›, sermaye s›n›flar› için öngördü¤ü özgürlü¤ü çal›flan s›n›flar için buna itaat olarak ele alm›flt›r. Sermaye s›n›f›n›n hiçbir
s›n›rlama olmaks›z›n bol emek gücünü kullanma hakk›, k›sa sürede büyük bir istismara ve sömürüye dönüflmüfltür.
Liberal yaklafl›mlar›n özgürlükler ve zenginleflmeye yönelik belirledikleri kurallar›n bu zenginli¤in da¤›t›m› noktas›nda büyük bir adaletsizli¤e dönüfltü¤ü görülmüfltür. Ortaya ç›kan zenginliklerden en düflük pay emek kesimine düflerken bu
zenginliklerden en çok yararlanan grup ise burjuva s›n›f› olmufltur (Tokol-Alper,
2011: 11). Emek s›n›f› için ortaya ç›kan düflük gelir düzeyi de birçok ekonomik
teori ile desteklenmeye çal›fl›lm›flt›r. Ücret art›fl›n›n h›zl› nüfus art›fl›ndan dolay›
mümkün olamayaca¤›, bir an için mümkün olsa dahi iflsizlik etkisi ile ücretlerin yeniden azalaca¤› ifade edilmifltir (Koray, 2005: 51).
Yayg›n bir sefalet ve yoksullukla afl›r› kapital birikimi aras›nda oluflan ekonomik dengesizliklerin 19. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru daha da belirginleflti¤i görülmüfltür. A¤›r çal›flma koflullar› ve iflsizlik, kad›n ve çocuklar›n sanayide ac›mas›zca kullan›lmalar›, aile birli¤i ve düzeninin bozulmas› ve fabrikalarda yaflanan çat›flmalar
37
bu dengesizli¤in görüntülerinden birkaç›d›r. Benzer sorunlar›n ‹ngiltere baflta olmak üzere sanayileflmede onu izleyen tüm ülkelerde küçük farkl›l›klarla sergilendi¤ine flahit olunmufltur (Altan, 2003: 51).
Sanayi Devrimi ile birlikte kentlere ak›n eden gruplar›n çal›flmak zorunda olmalar› emeklerini satarak geçinmeleri durumunu ortaya ç›karm›flt›r. Eme¤in arz ve talep kanunlar› çerçevesinde bir mal say›lmas› düflüncesi ve arz›n yüksek olmas› yeni emekçi s›n›f›n bu yasalar›n oluflturdu¤u kurallar bütününü kabul etmesini zorunlu k›lm›flt›r. Devletin koruyucu düzenlemelerinin olmad›¤›, örgütlenme hakk›n›n yasakland›¤› bu ortamda iflçi, kendisine teklif edilen ücreti kabul etmek zorunda kalm›flt›r (Talas, 1995: 67). Rekabetin yeni bulufllarla desteklenen sanayi sektöründe yo¤unlaflmas›, ücretlerin giderek düflmesine ve sefalet ücretlerinin ortaya
ç›kmas›na neden olmufltur.
Sanayi Devrimi’nin çal›flma iliflkilerinde yaratt›¤› bir di¤er sorun da uzayan çal›flma süreleridir. Üretimde yeni bulufllar›n h›z› ile paralel makine teknolojilerinin
ilerleme göstermesi, bu yap›n›n iflsiz b›rakt›¤› emek s›n›f›n›n sürekli büyümesine
neden olmufltur. ‹flsiz kalanlara yönelik sigorta ve benzeri devlet korumalar›n›n
bulunmay›fl›, bu grubun kendi içerisindeki rekabeti art›rm›fl ve çal›flma sürelerinin
15-18 saate kadar uzad›¤› görülmüfltür. Sanayi üretiminin yüksek, seri ve ucuz üretim anlay›fl›n›n sermayeye tan›nan ekonomik özgürlükler ile güvence alt›na al›nmas›, çal›flman›n insani karakterinin yok olmas›na neden olmufltur. Uzun çal›flma sürelerine 19. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren kad›n ve çocuklar›n da muhatap olmas› toplumsal yap›da k›sa zamanda olumsuz etkiler ortaya ç›karm›flt›r (Talas, 1967: 17-18).
Sefalet ücreti: Emek
sahiplerinin elde etti¤i ücret
gelirinin temel ihtiyaçlar
düzeyini karfl›lamakta yeterli
olmad›¤› en düflük ücret
düzeyidir.
Sanayi Devriminin çal›flma süreleri üzerindeki etkileri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
4
Üretim maliyetleri içinde iflgücünün pay›n›n azalt›lmas› çabalar› çal›flma süreleD Ü fi Ü N E L ‹ M
rinin uzamas›n›n yan›nda daha düflük ücretlerle çal›flmaya talip
kad›n ve çocuklar›n da fabrika ortam›na girmesine neden olmufltur. Üretimin Sanayi Devrimi süreS O ve
R U üstünlük gecinde basitleflmesi önceki dönemlerde oldu¤u gibi bedensel güç
reksinimini ortadan kald›rm›fl üretim, kad›n ve çocuklar›n iflgücünden de yararlan›labilecek düzeyde basitleflmifltir. Bu nedenle Sanayi Devriminin bafllang›c›ndan
D‹KKAT
itibaren kad›n, çocuk ve genç iflgücünün üretimde kullan›lma düzeyinin sürekli
artt›¤› hatta baz› kesimlerde yetiflkin erkek iflgücü oran›n› dahi aflt›¤› görülmüfltür.
SIRA S‹ZDE
Bu de¤iflimde kad›n, çocuk ve genç iflgücünün, fabrika sahipleri
taraf›ndan daha
kolay yönetilebilir olmas›n›n da etkisi oldu¤u aç›kt›r. Kad›n, çocuk ve genç iflgücünün sanayide yo¤un kullan›lmas› yetiflkin erkek iflçilerde iflsizlik
sorununun ortaAMAÇLARIMIZ
ya ç›kmas›na ve giderek derinleflmesine neden olmufltur (Altan, 2003: 47-48). Ailenin tüm fertlerinin iflsizlik ve kötü çal›flma flartlar› içinde bulunmas›, toplumun temelini oluflturan ailenin zarar görmesine ve toplumsal reaksiyonlar›n
K ‹ T A Pgüçlenmesine neden olmufltur.
Toplumsal yap›daki huzursuzluklar›n derinleflmesi ekonomik ve siyasi yap›n›n
mevcut flekliyle sürdürülmesini imkâns›z hale getirmifltir. Emek
di¤er
T E L Efaktörünün
V‹ZYON
üretim faktörlerinden ay›rt edilmeksizin arz ve talep kanunlar›na konu edilmesi ve
bu kanunlar›n düzenlenmesinde her türlü koruyucu anlay›fl›n reddedilmesi toplumsal yap›da huzursuzluklar›n artmas›na ve sisteme yönelik elefltirilerin yo¤unlafl‹NTERNET
mas›na neden olmufltur.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
38
Sosyal Politika-I
SINIF B‹L‹NC‹ VE SEND‹KAL HAREKET
Birinci enternasyonel:
Sanayi Devrimi’nin
bafllang›c›ndan itibaren iflçi
kurulufllar›n›n baz› hedefler
çerçevesinde toplanarak
oluflturduklar› bir Genel
Konsey arac›l›¤› ile iflçi
s›n›f›n›n mücadelesini
yönetme giriflimidir. 1864
y›l›nda Londra’da toplanan
birinci enternasyonel
uluslararas› sendikac›l›k
hareketinin en önemli
olaylar›ndan birisidir.
‹nsan eme¤i ile ilgili derin geliflmelerin Sanayi Devrimi ile birlikte oldu¤u görülmektedir. Sanayi Devrimi ile oluflan fabrika üretim sisteminin en kalabal›k grubunu yar› vas›fl› ya da vas›fs›z olarak bu sürece dâhil olan emek sahipleri oluflturmufltur. Sanayi Devrimi, nüfusun artmas›, topraktaki çözülme ile buradaki nüfusun sanayi merkezlerine yönelmesi ve fabrika üretimi ile bafla ç›kmayan zanaatkarlar›n
faaliyetlerini terk etmesi ile gittikçe büyüyen bir iflçi s›n›f›n› oluflmas›na neden olmufltur. Frans›z ‹htilali’nin eflitlikçi ve liberal karakterine karfl›n sonras›nda yaflanan
geliflmelerin tümünün iflçilerin örgütlenmesinin önüne geçmeye yönelik oldu¤u
görülmektedir. ‹htilal’in hemen sonras›nda korporasyonlar›n kald›r›lmas›, her türlü
iflçi örgütlenmesinin de yasaklanmas› ile birlikte ele al›nm›flt›r (Turan, 1979: 38).
Sanayi Devrimi ile birlikte çal›flma iliflkilerinin o güne de¤in düzenlendi¤i kurumlar olan loncalar›n ortadan kalkmas›, çal›flma yaflam›nda hiçbir kurum ve kural›n bulunmad›¤› bir yap›y› beraberinde getirmifltir. Makineli üretime geçiflle birlikte ortaya ç›kan yo¤un üretim, çok say›da iflçinin çal›flt›¤› büyük iflletmelerin ortaya
ç›kmas›na neden olmufltur. Bu iflletmelerde emek-sermaye ayr›flmas› yafland›¤› gibi, iflyeri yönetimi ile çal›flanlar aras›nda da giderek büyüyen bir hiyerarfli ortaya
ç›km›flt›r. Özellikle k›rdan kente gelerek büyük sanayi merkezlerinde a¤›r çal›flma
koflullar›nda çal›flan vas›fs›z iflgücü giderek büyümüfltür (Koray , 1992: 22-24). Gerek devletin emek s›n›f›na yönelik olumsuzluklara kay›ts›z kalmas› gerekse de sermaye grubunun iflçilerin çal›flma flartlar›n› tart›flmaktan kaç›nmalar›, çal›flma hayat›nda emek ve sermaye s›n›flar› aras›ndaki gerginli¤in daha da derinleflmesine neden olmufltur.
Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›k›fl›ndan itibaren yaflam koflullar› olumsuz yönde
ilerleyen iflçi s›n›f›, bozulan iktisadi ve sosyal dengeyi yeniden sa¤laman›n, yoksulluk ve sefalete son vermenin yolunun kendi aralar›nda örgütlenmekten geçti¤ine
inanmaya bafllam›flt›r. 18. yüzy›l›n sonlar›nda bafllayan örgütlenme düflüncesinin
19. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde kurumsal yap›lara dönüfltü¤ü görülmüfltür.
Avrupa’da iflçilerin örgütlenerek ekonomik ve sosyal haklar›n› elde etmeleri süreci kolay gerçekleflmemifltir. Bu haklar birçok mücadelenin sonunda elde edilebilmifltir. Hak ve hürriyetleri engellemeye yönelik yasaklar hiçbir zaman devaml›
olabilmeyi baflaramam›flt›r. Emek ve sermaye s›n›flar› aras›ndaki ayr›m›n derinleflmesi, iktisadi yönden güçlü olan s›n›flar›n zay›f s›n›flar› istismar etmesine neden
olmufl bu durum çal›flma hayat›nda fliddetli çat›flmalar›n ve sosyal sorunlar›n yolunu açm›flt›r. S›n›f mücadeleleri karfl›s›nda devletin uzun süre tarafs›z kalmas› mümkün olmam›fl, mücadelelere konu olan nedenleri ortadan kald›rmak ve istismara
u¤rayan kesimlere yönelik koruyucu düzenlemeler oluflturmak amac› ile sosyal
politikalar devletçe infla edilmeye bafllam›flt›r (Talas , 1967: 23).
‹flçilerin örgütlenmesine iliflkin çal›flmalar› iki kategoride de¤erlendirmek mümkündür. Bunlardan ilki örgütlenmenin yasak oldu¤u Fransa gibi ülkelerde hay›rsever örgütlenmeler yoluyla kurulan yap›lard›r. ‹flsizlik ve hastal›k gibi konularla ilgilenen bu kurulufllar›n baz› taleplerde bulunmas›na da göz yumulmufltur. Bu kurulufllar›n zaman içinde kurduklar› gizli örgütlenmelerle etkilerini art›rd›klar› ve çal›flma hayat›n›n tüm sorunlu alanlar›nda faaliyetlerini yayg›nlaflt›rd›klar› görülmüfltür. ‹flçilerin örgütlenmesine iliflkin bir di¤er çal›flma da ‹ngiliz iflçilerinin 1824 y›l›nda parlamentolar›ndan birleflme hakk›n› elde edebilmeleri olmufltur. Sanayileflen tüm ülkelerde da¤›n›k bir yap›da bafllayan iflçi hareketlerinin, uluslararas› karakteri 1864 y›l›nda Londra’da yap›lan Birinci Enternasyonel ile ortaya ç›km›flt›r
(Turan, 1979: 39-40).
39
Belirli bir sosyal ideale inanma temelinde güçlenen s›n›f bilinci, çal›flanlar›n
kurduklar› sendikalar eliyle, mevcut düzen içerisinde ekonomik ve sosyal durumlar›n› düzeltme hareketi olarak güç kazanm›flt›r. Çal›flanlar›n kendi gelecekleri üzerinde söz sahibi olmalar› ve amaçlar›n›n gerçekleflmesine katk› sa¤lamalar›, modern toplumun bir unsuru olarak da de¤er görmüfltür. ‹lerleyen süreçte sendikalar›n toplu pazarl›k, grev ve toplu sözleflme haklar› ile donat›lmas›, çal›flma hayat›n›n güçlü bir aktörü olarak ortaya ç›kmalar›na ve sosyal politikalar› flekillendiren
etkin bir unsura dönüflmelerine neden olmufltur (Tuna-Yalç›ntafl, 1991: 213-214).
S›n›f bilinci nedir?
SIRA S‹ZDE
EKONOM‹K VE SOSYAL DÜfiÜNCE S‹STEMLER‹ VE
SOSYAL POL‹T‹KA
Orta Ça¤’›n feodal yap›s›n›n ortaya ç›kard›¤› kapal› tar›m toplumu yap›s›, 18. yüzy›lda büyük bir de¤iflime u¤ram›flt›r. Topra¤›n, temel de¤er oldu¤u
Ça¤ ekoS O R Orta
U
nomik yap›s› ve onun flekillendirdi¤i sosyal yap› Sanayi Devrimi etkileri ile h›zl› bir
dönüflümün içerisine girmifltir. Yeni ticaret yollar›n›n bulunmas›ndan itibaren AvD‹KKAT
rupa’da nüfuzunu sürekli art›ran burjuva s›n›f›, Frans›z ‹htilali ile bu gücü siyasal
alana tafl›ma imkân›na da sahip olmufltur. Bilim ve teknolojideki geliflmelerin de
SIRA S‹ZDE
yine bu s›n›f taraf›ndan himaye edilmesi, Sanayi Devrimi’nin ortaya
ç›k›fl› ile birlikte düflünce dünyas›ndaki çabalar›n da mevcut durumu izahta yo¤unlaflmalar›na
neden olmufltur. Bu yaklafl›mlar bafllang›çta zenginliklerin elde edilmesinin tek yoAMAÇLARIMIZ
lu olarak üretim maksimizasyonunu öngören liberal ö¤retiler fleklinde ortaya ç›karken ilerleyen süreçte toplumsal yap›da meydana gelen sorunlar, sosyal protesto
ak›mlar›n›n güçlenmesine ve sistematik bir yap›ya dönüflmesine
neden olmufltur.
K ‹ T A P
5
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Liberalizm
18. yüzy›ldan itibaren yaflanan iktisadi ve sosyal geliflmeler tüm dünyada önemli
TELEV‹ZYON
de¤iflmelerin yaflanmas›na neden olmufltur. Temel felsefesini tabiatç›l›k ve bireysellik üzerine kuran liberal düflünce, toplumu devletin ve di¤er kurulufllar›n müdahalesinden kurtarmay› amaçlayan, b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler fleklin‹ N T E Ryap›lanmay›
NET
de özetlenen sloganlar› ile iktisadi düflüncelerine uygun bir sosyal
hedeflemifltir. Sanayi Devrimi sürecinde, teknolojik geliflmenin iktisadi liberalizm
üzerindeki en önemli etkisi, liberalizmin kapitalizme dönüflümü olmufltur. Bu dönüflüm temelde iki sosyal de¤iflimi de beraberinde getirmifltir. Bunlardan ilki, sabit
sermaye yat›r›mlar›n›n önem kazanmas› ve bunu sa¤layamayan iflverenlerin çal›flan grubuna kat›lmas› olmufltur. ‹kincisi ise iflçi için gelir, iflveren için maliyet olan
ücretlerin bu iki grup aras›nda sürekli bir çat›flma konusuna dönüflmesidir (Çubuk,
1986: 30-31).
‹nsan›n özgürlü¤üne ulaflma ça¤› olarak da ifade edilen 18. yüzy›l ayd›nlanma
ça¤›, kilise hakimiyetinin k›r›ld›¤› ve dogmatik vaazlar›n yerine bilimselli¤in tercih
edildi¤i bir dönüflümü ifade etmektedir. Baflta Adam Smith olmak üzere ayd›nlanma düflünürleri, iyi tan›mlanm›fl bir toplumsal hiyerarflinin gereklili¤ine inanm›fl,
toplumsal bar›fl ve düzenin sa¤lanmas›n›, yoksullu¤un giderilmesinden daha çok
önemsemifllerdir. Platon’dan beri tart›fl›lagelen insan›n ruhsal do¤as›n›n maddi
çevre ile olan iliflkisi, ayd›nlanma düflünürlerinin liberal felsefelerini, materyalist temele dayand›rmalar› ile sonlanm›flt›r. Bu anlay›fl, liberalizme ekonomik iflleyifli
aç›klayabilmek ve sonuçlar› de¤erlendirebilmek aç›s›ndan büyük kolayl›k sa¤lam›flt›r (Savafl, 2000: 261). Ancak materyalist anlay›fl›n flekillendirdi¤i, bireysel fay-
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
40
Sosyal Politika-I
da tatmininin olumlu toplumsal sonuçlar oluflturaca¤› iddias› do¤ru ç›kmam›fl, liberal uygulamalar, büyük toplumsal sorunlara yol açm›flt›r.
Liberalizmin politik oldu¤u kadar ekonomik bir teori olmas› da, ekonomik yap›da ortaya ç›kan sorunlarda liberalizmin yeni görünümleriyle kendisini ifadesine
yol açmaktad›r. Temelde özel mülkiyet ve piyasa ekonomisi ayaklar› üzerinde duran liberalizm, tarihsel süreç içinde yaflad›¤› krizlerden yeni bir yap› ile ç›kmay› baflarm›flt›r. 18. ve 19. yüzy›llar aras›nda yaflanan dönem klasik liberalizm olarak ifade edilirken, dünya savafllar›, faflizm deneyimleri, sosyalizmin varl›¤› liberalizmde
özgürlü¤ün korunmas› yönünde bir endifle ortaya ç›karm›fl ve müdahaleci Keynezyen anlay›fl›n kabul edildi¤i sosyal liberalizm döneminin do¤mas›na yol açm›flt›r.
1970’li y›llarla birlikte tüm dünyada etkili olan ekonomik krizler liberalizmin yeniden bir k›r›lma yaflamas›na ve neo-liberal anlay›fl fleklinde ortaya ç›kmas›na neden
olmufltur (Gül , 2006: 22-23).
Liberalizm, temelleri Adam Smith taraf›ndan at›lan ve daha sonra David Ricardo ve Thomas Robert Malthus taraf›ndan gelifltirilen düflünce sistemidir. Ekonomik
ve toplumsal yaflant›y› yaratt›¤› varsay›lan do¤al düzene her türlü müdahaleyi reddeden yaklafl›m, bireysel ç›karlar›n toplum yarar›na sonuçlar sa¤layaca¤› düflüncesindedir. Klasik liberal düflüncede piyasa mekanizmas› ve fiyatlar sistemi her türlü
ekonomik ve sosyal sorunu kendili¤inden çözümleyen gizli bir el ifllevi görmektedir. Giriflimcilerin ç›karlar› ile toplumun ç›karlar› ayn› yönde bir uyuflma içinde olaca¤›ndan, sosyal sorunla karfl›lafl›lmayacak ve devletin ekonomik ve sosyal hayata
müdahalesine gerek kalmayacakt›r (Güven, 2001: 52-53).
Klasik liberallerin devlet müdahalelerinin s›n›rl› olmas›n› ifade eden düflünceleri, piyasan›n, ortaya ç›kan geçici yoksulluk durumunu uzun vadede ortadan kald›raca¤› iddias›na dayanmaktad›r. Dolay›s›yla Adam Smith yoksullu¤u, kapitalist toplumun sürekli bir niteli¤i olarak görmemektedir. Tekelleflmeden, kartelleflmeden
ve hantal devlet uygulamalar›ndan uzak bir piyasa iflleyiflinin tüm toplumun refah›n› sa¤layaca¤› düflüncesi hakimdir. Herbert Spencer ve Thomas Robert Malthus
ise fakirlere yap›lacak yard›mlar› reddederek toplumsal yaflama uyum sa¤layamayanlar›n yok olmas›n› ifade eden do¤al ay›klanma sürecini savunurlar. Ancak do¤al ay›klanma süreci karfl›s›nda olan hatta s›n›rl› devlet müdahalesini savunan John
Stuart Mill gibi klasik liberaller de mevcuttur.
Liberal gelene¤in devlet anlay›fl›, sözleflmeci teoriler taraf›ndan gelifltirilmifltir.
Thomas Hobbes, John Locke ve Jean Jacques Rousseau gibi geleneksel sözleflme
teorisyenleri, siyasal yükümlülü¤ün temellerini ve modern devletin varl›¤›n› sözleflme teorileri ile aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Sözleflme yöntemi, insanlar›n tabi olacaklar› her çeflit kural›n, bizzat kendilerince seçilmifl olmas› düflüncesine dayan›r.
Bu durum birey-toplum iliflkisi aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda, bireyleri toplumdan ba¤›ms›z kabul eden sözleflme yaklafl›m›, bireylerin toplum ve onun temsilcisi say›lan devlet taraf›ndan haklar›ndan yoksun b›rak›lamayaca¤› düflüncesine dayan›r.
Sosyal sözleflme teorileri, s›n›rl› devlet anlay›fl› yönündeki siyasal çabalara büyük
katk› sa¤lam›flt›r (Erdo¤an, 1998: 7-8).
Klasik liberal düflüncenin her türlü devlet müdahalesini reddeden ve piyasay›
temel belirleyici kabul eden anlay›fl›, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bafllayan ekonomik olumsuzluklar, büyüyen iflçi s›n›f› ve onun temelini oluflturdu¤u
Marksist ve kolektivist hareketlerin etkisiyle yeni bir yap›lanman›n içine girmek
zorunda kalm›flt›r. Klasik liberalizmin uygulama sahas›nda, yeni alt s›n›f olan iflçilerin a¤›r çal›flma koflullar›nda olumsuz hayat flartlar›na maruz kalmalar›, korunmalar› ve sisteme kat›l›mlar› sorunlar›n› gündeme getirmifltir.
41
Klasik liberal anlay›fl›n piyasa mekanizmas› ve bireycilik esaslar›n› kabul eden
sosyal liberaller, piyasada oluflan eflitsizliklerin önlenmesi gereken bir durum oldu¤u düflüncesini savunurlar. Bireyin topluma ve di¤er bireylere karfl› sorumlulu¤unu ifade eden sosyal liberaller, daha çok insan›n mutlu olaca¤› bir sistemi hedeflemektedirler. Sosyal liberal düflüncenin popüler hale gelmesi 1929 ekonomik bunal›m›n›n ard›ndan Keynes taraf›ndan dile getirilmifl olsa da ilk olarak ‹ngiltere’de
1908 Asquith hükümetinin ve 1932’de ABD’de Roosevelt hükümetlerinin programlar›nda yer alm›flt›r (Sallan Gül, 2006: 33-34).
Sosyal liberalizm özellikle II. Dünya Savafl› ile 1970’li y›llarda yaflanan petrol
krizlerine de¤in Avrupa’da sa¤lanan uzlafl›n›n temelini oluflturmufltur. Kapitalist
ekonomik sistem bir yandan serbest iflleyifli ile zenginliklerin kayna¤›n› olufltururken di¤er yandan yaflanan aksakl›klar devlet müdahaleleri ile bertaraf edilmeye çal›fl›lm›flt›r. II. Dünya Savafl›’ndan itibaren baflar›l› bir uygulama alan› bulan sosyal
liberalizmin, 1970’lerde yaflanan krizlere yönelik çözümlerinin yeterli olmamas›,
yeni bir liberal sürecin bafllang›c›n› oluflturmufltur. Küreselleflme etkilerinin hakim
oldu¤u yeni dönem birçok yazar taraf›ndan klasik liberalizme dönüfl olarak adland›r›lm›flt›r.
Neo-liberalizm, liberal gelenekteki sosyal liberalizm ve refah devleti sapmalar›na karfl›n liberal tezlerin yeniden canlanmas›n› ifade etmektedir. Bu canlanma serbest piyasan›n iflletilmesi ve toplumdan bireye yönelifl olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu nedenle neo-liberalizm, iktisat teorisinin bir restorasyonu ve asl›na dönüfl
hareketi olarak da görülebilir. Ancak bu süreçte devletin rolü, klasik ifllevlerin yan›nda e¤itim ve sa¤l›k gibi baflka alanlar› da kapsayacak flekilde genifllemifltir (Erdo¤an, 1998 : 14-15).
Klasik liberal yaklafl›m›n öncüleri ve fikirleri hakk›nda k›saca bilgiSIRA
veriniz.
S‹ZDE
Sosyalizm
6
D Ü fiortaya
Ü N E L ‹ M ç›kan sosLiberalizmin ekonomik ve sosyal etkilerine karfl› bir fikir olarak
yalizm, özellikle Sanayi Devrimi’nin sonuçlar›na yönelik olarak geliflme göstermifltir. Sanayi Devrimi’nin bafllang›c›ndaki emek-sermaye iliflkisinde
zay›f koS Oeme¤in
R U
numu (ücretlerin düflüklü¤ü, a¤›r çal›flma koflullar›, kad›n ve çocuklar›n çal›flt›r›lmas› vb) sefalete mahkûm olarak yaflayan büyük bir s›n›f›n ortaya ç›kmas›na neD‹KKAT
den olmufltur. Sosyalist düflünce, liberal düflüncenin temelinde yer alan bireycilik
düflüncesine karfl› toplumun bireye üstünlü¤ü düflüncesini gelifltirmifltir.
SIRAmümkün
S‹ZDE
Sosyalist düflünce sistemi içinde farkl› ekollerden bahsetmek
olsa da
genel ilkeler itibar›yla bir ortakl›k söz konusudur. Üretim araçlar›n›n bireylere ait
olmas›n›n emek sahipleri için bir sömürü unsuru olaca¤› düflüncesinden hareketle
AMAÇLARIMIZ
özel mülkiyet anlay›fl› reddedilmekte, yerine kolektif mülkiyet hakk› ikame edilmektedir. Bireycili¤in yerine toplumun önceli¤i, rekabet fikri yerine kolektif ya da
devlet teflebbüsü ve iflçi s›n›f›n›n ç›karlar›na uygun bir yap›lanman›n
K ‹ T A P kurulmas›,
sosyalist düflünce sisteminin yaklafl›mlar› içerisindedir (Turan, 1994: 50-51).
Temel ortakl›klar esas al›nd›¤›nda birçok sosyalist yaklafl›mdan söz edebilmek
mümkündür. Bunlar içerisinde ilk grubu ütopik sosyalistler olarak
da ifade edilen
TELEV‹ZYON
ve üretim araçlar›n›n ortak kullan›m›na dayanan bir ekonomik sistemi hedefleyenler oluflturmaktad›r. Onlara göre üretim ekonomik planlamaya dayanacak ve yarat›lan servet üreticilerin ihtiyaçlar›na uygun da¤›t›lacakt›r. Ütopik sosyalistler ideal
T E RgerçeklefltirmeNET
toplumu fliddet ve ihtilal yolu ile de¤il, ikna ve e¤itim yöntemi‹ N ile
yi amaçlam›fllard›r. Her türlü s›n›f savafl›n› ve diktatörlü¤ünü reddeden anlay›fl›n
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
42
Sosyal Politika-I
önemli temsilcileri aras›nda Saint Simon, Charles Fourier ve Robert Owen say›labilir (Tokol, Alper, 2011:13-14).
19. yüzy›l›n Liberalizm ö¤retisine en ciddi ve tutarl› elefltiri Bilimsel Sosyalizm
olarak da ifade edilen ve Karl Marks taraf›ndan gelifltirilen yaklafl›md›r. 1848 y›l›nda Karl Marks ve Friedrich Engels taraf›ndan yaz›lan Komünist Manifestosu adl›
eserin düflünce sisteminin temelini teflkil etmesinden dolay› yaklafl›m Marksizm ya
da Komünizm olarak da ifade edilmektedir. Toplumsal geliflimin sosyolojik temellerini, ekonomik nedenlerini ve özel flartlar›n› bir dizi tezlerle inceleyerek önerdi¤i çözümleri bilimsel gerçekler ve tarihsel bir yorumla sunabilme becerisinden dolay› bilimsel olarak nitelendirilmifltir (Çubuk, 1986: 37).
Bilimsel sosyalizm tarihi materyalizm, diyalektik, s›n›f çat›flmas›, art›k de¤er teorisi ve kapitalizmin proleterya taraf›ndan ortadan kald›r›laca¤› tezleri üzerine kuruludur. Toplumsal düzenin köklü biçimde, gerekirse devrim yoluyla de¤ifltirilmesini, üretim araçlar› üzerindeki özel mülkiyet hakk›n›n devlete geçmesini ve proleterlerin egemen oldu¤u bir devlet düzenini hedeflemektedirler.
Sosyal reformcu sosyalistler ya da revizyoncu sosyalistler olarak da ifade edilen
reformistler ise sosyal sorunlar›n demokratik parlamenter yöntemlerle, kapitalist
düzeni aflan sosyal reformlarla çözümlenece¤ine inanmaktad›rlar. I.Dünya Savafl›
sonras›nda güç kazanan reformist sosyalizm, kapitalist iktisadi düzenin olumsuzluklar›n›n fliddet kullan›lmadan ve antidemokratik yöntemler uygulanmadan düzelece¤ini savunmaktad›r. Reformistleri bilimsel sosyalistlerden ay›ran bir di¤er özellik de üretim mallar›n›n kamulaflt›r›lmas› noktas›ndad›r. Bilimsel sosyalizmin topyekûn bir kamulaflt›rma düflüncesi karfl›s›nda reformistler, daha s›n›rl› ve özel mülkiyeti reddetmeyen bir yaklafl›m› benimsemektedirler (Tuna-Yalç›ntafl, 1991: 184).
Müdahalecilik
Leonard Simon de Sismondi’nin Ticari Zenginlik adl› eserinde mevcut ekonomik
iflleyifl ciddi elefltirilere tabi tutulmufltur. Liberalizm uygulamalar›na teorik anlamdaki ilk tepki Sismondi’nin Müdahalecilik Okulu’ndan gelmifltir. Makinelerin çal›flanlar› iflsiz b›rakarak sanayi toplumlar›n› iki s›n›fa ay›rd›¤› ve bu çat›flman›n önlenmesinde devletçe uygulanacak sosyal politikalar›n önemi üzerinde durulmufltur. Sismondi, devlet müdahalesinin, üretim art›fl h›z›n› kontrol eden, h›zl› icatlar›
önleyen ve geliflimi tehdit etmeyen bir niteli¤e sahip olmas› gereklili¤ini savunmaktad›r (Talas, 1967: 34-35).
Devletin müdahalesi ile yeni bir ekonomik örgütlenme tan›m›n›n ortaya ç›kaca¤›n› iddia eden Sismondi, çal›flma hayat›nda yap›lacak bir dizi mevzuat düzenlemesi ile sorunlar›n çözülece¤ini savunmaktad›r. Rekabetin olumsuz etkilerinin
azalt›lmas›, kad›n ve çocuklar›n fabrikalarda çal›flt›r›lmas›n›n yasaklanmas›, iflçilere
dinlenme hakk› verilmesi ve mesleki tehlikelerin önlenmesi, bu sosyal politika uygulamalar›ndan bir k›sm›n› ifade etmektedir (Çubuk , 1986: 48).
Sosyal Hristiyanl›k
Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kard›¤› sosyal sorunlar›n önüne geçilmesinde, Hristiyan dininin de¤erlerinin uygulamas›n› öngören yaklafl›mlar, sosyal katoliklik ve
sosyal Hristiyanl›k olmak üzere iki grupta incelenir. 19. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru
Katolik kilisesi içinde ortaya ç›kan Sosyal Katolikli¤in Fransa’daki uygulamas›n› Le
Play (1806-1882) temsil eder. Yaflanan sosyal sorunlar›n nedenini dinin emirlerine
uyulmamas›nda bulan yaklafl›m, emek ve sermaye aras›ndaki uyumun sa¤land›¤›
bir lonca düzenini öngörmektedir (Çubuk, 1986: 49).
43
Dayan›flmac›l›k
Toplum içerisinde yaflayan insanlar›n do¤umlar›ndan önce mevcut olan bir ba¤ ile
birbirlerine ba¤l› olduklar›n›, bunun da bir borçluluk iliflkisi oldu¤unu ortaya atan
Frans›z Leon Bourgeois’in gelifltirdi¤i ekoldür. ‹nsanlar aras›ndaki bu borç iliflkisi
çal›flma hayat›nda çal›flanlara asgari bir geçim sa¤lamay› ve sosyal hayat›n risklerine karfl› korunmalar›n› içermektedir. Bu nedenle ekolün temsilcilerinin haz›rlad›klar› sosyal programlarda sosyal sigortalar›n kurulmas›, yard›m kurulufllar›n›n teflvik
edilmesi, iflyerlerinde sa¤l›k ve koruyucu tedbirlerin al›nmas›, çal›flan kad›n ve çocuklar›n himayesi ve benzeri düzenlemeler devletin sorumluluk sahas› içinde ele
al›nmaktad›r (Talas, 1967: 37-38).
Anarflizm
19.yüzy›l›n en afl›r› sosyal protesto hareketlerinden biri de anarflizmdir. Bireyin üstünlü¤ü düflüncesine dayanan yaklafl›m, gücünü bask›c› otoriteden alan siyasi, sosyal, ekonomik ve dini bütün kurumlara karfl›d›r. Anarflistlere göre bu kurumlar›n
ortadan kalkmadan tam bir hürriyetin gerçekleflmesi mümkün de¤ildir. Kendisini
anarflist olarak niteleyen ilk düflünür Frans›z Pierre Joseph Proudhon’dur. Proudhon s›n›fs›z bir toplumun esaslar›n› ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Mülkiyeti h›rs›zl›k
olarak de¤erlendiren Proudhon, rant, faiz gibi çal›fl›lmadan elde edilen serveti ve
özel mülkiyeti reddetmifl, bunlar›n kendi kendilerine bir de¤er yaratma ve üretim
yapma yetene¤inden yoksun oldu¤unu belirtmifltir. (Tokol-Alper, 2011: 16).
Sendikalizm
Anarflizmin baflar›ya ulaflamamas› 19. yüzy›l›n sonunda sendikalizm hareketinin
do¤uflunu getirmifltir. Bu hareketin önemli temsilcisi Fernand Pelloutier’dir. Sendikalizm, kapitalist sistemin ortadan kald›r›lmas›n› ve bunun yerine ifl birli¤ine dayanan bir sosyal düzenin kurulmas›n› öngörmüfltür. Bu hedefe ulaflmak için ortaya
konulan ideoloji çeflitli doktrinlerden al›nm›fl, fikir ve taktiklerle karma bir özellik
tafl›m›flt›r. Sendikalizmin felsefesine “genel grev” kavram›n› getiren Georges Sorel
ise iflçilerin kurtuluflunun ancak yapacaklar› bir genel grevle kapitalizmi y›karak iflçi s›n›f›n› hürriyete kavuflturacak bir düzenin kurulmas›yla mümkün olabilece¤ini
savunmufltur (Tokol-Alper, 2011: 17).
Anarflist yaklafl›m›n ilk temsilcisi ve fikirleri hakk›nda k›saca bilgi veriniz.
SIRA S‹ZDE
KAMU MÜDAHALES‹N‹N DO⁄UfiU VE GEL‹fi‹M‹
18. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren büyük bir h›zla geliflen kapitalist
sanayi, genifl ölçüde sömürü hareketlerinin de konusunu teflkil etmifltir. Tarihin hiçbir döneS O Rdöneminde
U
minde görülmeyen bir h›zla büyüyen iflçi s›n›f› yine tarihin hiçbir
görülmeyen bir flekilde sefalete sürüklenmifltir. Çocuk ve kad›nlar›n baflta olmak üzere sömürüsü kentlerde derinleflen sefalete ve toplum hayat›nda huzursuzluklara
D‹KKAT
neden olmufltur. Bafllang›çta yaflananlara iktisadi ve teknik ilerlemeyi durduraca¤›
endiflesi ile kay›ts›z kalan devlet anlay›fl›n›n, ilerleyen süreçte toplumsal temellerin
SIRAhareket
S‹ZDE etti¤i gösars›lmas›na kadar uzanan bu duruma müdahale etme yönünde
rülmüfltür. Salg›n hastal›klar›n ortaya ç›kmas›, yoksullu¤un tüm toplumda yayg›nlaflmas› ve emek istismar›n›n düzeyinin artmas› toplum hayat›n›n gelece¤ine iliflkin
AMAÇLARIMIZ
endiflelerin de artmas›na neden olmufltur. Sanayileflen toplumlardaki müdahalenin
zaman› ve etkinli¤i farkl› olsa da, devleti müdahalelerde bulunmaya iten nedenle-
7
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
44
Sosyal Politika-I
rin dinî, insani, askerî, ekonomik, siyasi ve s›n›f yap›s›n›n bask›s›ndan kaynaklanan nedenler oldu¤unu ifade edebilmek mümkündür (Tuna-Yalç›ntafl, 1991: 196198).
‹ngiltere’de 1802 y›l›nda sanayide çal›flan çocuklar›n çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesine iliflkin basit bir uygulama ile bafllayan müdahale anlay›fl› çok k›sa bir sürede genifl bir müdahale a¤›na dönüflmüfltür. Devlet sanayi toplumlar›nda ekonomik ve sosyal düzenlemelerin temel belirleyicisi haline gelmifltir. Devletin ekonomik ve sosyal fonksiyonlar› anayasalarda da yerini alm›fl ve sosyal refah devleti anlay›fl› güç kazanm›flt›r (Tuna-Yalç›ntafl, 1991: 199-200).
Devletin Sosyal Niteli¤inin Geliflimi
Liberal devlet anlay›fl›nda toplum, devlet ve iktidar anlay›fl› bireye ve birey iradesine dayan›r. Buna göre birey, toplumun, devletin ve iktidar›n kayna¤›d›r. Bu anlay›fl çerçevesinde devletin hedefi bireyin do¤ufltan sahip oldu¤u ve devlete devredemedi¤i hak ve özgürlükleri korumak olmufltur. Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kard›¤› olumsuz toplumsal görüntü liberal devletin birey-devlet anlay›fl›n›n yavafl
yavafl terk edilmesine neden olmufltur. Bu geliflmelere paralel olarak Frans›z ‹htilali’nin özgürlük ve eflitlik anlay›fl› da de¤iflmifl, yasa önünde eflitlik anlay›fl› 20.
yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren sosyal devlet anlay›fl› içerisinde f›rsat ve olanak
eflitli¤i ile tamamlanmaya çal›fl›lm›flt›r. Sosyal devlet, gerek siyasal gerek ekonomik
yap›s› gerek hak ve özgürlükler anlay›fl› ile liberal devletin temel yap›s›n› ve kurumlar›n› korumaklta birlikte de¤iflen ve geliflen sosyal ve ekonomik koflullar›n liberal devletin kurallar›nda ve kurumlar›nda yap›lmas› zorunlu k›ld›¤› de¤iflikleri
yapm›flt›r (Göze, 2005: 365).
19. yüzy›l›n son çeyre¤inde baflta Bismarck Almanya’s› olmak üzere görülen
sosyal sigorta uygulamalar› ile kendini gösteren sosyal politika anlay›fl›, 20. yüzy›l›n bafl›nda sanayileflme ve kentleflmenin yol açt›¤› kötü çal›flma koflullar›n›n önlenmesi, ücretlerin iyilefltirilmesi ve sosyal güvenli¤in sa¤lanmas›na yönelik düzenlemelerle devam etmifltir. Bu dönemde sanayileflen ülkeler bir yandan çal›flma ve
yaflam koflullar›n›n iyilefltirilmesine çal›fl›rken di¤er yandan sosyal güvenlik hizmetlerine de öncülük etmifl, devletin ekonomik ve toplumsal hayata s›n›rl› da olsa
müdahalesi bafllam›flt›r. I. Dünya Savafl› ve sonras›nda yaflanan durgunluk, liberalizmin piyasan›n tek düzenleyicisi olmas›n› öngören düflüncenin yerine, devletin
bireyleri toplumsal ve ekonomik hayat›n öngörülemeyen de¤iflimlerine karfl› güvence alt›na almas› fikrini ön plana ç›karm›flt›r (Gül, 2004: 145-146).
Ekonomiye dolayl› bir müdahale yolu olan para politikalar›n› tam istihdama
ulaflmak için yetersiz bulan Keynes, do¤rudan nitelikli maliye politikalar›yla gerçekleflecek müdahaleleri savunur. Tam istihdama eriflmek için yat›r›mlar›n sosyallefltirilmesinin tek yol olabilece¤ini savunan Keynes, devletin çeflitli önlemlerle tüketim e¤ilimlerini etkileyebilece¤ini ifade etmektedir. Devletin müdahale alan›n›n
geniflletilmesinin, bireyselci liberal düflünceler taraf›ndan fliddetli elefltirilere maruz
kalmas›na karfl›n Keynes, iktisadi yap›n›n y›k›lmas›n› önlemek ve bireysel giriflimin
baflar›yla çal›flabilmesi için bu müdahaleyi gerekli görmektedir (Kazgan, 2002:
218).
Keynes, liberal bir iktisatç› olmas›na karfl›n, 1936 y›l›nda yazd›¤› ‹stihdam, Faiz ve Paran›n Genel Teorisi adl› eserinde, klasik iktisat anlay›fl›na önemli elefltiriler
getirmifl ve liberal çizgiden ödünler vermifltir. Ekonomik dengenin her zaman tam
istihdamda oluflamayaca¤›n›, eksik istihdam durumunun da bir denge durumu oldu¤unu ifade eden Keynes, devletçe yap›lacak müdahaleleri de gerekli görmüfltür.
Ekonomik krizlerin nedeninin, fiilî talep yetersizli¤inden kaynakland›¤›n› savunan
Keynes, üretim hacminin, tüketim ve üretim mallar›na öngörülen efektif talep taraf›ndan belirlendi¤ini iddia etmifltir.
Sir William Beveridge’in 1942 y›l›nda bir ‹ngiliz Sosyal Güvenlik Sistemi kurulmas› hakk›nda haz›rlad›¤› rapor, II. Dünya Savafl› sonras›nda tüm ülkelerdeki sosyal reformlar›n da esin kayna¤› olmufltur. Bu rapor modern refah devleti kuruluflunun temel ilkelerinin ilk defa dile getirilmesi bak›m›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Beveridge raporunda öngörülen sosyal güvenlik rejimi, 1930’lu y›llarda ABD’de
ya da Avrupa’da yap›lan k›s›tlay›c› sosyal sigorta anlay›fl›ndan farkl›l›k göstermektedir. Sosyal risk ve devletin rolü hakk›nda yeni bir anlay›fl getiren rapor, sosyal
güvenli¤in amac›n›, gelir güvenli¤inin garanti edilerek insan› gereksinimden kurtarmak olarak tan›mlar. Beveridge’nin sosyal güvenlik rejimi; nüfusun tamam›n›
kapsayan, tek primle sosyal risklerin ulusal telafisini öngören, tek ödenekli, merkezi bir sistemdir. Beveridge, raporunda üç amaçl› bir sosyal devlet politikas› önermifltir. Bunlar aile ödenekleri ile ailelere yard›m, ulusal sa¤l›k merkezi kurularak
kamu sa¤l›¤›n›n iyilefltirilmesi ve istihdam›n düzenlenmesidir (Rosanvallon, 2004:
123).
Devletin sosyal niteli¤inin gelifliminde rol oynayan önemli etmenlerden biri de
demokrasinin güçlenmesidir. Sanayi Devrimi’nin getirdi¤i ekonomik sorunlar kadar tetikledi¤i toplumsal dinamiklerin de modern sosyal politika anlay›fl›n›n güç
kazanmas›nda etkili oldu¤u bilinmektedir. Önce sermaye, sonra da iflçi s›n›f› verdikleri mücadelelerle insan haklar› ve demokrasinin ilerlemesine katk› sa¤lam›fl ve
ayn› zamanda bu yolla kendi sorunlar›n› siyasete tafl›yabilmifllerdir. ‹flçi s›n›f›n›n
büyümesi ile emek ve sermaye aras›ndaki güç dengesizli¤i önemli bir ölçüde de¤iflirken demokrasinin iflçi s›n›flar› taraf›ndan etkin kullan›m› dengesizli¤in giderilmesinde önemli bir fonksiyon icra etmifltir (Koray, 2005: 75-76).
45
Beveridge Raporu: Sir
William Beveridge
taraf›ndan 1942 y›l›nda
‹ngiliz Hükümetine
haz›rlanan, iflsizli¤i
azaltmay›, ulusal bir sa¤l›k
sistemi kurmay› ve asgari
bir ücreti garanti etmeyi
hedefleyen, günümüz
modern sosyal güvenlik
sistemlerinin de temelini
oluflturan belgedir.
Sosyal Refah Devleti
Refah devleti kavram›n›n ilk kez Almanya’da 19. yüzy›l›n sonunda sosyal güvenlik
alan›ndaki önlemleri ifade etmekte kullan›ld›¤› görülmüfltür. Kavram›n geliflimi ve
yayg›n kullan›m›n›n ise II. Dünya Savafl› sonras›na rastlad›¤› görülmektedir. Refah
devleti anlay›fl›n›n geliflmesinde siyasal haklarda yaflanan geliflmelerin ve devletin
toplumsal güçler aras›nda dayan›flmay› güçlendirme fonksiyonunun önemli bir rolü vard›r (Koray, 2005: 85).
Sosyal sigorta düzenlemelerinin kurumsal geliflimi incelendi¤inde refah devleti
uygulamalar›n›n dört aflama geçirdi¤ini ifade etmek mümkündür (Koray, 2005:
186): Birinci aflama, 1883 y›l›ndaki ilk sigorta düzenlemelerinden 1914 y›l›na kadar
olan aral›¤› kapsamaktad›r ki bu dönem sigorta uygulamalar›n›n Avrupa ülkelerinde düzenlenmeye baflland›¤› dönemdir. ‹kinci aflama, sigorta uygulamalar›n›n yay›lmaya bafllad›¤› iki dünya savafl› aras›ndaki dönemi kapsar. II. Dünya Savafl› sonras› sosyal güvenlik konusunda önemli reformlar›n yap›ld›¤› üçüncü aflama 1950’lere kadar uzanmaktad›r. Bu aflamada tüm ülkelerde ifl kazas›, yafll›l›k, hastal›k, iflsizlik gibi temel sigorta kollar›nda kapsay›c› uygulamalara geçilmifltir. 1950 sonras› dönemde son aflamay› ifade eder ki birleflme ve yeniden yap›lanma dönemidir.
Bu aflamada tüm sigorta kollar› birlefltirilerek genel bir sigorta sistemi kurulurken
bu sistemin ad› sosyal güvenlik sistemi olarak ifade edilmifltir. Modern refah devleti, genifl kapsaml› bir vatandafll›k anlay›fl› ve sosyal haklar temelinde e¤itim, sa¤l›k, istihdam ve gelir da¤›l›m› gibi birçok alanda amaçlar edinmifltir.
Refah devleti: Piyasa
dengesizliklerinden oluflan
eflitsizlikleri gidermek,
sosyal amaçlarla uyumlu
müdahalelerde bulunmak ve
sosyal adalet hedefine
yönelik düzenlemelerde
bulunan devlet anlay›fl›d›r.
46
Sosyal Politika-I
1929 y›l›nda yaflanan dünya ekonomik bunal›m›, birçok Avrupa ülkesi ve
ABD’de refah devleti uygulamalar›na h›z kazand›rm›flt›r. Klasik iktisat politikalar›n›n sorunlar› çözmede yetersiz kalmas› ülkeleri/devletleri, kapitalist anlay›fla, çal›flanlar›n ve yoksullar›n sosyal güvenlik ve sosyal yard›m program›na dahil olmaya,
kat›l›mc› bir temsil sistemi talepleri ile daha paylafl›mc› ve hümanist bir çizgiye yöneltmifltir (Gül, 2006: 146). Serbest piyasa iflleyiflinin sorunlar› çözmede yetersiz
kald›¤› ve bu nedenle devletin müdahale gere¤i 1930’lu ve 40’l› y›llarda Beveridge
ve Keynes taraf›ndan s›kl›kla dile getirilmifltir.
1945-1975 y›llar› aras›nda yaflanan ve refah devletinin Alt›n Ça¤› olarak ifade
edilen dönem, Keynes taraf›ndan gelifltirilmifl olan ekonomik ve sosyal aç›dan etkin bir devlette, ekonomik büyümenin zorunluluklar›yla, daha fazla sosyal adalet
gereklili¤i dengesine dayanmaktad›r. Keynes, döneme yön veren eserinde klasik
teorinin iflsizlik sorununu çözmedeki yetersizli¤ini tespit ederek, çal›flmas›nda istihdam› belirleyen etmenleri ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Bu etmenleri yat›r›m ve
tüketim yetersizlikleri olarak belirleyen Keynes, devletin do¤rudan (kamu harcamalar›) ve dolayl› (vergi ve kredi politikalar›) biçimde bu iki ifllevi etkileme görevi oldu¤unu düflünmektedir (Rosanvallon, 2004: 44).
Avrupa refah devletlerinin oluflumunu, çeflitli yaklafl›mlar aç›s›ndan de¤erlendirmek mümkündür. Liberal yaklafl›mlar, ahlaki temele dayanan iyilik hareketleri
çerçevesindeki oluflumlar› ‹ngiliz Yoksullar Yasas›’na kadar tafl›maktad›rlar. Marksist yaklafl›m ise refah devletini, kapitalizmin ortaya ç›kard›¤› sorunlar›, sistemi de¤ifltirmeden düzenleyebilme yetene¤i olarak görür. Yap›sal faktörleri esas alan
yaklafl›mlarda ise refah devleti, mutlak›yetçi demokrasiden kitle demokrasisine
geçen, sivil ve sosyal haklar›n yan›nda sosyo-ekonomik haklar›n kurumsallaflmas›
ile gerçekleflen bir süreçtir (Koray, 2005: 183-184). Yaklafl›mlar farkl› esaslara sahip olmalar›na karfl›n refah devletinin oluflumundaki temel nedeni, kapitalist sistemin ortaya ç›kard›¤›, adaletsizlik olgusuna dayand›rabilmek mümkündür. Bu sürecin, sanayi devrimi ile birlikte oluflan s›n›fsal yap› ve artan sosyal sorunlar sayesinde daha da belirgin hale geldi¤ini ifade etmek mümkündür.
SIRA S‹ZDE
8
Refah devletinin
sosyal sigorta düzenlemeleri ile paralel nitelikte geçirdi¤i aflamalar neSIRA S‹ZDE
lerdir?
D Ü fi‹liflkileri
ÜNEL‹M
Endüstri
Sistemi
S O R U
D‹KKAT
Endüstri iliflkileri: Sanayi
Devrimi
ile ortaya ç›kan yeni
SIRA S‹ZDE
üretim iliflkilerinde ücretli
çal›flanlar ve iflverenler
aras›nda yürütülen ve
çal›flma hayat›n›n her türlü
AMAÇLARIMIZ
sorununun ele al›nd›¤›
kurumsallaflm›fl iliflkiler
bütünüdür. Devletin sosyal
ve
K müdahaleci
‹ T A P rolünün
geliflmesine ba¤l› olarak
devlet de ilerleyen süreçte
bu iliflkiler bütününün bir
parças› olarak
Ttan›mlanm›flt›r.
ELEV‹ZYON
Sanayi Devrimi’nin do¤uflundan itibaren iflçi s›n›f›n›n büyümesi, iflçilerin hem say›sal hem deS Os›n›f
R U bilinci de¤erleri bak›m›ndan daha güçlü hale gelmesine sebep
olmufltur. Dönemin bafl›ndaki örgütlenme hakk›n›n yasaklanmas›na iliflkin yaklafl›mlar›n da s›n›f bilinci dinamikleri ile afl›lmas›, sendikalar›n güçlü yap›lar olarak
D ‹ K K Asa¤lam›flt›r.
T
ortaya ç›kmas›n›
Büyük fabrikalar›n kurulu oldu¤u sanayi merkezlerinde bir araya gelen iflçilerin ayn› ekonomik-sosyal sorunlar içinde ortak bir bilince
ulaflmalar› da
uzun
sürmemifltir. Bu gruplar›n birleflmesi ile ortaya ç›kan kolektif orSIRA
S‹ZDE
ganlar, çal›flanlar›n sermaye karfl›s›nda da güçlü bir blok oluflturmas›n› sa¤lam›flt›r.
kurduklar›AMAÇLARIMIZ
sendikalar eliyle, mevcut düzen içerisinde ekonomik ve sosyal durumlar›n› düzeltme hareketi olarak güç kazanm›flt›r. Çal›flanlar›n kendi gelecekleri üzerinde söz sahibi olmalar› ve amaçlar›n›n gerçekleflmesine katk› sa¤lamalar›, moK ‹ T bir
A Punsuru olarak da de¤er görmüfltür. ‹lerleyen süreçte sendikaladern toplumun
r›n toplu pazarl›k, grev ve toplu sözleflme haklar› ile donat›lmas›, çal›flma hayat›n›n güçlü bir aktörü olarak ortaya ç›kmalar›na ve sosyal politikalar› flekillendiren
T E L E V ‹ Zdönüflmelerine
YON
etkin bir unsura
sebep olmufltur (Tuna-Yalç›ntafl, 1991: 213-214).
N N
‹NTERNET
‹NTERNET
Sosyal ve siyasal haklarda elde edilen geliflmeler, çal›flma iliflkilerinin hukuki
düzenlemelerle çizilen s›n›rlar içinde ve taraflar›n özgürce tart›flarak kararlar ald›¤›
bir yap›y› ortaya ç›karm›flt›r. Bu yap› taraflar aras›nda bir dengenin kurulmas›n›
sa¤lam›fl ve çözümsüzlükte devletin sürece kat›l›m› söz konusu olmufltur. Bu yolla sendikalar›n sosyal politikalar› tamamlama ve yönlendirme ifllevi de belirlenmifltir. Bu durum endüstri iliflkileri sistemini ve dolay›s› ile sendikalar› sosyal politikalar›n önemli bir belirleyicisi haline getirmifltir. Hatta ‹ngiltere gibi baz› ülkelerde sendikalar›n kurduklar› ya da destekledikleri siyasi partiler arac›l›¤› ile sosyal
politikalar›n siyasi yönden de etki alt›na al›nmas› söz konusu olmufltur (Altan,
2009: 85).
II. Dünya Savafl› sürecinden olumsuz etkilenen sendikalar›n 1970’li y›llar›n sonlar›na kadar birçok ülkede, en güçlü dönemlerini yaflam›fllard›r. Keynezyen ekonomi politikalar›, refah devleti anlay›fl› ve Fordist üretim tarz› çerçevesinde, demokratik ço¤ulcu sistemler alt›nda h›zl› geliflme gösteren sendikal yap›lar, siyasi ve
toplumsal etkinliklerini art›rm›fllard›r. Bu dönemde sendikalar›n kamu politikalar›n›n oluflturulmas›nda ve ifl yerlerinde çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde etkin
rol oynad›klar› görülmüfltür (Tokol, 2008: 15-17).
KÜRESELLEfiME VE SOSYAL POL‹T‹KALAR
Küreselleflme kavram›; dünyam›z›n son çeyrek as›rd›r, içinde bulundu¤u de¤iflimi
ve dönüflümü ifade etmekte kulland›¤› en s›k ve geçerli kavramd›r. Kavram›n, güncel tart›flmalar›n temelinde yer almas›na karfl›n tam bir tan›m› yap›lamamakta, mevcut tan›mlamalarda da ciddi farkl›l›klar gözlenmektedir. Kimi zaman belirli fikirlerin kavram ve teknolojilerin dünya ölçe¤inde kullan›lmas›, kimi zaman küresel de¤erlerin evrensel nitelik kazanarak ulusal kimlikleri ve sosyal yap›lar› etkilemesi ve
kimi zaman da dünyan›n bir ekonomik bütün oluflturarak birbirine benzeme süreci oldu¤u tan›mlamalar› yap›lmaktad›r. Bu tan›mlar›n ortak özelli¤i, küreselleflmenin daha çok ekonomik nitelikteki bask›n karakterinin di¤er unsurlar üzerinde
oluflturdu¤u etkidir (Tutar, 2000: 17-18).
Küreselleflme sürecinde yaflanan sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçifl,
emek yo¤un istihdam›n yo¤un oldu¤u sanayi sektörünün güç kaybetmesine, buna
karfl›n hizmetler sektörünün genifllemesine neden olmufltur. Hizmetler sektöründeki genifllemenin teknoloji a¤›rl›kl› olmas›, nitelikli istihdam›n de¤erini art›rm›fl,
buna karfl›n niteliksiz iflgücünde arz fazlal›¤› oluflmufltur. Yeni dönem, kad›nlar›n
iflgücünde yer almay› daha çok talep ettikleri, nitelikli ve niteliksiz iflgücü aras›ndaki farkl›laflman›n artt›¤›, baz› meslek ve çal›flma flekillerinin ortadan kalkt›¤› bir
iflgücü piyasas›n› da gündeme getirmifltir.
Refah Devletinin Krizi
Sosyal devletin, sosyal politika uygulamalar›n› yo¤unlaflt›rmas› ve bu alandaki harcamalar›n› sürekli art›rmas›, özellikle liberal yaklafl›mlarca s›kl›kla elefltirilmifl, ancak Keynezyen politikalarla sa¤lanan ekonomik ve sosyal baflar›, elefltirilere cevap
niteli¤i tafl›m›flt›r. Mevcut ekonomi politikalar› ile 1970’li y›llardan itibaren yaflanan
krizlerin üstesinden gelinememesi, bir yandan sorumlular›n aranmas› sürecinin
bafllamas›na neden olmufl, di¤er yandan ise yeni bir yap›lanmaya do¤ru olan hareketlili¤i bafllatm›flt›r. Yeni yap›lanman›n temelini arz yanl› politikalar›n yönetti¤i
neo-liberal anlay›fl olufltururken sorumlulu¤un, sosyal harcamalar› s›n›rs›z bir flekilde art›ran sosyal devlete yüklenmesi de çok uzun sürmemifltir.
47
48
Sosyal Politika-I
Küreselleflme sürecinin devlet üzerindeki etkisinin bir sonucu olarak 1980’lerden sonra devletin do¤rudan mal ve hizmet üreticisi olma konumunu terk etmesi,
daha ziyade düzenleyici rolü ile ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Devletin düzenleyici rolü üzerindeki elefltirilerle ekonomiye müdahale alan› daralt›lmaya çal›fl›lm›fl, piyasalara ve rekabet gücüne daha fazla önem verilerek devletin küçültülmesi ve temel fonksiyonlar›na döndürülmesi planlanm›flt›r (Özdemir, 2004: 47).
Küreselleflme sürecinde sosyal devlete karfl› olan elefltirinin kayna¤›n› sosyal
güvenlik meselesi olufltursa da bu elefltirilerin sosyal güvenli¤in ifllevlerine iliflkin
bir kapsama sahip olmad›¤› aç›kt›r. Bu elefltiriler, sosyal devletin yeniden düzenlenmesinin gere¤i olarak ülke ekonomisinin rekabet gücünü azaltt›¤› ve iflsizli¤i
artt›rd›¤› iddialar›na dayanmaktad›r. Sorunun kayna¤›n›, çal›flmadan yaflamay›, çal›flmaktan daha avantajl› hale getiren sosyal devlet oluflturmaktad›r. Bu çerçevede
sosyal devletin neden oldu¤u olumsuzluklar›n afl›lmas›nda, piyasa güçlerine yeniden yap›lanma gücü verilmesi ve büyüme dinamiklerini serbest b›rakmak için sosyal güvenli¤in piyasa ekonomisi içinde s›n›rland›r›lmas› gerekti¤i düflünceleri a¤›rl›k kazanmaktad›r (Bali, 2002: 260-261).
Endüstri ‹liflkileri Sisteminin Dönüflümü
‹stihdam iliflkilerinde ortalama vas›fs›z iflçiyi esas alarak kitlesel pazarl›k güçlerini
ön plana ç›kartan sendikac›l›k anlay›fl›, endüstri iliflkileri sisteminde yaflanan de¤iflimin sonucunda büyük güç kaybetmifltir. Yaflanan teknolojik geliflmelerin ortaya
ç›kard›¤› de¤iflim, endüstri iliflkileri sistemindeki kurumlar›n rolleri ve güçlerinin
azalmas›na ve bireycili¤in ön plana ç›kmas›na neden olmufltur. Üretim ve organizasyon yap›s›ndaki de¤iflimlere, iflgücünün yap›sal de¤iflimlerinin de eklenmesi
sendikac›l›k üzerindeki olumsuzluklar› derinlefltirmifltir. ‹fl gücünün nitelik düzeyindeki art›fl, bireyselcilik ekseninde kendi beceri ve vas›flar›na güvenen yeni çal›flan tipini ortaya ç›karm›flt›r. Bu da sendikalar›n sadece sosyolojik bir kuvvet ve
bask› arac› olarak öneminin azalmas›n› de¤il çal›flanlar için bir ihtiyaç olmaktan
ç›kmas›n› da gündeme getirmifltir (Kurtulmufl, 1996: 199).
Sanayi istihdam›nda yaflanan daralma iflçi sendikac›l›¤›nda güç kayb›na neden
olan di¤er bir geliflmedir. Artan sermaye hareketleri ve do¤rudan yabanc› yat›r›mlar, üretimin, iflgücü maliyetlerinin daha düflük oldu¤u geliflmekte olan ülkelere
kaymas›na neden olmufltur. Geliflmifl ülkelerin büyük ço¤unlu¤unda sanayi sektöründe çal›flanlar›n mutlak say›lar›nda önemli düflüfller yaflanm›flt›r. Sanayi sektöründe yaflanan bu düflüfl sendikal yap›lar› da olumsuz etkilemifltir.
Yeni teknolojiler, iflletmelerin yeniden yap›lanmas›yla üretim, örgütlenme ve
yönetim anlay›fllar›n› de¤ifltirmifl ve iflletmeler bu geliflmelere yan›t verecek nitelikte iflgücünü talep eder duruma gelmifllerdir. Bu örgütlenme anlay›fl›nda az say›da
nitelikli iflgücü için doyurucu çal›flma koflullar› sunulmakta ve onlara yeniden e¤itim gibi sürekli yat›r›mlar yap›l›rken toplam kalite ve insan kaynaklar› yönetimi gibi uygulamalar da gündeme gelmektedir. Bu tür iflgücü için sendikal dayan›flma giderek önemini yitirmekte ve esnek iflgücü kullan›m› içerisinde istihdam ve çal›flma
koflullar›nda farkl›l›klar içeren bir iflgücü oluflmaktad›r. ‹flgücü yap›s›n›n karmafl›k
ve bölünmüfl niteli¤i, hem bu iflgücünü örgütleyebilme hem de onlar›n farkl›laflan
ç›karlar›n› temsil sorununu ortaya ç›karmaktad›r. ‹flyerinde ifl güvencesini güçlendirmeye çal›flan sendikalar, bunu baflard›klar› ölçüde iflgücü piyasas›n›n güvenceli ve güvencesiz ifller olarak ikiye ayr›lmas› düflüncesini güçlendirmektedirler. Daha iyi çal›flma koflullar› ve k›sa süreli çal›flma talepleri bir yandan esnek iflgücü kullan›m›n› özendirirken di¤er yandan bu gerçe¤in sendikalarca kabul edilmesine neden olmaktad›r (Koray, 1998: 366).
Sendikal yap›lar›n güç kaybetmesinde di¤er bir etken de iflsizli¤in uzun süreli
yayg›n bir nitelik kazanmas› olmufltur. Avrupa Birli¤i ülkelerinde 1970’li y›llar›n
bafl›nda %4 dolay›nda olan iflsizlik oran›, 1980’lerin sonlar›na do¤ru %11’lere ulaflm›flt›r. Uzun süreli yayg›n iflsizlik, sendikalar›n üye say›lar›n› art›rmalar› ve toplu
pazarl›k güçlerini korumalar› önünde büyük bir engel oluflturmufltur. Sendikal yap›lar›n çal›flanlar› için yapt›¤› mücadelenin yan›na iflsizlikle mücadelenin de eklenmesi, de¤iflik ç›karlar›n bir arada korunmas› zorunlulu¤unu getirmekte ve baflar›
flanslar›n› azaltmaktad›r (Koray, 1992: 124).
De¤iflen teknolojilerin ortaya ç›kard›¤› yeni üretim anlay›fl›n›n esnek yap›lanmas› üretimin örgütlenmesinde, mal ve hizmetlerin da¤›t›lmas›nda önemli de¤iflikliklere neden olmufltur. De¤iflen talebin beklentilerini karfl›lamay› amaçlayan iflletme anlay›fl›nda, büyük ölçekli organizasyonlar etkinli¤ini kaybetmeye bafllam›fllard›r. ‹leri teknolojiler ekseninde yap›land›r›lan yönetim anlay›fl› hantal ve bürokratik yap›lar›n yerine esnek ve yatay örgütlenmifl modelleri gündeme getirmifltir. Yeni üretim sisteminin çal›flma hayat›ndaki uygulamas› da esnek istihdam flekilleri
olarak karfl›m›za ç›km›flt›r.
Uygulamaya konulan yeni teknolojilerin daha çok hizmet sektöründeki istihdam› art›rmas› ve bu sektördeki yo¤un esneklik uygulamalar›, sendikalar›n gücü nü
olumsuz yönde etkilemifltir. Az say›da nitelikli iflçinin sürekli iflgücü haline gelmesi, ifl kolu sendikac›l›¤› yerine daha etkisiz bir sendikac›l›k uygulamas› olan iflyeri
sendikac›l›¤›n› gelifltirmifltir. Ayr›ca esnek üretim ile küçük ve orta ölçekli iflletmelerin ön plana ç›kmas›, kitle sendikac›l›¤›n› tehdit etmektedir (Yal›npala, 2002:
297).
Küreselleflmenin sendikac›l›k ve ifllevleri üzerindeki olumsuz tesirleri, yeni dönemde sendikalar›, varl›klar›n› sürdürebilmek ad›na yeni bir mücadelenin içerisine
sokmufltur. ‹flsizli¤in önlenmesi konusundaki çabalardan, sosyal güvenli¤in yayg›nlaflt›r›lmas›na; toplumun e¤itim düzeyinin yükseltilmesinden, iflletmelerde kalitenin iyilefltirilmesine ve ülkede demokrasinin gelifltirilmesinden, çevresel sorunlara kadar birçok konu sendikalar›n çal›flma alan›n› içermektedir. Bu durum, sosyal
sorumluluklar› olan bir sendikal anlay›fl›n ortaya konulmas›n› gerekli k›lmaktad›r.
Hayat standartlar› ve ahlaki düzeyi yüksek bir toplumun oluflumunda sendikalar
ancak bu donan›mlar›yla etkin olabileceklerdir (Bingöl, 1998: 242).
49
50
Sosyal Politika-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Sanayi Devrimi öncesindeki toplum yap›lar›nda
çal›flma iliflkilerini aç›klamak.
Ekonomik yap›n›n tar›ma dayand›¤› ilk ça¤larda
toplum yap›s›n›n aile ekonomisi ve kölelik düzenine dayal› bir yap›da olufltu¤u görülmektedir.
Bu toplum yap›s›nda beden gücüne dayal› olarak çal›flmak ve üretmek köleler ve tutsaklar için
geçerli bir çal›flma anlay›fl›d›r. Çal›flma hür insanlar için onur k›r›c› kabul edilmifl ve bu grubun
askerlik, sanat, felsefe ve devlet iflleri ile ilgilendikleri görülmüfltür.
Orta Ça¤ Feodal düzeni geçerlili¤ini 10. ve 15.
yüz y›llar aras›nda sürdürmüfltür. Bu dönemde
senyör, flövalye, derebeyi gibi adlarla ifade edilen kiflilerin egemenli¤i alt›nda, daha çok tar›msal faaliyetlerde ailece çal›flan serflerle karfl›lafl›lmaktad›r. ‹flledikleri toprak ve üretim araçlar›
üzerinde sadece kullan›m hakk›na sahip olan
serfler, çal›flmalar› karfl›l›¤›nda elde ettikleri tar›msal ürünün bir bölümünü kendileri için ay›r›r,
di¤er bölümünü de güvenlik gereksinimlerini
karfl›layan senyörlere aktar›rlard›.
N
A M A Ç
3
N
AM A Ç
4
Sanayi Devrimi’nin ekonomik niteli¤ini ifade eden
liberalizmin temel eserini ve slogan›n› tan›mak.
1776 y›l›nda Adam Smith taraf›ndan kaleme al›nan k›sa ad› ile “Milletlerin Zenginli¤i” (An
Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth
of Nations) adl› ünlü yap›t, liberal düflüncenin ve
Sanayi Devrimi ekonomik yap›s›n›n temel ilkelerini ifade eden bir niteli¤e sahiptir. Dönemin özgürlükleri her fleyin üzerinde tutan anlay›fl›n›
sembolize eden slogan› ise B›rak›n›z yaps›nlar,
b›rak›n›z geçsinler (Laissez faire, laissez passer)
fleklinde özetlenebilir. Bu slogan ile özdeflleflen
liberal iktisadi düflünce, piyasa dengelerine sayg› duyulmas›, bunu zedeleyecek her türlü müdahalenin piyasa güçlerince cezaland›r›laca¤› ve rekabetçi ortamda fertlerin kendi menfaatlerini gerçeklefltirirken ayn› zamanda toplumunda zenginleflece¤ine iliflkin tezlerle ekonomik yap›y› belirlemeye çal›flm›flt›r.
‹flçilerin örgütlenmesine iliflkin ilk çabalar› özetlemek.
‹flçilerin örgütlenmesine iliflkin çal›flmalar› iki kategoride de¤erlendirmek mümkündür. Bunlardan ilki, örgütlenmenin yasak oldu¤u Fransa gibi ülkelerde hay›rsever örgütlenmeler yoluyla
kurulan yap›lard›r. ‹flsizlik ve hastal›k gibi konularda ilgilenen bu kurulufllar›n baz› taleplerde
bulunmas›na da göz yumulmufltur. Bu kurulufllar›n zaman içinde kurduklar› gizli örgütlenmelerle etkilerini art›rd›klar› ve çal›flma hayat›n›n tüm
sorunlu alanlar›nda çal›flmalar›n› yayg›nlaflt›rd›klar› görülmüfltür. ‹flçilerin örgütlenmesine iliflkin
bir di¤er çal›flma da ‹ngiliz iflçilerinin 1824 y›l›nda parlamentolar›ndan birleflme hakk›n› elde
edebilmeleri olmufltur. Sanayileflen tüm ülkelerde da¤›n›k bir yap›da bafllayan iflçi hareketlerinin, uluslararas› karakteri 1864 y›l›nda Londra’da
yap›lan Birinci Enternasyonel’in içinde yürütülmüfltür.
Sosyal politikan›n geliflimine katk› sa¤layan ekonomik ve sosyal düflünce sistemlerini s›ralamak.
Sosyal politikan›n Sanayi Devrimi ve sonras›nda
a¤›rl›kl› olarak liberal yaklafl›m içinde flekillendi¤i söylenebilir. Sanayi Devrimi sonras›nda de¤iflen üretim yap›s› fabrika üretimini ortaya ç›karm›flt›r. 18. yüzy›ldan itibaren yaflanan iktisadi ve
sosyal geliflmeler tüm dünyada önemli de¤iflmelerin yaflanmas›na neden olmufltur. Temel felsefesini tabiatç›l›k ve bireysellik üzerine kuran liberal düflünce, toplumu devletin ve di¤er kurulufllar›n müdahalesinden kurtarmay› amaçlayan,
“b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” fleklinde
özetlenen sloganlar› ile iktisadi düflüncelerine
uygun bir sosyal yap›lanmay› hedeflemifllerdir.
Liberalizmin ekonomik ve sosyal etkilerine karfl›
bir fikir olarak ortaya ç›kan sosyalizm, özellikle
Sanayi Devrimi’nin sonuçlar›na yönelik olarak
geliflme göstermifltir. Sanayi Devrimi’nin bafllang›c›ndaki emek-sermaye iliflkisinde eme¤in zay›f
konumu (ücretlerin düflüklü¤ü, a¤›r çal›flma koflullar›, kad›n ve çocuklar›n çal›flt›r›lmas› vb) sefalete mahkûm olarak yaflayan büyük bir s›n›f›n
ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Sosyalist düflünce, liberal düflüncenin temelinde yer alan bi-
reycilik düflüncesine karfl›, toplumun bireye üstünlü¤ü düflüncesini gelifltirmifltir.
Bunlar›n yan›nda liberalizme tepki olarak geliflen müdahalecilik, dayan›flmac›l›k sosyal Hristiyanl›k, anarflizm ve sendikalizm gibi düflünce
sistemlerinin de sosyal politikan›n tarihsel geliflim
içinde önemli bir yere sahip oldu¤u söylenebilir.
N
A M A Ç
5
N
A M A Ç
6
Kamu müdahalesini ortaya ç›karan nedenleri ve
kamu müdahalesi niteli¤indeki ilk düzenlemeyi
belirlemek.
Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›k›fl›n› takip eden dönemde ulus devlet uygulamalar›nda müdahalenin zaman› ve etkinli¤i farkl› olsa da devleti müdahalelerde bulunmaya iten nedenlerin dinî, insani, askerî, ekonomik, siyasi ve s›n›f yap›s›n›n
bask›s›ndan kaynaklanan nedenler oldu¤unu ifade edebilmek mümkündür. Bu çerçevede sosyal
politika oluflumuna iliflkin ilk kamu müdahalesi,
1802 y›l›nda ‹ngiltere’de dokuma sanayiinde çal›flan çocuklar›n ifl süreleri ve koflullar› yönünden
korunmas›n› öngören ve çocuk iflçilerin günlük ifl
sürelerini 12 saat ile s›n›rland›ran kanundur.
Basit bir uygulama ile bafllayan bu müdahale anlay›fl›n›n çok k›sa bir sürede genifl bir politika
uygulamas›na dönüfltü¤ü görülmüfltür.
Avrupa Refah Devletlerinin oluflumunu aç›klayan yaklafl›mlar› de¤erlendirmek.
Avrupa Refah Devletlerinin oluflumunu, çeflitli
yaklafl›mlar aç›s›ndan de¤erlendirmek mümkündür. Liberal yaklafl›mlar, ahlaki temele dayanan
iyilik hareketleri çerçevesindeki oluflumlar› ‹ngiliz Yoksulluk Yasas›na kadar tafl›maktad›rlar.
Marksist yaklafl›m ise refah devletini, kapitalizmin ortaya ç›kard›¤› sorunlar›, sistemi de¤ifltirmeden düzenleyebilme yetene¤i olarak görür.
Yap›sal faktörleri esas alan yaklafl›mlarda ise refah devleti, mutlak›yetçi demokrasiden kitle demokrasisine geçen, sivil ve sosyal haklar›n yan›nda sosyo-ekonomik haklar›n kurumsallaflmas› ile gerçekleflen bir süreç olarak de¤erlendirilir..
Yaklafl›mlar farkl› esaslara sahip olmalar›na karfl›n refah devletinin oluflumundaki temel nedeni,
kapitalist sistemin ortaya ç›kard›¤›, adaletsizlik
olgusuna dayand›rabilmek mümkündür. Bu sürecin sanayi devrimi ile birlikte oluflan s›n›fsal
yap› ve artan sosyal sorunlar nedeniyle daha da
belirgin hale geldi¤ini ifade etmek mümkündür.
N
AM A Ç
7
51
Küreselleflmenin sosyal politikalar üzerindeki etkilerini özetlemek.
Küreselleflme sürecinin devlet üzerindeki etkisinin bir sonucu olarak 1980’lerden sonra devletin
do¤rudan mal ve hizmet üreticisi olma konumunu terk etmesi, devletin daha ziyade düzenleyici
rolü ile ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Devletin düzenleyici rolü üzerindeki elefltirilerle ekonomiye müdahale alan› daralt›lmaya çal›fl›lm›fl,
piyasalara ve rekabet gücüne daha fazla önem
verilerek devletin küçültülmesi ve temel fonksiyonlar›na döndürülmesi planlanm›flt›r. Bu durum
devletin baflta sosyal politika ifllevleri olmak üzere birçok sosyal fonksiyonunun s›n›rlanmas›n›
gündeme getirmifltir.
Küreselleflmenin sosyal politikalar üzerindeki bir
di¤er olumsuz etkisi de endüstri iliflkileri sisteminde oluflturdu¤u de¤iflim yoluyla gerçekleflmifltir. ‹stihdam iliflkilerinde ortalama vas›fs›z iflçiyi esas alarak kitlesel pazarl›k güçlerini ön plana ç›kartan sendikac›l›k anlay›fl›, endüstri iliflkileri sisteminde yaflanan de¤iflimin sonucunda büyük güç kaybetmifltir. Yaflanan teknolojik geliflmelerin ortaya ç›kard›¤› de¤iflim, endüstri iliflkileri sistemindeki kurumlar›n rolleri ve güçlerinin
azalmas›na ve bireycili¤in ön plana ç›kmas›na
neden olmufltur. Üretim ve organizasyon yap›s›ndaki de¤iflimlere, iflgücünün yap›sal de¤iflimlerinin de eklenmesi sendikac›l›k üzerindeki
olumsuzluklar› derinlefltirmifltir. ‹flgücünün nitelik düzeyindeki art›fl, bireyselcilik ekseninde kendi beceri ve vas›flar›na güvenen yeni çal›flan tipini ortaya ç›karm›flt›r. Bu da sendikalar›n sadece
sosyolojik bir kuvvet ve bask› arac› olarak öneminin azalmas›n› de¤il çal›flanlar için bir ihtiyaç
olmaktan ç›kmas›n› da gündeme getirmifltir.
52
Sosyal Politika-I
1. Sanayi Devrimi hangi yüzy›lda gerçekleflmifltir?
a. 16.
b. 17.
c. 18.
d. 19.
e. 20.
2. ‘Burjuvazi’ ekonomik gücünü siyasal güce dönüfltürme yollar›n› ararken hangi prensipten yararlanm›flt›r?
a. Do¤al haklar
b. Mutlak haklar
c. Nispi haklar
d. Çekirdek haklar
e. Temel haklar
3. Literatürde do¤al ay›klanma süreci olarak ifade edilen süreci savunan düflünürler afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?
a. Smith - Malthus
b. Malthus - Mill
c. Spencer - Malthus
d. Ricardo - Spencer
e. Smith - Keynes
4. Sosyal liberal düflünce ilk kez hangi ülkede popüler
hale gelmifltir?
a. Türkiye
b. ‹ngiltere
c. ABD
d. Fransa
e. ‹spanya
5. Liberal düflüncenin temelinde yer alan bireycilik düflüncesine karfl›, toplumun bireye üstünlü¤ü düflüncesini gelifltiren düflünce sistemi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Neo-liberal düflünce
b. Monetarist düflünce
c. Keynesyen düflünce
d. Sosyalist düflünce
e. Post-Keynesyen düflünce
6. Afla¤›dakilerden hangisi ütopik sosyalist düflünürlerden biridir?
a. Mill
b. Smith
c. Keynes
d. Sismondi
e. Fourier
7. Afla¤›dakilerden hangisi küreselleflmenin etkileri aras›nda say›lamaz?
a. Emek-yo¤un istihdam biçimlerinin yayg›nlaflmas›
b. Hizmetler sektörünün genifllemesi
c. Sanayi sektörünün küçülmesi
d. Kad›nlar›n iflgücünde yer almay› daha çok talep
etmesi
e. Nitelikli ve niteliksiz iflgücü farkl›laflmas›n›n artmas›
8. Küreselleflme sürecinde iflçi sendikac›l›¤›ndaki güç
kayb›, afla¤›daki sektörlerden hangisindeki daralman›n
sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r?
a. Tar›m
b. Hizmetler
c. ‹nflaat
d. Sanayi
e. Teknoloji
9. Refah devletinin alt›n ça¤› olarak ifade edilen dönem afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?
a. 1929 - 1935
b. 1935 - 1945
c. 1945 - 1975
d. 1975 - 1980
e. 1980 - 1989
10. Sanayi Devriminin ilk döneminde iflçilerin örgütlenmesine yönelik parlamentodan izin yetkisinin al›nd›¤›
ilk ülke afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ABD
b. ‹ngiltere
c. Fransa
d. Almanya
e. ‹talya
53
Okuma Parças›
“Modern Zamanlar” Filmi ve Dönemsel Bir Çal›flma ‹liflkileri Yorumlamas›
Modern Zamanlar filmi, sinema tarihi aç›s›ndan sessiz
filmlerin alt›n ça¤›n›n bitifline; sesli filmin, Chaplin’in
itirazlar›na ra¤men, sinema endüstrisinde yay›lmaya
bafllamas›na denk gelmektedir. Filmde ekonomik bunal›m›n etkisindeki ABD anlat›lmaktad›r. Dönemin çal›flma iliflkileri, eme¤in yabanc›laflmas› hicvedilerek, kapitalist ve modernist sistemin elefltirisi yap›lmaktad›r.
...
Fordizm, 20. yüzy›l›n en önemli üretim modellerinden
birisidir ve sanayileflme devrimi sürecinin bir sonucudur (Galanopoulus, 2008). Modelin örgütsel ve düflünsel temeli Taylor taraf›ndan at›lm›flt›r. Henry Ford ise,
bu görüflleri sanayiye uygulam›flt›r.
Film, Fordizmin ve modernizmin yükseliflini elefltirmektedir. Genellikle Smith, Weber, Fayol, Taylor gibi klasik
kuramc›lardan düflünsel altyap›s›n› alan Ford’a ithaf edilen üretim hatt›, toplumsal planda önemli dönüflümlere
de yol açm›flt›r. Ford’dan çok önce, 1799 y›l›nda Eli
Whitney ve Simon North, Connecticut’taki silah fabrikalar›nda üretim hatlar›n› düzenleyerek kitle üretimi yapm›flt›r. Daha sonras›nda cep saati, tekstil üretimi gibi
alanlarda da kitle üretimi denenmifltir (Brown, 2005).
Henry Ford önderli¤inde hareketli üretim hatlar›, kitle
üretimi ve bilimsel yönetimin temel etkinlik ilkeleriyle
bir organizasyon gelifltirilmifltir. Fordizm kavram› da bu
ba¤lama iflaret etmektedir (Shilling, 2004). Ford, kendisinden önce yap›lan üretim hatt› sistemi deneyimleri olmas›na karfl›n, bu üretim tarz›n› salt bir üretim yönetimi
sorunu olarak görmemifltir. Y›¤›nsal üreten, kitlesel tüketen bir toplum yaratma çabas›nda olmufltur. Bu sebeple üretim modeline ve arkas›nda yatan toplum modeli üretme çabas›na ismini (Fordizm) verebilmifltir. Y›¤›nsal üretim, yürüyen hatlar, zaman bask›s›, otomasyon ve h›z artt›kça monotonlaflma, eme¤in yabanc›laflmas› vb. çal›flma sorunlar›n› gündeme getirmifltir.
...
‹nsan ile makine aras›ndaki benzeflimler çok eski dönemlere kadar uzanmaktad›r. ‹nsan› anlamak için makine metaforu kullan›lmas›n›n yan› s›ra makinelerin gelifltirilmesinde insan bedenin örnek al›nmas› çok s›k
rastlanan bir durumdur. ‹nsanl›¤›n “insan” ve “makine”yi alg›larken kurdu¤u ba¤, modernizmin yafland›¤›
dönemlerde bir ad›m ileri geçmektedir. Marksist çizgiden giderek makinelerin çarklar›yla çal›flan insan›n o
çarklardan biri haline geldi¤i vurgulanmaktad›r. Yapt›¤›
ifle yabanc›laflan ve içsellefltiremeyen insan›n dram› yans›t›lmaktad›r.
...
Modern Zamanlar, 1930’lu y›llarda Büyük Depresyon
ortam›nda çekilmifltir ve bu dönemi anlatmaktad›r. Filmde dönemin kaotik ortam›, açl›k, yoksulluk, iflsizlik sorunlar› ifllenmektedir. Film Sanayileflme ça¤›nda makinenin insan› yabanc›laflt›ran etkisine karfl› her sektörden çal›flanlar› uyarmaktad›r. Öylesine ki; filmde Chaplin pek çok farkl› ortamda (fabrikada hat iflçisi, gemi iflçisi, gece bekçisi, garson) çal›flan olarak görülmektedir.
Her bir ortama iliflkin elefltirisi ortaya koymaktad›r. Bozkurt’a göre (2000), Fordizmin yaratt›¤› kitlesel etkiye
karfl› ç›k›lmas›nda ekonomik faktörlerle birlikte insan›
kitlelefltiren, geri plana atan, yabanc›laflt›ran sosyal faktörler de rol oynamaktad›r.
Grace (1952), “teknokrasi ça¤› ve endüstrileflmenin insanl›¤›n deneyimlerini doldurmas›; makinelerin “dizginleri” ele geçirilmesi; insanl›¤›n savafla haz›rlanmas›;
o günlerin duygular›, kargaflalar; ifllerdeki yüksek ifl
devri; montaj hatlar›ndaki monotonluklar”› “Modern Zamanlar”›n ana temas› olarak belirlemektedir. Film bu
ana temalar üzerinde infla edilmifltir. Yirminci yüzy›l›n
bafllar›nda “modern” üretim tarzlar›, “modern” yaflama
biçimlerini do¤urmufltur. Taylor, Fayol, Weber gibi bilimciler temel ilkeleri olufltururken Whitney, North, Ford
gibi sermaye sahipleri de ilkelerin pratik uygulamalar›n› gelifltirmifllerdir. Sonuçta geliflmifl ülkelerin sanayileflme h›z›n› artt›ran bir dönem yaflanm›flt›r. Bu h›z ayn› zamanda toplumsal dönüflümde de yaflanm›flt›r. Kitle üretimi kitle tüketimi yayg›nlaflm›fl, bu durum emek
üzerinde olumsuz etkiler do¤urmufltur. “Modern Zamanlar”, dönemindeki çal›flma iliflkilerini fiarlo tiplemesi arac›l›¤›yla elefltiren önemli bir yap›tt›r. Chaplin’in
Modern Zamanlar› bir bütün olarak ele al›nd›¤›nda egemen ideolojileri sorgulamaktad›r. Mülkiyet, itaat, uyma
gibi sosyal etki ajanlar›n› kavramsal tan›mlanmalar›ndan, akademik çal›flmalar›ndan önce insanl›¤a haber
vermektedir. Salt bir duyuru olarak de¤il ayn› zamanda
bir erken redci gibidir.
fiarlo, film boyunca sakar, serseri, rastgele yaflayan bir
gezgin konumundad›r. Avare gezgin görüntüsü aç›k biçimde dönemin h›zla yükselen havas›na isyand›r. Filmin genelinde Chaplin’in modernizmin yükselen duvarlar› aras›nda hapsolacak insan ad›na “insans› özellikler kontrolsüzlü¤ü de içerir” mesaj›n› vermektedir. ‹nsan bütünüyle determinist bak›fl aç›lar›yla ele al›n›p tam
54
Sosyal Politika-I
ve eksiksiz modellenemez. Nietzsche gibi, hep ileriye
giden, birbiriyle ba¤lant›l› olaylar ve olgular anlay›fl›n›
elefltirmektedir.
...
2009 y›l›nda çal›flma dünyas› yine bir krizden, iflsizlikteki oransal art›fltan, ekonomik adaletsizlikten söz etmektedir. O zamandan bu yana de¤iflen makinelerin
boyutlar› olmufl gibi görünmektedir. O dönemin harika
makineleri (gittikçe devleflen üretim makineleri) ile günümüzün harika makineleri (gittikçe küçülen bilgisayarlar) yaratt›klar› etki ba¤lam›nda çok da farkl›laflmamaktad›r.
‹nsanl›¤›n makineler arac›l›¤›yla kofltu¤u “mutluluk yolunda” sorunlar, yine makinelerden kaynaklanmakta gibidir. Bir yandan makinelerin yol açt›¤› refah, geliflme,
ifl yap›l›fl biçimindeki kolayl›klar terk edilemeyecek bir
fayda alan› üretmektedir. Öte yandan makineleflme yabanc›laflma, otomasyon, stres, zaman bask›s› gibi olumsuz etkileri beraberinde getirmifltir. Çözüm makinelerin
iflin içine insan›n mutlulu¤u ile birlikte dahil edildi¤i,
insani de¤er tafl›yan üretim modellerin gelifltirilmesini
iflaret etmektedir.
Kaynak: Kamil ORHAN, “”Modern Zamanlar” Filmi ve
Dönemsel Bir Çal›flma ‹liflkileri Yorumlamas›”, Çal›flma
ve Toplum Ekonomi ve Hukuk Dergisi, 2010/1, Say›:24,
133-152.
1. c
2. a
3. c
4. b
5. d
6. e
7. a
8. d
9. c
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Devrimi ve Sosyal
Politika” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Devrimi ve Sosyal
Politika” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik ve Sosyal Düflünce Sistemleri ve Sosyal Politika” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Sosyal Politikalar” konusunu yeniden gözden geçirin
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Sosyal Politikalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Müdahalesinin Do¤uflu ve Geliflimi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›f Bilici ve Sendikal Hareket” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
55
S›ra Sizde 1
Günümüz modern toplumlar›nda sosyal politika anlay›fl›n›n demokrasi ve devlet anlay›fl›ndaki geliflmelere paralel olarak adalet ve hak temelli bir yap›da flekillendi¤i görülmektedir.
S›ra Sizde 2
Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kmas›nda rol alan unsurlar
daha önceki dönemlerde ortaya ç›km›fl, çeflitli safhalardan geçerek ve birbirini tamamlayarak biriken bilimsel
ve teknolojik bilgiler iktisadi ve sosyal hayat› etkileyen
bir güç haline gelebilmifltir. Bu çerçevede haçl› seferleri, co¤rafi keflifler ile deniz ticaret yollar›n›n keflfedilmesi, Rönesans ve Reform hareketleri 18. yüzy›ldaki geliflmelere altyap› haz›rlayan baz› geliflmeler olarak de¤erlendirilebilir.
S›ra Sizde 3
1750 y›l›na girilirken ‹ngiltere’de az say›da da olsa buhar makinesinin kullan›ld›¤› bilinmektedir. ‹ngiliz Newcomen ve Savery’nin üzerinde çal›flt›klar› buhar makinesi 1750’li y›llara kadar geliflerek basit bir pompa flekline dönüflmüfltü. 1750-1800 y›llar› aras›nda Sanayi Devrimi’nin temelini teflkil edecek bulufllar›n birbiri ard›na
ortaya ç›k›fl›na flahit olunmufltur. Franklin 1752’de paratoneri, 1754’te Black karbonik asidi bulmufl, 1764’te
Hagreaves dokuma sanayinde büyük bir dönüflüm yaratan otomatik mekik mekanizmas›n› üretime uyarlam›flt›. 1769 y›l› buhar makinesinin en geliflmifl formunun sanayi üretiminde kullan›lmaya bafllad›¤› y›l olmufltur. ‹skoçyal› mucit James Watt taraf›ndan gelifltirilen buhar makinesi, sanayi üretiminde o güne dek kullan›lanlar›n en baflar›l›s› idi. 1770 y›l›nda Robert Owen’›n
orta¤› Arkwrighe tekstil sanayinde su gücü ile iflleyen
makinay› üretime sokarken, Priestley 1774’te oksijeni,
Volta 1800 y›l›nda pili bularak teknolojik geliflmelerin
belirleyicisi oldular.
S›ra Sizde 4
Sanayi Devrimi’nin çal›flma iliflkilerinde yaratt›¤› bir di¤er sorun da uzayan çal›flma süreleridir. Üretimde yeni
bulufllar›n h›z› ile paralel makine teknolojilerinin ilerleme göstermesi, bu yap›n›n iflsiz b›rakt›¤› emek s›n›f›n›n
sürekli büyümesine neden olmufltur. ‹flsiz kalanlara yönelik sigorta ve benzeri devlet korumalar›n›n bulunmay›fl›, bu grubun kendi içerisindeki rekabeti art›rm›fl ve
çal›flma sürelerinin 15-18 saate kadar uzad›¤› görülmüfl-
tür. Sanayi üretiminin yüksek, seri ve ucuz üretim anlay›fl›n›n sermayeye tan›nan ekonomik özgürlükler ile güvence alt›na al›nmas› çal›flman›n insani karakterinin yok
olmas›na neden olmufltur. Uzun çal›flma sürelerine 19.
yüzy›l›n bafl›ndan itibaren kad›n ve çocuklar›n da muhatap olmas› toplumsal yap›da k›sa zamanda olumsuz
etkilerin ortaya ç›kmas›na da neden olmufltur.
S›ra Sizde 5
Belirli bir sosyal ideale inanma temelinde güçlenen s›n›f bilinci, çal›flanlar›n kurduklar› sendikalar eliyle, mevcut düzen içerisinde ekonomik ve sosyal durumlar›n›
düzeltme hareketi olarak güç kazanm›flt›r. Çal›flanlar›n
kendi gelecekleri üzerinde söz sahibi olmalar› ve amaçlar›n›n gerçekleflmesine katk› sa¤lamalar›, modern toplumun bir unsuru olarak da de¤er görmüfltür. ‹lerleyen
süreçte sendikalar›n toplu pazarl›k, grev ve toplu sözleflme haklar› ile donat›lmas›, çal›flma hayat›n›n güçlü
bir aktörü olarak ortaya ç›kmalar›na ve sosyal politikalar› flekillendiren etkin bir unsura dönüflmelerine neden
olmufltur.
S›ra Sizde 6
Klasik liberallerin devlet müdahalelerinin s›n›rl› olmas›n› ifade eden düflünceleri, piyasan›n, ortaya ç›kan geçici yoksulluk durumunu uzun vadede ortadan kald›raca¤› iddias›na dayanmaktad›r. Dolay›s›yla Smith yoksullu¤u, kapitalist toplumun sürekli bir niteli¤i olarak görmez. Tekelleflmeden, kartelleflmeden ve hantal devlet
uygulamalar›ndan uzak bir piyasa iflleyiflinin tüm toplumun refah›n› sa¤layaca¤› düflüncesi hakimdir. Spencer
ve Malthus ise fakirlere yap›lacak yard›mlar› reddederek, toplumsal yaflama uyum sa¤layamayanlar›n yok olmas›n› ifade eden “do¤al ay›klanma” sürecini savunurlar. Ancak do¤al ay›klanma süreci karfl›s›nda olan, hatta s›n›rl› devlet müdahalesini savunan Mill gibi klasik liberaller de mevcuttur.
S›ra Sizde 7
Kendisini anarflist olarak niteleyen ilk düflünür Frans›z
Pierre Joseph Proudhon’dur. Proudhon, s›n›fs›z bir toplumun esaslar›n› ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Mülkiyeti
h›rs›zl›k olarak de¤erlendiren Proudhon rant, faiz gibi
çal›fl›lmadan elde edilen serveti ve özel mülkiyeti reddetmifl, bunlar›n kendi kendilerine bir de¤er yaratma
ve üretim yapma yetene¤inden yoksun oldu¤unu belirtmifltir.
56
Sosyal Politika-I
S›ra Sizde 8
Sosyal sigorta düzenlemelerinin kurumsal geliflimi incelendi¤inde, refah devleti uygulamalar›n›n dört aflama
geçirdi¤ini ifade etmek mümkündür: Birinci aflama 1888
y›l›ndaki ilk sigorta düzenlemelerinden 1914 y›l›na kadar olan aral›¤› kapsamaktad›r ki bu dönem sigorta uygulamalar›n›n Avrupa ülkelerinde düzenlenmeye baflland›¤› dönemdir. ‹kinci aflama, sigorta uygulamalar›n›n yay›lmaya bafllad›¤› iki dünya savafl› aras›ndaki dönemi kapsar. II. Dünya Savafl› sonras› sosyal güvenlik
konusunda önemli reformlar›n yap›ld›¤› üçüncü aflama
1950’lere kadar uzanmaktad›r. Bu aflamada tüm ülkelerde ifl kazas›, yafll›l›k, hastal›k, iflsizlik gibi temel sigorta kollar›nda kapsay›c› uygulamalara geçilmifltir.
1950 sonras› dönemde son aflamay› ifade eder ki birleflme ve yeniden yap›lanma dönemidir. Bu aflamada tüm
sigorta kollar› birlefltirilerek genel bir sigorta sistemi kurulurken, bu sistemin ad› Sosyal Güvenlik Sistemi olarak ifade edilmifltir. Modern Refah Devleti, genifl kapsaml› bir vatandafll›k anlay›fl› ve sosyal haklar temelinde, e¤itim, sa¤l›k, istihdam ve gelir da¤›l›m› gibi birçok
alanda amaçlar edinmifltir.
Aron, Raymond (1997) Sanayi Toplumu, Çev:E.Gürsoy, ‹stanbul: Dergah Yay›nlar›.
Altan, Ö. Zühtü (2003). Sosyal Politika, T.C Anadolu
Üniversitesi Yay›n› No: 1477, Eskiflehir.
Altan, Ö. Zühtü (2009). Sosyal Politika Dersleri, T.C
Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1987, Eskiflehir.
Bali, B.B. (2002) “Globalizasyon ve Refah Devletinin
Yeniden Tan›mlanmas›: Emeklilik Sistemlerinde Reform”, Globalizasyonun Yans›malar›, ‹stanbul:
Don Kiflot Akademi Yay›nlar›.
Bingöl, Dursun (1998) “21. Yüzy›la Do¤ru Sosyal Sorumluluk Aç›s›ndan Sendikalar”, Prof.Dr. Metin
Kutal’a Arma¤an, TÜH‹S Yay›nlar› No:25, Ankara.
Çubuk, Ali (1986). Sosyal Politika ve Sosyal Güvenlik, Ankara.
Erdo¤an, Mustafa (1998) Liberal Toplum Liberal Siyaset, Ankara: Siyasal Kitabevi.
Göze, Ayferi (2005) Siyasal Düflünceler ve Yönetimler, ‹stanbul: Beta Bas›m.
Güven, Sami (2001) Sosyal Politikan›n Temelleri,
Bursa: Ezgi Kitabevi Yay›nlar›.
Kazgan, Gülten (2002) Küreselleflme ve Ulus Devlet
Yeni Ekonomik Düzen, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi
yay›nlar› No:5.
Koray, Meryem (1992) Endüstri ‹liflkileri, Basisen E¤itim ve Kültür Yay›nlar› No:22, ‹zmir.
Koray, Meryem (1998) “Sendikalar ‹çin Bir Gelecek Var
M›?”, Prof.Dr. Metin Kutal’a Arma¤an, TÜH‹S Yay›nlar› No:25, Ankara.
Koray, Meryem (2005) Sosyal Politika, ‹mge Kitabevi.
Kurtulmufl, Numan (1996) Sanayi Ötesi Dönüflüm, ‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k.
Özdemir, Süleyman (2004) Küreselleflme Sürecinde
Refah Devleti, ‹stanbul Ticaret Odas› Yay›nlar› No:
2004-69, ‹stanbul.
Rosanvallon, Pierre Refah Devletinin Krizi, Çev: B.
fiahinli, Ankara: Dost Kitabevi.
Sallan Gül, Songül (2004) Sosyal Devlet Bitti, Yaflas›n
Piyasa, Ankara: Ebabil Yay›nc›l›k.
Savafl, Vural (2000) ‹ktisad›n Tarihi, Ankara: Siyasal
Kitabevi.
Talas, Cahit (1967) Sosyal Politika, Ankara: Sevinç Matbaas›.
Talas, C. (1995) Toplumsal Politika, ‹mge Kitabevi.
Tokol, A. (2000) Sosyal Politika, Bursa: Vipafl Afi.,
Tokol, A. (2008) Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler, Bursa: Dora Yay›nlar›.
Tokol, A., Alper Y. (2011). Sosyal Politika, Dora Yay›nlar›.
Tuna, Orhan - Yalç›ntafl, Nevzat (1991) Sosyal Siyaset,
‹stanbul: Filiz Kitabevi.
Turan, Kamil (1979) Milletleraras› Sendikal Hareketler, Ankara ‹ktisadi ve Ticari ‹limler Akademisi Yay›n›, Ankara.
Turan, Kamil (1990) ‹fl Hukukunun Genel Esaslar›,
Türk Tarih Kurumu Bas›mevi.
Turan, Kamil (1994) Kooperatifçili¤in Sosyo Politik
Yap›s›, Ankara: Gazi Büro Kitabevi.
Tutar, Hasan (2000) Küreselleflme Sürecinde ‹flletme
Yönetimi, ‹stanbul: Hayat Yay›nc›l›k.
Ulutan, Burhan (1978) ‹ktisadi Doktrinler Tarihi,
Ötüken Neflriyat.
Yal›npala, Jale (2002) “Küreselleflmenin Emek Piyasas›
ve istihdam Üzerindeki Etkileri”, Küreselleflme: ‹ktisadi Yönelimler ve Sosyo-Politik Karfl›tl›klar,
‹stanbul: Om Yay›nevi.
57
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Türkiye’de geleneksel koruma kurumlar›n› s›ralayabilecek,
Vak›flar›n Cumhuriyet öncesi dönemde ekonomik ve sosyal yap›da yerine
getirdikleri ifllevleri özetleyebilecek,
‹lk Türk Medeni kanunu olan Mecelle’nin içeri¤ini aç›klayabilecek,
Türkiye’de sosyal politika e¤itimine iliflkin altyap›n›n kuruluflunu ve katk›
sa¤layanlar› anlatabilecek,
1982 Anayasas›n›n çal›flma hayat› ve sosyal politikalara iliflkin ilkelerini
özetleyebilecek,
Türkiye’de kurulan ilk iflçi sendikas› konfederasyonunu tan›yabilecek bilgi
ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Geleneksel Koruma Kurumlar›
Vak›f
Ahi Teflkilat›
Tatil-i Eflgal
Devletçi Kalk›nma Modeli
•
•
•
•
•
Paternalizm
1961 Anayasas›
Sosyal Devlet
Türk-‹fl
Neo-Liberalizm
‹çindekiler
Sosyal Politika-I
Türkiye’deki
Tarihsel Geliflimi
• TÜRK‹YE’DE SOSYAL POL‹T‹KANIN
TEMELLER‹
• CUMHUR‹YET ÖNCES‹NDE
SOSYAL POL‹T‹KA
• CUMHUR‹YET DÖNEM‹ SOSYAL
POL‹T‹KASI
• TÜRK‹YE’DE SOSYAL POL‹T‹KANIN
TARAFLARI
Türkiye’deki Tarihsel
Geliflimi
TÜRK‹YE’DE SOSYAL POL‹T‹KANIN TEMELLER‹
Tarihte birçok devlet kurmufl bir millet olan Türklerin bu devlet yap›lar›n›, birbirlerini izleyen deneyimlerinden yararlanan bir sistem içinde gelifltirdikleri görülmektedir. Tarih boyunca kurulan ve büyük ölçüde birbirinin devam› olan Türk
devletlerinde toplumun ortak inanç, gelenek ve kültür ö¤eleri ile devlet anlay›fl›
geçmiflteki yard›mlaflma ve dayan›flma duygular›n› besleyen ve bunlar›n tarih boyunca nesilden nesile aktar›lmas›n› sa¤layan dinamikler olmufltur. Özellikle eski
Türk devletlerinde devleti yönetenlere, toplumdaki yoksul ve muhtaçlar› koruma,
onlara sahip ç›kma ve ihtiyaçlar›n› karfl›lama misyonu verilmifltir. Eski Türklerdeki
bu geleneksel anlay›fl daha sonra ‹slam’›n kabulü ile dinî bir boyut kazanarak devam etmifl ve devletin yoksul ve muhtaçlar› koruma konusundaki rolü sürmüfltür
(Yi¤it, 2002: 301).
Sanayi Devrimi’nin bat›da ortaya ç›karm›fl oldu¤u bireyci yaklafl›m, üretim anlay›fl›, s›n›fsal çat›flmalar ve toplumsal iliflkiler bütünü, kendi sosyo-kültürel yap›lar› içerisinde flekillenerek kendine özgü kurumlar›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. 18.
yüzy›ldan itibaren bat›da geliflmeye bafllayan yeni tekni¤e ayak uyduramayan Osmanl› Devleti’nin ekonomik ve mali alanlarda güç kayb› giderek h›zlanm›flt›r. 19.
yüzy›ldan bafllayarak geri bir tar›msal teknikle ham madde üreticisi olan devlet, zanaat ve atölye üreticili¤ini de Avrupa’n›n yeni tekni¤i karfl›s›nda korumas›z b›rakm›flt›r (Talas, 1992: 35). Sanayileflen toplumlarda, ulus devlet anlay›fl›ndaki geliflimin de etkisiyle toplumsal sorunlar çeflitlenmifl ve bunlar›n çözümüne yönelik aray›fllar yo¤unlaflm›flt›r. Bunun sonucunda da modern sosyal politika kurumlar›n›n
ve düzenlemelerinin ortaya ç›kmas›na ve genifllemesine flahit olunmufltur.
Bireysel yaklafl›m›n ve s›n›fl› toplum yap›s›n›n reddedildi¤i, zanaat iliflkilerinin
üretim döngüsünü oluflturdu¤u “din” ve “kültür” kurumlar›n›n flekillendirdi¤i Türk
Toplumsal Yap›s› ise farkl› bir sosyo-ekonomik temele oturmaktad›r. Bu temel geleneksel aile korumas› ve kamu düzenlemeleri ile sosyal yaflama müdahale edilmesi, dezavantajl› gruplar›n korunmas›n›n sosyal ve dinî bir sorumlulu¤a dayanmas› gibi özelliklere sahiptir. Bu özellikler geleneksel say›labilecek sosyal politika
ifllevlerinin, bat›daki örneklerinden farkl› kurumlarca yerine getirilmesini sa¤lam›flt›r. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflu öncesinde oluflan bu kurumlar ve geleneksel koruma düflüncesi, Cumhuriyet dönemine de çeflitli flekillerde tezahür etmifltir.
Türkiye’de modern sosyal politikalar›n›n oluflumu hangi dönemde gerçekleflmifltir?
SIRA S‹ZDE
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
60
Sosyal Politika-I
Türkiye’de modern sosyal politika kurumlar›n›n oluflumu ancak II. Dünya Savafl› sonras›ndaki demokratik geliflmeler neticesinde gerçekleflebilmifltir. Bu düzenlemeler, çal›flma hayat›na iliflkin kurumlar›n oluflturulmas›, çal›flanlar›n örgütlenmelerine iliflkin yasal altyap›n›n sa¤lanarak örgütlenme düzeyinin güç kazanmas› fleklinde kendisini göstermifltir.
Devletin Korumac› Niteli¤i
Yaklafl›k dört bin y›ll›k geçmifle sahip Türk devlet gelene¤i, dinin, co¤rafya ve iklim flartlar›n›n ve geleneklerin etkisiyle flekillenmifltir. Türklerde devlet anlay›fl›
kökleri çok derinlerde bulunan ve sa¤lam bir düflünce sistemini yans›tan bir dünya görüflüne dayanmaktad›r. Türk devlet yap›lanmas›ndaki en önemli olgu “adalet” kavram›d›r. Yöneticilerin halktan çok uzak bir yaflant›ya sahip olmamalar›, onlar›n sorunlar›n› ve taleplerini çok yak›ndan bilmelerine ve bunun sonucunda adaletin ve toplumsal taleplerin h›zla gerçekleflmesini sa¤lam›flt›r.
Türk devlet yap›lanmas›nda gerek ‹slamiyet öncesinde ve gerekse ‹slamiyet
sonras›nda dinin devlete ve yöneticilerine kutsall›k atfeden niteli¤i, halk›n devlete
duydu¤u sayg› ve sevginin pekiflmesini sa¤lam›flt›r. Devlet baflkanlar›n›n halk› koruma ve halk›n yaflam›n› düzenleme ile ilgili görevleri, Türk devlet anlay›fl›n›n, halk›n devletten beklentilerini art›ran “devlet baba” kavram› çerçevesinde flekillenmesine neden olmufltur (Özer, 2002: 22-23).
“Türk” ad›n›n geçti¤i ilk Türkçe metin olan Orhun Abideleri, Göktürk devrinde
yaz›lm›fl, içinde tafl›d›¤› ekonomik, askerî, kültürel ve toplumsal hayata iliflkin ö¤elerle, Türk toplum yaflant›s›n› yans›tan en eski belgedir. Orhun Abideleri’nin bir di¤er önemli özelli¤i de Türk devlet adamlar›n›n milletine hesap verdi¤i ve devlet ile
millet iliflkilerinin düzenlendi¤i bir sözleflme niteli¤ine sahip olmas›d›r. Nitekim
an›t›n do¤u cephesinde yer alan “... Tanr› ba¤›fllas›n, devletim var oldu¤u için, k›smetim var oldu¤u için, ölecek milleti diriltip besledim. Ç›plak milleti elbiseli, fakir
milleti zengin k›ld›m. Az milleti çok k›ld›m...” (Ergin, 1989: 25) ifadeleri, devlet
baflkan› olan hakanlar›n topluma karfl› sosyal politika sorumluluklar›n› nas›l gördüklerinin bir ifadesidir. Devlet yöneticilerinin topluma karfl› olan sosyal görev bilincinin, en eski yaz›l› belgelerde dahi görülebilmesi Türk devlet anlay›fl›n›n sosyal
niteli¤inin ifadesi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
Geleneksel Koruma Kurumlar›
Toplumsal yap›n›n en önemli kurumlar›ndan biri olan aile, varl›¤›n› insanl›k tarihi
boyunca koruyup sürdürebilen sosyal kurumlar›n bafl›nda gelmektedir. Yap›s› ve
fonksiyonlar› itibar›yla aile, toplumlar›n de¤iflik sosyo kültürel yap›lar›na göre farkl› görünümlere sahip olsa da daima varola gelmifltir. Özellikle çocu¤un bak›m›,
e¤itimi ve sosyallefltirilmesi fonksiyonlar›n›n yan›nda aile, s›¤›nma, koruma, himaye, sevgi ve ilgi gibi sosyo-psikolojik görevlerin de yerine getirilmesi bak›m›ndan
önemli bir yere sahiptir. Aileye gerçek manada alternatif teflkil edebilecek baflka
bir sosyal kurumun olmamas›, sosyal politika uygulamalar› çerçevesinde aile kurumunun daha fazla önem kazanmas›na neden olmufltur (Seyyar, 1999: 10). Aile içindeki ba¤›ml›l›k duygusu, yard›mlaflma ve dayan›flma duygular›n›n da geliflmesine
katk› sa¤lam›flt›r. Türk aile yap›s›n›n ayn› zamanda toplumsal yap›n›n da temelini
oluflturmas› ailenin, toplumsal yap› içerisinde “geleneksel sosyal politika koruyucusu” olarak güç kazanmas›na neden olmufltur.
Osmanl› Devleti’nde bir nevi üretim ve tüketim birli¤i niteli¤i tafl›m›fl olan aile,
kiflilerin sosyal risklere karfl› korunmas› bak›m›ndan çok önemli bir rol oynam›fl;
61
3. Ünite - Sosyal Politikan›n Türkiye’deki Tarihsel Geliflimi
aile içi yard›mlaflma, sosyal güvenlik sisteminin temelini oluflturmufltur. Üretimin
a¤›rl›kl› olarak tar›m sektöründe gerçekleflmesi, gelenekler, dini inançlar ve pederflahi aile kurallar›, ailenin bölünmeden geleneksel bir koruyucu olarak güç kazanmas›nda etkili olmufltur (Akbulak ve Akbulak, 2004: 3).
Osmanl› Devleti’nde ailenin sosyal politikaya iliflkin koruma fonksiyonunu
nas›l yerine geSIRA S‹ZDE
tirdi¤i hakk›nda düflününüz.
Ü fi Ü N E L ‹ M
Türk toplumsal yap›s›n›n bir di¤er önemli arac› da bireyler Dve
gruplar aras›ndaki bir etkileflimi ifade eden toplumsal yard›mlaflmad›r. Sosyal yard›m yukar›dan
S O sivil
R U bir kavram›
afla¤›ya do¤ru bir seyir gösterirken, toplumsal yard›mlaflma daha
ifade etmekte ve toplumun kendi içindeki yard›mlaflma dinami¤ini ortaya koymaktad›r. Türk toplumsal yap›s› içerisinde bu yard›mlaflman›n kurumsallaflt›r›lmas›n›n
D‹KKAT
bir sonucu olarak vak›f ve benzeri sosyal yard›mlaflma kurumlar› ortaya ç›km›flt›r.
Toplumsal yap› içerisinde ortak tav›r ve toplu hareket etmeye ba¤l› olarak geliflen
SIRAyap›n›n
S‹ZDE kurumlaba¤l›l›k duygusunun bir yans›mas› olan bu kurumlar, toplumsal
r› ve de¤erlerinin birbiriyle tutarl› flekilde iflletilerek çat›flman›n önlenmesini sa¤lam›fllard›r. Toplumsal ve kültürel özellikleriyle tarihî bir derinli¤e sahip olan Türk
AMAÇLARIMIZ
toplumsal yap›s› içinde var olan vak›f kurumu, dünyadaki yönetici elitlerin henüz
sosyal adalet, sosyal refah ve dengeli gelir da¤›l›m› gibi konularla ilgilenmedikleri
bir dönemde devletten ba¤›ms›z olarak bu ifllevi yerine getirmifltir.
göK ‹ T ATemelinde
P
nüllülük ve maddi fedakârl›k düflüncesinin yatt›¤› vak›f kurumu, sivil karakteriyle
dinamik bir toplumsal yap›n›n da haz›rlay›c›s› olmufltur (Abay, 2004: 7-16).
2
N N
TELEV‹ZYON
CUMHUR‹YET ÖNCES‹ DÖNEMDE SOSYAL POL‹T‹KA
Osmanl› Devleti’nde üretim sisteminin a¤›rl›kl› olarak tar›ma dayal› olmas›, toplumsal iliflkilerin bu üretim anlay›fl› çerçevesinde oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. ‹slam di‹ N T E R N E T de dinî kuninin kabul edildi¤i di¤er devletlerde oldu¤u gibi Osmanl› Devleti’nde
rumlar toplumsal yap›y› do¤rudan flekillendirmifl ve Osmanl› kendi dönemi içerisinde ileri say›labilecek birçok düzenlemeyi uygulamaya koymufltur.
Osmanl› Devleti’nden Cumhuriyet’e uzanan evrede modern sosyal devletin düz
bir ilerleme çizgisi oluflturdu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Sosyal refah devletinin 19. ve 20. yüzy›llarda yaflanan modernleflme sürecinin nihai dura¤› oldu¤u
fleklindeki yaklafl›m aç›klay›c›l›¤›n› yitirmifl ve günümüzde oldu¤u gibi Osmanl›
toplumunda da refah uygulamalar›n›n ne tür bir yönetim tekni¤i ve siyaset tarz› oldu¤u gerçe¤i daha da belirginleflmifltir. Osmanl› sosyal devlet ve refah uygulamalar›n›n do¤ru anlafl›lmas›, Osmanl› refah sisteminde tan›mlanan hayrat, mebarrat,
iane, fukaraperver gibi kavramlar›n, günümüz sosyal politika kavramlar› olan refah sistemi, refah rejimi, sosyal devlet ve sosyal yard›m gibi kavramlarla iliflkisinin
belirlenmesine ve Osmanl› tarihi çerçevesinde bunlara yüklenmifl olan anlamlar›n
bilinmesine ba¤l›d›r (Özbek, 2002b: 18).
Osmanl› Ekonomi ve Toplum Yap›s›
Türkiye’deki toplumsal iliflki ve yap›lar›n kapitalist dünya sistemi içindeki evrensel
dinamiklerden etkilenmeye bafllamas›n›n zaman›n› kesin bir flekilde belirlemek zordur. Bu etkilenmenin 18. yüzy›l Sanayi Devrimi’ne geçifl dönemiyle ya da 16. yüzy›ldaki Bat›’daki geliflmelere ba¤l› olarak ortaya ç›kt›¤› ifade edilmektedir. Anadolu’nun 15. ve 16. yüzy›llardaki toplumsal yap›s›nda, feodalleflme gibi görünen özel-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
62
Sosyal Politika-I
likler, despotik bir Ortado¤u devlet gelene¤i ve bunun merkezci bir emir kumanda
ekonomisini an›msatan özellikleriyle bir arada var olmufltur (Tezel, 1994: 36).
Osmanl› Devleti’nde üretim yap›s›n›n a¤›rl›kl› olarak tar›ma dayanmas›, bu
alanda baflar›l› bir sistemin kurulmas›n› gerekli k›lm›flt›r. T›mar sistemi olarak tan›mlanan Osmanl› toprak sistemi, köylülerin kirac› olarak iflledikleri topraklarda
elde ettikleri ürünün bir k›sm›n› topra¤›n sahibi olan devlete vermeleri fleklinde ifllemifltir. 16. yüzy›la kadar baflar› ile sürdürülen bu sistemin bu dönemden itibaren
yozlaflmas›, devlet ve köylü aras›ndaki arac›lar›n ço¤almas›, devletin çözülmesi ile
paralel bu sistemin de güç kaybetmesi ve ortadan kalkmas› ile sonuçlanm›flt›r (Talas, 1992: 35). Yeni k›talar›n bulunmas›, ticaret ve sanayi kapitalizminin h›zla geliflmesi ve makine ça¤› Osmanl› ülkesinin uluslararas› ticaret alan›ndan uzaklaflmas›na neden olmufltur.
Osmanl› toplumunda sosyal koruma gereksinimi, küçük yerleflim merkezlerinde yaflayan kalabal›k aile ve tar›ma dayal› kapal› ekonomik yap› içerisinde, büyük
ölçüde akrabalar, komflular aras›nda karfl›lanabilmifltir. Güçlü bir dayan›flma duygusu ile insanlar, yüzy›llar boyu birbirlerinin yard›mc›s› ve güvencesi olabilmifllerdir. ‹slam dininden kaynaklanan zekât, fitre, adak, kurban, kefaret, sadaka, yard›m
ve ba¤›fl türündeki yard›mlar ile imece gelene¤inin bu alandaki gereksinimleri karfl›lamada önemli pay› olmufltur (Altan, 2009: 60).
Vak›f Kurumu
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹slam düflünce sisteminde, ekonomik faaliyetler, bir bütün olarak toplumun refah›n› her fleyin üstünde tutan bir anlay›flça belirlenmektedir. Bat› uygulamalar›ndaki faydac› yaklafl›mlardan farkl›laflan bu bak›fl aç›s› ile ekonomik amaçlar, yoksul
SIRA S‹ZDE
ve muhtaçlar›n
gözetilmesi, gelecek nesillerin refah›na kaynak tahsis edilmesi ve
toplum yaflant›s›n›n iyilefltirilmesi anlay›fllar›na uygun düzenlenmifltir. Birey-toplum iliflkisinin bu flekilde kurgulanmas›, “hay›r” kavram›ndan türeyen kurumlar›n
oluflmas›na ve bunlar›n servetin toplum içinde yeniden bölüfltürülmesi görevini
gerçeklefltirmesini sa¤lam›flt›r. Osmanl› kent ve kasabalar›ndaki kalabal›k yoksul
S O Rbu
U tür hay›r kurumlar›ndan geçinmifllerdir. Seçkinler elinde toplave iflsiz gruplar
nan servetin önemli bir bölümü hay›r amaçl› vak›flara aktar›lm›fl ve bu tür kurumlar Osmanl› Dekonomik
yap›s›n›n temelini oluflturmufltur (‹nalc›k, 2000: 83-84).
‹KKAT
Bir mal›n hay›r temelli kullan›lmas› amac› ile özel mülkiyetten ç›kar›larak toplumsal mülkiyete intikal ettirilmesi ve orada tutulmas› anlam›na gelen vak›f kavraSIRA S‹ZDE
m›, bir ‹slam hukuku düzenlemesi olmas›na karfl›n en baflar›l› örneklerini Osmanl› döneminde vermifltir. ‹slam devletlerinde çok önemli bir sosyal kurum olma
özelli¤ini tafl›yan
vak›flar, ekonomik ve toplumsal hayatta birçok temel fonksiyoAMAÇLARIMIZ
nun yerine getirilmesini sa¤lam›fllard›r.
N N
Vak›f ve vak›flar›n
politikaya iliflkin ifllevlerini daha detayl› incelemek için ‹. Erol
K ‹ T Asosyal
P
KOZAK’›n Bir Sosyal Siyaset Müessesi Olarak Vak›f (Sakarya: Sakarya Üniversitesi Rektörlü¤ü Yay›nlar›, Say›: 7, 1994) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Osmanl›larda vak›flar›n çok daha büyük geliflmeler gösterdi¤i, toplumun e¤itim, sa¤l›k, sosyal güvenlik gibi en temel ihtiyaçlar›n›n ötesinde son derece ayr›nt›lara dönük alanlara bile yöneldi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu durumu ifade etmek için
‹ N T E R16.
N E Tyüzy›l Osmanl› toplumu için “vak›f cenneti” tabirini kullanm›flBat›l› tarihçiler
lard›r. Dönemin flartlar› içinde vak›flar›n toplumun tüm ihtiyaçlar›na cevap verme-
63
ye çal›flan tek yayg›n toplumsal kurum oldu¤u görülmektedir. Osmanl› toplum yap›s›n›n, vak›flar›n gördü¤ü ifllevlerin göz önünde tutulmadan incelenmesi mümkün de¤ildir. Osmanl›larda devletin kendisini sosyal fonksiyonlarla tan›mlamamas›, bu konularda harcamalar›n yap›lmas›n› da olanaks›z k›lm›flt›r. ‹slami gelenekte
bir devlet görevi olarak tan›mlanan bu ifllevlerin, baflta padiflah, devlet yetkilileri
ve zenginler taraf›ndan kurulan ve devletin de vergi muafiyetleri ile dolayl› olarak
destekledi¤i vak›f kurumu taraf›ndan yerine getirildi¤i görülmüfltür. Bu durum ‹slami kaynaklardan çok, eski do¤u imparatorluklar›n›n etkisinde kalman›n ve ‹slam
hukukunda özel hukuk ve kamu hukuku ayr›m›n›n netleflmemesinin bir sonucu
olarak de¤erlendirilmektedir (Kozak, 1994: 16).
Savafllar nedeniyle sürekli de¤iflen s›n›rlar ve toplumsal yap›n›n din, dil, ›rk,
kültür ve gelenek bak›m›ndan oluflturdu¤u farkl›l›klar, Osmanl› toplum yap›s›n›
karakterize eden unsurlar olarak öne ç›kmaktad›r. Bu farkl›l›klar tüm toplumu kapsayacak sosyal politika uygulamalar›n›n ortaya ç›kmas›n› ve yayg›nlaflmas›n› güçlefltirmifltir. Devletin, genifl bir co¤rafyada, çok farkl› kültürel yap›lara ve toplumsal ihtiyaçlara cevap vermede yetersiz kalabilece¤i düflüncesi, sosyal politika ifllevlerinin vak›flar ve meslek örgütlenmeleri yoluyla geliflmesinin önünü açm›flt›r.
Vak›f: Bir hizmetin
gerçeklefltirilmesi amac› ile
kiflini sahip oldu¤u mal›n
özel mülkiyetten ç›kar›larak
toplumsal mülkiyete
aktar›lmas›na ve orada
tutulmas›na denir.
Ahi Teflkilat›
18. yüzy›l›n ortalar›na kadar Osmanl› toplum yaflant›s›n›n düzenlenmesinde önemli tesirlere sahip olan Ahi Teflkilatlar› çok yönlü sosyal yap›lard›r. Ahi Teflkilat›n›n
sosyal yap› ve çal›flma hayat› üzerinde çeflitli etkilerinden söz edebilmek mümkündür. ‹lk olarak usta-kalfa-ç›rak fleklinde kurulan mesleki hiyerarfli Ahi Teflkilat› içerisinde yap›land›r›lm›fl, mesleki ve ahlaki temele dayal› güçlü bir niteli¤e sahip olmufltur. Esnaf ve sanatkârl›kta önemli bir sorun olan üretici-tüketici ç›kar ve iliflkileri, birbiriyle çat›flmadan bu teflkilatlar içersinde çözümlenebilmifltir. Yine Ahi teflkilatlar›nca oluflturulan konuk evleri Anadolu’nun her köflesinde her türlü konu¤a
kucak açarak önemli bir sosyal fonksiyonu yerine getirmifltir (Ça¤atay, 1981: 101).
Osmanl› sanayi ve iç ticaret kesimleri esnaf birlikleri halinde teflkilatlanm›flt›r.
Esnaf birlikleri, rekabete de¤il, iflbirli¤i, karfl›l›kl› kontrol ve tahsis ilkelerine ba¤l›
olarak çal›flm›fllard›r. Bu flartlar alt›nda ifl ve çal›flma hayat› belirli bir disiplin alt›na
SIRA S‹ZDE
al›nm›fl ve kapitalist anlay›flta oldu¤u gibi herkesin istedi¤i mesle¤i,
istedi¤i yerde
ve istedi¤i flekilde yapmas›na imkân verilmemifltir. Mesleki e¤itim, usta-kalfa-ç›rak
hiyerarflisi içinde gerçekleflmifl ve keyfi davran›fllar önlenmifltir. Esnaf birliklerinde
meslekteki beceriye ve tecrübeye dayanan bir kademeleflme mevcuttur. Fakat bu
Avrupa’da daha sonra sendikac›l›¤›n temelini oluflturacak olan s›n›fl› bir yap›lanma
S O R U
de¤ildir (Tabako¤lu, 1986: 410).
Ahi Teflkilat›n›n bafll›ca amac›, karfl›l›kl› yard›mlaflma ve dayan›flma düflüncesinin
oluflturulmas› ve yayg›nlaflt›r›lmas›d›r. Yoksula, yabanc›ya ve misafire
D ‹ K K A T sofra kurup
onu beslemek ahilik ideolojisinin temelini karakterize etmektedir. Bu çerçevede ahili¤in sosyal karakteri do¤ruluk ve dayan›flma noktalar›nda toplanm›flt›r. Bu birlikler
SIRA S‹ZDE
Avrupa’daki benzerleri gibi üyeleri ve aile efrad› için hastal›k, evlenme, do¤um, ifl
kurma, iflsizlik, ölüm gibi bir tak›m sosyal risklere karfl› ayni ve nakdi yard›m sa¤layan dayan›flma sand›klar› kurmufllard›r. Bu sand›klar muhtaç duruma
düflmüfl esnaf
AMAÇLARIMIZ
ve aileleriyle fakirlere de yard›m etmifllerdir (Akbulak ve Akbulak, 2004: 4).
Ahi Teflkilat›: Selçuklu ve
Osmanl› dönemlerinde
Anadolu’da yaflayan
Müslüman halk›n sanat,
SIRAgibi
S‹ZDE
ticaret ve ekonomi
mesleki alanlarda
yetiflmesini sa¤layan, dinî,
ticari ve mesleki
örgütlenmedir.
N N
Ahi Teflkilat›n›n yap›lanmas› ve Türk toplum hayat›ndaki önemine
K ‹iliflkin
T A P Neflet ÇA⁄ATAY’›n Bir Türk Kurumu Olan Ahilik (Konya: Selçuk Üniversitesi Yay›nlar›, 1981) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
64
Sosyal Politika-I
Ahi Teflkilat›n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki esnaf ve sanatkârlar üzerindeki
etkisinin 15. yüzy›l›n ortalar›ndan sonra azald›¤› görülmektedir. Ahilik, ‹mparatorlu¤un uygulad›¤› merkeziyetçi politika ve biraz da gizlili¤e dayanan kendi teflkilatlanmas› nedeni ile yönetimin uygulad›¤› idari sisteme ayak uyduramayarak giderek zay›flamaya bafllam›flt›r. 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren güç kaybetmeye
bafllayan Ahi Teflkilat› yerine merkeziyetçi politikaya ayak uydurabilen, yönetimin
gözetim ve denetimine aç›k lonca teflkilat›n›n do¤maya bafllad›¤› ve ilerleyen dönemde güçlenerek ‹mparatorluktaki esnaf ve sanatkâra egemen oldu¤u görülmüfltür. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Müslüman olmayanlar üzerindeki egemenlik alan›n›n sürekli büyümesi, esnaf ve sanat kurulufllar›nda Müslüman olanlarla olmayanlar›n aras›ndaki ayr›m›n kalkmas›na ve 17. yüzy›ldan itibaren muhtelif dinlerden kiflilerin oluflturdu¤u lonca benzeri kurumlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. 17. yüzy›l›n sonuna do¤ru yayg›nlaflan bu kurumlar, Osmanl› flehirleri ile Ortado¤u’nun di¤er kentlerinde 20. yüzy›l›n bafl›na kadar ekonomik ve sosyal hayatta önemli roller oynam›fllard›r (Dilik, 1991: 32-33).
17. ve 18. yüzy›llara kadar kendine yeterli bir sanayiye sahip olan devlet; 18.
yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bu durumunu sürdürememifltir. 1838 y›l›nda ‹ngiltere daha sonra Fransa ve di¤er Avrupa ülkeleri ile yap›lan liberal ticaret anlaflmalar› sanayiyi büyük bir çöküntüye u¤ratm›fl, bu durum loncalar›n da¤›lmas›na
neden olmufltur. K›r›m Savafl› sonras› bafllat›lan borçlanma siyaseti ile devletin gelirlerine el konulmas›, savafllar, sermaye ve giriflim yetersizli¤i sanayileflme için gerekli kaynaklar›n ayr›lmas›na engel olmufltur. Ordunun ve saray›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamak amac›yla baz› sanayi kurulufllar› kurulmuflsa da az›nl›klar ve yabanc›lar taraf›ndan kurulan iflletmeler d›fl›nda sanayi alan›nda geliflme olmam›flt›r (Tokol-Alper, 2011: 27).
Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemi
Tanzimat’a kadar hukuk düzenini Türk örfi hukuku ve ‹slam hukuku anlay›fl› içinde sürdüren Türk toplumu, Tanzimat Ferman›’ndan (1839) itibaren tüm kurumlar›nda köklü de¤iflimler yapmaya yönelmifltir. Bu tercih, tüm kurumlarda oldu¤u gibi hukuk sisteminin ça¤›n flartlar›na göre düzenlenmesinde de Bat›’n›n sanayileflmifl ve kalk›nm›fl modellerinin Türk toplum yap›s›na uyarlanmas› fleklinde ele al›nm›flt›r. Osmanl› Devleti’nin 19. yüzy›l›n sonuna do¤ru çözülmeye bafllayan ekonomik toplumsal yap›s›, vak›flar ve loncalar gibi dayan›flma ve yard›mlaflma kurumlar›n›n da etkinli¤ini azaltm›flt›r.
Tanzimat ve Meflrutiyet dönemlerinde, II. Mahmut zaman›nda bafllan›lan ve Abdulmecid döneminde sürdürülen yap›, deri, cam, hal›, dokuma ve savafl donat›m
sanayisinin kurulmas› çabalar› sonucu ‹stanbul ve Rumeli’de ço¤u yabanc› sermaye ve ortakl›klar taraf›ndan kurulup iflletilen bu fabrikalardaki iflçi say›lar›nda art›fllar olmufltur. Bu koflullar alt›nda, iflçi statüsünde çal›flanlar›n ifl iliflkilerinde korunmalar›n› öngören politikalar›n izlenece¤i bir ortam da oluflmaya bafllam›flt›r. ‹fl iliflkilerini düzenleyen geleneklere dayal› kurallar›n yerini pozitif hukuk kurallar› alm›fl, birbirini izleyen nizamnameler ile ilk yaz›l› hukuk kurallar›na ifllerlik kazand›r›lm›flt›r (Altan, 2003: 66).
1845 y›l›nda ç›kar›lan Polis Nizam› “beldede düzenin, halk›n ve belde sahiplerinin güvenli¤inin sa¤lanmas›” için birtak›m genel kurallar›n bir araya getirilmesinden
oluflmufltur. Polis Nizam›’n›n iflçi faaliyetlerine iliflkin maddesinde, kamu düzenini
bozucu etkilerin önünün al›nmas› fleklinde bir düzenlemeye yer verilmifltir. Madenlerin iflletilmesinde, kullan›lan girdilerin ve istihdam edilen insan gücünün kullan›l-
65
mas›nda, idareye ve maden mühendislerine birtak›m yükümlülükler getiren 1863
tarihli Mevadd-› Madeniyeye Dair Nizamname, maden ifl yerlerinin yönetimine iliflkin esaslar› belirlemeye çal›flm›flt›r. Tanzimat döneminin bir di¤er düzenlemesi de
dönemin flartlar› bak›m›ndan oldukça ileri bir sosyal politika düzenlemesi olan Dilaver Pafla Nizamnamesi’dir. 1865 y›l›nda “Ere¤li Maadin-i Humayun Teamülnamesi” ismini tafl›yan düzenleme, iflçilerin korunmas› ve huzur içinde çal›flacaklar› ifl
flartlar›n›n oluflturulmas›n› hükme ba¤layan çok say›da maddeyi ihtiva etmektedir.
‹flçilerin bar›nma yerlerinin temini, çal›flma süreleri, dinlenme sürelerinin çal›flma
süreleri d›fl›nda tutulmas›, Hristiyan iflçilerin kendi dinî günlerinde izin verilmesi gibi çok say›da ve dönemin çal›flma iliflkilerinin çok ilerisinde düzenlemeler içermektedir. 1869 tarihli Maadin Nizamnamesi de ifl güvenli¤i ilkeleri üzerinde ›srarla durmufl ve akit serbestisi ilkesini tan›mlamaya çal›flm›flt›r (Turan, 1990: 142-145).
Tanzimat döneminde çal›flma hayat›na iliflkin düzenlemeler hangileridir?
SIRA S‹ZDE
‹lk Türk Medeni Kanunu olma özelli¤ini gösteren 1876 tarihli Mecelle, ifl iliflkifi Ü Nalm›flt›r.
EL‹M
lerini dönemin anlay›fl›na uygun olarak “insan kiras›” fleklindeD Üele
‹flçi iflveren iliflkilerine liberal ve bireyci görüflle yaklaflan, iflçi ve iflverenin tam bir özgürlük içinde ifl iliflkilerini düzenlemelerini kabul eden Mecelle,
iliflkileriS Oçal›flma
R U
nin düzenlenmesinde ilkel ve bireyci bir görüfl getirmifltir (Tokol-Alper, 2011: 28).
Mecelle’nin ifl iliflkilerini akit serbestli¤i çerçevesinde inceleyen görüflleri yan›nda,
D‹KKAT
ücretlerin ayni ödenmesini yasaklayan ve günlük çal›flma sürelerini düzenleyen
hükümleri de mevcuttur. 1926 y›l›nda Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Medeni KanuSIRA siyasi
S‹ZDE tart›flmalanu’nun kabulüne kadar 57 y›l yürürlükte kalan Mecelle, dönemin
r›na s›kça konu edilmifltir.
I. ve II. Meflrutiyet dönemleri Osmanl› ülkesinde ekonomik sorunlar›n daha da
AMAÇLARIMIZ
derinleflti¤i dönemdir. 1881 y›l›nda kurulan Düyun-u Umumiye ‹daresi devletin
mali kaynaklar›na el koyman›n yan›nda baz› do¤al kaynaklar›n iflletme imtiyaz›n›
da kazanm›flt›r. Baz› hürriyetleri belirleyen ancak bunlar› teminat
K ‹ T alt›na
A P alamayan
I. Meflrutiyet denemesi dönemin flartlar›n›n etkisiyle baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r.
1908’de kabul edilen ve 1909’da yap›lan düzenlemelerle çal›flma hayat›nda oldukça liberal bir düzenleme getiren II. Meflrutiyet, Osmanl› vatandafllar›n›n
toplanma
TELEV‹ZYON
ve birleflme hakk›na sahip oldu¤u ancak ayr›mc› örgütlenmelere de izin verilmeyece¤ini hükme ba¤lam›flt›r. 1909 y›l›nda bafllayan yo¤un grev hareketleri, 31. Mart
Olay› ve Trablusgarp, Balkan ve I. Dünya Savafllar› Meflrutiyet düzenlemelerinde‹ N T E R NDönemin
ET
ki haklar›n kullan›lmas›na engel olmufltur (Turan, 1990: 156-157).
Osmanl›’da ilk iflçi hareketlerine de sahne oldu¤u görülmüfltür. Buna iliflkin de¤erlendirmeler Türkiye’de sendikac›l›¤›n tarihsel geliflimi bölümü içerisinde verilecektir.
3
S O R U
D‹KKAT
N N
CUMHUR‹YET DÖNEM‹ SOSYAL POL‹T‹KASI
Kurtulufl Savafl›’n›n içinden ç›kan Cumhuriyet hükümetinin hangi iktisadi kaynaklarla ifle bafllayabilece¤i, belirli bir iktisadi geliflme stratejisinin benimsenmesini ve
Türk ekonomisinin ilerleyen dönemde belirli büyüme yollar› izlemesini büyük ölçüde etkilemifltir. I. Dünya Savafl› ve Kurtulufl Savafl› süresince insan kayna¤›n›n
önemli ölçüde kaybedilmesi, nüfusun azalmas›na, flehirleflme oran›n›n gerilemesine ve etnik yap›n›n önemli ölçüde de¤iflmesine neden olmufltur. ‹stanbul’daki
Rum ve Ermeni nüfusun Cumhuriyet’in ilk döneminde de varl›¤›n› korumas› ticaret alan›nda çarp›c› boflluklar›n do¤mas›n› önlerken, Anadolu’da imalat sanayi iflyerlerinde önemli yer tutan gayrimüslim nüfusun birkaç y›l içerisinde erimesi
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Mecelle: Ahmet Cevdet Pafla
baflkanl›¤›ndaki bir bilim
kurulu taraf›ndan
AMAÇLARIMIZ
haz›rlanan ve 1877 y›l›nda
Sultan Abdulhamit
taraf›ndan uygulanmaya
bafllayan ilk Medeni
K ‹ T A P
Kanun’dur. 1926 y›l›nda
kabul edilen Medeni
Kanun’a kadar yürürlükte
kalm›flt›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
66
Sosyal Politika-I
ekonomik yönden önemli kay›plar do¤urmufltur. Sürekli savafllar ve nüfustaki
azalman›n bir di¤er olumsuz etkisi de tar›m ekonomisi görünümünde olan ekonomik yap›n›n tar›msal üretimin düflmesi nedeni ile içine düfltü¤ü darbo¤az olmufltur (Tezel, 1994: 97-101).
Büyük bir tar›m toplumu ve onun flekillendirdi¤i toplumsal yap›y› miras alarak
kurulan Türkiye Cumhuriyeti, kuruluflundan itibaren modern dünyan›n ekonomik
ve toplumsal geliflmelerini izlemeye ve gerçeklefltirmeye yönelmifltir. Bu çerçevede
ekonomik geliflimini, sanayileflme hedefli olarak belirlemifltir. Nitekim temel ekonomi politikalar›n›n belirlendi¤i 1923 y›l›ndaki “‹zmir ‹ktisat Kongresi”ne iflçi, iflveren
ve meslek gruplar›ndan temsilcilerin davet edilmesi, sanayileflme düflüncesinin ortaya konulmas› bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Bafllang›çta bu geliflimin, tüm dünyada oldu¤u gibi özel sektör eliyle gerçeklefltirilmesine çal›fl›lm›fl ancak sermaye yetersizli¤i ve 1929 Dünya Ekonomik Krizi nedeniyle bu mümkün olmam›flt›r.
Kurtulufl Savafl› Y›llar› ve Cumhuriyetin Kuruluflu
Mustafa Kemal Atatürk’ün 19 May›s 1919’da bafllatt›¤› kurtulufl mücadelesi, 23 Nisan 1920’de bütün milletin resmi ve tek temsilcisi olarak Büyük Millet Meclisinin
aç›lmas› ile sonuçlanm›flt›r. Bu Meclise dayal› hükûmet, kurtulufl mücadelesini
Cumhuriyet’in ilan edildi¤i 29 Ekim 1923 tarihine kadar sürdürmüfltür. ‹çinde bulunulan zor flartlara karfl›n üç y›ll›k dönemde çal›flma hayat›na iliflkin önemli hassasiyetler gösterilmifltir.
11 May›s 1921’de 114 Say›l› “Zonguldak ve Ere¤li Havza-› Fahmiyesinde Mevcut Kömür Tozlar›n›n Amele Menafi-› Umumiyesine Olarak Füruhtuna Dair Kanun” kabul edilmifltir. Kanun, genel anlamda çal›flma iliflkilerini düzenleyen bir niteli¤e sahip olmakla birlikte, Zonguldak ve Ere¤li bölgelerinde kömür ç›kar›lmas›nda elde edilen kömür tozlar›n›n sat›larak iflçilerin geçimlerine yard›mc› olunmas› gibi bir sosyal hedefi tafl›maktad›r. 23 Eylül 1921 tarihinde ç›kar›lan 151 Say›l›
Kanun da “Ere¤li Havza-› Fahmiye Maden Amalesinin Hukuna Müteallik Kanun”dur. Mevcut düzenlemelerin yetersizli¤i nedeni ile maden ocaklar›nda çal›flan
iflçilerin insani çal›flt›r›lma flartlar›na yönelik olarak düzenlenen Kanun, çal›flma
hürriyeti, günlük mesai, asgari ücret, sosyal güvenlik, ifl teftifli ve ceza-i müeyyideler konusunda önemli hükümler getirmifltir (Turan, 1990: 162-163).
Kurtulufl Savafl› döneminin bir di¤er önemli geliflmesi de fiubat 1923’de ‹zmir’de toplanan Türkiye ‹ktisat Kongresi’dir. ‹ktisadi geliflmenin yollar›n›n arand›¤› ve tüm kesimlerin temsilcilerinin davet edildi¤i kongrede iflçi iflveren iliflkilerinin çözüm bekleyen sorunlar› da de¤erlendirme konusu yap›lm›flt›r. Çal›flma hayat›na ve ekonomik prensiplerine iliflkin yaklafl›mlarda sanayi kalk›nmas›n› gerçeklefltirmifl ülkelerin liberal uygulamalar›n›n model al›nd›¤› görülmüfltür. ‹zmir ‹ktisat
Kongresi’nde belirlenen program dâhilinde sanayileflmede liberal denemelerin
1920’li y›llar›n sonuna kadar devam etti¤i görülmüfltür.
Üretimin ilkel ve geleneksel tekniklerle yürütülen tar›ma dayal› yap›s› ve zor
flartlar alt›nda verilen Kurtulufl Savafl› mücadelesi, yoksul bir toplumsal yap›y› oluflturmufltur. Dünya’da Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›k›fl›ndan itibaren geliflme içinde
olan yap›lar dikkate al›narak sanayinin sa¤lam ve dengeli bir ekonomik yap› içinde teflkili amac›yla de¤iflik ekonomik politikalar izlenmifltir.
Liberal politikalar›n uyguland›¤› dönem boyunca özel sektör ile sanayileflmeyi
teflvik amac› ile devlet taraf›ndan kurumsal ve yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Sa¤lanan teflviklere ra¤men sermaye ve giriflimci eksikli¤i 1929 y›l›na kadar devam
eden eski gümrük rejimi, d›fl borçlar ve 1929 Ekonomik Bunal›m› özel sektöre da-
67
yal› sanayileflme çabalar›n›n sonuçsuz kalmas›na neden olmufltur. 1932 y›l›ndan
sonra uygulanan devletçi sanayileflme politikalar› sanayileflmenin finansman›n›n
kamu kaynaklar›ndan sa¤lanmas›n›, bunun yan›nda özel sektörün desteklenmesini öngörmüfltür (Tokol, 2000: 13).
Cumhuriyet’in ilk y›llar›ndaki özel sektör eliyle liberal kalk›nma çabalar›n›n
SIRA S‹ZDEbaflar›s›z olma nedenleri nelerdir?
D Ü fietmenin
Ü N E L ‹ M ötesinde
Cumhuriyet’in ilan› yaln›z siyasi yap›lanmada bir anlam ifade
ekonomik, sosyal ve hukuki bak›mdan da bir dönüflümü içermektedir. Cumhuriyetin ilan› ve sonras›nda kabul edilen 1924 Anayasas› ile bireysel
ve
U
S O Rözgürlükler
do¤al hukuk anlay›fl› çerçevesinde önemli ad›mlar at›lmaya bafllanm›flt›r. Frans›z
‹htilali’nin dünyaya yayd›¤› liberal hukuk anlay›fl›n›n hak ve özgürlük ilkeleri AnaD‹KKAT
yasa’da yerini alm›flt›r. Liberal devlet modelinin tipik bir örne¤ini yans›tan 1924
Anayasas› sosyal devlet ilkelerinden uzak kalm›fl, sosyal sorunlar bireylere daha
SIRA S‹ZDE belirledi¤i
fazla hak ve özgürlü¤ün verilmesi ile çözülmek istenmifltir. Anayasa’n›n
özgürlükler ortam›nda bireysel ifl iliflkilerini düzenleyen Borçlar Kanunu 1926 y›l›nda kabul edilmifltir. Özellikle hizmet sözleflmesinin taraflar›n›n hukuki aç›dan
AMAÇLARIMIZ
eflit olmas›, sözleflme flartlar›n›n serbestçe belirlenmesi ve sözleflmenin özel bir flekil flart›na tabi tutulmamas› gibi ilkeler, özel hukukun ana ilkeleri olarak bireysel
ifl hukukumuza yön vermifltir (Turan, 1990: 170).
K ‹ T A P
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Tek Parti Dönemi ve Devletçilik Anlay›fl›
Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda hakim olan özel sektör eliyle sanayileflme
çabalar›n›n
TELEV‹ZYON
baflar›s›zl›¤› 1930 y›l›na do¤ru kabul edilmifltir. Dünyada meydana gelen 1929
Dünya Ekonomik Bunal›m› ve bunun Türkiye ekonomisine etkileri, devletin ekonomik hayata müdahalesini kaç›n›lmaz duruma getirmifltir. 1932 y›l›nda on y›ldan
‹ N T E R N E Tdevletin rol
beri izlenen liberal ekonomi politikas›n›n terk edilerek sanayileflmede
alaca¤› ulusal bir kalk›nma program› kabul edilmifltir. Devletçilik olarak ifade edilen bu modelin uygulanmas›na 1934 y›l›nda ilk kalk›nma plan›n› ile bafllanm›flt›r.
Haz›rlanan plana göre her y›l bütçeden ayr›lan pay›n plan› uygulamakla görevli
Sümerbank’a verilmesi öngörülmüfltür. Devletçilik uygulamas› ile özel sektörün
önem vermedi¤i birçok Anadolu flehrinde sanayi iflletmelerinin kurulmas› mümkün olmufltur (Koray, 2005: 161).
Devletçi uygulamalar›n bir sonucu olarak yap›land›r›lan planlar sonucunda birçok K‹T (Kamu ‹ktisadi Teflebbüsü) kurulmufltur. Dönem sonunda devlet yapt›¤›
yat›r›mlar ve kamulaflt›rmalarla birlikte kanun koyucu devlet, mevcut konumu yan›nda iflveren devlet konumunu da kazanm›flt›r. II. Dünya Savafl› nedeni ile ikinci
kalk›nma plan› uygulamaya konulamam›fl, sanayinin geliflememesi, iflçi say›s›n›n
düflük düzeyde kalmas›na neden olmufltur. ‹flçilerin sanayi iflçisi niteli¤ini kazanamamas›, iflçili¤in geçici bir süreç olarak de¤erlendirilmesi ve düflünce alan›ndaki
durgunluk sosyal politika yönünden olumsuz sonuçlar do¤urmufltur (Tokol-Alper,
2011: 29).
1930 tarihinde kabul edilen 1593 say›l› Umumi H›fz›ss›hha Kanunu ile ülke ve
halk›n›n sa¤l›¤›n›n korunmas› amaçlanm›flt›r. Kanun özellikle çocuk ve kad›nlar›n
çal›flma flartlar›na iliflkin getirdi¤i hükümler ile genifl kapsaml› sosyal politika tedbirlerini içermektedir. Dönemin sosyal politikalara iliflkin bir di¤er düzenlemesi de
1936 tarihli 3008 Say›l› ‹fl Kanunu’dur. Cumhuriyetin ilan›ndan hemen sonra, sanayileflme politikalar› ile paralel sürdürülen çal›flmalarla befl ayr› tasar› haz›rlanm›fl,
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1929 Dünya Ekonomik
Bunal›m›: 1929 y›l›ndan
bafllayarak 1930’l› y›llar
boyunca devam eden
sanayileflen ülkeler baflta
olmak üzere tüm dünyada
y›k›c› etkiler yaratan
ekonomik krizdir. 1929
bunal›m› 50 milyon insan›n
iflsiz kalmas›na neden
olmufltur.
68
Sosyal Politika-I
bu tasar›lardan ancak beflincisi 3008 Say›l› ‹fl Kanunu olarak yasalaflm›flt›r. Sosyal
nitelikleri a¤›r basan ve çal›flma hayat›nda döneminin ihtiyaçlar›na cevap veren kanun, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk ‹fl Kanunu olma özellini de tafl›maktad›r (Turan,
1990: 172-173).
SIRA S‹ZDE
5
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Devletin çal›flma hayat›na ilk genifl kapsaml› müdahalesini oluflturan 3008 Say›D Ütek
fi Ü N Epartili
L ‹ M sistemde planl› devletçi ekonomi politikas›n›n ve devlet pal› ‹fl Kanunu
ternalizminin derin izlerini tafl›maktad›r (Tokol-Alper, 2011: 30). Ülkemizde bireysel ifl iliflkilerini
S O Rilk
U kez özel olarak düzenleyen Kanun, 10 ve daha yukar› say›da
iflçi çal›flt›ran ifl yerlerini kapsama al›rken, ifl uyuflmazl›klar›n› zorunlu uzlaflt›rmaya
tabi tutarak grev ve lokavt› yasaklam›flt›r. Kanun, ifl sürelerini 8 saat olarak belirleD‹KKAT
mifl, ifle al›m ve iflten ç›karmay› özel düzenlemelere ba¤lam›fl ve iflçi sa¤l›¤› ve güvenli¤ine yönelik baz› hukuki düzenlemeler içermifltir. ‹fl ve ifl gücü sa¤lama hizSIRA
S‹ZDE kamusal bir nitelik kazand›r›larak ‹ktisat Bakanl›¤›’na ba¤l›
metlerine de
kanunla
bir “‹fl Dairesi”nin kurulmas› hükme ba¤lanm›flt›r (Altan, 2003: 71).
Ekonomik geliflme temelinde devletçilik ilkesinin hakim k›l›nmaya çal›fl›ld›¤›
AMAÇLARIMIZ
Tek Parti Dönemi kamusal nitelikli sosyal politikalar›n da izlendi¤i bir dönem olmufltur. Sanayi kurulufllar› için istenilen düzeyde emek arz›n›n sa¤lanamamas›,
1929 Krizi Kve‹ dönemin
sonunda II. Dünya Savafl›’n›n bafllamas› gibi geliflmelerin
T A P
yaratt›¤› olumsuzluklar ekonomik geliflmede istenilen hedeflere ulafl›lmas›n› engellemifltir. Dönemin sosyal politikalar› sanayileflme hedeflerindeki geliflmelere ba¤l›
olarak eleT al›nsa
da yoksullu¤un yayg›nlaflan görüntüsü karfl›s›nda koruyucu düELEV‹ZYON
zenlemelere de yer verildi¤i görülmüfltür.
N N
Paternalizm: Yönetimde
hiyerarflik bir yap›n›n
varl›¤›n› ve al›nacak
AMAÇLARIMIZ
kararlar›n da ideal kifli ya da
kifliler taraf›ndan al›nmas›
gereklili¤ini savunan
yönetim
K ‹ T sistemidir.
A P
TELEV‹ZYON
Cumhuriyet SIRA
tarihinin
S‹ZDEilk ‹fl Kanunu hangisidir?
Çok Partili Siyasi Hayata Geçifl ve Sosyal Politika
‹ N T E R N E T Oluflumu
Kurumlar›n›n
II. Dünya Savafl› sonunda Avrupa’da refah devletlerinin ortaya ç›kmas›, uluslararas› düzeyde sürdürülen tart›flmalar ve gündeme gelen uygulamalar›n Türkiye’yi de
yak›ndan etkiledi¤i görülmüfltür. 1942’de refah devleti uygulamalar›n›n temelini
oluflturan önemli belgelerden olan Beveridge Raporu’nun yay›nlanmas›ndan sonra meselenin Türk gazetelerinde tart›fl›ld›¤› ve sosyal güvenlik konusunun ele al›nmaya bafllad›¤› görülmüfltür. Daha sonralar› Nazi Almanyas›’ndan kaçarak Türkiye’ye gelen Alman profesörlerin ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat ve ‹çtimaiyat Enstitüsü bünyesinde toplumsal gerilimleri azaltmak ve toplumun bütünlü¤ünü korumak
için afl›r› siyasi ak›mlar›n önlenmesi konusunda verdikleri e¤itimlerin Türkiye’de
sosyal politika bilincinin geliflmesine önemli katk›lar› olmufltur (Bu¤ra, 2008: 160).
Türkiye’de sosyal politika e¤itimine iliflkin ilk çal›flmalar›n da bu döneme rastlad›¤› görülmektedir. Üniversite reformu ile yurtd›fl›ndan gelen hocalar aras›nda
sosyal politika disiplininin Türkiye’de geliflimine yapt›¤› katk›lar bak›m›ndan
Prof.Dr. Gerhard Kessler özel bir öneme sahiptir. Sosyal politikan›n çeflitli meseleleri hakk›nda çok say›da eser veren ve bu alanda birçok bilim insan›n›n yetiflmesine katk› sa¤layan Kessler, ülkemizde sendikac›l›k hareketlerinin geliflmesi ve 1945
y›l›ndan itibaren Çal›flma Bakanl›¤› baflta olmak üzere birçok kurumun oluflumunda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r (Tuna-Yalç›ntafl, 1991: 11).
69
II. Dünya Savafl› sonras› dönem, Türk ekonomisinin uluslararas› ekonomik düzenlemelere duyarl›l›¤›n›n artt›¤› ve devletçilik uygulamas›n›n gevfletildi¤i bir dönem olarak de¤erlendirilebilir. Savafl sonras›n›n büyük gücü ABD, komünizme karfl› kapitalist bir cephe kurma yolunda “Marshall Yard›m›” olarak bilinen program ile ekonomiyi canland›rma ve devlet müdahalesini s›n›rlay›c› bir düzenin kurulmas›nda
önemli katk›lar sa¤lam›flt›r (Bulufl, 2003: 50).
Savafl sonras› demokratik düflüncenin, parlamenter demokratik sistemin yaflat›lmas› düflüncesine dayal› olarak yap›lacak iktisadi ve
sosyal desteklerin ön flartlar›ndan birisinin çok
partili demokrasi olmas› Türkiye’yi bir kez daha
bu giriflime yönlendirmifltir. Türkiye’de demokratik sistem, 1950 y›l›nda iktidar olan ve ekonomi politikalar›nda büyük bir de¤iflimi bafllatan Demokrat Parti’yle bafllam›flt›r. Politika temellerini, Türk toplumunun “koruyucu devlet” anlay›fl›na dayand›ran Demokrat Parti, önemli bir halk deste¤ini uzun dönem tafl›yabilmifltir (Gülerman,
1987: 142). Bu dönemde ekonominin ve ticaretin ana kayna¤› olarak tar›m sektörü görülmüfl, kalk›nman›n ve gelir art›fl›n›n da bu sektörlerdeki geliflmeye ba¤l› oldu¤u tezi savunulmufltur. Savafl sonras› s›k›nt›lar›n giderilmesi ve d›fl yard›mlar›n
artmas›yla Türk ekonomisi dinamik bir döneme girmifltir. ‹thalat bollu¤u ve d›fl
yard›m, tar›mda makineleflme, iyi ürün y›llar›n›n birbirini kovalamas› ekonomide
h›zl› bir geliflmeyi bafllatm›flt›r.
Dönemin bafl›nda izlenen liberal politikadan 1954 y›l›ndan itibaren ekonomik
nedenlerle uzaklafl›ld›¤› görülmektedir. Bu durumun ortaya ç›kmas›nda özel sektöre dayal› sanayinin geniflleyen talebi karfl›layamamas› ile dönemin siyasi ve sosyal koflullar› önemli rol oynam›flt›r. 1954 y›l›ndan sonra K‹T’lerin (Kamu ‹ktisadi
Teflebbüsleri) sermayeleri art›r›lm›fl, yeni K‹T’ler kurularak kamu sektörünün genifllemesi yoluna gidilmifltir. Devletin bu flekilde ortaya ç›kan iflveren niteli¤inin
dönem boyunca devam etti¤i görülmektedir (Tokol-Alper, 2011: 31).
Türkiye’de modern sosyal politika kurumlar›n›n ortaya ç›k›fl›n›n çok partili demokratik yaflama geçifl döneminde yap›land›r›ld›¤› görülmüfltür. 1945 y›l›nda “ifl
yaflam› ile ilgili hususlar› düzenleme, yürütme ve denetleme ile görevli” olmak
üzere 4763 say›l› yasa ile Çal›flma Bakanl›¤› kurulmufltur. Ancak illerdeki yap›lanman›n ‹ktisat Bakanl›¤›’na ba¤l› olmas›n›n ortaya ç›kard›¤› ikili yap› ancak Ocak
1946’da ç›kar›lan 1945 say›l› yeni yasa ile giderilebilmifltir. Yeni yasa ile merkez örgütü ile taflra örgütü de kurulmaya bafllanm›flt›r. ‹lk Çal›flma Bakan› Ord.Prof.Dr.
Sadi Irmak olmufltur. Çal›flma Bakanl›¤›n›n kuruluflunun ard›ndan önemli sosyal
politika yasalar› birbirini izlemifltir (Talas, 1992: 125).
Cumhuriyet tarihinin ilk Çal›flma Bakan› kimdir?
SIRA S‹ZDE
1945 y›l›nda Çal›flma Bakanl›¤›n›n ard›ndan ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu kurulD Ü fi Ü N E L ‹ M
mufltur. Ayn› y›l 4772 say›l› yasa ile ‹fl Kazalar›yla Meslek Hastal›klar›
ve Anal›k Sigortas› Kanunu ile ülkemizde ilk kez bir sosyal sigorta koluna ifllerlik kazand›r›lS O R U haz›rlanarak
m›flt›r. 4792 Say›l› Sosyal Sigortala Kurumu Kanunu da 1945 y›l›nda
Resim 3.1
Ord.Prof.Dr. Gerhard
KESSLER (1883-1963)
Prof. Dr. Gerhard
Kessler: Almanya’da
Nazi rejiminin bask›s›
nedeni ile ülkesinden
ayr›lan ve 1933
y›l›nda
gerçeklefltirilen
üniversite reformu
çerçevesinde
Türkiye’ye davet
edilen Kessler,
Türkiye’de sosyal
politika disiplinin
geliflmesine önemli
katk›lar sa¤lam›flt›r.
Marshall Yard›m›: II. Dünya
Savafl› sonras›nda
aralar›nda Türkiye’nin de
bulundu¤u 16 ülkeye yönelik
olarak ABD kaynakl› ve
ekonomik kalk›nman›n
gerçeklefltirilmesi amaçl›
yard›m program›d›r.
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
70
Sosyal Politika-I
yürürlü¤e konulmufltur. 1949 y›l›nda ise kamu görevlilerine yönelik olarak önceki tarihlerde kurulmufl olan çeflitli kurum ve kurulufllara ait yard›m ve biriktirme
sand›klar› 5434 say›l› kanun ile kurulan Emekli Sand›¤› çat›s› alt›nda bir araya getirilmifltir. 1949 y›l›nda 5417 say›l› kanunla “ihtiyarl›k”, 1950 y›l›nda ise 5502 say›l› kanunla “maluliyet, ihtiyarl›k ve ölüm” sigortalar› uygulamaya konulmufltur (Altan, 2003: 71).
Çok partili siyasa hayata geçifl sonucunda oluflan bask›lar, Birleflmifl Milletlere
girme ve Uluslararas› Çal›flma Örgütünde tam delegasyonla temsil edilme düflüncesi, iflçi kesiminden kuvvetli bir bask› gelmeden örgütlenme yolunun aç›lmas›n›
sa¤lam›flt›r. Ancak sendika kurma ve üyelik hakk›n›n sadece 3008 say›l› ‹fl Kanunu
çerçevesinde s›n›rl› tutuldu¤u görülmüfltür. Örgütlenmeye iliflkin yasal düzenlemenin önemli bir geliflme olmas›na karfl›n devletin k›s›tl› bir örgütlenme hakk› tan›ma
arzusunda oldu¤unu ve iflçi iflveren iliflkilerini elinde tutmak istedi¤ini aç›kça ortaya koymaktad›r (Tokol, 2000: 17-18).
1950’li y›llarda sanayinin geliflimi yeni istihdam alanlar›n›n aç›lmas›na ve kent
nüfuslar›n›n artarak k›rdan kente olan hareketlili¤inin artmas›na neden olmufltur.
Bu olgu kentleflen ailelerde ekonomik nedenlerle çal›flma hayat›na kat›l›m› art›rm›fl, ba¤›ml› statüde çal›flanlar›n say›lar› ço¤alarak demografik yap› de¤iflmeye bafllam›flt›r. Bu durum çal›flma hayat›na iliflkin düzenlemelerde de geliflmeler kaydedilmesine neden olmufltur. 1951 y›l›nda ç›kar›lan bir yönetmelikle asgari ücretin
belirlenmesi ve uygulanmas›na bafllanm›flt›r. Yine 1951 y›l›nda yürürlü¤e konulan
bir kanun ile hafta tatili günü için iflçilere yar›m günlük ücretinin ödenmesi hükme
ba¤lanm›fl, 1956 y›l›nda yap›lan düzenleme ile bu tam günlük ücrete dönüfltürülmüfltür. 1951-1952 y›llar› aras›nda Milli E¤itim Bakanl›¤›na ba¤l› olarak aç›lan körler ve sa¤›rlar okullar›, özürlülerin ilk kez kamusal politikalara konu olmas›n›n yolunu açm›flt›r. Türkiye’nin ilk ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu Türk-‹fl 1952 y›l›nda
kurulmufltur. Deniz ‹fl Kanunu ile Bas›n Mesle¤inde Çal›flanlarla Çal›flt›ranlar Aras›ndaki Münasebetlerin Tanzimi hakk›nda kanun 1953 y›l›nda ard› ard›na haz›rlanarak yürürlü¤e girmifltir. 1957 y›l›nda kabul edilen 6972 say›l› Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakk›nda Kanun da sosyal yard›mlar konusunda uygulamaya konulan ilk hukuki düzenleme olma niteli¤ini tafl›m›flt›r (Altan, 2003: 73).
1960-1980 Dönemi
27 May›s 1960 askeri müdahalesinin ard›ndan kabul edilen 1961 Anayasas›, Türk
sosyal politika tarihinde bir dönüm noktas›n› oluflturmaktad›r. Bu dönemde, Türk
endüstri iliflkileri sistemi bütün yetersizliklerine karfl›n ço¤ulcu kapitalist sistemin
gerektirdi¤i ça¤dafl bir model üzerine oturtulmaya çal›fl›lm›flt›r. Cumhuriyet’in ilk
y›llar›ndan itibaren uygulanan sanayileflme politikalar› s›n›rl› da olsa bir iflçi grubu
oluflturmufltur. 1961 Anayasas› ile ilk kez Türk Anayasa sistemine giren “sosyal
devlet” düflüncesi, endüstri iliflkileri sisteminin demokratik kurallar çerçevesinde
oluflumuna katk›lar sa¤lam›flt›r (Koray-Topçuo¤lu, 1995: 64).
1961 Anayasas›’n›n ikinci maddesinde yerini bulan sosyal devlet ilkesi, o döneme kadar sosyal güvenlik, çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi, paras›z ilkö¤retim gibi konularla s›n›rl› kalan sosyal politika uygulamalar›nda bir geniflleme yaratm›flt›r.
Anayasa’n›n çizdi¤i çerçeve do¤rultusunda 1963 tarihinde “274 Say›l› Sendikalar
Kanunu” ve “275 Say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu” yürürlü¤e
girmifltir. Düzenlenen bu kanunlar ile sendikalar bat›l› ülke uygulamalar›ndan farkl› olarak büyük mücadelelere giriflmeden kapsaml› haklara kavuflmufllard›r. Yap›lan düzenlemelerle genifl bir kesime örgütlenme hakk› tan›nm›fl, sendikalar›n faali-
71
yet alan› geniflletilmifl, s›n›rlamalar son derece k›s›tl› tutulmufl, sendikalar›n mali
aç›dan güçlenmelerini sa¤lay›c› düzenlemelere yer verilmifltir. ‹flçilerin yan›nda
1965 tarihinde yap›lan düzenleme ile kamu görevlilerine de sendikalaflma hakk› verilmifl, ancak toplu sözleflme ve grev hakk› tan›nmam›fl ve sendikalar›n siyasi faaliyetlerine s›n›rlamalar getirilmifltir. 1971 ve 1980 y›llar›nda yap›lan askeri müdahaleler demokratik kurumlar› ve hak ve özgürlükleri önemli ölçüde ortadan kald›rm›flt›r. 1970 y›l›nda 274 say›l› Kanun önemli ölçüde de¤iflikli¤e u¤rarken 1971 y›l›nda
yap›lan düzenleme ile kamu görevlilerine tan›nan sendika hakk› kald›r›lm›flt›r.
Cumhuriyetin ilk y›llar›ndan itibaren uygulanagelen kimi zaman liberal kimi zaman da devletçi nitelikteki sanayileflme politikalar›, 1960’l› y›llardan sonra belirli
bir iflçi s›n›f›n›n oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu tarihe kadar s›n›fsal bir talep ve bask›
olmaks›z›n sa¤lanan haklar›n bu dönemden itibaren daha örgütlü bir yap› içinde
ele al›nd›¤› görülmektedir. Endüstri iliflkileri sisteminin yavafl bir seyir içinde de olsa ortaya ç›kmas› ihtiyaçlara dayal› yeni düzenlemeleri zorunlu hale getirmifltir. ‹lk
‹fl Kanunu’na 1936 y›l›nda sahip olan Türkiye, çal›flma iliflkilerinde ulaflt›¤› yeni düzey ile paralel bir kanun aray›fl›na girmifltir.
1936 tarihli 3008 Say›l› ‹fl Kanu’nun içerdi¤i baz› noksanl›klar ve 1961 Anayasas› çerçevesinde ç›kart›lan di¤er kanunlarla yaflad›¤› ihtilaf, 1964 y›l›ndan itibaren
yeni ifl kanunu çal›flmalar›na h›z verilmesini sa¤lam›flt›r. Uzun ve zorlu bir sürecin
sonunda 1967 y›l›nda kabul edilen 931 Say›l› ‹fl Kanunu üç y›ll›k yürürlülük süresinin ard›ndan 1970 y›l›nda Anayasa Mahkemesi taraf›ndan iptal edilmifltir. ‹fl Kanunun iptalinden do¤an boflluk ve huzursuzluk ancak 1971 tarihinde yürürlü¤e giren 1475 Say›l› ‹fl Kanunu ile giderilebilmifltir (Turan, 1990: 209). Modern sosyal
güvenlik kurumlar›n›n oluflturulmas› çabalar›na bu dönemde de devam edilmifltir.
1964 y›l›nda yürürlü¤e giren 506 say›l› Sosyal Sigortalar Kanunu ile daha önce kurulmufl olan sosyal sigorta kollar› geniflletilerek bir araya getirilmifltir. Bunu 1971
y›l›nda Ba¤-Kur’un kuruluflu izlemifltir.
1961 Anayasas› ile Türkiye’de ithal ikamesine dayanan planl› bir ekonomik kalk›nma dönemi bafllam›flt›r. Anayasa gere¤ince haz›rlanan Birinci Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› 1963 y›l›nda uygulamaya konulmufltur. ‹lk plan›n sosyal politika kapsam›
bak›m›ndan di¤erlerine göre daha ileri ve kapsaml› oldu¤u görülmektedir. Kalk›nma planlar› ekonomik geliflme temelinde yaflanan s›k›nt›lar do¤rultusunda, devletin ekonomik ve toplumsal yaflamda daha fazla sorumluluk alma ilkesine dayanmaktad›r (Talas, 1992: 151).
1970’li y›llar Türkiye aç›s›ndan çalkant› ve bunal›mlar›n yo¤un oldu¤u bir dönem olmufltur. Yeni oluflma süreci içindeki Türk Endüstri ‹liflkileri Sistemi t›kanm›fl, uyuflmazl›klar sert çat›flmalara ve eylemlere dönüflmüfltür. Siyasal ve ekonomik istikrars›zl›k toplumsal yaflam›n her alan›na yans›yarak pek çok olumsuzlu¤u
beraberinde getirmifltir (Altan, 2003: 74). Dönemin iki kutuplu dünya çat›flmas›n›n
Türkiye üzerine yans›malar›, baflta insan kayna¤› olmak üzere ekonomik ve sosyal
birçok kay›plar›n yaflanmas›na neden olmufltur. Bir askeri müdahale ile bafllayan
dönem, 12 Eylül 1980 tarihindeki bir baflka askeri müdahale ile sona ermifltir.
Liberal Ekonomi Politikalar› ve Sosyal Politika
1977-1978 y›llar›nda al›nan istikrar önlemlerinin yetersiz kalmas› üzerine hükûmet,
24 Ocak 1980’den bafllayarak yeni bir ekonomik politikay› uygulamaya bafllam›flt›r. 1970’lerin ithal ikameci sanayileflme ve birikim modeli 1980’den itibaren yerini
d›fla aç›k büyüme ve yeni liberal piyasac› uygulamalara b›rakm›flt›r. Bu modelin iflleyebilmesi için Türkiye’nin yeni bir kapitalist birikim stratejisi izlemesi ve bunun
‹thal ‹kame Modeli: Yurt
d›fl›ndan ithal edilmekte
olan mallar›n sa¤lanan
destek ve teflviklerle yurt
içinde üretiminin
sa¤lanmas›na dayal›
sanayileflme modelidir.
72
Neo-liberalizm: 1970’li
y›llarda petrol floklar› ortaya
ç›kan ekonomik sorunlar›n
afl›lmas›nda piyasa ve
rekabet temelli politika
önerileri ile serbest piyasa
iflleyiflini öngören
yaklafl›md›r.
Sosyal Politika-I
için de iç üretim maliyetlerinin yani ücretlerin düflük tutulmas› ve para politikalar›
izlemesi gerekmifltir. ‹thalatta koruma oranlar› düflürülerek yerli üretim d›fl rekabete aç›lm›fl, yabanc› sermayenin ülkeye girifli kolaylaflt›r›lm›fl ve kamu kesiminin
ekonomideki yerinin küçültülmesi amaçlanm›flt›r. ‹hracata dayal› sanayileflme politikalar› önemli bir ihracat art›fl›n› ortaya ç›karm›flt›r (Sallan Gül, 2006, 282-283).
24 Ocak 1980 ekonomik kararlar› ile benimsenen neo-libereal politikalar ve 12
Eylül 1980 askeri darbesi Türkiye’de yeni bir dönemin bafllang›c› olmufltur. Kamu
kesimine yaklafl›m aç›s›ndan neo-liberal politika; ekonomide genel olarak kamu
kesiminin, özelde K‹T’lerin etkinli¤ini ve yerini azaltmak, yeni hukuki düzenlemelerle kamu kesimine geçmiflten farkl› fonksiyonlar yüklemek ve özel kesimin daha
h›zl› geliflmesini sa¤lamak amac›n› tafl›m›flt›r. 12 Eylül askeri müdahalesi ile siyasi
partiler kapat›lm›fl, sendika ve konfederasyonlar›n bir bölümünün faaliyetleri durdurulmufl, grev ve lokavt yasaklanm›flt›r (Tokol, Alper: 33-34).
Dönemin Dan›flma Meclisi taraf›ndan haz›rlanan Anayasa tasar›s›, Milli Güvenlik Konseyince yap›lan de¤ifliklik ve eklerle halkoyuna sunulmufl ve kabul edilerek yasallaflm›flt›r. 1982 Anayasas›’n›n tüm hak ve özgürlükler aç›s›ndan getirilen
s›n›rl›l›klar ve devleti güçlendiren hükümleri ile 1961 Anayasas›’n›n özgürlükçü ruhundan ayk›r› bir niteli¤e sahip oldu¤u söylenebilir. 1982 Anayasas› bir yandan getirdi¤i s›n›rlay›c› hükümlerle toplumsal güçlerin ve demokratik mekanizmalar›n
güçlenmesini k›s›tlay›c› bir etki yaratm›fl, di¤er yandan liberal felsefesi ile devletin
sosyal denge ve uzlaflma sa¤lay›c› rolünden uzaklaflmas›na yol açm›flt›r (Koray,
2005: 67).
1982 Anayasas›’n›n “koruma” ilkesi” yerine “düzenleme” ilkesini ön plana ç›kard›¤› görülmektedir. Sendika kurma ve grev hakk›nda önemli s›n›rlamalar getiren Anayasa, sendikalar›n faaliyetlerini de önemli ölçüde s›n›rland›rm›flt›r. Anayasa’da kamu görevlileri ile ilgili bir düzenlemeye yer verilmemifl, kamu görevlilerinin sendikal haklara sahip olmas› 2001 y›l›nda yürürlü¤e giren 4688 Say›l› Kanun
ile mümkün olabilmifltir. 1982 Anayasas›’n›n belirledi¤i ilkeler çerçevesinde düzenlenen ve Türkiye’nin onaylad›¤› uluslararas› sözleflmelere ayk›r› hükümler içeren
2821 Say›l› Sendikalar Kanunu ve 2822 Say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt
Kanunu 1983 tarihinde kabul edilmifltir. Bu kanunlar›n yan›nda ifl hukuku alan›nda s›n›rlay›c›, geçmiflte elde edilen haklar› ortadan kald›r›c› düzenlemeler de gündeme gelmifltir (Tokol, Alper, 2011: 35).
12 Eylül süreci ve 24 Ocak kararlar› ile uygulamaya konulan neo-liberal politikalar 1983 y›l›nda ifl bafl›na gelen Turgut Özal hükümetlerince sürdürülmüfltür.
Turgut Özal taraf›ndan kurulan ANAP hükümetlerinin sosyal adalet ve sosyal güvenlik politikalar›, serbest piyasa sistemi içinde giriflimcili¤in ve bireysel tasarruflar›n teflvik edilmesi esas›na dayanmaktad›r. Birey ve toplum düzeyinde sosyal güvenli¤in sa¤lanmas› hususunda ilk ve en önemli teminat olarak aileyi gören ANAP
hükümetleri, geleneksel sosyal dayan›flma kurumlar›n›n aile sistemi ile birlikte teflvik edilmesi gerekti¤ine iflaret etmifltir (Sallan Gül, 2006: 284-285).
1980’li y›llardan itibaren ithal ikameci içe dönük politikalar›n› terk ederek d›fla aç›k büyüme modellerini tercih eden Türkiye, küresel etkileri önceki döneme
oranla daha fazla hissetmifltir. Ekonomik yap›daki liberal dönüflüm, toplumsal
yap›da etkilerini göstermekte gecikmemifltir. Tüm dünyada devletin küçülmesi,
sermayenin rekabet gücünün art›r›lmas›, ifl piyasalar›n›n bu rekabete uyum için
esneklefltirilmesi söylemleri Türkiye için de geçerli olarak, uygulamaya aktar›lmas› çal›flmalar›nda sorunlarla karfl›lafl›lm›flt›r. Kentleflme ve iflsizlik sorunlar›yla
73
derinleflen sosyal problemler, hükümetleri ciddi önlemler almaya itmifltir. Ancak
bu bask›, ço¤u zaman ekonomik sorunlar› bahane eden hükümetlerce karfl›l›ks›z
b›rak›lm›flt›r.
1980 sonras› dönemde Türkiye’de ekonomik ve sosyal yap›dan kaynaklanan
sorunlar›n sosyal politikalar üzerinde bask›s›n› art›rarak sürdürdü¤ü görülmüfltür.
Sosyal güvenlik sistemi sadece formel çal›flanlar› içeren, s›n›rl› bir koruma sa¤larken, sosyal sigorta sistemi de ço¤u kez siyasi müdahalelere aç›k olmufltur. Cumhuriyet tarihinin uzun bir bölümünde hakim olan tar›m yo¤unlu¤u, bugün bile geliflmifl ülkelerin çok üzerindedir. Bu kesime nüfusun büyük bir bölümünü içerecek,
genifl kapsaml› sosyal politikalar götürülememifl, gelir düzeyi tar›msal sübvansiyonlarla korunmaya çal›fl›lm›flt›r. Yap›sal nitelikli ekonomik sorunlar, iflsizlik üzerinde sürekli bir bask› unsuru olmufltur. ‹stihdam üzerindeki vergilerin yüksekli¤i,
yat›r›ms›zl›¤› ve kay›td›fl›l›¤› besleyen bir niteli¤e sahip olmufltur.
Ülkemizde sosyal yard›m ve sosyal hizmetlerin sa¤lanmas›na yönelik kurumsal
örgütlenme oldukça karmafl›k bir yap›lanma arz etmektedir. Primsiz rejimler olarak da adland›r›lan bu tür kamu sosyal güvenlik harcamalar›, finansman›n›n devletçe karfl›land›¤› sosyal güvenlik uygulamalar›d›r. Yafll›, malul ya da sakat olan vatandafllara ayl›k ba¤lanmas›, sa¤l›k hizmetlerinin ücretsiz gerçeklefltirilmesi sosyal
yard›m uygulamas› olarak gerçeklefltirilmektedir. Herhangi bir sosyal güvenlik kurumunun kapsam›nda olmayanlar için hayata geçirilen genifl kapsaml› bir di¤er
sosyal yard›m uygulamas› da 1986 y›l›nda 3294 say›l› kanunla oluflturulan “Sosyal
Yard›mlaflmay› ve Dayan›flmay› Teflvik Fonu” ile bafllam›flt›r. Bununla il ve ilçe düzeyinde oluflturulan birimlerle fakir ve muhtaç vatandafllara ayni ve nakdi yard›m
yap›lmas› amaçlanm›flt›r.
1980’li y›llara kadar süren sosyal hizmetlerin yürütümüne iliflkin kurumlar aras› da¤›n›kl›k 1983 y›l›nda 2828 say›l› Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
Kanunu ile giderilmifl ve bu alana iliflkin mevzuat›n birlefltirilerek hizmetlerin tek
çat› alt›nda toplanmas› sa¤lanm›flt›r. Kurum korunmaya muhtaç çocuklara, sakatlara, kimsesiz ve yafll›lara koruma garantisi sa¤lamaktad›r. Ülke çap›nda faaliyet gösteren yurtlar ve huzurevleri arac›l›¤›yla sa¤lanan sosyal hizmetler, gönüllü kurulufllar ile ifl birli¤i içerisinde sosyal refah hizmetlerinin etkinlefltirilmesi amac›n› tafl›maktad›r (Alper, 2003: 54).
1980 sonras›nda sosyal hizmetlerde yaflanan geliflmeler hakk›nda k›saca
bilgi veriniz?
SIRA S‹ZDE
Türkiye’de sosyal politikalar›n yeniden ele al›nmas›na yönelik tart›flmalar›n
a¤›rl›kl› bir k›sm›n› sosyal güvenlik tart›flmalar› oluflturmaktad›r.
Türk sosyal güvenlik sisteminin finansman›nda temeli oluflturan primler, sigortal›lar ve iflverenlerR U
den al›nmaktad›r. Geliflmifl ülkelerin birço¤unda devletin sosyalS Osigorta
sisteminin
finansman›na kat›lmas› yayg›n bir uygulama iken bu Türkiye’de gerçekleflmemektedir. Siyasi iktidarlar›n, sosyal güvenlik hakk›n› bir imtiyaz olarak, çeflitli toplum
D‹KKAT
kesimlerine verme e¤ilimi, sosyal sigorta kurumlar›n›n aktüeryal dengelerini bozmufltur. Sosyal güvenlik için tahsis edilen kaynaklar yetersiz kalm›fl, mevcut kaySIRA S‹ZDE
naklar da etkin kullan›lamam›flt›r. Sosyal güvenlik kurumlar›n›n
kapsad›¤› nüfus
büyütülemedi¤i gibi mevcut yap› da sürekli aç›klar vermeye bafllam›flt›r. Da¤›n›k
ve etkin çal›flmayan organizasyon yap›s› içerisinde sa¤lanan sosyal
güvenlik garanAMAÇLARIMIZ
tisinin seviyesi yetersizdir (Alper, 2003: 67-84).
7
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
74
Sosyal Politika-I
TÜRK‹YE’DE SOSYAL POL‹T‹KANIN TARAFLARI
Sosyal politikan›n ulusal taraflar›n› devlet, sendikalar ve sivil toplum örgütleri oluflturmaktad›r. Devletin ç›kard›¤› kanunlar, oluflturdu¤u kurumlar iflveren ve arabulucu rolü ile sosyal politikalar›n oluflturulmas›nda temel rol oynamaktad›r. Ülkenin
siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel yap›s› ve uluslararas› faktörler devletin sosyal
politikalar›n oluflturulmas›ndaki rolünü kapsam ve içerik olarak etkilemektedir
(Tokol, 2000: 23).
Modern anlam›yla sosyal politikan›n do¤uflu, devlet kavram›ndaki geliflmelere
ba¤l›d›r. Temel hak ve özgürlükler, halk egemenli¤i ve demokrasi kavramlar›n›n
geliflmesine ba¤l› olarak sosyal politika ve sosyal devlet düflüncesi farkl›laflm›flt›r.
Sanayi Devrimi’nin bafllang›c›ndan itibaren sosyal sorunlar›n kapsam›nda ve fliddetinde meydana gelen art›fl, Frans›z ‹htilali ve buna ba¤l› düflünce ak›mlar›n›n oluflturdu¤u devlet kavram›ndaki geliflmelerle birleflince, devletin sosyal sorunlar karfl›s›nda tarafs›z kalma imkân› kalmam›flt›r. Bir yandan temel hak ve özgürlükleri
toplumun genifl kesimleri ve iflçi s›n›f› için talep eden toplumcu düflünceler, di¤er
yandan örgütlü s›n›f yap›s› ve siyasal demokrasi talepleri, yeni dönüflümleri gerekli k›lm›flt›r. Bu dönüflümlerin bafl›nda da sosyal sorunlar› gidermeye yönelik kamu
müdahalesi yer alm›flt›r (Koray-Topçuo¤lu, 1995: 32).
Kazan›lan temel hak ve özgürlüklerin örgütlenme ve siyasal haklar boyutunda
geliflme göstermesi, fertlere sadece klasik özgürlükler sa¤layarak onlar için zorunlu maddi gereksinimleri karfl›lamay› görev edinen liberal devlet anlay›fl›n›n terk
edilmesine neden olmufltur. Devlet, klasik fonksiyonlar› d›fl›nda yeni görev ve sorumluluklar alm›fl, sa¤l›k, e¤itim, konut, sosyal güvenlik alan›nda çeflitli hizmetleri
üstlenmifltir. ‹lerleyen dönemlerde bu hizmetlerin yan›nda iflveren konumunu kazanm›fl, toplumsal refah›n art›r›lmas› ad›na ekonomik geliflmeye destek olmufltur.
Devletin yüklendi¤i ekonomik ve sosyal fonksiyonlar yasa ve anayasalarda yerini
alm›flt›r (Tokol, 2000: 7).
Sosyal devletin geliflimine ba¤l› olarak büyüyen kamu müdahalesi ve onun
oluflturdu¤u kurumlar, müdahale s›n›rlar›n›n nerede oluflaca¤›na dair tart›flmalar›
da beraberinde getirmifltir. Örgütlü toplum yap›s›n›n geliflimi ve kendi kendine
yard›m mekanizmas›n›n iflleyiflinin güçlenmesi, devletin çal›flma iliflkilerini düzenlemedeki rolünü s›n›rlasa da liberal görüfl taraf›ndan devletin müdahaleci anlay›fl›
sürekli bir elefltiriye tabi tutulmufltur. Bu müdahalenin ekonomik iflleyifle zarar verece¤i ve sosyal yap›n›n da bundan etkilenece¤i düflünceleri, sosyal devletin geliflim sürecinde sürekli ifade edilen bir elefltiri konusu olmufltur. Nitekim 1970’li y›llarda yaflanan petrol krizleri sonucundaki ekonomik bunal›m›n suçlusu olarak refah devleti uygulamalar› gösterilebilmifltir.
20. yüzy›l boyunca ekonomik ve sosyal geliflmelerini sürdüren bat› ekonomileri piyasa ekonomisi yoluyla ekonomik genifllemeyi baflarm›fl, çal›flma koflullar›n›
ve gelir da¤›l›m›n› düzenleyici politikalarla da sosyal refah devleti anlay›fl›n›, bu
büyümeye eklemlemifltir. Geliflmifl kapitalist ekonomilerde sosyal devlet uygulamalar›n›n farkl› düzeylerde yaflansa da, benzer süreçlerden geçti¤ini ifade etmek
mümkündür. Bu benzerlikler, sosyal refah devleti anlay›fl›n›n ulus devlet yap›lanmas›n›n bir ürünü olmas› ve kapitalist iktisadi sistem içerisinde demokratik ihtiyaçlara cevap verebilme kabiliyetidir.
Türkiye’de devletin ço¤u kez, sosyal politikan›n kapsam›n›, uygulamalar›n içeri¤ini ve boyutlar›n› belirleyen tek güç olarak ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Sosyal,
siyasal ve ekonomik yap›da do¤rudan belirleyici durumda olan devlet, ço¤u za-
man bu alandaki olumsuzluklar› gerekçe göstererek s›n›rl› bir sosyal politika düzenlemesi gerçeklefltirmifltir. Devlet anlay›fl›ndaki “devlet baba” figürünün toplumca kabul görmesi, devletin belirledi¤i sosyal politika alan›na yönelik itirazlar›n ortaya ç›kmas›n› da önemli ölçüde engellemifltir.
Sosyal politikan›n önemli taraflar›ndan birini de sendikalar oluflturmaktad›r. Sanayi üretiminin art›r›l›rken kol gücüne duydu¤u ihtiyaç, sermaye ç›karlar› ile çat›flan büyük bir çal›flan grubu da ortaya ç›karm›flt›r. Büyük fabrikalar›n kurulu oldu¤u sanayi merkezlerinde bir araya gelen iflçilerin ayn› ekonomik-sosyal sorunlar
içinde ortak bir bilince ulaflmalar› da uzun sürmemifltir. Bu gruplar›n birleflmesi ile
ortaya ç›kan kolektif organlar, çal›flanlar›n sermaye karfl›s›nda da güçlü bir blok
oluflturmas›n› sa¤lam›flt›r.
kurduklar› sendikalar eliyle, mevcut düzen içerisinde ekonomik ve sosyal durumlar›n› düzeltme hareketi olarak güç kazanm›flt›r. Çal›flanlar›n kendi gelecekleri üzerinde söz sahibi olmalar› ve amaçlar›n›n gerçekleflmesine katk› sa¤lamalar›, modern toplumun bir unsuru olarak da de¤er görmüfltür. ‹lerleyen süreçte sendikalar›n toplu pazarl›k, grev ve toplu sözleflme haklar› ile donat›lmas›, çal›flma hayat›n›n güçlü bir aktörü olarak ortaya ç›kmalar›na ve sosyal politikalar› flekillendiren
etkin bir unsura dönüflmelerine neden olmufltur (Tuna-Yalç›ntafl, 1991: 213-214).
Bat›’da s›n›f bilinci temelinde güç kazanan sendika hareketi önemli mücadeleler sonucunda elde etti¤i örgütlenme gücünü endüstri iliflkileri ve siyasi sisteme
tafl›ma imkân›n› bulmufltur. II. Dünya Savafl›’ndan sonra Avrupa’da yaflana Refah
Devleti deneyiminde sendikalar›n endüstri iliflkilerinin taraf› olarak önemli katk›lar› vard›r. Ancak Osmanl›’dan devrald›¤› tar›m toplumu yap›s›n› Cumhuriyet tarihinin önemli bir bölümünde de tafl›yan Türkiye’de sanayileflme politikalar›n›n istenilen baflar›ya ulaflamamas›, Bat› benzeri bir iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›kmas›n› da
engellemifltir. Bu geliflmede, s›n›fl› toplum yap›s›n›n de¤er görmemesi, örgütlülük
bilincinin düflük olmas› ve jakoben politikalarla sendikal haklar›n ço¤u zaman
hiçbir talep olmaks›z›n tan›mlanmas› gibi uygulamalar›n da önemli bir rolü oldu¤u söylenebilir.
Sivil toplum örgütlerinin tan›m› konusunda literatürde fikir birli¤i bulunmamaktad›r. Ancak tüm tan›mlarda; bu örgütlerin kurumsallaflm›fl, devletten ayr›, elde ettikleri kâr veya geliri sosyal amaçlar do¤rultusunda kullanan, ba¤›ms›z, gönüllü kiflilerden oluflan kamusal amaçl› faaliyet yapan örgütler olmalar› gerekti¤i
üzerinde durulmaktad›r. Sivil toplum örgütlerinin geçmifli oldukça eski olmas›na
karfl›n küreselleflme ile birlikte devletin sosyal sorunlar› çözmede yetersiz kalmas›,
bu kurumlara duyulan ilginin artmas›na neden olmufltur. Say›lar› ve nitelikleri geçmiflten çok farkl› olan sivil toplum örgütleri; siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel faaliyetler yerine getirerek, insan› evrensel de¤erlere dayal› bir de¤iflim içine sokmaya ve yurttafll›k kavram›n› yaratmaya çal›flmaktad›rlar (Tokol-Alper, 2011: 60).
Sosyal Politikalar›n Düzenleyicisi Olarak Devlet
Sosyal politikalar›n belirlenmesinde devletin müdahaleci karakterinin ortaya ç›k›fl›
Sanayi Devrimi’ni gerçeklefltiren toplumlarda, s›n›rl› da olsa ancak 19. yüzy›l›n bafl›nda gerçekleflebilmifltir. Sanayi Devrimi dinamiklerini yaflamayan tar›m toplumu
niteli¤indeki Osmanl› toplum yap›s›nda devletin müdahalesinin s›n›rl› oldu¤u görülmüfltür. Toplumsal yap›da ortaya ç›kabilecek sorunlar ‹slam dininin yard›mlaflma
ve dayan›flma yap›s› ve yine dinî yans›malarla oluflan baz› kurumlar›n eliyle gerçeklefltirilmifltir. ‹slam dininin dayan›flma ilkeleri çerçevesinde ortaya ç›kan yard›mlafl-
75
76
Sosyal Politika-I
ma anlay›fl›, bu anlay›fl›n temsil etti¤i vak›f kurumunun Anadolu co¤rafyas›nda birçok sosyal ifllevi yerine getirebilme kapasitesi ve Ahi Teflkilat›n›n dayan›flmac› mesleki yap›s› sosyal sorunlar›n çözümünde önemli rollere sahip olmufltur. Tüm bu dinamiklerin yan›nda tar›m toplumu görünümünün önemli bir arac› olan genifl ve korumac› aile yap›s› sorunlar›n kayna¤›nda çözülmesine imkân sa¤lam›flt›r.
Tanzimat’la bafllayan süreçte modern devlet anlay›fl› uygulamalar›n› yans›tan
düzenlemeler ve uygulamalar görülmüfltür. Bu çerçevede Osmanl›’da modernleflme çabalar›n› II. Mahmut dönemine kadar götürebilme imkân› vard›r. II. Mahmut
ve Tanzimat dönemlerindeki reformlar›n sosyal devlet ve yeni bir yönetim tarz›n›n
oluflumuyla ba¤lant›l› oldu¤u; bu ba¤lamda, sa¤l›k alan›nda karantina teflkilat›n›n
oluflturulmas›, afl›lama, ebelik e¤itimi gibi koruyucu uygulamalar›n yerleflmesi, ülke çap›nda devlet hastanelerinin aç›lmas›, aile alan›nda dul ve yetim maafllar›n›n
düzenlenmesi, yetim çocuklar›n vasilik sorununun devlet taraf›ndan nizamname
ile düzenlenmesi, ilk e¤itimin yayg›nlaflt›r›lmas› çabalar›, k›z ve erkek çocuklar için
memleket çap›nda ›slahhanelerin ve sanayi mekteplerinin kurulmas›; ihtisap nezareti yerine modern polis teflkilat›n›n oluflturulmas› ve ceza kanunun kabul edilmesi dâhil ilgili kanuni düzenlemelerin yap›lmas›; kent yoksullar›n›n denetim alt›nda
tutulmas›na yönelik nizamnamelerin gündeme getirilmesi; dâhili ve harici pasaport
sisteminin yürürlü¤e konulmas›; görece düzenli nüfus say›mlar›n›n yap›lmas› gibi
bir dizi hukuki ve kurumsal düzenleme ve uygulamalar›n, sosyal devlet mefhumunun yeni bir yönetim tarz› olarak bütün boyutlar›yla Osmanl› toplumunda flekillenmeye bafllad›¤›n›n aç›k iflaretleri olarak yorumlanmaktad›r (Özbek, 2002: 13).
Avrupa’da devletin çal›flanlar› korumak amac›yla uygulad›¤› reformist müdahalelere yönelik düzenlemeler, 18. yüzy›l›n sonlar›nda Osmanl› toplumunda da görülmektedir. Mecelle’nin çal›flanlar› koruyucu hükümleri, baflta madenler olmak
üzere çeflitli alanlarda düzenlemeler sa¤layan nizamnameler bu dönemim kamu
nitelikli sosyal politika uygulamalar›d›r. Ço¤u kez sanayi gelifliminin olumsuz etkileri görülmeden uygulamaya geçirilen bu düzenlemeler, geleneklerin korunmas›
ve modernleflme ikilemi aras›nda önemli tart›flmalara da neden olmufltur.
1923 y›l›nda kurulan Cumhuriyet’in Osmanl› miras›ndan devrald›¤› s›n›rl› sanayi ve tar›m toplumu görüntüsü, sanayileflmenin öncelikli bir ekonomik hedef olarak de¤erlendirilerek ele al›nmas›n› sa¤lam›flt›r. 1930 y›l›na kadar dünyadaki geliflmelerin de etkisi ile geliflen liberal kalk›nma hamlelerinin, insan kayna¤› ve sermaye yetersizli¤i baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤› görülmüfltür. 1930’l› y›llardan itibaren bafllayan
devletçi politikalar ise devleti büyük bir iflveren konumuna getirerek, müdahaleci
ve düzenlemeci rolünün artmas›n› sa¤lam›flt›r. II. Dünya Savafl›’ndan sonra bafllayan demokrasiye geçifl çal›flmalar› ve Bat›’da refah devleti uygulamalar›na yönelik
ilginin artmas›; Türkiye’de de geleneksel sosyal politika uygulamalar›n›n de¤iflmesine, yasal düzenlemelerin yeniden gözden geçirilmesine ve modern sosyal politika kurumlar›n›n oluflmas›n› sa¤lam›flt›r.
Türk sosyal politika tarihinde bir dönüm noktas› olarak kabul edilen 1961 Anayasas›, sosyal hukuk devleti ve sosyal adalet anlay›fl›n›n geliflmesinde önemli katk›lar
sa¤lam›flt›r. Bu anlay›fl›n bir sonucu olarak çal›flma hakk›, grev ve toplu sözleflme hakk›, sendika hak ve özgürlükleri anayasal güvence alt›na al›nm›flt›r. Bu sosyal ve siyasal özgürlük ortam› içerisinde iflçilerin h›zla örgütlenmeleri ve yeni yasal haklardan
yararlanmak amac›yla yapt›klar› etkinlikler, iflverenleri de yeni sistem uymaya zorlam›fl ve endüstri iliflkileri bir ölçü de olsa, toplu iliflkiler biçimine dönüflmeye bafllam›flt›r. 1961 Anayasas› sosyal politikada yeni bir dönemin oldu¤u kadar, iflçi iflveren iliflkilerinin de yeni bir dinamizme kavuflmas›n›n bafllang›c› olmufltur (Koray, 2005: 164).
1961 Anayasas›’n›n 2. maddesinde “Türkiye Cumhuriyeti insan haklar›na ve
bafllang›çta belirtilen ilkelere dayal› millî, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk
devletidir” tan›mlamas› sosyal devlet ilkesinin ilk kez Anayasa’da tan›mlanmas› bak›m›ndan önemlidir. Bu tarihe kadar Türk devlet gelene¤inin korumac› alan›nda
geliflen sosyal politika sorumluluklar›n›n bu tarihten itibaren “hak temelli” bir yaklafl›mla ele al›nd›¤› görülmektedir.
Çal›flma hayat›nda iflçi kesiminin dahi taleplerinin ötesinde ve ihtiyaçlar›n çerçevesini aflan h›zl› de¤iflim, çal›flma iliflkilerini demokratiklefltirmeyi baflar›rken yap›n›n sistemlefltirilmesini zorlaflt›rm›flt›r. ‹ktisadi flartlarla iliflkiler kurulmadan kayna¤›n› siyasi otoritenin takdirinden alan düzenlemelerin 1976 y›l›ndan itibaren verimlilik düflüflleri, at›l üretim kapasitesi, grev ve lokavtlarda kaybedilen iflgünü say›s›n›n yükselmesi gibi nedenlerle ekonomik yap›ya olumsuz etkiledi¤i görüflmüfltür. Bu dönemde say›lar› 800’e yaklaflan sendikalar›n zay›flad›klar›, toplu sözleflme
düzeninin huzursuzluk ve istikrars›zl›k kayna¤› oldu¤u ve 1980 y›l›nda toplumun
içine düfltü¤ü iktisadi ve sosyal çöküntünün çal›flma iliflkilerinin tüm boyutlar›nda
kendini gösterdi¤i görülmüfltür (Turan, 1990: 205).
Türk demokrasi tarihinin k›sa geçmiflinde sürekli müdahaleler ile toplumsal taban›n güçlenmesine müdahale edilmesi bir yandan toplumsal taleplerin ihtiyaçlar
ve sorunla temelinde olgunlaflmas›n› önlemifl di¤er yandan toplumsal talepleri
esas alan de¤il k›s›r ve popülist uygulamalara dayanan bir siyaset anlay›fl›n›n güçlenmesini sa¤lam›flt›r. 1960 askeri müdahalesi ile bafllayan ve 1961 Anayasas› ile
olumlu izlenimlerin olufltu¤u dönemin 1980 askeri müdahalesi ile sona erdi¤i görülmüfltür. Bu do¤rultuda haz›rlanan 1982 Anayasas›, demokratik mekanizmalar›n
güçlenmesini k›s›tlam›fl ve Anayasa’n›n temel bir ilkesi olarak belirlendi¤i halde
sosyal devlet uygulamalar›ndan ayk›r› bir noktaya düflülmüfltür.
Türkiye’de sosyal politikalarda sa¤lanan geliflmelerin sosyal ve s›n›fsal dinamiklerin ürünü olarak de¤il devletin etkin oldu¤u bir sistem içinde gerçekleflti¤i
görülmektedir. Türkiye’nin bat›ya göre geç sanayileflmesi ve s›n›fsal dinamiklerin
oluflmamas› sosyal politikalarda paternalist e¤ilimlerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Cumhuriyet tarihi boyunca yaflanan yap›sal ekonomik sorunlar önemli bir
mücadele alan›n› olufltururken, bu etkilerin ortaya ç›kard›¤› sosyal sorunlar muhafazakâr toplum yap›s›n›n dayan›flma gücüne terk edilmifltir. Ancak de¤iflen yaflam
koflullar› ve 1980’li y›llardan itibaren uygulanagelen liberal politikalar, bir yandan
sosyal sorunlara muhatap olan gruplar›n büyümesine neden olurken di¤er yandan
geleneksel kurumlar›n güçlerini önemli ölçüde güçlerini yitirerek sosyal politikalara olan ihtiyaçlar›n artmas›na neden olmufltur (Özayd›n, 2011: 38).
Türkiye’de Sendikac›l›¤›n Tarihsel Geliflimi
Sosyal politikan›n en önemli taraflar›ndan biri de, “kendi kendine yard›m mekanizmas›” olarak da ifade edilen sendikalard›r. Avrupa’da Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›k›fl›n› izleyen dönemde çal›flma flartlar›na tepki olarak örgütlenen iflçi s›n›f›n›n
oluflturdu¤u yap›lar, ilerleyen dönemde sanayi toplumlar›n›n vazgeçilmez birer
ö¤esi haline gelmifllerdir.
kurduklar› sendikalar eliyle, mevcut düzen içerisinde ekonomik ve sosyal durumlar›n› düzeltme hareketi olarak güç kazanm›flt›r. Çal›flanlar›n kendi gelecekleri üzerinde söz sahibi olmalar› ve amaçlar›n›n gerçekleflmesine katk› sa¤lamalar›, modern toplumun bir unsuru olarak da de¤er görmüfltür. ‹lerleyen süreçte sendikalar›n toplu pazarl›k, grev ve toplu sözleflme haklar› ile donat›lmas›, çal›flma hayat›-
77
78
Sosyal Politika-I
n›n güçlü bir aktörü olarak ortaya ç›kmalar›na ve sosyal politikalar› flekillendiren
etkin bir unsura dönüflmelerine neden olmufltur (Tuna, Yalç›ntafl, 1991: 213-214).
Türkiye’de çal›flanlar›n oluflturduklar› örgütlenmelerle kendi kendine yard›m
mekanizmalar›n› harekete geçirmeleri k›sa bir geçmifle sahiptir. Cumhuriyet’in kurulufluna kadar olan süreçte bafll›ca ekonomik faaliyet alan›n›n tar›m sektöründe
oluflumu, Cumhuriyet yönetimine büyük bir tar›msal miras b›rakm›flt›r. Bu yap›lanma içerisinde uzun süre iflçi kesiminin oluflamamas›, sendikal örgütlenmeler için
gerekli sosyal bilincin geliflmesini imkâns›z k›lm›flt›r. Bunun yan›nda Türk toplumsal yap›s› içerisinde s›n›f ayr›l›klar›n›n, dinî ve sosyo-kültürel kurumlar›n etkisiyle
hofl karfl›lanmayan yap›s›, sendikalar›n geliflmesi önündeki bir di¤er engeli teflkil
etmifltir (Çubuk, 1986: 111).
1871 y›l›nda ‹stanbul’da kurulan Ameleperver Cemiyetinin ve bundan bir y›l
sonra 1872 y›l›nda tersane iflçilerinin grevinin patlak vermesi Türkiye’de sendikac›l›k hareketinin do¤ufl döneminin bafllang›çlar› olarak kabul edilir. Sendikac›l›k
hareketinin ortaya ç›k›fl› ile birlikte Bat›’dan gelen etkilerle iflçi s›n›f›na siyasal bilinç verilmeye çal›fl›lm›flt›r. 1889 y›l›nda kurulan ‹ttihadi Osmani Cemiyeti’nin faaliyeti genifl ölçüde bu amaca yönelmifl ancak istibdat rejiminin etkileri ile örgüt merkezini Paris’e tafl›m›flt›r. Bu baflar›s›zl›¤›n ard›ndan 1895’te Tophane iflçileri taraf›ndan kurulan Osmanl› Amale Cemiyeti de bir yandan nizami sendikac›l›k faaliyetini sürdürürken di¤er yandan gizlilik içinde iflçilere siyasal bilinç verme görevini
yerine getirmifltir. Ancak bu örgüt de üyelerine yönelik a¤›r bask›lar nedeni ile varl›¤›n› uzun süre devam ettirememifltir (Ifl›kl›, 1990: 310). 1885 y›l›nda kapat›lan bu
cemiyetin mensuplar› daha sonra Osmanl› Terakki Cemiyetini kurmufllard›r. 1908
y›l›ndan sonra özellikle yabanc› sermayeli kurulufllarda ve önemli illerde iflçi derneklerinin say›s›n›n artt›¤› görülmüfltür (Turan, 1990: 156).
Osmanl› Devleti’nde 19. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru sanayileflmenin art›k sendikalar›n kurulabilece¤i ekonomik ortam› oluflturabilecek düzeye geldi¤i ve yukar›da
say›lan örneklerden de anlafl›laca¤› gibi iflçilerin dernekler (cemiyetler) çat›s› alt›nda bir araya gelerek örgütlenmeye bafllad›klar› görülmektedir. I. Meflrutiyet’in ilan›ndan itibaren ilk iflçi eylemlerinin bafllad›¤› ve 1872-1906 y›llar› aras›nda 25’e kadar ulaflt›¤› görülmüfltür. Özellikle yabanc› sermaye ortakl›klar›n›n ifl yerlerinde yo¤unlaflmas› nedeni ile bu eylemleri antiemperyalist düflüncelere ba¤layan görüfllerin yan› s›ra, o dönemin a¤›r çal›flma ve olumsuz ekonomik koflullar› karfl›s›nda
oluflan bir tepki olarak de¤erlendiren görüfller de mevcuttur. II. Meflrutiyet’in yaratt›¤› özgürlük ortam› içerisinde iflçiler, dernekler çat›s› alt›nda örgütlenmeyi sürdürmüfller ve yaflanan ekonomik sorunlar nedeni ile ödenmeyen ücretlerini alabilmek için topluca ifl b›rakma eylemelerine yönelmifllerdir. Nitekim 1908 y›l›nda iflçi derneklerinin kurulabilmesini yasaklayan ve kurulanlar›n feshedilmesini öngören “Tatil-i Eflgal Cemiyetleri Hakk›nda Kanun-u Muvakkat ile 1909 y›l›nda yürürlü¤e giren Tatil-i Eflgal Kanunu giderek ço¤alan ve sertleflen iflçi eylemlerini yasaklam›flt›r (Altan, 2003: 66-67).
Temel gerekçesini iflçi hareketlerindeki art›fl›n iktisadi faaliyetleri etkilemesi ve
ülke idaresini zorlaflt›rmas› gibi nedenlerle aç›klayan Tatil-i Eflgal (iflin durdurulmas›) Kanunu, çal›flma hayat›n iki yönden s›n›rlama getirmifltir. ‹lk s›n›rlama iflçi iflveren uyuflmazl›klar›n›n çözümünün seçilen temsilciler arac›l›¤› çözümlenmesi iken
di¤er s›n›rlama sendikalar›n kapat›lmas› olmufltur. Tatil-i Eflgal Kanunu, iflçinin ifl
flartlar›ndan do¤an flikâyetlerini uzlaflt›rma yolu ile çözüme kavuflturulmas›na, bu
flekilde uzlaflman›n sa¤lanamad›¤› durumlarda fliddet yoluna gidilmeden grev yap›lmas›na onay verirken mevcut iflçi ve iflveren sendikalar›n› feshederek sendikalar›n kurulmas›n› yasaklam›flt›r.
Kurtulufl Savafl› y›llar›nda özellikle yabanc› iflverenlere karfl› yürütülen grevlerle, milli mücadeleye katk› sa¤lamak hedeflenmifltir. 1923 y›l›n›n ilk aylar›nda Türkiye ‹flçi ve Çiftçi Sosyalist F›rkas›na üye ayd›nlar, ‹stanbul ve yurdun di¤er bölgelerindeki iflçi örgütlerini bu örgüt alt›nda toplayarak Türkiye Dernek Birlikleri ‹ttihad› ad› alt›nda sendikalar› temsil eden bir yap› oluflturmufllard›r. 1923 y›l›nda toplanan ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde “‹flçi Grubunu ‹ktisadi Esaslar›” bölümünde dernek hakk›n›n tan›nmas› ve Tatil-i Eflgal Kanunu’nun yeniden iflçilerin haklar›n› tan›mak üzere tetkik ve tanzimi karar ba¤lansa da k›sa bir süre sonra kabul edilecek
Takrir-i Sükûn Kanunu ile sendika hakk› fiilen ortadan kalkaca¤›ndan bu karar›n
uygulamada hiçbir önemi olmam›flt›r (Ifl›kl›, 1990: 314).
1937 y›l›na kadar yürürlükte kalan Tatil-i Eflgal ve fieyh Sait isyan›’n› bast›rmak
amac› ile 1925 y›l›nda kabul edilen Takrir-i Sükûn Kanunlar›, Cumhuriyet’in ilk dönemimde sendikalara örgütlenebilme imkân› vermemifllerdir. 1928 y›l›nda iktidardaki partiye ba¤›ml› sendika oluflturma çabalar› da olumsuz sonuçlanm›flt›r. 1933’de
Ceza Kanunu ve s›n›f esas›na göre dernek kurulmas›n› yasaklayan 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu ile sendika hakk› tamamen ortadan kald›r›lm›flt›r.
II. Dünya Savafl›’ndan sonra de¤iflen koflullara ba¤l› olarak 1946 y›l›nda Cemiyetler Kanunu’nda de¤ifliklik yap›larak s›n›f temelli cemiyet kurma yasa¤›n›n kald›r›lmas› yeni sendikalar›n kurulmas›n› sa¤lam›flt›r. 1947 y›l›nda kabul edilen 5018
Say›l› ‹flçi ve ‹flveren Sendikalar› ve Sendika Birlikleri Hakk›ndaki Kanun’un belirledi¤i çerçeve içerisinde 1947-1960 y›llar› aras›nda çok say›da sendikan›n kuruldu¤u görülmüfltür. 1952 y›l›nda ilk iflçi sendikas› konfederasyonu olan Türk-‹fl (Türkiye ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu) kurulmufltur. Kurulan bu sendikalar›n mali
imkânlar ve örgüt yap›lar› bak›m›ndan yetersiz kald›klar› görülmüfltür (Tokol, Alper, 2011: 50). 1952 y›l›nda kurulan Türk-‹fl’i, 1967 y›l›nda Türkiye Devrimci ‹flçi
Sendikalar› Konfederasyonu (D‹SK), 1970 y›l›nda Milliyetçi ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (M‹SK) ve 1976 y›l›nda da Hak ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu’nun
(HAK-‹fi) kurulufllar› izlemifltir. Hukuksal geliflmeleri takiben oluflan kurumsal yap›, dönemin hakim siyasetinin de bir sonucu olarak artan ölçüde ideolojik bir yap›da flekillenmifltir.
Türkiye’de iflveren sendikalar›n›n örgütlenmesinin de ayn› dönemlere rastlad›¤› görülmektedir. 1958 y›l›nda Koç Toplulu¤u’nun önderli¤inde kurulan Madeni
Eflya Sanayicileri Sendikas›’n›n (MESS) ard›ndan de¤iflik sektörlerden gelen iflverenler sendikal örgütlenmeyi yayg›nlaflt›rmaya çal›flm›fllard›r. 15 Ekim 1961 tarihinde çeflitli sektörlerden gelen iflverenler MESS ile birlikte ‹stanbul ‹flveren Sendikalar› Birli¤i’ni oluflturmufllard›r. 1962 y›l›nda yap›lan II. Ola¤an Genel Kurul’da örgütlenmenin ülke düzeyinde yap›lmas› ve birli¤in ad›n›n da “Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu” (T‹SK) olarak de¤ifltirilmesi kararlaflt›r›lm›flt›r. 1960 sonras›ndaki siyasi kutuplaflman›n bir cephesini de iflçi-iflveren mücadelesi oluflturmufltur. Siyasi gerekçelerle al›nan grev kararlar›n› ayn› niteli¤e dayanan lokavt kararlar› takip etmifltir. Çat›flman›n sona erdi¤i 1980’li y›llarla birlikte d›fla aç›lmac›
ekonomi politikalar›n›n önemli bir aktörü olan iflverenler, çal›flma hayat›n›n düzenlenmesi hususunda etkilerini giderek art›rm›fllard›r. Çal›flma mevzuat›n›n esnek
hale getirilmesi ve esnek çal›flma modellerinin uygulanmas›, istihdam etmedeki
vergi yüklerinin hafifletilmesi, verimlilik-ücret iliflkisinin kurulmas› iflveren sendikalar›n›n taleplerinin ortak noktalar›n› oluflturmaktad›r.
1961 Anayasas›’nda klasik demokrasinin kiflilere tan›d›¤› hak ve özgürlüklerin
ötesinde ilk kez iktisadi ve sosyal hak ve ödevler Anayasa maddesi fleklinde düzenlenmifltir. Anayasa’n›n 46. maddesi tüm iflçi ve iflverenler için sendika kurma
79
Tatil-i Eflgal Kanunu: I.ve II.
Meflrutiyetin sa¤lad›¤›
haklar çerçevesinde
yayg›nl›k kazanan grev
eylemlerini yasaklayan,
mevcut sendikalar›
feshederek sendikalar›n
kurulmas›n› yasaklayan
1909 tarihli düzenlemedir.
80
Sosyal Politika-I
hakk›n› tan›yarak özgür sendikac›l›¤›n temel ilkelerini benimsemifltir. 47. madde
ise iflçi sendikalar›na, üyelerinin iktisadi ve sosyal durumlar›n› korumak ve düzeltmek amac› ile toplu ifl sözleflmesi yapma ve greve gitme hakk› tan›m›flt›r. 1963 tarihinde 274 say›l› Sendikalar Kanunu ve 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile toplu ifl iliflkilerinde yeni ve hareketli bir dönemin bafllamas› sa¤lanm›flt›r. ‹flçi sendikalar›n›n üye say›lar›n›n 1960’l› y›llar›n sonunda bir milyonu aflm›fl olduklar› görülmektedir (Altan, 2003: 73-74).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
1961 Anayasas›
örgütlenme hakk›na iliflkin yasal düzenlemeler hakk›nda bilgi
SIRAsonras›nda
S‹ZDE
veriniz.
1961 Anayasas›
ile sosyal haklar›n geniflletildi¤i, sendikal yap›lar›n geliflme gösterdi¤i dönem yine askerî bir darbe ile kesintiye u¤ram›fl ve sendikal hareket, kazan›mlar›ndan
ödünler vermek zorunda kalm›flt›r. Bu dönemde birçok senS O önemli
R U
dika kapat›lm›fl, ifllevlerine devam eden sendikalar›n etkinli¤i yasal düzenlemeler
ve izlenen ekonomi politikalar› arac›l›¤›yla önemli ölçüde daralt›lm›flt›r (Tokol,
D‹KKAT
2000: 55). 1983 y›l›nda kabul edilen 2821 ve 2822 say›l› kanunlar, 274 ve 275 say›l› kanunlar›n yerini alarak daha s›n›rl› bir sendikac›l›k anlay›fl›na ortam haz›rlam›flSIRA S‹ZDE
t›r. 1980 sonras›
Türk sendikac›l›k hareketi, bölünmüfllük, yasal s›n›rlamalar ve de¤iflen ekonomi politikalar› çerçevesinde zor bir döneme girmifltir. Kamu sendikac›l›¤›nda 1980’li y›llar›n sonunda bafllayan tart›flmalar, 2001 y›l›nda kabul edilen
AMAÇLARIMIZ
Kamu Görevlileri Sendikalar Kanunu ile kamu görevlilerinin sendika hakk›na sahip olmas› ile sonuçlanm›flt›r.
N N
K ‹ T A P
Sivil Toplum
Sosyal sorunlar karfl›s›nda toplumsal gücün ve toplumsal refleksin bir yans›mas›
olarak ortaya ç›kan sivil toplum kurulufllar›, demokratik yap›lar›n vazgeçilmez unTELEV‹ZYON
surlar› haline gelmifltir. Toplumsal yaflant› içerisinde sorun niteli¤i tafl›yan hemen
hemen her konuda gönüllü örgütlenmeler oluflmufl ve toplumsal duyarl›l›¤› harekete geçirmeye çabalam›fllard›r. Gönüllü sivil toplum örgütlerinin demokratik ha‹ N T siyasi
E R N E T partiler gibi vazgeçilmez bir niteli¤e sahip olmas› devletin otoyat içerisinde
riter kimli¤inden de uzaklaflmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu yap›lar sayesinde devlet hemen
her konuda politika üretme gere¤ini duymam›fl ve birçok sorunu topluma devretme flans› yakalam›flt›r.
Özellikle son y›llarda önemli bir at›l›m içersinde olan gönüllü kurulufllar, toplumsal gücün bir yans›mas› olarak de¤er kazanmaktad›r. Ülkemizde örgütlenme
önündeki bürokratik engellerin ortadan kald›r›lmas›na ve demokratik geliflim sürecine paralel olarak bu örgütlenmelerin güç kazand›¤›na flahit olunmufltur. Ancak
Türkiye’deki gönüllü kurulufllar›n önemli bir handikab› kendilerini devletten ba¤›ms›z görememe sorunudur. Bu sorun, temel özelli¤i kamu d›fl› örgütlenme olmas› olan bu kurumlar›n modern geliflimlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu örgütlenmelerin “sivil” karakteri ön planda tutan, devletin müdahalesini hiçbir flekilde kabul etmeyen ve vatandafllar›n gönüllü çal›flmalar›n› içeren bir niteli¤e sahip
olmas›, sosyal politika ifllevlerinin yerine getirilmesinde de önemli katk›lar sa¤layacakt›r (fiimflek, 2000: 340).
81
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
N
A M A Ç
3
Türkiye’de geleneksel koruma kurumlar›n›
s›ralamak.
Türk toplum yap›s›n›n en eski ve geleneksel koruma kurumu ailedir. Tar›m toplumu dinamiklerinin a¤›rl›¤›n› korudu¤u süreçten itibaren büyük
aile yap›s›n›n en önemli ve temel koruma kurumu olarak ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Bir di¤er
koruma kurumu ise toplumsal yard›mlaflmad›r.
Özellikle ‹slam inanç sisteminin etkileriyle güçlenen bu yard›mlaflma anlay›fl›, vak›flar gibi kendine özgü bir kurumsal bir yap›n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r.
Vak›flar›n Cumhuriyet öncesi dönemde ekonomik ve sosyal yap›da yerine getirdikleri ifllevleri
özetlemek.
Osmanl› toplum yap›s›nda vak›flar›n büyük geliflmeler gösterdi¤i, toplumun e¤itim, sa¤l›k, sosyal güvenlik gibi en temel ihtiyaçlar›n›n ötesinde
son derece ayr›nt›lara dönük alanlara bile yöneldi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu durumu ifade etmek için
Bat›l› tarihçiler 16. yüzy›l Osmanl› toplumu için
“vak›f cenneti” tabirini kullanm›fllard›r. Dönemin
flartlar› içinde vak›flar›n toplumun tüm ihtiyaçlar›na cevap vermeye çal›flan tek yayg›n toplumsal
kurum oldu¤u görülmektedir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
‹lk Türk Medeni Kanunu olan Mecelle’nin içeri¤ini aç›klamak.
‹lk Türk Medeni Kanunu olma özelli¤ini gösteren 1876 tarihli Mecelle, ifl iliflkilerini dönemin
anlay›fl›na uygun olarak “insan kiras›” fleklinde
ele alm›flt›r. ‹flçi iflveren iliflkilerine liberal ve bireyci görüflle yaklaflan, iflçi ve iflverenin tam bir
özgürlük içinde ifl iliflkilerini düzenlemelerini
kabul eden Mecelle, çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesinde ilkel ve bireyci bir görüfl getirmifltir.
Mecelle’nin ifl iliflkilerini akit serbestli¤i çerçevesinde inceleyen görüflleri yan›nda, ücretlerin ayni ödenmesini yasaklayan ve günlük çal›flma sürelerini düzenleyen hükümleri de mevcuttur.
1926 y›l›nda Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Medeni Kanunu’nun kabulüne kadar 57 y›l yürürlükte kalm›flt›r.
N
A M A Ç
6
Türkiye’de sosyal politika e¤itimine iliflkin altyap›n›n kuruluflunu ve kurulufluna katk› sa¤layanlar› anlatmak.
II. Dünya Savafl› sürecinde Nazi Almanyas›’ndan
kaçarak Türkiye’ye gelen Alman profesörlerin ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat ve ‹çtimaiyat Enstitüsü
bünyesinde toplumsal gerilimleri azaltmak ve
toplumun bütünlü¤ünü korumak için afl›r› siyasi
ak›mlar›n önlenmesi konusunda verdikleri e¤itimlerin Türkiye’de sosyal politika bilincinin geliflmesine önemli katk›lar› olmufltur. Türkiye’de
sosyal politika e¤itimine iliflkin ilk çal›flmalar›n
da bu döneme rastlad›¤› görülmektedir. Üniversite reformu ile yurtd›fl›ndan gelen hocalar aras›nda sosyal politika disiplininin Türkiye’de geliflimine yapt›¤› katk›lar bak›m›ndan Prof.Dr. Gerhard Kessler özel bir öneme sahiptir. Sosyal politikan›n çeflitli meseleleri hakk›nda çok say›da
eser veren ve bu alanda birçok bilim insan›n›n
yetiflmesine katk› sa¤layan Kessler, ülkemizde
sendikac›l›k hareketlerinin geliflmesi ve 1945 y›l›ndan itibaren Çal›flma Bakanl›¤› baflta olmak
üzere birçok kurumun oluflumunda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r.
1982 Anayasas›’n›n çal›flma hayat› ve sosyal politikalara iliflkin ilkelerini özetlemek.
1982 Anayasas›’n›n tüm hak ve özgürlükler aç›s›ndan getirilen s›n›rl›l›klar ve devleti güçlendiren hükümleri ile 1961 Anayasas›’n›n özgürlükçü
ruhundan ayk›r› bir niteli¤e sahip oldu¤u söylenebilir. 1982 Anayasas› bir yandan getirdi¤i s›n›rlay›c› hükümlerle toplumsal güçlerin ve demokratik mekanizmalar›n güçlenmesini k›s›tlay›c› bir
etki yaratm›fl, di¤er yandan liberal felsefesi ile
devletin sosyal denge ve uzlaflma sa¤lay›c› rolünden uzaklaflmas›na yol açm›flt›r. 1982 Anayasas›’n›n “koruma” ilkesi” yerine “düzenleme” ilkesini ön plana ç›kard›¤› görülmektedir. Sendika
kurma ve grev hakk›nda önemli s›n›rlamalar getiren Anayasa, sendikalar›n faaliyetlerini de
önemli ölçüde s›n›rland›rm›flt›r.
Türkiye’de kurulan ilk iflçi sendikas› konfederasyonunu tan›mak.
Türkiye’de kurulan ilk iflçi sendikas› konfederasyonu 1952 y›l›nda kurulan konfederasyon Türkiye ‹flçi Sendikalar› Konfedearsyonu (Türk-‹fl)’dur.
82
Sosyal Politika-I
1. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhuriyet öncesi döneminde sosyal politikalar› belirleyen unsurlardan biri
de¤ildir?
a. Vak›flar
b. Aile
c. Toplumsal Yard›mlaflma
d. Sendika
e. Ahi teflkilat›
6. 1961 Anayasas› sonras›nda Türkiye’de uygulanan
ekonomik modeli ifade eden kavram afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. ‹hracata dayal› büyüme modeli
b. ‹thal ikameci model
c. Liberal model
d. Serbest piyasa modeli
e. H›zl› büyüme modeli
2. Kiflinin sahip oldu¤u servetini belirli bir amaca yönelik olarak kendi mülkiyetinden ç›kararak toplumsal
mülkiyete aktarmas›na ve orada tutmas›na ne ad verilir?
a. Vak›f
b. Hay›r
c. Lonca
d. Dayan›flma
e. Ahi
7. 1961 Anayasas› ile “Sosyal Devlet” ilkesinin Anayasada yer almas›, sosyal politikalar›n afla¤›daki yaklafl›mlardan hangisine dayand›¤›n› göstermektedir?
a. Hak temelli
b. Düzenlemeci
c. S›n›rlay›c›
d. Liberal
e. Korumac›
3. Afla¤›dakilerden hangisi Ahi Teflkilat›n›n bafll›ca
amac›d›r?
a. Üretimi maksimize etme
b. Devlet yönetiminde etkili olma
c. Savafllarda faaliyet gösterme
d. Karfl›l›kl› yard›mlaflma ve dayan›flma düflüncesinin oluflturulmas›
e. Güvenlik hizmetlerini sa¤lama
8. Türk sendikac›l›k tarihinin ilk örgütlenmesi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tophane ‹flçileri Cemiyeti
b. Telgraf ‹flçileri Cemiyeti
c. Osmanl› terakki Cemiyeti
d. ‹ttihadi Osmanl› Cemiyeti
e. Ameleperver Cemiyeti
4. Cumhuriyetin ilan›n›n hemen öncesinde ekonomik
ve sosyal politikalara yön verecek temel ilkelerin belirlendi¤i ve tüm sosyal taraflar›n davet edildi¤i organizasyon afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Mecelle
b. Takrir-i Sükun
c. Dilaver Pafla Nizamnamesi
d. Tatil-i Eflgal
e. ‹zmir ‹ktisat Kongresi
5. Cumhuriyet döneminin ilk ifl kanunu afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Mecelle
b. 4857 say›l› ‹fl Kanunu
c. 3008 say›l› ‹fl Kanunu
d. 1475 say›l› ‹fl Kanunu
e. 931 say›l› ‹fl Kanunu
9. Türkiye’de iflveren sendikac›l›¤›n›n ülke genelinde
örgütlenerek Türkiye ‹flveren Sendikalar›n›n kuruldu¤u
tarih afla¤›daki seçeneklerden hangisinde do¤ru olarak
verilmifltir?
a. 1936
b. 1952
c. 1961
d. 1962
e. 1982
10. Türkiye’nin ilk iflçi sendikas› konfederasyonu olan
Türkiye ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonunun kurulufl
tarihi afla¤›daki seçeneklerden hangisinde do¤ru olarak
verilmifltir?
a. 1936
b. 1946
c. 1952
d. 1963
e. 1971
“
83
Okuma Parças›
‹spanya’da Sosyal Devlet Sistemi Risk Alt›nda
‹spanyollar›n en büyük kayg›s› iflsizlik. Rakamlar oldukça dramatik: Yaklafl›k 5 milyon insan›n ifl bulamamas›, ülkeyi erken seçime götüren temel gerekçe olarak gösteriliyor. Ülke ekonomisinin içinde bulundu¤u
durgunluk ve tasarruf önlemleri 2012 y›l› için iyimser
beklentilere yer b›rakm›yor. Yaklafl›k befl milyon iflsizin
%30’u uzun süreli iflsiz statüsünde ve iki y›l›n sonunda
iflsizlik tazminat› alma haklar›n› yitirmifller. Ancak sosyalist hükümetin a¤ustos ay›nda verdi¤i bir hakla, alt›
ay daha, 400 euroluk istisnai bir yard›m alabiliyorlar.
‹spanya’n›n Sosyal Devlet ekonomisi oldukça gergin,
1,6 milyon iflsiz devletin iflsizlik sigortas› kapsam› d›fl›nda kal›yor. Ülkede hiçbir ferdinin çal›flmad›¤› hane say›s› 1,4 milyona ç›km›fl durumda. Yani, ‹spanya’da çal›flma yafl›nda olan üyelerinin tamam› iflsiz olan hanelerin oran› %11.
‹spanya’da devletin ana tasarruf kalemlerinden biri de
e¤itim. Ülkede e¤itim harcamalar›n›n %88’i yerel yönetimler taraf›ndan kullan›l›yor. ‹spanya’n›n e¤itim bütçesi gayrisafi yurtiçi has›las›n›n %4,98’ini oluflturuyor. Ve
bu rakam›n bir k›sm› da e¤itim kurumlar›n›n %33’üne
tekabül eden özel okullara destek olarak ödeniyor. Bu
sene, Halk Partisi’nin yönetti¤i Madrid Bölgesinde ders
zili çald›¤›nda, devlet okullar›ndaki ö¤retmen kadrolar›n›n azalt›lmas› protesto edildi.
Ancak, bütçe üzerindeki en büyük yükü sa¤l›k harcamalar› oluflturuyor. ‹spanya’da 1986’dan beri sa¤l›k hizmetlerinden ücretsiz yararlanabilmek için sigorta flart›
aranm›yor. Masraflar›n tamam› devlet taraf›ndan karfl›lan›yor. ‹spanya’daki sa¤l›k harcamalar› gayrisafi yurtiçi
has›lan›n %9’unu oluflturuyor, ki bu rakam Avrupa Birli¤i ortalamas›na oldukça yak›n. Sa¤l›k harcamalar› bütçesi devlet taraf›ndan yerel yönetimlere, nüfuslar› dikkate al›narak veriliyor. Tamamen yerel yönetimlerin
kontrolünde bulunan sa¤l›k bütçesi, bölgelerin toplam
harcamalar›n›n %35’ine tekabül ediyor.
...
Gerhard Kessler, 1933 y›l›nda Almanya’dan kaçmak zorunda kal›p genç Türkiye Cumhuriyetine iltica eden ve
burada Üniversitelerin Avrupa modeli kapsam›nda infla
edilmesinde katk›da bulunma flans›na eriflmifl olan bilim adamlar› aras›nda yer almaktad›r. Kessler, Türkiye’de sosyal politika biliminin temellerinin oluflturulmas› ve de bunlar›n pratikte uygulanmas›na katk›da bulunma imkan›n› de¤erlendirmifl bir bilim adam›d›r. Günümüzde de halen Türkiye’de sosyal hukuk ve sosyal
politika alan›nda çal›flmalarda bulunurken - maalesef
Almanya’da neredeyse unutulmufl olan1- Kessler ismine s›kl›kla rastlanmaktad›r.
...
Kessler araflt›rmalar›n› tamamlad›ktan sonra “Sosyal Reform Toplulu¤u” (Gesellschaft für Sozialreform). adl›
kuruluflun Berlin Bölge yöneticisi olmufl ve ayn› zamanda da “Soziale Praxis” adl› Derginin Editörler Kurulunda yerini alm›flt›r. Kessler, daha sonraki y›llarda Cumhurbaflkan› olacak olan Theodor Heuss ile birlikte, papaz olan neo-liberal görüfllü politikac› ve milletvekili
Friedrich Naumann’›n asistanl›¤›n› yapm›flt›r. 1911 y›l›nda Kessler Braunschweig Teknik Yüksek Okulunda
ekonomi ve sosyal bilimler alan›nda doçentlik unvan›n› alm›fl ve 1912 y›l›nda da Jena Üniversitesinde sosyal
politika ve ulusal ekonomi alan›nda profesörlü¤ünü alm›flt›r. 1913 y›l›nda evlenen Kessler’in efli Dorothea’dan
(1882-1939) dört çocu¤u dünyaya gelmifltir. Birinci dünya savafl› s›ras›nda ilk önce 27 ay boyunca Frans›z Cephesinde görev alm›fl, savafl›n son iki y›l›nda ise Romanya’da idari görevleri yerine getirmek üzere görevlendirilmifltir. Savafl›n bitiminin ve de Almanya’ya geri dönüflünün ard›ndan Jena Üniversitesine Profesör olarak
atanm›flt›r. Burada özellikle sosyal politika alan›nda çal›flmalar›n› sürdürmüfltür. Daha sonradan ‹stanbul’a göç
etmek zorunda kalacak olan Fritz Neumark, Kessler ile
ilgili olarak, Kessler taraf›ndan düzenlenen “Konut Sorunlar›” bafll›kl› ilk seminerinde, Kessler’in oldukça canl› tebli¤i sayesinde çok say›da ö¤renciyi çekebildi¤ini
ve ö¤rencileri ile al›fl›lagelmiflin d›fl›nda çok yak›ndan
ilgilendi¤ini ifade etmifltir. Ancak Kessler konut sorunu
ile ilgili olarak pratikte de çal›flmalarda bulunmufltur.
Jena’da örnek nitelikteki yüzlerce küçük konutlar üreten Heimstätten Meslek Kooperatifini “Heimstätten Berufsgenossenschaft›” yönetmifltir. 1927 y›l›nda Kessler
Leipzig Üniversitesine geçerek ‹ktisadi Bilimler ve Sos-
”
Kaynak:
http: //tr.euronews.net/2011/11/15/ispanya-da-sosyaldevlet-sistemi-risk-altinda/
84
Sosyal Politika-I
yal Politika kürsüsünün bafl›na geçmifl ve ayn› zamanda ‹statistik Enstitüsünün Müdürlü¤ü görevini üstlenmifltir. 1930/1933 y›llar› aras›nda Alman Demokratik
Partisi/Devlet Partisi” üyesi olarak giderek güçlenen
Nasyonal Sosyalizm karfl›s›nda aktif olarak faaliyet göstermifltir. 5 Mart 1933 seçimlerinin ard›ndan, Hitler’in
Koalisyon Hükümetinin oylar›n›n ço¤unlu¤una sahip
olmas› ile birlikte, ayn› Mart ay› içersinde Kessler’in Leipzig Üniversitesindeki profesörlü¤üne son verilmifltir.
Kessler daha kaleme ald›¤› yaz›lar›nda, özgürlük, hak
ve adalet alan›nda vermifl oldu¤u savafl u¤runa, despot
hükümet taraf›ndan görevinden at›lan ilk Alman Profesör olman›n gururunu tafl›d›¤›n› ifade edecektir. ‹zleyen
aylarda Kesler sürekli takip edilmifl, evinin camlar› k›r›lm›fl, evi ve iflyeri aranm›flt›r. Ard›ndan da herhangi bir
‹ddianame haz›rlanmadan ve yarg›lanmadan HaziranA¤ustos 1933 tarihleri aras›nda hapsedilmifltir. Cumhurbaflkan› Hindenburg’un müdahalesi ile daha uzun süreli hapis edilmesi engellendikten sonra bile aylarca Gestapo’dan saklanmak zorunda kalm›flt›r. Bu süre zarf›nda Kessler, Türk Milli E¤itim Bakanl›¤›’ndan ‹stanbul’a
gelmek üzere bir davet al›n›r ki, bu daveti almas›nda
daha önceden ö¤rencisi oldu¤u ve bundan sonra meslektafl› olacak Fritz Neumark’›n büyük rolü olmufltur.
Berlin’deki Türk Büyükelçili¤inden ve Ankara’daki Türk
D›fliflleri Bakanl›¤›ndan vizesini ald›ktan sonra, ailesi ile
birlikte ülkesini terk edebilmifl ve Aral›k 1933 y›l›n›n ortalar›nda Kessler ailesi ‹stanbul’a ulafl›r. Bu tarihten itibaren Kessler 18 y›l boyunca ‹stanbul Üniversitesinde
Sosyal Politika Kürsüsünde, Sosyoloji, ‹ktisadi Bilimler,
siyaset bilimi ve yerel yönetimler derslerinden de sorumlu olarak görev alm›flt›r. 1935 y›l›nda ‹ktisadi Bilimler ve Sosyoloji Enstitüsünü kurmufl ve yönetmifltir. 1937
y›l›nda ise ‹ktisat Fakültesinin kurulmas›n›n ard›ndan,
iktisat derslerinin Hukuk Fakültesi çat›s› alt›nda verilmesi uygulamas›na son verilmifltir.
Kessler 1951 y›l›na kadar ‹stanbul’da yaflam›n› sürdürmüfltür. Savafl›n ard›ndan ilk olarak 1949 y›l›nda Göttingen Üniversitesinde ders vermifl ve 1950 y›l›nda Göttingen Üniversitesinde Misafir Ö¤retim Üyesi olarak
çal›flm›flt›r. 1951 y›l›nda ise eski arkadafl› olan Alman
Cumhurbaflkan› Theodor Heuss’un katk›lar› ile Göttingen Üniversitesine sürekli olarak geçebilmifl ve burada
iktisat tarihi ve konut bilimi konusunda dersler vermifltir. 1946 y›l›nda Leipzig Üniversitesi taraf›ndan Fahri
Doktora unvan› verilen Kessler, 1954 y›l›nda ise Büyük
Federal Hizmet Niflan› ile onurland›r›lm›flt›r. 1958 y›l›nda sa¤l›k nedenleri ile Kessler Kassel’de bir Huzurevine çekilmek zorunda kalm›fl ve burada da 80.do¤um
gününe birkaç gün kala 1963 y›l›nda hayata gözlerini
kapatm›flt›r.
...
Genç Türkiye Cumhuriyeti büyük bir enerji ile ülkeyi
Avrupa modeli do¤rultusunda infla etmeye bafllam›flt›r.
Gerçeklefltirilen reformlar özellikle e¤itim sistemini de
kapsamaktayd›. 1933 y›l›nda ‹stanbul’daki eski Üniversite kapat›larak”‹stanbul Üniversitesi” olarak yeniden
kurulmufltur. Yeniden yap›lanma süreci,zamanlama olarak nasyonal sosyalistler taraf›ndan Almanya’dan bilim
adamlar›n görevden al›nmas› ve takibe al›nmas› süreci
ile çak›flm›flt›r. Böylelikle Türkiye yeni kurmakta oldu¤u Modern üniversitesi için bilim adamlar› kazanma
flans›n› elde etmiflti. Kovulan bilim adamlar› için ise bu
durum, sürgünde dahi kurulufl faaliyetlerine kat›labilme
flans› anlam›na gelmekteydi. Görevlendirilecek kiflilerin
arz- talep aras›ndaki arac›l›¤› özellikle iki kifli taraf›ndan
gerçeklefltirilmiflti: Birincisi, Frankfurt’tan Zürich’e göç
etmifl olan ve ‹sviçre’de “Alman Bilim Adamlar› Yard›m
Toplulu¤unu” (Notgemeinschaft deutscher wissenschaftler) kuran Patolog Philipp Schwartz d›r. Di¤er isim
ise, Atatürk taraf›ndan 1931 y›l›nda Türkiye’de yüksek
ö¤retimin reform edilmesi için öneriler gelifltirmek ile
görevli k›l›nan Cenevre’li Pedagog Albert Malche dir.
Ülkenin ihtiyaç duydu¤u inovasyonu sa¤lamak ve böylelikle geliflime katk› sa¤lamak için iltica edenler ile
sözleflmeler ba¤›tlanm›flt›r. Akdedilen belirli süreli sözleflmeler kapsam›nda Alman Profesörler kendi alanlar›nda modern bir e¤itim oluflturmak ve genç Türk bilim
adamlar›n› yetifltirmek ile görevli k›l›nm›fllard›. Bu nedenle de alanlar›nda ders kitaplar› yazmak ve de Türk
asistanlar› araflt›rma süreçlerine dahil etmeleri yönünde
zorunlu tutulmufllard›r. Mümkün oldu¤u ölçüde Türkçe’yi ö¤renmeleri de kendilerinden beklenmifltir. Oluflan bu durum nedeniyle, Almanya’dan kaçm›fl olan bilim adamlar› Türkiye Cumhuriyeti’nin geliflmesi yönünde çok önemli katk›lar sa¤layabilmifllerdir. Bunlardan
biri Gerhard Kessler idi. Kendisi misafir oldu¤u ülkeye
gösterdi¤i çal›flma azmi ile minnettarl›¤›n› ortaya koymufltur 1933 ile 1951 y›llar› aras›nda çok say›da kitab›ki bunlar aras›nda önemli say›da ders kitab› yer almaktad›r- ve çok say›da Türk dergilerinde, Arma¤anlarda
makaleleri yay›nlanm›fl ve de kitaplarda bölüm yazarl›klar›nda bulunmufltur.
Kaynak: Prof. Dr. Andreas HÄNLE‹N, GERHARD KESSLER: Türkiye’de Sürgün Bir Alman Sosyal Politikac›,
Çev: Dr. Alpay HEK‹MLER, Çal›flma ve Toplum Dergisi, 2006/2.
85
1. d
2. a
3. d
4. e
5. c
6. b
7. a
8. e
9. d
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyet Öncesinde Sosyal Politika” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyet Dönemi Sosyal
Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Sosyal Politikan›n
Taraflar›” konusunu yeniden gözden geçirin
Taraflar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Türkiye’de modern sosyal politika kurumlar›n›n oluflumu ancak II. Dünya Savafl› sonras›ndaki demokratik
geliflmeler neticesinde gerçekleflebilmifltir. Bu düzenlemeler, çal›flma hayat›na iliflkin kurumlar›n oluflturulmas›, çal›flanlar›n örgütlenmelerine iliflkin yasal altyap›n›n
sa¤lanarak örgütlenme düzeyinin güç kazanmas› fleklinde kendisini göstermifltir.
S›ra Sizde 2
Osmanl› Devleti’nde bir nevi üretim ve tüketim birli¤i
niteli¤i tafl›m›fl olan aile, kiflilerin sosyal risklere karfl›
korunmas› bak›m›ndan çok önemli bir rol oynam›fl; aile içi yard›mlaflma, sosyal güvenlik sisteminin temelini
oluflturmufltur. Üretimin a¤›rl›kl› olarak tar›m sektöründe gerçekleflmesi, gelenekler, dini inançlar ve pederflahi aile kurallar›, ailenin bölünmeden geleneksel bir koruyucu olarak güç kazanmas›nda etkili olmufltur.
S›ra Sizde 3
1845 y›l›nda ç›kar›lan Polis Nizam› “beldede düzenin,
halk›n ve belde sahiplerinin güvenli¤inin sa¤lanmas›”
için birtak›m genel kurallar›n bir araya getirilmesinden
oluflmufltur. Polis Nizam›’n›n iflçi faaliyetlerine iliflkin
maddesinde, kamu düzenini bozucu etkilerin önünün
al›nmas› fleklinde bir düzenlemeye yer verilmifltir. Madenlerin iflletilmesinde, kullan›lan girdilerin ve istihdam
edilen insan gücünün kullan›lmas›nda, idareye ve maden mühendislerine birtak›m yükümlülükler getiren
1863 tarihli Mevadd-› Madeniyeye Dair Nizamname,
maden ifl yerlerinin yönetimine iliflkin esaslar› belirlemeye çal›flm›flt›r. Tanzimat döneminin bir di¤er düzenlemesi de dönemin flartlar› bak›m›ndan oldukça ileri bir
sosyal politika düzenlemesi fleklinde olan Dilaver Pafla
Nizamnamesi’dir. 1865 y›l›nda “Ere¤li Maadin-i Humayun Teamülnamesi” ismini tafl›yan düzenleme, iflçilerin
korunmas› ve huzur içinde çal›flacaklar› ifl flartlar›n›n
oluflturulmas›n› hükme ba¤layan çok say›da maddeyi
ihtiva etmektedir. ‹flçilerin bar›nma yerlerinin temini,
çal›flma süreleri, dinlenme sürelerinin çal›flma süreleri
d›fl›nda tutulmas›, Hristiyan iflçilerin kendi dinî günlerinde izin verilmesi gibi çok say›da ve dönemin çal›flma
iliflkilerinin çok ilerisinde düzenlemeler içermektedir.
1869 tarihli Maadin Nizamnamesi de ifl güvenli¤i ilkeleri üzerinde ›srarla durmufl ve akit serbestisi ilkesini tan›mlamaya çal›flm›flt›r. ‹lk Türk Medeni Kanunu olma
özelli¤ine sahip Mecelle de bu dönemin çal›flma hayat›n›n düzenlenmesinde yer alan uygulamalardan biridir.
S›ra Sizde 4
Liberal politikalar›n uyguland›¤› dönem boyunca özel
sektör ile sanayileflmeyi teflvik amac› ile devlet taraf›ndan kurumsal ve yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Sa¤lanan teflviklere ra¤men sermaye ve giriflimci eksikli¤i,
1929 y›l›na kadar devam eden eski gümrük rejimi, d›fl
borçlar ve 1929 Ekonomik Bunal›m› özel sektöre dayal› sanayileflme çabalar›n›n sonuçsuz kalmas›na neden
olmufltur. 1932 y›l›ndan sonra uygulanan devletçi sanayileflme politikalar› sanayileflmenin finansman›n›n kamu kaynaklar›ndan sa¤lanmas›n›, bunun yan›nda özel
sektörün desteklenmesini öngörmüfltür.
S›ra Sizde 5
Cumhuriyet Türkiyesi’nin ilk ‹fl Kanunu 1936 tarihli 3008
Say›l› ‹fl Kanunu’dur.
S›ra Sizde 6
1946 y›l›nda kurulan Çal›flma Bakanl›¤›n›n ilk bakanl›k
görevini Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak yapm›flt›r.
86
Sosyal Politika-I
S›ra Sizde 7
1980’li y›llara kadar süren sosyal hizmetlerin yürütümüne iliflkin kurumlararas› da¤›n›kl›k 1983 y›l›nda 2828 say›l› Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ile giderilmifl ve bu alana iliflkin mevzuat›n birlefltirilerek hizmetlerin tek çat› alt›nda toplanmas› sa¤lanm›flt›r. Kurum korunmaya muhtaç çocuklara, sakatlara,
kimsesiz ve yafll›lara koruma garantisi sa¤lamaktad›r.
Ülke çap›nda faaliyet gösteren yurtlar ve huzurevleri
arac›l›¤›yla sa¤lanan sosyal hizmetler, gönüllü kurulufllar ile ifl birli¤i içerisinde sosyal refah hizmetlerinin etkinlefltirilmesi amac›n› tafl›maktad›r.
S›ra Sizde 8
1961 Anayasas›’nda klasik demokrasinin kiflilere tan›d›¤› hak ve özgürlüklerin ötesinde ilk kez iktisadi ve sosyal hak ve ödevler Anayasa maddesi fleklinde düzenlenmifltir. Anayasa’n›n 46. maddesi tüm iflçi ve iflverenler için sendika kurma hakk›n› tan›yarak özgür sendikac›l›¤›n temel ilkelerini benimsemifltir. 47. madde ise
iflçi sendikalar›na, üyelerinin iktisadi ve sosyal durumlar›n› korumak ve düzeltmek amac› ile toplu ifl sözleflmesi yapma ve greve gitme hakk› tan›m›flt›r. 1963 tarihinde 274 say›l› Sendikalar Kanunu ve 275 say›l› Toplu
‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile toplu ifl iliflkilerinde yeni ve hareketli bir dönemin bafllamas› sa¤lanm›flt›r. ‹flçi sendikalar›n›n üye say›lar›n›n 1960’l› y›llar›n
sonunda bir milyonu aflm›fl olduklar› görülmektedir.
Abay, A.R. (2004). “Bir Sosyal Politika Olarak Yoksullukla Mücadelede Sosyal Yard›mlaflma ve Dayan›flma Vak›flar›n›n Yeri”, Sivil Toplum Dergisi, Nisan-Eylül.
Akbulak, S. ve Akbulak, Y. (2004). “Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaflanan Sorunlar ve Al›nmas› Gereken Önlemler”, Sosyal Güvenlik Kurumlar›n›n
Kaynak Sorunlar› ve Çözüm Önerileri, Maliye
Hesap Uzmanlar› Vakf› Yay›nlar›, Yay›n No: 17, Ankara.
Altan, Ö.Z. (2003). Sosyal Politika, T.C Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1477, Eskiflehir.
Altan, Ö.Z. (2009). Sosyal Politika Dersleri, T.C Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1987, Eskiflehir.
Bu¤ra, A. (2008). Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Ça¤atay, N. (1981). Bir Türk Kurumu Olan Ahilik,
Konya: Selçuk Üniversitesi Yay›nlar›.
Çubuk, A. (1986). Sosyal Politika ve Sosyal Güvenlik, Ankara.
Dilik, S. (1991). Sosyal Güvenlik, Ankara: Kamu-‹fl
Yay›nlar›.
Ergin, M. (1989). Orhun Abideleri, ‹stanbul: Bo¤aziçi
Yay›nlar›.
Göze, A. (2005). Siyasal Düflünceler ve Yönetimler,
‹stanbul: Beta Bas›m.
Gülerman, A. (1987). Türkiye’nin Ekonomik ve Toplumsal Yap›s›, ‹zmir: Anadolu Matbaac›l›k.
Ifl›kl›, A. (1990). Sendikac›l›k ve Siyaset, Ankara: ‹mge Kitabevi.
‹nalc›k, H. (2000). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt: 1 1300-1600, ‹stanbul: Eren Yay›nc›l›k.
Koray, M. (1992). Endüstri ‹liflkileri, Basisen E¤itim
ve Kültür Yay›nlar› No: 22, ‹zmir.
Koray, M. ve Topçuo¤lu A. (1995). Sosyal Politika,
Bursa: Ezgi Kitabevi Yay›nlar›.
Koray, M. (2005). Sosyal Politika, ‹mge Kitabevi.
Kozak, ‹.E. (1994). Bir Sosyal Siyaset Müessesi Olarak Vak›f, Sakarya Üniversitesi Rektörlü¤ü Yay›nlar›, No: 7.
Özayd›n, M.M. (2011). “Türkiye’de Sosyal Devletin Dinamikleri: Bat› Gelene¤inden Farkl›l›klar”, Opus
Sosyal Politika ve Çal›flma Hayat› Araflt›rmalar›
Dergisi, Say›: 1, Ekim-Kas›m-Aral›k.
Özbek N. (2002a). Osmanl›’dan Günümüze Türkiye’de
Sosyal Devlet, Toplum ve Bilim 92 Bahar.
Özbek N. (2002b). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Sosyal Devlet, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Özer, A (2002). Türklerde Devlet Anlay›fl› ve Demokratik Rejim, Ankara.
Sallan Gül, S. (2004). Sosyal Devlet Bitti, Yaflas›n Piyasa, Ankara: Ebabil Yay›nc›l›k.
Seyyar, A. (1999). Sosyal Siyaset Aç›s›ndan Kad›n ve
Aile Politikalar›, ‹stanbul: Birey Yay›nc›l›k.
fiimflek, B. (2000). “Gönüllü Kurulufllar›n Küreselleflmesi”, Küreselleflmenin ‹nsani Yüzü, Derleyen: Veysel Bozkurt, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.
Tabako¤lu, A. (1986). Türk ‹ktisat Tarihi, ‹stanbul:
Dergah Yay›nlar›.
Talas, C. (1967). Sosyal Politika, Ankara: Sevinç
Matbaas›.
Talas, C. (1992). Türkiye’nin Aç›klamal› Sosyal Politika Tarihi, Ankara: Bilgi Yay›nevi.
Tezel, Y. (1994). Cumhuriyet Dönemi’nin ‹ktisadi
Tarihi, Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›.
Tokol, A. (2000). Sosyal Politika, Bursa: Vipafl Afi,
Tokol, A. (2008). Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler, Bursa: Dora Yay›nlar›.
Tokol, A., Alper Y. (2011). Sosyal Politika, Dora
Yay›nlar›.
Tuna, O., Yalç›ntafl, N. (1991). Sosyal Siyaset, ‹stanbul: Filiz Kitabevi.
Turan, K. (1990). ‹fl Hukukunun Genel Esaslar›, Türk
Tarih Kurumu Bas›mevi.
Yi¤it H. (2002)., Sosyal Hizmetler Aç›s›ndan Selçuklu Kervansaraylar›, Türkler-7. Ankara: Yeni Türkiye Yay›nlar›.
87
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Sosyal politikan›n teorik amaçlar›n› ve bu amaçlara ulaflmak için kullan›lan
araçlar› aç›klayabilecek,
Sosyal politikan›n ulusal araçlar› içerisinde kamusal araçlar›n belirleyici özelli¤ini aç›klayabilecek,
Kolektif kendi kendine yard›m araçlar›n›n sosyal politika aç›s›ndan önemini
saptayabilecek,
Sosyal politikan›n ulusal araçlar›ndaki de¤iflimin nedenlerini listeleyebilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ulusal Araç
• Kamu Müdahalesi
• Kendi Kendine Yard›m
• Sivil Toplum
• Sendika Özgürlü¤ü
‹çindekiler
Sosyal Politika-I
Ulusal Araçlar›
• ULUSAL ARAÇLARIN ORTAYA
ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹
• ULUSAL ARAÇLARIN TÜRLER‹
Sosyal Politan›n
Ulusal Araçlar›
ULUSAL ARAÇLARIN ORTAYA ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹
Sosyal politikan›n dar ve genifl anlamda tan›mlar› yap›l›rken bu bilim dal›n›n amaçlar›ndan da söz edilmiflti. Bu tan›mlarda toplumun de¤iflik kesimleri aras›ndaki e¤itim, sa¤l›k, güvenlik, beslenme, bar›nma, korunma, istihdam, ücret ve gelir da¤›l›m› gibi alanlarda ortaya ç›kan farkl›l›klar›, çat›flmalar› ve z›tl›klar› giderme amac›na
dikkat çekilmektedir. Bu sa¤land›¤› takdirde sosyal adalet, bar›fl ve huzur gerçekleflmifl olacakt›r. Ancak ulusal amaçlarda öne ç›kan temel amac›n, devleti ve hukuk düzenini korumak oldu¤u unutulmamal›d›r. Bunlar› gerçeklefltirmek üzere ortaya konulan amaçlar ne kadar iyi belirlenmifl ya da düflünülmüfl olursa olsun, ülke gerçekleri ile uyum içerisinde olmas› da gerekir. Ülkelerin geliflmifllik düzeyleri ayn› olsa bile gelenekleri, inançlar›, toplumsal dokular› ve yönetim anlay›fllar›
farkl› olabilir. Bu nedenle belirlenen amaçlar›n toplum hayat›na uygulanabilir olmas› gerekir. Belirlenen amaçlar toplum hayat›na uygulanamad›¤› sürece bir de¤er
ifade etmeyecek ve teoride kalacakt›r.
Ülkeler benimsenen amaçlar› gerçeklefltirebilmek için birtak›m araçlar kullanacaklard›r. Kullan›lacak araçlar›n seçiminde, ülkelerin içerisinde bulunduklar› ekonomik ve sosyal koflullar, hukuk anlay›fl›, yönetim biçimi, sosyal devlet anlay›fl›,
sosyal politikan›n kapsam›nda yer alanlar›n büyüklü¤ü, sendikalar›n gücü, ücretli
çal›flma biçiminin yayg›nl›¤›, demokrasi anlay›fl›, sivil toplum kurulufllar›n›n gücü
ve toplumun bilinç düzeyi gibi unsurlar etkili olacakt›r.
Geliflmifl ülkelerde, hem ülkenin zenginlikleri hem yöneticilerin sosyal sorumluluklar› hem de toplumun bilinç düzeyi daha yüksek oldu¤u için, sosyal politikan›n amaçlar›n› gerçeklefltirmek üzere araçlar›n seçiminde daha sorumlu davran›fllar ortaya ç›kabilir. Buna karfl›l›k az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkelerde bütün bu alanlarda, içerisinde bulunulan olumsuz koflullar nedeni ile araçlar›n bir
k›sm›ndan vazgeçilebilir.
Ça¤dafl sosyal politikan›n ulusal araçlar› ister güçlü ister zay›f olsun, ister s›n›rl› olsun isterse genifl toplum kesimlerine ulafls›n, temel amaçlar› sanayi kapitalizminin ortaya ç›karm›fl bulundu¤u sosyal sorunlar› çözmektir (‹zveren, 1970: 6).
Ekonomik ve sosyal alanda yaflanan geliflmelere ba¤l› olarak artan toplumsal ihtiyaçlar ve sosyal sorunlar, ulusal araçlarda da önemli de¤iflikliklerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur.
90
Sosyal Politika-I
ULUSAL ARAÇLARIN TÜRLER‹
Sosyal Politikan›n ulusal araçlar› esas olarak iki grupta toplanmaktad›r (Tuna Yalç›ntafl, 1991: 195). Birinci grupta, sosyal politika bilim dal›n›n temel özelliklerinden biri olan kamusal alanda yer alma özelli¤ine dayanan araçlar yer al›r. Bunlar; kamu gücü ve otoritesini temsil eden yasal düzenlemeler, kamunun izlemifl oldu¤u e¤itim, sa¤l›k, güvenlik, adalet, istihdam ve ücret gibi kamusal politikalar ve
yasalar›n ve politikalar›n uygulanmas›ndan ve denetlenmesinden sorumlu kamusal kurumlard›r. ‹kinci grupta ise kamunun yetiflemedi¤i ya da kapsam›na almad›¤› alanlar ve problemlere yönelik olarak halk›n kendi özgür iradesi ile ortaya ç›kard›¤›, tamamen dayan›flma, merhamet, ac›ma ve yard›mseverlik duygular›n›
yans›tan yard›mlaflma ve dayan›flma araçlar› yer almaktad›r. Bu araçlar›n en önemlileri sendikalar, vak›flar, kooperatifler, dernekler ve di¤er gönüllü yard›m kurulufllar› gibi tüzel kiflilikleri olan kurulufllard›r. Bu grupta yer alan ulusal araçlar›n
temel özelli¤i, kuruluflundan, zorunlu organlar›na, yasak faaliyetleri ve denetlenmesine kadar bütün fonksiyonlar›n›n kamu taraf›ndan belirleniyor olmas›d›r. Görüldü¤ü üzere ikinci grupta yer alan araçlar, toplumlar›n demokratik geliflimleri ile
çok yak›ndan iliflkilidir.
Kamu Müdahalesi
‹lk ünitede tan›mlar› yap›lan dar anlamdaki sosyal politika anlay›fl›nda dikkati çeken temel özellik, toplum kesimleri içerisinde iflçilerin korunmas›na yönelik düzenlemeleri ve tedbirleri konu almas›d›r. Bat› toplumlar›nda iktisadi liberalizmin
öne ç›kmas› ve Sanayi Devrimi’nin yayg›nlaflmas› bir taraftan sosyal politikan›n bir
bilim dal› olarak do¤up geliflmesine ve zenginleflmesine katk› yaparken di¤er taraftan da iflçilerin ekonomik ve sosyal aç›lardan yoksullaflmas› gibi birbirine z›t iki
farkl› geliflmeye neden olmufltur (Turan, 1990: 97). Sanayi devrimi’nin üretim ve istihdam koflullar›nda ortaya ç›kard›¤› önemli de¤iflim (Sander, 2007: 207 vd.), ifl koflullar›n›n ve ifl sürelerinin kötüleflmesi yan›nda ücretlerde de ciddi düflüfllere yol
açm›fl ve ücretlilerin ekonomik ve sosyal durumlar›n›n kötüleflmesine neden olmufltur. Ücretlilerin iflverenler karfl›s›nda en temel haklar›n› dahi savunamaz hale
getiren iktisadi liberalizm anlay›fl› çal›flma bar›fl›n›n bozulmas›na ve toplumsal huzursuzluklar›n artmas›na neden olmufltur. Özellikle düflen ücretlere ba¤l› olarak
geçimlerini sa¤layamayan iflçi ailelerinin kad›nlar› ve çocuklar› da ailenin geçimine katk› yapabilmek için ücretli olarak çal›flmaya bafllam›fllard›r. Aile birli¤indeki
bozulmay› art›ran bu geliflmeler yan›nda kad›nlar›n ve çocuklar›n a¤›r ve tehlikeli
ifl koflullar›nda çal›flmak zorunda kalmas› aile sa¤l›¤›n› da tehlikeye düflürmüfltür.
Bozulan aile birli¤i, kötüleflen çal›flma koflullar› ve artan yoksulluk iktisadi liberalizmin öngördü¤ü flekilde mutlu toplum yarat›laca¤› iddialar›n› bofla ç›karm›flt›r.
Özgürlük ve eflitlik temelli iktisadi liberalizm ve zenginliklerin kayna¤› olan Sanayi Devrimi baflta iflçiler ve onlar›n aileleri olmak üzere toplumlar›n güçsüz kesimlerinin durumlar›n› kötülefltirmifl, gelirin bölüflümünü daha da bozmufl ve toplumsal çat›flmalar›n kayna¤› olmufltur.
‹flçilerin ve ailelerinin artan sorunlar›n› çözmeye gücü yetmeyen iktisadi liberalizmin yol açt›¤› sorunlar› ortadan kald›rmak veya azaltmak sureti ile devleti ve hukuk düzenini sürdürmek (Kessler, 1945: 4) amac› ile çal›flma hayat›na devletler
müdahale etmek zorunda kalm›fllard›r. Bu müdahale ilk olarak, iflçilerin kendileri
ve ailelerini çal›flma hayat›n›n tehlikeleri ve zararlar›na karfl› koruma fleklinde ortaya ç›km›flt›r. Ancak takip eden dönemlerde düflünce alan›nda yaflanan geliflme-
4. Ünite - Sosyal Politikan›n Ulusal Araçlar›
ler ve özellikle klasik demokrasi alan›ndan sosyal demokrasi alan›na do¤ru geçmeye yönelik geliflmeler, koruma alan›n› ve kapsam›n› geniflletmifltir. ‹flçiler yan›nda ekonomik yönden güçsüz ve korunmaya muhtaç bütün toplum kesimleri de,
sadece çal›flma hayat›n›n tehlikelerine karfl› de¤il, toplumsal hayat›n ortaya ç›kard›¤› ekonomik, sosyal, fiziki, mesleki, psikolojik ve hukuki tehlikelerin tamam›na
karfl› devlet eli ile korunmaya çal›fl›lm›flt›r.
Kamu müdahalesi, devlet gücü ile ekonomik ve/veya sosyal bir geliflmenin ortaya ç›kard›¤› problemlerin giderilmesi demektir. ‹lk ortaya ç›kan flekli ile kamu
müdahalesi, iktisadi liberalizmin, Sanayi Devrimi ve sanayi kapitalizminin neden
oldu¤u bozulan iflçi iflveren iliflkilerinin devlet eli ile düzenlenmesine yönelik yasal düzenlemeler ve di¤er tedbirlerin tümüdür.
Ücretlilerin, çal›flma koflullar›n›n olumsuz etkilerinden korunmas›na yönelik
olarak devlet eli ile al›nacak tedbirler, tehlikeler ve zararl› durumlara karfl› çal›flanlar›n korunmas›n› içerece¤i gibi bu tehlikelere karfl› çal›flt›klar› iflverenlerin yan›nda u¤ranmas› muhtemel tehlikelere karfl› iflverenlere ve üçüncü kiflilere sorumluluk yüklemeyi ve koruyucu tedbirler almay› da içermektedir. Genifl anlamda sosyal politika tan›m›ndan hareketle toplumun bütün kesimlerini çal›flan birey olma
yan›nda öncelikle insan oldu¤u düflüncesi ile tehlikelere ve tehlikelerin zararlar›na
karfl› koruyucu tarzda de¤iflme ve geliflme gösteren kamu müdahalesi anlay›fl›, kullan›lan kamu müdahalesi araçlar›n›n zenginleflmesini sa¤lam›flt›r. Toplumun sosyal
aç›dan geliflmesini sa¤lamak, sosyal bar›fl› ve sosyal bütünleflmeyi gerçeklefltirmek,
dengeli kalk›nmay› amaçlayan tedbirler üretmek, gelir da¤›l›m›nda adaleti sa¤lamak, emek piyasalar›nda f›rsat eflitli¤i yaratmak refah, konut, e¤itim ve sa¤l›k sorunlar›na çözüm üretmek amac›n› tafl›yan kamu müdahalesi araçlar›, ihtiyac›n çeflitlili¤i ve fliddetine ba¤l› olarak sürekli de¤iflim ve geliflim içerisindedir.
Günümüzde sosyal politika aç›s›ndan kamu müdahalesi araçlar› denildi¤inde
toplumu ilgilendiren sosyal sorunlar› ortadan kald›rmaya ya da azaltmaya yönelik
yasal düzenlemeler, bu problemlerle ilgili kamu politikalar› ve kamu kurumlar›
anlafl›lmaktad›r.
Kamu Müdahalesinin Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflimi
Kamu müdahalesi düflüncesi ve araçlar›, ülkelerin ekonomik ve sosyal koflullar›n›n
ortaya ç›kard›¤› ihtiyaçlara ve bunun fliddetine ba¤l› olarak sürekli de¤iflmektedir.
Bu de¤iflim bazen iç etkenlerle bazen de d›fl etkenlerle olabilmektedir. Kamu müdahalesinin derecesi ve kullan›lan araçlar›n çeflitlili¤i de ülkenin ihtiyaçlar› ile yak›ndan iliflkilidir. Bir toplumu yak›ndan ilgilendiren ulusal ve uluslararas› geliflmeler ve bu geliflmelerin neden oldu¤u devlet anlay›fl›ndan kültürel dokuda ortaya ç›kan de¤iflime kadar pek çok neden kamu müdahalesi ve araçlar›ndaki de¤iflimin
kaynaklar›n› oluflturmaktad›r (Altan, 2009: 33 vd.).
Devlet Anlay›fl›ndaki De¤iflim
‹nsanlar›n birlikte yaflama arzular› sonucu ortaya ç›kan devlet, birlikte yaflamay›
mümkün k›lmak için ekonomik ve sosyal hayata müdahale etmektedir. Bu müdahale devletin toplum hayat›nda her alanda mutlak etkin oldu¤u dönemlerde yüksek olmufl, etkinli¤in azald›¤› dönemlerde düflük olmufltur.
Birlikte yaflamay› anlaml› k›labilmek için devletler ekonomik ve sosyal hayat›
düzenlemek sa¤l›kl›, dengeli ve sürekli geliflmeyi mümkün k›labilmek için ekonomik ve sosyal politikalar oluflturmak, gerek devlet kimli¤i gerekse iflveren kimli¤i
ile ücret ve istihdam politikalar›na arac›l›k etmek ve nihayet geliri yeniden da¤›t-
91
Ekonomik ve sosyal alanda
devlet, di¤er bir ifade ile
kamu eli ile korunmaya
yönelik tedbirler, sosyal
politikan›n kamu
müdahalesi arac›n›n ortaya
ç›kmas›na neden olmufltur.
92
Sosyal Politika-I
mak gibi görevler üstlenmifltir. Devletin elbette üstlendi¤i baflka görevler de vard›r. Ancak bu konuda verilen aç›klamalarda sosyal politika alan› ile s›n›rl› kalmaya özen gösterilecektir.
Devlet kavram›n›n ortaya ç›kt›¤› ilk dönemlerde devlete yüklenen görevler, iç
ve d›fl güvenli¤i sa¤lamakken (Gökçeo¤lu, 2007: 28) ilerleyen zamanlarda ortaya
ç›kan ihtiyaçlara ve ekonomik, sosyal, siyasal ve hukuki anlamda yaflanan geliflimlerin sonucu olarak ilk takdir edilen görevlerden oldukça uzaklafl›lm›flt›r. Devlet en
genel anlamda yoksulluk sorunu ile özel olarak da çal›flma hayat›na, sosyal politika ve sosyal hukuk araçlar›n› kullanarak müdahale etmekle, sosyal adaleti sa¤lamak üzere yoksullar ve çal›flanlar lehine tasarruflarda bulunmakla görevli k›l›nm›flt›r. Bu anlamda devletin temel de¤erleri “yaflama hakk›n›n sa¤lanmas›”, “çal›flma
hakk› ve eti¤i” ve “çal›flma gücünü korumas›” olarak say›lm›flt›r (Gökçeo¤lu, 2007:
34). Di¤er bir ifade ile devlet, toplumdaki adaletsizlikleri ve eflitsizlikleri çözebilmek için kamu gücünü kullanmaktad›r. Bu anlay›fl›n özelli¤i yurttafll›k temelinde
herkesin korunmas› (evrensellik) anlay›fl›d›r. Buradaki yurttafll›k, bireyin devletle
olan iliflkilerinde haklar›n›, ödevlerini ve ba¤l›l›¤›n› ifade etmektedir (Koray, 2002:
209). Bu ba¤lamda kastedilen, bireyin kendisini o toplumun üyesi olarak görmesi,
güven duymas› ve sadakat hisleri ile dolu olmas›d›r. Devlete düflen görev, yurttafl›n› haklar ile donatmak ve hukuk ile güvence alt›na almakt›r. Bu düflünce toplumsal dayan›flman›n temelini oluflturmaktad›r. Devlet anlay›fl›ndaki de¤iflime ve geliflime ba¤l› olarak zaman içerisinde devlet, sosyal adaleti ve eflitli¤i sa¤layabilme
düflüncesi ile fiyatlara ve ücretlere müdahale etmifl, imar ve bay›nd›rl›k ifllerini üstlenmifl, ekonomide ihtiyaç duyulan mallar› ve özellikle özel kifli ve kurulufllar›n
üretmekten kaç›nd›¤› mallar› ve hizmetleri üretmifltir. ‹nsanlar› ve toplumu ekonomik, sosyal, mesleki, psikolojik, fizyolojik risklere karfl› korumay› amaç edinmifl,,
toplumun e¤itimi, güvenli¤i, sa¤l›¤›, korunmas›, bar›nmas› ve istihdam› gibi problemlerle u¤raflm›fl ve gelir da¤›l›m›na arac›l›k etme gibi görevleri üstlenme anlay›fl›na gelmifltir. Yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren neoklasik anlay›fl›n dünyaya egemen olmas›, yaflan›lan krizlerde devletin ekonomik ve sosyal hayattaki
egemen rolünün tart›fl›lmas›na neden olmufltur. Bu düflünceye ba¤l› olarak, devlet
yeniden tan›mlanmaya ve infla edilmeye çal›fl›lmaktad›r. Bu nedenle, devlete biçilen görevlerde önemli ölçüde s›n›rlamalar yaflanmakta, hatta bu görevlerden h›zla
uzaklafl›lmaktad›r. Örnek olarak, özellefltirme ve esneklik uygulamalar› gibi çal›flma hayat›n› derinden etkileyen uygulamalar ile yoksullukla mücadele, sosyal güvenlik harcamalar›n›n azalt›lmas› veya uygulamalar›ndan yararlanman›n güçlefltirilmesi gibi düzenlemeler yan›nda sosyal devleti niteleyen harcamalar›n adeta iktisadi krizlerin sorumlusu olarak gösterilmesi ve mahkûm edilmesi çabalar› say›labilir.
Görüldü¤ü üzere, devlet anlay›fl›ndaki de¤iflimin bir sonucu olarak sosyal devlet alg›s› de¤iflmektedir. Bazen bu alg› güçlenmekte, buna ba¤l› olarak devletin piyasaya müdahalesi artmakta ve müdahale araçlar› çeflitlenmektedir. Alg›n›n zay›flad›¤› dönemlerde ise devlet, rolünü azaltmakta ve bir k›s›m müdahale araçlar›ndan vazgeçmektedir.
Siyasi Partiler Aras›ndaki Rekabet
Demokratik toplumlarda siyasal iktidarlar›n seçimle belirlenmesi, sosyal politika
anlay›fl›nda önemli de¤iflimlerin yaflanmas›na yol açm›flt›r. Seçim yolu ile iktidara
gelebilmek için siyasal partilerin rekabeti, sosyal politika kapsam›nda halka verilen hizmetlerin genifllemesine neden olmufltur. Seçimle iktidara gelen siyasal partilerin programlar› önemli ölçüde hükümet programlar›na yans›maktad›r. Her se-
çim döneminde, seçim öncesi ve sonras› dönemde ülkemizde de oldu¤u gibi demokratik ülkelerin tamam›nda sosyal politika uygulamalar›nda kamu müdahalesi
araçlar›n›n s›kça de¤iflti¤ine flahit olmaktay›z.
Devletin-Kamu Sektörünün Büyümesi
Devletin büyümesi (nedeni ne olursa olsun) toplumun ekonomik ve sosyal hayat›na iliflkin pek çok alanda rolünün artmas› anlam›na gelecektir. Bu rol art›fl›, devletin hem hizmet alanlar›n›n genifllemesine hem de daha fazla harcama yapmas›na
neden olacakt›r. Geniflleme dönemlerinde oldu¤u kadar daralma dönemlerinde de
hizmet sorumlulu¤u yan›nda, harcamalar da art›fl gösterecektir. Hizmet ve harcama alanlar›n›n her biri, yeni bir kamu müdahalesi fleklinde kendisini gösterir.
Kamu sektörünün, genellikle piyasa flartlar› d›fl›nda ve ço¤unlukla popülist
yaklafl›mlarla gerçekçi olmayan, verimsiz alanlarda faaliyetler gösterdi¤i ve harcama yapt›¤› birçok kifli taraf›ndan dile getirilmektedir. Özellikle geliflmekte olan
ekonomilerde hükümetlerin tercihleri ço¤u kez hatal› ve gereksiz harcamalar fleklinde ortaya ç›kabilir. ‹ktidar gücünün afl›r› flekilde kullan›lmas›, müdahale araçlar›n›n flekillenmesine ve harcamalar›n artmas›na neden olabilmektedir.
Piyasa Baflar›s›zl›klar›na Müdahale Anlay›fl›n›n Geliflmesi
Özellikle kriz sonras› bunal›m›n, klasik iktisatç›lar›n iddia etti¤i gibi piyasa güçleri
arac›l›¤› ile kendili¤inden afl›lamamas› ve Keynezyen iktisat anlay›fl›n›n bir sonucu
olarak devletin piyasada aktif rol almas›, piyasa müdahalesi anlay›fl›n›n güçlenmesine ve kamu harcamalar›n›n artmas›na neden olmufltur. 2008’in son çeyre¤inde
bafllayan ve hâlen etkilerini sürdürmekte olan ekonomik kriz, piyasa ekonomisi
anlay›fl›n›n önem kazand›¤› y›llarda, piyasan›n krizi kendi kurumlar› ve kurallar› ile
aflamamas›na ve buna ba¤l› olarak kamunun para ve iktisat politikalar› arac›l›¤› ile
piyasaya müdahalesine iyi bir örnek olarak karfl›m›zda durmaktad›r.
Büyük ekonomik krizlerin d›fl›nda, ülke çap›nda ya da sektör çap›nda yaflan›lan krizlerde de hükümetler, piyasaya ihtiyaç oran›nda müdahil olabilmektedir.
Yang›n, deprem, sel gibi do¤al afetler sonras›nda yaflan›lan ekonomik ve sosyal
sorunlar› piyasada kendili¤inden aflmak mümkün de¤ildir.
Hangi hâlde ve hangi nedenle olursa olsun krizleri ve problemleri aflabilmek
ad›na, kamunun yapm›fl oldu¤u para, maliye, iktisat, istihdam ve ücret politikalar›
fleklindeki her müdahale, kamu müdahalesinin araçlar› aras›nda yer almaktad›r.
Kat›l›mc›l›k Anlay›fl›n›n Genifllemesi
Düflünsel alanda ortaya ç›kan geliflmeler klasik demokrasi anlay›fl›nda da geliflmelerin yaflanmas›na neden olmufltur. Bunun sonucu olarak ülkelerde ekonomik ve sosyal hayata iliflkin kararlar›n al›nmas›nda, siyasal iktidarlar›n yan›nda baflta sendikalar olmak üzere, de¤iflik toplum kesimlerinin temsilcileri olarak dernekler, barolar
ve odalar gibi sivil toplum kurulufllar› etkili olmaya bafllam›fllard›r. Özellikle uluslararas› kurulufllar›n giderek güç kazanmas› ve ulusal sivil toplum kurulufllar›n›n bu
kurulufllara üyeli¤i ve buralardan önemli destekler almas›, siyasal iktidarlar›n tekelindeki kamu gücünün sivil güç temsilcileri ile paylafl›lmas›na neden olmufltur.
Sendikac›l›k baflta olmak üzere sivil toplum kurulufllar›n›n güç kazanmas›, bu
kurulufllar›n sosyal politika uygulamalar› ve yeni kamu müdahalesi araçlar›n›n üretilmesi konusunda, siyasal iktidarlara bask› yapmalar›n› sa¤lam›flt›r. Bunun sonucunda hem sosyal politika tedbirlerinin say›s› artm›fl ve hem de siyasal iktidarlar›n
sosyal sorunlar karfl›s›nda daha sorumlu davranmalar› sa¤lanm›flt›r.
93
94
Sosyal Politika-I
Bölgesel Geliflmifllik Farkl›l›klar›
Bilindi¤i gibi, ülkeler ekonomik ve sosyal geliflmenin ilk dönemlerinde geliflmeyi,
ülkenin her köflesine eflit olarak da¤›tamazlar. Bunun çok de¤iflik nedenleri vard›r.
Temel nedenler olarak sermaye birikimi yetersizli¤ini ve tasarruflar›n düflük oluflunu gösterebiliriz. Di¤er nedenler aras›nda bölgenin geliflme için dezavantajl› oluflu, özel sektörün yat›r›m yapmaya isteksiz oluflu, di¤er bölgelere oranla yat›r›m
maliyetlerinin yüksek oluflu, ham madde ve pazara uzakl›k, ulafl›m imkÓAnlar›n›n
s›n›rl› oluflu ve yeterli ve nitelikli iflgücünün olmay›fl› gösterilebilir.
Özellikle geliflmekte olan ülkelerin temel problemi olarak karfl›m›za ç›kan
bölgesel eflitsizlikler karfl›s›nda devletler, bu eflitsizlikleri ortadan kald›rmak ya
da azaltmak için tedbirler al›r. Bu tedbirler, yeni kamu müdahalesi araçlar›n›
gerektirebilir.
Az geliflmifl bölgelere yap›lan devlet yat›r›mlar›, özel sektöre verilen yat›r›m teflvikleri ve muafiyetler yan›nda, bölge insanlar›n›, de¤iflik risklere karfl› koruyucu
tarzda gelifltirilecek tedbirler de yeni kamu müdahalesi araçlar›n› gerektirebilir. Daha çok az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkeler veya bölgeler için sözü edilen bu
tedbirler, günümüzde geliflmifl ekonomiler için de büyük önem tafl›maktad›r.
Korunmaya Muhtaç Kesimlerin Büyümesi
Kamu müdahalesinin nedenlerinden biri de korunmaya muhtaç nüfustaki art›flt›r.
Sefaletin yayg›nlaflmas›, artan çocuk ve kad›n iflgücü istismar›, özürlü nüfusun giderek büyümesi, giderek yafllanan fakat sosyal güvenlik kapsam›na al›namayan
nüfusun büyümesi, sokakta yaflamak durumunda kalan çocuk nüfusundaki art›fl,
ay›r›mc›l›¤a u¤rayan nüfusun art›fl›, mobing ve cinsel taciz yan›nda bu gruba eklenebilecek onlarca grup kamu müdahalesindeki de¤iflimi aç›klayan nedenlerdir.
Sosyal devlet ve sosyal politika anlay›fl›n›n bir sonucu olarak korunmaya muhtaç insanlar, kendi hallerine b›rak›lamaz; baflkalar›n›n merhamet, ac›ma ve insaf
duygular›na terk edilemezler. Bu zorunluluk modern ve ça¤dafl devlet olman›n bir
gere¤idir. Bu gereklilik ülkeleri kamu müdahalesi araçlar›n› kullanmaya ya da
araçlar› zenginlefltirmeye sevk etmifltir.
Hümaniter-Kültürel- Dinî-Askerî Nedenler
Devletlerin ekonomik, sosyal, siyasi ve hukuki politikalar›n› oluflturmada hümaniter, kültürel ve dinî nedenler büyük öneme sahiptir. ‹nsanl›¤a ayk›r› çal›flma ve yaflama flartlar› ile mücadele, günümüzde hemen hemen bütün toplumlar›n meflgul
oldu¤u bir aland›r. Ayn› flekilde, çocuk ve kad›n eme¤inin istismar› ile mücadele,
ailenin korunmas› endiflesi ve e¤itim hakk›ndan herkesin eflit olarak yararland›r›lmas› gibi alanlar, ülkelerin öncelikli alanlar›d›r. Bu alanlar›n öncelikli olmas›, ulusal hükümetler yan›nda uluslararas› kurulufllar›n da yeni kamu müdahalesi araçlar› gelifltirmelerinde etkili olmaktad›r.
Modern devlet anlay›fl›n›n temelinde laiklik anlay›fl›n›n yatt›¤› bilinmektedir.
Orta Ça¤ Avrupas›’n›n, yoksullu¤u Tanr›’n›n eseri olarak görmesi ve hatta kutsamas›, zenginlerin günahlar›ndan ar›nabilmelerini ve cennete girebilmelerini, yoksullara yard›m etme flart›na ba¤lanmas›na yol açm›flt›r. Bu anlay›fla göre, Tanr› istese idi herkesi zengin olarak yaratabilirdi. O halde bu, zenginlere yapacaklar› yard›mlar ile günahtan kurtulmalar› için sunulmufl bir f›rsatt›r. Yoksullar›n varl›¤› Tanr›’n›n herkese bir arma¤an›d›r. Fedakarl›k yapman›n, namuslu bir hayat yaflaman›n, tövbe etmenin ve ilahî mutlulu¤a ulaflman›n yolu yoksullara yard›m etmekten
95
SIRA S‹ZDE görmektegeçmektedir. Bu anlay›fl, yoksullukla mücadeleyi bireysel sorumlulukta
dir. Devlete bu alanda bir sorumluluk yüklenmemektedir.
Modern devlet anlay›fl›n›n mimarlar› Locke ve Hobbes’e göre modern devlet,
yaflama hakk›n› sa¤layan ve koruyan devlettir. Bu yaklafl›mda tanr›n›n esirgeyicili¤i anlay›fl›ndan devletin koruyuculu¤una geçifl görülmektedir. Çal›flamayacak duU
S O Rkorumas›
rumda olanlar ve yoksullar, Hristiyanl›k inanc›n›n d›fl›nda devletin
alt›na
al›nmaktad›r. Devlet sorumlu tutulmaktad›r. Locke, devlet anlay›fl›nda birey, mülkiyet ve çal›flmay› öne ç›karmaktad›r. Yoksullukla mücadeledeD ‹bireycili¤e,
mülk
KKAT
edinmenin önemine ve herkesin çal›flmas›n›n gerekti¤ine dikkat çekilmektedir.
Dolay›s› ile kazanman›n önemine, yoksulluk yerine çal›flman›n kutsanmas›na ve
SIRA S‹ZDE
bireylerin çal›flabilecekleri ifllerin devlet taraf›ndan sa¤lanmas›na dikkat çekilmektedir. Jean-Jacques Rousseau Toplum Sözleflmesi adl› eserinde, toplumda adalet
ve eflitli¤in sa¤lanmas›nda devletin yoksullukla mücadelesine
ve özgürlü¤ün ve
AMAÇLARIMIZ
eflitli¤in sa¤lanmas› anlam›na gelen kamu yarar› düflüncesine iflaret etmektedir.
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Jean- Jacques Rousseau, Toplum Sözleflmesi, çev. M. Tahsin Yal›m, K‹stanbul:
‹ T A PDevin Yay›nlar›, 2005.
K ‹ T A P
‹slam inanc›nda da çal›flman›n ve çal›flan›n korunmas›n›nTönemine
E L E V ‹ Z Y O Niflaret edilmifl ve “...çal›flan›n al›n teri kurumadan eme¤inin ödenmesi” anlay›fl› emredilmifltir. Ayn› flekilde, helal kazanc›n önemine iflaret edilmifl ve fakirlere yard›m edilmesi gerekti¤i belirtilmifltir. Ayr›ca “zekât” farz olarak kabul edilmifltir. Ancak belirti‹NTERNET
len düzenlemelerin kim zaman bireylerin sorumlulu¤una ve inan›fllar›na
b›rak›ld›¤› belirtilmelidir. Devlet ise en az›ndan bugünkü ülkemiz uygulamas›yla herhangi
bir sorumluluk ve görev yüklenmemifltir. Yoksulluk ile mücadele ve çal›flamayacak durumda olanlara yard›m edilmesi, iyi insan ve iyi mümin olman›n gere¤ine
terk edilmifltir.
Gerek Orta Ça¤ Avrupas›’n›n gerekse ‹slam toplumlar›n›n bireysel sorumlulu¤a
terk etti¤i, sosyal adalet ve eflitli¤in sa¤lanmas› düflüncesi, Frans›z ‹htilali sonras›nda geliflen devlet anlay›fl›n›n görev alan›n›n belirlenmesinde etkili olmufltur. Dinî
inan›fllar›n alan›nda b›rak›lan sosyal adaletin ve eflitli¤in sa¤lanmas›, devletin temel
görevleri hatta unsurlar› aras›nda say›lm›flt›r. Ayn› flekilde, pek çok alandaki koruyucu düzenlemeler, ülkelerin hukuk sistemlerine ve sosyal politika alan›nda oluflturduklar› kurumlara ve politikalara yans›m›flt›r.
Kamu müdahalesi araçlar›n›n gelifliminde rol oynayan önemli nedenlerden biri
de kültürel nedenlerdir. Toplumlarda gerek aile içi ve gerekse genel yard›mlaflma
anlay›fl›n›n, ister dini isterse toplumsal endiflelerden kaynaklans›n geçmiflten beri
uygulan›yor olmas›, devletlerin koruyucu mevzuat oluflturmas›nda rol oynam›flt›r.
Benzeri pek çok gelenek ve al›flkanl›klar kamu müdahalesi araçlar›n›n oluflumunda önemli rol oynam›flt›r.
Toplumda haks›z rekabetin önlenmesi, verimlili¤in yükseltilmesi, toplumun
sa¤l›¤› ve güvenli¤ini tehdit eden tehlikelerle mücadele edilmesi gibi faktörler kamu müdahalesi araçlar›n›n farkl›laflmas›na neden olmaktad›r. ‹htilalci hareketlere
karfl› toplumun korunmas›, devlet ve hukuk düzeninin sürdürülmesi, halk›n iç ve
d›fl tehlikelere karfl› güven içerisinde yaflama duygusunun güçlendirilmesi, morali yüksek bir toplum ortaya ç›kar›lmas› aç›s›ndan önemlidir. Bu nedenler de, kamu müdahalesi araçlar›n› oluflturmada ve çeflitlendirmede ayn› derecede öneme
sahiptir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
96
Sosyal Politika-I
Kamu Müdahalesi Araçlar›
Yasal Düzenlemeler
Kayna¤›n› ve gücünü yasal
düzenlemelerden almayan
müdahaleler, hangi problemi çözmeye yönelik olursa
olsun demokratik toplumlar›n meflru kamu müdahalesi
olarak kabul edilemez.
Devletin ekonomik ve sosyal sorunlar ile mücadelesindeki en önemli araç yasal
düzenlemelerdir. Bafllang›çta çok s›n›rl› toplum kesimlerini kapsayan yasal düzenlemeler, sonradan bütün toplum kesimlerini kapsam›fl ve hatta ayn› ülkede birçok
ülke vatandafl›n› da kapsam›na alarak uluslararas› bir boyut kazanm›flt›r. Bafllang›çta iflçiler ile iflverenler aras›ndaki problemleri çözmek üzere ifl koflullar›, ifl süreleri ve ücretler gibi s›n›rl› alanlarda karfl›m›za ç›kan yasal düzenlemeler, günümüzde
bütün toplum kesimlerini ilgilendiren sosyal sorun alanlar›n› kapsar hale gelmifltir.
‹flsizlik, yoksulluk, sosyal güvenlik, d›fllanma, ay›r›mc›l›k, çocuk çal›flt›rma yasa¤›,
çevrenin korunmas› gibi alanlar› ilgilendiren yasal düzenlemeler bu çerçevede say›labilecek yeni alanlard›r.
Toplumsal hayat› ilgilendiren alanlarda ç›kart›lan yasal düzenlemeler bir taraftan devletin bu alanlara müdahalesi ile ilgili s›n›rlar› ortaya koyarken di¤er taraftan
da bu müdahalenin meflruiyetini ortaya koyacakt›r.
Yasal düzenlemeler hiyerarflisi içerisinde gelifltirilen her bir kamu müdahalesi,
gücünü baflta anayasa olmak üzere ilgili kanunlar, tüzükler ve yönetmeliklerden
almak zorundad›r. Bu anlamda hem tehlikelere ve tehlikelerin zararlar›na karfl› korunmaya yönelik tedbirlerin gücünü ortaya koymak hem de bu yolla ortaya ç›kan
kamu müdahalesinin hukukili¤ini göstermek bak›m›ndan yasal düzenlemeler
önemlidir.
Türkiye’de ve bütün ülkelerde toplumu ilgilendiren sosyal sorunlara karfl› gelifltirilen kamu müdahalesi arac› olarak yasal düzenlemeler kayna¤›n› ve gücünü
Anayasa’dan almaktad›r. Örne¤in 1982 Anayasas›’n›n üçüncü bölümünde devlete
ailenin korunmas›, e¤itim ve ö¤renim hakk› ve ödevi, çal›flma ve sözleflme hürriyeti, dinlenme hakk›, sendika kurma hakk›, toplu pazarl›k hakk›, grev hakk›, ücrette adalet sa¤lama, sa¤l›k, çevre, konut ve sosyal güvenlik gibi alanlarda görevler yüklenmifltir (1982 Anayasas› md. 41-65). Bu haklar, hem kiflilerin bu alanlara
yönelik taleplerinin hukuki kayna¤› ve güvencesini, hem de devletin bu görevlerini yerine getirebilmek için üretece¤i baflta yasal düzenlemeler olmak üzere di¤er
kamu müdahalesi araçlar›n›n meflruiyetini sa¤layacakt›r. Di¤er bir ifade ile bu haklar›n ve müdahalenin güvencesini oluflturacakt›r.
Anayasa’ya ayk›r› olmamak üzere anayasal güvenceye sahip olunan haklar›n
nas›l kullan›laca¤›, kimleri kapsayaca¤› ve s›n›rlar›n›n belirlenmesi gibi konular ile
devlete yüklenen sorumluluklar ve s›n›rlar› yasalar, tüzükler ve yönetmelikler arac›l›¤› ile belirlenir. Anayasal bir güvenceye sahip olan “dinlenme hakk›”n›n nas›l
kullan›laca¤› kanun, tüzük ve yönetmelik ile belirlenir. Bu örnekten hareketle sosyal hayat› ilgilendiren bütün anayasal haklar›n benzer flekilde düzenlenece¤ini
söyleyebiliriz.
Sosyal politikay› ve kamu müdahalesini do¤rudan ilgilendiren yasal düzenlemelerin bafl›nda 4857 Say›l› ‹fl Kanunu gelmektedir. ‹lk olarak 1936 y›l›nda bir ifl
sözleflmesine dayanarak iflverenlerin yan›nda çal›flan iflçilerin çal›flma flartlar› ve çal›flma ortam›na iliflkin düzenlemeler yapma ve iflçileri koruyucu yönde tedbirler alma ihtiyac›ndan do¤an ‹fl Kanunu’na iliflkin düzenlemeler, önemli süreçlerden
geçmifltir. ‹fl Kanunu’nun bugünkü yap›s›na iliflkin son kapsaml› düzenleme 2003
y›l›nda yap›lm›flt›r.
97
‹fl Kanunu iflin düzenlenmesi, iflçinin korunmas›, iflverenlerin ve iflçilerin karfl›l›kl› hak ve borçlar›n›n düzenlenmesi, ücretin korunmas›, çal›flma hayat›n›n düzenlenmesi ve gelifltirilmesi, ifl sözleflmelerinin sona erdirilmesinin kurala ba¤lanmas›
ve ifl sözleflmesinin haks›z yere sona erdirilmesinin önüne geçilmesi aç›s›ndan
önemli düzenlemeler getirmektedir. Asgari ücretin belirlenmesi, ifl süreleri ve koflullar›n›n belirlenmesi, kad›nlar›n ve çocuklar›n çal›flma hayat›na karfl› özel olarak
korunmas›, dinlenme sürelerinin düzenlenmesi gibi pek çok koruyucu önlem de
‹fl Kanunu’nda yer almaktad›r. Görüldü¤ü üzere ‹fl Kanunu, sosyal politikan›n
amac›na ve ruhuna uygun olarak çal›flma hayat›na yap›lacak müdahaleleri ve s›n›rlar›n› belirlemek bak›m›ndan önemli bir kamu müdahalesi arac›d›r.
Asgari ücretle ilgili yasal düzenlemenin sosyal politika aç›s›ndan anlam›n›
araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
Yasal düzenlemeler hiyerarflisi içerisinde sosyal politika arac› olarak üretilen
D Ü fi Ü N E LTüzükler
‹M
Anayasa ve kanunlardan sonra gelenler tüzükler ve yönetmeliklerdir.
kanunlar›n uygulan›fl›n›, yönetmelikler ise kanunlar›n ve tüzüklerin nas›l uygulanaca¤›na iliflkin düzenlemelerdir. Örne¤in 4857 Say›l› ‹fl Kanunu’nun
S O R 39.maddesine
U
dayan›larak haz›rlanan Asgari Ücret Yönetmeli¤i, asgari ücretin belirlenmesi s›ras›nda uyulacak esaslar› belirler. Bu anlamda Kanun bir hakka iliflkin teminat getiD‹KKAT
rirken, uygulama yönetmeli¤in ürünü olmaktad›r. Bu örnekten hareketle yönetmeliklerin de önemli bir kamu müdahalesi arac› oldu¤unu belirtebiliriz.
SIRA S‹ZDE
Kamusal Politikalar
1
N N
Sosyal politikan›n kapsam›na giren toplum kesimlerinin ekonomik, sosyal, fiziksel,
AMAÇLARIMIZ
mesleki, psikolojik ve hukuki risklere karfl› korunmas›na yönelik olarak gelifltirilen
yasal düzenlemeler, tesadüflere ba¤l› olarak yap›lamayaca¤› gibi ekonomik ve sosyal alt yap›s› olmayan anl›k kararlara da dayand›r›lamaz. Bu Kdüzenlemelerin
her
‹ T A P
biri k›sa, orta ve uzun vadeli politikalar›n birer ürünüdür. ‹zlenilen politikalar ba¤›ms›z bir araç olma özelli¤ine sahip de¤ildir. Ancak her yasal düzenlemenin ve
kamusal kurumun arkas›nda bir politikan›n oldu¤unu söyleyebiliriz. En önemli
TELEV‹ZYON
sosyal politika araçlar›ndan biri olan Sosyal Güvenlik Kurumu ve bu kurumun dayand›¤› yasal çerçeve, üzerinde çok uzun y›llar düflünülen, tart›fl›lan ve de¤iflik flekillerde uygulama ve denemelerle günümüze tafl›nan sosyal güvenlik politikas›n›n
‹NTERNET
bir yans›mas›d›r. Devlet izledi¤i sosyal güvenlik politikas› ile vatandafllar›n›
hastal›k, yafll›l›k, anal›k, malullük, ölüm, ifl kazalar, meslek hastal›¤› ve iflsizlik gibi risklere karfl› korur ve bu politikan›n ürünü olarak yasal düzenlemeleri yapar ve ilgili
kurumlar› kurar.
Ayn› flekilde kamu taraf›ndan izlenilen istihdam ve iflsizlikle mücadele politikas› ile istihdam geniflletilmeye ve iflsizlik azalt›lmaya çal›fl›l›r. ‹zlenilen aktif iflgücü
piyasas› politikalar› ile iflgücünün istihdam edilebilirli¤i yükseltilmeye çal›fl›l›rken
pasif iflgücü piyasas› politikalar› ile iflsizlik durumunda yaflan›lacak gelir kay›plar›
telafi edilmeye ve olas› sosyal sak›ncalar giderilmeye çal›fl›l›r.
Kamu izledi¤i ücret politikalar› ile hem ücretin asgari miktar›n› yani pazarl›k
konusu edilemeyecek miktar›n› belirlerken hem de ülkedeki ücretler genel düzeyini etkileme yan›nda gelir da¤›l›m›n›n adil olmas›n› sa¤lama ve ücretleri ve ücretlileri koruyucu yönde al›nacak önlemleri belirleme çabas› içerisinde olur.
Kamu taraf›ndan izlenilebilecek sosyal politikalar›n say›s›n› art›rmak mümkündür. Büyüme ve kalk›nma politikalar›, gelir ve refah politikalar›, insan dostu büyüme ve kalk›nma politikalar›, vergi adaletini sa¤lamaya yönelik vergi politikalar›,
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
98
Sosyal Politika-I
çal›flma bar›fl›n› sa¤lamak üzere izlenecek politikalar, halk›n al›nacak ekonomik ve
sosyal kararlara kat›l›m›n› sa¤lamaya yönelik ekonomik demokrasi içerikli politikalar, halk›n sa¤l›¤›n› korumaya ve gelifltirmeye yönelik sa¤l›k politikalar› ile özellikle k›z çocuklar›n›n okullaflma oranlar›n› ve kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oranlar›n›
yükseltmeye yönelik e¤itim politikalar›, bu politikalara örnek gösterilebilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Vergi politikalar›
hangi özelliklerinden dolay› sosyal politika kapsam›nda bir kamu müdaSIRA S‹ZDE
halesi arac› olarak düflünülmektedir?
D Ü fi Ü Nailenin
E L ‹ M korunmas›, gelifltirilmesi ve yoksullukla daha iyi mücadele
Türkiye’nin
edebilmek amac› ile bu alandaki da¤›n›kl›¤› önlemeye yönelik 2011 seçimleri sonras›nda oluflturdu¤u
S O R U “Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl›¤›” ailenin korunmas› ve gelifltirilmesi ve yoksullukla mücadele politikas›n›n bir ürünüdür.
Görüldü¤ü üzere kamu müdahalesi araçlar› içerisinde izlenilen kamu sosyal poD‹KKAT
litikalar›, hem
SIRAyasal
S‹ZDEdüzenlemelere kaynakl›k etme ve hem de bu alanlarda oluflturulacak kamusal kurumlar›n belirlenmesi bak›m›ndan büyük öneme sahiptir.
N N
SIRA S‹ZDE
Kamusal Kurumlar
Kamu müdahalesi araçlar› içerisinde önemli bir yere sahip olan kamusal sosyal poAMAÇLARIMIZ
litika kurumlar›,
kamusal sosyal politikalar› haz›rlayan hem de bu politikalar›
S O R hem
U
hayata geçiren kurumlar olarak ayr› bir önem tafl›r. Ayn› flekilde toplumu tehlikelere karfl› koruma
tafl›yan yasalar›n ç›kar›lmas›na katk› yapan ve hem de
K ‹ T A amac›n›
P
‹KKAT
bu yasalar›n Duygulanmas›n›
gerçeklefltiren birimler olarak kamusal kurumlar önemlidir. Devlet, bu kurumlar arac›l›¤› ile halk› tehlikelere ve tehlikelerin zararlar›na
SIRA S‹ZDE ve ekonomik ve sosyal hayata müdahalede bulunur. Bu kukarfl› korumaya
T E L E V ‹çal›fl›r
ZYON
rumlar›n en önemlileri; Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl›¤›, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, Sosyal Güvenlik Kurumu ve Türkiye ‹fl Kurumu’dur. Bu KurumAMAÇLARIMIZ
lar do¤rudan sosyal politika kurumlar› olarak kabul edilir. Ayr›ca toplumun e¤itiTERNET
mi, sa¤l›¤›,‹ Nbar›nmas›,
korunmas›, güvenli¤i, beslenmesi gibi alanlarda görev yapan Bakanl›klar ve ilgili Kurumlar da do¤rudan sosyal politika kurumlar› olarak
K ‹ T A P
kabul edilmeseler de dolayl› sosyal politika kurumlar› olarak kabul edilir. Gelece¤e güvenle bakan, iç ve d›fl güvenli¤inden emin bir toplum yarat›labildi¤i takdirde, iflgücünün verimlili¤i ve motivasyonu yüksek olacakt›r. Toplumun en önemli
TELEV‹ZYON
zenginli¤i olan insan sermayesinden en üst düzeyde yararlanman›n yolu bu türden
kurumlar›n güçlü olmas›ndan geçmektedir.
N N
Kamusal sosyal
‹ N T Epolitika
R N E T kurumlar› ile ilgili ayr›nt›l› bilgilere kurumlar›n web sitelerinden
ulaflabilirsiniz. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl›¤›’n›n web sitesi: www.aile.gov.tr, Çal›flma
ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›’n›n web sitesi: www.csgb.gov.tr, Sosyal Güvenlik Kurumu’nun
web sitesi: www.sgk.gov.tr, Türkiye ‹fl Kurumu’nun web sitesi: www.iskur.gov.tr’dir.
Do¤rudan sosyal politika kurumlar›ndan en önemlisi “Aile ve Sosyal Politikalar
Bakanl›¤›”d›r. 633 Say›l› KHK ile kurulan Bakanl›¤›n (Resmi Gazete, 08.06.2011 tarih ve 27958 Mükerrer Say›) kurulufl amac› KHK’nin üçüncü maddesinde belirtilmifltir. Buna göre; Bakanl›k sosyal hizmetler ve yard›mlara iliflkin ulusal politika ve
stratejiler gelifltirmekle görevlidir. Bakanl›k, esas olarak sosyal güvenlik sistemi d›fl›nda kalan ve tehlikeler ile tehlikelerin zararlar› karfl›s›nda korumas›z durumda
olan ve bu nedenle özel olarak korunmaya muhtaç durumda olanlar›n korunmas›
görevini üstlenmifltir.
Ailenin korunmas› ve refah›n›n art›r›lmas› çocuklar›n, kad›nlar›n, özürlülerin,
yafll›lar›n, flehit yak›nlar› ve gazilerin her türlü ay›r›mc›l›k, ma¤duriyet ve mahrumiyetten korunmas› Bakanl›¤›n görevleri aras›nda say›lmaktad›r. Sosyal yard›m ve
korunmaya muhtaç kesimlere yönelik yard›m faaliyetlerinin düzenli bir flekilde yürütülmesi, aile bütünlü¤ünün korunmas› ve çocu¤un aile içerisinde yetiflmesinin
sa¤lanmas›, kamu kurum ve kurulufllar› ile gönüllü kurulufllar ve gerçek ya da tüzel kifliler taraf›ndan yürütülen sosyal hizmet ve yard›m faaliyetlerinin koordine
edilmesi di¤er görevler aras›ndad›r. Yap›lan yard›mlar ve yard›m yap›lan kiflilerle
ilgili standartlar gelifltirilmesi ve bilimsel veri taban› oluflturulmas›, uluslararas› faaliyetlerin izlenmesi ve uluslararas› sözleflmelerin uygulanmas›n›n sa¤lanmas› da
Bakanl›¤a görev olarak verilmifltir.
Görüldü¤ü üzere, sosyal politika aç›s›ndan korunmaya muhtaç kesimlerin korunmas›na iliflkin yasalar›n ve gelifltirilen politikalar›n bir anlam ifade edebilmesi
için, böyle bir Bakanl›¤›n varl›¤› gereklidir. Devlet, bu Bakanl›k arac›l›¤› ile yukar›da belirtilen amaçlara ulaflmak için müdahalede bulunur. Bu özelli¤i ile Bakanl›k, bir kamu müdahalesi arac›d›r.
Bakanl›k, kendisine verilen görevleri etkin bir flekilde yerine getirebilmek için,
çok önemli birer sosyal politika arac› olarak, Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü, Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü, Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü,
Özürlü ve Yafll› Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü ve Sosyal Yard›mlar Genel Müdürlü¤ü gibi birimler oluflturmufltur. Bu genel müdürlüklerin her biri, kendi görev alanlar›nda yer alan kesimlerin korunmas›na iliflkin olarak bir taraftan yasal düzenlemeleri ve politikalar› haz›rlarlar, di¤er taraftan da yard›ma ihtiyac› olanlar ve yard›m yapacaklarla ilgili olarak müdahalede bulunurlar.
Do¤rudan sosyal politika kurumu olarak ikinci önemli kurum, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›d›r. Bu Bakanl›k, Cumhuriyet döneminin ilk sosyal politika
kurumu olma özelli¤ine de sahiptir. Bakanl›¤›n görev alan›, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl›¤›ndan farkl› olarak çal›flma hayat›nda fiilen yer alanlarla ilgilidir.
Çal›flma Bakanl›¤›n›n temelleri 1934 y›l›nda ‹ktisat Vekâleti içerisinde at›lm›flt›r.
1945 y›l›nda Bakanl›k kendi ismi ile kurulmufltur. 1974 y›l›nda ilk defa Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› kurulmufltur. 1983 y›l›nda ise iki Bakanl›k birlefltirilerek Çal›flma
ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› ad›n› alm›flt›r. Bakanl›¤›n teflkilat yap›s›na iliflkin en
son kapsaml› düzenleme 1985 tarihinde 3146 Say›l› Kanun ile yap›lm›flt›r (Resmi
Gazete,18.01.1985 tarih ve 18639 say›).
3146 say›l› Kanun’un birinci maddesinde Bakanl›¤›n amac›, çal›flma hayat›n›n
bir düzen içerisinde ifllemesini sa¤lamak olarak belirtilmifltir. Bunun için iflçi-iflveren iliflkilerinin düzenlenmesi, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin sa¤lanmas›, sosyal güvenli¤in kapsam›n›n geniflletilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas›, yurt d›fl›nda çal›flan vatandafllar›m›z›n hak ve menfaatlerinin korunmas› ve bu amaçlara ulaflabilmek için çal›flma hayat›n›n denetlenmesi di¤er amaçlar aras›nda say›lm›flt›r.
Kanun’un ikinci maddesinde ise Bakanl›¤›n görevleri düzenlenmifltir. Buna göre çal›flma hayat›ndaki mevcut ve muhtemel problemleri çözmek, mesleki e¤itim
vermek yolu ile insan gücünün geliflimine katk› yapmak, istihdam› geniflletmek ve
tam çal›flmay› sa¤lay›c› tedbirler gelifltirmek, sakatlar›n mesleki rehabilitasyonunu
sa¤lamak, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i tedbirlerini almak, çal›flma hayat›n› denetlemek,
sosyal adalet ve sosyal refah› sa¤lay›c› tedbirler almak, ekonomik, sosyal, fizyolojik ve mesleki risklere karfl› tedbir almak ve sosyal sigorta hizmetleri uygulamak,
sosyal güvenlik imkan›n› sa¤lamak ve yayg›nlaflt›rmak, çal›flanlar› koruyucu ve ça-
99
100
Sosyal Politika-I
l›flmay› destekleyici tedbirler almak ve nihayet ifl istatistiklerini derlemek ve yay›nlamak yolu ile ifl piyasas›n› düzenlemek Bakanl›¤›n görevleri aras›nda say›lm›flt›r.
Burada dikkati çeken, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›n›n görev alan›n›n
daha çok çal›flma hayat›nda yer alan ve prim ödemek sureti ile sosyal politika
problemleri olarak sayd›¤›m›z risklere karfl› güvence içerisinde olanlar› kapsamas›d›r. Bakanl›¤›n bir kamu müdahalesi arac› olarak görevi, görev alan›na giren konularda, çal›flma hayat›n›n düzen ve bar›fl içerisinde ifllemesi için çal›flma hayat›na
müdahale etmektir.
Bakanl›k, çal›flma hayat›na müdahalelerini merkez, taflra ve yurt d›fl› teflkilatlar› ile yapmaktad›r. Bakanl›¤›n en temel görevlerinden biri de çal›flma hayat›na
iliflkin politikalar gelifltirmektir. Ayn› flekilde çal›flma hayat›n› ilgilendiren bütün
uluslararas› sözleflmelerin uygulanmas›n› sa¤lamak da temel görevlerdendir. Bunun için Bakanl›¤a ba¤l› görev yapan sürekli Kurullar vard›r (md.25). Bu Kurullar, Çal›flma Meclisi ve görevlerini 1997 y›l›nda Özürlüler ‹daresi Baflkanl›¤›na
devreden Sakatlar› Koruma Milli Koordinasyon Kuruludur. Bu kurullar›n özelli¤i, kurullar›n yap›s› içerisinde Bakanl›k yan›nda di¤er kamu kurum ve kurulufllar› ile iflçi ve iflveren temsilcileri ile ilgili sivil toplum kurulufllar›n›n temsilcilerinin de yer almas›d›r.
Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› içerisinde, bu kitapta sosyal politika aç›s›ndan tafl›d›¤› önemden dolay› yer almas› uygun görülen iki kurulufl daha görev
yapmaktad›r. Bu kurulufllar, Sosyal Güvenlik Kurumu ve Türkiye ‹fl Kurumudur.
Önemli bir sosyal politika kurumu olan Sosyal Güvenlik Kurumu 2003 y›l›na
kadar üç ayr› genel müdürlük olarak görev yapmakta idi. Kamuda memur statüsünde idare hukukuna tabi olarak çal›flanlar, sosyal güvenlikleri aç›s›ndan, Emekli Sand›¤› Genel Müdürlü¤ü’ne tabi idiler. ‹flçi statüsünde kamu ya da özel kurulufllarda hizmet akdi ile çal›flanlar, sosyal güvenlikleri aç›s›ndan Sosyal Sigortalar
Kurumu Genel Müdürlü¤ü’ne, kendi nam ve hesab›na çal›flanlar ise sosyal güvenlikleri aç›s›ndan Ba¤-Kur Genel Müdürlü¤üne tabi idiler.
Üç ayr› Sosyal Güvenlik Kurumu, mensuplar›na sundu¤u hizmetler ve riskler
karfl›s›nda korunma tedbirleri bak›m›ndan büyük farkl›l›klar tafl›makta idi. Sosyal
güvenlik hizmetlerinden sa¤l›¤a ve ba¤lanan emekli ayl›klar›na kadar oluflan farkl›l›klar, sosyal politikan›n amaçlar› ile ters düflen sonuçlara yol açm›flt›r. Bu kar›fl›kl›klar›n önüne geçmek, benzer tehlikeler ve benzer durumlar karfl›s›nda ülke
insan›na benzer hizmetlerin verilmesini sa¤lamak ve çal›flma hayat›nda düzenin
kurulmas› için bu kurumlar›n bir çat› ve tek mevzuat alt›nda toplanmas› kaç›n›lmaz olmufltur.
Bu ihtiyaçtan yola ç›k›larak 2003 y›l›nda üç kurum Sosyal Güvenlik Kurumu
Baflkanl›¤› ad› alt›nda, 4947 Say›l› Kanun ile 2003 y›l›nda Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›n›n ilgili kurumu olarak yeniden teflkilatland›r›lm›flt›r (Resmi Gazete,
24.07.2003 tarih ve 25178 say›).
Sosyal Güvenlik Kurumu Baflkanl›¤›, sosyal güvenlik politikalar›n›n belirlenmesi ve bunlar›n uygulanmas›, çal›flanlar›n hak ve menfaatlerinin korunmas›, yabanc› ülkelerle yap›lacak sosyal güvenlik sözleflmelerinin haz›rlanmas› ve çal›flanlar›
tehdit eden ekonomik, sosyal, mesleki, psikolojik ve hukuki risklere karfl› korunmas› gibi görevler ile iliflkilendirilmifltir. Baflkanl›k, çal›flanlar› risklere karfl› korumak için sosyal sigorta hizmetlerini kurar ve uygular.
Bu özellikleri ile Sosyal Güvenlik Kurumu Baflkanl›¤›, hem çok önemli bir sosyal politika kurumudur hem de bir kamu müdahalesi arac›d›r.
101
Son olarak hem sosyal politika kurumu olma hem de bir kamu müdahalesi arac› olarak Türkiye ‹fl Kurumu Genel Müdürlü¤ü’nü de teflkilat yap›s›, amac› ve görevleri aç›s›ndan incelemek yararl› olacakt›r.
Çal›flma Bakanl›¤›na ba¤l› bir birim olarak 1946 y›l›nda kurulan Kurumun ilk
ad›, ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumudur. Bu Kurum 2003 y›l›nda 4904 Say›l› Kanun ile bugünkü teflkilat yap›s›na kavuflmufl ve Türkiye ‹fl Kurumu ad›n› alm›flt›r (Resmi Gazete, 05.07.2003 tarih ve 25159 say›). ‹stihdam›n korunmas›, gelifltirilmesi, yayg›nlaflt›r›lmas› ve iflsizli¤in önlenmesi amac› (md.1) ile kurulan ‹fiKUR, bu özellikleri
ile hem çok önemli bir sosyal politika arac›d›r hem de bu amaca ulaflabilmek için
ifl piyasas›na müdahale eden bir kamu müdahalesi arac›d›r.
‹fiKUR’un amaçlar›n› gerçeklefltirebilmesi için 4904 say›l› Kanun’un üçüncü
maddesinde Kurum’a ulusal istihdam politikalar›n› oluflturma, istihdam›n korunmas›, gelifltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas› yolu ile iflsizli¤in önlenmesi görevleri verilmifltir. Ayr›ca, bir iflte çal›fl›yorken kendi iste¤i d›fl›nda iflini kaybedenleri hem iflsizli¤in sonuçlar›ndan korumak hem de onlar› yeni ifllere haz›rlamak da Kurumun
görevlerindendir. Bu anlamda ulusal sosyal politika araçlar› içerisinde önemli bir
yeri olan ‹flsizlik Sigortas› ifllemlerini yürütmek Kurumun görevidir.
‹fiKUR’un istihdam›n korunmas› ve gelifltirilmesi görevlerini etkin bir flekilde
yerine getirebilmesi için, di¤er bir ifade ile iflgücünün ifle girebilmesi ve istihdamda kalabilmesi için iflgücü piyasas›na iliflkin baz› çal›flmalar›n yap›lmas› gereklidir.
‹yi iflleyen bir ifl piyasas› ve sa¤l›kl› bir istihdam politikas› için inan›l›r ve güvenilir
iflgücü piyasas› verilerine ihtiyaç vard›r. Hem bu verilerin derlenmesi ve analiz
edilmesi hem de bu verilerin iflgücü piyasas› taraflar›n›n hizmetine sunulmas› piyasan›n etkinli¤i aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. ‹fl ve meslek analizleri yapmak,
kaybolmaya yüz tutan meslekleri belirlemek ve ortaya yeni ç›kan ve ç›kmas› muhtemel mesleklere iliflkin çal›flmalar yapmak ve iflgücünü bu mesleklere uygun olarak yetifltirmek, iyi iflleyen ifl piyasalar› için önemli ve gerekli çal›flmalard›r.
Kurumdan beklenilen önemli görevler aras›nda, ifle yerlefltirme hizmetlerine
arac›l›k etme, özel olarak korunmaya muhtaç toplum kesimlerine yönelik zorunlu
istihdam› ve istihdam alanlar›n› düzenleme, ikili ve çok tarafl› anlaflmalar›n haz›rlanmas› çal›flmalar›n› yapma ve uluslararas› sözleflme ve tavsiye kararlar›n›n uygulanmas›n› sa¤lamak gibi hizmetler de yer almaktad›r.
Kamu müdahalesi araçlar› içerisinde yer alan ve örnek düzenleme olarak verilen bu dört kurumun gerek yasal düzenlemeleri gerek politikalar› ve gerekse çal›flmalar› incelendi¤inde, dinamik bir yap›lar›n›n oldu¤u gözlenmektedir. Buradan
yola ç›karak, sosyal politika alan›n›n ve özellikle kamu müdahalesi alan›n›n, toplumun ekonomik ve sosyal yap›s›nda ortaya ç›kan de¤iflim ve geliflime paralel olarak bu dinamik yap›y› göstermek zorunda oldu¤unu söyleyebiliriz. Toplumun ihtiyaçlar›na cevap vermeyen yasalar›n, politikalar›n ve kurumlar›n baflar›l› bir flekilde uygulanma flans› yoktur. Kamu müdahalesi araçlar›n›n baflar› flans›, toplumun
ekonomik ve sosyal alanlarda ortaya ç›kan ihtiyaçlar›ndaki de¤iflimi izleme ve anlama h›z› ile yak›ndan ilgilidir.
Bir sosyal politika ve kamu müdahalesi arac› olarak Devlet Planlama
önemi
SIRATeflkilat›n›n
S‹ZDE
nedir?
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
102
Sosyal Politika-I
Kolektif Kendi Kendine Yard›m Mekanizmas›
Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflimi
Sosyal Politikan›n kapsam›nda yer alan toplum kesimlerine yönelik teorik amaçlar›n prati¤e dökülmesi ya da uygulanabilmesi için, ulusal araçlardan biri olan kamu
müdahalesi araçlar›ndan yukar›da bahsedilmiflti. ‹kinci grupta ise “Kolektif Kendi
Kendine Yard›m Araçlar›” yer almaktad›r.
Kendi kendine yard›m araçlar›n›n ortaya ç›k›fl›nda Sanayi Devrimi sonras›nda
oluflan ekonomik ve toplumsal flartlar›n etkisini gözlemek mümkündür. Sanayileflmeye ba¤l› olarak el ve ev eme¤ine dayal› çal›flma düzeni olan lonca sisteminin sona ermesi ve bu sistem içerisinde çal›flanlar›n yan›nda, toprakta çal›flan köylülerin
ifllerini kaybetmesi ve sanayi merkezlerine göç ederek iflçi s›n›f›na eklenmesi, iflçi
s›n›f›n›n k›sa sürede büyümesine yol açm›flt›r.
‹flçi s›n›f›nda yaflanan say›ca art›fl yan›nda, Sanayi Devrimi sonras› oluflan fabrikasyon üretimin ücretlerde düflüfle neden olmas› ve ifl süreleri ile ifl koflullar›n› kötülefltirmesi, iflçi s›n›f›n›n içinde bulundu¤u ekonomik ve sosyal koflullar› a¤›rlaflt›rm›flt›r. A¤›rlaflan koflullar›n yol açt›¤› toplumsal sorunlar› çözmek ve mevcut düzeni koruyabilmek için ilk kamu müdahalesi araçlar›n›n iflçiler ve onlar›n sorunlar›na uyguland›¤› görülmüfltür.
Ancak yeni sanayi merkezlerinde say›lar› giderek artan ve ayn› ekonomik ve
sosyal sorunlar içinde kalan iflçilerin ortak bir bilince ulaflmalar› zor olmam›flt›r.
Burada artan sefalet ve kötüleflen çal›flma koflullar›n›n etkisi oldu¤u gibi, dönemin
sosyal ve siyasal düflüncelerinin de etkisi olmufltur. Durumlar› a¤›rlaflan di¤er toplum kesimlerinin de iflçi s›n›f›na destek vermesi, çal›flanlar›n sermaye karfl›s›nda
güçlü bir blok oluflturmas›n› sa¤lam›flt›r.
‹flçi hareketleri, sendikalar arac›l›¤› ile iflverenler karfl›s›nda yeni bir denge durumunu ortaya ç›kart›rken, ayn› zamanda bu tecrübe ile güçlü bir sendikal kültürün oluflumunu da sa¤lam›flt›r. Sanayi toplumunun ortaya ç›kard›¤› sorunlar›n demokratik sistem içerisinde kal›narak ç›kar mücadelelerinin s›n›f çat›flmalar› yerine
sendikalar ve toplu pazarl›k sistemi ile çözülmesi kültürü oluflmaya bafllam›flt›r. ‹lk
kendi kendine yard›m araçlar› örnekleri bu flekilde ortaya ç›km›flt›r. ‹lerleyen süreçte sendikalar›n toplu pazarl›k, grev ve toplu sözleflme haklar› ile donat›lmas›,
çal›flma hayat›n›n güçlü bir aktörü olarak ortaya ç›kmalar›na ve sosyal politikalar›
flekillendiren etkili bir araca dönüflmelerine neden olmufltur.
Demokrasi anlay›fl›ndaki geliflmeler, kamunun artan ve çeflitlenen hizmet yükleri, her alana yetiflememe, kamusal düzenlemelerin ça¤›n ihtiyaçlar›na uyum gösterecek esnekli¤e sahip olmamas› ve özel olarak ilgilenilmesi gereken alanlar›n her
geçen gün çeflitlenmesi ve hacminin genifllemesi gibi nedenlerle ortaya ç›kan ve
geliflen kolektif kendi kendine yard›m araçlar› birtak›m amaçlar› gözetmektedir.
Bu amaçlar›n bafl›nda, kendi kendine yard›m›n ortaya ç›kard›¤› tatmin duygusu yer
almaktad›r. Demokrasinin geliflimine katk› yapma, sivil toplumu ortaya ç›karma ve
güçlendirme, daha iyi yaflam koflullar›na ulaflma, yurttafll›k bilincini gelifltirme,
devletin sosyal politika fonksiyonlar›n›n gelifltirilmesi ve denetlenmesi gibi amaçlar da di¤er önemli amaçlardand›r.
Kolektif kendi kendine yard›m›n en önemli arac› sendikalard›r. Ekonomik, sosyal ve siyasal yap›da ortaya ç›kan de¤iflmelere ba¤l› olarak sendikalar yan›nda vak›flar, kooperatifler, dernekler, siyasal partiler ve gönüllülük esas›nda faliyet gösteren di¤er yard›m kurulufllar› da toplumlarda önem kazanmaya bafllam›flt›r. Sivil
toplum kurulufllar› olarak faliyet gösteren bu kurulufllar, demokratik toplumlarda
daha fazla önem kazanm›flt›r. Geleneksel toplumlarda bu kurulufllar›n yan›nda dini endiflelerden ve ihtiyaçlardan do¤an ve tüzel kiflili¤e sahip olmayan gruplar›n
da önemli bir yere sahip oldu¤unu görmekteyiz.
Gerek kamu müdahalesi gerekse kolektif kendi kendine yard›m araçlar›n›n gelifliminde sivil toplum anlay›fl›n›n ya da sivil toplum kurulufllar›n›n rolü çok önemlidir. Bireylerin, kamusal alanda bir dizi hak ve yükümlülüklerle donat›lmas› sivil
toplum anlay›fl›n› ifade eder. Ancak modern toplumlarda hiçbir kesimin iktidar
olamamas›yla, hiçbir hakim ideolojinin öncülü¤üne ihtiyaç duyulmamas› ile devlet
ve toplum aras›nda demokratik sivil toplum iliflkisinden söz edilebilir. Bu anlamda, sivil toplum içindeki topluluklar için ço¤ulculuk, birbirlerine karfl› özerklik, kamusall›k, birbirlerine karfl› sorumluluk, bireysellik (özellik) ve yasall›k yani uymalar› gereken ortak çerçeveler önem tafl›maktad›r. Günümüzün enformasyon toplumu yap›s›nda, sivil toplum örgütlerinin fonksiyonlar› artarak devam etmektedir.
Drucker’in de belirtti¤i gibi hükümetler II. Dünya Savafl›’ndan itibaren dünyan›n
pek çok yerinde bürokrasiye bo¤ulmufllard›r. Dolay›s› ile hükümetler standart kamu görevleri ile s›n›rl› kalm›flt›r. Hükümetlerin sosyal sorunlara yeterince zaman
ay›ramamas›, sivil toplum kurulufllar›n›n modern toplum sorunlar›n› çözmeye talip
olmalar›na neden olmufltur (Drucker, 1995: 15). Sivil toplum kurulufllar› bu ihtiyaçtan yola ç›karak, insan› de¤ifltirmeye, e¤itmeye, maddi ve manevi refahlar›n› sa¤lamaya, yurttafll›k bilincini gelifltirmeye, di¤er toplumsal kesimlerle dayan›flma bilincini gelifltirmeye, toplumu daha ço¤ulcu hale getirmeye çal›flmaktad›rlar. Bu örgütler siyasallaflma sorunu yaflamad›klar› sürece amaçlar›, hükmetmek de¤ildir.
Kamuoyunda güç kazanmak sureti ile toplumun sorunlar›n›n çözümüne katk› yapmak ve hükûmetleri daha duyarl› olmaya zorlamakt›r. Sivil toplum kurulufllar›n›n
sosyal politika aç›s›ndan tafl›d›¤› önem, Giddens’in de belirtti¤i gibi “demokrasinin
demokratikleflmesi” ve güçlü bir yurttafll›k kültürünün geliflmesi durumunda öne
ç›kmaktad›r (Giddens, 2000a: 92). Sivil toplum kurulufllar› demokratik tutumlar›n
gelifltirilmesine katk› yapar. ‹yi iflleyen bir demokraside hükûmet, ekonomi ve sivil toplumun dengede olmas› gerekir. Sivil toplum kentleflme ve uygarlaflma ba¤lam›nda geliflmektedir. Ancak Türkiye’de nüfusun %76’s› kentlerde yaflamas›na
ra¤men, kentli kültürü yeterince gelifltirilemedi¤i için, sivil toplum kurulufllar› geliflmifl toplumlarda oldu¤u kadar güçlenememifl ve demokrasi kültürü de olgunlaflt›r›lamam›flt›r. Türkiye’de 2000 y›l›nda 61.000 olan dernek say›s› son on y›lda
önemli bir s›çrama göstermifl ve 2011 y›l› itibar› ile 89.294’e ulaflm›flt›r. Bu derneklerin üye say›s› 7.400.000 kifli olup 1.200.000’i kad›nd›r. Almanya’da dernek say›s›
2.100.000, Fransa’da 1.470.000 ve ABD’de 1.200.000’dür. Bu say›lar ülkelerin sivil
toplum anlay›fl›n›n neresinde oldu¤unun da bir göstergesidir. Türkiye’deki derneklerin 15.511’inin dinî, 10.291’inin kalk›nma, 15.289’unun spor, 14.789’unun yard›mlaflma ve sadece 853’ünün sivil hareketleri ilgilendiren dernekler oldu¤unu görmekteyiz (http://www.dernekler.gov.tr). Bu nedenle ülkemizde hâlâ paternalist
anlay›fl yani “devlet baba” kültürü hakimdir. Dolay›s› ile her fleyi devletten bekleme kültürü, sivil toplum ve demokrasinin gelifliminin önünde önemli bir engeldir.
Demokrasi ve sivil toplumun yeterince güçlenememesi ise sivil toplum kurulufllar›n›n kolayca siyasallaflabilmesine neden olmaktad›r. Türkiye’de kentleflme ve flehirlileflme yeterince gelifltirilemedi¤i için devletin ve sivil toplum kurulufllar›n›n
dolduramad›¤› alanlarda, aile içi dayan›flma ve cemaatler etkili olmaktad›r. Bu durum, otoriter bir devlet ve zay›f bir sivil toplum anlay›fl›n›n sonucudur (Fukuyama,
1998: 145vd.).
103
Enformasyon Toplumu:
Bilginin en de¤erli kaynak ve
en temel ürün oldu¤u;
iletiflim ve enformasyon
teknolojilerindeki
geliflmelerin biçimlendirdi¤i
yeni bir toplumsal yap›y›
ifade etmektedir.
104
Sosyal Politika-I
‹flverenlerin ya da sermayedarlar›n, üyelerinin ekonomik ve sosyal durumlar›n›
korumak ve gelifltirmek amac› ile kurduklar› benzeri kurumlar da kendi kendine
yard›m arac› olarak kabul edilmekle birlikte, sosyal politikan›n kapsam›nda yer
alanlar ve gelifltirilen korunma alanlar› s›n›rlamas›ndan hareketle bu türden kurumlar üzerinde durulmayacakt›r.
Sosyal politika disiplinin özelliklerinin ve öneminin incelendi¤i birinci ünitede
de belirtildi¤i gibi sosyal politika disiplininin faliyet alan› kamusal alan› ilgilendirmektedir. Kamusal alanla ilgili olman›n birinci özelli¤i, sosyal politikaya iliflkin bir
tedbir ya da düzenlemenin kamu taraf›ndan yap›lm›fl olmas›d›r. Baflka bir ifade ile
düzenlemenin ya da tedbirin arkas›nda bir kamu gücünün bulunmas›d›r. ‹kinci
özellik ise bir sosyal politika tedbiri ya da düzenlemesi, gerçek ya da tüzel kifliler
taraf›ndan gerçeklefltirilmifl ise bu tedbirleri alan kurumlar›n ya da tedbirlerin
mutlak surette bir yasal ve kurumsal çerçevesinin bulunmas› zorunlulu¤udur. Bu
nedenle kendi kendine yard›m araçlar› olarak kabul edilebilmesi için sendikalar,
vak›flar, dernekler, yefliller, feministler, çevreyi koruma hareketleri ve benzeri kurumlar›n iflleyiflini ve faliyetlerini düzenleyen bir yasal ve kurumsal çerçevenin
bulunmas› gereklidir. Sendikalar Kanunu çerçevesinde faliyetlerini yürüten sendikalar›n, Vak›flar Kanunu çerçevesinde faliyet gösteren ve Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’nün gözetiminde faliyetlerini sürdüren vak›flar›n ve Dernekler Kanunu çerçevesinde faliyet gösteren derneklerin bu özellikleri, kendi kendine yard›m arac›
olma özelli¤inin arkas›ndaki yasal ve kurumsal güce tabi olma özelli¤ine örnek
gösterilebilir.
Gönüllülük esas›nda faliyet gösteren, yasal ve kurumsal bir çerçeveye tabi olmayan kurulufllar esas olarak sosyal politika benzeri hizmetler görüyor olsalar bile, yapt›klar› hizmetlerin kurallara ba¤l› olmamas› nedeni ile sosyal politika hizmeti olarak görülmesi mümkün de¤ildir. Buna yard›mc› ya da tamamlay›c› hizmetler
denmesi mümkündür.
Kolektif kendi kendine yard›m araçlar›ndan en önemlileri olarak sendikalar,
kooperatifler ve vak›flar ortaya ç›k›fl›, geliflimi, faaliyetleri ve sosyal politika aç›s›ndan tafl›d›¤› önem itibar› ile afla¤›da incelenecektir. Çeflitli amaçlarla kurulan dernekler, siyasal partiler ve gönüllülük esas›nda faaliyet gösteren kurumlar da sivil
toplumun geliflmesine ve demokrasiye olan katk›lar› ile hem toplumsal duyarl›l›¤›
art›r›c› etkisi hem yard›mlaflmay› ve dayan›flmay› teflvik edici özellikleri ile bu üç
kuruma benzerlik gösterdi¤i için ayr›ca incelenilmeyecektir.
Kolektif Kendi Kendine Yard›m Araçlar›
Sendikalar
Kolektif kendi kendine yard›m araçlar›n›n en önemlisi sendikalard›r. Günümüzde
geliflmifl toplumlar›n çal›flma hayat› “kolektif çal›flma düzeni” olarak adland›r›lan ve
karfl›l›kl› olarak örgütlenen menfaat gruplar› (sendikalar) aras›ndaki iliflkilerin
önemli ölçüde etkisi alt›ndad›r. Bu örgütler, temsil ettikleri gruplar›n ekonomik ve
sosyal ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için toplu pazarl›k ve toplu sözleflmeler
yolu ile çal›flma hayat›nda etkili olmaya çal›fl›rlar.
Sendikalar karfl›l›kl› iki grup halinde “iflçi” ve “iflveren” sendikalar› olarak faliyet göstermektedirler. ‹fl sözleflmesi ile çal›flanlar d›fl›nda, kamuda idare hukuku
hükümlerine tabi olarak çal›flan ve “memur” olarak nitelendirilen kamu çal›flanlar› da “memur” sendikalar›n› kurmaktad›rlar. Memur olarak çal›flanlar›n sendikal
haklar› iflçilere oranla oldukça geri kalm›flt›r. Sendikalar zay›f olan çal›flanlar›n ç›karlar›n› koruma endiflesinden kaynakland›¤› için iflçi sendikalar›, iflveren sendikalar›na oranla daha fazla geliflmifltir. ‹flveren sendikalar›, iflverenlerin sadece iflçi
sendikalar›n›n karfl›s›nda bir topluluk olarak birlikte hareket etme isteklerinden
ortaya ç›km›flt›r. Üretim araçlar›na ve büyük maddi imkânlara sahip olan güçlü iflverenlerin ayr›ca bir sendikaya girerek güç kazanmaya ihtiyaçlar› yoktur. Bu nedenle iflverenler genellikle iflveren sendikalar› içerisinde yer almazlar. ‹flverenlerin
kendi aralar›nda oluflturduklar› “ticaret odalar›”, “sanayi odalar›”, “ihracatç› birlikleri” gibi kurulufllar, iflveren sendikalar›n›n verebilece¤i destekten daha fazlas›n›
verebilecek güçtedir. Bu nedenle sendikalardan bahsedildi¤inde iflçi sendikalar›
akla gelmektedir.
Özellikle 19’uncu yüzy›lda, Sanayi Devrimi sonras›nda çal›flma koflullar›n›n giderek kötüleflmesi ve ücretlerin düflmesine ba¤l› olarak ortaya ç›kan ve dönemin
siyasal düflüncelerinden de etkilenen sendikalar “birlikten güç do¤ar” düflüncesinin bir ürünüdür (‹zveren, 1970: 37). Üyelerinin hak ve menfaatlerini koruma endiflesinden ortaya ç›kan sendikalar, bu özelli¤i ile tipik bir meslek kuruluflu özelli¤ini tafl›maktad›r. Ancak ekonomik, sosyal ve siyasal alanda ortaya ç›kan geliflmelere ba¤l› olarak, özellikle geliflmifl ülkelerde iflçi sendikalar›, üyelerinin ç›karlar›
yan›nda bütün toplumu ilgilendiren problemlerle u¤raflma politikalar› ile bir sivil
toplum kuruluflu olma özelli¤ine de sahiptir. Sendikalar, üyeleri d›fl›nda di¤er toplum kesimlerinin problemlerine de çözüm üretebilmek için ulusal ve uluslararas›
sendikal oluflumlar da meydana getirmifllerdir. Sendika Birlikleri, Sendika Federasyonlar› ve Konfedarasyonlar ulusal, Dünya Sendika Fedarasyonu, Milletleraras›
Hür ‹flçi Sendikalar› gibi oluflumlar da uluslararas› sendikal üst kurulufllara örnek
gösterilebilir.
Sendikalar›n ortaya ç›kt›¤› ve geliflti¤i döneme bak›ld›¤›nda, ekonomik ve siyasal liberalizm anlay›fl›na ba¤l› olarak güç kazanan kapitalist iktisadi sisteminin neden oldu¤u sorunlar›n yo¤unlu¤u dikkati çekmektedir. Ekonomik ve sosyal sorunlar› çözebilmek için ‹ngiltere’de 1829 y›l›ndan itibaren güç kazanan Robert Owen’in
birleflme (koalisyon) fikri, Almanya’da Ferdinand Lasalle’nin siyasal ideolojisine
ba¤l› olarak 1863 y›l›nda kurdu¤u “Genel Alman ‹flçi Birli¤i” gibi oluflumlar günümüzün modern sendikac›l›k hareketlerinin ilk öncüleridir.
Görüldü¤ü üzere sendikalar, iflçilerin örgütlenmek sureti ile güç kazanmak ve
iflverenler karfl›s›nda uygun ücret ve çal›flma koflullar›n› elde etmelerini kolaylaflt›rmak veya mümkün k›lmak için oluflturulan kendi kendine yard›m kurulufllar›d›r.
Sendikalar›n önemli rolü, iflçilerin güçlü sermaye karfl›s›nda ezilmesine izin vermemek ve haklar›n› eflit olarak savunabilmesine imkân sa¤lamakt›r. Devleti ve toplumu, eme¤i ile geçinen zay›f iflçilerin sorunlar›na karfl› duyarl› hale getirmek de sendikalar›n temel amaçlar›ndand›r. ‹flçi s›n›f›n›n sorunlar› yan›nda bütün toplumu ilgilendiren sorunlarla da u¤raflan sendikalar, devletin izledi¤i ekonomik ve sosyal
politikalar›n zay›f toplum kesimlerinin lehine olacak flekilde gerçekleflmesine çaba
gösterir.
Sendikalar›n kendi kendine yard›m hareketi olarak önem kazanabilmesi ve bütün toplum kesimlerini ilgilendiren sorunlarla u¤raflarak günümüzün demokratik
devlet anlay›fl›nda bir sosyal denge unsuru olabilmesi için sendika (koalisyon) özgürlü¤ü ile toplu pazarl›k/toplu sözleflme ve grev hakk› gibi demokratik haklarla
donat›lm›fl olmas› gerekir. Bu özgürlükler ve haklar, kayna¤›n› ve gücünü o ülkenin anayasas›ndan almal›d›r.
105
106
Sosyal Politika-I
Çal›flanlar›n serbestçe sendika kurma, sendika seçme, sendikalara üye olma ve
ayr›lma hakk› olarak ifade edilen sendika özgürlü¤ünün güvence alt›na al›nd›¤›
demokratik ülkelerde, toplu pazarl›k/toplu sözleflme hakk› ve grev hakk›, çal›flanlar›n ekonomik ve sosyal durumlar›n› koruma ve gelifltirmede öneme sahiptir. Pozitif sendika özgürlü¤ü olarak tan›mlanan (Çubuk, 1979: 148) bu özgürlükler, çal›flanlar›n sendikalarla ilgili iradelerini özgürce ortaya koyabilmelerini sa¤lar. Çal›flanlara sendika kurma ve üye olma hakk›n›n tan›nm›fl olmas›, sendikal özgürlükler için yetmez. Ayn› anayasal güvencenin, sendika kurmama, üye olmama ve üyelikten ayr›labilme özgürlü¤ü olarak tan›mlanan negatif özgürlükleri de içermesi gerekir (Çubuk, 1979: 149).
Demokratik toplumlarda çal›flma hayat›na iliflkin kararlar›n iflçi ve iflveren taraflar›nca önemli ölçüde birlikte al›nd›¤›n› belirtmifltik. Bireysel olarak sendikalara
üye olma özgürlü¤ü yan›nda toplu pazarl›k/sözleflme ve grev hakk› gibi kolektif
özgürlükler çal›flanlar›n durumlar›n› belirlemek aç›s›ndan önem tafl›r. Demokratik
olmayan rejimlerde ise toplumu ilgilendiren ekonomik ve sosyal hayata iliflkin kararlar›n al›nmas›nda sendikalar›n etkilerinden söz etmek mümkün de¤ildir. Bu toplumlarda çal›flanlarla ilgili kararlar ya do¤rudan do¤ruya tek tarafl› olarak devlet taraf›ndan al›nmakta ya da devlete hakim olan kifli ya da gruplar taraf›ndan al›nmaktad›r. Kat›l›mc›l›¤›n olmad›¤›, kararlar›n tek tarafl› al›nd›¤› toplumlarda sosyal denge ve bar›fl›n sa¤lanmas› mümkün de¤ildir.
‹lk olarak 1961 Anayasas› ile anayasal güvenceye kavuflan sendikal özgürlükler, Türkiye’nin ekonomik, sosyal ve siyasal hayat›nda yaflanan s›k›nt›l› dönemlerde zaman zaman kesintiye u¤ram›fl ise de 1982 Anayasas›’nda “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” bafll›¤› alt›nda 51. maddeden itibaren güvence alt›na al›nm›flt›r. Anayasa’n›n 51. maddesinde çal›flanlar›n ve iflverenlerin önceden izin almaks›z›n sendikalar ve üst kurulufllar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten ayr›lma hakk›na sahip oldu¤u düzenlenmifltir. Ayn› maddede hiç kimsenin
bir sendikaya üye olmaya ve üyelikten ayr›lmaya zorlanamayaca¤›na yer verilmifltir. 53. maddede toplu ifl sözleflmesi yapma hakk› ve 54. maddede ise grev hakk›
ve lokavt düzenlenmifltir. Günümüz flartlar› çerçevesinde sendikal faaliyetlere hakim prensip ve kurallar›, sendika/koalisyon özgürlü¤ünün tan›nd›¤›, toplu pazarl›k/sözleflme hakk›n›n verildi¤i ve grev hakk›n›n bar›flc›l bir mücadele arac› olarak
kabul edildi¤i bir anayasal düzen olarak ifade etmek mümkündür (‹zveren, 1970:
53).
Sendikalar›n ifl kolu esas›nda faaliyette bulunmak üzere serbestçe ve önceden
izin almaks›z›n kurulabilece¤ine iliflkin anayasal güvence 2821 Say›l› Sendikalar
Kanunu’nun 6. maddesinde de düzenlenmifltir. 22. maddede sendikalara üye olman›n serbest oldu¤u, hiç kimsenin üye olmaya ve üye olmamaya zorlanamayaca¤›, 23. maddede ise iflçilerin ve iflverenlerin sendikalarda üye kalmaya veya üyelikten ayr›lmaya zorlanamayaca¤› hükümleri yer alm›flt›r. Bir sosyal ve ekonomik hak
olarak sendika/koalisyon özgürlü¤ü, güvencesini, Anayasa’n›n 12. maddesinde yer
alan, bu haklar›n hiçbir surette ortadan kald›r›lamayaca¤› gibi özüne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla s›n›rlanabilir hükmünden almaktad›r. S›n›rlamalar, ancak Anayasa’n›n sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzenine ayk›r›l›k iddialar› ile yap›labilir.
Toplu pazarl›k ve sözleflme özgürlü¤ü de ilk defa 1961 Anayasas› ve 275 Say›l›
Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu ile düzenlenmifltir. 1982 Anayasas› ve
2822 Say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu’nda da ayn› özgürlükler düzenlenmifltir. Toplu pazarl›k ve sözleflme hakk›n›n kullan›lmas› 2822 Say›l› Kanun’un
12. maddesinde düzenlenmifltir. Buna göre, kurulu bulundu¤u ifl kolunda çal›flan iflçilerin %10’unu, toplu ifl sözleflmesinin kapsayaca¤› iflyeri veya iflyerlerinde çal›flan
iflçilerin yar›dan fazlas›n› temsil eden sendikalar, toplu ifl sözleflmesi yapmaya yetkilidir. Burada aranan flartlar›n nedeni, üyelerinin ekonomik ve sosyal ç›karlar›n› daha
iyi savunabilecek sendikalar›n ve toplu pazarl›k sisteminin varl›¤›n› sa¤lamakt›r. Çok
küçük sendikalar›n, güçlü iflverenler karfl›s›nda pazarl›k gücünün yüksek olmas›
mümkün de¤ildir. Toplu pazarl›k ve toplu ifl sözleflmesi yapma hakk›n›n anlaml› olabilmesi, yapt›r›m gücü yüksek olan ve bar›flc›l bir mücadele arac› olarak kabul edilen grev hakk›n›n tan›nmas› ile mümkündür. 2822 Say›l› Kanun’un 25. maddesinde
de grev hakk› düzenlenmifltir. Buna göre toplu ifl sözleflmesinin yap›lmas› s›ras›nda,
uyuflmazl›k ç›kmas› durumunda, iflçilerin iktisadi durumlar›yla çal›flma flartlar›n› korumak veya düzeltmek amac›yla topluca çal›flmamak suretiyle faaliyeti tamamen veya k›smen durdurabilirler. Burada amaç, iflvereni toplu sözleflmeyi imzalamaya zorlamakt›r. Bunun d›fl›ndaki nedenlerle iflin durdurulmas› kanun d›fl›d›r. Sendika özgürlü¤ü, toplu pazarl›k ve grev hakk› gibi konular esas olarak ifl hukukunun konular›d›r. Sosyal politika aç›s›ndan bizi ilgilendiren yönü, bu haklar›n, eme¤i ile geçinen insanlar›n ekonomik ve sosyal hayat›n olumsuz koflullar›ndan korunmas›nda bir
sosyal politika arac› olarak oynad›¤› rolü ve tafl›d›¤› önemi ortaya koymakt›r.
‹dare hukuku hükümlerine tabi olarak çal›flan kamu görevlileri, iflçilerin sahip
oldu¤u haklar›n önemli bir k›sm›na sahip de¤ildir. Kamu görevlileri sendika kurabilir ve toplu görüflme yapabilirler. Ancak toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk›na sahip de¤ildir. ‹flçilere verilen haklar›n kamu görevlilerine s›n›rl› olarak verilmesi demokratik toplumun gerekleri ile uyuflmamaktad›r. Kamu görevlileri aç›s›ndan kollektif kendi kendine yard›m araçlar› s›n›rl› ifllemektedir.
Kooperatifler
Kooperatifler, belirli ve ortak bir amaca ulaflmak üzere bireylerin ekonomik varl›klar›n› birlefltirmek suretiyle oluflturduklar› kurumlard›r. Sosyal politika aç›s›ndan
kooperatifçilikte en belirgin amaç, kendi kendine yard›m ilkesine dayanmas› ve
ekonomik yönden üyelerine güç ve kuvvet kazand›rmas›d›r. Kooperatiflerde de
sendikalarda oldu¤u gibi birlikten güç do¤ar anlay›fl› ile ekonomik zorluklarla bafl
etme, yaflam seviyelerini koruma ve yükseltme amac›, bir araya gelmenin temel
nedenlerini oluflturmaktad›r. Kooperatifçilikte, toplumun dar gelirli kesimlerinin
birleflmek suretiyle elde ettikleri güçle, maddi ve manevi ihtiyaçlar›n› daha kolay
elde etme amac› hakimdir. Kâr düflüncesi yoktur. Buna karfl›l›k ekonomik zorluklar› yenme amac› vard›r.
Kooperatifler, elde ettikleri baflar›lar ve üyelerine sunduklar› imkânlar ile sosyal politikan›n temel amac› olan sosyal tezatlar›n giderilmesi ve demokratik rejimin
gelifltirilmesi amaçlar›na da katk› yapmaktad›rlar (Çubuk, 1979: 157vd.). Kooperatifçilik sayesinde fert ve devlet kapitalizminin bask›s› hafiflemifl, üreticinin tüketici
üzerinde kurdu¤u hâkimiyet zay›flam›fl, ekonomik hayatta, üretici ile tüketici,
emekle sermaye aras›nda mevcut bulunan ve sömürüye dayanan haks›z tahakküm
azalt›labilmifltir (Turan, 1979: 15).
Kooperatifçilik hareketi de sendikalarda oldu¤u gibi ilk olarak ‹ngiltere’de ortaya ç›km›flt›r. Sanayinin geliflmesi ve bunun sonucunda oluflan toplum gruplar›
aras›ndaki afl›r› gelir farkl›laflmas›, sendikalarla birlikte kooperatiflerin do¤umuna
zemin haz›rlam›flt›r. Robert Owen’in iflçilerin kötüleflen durumlar›n› düzeltmeleri
amac› ile kooperatifçili¤i önermesi ile kooperatifler görülmeye bafllanm›flt›r (‹zveren, 1970: 73).
107
108
Sosyal Politika-I
Türkiye’de kooperatifçilik hareketini bafllatan Mithat Pafla olmufltur. Tar›mla
u¤raflan çiftçilerin tefecilerden ald›klar› kredileri ödeyemediklerini gören Mithat
Pafla 1863 y›l›nda “Memleket Sand›klar›” n› kurmufltur. Ahmet Cevat (Emre), ayn›
tarihlerde yapt›¤› çal›flmalarda, ülkenin kurtuluflunun kooperatifçilik hareketinde
oldu¤unu belirtmifltir. Sosyal politika tarihimiz aç›s›ndan çok önemi olan bu fikirler, kooperatifçili¤in teorik çerçevesini ortaya koymakla birlikte, hareketin geliflmesi için uygun ortam›n sa¤lanamamas› nedeni ile kurulan kooperatifler uzun
ömürlü olmam›flt›r. Kooperatifçili¤in geliflimi, Atatürk’ün iste¤i ile 1931 y›l›nda kurulan Türk Kooperatifçilik Derne¤i ile olmufltur. ‹lk defa 1961 Anayasas›’n›n 51.
maddesinde, devlete kooperatifçili¤in geliflmesini sa¤layacak tedbirler alma görevinin verilmesi ile bizzat yard›m hareketi olarak kooperatifler önemli bir sosyal politika arac› olmufltur. 1969 y›l›nda Kooperatifler Kanunu’nun kabul edilmesi ile birlikte, üreticiler ve tüketiciler baflta olmak üzere dar gelirli bütün toplum kesimleri,
ekonomik güçlüklerle bafletmek amac› ile kooperatifler kurmaya bafllam›fllard›r.
Üretim kooperatifleri küçük üreticileri, tüketim kooperatifleri bütün tüketicileri ve
yap› kooperatifleri de dar gelirli toplum kesimlerini hayat›n zorluklar›na karfl› korumada önemli geliflmeler göstermifllerdir.
Türkiye’de hâlen 26 ayr› türde 88.000 kooperatif faaliyet göstermektedir. Bu
kooperatiflerin 8.5 milyon orta¤› vard›r. Tar›m sat›fl kooperatifleri, konut yap› kooperatifleri, motorlu tafl›y›c›lar kooperatifleri, tüketim ve pazarlama kooperatifleri
en önemlileridir. Kooperatifler toplumun düflük ve orta gelir gruplar›ndan insanlar› temsil etti¤ine göre, sosyal politika arac› olarak kooperatiflerin ulaflt›¤› büyüklü¤ü daha iyi de¤erlendirebiliriz.
Vak›flar
Vak›f, gerçek veya tüzel kiflilerin hiçbir etki alt›nda kalmadan, kendi istekleriyle
kendilerine ait mallar›n› veya her türlü ekonomik de¤erlerini ve haklar›n› mülkiyetten ç›kart›p, belirli bir amaçla hay›r ve hizmete ebedî olarak tahsis etmesinden
oluflan tüzel kiflili¤e sahip mal toplulu¤u olarak tan›mlanmaktad›r. Vak›flar, bu
özellikleri ile sosyal politikan›n giderek önemi artan kendi kendine yard›m araçlar›n›n en önemlilerinden biridir. ‹nsan hayat›n›n kolaylaflt›r›lmas›, iyilefltirilmesi,
toplumsal düzenin korunmas› ve devam› için kurulan vak›flar, insan onurunun
korunmas› yan›nda toplum ve devlet bütünlü¤ünü de sa¤lay›c› bir özelli¤e sahiptir. Toplumsal s›n›flar aras›ndaki farklar›n derinleflmesini önleyen, s›n›flar aras›nda yak›nlaflmay› sa¤layan en önemli unsurun karfl›l›kl› yard›mlaflma oldu¤u bilinmektedir. Vak›flar›n düflünce kayna¤›, di¤er kendi kendine yard›m araçlar›ndan
farkl› olarak dinî inan›fllard›r. Di¤er dinlerde de karfl›l›kl› yard›mlaflma öngörülmüfl ve bununla ilgili olarak birtak›m organizasyonlara gidilmifl ise de vak›f gelene¤i ve inanc› daha çok ‹slamiyetten beslenmektedir. Hicri üçüncü as›rdan itibaren vak›flar›n görünmeye bafllanmas› bunu do¤rulamaktad›r. Özellikle Osmanl›
Devleti’nde vak›flar, bat›l› sosyal politikac›lar›n da belirtti¤i gibi en ileri dönemini
yaflam›flt›r. Bunda Osmanl› Devleti’nin esas olarak kendisini iç ve d›fl güvenli¤i
sa¤lama görevi ile s›n›rlam›fl olmas›n›n da etkisi vard›r. Bu nedenle Osmanl›’da
vak›flar, toplumun tüm ihtiyaçlar›na cevap vermeye çal›flan tek yayg›n toplumsal
kurulufltur.
Vak›flar›n hizmetlerinin geniflledi¤i dönemlere bakt›¤›m›zda, ekonomik geliflme
ve genifllemenin yafland›¤› dönemlere denk geldi¤ini görmekteyiz. Bu anlamda vak›flar, ekonomik ve mali durumun gücü ile yak›ndan ilgilidir. Ekonomik ve mali durum güçlendikçe vak›f hizmetleri genifllemifl, zay›flad›kça hizmetler daralm›flt›r.
109
Vak›flar›n faaliyetleri incelendi¤inde sosyal hizmet ve bay›nd›rl›k hizmetlerinin
de önemli yer tuttu¤unu görmekteyiz. O halde, dinî nedenler yan›nda sosyal ve
kültürel nedenler de vak›flar›n oluflumunda etkili olmufltur. Vak›flar›n oluflumunda sahip olunan servetin ve gücün teflhiri düflüncesi de etkili olmufltur. Sahip olunan zenginlikler farkl› flekillerde gösterilebilir. Servetin bir k›sm›n›n vakfedilerek
teflhiri ve toplumun sevgi ve sayg›s›n› kazanma düflüncesi önemli bir yer tutmaktad›r (Özayd›n, 2003: 748).
Sosyal politika kurumu olarak vak›flar›n en önemli fonksiyonu, sosyal güvenlik ve sosyal yard›md›r. Servet sahiplerinin sosyal sorumluluklar›n› art›rma da gelirin ve servetin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lamada vak›flar›n önemi yüksektir. Tüketimin
ve savurganl›¤›n önlenmesi yan›nda toplumsal s›n›flar aras›ndaki farkl›l›¤›n derinleflmesini önlemek ve istihdama katk› sa¤lamak, ihtiyaç içerisinde olanlara burslar
ve e¤itim yard›mlar› yapmak da vak›flar›n önemli görevleri aras›nda yer almaktad›r. Hatta e¤itim yat›r›mlar› yolu ile e¤itimin kalitesini gelifltirmek, toplumsal gruplar›n dengeli bir biçimde kalk›nmas›n› sa¤lamak ve kiflilerde yard›m duygusunun
güçlenmesi ve daha yüksek tatmine ulaflmas›n› sa¤lamak da di¤er fonksiyonlar›
aras›nda say›lmaktad›r.
Osmanl›’n›n son döneminde ve Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda yaflan›lan ekonomik ve sosyal kay›plara ba¤l› olarak güç kaybeden vak›flar, 1924 y›l›nda kavufltu¤u yasal ve kurumsal çerçevesini ancak 1970’li y›llarda yenileyebilmifltir. Yap›lan
de¤ifliklikler ile vak›flara, sanayi, ticari ve e¤itim sahalar›nda teflebbüs ve yat›r›mlara girme imkân› verilmifltir. Böylelikle kurum, uzman bir kimlikle eski vak›flar›
yönetmek, baz› sosyal hizmetler ile gelir art›r›c› ekonomik faaliyetlerde bulunmak,
mülhak vak›flar ile cemaat ve esnafa ait vak›flar› kontrol etmek ve yeni kurulan vak›flar› denetlemek görevleri ile yükümlü k›l›nm›flt›r.
Son y›llarda bat› toplumlar›nda ve ülkemizde kâr amac› gütmeyen ve kamu ve
özel sektörün yan›nda üçüncü sektör olarak adland›r›lan vak›flar büyük önem kazanm›flt›r. Hem ulaflt›¤› maddi büyüklük hem say› ve hem de faaliyet çeflitlili¤i bak›m›ndan önemi artmaya devam etmektedir.
Ülkemizde 2011 y›l› itibar› ile faal 4879 vak›f bulunmaktad›r
(http://www.vgm.gov.tr). Bunlar›n 3564’ü çok amaçl›, 973’ü sosyal yard›mlaflma
ve dayan›flma, 48’i çevre koruma, 162’si cemaat, 26’s› sand›k ve 105’i personele
yard›m vak›flar›d›r. Vak›flara ba¤l› 62 üniversite, 93 vak›f iflletmesi ve 25.327 gayrimenkul vak›flar›n geniflleyen hizmetlerini göstermektedir. Vak›flar, e¤itim, sa¤l›k,
kültür, sanat, spor, çevre, kad›n amaçl›, tüketiciyi koruma ve sa¤l›k yard›mlar› gibi çok çeflitli alanlarda faaliyet göstermektedir.
Kendi kendine yard›m arac› olarak derneklerin sosyal politika aç›s›ndan
fonksiyonlar›n›
SIRA S‹ZDE
araflt›r›n›z.
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
110
Sosyal Politika-I
Özet
N
AM A Ç
1
N
AM A Ç
2
N
A M A Ç
3
Sosyal politikan›n teorik amaçlar›n› ve bu amaçlara ulaflmak için kullan›lan araçlar› aç›klamak.
Sosyal politika bilim dal›n›n teorik amaçlar›, toplum kesimleri aras›ndaki farkl›l›klar›, tezatlar›, çat›flmalar› azaltmak, sosyal bar›fl›, sosyal adaleti ve
toplumsal geliflmenin dengeli gerçekleflmesini
sa¤lamakt›r. Sosyal Politika Bilim Dal› bu amaçlar›n› gerçeklefltirmek için baz› araçlar› kullanmak zorundad›r. Bu araçlar, kamu müdahalesi
araçlar› ve kolektif kendi kendine yard›m araçlar›d›r. Yasal düzenlemeler, kamusal kurumlar ve
kamusal politikalar kamu müdahalesi araçlar›ndand›r. Sendikalar, dernekler, kooperatifler ve
vak›flar gibi kurulufllar da kendi kendine yard›m
araçlar›d›r.
Sosyal politikan›n ulusal araçlar› içerisinde kamusal araçlar›n belirleyici özelli¤ini aç›klamak.
Sosyal Politika bilim dal›n›n araçlar› içerisinde kamu müdahalesi araçlar› belirleyici bir öneme sahiptir. Sosyal bar›fl›n, sosyal adaletin ve toplumsal
geliflimin sa¤lanmas› gibi alanlarda al›nacak tedbirlerin, devlet d›fl›nda özel kifli ve kurulufllar›n
görev alan›na b›rak›lmas› mümkün de¤ildir. Bu
görevler, devletin temel görevleri aras›nda yer
al›r. Bu nedenle kullan›lacak araçlar da kamuya
ait araçlar olacakt›r. Kolektif kendi kendine yard›m araçlar›, devletin ald›¤› tedbirlere ek tedbirler
gelifltirebilir. Ayr›ca bu araçlar›n nas›l kullan›laca¤›, s›n›rlar›n›n ne olaca¤› ve kimlerin hangi ölçülerde yararlanaca¤›na iliflkin düzenlemeler de yine kamu taraf›ndan belirlenmektedir.
Kolektif kendi kendine yard›m araçlar›n›n sosyal politika aç›s›ndan önemini saptamak.
Demokratik toplumlarda, sosyal politikan›n
amaçlar› esas olarak, kamu müdahalesi araçlar›
ile gerçeklefltirilmekte ise de fertlerin ve toplumsal kesimlerin, kendi ekonomik ve sosyal durumlar›n› korumak ve gelifltirebilmek amac› ile kamu
araçlar›na ek olarak, kolektif kendi kendine yard›m araçlar›n› da kulland›klar› görülmektedir.
Hatta bu araçlar›n kullan›lma derecesi ile ülkelerin geliflmifllik seviyesi ve iktisadi demokrasi anlay›fl› aras›nda iliflki kurulmaktad›r. Gerçekten de
kendi kendine yard›m araçlar›n›n daha fazla kul-
lan›ld›¤› ülkelerde, iktisadi demokrasi anlay›fl›n›n
da daha geliflmifl oldu¤unu görmekteyiz. Ayn›
zamanda bu araçlar›n kullan›lma düzeyi, ülkede
sosyal devlet anlay›fl›n›n özümsenme düzeyini
de gösterir.
N
A M A Ç
4
Sosyal politikan›n ulusal araçlar›ndaki de¤iflimin nedenlerini listelemek.
Sanayi Devrimi sonras›nda, ortaya ç›kan çal›flma
hayat›n›n temel sorunlar› olan ücret, çal›flma koflullar›, artan çocuk eme¤i ve kad›n iflgücünün istismar edilmesini önlemek amac› ile kullan›lan
sosyal politika araçlar› s›n›rl› say›da alan› ve çok
az say›da insan› kapsam›flt›r. Ancak ekonomik ve
sosyal yap›da görülen geliflmeler, devlet anlay›fl›nda yaflanan de¤iflim, ücretli çal›flan say›s›n›n
artmas›, devletin her alana yetiflememesi, yoksullu¤un artmas›, toplumsal sorunlara olan ilginin geliflmesi, uluslararas› bask›lar›n artmas›, sendikalar›n büyümesi ve kendi kendine yard›m bilincinin geliflmesi gibi nedenlerle sosyal politikan›n araçlar› önemli geliflmeler göstermifltir. Bu
araçlar yasal düzenlemeler, kamu taraf›ndan izlenilen sosyal hayata iliflkin politikalar ve araçlar› uygulayacak olan kamusal kurumlar gibi kamuya iliflkin araçlard›r. ‹kinci grupta ise fertler ve
toplumsal grular taraf›ndan bizzat kullan›lan araçlar yer almaktad›r. Bunlar›n bafll›calar›, sendikalar, kooperatifler, vak›flar ve dernekler gibi sivil
topluma ait araçlard›r.
111
1. Ülkelerin benimsedikleri sosyal politika amaçlar›n›
gerçeklefltirebilmek için kullanacaklar› araçlar›n seçiminde afla¤›dakilerden hangisi etkili de¤ildir?
a. Yönetim biçimi
b. Sendikalar›n gücü
c. Sosyal politika kapsam›nda yer alanlar›n büyüklü¤ü
d. Dini de¤erler
e. Toplumsal bilinç düzeyi
2. Afla¤›dakilerden hangisi iktisadi liberalizmin ortaya
ç›kard›¤› sonuçlardan biri de¤ildir?
a. ‹flçilerin ald›klar› ücretlerin yükselmesi
b. ‹flçilerin iflveren karfl›s›nda en temel haklar›n›
savunamaz hale gelmesi
c. Kad›n ve çocuklar›n a¤›r ve tehlikeli koflullarda
çal›flmaya bafllamas›
d. Çal›flma bar›fl›n›n bozulmas›
e. Toplumsal husursuzluklar›n artmas›
3. Afla¤›dakilerden hangisi kamu müdahalesinin ortaya ç›k›fl›n› ve geliflimini etkileyen faktörlerden biri
de¤ildir?
a. Kat›l›mc›l›k anlay›fl›n›n geliflmesi
b. Kamu sektörünün büyümesi
c. Bölgesel geliflmifllik farklar›n›n azalmas›
d. Devlet anlay›fl›nda de¤iflim meydana gelmesi
e. Korunmaya muhtaç kesimlerin büyümesi
4. Afla¤›dakilerden hangisi kamusal sosyal politika
alanlar›ndan biri de¤ildir?
a. E¤itim Politikalar›
b. Para Politikalar›
c. ‹stihdam Politikalar›
d. Ücret Politikalar›
e. Sa¤l›k Politikalar›
5. Afla¤›dakilerden hangisi kamusal sosyal politika kurumlar›ndan biri de¤ildir?
a. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl›¤›
b. Sosyal Güvenlik Kurumu
c. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›
d. Türkiye ‹fl Kurumu
e. Türkiye ‹statistik Kurumu
6. “Çal›flanlar›n serbestçe sendika kurma, sendika seçme, sendikalara üye olma ve ayr›lma hakk›” ifadesi afla¤›daki kavramlardan hangisini tan›mlamaktad›r?
a. Toplu Pazarl›k Hakk›
b. Sendika Özgürlü¤ü
c. Toplu Sözleflme Hakk›
d. Lokavt
e. Grev Hakk›
7. Kolektif kendi kendine yard›m mekanizmas›n›n en
önemli arac› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Vak›flar
b. Kamusal Sosyal Politika Kurumlar›
c. Dernekler
d. Sendikalar
e. Kooperatifler
8. Kooperatiflerle ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi
söylenemez?
a. ‹lk olarak ‹ngiltere’de ortaya ç›km›flt›r
b. “Birlikten güç do¤ar” anlay›fl› ile kurulmaktad›rlar
c. Kâr amac› güderler
d. Ekonomik zorluklar› yenme amac› vard›r
e. Sosyal tezatlar›n giderilmesini sa¤larlar
9. Gerçek veya tüzel kiflilerin hiçbir etki alt›nda kalmadan, kendi istekleriyle kendilerine ait mallar›n› veya her
türlü ekonomik de¤erlerini ve haklar›n› mülkiyetten ç›kart›p, belirli bir amaçla hay›r ve hizmete ebedi olarak
tahsis etmesinden oluflan tüzel kiflili¤e sahip mal toplulu¤una ne ad verilir?
a. Kooperatif
b. Vak›f
c. Sendika
d. Dernek
e. Sivil Toplum Kuruluflu
10. Afla¤›dakilerden hangisi vak›flar› di¤er kendi kendine yard›m araçlar›ndan ay›rmaktad›r?
a. Toplumsal düzenin korunmas› için kurulmufl
olmalar›
b. Hiçbir etki alt›nda kalmadan kurulmalar›
c. Toplumsal s›n›flar aras›ndaki farklar›n derinleflmesini önlemeleri
d. Devlet bütünlü¤ünü sa¤lay›c› olmalar›
e. Temel düflünce kayna¤›n›n dini inan›fllar olmas›
112
“
Sosyal Politika-I
Avrupa Sosyal Politikas›n›n engellilere yaklafl›m›
nedir?
450 milyon nüfusu olan Avrupa Birli¤i’nde, 36 ila 63
milyon aras› k›smen engelli kifli yaflamaktad›r. AB, özellikle ifl piyasalar›nda engellilere karfl› uygulanan ayr›mc›l›¤› sona erdirmeyi hedeflemektedir. “Herkesin eriflebilece¤i ve herkese aç›k bir topluma giden yolda belirlenen engellerin ortadan kald›r›lmas›” AB’nin temel
stratejisidir.
AB için temel ilke, bir üye ülkede baflar›lan bir uygulaman›n di¤er bütün üye ülkelerde de ayn› seviyede gerçeklefltirilmesidir. Bunu sa¤lamak için de “Engellilere
Dair Üye Devlet Temsilcileri Üst Düzey Grubu” düzenli olarak toplanmaktad›r. Hedef, engellilerin toplum hayat›na yeniden kazand›r›lmas›d›r.
AB’nin bu konudaki amaçlar›:
Üye devletler aras›ndaki ifl birli¤ini güçlendirmek. Konuyla ilgili her türlü bilgi ve istatisti¤in toplanmas›, karfl›laflt›r›lmas› ve de¤ifltirilmesi. Engellilerin toplum yaflam›na kazan›lmas› bilincini art›rmak. Engellilerin sorunlar›n› tespit etmek, bu sorunlar›n giderilmesi için politikalar gelifltirmek.
Avrupa Birli¤i Politikas›: AB, bütün üye ülkelere ve vatandafllar›na yönelik bir Avrupa ‹stihdam Stratejisi belirlemifltir. Bu stratejiye göre istihdam oranlar› artt›r›lacak;
giriflimcili¤e destek verilecek; iflgücünün, ifl koflullar› ve
teknolojideki de¤iflimlere uyum sa¤layabilmesi için destek verilecektir.
Engelliler, bu istihdam politikas› içinde özel bir yere sahiptirler ve f›rsat eflitli¤ini korumak için Avrupa Konseyi “Ayr›mc›l›¤a Karfl› Yönerge”yi haz›rlam›flt›r.
AB tüm ilgili alanlarda özürlülük konular›n› dikkate almay› ve herkes için engelsiz bir flekilde kat›l›mc› bir
toplum do¤rultusunda çal›flmay› hedefler. AB Sosyal
Politikas› çerçevesinde, ‹stihdam Stratejisi, AB Ayr›mc›l›k Karfl›tl›¤› Yönergesi, Sosyal Kat›l›m hakk›nda Ulusal
Eylem Planlar›, Avrupa Sosyal Diyalo¤u, ‹flyerinde Sa¤l›k ve Güvenlik ve Sosyal Koruma ö¤elerinin tamam›
özürlü insanlara özel önem vermektedir.
Engellileri Hat›rlama: AB, bütün bu hedeflere ulaflabilmek için, her fleyden önce, engellilerin yaflad›¤› sorunlar konusunda bilincin artt›r›lmas›n› amaçlamaktad›r.
Birleflmifl Milletler 1992’de, bütün dünyada 3 Aral›k gününü “Uluslararas› Engelliler Günü” olarak kabul etmifltir. Avrupa Komisyonu ise, konuyu daha da etkili bir biçimde vurgulamak için 1993 y›l›ndan bu yana her y›l 3
Aral›k gününü Avrupa Engelliler Günü olarak ilan
etmifltir.
Avrupa Komisyonu bu konudaki bilinç düzeyini art›rmak için ayr›ca, Avrupa düzeyinde ve ulusal düzeydeki faaliyetlere de destek vermektedir. Avrupa Birli¤i
içindeki organizasyonlar›n ana temas› 1999 y›l›nda engellilere yönelik fliddete karfl› mücadele; 2000 y›l›nda
ifl piyasalar›nda engellilere uygulanan ayr›mc›l›kla mücadele; 2001 y›l›nda herkes için tasar›m ve 2002 y›l›nda ise engelliler ve e¤itim sektörü olarak belirlenmifltir. 2003 ise Avrupa Engelliler Y›l› olarak seçilmifltir.
2004 y›l› organizasyonlar›n›n ana temas› engellilerin ifl
bulmalar› ve ifllerini korumalar›na yard›m olarak seçilirken, 2005 y›l›nda toplum içinde beraber yaflama ve
son olarak 2006 y›l›nda ise Gençler ana tema olarak
belirlenmifltir.
Engellilerin ‹stihdam›: AB üyesi devletler Kas›m 2002’de
verdikleri taahhüt ile ifl piyasalar›nda, iflyerlerinde ve
mesleki e¤itimde engelli kiflilere ve di¤erlerine karfl› ayr›mc›l›k uygulanmas›n›n önüne geçmifllerdir. Bunu sa¤lamak için iflyerlerinin engelli kiflilerin ihtiyaçlar›na uygun hale getirilmesini sa¤lamak hedeflenmifltir.
BA⁄LANTILAR: Avrupa çap›nda engelli kiflilere yönelik
çal›flan ulusal ve uluslararas› düzeydeki önemli kurumlar›n listesine afla¤›daki ba¤lant›dan ulaflabilirsiniz:
http://ec.europa.eu/employment_social/disability/links_en.html
Kaynak: http://www.ozelegitimsitesi.com/’dan k›saltarak al›nm›flt›r.
”
113
1. d
2. a
3. c
4. b
5. e
6. b
7. d
8. c
9. b
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Politikan›n Ulusal
Araçlar›n›n Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflimi” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamu Müdahalesi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamu Müdahalesinin
Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflimi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ulusal Araçlar›n Türleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamusal Kurumlar”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kolektif Kendi Kendine
Yard›m Araçlar›: Sendikalar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yard›m Araçlar›: Sendikalar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yard›m Araçlar›: Kooperatifler” konusunu
Yard›m Araçlar›: Vak›flar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yard›m Araçlar›: Vak›flar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
1982 Anayasas›’n›n 55. maddesine göre ücret, eme¤in
karfl›l›¤› yap›lan ödeme olarak aç›klanm›flt›r. Buna göre; devlet, çal›flanlar›n yapt›klar› ifle uygun adaletli bir
ücret elde etmeleri ve di¤er sosyal yard›mlardan yararlanmalar› için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür.
Özellikle asgari ücret belirlenirken, ülkenin ekonomik
ve sosyal durumunun göz önünde bulundurulmas› gerekti¤ine iflaret edilmifltir. Asgari ücret, Asgari Ücret Tespit Komisyonu marifeti ile en geç iki y›lda bir tespit edilir ve iflçilere, normal bir çal›flma günü karfl›l›¤› ödenen
ve iflçinin g›da, konut, giyim, sa¤l›k, ulafl›m ve kültür
gibi zorunlu ihtiyaçlar›n› günün fiyatlar› üzerinden asgari düzeyde karfl›lamaya yetecek ücret olarak tan›mlanmaktad›r. Yasal düzenlemelere bak›ld›¤›nda, iflçilerin ekonomik ve sosyal durumlar›n›n düzenlenmesi için
“adil ücret”, iflçinin zorunlu ihtiyaçlar›n› günün fiyatlar›
üzerinden asgari düzeyde karfl›lamas›n› sa¤layacak ve
onu yoksul duruma düflmekten koruyacak “yeterli ücret” kavramlar›n›n öne ç›kt›¤› görülmektedir. Asgari ücretten beklenen asgari yaflam› sa¤lamas›d›r. Özellikle
iflverenler karfl›s›nda pazarl›k gücüne sahip olmayan ve
bu nedenle yaflam› alaca¤› asgari ücretle yak›ndan ilgili olanlar için asgari ücret çok önemlidir. Bu özellikleri
ile sosyal politika araçlar›n›n en önemlilerinden biridir.
S›ra Sizde 2
Ülkede izlenilen vergi politikalar›ndan beklenilen temel amaçlar, iktisadi büyümeyi, gelir da¤›l›m›nda adaleti, ekonomik etkinli¤i ve ekonomik istikrar› sa¤lamas›d›r. Sosyal politika aç›s›ndan öne ç›kan amaç gelir da¤›l›m›nda adaletin sa¤lanmas›d›r. Hükûmet ihtiyaç duyduklar› kamu harcamalar› için finansmana ihtiyaç duyacakt›r. Kamu harcamalar› içerisinde öne ç›kan harcamalar›n önemli bir k›sm› sosyal amaçl› harcamalard›r. Toplumun e¤itimi, sa¤l›¤›, sosyal güvenli¤i, beslenmesi, bar›nmas›, korunmas› ve istihdam›n›n sa¤lanmas› için yap›lan harcamalar, bu türden harcamalard›r. Bu harcamalar için duyulan finansman ihtiyac›n›n en önemli
kayna¤› vergilerdir. Toplanacak vergilerin, dar gelirlilere oranla yüksek gelirlilerden al›nmas›n› sa¤layacak politikalar ve araçlar oluflturulabilirse hem dar gelirlilerin
yukar›da belirlenen temel ihtiyaçlar› karfl›lanm›fl olur
hem de bu harcamalar›n finansman›na yüksek gelirlilerin daha çok kat›lmas› sa¤land›¤› için vergi adaleti ve
gelir da¤›l›m› adaleti sa¤lanm›fl olur. Bu nedenle, ülkelerin izledi¤i vergi politikalar›, devletin, sosyal devlet
olma anlay›fl›n› göstermek ve sosyal politika tedbirlerinin düzeyini göstermek bak›m›ndan önemlidir.
S›ra Sizde 3
Türkiye’de kalk›nman›n planlamaya ba¤lanmas› 1961
Anayasas› ile bafllanm›flt›r. Liberal ekonomi anlay›fl›n›n
egemen oldu¤u günümüz dünyas›nda ve Türkiye’de
planl› ekonomi anlay›fl› önemini yitirmifl ise de hâlâ,
kamu kesimi için emredici, özel sektör için yol gösterici karakteri ile planl› kalk›nma anlay›fl› varl›¤›n› sürdürmeye devam etmektedir. Kalk›nma Planlar› ve bu planlar› haz›rlayan Devlet Planlama Teflkilat›, istihdam›n art›r›lmas›, insani geliflme ve sosyal dayan›flman›n güçlendirilmesi, bölgesel geliflmenin sa¤lanmas› ve kamu hizmetlerinde kalite ve etkinli¤in art›r›lmas›n› amaçlamaktad›r. 2007-2013 y›llar›n› kapsayan 9. Kalk›nma Pla-
114
Sosyal Politika-I
n›’nda Türkiye’nin hedefleri “istikrar içinde büyüme,
gelirin adil paylafl›m›n› sa¤lama ...” fleklinde s›ralanm›flt›r. Devlet Planlama Teflkilat›, bu Plan’›n haz›rl›k çal›flmalar›nda 57 Özel ‹htisas Komisyonu (Ö‹K) oluflturmufltur. Bu komisyonlar aras›nda, iflgücü piyasas›, sosyal güvenlik, gelir da¤›l›m› ve yoksullukla mücadele,
e¤itim, sa¤l›k, çocuk ve gençlik ve devlet yard›mlar› gibi alanlar› kapsayan ve toplumun sosyal kalk›nmas›n›
sa¤lama amac› ile çözüm üreten komisyonlar vard›r.
Devlet Planlama Teflkilat› amaçlar› ve kurdu¤u komisyonlar› ile sosyal bar›fl›, dengeli kalk›nmay›, sosyal adaleti ve insani geliflmeyi sa¤lamaya çal›flmaktad›r. Bu
alanlar sosyal politikan›n temel ilgi alanlar› olup bu hedefleri gerçeklefltirmede DPT, sosyal hayat› planlayan
ve gelifltiren bir kurum olarak önemli bir sosyal politika arac›d›r.
S›ra Sizde 4
Gönüllülük esas›nda ve kâr elde etme düflüncesi olmaks›z›n gerçek kiflilerden oluflan tüzel kiflili¤e sahip
kurumlara dernek ad› verilir. Bu anlamda derneklerin
unsurlar› kifliler, ortak amaçlar, süreklilik, organize hareketler ya da gruplar ve gönüllülük olarak say›labilir.
Bu anlamda sendikalar, siyasal partiler, tüketicilerin ve
üreticilerin korunmas› amac› ile oluflturulan kurumlar,
dernek olarak kabul edilir. Derneklerin amac› toplumsal faydan›n art›r›lmas›d›r. ‹nsan haklar›n›n en önemlilerinden biri olan dernek kurma hakk› ya da özgürlü¤ü,
toplumlarda ekonomik ve sosyal hayata iliflkin kararlar›n sadece siyasi otorite taraf›ndan de¤il, dernekler arac›l›¤› ile toplumun kat›lmas› yolu ile al›nmas›n› sa¤lar.
Bu durum, sivil toplumun gücünü aç›klar. Dernek kurma özgürlü¤ünün tan›nmas›, kiflilerin kendilerini gelifltirmelerine ve düflüncelerini rahatça aç›klamalar›na f›rsat verilmesi anlam›na gelir. Kifliler, çok iyi e¤itimli,
varl›kl›, güçlü ya da bir düflünceye adanm›fll›k duygusu
içerisinde de¤il ise kiflisel düflüncesini aç›klama cesaretini gösteremeyebilir. Bu anlamda dernek kurma hakk›,
her türlü düflüncenin rahatça aç›klanabilmesi anlam›na
gelir. Siyasi otoritenin ya da di¤er güçlü kesimlerin gücünün, dernekler arac›l›¤› ile toplum taraf›ndan paylafl›lmas›, toplumsal dengelerin kurulmas›na ve sosyal bar›fla katk› yap›lmas› anlam›na gelir. Bu özellikleri ile
dernekler ve dernek kurma hakk›, sosyal politikan›n
kendi kendine yard›m araçlar› içerisinde ayr› bir öneme
sahiptir.
Aktay, Nizamettin. (1993). Sendika Hakk›, Ankara:
Türk Tarih Kurumu Bas›mevi Yay›nlar›.
Altan, Ömer Zühtü. (2009). Sosyal Politika Dersleri,
Anadolu Üniversitesi Yay›n›: 1987. Eskiflehir.
Çubuk, Ali. (1979). Sosyal Politika, Ankara: A‹T‹A Yay›nlar›.
Drucker, Peter. (1995). “Toplumsal Dönüflüm Ça¤›”,
Türkiye’de Toplumsal De¤iflim. ‹stanbul: Yeni
Yüzy›l Yay›nlar›.
Fukuyama, Francis. (1998). Güven: Sosyal Erdemler
ve Refah›n Yarat›lmas›, Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.
Giddens, Anthony. (2000a). Elimizden Kaç›p Giden
Dünya, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.
Gökçeo¤lu Balc›, fiebnem. (2007). Tutunamayanlar
ve Hukuk, Ankara: Dost Kiyabevi Yay›nlar›.
‹zveren, Adil. (1970). Sosyal Politika ve Sosyal Sigortalar. Ankara: Do¤ufl Matbaac›l›k Yay›nlar›.
Kessler, Gerhard. (1945). ‹çtimai Siyaset, ‹stanbul.
Koray, Meryem. (2002). Avrupa Toplum Modeli, ‹stanbul: TÜSES Yay›nlar›.
Mahiro¤ullar›, Adnan (2011). Dünyada ve Türkiye’de
Sendikac›l›k, Bursa: Ekin Bas›m Yay›nlar›.
Özayd›n, Mehmet Merve (2003). “Vak›flar›n Sosyal
Politika ‹fllevleri”, ‹fl Hukuku ve ‹ktisat Dergisi,
Cilt 7, Say› 2, Ankara: Kamu ‹fl Yay›nlar›.
Sander, Oral (2007). Siyasi Tarih: ‹lk Ça¤lardan
1918’e, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.
Tuna, Orhan ve Yalç›ntafl, Nevzat (1991). Sosyal Siyaset, ‹stanbul: Filiz Kitabevi Yay›nlar›.
Turan, Kamil (1979). Milletleraras› Sendikal
Hareketler, Ankara: A‹T‹A Yay›nlar›.
Turan, Kamil (1990). ‹fl Hukukunun Genel Esaslar›, Ankara.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri
http://www.aile.gov.tr
http://www.csgb.gov.tr
http://www.dernekler.gov.tr
http://www.iskur.gov.tr
http://www.sgk.gov.tr
http://www.vgm.gov.tr
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ortaya ç›k›fl›nda rol oynayan geliflmeleri
aç›klayabilecek,
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ulusal araçlar› etkileme derecesini
tart›flabilecek,
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ortak amac›n› saptayabilecek,
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n, uluslararas› araçlarla uyumunun
amac›n› ortaya koyabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Uluslararas› Sosyal Politika
Uluslararas› Araçlar
Uluslararas› Çal›flma Örgütü
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi
Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi
•
•
•
•
Avrupa Sosyal Fonu
Uluslararas› Çal›flma Sözleflmeleri
Uluslararas› Çal›flma Standartlar›
Tavsiye Kararlar›
‹çindekiler
Sosyal Politika-I
Uluslararas› Araçlar›
• ULUSLARARASI SOSYAL POL‹T‹KA
ARAÇLARININ ORTAYA ÇIKIfiI VE
GEL‹fi‹M‹
• ULUSLARARASI SOSYAL POL‹T‹KA
ARAÇLARI
Uluslararas› Araçlar›
ULUSLARARASI SOSYAL POL‹T‹KA ARAÇLARININ
ORTAYA ÇIKIfiI VE GEL‹fi‹M‹
Sosyal Politika tan›mlar›nda üzerinde birleflilen unsur; toplumun ekonomik yönden güçsüz, ba¤›ml› çal›flan ve özel olarak korunmaya muhtaç kesimlerinin korunmas›na yönelik tedbir gelifltirilmesidir. Bu yolla sosyal bar›fl ve adaleti korumak
amaçlanmaktad›r. Esas olan ülkelerin ürettikleri ulusal politikalarla bu amaca ulaflmalar›d›r. Ancak ülkelerin kendi ekonomik ve sosyal flartlar›ndan ortaya ç›kan sorunlara karfl› ürettikleri tedbirler, ço¤u zaman yetersiz kalabilmektedir. Sanayi Devrimi sonras› artan üretim, geniflleyen ticaret, artan iç ve d›fl göç, denizafl›r› iliflkiler
ülkeler aras›ndaki iliflkilerin de genifllemesine neden olmufltur. Yaflanan iki büyük
savafl, büyük ekonomik buhran (1929 Ekonomik Buhran›), s›klaflan ekonomik
krizler ve özellikle küresel ekonomik geliflmeler, ekonomik ve sosyal sorunlar› daha da derinlefltirmifltir. Derinleflen ve daha karmafl›k hale gelen sorunlar› ülkelerin
tek bafl›na aflmas› imkâns›z hale gelmifltir. Artan iç ve d›fl ticarete ba¤l› olarak, bir
ülke kendi ekonomisinde sorun yaflamasa bile, ticari iliflki içerisinde oldu¤u ülkelerin sorunlar›ndan etkilenmektedir. E¤er ülkenin ekonomisi sorunlara karfl› dayan›kl› de¤il ve sorunlar›n bir k›sm›n› d›flar›ya yans›tma gücüne sahip de¤ilse, sorunlar daha da derinleflebilir. Bu nedenle, sorunlar›n çözülmesinde ülkeler aras› iliflkiler ço¤u zaman gerekli hatta kaç›n›lmazd›r. Sosyal politikan›n amaçlar›na ulaflmak
bak›m›ndan bu bir çeliflki de¤ildir. Ayn› flekilde, bu durum ulusal ya da uluslararas› araçlardan birinin di¤erine üstünlü¤üne iflaret etmez. Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ortaya ç›k›fl›, ülkelerin ekonomik ve sosyal politikalar›n›n karfl›l›kl›
etkilefliminin bir sonucu olarak ortaya ç›kan sorunlar›n birlikte çözümlenmesi düflüncesinin geliflmesinin bir sonucudur.
Ayr›ca al›nan ulusal sosyal politika tedbirleri, ülkeler aras›nda farkl›l›k gösteriyor ise ekonomik ve sosyal anlamda haks›z kazançlar veya kay›plar yaflanmas›na
neden olmaktad›r. Orta Asya Cumhuriyetleri, Çin ve Hindistan’›n büyük nüfuslar›,
ucuz emek ve ucuz iflçilik maliyetleri ile dünya piyasas›na girmesi, uluslararas›
dengelerin de¤iflmesine ve iflaslar›n yayg›nlaflmas›na neden olmufltur. Bozulan
ekonomik ve sosyal dengeleri düzeltmek, sonuçlar›n› hafifletmek, tehdit alt›ndaki
sosyal adaleti düzeltmek ve eflitsizlikleri azaltmak için uluslararas› kurumlar arac›l›¤› ile gelifltirilen, uluslararas› ya da bölgesel düzeyde tedbirler, hukuki düzenlemeler, sözleflmeler, ikili ya da çok tarafl› anlaflmalar “Uluslararas› Sosyal Politika
Araçlar›” olarak tan›mlanmaktad›r (Gülmez, 2000: 8).
118
Sosyal Politika-I
Uluslararas› sosyal politikan›n tarihi geliflimi ikinci ünitede genifl bir flekide incelenmifltir. Bu nedenle, bu ünitede tarihi geliflimden daha çok araçlar›n geliflimi
üzerinde durulacakt›r. Ancak, tarihi geliflim ile araçlar›n geliflimi ayn› kaynaklardan
beslendi¤i için kaç›n›lmaz olarak tarihi geliflime de zaman zaman yer verilecektir.
Uluslararas› Rekabetin Eflitlenmesi Düflüncesi
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ortaya ç›k›fl nedenlerinden birincisi uluslararas› rekebetin eflitlenmesi düflüncesidir (Koray, 2000: 77; Altan, 2009: 97). Farkl›
ekonomik ve teknolojik geliflmifllik düzeyleri, nüfus farkl›l›klar› ve nüfusun yafl,
cinsiyet, e¤itim ve nitelik yap›s›ndaki farkl›l›klar ülkelerin rekabet gücünü etkilemektedir. Ayr›ca, ülkelerde çal›flma hayat›n› düzenleyen hukuki düzenlemelerin
kat›l›¤› veya serbestli¤i, benimsenen refah politikalar› ve iflgücü piyasas›n›n iflleyifli gibi unsurlar da rekabet gücünün olumlu ya da olumsuz etkilenmesine katk› yapar. Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kard›¤› bu tablo, günümüzde daha önemli hâle
gelmifltir. Günümüzün sanayi ötesi toplumlar›n›n ileri geliflmifllik düzeylerinin yaratt›¤› rekabet eflitsizli¤ini, az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkeler de ucuz iflgücü
ve iflçilik maliyetleri avantaj›, arazi ve hammadde fiyatlatlar›n›n ucuzlu¤u, yat›r›m
maliyetlerinin düflüklü¤ü, yat›r›m indirimleri ve vergi muafiyetleri gibi avantajlarla
kendi lehlerine çevirmeye çal›flmaktad›rlar. Bütün bu geliflmeler, emek sahiplerinin ekonomik ve sosyal durumlar›n›n bozulmas›na neden olmufltur. Emek maliyetleri d›fl›ndaki di¤er unsurlarda, tasarruf s›n›rlar›na gelinmifl olmas› dolay›s›yla, maliyet avantaj› sa¤lama konusunda, müdahale edilebilecek alan olarak sadece iflçi
ücretleri ve iflçilik maliyetleri kalm›flt›r. Bu da emek sahiplerinin durumunu daha
da kötülefltirmifltir.
Ortaya ç›kan rekabet eflitsizliklerine çözüm üretebilmek amac› ile bir taraftan
Bat› toplumlar›nda ekonomik, sosyal ve teknolojik alanlardaki kaybedilen üstünlü¤ün sorumlusu olarak görülen emek yanl›s› politikalar, refah politikalar› ve sendikalar sorgulanmaktad›r. Di¤er taraftan da Çin ve Hindistan’›n bafl›n› çekti¤i üçüncü dünya ülkelerinde ortaya ç›kan düflük ücretler ve çal›flanlar›n temel haklar› gibi konularda, geliflmifl ülkeler aleyhine rekabeti bozan davran›fllar›n önüne geçilmesine ve çal›flma standartlar› oluflturulmas›na yönelik düflünceler h›z kazanm›flt›r.
Bu yöndeki çal›flmalar, uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ortaya ç›k›fl›ndaki en
önemli nedeni oluflturmaktad›r.
Ulusal Sosyal Politikalar›n Yetersizli¤i
Sosyal politika disiplininin yeterince geliflmedi¤i ülkelerde, toplumun ekonomik
yönden güçsüz ve özel olarak korunmaya muhtaç kesimlerin korunmas›na yönelik tedbirler yeterli olmayabilir. Ayn› flekilde, hükümetlerin izledi¤i politikalar içerisinde sosyal politika tedbirleri yeterince temsil edilmiyor olabilir. Ekonomik ve
sosyal politikalar içerisindeki sosyal politika tedbirlerinin yetersizli¤i, hükümetlerin duyars›zl›¤› ve sosyal politika düzenlemeleri yap›lmas› konusunda yeterli kamuoyu bask›s› oluflmamas› gibi nedenlerle ülke içi sosyal dengeler bozulabilir. Bu
durum ülkede sosyal adaletin ve sosyal bar›fl›n bozulmas›na neden olacakt›r. Dünyan›n bir bölge ya da ülkesinde bozulan bar›fl, zaman içerisinde bölge ya da dünya bar›fl›n› tehdit edebilir.
Bar›fl›n bozulmas› ve sosyal çekiflmelerin h›zlanmas›, uluslararas› kamuoyunun
kendili¤inden ya da ülke içerisindeki taraflardan birinin flikayeti üzerine harekete
geçmesine neden olabilir. Uluslararas› kurulufllar, tedbir al›nmas› için ulusal hükümetlere çeflitli bask›lar uygulayabilir.
5. Ünite - Sosyal Politikan›n Uluslararas› Araçlar›
Özellikle üçüncü dünya ülkeleri için önemli birer tehlike olan, yoksullukla mücadele, anne ve bebek ölümlerinin azalt›lmas›, temiz içme suyu kaynaklar›na ulafl›lmas›, çal›flanlara temel haklar›n›n verilmesi gibi alanlarda tedbir al›nmas› konusunda bask› yap›lmas› düflüncesinin geliflmesi, uluslararas› sosyal politika araçlar›ndaki geliflimin ve de¤iflimin nedenlerindendir.
Ulusal hükûmetlerin bölgesel ya da uluslararas› organizasyonlara üye olmak istemeleri durumunda, bu organizasyonlar›n ekonomik, siyasal ve sosyal alanlara
iliflkin konularda sahip oldu¤u düzenlemeleri, müracaat eden hükûmetlere ön flart
olarak ileri sürmesi de uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n bir yans›mas›d›r. Avrupa Birli¤i’ne üye olmak isteyen Türkiye’ye, “‹lerleme Raporlar›” nda yöneltilen
elefltiriler ve eksikliklerin tamamlanmas› yönündeki bask›lar, bu durumu aç›klayan
iyi bir örnektir.
Düflünce Alan›nda Yaflanan De¤iflim
Sanayi Devrimi sonras›nda oluflan olumsuz çal›flma koflullar›ndan en fazla etkilenen kesim ücretliler (iflçiler/emekçiler) olmufltur. Ancak fiziksel ve zihinsel geliflmelerini tamamlayamadan aile bütçelerine katk› yapabilmek için çal›flma hayat›na
girmek zorunda kalan çocuklar ile aile birli¤inin bozulmas›na yol açacak kadar,
çok uzun saatlerde ve tehlikeli koflullarda çal›flmak zorunda kalan kad›n iflçiler,
olumsuz çal›flma koflullar›ndan daha da fazla etkilenmifllerdir. Bu olumsuz geliflmeler, kamuoyunda ciddi rahats›zl›klar uyand›rm›fl ve toplumun de¤iflik kesimlerinden itirazlar yükselmeye bafllam›flt›r. Sosyal politikan›n tarihsel gelifliminin incelendi¤i ünitelerde, bu geliflim ayr›nt›l› olarak incelenilecektir Bu ünitede tarihi geliflime, uluslararas› araçlarda ortaya ç›kard›¤› de¤iflim ve tafl›d›¤› önemle s›n›rl› olarak yer verilecektir.
‹lk giriflimler bireysel düzeyde kalm›fl ve sonuçlar› baflar›s›z olmufltur. Ancak,
‹ngiltere’de Robert Owen’›n 1830-1840 y›llar› aras›nda, Fransa’da Daniel Le Grand’›n
1840-1855 y›llar› aras›nda, ‹ngiltere, Almanya, Fransa ve Rusya hükûmetlerine baflvurarak çocuk iflgücünün kullan›m›n›n s›n›rland›r›lmas› ve haftada bir gün tatil
hakk›n›n tan›nmas› yönündeki çabalar› önemli çal›flmalard›r. Bu hareketler öncü
hareketler olmak aç›s›ndan önemlidir. Ancak, ilk resmi giriflimleri 1881 y›l›nda bafllatan ülke ‹sviçre’dir. Bafllat›lan ilk bireysel ya da resmi giriflimler, çal›flman›n ve
çözüm aray›fllar›n›n uluslararas›laflt›r›lmas› (Gülmez, 2000: 9) gereklili¤i yönünde
at›lan ilk ad›mlard›r (Alper ve Kaya, 1995: 10). Bat›l› ülkelerde iktisadi ve siyasi liberalizm anlay›fl›n›n, sosyal politikalar anlam›nda yetersiz kalmas› toplumlar› yeni
aray›fllara yönlendirmifltir. Hatta iktisadi liberalizmin sanayi kapitalizmine dönüflmesi sorunlar› daha da a¤›laflt›rd›¤› için düflünce alan›nda yeni tart›flmalar ortaya
ç›kmaya bafllam›flt›r. Ütopik Sosyalistler, Sosyal Hristiyanl›k, Kürsü Sosyalizmi, Müdahalecilik ve Dayan›flmac›l›k ak›m› gibi ak›mlar, hep kapitalizmin üretti¤i sorunlara çözüm aram›fl ve uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n do¤umuna kaynakl›k
etmifllerdir. Ayn› flekilde, ilk örgütlü hareketler fleklinde karfl›m›za ç›kan, 1856 y›l›ndaki “Yard›mseverlik Uluslararas› Kongresi” ve 1864 y›l›nda yap›lan Birinci Enternasyonel, düflünce ve eylem alan›nda önem tafl›yan ad›mlard›r.
Özellikle Marksist anlay›fl›n güç kazanmas› ile birlikte, sosyal politika tedbirleri ve araçlar› konusunda, bat›l› ülkeler ile karfl›tlar› aras›nda önemli ayr›flmalar
yaflanm›flt›r. Ancak, bu ayr›flmalar da sosyal politika anlay›fl›na zenginlik katm›flt›r. Küresel geliflmelerin bir sonucu olarak, ekonomik s›n›rlar›n ortadan kalkmas› ve özellikle iletiflim alan›nda yaflanan geliflmeler, ülkeler aras›nda önemli yak›nlaflmalara yol açm›flt›r. Özellikle kapal› ekonomiler, bu geliflmelerden önce-
119
120
Sosyal Politika-I
likle etkilenmifl ve her türlü bilgi büyük bir h›zla toplumun en küçük birimlerine
kadar ulaflm›flt›r. Bilgiye ulafl›m›n kolaylaflmas› ya da engellenememesi, sosyal
politika tedbirlerinin üretilmesi konusunda isteksiz davranan ülkeler üzerinde
önemli bir kamuoyu bask›s›n›n oluflmas›na neden olmufltur. Düflünce alan›nda
yaflanan bu de¤iflim, bir taraftan uluslararas› sosyal politika ve araçlar› konusunda kamuoyu oluflmas›n› sa¤lam›fl, di¤er taraftan da politikalarda ve araçlarda de¤iflimin nedeni olmufltur.
Siyasal Bar›fl›n Ancak Sosyal Adaletle Sa¤lanabilece¤i
Düflüncesi
Yoksullu¤un dünya bar›fl›n› tehdit etmesi ve özellikle iki savafl sonras›nda yaflan›lan ekonomik ve sosyal y›k›m›n sonuçlar›n›n çok a¤›r olmas›, dünyada bar›fl aray›fllar›na h›z kazand›rm›flt›r. E¤er bir bar›fl sa¤lanabilecek ise bu ancak sosyal adaleti gerçeklefltirmekle mümkün olacakt›r. Bu nedenle uluslararas› sosyal politika
aray›fllar›n›n ortaya ç›k›fl›nda, bafllang›çta rekabet eflitli¤ini sa¤lama düflüncesi
önemli ise de ilerleyen dönemde bu anlay›fl önemini kaybetmifl ve siyasal bar›fl ve
sosyal adaletin sa¤lanmas› düflüncesi önem kazanm›flt›r.
En baflta Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) olmak üzere, uluslararas› sosyal politika araçlar› olarak kabul edilen bütün kurulufllar›n, kurulufl amaçlar› aras›nda siyasal bar›fl›n ve sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›na katk› yap›lmas› amac›na özellikle vurgu yap›lm›flt›r. 1919 y›l›nda imzalanan Versay Bar›fl Antlaflmas› sonras›nda kurulan
Milletler Cemiyeti ve Uluslararas› Çal›flma Örgütünün kuruluflunda, siyasal bar›fl›n
tek bafl›na yeterli olmayaca¤› ve bunun sosyal bar›fl ile desteklenmesi gerekti¤ine
iflaret edilmektedir. Milletler Cemiyetinin amac› olan “evrensel bar›fl”›n ancak sosyal adalet ile mümkün olabilece¤ine Antlaflma’n›n ön sözünde yer verilmesi (Gülmez, 2000: 52), bafllang›çtaki rekabetin eflitlenmesi düflüncesinden ne kadar uzaklafl›ld›¤›n› göstermek bak›m›ndan önemlidir.
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n yapt›r›m gücü ulusal hukuk düzenlemelerine göre daha yetersizdir. Ancak bununla birlikte, hem ulusal politikalar›n ve
araçlar›n geliflimine katk› yapmas›, hem de uluslararas› çal›flma standartlar› gelifltirme ve çal›flanlar›n temel haklar›na ulaflmalar› konusunda yükümlülüklerin geliflimine katk› yapmas› ile uluslararas› sosyal politika araçlar› siyasal bar›fla ve sosyal
adalete önemli katk›lar yapmaktad›r. Ülkeler aras›nda yap›lan ikili ya da çok tarafl› anlaflmalar, nas›l ülkeler aras›ndaki iliflkilerin geliflmesine ve dostluklar›n kurulmas›na katk› yap›yor ise uluslararas› organizasyonlar ve anlaflmalar da evrensel bar›fl›n ve dostlu¤un geliflmesine öyle katk› yapmaktad›r.
Mesleki Örgütlerin Uluslararas› Organizasyonlara Kat›lma
Çabalar›
Sendikalar, çal›flanlar›n ekonomik ve sosyal durumlar›n› korumak ve gelifltirmek,
di¤er bir ifade ile çal›flanlar›, çal›flma ortam›n›n olumsuz koflullar›na karfl› korumak
amac› ile ortaya ç›km›fllard›r. Sendikalar, iflverenlere ve devlete karfl› mücadelelerini daha güçlü bir flekilde verebilmek için bafllang›çta ulusal organizasyonlara kat›lm›fllar veya federasyon ve konfedarasyonlar gibi üst örgütler kurma yolunu seçmifllerdir. Ancak ticaretin genifllemesi ya da uluslararas›laflmas›na ba¤l› olarak zamanla ülkeler ve özellikle iflverenlerin kurdu¤u ve gelifltirdi¤i uluslararas› iliflkiler,
iflçi sendikalar›n› da uluslararas› örgütler kurmaya veya kurulu örgütlere üye olmaya yönlendirmifltir.
121
Uluslararas› sendikac›l›k, sendikal örgütler aras›nda dayan›flma ve ifl birli¤ini
sa¤lama, demokratik sendika anlay›fl›n› yayg›nlaflt›rma ve çal›flma hayat›n› ilgilendiren önemli sorunlar› uluslararas› platformlara tafl›ma ihtiyac›ndan do¤an örgütlerdir (Uçkan ve Ka¤n›c›o¤lu, 2008: 121). ‹lk olarak Frans›z iflçilerin, ‹ngiliz iflçilere 1832’de yapt›¤› “fabrikan›n sesi” isimli ça¤r› ile bafllayan uluslararas› düzeyde
birleflme fikri, 1862’de Londra Uluslararas› Fuar›’na kat›lan Frans›z iflçilerin ça¤r›s›
ile güç kazanm›flt›r (Turan, 1979: 40; Mahiro¤ullar›, 2011: 55).
Uluslararas› sendikal organizasyonlar anlam›nda ilk somut ad›m, 1864 y›l›nda
Alman, ‹ngiliz, Frans›z ve Polonyal› iflçi hareketlerinin liderlerinin öncülü¤ünde
kurulan Uluslararas› ‹flçi Derne¤i ile olmufltur. Uluslararas› ‹flçi Derne¤i, 28 Eylül
1864’de I. Enternasyoneli, 1889’da ise II. Enternasyoneli oluflturmufltur. Bu tarihten
sonra çok say›da toplant› yap›lm›fl ve nihayet 1913 y›l›nda Uluslararas› ‹flçi Sendikalar› Federasyonu kurulmufltur. Bunlar›, 1920 y›l›nda Hristiyan ‹flçi Sendikalar›
Federasyonu ve 1921 y›l›nda K›z›l Sendikalar Enternasyonelinin kurulmas› izlemifltir. Ayr›ca, ayn› y›llarda de¤iflik ifl kollar›nda federasyonlar ve Meslek Sekreterlikleri kurulmufltur.
Günümüzde halen varl›klar›n› sürdüren çok say›da uluslararas› ya da bölgesel
sendikal örgüt vard›r. Dünya Sendikalar Federasyonu (WFTU), Uluslararas› Sendikalar Konfederasyonu (ITUC), Dünya Emek Konfedarasyonu (WCL) gibi uluslararas›,
Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) ve Arap Sendikalar Konfederasyonu
SIRA S‹ZDE
(ICATU) gibi bölgesel sendikal örgütler, öncü örgütler olarak önem
tafl›maktad›r.
Üst sendikal organizasyonlarda, ulusal ya da uluslararas› düzeyde ideolojik ayr›flmalar sözkonusudur. Bu ayr›flma, sendikal hareketlerde güç kayb›na neden olD Ü fi Ü N E L ‹ M
mufl ise de çok farkl› düflüncelerden besleniyor olman›n avantaj›n›n da yaflanmas›n› sa¤lam›flt›r.
O R U
Üst düzeydeki sendikal örgütlerde ve bu yöndeki çal›flmalar,Suluslararas›
sosyal
politika araçlar›n›n oluflmas›na ve araçlar›n›n çeflitlenmesine önemli katk›lar yapm›flt›r. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra h›z kazanan küresel
D ‹ K K A Tgeliflmelerin
oluflturdu¤u düflünce ak›mlar›n›n etkisi ile sendikal hareketler önemli ölçüde güç
kaybetmifllerdir (Munck, 2002; Stiglitz, 2002). Güç kayb›nda, sendika karfl›t› ideSIRA S‹ZDE
olojik tutumlar›n yan›nda, ekonomideki yap›sal de¤iflmeler ve ortaya ç›kan yeni
çal›flma biçimlerinin de önemli etkisi olmufltur. Sendikalar kaybettikleri gücü ve
prestiji yeniden kazanabilmek için “Uluslararas› Sosyal Forumlar”
ekseninde yeni
AMAÇLARIMIZ
tutumlar ve politikalar gelifltirmeye çal›flmaktad›rlar (Y›ld›z, 2011: 80vd.).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹ T Eme¤in
A P Yeni DünSendikal hareketin güç kayb›n›n nedenlerine iliflkin olarak Ronald Munck’›n
yas›: Küresel Mecadele, Kürüsel Dayan›flma (‹stanbul, 2003) adl› kitaptan yararlanabilirsiniz.
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ortaya ç›k›fl›na yol açan sosyal
TSIRA
Eproblemler
L E VS‹ZDE
‹ Z Y O N nelerdir?
ULUSLARARASI SOSYAL POL‹T‹KA ARAÇLARI
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
Uluslararas› sosyal politikan›n teorideki amaçlar›na ulafl›labilmesi için, ulusal sos‹NTERNET
yal politika uygulamalar›nda oldu¤u gibi araçlara ihtiyaç duyulur. Uluslararas› sosS O her
R U biri, asl›nda
yal politikan›n ortaya ç›k›fl nedenleri olarak sayd›¤›m›z nedenlerin
bir sorunun varl›¤›na iflaret etmektedir. ‹lk s›rada sayd›¤›m›z, rekabet eflitli¤ini sa¤lama ya da haks›z rekabetin önüne geçilebilmesi amac›n›n gerçekleflmesi,
ancak
D‹KKAT
rekabeti düzenleyecek bir kurumun ve bir yasal çerçevenin varl›¤› ile mümkün
olacakt›r. Ayn› flekilde uluslararas› sosyal bar›fl ve adaletin sa¤lanmas› için de bir
SIRA S‹ZDE
kuruma ve düzenlemeye ihtiyaç duyulacakt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
122
Sosyal Politika-I
Bafllang›çta sanayi kapitalizminin yol açt›¤› ücretlerin düflmesi, çal›flma koflullar›n›n kötüleflmesi, çal›flma sürelerinin uzamas›, artan yoksulluk, kad›n ve çocuk
eme¤inin istismar edilmesi gibi sorun alanlar› ile s›n›rl› olarak uluslararas› araçlar
gelifltirilmifltir. Bu sorunlar›n çözümü için oluflturulan Uluslararas› Çal›flma Örgütünün, bir uluslararas› sosyal politika arac› olarak ald›¤› kararlar ve yapt›¤› uluslararas› sözleflmeler yeterli olmufltur. Zaman içerisinde ekonomik, sosyal, kültürel ve
siyasal alanda yaflanan geliflmelere ba¤l› olarak uluslararas› alanda faaliyet göstermek amac›yla baz› kurulufllar ortaya ç›km›flt›r. Bunlar›n en önemlileri, Birleflmifl
Milletler (UN), ‹ktisadi ‹flbirli¤i ve Geliflme Teflkilat› (OECD), Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO), Birleflmifl Milletler G›da ve Tar›m Örgütü (FAO), Birleflmifl Milletler Çocuklara Yard›m Örgütü (UAC) ve Birleflmifl Milletler E¤itim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) gibi baflka uluslararas› kurulufllar da ortaya ç›km›flt›r. Bu kurulufllar
ald›klar› kararlar ile bar›fla ve sosyal adalete zaman zaman katk› yapmaktad›rlar.
Ayn› flekilde, bölgesel sorunlar›n çözülmesinde de ILO gibi uluslararas› araçlar yan›nda Kuzey Amerika Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilat› (NAFTA), Avrupa Komisyonu
(EC), Avrupa Birli¤i (AB), Avrupa Konseyi (COE), Arap Birli¤i ve ‹slam Ülkeleri
Teflkilat›, Ekonomik ve Ticari Daimi Komitesi (‹SEDAK) gibi bölgesel organizasyonlar›n ve örgütlerin de önem kazand›¤›n› görmekteyiz. Bu organizasyonlar, genel olarak ekonomik ifl birli¤i teflkilatlar› olmas›na ra¤men zaman zaman birer sosyal politika arac› olarak da roller üstlenmektedirler.
Çal›flma hayat›n›n sorunlar›n›n çözülmesi ço¤u kez kolay olmam›flt›r. Bu sorunlar›n çözümünde bazen iflverenlerin bazen de devletin öne ç›kt›¤›n› görmekteyiz. Ancak iflverenler ve devlet, gelifltirdikleri çözümleri ço¤unlukla kendili¤inden üretmemifllerdir. Bu sorunlar›n, sorun olarak kabul edilmesinde ve çözüm
üretilmesinde iflçilerin ve onlar›n sendikalar›n›n verdikleri mücadeleyi gözden
kaç›rmamak gerekir. Sendikalar, ulusal iflverenlere ve devletlere karfl› verdikleri
mücadelede daha baflar›l› olabilmek için uluslararas› ifl birlikleri ve organizasyonlara ihtiyaç duymufltur. Bu ihtiyac›n sonunda da mesleki örgütler önem kazanm›flt›r. Ayn› flekilde iflverenler de bazen benzeri amaçlarla uluslararas› iflveren
örgütlerini kurmufllard›r.
Görüldü¤ü üzere uluslararas› sosyal politika araçlar› denildi¤inde, uluslararas›
veya bölgesel kurulufllar ile onlar›n kabul etti¤i sözleflmeler ve tavsiye kararlar› akla gelmektedir. Al›nan kararlar ve sözleflmeler üzerinde söz sahibi olabilmek için
özellikle iflçiler veya iflçi sendikalar› taraf›ndan kurulan mesleki örgütler de bir sosyal politika arac› olarak faaliyet göstermektedirler.
Bu ünitede uluslararas› sosyal politika araçlar›ndan en önemlileri olarak düflündü¤ümüz, uluslararas› örgütlerden ILO, BM ve AB’nin sosyal politika arac› olarak
faaliyetlerine ve önemine yer verilecektir. Ayr›ca, ‹kili ‹flgücü ve Sosyal Güvenlik
Sözleflmeleri ve uluslararas› meslek örgütleri olarak sendikal organizasyonlar üzerinde durulacak ve nihayet uluslararas› alanda etkinlikler sergileyen Yefliller ve Feminen hareketler hakk›nda bilgi verilecektir. Di¤erlerinin, sadece isimleri verilmekle yetinilecektir.
Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO)
Kuruluflu ve Amaçlar›
Sosyal politikan›n uluslararas› araçlar› içerisinde en önemlisi olan Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO), sosyal adaleti sa¤lamak ve dünyada kal›c› bir bar›fl› gerçeklefltirmek amac›yla, 28 Haziran 1919 y›l›nda imzalanan ve I. Dünya Savafl›’n› sona er-
diren Versay Bar›fl Antlaflmas›’na dayan›larak Milletler Cemiyeti ile birlikte kurulmufltur. Milletler Cemiyeti ve ILO’nun kuruluflu, dünya bar›fl›n›n kurulmas›na, siyasal bar›fl›n yetmeyece¤ini, bunun mutlaka sosyal bar›fl ile desteklenmesi gerekti¤ini göstermek bak›m›ndan önemlidir. Nitekim ILO’nun temel amac› olan evrensel
bar›fl›n, ancak sosyal adalet temeli üzerine oturdu¤u takdirde mümkün olaca¤›n›n
Antlaflma’n›n ön sözünde yer almas› bunu do¤rulamaktad›r. ILO’nun bafllang›ç
Anayasas›’nda hem amaçlara hem de iflleyifle yer verilmifltir (http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/ilo_filadelfiya.html).
1919 y›l›nda kabul edilen ve en son 1974 tarihinde yürürlü¤e giren 1972 tarihli belge ile de¤ifltirilen ILO Anayasas›’na göre;
“evrensel ve kal›c› bir bar›fl›n ancak sosyal adalet temeline dayal› olmas› nedeniyle;
Çok say›da insan için, adaletsizli¤in, sefaletin ve yoksullu¤un bulundu¤u çal›flma
koflullar›n›n varl›¤› ve bunun dünya bar›fl› ve ahengini tehlikeye düflürecek bir hoflnutsuzlu¤a yol açt›¤› ve bu koflullar›n örne¤in günlük ve haftal›k maksimum çal›flma saatlerinin düzenlenmesi, iflçilerin ifle al›nmas›, iflsizli¤e karfl› mücadele, yeterli
yaflam koflullar›n› sa¤layacak bir ücretin güvence alt›na al›nmas›, iflçilerin genel ve
mesleki hastal›klara ve ifl s›ras›nda meydana gelen kazalara karfl› korunmas›, çocuklar›n, gençlerin ve kad›nlar›n korunmas›, yafll›l›k ve maluliyet ayl›klar›n›n ba¤lanmas›, eflit ifle eflit ücret ilkesinin tan›nmas›, sendikal özgürlük ilkesinin sa¤lanmas›, teknik ve mesleki e¤itimin düzenlenmesi ve benzer di¤er önlemler bak›m›ndan bu
koflullar› iyilefltirmenin acilen gereklili¤i nedeniyle;
Gerçekten insanc›l koflullara sahip bir çal›flma düzeninin herhangi bir ulus taraf›ndan kabul edilmemesi kendi ülkelerinde çal›flanlar›n durumlar›n› iyilefltirmeyi arzu
eden di¤er uluslar›n çabalar›na engel oluflturmas› nedeniyle;
Adalet ve insaniyet duygular›ndan hareketle, ayn› zamanda sürekli bir dünya bar›fl›n› sa¤lamak arzusu ve bu belirtilen hedeflere ulaflmak amac›yla hareket eden Yüksek Akit Taraflar, Uluslararas› Çal›flma Örgütünün iflbu Anayasas›n› onaylarlar”
Bu Örgütün kurulmas›ndan önce sosyal politika alan›nda faaliyet gösteren ya
da sosyal politika arac› olarak kabul edilebilecek baflka örgütler kurulmufl ya da
kurulmaya çal›fl›lm›flt›r. Özellikle ‹sviçre baflta olmak üzere ‹ngiltere, Fransa, Almanya ve Belçika gibi ülkelerde çok say›da toplant› ve konferanslar düzenlenmifltir. Bu toplant›, konferans ve organizasyonlara, uluslararas› sosyal politikan›n tarihsel gelifliminin incelendi¤i ünitede yer verilmifltir. Bu nedenle bu türden faaliyetlerin tamam›, bu ünitede ILO’nun kurulufluna kaynakl›k eden çal›flmalar olarak kabul edilecek ve yeniden üzerinde durulmayacakt›r.
ILO’nun ilk uluslararas› konferans› olan Washington toplant›s›nda 6 sözleflme
ve 6 tavsiye karar› kabul etmifltir. ‹lk sözleflmeler çal›flma süreleri, anal›¤›n korunmas›, iflsizli¤e karfl› koruma, kad›nlar›n gece çal›flt›r›lmas›n›n s›n›rlanmas› ve yasaklanmas›, sanayide asgari çal›flma yafl›na iliflkin düzenlemeler ve çocuklar›n gece
çal›flt›r›lmas›n›n yasaklanmas› gibi konularda olmufltur. I. Dünya Savafl›’n›n hemen
sonras›nda bu sözleflmeler ile günlük ve haftal›k çal›flma sürelerinin 8 ve 48 saat
olarak belirlenmesi, iflsizli¤in tehlikelerine karfl› insanlar›n korunmas› ve ücretsiz
kamusal istihdam bürolar›n›n kurulmas›n›n kabul edilmesi, kad›nlar›n do¤um öncesinde ve sonras›nda istihdamda korunmas›, kad›nlar›n ve çocuklar›n gece çal›flmalar› ve sanayide yap›lan çal›flmalara karfl› özel olarak korunmalar› sa¤lanmaya
çal›fl›lm›flt›r. Görüldü¤ü gibi ILO’nun kurulufl y›llar›nda ilk sözleflmeler, çal›flma hayat›n›n temel sorunlar› üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Ancak Savafl’›n hemen sonras›nda
123
124
Sosyal Politika-I
sosyal bar›fl›n sa¤lanmas› konusunda çal›flma hayat›nda at›lan ilk ad›mlar, ILO’nun
çabas›n› ve amac›n› göstermek bak›m›ndan çok önemlidir.
Kuruldu¤u tarihten itibaren Versay Bar›fl Antlaflmas› çerçevesinde faaliyette bulunan ILO, 1934 y›l›nda Milletler Cemiyeti’ne ba¤lanm›flt›r. II. Dünya Savafl› y›llar›nda Milletler Cemiyeti ortadan kalkm›fl olmas›na ra¤men varl›¤›n› sürdürmüfltür.
Savafl sonras›nda Milletler Cemiyeti da¤›lm›fl ve yerine Birleflmifl Milletler Teflkilat›
(UN) kurulmufltur. 1944 y›l›nda toplanan Uluslararas› Çal›flma Konferans›’nda kabul edilen ve ILO Anayasas›’na eklenen 10 May›s 1944 tarihli “Filadelfiya Bildirisi”
ile ILO’nun amaçlar› ve çal›flma konular› yeniden ve daha güçlü biçimde belirlenmifltir. Özellikle çal›flma hayat›na iliflkin sorunlara çözüm bulunmas› ve ücretlilerin
durumunu yak›ndan etkileyen ekonomik sorunlarla u¤rafl›lmas› benimsenmifltir
(http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/ilo_filadelfiya.html).
Bu Bildirge, eme¤in ticari bir mal olmad›¤›na vurgu yapmaktad›r. Dernek kurma ve ifade özgürlü¤ünün ilerlemenin vazgeçilmez bir flart› oldu¤una iflaret etmektedir. Yoksullu¤un herkesin refah›n› tehdit eden bir tehlike oldu¤unu belirtmekte ve ihtiyaca karfl› mücadelenin, her ulusun kendi ülkesi içerisinde, kamu yarar›n›n sa¤lanmas› amac›yla iflçi, iflveren ve hükûmet temsilcilerinin eflit temsili ve
kat›l›m›yla birlikte verilmesi gerekti¤ini kararlaflt›rmaktad›r. Bu özellikleri ile Filadelfiya Bildirgesi uluslararas› sosyal politika aç›s›ndan özel bir önem tafl›maktad›r.
ILO, 1946 y›l›nda Birleflmifl Milletler Teflkilat› ile imzalad›¤› özel bir anlaflma ile
yaflam ve çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi konusunda çaba gösteren özerk bir statüye kavuflmufl ve BM’nin ilk uzmanl›k kuruluflu olarak hizmet vermeye bafllam›flt›r.
ILO, bafllang›çta çal›flma hayat›n›n temel sorunlar›na çözüm üretmeye ve insan
gücünü korumaya ve gelifltirmeye çal›flan önemli bir örgüt iken günümüzde bu
fonksiyonlar›na ek olarak uluslararas› sosyal politikalar önermesi ve üretmesi ile
çok önemli bir sosyal politika kurumu haline gelmifltir (eriflim,http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/ilo_temelhak.html).
1998 y›l›nda kabul edilen Çal›flma Yaflam›nda Temel ‹lke ve Haklar Bildirgesi’nde, evrensel ve kal›c› bir bar›fl için sosyal adaletin gerekli oldu¤u tekrar belirtilmifl ve 1919 y›l›nda konulan amaçlar›n kal›c›l›¤›na iflaret edilmifltir. Bu Bildirge’de
ekonomik büyümenin, eflitli¤i, toplumsal ilerlemeyi ve yoksullu¤u ortadan kald›rmada tek bafl›na yeterli olamayaca¤›na vurgu yap›larak, güçlü sosyal politika tedbirlerinin önerilmesi ve teflvik edilmesi, ILO’nun bir sosyal politika kurumu olarak
önemini göstermektedir. Bildirge, sosyal politikan›n özel olarak korunmas› gereken gruplar olarak kabul etti¤i iflsizlerin ve özellikle göçmen iflçilerin sorunlar›n›n
çözümüne yönelik politika önerileri ile önem tafl›maktad›r. Ayr›ca yarat›lan zenginlikten katk›da bulunanlar›n “hak temelli” olarak özgürce talepte bulunabilmeleri
için, çal›flma yaflam›ndaki temel hak ve ilkelerin güvence alt›na al›nmas›n›n özel
bir önem tafl›d›¤›n›n Bildirge’de yer almas›, küresel geliflmelerin h›z kazand›¤› ve
endüstri iliflkilerinin güç kaybett¤i bir dönemde ayr›ca önemlidir. Sonuç olarak,
1998 Bildirgesi, bütün ülkelere, ilgili söleflmeleri onaylamam›fl olsalar bile, sendikalaflma özgürlü¤ü ve toplu pazarl›k hakk›n›n etkin biçimde tan›nmas›, zorla ya da
zorunlu çal›flt›rman›n tüm biçimlerinin ortadan kald›r›lmas›, çocuk iflçili¤ine etkin
biçimde son verilmesi ve istihdamda ve meslekte ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas›
gibi görevler yüklemifltir. Bu amaçla gerekli tedbirleri alma, sözleflme ve tavsiye
kararlar›na uyma ve ilgili sözleflmeleri onaylama görevler aras›nda say›lm›flt›r.
ILO, evrensel bar›fl›n sa¤lanmas› anlam›nda sosyal bar›fla yapt›¤› katk›lardan
dolay›, 1969 y›l›nda Nobel Bar›fl Ödülü ile ödüllendirilmifltir.
ILO’nun Yap›s› ve Organlar›
ILO, tüm faaliyetlerini iflçi, iflveren ve hükûmet temsilcilerinden oluflan “üçlü yap›”
ilkesine dayal› olarak yürütmekte ve bu özelli¤i ile di¤er uluslararas› kurulufllardan
ayr›lmaktad›r. ILO’ya üye 183 ülke bulunmaktad›r. Birleflmifl Milletler Teflkilat›na
üye olan ülkeler, ILO Ana Sözleflmesi’nden do¤an yükümlülükleri kabul ettiklerini bildirmeleri halinde üye olabilmektedirler. BM’ye üye olmayan bir ülke ise ancak ILO Genel Konferans› karar›yla üyeli¤e al›nmaktad›r. Üyelikten çekilme ise
ILO Genel Müdürü’ne yap›lacak bir bildirimle mümkün olabilmektedir.
Merkezi Cenevre’de bulunan ILO, her y›l haziran ay›nda yap›lan ve karar organ› niteli¤i tafl›yan Uluslararas› Çal›flma Konferans›, yürütme organ› niteli¤indeki
Yönetim Kurulu ve Teflkilat’›n sekreterya hizmetlerini yürüten Uluslararas› Çal›flma
Bürosu’ndan oluflmaktad›r.
Uluslararas› Çal›flma Konferans›
Uluslararas› Çal›flma Konferans› örgütün en üst karar organ›d›r. Çal›flma yaflam›yla
ilgili güncel sorunlar›n tart›fl›ld›¤›, sözleflme ve tavsiye kararlar›n›n al›nd›¤›, uluslararas› çal›flma standartlar›n›n tespit edildi¤i ve üye ülkelerde uygulanmas›n›n denetlendi¤i, üye ülkelerin katk›lar›yla finanse edilen ILO bütçesinin kabul edildi¤i,
faaliyet program›n›n belirlendi¤i ve her üç y›lda bir Yönetim Kurulu üyelerinin seçildi¤i yer Uluslararas› Çal›flma Konferans›d›r. Bu özellikleri ile Konferans, parlamenter rejimlerde bir ülkenin parlamentosu gibi örgütün yasama organ› niteli¤ini
tafl›r. Konferans çal›flmalar›, oluflturulan Komiteler eliyle yürütülmektedir.
Üye devletler, Konferansta 4 üye ile temsil edilir. Bu üyelerden 2’si ilgili devletin hükûmet temsilcisidir. 1 üye iflçilerin ve di¤er 1 üye ise iflverenlerin temsilcisidir. Bu yap› ile çal›flma hayat›n›n taraflar› aras›nda adil bir dengenin sa¤lanmas›
amaçlanm›flt›r. Ayr›ca bu yönetim anlay›fl›, çal›flma hayat›n›n sorunlar›n›n diyalog
ile afl›labilece¤ini, sosyal bar›fl ve adaletin sa¤lanmas›nda en önemli mekanizman›n üçlü temsile dayal› yönetim anlay›fl› oldu¤unu göstermek aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Hükûmet temsilcisini belirlemede ilgili hükûmet tam bir serbestiye sahiptir. ‹flçi ve iflverenleri temsil eden delegeler, ülke genelinde en çok üyeye sahip
olan meslek örgütleri ile anlaflarak hükûmetler taraf›ndan belirlenir. Meslek örgütleri ile kastedilen, iflçi ve iflveren sendikalar›d›r. ‹flçi ve iflveren sendikalar›n› temsilen en çok üyeye sahip konfederasyonlar temsilci seçiminde yetkilidirler.
Çal›flma konferans›na kat›lan delegelerin her biri ba¤›ms›z olarak söz ve oy
hakk›na sahiptirler. Hükûmetler, iflçi ya da iflveren sendikalar›ndan üye belirlememifl ya da göndermemifl ise taraflar›n temsilcileri toplant›lara oy hakk› olmaks›z›n
kat›labilirler.
Çal›flma Konferans› her y›l en az bir kez toplanmak zorundad›r. Toplant›lar Yönetim Kurulu’nun belirledi¤i yer ve zamanda yap›l›r. Çal›flma Konferans› da bir
sonraki toplant›n›n yer ve zaman›n› belirleyebilir. 1949 y›l›ndan beri Çal›flma Konferans› toplant›lar› her y›l haziran ay›nda ‹sviçre’de yap›lmaktad›r.
Yönetim Kurulu
ILO’nun ikinci anayasal kurumu Yönetim Kuruludur. Bu Kurul, yürütme organ›
olarak görev yapmaktad›r. Çal›flma Konferans›n›n yap›s› için parlamenter sistemdeki parlamento örne¤ini vermifltik. Yönetim Kurulunun yap›s› için de yine parlamenter sistemdeki bakanlar kurulu örne¤ini verebiliriz. Yönetim Kurulu, Konferans gibi üçlü yönetim anlay›fl›na sahiptir. Yönetim Kurulu üyeleri üç y›l için Çal›fl-
125
126
Sosyal Politika-I
ma Konferans›nca seçilir. Y›lda üç kez toplanmakta ve 28 hükûmet, 14 iflçi ve 14
iflveren olmak üzere toplam 56 üyeden oluflmaktad›r.
Yönetim Kurulu, ILO’nun icra organ›d›r. Çal›flma Konferans›’n›n ve çeflitli toplant›lar›n gündemini belirlemek, bütçeyi kabulünden önce incelemek, çeflitli komisyon üyelerini atamak, teknik ifl birli¤i politikalar›n› belirlemek, kendisine karfl›
sorumlu olan Çal›flma Bürosu Genel Müdürü’nü atamak ve sendikalar ile üye devletlerin flikâyetlerini ilgili hükûmetlere ileterek sonucunu takip etmek ve gerekti¤inde soruflturma komisyonu kurmak, Yönetim Kurulunun görevleri içerisinde daha önemli olanlard›r.
Çal›flma Bürosu
Uluslararas› Çal›flma Örgütünün daimi sekreteryas›n› oluflturur. Yönetim Kurulu ve
befl y›lda bir seçilen Genel Müdür yönetiminde haz›rlad›¤› tüm faaliyetlerin merkezidir. Büro Cenevre’deki merkezinde 110’un üzerindeki ulustan yaklafl›k 1900 görevliyi istihdam etmektedir ve dünyada 40 alan ve bölge ofisi bulunmaktad›r. Bunlara ek olarak teknik ifl birli¤i program› çerçevesinde yaklafl›k 600 uzman dünyan›n çeflitli bölgelerinde görevlerini yürütmektedirler. ILO’ya uluslararas› örgüt olma niteli¤ini kazand›ran en önemli özellik, Çal›flma Bürosu’nun de¤iflik uluslardan
çal›flt›rd›¤› çok say›daki personel ve uzmand›r (eriflim,http://tr.wikipedia.org/). Di¤er organlarda görev yapanlar ulus hükûmetlerin delegeleridir. Büro ayn› zamanda araflt›rma, belge ve uzman çal›flmalar, raporlar ve dergileri kapsayan bir bas›m
merkezi ifllevi görmektedir.
Çal›flma Bürosunun görevleri, ILO Anayasas›’n›n 10. maddesinde afla¤›daki flekilde say›lm›flt›r:
“1- Endüstriyel yaflam ve çal›flma koflullar›na iliflkin uluslararas› sözleflmeler akdetmek amac›yla Konferans’ta görüflülmesi önerilen konular›n incelenmesi ve Konferans veya Yönetim Kurulu’nca istenilen özel araflt›rmalar›n yürütülmesi ile ilgili konularda bilgilerin toplan›p da¤›t›lmas›n› sa¤lamakt›r.
2- Yönetim Kurulu’nun kendisine verebilece¤i direktifler sakl› kalmak kayd›yla, Büro:
(a) Konferans toplant›lar›n›n gündeminde yer alan çeflitli maddeler konusunda dokümanlar haz›rlamak,
(b) ‹stekleri üzerine, Konferans kararlar› esas al›narak mevzuat haz›rlanmas›, idari
uygulamalar›n ve denetim sistemlerinin gelifltirilmesi için uygun her türlü yard›m›,
gücü nispetinde hükümetlere sa¤lamak,
(c) Sözleflmelere etkin bir yürürlük kazand›r›lmas› ba¤lam›nda bu Anayasa hükümlerince istenen görevleri yerine getirmek,
(d) Yönetim Kurulu’nun uygun görece¤i dillerde, uluslararas› önem arzeden sanayi
ve istihdam sorunlar› ile ilgili yay›nlar› basmak ve yay›nlamakt›r.
3- Genel olarak, Konferans ve Yönetim Kurulu taraf›ndan kendisine verilecek di¤er
görev ve yetkilere de sahip olmakt›r”.
Di¤er Organlar
ILO’nun Anayasal organlar› yan›nda, belli bafll› endüstri alanlar›n› kapsayan üçlü
yap›da sektörel ve teknik komiteler, bölgesel ve teknik konferanslar ve komisyonlar gibi organlar› bulunmaktad›r. Ayr›ca bölge, alan, flube ofislerinden ve çok yönlü uzmanl›k gruplar›ndan oluflan taflra teflkilatlar› vard›r. Bilindi¤i gibi ülkemizde
faaliyet gösteren ILO alan ofisi yak›n geçmiflte (1998 y›l›nda mektup de¤iflimi yoluyla) flube ofisi haline dönüfltürülmüfltür. Bu ofis, Avrupa Bölge Ofisine ba¤l›d›r.
127
ILO bünyesinde, ayr›ca, bir ‹dare Mahkemesi, Araflt›rma Merkezi ve ‹talya’n›n
Torino flehrinde faaliyet gösteren E¤itim Merkezi bulunmaktad›r.
ILO Anayasas›’n›n örgüte yükledi¤i görevleri etkin flekilde yerine getirilebilmesi, merkezde ve taflrada görev yapan bu organlar›n baflar›s›na ba¤l›d›r. Bu organlar, ana yönetim organlar›n›n verdi¤i görevleri yaparlar. Görev gere¤i, üye ülkelerle irtibatlar kurar, ILO’nun çal›flma hayat›na iliflkin görevlerini yerine getirmede gerekli di¤er kurum ve kurulufllarla ortak toplant›lar yap›p kararlar alabilir.
SIRA S‹ZDE
ILO’nun organlar› aras›ndaki hiyerarflik yap› ve iflleyifli de¤erlendiriniz.
2
ILO’nun Standart Tesisi ve Denetim ‹fllevleri
ILO’nun temel amac›n›n sosyal bar›fla ve sosyal adalete katk› vermek
oldu¤unu belirtmifltik. Bu amac›n gerçekleflmesi, çal›flman›n ve çal›flma hayat›n›n, asgari ve evS O R U
rensel uluslararas› standartlar›n›n belirlenmesine ba¤l›d›r. Bu sa¤lanabildi¤i
takdirde, üye ülkelerdeki çal›flma ve yaflam koflullar›n›n iyilefltirilmesi mümkün olacakt›r. Bu standartlar, uluslararas› çal›flma sözleflmeleri ve tavsiye kararlar› fleklinde
D‹KKAT
oluflmaktad›r. ILO’nun kuruluflundan bugüne kadar 189 Sözleflme ve 201 Tavsiye
Karar› kabul edilmifltir. Sözleflmeler, üye ülkelerin yasama organlar›nca onayland›SIRA S‹ZDE
¤› takdirde, onaylayan ülke için ba¤lay›c› hale gelmektedir. Tavsiye
Kararlar› için
ise onaylama söz konusu de¤ildir. Tavsiye kararlar›nda yer alan ilkeler yol gösterici veya sözleflmeyi tamamlay›c› niteliktedir.
AMAÇLARIMIZ
ILO, üye ülkelerin onaylam›fl olduklar› sözleflmeleri ne ölçüde uygulad›klar›n›
izlemek üzere kapsaml› ve etkin bir denetim mekanizmas› oluflturmufltur. Bu denetimler, üye ülkelerdeki taraflardan birinin, özellikle iflçi sendikalar›n›n flikâyetleK ‹ T A P
ri üzerine veya komisyonlar›n haz›rlam›fl oldu¤u raporlara dayan›larak yap›lmaktad›r. Üye ülkelerin onaylad›klar› sözleflmelerle ilgili olarak ulusal mevzuat ve uygulamalar› hakk›nda, belirli aral›klarla ILO’ya gönderdikleri raporlara dayanan deneTELEV‹ZYON
tim sistemine göre, bu raporlar önce Uzmanlar Komitesi taraf›ndan
incelenmekte
ve belirlenen ayk›r›l›klar bir rapor halinde Konferans’a sunulmaktad›r. Konferans’ta oluflturulan Aplikasyon Komitesi ise bu raporda yer alan ülkelerden bir k›sm›n›, Komite’de sözlü savunma yapmaya davet etmektedir. Aplikasyon
‹ N T E R N EKomitesi’nde
T
söz konusu ülkenin yapt›¤› savunma ve bunu izleyen tart›flmalar ile komite karar›
konferans raporu içinde yay›mlanmaktad›r. Ciddi ayk›r›l›klar›n tespit edilmesi halinde ise ilgili ülkelerdeki duruma “özel paragraf” içinde dikkat çekilmektedir.
fiikâyetlere dayanan denetim usulüne göre, flikâyet konusu, ilgili oldu¤u sözleflmeye göre ya Sendikal Özgürlükler Komitesinde incelenmekte ya da Yönetim Kurulunda oluflturulan üçlü yap›da özel bir komitede ele al›nmaktad›r.
N N
Temel ILO Sözleflmeleri
ILO’yu uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n en önemlisi yapan özelli¤i, yapt›¤›
sözleflmeler ve ald›¤› tavsiye kararlar› ile korunmaya muhtaç kesimlerin korunmalar›na yönelik karar üretme gücüne sahip olmas›d›r. Üyesi olan 183 ülkede, yapt›¤› sözleflme ve ald›¤› tavsiye kararlar›n› ayn› anda uygulatma becerisine sahip baflka bir uluslararas› sosyal politika kurumundan söz etmek mümkün de¤ildir. Zaman zaman ILO, geliflmifl ülkelerin politikalar›na hizmet eden bir kurulufl olmakla
suçlanmaktad›r. Ancak eme¤i çal›flma hayat›n›n güçlüklerine karfl› koruyan, kad›nlar› ve çocuklar› özel olarak korumas› alt›na alan ve din, mezhep, ›rk, renk, kad›n
ve göçmen gibi her türden ay›r›mc›l›kla mücadele eden bir yap› olma özelli¤i, Örgütü önemli k›lmaktad›r. Ayr›ca ILO, dünya bar›fl›, sosyal adalet ve yoksullukla
mücadele aç›s›ndan vazgeçilmez bir kurumdur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
128
Sosyal Politika-I
ILO’nun bar›fl› ve adaleti gerçeklefltirme, yoksullukla mücadele etme amac› ile
yapm›fl oldu¤u belli bafll› sözleflmelerin temel özellikleri afla¤›da verilmifltir. Bu
sözleflmeler, üye ülkelerin geliflmifllik seviyesine bak›lmaks›z›n uygulanmak zorundad›r. Çünkü bu sözleflmeler ILO taraf›ndan, temel insan haklar›n› ilgilendiren
sözleflmeler olarak kabul edilmektedir.
ILO’nun bu sözleflmeler d›fl›nda, çal›flma hayat›n›n önemli sorunlar›n› kapsayan
ve standart çözüm üretmeyi amaçlayan çok say›da sözleflmesi ve tavsiye karar› bulunmaktad›r. Sözleflmelerin ve tavsiye kararlar›n›n tamam›n›n bu ünitede incelenmesi mümkün de¤ildir. Bu aflamada, sadece 8 temel sözleflme ana özellikleri çerçevesinde incelenecektir.
29 Say›l› Zorla Çal›flt›rma Sözleflmesi
1930 y›l›nda yap›lan bu Sözleflme ile zorla ya da zorunlu çal›flt›rman›n her tür biçimine son verilmesini öngörmektedir. 1929 Dünya Ekonomik Bunal›m›’na ve I.
Dünya Savafl›’n›n a¤›r tahribat›na ra¤men ILO’nun bu sözleflmeyi yapmas›, Örgütün
sosyal bar›fl ve sosyal adaleti sa¤lama özelli¤inin ne kadar güçlü oldu¤unu ortaya
koymaktad›r. Zorla çal›flt›rma yasa¤›n›n istisnalar›, askerlik hizmeti, mahkûmlar›n
belirli bir denetime göre çal›flt›r›lmalar›, bu arada savafl, yang›n ve deprem gibi ola¤anüstü durumlarda gerek duyulan çal›flt›rma biçimleri fleklinde say›lmaktad›r.
87 Say›l› Örgütlenme Özgürlü¤ü ve Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas›
Sözleflmesi
1948 y›l›nda yap›lan bu sözleflme, iflçilerin ve iflverenlerin, önceden izin almaks›z›n ve serbestçe kendi örgütlerini kurma ve bu örgütlere kat›lma haklar›n› güvence alt›na almakta ve bu örgütlerin resmi görevlilerin müdahalelerinden ba¤›ms›z
serbestçe görev yapabilmelerini sa¤layacak güvenceler getirmektedir. Sosyal politikan›n gerek ulusal ve gerekse uluslararas› araçlar›n›n bafl›nda gelen sendikalar›n,
kendilerinden beklenilen fonksiyonlar› yerine getirebilmesi, örgütlenme özgürlü¤üne getirilen anayasal güvence ile mümkün olacakt›r. Bu sözleflme, ILO Anayasas›’nda getirilen güvencenin bir sonucudur.
98 Say›l› Örgütlenme Hakk› ve Toplu Pazarl›k Sözleflmesi
1949 y›l›nda kabul edilen Bu Sözleflme ile iflçilerin çal›flma alan›nda birleflmelerini
önleyici her türlü ayr›mc›l›k eylemlerine karfl› korunmas› amaçlanm›flt›r. Çal›flman›n bir sendikaya üye olmaya veya olmamaya ba¤lanamayaca¤›, sendikaya üye olmaktan dolay› farkl› ifllem yap›lamayaca¤›, sendika üyeli¤inden dolay› iflten ç›kart›lamayaca¤› veya zarar verilemeyece¤i güvence alt›na al›nm›flt›r. Ayr›ca toplu pazarl›k ve toplu sözleflme hakk›na iliflkin güvenceler getirilmifltir.
100 Say›l› Eflit Ücret Sözleflmesi
1957 y›l›nda yap›lan bu sözleflme, erkek ve kad›nlar›n eflit ifllerde eflit ücret ve sosyal haklara sahip olmalar›n› öngörmektedir. Ücret gibi çal›flma bar›fl›n› yak›ndan ilgilendiren ve çal›flma hayat›n›n en önemli konular›ndan birisi ile ilgili olarak yap›lan bu sözleflme, ücrette ay›r›mc›l›k yap›lamayaca¤›n›, özellikle cinsiyet farkl›l›¤›na
ba¤l› olarak ücretlerin farkl›laflt›r›lamayaca¤›n› karara ba¤lamaktad›r.
105 Say›l› Zorla Çal›flt›rman›n Yasaklanmas› Sözleflmesi
1951 y›l›nda kabul edilen bu sözleflme ile zorla ya da zorunlu çal›flt›rman›n herhangi bir biçiminin uygulanamayaca¤›, siyasal zorlama yap›lamayaca¤›, siyasal ya
129
da ideolojik görüfllerin aç›klanmas› nedeniyle ceza verilemeyece¤i, iflgücünü harekete geçirme, çal›flma disiplinini sa¤lama, ayr›mc›l›k ve greve kat›lanlar› cezaland›rma arac› olarak kullan›lamayaca¤› karara ba¤lanm›flt›r.
111 Say›l› Ayr›mc›l›k (‹stihdam ve Meslek) Sözleflmesi
1958 y›l›nda kabul edilen bu sözleflme ile ifl verme, e¤itim ve çal›flma koflullar›n›n
düzenlenmesinde ›rk, renk, cinsiyet, din, siyasal görüfl, ulusal kimlik ve sosyal köken temelinde ayr›mc›l›k yap›lamayaca¤›, bunun ulusal politikalarla önlenmesi gerekti¤i karara ba¤lanm›flt›r. F›rsat ve uygulama alan›nda eflitli¤in gelifltirilmesi ça¤r›s› yap›lmaktad›r.
138 Say›l› Asgari Yafl Sözleflmesi
1973 y›l›nda kabul edilen bu sözleflme, 1995 y›l›nda yap›lan Çal›flma Konferans›’ndan sonra temel insan haklar›n› ilgilendiren sözleflmelerin aras›na al›nm›flt›r. ‹fle
kabulde asgari yafl›n zorunlu temel e¤itimin tamamland›¤› yafltan daha düflük olamayaca¤›n› öngörerek çocuk iflçili¤inin ortadan kald›r›lmas›n› amaçlamaktad›r.
182 Say›l› Çocuk ‹flçili¤inin En Kötü Biçimleri Sözleflmesi
1999 y›l›nda kabul edilen bu sözleflme, çocuk iflçili¤inin acilen ve etkili biçimde
ortadan kald›r›lmas›n› sa¤layacak önlemlerin al›nmas›n› öngörmektedir. Çocuk iflçili¤inin en kötü biçimleri aras›nda kölelik ve benzeri koflullarda çal›flt›r›lma, silahl› çat›flmalarda kullan›lmak üzere zorla askere al›nma, fuhufl ve pornografi amaçlar›yla ve yasa d›fl› ifllerde kullan›lma ve bu arada çocuklar›n sa¤l›¤›na, güvenli¤ine
ve ahlaki de¤erlerine zarar verecek ifller yer almaktad›r.
Temel ILO Sözleflmelerinin ortak özellikleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
ILO -Türkiye ‹liflkileri
3
Türkiye’nin ILO ile iliflkileri 1927 y›l›na kadar dayanmaktad›r. Ülkemiz
Milletler Cemiyeti’nin üyesi olmad›¤› için o y›llarda ILO çal›flmalar›na gözlemci statüsüyle kaS O oldu¤u
R U
t›lm›flt›r. Türkiye 9 Temmuz 1932 y›l›nda Milletler Cemiyetine üye
için Cemiyetin statüsü gere¤i ILO üyeli¤ini de kazanm›flt›r. Ülkemiz ile ILO aras›ndaki iliflkiler 1946 tarihine kadar s›n›rl› düzeyde geliflmifltir. Ancak, Türkiye II. Dünya SaD‹KKAT
vafl› sonras› Birleflmifl Milletler Teflkilat›na üye olmakla, tercihini bat›l› ülkelerden
yana koydu¤unu göstermifltir. Bunun sonucu olarak ve özellikle çok partili siyasi
SIRA S‹ZDE Nitekim
hayata geçiflle birlikte Türkiye ile ILO aras›ndaki iliflkiler h›z kazanm›flt›r.
Türkiye’nin onaylad›¤› sözleflmelerin biri hariç, tamam› 1946 tarihinden sonra
onaylanm›flt›r. Üye oldu¤umuz tarihten bugüne kadar ILO çal›flmalar›na
üye ülke
AMAÇLARIMIZ
s›fat›yla kat›lmaktay›z.
Türkiye, aralar›nda temel çal›flma haklar›na iliflkin 8 sözleflmenin de bulundu¤u uluslararas› çal›flma sözleflmelerinden 56’s›n› onaylayarakK ulusal
‹ T A Pmevzuat›na
katm›flt›r. Ancak burada sorulmas› gereken as›l soru, 189 Sözleflme’ye karfl›l›k niçin hala 56 Sözleflme onaylam›fl oldu¤umuzdur. Üye olmak için müracaat etti¤imiz Avrupa Birli¤i’nin üyesi ülkeler, Türkiye’nin iki kat›ndan
sözleflT E Ldaha
E V ‹ Z Y fazla
ON
me onaylam›flt›r.
ILO ile ülkemiz aras›ndaki iliflkiler, bu kuruluflun Ankara’da 12 Eylül 2001 tarihinde aç›lan “Enformasyon Merkezi”nin hizmete girmesi ile yeni bir ivme kazanm›flt›r.
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
130
Sosyal Politika-I
Milletler Cemiyeti ve Birleflmifl Milletler Teflkilat›
Birleflmifl Milletler’in temeli say›labilecek bu organizasyon, I. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan, ülkeler aras›nda yaflanabilecek sorunlar› bar›flç› yollarla çözmek amac›yla
kurulmufltu. Paris Bar›fl Konferans›’n›n 25 Ocak 1919’da yap›lan toplant›s›nda;
uluslararas› bar›fl› ve güveni sa¤layacak ve devam ettirecek bir örgüt kurulmas›na
karar verildi. Bu karar› yerine getirmek için bir komisyon kuruldu.
Komisyon’un haz›rlad›¤› sözleflme 28 Nisan 1919 tarihinde Konferans Genel
Kurulu’nda kabul edildi ve böylece Milletler Cemiyeti kurulmufl oldu.
20 y›l süreyle dünya milletlerine hizmet veren bu Cemiyet tüm çabalara ra¤men
II. Dünya Savafl›’n›n ç›kmas›n› engelleyemedi. Savafl sonras› 18 Nisan 1946’da Cenevre’de toplanan Genel Kurul Toplant›s›’yla Cemiyetin da¤›lmas›na karar verildi.
Türkiye, 1932 tarihine kadar Milletler Cemiyetine üye olmam›flt›r. Bunun nedeni, ‹ngilizlerin, Ortado¤u politikas›nda Türkiye’nin yan›nda yer almamas›d›r. Ancak, Türkiye, yurtta sulh, cihanda sulh anlay›fl›n›n bir sonucu olarak, 1932 y›l›nda
üye olma karar› alm›flt›r.
Birleflmifl Milletler örgütünün kurulmas› çal›flmalar› ise II. Dünya Savafl› s›ras›nda, dönemin ABD Baflkan› Roosevelt ile ‹ngiltere Baflbakan› Churchil’in 14 A¤ustos 1941 tarihli Atlantik Bildirisi ile bafllam›flt›r. 1 Ocak 1942’de Sovyet, Amerikan
ve ‹ngiliz liderleri, Washington’da “Birleflmifl Milletler Bildirisi”ni imzalam›fllard›r. 1
Kas›m 1943’de Moskova Bildirisi’nin ABD, SSCB, Çin ve ‹ngiltere taraf›ndan imzalanmas›n› takiben, 3-11 fiubat 1943 Yalta Konferans› ile kurulufl süreci tamamlanm›flt›r. Birleflmifl Milletlerin nihai kurulufl imzas› 25 Nisan 1945’te San Francisco’da,
Almanya ve Japonya’ya savafl ilan etmifl ülkelerin kat›l›m› ile at›lm›flt›r. Birleflmifl
Milletler Anlaflmas›, 24 Ekim 1945’te yürürlü¤e girmifltir.
Birleflmifl Milletler örgütünün amaçlar›; uluslararas› dostça iliflkiler gelifltirmek,
ekonomik, sosyal kültürel alanlarda ifl birli¤i sa¤lamak, üyelerinin d›fl siyasetlerini
uyumlaflt›rmak, çocuk geliflimi ve sa¤l›¤›, çevre koruma, insan haklar›, yoksullukla mücadele gibi alanlarda tedbir almak, e¤itim, kad›n haklar›, ifl ve iflçi haklar›n›n
korunmas› ve gelifltirilmesini sa¤lamak fleklinde say›labilir.
Birleflmifl Milletlerin kuruluflunda Türkiye dahil 51 olan üye say›s› sonradan kat›lan ülkelerle bugün 193’e ulaflm›flt›r. Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Ekonomik
ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi, Uluslararas› Adalet Divan› ve Genel Sekreterlik olarak 6 organ› vard›r.
BM örgütü, dünya ve Türkiye kamuoyunda daha çok yaflan›lan siyasal krizler
s›ras›nda üstlendi¤i roller ile bilinmektedir. Ancak yapm›fl oldu¤u uluslararas› sözleflmeler ile sosyal bar›fl ve sosyal adaletin sa¤lanmas› için de önemli görevler üstlenmektedir. BM’in en çok bilinen belgesi, ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’dir.
Di¤er bilinen sözleflmeleri ise, “Çocuk Haklar›na Dair”, “Ekonomik, Toplumsal ve
Kültürel Haklar”, “Her Çeflit Irk Ay›r›mc›l›¤›n›n Kald›r›lmas›na ‹liflkin”, “Kad›nlara
Karfl› Her Çeflit Ay›r›mc›l›¤›n Önlenmesi”, “Kiflisel ve Siyasal Haklara ‹liflkin”, “S›¤›nanlar›n Statüsüne ‹liflkin”, “Tüm Göçmen ‹flçilerin ve Aile Fertlerinin Haklar›n›n
Korunmas›na Dair” ve “Engellilerin Haklar›na ‹liflkin” uluslararas› sözleflmelerdir.
10 Aral›k 1948 tarihli ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nde ve 20 Kas›m 1989 tarihli Çocuk Haklar›na Dair Sözleflme’de herkesin, bu metinlerde yer alan hak ve
özgürlüklerden ›rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da baflka görüfl, ulusal ya da
toplumsal köken, mülkiyet, do¤ufltan veya baflka durumdan kaynaklanan ayr›mlar
dâhil, hiçbir ayr›m gözetilmeksizin yararlanma hakk›na sahip olduklar› belirtilmifltir. ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nde, bu haklar temel insan hakk› olarak düzenlenmifltir. Çocuklar›n ise özel ilgi ve yard›ma hakk› oldu¤u ilan edilmifltir.
Çocuk Haklar›na Dair Sözleflme’de, Bildirge’ye at›fta bulunularak toplumun temel birimi olan ve tüm üyelerinin ve özellikle çocuklar›n geliflmeleri ve esenlikleri için do¤al ortam› oluflturan ailenin, toplum içinde kendisinden beklenen sorumluluklar› tam olarak yerine getirebilmesi için, gerekli koruma ve yard›m› görmesinin zorunlulu¤una vurgu yap›lm›flt›r. Çocu¤un, kiflili¤inin tam ve uyumlu olarak
geliflebilmesi için mutluluk, sevgi ve anlay›fl havas›n›n içindeki bir aile ortam›nda
yetiflmesinin gereklili¤ine iflaret edilmifltir.
21 Aral›k 1965 tarihli, Her Türlü Irk Ay›r›mc›l›¤›n›n Kald›r›lmas›na ‹liflkin Sözleflme’nin birinci maddesinde; insanlar aras›nda ›rk, renk, soy, ulusal ya da etnik
kökene dayal› olarak, siyasal, ekonomik, toplumsal, kültürel alanda, insan haklar›
ve temel özgürlüklerin eflitlik temeli üzerinde tan›nmas›nda, kullan›lmas›nda ve
bunlardan yararlanmada ay›r›mc›l›k yap›lamayaca¤› belirtilmifltir. Bu anlamda, hiç
kimse di¤erine üstün tutulamayacakt›r.
21 Aral›k 1979 tarihli Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Sözleflmesi’nde, hak eflitli¤i ve insan onuruna sayg› ilkelerinin çi¤nendi¤i, kad›nlar›n erkeklerle eflit olarak ülkelerinin siyasal, toplumsal, ekonomik ve kültürel hayata kat›lmalar›n›n engellendi¤i, toplumun ve ailenin refah›n›n artmas›nda engel olduklar›n›n görüldü¤ü ileri sürülmüfltür. Yoksulluk hallerinde kad›nlar›n yiyecek, sa¤l›k,
e¤itim, ö¤retim ve ifl bulma ve öteki ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› bak›m›ndan, erkeklere oranla daha az imkana sahip bulunduklar› belirtilmifltir. Sözleflme’de hak ve
adalete dayal› yeni uluslararas› ekonomik düzenin kurulmas›n›n, kad›nlarla erkekler aras›ndaki eflitli¤i sa¤lamak için önemli bir aflama oluflturaca¤› öngörülmüfltür.
Birleflmifl Milletler örgütü, di¤er uluslararas› sözleflmelerde de, sosyal politikan›n kapsam›na giren toplum kesimlerinin korunmalar›na yönelik tedbirler gelifltirmeye çal›flarak önemli bir sosyal politika arac› olma özelli¤ini ortaya koymufltur.
Avrupa Birli¤i
Kuruluflu ve Geliflimi
Savafl sonras›nda önemli bir insan gücü kayb› ve ekonomik s›k›nt› yaflayan Avrupa devletleri, ideolojik farkl›laflmaya dayanan yeni bir tehditle de karfl› karfl›ya kalm›fllard›r. Amerika Birleflik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i’nin
tam ortas›nda kalan Avrupa, bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas›nda ivedi çözümler gelifltirmek zorunda kalm›flt›r. ‹ki kutuplu dünya düzeninde güvenliklerini sa¤lama
endiflesi içinde olan Bat› Avrupa devletleri NATO’ya, Do¤u Avrupa devletleri de
Varflova Pakt›’na üye olmak suretiyle 1990’l› y›llara kadar derin bir ay›r›m›n içerisinde kalm›fllard›r.
Avrupa devletlerinden Belçika, Federal Almanya, Lüksemburg, Fransa, ‹talya ve
Hollanda, bu ayr›flmaya ra¤men II. Dünya Savafl›’ndan y›k›mla ç›kan Avrupa’y› yeniden infla edebilmek ve siyasal bar›fl yan›nda kal›c› bir sosyal bar›fl› da gerçeklefltirebilmek için, önce 1951 y›l›nda Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u’nu daha sonra da 1957 y›l›nda Roma Antlaflmas›’n› imzalayarak Avrupa Ekonomik Toplulu¤u
(AET)’nu kurmufltur. Kurulufl gerekçelerinde ekonomik endifleler öne ç›km›flt›r.
Ancak, toplulu¤u kuran Antlaflma’n›n bafllang›ç maddelerinde, yüksek bir istihdam
düzeyi, iyileflen çal›flma standartlar›, iflçilerin serbest dolafl›m› ve çal›flanlar›n temel
haklar›n›n verilmesi yönündeki düzenlemeler ile “sosyal Avrupa”n›n da temelleri
at›lm›flt›r (Koray, 2000: 86vd.). Takip eden y›llarda AB’nin sosyal boyutu önemli bir
de¤iflim göstermifltir. Bu de¤iflimin en önemli göstergesi, Avrupa bütünleflmesinin
bafllang›ç metni olan Roma Antlaflmas›’nda yap›lan de¤iflikliktir. Buna göre, 1986
131
132
Sosyal Politika-I
y›l›nda kabul edilen Avrupa Tek Senedi’nde öngörülen reformlar, serbest mal dolafl›m›n›n güvence alt›na al›nd›¤›, iç s›n›rlar›n kalkt›¤› bir ortak pazar amac›na uygun olarak haz›rlanm›flt›r.
‹kinci önemli geliflme, üye devletler taraf›ndan 1992 tarihinde imzalanan ve
1993’te yürürlü¤e giren Avrupa Birli¤i Antlaflmas›’d›r (Maastricht Antlaflmas›). Bu
Antlaflma ile Avrupa ülkelerinin daha çok yak›nlaflt›r›lmas› hedeflenmifltir ve Avrupa Birli¤i, bafllang›ç hedefi olan ekonomik bütünleflmeyi, siyasi bütünleflme ile tamamlam›fl ve sosyal boyutta bütünleflme hedeflerine yönelmifltir. Avrupa Kömür
Çelik Toplulu¤u Antlaflmas›’n› imzalayan Fransa, Federal Almanya, Belçika, Lüksemburg, Hollanda ve ‹talya’n›n bafllatt›¤› Avrupa bütünleflme hareketi, zaman içerisinde tüm Avrupa’y› içine alan bir birliktelik olma yoluna girmifltir. Günümüzde
Birli¤’in üye say›s› 27’ye yükselmifltir. 2011 y›l› sonu itibar›yla bakt›¤›m›zda H›rvatistan’›n kat›l›m antlaflmas›n› imzalad›¤›, Türkiye ve ‹zlanda’n›n kat›l›m müzakerelerini sürdürdü¤ü görülmektedir. Ayr›ca Makedonya ve Karada¤ aday ülkeler olarak ilan edilmifl, Arnavutluk, Bosna-Hersek, S›rbistan ve Kosova’da potansiyel üye
ülkeler olarak görülmektedir.
AB’nin temel organlar›, Avrupa Parlamentosu, AB Bakanlar Konseyi, AB Konseyi ve Avrupa Adalet Divan›’d›r. Ayr›ca dan›flma organ› olarak Ekonomik ve Sosyal Komite önemli görevler üstlenmektedir. Bu ünitede AB’nin di¤er özelliklerinden daha çok, bir uluslararas› sosyal politika arac› olarak tafl›d›¤› önem ve sosyal
politika anlay›fl›n›n özellikleri üzerinde durulacakt›r.
AB’nin ‹stihdam ve Sosyal Politikas›
Büyümenin ve istihdam›n art›r›lmas› için 2005 y›l›nda kabul edilen Yenilenmifl Lizbon Stratejisi kapsam›nda, Avrupa sosyal modelini yeniden flekillendiren Sosyal
Gündem (2005-2010) AB istihdam ve sosyal politikalar›n›n genel çerçevesini belirlemektedir. Bu gündem çerçevesinde, herkese eflit flartlar ve ifl imkânlar› sa¤lanmas› ile AB’nin büyümesi ve istihdam art›fl›ndan herkesin yararland›r›lmas› hedeflenmifltir. Bu hedefler do¤rultusunda, AB ‹stihdam ve Sosyal Politikas›’n›n en
önemli araçlar›, ifl hukuku, sosyal diyalog, istihdam, Avrupa Sosyal Fonu, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i, ay›r›mc›l›kla mücadele ve herkese eflit haklar sa¤lanmas› bafll›klar›d›r (eriflim,http://www.mess.org.tr/ab/PDF/istihdamvesosyalpolitika.pdf).
‹fl Hukuku
Sosyal diyalog;demokratik ve
siyasal reimi benimsemifl
ülkelerde,sosyal taraf olarak
nitelendirilen iflçi ve iflveren
örgütlerinin, toplumda yer
alan di¤er organize ç›kar
gruplar›yla birlikte temel
ekonomik ve sosyal
politikalar›n belirlenmesi ve
uygulanmas›na kat›lma
sürecidir.
AB ifl hukukunun temel hedefi, etkin rekabetin, iflçilerin hak ve standartlar›n›n korunmas› ve iyilefltirilmesine yönelik hukuki düzenlemelerin hayata geçirilmesidir.
Bu amaca yönelik olarak, sosyal taraflar aras›nda yap›lan anlaflmalar›n yan› s›ra,
Birlik düzeyinde çeflitli düzenlemeler de öngörülmektedir. ‹fl sözleflmesi ya da istihdam iliflkisi çerçevesinde uygulanacak kurallar, çal›flma sürelerinin belirlenmesine iliflkin mevzuat, istihdam iliflkisinde kad›nlar›n ve gençlerin korunmas›, iflçilerin baflka bir üye devlette çal›flmas› halinde uyulmas› gereken kurallar ve klasik
tam zamanl› çal›flma biçimi d›fl›ndaki, k›smi çal›flma ve belirli süreli çal›flmaya iliflkin düzenlemeler yer almaktad›r.
Sosyal Diyalog
AB’de sosyal diyalo¤a iliflkin temel düzenleme, 1986 tarihli “Tek Avrupa Senedi”
ile yap›lm›flt›r. Bu düzenleme ile “sosyal diyalog” AB sosyal politikas›n›n resmi hedefleri aras›nda yer alm›fl ve Avrupa sosyal modelinin vazgeçilmez bir parças›n›
oluflturmufltur. Sosyal diyalog bu anlamda, sosyal taraflar›n kat›ld›¤› tart›flmalar›,
görüflmeleri, müzakereleri ve ortak eylemleri içermektedir. Sosyal diyalog kapsam›nda ILO’nun sözleflmeleri çerçevesinde belirlenen standartlar, AB sosyal diyalog
anlay›fl›n›n önemli bir k›sm›n› teflkil etmektedir.
‹stihdam Politikas›
AB aç›s›nda iflsizli¤in önlenmesi, Avrupa vatandafllar›n›n hayat standartlar›n›n art›r›lmas›nda önemli rol oynamaktad›r. Bu çerçevede oluflturulan istihdam politikas›n›n temel hedefi, Avrupa ‹stihdam Stratejisi kapsam›nda belirlenmifltir. 2005 y›l›nda Yenilenmifl Lizbon Stratejisi kapsam›nda, Avrupa Konseyi, üye ülkelerin ulusal
programlar›n› yürütürken izleyecekleri bir dizi bütünlefltirilmifl k›lavuz ilkeler yay›mlam›flt›r. Bu çerçevede yer alan ‹stihdam K›lavuz ‹lkeleri ekonomi ve istihdam
politikalar›n›n uyumu ve uluslararas› denetim mekanizmalar›n› öngörmektedir. AB
seviyesindeki, Avrupa ‹stihdam Stratejisi’nin bafll›ca finansal araçlar› ülkelerin bütçeleri ve Avrupa Sosyal Fonu’dur.
Avrupa Sosyal Fonu
Avrupa Sosyal Fonu (ESF), AB istihdam stratejisinin eyleme dönüflmesini sa¤layan
temel mali araçt›r. Roma Antlaflmas› ile tesis edilen bu araç, AB’nin 60 y›l› aflk›n bir
zamand›r mevcut olan, üye ülkeler ile birlikte kiflilerin nitelikleri ve kapasitelerini
gelifltirmelerine hizmet eden birçok programa kaynak sa¤lam›fl en eski yap›sal fonudur. ESF bütçesi, yap›sal fonlara ayr›lm›fl toplam bütçenin % 35’ine denk gelmektedir. ‹flçilerin Temel Haklar›’na iliflkin Avrupa Sosyal fiart›, ekonomik ve sosyal dayan›flman›n hukuki k›sm›n› olufltururken Avrupa Sosyal Fonu da mali k›sm›n› oluflturur. Avrupa Sosyal Fonu, deste¤ini özellikle Avrupa genelinde az geliflmifl bölgelerdeki iflgücünün niteliklerini iyilefltirmeye ve güncellefltirmeye yönelik uzun vadeli programlara kanalize etmektedir. Bu çerçevede giriflimcilik de desteklenmektedir.
Bu flekilde, iç ve d›fl yat›r›mlar bölgelere çekilmekte, bölgelerin ekonomik rekabet
ve refah seviyeleri yükseltilmektedir. Programlar, Avrupa Komisyonu ve üye devletler taraf›ndan planlanmakta, daha sonra kamu sektörüne ve özel sektöre mensup
birçok sa¤lay›c› örgüt (provider organization) vas›tas›yla uygulanmaktad›r. Söz konusu örgütler ulusal, bölgesel ve yerel idarelerin yan› s›ra e¤itim ve ö¤retim kurumlar›n›, hay›r kurulufllar›n› ve sosyal ortaklar› (örne¤in sendikalar› ve ifl konseylerini,
endüstriyel ve mesleki dernekler ile özel flirketleri) içermektedir.
‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i
‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤i ile ilgili Topluluk politikas›n›n yasal temelini AT Antlaflmas›’n›n 137. maddesi oluflturmaktad›r. Bu madde Topluluk’un, koflullar› uyumlaflt›rmak suretiyle iflçilerin sa¤l›k ve güvenli¤ini korumak ve özellikle de çal›flma ortam›n›n iyilefltirilmesi için bu yöndeki geliflmeleri destekleyece¤ini ifade etmektedir.
AB Konseyi’nin 1989 y›l›nda kabul etti¤i, ifl yerlerindeki sa¤l›k ve güvenlik koflullar› konusunda ilerleme kaydedilmesi için önlemler al›nmas› hakk›ndaki Çerçeve
Yönerge’dir. Yönerge’nin temel amac›, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›na karfl›
koruyucu önlemlerin al›nmas› suretiyle iflçilere yüksek düzeyde koruma sa¤lanmas›d›r. Bu mevzuat üç ilkeyi temel almaktad›r: ‹flverenin, genel anlamda iflçilerin
iflyerinde maruz kald›klar› mesleki riskleri engelleyerek sa¤l›k ve güvenliklerini koruma yükümlülü¤ü, iflçileri bilgilendirme yükümlü¤ü, iflçilere bununla ilgili e¤itim
verme yükümlülü¤ü.
‹flverenlerin söz konusu sorumluluklar›n yan› s›ra, iflçilerin de çal›flma imkânlar›ndan do¤ru bir flekilde yararlanarak ve güvenlik talimatlar›na uyarak bu sürece
133
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
134
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
Sosyal Politika-I
katk›da bulunmalar› gerekmektedir. 1989 tarihli Yönerge’yi takiben ifl sa¤l›¤› ve
AMAÇLARIMIZ
güvenli¤ine iliflkin olarak kabul edilen ve bu alanlarda uyulmas› gereken asgari
koflullar› belirlemekte olan di¤er bireysel yönergeler de ayn› ilkeleri temel almaktad›r. AB, bu
düzenlemelerin yan› s›ra mevcut mevzuat› uygulamaya ve konsoliK ‹ T A P
dasyona yönelik programlar da aç›klam›flt›r. Burada amaçlanan, söz konu faaliyetler için fark›ndal›¤›n art›r›lmas›d›r. Avrupa ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Ajans›, bu alana
iliflkin teknik, bilimsel ve ekonomik verileri toplama ve yayma konusunda aktif faTELEV‹ZYON
aliyet göstermektedir. Ayr›ca Ajans, üye ülkeler aras›nda bilgi paylafl›m›n› da desteklemektedir.
‹ N T E R NveE TGüvenli¤i Ajans›’n›n faaliyetleri hakk›nda genifl bilgiye Ajans’›n interAvrupa ‹fl Sa¤l›¤›
net adresinden (http://europe.osha.eu.int) ulaflabilirsiniz.
Ayr›mc›l›kla Mücadele
Maastricht Antlaflmas›’na, özellikle ›rk veya etnik kökene dayal› ayr›mc›l›k ile mücadeleyi amaçlayan bir maddenin eklenmesi, bu alandaki düzenlemeler için büyük önem tafl›maktad›r. Maastricht Antlaflmas›’n› takiben, 1997 y›l› Haziran ay›nda
“Avrupa Irkç›l›k ve Yabanc› Düflmanl›¤› Gözlemevi” (EUMC) kurulmufltur. Viyana’da bulunan EUMC’un temel görevi, AB’ye ve üye devletlere, Avrupa genelindeki ›rkç›l›k, yabanc› düflmanl›¤› ve Yahudi düflmanl›¤› konular›nda nesnel, güvenilir ve mukayese edilebilir bilgi ve veri sa¤lamakt›r. Bu sorunlara karfl› önlem almakt›r, eyleme geçmektir. EUMC, toplanan veriler do¤rultusunda bu sorunlar›n
geliflimi, nedenleri, boyutu, sonuçlar› ve etkileri konusunda çal›flmalar yapmaktad›r. Bir di¤er görevi ise, ›rkç›l›k ve yabanc› düflmanl›¤› ile ilgili stratejiler gelifltirmektir. Göçmenlerin, etnik ve dinî az›nl›klar›n topluma kazand›r›lmas› ile ilgili iyi
uygulamalar› tespit edip yayg›nlaflt›rmakt›r. EUMC, Avrupa Irkç›l›k ve Yabanc›
Düflmanl›¤› Bilgi A¤›’n› (RAXEN) kurmufltur. RAXEN, gerek ulusal gerekse Avrupa
seviyesinde bilgi ve veri toplamak üzere kurulmufl bir örgüttür.
Eflit Haklar
Kad›nlar ile erkekler aras›nda eflitlik sa¤lamaya yönelik düzenlemelerin temeli, AT
Antlaflmas›’n›n 141.maddesine dayanmaktad›r. An›lan madde, her üye devlete, kad›n ve erkek çal›flanlara ayn› ifl veya ayn› de¤ere sahip ifller için ücret eflitli¤i ilkesinin uygulanmas›n› sa¤lama yükümlülü¤ü getirmektedir. Bu ilke, Avrupa Adalet
Divan› (ATAD) taraf›ndan 1970’li y›llarda onaylanm›fl bir ilkedir. Amsterdam Antlaflmas›, kad›n-erkek eflitli¤ini sa¤lamay› AB’nin görev ve faaliyetleri aras›na eklemektedir. Konsey’in Komisyon’un sunaca¤› önerge üzerine oy birli¤i ile karar alarak cinsiyet ay›r›mc›l›¤› da dâhil olmak üzere her tür ayr›mc›l›k ile mücadeleye yönelik olarak hareket edebilece¤ini ortaya koymaktad›r. Eflit haklar ilkesine temel
kazand›rmak ve sözü edilen ilkeyi gelifltirmek için çok say›da yönerge kabul edilmifltir. Bunlar, kad›n ve erkek çal›flanlar için ücret eflitli¤i, kad›n ve erkeklere istihdam ve mesleki e¤itim imkânlar›na eriflim için f›rsat eflitli¤i, terfi ve çal›flma koflullar›nda eflit muamele, yasal ve mesleki sosyal güvenlik planlar›nda, serbest meslek
faaliyetlerinde f›rsat eflitli¤i, aile ve ifl yaflamlar›n› bir arada yürütme gibi konular›
ele almaktad›r. Mevzuat› uygulaman›n, pratikte f›rsat eflitli¤i yaratma konusundaki
yetersizli¤inin fark›nda olan Avrupa Komisyonu, üye devletler ile ortakl›k için tasarlanan, bu çerçevede uygulanan, özel önlemleri kapsayan ve birbirini izleyen
Eylem Programlar› ile kad›n-erkek eflitli¤ini teflvik etme yönünde önemli bir çaba
göstermektedir.
135
Türkiye Avrupa Birli¤i ‹liflkileri
Türkiye, tercihini Cumhuriyet ile birlikte bat› uygarl›¤›ndan yana koymufl ve bu kararl›l›¤›n› da bat›l› ülkelerin kurdu¤u kurulufllar›n tamam›na ya kurucu üye olarak
ya da sonradan üye olmak sureti ile göstermifltir. BM, ILO, NATO, OECD gibi örgütler, bunlardan sadece birkaç tanesidir. Avrupa Birli¤i de kuruldu¤u tarihten bu
yana Türkiye’nin üye olmak için çaba gösterdi¤i örgütlerden biridir. 1958 y›l›nda
kurulan bu örgüte, 1959 y›l›ndan bu yana üye olmaya çaba göstermekteyiz.
Türkiye’nin müracaat› üzerine, kalk›nma düzeyinin tam üyeli¤in gereklerini
yerine getirmeye yeterli olmad›¤› bildirilmifl ve tam üyelik koflullar› gerçekleflinceye kadar geçerli olacak bir ortakl›k anlaflmas› imzalanmas› önerilmifltir.
Söz konusu anlaflma 12 Eylül 1963 tarihinde Ankara’da imzalanm›flt›r. Ankara
Anlaflmas› Türkiye’nin AET’ye entegrasyonu için haz›rl›k, geçifl ve nihai dönem
olmak üzere üç kademeli bir süreç öngörmüfltür. Anlaflma’da öngörülen haz›rl›k dönemi 1973 y›l›nda Katma Protokol’ün yürürlü¤e girmesiyle sona ermifl ve
geçifl dönemine girilmifltir. 1970’lerin ekonomik zorluklar› ve 1980 müdahalesinin etkisiyle yavafl ilerleyen geçifl dönemi nihayet 1996’da Türkiye’nin Gümrük Birli¤i’ne girifliyle sona ermifltir.
10-11 Aral›k 1999 tarihlerinde Helsinki’de yap›lan Zirve’de, tam üyeli¤e
SIRAbulunan
S‹ZDE
adayl›¤›m›z tescil edilerek Avrupa Birli¤i ile uzun bir geçmifli
iliflkilerimizde yeni bir dönem bafllam›flt›r. 17 Aral›k 2004 tarihli Brüksel Zirvesi, ABTürkiye iliflkilerinde bir dönüm noktas› olmufltur. Zirve’de Türkiye’nin siyasi
kriterleri yeterli ölçüde karfl›lad›¤› belirtilerek 3 Ekim 2005 tarihinde müzakerelere bafllanmas› önerilmifltir. Önerilen tarihte kat›l›m müzakerelerine bafllanm›fl
S Oalanda
R U
olup Türkiye, ekonomik, sosyal ve hukuki aç›lardan pek çok
düzenlemelerini tamamlam›flt›r. Bununla birlikte, eksik olan alanlarda ise uyum çabalar› devam etmektedir(http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=4).
D‹KKAT
Üçüncü Yol Hareketi
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Sosyal politikan›n araçlar›nda yaflanan de¤iflimin nedenlerinden birinin de düflünce alan›nda yaflanan de¤iflim oldu¤unu belirtmifltik. Bu ba¤lamda, 1990’larda önem
kazanmaya bafllayan üçünçü yol hareketi, sosyal politikan›n AMAÇLARIMIZ
amaçlar›na ve araçlar›na katk› yapan geliflmelerden biridir.
K ‹ T A P Üçüncü Yol:
“Üçüncü Yol” hareketi konusunda daha ayr›nt›l› bilgiye Anthony Giddens’›n
Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli, (Birey Yay›nlar›, ‹stanbul 2000) ve Üçüncü Yol ve
Elefltirileri, (Phoenix Yay›nlar›, Ankara 2001) kitaplar›ndan ulaflabilirisiniz.
TELEV‹ZYON
1990’l› y›llarda sosyal demokrasi hareketinin içinde bulundu¤u s›k›nt›l› durumun afl›lmas›nda ve politik baflar›s›zl›klar›n›n önüne geçilmesindeki siyasi de¤iflimi ifade etmekte kullan›lan üçüncü yol kavram›, ‹ngiltere’de Tony Blair yönetimin‹NTERNET
de yürütülen ‹ngiliz reform hareketinin fikir adam› Anthony Giddens taraf›ndan
gelifltirilmifltir.
Küreselleflmeyi politik ve ekonomik etkilerin birleflmesinden do¤an bir dizi
karmafl›k süreç olarak tan›mlayan Giddens, yeni yap›n›n bir yandan yeni uluslar
üstü sistemler ve güçler üretirken, di¤er yandan geliflmekte olan ülkelerde büyük
bir de¤iflimi ortaya ç›kard›¤›n› ifade etmektedir. ‹çinde yaflad›¤›m›z toplumun kurumlar›n› h›zla dönüfltüren küreselleflme süreci, yeni bireyselci anlay›fl›n do¤rudan
yükselifli ile ilgilidir. Bu ba¤lamda üçüncü yolun küreselleflme hedefi, vatandaflla-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Küreselleflmenin olumlu ve
olumsuz yönlerinin
analizinin yap›ld›¤› üçüncü
yol hareketi, merkezi sol
de¤erlerin yaflanan h›zl›
‹ N Tverebilme
ERNET
de¤iflimlere yan›t
u¤rafl›s› fleklinde
tan›mlanmaktad›r.
136
Sosyal Politika-I
ra kiflisel yaflamlar›nda dönüflümler sa¤lamas› ve do¤ayla iliflki ba¤lam›nda ortaya
ç›kan de¤iflimler karfl›s›nda kendi yaflam yollar›n› çizebilmelerine yard›mc› olunmas›d›r (Giddens, 2000: 45).
Küreselleflme sürecinde sosyal devlete karfl› gelifltirilen elefltirel bak›fl aç›s›na
belirli ölçülerde kat›lan üçüncü yol hareketi, sosyal devletin geçmifline yönelik getirdi¤i tespitlerle farkl›laflmaktad›r. Üçüncü yol anlay›fl›nda devlet, güçlü, kapsay›c›
ve müdahaleci de¤il, aksine toplumsal de¤iflime, ilerlemeye ve modernleflmeye
katk›da bulunan ve bu de¤iflimin demokratik bir ortamda oluflumunu garanti alt›na alan etkin bir yönetim ayg›t›d›r. Bu çerçevede giriflim özgürlü¤ünü destekleyen,
sosyal harcamalarda vergi yüklerinde k›s›nt›ya gidebilen bir yönetim anlay›fl› tercih edilmektedir. Üçüncü yol piyasan›n kiflileri güçlendirici rolünü kabul etmekte
ve bireylere sa¤lad›¤› f›rsatlar›n art›r›larak, insanlar›n bu f›rsatlardan en iyi biçimde
yaralanabilecek duruma getirilmesini amaçlamaktad›r.
Üçüncü yolun hem ilkesel hem de uygulamalar› itibar›yla baflar›ya ulaflt›¤›n› ifade etmek oldukça zordur. Her fleyden önce üçüncü yolun tan›mlanmas›nda ve
hangi politikalar›n üçüncü yola ait oldu¤u noktas›nda sorunlar mevcuttur. Üçüncü
yol uygulamalar› farkl› sosyo-ekonomik koflullardan, siyasi kurum ve geleneklerden ötürü de¤ifliklik gösterebilmektedir. Bu nedenle üçüncü yolun sosyal politikalar üzerindeki etkisi de yukar›da say›lan de¤iflkenlere göre farkl› sonuçlar göstermektedir (Özayd›n, 2007: 50). Üçüncü yolun ‹ngiltere uygulamas›nda, çocuk yoksullu¤unun önlenmesi ve sa¤l›k alan›ndaki eflitsizliklerin giderilmesi gibi uzun dönemli amaçlarda baflar›lar elde edilebilmifltir. Ancak di¤er ülke uygulamalar›nda
sosyal politikalar üzerindeki etkilerine iliflkin belirgin veriler elde edilememifltir
(Powell, 2003: 105).
Sosyal demokrasi hareketinin küreselleflme süreci ile uyumlu k›l›nmas› hareketi olan üçüncü yol, sosyal demokrasinin klasik ifllevlerinden s›yr›larak sa¤l›k harcamalar›nda ve ifl güvencesindeki s›n›rlamalardan, piyasan›n kendisinin refah art›fl› sa¤lamas›na kadar uzanan bir dizi politika önermesi içermektedir. Devletin düzenleyici rolünün, kamu harcamalar› ile finansal dengeleri bozan bir niteli¤e de¤il,
piyasay› yönlendirici, aktif bir role sahip olmas› gerekti¤ini savunur. Marksizmden
itibaren süzülerek gelen sol hareket, üçüncü yolla beraber piyasa gereklerine
uyum sa¤lam›fl ve liberal felsefeyle önemli ölçüde eklemlenmifltir.
Yefliller Hareketi
Sosyal politikan›n beslendi¤i önemli kaynaklardan biri de sivil toplum hareketleridir. Bu ba¤lamda Yefliller Hareketi, sosyal politikay› ve araçlar›n› besleyen önemli
bir sivil toplum hareketidir.
1970’li y›llardan itibaren geliflen yeni sosyal hareketlerin en önemlilerinden
olan ekoloji hareketi, siyasi düzlemde büyük etkilere sahip olmufl ve temsile dayal› klasik siyaset anlay›fl›n›n sorgulanmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r. Çevreci hareket, kirlenme boyutuyla öne ç›kard›¤› çevre sorunlar›n›, teknik bir düzeyde çözümlemeye çal›fl›rken, insan› ve do¤ay› bütünlük içinde ele alan genifl kapsaml› bir
yaklafl›m› içermektedir. Ekoloji, bireycilik, do¤rudan demokrasi, eflitlik ve üçüncü
dünya ile dayan›flma gibi söylemlerle özetlenebilecek yefliller hareketi, ekonomik
büyümeye do¤rudan karfl› ç›k›fl› temsil etmektedir. Maddi ürünlere daha az vurgu
yapan alternatif bir hayat tarz›n› savunmaktad›r.
Yefliller, ücretli çal›flmaya afl›r› de¤er verilmesinin, hem toplum hem de birey
için zararl› sonuçlar› oldu¤unu savunmaktad›rlar. Herkese bir hak olarak vatandafll›k geliri fleklinde ifade edilebilecek temel gelir verilmesini, ücretsiz çal›flman›n ka-
137
bulünü sa¤lamak aç›s›ndan savunmaktad›rlar. Ücretsiz çal›flanlar temel geliri kendi haklar› olarak kabul edecekleri için ücretsiz çal›flmay› de¤erli hale getirecek süreci de bafllatm›fl olacaklard›r. Bu durum, çal›flan kooperatifleri gibi yerel istihdam
imkânlar›n› savunan Yeflillerin düflünce yap›s›na da uymaktad›r. Temel gelir, net
gelir sa¤layan bütün sosyal güvenlik sistemlerinde ortak bir sorun olmas›na karfl›n
çal›flmaya teflviki önlemesinden dolay› ciddi elefltirilere u¤ramaktad›r. Bu konuda
bir baflka elefltiri, bu uygulaman›n çok daha fazla merkezileflmifl ve bürokratik bir
devlet mekanizmas›n› gerektirece¤idir (Özayd›n, 2007: 52). Yerel istihdam transferi projeleri ile ücretsiz çal›flman›n yayg›nlaflmas›, akdi istihdam modeline ihtiyaç
duyulmadan büyük ölçüde bir ekonomik faaliyetin devam etmesini sa¤layacakt›r.
Yefliller Hareketi, ulusal düzeyde bireysel gelirler üzerindeki vergilerden, çevre
kirlili¤i üzerindeki vergilere do¤ru kayan bir vergilendirme rejimini savunmaktad›rlar. Bu vergilerin geliflmifl ülkelerde yayg›n olarak kullan›labilmesi için farkl› yap›larda düzenlenmesine ihtiyaç vard›r. Bu nedenle çevre kirlili¤i vergileri, tehlike
yaratmayan ürünlerin sat›fl›n› desteklemek için, çevre üzerinde zararl› sonuçlar›
olan mallar üzerine konulabilecektir.
Feminist ‹deoloji
Sosyal politikan›n önemli araçlar›ndan bir di¤eri olan ve temelde kad›n ve erkek
aras›ndaki iktidar iliflkisini de¤ifltirmeye yönelik bir siyasi hareket olarak ortaya ç›kan Feminizm, kad›nla erkek aras›ndaki iliflkiyi, aile, çal›flma hayat›, e¤itim, siyasi
hayat ve kültürü de içine alan genifl bir yelpazede sorgulamaktad›r. Toplumsal yap› içerisinde erkek merkezli toplumsal normlar›n sona erdirilmesi yerine, kad›ns›
de¤erlerin ikame edilmesini amaçlayan toplumsal görüfllere sahiptirler. Sosyal
alandaki mücadelelerinin temelini, e¤itim, çal›flma hayat›nda eflitlik, sosyal ve hukuksal haklar›n elde edilmesi oluflturmaktad›r.
Sanayi toplumunun çal›flma iliflkilerinde hak etti¤i yeri bulamayan kad›nlar›n bafllatt›¤› feminist hareket, bafllang›çta kamusal alanda yer bulma çabalar›na yönelmifl, daha sonra ise vatandafll›k ve siyasi haklar›n elde edilmesi üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Bu haklar›n elde edilmesi ile siyasi bir hareket olarak güç
kazanan feminizm, toplumsal yaflamda ve hukuk normlar›nda görülen sorunlar›n eflitlikçi analizi yaklafl›m›n› benimsemifltir. Feminizm içerisinde eflitlik için,
farkl›l›k ve otonomi söylemlerinde geliflen farkl› yaklafl›mlar mevcuttur. Son
dönemlerde, farkl›l›k politikalar›n›n de¤iflik feminist gruplar içinde güç kazand›¤› görülmektedir (Özayd›n, 2007: 53).
Kad›nlar›n toplumdaki yap›sal durumlar›n›n modern refah rejimleri ile olan
iliflkilerinin feminist analizi, önemli ölçüde genel istihdam üzerinde yo¤unlaflan
eflit f›rsatlara iliflkin yasal düzenlemelere dayanmaktad›r. Ücretli ve ücretsiz çal›flmada cinsiyete dayal› bölünmeler daha incelikli ve nitelikli politikalar gerektirmektedir. Çal›flma hayat›nda erkeklere uygulanan muamelenin kad›nlara da
ayn› flekilde uygulanmas›n› amaçlamak, etkin bir sonuç vermeyecektir. Sosyal
politikalar içerisinde kad›n farkl›l›¤›n› kabul etmek bu soruna süreklilik kazand›racakt›r. Oysa feminist analiz ayn› ya da farkl› muamele sorununun modern
sosyal politika anlay›fl› içerisinde ayr› bir sorun oluflturdu¤u düflüncesini savunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Üçüncü Yol, Yefliller ve Feminist hareketlerin ortak özellikleri ve önemini
belirtiniz.
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
138
Sosyal Politika-I
Uluslararas› Sendikal Örgütler
‹flçilerin haklar›n›, iflverenlere ve devlete karfl› daha etkin bir flekilde koruma düflüncesi, ulusal sendikal hareketleri uluslararas› sendikal aray›fllara sevketmifltir. Bu
aray›flta, çal›flma hayat›n›n kötüleflen koflullar›, geniflleyen yoksulluk ve istismar
edilen kad›n ve çocuk eme¤inin artmas› gibi çal›flma hayat›na özgü unsurlar yan›nda, çal›flma hayat› d›fl› ideolojik unsurlar›n da öne ç›kt›¤› görülmektedir.
‹flçi kesiminin uluslararas› düzeyde ilk dayan›flma giriflimleri, Lyon’lu ipek iflçilerinin giriflimi ile 1832 y›l›nda Fransa’da bafllam›fl ise de (Mahiro¤ullar›, 2011: 54)
genifl kapsaml› ilk sendikal örgüt 1913 y›l›nda kurulan Uluslararas› ‹flçi Sendikalar› Federasyonudur. Bunu, 1920 y›l›nda kurulan H›ristiyan ‹flçi Sendikalar› Federasyonu ve 1923’te kurulan K›z›l Sendikalar Enternasyoneli izlemifltir. Ayr›ca, çok say›da meslek sekreterlikleri kurulmufltur. Sendikal örgütlenmeler ve sosyal politika
arac› olarak öne ç›kma konusunda as›l geliflmeler, II. Dünya Savafl› sonras›nda görülmüfltür. Bu dönemin güçlü örgütleri olarak öne ç›kan, Dünya Sendikalar Federasyonu (WFTU), Dünya Emek Konfederasyonu (WCL), Uluslararas› Sendikalar
Federasyonu (ITUC) ve Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu (ICFTU)
gibi örgütler II. Savafl sonras› kurulmufltur.
Dünya Sendikalar Federasyonu, üye sendikalarla ortak e¤itimler yapma ve üyelerine yap›lan sendikal bask›lara karfl› dayan›flma amac›yla flikâyetleri ILO’ya tafl›mak gibi faaliyetlerde bulunmufltur. Sosyal güvenlik, sendikal haklar, kad›n ve çocuk iflçilerin korunmas› yönündeki faaliyetleri, Federasyon’un görevleri içerisinde
önemli bir yer tutmakta ise de ideolojik taraf› hep önde olmufltur. Nitekim Sovyet
Rusya’n›n da¤›lmas›ndan sonra önemini kaybetmifltir.
1949 Dünya Sendikalar Federasyonu’ndan ayr›lan sendikalar›n kurdu¤u Uluslararas› Hür ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu(ICFTU), kurulufl amac›na uygun olarak
devletin, siyasi partilerin ve di¤er güçlerin emrine girmemeyi ilke edinmifl ve politikalar›n› emek, bar›fl ve özgürlük temalar› üzerine kurmufltur. ICFTU’yu öne ç›kartan en önemli özelli¤i, dünyada kal›c› bar›fl›n, ancak hür emek, siyasal ve ekonomik demokrasi, sosyal adalet ve sosyal güvenlikle sa¤lanabilece¤ine iliflkin felsefesidir (Uçkan ve Ka¤n›c›o¤lu, 2008: 122). ILO, UNESCO, FAO, WHO ve UNICEF
gibi kurulufllar›n toplant›lar›na, dan›flman üye s›fat›yla kat›lan ICFTU, sosyal politikan›n ilgi alan›na giren toplum kesimlerinin korunmalar›na yönelik politikalar›na
çok önemli katk›lar yapm›flt›r (Turan, 1979: 365).
Sosyal politikan›n temel alanlar›na katk› yapma amac› ile çok say›da uluslararas› ve bölgesel federasyon ve konfederasyon kurulmufltur. Ancak, 1980’lerden
sonra h›z kazanan ve Sovyet Rusya’n›n da¤›lmas›ndan sonra dünyada öne ç›kan
küresel geliflmeler ve çok uluslu flirketler yan›nda refah rejimlerinin sorgulanmas›
ve devletin küçültülmesi çabalar›, gerek ulusal gerekse uluslararas› alanda sendikalar›n güç kay›plar›na neden olmufltur.
Sendikal Hareketlerde Yenilenme Aray›fllar›
Sendikal hareketlerde yaflan›lan güç kay›plar›, bu alanda yeni aray›fllar› ve stratejileri de kaç›n›lmaz k›lm›flt›r. Sendikalar aç›s›ndan en temel endifle üye kay›plar› nedeniyle yaflan›lan zay›flamad›r. Bu durum, sendikal hareketin gelece¤i bak›m›ndan
önemlidir. Ronaldo Munck, bu durumu yeniden yap›lanman›n hareket noktas› olarak görmektedir (Munck, 2003).
Uluslararas› sendikal hareket, küreselleflmenin öncü kuruluflu olarak kabul etti¤i WB, IMF ve WTO gibi uluslararas› kurulufllar›n politikalar›yla mücadele etmek
için yeni yaklafl›mlar gelifltirmeye çal›flmaktad›rlar.
Bu yaklafl›mlardan birincisi, sendikalar›n üye kayb›na ba¤l› zay›flaman›n önüne geçmek için, sendikal birleflmelerin gerçeklefltirilmeye çal›fl›lmas›d›r. ICFTU ve
WCL’nin, ITUC ad› alt›nda birleflmesi bu sürecin bir sonucudur. ICFTU bu birleflmeyi 18. Kongresi’nde, Sendikal Hareketin Küreselleflmeye Cevab›: Birleflme ana temas› ile aç›klamaktad›r. ‹ngiltere’de 2007 y›l›nda ülkenin en büyük iki sendikas›
olan, Amicus ve Ulafl›m ve Genel ‹flçiler Sendikas›’n›n birleflerek Birleflik Sendika
ad›n› almas› bu geliflimin bir sonucudur.
‹kincisi, uluslararas› kurumlarla iliflkilerin gelifltirilmesi stratejisidir. Uluslararas›
sendikal hareket, küreselleflmeye karfl› sosyal boyut gelifltirebilmek için, ILO yan›nda Uluslararas› Para Fonu (IMF), Dünya Bankas› (DB), Dünya Ticaret örgütü
(DTÖ), Ekonomik Kalk›nma ve ‹flbirli¤i Örgütü (OECD), G-8 ve G-20 gibi kurulufllarla iliflkilerini s›klaflt›rm›fl bulunmaktad›r. At›lan somut ad›mlar›n en önemlilerinden biri, 2010 y›l›nda ilk defa ITUC Genel Sekreteri ile IMF Baflkan›, ILO Genel Direktörü ve WTO Baflkan›n› bir araya getiren toplant›d›r. Bu örgütlerin ve çok uluslu flirketlerin (ÇUfi) programlar›na toplumsal yap›ya iliflkin konular› almas›, çevre
ve yeflil ifller gibi sorumluluk alanlar›n› dâhil etmesi ve genel olarak sosyal sorumluluk duygusunun yükseltilmesi gibi bir sorumluluk alan›n›n konulmas›, bu konularda al›nan mesafeleri göstermektedir.
Üçüncüsü, toplumsal hareketlerle ifl birli¤inin gelifltirilmesi stratejisidir. ITUC,
Dünya Düzgün ‹flgünü Kampanyas›’n› SOL‹DAR, Sosyal Alert, Dayan›flma ve Küresel ‹lerlemeci Forum gibi uluslararas› kurulufllarla birlikte oluflturdu¤u bir platform yoluyla sürdürmektedir (http//:www.wddw.org). Son y›llarda küreselleflme
karfl›t› eylemlerde, sendikal hareketin di¤er sivil toplum kurulufllar› ile birlikte verdi¤i mücadele önemli sonuçlar vermifltir (Y›ld›z, 2011: 254).
Dördüncüsü, toplumsal hareket sendikac›l›¤› stratejisidir. Günümüzde dünyan›n her taraf›nda düzenlenen gösteriler ve çeflitli aktiviteler, güncel topumsal sorunlarla ilgilidir. Sendikal hareketin, gerek bu aktivitelerde roller üstlenmesi ve gerekse iflçilerin sorunlar›ndan ziyade küreselleflmenin olumsuz sonuçlar›ndan etkilenen bütün toplum kesimlerinin problemleri ile ilgilenmesi yeni stratejilerdir.
Munck, sendikalar›n sadece resmi örgütler olmaktan ç›k›p, birer toplumsal hareket
olmaya yöneldikçe, toplumlar, kurumlar ve aileler taraf›ndan desteklenece¤i ve
yaflat›laca¤›n› ileri sürmektedir (Munck, 2003: 218).
Beflincisi, çok uluslu flirketlerde örgütlenme stratejisidir. Sendikalar, son y›llarda bu flirketlerin güç kazanmas› karfl›s›nda, enerjilerini önemli ölçüde bu örgütlerde sendikalaflma do¤rultusunda kullanmaktad›rlar.
Sendikal hareket, son y›llarda çok uluslu flirketlerle küresel çerçeve anlaflmalar
sa¤lamaya çal›flmaktad›r. Bu da yeni bir stratejidir. Küresel Çerçeve Anlaflmalar›,
küresel sosyal mevzuat› ilgilendiren çal›flma saatleri, ücretler, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i gibi temel istihdam koflullar›n› kapsamaktad›r.
Yeni stratejilerle ilgili olarak, sosyal diyalo¤un gelifltirilmesi ve flirket konseylerinin yayg›nlaflt›r›lmas› çabalar›n›n, sendikal harekette önemli bir yer tuttu¤unun
belirtilmesi gerekmektedir. fiirket konseyleri, çok uluslu flirketlerde örgütlenme
yoluyla, tüm ülkelerde ücret ve çal›flma koflullar›n›n standardizasyonunun sa¤lanmas› için kurulmufltur.
Sendikal hareketin yeni stratejileri aras›nda, s›n›r ötesi örgütlenmeler, yeni üye
kazanmaya yönelik çabalar ve uluslararas› kampanyalar›n gelifltirilmesi gibi etkinlikler de yer almaktad›r.
139
140
Sosyal Politika-I
‹kili ‹fl Gücü ve Sosyal Güvenlik Sözleflmeleri
Ülkeler aras›ndaki iflgücü hareketlerine ba¤l› olarak zaman içerisinde baz› sorunlar yaflanmaktad›r. Bu sorunlar, göç edilen ülkenin vatandafllar›n›n sahip oldu¤u
haklar ile göç edenin sahip oldu¤u haklar›n farkl› oluflundan kaynaklanmaktad›r.
Uluslararas› sözleflmelerde dil, din, cinsiyet ay›r›m› yap›lamayaca¤›na iliflkin düzenlemelerle bu sorunlar afl›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Ülkeler bu sözleflmelere dayanarak karfl›l›kl›l›k esas›nda iki ülke vatandafllar›n›n bu haklardan yararlanmas›na
iliflkin sözleflmeler yapmaktad›rlar. Bu düzenlemeler sosyal politikan›n uluslararas› araçlar› aras›nda önemli bir yer tutmaktad›r.
Türkiye, yurt d›fl›na iflçi gönderdi¤i bütün ülkelerle iflgücü ve sosyal güvenlik
sözleflmeleri yapmak suretiyle, vatandafllar›n›n o ülke vatandafllar›n›n yararland›¤›
bütün haklardan yararlanmas›n› sa¤lamay› amaçlamaktad›r.
141
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ortaya
ç›k›fl›nda rol oynayan geliflmeleri aç›klamak.
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ortaya ç›k›fl nedenleri aras›nda birinci s›rada, uluslararas›
rekabetin eflitlenmesi düflüncesi yer almaktad›r.
Bu amaç, bafllang›çta önemli olmakla birlikte, takip eden dönemde önemini yitirmifl ve di¤er
amaçlar öne ç›km›flt›r. I. Dünya Savafl› sonras›nda sa¤lanan siyasal bar›fl›n kal›c› olabilmesi için,
evrensel düzeyde sosyal bar›fl ve sosyal adaleti
sa¤layacak araçlara duyulan ihtiyaç, düflünce alan›nda yaflanan geliflmeler ve ulus hükümetlerin
toplumsal problemlerini çözebilmek için uluslararas› kurulufllar›n yard›m ve deste¤ine muhtaç
olmas› uluslararas› araçlar›n di¤er nedenleri olarak say›labilir. Özellikle iflçi sendikalar› baflta olmak üzere, di¤er meslek örgütleri, kendi hükûmetlerine, iflverenlere ve toplumdaki di¤er güç
odaklar›na karfl› verdikleri mücadeleyi, daha etkin flekilde verebilmek için uluslararas› benzeri
kurulufllarla yap›lacak iflbirli¤inin önemini kavramas›, bu geliflimin en önemli nedenidir.
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ulusal
araçlar› etkileme derecesini tart›flmak.
Uluslararas› sosyal politika araçlar›, ulusal araçlar
üzerinde önemli bir etkileme gücüne sahiptir.
Özellikle uluslararas› sözleflmeler baflta olmak
üzere, ülkeler aras›ndaki ikili ve çok tarafl› anlaflmalar, taraf ülkelerin parlamentolar›nca onayland›¤› andan itibaren, ba¤lay›c›l›k gösterir. Taraf
ülkeler bu sözleflme ve anlaflma hükümlerine göre kendi mevzuatlar›n› ve politikalar›n› düzenlemek zorundad›rlar. Tavsiye kararlar› ise uyulmas› zorunlu olmayan ancak üye olunan uluslararas› kuruluflun üyesi olman›n bir sonucu olarak yerine getirmesinin gerekli oldu¤u araçlard›r. Uluslararas› araçlar›n, ulusal araçlar üzerinde yol gösterici ve tamamlay›c› özelli¤i vard›r. Ayr›ca, uluslararas› kurulufllara üye olman›n sonucu olarak,
üye ülkeler taraf›ndan imzaya yanafl›lmayan sözleflmelere ve kararlara uyulmas› konusunda, bu
kurulufllar taraf›nda bask› yap›l›r ve ambargolar
uygulanabilir.
N
A M A Ç
3
N
AM A Ç
4
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n ortak
amac›n› saptamak.
I. Dünya Savafl› sonras›nda imzalanan Versay Bar›fl Antlaflmas›, savafla taraf ülkelerin u¤rad›klar›
büyük can ve mal kay›plar› sonras›nda ulafl›labilen bir bar›fl antlaflmas›d›r. Savafl›n yaratt›¤› tahribat, daha sonra yaflan›lacak 1929 ekonomik bunal›m›n›n da nedenlerinden biridir. ‹mzalanan
bar›fl antlaflmas›n›n maliyeti toplumlar için çok
yüksek olmufltur. Bu nedenle ülkeler, sa¤lanan
siyasal bar›fl›n kal›c› olmas›n›n önemini anlam›fllar ve kal›c› olmas› için, bunu sa¤layacak tedbirlere ve politikalara önem vermifllerdir. Tedbirlerin ve politikalar›n bafl›nda, evrensel sosyal bar›fl
ve sosyal adaletin sa¤lanmas› gelmektedir. Uluslararas› sosyal politika araçlar›, bu misyonu sa¤lamak üzere oluflturulmufl kurulufllar olarak dünya bar›fl› için en önemli araç olma özelli¤ini korumay› sürdürmektedir.
Uluslararas› sosyal politika araçlar›n›n,
uluslararas› araçlarla uyumunun amac›n›
ortaya koymak.
Uluslararas› ve ulusal sosyal politika araçlar› birbirinin alternatifi olmad›¤› gibi, bir biri ile çeliflen
araçlar da de¤ilidir. Bu araçlar, birbirine yol gösteren ve tamamlay›c› araçlard›r. Bir ülkenin gelifltirmifl oldu¤u sosyal politika arac›, di¤er uluslara örnek olabildi¤i gibi, bir uluslararas› sözleflmenin de konusu olabilmektedir. Özellikle uluslararas› sosyal politika araçlar›, ulus devletlerin
tek bafllar›na çözemedikleri toplumsal problemlerin çözümüne katk› vermek bak›m›ndan önemlidir. Ayn› flekilde, bu araçlar üye ülkelerin yasal
düzenlemelerine ve toplumsal problemlerin çözümü için oluflturulan politikalara ve kurumlara
yol göstericilik yapmaktad›r.
142
Sosyal Politika-I
1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal politikan›n uluslararas› araçlar›n›n ortaya ç›k›fl nedenlerinden biri de¤ildir?
a. Mesleki ötgürtlerin ulusal organizasyonlar oluflturma çabalar›
b. Ulusal sosyal politikalar›n yetersizli¤i
c. Siyasal bar›fl›n ancak sosyal adaletle sa¤lanabilece¤i düflüncesi
d. Uluslararas› rekabetin eflitlenmesi düflüncesi
e. Düflünce alan›nda yaflanan de¤iflimler
2. Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) hangi anlaflma ile
kurulmufltur?
a. Cenevre Bar›fl Anlaflmas›
b. Paris Anlaflmas›
c. Lisbon Anlaflmas›
d. Roma Anlaflmas›
e. Versay Bar›fl Anlaflmas›
3. Sendikalar›n uluslararas› düzeyde birleflme fikri, ilk
olarak afla¤›dakilerden hangisi ile bafllam›flt›r?
a. Londra Uluslararas› Fuar›’na Frans›z iflçilerin kat›lmas›
b. Alman, Frans›z ve ‹ngiliz iflçilerin Uluslararas› ‹flçi Derne¤i’ni kurmas›
c. Frans›z iflçilerin ‹ngiliz iflçilere yapt›¤› “fabrikan›n sesi” ça¤r›s›
d. Hristiyan ‹flçi Sendikalar› Konfederasyonu’nun
kurulmas›
e. Dünya Sendikalar Federasyonu’nun kurulmas›
4. ILO’nun kuruluflundaki temel amaç nedir?
a. Çal›flanlar›n ekonomik ve sosyal durumlar›n› korumak ve gelifltirmek
b. Göçmen iflçileri korumak
c. Az geliflmifl ülkelere finansman deste¤i sa¤lamak
d. Yoksullukla mücadele etmek
e. Sosyal adalet ve dünya bar›fl›n› sa¤lamak
5. ILO’nun en üst karar organ› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Uluslararas› Çal›flma Konferans›
b. Yönetim Kurulu
c. Genel Kurul
d. Çal›flma Bürosu
e. ‹dare Mahkemesi
6. Türkiye, Milletler Cemiyeti’ne hangi tarihte üye
olmufltur?
a. 1930
b. 1931
c. 1932
d. 1927
e. 1919
7. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa Birli¤i’nin temel organlar›ndan biri de¤ildir?
a. Avrupa Parlamentosu
b. AB Bakanlar Kurulu
c. AB Konseyi
d. Ekonomik ve Sosyal Komite
e. Avrupa Adalet Divan›
8. “Üçüncü Yol” hareketini gelifltiren fikir adam› kimdir?
a. Anthony Giddens
b. Tony Blair
c. John Maynard Keynes
d. Alan Chalmers
e. Alvin Toffler
9. Avrupa ‹stihdam Stratejisi’nin temel mali arac› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Avrupa Tar›msal Garanti ve Yönverme Fonu
b. Avrupa Bölgesel Kalk›nma Fonu
c. Avrupa Konseyi Fonu
d. Avrupa Sosyal Fonu
e. Avrupa K›rsal Kalk›nma Fonu
10. Afla¤›dakilerden hangisi uluslararas› sendikal harekette yenilenme aray›fllar› çerçevesinde gelifltirilen stratejilerden biri de¤ildir?
a. Sendikal birleflmeler gerçeklefltirme stratejisi
b. Toplumsal hareketlerle iflbirli¤inin gelifltirilmesi
stratejisi
c. Uluslararas› kurumlarla iliflkilerin gelifltirilmesi
stratejisi
d. Toplumsal hareket sendikac›l›¤› stratejisi
e. Çok uluslu flirketlerin örgütlenme d›fl›nda b›rak›lmas› stratejisi
143
“
100. Uluslararas› ILO Çal›flma Konferans›
Gerçeklefltirildi
‹sviçre’nin Cenevre kentinde yer alan ILO Genel Merkezi ve Birleflmifl Milletler Saray›’nda yap›lan 100. ILO
Uluslararas› Çal›flma Konferans›, “‹nsanca Bir ‹fl ‹çin Gelece¤i ‹nfla Etmek” bafll›¤›yla 01-17 Haziran 2011 tarihleri aras›nda gerçeklefltirilmifltir. Söz konusu Konferansa Finlandiya Cumhurbaflkan› Tarja Halonen, ‹sviçre
Cumhurbaflkan› Micheline Calmy-Rey, Almanya fiansölyesi Angela Merkel ve Rusya Baflbakan› Vladimir Putin
gibi uluslararas› platformda önde gelen flahsiyetler kat›lm›fl olmakla beraber, dünyan›n baz› bölgelerinde yaflan›lan sosyal ve ekonomik krizler de konferans gündeminde ayn› derecede yer tutmufltur.
Pek çok Genel ve Paralel Toplant›n›n gündemini istihdama iliflkin konular oluflturmufltur. Gençlerin istihdam› ve geliflimi ise özellikle toplant› gündemlerinde s›kl›kla üzerinde durulan konular olmufltur. Ancak temelde, küreselleflme tart›flmalar›nda s›kl›kla yer bulan çal›flma hayat›nda kamu yönetimi ve ifl teftifli, sosyal koruma, ev hizmetlerinde çal›flanlar için düzgün ifl gibi
teknik konulara odaklan›lm›flt›r.
100. Uluslararas› Çal›flma Konferans›’nda ‹flveren Delegesi olarak T‹SK ve MESS Yönetim Kurulu Baflkan› Tu¤rul Kudatgobilik, Hükümet Delegesi olarak Çal›flma ve
Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› Müsteflar› Birol Aydemir ve
‹flçi Delegesi olarak TÜRK-‹fi Genel Baflkan› Mustafa
Kumlu yer alm›flt›r.
Ev Hizmetlerinde Çal›flanlara iliflkin 189 say›l› ILO
Sözleflmesi ve 201 say›l› Tavsiye Karar›
Ev Hizmetlerinde Çal›flanlar Komitesi, yeni uluslararas›
çal›flma standartlar›na iliflkin olarak geçen y›l bafllatt›¤›
çal›flmalar› tamamlam›fl ve Konferans taraf›ndan afla¤›daki iki standart kabul edilmifltir:
- Ev Hizmetlerinde Çal›flanlar Sözleflmesi, 2011 (189 Say›l›)
- Ev Hizmetlerinde Çal›flanlar Tavsiye Karar›, 2011 (201
Say›l›)
Çal›flma Hayat›nda Kamu Yönetimi ve ‹fl Teftifli
(Genel Görüflme)
‹flverenler görüflmelere iyi iflleyen çal›flma hayat›nda
kamu yönetimi ve ifl teftiflinin iflgücü piyasalar›n›n iyi
yönetimi, sürdürülebilir kalk›nma ve uluslararas› çal›flma standartlar›n›n etkin uygulanmas› için temel bir unsur oldu¤unu esas alan bir yaklafl›mla kat›lm›fllard›r.
Karar ve görüflmenin sonuçlar› politik ve teknik geliflme anlam›nda farkl› ülkelerin farkl› ihtiyaçlar› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Hükümetler, sosyal taraflar ve
ILO afla¤›daki yöntemlerle ellerindeki kaynaklar› en iyi
flekilde kullanmaya ihtiyaç duymaktad›r:
- ‹yi uygulamalar›n tespiti ve paylafl›lmas›,
- Çal›flma kamu yönetimi ve ifl teftiflinde yeni teknolojilerin ve inovasyonun kullan›m›,
- Az formel, az görünür ve geçici nitelikte olmalar›ndan
ötürü eriflimin zor oldu¤u çal›flma flekillerine yönelik
olarak etkilerini art›rmalar›,
- Mevcut ILO programlar›n›n bütçe ve kaynaklar›n›n
gelifltirilmesi.
Görüflmede bilhassa kamunun yürüttü¤ü teftiflleri destekleyen özel mevzuat uyumu inisiyatiflerinin tam olarak anlafl›lamad›¤› görülmüfl ve iflletmelerdeki çal›flma
standartlar›n›n art›r›lmas› aç›s›ndan bu tür inisiyatiflerin
kapsam›n›n, çal›flma yöntemlerinin, faaliyetlerinin ve
katk›lar›n›n anlafl›labilmesi için bir uzmanlar toplant›s›
yap›lmas›n›n uygun olaca¤› belirtilmifltir.
Aplikasyon Komitesi’nde özel paragrafa al›nmad›k
100. Uluslararas› Çal›flma Konferans›’n›n 25 ülkeden
oluflan Aplikasyon Komitesi listesinde bu sene afla¤›daki ülkeler, ilgili sözleflmeler sebebiyle yer alm›fllard›r:
Kamboçya (87 say›l› sözleflme); Özbekistan (182 say›l›
sözleflme); Yunanistan (98 say›l› sözleflme); Beyaz Rusya (98 say›l› sözleflme); Fiji (111 say›l› sözleflme); Kanada (162 say›l› sözleflme); Guatemala (87 say›l› sözleflme), Romanya (98 say›l› sözleflme); Azerbaycan (138
say›l› sözleflme); Malezya (19 say›l› sözleflme); Pakistan
(87 say›l› sözleflme); Kongo Demokratik Cumhuriyeti
(29 say›l› sözleflme), Nijerya (87 say›l› sözleflme); Panama (87 say›l› sözleflme); Paraguay (182 say›l› sözleflme);
Myanmar (87 say›l› sözleflme); Uruguay (98 say›l› sözleflme); S›rbistan (87 say›l› sözleflme); Suudi Arabistan
(81 say›l› sözleflme); Swaziland (87 say›l› sözleflme);
Zimbabwe (87 say›l› sözleflme); Türkiye (87 say›l› sözleflme), Meksika (155 say›l› sözleflme), Sri Lanka (103
say›l› sözleflme) ve Honduras (122 say›l› sözleflme).
Komite çal›flmalar›nda, gerek Hükümet temsilcisinin,
gerekse iflverenler ad›na konuflma yapan Prof. Dr. Tankut Centel’in aç›klamalar›, geçti¤imiz y›l yap›lan Anayasa de¤iflikliklerinin olumlu yank›lar›n›n k›smen de olsa
sürmesi ve ILO Aplikasyon Komitesi ‹flveren Grubu Sözcüsü Ed Potter’›n destek ve iflbirli¤i sonucunda Türkiye
144
Sosyal Politika-I
özel paragrafa al›nmam›fl, ILO, Türk Hükümeti’nden
çal›flma hayat›n› düzenleyen 2821, 2822 ve 4688 say›l›
yasalara iliflkin yürütülen de¤ifliklik çal›flmalar›n› bir eylem plan›na ba¤lamas›n› talep etmekle yetinmifltir.
Bu y›l, Aplikasyon Komitesinde özel paragrafa al›nan
ülkeler Guatemala, Myanmar, Svaziland (87 say›l› Sözleflme nedeniyle), Kongo Demokratik Cumhuriyeti (29
say›l› Sözleflme nedeniyle) ve Özbekistan (182 say›l›
Sözleflme nedeniyle) fleklinde tespit edilmifltir.
T‹SK ve MESS Yönetim Kurulu Baflkan› Tu¤rul Kudatgobilik, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›
Müsteflar› Birol Aydemir ve Türk-‹fl Genel Baflkan›
Mustafa Kumlu Genel Kurul’a hitaben konufltular
Ülkemizi temsil eden Delegelerden T‹SK ve MESS Yönetim Kurulu Baflkan› Tu¤rul Kudatgobilik Genel Kurul’a hitaben konuflmalar›n› 13 Haziran 2011 Pazartesi
günü; Hükümet ve ‹flçi Kesimi temsilcileri ise konuflmalar›n› 14 Haziran 2011 Sal› günü yapm›flt›r.
T‹SK ve MESS Yönetim Kurulu Baflkan› Tu¤rul Kudatgobilik, konuflmas›nda özetle flu hususlara yer vermifltir:
“Kriz sonras› dünyaya iliflkin yapabilece¤imiz en do¤ru
gözlem, farkl› ülkelerin krize farkl› tepkiler verdi¤idir ki
bu da toparlanma performanslar›ndaki farkl›l›klar› aç›klamaktad›r. Baz› ülkeler hâlâ krizin etkilerini ortadan
kald›rmaya çal›fl›rken di¤erleri flimdiden h›zl› bir toparlanma yoluna girmifllerdir.
Kesinlikle ekonominin kalbinde yer alan ve bu sebeple ç›plak gerçe¤i söyleyebilecek konumda olan Türk ‹flverenlerini temsilen, sizi temin ederim ki ülkemiz ikinci gruptad›r. Bu beyan› teyit etmek için IMF, Dünya
Bankas›, OECD gibi uluslararas› örgütler ve ayr›ca Türkiye ‹statistik Kurumunca yay›nlanan temel istatistikî
verilerden k›saca bahsedece¤im:
• 2001 y›l›nda %4.8’lik bir küçülme sonras›nda Türkiye ekonomisi, 2010’da % 8.9’luk bir büyüme göstermifltir. Bu, Türkiye’ye dünya büyüme liginde Çin
ve Hindistan’dan sonra üçüncülü¤ü getirmifltir. Bu
performansla Türkiye ayn› zamanda geçen y›l OECD
ülkelerinin de en üstünde yer alm›flt›r. IMF’ye göre,
Ülkemiz bu y›l %4.6 büyüme yakalayacakt›r. Bu her
ne kadar Türkiye’yi yine pek çok Avrupa ülkesinin
üzerine yerlefltirecekse de, biz, Türk iflveren ve ifladamlar› olarak bu y›l›n ilk yar›s›nda ülkemizin performans›na bakarak nispeten daha yüksek bir büyüme h›z› beklemekteyiz.
• ‹statistikler, son 12 ay baz al›nd›¤›nda Mart 2011
döneminde sanayi üretimimizin %10.6 oran›nda artt›¤›n› göstermektedir.
• Bugün Türkiye, Avrupa tan›mlar›na göre hem
bütçe aç›¤› / GSMH ve kamu borcu / GSMH oranlar›nda Maastricht kriterlerini karfl›lamaktad›r.
• ‹flsizli¤i, bir numaral› sosyo-ekonomik sorunumuz olarak de¤erlendirsek de son dönemde TÜ‹K
taraf›ndan yap›lan iflgücü piyasas› araflt›rmalar›, yaln›z ulusal de¤il uluslararas› olan bu soruna karfl› ihtiyatl› bir iyimserlik içinde olmam›za imkan tan›maktad›r. Son rakamlara göre, Türkiye’deki iflsizlik
oran› 2009’da %14’ten bu y›l %11.9’a düflmüfltür. Bu
ba¤lamda, ücret karfl›l›¤› çal›flanlar›n say›s›nda
2009’dan 2010’a yaklafl›k 1 milyon kiflilik bir art›fl
olmas› özellikle cesaret vericidir.
‹zninizle, tart›flmas›z bir flekilde Türkiye’yi küresel kriz
ortam›ndan çabuk toparlanma yoluna giren ülkeler aras›na koyan bu sonuçlar›n al›nmas›nda sosyal ortaklar
taraf›ndan oynanan rolü vurgulamak için bu f›rsattan
yararlanmak istiyorum. Gerçekten de iflveren ve iflçi taraflar› aras›ndaki uyumlu iliflki ve hükümetimizin sosyal
diyalo¤a dayal› yaklafl›m ve politikalar› ülkemizde huzurlu bir çal›flma ortam›n›n yarat›lmas›na katk› sa¤lam›flt›r.
Bu ba¤lamda, krizle ortaya ç›kan iflsizli¤e karfl›, hükümetimizin ald›¤› k›sa çal›flma düzenlemeleri gibi tedbirlerden de takdirle söz etmek isterim.
Ülkemizde çal›flma bar›fl› ve sosyal diyalogdan bahsederken, çok k›saca, son 10 y›lda 2821 say›l› Sendikalar
Kanunu ve 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu’na iliflkin yürütülen de¤ifliklik çal›flmalar›n›n bu y›l›n bafl›nda sosyal taraflar aras›nda gerçeklefltirilen toplant›larla büyük ölçüde tamamland›¤›n› ve Sendikalar Kanunu Tasla¤›’n›n nihai metninin tüm ilgili taraflara iletildi¤ini belirtmek yerinde olacakt›r.
Sosyal taraflar aras›ndaki müzakereler sonucunda nihai
flekli verilen Taslakta Konfederasyonumuzun mutab›k
olmad›¤› tek madde (iflyeri ve meslek sendikalar›n›n ve
federasyonlar›n kurulmas›) kalm›fl bulunmaktad›r. Söz
konusu maddeye itiraz etmemizin nedeni, ülkemizin
endüstriyel iliflkiler gelene¤i ve mevcut yasal çerçeve
ile ba¤daflmamas›d›r. Ayr›ca bu tür sendikal yap› ihtiyaçlar›na mevcut yasal çerçeve cevap vermektedir. Öte
yandan Taslakta yer alan söz konusu sendikal yap›lar,
iflyerlerinde çal›flma bar›fl›n› bozabilecek niteliktedir.
Bununla birlikte, üçlü diyalog mekanizmas› yoluyla bu
güçlü¤ü aflaca¤›m›za ve yeni kanunlar›m›z›n yak›nda
Parlamentodan geçerek yasalaflaca¤›na olan inanc›m›z›
ifade etmek isterim.
Konuflmama son vermeden önce, Genel Müdürün, bu
sene yeni bir “etkin büyüme stratejisi” ve “sosyal adale-
te dayal› küreselleflme”yi savunan raporunu takdirle
karfl›lad›¤›m›z› belirtmek isterim. Türk iflverenleri olarak bizler zaten, ifl yaratma, teknoloji, etkinlik, verimlilik ve rekabete dayal› yeni bir büyüme stratejisi üzerine
çal›flmaktayd›k. Bu ilkeler üzerinde bir büyüme modeli
gelifltirmeleri için sayg›n akademisyen ve profesyonellerimizden oluflan bir ad hoc komite oluflturduk. Bu gibi strateji ve politikalar›n, bugünün dünyas›nda baflar›l›
biçimde uygulanabilmeleri için uluslararas› koordinasyona ihtiyaç duyuldu¤unun tam olarak bilincindeyiz.
Bu noktada, gelece¤in kamu ve özel sektör politikalar›na dair tart›flmalar›n flekillendirilmesinde ILO’nun bir liderlik rolü üstlenme zaman›n›n geldi¤i görüflünde Genel Müdüre tüm kalbimizle kat›l›yoruz.”
Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› Müsteflar› Birol
Aydemir ise konuflmalar›nda; yaflan›lan ekonomik kriz
sonras› küresel çapta toparlanman›n henüz tamamlanmad›¤›n› ve bu tür krizlerden kaç›n›lmas› için al›nmas›
gerekli olan pek çok tedbir oldu¤unu ifade etmifl, sosyal koruman›n öneminden ve kay›td›fl› istihdam›n sosyal koruma ile teflvik edilmemesi gerekti¤inden bahsetmifltir. Aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u G20 ülkelerinin sayg›n ifli ve Küresel ‹fl Pakt›n› benimsemelerinin memnuniyet verici oldu¤unu belirten Aydemir, özellikle çal›flma haklar›na sayg› konusunda tüm ülkelerden ayn› hassasiyeti beklediklerini vurgulam›fllard›r. Ülkemizde iflsizlik ve kay›td›fl› istihdam ile mücadele, sosyal güvenlik ve sosyal koruma alanlar›nda önemli ad›mlar at›ld›¤›n›n alt›n› çizen Aydemir, son alt› y›l içerisinde kay›td›fl› istihdamda 7 puanl›k bir düflüfl kaydedildi¤ini, kay›td›fl› istihdama iliflkin kontrol ve denetimleri
teknolojinin tüm imkanlar›yla art›rmakta olduklar›n› belirtmifltir. Sözlerine çal›flma hayat›ndaki tüm ça¤dafl
normlar›n ve ILO standartlar›n›n tamam›n› karfl›layacak
yasal düzenlemelerin yeni hükümetin öncelikleri aras›nda olaca¤›n› söyleyerek son vermifltir.
TÜRK-‹fi Genel Baflkan› Mustafa Kumlu ise konuflmas›nda; Genel Direktör’ün “Yeni Bir Sosyal Adalet Ça¤›”
bafll›kl› raporunda tasvir etti¤i gelece¤in, sendikal hareketin oldu¤u kadar tüm insanl›¤›n da ortak hayali ve arzusu oldu¤unu belirtmifl, sendikal hareket olarak verdikleri mücadelenin temel amac›n›n da sosyal adaletin
tüm dünyada egemen olmas›n› sa¤lamak ve raporda
bahsedilen sosyal adalet ça¤›n› baflta çal›flanlar olmak
üzere tüm insanl›¤a yaflatmak oldu¤unu belirtmifl ve flu
hususlara de¤inmifltir:
145
“Tüm dünyada iflsizlik, yoksulluk, sendikas›zlaflt›rma,
kay›t d›fl› ekonomi, tafleronlaflma, kötü çal›flma koflullar› gibi pek çok olumsuzluk giderek artarken, yeni dönemi sosyal adaletle bir arada kurgulamak gerçekçi de¤ildir.
Uluslararas› sendikal hareket olarak bizler, kriz sonras›
yap›lanma konusunda görüfl ve taleplerimizi her ne kadar yüksek sesle dile getirmifl olsak da gidiflat› de¤ifltirmemiz mümkün olmam›flt›r. ‹fl yapma kültürü ve kötü
çal›flma koflullar› kald›¤› yerden, daha da kötüleflerek
devam etmifl, eflitsizlik artm›fl; sonuç olarak, örgütsüz
bir toplum ve çal›flan mutsuz insanlar yarat›lm›flt›r.
Bu nedenle, önümüzdeki dönem hükümetlerin tek hedefi ifl ve istihdam yaratacak yat›r›mlar yapmak, yoksullu¤u gidermek, sürdürülebilir kalk›nma ve insan onuruna yak›fl›r ifl koflullar›n› tesis etmek olmal›d›r.
Hemen ifade etmeliyim ki, Hükümetleri bu hedeflere
yönlendirmede katk›da bulunabilecek tek yap› Uluslararas› Çal›flma Örgütüdür ve Genel Direktörün raporunda belirtti¤i gibi üç tarafl› yap›s› ile ILO baflar›l› olmak
için yeterli kapasiteye sahiptir.
Genel Müdürün “‹flyerinde Eflitlik” bafll›kl› ikinci raporu cinsiyetten ›rka, inançtan siyasi düflünceye kadar hemen her konuda dünyada uygulanan ayr›mc›l›¤› ve e¤ilimleri; iyi yönde kaydedilen geliflmelere de yer vererek, ayr›nt›lar› ile ortaya koymaktad›r.
Türkiye, laik, sosyal bir hukuk devletidir. TÜRK-‹fi, her
zaman oldu¤u gibi gelecekte de ülkemizin bu de¤erlerinin koruyucusu olacakt›r. TÜRK-‹fi hiç kuflkusuz özgürlüklerden ve devletin tüm vatandafllara eflit hizmet
götürmesinden yana olacakt›r.”
Kaynak: http://www.mess.org.tr/ti.asp?eid=4528&icid=0
(Eriflim, 12.12.2011)
”
146
Sosyal Politika-I
1. a
2. e
3. c
4. e
5. a
6. c
7. d
8. a
9. d
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “ Uluslararas› Sosyal Politika Araçlar›n›n Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Çal›flma Örgütü: Kuruluflu ve Amaçlar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mesleki Örgütlerin Uluslararas› Organizasyonlara Kat›lma Çabalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Çal›flma Örgütü: Kuruluflu ve Amaçlar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “ILO’nun Yap›s› ve Organlar›: Uluslararas› Çal›flma Konferans›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Milletler Cemiyeti ve Birleflmifl Milletler Teflkilat›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Avrupa Birli¤i: Kuruluflu ve
Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Üçüncü Yol Hareketi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Avrupa Sosyal Fonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sendikal Hareketlerde Yenilenme Aray›fllar›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Sosyal sorun, fertleri ve toplumu ilgilendiren ve toplum
vicdan›nda, adalet ve eflitlik anlay›fl› içerisinde çözülmesi gereken sorunlard›r. Bu sorunlar›n çözülebilmesi
için ulusal hükümetlerin ürettikleri araçlar, çogunlukla
yetersiz kalm›flt›r. Sorunlar›n üstesinden gelebilmek için,
ulus hükümetler ve meslek örgütleri ile sivil toplum kurulufllar›, uluslararas› örgütler ve araçlar gelifltirmifllerdir. Ücretlerin düflmesi, çal›flma koflullar›n›n kötüleflmesi, çal›flma sürelerinin uzamas›, kad›n ve çocuk eme¤inin istismar edilmesi, yoksullu¤un artmas›, aile birli¤inin bozulmas›, iflsizli¤in artmas›, göç, kay›t d›fl›l›¤›n artmas›, insan sa¤l›¤› ve güvenli¤ine iliflkin asgari koruyucu düzenlemelerin olmamas› gibi temel sorunlar, fertleri ve toplumu yak›ndan ilgilendiren sosyal sorunlar›n
en önemlileridir.
S›ra Sizde 2
ILO’nun organlar› içerisinde hiyerarflik olarak en üstte
Uluslararas› Çal›flma Konferans› yer almaktad›r. ILO taraf›ndan kabul edilen bütün sözleflmelerin ve tavsiye kararlar›n›n al›nd›¤› yer, Konferanst›r. Konferansta, üye ülkelerin hükûmet, iflveren ve iflçi temsilcileri yer al›r. ‹kinci önemli organ Uluslararas› Çal›flma Konferans›na ba¤l›
olarak görev yapan, Yönetim Kuruludur. Bu organ, Konferans’ta al›nan kararlar›n, yap›lan sözleflmelerin ve gelifltirilen standartlar› haz›rl›¤›n› yapar. Yönetim Kurulunda, Konferans taraf›ndan seçilen hükûmet, iflveren ve
iflçi temsilcileri görev yapar. Üçüncü organ ise, Uluslararas› Çal›flma Bürosudur. Büro, ILO’nun sekreterya görevini yürütür ve Yönetim Kuruluna ba¤l› olarak görev yapar. Ayr›ca, Yönetim Kurulu taraf›ndan verilen görevleri
yürütmek için, komisyon, komite ve merkezler vard›r.
S›ra Sizde 3
Temel ILO sözleflmelerinin ortak özelli¤i, temel insan
hakk› olarak kabul edilen haklar› düzenlemesi ve üye
ülkelerin tamam›n›n uygulamak zorunda olmas›d›r. Bu
sözleflmelerde, örgütlenme özgürlü¤ü ve örgütlenme
hakk›n›n temel hak oldu¤u, eflit ifle eflit ücret ödenmesi
zorunlulu¤u, ifle bafllama ile ilgili asgari yafl›n temel e¤itimi tamamlama yafl› ile iliflkilendirilmesi zorunlulu¤u,
meslekler ve istihdam edilme koflullar› bak›m›ndan ayr›mc›l›k yap›lamayaca¤›, zorla çal›flt›rman›n yap›lamayaca¤›, ve çocuk iflçili¤inin her koflulda yasaklanmas› gibi
insan onuru ve haklar› ile ilgili alanlar düzenlenmifltir.
S›ra Sizde 4
Üçüncü yol, Yefliller ve Feminist hareketler, ulus devletlerin oluflturdu¤u yasal ve kurumsal çerçevesi olan
uluslararas› sosyal politika araçlar›ndan önemli ölçüde
ayr›lmaktad›r. Bu hareketler, ulus devletlerin oluflturdu¤u hareketler de¤ildir. Bu nedenle de yasal ve yasalar
ile belirlenen kurumsal bir çerçevesi bulunmamaktad›r.
Daha çok ideolojik düflüncelerden beslenen sivil toplum hareketleridir. Bu hareketlerin temel özelli¤i, düzenledi¤i de¤iflik eylemlerle sa¤lad›¤› kamuoyu deste¤i
ile ulus devletler ve uluslararas› sosyal politika kurulufllar›na, farkl› toplumsal problemlerle ilgili çözüm üretmeleri konusunda bask› uygulamas› ve di¤er sivil toplum kurulufllar› ile bu amaçla ifl birli¤i içinde olmas›d›r.
Kendisinin düzenleme yapma gücü olmama›na ra¤men,
harekete geçirdi¤i kamuoyu gücü ile düzenleme yapt›rma gücü olan sivil toplum hareketleridir.
Alper, Yusuf ve Kaya, Pir Ali (1995). Uluslararas› Çal›flma Örgütü ve Uluslararas› Çal›flma Standartlar›, Bursa: Ezgi Kitabevi Yay›nlar›.
Altan, Ömer Zühtü (2009). Sosyal Politika Dersleri,
Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Giddens, Anthony (2000). Üçüncü Yol: Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli, ‹stanbul: Birey
Yay›nlar›.
Gülmez, Mesut (2000). Uluslararas› Sosyal Politika,
Ankara: TODA‹E Yay›nlar›, Yay. No. 300.
Koray, Meryem (2000). Sosyal Politika, Bursa: Ezgi Kitabevi Yay›nlar›.
Mahiro¤ullar›, Adnan (2011). Dünyada ve Türkiye’de
Sendikac›l›k, Bursa: Ekin Bas›m Yay›nlar›.
Munck, Ronald (2003). Eme¤in Yeni Dünyas›: Küresel Mücadele, Küresel Dayan›flma, ‹stanbul.
Özayd›n, Mehmet Merve (2007). Küreselleflme Sürecinde Türkiye ve Avrupa Birli¤i’nde Sosyal Politikalarda Yaflanan De¤iflimin Analizi, Ankara:
Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi.
Powell, Martin (2003). “The Third Way”, The Student’s
Companion to Social Policy, Ed: Alcock, P./ Erksine, A./ May, M. Blackwell Publishing.
Stiglitz, Joseph E. (2002). Küreselleflme Büyük Hayal
K›r›kl›¤›, ‹stanbul: Plan B Yay›nlar›.
Turan, Kamil (1979). Milletleraras› Sendikal Hareketler, Ankara: A‹T‹A Yay›nlar›.
Uçkan, Banu ve Ka¤n›c›o¤lu, Deniz (2008). Endüstri
‹liflkileri, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Y›ld›z, Nefle (2011). Sosyal Forumlar Ekseninde Yeni Küresel Politika Aray›fllar›n›n Sendikal Hareketteki De¤iflime Etkisi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay›mlanmam›fl
Doktora Tezi.
http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/ilo-filedelfiya.html
http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/ilo-temelhak.html
http://tr. Wikipedia.org/
http://www.mess.org.tr/ab/PDF/istihdamvesosyalpolitika.pdf
http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=4
www.wddw.org
147
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Gelir da¤›l›m› ve yoksullukla ilgili temel kavramlar› tan›mlayabilecek,
Gelir da¤›l›m›n›n ve yoksullukla mücadelenin sosyal politika aç›s›ndan önemini
aç›klayabilecek,
Gelir da¤›l›m›n› belirleyen faktörleri ve gelir da¤›l›m› politikas›n›n araçlar›n›
s›ralayabilecek,
Gelir da¤›l›m› eflitsizli¤i ve yoksulluk sorununun dünyadaki ve Türkiye’deki
görünümünü özetleyebilecek,
Yoksullukla mücadele programlar› kapsam›nda dünyadaki ve Türkiye’deki
uygulama örneklerini aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Kiflisel Gelir Da¤›l›m›
Fonksiyonel Gelir Da¤›l›m›
Gelir Da¤›l›m› Eflitsizli¤i
Gini Katsay›s›
Gelir Da¤›l›m› Politikas›
•
•
•
•
•
Mutlak Yoksulluk
Göreli Yoksulluk
Yoksulluk S›n›r›
‹nsani Yoksulluk
Mikrokredi
‹çindekiler
Sosyal Politika-I
Gelir Da¤›l›m›
ve Yoksulluk
• GEL‹R DA⁄ILIMI ‹LE ‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLAR
• GEL‹R DA⁄ILIMI Efi‹TS‹ZL‹⁄‹N‹N ÖLÇÜLMES‹
• SOSYAL POL‹T‹KA AÇISINDAN GEL‹R
DA⁄ILIMININ ÖNEM‹
• GEL‹R DA⁄ILIMINI BEL‹RLEYEN FAKTÖRLER
• GEL‹R DA⁄ILIMI POL‹T‹KASININ ARAÇLARI
• DÜNYADA GEL‹R DA⁄ILIMI
• TÜRK‹YE’DE GEL‹R DA⁄ILIMI
• YOKSULLUKLA ‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLAR
• YOKSULLU⁄UN ÖLÇÜLMES‹
• YOKSULLU⁄UN NEDENLER‹
• DÜNYADA YOKSULLUK
• TÜRK‹YE’DE YOKSULLUK
• YOKSULLUKLA MÜCADELE
Gelir Da¤›l›m› ve Yoksulluk
GEL‹R DA⁄ILIMI ‹LE ‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLAR
Gelir da¤›l›m›, bir ülkede belirli bir dönemde (genellikle bir y›l içinde) üretilen gelirin kifliler, gruplar ya da üretim faktörleri aras›ndaki da¤›l›m› olarak tan›mlanabilir. Bafll›ca gelir da¤›l›m› türleri afla¤›da yer almaktad›r:
Kiflisel Gelir Da¤›l›m›
Bir ekonomide belirli bir dönemde üretilen millî gelirin kifliler, aileler ya da nüfus
gruplar› aras›ndaki da¤›l›m› kiflisel gelir da¤›l›m› olarak adland›r›lmaktad›r. Kiflisel
gelir da¤›l›m›nda, geliri elde edenlerin bu geliri hangi üretim faktörü s›fat›yla elde
ettikleri dikkate al›nmaz. Bir di¤er ifadeyle önemli olan elde edilen gelirin kayna¤› ve bileflimi de¤il, miktar›d›r (E¤ilmez, 2009: 212). Kiflisel gelir da¤›l›m› araflt›rmalar›, hanelerin sosyal ve ekonomik yap›lar›nda zaman içinde meydana gelen de¤iflikliklerin belirlenmesi ve uluslararas› karfl›laflt›rmalar aç›s›ndan oldukça önemlidir
(DPT, 2001: 4).
Fonksiyonel Gelir Da¤›l›m›
Fonksiyonel gelir da¤›l›m› ise millî gelirin onu üreten üretim faktörleri, bir di¤er
ifadeyle emek sahipleri, sermaye sahipleri, toprak sahipleri ve giriflimciler aras›ndaki da¤›l›m›d›r. Bu anlamda, fonksiyonel gelir da¤›l›m› gelirin ücret, faiz, rant ve
kâr aras›nda nas›l da¤›ld›¤›n› göstermektedir (E¤ilmez, 2009: 213).
Bölgesel Gelir Da¤›l›m›
Bölgesel gelir da¤›l›m›, bir ülkede yarat›lan gelirin co¤rafi olarak da¤›l›m›n› göstermektedir. Genellikle ülkelerin bütün bölgeleri ayn› derecede kalk›nm›fl de¤ildir. Ülke
co¤rafyas› içerisinde baz› bölgeler gelirden fazla pay al›rken baz› bölgeler de yeteri
kadar pay alamamakta ve geri kalmaktad›r. Bölgesel gelir da¤›l›m› adaletinin sa¤lanmas› için bölgelerin gelir ve istihdam yap›lar›n›n analiz edilerek her bölgenin kendi
yap›sal özelliklerine uygun çözümler üretilmesi gerekmektedir (Öztürk, 2009: 19, 20).
Sektörel Gelir Da¤›l›m›
Sektörel gelir da¤›l›m›, bir ülkede yarat›lan toplam gelirin üretim sektörlerine göre
da¤›l›m›n› ifade etmektedir. Sektörel gelir da¤›l›m›, tar›m, sanayi ve hizmet gibi
bafll›ca üretim sektörlerinin ulusal gelire hangi oranda katk›da bulundu¤unu göstermektedir (DPT, 2001: 19).
150
Sosyal Politika-I
Birincil ve ‹kincil Gelir Da¤›l›m›
Gelirin yeniden da¤›l›m›:
Devletin birincil gelir
da¤›l›m›ndaki eflitsizlikleri
azaltmak amac›yla
ekonomik ve sosyal tedbirler
uygulayarak piyasa
ekonomisinin iflleyifline
müdahale etmesidir.
SIRA S‹ZDE
1
Kiflisel ve fonksiyonel
SIRA S‹ZDEgelir da¤›l›m› kavramlar› aras›nda nas›l bir farkl›l›k bulunmaktad›r?
GEL‹R DA⁄ILIMI Efi‹TS‹ZL‹⁄‹N‹N ÖLÇÜLMES‹
D Üda¤›l›m›
fi Ü N E L ‹ M eflitsizli¤inin ölçülmesinde kullan›lan bafll›ca yöntemler, LoKiflisel gelir
renz E¤risi ve Lorenz E¤risi yard›m›yla hesaplanan Gini Katsay›s›’d›r.
S O R U
S O R U
Lorenz E¤risi
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Üretim sürecine kat›lan üretim faktörleri taraf›ndan yarat›lan gelirin serbest piyasa
ekonomisine hiçbir müdahale olmaks›z›n da¤›l›m› birincil gelir da¤›l›m› olarak adland›r›lmaktad›r (Öztürk, 2009: 25). ‹kincil gelir da¤›l›m› ise devletin belirli bir dönem içerisinde serbest piyasada oluflan gelire çeflitli yollarla müdahale etmesi sonucu oluflan gelir da¤›l›m›d›r. ‹kincil gelir da¤›l›m› kavram›, gelirin yeniden da¤›l›m› olarak da ifade edilebilir (Dinler, 2001: 283). ‹kincil gelir da¤›l›m›nda devlet, baz› mal ve hizmetleri düflük gelirlilere karfl›l›ks›z veya çok düflük bedellerle
maliyetinin alt›nda sunmaktad›r. Yüksek gelir elde edenlerden artan oranl› tarifelerle sa¤lanan vergi gelirlerinin çeflitli yollarla düflük gelir gruplar›na aktar›lmas› ya
da geliri belirli bir düzeyin alt›nda olanlar›n vergiden muaf tutulmas›, devletin gelir da¤›l›m›nda adaleti gerçektirmeye yönelik uygulamalar›na örnek olarak verilebilir (Öztürk, 2009: 25, 26).
Kiflisel gelir da¤›l›m›nda eflitsizli¤in boyutunun saptanmas› için kullan›lan Lorenz
D‹KKAT
e¤rileri kutu fleklinde bir diyagram içinde gösterilmektedir. Diyagram›n dikey ekseninde toplam gelirin, yatay ekseninde ülke nüfusunun kümülatif yüzdeleri yer
S‹ZDE
almaktad›r.SIRA
Dikey
eksende gelirin %100’ü, yatay eksende ise nüfusun %100’ü gösterildi¤inden diyagram bir kutu fleklindedir (Baflo¤lu ve di¤erleri, 1999: 187).
N N
AMAÇLARIMIZ
fiekil 6.1
Lorenz E¤risi
K ‹ T A P
Kaynak: Dinler,
2001: 279
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
%100
Toplam
Gelir
L
K ‹ T A P
Y
T
TELEV‹ZYON
%50
S
X
‹NTERNET
P
‹NTERNET
%20
%6
0
Mutlak eflitlik do¤rusu:
Kiflisel gelir da¤›l›m›nda
mutlak eflitli¤i gösteren
do¤rudur. Do¤ru üzerindeki
her noktada nüfusun belirli
bir yüzdesi gelirin belirli bir
yüzdesini almaktad›r (fiekil
6.1’de P ve T noktalar›).
R
45 V
%20
%50
%80 %100 Z
Nüfus
Orijinle karfl› köfleyi birlefltiren 45 derecelik do¤ru (fiekil 6.1’de OL do¤rusu) efl
bölüflüm do¤rusudur ve gelirin tam olarak eflit da¤›ld›¤› bir durumu göstermektedir. Efl bölüflüm do¤rusu mutlak eflitlik do¤rusu fleklinde de ifade edilebilir.
Bir ülkede gelir da¤›l›m›nda eflitsizlik varsa, mutlak eflitlik do¤rusu yan›nda fiili da¤›l›m› gösteren ikinci bir e¤ri çizilir. Kiflisel gelir da¤›l›m› eflitlikten uzaklaflt›k-
6. Ünite - Gelir Da¤›l›m› ve Yoksulluk
ça fiili gelir da¤›l›m›n› gösteren e¤ri (Lorenz E¤risi) de mutlak eflitlik do¤rusundan
uzaklafl›r. Örne¤in fiekil 6.1’de Lorenz e¤risi üzerindeki S noktas›nda nüfusun
%80’i, gelirin %50’ini almaktad›r. Kiflisel gelir da¤›l›m›nda eflitsizli¤in artmas›yla birlikte Lorenz e¤risi ile mutlak eflitlik do¤rusu aras›nda kalan alan (fiekil 6.1’de X)
genifllemektedir.
Gini Katsay›s›
Kiflisel gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizli¤in derecesini gösteren Lorenz e¤risi geometrik
bir yöntemdir. Gini katsay›s› ise eflitsizli¤in derecesini ölçen bir katsay›d›r. Gini
katsay›s›, hem bir ülkedeki gelir da¤›l›m› eflitsizli¤inin zaman içerisindeki e¤ilimini
göstermesi hem de ülkeler aras›nda karfl›laflt›rmalar yapmaya imkân tan›mas› aç›s›ndan önemli bir eflitsizlik ölçütüdür. Gini katsay›s› Lorenz e¤risinden türetilmifltir. Lorenz e¤risi ile mutlak eflitlik do¤rusu aras›nda kalan alan›n (fiekil 6.1’de, X),
mutlak eflitlik do¤rusu alt›nda kalan 0ZL üçgeninin alan›na (fiekil 6.1’de X+Y) oran› Gini katsay›s›n› vermektedir. Gini katsays› 0-1 aras›nda de¤iflen de¤erler almaktad›r. Katsay›n›n 1’e yaklaflmas› gelir eflitsizli¤inin artt›¤›n›, 0’a yaklaflmas› ise gelir
eflitsizli¤inin azald›¤›n› göstermektedir (Dinler, 2001: 279).
SOSYAL POL‹T‹KA AÇISINDAN GEL‹R DA⁄ILIMININ
ÖNEM‹
Gelir da¤›l›m› sorunu tarihin her döneminde toplumlar›n gündeminde olmufl ve ilkel toplumlardan günümüze kadar çeflitli aflamalardan geçmifltir. Feodal düzende
gelir da¤›l›m›nda, mülkiyetten gelen büyük bir haks›zl›k ve adaletsizlik olmakla birlikte, feodalizmin adeta genifl bir aile kuruluflu görünümünde oldu¤u bu dönemlerde gelir da¤›l›m› adaletsizli¤inin kifliler üzerinde önemli bir etkiye sahip olmad›¤›
söylenebilir. Yaflam gereksinimleri ve gelecekleri feodal düzendeki efendinin garantisi alt›nda bulunan kifliler için gelir da¤›l›m›ndan flikâyet etmek söz konusu olmam›flt›r. Ancak sanayi öncesi dönemde, bu aile kuruluflu fleklindeki feodal yap›
sanayileflme ile birlikte tarihe kar›flm›flt›r. Özellikle, 19. yüzy›l›n sanayi kapitalizmi
döneminde sanayicilerin kârlar›n›n afl›r› bir düzeye ulaflm›fl olmas› karfl›s›nda pazarl›k gücünden yoksun çal›flanlar›n ekonomik bak›mdan içinde bulunduklar› s›k›nt›lar ve yayg›n bir duruma gelen yabanc›laflma ile gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlik daha belirgin hâle gelmifltir. Bu durum, sanayi toplumlar›nda zaman zaman büyük huzursuzluklara ve ayaklanmalara neden olmufltur. Ekonomik koflullar nedeniyle iflçilerle sermaye sahipleri aras›ndaki büyük gelir farkl›l›klar›n›n ortaya ç›kard›¤› sosyal
problemler bu döneme damgas›n› vurmufltur (Aksu, 1993: 1,2).
Sosyal politika dinamik bir yap›ya sahiptir. Sosyal yap› de¤ifltikçe sosyal politika da bu de¤iflime uygun bir yap›lanma içine girmektedir. Sanayi Devrimi’nin ilk
dönemlerinde sosyal politika sorunlar› bugünkünden farkl›yd›. Ancak hangi dönemde olursa olsun sosyal politikan›n de¤iflmeyen temel misyonu, toplumu oluflturan bireyler ve gruplar aras›ndaki sosyo-ekonomik farkl›l›klar›n azalt›larak toplumsal dengenin korunmas›d›r. Küreselleflme süreciyle dünyada belli kesimlerin
refah›n›n artmas› karfl›s›nda büyük bir kesimin yoksulluk ortam›nda yaflam›n› sürdürmesi gelir da¤›l›m› sorununun günümüzdeki önemine iflaret etmektedir (fienkal, 2005: 43,44).
Gelir da¤›l›m› adaletsizli¤i toplumsal bar›fl› tehdit eden bir sorundur. Toplumu
oluflturan bireyler temel ihtiyaçlar› karfl›land›¤› ve güvence alt›na al›nd›¤› ölçüde
kifliliklerini ve topluma olan güven duygular›n› gelifltirebilirler. Toplumla bütünleflerek toplumu oluflturan bireylerle daha sa¤l›kl› iliflkiler kurabilirler (Altan, 2006:
151
152
Sosyal Politika-I
14). Sosyal politika, ekonomik refah art›fl›n› genifl toplum kesimlerine yayg›nlaflt›rd›¤› ölçüde ekonomik ve sosyal geliflmenin bir bütünlük içinde sa¤land›¤› kalk›nma amac›na hizmet edebilecektir. Toplumu oluflturan kifliler ve sosyal gruplar aras›ndaki yaflam düzeylerinde, toplumsal hizmetlerden yararlanmada ve ekonomik
olanaklara ulaflabilmede var olan farklar› azaltmak, sosyal politikan›n genel kalk›nma içindeki bafll›ca hedeflerindendir. Bu noktada, ekonomik yönden güçsüz ve
ba¤›ml› kiflilerin korunmas›, bölgeler aras›ndaki geliflmifllik farklar›n›n azalt›lmas›
ve gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizliklerin giderilmesi sosyal dengenin ve sosyal adaletin
sa¤lanmas› için büyük önem tafl›maktad›r (Güven, 1995: 20).
Sosyal adalet anlay›fl›n›n somut bir içerik kazanabilmesi için her fleyden önce f›rsat eflitli¤inin ya da f›rsat adaletinin sa¤lanmas›na ihtiyaç vard›r. Bunun anlam›, toplumda belli bir kufla¤›n temsilcisi olan herkesin daha iyi bir toplumsal konuma gelmede ve sosyal riskleri karfl›lamada eflit flanslara ve risklere sahip olmas›d›r. Örne¤in e¤itimde f›rsat eflitli¤inin sa¤lanmas› sosyal adaletin önemli bir kofluludur. Hiç
kuflkusuz sosyal adalet herkese mutlak eflitlik sa¤lanmas› anlam›na gelmemektedir.
Sosyal adalet, ekonomik olaylar›n sonuçlar›n›n toplumdaki s›n›flar ve gruplar aras›nda do¤urmak e¤iliminde oldu¤u eflitsizliklerin ve sosyal farkl›l›klar›n giderilmesi
hedefine yöneliktir. Bu hedefe ulaflmada adil bir ücret ve gelir da¤›l›m› politikas›,
adil bir vergi yükü politikas›, herkese ifl olana¤› sa¤layan bir istihdam politikas›,
yayg›n ve adil bir sosyal güvenlik politikas› ve sosyal hizmet politikalar›n›n bir politikalar bütünlü¤ü içinde sunulmas› önem tafl›maktad›r (Güven, 1995: 21, 22).
Günümüzde sosyal politika önlemleri büyük ölçüde gelir da¤›l›m› politikas›na
iliflkindir. Sosyal politikan›n gelir da¤›l›m›na yaklafl›m› düzeltici niteliktedir ve uygulama üç temelde flekillenmektedir. Birincisi, herkes için en az yaflama düzeyinin
güvence alt›na al›nmas›d›r. ‹kincisi, gelirler aras›ndaki farkl›l›klar›n azalt›lmas›d›r.
Üçüncü ise kiflilere tan›nacak f›rsat eflitli¤i ile yükselme olanaklar›n›n herkese aç›k
bulundurulmas›d›r (Aksu, 1993: 22).
SIRA S‹ZDE
2
Gelir da¤›l›m›
azalt›lmas› sosyal politika aç›s›ndan neden önemlidir?
SIRAadaletsizli¤inin
S‹ZDE
GEL‹R DA⁄ILIMINI BEL‹RLEYEN FAKTÖRLER
Bir ülkede Dgelir
da¤›l›m›n› etkileyen birçok ekonomik ve sosyal faktör bulunmaktad›r. Gelir da¤›l›m›n› belirleyen bafll›ca faktörler afla¤›da aç›klanmaktad›r.
S O R U
S O R U
Demografik Faktörler
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Kay›t d›fl› istihdam:
Çal›flanlar›n ilgili kamu
kurum ve kurulufllar›na hiç
bildirilmemesi ya da eksik
AMAÇLARIMIZ
bildirilmesi nedeniyle vergi
ve sosyal güvenlik primleri
gibi yasal yükümlülüklerden
kaç›n›lmas›d›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Nüfus art›fl› Dve‹ Kgöç
gelir da¤›l›m›n› belirleyen temel demografik faktörlerdir. ÖzelKAT
likle geliflmekte olan ülkelerde, nüfus art›fl› karfl›s›nda yeterli düzeyde yat›r›m›n
gerçeklefltirilememesi ve buna ba¤l› olarak da yeni istihdam alanlar›n›n yarat›lamaSIRA S‹ZDE
mas› iflsizli¤in
ve kay›t d›fl› istihdam›n artmas›na neden olmaktad›r. Bu durumda gelir da¤›l›m› emek aleyhine bozulmaktad›r. Nüfus art›fl h›z›n›n yüksek oldu¤u
ülkelerde, AMAÇLARIMIZ
özellikle alt gelir gruplar› e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinden yeterli düzeyde yararlanamamaktad›r. Benzer bir durum göç olgusuyla da yaflanmaktad›r. Nitekim yo¤un göç alan bölgelerde e¤itim, sa¤l›k, konut gibi hizmetler ve istihdam
olanaklar› nüfusun
K ‹ T A Pgerisinde kalmakta ve gelir eflitsizliklerinin artmas›na neden olmaktad›r (Tokol ve Alper, 2011: 121).
Piyasa Yap›s›
TELEV‹ZYON
Bir ekonomide mal ve faktör piyasalar›nda tam rekabet koflullar›ndan daha çok
aksak rekabet koflullar› geçerlidir. Aksak rekabet koflullar›n›n görüldü¤ü piyasalar‹NTERNET
da faaliyet gösteren firmalar, üretimlerini suni olarak azaltarak fiyatlar›n› yükseltmek suretiyle afl›r› kar elde edebilmektedirler. Bu durum ise gelir da¤›l›m›n› monopolcü ve oligopolcü firma sahipleri lehine de¤ifltirmektedir (Baflo¤lu ve di¤erleri, 1999: 192).
Teknolojik Geliflme Düzeyi
Teknolojik geliflme düzeyinin yetersiz oldu¤u ülkelerde gelir da¤›l›m›nda adaletin
sa¤lanmas› için gerekli kaynaklar› oluflturmak da kolay olmamaktad›r. Emek yo¤un ya da sermaye yo¤un teknolojilerin tercih edilerek üretim sürecinde kullan›lmas› gelir da¤›l›m›n› yak›ndan etkilemektedir. Geçmiflten günümüze, ekonomik ve
teknolojik alandaki geliflmelerle birlikte, emek yo¤un teknolojiler yerini sermeye
yo¤un teknolojilere b›rakmaktad›r. Sermaye yo¤un teknolojilerin yag›nlaflmas›n›n
do¤al bir sonucu olarak üretimde sermayenin pay› h›zla artarken eme¤in özellikle
de niteliksiz eme¤in pay› azalmaktad›r. Teknolojik geliflme nitelikli iflgücünün verimlili¤inde art›fllara yol açaca¤› için, gelir da¤›l›m› niteliksiz iflgücü aleyhine bozulmaktad›r (Öztürk, 2009: 34).
Üretim Faktörlerinin Niteli¤i
Üretim faktörlerinin niteli¤indeki farkl›l›klara ba¤l› olarak gelir da¤›l›m› da farkl›laflmaktad›r. Kiflisel yeteneklerdeki farkl›l›klardan dolay› bireyler farkl› düzeylerde gelire sahip olabilmektedirler (Aktan ve Vural, 2002a: 22). E¤itim süreci boyunca elde edilen yetenek ve beceriler, çal›flma yaflam› boyunca edinilen deneyimler eme¤i daha nitelikli hâle getirmektedir. Teknolojide yaflanan geliflmeler
sermayenin verimlili¤ini; sulama, gübreleme ve ilaçlama gibi etkinlikler ise topra¤›n verimlili¤ini art›rmaktad›r. Baz› giriflimciler risk almaktan kaç›n›rken, baz›lar›
yat›r›mlar›n› riski yüksek alanlara yönlendirerek büyük kazançlar sa¤layabilmektedir (Öztürk, 2009: 36).
Servet Da¤›l›m›
Gelir da¤›l›m›nda ortaya ç›kan dengesizliklerin önemli nedenlerinden biri de servet da¤›l›m›n›n dengesiz olmas›d›r. Gelir da¤›l›m›nda servete ba¤l› olarak ortaya ç›kan dengesizli¤in giderilmesinde arazi, bina gibi servetler üzerinden al›nan dolays›z vergiler önem kazanmaktad›r. Servetin de¤erinin artmas› sonucu gelir da¤›l›m›n›n servet sahibi lehine bozulmas›, servet üzerinden al›nan dolays›z vergilerle bir
ölçüde giderilmifl olmaktad›r. Aksi hâlde, servet da¤›l›m›ndaki dengesizli¤e ba¤l›
olarak gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlik daha da artmaktad›r (DPT, 2001: 63).
Enflasyon ve Ekonomik Krizler
‹stikrars›z bir ekonominin göstergesi olan enflasyon, gelir da¤›l›m›n› etkileyen temel unsurlardan biridir. Enflasyon, sermaye gelirleri ile emek gelirleri aras›nda
emek aleyhine dengesizli¤e yol açmaktad›r. Yüksek gelire sahip olan kesimler enflasyon karfl›s›nda genellikle kendilerini koruyacak olanaklara sahipken sabit gelirli kifliler bu tür olanaklara sahip de¤ildir. Ekonomik krizlerin yafland›¤› dönemlerde enflasyon oranlar›nda ani yükselifller görülmektedir. Bu durumda, ülke paras›
de¤er kaybetmekte ve ücretin sat›n alma gücünü ifade eden reel ücretler azalmaktad›r. Ekonomik krizler gelir da¤›l›m›n› sadece yüksek enflasyon ve reel ücretlerin
azalmas› kanal›yla etkilememektedir. Ekonomik krizler, iflsizli¤in artmas›na, yat›r›m ve istihdam olanaklar›n›n daralmas›na neden olarak da gelir da¤›l›m› üzerinde
olumsuz etkilerde bulunmaktad›r (Aktan ve Vural, 2002a: 25).
153
154
Sosyal Politika-I
Bölgesel Geliflmifllik Farkl›l›klar›
Bir ülkede ekonomik geliflme, ülke içindeki her bölgede ya da bölge içindeki tüm
yerleflme merkezlerinde ayn› anda bafllamamaktad›r. Ekonomik geliflmenin do¤as›nda dengesizlik vard›r. Önce, geliflmeye en uygun koflullara sahip merkezler geliflir. Dolay›s›yla her ülkede, bölgeler aras›nda, ekonomik geliflme ile birlikte ortaya ç›km›fl az ya da çok yo¤unlukta sosyo-ekonomik geliflmifllik farkl›l›klar› vard›r.
Geliflmifl bölgelerde istihdam olanaklar› fazla, ücretler yüksektir. Geri kalm›fl bölgelerde ise iflsizlik oran› çok yüksek, ücretler düflüktür. Mevcut iflletmeler, daha
çok, yöreye hitap eden ve emek-yo¤un teknolojiyle çal›flan küçük iflletmelerdir.
Bölgeleraras› geliflmifllik fark›, kiflisel gelir farkl›l›klar›n›n en önemli nedenlerinden
birini oluflturmaktad›r (Dinler, 2001: 280, 281).
Kamusal Mal ve Hizmetlerin Da¤›l›m›
Kamu kurulufllar› taraf›ndan üretilen kamusal mal ve hizmetler bireysel arz ve talebin d›fl›nda kalmaktad›r. Savunma, güvenlik, adalet, altyap› ve çevrenin korunmas› gibi kamusal mal ve hizmetler serbest piyasa ekonomisinde bireysel üretime
ve tüketime konu olmamakta, toplumun ortak gereksinimlerinden do¤an bu tür
mal ve hizmetler kamu kurulufllar› taraf›ndan sunulmaktad›r. Kamusal hizmetlerin
yeterlilik düzeyi ve bunlar›n da¤›l›m› gelir da¤›l›m›n› do¤rudan etkilemektedir. Kamusal mal ve hizmetlerin yeterli düzeyde sunulamamas›, düflük gelirli kesimlerin
ekonomik ve toplumsal floklarla bafla ç›kma ve de¤iflen koflullara uyum sa¤lama
SIRA
S‹ZDE
yeteneklerini
azaltarak
gelir da¤›l›m›n› olumsuz etkilmektedir (Öztürk, 2009: 41).
SIRA S‹ZDE
Küreselleflme
Küreselleflme olarak adland›r›lan süreçte ülkeler dünya ekonomisiyle giderek daha fazla bütünleflmektedir. Bu bütünleflmede, mal ve hizmetlerin yan› s›ra teknoS O ak›mlar,
R U
lojiler, finansal
do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›, emek, bilgi ve kültürel ak›mlar öne ç›kmaktad›r. Küreselleflme süreci, ticaretin ve yat›r›m›n önündeki engellerinDkald›r›lmas›
sürecini de beraberinde getirmektedir. Bu e¤ilim ise ulus‹KKAT
lararas› s›n›rlar› aflma yetene¤ine sahip olan kesimler lehine gelir da¤›l›m›n› de¤ifltirmektedir. Sermaye sahipleri, yüksek vas›fl› iflçiler ve kaynaklar›n› talebin en çok
SIRA S‹ZDE
oldu¤u yerde arzetme olana¤›na sahip olan kesimler bu geliflme sonucunda refah›n› art›r›rken iflgücünün ulusal s›n›rlar ötesinde ikame edilebilir hâle gelmesiyle
vas›fs›z veya
düflük vas›fl› iflçiler refah kayb› ile karfl› karfl›ya kalmaktad›r (Aktan
AMAÇLARIMIZ
ve Vural, 2002a: 27, 28).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Küreselleflme
K ‹sürecinin
T A P az geliflmifl ülkelerin gelir da¤›l›m›n› nas›l etkiledi¤ini anlamak
için Küreselleflme Büyük Hayal K›r›kl›¤› (Joseph Stiglitz, çev: A.Taflç›, D. Vural, ‹stanbul:
Plan B Yay›nc›l›k, 2006) adl› kitaptan yararlanabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
S O R U
TELEV‹ZYON
3
Ekonomik krizler
hangi kanallardan gelir da¤›l›m›n› düflük gelirli kesimler aleyhine etkiSIRA S‹ZDE
lemektedir?
D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM POL‹T‹KASININ ARAÇLARI
GEL‹R DA⁄ILIMI
Gelir da¤›l›m› politikas›, gelir da¤›l›m›n› etkileme amac›n› tafl›yan politika önlemlerini ifade
Bafll›ca gelir da¤›l›m› politikas› araçlar› afla¤›da inS O Retmektedir.
U
celenmektedir:
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹flgücü Piyasas› ve Ücret Politikalar›
‹stihdam›n korunmas›, art›r›lmas›, iflçi ve iflverenlerin örgütlenmesi, toplu pazarl›k
ve grev hakk›n›n korunmas› gibi devletin çal›flma hayat›na yönelik uygulamalar› ve
haz›rlad›¤› yasalar ayn› zamanda eme¤in gelir da¤›l›m›ndan ald›¤› pay›n belirlenmesinde de etkili olmaktad›r. Örne¤in, sendikal örgütlenme önündeki engellerin
kald›r›lmas› ile özellikle bireysel olarak pazarl›k gücüne sahip olamayan düflük nitelikli eme¤in güçlendirilmesi ve toplu pazarl›k yoluyla ücretinin art›r›lmas› mümkün olmaktad›r. Dolay›s›yla, sendikalar toplu pazarl›k yoluyla birincil gelir da¤›l›m›n› emek lehine de¤ifltirebilmektedir.
Ücret politikalar› da do¤rudan eme¤in gelir düzeyini belirledi¤i için gelir da¤›l›m› politikas›n›n önemli araçlardan biridir. Örne¤in asgari ücret uygulamas›, piyasadaki ücretlerin belirli bir seviyenin alt›na inmesini engelledi¤i için gelir da¤›l›m›n›n
iyilefltirilmesi noktas›nda önemli bir iflleve sahiptir (Tokol ve Alper, 2011: 129, 130).
Fiyat Politikas›
Devlet, genifl toplum kesimlerinin tüketti¤i temel tüketim mallar›n›n fiyatlar›nda istikrar sa¤layarak, dar ve sabit gelirlilerin reel gelirlerinin afl›nmas›n› önlemekte ve
bu flekilde fiyat politikas›n› gelir da¤›l›m› politikas›n›n bir arac› olarak kullanabilmektedir (Güven, 1995: 88). Devletin baz› alanlarda bizzat üretici olmas› halinde,
devlet taraf›ndan üretilen mallar›n düflük bir fiyatla sat›lmas›yla, mal›n fiyat› ile piyasa fiyat› aras›ndaki fark kadar bir gelir transferi bundan yararlanan kesimler için
gerçeklefltirilmifl olmaktad›r. Ayr›ca, devletin tar›m ürünlerine yönelik fiyat destekleri de bu kapsamda de¤erlendirilebilir (Tokol ve Alper, 2011: 129).
Gelirler Politikas›
Gelirler politikas› ile bütün gelirlerle ilgili geliflmelere bu gelirlerin do¤uflu esnas›nda do¤rudan etki etmeyi amaçlayan hükûmet politikalar› anlafl›lmaktad›r (Aksu,
1993: 50). Ücret ve fiyat politikalar› dar anlamda gelirler politikas›n›n esas›n› teflkil
etmektedir. Genifl anlamda gelirler politikas› ise ücretliler d›fl›ndaki gelir gruplar›n› da kapsayan politikalar› içermektedir. Sat›n alma gücü politikas› olarak ele al›nd›¤›nda bu politika, toplam arz karfl›s›nda toplam talebin yetersizli¤ini gidermeye
yönelik politikalar anlam›na gelmektedir (Güven, 1995: 88).
Servet Politikas›
Servet politikas›, servetin gelir getirme fonksiyonu ve servetin eflitsiz da¤›l›m› nedeniyle gelir da¤›l›m› politikas›n›n en önemli araçlar›ndan birisidir. Bu politika ile
servetin genifl kitlelere yayg›nlaflt›r›larak gelir da¤›l›m› eflitsizliklerinin giderilmesi
amaçlanmaktad›r. Devlet, servet politikas› arac›l›¤›yla gelir da¤›l›m›n› düzenlemek
için öncelikle servetin kayna¤›n› oluflturan tasarruflar›n ba¤›ml› çal›flanlar›n elinde
oluflmas›n› kolaylaflt›r›c›, yani tasarrufu özendirici önlemler almaktad›r (Güven,
1995: 88).
Maliye Politikas›
Gelir da¤›l›m› politikas›n›n bir di¤er önemli arac› da maliye politikas›d›r. Bu politika ile birincil gelir da¤›l›m›n› tamamlay›c›, yeniden da¤›l›mla ilgili önlemler anlafl›lmaktad›r. Devlet, maliye politikas› arac›l›¤› ile gelirin yeniden da¤›l›m›n› vergiler ve kamu harcamalar› yoluyla gerçeklefltirmektedir (Aksu, 1993: 53). Daha
adil bir gelir da¤›l›m›n›n gerçeklefltirilebilmesi için gelir ve servet üzerinden al›-
155
156
Sosyal Politika-I
nan vergilerin (dolays›z vergiler) a¤›rl›kta oldu¤u bir vergi yap›s›n›n oluflturulmas› gerekmektedir. Zira bu tür bir vergilendirmede, ödeme gücünün göz önüne
al›nd›¤› artan oranl› bir vergi yap›s› söz konusudur (Tokol ve Alper, 2011: 128).
Harcama üzerinden al›nan dolayl› vergilerde ise bireylerin gelir durumlar› göz
önünde bulundurulmad›¤› için yüksek gelirliler de asgari ücretle geçinenler de sat›n ald›klar› mal için ayn› miktarda vergi ödemektedir. Dolayl› vergiler bu anlamda, düflük gelirli kesimler aleyhine gelir da¤›l›m› adaletini olumsuz etkilemektedir
(Öztürk, 1999: 283).
Kamu harcamalar› da gelirin yeniden da¤›l›m›nda önemli bir araçt›r. Sosyal
amaçl› transfer harcamalar›, düflük gelir gruplar›n›n kulland›¤› mal ve hizmetlerin fiyatlar›nda indirimli tarife uygulanmas› gibi politikalarla düflük gelirli kesimlerin ihtiyaçlar›n› daha rahat karfl›lamalar› mümkün olmaktad›r (Tokol ve Alper,
2011: 128).
E¤itim Politikas›
E¤itim, bilgi ve becerileri gelifltirmek suretiyle kiflilerin verimliliklerini art›rmaktad›r. E¤itimin gelir getirici fonksiyonu dikkate al›nd›¤›nda, e¤itimde f›rsat eflitli¤inin
sa¤lanmas› yoluyla gelir ve sosyal statü kazanma flans›n›n herkese aç›k tutulmas›,
toplumdaki gelir da¤›l›m› eflitsizli¤ini azalt›c› bir rol oynamaktad›r. Devlet, e¤itime
bafllamada herkese eflitlik sa¤layarak, e¤itim araç ve gereçleri ile ilgili olanaklar›
gelifltirerek ve e¤itim harcamalar›n› daha fazla üstlenerek, e¤itimdeki f›rsat eflitsizli¤ini ve dolay›s›yla kifliler aras›nda bu yönde oluflan farkl›l›klar› azaltabilmektedir
(Güven, 1995: 89).
Sosyal Güvenlik Politikas›
Primsiz sistem:
Yard›mlardan
yararlanman›n, bu
yard›mlar›n finansman›na
kat›lmadan
gerçekleflmesidir.
Finansman› devlet
bütçesinden karfl›lanan bu
sistemde, kendilerine
yap›lan yard›mlar ya da
sa¤lanan hizmetler
karfl›l›¤›nda kifliler herhangi
bir bedel ya da prim
ödememektedirler.
‹nsan›n toplum içerisinde yaflamaktan dolay› karfl› karfl›ya bulundu¤u iflsizlik, hastal›k, sakatl›k, yafll›l›k gibi risklerin sonuçlar›na karfl› emniyet sa¤layan sosyal güvenli¤in önemli bir fonksiyonu da toplumun çeflitli kesimleri aras›nda gelir transferi sa¤layarak gelirin yeniden da¤›l›m›na katk›da bulunmakt›r. Bu transfer, prim
ödeme esas›na dayanan sosyal sigorta sisteminde sa¤l›kl› olanlardan hastalara, çocuksuz ailelerden çocuklu ailelere ve gençlerden yafll›lara do¤ru yap›lmaktad›r.
Sosyal yard›mlar ve sosyal hizmetlerden oluflan primsiz sistemlerde ise giderler
devlet bütçesinden karfl›land›¤› için, bu transfer vergi ödeme gücü olanlardan vergi ödeme gücü olmayanlara do¤ru gerçekleflmektedir (Ar›c›, 1999: 32,33).
SIRA S‹ZDE
Maliye politikas›
ikincil gelir da¤›l›m›n› hangi araçlarla etkilemektedir?
SIRA S‹ZDE
4
S O R U
Sat›n Alma Gücü Paritesi:
Ülkeler aras›ndaki fiyat
düzeyi
D ‹ Kfarkl›laflmas›n›
KAT
ortadan kald›ran para birimi
dönüfltürme oran›d›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
DÜNYADA GEL‹R DA⁄ILIMI
D Ü fi Ü Naras›nda
EL‹M
Dünya ülkeleri
gelir da¤›l›m›ndaki farkl›l›klar› ortaya koymak için Dünya Bankas› taraf›ndan yay›nlanan ve ülkelerin kifli bafl›na düflen millî gelirlerini
gösteren verileri
gerekmektedir. Dünya Bankas›n›n yay›nlad›¤› World
S O R incelemek
U
Development Indicators 2011 Raporu’nda, Sat›n Alma Gücü Paritesine göre
dünyan›n en zengin ve en yoksul 10 ülkesi, kifli bafl›na düflen millî gelir düzeyleD‹KKAT
rine göre afla¤›daki tabloda yer almaktad›r. Tablo 6.1 incelendi¤inde, dünyan›n en
zengin ve en yoksul ülkelerinin dünya gelirinden elde ettikleri paylar aras›nda
S‹ZDEoldu¤u görülmektedir. Kifli bafl›na düflen millî gelir aç›s›ndan
çok büyük SIRA
bir fark
dünyan›n en zengin ülkesi olan Norveç’te kifli bafl›na düflen millî gelir 55.420 $
iken, dünyan›n
en yoksul ülkesi Burundi’de bu rakam sadece 390 $’d›r.
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
157
Dünya Bankas›n›n ülkeleri gelir gruplar›na ay›rarak yapt›¤› s›n›fland›rmaya göre ise 2009 y›l›nda, düflük gelirli ülkelerde sat›n alma gücü paritesine göre kifli bafl›na düflen ortalama millî gelir 1.220 $; orta-alt gelirli ülkelerde 4.784 $; orta-üst gelirli ülkelerde 12.440 $; yüksek gelirli ülkelerde ise 36.213 $’d›r. Bu rakamlardan da
anlafl›laca¤› üzere ekonomik geliflmifllik düzeyinin önemli bir göstergesi olan kifli
bafl›na düflen millî gelir aç›s›ndan düflük ve yüksek gelirli ülkeler aras›nda büyük
bir uçurum söz konudur.
Sat›n Alma Gücü Paritesine Göre Kifli
Bafl›na Düflen Millî Gelir Aç›s›ndan
Dünyan›n En Yoksul 10 Ülkesi, ($)
Sat›n Alma Gücü Paritesine Göre Kifli
Bafl›na Düflen Millî Gelir Aç›s›ndan
Dünyan›n En Zengin 10 Ülkesi, ($)
Burundi: 390
Norveç: 55.420
Nijer: 680
Kuveyt: 53.890
Sierra Leone: 790
Singapur: 49.780
Afganistan: 860
‹sviçre: 47.100
Mozambik: 880
ABD: 45.640
Etyopya: 930
Hollanda: 39.740
Madagaskar: 990
Danimarka: 38.780
Burkina Faso: 1170
Avustralya: 38.510
Nepal: 1180
Avusturya: 38.410
Uganda: 1190
‹sveç: 38.050
Ortalama: 906
Ortalama: 44.532
Tablo 6.1
Dünyan›n en yoksul
ve en zengin 10
ülkesi aras›nda sat›n
alma gücü paritesine
göre kifli bafl›na
düflen millî gelir
aç›s›ndan çok büyük
bir fark
bulunmaktad›r.
Kaynak: World Bank,
World Development
Indicators 2011,
s.10-12’deki
verilerden
yararlan›larak
düzenlenmifltir.
http://www.data.worl
dbank.org/datacatalog/worlddevelopmentindicators
(EriflimTarihi:
29.11.2011)
TÜRK‹YE’DE GEL‹R DA⁄ILIMI
Türkiye ‹statistik Kurumunun, gelir da¤›l›m›na iliflkin istatistiklerinin bafllang›ç y›l›
1987 olmakla birlikte, bu istatistikler TÜ‹K taraf›ndan 2002 y›l›ndan itibaren düzenli bir flekilde yay›nlanmaya bafllam›flt›r. Avrupa Birli¤i’ne uyum çal›flmalar› kapsam›nda TÜ‹K, 2006 y›l›ndan itibaren Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas›’n› uygulamaktad›r. 2006 y›l›ndan itibaren yay›nlanan gelir da¤›l›m› istatistiklerinde efl de¤erlik ölçe¤i olarak adland›r›lan katsay›lar kullan›lmakta ve her bir hane halk› büyüklü¤ünün kaç yetiflkine, yani eflde¤er ferde, denk oldu¤u hesaplanmaktad›r. Haneler aras› do¤ru karfl›laflt›rmalar yapabilmek için hane halk› düzeyinde toplanan gelirlerin birey bafl›na düflen gelirlere dönüfltürülmesi gere¤inden hareketle, hanelerin
yetiflkin-çocuk bileflimindeki farkl›l›klar dikkate al›nmaktad›r (TÜ‹K, 2008: 3). Afla¤›daki tablo, kiflisel gelir da¤›l›m› eflitsizli¤ini gösteren Gini Katsay›s›’n›n 2002 y›l›ndan itibaren Türkiye’de nas›l bir e¤ilim içinde oldu¤unu göstermektedir.
Türkiye’de Gini Katsay›s›
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
0,44
0,42
0,40
0,38
0,42
0,40
0,40
0,41
Kaynak: TÜ‹K, http://www.tuik.gov.tr. Eriflim Tarihi:10.10.2011
Türkiye’de kiflisel gelir da¤›l›m› eflitsizli¤ini gösteren Gini Katsay›s›’n›n yüksekli¤i OECD ülkeleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha net görülmektedir. Gini Katsay›s›
OECD ortalamas›nda 0,31’dir. OECD ülkeleri aras›nda Gini Katsay›s›’n›n en düflük
oldu¤u ülkeler 0,24 oran›yla Slovenya, 0,25 oran›yla Slovak Cumhuriyeti, Danimar-
Tablo 6.2
Kiflisel gelir
da¤›l›m›ndaki
eflitsizli¤i gösteren
Gini Katsay›s›, baz›
y›llarda azalma
e¤iliminde olmakla
birlikte, genel olarak
bak›ld›¤›nda 0,40
seviyelerinde yüksek
bir orandad›r.
158
Sosyal Politika-I
ka ve Norveç’tir. Kiflisel gelir da¤›l›m›n›n en eflitsiz oldu¤u ülkeler ise 0,50 oran›yla fiili, 0,48 oran›yla Meksika ve 0,41 oran›yla Türkiye’dir (OECD, 2011).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
Gini Katsay›s›’ndan
yola ç›karak Türkiye’de gelir da¤›l›m›n› 2002-2009 dönemi için de¤erSIRA S‹ZDE
lendiriniz?
YOKSULLUKLA
‹LG‹L‹ TEMEL KAVRAMLAR
Yoksulluk, temelde asgari yaflam standard›n›n gerisinde bir duruma iflaret etti¤i
için bu standard›n
S O R U neleri kapsamas› gerekti¤ine iliflkin farkl› bak›fl aç›lar› bulunmaktad›r. Yoksulluk, ekonomik, sosyal, psikolojik boyutlar› olan çok boyutlu bir
sorundur ve bu nedenle üzerinde görüfl birli¤ine var›lm›fl bir yoksulluk tan›m› yokD‹KKAT
tur. Yoksulluk ile ilgili tan›mlar yoksulluk sorununa nas›l yaklafl›ld›¤›na ba¤l› olarak da farkl›laflmaktad›r. Bu farkl›l›klar›n daha iyi anlafl›lmas› için afla¤›da yoksulSIRA S‹ZDE
lukla ilgili temel
tan›m ve kavramlara yer verilmektedir.
N N
Mutlak AMAÇLARIMIZ
Yoksulluk-Göreli Yoksulluk
Mutlak yoksulluk kavram› asgari geçim düflüncesine dayanmaktad›r ve kiflilerin ya
da hane halk›n›n asgari geçim düzeyinin alt›nda olma durumunu ifade etmektedir.
Bu tan›m›n,K kiflilerin
‹ T A P ya da hane halk›n›n yaflamlar›n› sürdürebilmek için gerekli
olan asgari besin bileflenlerini veya kaloriyi esas almas› ona mutlakl›k niteli¤ini kazand›rmaktad›r. Mutlak yoksulluk kavram›, sosyal ya da kültürel ihtiyaçlara de¤il,
beslenme,T Egiyinme,
L E V ‹ Z Y O Nbar›nma gibi temel ihtiyaçlara vurgu yapmaktad›r.
Göreli yoksulluk kavram› ise insan›n toplumsal bir varl›k olmas›ndan hareket
etmektedir. Bu kavram, yoksullu¤u sadece mutlak anlamda bir yaflam› sürdürme
meselesi olarak görmemektedir. Buna göre, göreli yoksulluk, kifli ya da hane
‹ N T E Roldu¤u
NET
halk›n›n sahip
gelir düzeyinin, içinde yaflad›klar› toplumdaki ortalama gelir düzeyinin belirli bir yüzdesi ile karfl›laflt›r›lmas› esas›na dayanan ve karfl›laflt›r›lan gelir düzeyinin gerisinde kalma durumu ile aç›klanan bir kavramd›r. Bu nedenle göreli yoksulluk kavram›, kiflilerin sahip olduklar› mutlak gelir düzeyinden
ziyade gelir ve refah›n da¤›l›m›ndaki farkl›l›klara odaklanmaktad›r (Aktan ve Vural, 2002b: 43).
Objektif Yoksulluk-Subjektif Yoksulluk
Objektif yoksulluk, al›nmas› gereken günlük kalori miktar› ya da yap›lan tüketim
harcamalar› gibi tespit edilebilir ve do¤rulu¤u kan›tlanabilir bir standard›n ya da
standartlar setinin afla¤›s›nda kalma durumudur. Subjektif yoksulluk ise gerekli ya
da yeterli düzeyin alt›nda olma konusunda kiflilerin kendi de¤erlendirmelerine dayal› bir görüfle iflaret etmektedir (Lipton, 1997: 158). Baz› araflt›rmac›lar, sübjektif
memnuniyetin objektif koflullarla ilgili olmad›¤›n› belirterek subjektif yoksulluk tan›m›na karfl› ç›kmaktad›rlar. Buradaki karfl› ç›k›fllar, yoksul olman›n kiflilerin nas›l
hissettiklerine de¤il, nas›l yaflad›klar›na ba¤l› oldu¤u düflüncesine dayanmaktad›r.
Dolay›s›yla subjektif bir ölçümün kullan›lmas› kiflilerin objektif durumlar› ile ilgili
olarak çok fazla fley ortaya ç›karamayabilir (Kamerman ve Kahn, 1997: 83).
Gelir Yoksullu¤u-‹nsani Yoksulluk
Gelir yoksullu¤u, kiflilerin yaflamlar›n› sürdürebilmeleri ya da asgari bir yaflam
standard›nda yaflayabilmeleri için ihtiyaç duyduklar› temel gereksinimlerini karfl›layacak gelire sahip olmamalar› durumu olarak tan›mlanabilir. Gelir yoksullu¤u
hesaplan›rken, genellikle asgari bir yaflam düzeyini sa¤lamak için gerekli olan ge-
159
lir, yoksulluk s›n›r› olarak tan›mlanmaktad›r. Bu s›n›r›n alt›nda gelire sahip olan kifliler ya da hane halklar› da yoksul olarak adland›r›lmaktad›r.
Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program› (UNDP) taraf›ndan 1997 y›l›nda yay›nlanan ‹nsani Geliflme Raporu’nda gelifltirilen insani yoksulluk kavram› ise insani geliflme ve insanca yaflam için parasal olanaklar›n yan› s›ra temel ihtiyaçlar›n karfl›lanabilmesi için ekonomik, sosyal ve kültürel baz› olanaklara sahip olman›n da gerekli oldu¤u fikrine dayanmaktad›r. Ayn› raporda, insani yoksullu¤u ölçmek için
gelifltirilen insani yoksulluk endeksinde, yaflam süresinin k›sal›¤›, temel e¤itim hizmetlerinden mahrumiyet ve kamusal ve özel kaynaklara eriflememe gibi kriterler
dikkate al›nmaktad›r (Aktan ve Vural, 2002b: 44,45).
SIRA S‹ZDE
Mutlak ve göreli yoksulluk kavramlar› aras›ndaki farkl›l›k hangi temele
dayanmaktad›r?
YOKSULLU⁄UN ÖLÇÜLMES‹
6
Yoksullukla mücadele amac›na yönelik programlar gelifltirmek için kimlerin yoksul oldu¤unu tespit etmek oldukça önemlidir. Yoksullu¤un ölçülmesi öncelikle, alO R U
t›nda gelire sahip olanlar›n yoksul olarak kabul edilece¤i gelirS düzeyini
gösteren
bir yoksulluk s›n›r›n›n (çizgisinin) tespit edilmesini gerektirmektedir. Bu s›n›r, mutlak ya da göreli yoksulluk tan›mlar›na göre farkl›laflmaktad›r.D Mutlak
yoksulluk
‹KKAT
yaklafl›m›nda yoksulluk, yaflam› devam ettirebilmek için gerekli mal ve hizmetlere
olan ihtiyac›n karfl›lanamamas› durumudur. Burada en yayg›n kullan›lan yoksulluk
S‹ZDE
s›n›r›, temel g›da maddelerinden oluflan g›da sepetinin maliyetiSIRA
ya da
bir asgari kalori miktar›n›n gerektirdi¤i tüketim harcamas›n›n parasal de¤eridir. Ancak günümüzde mutlak yoksulluk s›n›r›, sadece g›da harcamalar›na dayal›
olarak dar anlamAMAÇLARIMIZ
da de¤il; bar›nma, beslenme gibi g›da d›fl› temel ihtiyaçlar› dikkate alarak genifl anlamda da hesaplanmaktad›r (fienses, 2006: 63,64).
Yoksullu¤un ölçülmesinde göreli yoksulluk kavram›ndanKhareket
‹ T A P edildi¤inde
ise göreli yoksulluk s›n›r› kullan›lmaktad›r. Buna göre, toplumda yarat›lan ortalama gelirin belirli bir yüzdesi (genellikle %50’si) yoksulluk s›n›r› olarak kabul edilmektedir. Gelirleri, yoksulluk s›n›r›n›n alt›nda kalan kifliler yoksul
T E L E V ‹olarak
Z Y O N adland›r›lmaktad›r. Toplumdaki ortalama gelir düzeyi yüksekse yoksulluk s›n›r› da buna
ba¤l› olarak yüksek ç›kacakt›r. Toplumda gelir da¤›l›m› görece eflit bir da¤›l›m›
yans›t›yorsa, bir di¤er ifadeyle kiflilerin gelirleri genel ortalama seviyesinde ise bu
‹ N T E R N EBunun
T
durumda ortalama gelirin yar›s›na sahip hiç kimse olmayabilecektir.
tersine, toplumda gelir da¤›l›m›n›n görece eflitsiz olmas› durumunda, ortalama gelirin
yar›s›na sahip olan kifliler, ortalama gelire sahip olanlardan kolayl›kla ay›rt edilebilecektir (Erdo¤an, 2002: 370).
N N
YOKSULLU⁄UN NEDENLER‹
Hane halk› düzeyinde yaflanan ve aile reisinin ölmesi, boflanmalar, uzun süreli ve
ciddi hastal›klar gibi kiflisel; h›zl› nüfus art›fl›, yaflanan büyük göçler, kentleflme ve
ayr›mc›l›k gibi demografik ve sosyal; iklim koflullar›, do¤al afetler gibi co¤rafi; savafllar gibi siyasi nedenler d›fl›nda, yoksulluk ço¤u kez ekonominin yap›s›ndan ya
da iflleyiflindeki aksakl›klardan kaynaklanmaktad›r. Yeterince üretim yap›lamamas› ve üretilerek yarat›lan de¤erin kifliler, bölgeler ve sektörler aras›nda dengeli biçimde paylaflt›r›lamamas› yoksullu¤a yol açan temel faktörlerden biridir. Gelir da¤›l›m› eflitsizli¤inin artmas›yla, düflük ve yüksek gelir gruplar› aras›ndaki fark daha da aç›ld›¤› için ülkedeki düflük gelirli ve yoksul kesimler bu durumdan olumsuz etkilenmektedir. Bu nedenle, gelir da¤›l›m› eflitsizli¤ini art›ran ve daha önce-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
160
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sosyal Politika-I
ki bölümlerde incelenen faktörler ayn› zamanda yoksullu¤u da olumsuz olarak etkilemektedir. Gelir da¤›l›m› eflitsizli¤i yan›nda, yüksek enflasyon, yetersiz bir sosyal
koruma rejimi, iflsizlik ve düflük ücretler gibi iflgücü piyasas›ndan kaynaklanan nedenler, adil olmayan bir vergi sistemi ve kalk›nma stratejilerindeki yanl›fllar yoksullu¤un alt›nda yatan önemli nedenler olarak öne ç›kmaktad›r (Altan, 2006: 147, 148).
Gerek geliflmifl gerek geliflmekte olan ülkelerde iflgücü piyasalar›ndan kaynaklanan nedenler yoksulluk nedenleri aras›nda giderek daha fazla önem kazanmaktad›r. Özellikle iflsizlik, baflka gelir kaynaklar›na sahip olmayan kifliler için yoksulluk aç›s›ndan çok önemli bir risk faktörüdür. ‹flsizlik sürelerinin uzamas›, iflsizlerin
e¤itim düzeylerinin
SIRA S‹ZDE düflük olmas›, iflsizlik sigortas› ve iflsizlik yard›m› gibi sosyal
koruma politikalar›n›n yetersizli¤i, aile içi ve toplumsal dayan›flma a¤lar›n›n güçlü
olmamas› kuflkusuz bu riski daha da art›rmaktad›r. ‹flsizlik yan›nda düflük ücretler
D Ü finedenleri
ÜNEL‹M
de yoksulluk
aras›nda öne ç›kmaktad›r. Son zamanlarda çal›flt›klar› hâlde
yoksul olan kesimleri ifade eden çal›flan yoksullar kavram›, düflük ücretlerin yoksullu¤un önemli
S O R Ubir nedeni oldu¤unu göstermektedir. 1970’li y›llar›n ilk yar›s›nda
bafllayan ve birçok sanayileflmifl ülkeyi tehdit eden ekonomik kriz, artan uluslararas› rekabetin de etkisiyle gerçek ücretler üzerinde bir bask› yaratm›fl ve özellikle
D‹KKAT
düflük nitelikli iflçilerin iflgücü piyasas› içindeki konumlar›n› kötülefltirmifltir. ‹flçi
sendikalar›n›n etkinlik düzeylerinin zay›flamas› ise bu süreci daha da h›zland›rm›flS‹ZDE
t›r (fienses,SIRA
2006:
169). Ayn› dönemde, iflletmelerin rekabet güçlerini korumak için
esnek çal›flma biçimlerini uygulamaya koymalar›, tam zamanl› ifllere göre düflük
ücretli ve güvencesiz olan bu ifllerde istihdam edilenlerin yoksulluk riskini art›rAMAÇLARIMIZ
m›flt›r (Tokol ve Alper, 2011: 125,126).
N N
Yoksullu¤unK nedenlerine
iliflkin daha kapsaml› bilgi için Küreselleflmenin Öteki Yüzü
‹ T A P
Yoksulluk (Fikret fienses, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2006) adl› kitab›n beflinci bölümünden yararlanabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Görülüyor ki yoksullu¤un temelinde kiflisel, demografik, sosyal, siyasi ve ekonomik kökenli birçok faktör bulunmaktad›r. Kayna¤›ndaki nedenlere ba¤l› olarak
yoksullukla mücadelenin de çok boyutlu yürütülmesi gerekmektedir.
‹NTERNET
DÜNYADA YOKSULLUK
Dünya Bankas› taraf›ndan belirlenen ve uluslararas› karfl›laflt›rmalarda kullan›lan
gelir yoksullu¤u s›n›rlar› günlük 1,25 ve 2 dolard›r. Dünya Bankas›n›n yay›nlad›¤›
Dünya Kalk›nma Raporu’nda dünya nüfusunun neredeyse yar›s›n›n günde 2 $’›n
alt›nda bir gelire sahip oldu¤u; 1,1 milyar kiflinin ise günde 1 $’›n alt›nda bir gelirle yaflam mücadelesi verdi¤i belirtilmektedir. Yoksullu¤un en kabul edilemez flekli olan açl›¤›n dünya genelinde bu boyutlarda yaflanmas›, açl›k ve yoksullukla mücadelenin uluslararas› önemine de iflaret etmektedir.
Tablo 6.3 ülke gruplar›na göre sat›n alma gücü paritesine göre günlük 1,25 $’›n
ve 2 $’›n alt›nda gelire sahip olanlar›n toplam nüfusa oran›n› göstermektedir. Tablodan da görüldü¤ü üzere, günlük 1.25 $’›n alt›nda yaflam›n› sürdüren insanlar
özelikle Güney Asya ve Alt-Sahra Afrika ülkelerinde yo¤unlaflmaktad›r. Alt-Sahra
Afrika ülkelerinde nüfusun yar›s› günlük 1,25 $’dan daha az bir gelirle yaflam mücadelesi vermektedir. Günde 2 $’dan daha az bir gelirle yaflam›n› sürdürmeye çal›flan insanlar›n oran› ise yukar›da söz edilen bölgelerde çok daha yüksek rakamlara ulaflmaktad›r. Hem Güney Asya hem de Alt-Sahra Afrika ülkeleri için bu oranlar %70’in üzerindedir.
161
Gelir yoksullu¤una iliflkin bu göstergeler, dünya genelinde yoksullu¤un önemli boyutlarda oldu¤una iflaret etmektedir. Özellikle 1990’lardan itibaren yoksulluk
sorununa yönelen ilgi art›fl›nda, dünyadaki gelir da¤›l›m›n›n az geliflmifl ülkeler
aleyhine giderek kötüleflmesinin ve yoksullu¤un ulaflt›¤› boyutun önemli bir katk›s› bulunmaktad›r. Bu durum baflta Birleflmifl Milletler olmak üzere uluslararas›
kurulufllar›n yoksulluk sorununa yaklafl›m›nda bir tak›m yenilikleri de beraberinde
getirmifltir. Örne¤in, Birleflmifl Milletler 1997 y›l›nda yay›nlad›¤› ‹nsani Geliflme Raporu’nda yoksullu¤a yönelik yaklaflm›nda daha genifl bir perspektif kazanm›fl ve
‹nsani Yoksulluk kavram›n› gelifltirmifltir. Bu çerçevede yoksulluk, sadece ekonomik anlamda bir gelir yoksunlu¤u olarak de¤il, sosyal ve kültürel baz› olanaklardan yoksun olma anlam›nda daha genifl bir tan›ma kavuflmufltur.
Sat›n Alma Gücü
Paritesine Göre Günde
1.25 $’›n Alt›nda Gelir
Elde Edenlerin Toplam
Nüfusa Oran› (%)
Sat›n Alma Gücü
Paritesine Göre Günde
2 $’›n Alt›nda Gelir Elde
Edenlerin Toplam Nüfusa
Oran› (%)
Do¤u Asya ve Pasifik
16.8
38.7
Avrupa ve Merkez Asya
3.7
8.8
Latin Amerika ve Karayipler
8.1
17.2
Orta Do¤u ve Kuzey Afrika
3.6
17.2
Güney Asya
40.3
73.9
Alt-Sahra Afrika
50.9
72.9
Co¤rafi Bölge
Birleflmifl Milletler, insani yoksullu¤un ölçülmesinde 40 yafl›na kadar yaflayamayan insanlar›n oran›, okuma-yazma bilmeyen yetiflkinlerin oran›, sa¤l›k hizmetlerine ve temiz suya eriflimi olmayanlar›n oran› ve yetersiz beslenme gibi yoksunluklar üzerine yo¤unlaflmaktad›r (UNDP, 2009: 208). Örne¤in, insani yoksulluk göstergeleri içinde yer alan “40 yafl›na kadar yaflayamayan nüfus”un en yo¤un oldu¤u
ülke %40,7 ile insani yoksulluk endeksinde, 135 ülke s›ralamas›nda 135. s›rada
olan Afganistan’d›r. Güney Afrika’da ise bu oran %36,1’dir. 5 yafl alt› çocuklar›n yetersiz beslenme oran› %39 ile yine Afganistan’da en yüksektir. Afganistan’› %38
oran›yla Pakistan izlemektedir (UNDP, 2009: 176-178).
Dünya Bankas›n›n gelir yoksullu¤u için belirledi¤i s›n›rlardan yola ç›karak
dünyadaki co¤SIRA S‹ZDE
rafi bölgelerin yoksulluk durumunu de¤erlendiriniz?
TÜRK‹YE’DE YOKSULLUK
Tablo 6.3
Günlük1,25 $’›n ve
2$’›n alt›nda gelire
sahip olanlar›n
toplam nüfusa oran›
ülke gruplar›na göre
de¤erlendirildi¤inde,
Güney Asya ve Alt
Sahra Afrika
ülkeleri, dünyada
yoksullu¤un en
yayg›n görüldü¤ü
bölgeler olarak
dikkati çekmektedir.
Kaynak: World Bank,
World Development
Indicators,
http://data.worldban
k.org/topic/poverty
(Eriflim Tarihi:
30.11.2011).
7
Türkiye’de yoksullukla ilgili literatür incelendi¤inde, konuyla ilgili çal›flmalar›n büyük ölçüde 1990’l› y›llardan itibaren ortaya ç›kmaya bafllad›¤›naS Otan›k
R U olunmaktad›r. Bu süreçte Türkiye’de s›k aral›klarla yaflanan ekonomik krizlerin yoksulluk sorununu daha görünür bir hâle getirmesi ve uluslararas› gündemde yoksulluk koD‹KKAT
nusunun giderek artan bir ilgi görmesi etkili olmufltur.
Türkiye’de yoksullu¤un boyutlar›n› ve genel görünümü ortaya koyan yoksulSIRA S‹ZDE
luk istatistikleri, Türkiye ‹statistik Kurumu taraf›ndan 2002 y›l›ndan
itibaren düzenli bir flekilde yay›nlanmaya bafllam›flt›r. Afla¤›daki tablo, yoksulluk s›n›r› yöntemlerine göre Türkiye genelinde yoksulluk oranlar›n› göstermektedir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
162
Tablo 6.4
Harcama esasl›
göreli yoksulluk
oranlar› d›fl›nda,
Türkiye’de yoksulluk
oranlar› 2002-2009
döneminde genel
olarak azalma
e¤ilimindedir.
Kaynak: TÜ‹K,
Yoksulluk
‹statistikleri,
http://www.tuik.gov.t
r (Eriflim Tarihi:
06.01.2011).
Sosyal Politika-I
Yöntemler
Fert Yoksulluk Oran› (%)
2002 2003
2004
2005
2006
2007*
2008
2009
G›da yoksullu¤u (açl›k)
1,35
1,29
0,87
0,74
0,48
0,54
0,48
Yoksulluk (g›da+g›da d›fl›)
26,96 28,12
25,60
20,50
17,81
17,79
17,11
18,08
Kifli bafl› günlük 1$’›n alt›**
0,20
0,01
0,02
0,01
-
-
-
-
Kifli bafl› günlük 2,15$’›n
3,04
alt›**
2,39
2,49
1,55
1,41
0,52
0,47
0,22
Kifli bafl› günlük 4,3$’›n
30,30 23,75
alt›**
20,89
16,36
13,33
8,41
6,83
4,35
Harcama esasl› göreli
yoksulluk***
14,18
16,16
14,50
14,70
15,06
15,12
*
1,29
14,74 15,51
Yeni nüfus projeksiyonlar›na göre revize edilmifltir.
** 1 $’›n sat›n alma gücü paritesine (SGP) göre karfl›l›¤› olarak 2002 y›l› için T618 281, 2003 y›l› için
T732 480, 2004 y›l› için T780 121, 2005 y›l› için T0,830400, 2006 y›l› için T0,921, 2007 y›l› için
T0,926, 2008 y›l› için T0,983 ve 2009 y›l› için T0,917 kullan›lm›flt›r.
*** Eflde¤er fert bafl›na tüketim harcamas› medyan de¤erinin %50’si esas al›nm›flt›r.
Tablo 6.4 incelendi¤inde 2002-2009 döneminde g›da yoksullu¤unun azald›¤›
görülmektedir. Uluslararas› karfl›laflt›rmalarda kullan›lan ve afl›r› yoksulluk olarak
da ifade edilen günde 1$’›n alt›nda gelire sahip olanlar›n varl›¤›na 2006 y›l›ndan
itibaren rastlanmamas› da olumlu bir geliflmedir. G›da ve g›da d›fl› harcamalar›
esas alan yoksulluk s›n›r› yöntemine göre kiflilerin yoksulluk oranlar› ise 2002 y›l›ndan itibaren dalgal› bir seyir izlemektedir. 2002 y›l›nda %26,96 olan g›da ve g›da d›fl› harcamalar› esas alan yoksulluk oran›, 2003 y›l›nda %28,12’ye yükselmifltir. Söz konusu oran 2003-2006 döneminde azalma e¤ilimde olmufl 2006, 2007 ve
2008 y›llar›nda ise hemen hemen ayn› düzeyde kalm›flt›r. G›da ve g›da d›fl› harcamalar› esas alan mutlak yoksulluk oran›nda 2008 y›l›ndan 2009 y›l›na bir art›fl görülmektedir. Nitekim 2008 y›l›nda %17,11 olan yoksulluk oran›, 2009 y›l› itibariyle %18,08’e yükselmifltir. Bu rakamlar, Türkiye genelinde neredeyse her befl kifliden birinin yoksul oldu¤unu göstermektedir. G›da ve g›da d›fl› harcamalar› içeren
yoksulluk oran›n›n 2003-2006 döneminde azalma e¤iliminde olmas›, bu dönemde gerçekleflen yüksek oranl› ekonomik büyüme ve görece düflük g›da enflasyonu ile aç›klanabilir.
Türkiye ‹statistik Kurumu’nun yoksullukla ilgili istatistiklerine dayanarak Türkiye’de yoksullu¤un genel görünümüne iliflkin baz› tespitlerde bulunmak mümkündür. Her fleyden önce, Türkiye’de yoksulluk oranlar› k›r-kent ayr›m› çerçevesinde
önemli ölçüde farkl›laflmaktad›r. G›da ve g›da d›fl› harcamalar› esas alan mutlak
yoksulluk oran›, 2009 y›l› rakamlar›na göre kentte %8,86 iken k›rda %38,69’dur. Bu
durum, Türkiye’de k›rsal kesimlerde yoksullu¤un kente göre çok daha ciddi boyutlarda oldu¤unu göstermektedir. Yoksullukla mücadele noktas›nda bu hususun
dikkate al›nmas› k›rda ve kentte yoksullu¤un kayna¤›ndaki nedenlere ba¤l› çözümler üretilmesi kaç›n›lmazd›r.
Yoksullu¤un görünümüne iliflkin bir baflka önemli husus da Türkiye’de hane
halk› büyüklü¤üne paralel olarak yoksulluk oranlar›n›n artmas›d›r. Yine 2009 y›l›
rakamlar›na göre Türkiye’de yoksulluk %38,50 oran› ile yedi ve daha fazla kifliden
oluflan hane halklar›nda en yüksek düzeydedir. Bunu befl-alt› kifliden oluflan hane
halklar›n›n yoksulluk oran› izlemektedir.
163
Türkiye’de yoksullu¤un görünümüne iliflkin bir baflka gösterge ise e¤itim düzeyi ile yoksulluk aras›ndaki negatif yönlü iliflkidir. E¤itim durumlar› itibar›yla bak›ld›¤›nda, Türkiye genelinde yoksulluk oranlar›n›n en çok okur-yazar olmayan veya
bir okul bitirmeyenlerde, bir di¤er ifadeyle e¤itim seviyesi düflük kesimlerde yo¤unlaflt›¤› dikkati çekmektedir. Nitekim 2009 y›l› rakamlar›, yoksulluk oran›n›n
%29,84 ile okur-yazar olmayan veya bir okul bitirmeyenlerde en yüksek; %0,71 ile
de yüksekokul, fakülte ve üstü e¤itim düzeyindeki kiflilerde en düflük oldu¤unu
göstermektedir. E¤itim düzeyi yüksek olan kiflilerde yoksulluk oran›n›n oldukça
düflük bir seviyede olmas›, e¤itimin kiflilerin istihdam edilebilirli¤i ve befleri sermayeleri üzerindeki olumlu etkisinin bir göstergesi olarak de¤erlendirilebilir.
Türkiye’de yoksullu¤un görünümünde dikkati çeken bir baflka husus ise çal›flan yoksullar›n oran›n›n genel yoksulluk oran›na oldukça yak›n olmas›d›r. 2009 y›l› rakamlar›na göre istihdamdaki fertlerin yoksulluk oran› %15,37’dir ve Türkiye
S‹ZDE istihdam›n
genelindeki yoksulluk oran›n›n sadece üç puan alt›ndad›r. BuSIRA
durum,
yoksullu¤un önlenmesi noktas›nda ne derece güçlü bir seçenek oldu¤unun sorgulanmas›n› gerektirmektedir. Bu noktada düzgün ifllerin yarat›lmas›n›n önemi ortaD Ü fi Ü N E L ‹ M
ya ç›kmaktad›r. Çal›flanlar›n haklar›n›n korundu¤u ve sosyal koruma ile birlikte yeterli düzeyde gelir getiren, üretken ifl anlam›ndaki düzgün ifllerin yarat›lmas›, istihS O R U
dam› yoksulluk riski karfl›s›nda önemli bir çözüm arac› haline getirebilecektir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Düzgün ifl, istihdam gelir ve sosyal koruman›n çal›flanlar›n haklar›ndan
standartD ‹ ve
K K sosyal
AT
lar›ndan ödün verilmeksizin baflar›labildi¤i bir ekonomik ve sosyal geliflme sürecine iflaret etmektedir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Ekonomik faaliyet durumu itibar›yla yoksulluk oranlar› incelendi¤inde ise 2009
y›l› rakamlar›na göre Türkiye’de yoksullu¤un 15 yafl›ndan küçük
fertlerde yo¤unAMAÇLARIMIZ
laflt›¤› görülmektedir. %25,77 olan 15 yafl›ndan küçük fertlerin yoksulluk oran›, çocuk yoksullu¤unun Türkiye’de önemli bir sorun oldu¤una iflaret etmektedir. Ekonomik faaliyet durumu itibar›yla 15 yafl›ndan küçük fertlerin ard›ndan,
K ‹ T A P%19,51 oran›yla ifl arayanlar›n yoksulluk oran› en yüksektir. Bu oran, iflsizlikle yoksulluk aras›ndaki kuvvetli ba¤› ortaya koyarak iflsizli¤in önemli bir yoksulluk nedeni oldu¤unu göstermektedir.
TELEV‹ZYON
2002-2009 döneminde Türkiye’de g›da ve g›da d›fl› harcamalar› esasSIRA
alanS‹ZDE
yoksulluk oranlar›ndaki e¤ilimi de¤erlendiriniz?
‹NTERNET
YOKSULLUKLA MÜCADELE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
8
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Yoksullukla mücadele, yoksullu¤un görünümü, boyutlar› ya da fliddetindeki farkl›l›klara ra¤men günümüzde az geliflmifl, geliflmekte olan ve Sgeliflmifl
ülkelerin
O R U
gündemlerinde önemli bir yer tutmaktad›r. Bu k›s›mda öncelikle yoksullukla mücadelenin sosyal politika aç›s›ndan tafl›d›¤› önem üzerinde durulacakt›r. Daha sonD‹KKAT
ra ise yoksullukla mücadele konusunda dünyadan ve Türkiye’den çeflitli uygulama
örnekleri incelenecektir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Sosyal Politika Aç›s›ndan Yoksullukla Mücadelenin Önemi
Öncelikle belirtmek gerekir ki yoksulluk konusu, ekonomi politikalar› ile sosyal
AMAÇLARIMIZ
politikalar›n ortak ilgi alan›d›r. Bu anlamda, yoksulluk sorunu ile etkin bir flekilde
mücadele edilebilmesi için ekonomik ve sosyal politikalar›n birlikte ve efl güdüm
içinde yürütülmesi de büyük önem tafl›maktad›r. Ekonomi politikalar›
K ‹ T A Pkapsam›nda
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
164
Sosyal Politika-I
örne¤in, daha çok üreterek ekonomik yönden büyüme ve zenginleflmenin sa¤lanmas›n›n, sanayileflmenin h›z kazanmas›n›n, ülkenin tüm kaynaklar›ndan ve teknolojik geliflmelerden en etkin flekilde yararlanman›n, enflasyonla mücadele etmenin
ve sosyal politika uygulamalar›n› finanse etmenin yoksullukla mücadelede önemli ifllevleri oldu¤u kuflku götürmemektedir. Toplumdaki bireylerin yaflamlar› boyunca karfl›laflabilecekleri tüm olumsuzluklara karfl› sosyal yönden korunmalar›n›
öngören kamusal karar ve uygulamalar› konu alan sosyal politikalar ise daha çok,
yoksullu¤un neden oldu¤u sosyal sorunlar›n önlenebilmesini ya da olabildi¤ince
azalt›lmas›n› hedeflemektedir. Sosyal devlet anlay›fl›n›n geliflmesiyle bu politikalar
do¤al olarak devletin görev ve sorumlulu¤u alt›nda yürütülmektedir. (Altan, 2004:
149, 151). ‹stihdam politikalar› yoksullukla mücadelede sosyal politikalar›n önemli bir aya¤›n› oluflturmaktad›r. Bunun yan›nda sosyal güvenlik politikalar›, asgari
ücret düzenlemeleri, reel ücretin korunmas›, çocuklar›n, gençlerin, yafll›lar›n ve
özürlülerin korunmas›, e¤itim, sa¤l›k, konut hizmetlerinin gelifltirilmesi, yoksullukla mücadele de öne ç›kan di¤er sosyal politika tedbirleridir (Altan, 2006: 154).
Sosyal devlet, sosyal ve ekonomik yaflam› yönlendirerek güçsüzleri, yoksullar›,
yard›ma muhtaç kiflileri koruyan ve onlara gerekli imkânlar› sunmak için sosyal ve
ekonomik kurumlar› tesis eden bir devlet anlay›fl›n› yans›tmaktad›r. Sosyal devletin en önemli görevi kiflileri ekonomik ve sosyal risklere karfl› koruyarak kiflilerin
ve bütünüyle toplumun refah›n› sa¤lamakt›r (Öztürk ve Öztürk, 2010: 144).
Toplumsal birlik, beraberlik ve dengeyi bozan, toplum kesimleri aras›nda ayr›l›k ve mücadeleye zemin haz›rlayarak devlet düzeninin sars›lmas›na neden olabilecek tehditleri bünyesinde bar›nd›ran yoksulluk sorunu sosyal devletin görev alan›ndaki ve sosyal politikan›n kapsam›ndaki en önemli sorunlardan biridir. Bu nedenle, yoksullukla mücadelede çok yönlü tedbirlerin düflünülüp uygulanmas› sosyal politikan›n önemli faaliyet alanlar›n›n bafl›nda gelmektedir. Sosyal politika, bütün insanlar›n içinde bulunduklar› toplumda güvenlik, bar›fl ve refah içinde yaflamalar›n› hedef alan ve toplumdaki çeflitli kesimler aras›ndaki mücadeleleri önleyerek devlet düzenini ayakta tutmaya yönelik önlemler bütünü olarak genifl anlamda düflünüldü¤ünde (Çubuk, 1986: 12) yoksullukla mücadelenin sosyal politika
aç›s›ndan önemi daha iyi anlafl›labilir.
Yoksullukla Mücadelede Dünyadan ve Türkiye’den
Uygulama Örnekleri
Mikrokredi: Mikrokredi,
resmî finans kurulufllar›na
eriflim olana¤› bulunmayan
yoksul ailelerin üretici
faaliyetlere giriflmelerine ve
tüketimlerini istikrarl› hâle
getirmelerine yard›mc›
olmak amac›yla, çok küçük
mebla¤larda (mikrokredi)
sa¤lanan kredidir.
Yoksullukla mücadelede dolayl› ve dolays›z olmak üzere genel olarak iki yaklafl›mdan söz etmek mümkündür. Dolayl› yaklafl›m, ekonomik büyümenin e¤itim,
sa¤l›k gibi temel hizmetlerin sunumunu ve istihdam olanaklar›n› art›raca¤› esas›na
dayanmaktad›r. Dolays›z yaklafl›m ise radikal reform, kamu harcamalar› ve yoksullukla mücadele programlar›n› kapsamaktad›r. Radikal reform, kaynaklar›n köklü
bir biçimde yeniden da¤›t›m› yoluyla eflitsizliklerin giderilerek yoksullu¤un azalt›lmas›d›r. Kamu harcamalar›, yoksullu¤un azalt›lmas› aç›s›ndan e¤itim, sa¤l›k ve
sosyal güvenlik alan›ndaki harcamalar› içermektedir. Yoksullukla mücadele programlar› ise yap›sal uyum politikalar› sonucunda artan yoksulluk karfl›s›nda birçok
ülkede, bir k›sm› Dünya Bankas› taraf›ndan desteklenen uygulamalar› kapsamaktad›r. Yoksullukla mücadele programlar› aras›nda yer alan uygulama örneklerinden biri de mikrokredi alan›ndad›r (fienses, 2006: 221-238).
Dünyadan Mikrokredi Uygulamalar›
Mikrokredi uygulamalar› Afrika, Bangladefl, Bosna-Hersek ve di¤er baz› Do¤u Avrupa Ülkeleri, Endonezya, Ermenistan, Gürcistan, K›rg›zistan, Pakistan, Hindistan,
Orta ve Latin Amerika ülkeleri ile ABD gibi ülkelerde mevcuttur. 1980’lerde yoksullar için Bangladefl’in en büyük sivil toplum kuruluflu olan ve özel bir banka statüsü kazanan Grameen Bank taraf›ndan topraks›z kiflilere özel bir uygulama bafllat›lm›flt›r. Bugün Bangladefl’in mikrokredi uygulamas› dünyadaki en kapsaml› uygulamad›r. Hükûmet bu program› kullanarak 2015 y›l›na kadar ülkedeki yoksullu¤u yar›ya indirmeyi hedeflemektedir. Bu program›n en büyük uluslararas› finansal
deste¤i Dünya Bankas›ndan gelmekte olup, 5.5 milyon kifli Dünya Bankas›n›n
yoksullukla mücadele mikrokredi program›ndan borç alm›flt›r.
Bangladefl’te de di¤er ülkelerde oldu¤u gibi yoksullar, tüm ifl olanaklar›ndan ve
ulusal ve özel bankalardan kredi ve borç alabilme olana¤›ndan yoksundurlar. Di¤er yandan, ülkede tavukçuluk, sütçülük, inek yetifltirme, küçük ticaret, pansiyonculuk, seramik gibi birçok gelir getirici ifle bafllamak için gerekli küçük miktardaki
finansmana ulaflamama yoksullu¤u bu kesimlerde kroniklefltirmektedir. Bu anlamda, mikrokredi milyonlarca yoksulun bu tür engelleri aflmas›na ve yaflamlar›n› iyilefltirmesine olanak sa¤lamaktad›r. Bangladefl’te mikrokredi kullan›c›lar›n›n %
80’ini kad›nlar oluflturmakta ve bu sayede karar verme mekanizmalar›nda etkili olmaya bafllayan kad›nlar›n hane halk›n›n refah düzeyine katk›da bulunduklar›,
özellikle çocuklar›n e¤itimine ve sa¤l›¤›na daha büyük harcama yapt›klar› gözlenmektedir (DPT, 2007:26).
Türkiye’den Uygulama Örnekleri
Türkiye’deki örneklere bak›ld›¤›nda uygulamalar›n daha çok en yoksul kesime yönelik sosyal yard›mlar konusunda yo¤unlaflt›¤› görülmektedir. Sosyal Yard›mlaflma
ve Dayan›flma Genel Müdürlü¤ü kapsam›ndaki Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP)
2001’de bafllat›lan görece yeni uygulamalardan birisidir. SRAP’›n amac› üst üste yaflanan ekonomik krizler sonras› oluflan yoksullukla mücadelede etkin politikalar›n
gelifltirilmesi ve bu politikalar› uygulayan kamu kurumlar›n›n kurumsal kapasitelerinin güçlendirilmesidir. SRAP; H›zl› Yard›m, fiartl› Nakit Transferi (fiNT), Yerel Giriflimler ve Kurumsal Geliflim bileflenlerinden oluflmaktad›r. SRAP’›n fiartl› Nakit
Transferi bilefleni kapsam›nda, yoksulluk nedeniyle çocuklar›n› okula kaydettiremeyen, gönderemeyen veya okuldan almak zorunda kalan, okul öncesi çocuklar›n› düzenli sa¤l›k kontrollerine götüremeyen ailelerin ya da düzenli sa¤l›k kontrollerini yapt›ramayan anne adaylar›n›n ekonomik yönden desteklenmesi ve Türkiye’de düzenli bir nakit sosyal yard›m sisteminin yerlefltirilmesi amaçlanmaktad›r
(DPT, 2007: 30).
Türkiye’de mikrokredi konusunda ise bafll›ca iki uygulamadan söz edilebilir.
‹lk mikrokredi uygulamas› Kad›n Eme¤ini De¤erlendirme Vakf› taraf›ndan Maya
Mikro Ekonomik Destek ‹flletmesi ad›yla Marmara deprem bölgesinde 2002’de
bafllat›lm›flt›r. Bu kurum, özellikle yoksul kad›nlara kendi ifllerini kurmalar› konusunda finansal ve teknik destek sa¤lamaktad›r. Hâlen Kocaeli, ‹stanbul, Sakarya ve
Düzce’de faaliyetini sürdürmektedir. Mikrokredi uygulamas› alan›ndaki ikinci oluflum ise 2003 y›l›nda Türkiye ‹sraf› Önleme Vakf› ile Bangladefl kökenli Grameen
Bank’›n ifl birli¤i ile Diyarbak›r’da oluflturulan uygulamad›r. Türkiye’de mikrokredi
uygulamas› hâlen 46 il ve toplam 67 flubede uygulanmaktad›r (Taban ve fiengür,
2011: 616, 617).
165
166
Sosyal Politika-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Gelir da¤›l›m› ve yoksullukla ilgili temel kavramlar› tan›mlamak.
Gelir da¤›l›m›, bir ülkede belirli bir dönemde (genellikle bir y›l içinde) üretilen gelirin kifliler, gruplar ya da üretim faktörleri aras›ndaki da¤›l›m› olarak tan›mlanabilir. Gelirin, kifliler ya da nüfus
gruplar› aras›ndaki da¤›l›m› kiflisel; üretim faktörleri aras›ndaki da¤›l›m› ise fonksiyonel gelir
da¤›l›m›d›r. Bunun d›fl›nda, serbest piyasada oluflan ve birincil gelir da¤›l›m› olarak ifade edilen
gelir da¤›l›m›n›n ortaya ç›kard›¤› dengesizlikleri
gidermeye yönelik devlet müdahalesi ikincil gelir da¤›l›m›n› ortaya ç›karmaktad›r.
Yoksulluk kavram› da farkl› flekillerde tan›mlanabilmektedir. Asgari geçim düflüncesini esas
mutlak yoksulluk kavram›, kiflilerin ya da hane
halk›n›n yaflamlar›n› sürdürebilmek için gerekli
olan g›da veya g›da+g›da d›fl› harcamalar gibi temel ihtiyaçlara dayanmaktad›r. Göreli yoksulluk
kavram›nda ise ülkede üretilen ortalama gelirin
belirli bir yüzdesi (genellikle %50) yoksulluk s›n›r› olarak kabul edilmektedir. Gelir yoksullu¤unda asgari bir yaflam düzeyini sa¤lamak için
gerekli olan gelir düzeyi esas al›n›rken, insani
yoksulluk kavram›nda temel ihtiyaçlar›n yan› s›ra ekonomik, sosyal ve kültürel yoksunluklar da
dikkate al›nmaktad›r.
Gelir da¤›l›m›n›n ve yoksullukla mücadelenin
sosyal politika aç›s›ndan önemini aç›klamak.
Gelir da¤›l›m› adaletsizli¤i ve yoksulluk toplumsal bar›fl› tehdit eden toplumsal sorunlar›n bafl›nda gelmektedir. Toplumu oluflturan bireyler temel ihtiyaçlar› karfl›land›¤› ve güvence alt›na al›nd›¤› ölçüde kifliliklerini ve topluma olan güven
duygular›n› gelifltirebilirler. Toplumsal birlik, beraberlik ve dengeyi bozan, toplum kesimleri aras›nda ayr›l›k ve mücadeleye zemin haz›rlayarak
devlet düzeninin sars›lmas›na neden olabilecek
tehditleri bünyesinde bar›nd›ran yoksulluk sorunu sosyal devletin görev alan›ndaki ve sosyal politikan›n kapsam›ndaki en önemli sorunlardan
biridir. Bu nedenle, gelir da¤›l›m› eflitsizli¤i ve
yoksullukla mücadelede çok yönlü tedbirlerin
düflünülüp uygulanmas› sosyal politikan›n önemli faaliyet alanlar›n›n bafl›nda gelmektedir.
N
A M A Ç
3
N
AM A Ç
4
Gelir da¤›l›m›n› belirleyen faktörleri ve gelir da¤›l›m› politikas›n›n araçlar›n› s›ralamak.
Bir ülkede gelir da¤›l›m›n› etkileyen birçok ekonomik ve sosyal faktör bulunmaktad›r. Nüfus art›fl› ve göç gelir da¤›l›m›n› belirleyen demografik
faktörler aras›ndad›r. Bunun d›fl›nda mal ve faktör piyasalar›n›n tam ya da aksak rekabet koflullar›nda olmas› da gelir da¤›l›m›n› etkilemektedir.
Bu faktörlerin d›fl›nda, teknolojik geliflme düzeyi, üretim faktörlerinin niteli¤i, servet da¤›l›m›,
enflasyon ve iktisadi krizler ve kamusal mal ve
hizmetlerin da¤›l›m› gelir da¤›l›m›n› belirleyen
di¤er ekonomik ve sosyal faktörler aras›ndad›r.
Gelir da¤›l›m›ndaki dengesizliklerin giderilmesi
amac›na yönelik politika araçlar› ise iflgücü piyasas› ve ücret politikalar›, maliye politikas›, fiyat
politikas›, gelirler politikas›, servet politikas›, e¤itim politikas› ve sosyal güvenlik politikas› olarak
s›ralanabilir.
Gelir da¤›l›m› eflitsizli¤i ve yoksulluk sorununun dünyadaki ve Türkiye’deki görünümünü
özetlemek.
Dünya Bankas›n›n yay›nlad›¤› World Development Indicators 2011 Raporu’nda, Sat›n Alma Gücü Paritesi’ne göre dünyan›n en zengin ve en
yoksul 10 ülkesinin dünya gelirinden elde ettikleri paylar aras›nda çok büyük bir fark vard›r. Kifli bafl›na düflen millî gelir aç›s›ndan dünyan›n en
zengin ülkesi olan Norveç’te kifli bafl›na düflen
millî gelir 55.420 $ iken, dünyan›n en yoksul ülkesi Burundi’de bu rakam sadece 390 $’d›r. Türkiye’de kiflisel gelir da¤›l›m› eflitsizli¤ini gösteren
Gini Katsay›s› 2009 y›l› itibar›yla 0,41’dir. Türkiye’de Gini Katsays›s›’n›n yüksekli¤i 0,31 olan
OECD ülkeleri ortalamas› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda
daha net görülmektedir.
Dünya Bankas›n›n belirledi¤i yoksulluk s›n›rlar›na göre günlük 1.25 $’›n alt›nda yaflam›n› sürdüren insanlar özelikle Güney Asya ve Alt-Sahra
Afrika ülkelerinde yo¤unlaflmaktad›r. Alt-Sahra
Afrika ülkelerinde nüfusun yar›s› günlük 1,25
$’dan daha az bir gelirle yaflam mücadelesi vermektedir. Türkiye’de g›da+g›da d›fl› harcamalar›
esas alan yoksulluk oran› 2009 y›l› itibar›ylea
%18,08’dir. Bu rakamlar, Türkiye genelinde ne-
redeyse her befl kifliden birinin yoksul oldu¤unu
göstermektedir. Türkiye’de yoksulluk k›rda kente göre çok daha yüksek düzeydedir. Ayr›ca e¤itim seviyesi düflük kiflilerde ve kalabal›k hanelerde de yoksulluk oranlar› daha yüksektir.
N
A M A Ç
5
Yoksullukla mücadele programlar› kapsam›nda
dünyadaki ve Türkiye’deki uygulama örneklerini aç›klamak.
Yoksullukla mücadele programlar› kapsam›nda
dünyadaki uygulama örnekleri aras›nda mikrokredilerden söz edilebilir. Mikrokredi uygulamalar› Afrika, Bangladefl, Bosna-Hersek ve di¤er baz›
Do¤u Avrupa Ülkeleri, Endonezya, Ermenistan,
Gürcistan, K›rg›zistan, Pakistan, Hindistan, Orta
ve Latin Amerika Ülkeleri ile ABD gibi ülkelerde
mevcuttur. 1980’lerde yoksullar için Bangladefl’in
en büyük sivil toplum kuruluflu olan ve özel bir
banka statüsü kazanan Grameen Bank taraf›ndan topraks›z kiflilere özel bir uygulama bafllat›lm›flt›r. Bugün Bangladefl’in mikrokredi uygulamas› dünyadaki en kapsaml› uygulamad›r. Türkiye’deki örneklere bak›ld›¤›nda uygulamalar›n
daha çok en yoksul kesime yönelik sosyal yard›mlar konusunda yo¤unlaflt›¤› görülmektedir.
2001 y›l›nda bafllat›lan Sosyal Riskin Azalt›mas›
Projesi bu kapsamda de¤erlendirilebilir. Türkiye’de mikrokredi konusunda ise bafll›ca iki uygulamadan söz edilebilir. ‹lk mikrokredi uygulamas› Kad›n Eme¤ini De¤erlendirme Vakf› taraf›ndan Maya Mikro Ekonomik Destek ‹flletmesi
ad›yla Marmara deprem bölgesinde 2002’de bafllat›lm›flt›r. ‹kinci oluflum ise 2003 y›l›nda Türkiye
‹sraf› Önleme Vakf› ile Bangladefl kökenli Grameen Bank’›n ifl birli¤i ile Diyarbak›r’da oluflturulan uygulamad›r.
167
168
Sosyal Politika-I
1. Devletin belirli bir dönem içerisinde serbest piyasada oluflan gelire çeflitli yollarla müdahale etmesi sonucu oluflan gelir da¤›l›m›na ne ad verilir?
a. Fonksiyonel gelir da¤›l›m›
b. Birincil gelir da¤›l›m›
c. Sektörel gelir da¤›l›m›
d. Kiflisel gelir da¤›l›m›
e. ‹kincil gelir da¤›l›m›
2. Afla¤›dakilerden hangisi gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizlikleri azaltmak için sosyal politika kapsam›nda izlenmesi gereken politikalardan biri de¤ildir?
a. Vergi sisteminde dolays›z vergilerin pay›n›n azalt›lmas›
b. Eflit ifle eflit ücret politikas›
c. E¤itimde f›rsat eflitli¤inin sa¤lanmas›
d. Sosyal transferlerin art›r›lmas›
e. Servet üzerinden al›nan vergilerin art›r›lmas›
3. Reel ücretlerin düflmesine, yat›r›m ve istihdam olanaklar›n›n azalmas›na ve iflsizlik oranlar›n›n artmas›na
neden olarak gelir da¤›l›m›n› düflük gelirli kesimler aleyhine etkileyen faktör afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bölgesel geliflmifllik farklar›
b. Piyasan›n tam rekabet koflullar›ndan uzak olmas›
c. Ekonomik krizler
d. Küreselleflme
e. Servet da¤›l›m›ndaki dengesizlik
4. Sosyal amaçl› transfer harcamalar› ve düflük gelir
gruplar›n›n kulland›¤› mal ve hizmetlerin fiyatlar›nda
indirimli tarife uygulanmas› gibi politikalar afla¤›daki
gelir da¤›l›m› politikas› araçlar›ndan hangisinin kapsam›nda yer almaktad›r?
a. Sosyal güvenlik politikas›
b. Servet politikas›
c. Maliye politikas›
d. E¤itim politikas›
e. ‹flgücü piyasas› politikas›
5. Afla¤›daki yoksulluk türlerinin hangisinde, al›nmas›
gereken günlük kalori miktar› ya da yap›lan tüketim harcamalar› gibi belirli bir standard›n ya da standartlar setinin afla¤›s›nda kalma durumu söz konusu olmaktad›r?
a. Göreli yoksulluk
b. Objektif yoksulluk
c. Gelir yoksullu¤u
d. ‹nsani yoksulluk
e. Sübjektif yoksulluk
6. Göreli yoksulluk s›n›r› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden
hangisi do¤rudur?
a. Göreli yoksulluk s›n›r›nda g›da ve g›da d›fl› harcamalar›n maliyeti esas al›nmaktad›r.
b. Ülkedeki ortalama gelir düzeyinin yüksek ya da
düflük olmas›n›n göreli yoksulluk s›n›r› üzerinde
herhangi bir etkisi bulunmamaktad›r.
c. Ülkedeki ortalama gelir düzeyi azald›kça yoksulluk s›n›r› yükselmektedir.
d. Bir ülkede gini katsay›s›n›n yüksek olmas› durumunda göreli yoksullar ortalama gelire sahip
olanlardan kolayl›kla ay›rt edilebilmektedir.
e. Göreli yoksulluk s›n›r›nda temel g›da maddelerinden oluflan g›da sepetinin maliyeti esas al›nmaktad›r.
7. Dünya genelinde sat›n alma gücü paritesine göre
günde 1.25 $’›n alt›nda gelir elde edenlerin toplam nüfusa oran›n›n en yüksek oldu¤u ülke grubu afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Orta Do¤u ve Kuzey Afrika
b. Latin Amerika ve Karayipler
c. Do¤u Asya ve Pasifik
d. Alt-Sahra Afrika
e. Güney Asya
8. Türkiye’de yoksullu¤un görünümü ile ilgili olarak
afla¤›da belirtilen ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Türkiye’de 2006 y›l›ndan itibaren kifli bafl›na
günlük 1$’›n alt›nda yaflayan yoksul kesim bulunmamaktad›r.
b. Türkiye’de yoksulluk oranlar› k›rsal kesimlerde
kentsel kesimlere göre daha düflüktür.
c. Türkiye’de hane halk› büyüklü¤ü artt›kça yoksulluk oranlar› da artmaktad›r.
d. Türkiye’de e¤itim seviyesi yüksek olan kiflilerde
yoksulluk oranlar› daha düflüktür.
e. Türkiye’de g›da ve g›da d›fl› harcamalar› esas alan
yoksulluk oran› harcama esasl› göreli yoksulluk
oranlar›ndan daha yüksek seyretmektedir.
“
9. Afla¤›dakilerden hangisi yoksullukla mücadelede
sosyal politika kapsam›nda yer alan politikalardan biri
de¤ildir?
a. Enflasyonla mücadele politikalar›
b. Sosyal yard›m politikalar›
c. Konut politikalar›
d. Asgari ücret politikalar›
e. Engellilerin, çocuklar›n ve yafll›lar›n korunmas›na yönelik politikalar
10. Afla¤›dakilerden hangisi Sosyal Riskin Azalt›lmas›
Projesi’nin bileflenleri aras›nda yer alan fiartl› Nakit
Transferi’nin hedeflerinden biri de¤ildir?
a. Yoksulluk nedeniyle çocuklar›n› okula kaydettiremeyen ailelerin ekonomik yönden desteklenmesi
b. Temel ihtiyaçlar›n› karfl›layamayan ailelerin g›da
ve giyecek gibi ayni yard›mlarla desteklenmesi
c. Yoksulluk nedeniyle çocuklar›n› düzenli sa¤l›k
kontrolüne götüremeyen ailelerin ekonomik
yönden desteklenmesi
d. Yoksulluk nedeniyle düzenli sa¤l›k kontrolü
yapt›ramayan anne adaylar›n›n ekonomik yönden desteklenmesi
e. Türkiye’de düzenli bir nakit sosyal yard›m sisteminin yerlefltirilmesi
169
Almanya’da nüfusun alt›da biri yoksulluk s›n›r›nda yafl›yor.
4 Kas›m 2011 Cuma 10:41
FRANKFURT - Her on kifliden birinin afl›r› borçlu oldu¤u Almanya’da nüfusun alt›da birinden fazla kesiminin
de yoksulluk s›n›r›nda yaflad›¤› ortaya ç›kt›. Araflt›rmalara göre halk›n neredeyse yüzde 16’s› ayda 940 Euro’nun alt›nda gelirle yaflam›n› sürdürmeye çal›fl›yor.
Almanya’da nüfusun yüzde 15,6’s›n›n yoksulluk tehlikesiyle karfl› karfl›ya oldu¤u aç›kland›. Federal ‹statistik
Dairesinin yeni aç›klad›¤› rakamlara göre, özellikle iflsizler ve tek bafl›na çocuk yetifltirenlerin risk grubunda
yer ald›¤› belirtildi. 2009 y›l›na kadar olan verilerin de¤erlendirilmesi ›fl›¤›nda ulafl›lan sonuçlar itibariyle Almanya’da yaflayan her alt› kifliden biri yoksulluk tehdidi alt›nda bulunuyor. Her on iflsizden yedisi yoksulluk
riski alt›nda bulunurken, bu oran çal›flanlarda ise her
on dört kiflide bir ç›kt›.
Wiesbaden’de bulunan Federal ‹statistik Dairesinin rakamlar›na göre, çocu¤uyla tek bafl›na yaflayan hanelerin yar›ya yak›n› yoksullukla karfl› karfl›ya bulunuyor.
Çocuklu ve ebeveynlerin ikisinin de bir arada oldu¤u
hanelerde ise bu oran yüzde 14,6 ç›kt›. Tek bafl›na yaflayan her on kifliden üçü ise fakirli¤in s›n›r›nda bulunuyor. Rakamlar›n gösterdi¤i en çarp›c› gerçeklerden
biri ise 65 yafl›n alt›nda ve iki kifliden müteflekkil her on
haneden birinin fakirli¤in s›n›r›nda yafl›yor olmas›. Yoksulluk s›n›r›na iliflkin hesaplama y›ll›k gelire göre belirleniyor. Buna göre ald›¤› sosyal yard›mlarla birlikte y›ll›k geliri 11 bin 278 Euro’nun ya da di¤er bir hesaplamayla ayl›k geliri 940 Euro’nun alt›nda olanlar fakirlik
s›n›r›na yaklaflm›fl say›l›yor. Yoksulluk s›n›r› araflt›rmas›nda dikkat çeken di¤er bir husus da 2008 y›l›na k›yasla durumda herhangi bir iyileflme görülmedi¤i gibi yoksullaflmada oran›n yüzde 0,1 artmas› oldu.
”
Kaynak: http://www.habergalerisi.com/haber/almanyada-nufusun-altida-biri-yoksulluk-sinirinda-yasiyor495488.html
170
Sosyal Politika-I
Okuma Parças›
On dokuzuncu yüzy›ldaki yoksulluk kuramlar› yoksullu¤un, yoksullar›n kendisinden kaynakland›¤›n› kabul
etmekteydiler. Bireyin içinde bulundu¤u ortam›n ya da
toplumun yoksullar›n gereksinmelerini karfl›lamak gibi
bir yükümlülükleri yoktu. ‹ngiliz sosyolog Herbert Spencer yoksullar› fliddetle elefltirirken, yoksulluk içinde yaflayan “zavall› birey”e ilgi gösterenlerin görüflünü kabul
etmemekteydi. Spencer’e göre “sefih yaflam” sürenlerin
eylemlerini engellemek için onlara yard›m etmek do¤al
de¤ildi. Spencer, çal›flmay›p tembellik yapanlar›n yemek yemesine izin verilmemesi gerekti¤ini savunmaktayd›. Belirli bireylerin yoksul olmas›n›n aç›klanmas›nda anahtar, onlar›n ahlaki karakterinin nedenlerinin incelenmesinde bulunabilirdi.
Spencer, devletin bireylerin yaflam›na mümkün oldu¤unca az müdahale etmesi gerekti¤ini düflünmekteydi.
E¤er yoksul yasas› ya da refah sistemi yoksullara tamamen minimum miktardan biraz fazla verse, tembellik
ve moral düflüklü¤ü tüm nüfusa yay›labilirdi. Bireyler,
kendi yaflamlar›n› sürdürmek için çal›flmay› benimsemek yerine kendilerine sunulan kolay yaflam› daha çekici bulabilirlerdi. Burada, sonuç olarak toplum zararl›
ç›kabilir ve ekonomisi baflar›l› olamazd›.
Viktorya Britanyas›’nda moda olan evrimci düflüncelere
Spencer tümüyle kat›lmaktayd›. “Güçlü olan›n yaflam›n› sürdürmesi” sözünü özdeyifl haline getiren Spencer’e
göre, toplumun gelimesi ve daha baflar›l› olmas› isteniyorsa güçlü olan ve çok çal›flanlar›n gücünün karfl›l›¤›
olan ödüle sahip olabilmesine izin verilmeliydi. Güçsüz, yetersiz ve tembel hak etti¤i yoksul yaflama mahkûm edilmeliydi. Yoksulluk, olmadan çal›flmak için ödül
ortadan kalkaca¤›ndan, yoksulluk toplum için bir gereksinmeydi.
Yoksullukla ilgili bu tür aç›klamalar modern Britanya’da halen etkisini sürdürmektedir. Avrupa Toplulu¤u’nda yap›lan bir araflt›rmada ortalama %45 Britanya’l›ya karfl›n Avrupa Birli¤i üyesi di¤er ülkelerin %28’i
yoksullu¤u tembellik olarak nitelendirmifllerdir. Bu tür
teorilerin popüler olmas›n›n nedenlerinin bir k›sm›nda,
Britanya Medya’s›n›n yoksullukla ilgili haberleri etken
olabilir. Peter Golding ve Sue Middleton’a göre birçok
gazete haberinde yoksulluk yard›m› alan kifliler “otlakç›lar” olarak sergilenmektedir. Golding ve Middleton’un
araflt›rmas›na göre bas›nda ç›kan say›s›z haberde sosyal
güvenlikle yaflayanlar›n, vergisini ödeyenlerin paralar›yla nas›l rahat ve hatta afl›r› bir yaflam fleklinden keyif
ald›klar› anlat›lmaktad›r.
Bugün sadece birkaç sosyolog yoksullu¤un bireysel
aç›klamalar›n› kabul etmektedir. Sosyologlar en az›ndan, yoksulu¤u bireylerin özelli¤i olarak de¤il, aile ya
da topluluk gibi sosyal gruplar›n özelli¤i olarak görürler. Birçok sosyolog daha da ileri giderek, bolluk ortas›nda yoksullu¤un var olmas›nda refah devletinin ya da
toplumun yap›s›n›n cömertli¤inin de¤il, yetersizli¤inin
sorumlu oldu¤unu tart›fl›rlar. Baz›lar›na göre, yoksullu¤un bireysel aç›klamalar›, yoksullar›n çekti¤i adaletsizli¤i gizlemek için oluflturulmufl bir duman perdesinden
öte bir fley de¤ildir. Amerikal› yazar William Ryan’a göre “sorumlulu¤u madura yüklemek” çektiklerinin di¤erlerinin elinde oldu¤unu örneklemektedir (Haralambos
and Holborn, 1991: 205-210).
Kaynak: Nurgün Oktik, “Yoksulluk Olgusuna Kavramsal ve Kuramsal Yaklafl›mlar”, Türkiye’de Yoksulluk
Çal›flmlar›, Der. Nurgün Oktik, ‹zmir: Yak›n Kitabevi,
2008.
1. e
2. a
3. c
4. c
5. b
6. d
7. d
8. b
9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gelir Da¤›l›m› ile ‹lgili Temel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gelir Da¤›l›m› Politikas›n›n
Araçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gelir Da¤›l›m›n› Belirleyen
Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gelir Da¤›l›m› Politikas›n›n
Araçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yoksullukla ‹lgili Temel
Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yoksullu¤un Ölçülmesi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Dünyada Yoksulluk” konusunu yeniden gözden geçirin
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’de Yoksullu¤un
Boyutlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yoksullukla Mücadelenin
Sosyal Politika Aç›s›ndan Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yoksullukla Mücadelede
Dünyadan ve Türkiye’den Uygulama Örnekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
171
S›ra Sizde 1
Kiflisel gelir da¤›l›m›, bir ekonomide belirli bir dönemde üretilen millî gelirin kifliler, aileler ya da nüfus gruplar› aras›ndaki da¤›l›m›d›r. Kiflisel gelir da¤›l›m›nda, geliri elde edenlerin bu geliri hangi üretim faktörü s›fat›yla elde ettikleri dikkate al›nmaz. Bir di¤er ifadeyle
önemli olan elde edilen gelirin kayna¤› ve bileflimi de¤il, miktar›d›r. Fonksiyonel gelir da¤›l›m› ise millî gelirin onu üreten üretim faktörleri aras›ndaki da¤›l›m›d›r
ve burada önemli olan husus gelirin kayna¤›d›r.
S›ra Sizde 2
Gelir da¤›l›m› adaletsizli¤i toplumsal bar›fl› tehdit eden
bir toplumsal sorundur. Toplumu oluflturan bireyler temel ihtiyaçlar› karfl›land›¤› ve güvence alt›na al›nd›¤›nda kifliliklerini ve topluma olan güven duygular›n› gelifltirebilirler. Sosyal politika, ekonomik refah art›fl›n›
genifl toplum kesimlerine yayg›nlaflt›rd›¤› ölçüde toplumsal dengenin oluflmas›na katk›da bulunabilir. Toplumu oluflturan kifliler ve sosyal gruplar aras›ndaki yaflam düzeylerinde, toplumsal hizmetlerden yararlanma
da ve ekonomik olanaklara ulaflabilme de var olan farklar› azaltmak, sosyal politikan›n genel kalk›nma içindeki bafll›ca hedeflerindendir.
S›ra Sizde 3
Ekonomik krizlerin yafland›¤› dönemlerde artan enflasyonla birlikte ücretin sat›n alma gücünü ifade eden reel ücretler azalmaktad›r. Ekonomik krizler, iflsizli¤in artmas›na, yat›r›m ve istihdam olanaklar›n›n daralmas›na
neden olarak da gelir da¤›l›m› üzerinde olumsuz etkilerde bulunmaktad›r. Eme¤i d›fl›nda baflkaca bir gelire
sahip olmayan kesimler krizlerin etkisiyle, daha düflük
bir ücreti kabul etme, kay›t d›fl› sektöre kayma ya da iflsiz kalma seçenekleriyle karfl› karfl›ya gelmektedirler.
S›ra Sizde 4
Devlet, maliye politikas› arac›l›¤› ile ikincil gelir da¤›l›m›n› vergiler ve kamu harcamalar› yoluyla etkilemektedir.
S›ra Sizde 5
2002-2009 döneminde Gini katsay›s› sadece 2005 y›l›nda 0,40’›n alt›na inmifltir. 2002-2009 dönemi boyunca
genel olarak 0,40 ve üzerinde bir oranda gelir da¤›l›m›
eflitsizli¤i mevcuttur. Türkiye’de Gini katsay›s›n›n yüksekli¤i OECD ülkeleri ortalamas› (0,31) ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha net görülmektedir.
S›ra Sizde 6
Mutlak yoksulluk kavram› asgari geçim düflüncesinden
hareket eden bir kavramd›r ve kiflilerin ya da hane halk›n›n yaflamlar›n› sürdürebilmek için gerekli olan g›da
veya g›da+g›da d›fl› harcamalar›n›n maliyetini yoksulluk
s›n›r› olarak esas al›r. Göreli yoksulluk kavram› ise yoksullu¤u sadece mutlak anlamda bir yaflam› sürdürme
meselesi olarak görmemektedir. Buna göre, göreli yoksulluk, kifli ya da hane halk›n›n sahip oldu¤u gelir düzeyinin, içinde yaflad›klar› toplumdaki ortalama gelir
düzeyinin belirli bir yüzdesi ile karfl›laflt›r›lmas› esas›na
dayanmaktad›r.
S›ra Sizde 7
Dünya Bankas›n›n günlük 1,25 $ yoksulluk s›n›r› esas
al›nd›¤›nda dünyan›n en yoksul bölgesinin Alt-Sahra
Afrika oldu¤u görülmektedir. Güney Asya ise Alt-Sahra
Afrika’dan sonra en yoksul ikinci bölgedir. Dünya Bankas›n›n günlük 2 $ olan yoksulluk ölçütü esas al›nd›¤›nda ise Alt-Sahra Afrika ve Güney Asya’daki yoksul
nüfus oran›n›n %70’lere ulaflt›¤› görülmektedir. Günlük
2 $ yoksulluk ölçütüne göre yoksul nüfusun en az oldu¤u ülke grubu ise Avrupa ve Merkez Asya’d›r.
S›ra Sizde 8
G›da ve g›da d›fl› harcamalar› esas alan yoksulluk oran›
Türkiye’de özellikle 2002 ve 2003 y›llar›nda oldukça
yüksektir. 2003 y›l›nda %28,12 olan yoksulluk oran›
2004 y›l›ndan itibaren azalmaya bafllam›fl ve 2008 y›l›nda %17,11’e gerilemifltir. Bu dönemde yoksulluk oranlar›n›n azalmas›nda ekonomik büyüme süreciyle birlikte görece düflük g›da enflasyonu da etkili olmufltur. G›da ve g›da d›fl› harcamalar› esas alan yoksulluk oran›nda 2009 y›l›nda ise bir önceki y›la göre yaklafl›k bir puanl›k bir art›fl yaflanm›flt›r.
172
Sosyal Politika-I
Aksu, Ömer (1993). Gelir ve Servet Da¤›l›m›, ‹stanbul.
Aktan Can ve Vural ‹stiklal (2002a). “Gelir Da¤›l›m›nda
Adaletsizlik ve Gelir Eflitsizli¤i: Terminoloji, Temel
Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri”. Yoksullukla
Mücadele Stratejileri, Ankara.
Aktan Can ve Vural ‹stiklal (2002b). “Yoksulluk:
Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri”.
Yoksullukla Mücadele Stratejileri, Ankara.
Altan, Ömer Zühtü (2006). Sosyal Politika Dersleri,
Eskiflehir.
Ar›c›, Kadir (1999). Sosyal Güvenlik Dersleri, Ankara.
Baflo¤lu, Ufuk ve di¤erleri (1999). Gelir Bölüflümü
Teori ve Politika, Bursa: Ekin Kitabevi.
Çubuk, Ali (1986). Sosyal Politika ve Sosyal Güvenlik,
Ankara.
Dinler, Zeynel (2001). ‹ktisada Girifl, Bursa: Ekin
Kitabevi.
DPT. (2001). Sekizinci Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan›,
Gelir Da¤›l›m›n›n ‹yilefltirilmesi ve Yoksullukla
Mücadele Özel ‹htisas Komisyonu Raporu,
Ankara.
DPT. (2007). Dokuzuncu Kalk›nma Plan›, Gelir
Da¤›l›m› ve Yoksullukla Mücadele Özel ‹htisas
Kommisyonu Raporu, Ankara.
E¤ilmez, Mahfi (2009). Makro Ekonomi, ‹stanbul.
Erdo¤an, Güzin (2002). “Türkiye’de ve Dünyada
Yoksulluk Ölçümleri Üzerine De¤erlendirmeler”.
Yoksullukla Mücadele Stratejileri, Ankara.
Güven, Sami (1995). Sosyal Politikan›n Temelleri,
Bursa: Ezgi Kitabevi.
Kamerman, Sheila ve Kahn Alfred J. (1997). “The
Problem of Poverty in the Advanced Industrialized
Countries and Policy and Programme Response”.
Poverty and Human Development, Human
Development Papers. New York.
Lipton, M. (1997). “Defining and Measuring Poverty:
Conceptual Issues”. Poverty and Human
Development, Human Development Papers,
New York.
Öztürk, Naz›m (2009). ‹ktisatta Bölüflüm, Ankara:
Palme Yay›nc›l›k.
Öztürk, N., Öztürk Y. (2010). Yoksullukla Mücadelede
Sosyal Yard›mlaflma ve Dayn›flma Vak›flar›,
Ankara: Palme Yay›nc›l›k.
fienkal, Abdülkadir (2005). Küreselleflme Sürecinde
Sosyal Politika, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.
fienses, Fikret (2006). Küreselleflmenin Öteki Yüzü
Yoksulluk, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Taban, S., fiengür M. (2011). “Yoksullukla Mücadele
Stratejisi Olarak Mikrokredi Uygulamas›: Eskiflehir ‹l
Örne¤i”. Uluslararas› Yoksullukla Mücadele
Sempozyumu Deneyimler ve Yeni Fikirler,
Ankara: SYDGM Yay›nlar›.
TÜ‹K. Yoksulluk ‹statistikleri, http://www.tuik.gov.tr
(Eriflim Tarihi: 06.01.2011)
TU‹K. (2008). Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas›
sonuçlar› 2008 Haber Bülteni, Say›: 134. http:
//www.tuik.gov.tr (Eriflim Tarihi: 29.11.2011).
TÜS‹AD. (2000). Türkiye’de Bireysel Gelir Da¤›l›m›
ve Yoksulluk Avrupa Birli¤i ile Karfl›laflt›rma,
‹stanbul.
UNDP. (2009). Human Development Report 2009
Overcoming Barriers: Human Mobility and
Development, http://hdr.undp.org (Eriflim Tarihi:
09.10.2011).
World Bank, World Development Indicators,
http://www.data.worldbank.org (Eriflim Tarihi:
29.11.2011).
Tokol, Aysen ve Alper Yusuf (2011). Sosyal Politika,
Dora Yay›nlar›.
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
‹stihdam ve iflsizlik kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
‹flsizli¤in ekonomik, bireysel ve toplumsal etkilerini listeleyebilecek,
Çal›flma hakk› çerçevesinde düzenlenen sosyal politika tedbirlerini ay›rt edebilecek,
‹flsizlikle mücadelede sosyal politikalar›n yeri ve önemini aç›klayabilecek,
Aktif ve pasif istihdam politikalar›n› listeleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
‹stihdam
‹flsizlik
Tam ‹stihdam
Çal›flma Hakk›
‹stihdam Edilebilirlik
•
•
•
•
‹stihdam›n Korunmas›
‹flsizlikle Mücadele
Aktif ‹stihdam Politikalar›
Pasif ‹stihdam Politikalar›
‹çindekiler
Sosyal Politika-I
‹stihdam ve ‹flsizlik
• ‹ST‹HDAM VE ‹fiS‹ZL‹K:
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
• ‹ST‹HDAMIN KORUNMASI VE
‹fiS‹ZL‹KLE MÜCADELEDE SOSYAL
POL‹T‹KALARIN YER‹ VE ÖNEM‹
• ‹fiS‹ZL‹KLE MÜCADELEDE ‹ZLENEN
AKT‹F VE PAS‹F ‹ST‹HDAM
POL‹T‹KALARI
• TÜRK‹YE ‹fiGÜCÜ P‹YASASINDA
‹fiS‹ZL‹⁄‹N BOYUTLARI
‹stihdam ve ‹flsizlik
‹ST‹HDAM VE ‹Sfi‹ZL‹K: KAVRAMSAL ÇERÇEVE
‹stihdam, bir taraftan do¤rudan insana odaklanmas› sebebiyle sosyal politikan›n,
di¤er taraftan üretimi gerçeklefltiren ve ekonomik de¤er yaratan emek unsurunu
ele almas› aç›s›ndan iktisad›n ilgi alan›na girmektedir. Ancak sosyal politikac›lar istihdam› bir amaç olarak kabul ederken iktisatç›lar gelir hedefine ulaflman›n bir arac› fleklinde de¤erlendirmektedir (Serter, 1993: 3). Bu ba¤lamda, istihdam konusunun toplumun tüm kesimlerini ilgilendirdi¤i flüphesizdir. Dolay›s›yla konunun çok
yönlü olarak ele al›nmas› gerekmektedir.
Her fleyden önce, toplumdaki her birey yaflam›n› ve hatta bakmakla yükümlü
oldu¤u ailesinin yaflam›n› devam ettirebilecek bir gelir düzeyine sahip olabilmek,
manevi yönden geliflip olgunlaflabilmek ve psikolojik aç›dan tatmin olabilmek için
çal›flmak zorundad›r. Baflka bir ifadeyle istihdam içinde yer alabilmek milyonlarca
insan için yaln›zca temel ve ço¤unlukla yegâne gelir kayna¤› de¤il, ayn› zamanda
sosyal var olma ve öz sayg› kayna¤›d›r (Deacon, 2011: 412). Bu çerçeveden bak›ld›¤›nda, çal›flma hakk› yaflama hakk›n›n devam› niteli¤indedir.
Di¤er taraftan, toplumun sundu¤u olanaklardan (e¤itim, sa¤l›k, güvenlik vb.), üretti¤i mal ve hizmetlerden yararlanan birey topluma karfl› borçlanmaktad›r. Bireyin topluma olan borcunu ödemesinin en temel yolu çal›flmas›, baflka bir ifadeyle istihdama
kat›lmas›d›r. Öte yandan, çal›flmayan birey kendini ifle yaramaz hissedecek; bilgi ve yeteneklerini kullanamamas› yüzünden topluma hiçbir katk›da bulunamayacakt›r. Bu sebeple toplum içinde sayg› görmeyerek kin ve nefret duygular› ile dolacakt›r.
Sosyal politikan›n temel ilgi alanlar›ndan biri olan istihdam› genifl ve dar anlamda olmak üzere iki flekilde tan›mlamak mümkündür. Genifl anlamda istihdam, üretim faktörlerinin (emek, sermaye, do¤al kaynaklar, müteflebbis) üretime sevk edilmesi, yani çal›flmas›/ çal›flt›r›lmas› (Ülgener, 1991: 73) fleklinde tan›mlanmaktad›r.
Bir ülkenin belirli bir anda sahip oldu¤u üretim faktörlerinin tamam›, o ülkenin
üretim olanaklar›n› oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda, genifl anlamda istihdam üretim
faktörlerinin belirli bir dönem (genellikle bir y›l) içerisinde kullan›lma derecesi
(Hesapç›o¤lu, 1994: 287) olarak da ifade edilebilmektedir.
Genifl anlamda istihdam kavram›, tüm üretim faktörlerini kapsarken dar anlamda istihdam ile üretim faktörleri içinde sadece emek unsuru dikkate al›nmaktad›r.
Dolay›s›yla dar anlamda istidam› eme¤in üretimde kullan›lmas› ya da gelir sa¤lamak amac›yla çal›flmas›/çal›flt›r›lmas› (Hesapç›o¤lu, 1994: 287) fleklinde tan›mlamak mümkündür.
Üretim Faktörleri: Üretimin
gerçekleflmesi için gerekli
unsurlard›r. Dolay›s›yla
üretim, bu faktörlerin mal ve
hizmet haline dönüflümünü
ifade etmektedir. Üretim
faktörleri, do¤al kaynaklar,
sermaye, emek ve
müteflebbis (giriflimci)
fleklinde s›ralanabilir.
176
Millî Gelir: Bir ekonominin
belirli bir dönemde üretti¤i
mal ve hizmetlerin
toplam›d›r.
Tablo 7.1
Kavramsal Çerçeve:
‹stihdam ve Tam
‹stihdam
Sosyal Politika-I
Sosyal politika aç›s›ndan istihdam konusunun merkezinde insan vard›r. ‹nsan›
sadece üretimi gerçeklefltiren bir makine olarak görmek mümkün de¤ildir. ‹stekleri, amaçlar› ve be¤enileri olan insan istihdam imkânlar›n› de¤erlendirirken tercihlerini serbestçe ortaya koymaktad›r. Ancak bu noktada ücret düzeyi, çal›flma koflullar›, iflin ilgi alan›na dahil olup olmamas›, ifli sevmesi ya da sevmemesi gibi birtak›m
faktörlerin bireyin ifl seçiminde etkili oldu¤u görülmektedir (Serter, 1993: 38).
Bir ekonominin yeterli biçimde iflleyip ifllemedi¤i yaratt›¤› istihdam hacmi ile
do¤rudan ba¤lant›l›d›r (Aren, 1992: 1). Ayr›ca gerek genifl anlam› gerekse dar anlam›yla olsun istihdam ile millî gelir aras›nda yak›n bir iliflki bulunmaktad›r. Buna göre, istihdam düzeyi yükseldikçe millî gelir de artmaktad›r. Ancak istihdamdaki art›fllar millî gelire her zaman ayn› oranda yans›mamaktad›r. Özellikle tam istihdam düzeyine yaklafl›ld›kça, istihdam düzeyindeki art›fllar millî gelirde daha düflük
oranda art›fllara neden olmaktad›r. Bu noktada, konunun daha iyi anlafl›lmas› aç›s›ndan tam istihdam kavram›n› aç›klamak yerinde olacakt›r.
Bir ekonomide üretim faktörlerinin tümü üretime kat›l›yor ise tam istihdam durumu söz konusudur. Tam istihdam durumunda ekonominin mevcut üretim potansiyelinden tam olarak yararlan›lmaktad›r. Baflka bir ifadeyle ekonomide at›l ya
da çal›flmayan kapasite bulunmamaktad›r. Bununla birlikte, tam istihdam sadece
emek faktörü dikkate al›narak cari ücret düzeyi ve mevcut çal›flma koflullar›nda
çal›flmak isteyen herkesin ifl buldu¤u istihdam düzeyi (Aren, 1992: 5; Hesapç›o¤lu,
1994: 288; Serter, 1993: 32) olarak da tan›mlanabilmektedir. Pratikte böyle bir durum, iflgücü piyasas›nda en az ifl arayanlar kadar bofl yer bulunmas› fleklinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ancak tam istihdam genel olarak teorik bir durumdur. Bu sebeple, tam istihdam durumunda %3-5 oran›nda bir iflsizli¤in varl›¤› kabul edilmektedir. Hemen hemen bütün ülkelerde yer ve ifl de¤ifltirmeler, iflgücü piyasas› hakk›ndaki bilgisizlik, iflgücü arz› ve talebinin ayn› zamanda karfl›laflamamas› gibi nedenlerden kaynaklanan iflsizlik tam olarak ortadan kald›r›lamamaktad›r (Talas,
1997: 138). Ayr›ca, tam istihdam gerek yaratt›¤› istihdam hacmi gerekse millî gelirle iliflkisi bak›m›ndan sabit bir düzey olarak düflünülmemelidir. Her fleyden önce,
genel olarak her ülkede nüfus giderek ço¤almakta ve buna paralel olarak çal›flma
ça¤›ndaki bireylerin say›s› artmaktad›r. Dolay›s›yla tam istihdam›n sa¤lanmas› ve
sürdürülmesi için istihdam hacminin sürekli olarak geniflletilmesi gerekmektedir.
Bu amaçla yap›lan yat›r›mlar, sermaye donan›m›n› gelifltirerek ayn› zamanda millî
gelirin de büyümesi sonucunu do¤uracakt›r.
‹ST‹HDAM
GEN‹fi ANLAMDA
DAR ANLAMDA
Üretim faktörlerinin (Emek, Sermaye, Do¤al
Üretim faktörlerinden biri olan Eme¤in gelir
Kaynaklar, Giriflimci) gelir sa¤lamak amac›yla
sa¤lamak amac›yla çal›flmas›/ çal›flt›r›lmas›.
çal›flmas› / çal›flt›r›lmas›.
TAM ‹ST‹HDAM
GEN‹fi ANLAMDA
DAR ANLAMDA
Mevcut çal›flma koflullar› ve cari ücret
Bir ekonomide üretim faktörlerinin tümünün
düzeyinde çal›flmak isteyen herkesin ifl buldu¤u
üretime kat›lmas›.
istihdam düzeyi.
Ekonominin mevcut üretim potansiyelinden
Genel olarak %3-5 düzeyinde bir iflsizlik kabul
tam olarak yararlan›lmas›.
edilir. (Do¤al ‹flsizlik Oran›)
7. Ünite - ‹stihdam ve ‹flsizlik
177
Di¤er taraftan, bir ülkede mevcut üretim faktörlerinin tamam›n›n kullan›lmamas› eksik istihdam olarak adland›r›lmaktad›r. Baflka bir ifadeyle eksik istihdam durumunda üretim faktörlerinin bir k›sm› üretime kat›lmamaktad›r. Bu durumun nedeni genel olarak talep yetersizli¤idir (Aren, 1992: 1; Serter, 1993: 18).
Eksik istihdam üretim faktörleri içinde yaln›zca emek faktörü dikkate al›nd›¤›nda; istihdam edilmekte olan bireyin çal›flma gücü ve arzusu oldu¤u hâlde hâlihaz›rda çal›flt›¤›ndan daha fazla çal›flamamas› ya da daha geliflmifl flartlar alt›nda çal›flmas› veya baflka bir mesle¤e geçmesi halinde verimlili¤inin artmas› (Serter, 1993:
18- 19) fleklinde de tan›mlanabilmektedir. Eksik istihdam belirlenmesi ve ölçümü
aç›s›ndan uzun süre tart›fl›lan bir kavram olmufltur. Ancak genel olarak ikili bir yap› içinde yorumlanmaktad›r (Aren, 1992: 2- 3; Serter, 1993: 19):
• Görülebilen Eksik ‹stihdam: Normal çal›flma sürelerinin alt›nda çal›fl›lmas›d›r. Bu durumda, istihdam edilen bireyler arzu etmedikleri hâlde k›smi süreli çal›flmaktad›r. Daha çok geliflmifl ülkelerde görülmekte olan bu tip eksik istihdam›n bafll›ca sebebi talep yetersizli¤idir.
• Görülemeyen Eksik ‹stihdam: Gizli eksik istihdam olarak da adland›r›lan görülemeyen eksik istihdam durumu, çal›flma sürelerinde bir k›s›tlama olmad›¤› hâlde istihdam edilen iflgücünün çal›flma karfl›l›¤›nda elde etti¤i gelirin düflük olmas› ya da çal›fl›lan iflin niteli¤inin, bireyin kapasitesini, e¤itim düzeyini ve vas›flar›n› tam olarak kullanmas›na olanak vermemesi fleklinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ço¤unlukla geliflmekte olan ülkeler aç›s›ndan söz konusu
olan bu tip eksik istihdam›n nedeni talep yetersizli¤inin yan› s›ra sermaye
donan›m›n›n da yetersiz olufludur. Dolay›s›yla geliflmekte olan ülkelerde istihdam hacminin art›r›lmas›, hem talebin hem de sermaye donan›m›n›n art›r›lmas› fleklinde topyekûn bir kalk›nma sorunu fleklinde ortaya ç›kmaktad›r.
Do¤al ‹flsizlik Oran›: ‹flgücü
piyasas›n›n etkinli¤ini
ölçmede kullan›lan teorik bir
araçt›r. Geçici, konjonktürel
ve yap›sal faktörler
sebebiyle bir iflgücü
piyasas›nda yüzde yüz
istihdam›n sa¤lanamamas›
ve ifl gücünün küçük bir
bölümünün (% 3- 5) iflsiz
olmas› durumunu
tan›mlamaktad›r.
Eksik istihdamda olanlar neden iflsiz say›s›na dâhil edilmezler?
SIRA S‹ZDE
‹stihdam konusunda üzerinde durulmas› gereken bir di¤er kavram da afl›r› isD Ü fi Ü N E L ‹konjonktüre
M
tihdamd›r. Afl›r› istihdam, emek arz›n›n emek talebini karfl›layamad›¤›
özgü bir durum olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Baflka bir ifadeyle afl›r› istihdam bir
ülkedeki mevcut eme¤in tamam› kullan›lmas›na ra¤men talebin
S Okarfl›lanamamas›
R U
anlam›na gelmektedir. Afl›r› istihdam durumunda emek adeta k›t bir üretim faktörü haline gelmektedir.
1
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
EKS‹K ‹ST‹HDAM
Bir ülkedeki mevcut eme¤in tamam›n›n kullan›lmamas›.
GÖRÜLEB‹L‹R EKS‹K
GÖRÜLEMEYEN
‹ST‹HDAM
EKS‹K ‹ST‹HDAM
• Çal›flma süreleri, normal • Çal›flma sürelerinde bir
çal›flma sürelerinin alt›nda
k›s›tlama yok
• Bireyler, arzu etmedikleri • Çal›flma karfl›l›¤›nda elde
hâlde k›smi süreli
edilen gelir düflük ya da
çal›flmaktad›r.
• Çal›fl›lan iflin niteli¤i,
bireyin nitelikleri ve üretken
Nedeni: Talep Yetersizli¤i
kapasitesini kullanmas›na
Örnek: 1929 Bunal›m›
imkân vermiyor.
Nedeni: Talep Yetersizli¤i,
Sermaye Donan›m› Yetersizli¤i
Tablo 7.2
Kavramsal Çerçeve:
SIRA ve
S‹ZDE
Eksik ‹stihdam
Afl›r› ‹stihdam
N N
SIRA ‹ST‹HDAM
S‹ZDE
AfiIRI
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
• Bir ülkedeki
mevcut eme¤in
tamam› kullan›lmas›na
ra¤men talebin
K ‹ T A P
karfl›lanamamas›
• Emek; K›t bir üretim faktörü
AMAÇLARIMIZ
Örnek:
T E II.
L EDünya
V ‹ Z Y O NSavafl›,
Almanya
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
K ‹ T A P
178
Sosyal Politika-I
Referans Dönemi:
Tan›mlanm›fl bir zaman
dilimi, bir hafta veya bir
gün. Türkiye iflgücü
piyasas›na iliflkin istatistikî
verileri Hanehalk› ‹flgücü
Anketleri arac›l›¤›yla her
ay›n on beflinde yay›nlayan
Türkiye ‹statistik Kurumu,
referans haftas› olarak her
ay›n pazartesi ile bafllay›p,
Pazar
biten ilk haftas›n›
SIRAileS‹ZDE
almaktad›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹stihdam ve ilgili kavramlar›n tan›mlanmas›ndan sonra, konumuz aç›s›ndan temel oluflturan iflsizlik kavram› üzerinde durulacakt›r. ‹flsizlik, bireyi ve toplumu temel alarak iki farkl› flekilde tan›mlanabilir. Toplum aç›s›ndan iflsizlik, üretici kaynaklar›n bir bölümünün kullan›lamamas› anlam›na gelmektedir (Talas, 1997: 129).
Birey aç›s›ndan ise iflsizlik, çal›flma iste¤inde, gücünde ve çal›flmaya haz›r bir durumda olan bireyin, cari ücret ve mevcut çal›flma koflullar›nda belirli sürelerle ifl
aramas›na ra¤men bulamamas› durumu olarak tan›mlanabilir (Serter, 1993: 6; Talas, 1997: 129; Ülgener, 1991: 113).
Bununla birlikte, ILO iflsizli¤i tan›mlarken üç temel unsurdan yola ç›kmaktad›r
(Gündo¤an- Biçerli, 2003: 202- 203; Lordo¤lu-Özkaplan, 2003: 393). Bu unsurlar;
• ‹fl Sahibi Olmama (‹fli Yok); ücretli ya da kendi hesab›na çal›flma fleklinde
istihdam edilmemifl olanlar.
• ‹fl Arama; belirli bir süre önce ifl arama yönünde belirgin ad›mlar atm›fl olanlar.
• ‹fle Bafllamaya
SIRA S‹ZDE Haz›r Olma; referans dönemi boyunca ücretli ya da kendi
hesab›na çal›flma fleklinde istihdam edilmeye haz›r olanlar fleklindedir.
D Ü fi Ü N E L ‹ M KORUNMASI VE ‹fiS‹ZL‹KLE
‹ST‹HDAMIN
MÜCADELEDE SOSYAL POL‹T‹KALARIN YER‹
VE ÖNEM‹
S O R U
Küresel geliflmeler her alanda oldu¤u gibi iflgücü piyasalar›n› da derinden etkilemifl ve iflsizlik probleminin geliflmifllik düzeyi ne olursa olsun dünya çap›nda tüm
D‹KKAT
ülkelerin ortak sorunu haline gelmesine neden olmufltur. Uluslararas› Çal›flma Örgütünün (ILO) dünya iflgücüpiyasalar›nda ortaya ç›kan geliflme ve e¤ilimleri yoSIRA S‹ZDE
rumlad›¤› “2012
Küresel ‹stihdam E¤ilimleri: Daha Derin Bir ‹fl Krizinin Önlenmesi” Raporu’na göre 2012 y›l›na girerken dünya karfl› karfl›yad›r. Dahas› ekonomik
büyümenin ve sosyal istikrar›n sürdürülebilmesi için gelecek on y›lda dünyada 600
AMAÇLARIMIZ
milyon kifli için istihdam yarat›lmas› gerekmektedir (ILO, 2012: 9).
Küresel iflgücüpiyasalar›nda 3 y›ld›r devam eden kriz nedeniyle küresel iflsiz say›s› 200 milyona
Bununla birlikte, 2016 y›l› itibariyle bu rakam›n 206 milK ‹ Tulaflm›flt›r.
A P
yona ulaflaca¤› tahmin edilmektedir. Rapor’a göre; ifl gücüne kat›l›mdaki düflüfl,
gerçekte daha ciddi bir problem olan küresel iflsizli¤in ulaflt›¤› boyutu maskelemektedir (ILO,
2012: 9). Ayr›ca küresel ekonomi yeni ifl yaratma aç›s›ndan kapasiTELEV‹ZYON
tesini önemli ölçüde azaltm›fl durumdad›r. Görüldü¤ü gibi, küresel iflsizli¤in yak›n
gelecekte kriz öncesindeki düzeye gerileme ihtimali oldukça düflüktür.
N N
‹ N T E R N‹stihdam
ET
ILO 2012 Küresel
E¤ilimleri: Daha Derin Bir ‹fl Krizinin Önlemesi (Global Employment Trends 2012: Preventing A Deeper Jobs CrBB) Raporu’nun tam metnine
http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/@publ/documents/publication/wcms_171571.pdf linkinden ulaflabilirsiniz.
‹flsizli¤in küresel, yap›sal, kal›c› ve yayg›n bir problem haline gelmesi, bu problemin sosyal politikan›n temel ilgi alanlar› aras›na girmesine yol açm›flt›r. Sosyal
politika aç›s›ndan iflsizler sadece bir istatistikten ya da bir ekonomik veriden ibaret de¤ildir. Söz konusu rakamlar›n bir de gerçek yüzleri, adlar›, hikâyeleri, geçindirmekle yükümlü olduklar› aileleri vard›r.
Özellikle 1970’lerin ikinci yar›s›ndan itibaren büyümenin ayn› oranda istihdam
art›fl› sa¤layamad›¤› ve iflsizli¤in artt›¤›, ülke ekonomilerinin krizler karfl›s›nda daha k›r›lgan hâle geldi¤i ve buna ba¤l› olarak çok say›da insan›n ayn› anda iflsiz kald›¤›, iflsiz kal›nan sürelerin uzad›¤›, özellikle gençlerin, kad›nlar›n ve engellilerin
179
yüksek oranda iflsizlik riski ile karfl› karfl›ya kald›¤› ve küresel ekonomide yarat›lan ifllerin büyük bir k›sm›n›n niteliksiz ifller olmas› nedeniyle çal›flan ama yoksul olan insan say›s›n›n artt›¤› görülmektedir. Bu geliflmelerin etkisiyle geliflmifl
ve geliflmekte olan pek çok ülke, istihdam› gelifltirmek veya en az›ndan sürdürüSIRAyan›nda
S‹ZDE iflsizli¤in
lebilir bir düzeyde tutmak, iflsizlikle mücadele etmek ve bunun
sosyo-ekonomik yaflamda y›k›c› etkiler yaratmas›n› önlemek amac›yla aktif ve pasif istihdam politikalar› üretme çabas›na girmifltir. Bununla birlikte, istihdam›n koD Ü fi Ü N E L ‹ M
runmas› ve iflsizlikle mücadele bugün oldu¤u gibi gelecekte de refah kavram›na
odaklanan tart›flmalar›n temel hareket noktalar›ndan biri olmaya devam edecektir
S O R U
(Deacon, 2011: 412).
ILO’nun Küresel ‹stihdam E¤ilimleri Raporuna göre; 2011 y›l› itibar›yla
D ‹ K456
K A T milyon insan
günlük 1.25 $ kazanç seviyesinde çal›flmaktad›r. Bununla birlikte, ayn› y›l için yaklafl›k 55
milyon daha fazla insan günde 2 $’›n alt›nda gelir elde etmektedir. Çal›flt›¤› halde yeterli geSIRA S‹ZDE
lir elde edemeyen bu insanlar, çal›flan yoksullar olarak tan›mlanmaktad›r.
Çal›flma Hakk› ve Çal›flma Hakk› Çerçevesinde
AMAÇLARIMIZ
Düzenlenen Sosyal Politika Tedbirleri
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Çal›flman›n sadece bir zorunluluk veya özgürlük meselesi olmay›p ayn› zamanda
bir hak oldu¤u düflüncesi (Koray, 2005: 195), bu hakk›n korunmas›
de
K ‹ T gereklili¤ini
A P
beraberinde getirmifltir. Bireyin çal›flma ve iflini serbestçe seçme hakk›n›n ulusal ve
uluslararas› anlamda korundu¤u görülmektedir. Uluslararas› koruma kapsam›nda
de¤erlendirilebilecek en temel belgeler ‹nsan Haklar› Evrensel
T E L Bildirgesi
E V ‹ Z Y O N ve Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi’dir (Tokol-Alper, 2011: 106). ‹nsan
Haklar› Evrensel Bildirgesi’nin 23. maddesine göre “herkesin çal›flma, iflini özgürce seçme, adil ve elveriflli koflullarda çal›flma ve iflsizli¤e karfl› korunma hakk› var‹NTERNET
d›r”. Bununla birlikte, Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi’nin
6. maddesine göre “bu sözleflmeye taraf olan devletler, herkesin özgürce seçti¤i veya benimsedi¤i bir iflte çal›flarak hayat›n› kazanma f›rsat›na sahip olma hakk›n› içeren
çal›flma hakk›n› tan›r ve bu hakk› korumak için uygun giriflimlerde bulunur”. Bununla birlikte 1982 Anayasas›’n›n 2. maddesinde sosyal bir hukuk devleti olarak tan›mlanan ülkemizde de çal›flma hakk›, Anayasa’n›n 49. maddesinde düzenlenmifl
ve böylece ulusal anlamda korunmufltur. Buna göre; “çal›flma herkesin hakk› ve
ödevidir. Devlet, çal›flanlar›n hayat seviyesini yükseltmek, çal›flma hayat›n› gelifltirmek için çal›flanlar› korumak, çal›flmay› desteklemek ve iflsizli¤i önlemeye elveriflli ekonomik bir ortam yaratmak için gerekli tedbirleri al›r”.
Çal›flma hakk›, birçok sosyo-ekonomik hakk›n ba¤land›¤› çok temel bir hak konumundad›r (Koray, 2005: 195). Bu nedenle sosyal devlet anlay›fl› içinde ve uygulamalar›nda çok önemli bir yere sahiptir. Çal›flma hakk›n› kabul eden sosyal devlet
anlay›fl› içinde devlet, iflgücünün e¤itiminden ifl bulmaya, çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesinden iflsizlik sigortas›na kadar pek çok alanda sosyal politika oluflturmal›d›r. Çal›flma hakk› çerçevesinde düzenlenen sosyal politika tedbirleri, sadece
iflgücü piyasas›na aktif kat›l›m sürecini, baflka bir ifadeyle çal›flma dönemini de¤il;
ayn› zamanda çal›flma öncesi ve sonras› dönemleri de kapsamak zorundad›r.
Çal›flma hakk› çerçevesinde düzenlenen sosyal politika tedbirleri flu flekilde s›ralanabilir (Koray, 2005: 196- 197):
• Yeterli istihdam imkânlar›n›n yarat›lmas›
• Yaflam boyu ö¤renme perspektifi içinde mesleki e¤itim yoluyla insangücü
kayna¤›n›n niteliklerinin gelifltirilmesi
SIRA S‹ZDE
Yaflam Boyu AMAÇLARIMIZ
Ö¤renme: Okul
öncesi dönemden emeklilik
sonras› döneme kadar tüm
yetenek ilgi, bilgi, yetenek ve
niteliklerin kazan›lmas›
K ‹ T AveP
yenilenmesi perspektifini
ifade etmektedir.
Çal›flma hayat›nda belirli bir
T E sa¤laman›n
LEV‹ZYON
gelir güvencesi
temel arac› asgari ücret
uygulamas›d›r. Asgari ücret;
iflçi ve ailesinin günün
ekonomik ve sosyal
‹ N Tinsanca
ERNET
koflullar›na göre
yaflamas›n› sa¤layacak,
insanl›k onuruyla
ba¤daflacak bir ücreti ifade
etmekte ve ücretin en alt
s›n›r›n› oluflturmaktad›r. Bu
ba¤lamda, ne ifl
sözleflmeleriyle ne de toplu
sözleflmelerle çal›flanlara
asgari ücretin alt›nda bir
ücret ödenmesi
kararlaflt›r›lamaz.
Ücretlilere örgütlenme
hakk›n›n sa¤lanmas›n›
sendika özgürlü¤ü fleklinde
ifade etmek de mümkündür.
Bireysel sendika özgürlü¤ü,
bir yandan çal›flanlar›n
serbestçe sendika kurma ve
kurulmufl sendikalara üye
olabilme özgürlüklerini ifade
etmekte; di¤er yandan
bireylerin sendikalara
girmeme veya sendikadan
özgürce ayr›lma haklar›n› da
kapsamaktad›r. Kolektif
sendika özgürlü¤ü ise, iflçi
ve iflverenlerin kurduklar›
sendikalar›n yasal olarak
tan›nmas› ve faaliyetlerinin
güvence alt›na al›nmas›
anlam›na gelmektedir.
180
Sosyal Politika-I
Sosyal Risk: Ne zaman
ortaya ç›kaca¤›
bilinmemekle ileride
gerçekleflmesi muhtemel ya
da muhakkak olan ve buna
maruz kalan kiflinin mal
varl›¤›nda eksilmeye neden
olan tehlikedir. Sosyal
riskler, mesleki riskler (ifl
kazas›, meslek hastal›klar›),
fizyolojik riskler (hastal›k,
anal›k, sakatl›k, ölüm) ve
sosyo- ekonomik riskler
(iflsizlik, evlenme ve çocuk
sahibi olma, konut ihtiyac›)
olmak üzere bafll›ca üç
grupta s›n›fland›r›labilir.
• ‹fl arayanlar ile iflgücü arayanlar›n buluflturulmas›
• Çal›flma hayat›nda ifl güvencesi ve koruyucu standartlar›n sa¤lanmas›
• Çal›flma hayat›nda belirli bir gelir güvencesinin sa¤lanmas›
• ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤i koflullar›n›n iyilefltirilmesi
• Ücretlilere örgütlenme hakk›n›n kazand›r›lmas›
• Aktif ve pasif istihdam politikalar› arac›l›¤›yla iflsizlik karfl›s›nda koruma
• Sosyal güvenlik sistemi ile iflgücünün sosyal risklere karfl› korunmas›
Görüldü¤ü gibi, sosyal devletin çal›flma hakk› çerçevesinde çal›flma yaflam›na
müdahale alan› oldukça genifltir.
Ba¤›ml›l›k Oran›: Bir ülke
nüfusunun tamam›
tüketicidir ancak çal›flma
ça¤›ndakiler hem tüketici
hem de üreticidirler. Üretimtüketim dengesinin
gerçeklefltirilebilmesi için
üretime kat›lanlar›n
kendileriyle birlikte üretime
kat›lmayanlar›n da
ihtiyaçlar›n› karfl›layacak
flekilde üretimde
bulunmalar› gerekir. Bu
çerçevede, üretime kat›lan
kiflilere ba¤›ml› olan
nüfusun ölçüsü ba¤›ml›l›k
oran›d›r.
‹flsizli¤in Sosyo-Ekonomik ve Bireysel Etkileri
‹flsizlik hem nedenleri hem de sonuçlar› itibar›yla sosyo- ekonomik bir olgudur.
Bununla birlikte, iflsizli¤in bireysel ve toplumsal aç›dan neden oldu¤u problemler,
iflsizlikle mücadelede sosyal politikalara ayr› bir önem kazand›rmaktad›r. Bu bölümde, iflsizli¤in etkileri ekonomik, bireysel ve toplumsal aç›dan ele al›nacakt›r.
• ‹flsizli¤in Ekonomik Etkileri (Altan, 2009: 124; Biçerli, 2004: 6; Biçerli, 2005:
419- 420; Serter, 1993: 3; Tokol-Alper, 2011: 82- 83):
- ‹flsizlik, ekonomik etkinli¤in bir göstergesidir. ‹flsizlik oran›n›n yükselmesi, bir ekonominin daha fazla üretebilme gücü oldu¤u halde bunu de¤erlendiremedi¤ini ortaya koymaktad›r.
- ‹flsizli¤in yükselmesi durumunda tüketici nüfus üzerindeki bask› da artar.
- ‹flsizlik, ba¤›ml›l›k oran›n› da etkilemektedir. ‹flsizli¤in artt›¤› dönemlerde
ba¤›ml›l›k oran› yükselirken; azald›¤› dönemlerde ba¤›ml›l›k oran› da geriler.
- ‹flsizli¤in artmas›, ekonomideki tasarruf e¤iliminin azalmas›na ve yat›r›mlar›n düflmesine neden olur.
- ‹flsizlik, gelir da¤›l›m› eflitsizli¤ini ve yoksullu¤u art›r›r.
- ‹flsizli¤in yükseldi¤i dönemlerde transfer harcamalar› artar.
- ‹flsizlikle birlikte ba¤›ml› çal›flanlar›n say›s›ndaki azal›fla ba¤l› olarak aktif
sigortal› say›s› düfler ve dolay›s›yla sosyal güvenlik gelirleri azal›r.
- ‹flsizli¤in artmas›, çal›flan say›s› ve iflletme karlar›n› olumsuz yönde etkiledi¤inden vergi gelirleri azal›r.
• ‹flsizli¤in Bireysel Etkileri (Altan, 2009: 124; Biçerli, 2004: 6; Biçerli, 2005:
421; Serter, 1993: 3; Talas, 1997; 128; Tokol-Alper, 2011: 83- 84):
- Genellikle tek geçim kayna¤› ücret olan birey ve bakmakla yükümlü oldu¤u ailesi, bireyin iflsiz kalmas› durumunda bu gelir kayna¤›ndan yoksun kal›r. Bu durumda da bireyin ve ailesinin hayat standard› düflecektir.
- Birey, sahip oldu¤u insan sermayesini, baflka bir ifadeyle vas›flar›n› ve entelektüel yeteneklerini kaybetmeye bafllar.
- Özellikle iflsizli¤in uzun süreli olmas› durumunda bireyin mesleki bilgi ve
becerileri afl›n›r. Bununla birlikte, çal›flma yaflam›n›n kazand›rd›¤› çal›flma
disiplini ve al›flkanl›klar ortadan kalkar.
- ‹flsiz kalan birey tembelli¤e al›fl›r ve kendini ifle yaramaz hisseder.
- Uzun süreli iflsizlik durumunda bireyin yeni bir ifl bulmas› genellikle zorlaflmakta; yeni bir ifl bulmas› halinde ise yeni iflindeki istihdam koflullar›
önceki ifline oranla daha kötü olabilmektedir.
- ‹flsiz kalan birey, umutsuzluk ve çaresizlik gibi birçok olumsuz duyguya
sürüklenir; özgüvenini, kendisine olan sayg›s›n› ve bakmakla yükümlü oldu¤u kiflilere karfl› itibar›n› kaybeder.
181
- Topluma katk›s› olmayan birey moral yönünde çöküntüye u¤rar ve topSIRA S‹ZDE
luma olan aidiyet duygular› azal›r. Bu durumda, bir yandan
çal›flma yaflam›n›n kendisine kazand›rd›¤› sosyalleflme sürecinin d›fl›nda kal›rken di¤er
yandan kendisini yaflad›¤› topluma ait hissetmemesine ba¤l› olarak topluD Ü fi Ü N E L ‹ M
ma karfl› kin ve nefret duygular› ile dolar.
SIRA S‹ZDE
• ‹flsizli¤in Toplumsal Etkileri (Biçerli, 2004: 6-7; Serter, 1993:
3; Tokol-Alper,
S O R U
2011: 84):
- ‹flsizlik, sosyal, ahlaki ve ailevi pek çok de¤erin kaybolmas›na yol açar.
Bu sebeple, toplumda huzur, güven ve istikrar› bozar.D ‹ K K A T
- ‹flsizlik sosyal d›fllanmaya neden olur.
O R U
- ‹flsiz kitlelerin art›fl›, toplumsal çözülmeleri ve sosyal Sgerginlikleri
art›r›r.
SIRA S‹ZDE
Yap›lan baz› araflt›rmalar, iflsizli¤in toplumun düzeni ve istikrar› aç›s›ndan
tehdit unsuru olarak kabul edilen h›rs›zl›k, kapkaç, suçDiflleme
‹ K K A T e¤ilimi, boflanma, intihar, alkol ve uyuflturucu madde kullan›m›AMAÇLARIMIZ
aras›nda pozitif yönlü bir iliflki oldu¤unu ortaya koymaktad›r.
Sosyal D›fllanma: Toplum ve
bireyin bütünleflmesini
SIRA S‹ZDE
sa¤layan ekonomik, sosyal,
siyasal ve kültürel
sistemlerin bütününden
k›smen ya da Dtamamen
yoksun olma sürecidir.
‹flsizlik ile suç ve intihar e¤ilimleri aras›ndaki iliflkiler hakk›nda dahaKayr›nt›l›
‹ T A Pbilgiye M. Kemal Biçerli’nin, ‹flsizlikle Mücadelede Aktif ‹stihdam Politikalar›, (Eskiflehir:
Anadolu ÜniAMAÇLARIMIZ
versitesi Yay., 2004) adl› kitab›n›n ‹flsizlik Sorununun Önemi bölümünden ulaflabilirsiniz.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
N N
‹flsizli¤in bireysel ve toplumsal etkileri hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için KTan›l
‹ T Bora,
A P Aksu Bora,
Necmi Erdo¤an, ‹lknur Üstün’ün, “Bofluna m› Okuduk?”: Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i,
(‹stanbul: ‹letiflim Yay., 2011) adl› kitab›ndan ulaflabilirsiniz. D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹fiS‹ZL‹KLE MÜCADELEDE ‹ZLENEN AKT‹F
VE
S O R U
PAS‹F ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALARI
‹flsizlikle mücadelede izlenen sosyal politikalar aktif istihdam politikalar› ve pasif
T
‹‹ KN KT EA RT N Eiflsizlikle
istihdam politikalar› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Afla¤›dakiDtabloda
mücadelede izlenen bafll›ca aktif ve pasif istihdam politikalar› yer almaktad›r. Buna
göre bafll›ca aktif istihdam politikalar› mesleki e¤itim programlar›,
SIRA S‹ZDE giriflimcili¤in
desteklenmesine yönelik programlar, ücret ve istihdam sübvansiyonlar›, do¤rudan
kamu istihdam› ile kamunun efllefltirme ve dan›flmanl›k hizmetleri fleklindedir.
AMAÇLARIMIZ
Bafll›ca pasif istihdam politikalar› ise iflsizlik sigortas›, iflsizlik
yard›m›, çal›flman›n
paylafl›m›, k›dem, ihbar ve ifl kayb› tazminatlar› olarak say›labilir.
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
Bunlar; kamunun efllefltirme
ve dan›flmanl›k
S O hizmetleri,
R U
mesleki e¤itim, sübvanse
edilmifl istihdam (özel sektöre
yönelik ücret ve istihdam
sübvansiyonu,
D ‹‹ kendi
KN KT EA Riflini
TNET
kuranlara yard›m ve do¤rudan
kamu sektöründe istihdam),
gençlere yönelik politikalar,
sakatlara SIRA
yönelikS‹ZDE
politikalar,
iflsizlik sigortas› ve erken
emekliliktir. Bunlardan ilk
befli “aktif”, son ikisi ise
“pasif” politikalar
olarak
AMAÇLARIMIZ
s›n›fland›r›lm›flt›r.
N N
K ‹ T A What
P
Aktif ve pasif istihdam politikalar› için Asa Sohlman, David Turnham’›n,
Can Developing Countries Learn From OECD Labour Market Programmes and Policies?, (OECD Development Center, Technical Paper No: 93, 1994) adl› kitab› inceleyebilirsiniz.
TELEV‹ZYON
‹fiS‹ZL‹KLE MÜCADELEDE ‹ZLENEN AKT‹F VE PAS‹F ‹ST‹HDAM
POL‹T‹KALARI
AKT‹F ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALARI
(TEDAV‹)
PAS‹F ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALARI
(AC‹L YARDIM)
‹NTERNET
• ‹flsizlik Sigortas›
• Mesleki E¤itim Programlar›
• ‹flsizlik Yard›m›
• Giriflimcili¤in Desteklenmesine Yönelik
• Çal›flma Paylafl›m›
Programlar
o Erken Emeklilik
• Ücret ve ‹stihdam Sübvansiyonlar›
o ‹fl Paylafl›m›
• Do¤rudan Kamu ‹stihdam›
o Çal›flma Sürelerinin K›salt›lmas›
• Kamunun Efllefltirme ve Dan›flmanl›k
• K›dem Tazminat›, ‹hbar Tazminat›, ‹fl Kayb›
Hizmetleri
Tazminat›
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Tablo 7.3
‹flsizlikle Mücadelede
‹zlenen Aktif ve Pasif
‹stihdam Politikalar›
‹NTERNET
182
Sosyal Politika-I
Aktif ‹stihdam Politikalar›
OECD’ye göre emek
piyasalar›ndaki iflleyifl
bozukluklar›n› iyilefltirmeye,
mesleki becerileri gelifltirmeye
ve emek piyasalar›n›n
etkinli¤ini art›rmaya yönelik
politikalar aktif istihdam
politikalar› olarak kabul
edilirken iflsizlere sadece gelir
deste¤i sa¤lanmas›na yönelik
politikalar pasif istihdam
politikalar› olarak
de¤erlendirilmektedir.
OECD iflsizlikle mücadelede
izlenen istihdam
politikalar›n› 7 grupta
toplam›flt›r.
‹stihdam Edilebilirlik:
Bireyin istihdama girmesini
ve çal›flma yaflam› boyunca
istihdamda kalmas›n›,
baflka bir ifadeyle ifl
güvencesini sa¤layacak
bilgi, beceri ve
yeteneklerdeki geliflimi ifade
etmektedir. K›saca
“istihdam edilebilir olma
özelli¤i ya da niteli¤i” olarak
tan›mlanabilir.
Gerek geliflmifl gerekse geliflmekte olan ülkelerde iflsizli¤in giderek artmas› ve kronik bir sosyo-ekonomik problem haline dönüflmesi, iflsizlikle mücadelede aktif istihdam politikalar›n›n popüler hale gelmesine yol açm›flt›r. Aktif istihdam politikalar› ilk kez 1950’lerde ‹sveç’te bu isimle telaffuz edilmifltir (Biçerli, 2005b: 3). Her
ne kadar II. Dünya Savafl› öncesi dönemde de ifl yaratma ve mesleki e¤itim alan›nda uygulanan iflgücü piyasas› politikalar› olsa da söz konusu politikalar›n aktif istihdam politikalar› olarak an›lmad›¤› görülmektedir. 1948 y›l›nda iki ‹sveçli iktisatç› Gösta Rehn ve Rudolph Meidner, ilk kez tam istihdam amac›n› gerçeklefltirirken
enflasyonu kontrol alt›nda tutan sosyal demokrat bir strateji fleklinde aktif istihdam politikalar›n› tan›mlam›fllad›r (Biçerli, 2005b: 3). Bu geliflmeden sonra 1960’larda OECD taraf›ndan aktif istihdam politikalar› ayr› bir politika olarak kabul edilmifl
ve 1961 y›l›nda üye ülkeler aras›nda aktif istihdam politikalar›n›n uygulanmas›n›
yayg›nlaflt›rmak amac›yla ‹flgücü ve Sosyal Sorunlar Komitesi kurulmufltur.
Aktif istihdam politikalar›, emek arz› ve talebi aç›s›ndan iflsizli¤in sebeplerini
ortadan kald›rmaya çal›flan ve genellikle belirli gruplar›n hedeflendi¤i politikalard›r. Bu politikalarla temel olarak yeni istihdam alanlar›n›n aç›lmas›, iflsizlerin ifl bulma zorluklar›n›n giderilmesi, emek arz ve talebini kurumsal olarak bir araya getirerek iflgücü piyasas›na giriflin kolaylaflt›r›lmas›, özellikle uzun dönemli iflsizlerin
istihdam edilebilirliklerinin art›r›lmas› hedeflenmektedir (Biçerli, 2005: 486; Tokol-Alper, 2011: 110).
Aktif istihdam politikalar›, kat›l›mc›lar›n üretken kapasitelerini art›rmakta; böylece onlar›n daha etkin flekilde ifl aramalar›na yard›mc› olmaktad›r. Aktif istihdam
politikalar›n›n öncelikli hedef kitlesi iflsizlik riskiyle daha fazla karfl› karfl›ya olan
uzun dönemli iflsizler ve dezavantajl› gruplard›r (kad›nlar, gençler, engelliler vb.).
Baflka bir ifadeyle aktif istihdam politikalar› oluflturulurken iflsizlerin tümü de¤il
belirli gruplar hedeflenmektedir. Bunun sebebi, aktif istihdam politikalar›n›n yüksek maliyet gerektirmesidir (Biçerli, 2005: 488).
Aktif ‹stihdam Programlar›n›n Türleri
‹flgücü piyasalar›n› düzenleyici, iflgücü piyasas›nda dengeyi sa¤lay›c› tedbirler çerçevesinde oluflturulan (Zaim, 1997: 71) bafll›ca aktif istihdam programlar›, mesleki
e¤itim programlar›, giriflimcili¤in desteklenmesine yönelik programlar, ücret ve istihdam sübvansiyonlar›, do¤rudan kamu istihdam› ile kamunun efllefltirme ve dan›flmanl›k hizmetleri olarak s›ralanabilir.
Mesleki E¤itim Programlar›: Aktif istihdam politikalar›ndan ilki mesleki e¤itim programlar›d›r. ‹flsizlikle mücadelede kullan›lan temel arz yönlü yöntemlerden biri olan mesleki e¤itim programlar› ile iflsizlerin ve iflsizlik riski ile karfl› karfl›ya olan çal›flanlar›n beceri ve vas›f seviyeleri yükseltilerek istihdam edilebilirlikleri art›r›lmaya çal›fl›lmaktad›r (Biçerli, 2005: 495). ‹flgücünün e¤itim düzeyinin
yükseltilmesi, yap›sal iflsizlikle mücadelenin temel araçlar› aras›nda yer almaktad›r. K›sa vadede mesleki e¤itim programlar›, uzun vadede mesleki e¤itim okullar›n›n yayg›nlaflt›r›lmas› sayesinde iflgücünün kalitesi art›r›lacak ve böylece yap›sal
iflsizlik azalt›lacakt›r.
Mesleki e¤itim programlar› sadece iflsizlerin de¤il, teknolojik geliflmelerin iflgücü
piyasas›nda yaratt›¤› etkiler sebebiyle mesleki aç›dan yetersiz kalan bireylerin e¤itilmesini de kapsamaktad›r. Mesleki e¤itim, yeniden e¤itim veya mesle¤e yöneltme programlar› arac›l›¤›yla mesleki bilgi ve becerileri art›r›lan ve bir ifle yerlefltiri-
len bireyler, bir yandan toplam üretimin artmas›n›; di¤er yandan iflsizlere yönelik
sosyal harcamalar›n azalmas›n› sa¤lamaktad›rlar.
Di¤er taraftan, aktif istihdam politikalar› içinde en pahal› uygulama mesleki e¤itim programlar›d›r (Biçerli, 2004: 175). Bu sebeple, mesleki e¤itim programlar›ndan etkin sonuçlar al›nabilmesi için bu programlar›n hangi gruplara yönelik olarak
uygulanaca¤›n›n do¤ru flekilde belirlenmesi gerekmektedir. Bu programlar›n genellikle dezavantajl› kesimler içinde yer alan gençlere yönelik olarak uyguland›¤›
görülmektedir.
Giriflimcili¤in Desteklenmesine Yönelik Programlar: Bu politika arac› ile
ulafl›lmak istenen temel amaç, bireylerin kendi ifllerini kurarak iflsizlikten kurtulmalar›n› sa¤lamakt›r. Bununla birlikte, giriflimcilik programlar› ile dolayl› olarak bu
flekilde kurulan yeni ifllerde gelecekte baflka kiflilere de istihdam imkân› yarat›lmas›, iflsizlerin düflük ücretli ve güvencesiz istihdamdan kaç›nmalar› için bir alternatif
oluflturulmas› ve giriflimcilik kültürünün yayg›nlaflt›r›lmas› da amaçlanmaktad›r.
Rekabetin giderek artt›¤› bir dünyada hem do¤rudan hem de dolayl› olarak yeni istihdam imkânlar› yaratmas› sebebiyle giriflimcili¤in iflsizlikle mücadelede etkin
bir yöntem olarak kullan›ld›¤› görülmektedir. Uygulama ülkeden ülkeye de¤iflse
de küçük iflletmelerin ve kendi iflini kuranlar›n genellikle bölgesel olarak kredilendirildikleri görülmektedir. Bununla birlikte, kat›l›mc›ya program›n bafllang›c›nda
belirli bir para verilmesi veya kat›l›mc›ya iflsizlik sigortas› yerine belirli bir harçl›k
ödenmesi fleklinde uygulamada iki farkl› sübvansiyon yöntemi kullan›lmaktad›r
(Biçerli, 2005b: 8).
Di¤er taraftan giriflimcili¤in desteklenmesine yönelik programlar kapsam›nda
kat›l›mc›lara sadece gerekli finansman›n sa¤lanmas› de¤il, ayn› zamanda bir giriflimcinin sahip olmas› gereken niteliklerin kazand›r›lmas›na yönelik dan›flmanl›k
hizmetlerinin de verilmesi gerekmektedir. Bu ba¤lamda, programdan beklenen sonuçlar›n al›nabilmesi için kat›l›mc›lara giriflimin gerçeklefltirilece¤i bölgeyi iyi tan›yan sanayi odas›, ticaret odas›, meslek birlikleri, bankalar vb. profesyonel kurulufllardan dan›flmanl›k hizmetleri sa¤lanmas› son derece önemlidir.
Ücret ve ‹stihdam Sübvansiyonlar›: Ücret ve istihdam sübvansiyonlar›, geliflmifl ülkelerin pek ço¤unda uygulanan talep yönlü aktif istihdam politikalar›ndand›r. Uygulama kapsam›nda hükûmetler, iflverenlere sübvansiyon program› ile
desteklenen gruptaki iflsizleri istihdam etmeleri karfl›l›¤›nda vergi indirimleri veya
ücret ya da prim katk›s› sa¤lamaktad›r (Biçerli, 2005: 489). Bu uygulama ile iflgücü
maliyetleri ucuzlat›larak istihdam art›fl› teflvik edilmektedir.
Aktif istihdam politikalar› çerçevesinde, emek arz›n› e¤itim yoluyla talebin ihtiyaçlar›na uyarlama süreci hem pahal› hem de uzun bir süreci gerektirdi¤inden, iflsizlik probleminin fliddetini acil olarak azaltmak için talep yönünden önlem al›nmas› gerekmektedir. Dezavantajl› kesimlerin özel sektörde istihdam edilmesinin
sübvansiyonlarla desteklenmesi, bu amaca yönelik bir politika olarak karfl›m›za
ç›kmaktad›r. Ücret ve istihdam sübvansiyonlar› özellikle OECD ülkelerinde ve
ABD’de iflsizlikle mücadelede yayg›n olarak kullan›lan yöntemler aras›ndad›r (Biçerli, 2005: 491).
Do¤rudan Kamu ‹stihdam›: ‹flsizlere kamu sektöründe istihdam imkân› yaratan bu tür programlar genel olarak yayg›n ve büyük ölçekli iflsizlik problemi ile
mücadelede kullan›lmaktad›r. Do¤rudan kamu istihdam›na yönelik programlar›n
temel amac›, ifl bulma ümidi düflük olan dezavantajl› kesimlerin hem ifl pratiklerinin sa¤lanmas› hem de sosyal aç›dan d›fllanmalar›n›n önlenmesidir (Biçerli, 2004;
138). Bu ba¤lamda, do¤rudan kamu istihdam›, di¤er aktif istihdam politikalar› ile
183
184
Sosyal Politika-I
iflgücü piyasas›na kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas› söz konusu olmayan kesimler için bir
son çare uygulamas› olarak de¤erlendirilebilir.
Öte yandan do¤rudan kamu istihdam› ile ilgili ampirik çal›flmalar, bu programlar›n ifl bulma ihtimalleri çok düflük olan iflsizlerin hem ifl prati¤i yapmalar›n› hem
de sosyal aç›dan d›fllanmalar›n› engellemeyi hedeflemelerine ra¤men uygulamada
söz konusu hedeflere ulafl›lamad›¤›n› göstermektedir (Biçerli, 2005b: 11). Bu durumun bafll›ca nedeni, çal›flt›r›ld›klar› ifllerin (ev temizli¤i, çocuk bak›m›, bahçe iflleri, peyzaj düzenleme) kat›l›mc›lar›n iflgücü piyasas›ndaki konumlar›n› güçlendirmekten uzak olufludur. Bununla birlikte, do¤rudan kamu istihdam› programlar›n›n
kat›l›mc›lar›n›n normal istihdama entegre edilememesinin arkas›nda yatan di¤er
bir neden, bu programlar›n iflsizlik sigortas›ndan yararlanma süresi dolan iflçilerin
iflsizlik sigortas›ndan yeniden yararlanmalar›n› sa¤lamak amac›yla bir ara çözüm
olarak kullan›l›yor olmas›d›r (Biçerli, 2005b: 11).
Kamunun Efllefltirme ve Dan›flmanl›k Hizmetleri: Kamunun efllefltirme ve
dan›flmanl›k hizmetleri, günümüzde pek çok ülkede aktif istihdam politikalar› aras›nda önemli bir araç olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Kamunun efllefltirme ve dan›flmanl›k hizmetlerini gerçeklefltirmesindeki temel amaç, iflgücü piyasas›ndaki bilgi
eksikli¤ini gidererek iflçi ve iflveren aras›ndaki eflleflmeyi gerçeklefltirebilmektedir.
Bu kapsamda verilen bafll›ca hizmetler flu flekilde s›ralanabilir (Biçerli, 2005:
499:
• ‹flsizlerin bölgesel olarak pazarlan›labilir niteliklerinin belirlenmesi,
• ‹flsizlerin ifl bulabilmesi için yeniden e¤itimin gerekli olup olmad›¤›na karar
verilmesi,
• ‹flsizlerin mesleki e¤itim programlar›na ve ifl arama seminerlerine yönlendirilmesi,
• Aç›k ifller ile ifl arayanlar›n öz geçmifllerinin karfl›laflt›r›larak uygun eflleflmenin gerçeklefltirilmesi,
• Çeflitli meslekler için gelecekteki emek talebinin tahmin edilmesi ve bunun
yay›nmlanmas›.
‹fl arama yard›m›, dan›flmanl›k ve efllefltirme faaliyetleri genelde kamu istihdam
bürolar›n›n sorumlulu¤unda olmakla birlikte, aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u
pek çok ülkede özel istihdam bürolar›n›n da bu amaçla kullan›ld›¤› görülmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
2
3
Türkiye’de kamunun
SIRA S‹ZDEefllefltirme ve dan›flmanl›k hizmetleri hangi kurum taraf›ndan yürütülmektedir?
Ü fi Ü N E L ‹ M uygulanmakta olan aktif istihdam politikalar› nelerdir?
GünümüzdeDSIRA
Türkiye’de
S‹ZDE
Aktif ‹stihdam
S O R UPolitikalar›n›n Etkileri
D Ü fi Üpolitikalar›n›n
NEL‹M
Aktif istihdam
iflgücü piyasalar›n› çeflitli aç›lardan etkileyebildi¤i görülmektedir. Bu bölümde, söz konusu etkileri olumlu ve olumsuz etkiler olarak ele
D‹KKAT
alaca¤›z.
S O R U
Öncelikle aktif istihdam politikalar›n›n iflgücü piyasas›nda yaratt›¤› olumlu etkiSIRAözetlenebilir:
S‹ZDE
ler flu flekilde
D‹KKAT
• Bireylerin daha çabuk ifl bulmas›n› sa¤lar. Böylece, iflsiz geçirilen süreler k›sal›r.
• Aktif istihdam programlar› (özellikle mesleki e¤itim programlar›) kat›lanlar›n
AMAÇLARIMIZ
SIRAkapasitelerini
S‹ZDE
üretken
art›rd›¤›ndan daha etkin flekilde ifl aramalar›n› sa¤lar.
• Nitelik düzeyleri yükseldi¤inden, kat›l›mc›lar›n verimlili¤in ve ücretlerin düflük oldu¤u
sektörlerden yüksek oldu¤u sektörlere do¤ru mobilitesi artar.
K ‹ T A P
N N
N N
AMAÇLARIMIZ
TKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N
T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
• Gençlere yönelik aktif istihdam programlar›n›n ifl tecrübesini ikame etmesi
yoluyla, iflverenlerin iflgücü piyasas›na ilk kez giren ve bu sebeple ifl tecrübesi bulunmayan gençlere yönelik ayr›mc› tav›rlar› engellenebilir.
• Uzun dönemli iflsizlere yönelik aktif istihdam programlar› arac›l›¤›yla, iflverenlerin uzun dönemli iflsizleri mesleki becerileri afl›nm›fl ve çal›flma disiplinini kaybetmifl kifliler olarak görmeleri ve onlar› ifle almada direnç göstermeleri önlenebilir.
• Bireysel faydalar›n›n yan› s›ra, çok say›da makro ekonomik ve sosyal etkisi
de bulunmaktad›r. Aktif istihdam politikalar›, iflsizli¤i azaltarak ve istihdam›
art›rarak bir yandan vergi taban›n›n genifllemesini; di¤er yandan h›rs›zl›k,
gasp, alkol ve uyuflturucu madde kullan›m›, intihar, boflanma vb. toplumsal
problemlerin azalmas›n› sa¤layacakt›r.
• ‹flsizlik sigortas›ndan yararlananlar›n aktif istihdam programlar›na (Ör:
mesleki e¤itim programlar›, geçici istihdam programlar›) kat›lmalar›n›n
zorunlu hale gelmesi durumunda, çal›flmak istemeyenler daha kolay tespit edilebilmekte ve iflsizlik sigortas› fonunun suiistimal edilmesi önlenebilmektedir (Biçerli, 2005b: 6). Bu sayede, iflsizlik sigortas›n›n maliyeti de
azalabilmektedir.
• Giriflimcili¤in desteklenmesi gibi aktif istihdam programlar› sayesinde sadece kat›l›mc›lar›n do¤rudan istihdama kat›lmas› de¤il, dolayl› olarak baflka kiflilere de ifl imkân› sa¤lanabilmektedir.
Öte yandan, çeflitli faydalar›na karfl›l›k aktif istihdam politikalar›n›n birey, toplum ve devlet aç›s›ndan baz› maliyetleri de bulunmaktad›r. Söz konusu maliyetleri flu flekilde s›ralayabiliriz:
• ‹lk olarak, bireysel maliyetler dikkate al›nd›¤›nda; aktif istihdam programlar›nda baz› durumlarda kat›l›mc›lar›n do¤rudan maliyetleri üstlenmek zorunda kald›klar› görülmektedir. Bununla birlikte, kat›l›mc›lar ifl arama faaliyetlerine yeterince zaman ay›ramama ve mobilitelerinin azalmas› sonucunu do¤uran kilitlenme etkisi gibi dolayl› maliyetlere de katlanabilmektedirler. (Biçerli, 2005b: 6) Kilitlenme etkisine göre, aktif istihdam programlar› uygulanm›yor olsayd› bölgeyi terk edebilecek durumda olan iflçiler
programa kat›ld›klar› için iflsizli¤in fazla oldu¤u bölgelerde kalabilmektedirler. Böyle bir durumda da iflsizlik süreleri uzad›¤›ndan daha fazla gelir
kayb›na u¤ramaktad›rlar.
• Aktif istihdam programlar› daha çok, iflgücü piyasalar›nda ifl bulma ihtimali
daha düflük olan dezavantajl› gruplara yönelik olarak düzenlendi¤inden, bu
programlara kat›lan kifliler iflverenler taraf›ndan bazen kendi kendilerine ifl
bulamayacak ifle yaramaz kifliler olarak de¤erlendirilebilmektedirler (Biçerli, 2005: 489). Böyle bir durumda ortaya ç›kan olumsuz etkiye damgalanma
etkisi ad› verilmektedir.
• Aktif istihdam politikalar›, devlete de önemli maliyetler yükleyebilmektedir.
Örne¤in, daha önce de de¤inildi¤i gibi, mesleki e¤itim programlar› oldukça
maliyetli aktif istihdam politikas› araçlar›ndand›r.
• Aktif istihdam politikalar›n›n toplumsal aç›dan yaratt›¤› üç temel olumsuz etkiden bahsedilebilir:
- Bunlardan ilki, etkinlik kayb› etkisidir. (Biçerli, 2005: 488) Daha önce de
de¤inildi¤i üzere aktif istihdam politikalar› yüksek maliyet gerektirdi¤inden belirli dezavantajl› gruplar› hedef almaktad›r. Burada hedeflemenin
yanl›fl yap›lmas› durumunda etkinlik kayb› etkisi ortaya ç›kmaktad›r.
185
186
Sosyal Politika-I
- ‹kinci olarak istihdam sübvansiyonu uygulamas› ile iflverenlere do¤rudan
parasal yard›m yap›lmas› ya da vergi indirimi sa¤lanmas› yoluyla hedeflenen kitlenin istihdam maliyetleri azalt›lmakta ve söz konusu kiflilerin istihdam› iflverenler aç›s›ndan göreli olarak karl› hale gelmektedir. Dolay›s›yla hedeflenen kitlenin istihdam› iflgücü piyasas›ndaki di¤er kiflilerin istihdam›n›n azalmas›na yol açabilmektedir. Örne¤in; gençlerin istihdam›n›n
sübvanse edilmesi ifle al›mlarda yetiflkinlerin daha az tercih edilmesine
neden olabilir. Bu durumda, karfl›lafl›lan olumsuz etki ikame etkisi olarak
adland›r›lmaktad›r (Biçerli, 2005: 488). ‹kame etkisinin ortaya ç›kmas› durumunda iflsizlik genel anlamda azalt›lamamakta iflsizli¤in çeflitli gruplar
aras›ndaki da¤›l›m› de¤iflmifl olmaktad›r.
- Son olarak aktif istihdam programlar›n›n yaratt›¤› di¤er bir olumsuz etki
iflten ç›kar›lma etkisidir. (Biçerli, 2005: 488- 489). Aktif istihdam politikalar› ile hedeflenen gruplar›n (Gençler, kad›nlar, uzun süreli iflsizler) istihdam› sübvanse edilerek göreli olarak ucuz hâle getirildi¤inde, bu iflsizleri
çal›flt›ran iflverenler iflgücü piyasas›nda rekabet avantaj› kazanmaktad›rlar.
Bu durumda, söz konusu firmalar›n piyasa paylar› artmakta ve piyasadaki rekabet yap›s› bozulmaktad›r. Dolay›s›yla di¤er firmalar küçülme yoluna gidebilmekte ve iflçi ç›karmay› tercih edebilmektedirler.
Pasif ‹stihdam Politikalar›
Pasif istihdam politikalar› iflsizlik oranlar›n› azaltmak yerine iflsizli¤in birey, ailesi ve
toplum üzerindeki olumsuz etkilerini gidermeyi amaçlayan ve bunun için de iflsizlere belirli bir ekonomik güvence sa¤lamaya yönelik tedbirlerdir (Biçerli, 2005: 482;
Koray, 2005: 225; Tokol-Alper, 2011: 108). Baflka bir ifadeyle bu politikalar, aktif istihdam politikalar›nda oldu¤u gibi yeni istihdam alanlar› yaratmaya ve istihdam hacmini art›rmaya yönelik önlemleri kapsamamaktad›r. Pasif istihdam politikalar›, geliflmekte olan ülkelerden çok, geliflmifl ülkelerde daha yo¤un flekilde uygulanmaktad›r.
Pasif ‹stihdam Programlar›n›n Türleri
‹flleyiflleri ülkeden ülkeye farkl›l›k gösteren bafll›ca pasif istihdam programlar›, iflsizlik sigortas›, iflsizlik yard›m›, çal›flman›n paylafl›m› ile k›dem, ihbar ve ifl kayb›
tazminatlar› olarak say›labilir.
‹flsizlik Sigortas›: Pasif istihdam politikalar›n›n ilk arac› olan iflsizlik sigortas›,
pasif istihdam programlar› aras›nda en fazla öneme sahiptir. Literatürde iflsizlik sigortas› ile ilgili çok say›da tan›mlama mevcuttur. Ancak genel bir tan›m yapmak gerekirse iflsizlik sigortas›, kendi iradesi d›fl›nda iflini kaybeden kiflilerin karfl›laflt›klar›
gelir kayb›n› geçici bir süre veya yeni bir ifl buluncaya kadar gidermeyi amaçlayan
ve sigortac›l›k tekni¤i ile faaliyet gösteren bir sigorta dal› ve sosyal politika arac›d›r
(Altan, 2009: 136; Biçerli, 2005: 482; Tokol-Alper, 2011: 108). ‹flsizlik sigortas› uygulamas›, ayn› zamanda iflsiz kalan kifliye vas›f ve yeteneklerine göre daha iyi koflullarda uygun bir ifl bulmas› f›rsat›n› da sa¤lamaktad›r. Baflka bir ifadeyle, iflsizler
iflsizlik sigortas› sayesinde ifl ararlarken daha seçici olabilmektedirler.
‹flsizlik sigortas›n›n finansman› genellikle devlet, iflçi ve iflveren taraf›ndan ödenen primler ile karfl›lanmaktad›r. ‹flsizlik sigortas› kapsam›nda yer alan bir iflçi, çal›flt›¤› dönem süresince fona katk›da bulunarak azalt›lm›fl bir gelire sahip olacakt›r.
Ancak iflsiz kald›¤› dönemde alaca¤› iflsizlik ödene¤i ile bu kayb› giderebilecektir.
Bir iflçinin iflsizlik sigortas›ndan yararlanabilmesi için temel olarak gayriidari flekilde iflsiz kalmas› ve belirli bir süre prim ödemifl olmas› gerekmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
187
S O R U
S O R U
ILO’nun 102 say›l› Sözleflmesi’ne göre; iflsize çal›flt›¤› s›rada sonDayda
ücretin
‹ K K A ald›¤›
T
%45’inin alt›nda olmamak flart›yla ülkeden ülkeye de¤iflen sürelerde (baz› ülkeler için bu
süre 3 y›la kadar uzarken baz› ülkelerde 6 ay ile 1 y›l aras›nda devam etmektedir) iflsizlik
SIRA S‹ZDE
ödene¤i ödenmektedir.
D‹KKAT
N N
‹flsizlik sigortas› uygulamas›n›n bir di¤er amac›, iflsizlik sebebiyle
meydana geAMAÇLARIMIZ
lebilecek sat›n alma gücü düflüflünü önlemek ve böylece iflsizli¤in daha da artmas›n›n önüne geçebilmektir (Biçerli, 2005: 483). Bununla birlikte, uygulama iflsizleK ‹ T A Pe¤itim ve iyi
rin yaln›zca parasal olarak desteklenmelerini de¤il, etkin bir mesleki
iflleyen bir ifle yerlefltirme sistemini de içermektedir. Bu yönüyle, pasif bir istihdam
politikas› arac› olan iflsizlik sigortas› uygulamas›n›n, iflsizlere yönelik düzenlenen
mesleki e¤itim programlar› ve dan›flmanl›k hizmetleri arac›l›¤›yla
poTSIRA
E L Eaktif
VS‹ZDE
‹ Z Y Oistihdam
N
litikalar› ile birlikte yürütüldü¤ü görülmektedir.
Öte yandan, iflsizlik sigortas› kimi zaman iflsizli¤i art›r›c› sonuçlar da do¤urabilD Ü fi Ü N E L ‹ M
mektedir. ‹flsizlik sigortas›, ifl araman›n ve bofl zaman›n f›rsat maliyetlerini azalta‹NTERNET
rak bireylerin rezervasyon ücretlerini art›rmaktad›r (Biçerli, 2005b: 6). RezervasO R U
yon ücreti artan bireyler, hem düflük ücretli iflleri kabul etmekS istememekte
hem
de ifl arama çabalar›n› azaltabilmektedirler. Bu ba¤lamda, iflsiz kifliler iflsizlik fonundan daha uzun süre yararlanarak sistemi suiistimal edebilmektedirler.
Örne¤in;
D‹KKAT
20 OECD ülkesi aras›nda yap›lan bir araflt›rmaya göre iflsizlik sigortas› ödeneklerinin %10 art›r›ld›¤› ya da iflsizlik sigortas› süresinin bir ay uzat›ld›¤› durumlarda iflSIRA S‹ZDE
sizlik oran›nda %1’lik bir art›fl gözlenmifltir (Varç›n, 2004: 17). Bu durum, günümüzde iflsizlik sigortas›na ciddi elefltiriler yöneltilmesine yol açmaktad›r. O hâlde,
iflsizlik sigortas›n›n kapsam›ndaki iflsizlere ödenecek sigorta AMAÇLARIMIZ
bedeli ve bu ödemelerin süresi son derece önemlidir.
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
‹NTERNET
Rezervasyon Ücreti:
Bireylerin iflgücüS O R U
piyasas›nda çal›flmaya raz›
olduklar› en düflük ücret
düzeyi.
D‹KKAT
‹flsizlik sigortas› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için Faruk Andaç’›n, ‹flsizlik
(Ankara:
K ‹ Sigortas›,
T A P
TÜH‹S Yay., 2. Bask›, 2010) adl› kitab›n› inceleyebilirsiniz.
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
- ‹flsizlik Yard›m›:
Ü fi Ü N E L ‹ M daha çok
‹flsizlere minimum yaflam standard› sunmay› amaçlayan bu Duygulama
‹
N
TERNET
sosyal devlet ilkesini benimsemifl geliflmifl ülkelerde karfl›m›za ç›kmaktad›r
(Biçerli, 2005: 484; Tokol-Alper, 2011: 109). Daha çok yoksullu¤u önlemede
son
araç
S O R U
olarak kullan›lan iflsizlik yard›m› uygulamas›n›n ülkeden ülkeye farkl›l›k gösterdi¤i görülmektedir. ‹flsizlik yard›mlar›, baz› ülkelerde refah hizmetleri içinde sistemaD‹KKAT
tik flekilde yürütülürken baz› ülkelerde sadece ihtiyaç duyuldu¤u zamanlarda devreye sokulabilmektedir.
SIRAhusus
S‹ZDE vard›r. ‹lk
‹flsizlik yard›m›n›n, iflsizlik sigortas›ndan farkl›laflt›¤› iki temel
olarak iflsizlik yard›m›n›n finansman› sadece devlet taraf›ndan karfl›lanmaktad›r. ‹kinci olarak iflsizlik yard›m› iflsizlik sigortas›nda oldu¤u gibi belirli bir süreyi kapsayabiAMAÇLARIMIZ
lece¤i gibi muhtaçl›k durumu devam etti¤i sürece de yard›m yap›labilmektedir.
‹flsizlik yard›m›nda temel hedef, daha çok iflsizlik sigortas› kapsam›nda bulunmayan yoksul ailelere veya iflsizlik sigortas›ndan yararlanma süresi
bitmifl iflsizlere
K ‹ T A P
yard›m sa¤lamakt›r. Öte yandan iflsizlik yard›m›n›n da iflsizlik sigortas› gibi iflsiz
kalmay› daha cazip hale getirdi¤i durumlar söz konusu olabilmektedir. Bu ba¤lamda, her iki uygulaman›n da amac›na hizmet etmesi için bu politikalar dâhilinde ya-
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
‹flsizlik sigortas› kapsam›nda sa¤lanan yard›mlar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
N N
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
188
Sosyal Politika-I
p›lan ödemelerin, bireylerin çal›flma ile elde edecekleri gelirlerden daha düflük olmas› gerekmektedir. Böylece bireyler aktif olarak ifl aramaya teflvik edilebilecektir.
Çal›flma Paylafl›m›: ‹flsizlikle mücadelede kullan›lan di¤er bir pasif istihdam
politikas› arac› olan çal›flma paylafl›m› birkaç flekilde gerçekleflebilmektedir. Bunlar; erken emeklilik, ifl paylafl›m› ve çal›flma sürelerin k›salt›lmas› fleklinde say›labilir (Biçerli, 2005: 485). Erken emeklilik uygulamas›nda; normal emeklilik yafl› dolan bireyler emekliye sevk edilmekte ve bu kiflilerin iflleri iflsizlere verilmektedir. ‹fl
paylafl›m›nda ifller k›s›mlara bölünerek daha fazla say›da iflsize istihdam imkân›
sa¤lanmaya çal›fl›lmaktad›r. Çal›flma sürelerinin k›salt›lmas› uygulamas›nda ise fazladan istihdam olana¤› sa¤lanabilmesi için mevcut çal›flanlar›n çal›flma süreleri
azalt›lmaktad›r. Öte yandan bu yöntemde üretimde tam zamanl› çal›flma aç›s›ndan
net bir istihdam art›fl› söz konusu olmad›¤›ndan çal›flma paylafl›m›na yönelik ciddi
elefltiriler bulunmaktad›r.
K›dem Tazminat›, ‹hbar Tazminat› ve ‹fl Kayb› Tazminat›: Pasif istihdam
politikalar› kapsam›nda yürütülen baflka bir uygulama, k›dem tazminat›d›r. K›dem
tazminat›, ifline son verilen iflçilerin tazminat ile ödüllendirilmesi anlam›na gelmemekte esas olarak iflverenlerin iflçiyi kolayca iflten ç›karmas›n› önlemek için gelifltirilmifl bir ifl güvencesi sistemi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹flverenlerin iflten ç›kar›lan personele k›dem tazminat› ödemekle yükümlü tutulmas› ile amaçlanan,
mevcut personeli de¤iflen koflullar do¤rultusunda e¤iterek iflletme ihtiyaçlar›na göre istihdam etmeye devam etmeyi tercih etmelerini sa¤lamakt›r. Bu ba¤lamda, k›dem tazminat› bir yandan ifl güvencesi sa¤larken di¤er yandan, iflçi devrini azaltmaktad›r (Varç›n, 2004: 21).
‹hbar tazminat› ise iflverenin iflçiyi hemen iflten ç›karmak istemesi durumunda önceden yap›lan ihbarda belirlenen süre içinde iflçiye ödenmesi gereken ücret miktar›n› kapsamaktad›r. Ancak iflten ç›kart›lan bir iflçinin, bir süre için de olsa iflte tutulmas›n›n yol açaca¤› sak›ncalar› gözeten iflverenler, genel olarak k›dem ve ihbar tazminatlar›n› birlikte ödeyip bildirimin hemen ard›ndan ifl iliflkisini sona erdirmektedirler.
Son olarak ifl kayb› tazminat› özellefltirme nedeniyle iflini kaybedenlere yönelik
bir tazminat olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu kapsamdaki kiflilere, ifl kayb› tazminat› ad› alt›nda yap›lan ödemenin yan› s›ra sunulan di¤er hizmetler; meslek gelifltirme, edindirme ve yetifltirme e¤itiminin verilmesi ve yeni bir ifl bulmaya yard›mc› olunmas› fleklindedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
5
Günümüzde SIRA
Türkiye’de
S‹ZDE uygulanmakta olan pasif istihdam politikalar› nelerdir?
TÜRK‹YE ‹fiGÜCÜ P‹YASASINDA ‹fiS‹ZL‹⁄‹N
BOYUTLARI
Türkiye iflgücü piyasas›nda en temel sorun alanlar›ndan biri iflsizli¤in boyutlar›d›r.
Türkiye, yaflanan
S O R Uuzun dönemli iflsizlik, kad›n ve gençlerin iflsizlikten en fazla etkilenen gruplar olmas›, bölgesel iflsizlik oranlar›ndaki farkl›l›klar vb. sorunlar aç›s›ndan baz› geliflmifl ülkeler ile benzerlik gösterirken kendine has baflka sorunlara
D‹KKAT
da sahiptir. Her
fleyden önce, genç ve dinamik bir nüfus yap›s›na sahip Türkiye’de
iflsizlik sorunu sadece bir aç›k iflsizlikten ibaret de¤ildir (Ataman, 2003: 3). TürkiSIRAsorununun
S‹ZDE
ye’de iflsizlik
gerçek anlamda ortaya konulabilmesi için aç›k iflsizlik
oranlar›n›n eksik istihdam sorunu ile birlikte de¤erlendirilmesi gerekmektedir.
Çünkü Türkiye’de düflük katma de¤erle çal›flan ve düflük gelir elde edenler aç›s›nAMAÇLARIMIZ
dan yaflanan eksik istihdam sorunu, en az aç›k iflsizlik kadar önemlidir. Eksik istih-
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
dam, ço¤unlukla geliflmemifl veya geliflmekte olan ülkelerde e¤itim düzeyi düflük,
vas›fs›z ya da yar›-vas›fl› iflgücü ile ilgili bir olgu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
‹flsizlik analizine bafllamadan önce problemin bafll›ca sebeplerinin ortaya konulmas› faydal› olacakt›r. ‹flsizlik probleminin temel sebepleri afla¤›daki flekilde
özetlenebilir (Murat, 1999: 318):
‹flsizli¤in ilk sebebi sosyal ve ekonomik nitelikli mevcut yap›sal dinamiklerdir:
• Geliflmekte olan pek çok ülkede oldu¤u gibi ülkemizde de nüfus art›fl h›z›
yüksektir. Buna karfl›l›k, ekonomik yap› içinde ayn› oranda istihdam imkân› yarat›lamamaktad›r.
• K›rsaldan kente göç ve h›zl› flehirleflme, istihdam sorununun niteli¤ini de¤ifltirmektedir. K›rsal kesimde yaflayan ve tar›msal faaliyet içinde gizli iflsiz durumunda olan iflgücü fazlas› flehirlere kayarak aç›k iflsiz haline dönüflmüfl ve
özellikle hizmetler sektöründe marjinal ifllere yönelen yeni bir gizli iflsiz kitlesi oluflturmufltur.
‹flsizli¤in di¤er sebebi ise geçmiflte uygulanan iktisat politikas› tedbirleri ve benimsenen sanayileflme modelidir:
• Ülkemizde iflgücü piyasas›na iliflkin sa¤l›kl› ve sürekli bir bilgi ak›fl› sa¤layabilecek etkin bir enformasyon sistemi bulunmad›¤›ndan; iflgücü piyasas›n›n
iflleyifline yönelik do¤ru ve etkili politikalar oluflturulamam›flt›r.
• ‹stihdam imkânlar›n› gelifltirecek yat›r›mlara öncelik verilmemesi, e¤itime
yeteri kadar kaynak ayr›lmamas› ve çal›flma mevzuat›ndaki eksiklikler, iflsizlik probleminin kronikleflmesine yol açm›flt›r.
TÜ‹K Hanehalk› ‹flgücü Anketi sonuçlar›na göre; 2011 y›l› itibar›yla Türkiye’ de
eksik istihdamda bulunanlar›n say›s› 1.166 milyondur. Bu noktada, TÜ‹K’ in eksik
istihdam› nas›l tan›mlad›¤› önem kazanmaktad›r. ILO taraf›ndan düzenlenen 16.
Çal›flma ‹statistikçileri Konferans›’nda ölçüm zorlu¤u nedeniyle mevcut eksik istihdam tan›m› yeniden de¤erlendirilmifl; eksik istihdam›n zamana ba¤l› eksik istihdam ve yetersiz istihdam kavramlar› ile tan›mlanmas›na karar verilmifltir. Bu çerçevede TÜ‹K taraf›ndan 2009 y›l› fiubat ay›ndan bafllamak üzere kullan›lmakta olan
zamana ba¤l› eksik istihdam ve yetersiz istihdam tan›mlamalar› flu flekildedir:
• Zamana ba¤l› eksik istihdam: Referans haftas›nda istihdamda olan esas iflinde ve di¤er iflinde/ifllerinde toplam olarak 40 saatten daha az süre çal›flm›fl
olup daha fazla süre çal›flmak istedi¤ini belirten ve mümkün oldu¤u takdirde daha fazla çal›flmaya bafllayabilecek olan kiflilerdir.
• Yetersiz istihdam: Zamana ba¤l› eksik istihdam kapsam›nda yer almamak kofluluyla referans haftas›nda istihdamda olan, son 4 hafta içinde mevcut iflini
de¤ifltirmek için veya mevcut ifline ek olarak bir ifl aram›fl olan ve böyle bir
ifl buldu¤u takdirde 2 hafta içinde çal›flmaya bafllayabilecek olan kiflilerdir.
Bununla birlikte, iflgücü piyasas›nda ifl gücüne dâhil olmama yönündeki e¤ilimin
yüksek olmas›, iflsizli¤in gerçek boyutunun görülebilmesi aç›s›ndan önemli olan di¤er bir husustur. 2011 y›l› itibar›yla Türkiye’de 26.867.000 kifli iflgücüne dâhil olmayan
nüfus içindedir. Bütün bu aç›klamalar dikkate al›nd›¤›nda, Türkiye’de iflsizlik ve istihdam sorunlar›n›n bir arada yaflan›yor oldu¤u söylemek yanl›fl olmayacakt›r.
‹flsizli¤in Cinsiyete Göre Da¤›l›m›
TÜ‹K’in iflgücü piyasas› verilerine göre; 2011 y›l› itibar›yla toplam iflsizlik oran›, bir
önceki y›la oranla gerilemifl ve % 9.8 olarak gerçekleflmifltir. ‹flsizlik oranlar› cinsiyetler itibar›yla incelendi¤inde ise kad›n iflsizlik oran›n›n (%11.3) erkek iflsizlik oran›ndan (% 9.2) yüksek oldu¤u görülmektedir.
189
‹flgücüne dahil olmayanlar:
Referans tarihininde
istihdamda olmayan ve iflsiz
kesime girmeyen 15+ yafl
gurubundaki hanehalk›
fertleri, ifl bulma ümidi
olmayanlar, ev han›mlar›,
ö¤renciler, emekliler,
mevsimlik çal›flanlar,
çal›flamaz halde olanlar vb.
bu gruptad›r.
190
Tablo 7.4
‹flsizlik, ‹flsizlik
Oran› (15+ Yafl
Grubu)
Sosyal Politika-I
Y›llar
‹flsizlik (1.000 kifli)
‹flsizlik Oran› (%)
Tar›m D›fl› ‹flsizlik Oran›
(%)
Kad›n
Erkek
Toplam
Kad›n
Erkek
Toplam
Kad›n
Erkek
Toplam
2000
387
1.111
1.497
6.3
6.6
6.5
13.5
8.4
9.3
2001
482
1.485
1.967
7.5
8.7
8.4
17.7
11.3
12.4
2002
638
1.826
2.464
9.4
10.7
10.3
19.8
13.3
14.5
2003
663
1.830
2.493
10.1
10.7
10.5
18.9
12.6
13.8
2004
620
1.878
2.498
9.7
10.5
10.3
19.6
13.1
14.3
2005
652
1.867
2.520
10.3
10.3
10.3
18.8
12.4
13.6
2006
670
1.777
2.446
10.3
9.7
9.9
17.9
11.3
12.6
2007
660
1.716
2.376
11.0
10.0
10.3
17.3
11.4
12.6
2008
734
1.877
2.611
11.6
10.7
11.0
18.1
12.3
13.6
2009
979
2.491
3.471
14.3
13.9
14.0
21.9
16.0
17.4
2010
959
2.088
3.046
13.0
11.4
11.9
20.2
13.2
14.8
2011
885
1,730
2.615
11.3
9.2
9.8
17.7
10.7
12.4
Kaynak: TÜ‹K: Hanehalk› ‹flgücü Anketi Sonuçlar›; “Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun
Y›llar ve Cinsiyete Göre ‹flgücü Durumu, Toplam- Kad›n- Erkek”, (Eriflim)
http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo, 18.03.2012.
Yukar›daki tabloda yer alan verilere göre; Türkiye’de iflsizlik oranlar› yaflanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle 2000’li y›llarda daha da yükselmifltir. Bu durumun
sebeplerinden bir di¤eri, ücretsiz aile iflçisi olarak iflgücü içinde yer alan kad›nlar›n son y›llarda tar›mda meydana gelen çözülmenin etkisiyle iflsiz kalmalar›d›r. ‹lgili dönemde kad›n iflsizlik oranlar›nda görülen art›fl, bu durumu somut flekilde ortaya koymaktad›r.
‹flsizlik oranlar› cinsiyetler itibar›yla de¤erlendirilirken dikkati çeken di¤er bir
husus; kad›nlar aras›nda tar›m d›fl› iflsizlik oranlar›n›n çok yüksek olmas›d›r. 2011
y›l› itibar›yla % 9.2 olan erkek iflsizlik oran›, tar›m d›fl› sektörlerde % 10.7’ye yükselirken; kad›nlarda % 11.3 olan iflsizlik oran› tar›m d›fl› sektörlerde % 17.7 düzeyinde gerçekleflmifltir. Bu durumun sebebi daha önce de belirtildi¤i üzere k›rsal
kesimde ücretsiz aile iflçisi olarak istihdamda görülen kad›nlar›n k›rdan kente göç
sonucunda kentlerde iflgücü piyasas›ndan çekilmek zorunda kalmas›d›r.
‹flsizli¤in E¤itim Düzeylerine Göre Da¤›l›m›
‹flsiz nüfus e¤itim düzeyleri aç›s›ndan incelendi¤inde, okur-yazar olmayan vas›fs›z
nüfus grubunda iflsizlik oran›n›n göreli olarak düflük oldu¤u görülmektedir. 2011
y›l›nda okur-yazar olmayan nüfusta iflsizlik oran› %4.6’d›r. Vas›fs›z ya da düflük vas›fl› olarak nitelendirilen lise alt› e¤itimliler aras›nda ise %9.3’tür. Buna karfl›l›k lise
ve dengi meslek okulu ile üniversite e¤itimi alm›fl nüfus grubunda iflsizlik oranlar›n›n yüksek olmas› dikkat çekicidir. Ayn› y›l itibar›yla genel lise mezunlar›n›n iflsizlik oran› %12.6; mesleki teknik lise mezunlar›n›n iflsizlik oran› % 11 ve yüksekö¤retim mezunlar›n›nki ise % 10.4’tür.
191
E¤itim Düzeyi
Okur
Yazar
Olm.
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
2007 2008 2009 2010 2011
‹flsiz
68
60
79
113
57
60
55
55
64
87
69
56
‹flsizlik
Oran›
(%)
3.4
3.1
4.6
7.0
3.7
4.5
4.4
5.2
6.3
8.0
6.0
4.6
‹flsiz 862 1.192 1.464 1.508 1.395 1.465 1.411
Lise
Alt›
‹flsizlik
E¤itimli Oran› 5.7
7.8
9.6 10.2 9.1
9.6
9.3
(%)
‹flsiz
425
‹flsiz
Yüksekö
‹flsizlik
¤retim
Oran›
(%)
1.337 1.506 2.033 1.767 1.457
Gen.
Lise
9.8
10.7
13.9
11.6
9.3
380
387
498
432
351
551
654
581
730
708
687
13.9
14.1
18.0
15.9
12.6
393
332
285
14.7
12.8
15.1
13.6
Mes. 294
12.8 Tek.
Lise 12.0
292
13.3
11.7
15.6
13.2
11.0
143
164
267
290
317
287
293
311
362
459
446
467
7.0
7.8
11.1
11.1
12.4
10.2
9.5
9.7
10.3
12.1
11.0
10.4
Lise ve
Dengi
Meslek ‹flsizlik
Okulu Oran› 10.6
(%)
Tablo 7.5
E¤itim Düzeyine
Göre ‹flsizlik (15+
Yafl, Bin Kifli)
Kaynak: TÜ‹K: Hane Halk› ‹flgücü Anketi Sonuçlar›; “E¤itim Durumuna Göre ‹flgücü
Durumu”, (Eriflim) http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo, 19.03.2012.
Yukar›daki verilere göre; e¤itim düzeyleri aç›s›ndan iflsizlik riski ile en fazla
karfl› karfl›ya olan grup lise ve dengi meslek okullar›n› tamamlam›fl olanlard›r. Belirli bir vas›f kazanm›fl meslek okulu mezunlar› aras›nda iflsizli¤in bu kadar yüksek olmas› oldukça dikkat çekicidir. Meslek okulu mezunlar›n›n yüksek iflsizlik
oranlar›, Türkiye’de mesleki e¤itimin mezunlar›na meslek kazand›ramad›¤› ve
iflgücü piyasas›n›n ihtiyaç duydu¤u nitelikte iflgücü yetifltiremedi¤i yönündeki görüflü desteklemektedir.
Tablo 7.5’teki verilerden de görüldü¤ü gibi, iflsizlik Türkiye’de özellikle e¤itimli genç nüfus aç›s›ndan çok ciddi bir problem durumundad›r. E¤itimli genç
nüfustaki yüksek iflsizlik oranlar› bu nüfus grubunun iflgücüne kat›l›m›n›n önündeki engellere ya da ald›klar› e¤itim sonucu kazand›klar› nitelikler ile iflgücü piyasas›n›n talep etti¤i nitelikler aras›nda bir uyumsuzluk oldu¤una iflaret ediyor
olabilir (World Bank, 2006: 11). Bu sebeple insangücü planlamas› ve e¤itim
planlamas› yap›l›rken, iflgücü piyasas›na iliflkin bu verilerin dikkatle incelenmesi gerekmektedir.
E¤itimli Genç Nüfus: Lise ve
yüksek ö¤retim görmüfl 1524 yafl grubuna dâhil
olanlar.
192
Tablo 7.6
E¤itim Düzeyine
Göre ‹flsizlik-Kad›n
(15+ Yafl, Bin Kifli)
Sosyal Politika-I
E¤itim Düzeyi
Okur
yazar
‹flsiz
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
2007 2008 2009 2010 2011
28
15
31
55
13
18
12
12
17
21
19
17
2.2
1.1
2.6
5.0
1.3
2.0
1.4
1.7
2.5
3.0
2.4
2.0
146
217
248
273
216
244
264
231
278
392
394
347
4.4
6.1
6.6
7.6
6.1
7.1
7.7
7.8
8.9
11.4
10.3
8.5
155
145
188
178
155
149
180
237
198
246
256
257
Lise 22.1
20.6
26.3
24.9
21.3
Mes. 105
111
145
127
11.5
16.4
20.3
24.0
20.5
24.2
23.3
22.1 Tek.
Lise 20.9
20.6
25.9
22.5
20.0
‹flsizlik
Oran›
(%)
Lise
Alt›
E¤itimli
Lise ve
‹flsiz
‹flsizlik
Oran›
(%)
‹flsiz
Dengi
Meslek ‹flsizlik
Okulu
Oran›
(%)
‹flsiz
Yüksek ‹flsizlik
ö¤retim Oran›
Gen.
63
71
121
137
144
135
137
158
183
233
241
252
9.1
9.9
14.7
15.3
17.0
14.2
13.0
13.9
14.3
16.3
15.9
15.2
(%)
Türkiye’de özellikle ekonomik kriz y›llar›nda e¤itimli genç nüfusta iflsizlik oranlar› belirgin biçimde yükselmektedir. 2001 y›l›nda e¤itimli genç iflsizli¤inde gözlenen art›fl›, bu kapsamda de¤erlendirmek gerekmektedir. Tablo 7.5’ten de görüldü¤ü üzere,
2001 y›l›nda okur-yazar olmayanlar d›fl›nda tüm e¤itim düzeylerinde iflsizlik artm›flt›r.
Tablo 7.7
E¤itim Düzeyine
Göre ‹flsizlik - Erkek
(15+ Yafl, Bin Kifli)
E¤itim Düzeyi
Okur
yazar
2007 2008 2009 2010 2011
10.7
48
58
44
42
43
‹flsizlik
Oran›
(%)
5.6
6.7
8.9
11.4
8.0
9.5
10.4
716
975 1.216 1.236 1.179 1.221 1.147
1.105 1.228 1.642 1.374 1.110
6.1
8.3
10.6 11.0 10.0 10.4
9.8
10.3 11.3 14.7
12.1
9.6
196
275
372
417
431
225 242 310
Gen.
Lise 11.0 11.8 15.1
255
‹flsiz
12.6
9.5
‹flsizlik
Oran›
(%)
8.9
Mes. 189
11.4 12.0 10.7 12.6 11.0 10.3 Tek.
Lise 9.7
‹flsiz
80
93
145
153
172
152
156
5.9
6.7
9.2
8.9
10.1
8.1
7.8
Yüksek
‹flsizlik
ö¤retim Oran›
(%)
452
65
13.7
45
483
47
39
40
383
43
49
‹flsiz
‹flsiz
Lise
‹flsizlik
Alt›
E¤itimli Oran›
(%)
Lise ve
Dengi
Meslek
Okulu
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
12.4 14.1 17.6
181
248
205
170
9.2
12.7
10.5
8.4
153
179
226
205
215
7.4
8.1
9.6
8.0
7.6
193
E¤itim düzeyine göre iflsizlik oranlar› cinsiyetler itibar›yla incelendi¤inde; okuryazar olmayan erkeklerin kad›nlara oranla daha fazla iflsiz kald›klar› görülmektedir. Lise alt› e¤itimli nüfus grubunda da ayn› durumun geçerli oldu¤u Tablo 7.6 ve
7.7’den anlafl›lmaktad›r. Buna karfl›l›k, 2011 y›l› itibar›yla genel lise mezunu erkeklerde %9.5 olan iflsizlik oran›, ayn› kategorideki kad›nlarda %21.3’e mesleki teknik
lise mezunu erkeklerde %8.4 olan iflsizlik oran› ayn› kategorideki kad›nlarda %20’ye
yükselmektedir. Ayn› y›l için yüksekö¤retim mezunu kad›nlar ve erkekler aras›ndaki iflsizlik oranlar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; erkekler için %7.6 düzeyinde seyreden iflsizlik oran›n›n, kad›nlarda neredeyse 2 kat daha yüksek oldu¤u görülmektedir.
‹fl Arama Süresine Göre ‹flsizlik
Türkiye’de iflsizli¤in di¤er bir özelli¤i, uzun dönemli bir yap›ya sahip olmas›d›r.
Tablo 7.8’de 2011 y›l› itibar›yla iflsizlerin yaklafl›k %26.5’inin 1 y›l ve daha uzun zamandan beri ifl arad›klar› görülmektedir. Bu oran, Türkiye’ de iflsizli¤in süreklilik
kazand›¤› ve yap›sal bir sorun haline geldi¤i gerçe¤ini gözler önüne sermektedir.
Y›llar
6 Aydan Daha Az
6 Aydan Fazla,
1 Y›ldan Az
1 Y›l ve Daha Fazla
1.000 kifli
%
1.000 kifli
%
1.000 kifli
%
2000
925
61.8
214
14.3
306
20.4
2001
1.243
63.2
273
13.9
408
20.7
2002
1.287
52.2
381
15.5
698
28.3
2003
1.441
57.8
371
14.9
583
23.4
2004
1.057
42.3
437
17.5
961
38.5
2005
1.086
43.1
400
15.9
987
39.2
2006
1.148
46.9
372
15.2
866
35.4
2007
1.276
53.7
380
15.6
720
30.7
2008
1.499
57.4
413
15.8
699
26.7
2009
1.911
55.0
683
19.6
877
25.3
2010
1.654
54.3
521
17.2
871
28.5
2011
1.495
57.1
428
16.4
692
26.5
Kaynak: TÜ‹K: Hane Halk› ‹flgücü Anketi Sonuçlar› kullan›larak hesaplanm›flt›r. “‹fl
Arama Sürelerine Göre ‹flsizler, Toplam”, (Eriflim) http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo,
18.03.2012.
1 y›l ve daha uzun zamandan beri ifl aramakta olanlar›n belirli bir k›sm›, bir süre sonra ifl bulma ümitlerini kaybetmekte ve ümidi k›r›lm›fl iflsizler durumuna düflmektedir. Öte yandan 1 y›l ve daha uzun süredir iflsiz olanlar›n say›s›nda son y›llarda görülen azalma, olumlu bir geliflme olarak de¤erlendirilebilir.
Genç ‹flsizli¤i
Türkiye’de iflsizli¤in di¤er bir yap›sal özelli¤i, genç iflsizli¤inin yo¤un olmas›d›r.
Baflka bir ifadeyle yafl gruplar› aç›s›ndan iflsizli¤in en fazla yafland›¤› grubu gençler oluflturmaktad›r. Bununla birlikte, Türkiye’de son y›llarda özellikle yüksek e¤itim alm›fl gençlerin iflsiz kald›¤› görülmektedir. Tablo 7.9’da yer alan verilere göre;
2011 y›l› itibar›yla gençler aras›ndaki iflsizlik oran› % 17.1’dir. Bu oran tar›m d›fl›
sektörlerde biraz daha yükselerek % 22.1 olarak gerçekleflmifltir.
Tablo 7.8
‹fl Arama Sürelerine
Göri ‹flsizler
194
Tablo 7.9
Genç ‹flsizli¤i
Sosyal Politika-I
Y›llar
‹flsizlik (1.000 kifli)
‹flsizlik Oran› (%)
Tar›m D›fl› ‹flsizlik
Oran› (%)
Kad›n Erkek Toplam Kad›n Erkek Toplam Kad›n Erkek Toplam
2000
216
489
705
11.9
13.7
13.1
21.7
18.0
19.0
2001
265
598
862
14.4
17.2
16.2
28.5
22.9
24.4
2002
318
663
980
17.1
20.3
19.2
29.8
25.3
26.6
2003
320
655
975
18.9
21.4
20.5
29.1
24.7
26.0
2004
308
637
945
18.8
20.1
19.7
31.3
25.3
27.0
2005
303
607
910
19.3
19.3
19.3
29.0
22.7
24.5
2006
302
556
858
19.7
18.2
18.7
28.3
20.6
22.8
2007
301
571
871
20.8
19.6
20.0
27.4
21.5
23.3
2008
313
584
897
21.2
20.1
20.5
28.5
22.3
24.2
2009
379
746
1.126
25.0
25.4
25.3
32.9
28.4
29.8
2010
358
604
961
23.0
21.0
21.7
30.7
23.7
25.9
2011
327
505
832
20.7
17.1
18.4
28.1
19.4
22.1
Kaynak: TÜ‹K, Hanehalk› ‹flgücü Anketi Sonuçlar›; “15-24 Yafl Grubundaki Nüfusun
Y›llar ve Cinsiyete Göre ‹flgücü Durumu, Toplam- Kad›n-Erkek”, (Eriflim)
http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo, 19.03.2012.
Öte yandan, genç iflsizli¤i sorununu Türkiye’nin geliflmifllik düzeyine ba¤l› olarak yorumlamak pek do¤ru olmayacakt›r. Günümüzde genç iflsizli¤i sadece Türkiye gibi geliflmekte olan ülkelerin de¤il; ayn› zamanda geliflmifl ülkelerin de karfl›
karfl›ya kald›¤› önemli sorunlardan biridir. Hatta Türkiye’de gençlerin toplam nüfus içindeki yo¤unlu¤u göz önüne al›nd›¤›nda bu durum ola¤an bile karfl›lanabilir. Bu ba¤lamda, genç iflsizli¤i olgusunu temel olarak iki nedenle aç›klamak mümkündür (‹SO, 2006: 96; Sapancal›, 2000: 37);
• Genç iflsizlerin büyük bir bölümü ilk kez ifl arayanlardan oluflmaktad›r.
‹flgücü piyasas›na yeni giren deneyimsiz ifl gücünün vas›flar›na uygun bir ifl
bulmas› için gereken süre uzun olabilir. Bu perspektifte, gençler aras›ndaki
yüksek iflsizlik oranlar› do¤al karfl›lanabilir.
• ‹lk kez ifl arayan gençler içinde uzun süre ifl arayanlar›n yo¤un olmas› vas›f/
beceri uyumsuzluklar› ile de aç›klanmaktad›r. Gençler, iflgücü piyasas›ndaki mevcut ifllere özgü baz› niteliklere (ifl tecrübesi) tam olarak sahip olmad›klar›ndan ifl arama süreleri uzamaktad›r.
Dünya Bankas›’n›n taraf›ndan yay›nlanan Türkiye ‹flgücü Piyasas› Raporu’nda
yukar›daki nedenler tekrarlanmakla birlikte, genç iflsizli¤inin talep yönlü etkilerden de kaynaklan›yor olabilece¤i üzerinde durulmaktad›r. Rapor’a göre; ekonominin e¤itimli gençleri iflgücü piyasas›na dahil edecek özellikte ifller yaratamamas›
genç iflsizli¤ine yol açmaktad›r (World Bank, 2006: iii).
Genç iflsizli¤i cinsiyetler itibar›yla de¤erlendirildi¤inde ise 15-24 yafl gurubundaki kad›nlar›n ayn› yafl grubundaki erkeklere oranla iflsizlik riski ile daha fazla
karfl› karfl›ya kald›klar› görülmektedir.
Genç iflsizli¤inin yo¤unlu¤u sadece ekonomik ve sosyal kay›plara neden olmamakta; ayn› zamanda uzun süre iflsiz kalan gençler aras›nda ruhsal sa¤l›¤›n bozulmas›, topluma karfl› kin ve nefret duygular›n›n ortaya ç›kmas›, suç e¤iliminin artmas› gibi
baflka problemlere de iflaret etmektedir. Bu ba¤lamda, Türkiye’de genç iflsizli¤in azalt›lmas› yönündeki sosyal politikalara öncelikli olarak önem verilmesi gerekti¤i aç›kt›r.
195
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
N
A M A Ç
3
den ifl bulmaya, çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesinden iflsizlik sigortas›na kadar pek çok alanda
sosyal politika tedbirleri oluflturmas› gerekmektedir. Çal›flma hakk› çerçevesinde düzenlenen sosyal politika tedbirleri, flu flekilde s›ralanabilir; yeterli istihdam imkânlar›n›n yarat›lmas›, mesleki e¤itim yoluyla insan gücü kayna¤›n›n niteliklerinin
gelifltirilmesi, ifl arayanlar ile iflgücü arayanlar›n buluflturulmas›, çal›flma hayat›nda ifl güvencesi ve koruyucu standartlar›n sa¤lanmas›, çal›flma hayat›nda
belirli bir gelir güvencesinin sa¤lanmas›, ifl sa¤l›¤›
ve güvenli¤i koflullar›n›n iyilefltirilmesi, ücretlilere
örgütlenme hakk›n›n kazand›r›lmas›, aktif ve pasif
istihdam politikalar› arac›l›¤›yla iflsizlik karfl›s›nda
koruma, sosyal güvenlik sistemi ile iflgücünün sosyal risklere karfl› korunmas›.
‹stihdam ve iflsizlik kavramlar›n› tan›mlamak.
‹stihdam› genifl ve dar anlamda olmak üzere iki
flekilde tan›mlamak mümkündür. Genifl anlamda
istihdam, üretim faktörlerinin çal›flmas› ya da çal›flt›r›lmas› fleklinde tan›mlan›rken; dar anlamda
istidam tan›m›nda üretim faktörlerinden sadece
emek faktörü dikkate al›nmakta ve eme¤in üretimde kullan›lmas› ya da gelir sa¤lamak amac›yla çal›flmas› ya da çal›flt›r›lmas› olarak ifade edilmektedir. Di¤er taraftan, çal›flma istek ve gücünde olan, cari ücret ve mevcut çal›flma koflullar›nda belirli sürelerle ifl arayan ancak bulamayan kiflilere iflsiz, yaflanan bu duruma da iflsizlik denilmektedir.
‹flsizli¤in ekonomik, bireysel ve toplumsal etkilerini listelemek.
‹flsizlik hem nedenleri hem de sonuçlar› itibar›yla
sosyo-ekonomik bir olgu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹flsizli¤in bafll›ca ekonomik etkileri; iflsizlik oran›n›n yükselmesi, bir ekonominin daha
fazla üretebilme gücü oldu¤u halde bunu de¤erlendiremedi¤ini ortaya koymakta; tüketici nüfus
üzerindeki bask›n›n artt›¤›n› göstermekte; ba¤›ml›l›k oran›n› etkilemekte; gelir da¤›l›m› eflitsizli¤ini ve yoksullu¤u art›rmaktad›r. ‹flsizli¤in bafll›ca
bireysel etkileri; tek geçim kayna¤› ücret olan birey ve bakmakla yükümlü oldu¤u ailesi, bireyin
iflsiz kalmas› durumunda bu gelir kayna¤›ndan
yoksun kalmakta ve hayat standartlar› düflmektedir. Birey, sahip oldu¤u insan sermayesini, özgüvenini, kendisine olan sayg›s›n›, bakmakla yükümlü oldu¤u kiflilere karfl› itibar›n›, topluma olan
aidiyet duygusunu ve çal›flma disiplinini zamanla
kaybetmekte; tembelli¤e al›flmaktad›r. ‹flsizli¤in
bafll›ca toplumsal etkileri; sosyal, ahlaki ve ailevi
pek çok de¤erin kaybolmas›na yol açmakta; sosyal d›fllanmaya neden olmakta; toplumsal çözülmeleri ve sosyal gerginlikleri art›rmaktad›r.
Çal›flma hakk› çerçevesinde düzenlenen sosyal
politika tedbirlerini ay›rt etmek.
Birçok sosyo-ekonomik hakk›n ba¤land›¤› çok temel bir hak konumunda olan çal›flma hakk›, sosyal devlet anlay›fl› uygulamalar›nda çok önemli bir
yere sahiptir. Çal›flma hakk›n› kabul eden sosyal
devlet anlay›fl› içinde devletin, iflgücünün e¤itimin-
N
AM A Ç
4
N
A M A Ç
5
‹flsizlikle mücadelede sosyal politikalar›n yeri ve
önemini aç›klamak.
‹flsizli¤in küresel, yap›sal, kal›c› ve yayg›n bir
problem haline gelmesi, bu problemin sosyal politikan›n temel ilgi alanlar› aras›na girmesine yol
açm›flt›r. Sosyal politika aç›s›ndan iflsizler sadece
bir ekonomik veri olarak kabul edilemezler. Günümüzde geliflmifl ve geliflmekte olan pek çok
ülke, istihdam› gelifltirmek, iflsizlikle mücadele
etmek ve iflsizli¤in toplumsal yaflamda y›k›c› etkiler yaratmas›n› önlemek amac›yla aktif ve pasif
istihdam politikalar› üretme çabas›na girmifltir.
Aktif ve pasif istihdam politikalar›n› listelemek.
Aktif istihdam politikalar›, esas olarak iflsizli¤in
sebeplerini ortadan kald›rmaya çal›flmakta ve genellikle belirli gruplar› (dezavantajl› gruplar) hedeflemektedir. Buna karfl›l›k, pasif istihdam politikalar› iflsizlik oranlar›n› azaltmak yerine iflsizli¤in birey, ailesi ve toplum üzerindeki olumsuz
etkilerini gidermeyi amaçlamaktad›r. Bafll›ca aktif istihdam politikalar› mesleki e¤itim programlar›, giriflimcili¤in desteklenmesine yönelik programlar, ücret ve istihdam sübvansiyonlar›, do¤rudan kamu istihdam› ile kamunun efllefltirme ve
dan›flmanl›k hizmetleri fleklindedir. Bafll›ca pasif
istihdam politikalar› ise iflsizlik sigortas›, iflsizlik
yard›m›, çal›flman›n paylafl›m› ile k›dem, ihbar ve
ifl kayb› tazminatlar› olarak say›labilir.
196
Sosyal Politika-I
1. Afla¤›dakilerden hangisinde tam istihdam genifl anlamda tan›mlanm›flt›r?
a. Çal›flma sürelerinde bir k›s›tlama olmad›¤› halde
istihdam edilen iflgücünün çal›flma karfl›l›¤›nda
elde etti¤i gelirin düflük olmas› ya da çal›fl›lan
iflin niteli¤inin, bireyin kapasitesini, e¤itim düzeyini ve vas›flar›n› tam olarak kullanmas›na olanak vermemesi
b. Cari ücret düzeyi ve mevcut çal›flma koflullar›nda çal›flmak isteyen herkesin ifl buldu¤u istihdam düzeyi
c. Bir ülkedeki mevcut eme¤in tamam› kullan›lmas›na ra¤men, talebin karfl›lanamamas›
d. Bir ekonomide üretim faktörlerinin tümünün
üretime kat›lmas›
e. Üretim faktörlerinin belirli bir dönem içerisinde
kullan›lma derecesi
2. Afla¤›dakilerden hangisi çal›flma hakk› çerçevesinde
düzenlenen sosyal politikalardan biri de¤ildir?
a. Mesleki e¤itim yoluyla insan gücünün nitelik düzeyinin art›r›lmas›
b. Çal›flanlar›n sat›n alma gücünün korunmas› için
vergi indirimleri yap›lmas›
c. Ücretlilere örgütlenme hakk›n›n kazand›r›lmas›
d. Yeterli istihdam imkanlar›n›n yarat›lmas›
e. ‹fl arayanlar ve iflgücü arayanlar›n buluflturulmas›
3. Afla¤›dakilerin hangisi iflsizli¤in bireysel etkilerinden
biri de¤ildir?
a. Vergi gelirlerinin düflmesi
b. Tembelli¤e al›flma ve kendini ifle yaramaz hissetme
c. Mesleki becerilerin afl›nmas› ve kaybedilmesi
d. Topluma karfl› kin ve nefret duygular›yla dolma
e. Tek gelir kayna¤›ndan yoksun kalma
4. Afla¤›dakilerden hangisi aktif istihdam programlar›
aras›nda yer almaz?
a. Ücret sübvansiyonlar›
b. Giriflimcili¤i destekleme programlar›
c. K›dem tazminat›
d. Kamunun efllefltirme ve dan›flmanl›k hizmetleri
e. Do¤rudan kamu istihdam›
5. Afla¤›dakilerden hangisi aktif istihdam politikalar›n›n iflgücü piyasas›nda yaratt›¤› olumlu etkiler aras›nda
yer almaz?
a. Kat›l›mc›lar daha k›sa sürede ifl bulmas›
b. ‹flsizlik sigortas› uygulamas›n›n suiistimal edilmesini önlemesi
c. Kat›l›mc›lar daha etkin flekilde ifl aramas›
d. Kat›l›mc›lar›n mobilitelerinin azalmas›na yol
açmas›
e. Vergi taban›n›n genifllemesini sa¤lamas›
6. Afla¤›dakilerden hangisi aktif istihdam politikalar›n›n yol açt›¤› olumsuz etkilerden biri de¤ildir?
a. Damgalanma etkisi
b. Rezervasyon etkisi
c. ‹kame etkisi
d. Kilitlenme etkisi
e. ‹flten Ç›kar›lma etkisi
7. Afla¤›dakilerden hangisi iflsizlik sigortas›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Belirli bir süreyi kapsayabilece¤i gibi, iflsizlik
durumu devam etti¤i sürece de ödeme yap›labilmesi
b. Pasif istihdam politikas› araçlar›ndan biri olmas›
c. Gayri iradi flekilde iflsiz kalan kiflilerin gelir kay›plar›n›n tanzimini amaçlamas›
d. Finansman› genellikle devlet, iflçi ve iflveren taraf›ndan ödenen primlerden karfl›lamas›
e. Sigortac›l›k tekni¤i ile faaliyet gösteren bir sigorta dal› olmas›
8. Afla¤›dakilerden hangisi pasif istihdam politikalar›n›n temel özelliklerinden biri de¤ildir?
a. ‹flsizli¤i azaltmak yerine bireysel ve toplumsal
zararlar›n› önlemeye çal›flmas›
b. ‹flsizlikle mücadelede acil yard›m ifllevi görmesi
c. Daha çok geliflmifl ülkelerde uygulanmas›
d. ‹flsizlik yard›m›n›n, pasif istihdam politikalar›ndan biri olmas›
e. Esas olarak iflsizli¤in sebeplerini ortadan kald›rmaya çal›flmas›
“
9. Afla¤›dakilerden hangisi pasif istihdam programlar›
aras›nda yer almaz?
a. ‹flsizlik sigortas›
b. Mesleki e¤itim programlar›
c. ‹flsizlik yard›m›
d. Erken emeklilik
e. ‹fl paylafl›m›
10. Özellefltirme nedeniyle iflini kaybedenlere yönelik
bir uygulama olan pasif istihdam politikas› arac› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. K›dem tazminat›
b. ‹hbar tazminat›
c. ‹flsizlik yard›m›
d. Kötü niyet tazminat›
e. ‹fl kayb› tazminat›
197
20.01.2012
EKONOM‹
T‹SK, AB’de artan genç iflsizlik sorununu ele ald›
Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu
(T‹SK) küresel krizle birlikte Avrupa Birli¤i ülkelerinde h›zla yükselen genç iflsizli¤inin azalt›lmas›na yönelik tedbirleri mercek alt›na ald›. Öte yandan, T‹SK’in haz›rlad›¤› raporda, Türkiye’de say›lar› 789 bine ulaflan genç iflsizlere yer vermemesi
dikkat çekti.
T‹SK’den yap›lan aç›klamaya göre, T‹SK, AB’deki genç
iflsizli¤in azalt›lmas›na yönelik tedbirleri mercek alt›na
ald›. T‹SK’in Ekim ay› Hanehalk› ‹flgücü verilerine göre
Türkiye’de say›lar› 789 bine ulaflan 15-24 yafl aras› genç
iflsizlik sorununu b›rak›p AB’deki genç iflsizli¤i mercek
alt›na almas› dikkat çekti.
T‹SK Raporu’na göre; AB’de 2005-2008 döneminde istikrar kazanan 15-24 yafl aras› genç iflsiz say›s› krizle
birlikte 2010’un ikinci çeyre¤inde s›çrama yapt› ve ortalama yüzde 21 ile 5.2 milyona ulaflt›. 2009’da, genç iflsizlerin dörtte biri en az 12 ay iflsiz kal›rken gençlerin
yüzde 12.4’ü at›l kald›; bir baflka deyiflle ne istihdamda,
ne de e¤itimde yer alabildi. Krizle birlikte AB ülkelerinde erken yaflta okuldan ayr›lma sorunu da a¤›rlaflt›.
T‹SK, “GENÇ ‹ST‹HDAMININ ARTIRILMASINA
YÖNEL‹K TEDB‹RLER‹” K‹TAP HAL‹NE GET‹RD‹
T‹SK Araflt›rma Servisi’nce haz›rlanan ve AB ülkelerinin
genelde iflsizlikle, özelde genç iflsizli¤i ile mücadelede
izledikleri tedbirleri inceleyen “Küresel Krizde ‹flsizlikle
Mücadele ve Genç ‹stihdam›n›n Art›r›lmas›na Yönelik
Tedbirler: Ülke Örnekleri” bafll›kl› Rapor kitap haline
getirilerek yay›mland›.
Avrupa’da gençlerin, e¤itimden iflgücü piyasas›na geçifl
aflamas›nda güçlüklerle karfl›laflt›¤› belirtilen raporda,
bu durumun nedenleri aras›nda, e¤itim yoluyla edinilen becerilerin iflverenlerce ihtiyaç duyulan becerilerle
uyuflmamas› ile daha önceleri gençler için düflük becerili ifl imkanlar›n›n oldu¤u sektörlerde ekonomik krizin
olumsuz etkileri ve demografik e¤ilimler gösterildi.
198
Sosyal Politika-I
TÜRK‹YE’DE GENÇ ‹fiS‹ZL‹K, GENEL ‹fiS‹ZL‹K
ORANININ 2 KATI
Ülkeler taraf›ndan gençlerin ifl bulmak için ihtiyaç duyduklar› beceri ve yeterlilikleri kazanmalar›n›, genç iflsizli¤ini önlemeyi ve gençleri sosyal güvenlik yard›mlar›
ile desteklemeyi amaçlayan politikalar uyguland›¤› belirtilen Raporda, AB’de uygulanan; Türkiye’de de genel
iflsizlik oran›n›n 2 kat›na yaklaflan genç iflsizli¤iyle mücadeleye ›fl›k tutabilecek tedbirler flöyle de¤erlendirildi:
“-E¤itim ve ö¤retim politikalar› alan›nda ülkeler, hem
özel tedbirler alm›fl, hem de daha genifl kapsaml› giriflimler bafllatm›fllard›r. Özel tedbir örnekleri; okul e¤itimiyle iflgücü piyasas› aras›ndaki bofllu¤u kapatmay›
amaçlayan e¤itim programlar›n›, genç iflsizler için e¤itim programlar›n› ve ikinci flans okullar›n› içermektedir.
Daha kapsaml› giriflimler, okul veya mesleki e¤itim sistemlerinin genel reformlar›n›, mesleki e¤itim yerlerinin
say›s›n›n art›r›lmas›n› ve yeni mesleki e¤itim programlar› gelifltirilmesini hedeflemektedir.
- Baz› ülkeler, belirli sektörlere, belirli konulara (örne¤in, bilim, teknoloji, mühendislik ve matematik), iflgücü
piyasas› taraf›ndan ihtiyaç duyulan belirli beceri ve mesleklere veya uygun bir stajyerlik / ç›rakl›k program›n›n
bulunmad›¤› mesleklere odaklanmaktad›r.
- Ço¤u ülke, ekonomik kriz nedeniyle iflyerleri taraf›ndan daha az stajyer ya da ç›rak talep edilmesine veya
iflyerleri taraf›ndan at›l tutulmas›na iliflkin güçlükler yaflamaktad›r. Bu sorunlar, stajyer ve ç›raklar için özel
tedbirler getirilmesine yol açm›flt›r.
- Birçok ülkede, gençlerin bir iflte, e¤itimde veya faaliyette olmas›n› sa¤lamak ya da belirli bir e¤itim yoluyla
istihdama ulafl›lmas›n› temin etmek için gençlik garantileri getirilmifltir.
- Gençler için gelifltirilen tedbirler; bilgi, dan›flma veya
rehberlik sa¤lanmas›ndan yeni sözleflme tiplerine, genç
istihdam› için iflveren teflviklerine, genç iflsizleri ifl f›rsatlar›yla efllefltirmeye, genç istihdam› için yerel anlaflmalar veya “paktlar” yap›lmas›na ve gençlere ifl deneyimi sa¤lanmas›na kadar uzanmaktad›r.
- Gençleri ifle alma konusunda iflverenleri teflvik etmek
ve gençlere ek ifl yaratmak amac›yla, çeflitli ülkeler, ifle
alma sübvansiyonlar› ve ücret d›fl› iflgücü maliyetlerinde azaltma teflvikleri getirmifltir. Ücret d›fl› iflgücü maliyetlerinin azalt›lmas›, sübvansiyonlar kadar yayg›n bir
uygulamad›r. Yine, belirli süreli sözleflmeler yoluyla iflverenlere daha fazla esneklik tan›mak, iflverenleri gençleri ifle almaya teflvik etmeye yönelik araçlar aras›nda
görülmektedir.
Türkiye için bu tedbirler içinde özellikle ikinci flans
okulu anlam› tafl›yacak ‘h›zland›r›lm›fl beceri e¤itimi’nin
ve iflverene yönelik ‘ifle alma sübvansiyonu’nun yararl›
olaca¤› düflünülmektedir.”
”
Kaynak: http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=19731473 (20.01.2012).
Okuma Parças›
Avrupa ‹stihdam Stratejisi’nin Temel Yap› Tafllar›
Avrupa ‹stihdam Stratejisi (A‹S)’nin iflleyiflinde dayanak
noktas›n› oluflturan ‹stihdam K›lavuzlar›, ‹stihdam Stratejisi’nin dört temel yap› tafl›n› esas almaktad›r. “‹stihdam Edilebilirlik” (Employability), “Giriflimcilik” (Entrepreneurship), “Uyum” (Adaptability) ve “Eflit F›rsatlar” (Equal Opportunities) olarak adland›r›lan bu yap›
tafllar›, Avrupa Birli¤i (AB)’nde istihdam politikalar› aç›s›ndan öncelikli faaliyet alanlar›n› temsil etmektedir.
Di¤er bir ifadeyle, A‹S’nin üye ülkeler aç›s›ndan iflleyiflinde belirleyici olan istihdam k›lavuzlar›, AB düzeyinde temel yap› tafllar›nda tan›mlanan öncelikli faaliyet
alanlar›na göre biçimlenmektedir. K›saca dört temel yap› tafl›, A‹S’nin çekirde¤ini oluflturmakta ve istihdam k›lavuzlar› buradan filizlenmektedir.
Bu yap› tafllar› ile amaçlanan, A‹S temelinde iflgücü piyasas›n›n yap›sal dönüflümüne yönelik ana politikalara
vurgu yapmakt›r. Bu ba¤lamda, istihdam edilebilirlik ile
hedeflenen, nüfusun de¤iflen çevre koflullar›na ba¤l›
olarak uygun vas›flar kazanmas›n› ve dolay›s›yla istihdam f›rsat›n› hiçbir zaman yitirmemesini sa¤lamakt›r.
Daha aç›k bir ifadeyle, istihdam edilebilirlik zaman içerisinde güçlenen pasif iflgücü piyasas› politikalar› yerine aktif iflgücü piyasas› politikalar›n› etkin k›lmakt›r.
Dolay›s›yla pasif iflgücü piyasas› politikalar›yla özellikle
çözümünün zorlaflt›¤› düflünülen uzun dönemli iflsizlik
sorununa çözümleyici yaklafl›m›n benimsendi¤i ileri sürülmektedir. AB’de 1990’l› y›llar›n sonu itibariyle bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda, yaklafl›k 17-18 milyon iflsiz
içerisinde her y›l 4 milyon iflsizin uzun dönemli iflsizlik
sorunu ile karfl› karfl›ya kalmas›, aktif iflgücü piyasas›
politikalar›n› önemli k›lmaktad›r. Bu nedenle, aktif
iflgücü piyasas› uygulamalar› ile desteklenen istihdam
edilebilirlik hedefi, yüksek istihdam ve düflük iflsizlik
aç›s›ndan temel politika olmufltur.
Bu hedef çerçevesinde iflsizlere 12 ay içerisinde istihdam f›rsat› vermek veya e¤itim gibi aktif iflgücü piyasas› uygulamalar› sa¤lamak, genç iflsizler için de benzer
sonuçlar› 6 ay içerisinde yaratmak esas olmufltur. Ayr›ca
aktif iflgücü piyasas› uygulamalar›ndan yararlananlar›n
kapsam›n› geniflletmek, vergi, sosyal yard›m ve mesleki
e¤itim gibi sistemlerde de¤ifliklikler yaparak iflsiz kalma
süresini k›salt›c› sonuçlar elde etmek ve yaflam boyu
e¤itim f›rsatlar›n› gelifltirmek istihdam edilebilirlik hedefi içerisinde vurgulanm›flt›r. Nihayetinde, 1998 y›l›ndan
günümüze istihdam edilebilirlik hedefi aç›s›ndan istihdam k›lavuzlar›n›n dört temel amac›ndan bahsetmek
mümkündür. Bu amaçlar; genç iflsizli¤i ve uzun dönemli iflsizlik sorunlar›yla mücadele etmek, pasif iflgücü piyasas› önlemlerinden aktif iflgücü piyasas› önlemlerine
geçifl sa¤lamak, ortakl›k anlay›fl›n› güçlendirmek ve okul
yaflam›ndan çal›flma yaflam›na geçifli kolaylaflt›rmakt›r.
Giriflimcilik ise do¤rudan giriflimcili¤in desteklenmesini
ve giriflimcilik kültürünün gelifltirilmesini hedeflemifltir.
Di¤er bir deyiflle, istihdam art›fl›n›n yeni ifl yarat›lmas› ile
do¤rudan iliflkili olmas› nedeniyle insanlar›n, iflletmelerin ve özellikle yerel unsurlar›n giriflimcili¤inin desteklenmesi, istihdam stratejisinin temel hedefi olarak benimsenmifltir. Bu ba¤lamda, yeni ifl kurmada bürokratik
ifllemlerin say›s›n›n ve yeni bir iflletmenin kayda al›nmas›nda geçen sürenin azalt›lmas› öncelikli politikalar olarak görülmüfltür. ‹stihdam Stratejisi’nin henüz geliflmeye
bafllad›¤› 1990’l› y›llar›n sonu itibariyle özellikle hizmetler sektörünün, giriflimcili¤in desteklenmesi aç›s›ndan
önemli oldu¤unu da vurgulamak gerekir. Ayr›ca giriflimcilik kültürünün gelifltirilmesini ve yeni ifller yarat›larak
istihdam›n art›r›lmas›n› do¤rudan ilgilendiren küçük ve
orta ölçekli iflletmelerin de desteklenmesi, A‹S’nin giriflimcili¤i gelifltirme hedefi içerisinde de¤erlendirilmifltir.
‹stihdam Stratejisi’nin bir di¤er yap› tafl› ise iflletmelerin
ve iflgücünün sürekli de¤iflim gösteren çevre koflullar›na
uyum özelli¤i kazanmas›d›r. ‹nsan kayna¤›na sürekli yat›r›m› ve ifl organizasyonunun sürekli geliflimini vurgulayan uyum, çok genifl perspektifli bir yaklafl›m içermektedir. Bireysel, kurumsal ve ulusal düzeyde bilgisayar ve
internet kullan›m›ndan elektronik veri tabanl› uygulamalara ve esneklik ile güvence aras›nda denge sa¤lanmas›na kadar genifl bir alanda ifl organizasyonunun modernlefltirilmesini ve insan kayna¤›n›n teknolojik geliflme sürecine sürekli uyumunun sa¤lanmas›n› hedefleyen bir
yaklafl›m vurgulanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Bu ba¤lamda, teknolojik geliflme sürecinin ifl ve çal›flanlar üzerindeki etkilerinin 1995-2005 y›llar› aras›ndaki de¤iflimini de¤erlendiren bir çal›flmada, on y›ll›k dönem sonunda kullan›lan teknolojinin % 80’inin de¤iflece¤i tespit
edilmifltir. Öte yandan, ayn› dönem içerisinde AB’de demografik de¤iflim dikkate al›nd›¤›nda 20-30 yafl aras› nü-
199
fusun yaklafl›k % 17 (yaklafl›k 9 milyon) azalaca¤›, 30-50
yafl aras› nüfusun yaklafl›k % 7 ve 50-60 yafl aras› nüfusun ise yaklafl›k % 12 (yaklafl›k 5.5 milyon) artaca¤› tahmin edilmifltir. Dolay›s›yla AB düzeyinde 10 y›ll›k dönemde görece daha iyi e¤itimli olmas›na karfl›n genç nüfusun azalaca¤›, tecrübeli ancak e¤itim düzeyi görece
yetersiz yafll› nüfusun ise artaca¤› vurgulanm›flt›r. Bu nedenle ifl ve çal›flanlar›n de¤iflim sürecine sürekli uyumunun sa¤lanmas› ve yaflam boyu e¤itim anlay›fl›n›n benimsenmesi, ‹stihdam Stratejisi’nin etkinli¤i aç›s›ndan
çok önemlidir. Ancak ifl organizasyonlar›n›n ve çal›flanlar›n de¤iflim sürecine uyumlar›n›n sa¤lanmas›nda, sosyal
taraflar›n ortakl›¤›n›n ve esneklik ve güvence aras›nda
denge sa¤lanmas›n›n önemi mutlak vurgulanmaktad›r.
‹stihdam Stratejisi’nin dördüncü yap› tafl› tüm politikalar ba¤lam›nda cinsiyetler aras›nda eflit f›rsatlar yaratmak ve özellikle kad›n istihdam›n›n art›r›lmas›na yönelik olarak aile ve çal›flma yaflam› aras›nda uyum sa¤lamak hedefine vurgu yapmaktad›r. Bu anlamda esnek
çal›flma biçimlerinin etkin k›l›nmas›, erkeklerin yo¤un
olarak istihdam edildikleri meslek ve ifl alanlar›na kad›nlar›n daha kolay girmelerini sa¤lamak, kad›nlar›n
kariyer geliflimlerini kesintiye u¤ratan çocuk ve yafll›
bak›m› gibi sosyal yükümlülüklerini hafifleten düzenlemelerin gelifltirilmesi, ücret ve vas›f düzeyi aç›s›ndan
süregelen eflitsizlikleri ve dengesizlikleri düzenleyen
uygulamalara yer verilmesi önemli politikalard›r. K›saca, A‹S’nin yüksek istihdam hedefinin gerçeklefltirilmesinde iflgücü piyasas›n›n geliflimine yönelik de¤erlendirmeler, özellikle kad›nlar›n iflgücü piyasas›na kat›l›mlar›n›n art›r›lmas›n›n büyük katk› sa¤layaca¤›n› aç›kça
ortaya koymufltur. Dolay›s›yla cinsiyetler aras›nda eflit
f›rsatlar sa¤lanmas›, ‹stihdam Stratejisi’nin etkinli¤ini art›racak temel politikalar içerisinde kabul edilmelidir.
A‹S’nin dört temel yap› tafl›n›n y›llar içerisindeki etkinli¤i de¤erlendirildi¤inde; istihdam edilebilirlik, giriflimcilik ve eflit f›rsatlar yarat›lmas› alanlar›nda üye ülkelerin görece daha etkin olduklar›, buna karfl›l›k uyum alan›nda yeterli geliflmeyi gösteremedikleri saptanm›flt›r.
Ayr›ca üye ülkelerin ulusal eylem planlar›nda dört temel yap› tafl› aras›nda bir bütünlük oluflturamad›klar›,
eylem planlar›n›n ve hatta istihdam k›lavuzlar›n›n somut hedefler tafl›maktan uzak kald›¤› gözlenmifltir.
Kaynak: Yukar›daki metin, Ahmet Selamo¤lu ve Kuvvet Lordo¤lu’nun (2006), Kat›l›m Sürecinde Avrupa
Birli¤i ve Türkiye’de ‹flgücü ve ‹stihdam›n Görünümü, Ankara: Belediye-‹fl Yay›nlar›” adl› kitab›n 103-105
aras› sayfalar›ndan aktar›lm›flt›r.
200
Sosyal Politika-I
1. d
S›ra Sizde 1
‹stihdam ve ilgili kavramlar›n ölçüm kriterleri Ulusal Hesaplar Sistemi ile paralellik tafl›maktad›r. Buna göre; toplam katma de¤erin oluflumu aflamas›nda katk›da bulunan herkesin istihdamda da yer almas› gerekmektedir.
2. b
3. a
4. c
5. d
6. b
7. a
8. e
9. b
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹stihdam ve ‹flsizlik: Kavramsal Çerçeve” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çal›flma Hakk› ve Çal›flma
Hakk› Çerçevesinde Düzenlenen Sosyal Politika
Tedbirleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flsizli¤in Sosyo-Ekonomik
ve Bireysel Etkileri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aktif ‹stihdam Programlar›n›n Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aktif ‹stihdam Politikalar›n›n
Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aktif ‹stihdam Politikalar›n›n
Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Pasif ‹stihdam Programlar›n›n Türleri: ‹flsizlik Sigortas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Pasif ‹stihdam Politikalar›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Pasif ‹stihdam Programlar›n›n Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Pasif ‹stihdam Programlar›n›n Türleri: ‹fl Kayb› Tazminat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Türkiye’de kamunun efllefltirme ve dan›flmanl›k hizmetleri Türkiye ‹fl Kurumu (‹fiKUR) taraf›ndan yürütülmektedir.
S›ra Sizde 3
Günümüzde Türkiye’de uygulanmakta olan aktif istihdam politikalar› flu flekilde s›ralanabilir: ‹fiKUR taraf›ndan düzenlenen meslek edindirme kurslar› (istihdam
garantili, kendi iflini kuracaklara, özürlülere ve hükümlülere yönelik), ‹flsizlik Sigortas› kapsam›nda düzenlenen kurslar, ifl ve meslek dan›flmanl›¤› hizmetleri, yat›r›m ve istihdam› artt›rmaya yönelik verilen teflvikler.
S›ra Sizde 4
‹flsizlik sigortas› kapsam›nda sa¤lanan yard›mlar; iflsizlik ödene¤i verilmesi, genel sa¤l›k sigortas› priminin
ödenmesi, yeni bir ifl bulma, meslek gelifltirme, edindirme ve yetifltirme e¤itimi, iflverenin ödeme güçlü¤üne
düflmesi halinde ücret ödeme ve k›sa çal›flma ödene¤inin verilmesidir.
S›ra Sizde 5
Günümüzde Türkiye’de uygulanmakta olan pasif istihdam politikalar›ndan ilki, 2002 y›l›ndan itibaren kanun kapsam›na giren sigortal› iflçiler için uygulanan
zorunlu iflsizlik sigortas›d›r. Bununla birlikte, iflsizlik
yard›m›n›n uygulanmad›¤› ülkemizde 4857 say›l› ‹fl
Kanunu ile Türk çal›flma yaflam›na giren ücret garanti
fonu, k›sa çal›flma ödene¤i, ihbar ve k›dem tazminat›,
pasif istihdam politikalar› kapsam›nda de¤erlendirilebilecek olan uygulamalard›r.
201
Altan, Ö. Zühtü (2009). Sosyal Politika Dersleri, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Yay›n No: 1987.
Aren, Sadun (1992). ‹stihdam, Para ve ‹ktisadi Politika, Ankara: Savafl Yay›nlar›, 10. Bask›.
Ataman, Berrin Ceylan (2003). “‹flsizlik Sorunu ve Türkiye’nin AB ‹stihdam Stratejisi’ne Uyumu”, T‹SK ‹flveren Dergisi, Ankara: T‹SK Yay›nlar›, (Eriflim),
http://www.tisk.org.tr, 25.12.2011.
Biçerli, M. Kemal (2004). ‹flsizlikle Mücadelede Aktif
‹stihdam Politikalar›, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Yay›n No: 1563.
Biçerli, M. Kemal (2005). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›, 3. Bask›.
Biçerli, M. Kemal (2005b). “Aktif ‹stihdam Politikalar›
‹flsizli¤i Azalt›r m›?”, Çimento ‹flveren Dergisi, Ankara: Çimento Endüstrisi ‹flverenleri Sendikas› Yay›nlar›, ss.4- 15.
Deacon, Alan (2011). “‹stihdam”, Sosyal Politika: Kuramlar ve Uygulamalar, Der. Pete ALCOCK, Margaret MAY ve Karen ROWLINGSON, Ankara: Siyasal Kitabevi, ss.412- 420.
Gündo¤an, Naci - Biçerli, Kemal (2003). Çal›flma Ekonomisi, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Hesapç›o¤lu, Muhsin (1994). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ve Ekonomisi, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›.
ILO (2012). Global Employment Trends 2012:
Preveriting A deeper jobs Crisis,
http:// www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/@publ/documents/publication/wcms_171571.pdf, (eriflim, 01.03.2012).
‹STANBUL SANAY‹ ODASI (2006). ‹stihdam Stratejileri ve Türkiye ‹çin Bir Model Önerisi, ‹stanbul:
‹SO Yay›nlar›, Yay›n No: 2006/8.
Koray, Meryem (2000). Sosyal Politika, Ankara: Ezgi
Kitabevi.
Murat, Sedat (1999). “AB Ülkelerinde ve Türkiye’de
‹flgücünün Yap›s›”, Prof. Dr. Nusret Ekin’in An›s›na Makaleler, Ankara: Kamu-‹fl Yay›nlar›.
Sapancal›, Faruk (2000). “Yeni Bin Y›la Girerken Türkiye’de ‹flgücü Piyasas›”, ‹fl Hukuku ve ‹ktisat Dergisi, Ankara: Kamu- ‹fl Yay›nlar›, Cilt 6, Say› 1.
Serter, Nur (1993). Genel Olarak ve Türkiye Aç›s›ndan ‹stihdam ve Geliflme, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar›, Yay›n No: 3697.
Talas, Cahit (1997). Toplumsal Ekonomi: Çal›flma
Ekonomisi, Ankara: ‹mge Kitabevi, 7. Bask›.
Tokol, Aysen - Alper, Yusuf. (2011). Sosyal Politika,
Bursa: Dora Yay›nlar›.
TÜ‹K, Hane Halk› ‹flgücü Anketi Sonuçlar›,
http://www.tuik.gov.tr.
Ülgener, Sabri (1991). Millî Gelir, ‹stihdam ve ‹ktisadi Büyüme, ‹stanbul: Der Yay›nlar›, 7. Bas›m.
Varç›n, Recep (2004). ‹stihdam ve ‹flgücü Piyasas›
Politikalar›, Ankara: Siyasal Kitabevi.
WORLD BANK (2006). Turkey Labor Market Study,
Report No: 33254- TR.
Zaim, Sabahattin (1997). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul: Filiz Kitabevi, Yenilenmifl ve Geniflletilmifl 10.
Bask›.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Ücreti ve ücrete iliflkin temel kavramlar› tan›mlayabilecek,
Ücretin korunmas›n›n önemini, ücretin ekonomik hayattaki yeri aç›s›ndan
aç›klayabilecek,
Çal›flma koflullar›nda yaflanan de¤iflim sürecini ve devletin çal›flma koflullar›na müdahalesinin gereklili¤ini aç›klayabilecek,
Çal›flma koflullar›n›n insan onuruna yak›fl›r hâle getirilmesi temelinde ortaya
ç›kan “düzgün ifl” kavram›n› tan›mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ücret
• Ücrete ‹liflkin Kavramlar
• Ücret Hakk›
• Çal›flma Koflullar›
• Düzgün ‹fl
‹çindekiler
Sosyal Politika-I
Ücretler ve
Çal›flma Koflullar›
• ÜCRET VE ÜCRETE ‹L‹fiK‹N
KAVRAMLAR
• ÜCRET‹N KORUNMASI VE ÜCRET
HAKKI
• ÇALIfiMA KOfiULLARI VE ÇALIfiMA
KOfiULLARINA ‹L‹fiK‹N
DÜZENLEMELER
Ücretler ve Çal›flma
Koflullar›
ÜCRET VE ÜCRETE ‹L‹fiK‹N KAVRAMLAR
Ücret kavram› konusunda dikkat edilmesi gereken en önemli husus, kavrama iliflkin yaflanan karmaflad›r. Kavram, ülkelere, co¤rafi bölgelere, sektörlere, iflletmelerin kamuya ya da özel sektöre ait olmas›na ve hatta iflletmelerin büyüklüklerine
göre de¤iflkenlik göstermektedir. Ç›plak ücret, giydirilmifl ücret ve ücret maliyeti
gibi ücrete iliflkin temel kavramlarda dâhi endüstri iliflkilerinin taraf› olan iflçi, iflveren ve devlet kurulufllar›n›n ortak bir tan›m› bulunmamaktad›r.
Ücretin Tan›m› ve Unsurlar›
Ücretli çal›flman›n bafllad›¤› ilk günden beri çal›flanlar›n ortaya koydu¤u zihinsel
ve bedensel eme¤in bedeli/karfl›l›¤› olarak görülen ücret, iflçi ve iflveren kesimlerinin kendi amaç ve ç›karlar› do¤rultusunda farkl› biçimlerde yorumlanmaktad›r. Örne¤in; iflveren, ücreti ödeyen taraf oldu¤u için ona göre ücret; bir maliyet
unsuru veya masraf faktörü iken, iflçi aç›s›ndan ise ücret; eme¤inin karfl›l›¤› olarak elde etti¤i sat›n alma gücüdür. Buna benzer bir flekilde; iktisatç›lar, eme¤in
bir üretim faktörü oldu¤unu düflünerek, ücreti faktör geliri olarak tan›mlam›fllard›r. Hukukçular, emek sahibi ile iflveren aras›nda hukuki sonuç do¤uran hizmet
akdi iliflkisini ve bu iliflkinin do¤urdu¤u hak ve borç iliflkisi çerçevesinde düflünmüfller. Bunun sonucunda ücreti, iflçiler aç›s›ndan bir hak, iflveren aç›s›ndan ise
bir borç olarak tan›mlam›fllard›r. Sosyal politikac›lar ise konuyu daha farkl› bir
bak›fl aç›s›yla irdeler. Sosyal politikac›lar ücreti, iflgörenin ve bakmakla yükümlü
oldu¤u kiflilerin, yaflam olanak ve düzeylerini belirleyen ço¤u kez tek gelirleri
olarak görür. Emek sahibinin di¤er üretim faktörlerinden ayr› olarak insan olmas› düflüncesinden hareketle, ücreti flah›s geliri olarak tan›mlam›fllard›r. Sosyal politika için ücret, salt ekonomik ya da hukuki özellikleri ile de¤il, tafl›d›¤› insani
de¤er yönünden de önem tafl›r.
Bütün bu bak›fl aç›lar›ndan hareketle ücretin genifl ve genel bir tan›m›n› yapmak gerekirse genifl anlamda ücret; “insan eme¤inin bir bedeli” olarak tan›mlan›rken genel anlamda ise “iflletmelerin kâr ve zarar›na ba¤l› olmayan, iflveren taraf›ndan emek sahibine üretilen mal›n sat›fl› beklenmeden ödenen, miktar› önceden
belirlenmifl gelir” olarak tan›mlanmaktad›r (Tokol, 2000: 13). Bir di¤er tan›ma göre ücret; bir ifl karfl›l›¤›nda iflveren taraf›ndan iflçiye saat bafl›na, gündelik, haftal›k,
on befl günlük veya ayl›k olarak ödenen para ve para ile belirlenebilen mallar›n ve
hizmetlerin oluflturdu¤u bir gelirdir (Talas, 1983: 13). Benzer bir tan›mlamaya gö-
204
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sosyal Politika-I
re de ücret, gelir temin etmek amac›yla sarf edilen fikri ve bedeni enerji anlam›ndaki eme¤in de¤eri ve karfl›l›¤›d›r (Çubuk, 1963: 11-12).
‹flçi ve iflveren aras›ndaki ifl sözleflmesi ile kararlaflt›r›lan ücret, flüphesiz eme¤in de¤eri ve karfl›l›¤› olmakla birlikte piyasa arz-talep kanunlar›na göre uygulanan
SIRA S‹ZDE
ve bir fiyat olarak bir mala ödenen bedel gibidir. Ücret, bedensel ve düflünsel eme¤in bedeli, üretime eme¤i ile kat›lanlar›n üretimden ald›klar› pay veya iflçiye yapt›¤› ifl dolay›s›yla
her türlü ödeme gibi objektif kriterlere dayal› olarak ta‹M
D Ü fi Ü N E Lyap›lan
n›mlanabilece¤i gibi çal›flanlara göre sadece bir ve genellikle tek gelir, bir emek
geliri veya ba¤›ml› eme¤in geliri olarak da tan›mlanabilmektedir (Tuna ve Yalç›ntafl,
S O R U
1999: 84-85).
D ‹ K KveA Tbakmakla yükümlü bulundu¤u kiflilerin yaflam olanak ve düzeylerini
Ücret, iflgörenin
belirleyen ço¤u kez tek gelirleridir.
N N
SIRA S‹ZDE
Ücretin unsurlar› ise hâlen ülkemizde yürürlükte olan 4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun
32.maddesinin 1.f›kras›ndaki “genel anlamda ücret, bir kimseye bir ifl karfl›l›¤›nda
AMAÇLARIMIZ
iflveren veya
üçüncü kifliler taraf›ndan sa¤lanan ve para ile ödenen tutard›r” tan›m›ndan hareketle bir ifl karfl›l›¤›nda ödenmesi, iflveren ya da üçüncü kifliler taraf›ndan ödenmesi ve para ile ödenmesi fleklinde s›ralanabilir.
K ‹ T A Psonra ücreti, üretime kat›lan eme¤in para olarak ödenen karfl›l›¤›,
Bu tan›mlardan
baflka bir ifadeyle çal›flan›n, iflverenden eme¤i karfl›l›¤› ald›¤› ekonomik de¤er olarak
ifade edebiliriz. Ayn› flekilde, anlafl›laca¤› üzere ücretin insan eme¤ine yap›lan bir
T E L E V ‹ Z Yve
O Nteflebbüsün kâr ve zarar›na ba¤l› olmayan ve müteflebbis taraf›nödeme oldu¤unu
dan emek sahibine, üretilen mal›n sat›fl› beklenmeden yap›ld›¤›n› belirtebiliriz.
Ücret Kavram›n›n
Kapsam› ve Konusu
‹NTERNET
Ücret kavram›; çal›flma iliflkilerinin bafllad›¤› y›llardan beri bir ülkenin ekonomik
kalk›nmas›nda, sosyal gelifliminde ve politik istikrar›n sa¤lanmas›nda oldukça
önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle geçmiflten bu yana gerek geçinmek için eme¤ini ortaya koyan iflçi gerekse bu eme¤e karfl› yap›lan ödemeler ve iflletmelerin ç›karlar› do¤rultusunda konuya yaklafl›m› ve giderek devletin devreye girifli aç›s›ndan ücretin tafl›d›¤› önem ve kapsam› çok genifl boyutlara ulaflmaktad›r
(Sabuncuo¤lu, 2009, s.243).
Ücret kavram›, iktisadi hayat› meydana getiren üretim, tüketim, bölüflüm ve de¤iflim konular›n›n tamam› içerisinde yer almaktad›r. Ekonomik mal ve hizmetlerin
yarat›lmas› için yap›lan faaliyetlerin tümüne üretim denmektedir. Üretim, girdilerin
insan ihtiyaçlar›n› karfl›layacak flekilde ç›kt›lara dönüfltürülmesi olarak ele al›nd›¤›nda, karfl›m›za üretim faktörleri ç›kmaktad›r. Ekonomik faaliyetleri meydana getiren temel üretim faktörleri ise emek, sermaye, teflebbüs ve do¤a (toprak) d›r.
Üretime kat›lan bu faktörlerin temel amac›, ekonomik faaliyetler sonucunda gelir
elde etmektir. Söz konusu gelirler; ücret, kâr, faiz ve rant’t›r. Genel olarak eme¤in
geliri olarak tan›mlanan “ücret” kavram›, tafl›d›¤› özellikleri itibar› ile çeflitli tan›mlara konu olmaktad›r. Üretilmifl olan mal ve hizmetlerin faydas›ndan yararlanmak
olan tüketim ise üretim faktörlerinin millî gelirden pay almalar› demek olan bölüflümden sonra gerçekleflmektedir. Bir toplumda ürünlerin veya gelirlerin paylafl›lmas›n› düzenleyen mekanizmaya bölüflüm, ürünlerin veya gelirlerin bireyler veya
sosyal gruplar aras›nda paylafl›lma tarz›n› belirleyen sosyal iliflkilere bölüflüm iliflkileri; bölüflüm iliflkileri sonucu olarak birey veya gruplara giden ürünlerden al›nan paylar›n ifadesine ise gelir da¤›l›m› denilmektedir (Boratav, 1976: 8-9).
8. Ünite - Ücretler ve Çal›flma Koflullar›
‹ktisadi hayat› oluflturan de¤iflim konusu içerisinde ücretin yeri ise eme¤in elde etti¤i gelirin takas ekonomisi içerisinde mal veya hizmet al›mlar› ile yer de¤ifltirmesi anlam›n› içermektedir.
Yukar›da da ifade edildi¤i gibi ücret, üretime kat›lan üretim faktörlerinden
eme¤in karfl›l›¤› olan gelirdir. Gelir ise bir üretim faaliyeti sonunda yarat›lan yeni
de¤er olup katma de¤er olarak da isimlendirilebilir. Bir baflka ifadeyle gelir, belirli bir zaman sürecinde ekonominin kazand›¤› ilave de¤erlerdir.
Gelir, belirli bir zaman süresi içersinde kifli, iflletme veya ekonomi taraf›ndan elde edilen para, mal veya hizmet olarak da tan›mlanmaktad›r. Üretim faktörlerinin
elde etti¤i katma de¤erin da¤›l›m›nda eme¤in pay›; ücret, nakit sermayenin pay›;
faiz, toprak sahibinin pay›; rant, giriflimcinin pay› ise kâr olarak isimlendirilmektedir. Ortaya ç›kan katma de¤erin bu bölüflümü, fonksiyonel gelir bölüflümü olarak
isimlendirilmekte ve sosyal politika aç›s›ndan millî gelirin toplumsal s›n›flar aras›ndaki bu da¤›l›m› istikrarl› bir toplum yap›s› aç›s›ndan önem kazanmaktad›r.
Toparlamak gerekirse ücret kavram›, insan› esas alan hukuk, iktisat ve sosyal
politika bilimlerinin do¤rudan, sosyal hayat› ilgilendiren di¤er bilim dallar›n›n ise
dolayl› olarak kapsam› içinde bulunmaktad›r. Bu sebeple ücretin günümüzün toplumsal yap›s› içerisinde a¤›rl›kl› bir yeri bulunmaktad›r. Çünkü güncel toplumsal
yap› büyük ölçüde insanlar›n üretime kat›lmalar› karfl›l›¤›nda, ücret alarak geçimlerini sa¤lamalar› üzerine kurulmufltur. Günümüzde sanayileflmifl ülkelerdeki nüfusun büyük bölümü ücret geliri ile yaflamlar›n› sürdürmektedir. Dolay›s›yla ücret;
bir ülkede çal›flanlar›n gelir da¤›l›m›ndan adil pay almas› ile çal›flma bar›fl›n›n sa¤lanmas› ve sa¤l›kl› bir toplum yap›s›n›n oluflturulmas›nda önemli bir faktör olarak
ortaya ç›kmaktad›r.
Ücretin Önemi ve Ekonomik Hayattaki Yeri
Ücret, ekonomik ve sosyal yaflam›n bütün alanlar›n› etkilemektedir. Gerek çal›flanlar›n gelirlerini ve hayat standard›n› belirleyen temel bir unsur olarak, gerek sanayinin geliflmesine etki eden önemli bir maliyet ö¤esi olarak ve gerekse millî gelirin farkl› toplum kesimleri aras›ndaki da¤›l›m› ve dolay›s›yla bir ülkedeki sosyal
adaletin göstergesi olarak çok yönlü bir öneme sahiptir (Zaim, 1997: 195). Bu durum ücretleri, ekonomik kalk›nmada, sosyal geliflme ve siyasi istikrar›n sa¤lanmas›nda son derece önemli, anahtar bir faktör haline getirmektedir.
Ücretin tafl›d›¤› bu çok yönlü önemin aç›¤a kavuflturulmas›, ücretin ilgilileri yani iflçi, iflveren ve devlet aç›s›ndan incelenmesini de gerekli k›lmaktad›r (Ifl›¤›çok,
2007: 28). Günümüzde ücret, çal›flanlar, iflverenler ve devlet aç›s›ndan büyük
önem tafl›yan bir kavram olmufltur.
Her fleyden önce ücretli çal›flanlar ve bunlar›n bakmakla yükümlü oldu¤u ailesinin, hayatlar›n› sürdürebilmeleri ücrete ba¤l›d›r ve çal›flanlar›n temel ihtiyaçlar›n›
karfl›layabilmesinin yegâne kayna¤› olmas› yönünden ücret büyük önem tafl›r. Ücretin iflçiler aç›s›ndan önemi sadece ekonomik faydas› ile s›n›rl› de¤ildir, bunun yan›nda ücretin sosyo-psikolojik bir motivasyon arac› oldu¤u da söylenebilir. Genel
olarak toplum içinde bireyler bir ifli ve iflin ücretini kabul etme veya etmeme konusunda özgürdürler. Ancak yine de statü ihtiyac›, toplumda kabul görme vb. faktörler sebebiyle bir iflte çal›flmak insanlar bak›m›ndan büyük önem tafl›r (Benligiray,
2007: 8). Do¤rudan do¤ruya maddî menfaatin gerisinde çal›flanlar›n yaflad›¤› toplumda sosyal bak›mdan kabul görme konusu da büyük önem tafl›r ve para bunu
sa¤lamada önemli bir araçt›r.
205
206
Sosyal Politika-I
Konuya iflverenler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, ücret bir maliyet gideri oldu¤u için
önemlidir. Ayr›ca iflverenler aç›s›ndan ücret, nitelikli iflçi istihdam›n› sa¤layabilmek, çal›flanlar› iflletmede tutabilmek ve motive ederek verimlilik art›fl› sa¤lamak
bak›m›ndan önemli bir araçt›r.
Sendikalar aç›s›ndan ise bir taraftan üyelerinin gelirlerini ve dolay›s›yla refah
düzeylerini artt›rma, di¤er taraftan da adil ücret almalar›n› sa¤lama arac› olarak
önem tafl›maktad›r.
Buna karfl›l›k devlet aç›s›ndan ücret ve ücret düzeyi; gerek sosyal hayat› gerek
ekonomik ortam› (fiyatlar›), istihdam›, geliflme h›z›n›, enflasyonu, yat›r›m ve tasarruflar› do¤rudan etkileyen bir faktör olmas› aç›s›ndan önem tafl›rken buna paralel
olarak da toplum aç›s›ndan sosyal bar›fl›, toplumsal refah›, ekonomik istikrar› ve
f›rsat eflitli¤ini sa¤lama arac› olmas› bak›m›ndan önem tafl›r. Devlet gelirleri içerisinde gelir vergisi olarak ücretlilerden al›nan pay›n büyüklü¤ü dikkate al›nd›¤›nda
konunun tafl›d›¤› önem daha iyi anlafl›lacakt›r.
SIRA S‹ZDE
1
Ücretin ilgilileri
SIRA -iflçi,
S‹ZDE iflveren, sendikalar, devlet ve toplum- aç›s›ndan farkl›laflan önemini aç›klay›n›z.
fiekil 8.1’de
ücretin ilgilileri aç›s›ndan tafl›d›¤› bu çok yönlü önem maddeler halinde gösterilmektedir.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
fiekil 8.1
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Çal›flanlar Aç›s›ndan
-Ekonomik güvence ve temel
gelir kayna¤›,
-Refah düzeyinin belirleyicisi,
-‹flyerindeki ve sosyal
yaflamdaki statü belirleyicisi,
-Motivasyon arac›.
‹flverenler Aç›s›ndan
-Temel Kmaliyet
‹ T Aunsuru,
P
-fiirket amaç ve stratejilerini
gerçeklefltirmede kullan›lan
bir araç.
Sendikalar Aç›s›ndan
-Üyelerinin gelirlerini
artt›rma ve adil ücret
almalar›n› sa¤lama arac›.
TELEV‹ZYON
ÜCRET
‹NTERNET
‹ N T EAç›s›ndan
RNET
Devlet
-Gelir da¤›l›m›n›, istihdam›,
geliflme h›z›n›, enflasyonu,
yat›r›m ve tasarruflar›
etkileme arac›.
Toplum Aç›s›ndan
-Sosyal bar›fl›, toplumsal
refah›, ekonomik istikrar›
ve f›rsat eflitli¤ini sa¤lama
arac›.
Ekonomik alanda ücret, bir mal ya da hizmet üretimi için gerekli olan do¤al
kaynaklar, sermaye ve emek gibi faktörlerin sonucuna ödenen bedeldir. Di¤er bir
anlat›mla ücret eme¤in fiyat›d›r.
Ekonomi bilimi eme¤i bir mal gibi niteler ve ücretin oluflumunu iflgücü arz ve
talebinde arar. Baflka bir aç›dan bak›ld›¤›nda ücret, iflçiye eme¤i karfl›l›¤›nda oluflan has›ladan bir pay almas›n› sa¤layan bir faktör fiyat›d›r. Bu nedenle ekonomik
207
aç›dan ücretin art›fl›, verimlilik art›fl›na ba¤lanmaktad›r. Bu yüzden iflverenler verimlili¤i art›rmaya yönelik ücret sistemlerinin aray›fl› içinde olmufllard›r.
‹flverene, yapt›¤› sözleflme ile ba¤›ml› olan iflçi, flahsi iflgücünden baflka hiçbir
maddi gelir kayna¤› imkân›na sahip olmayan kimsedir. Sosyal politika disiplini iflçi ve ücreti bu perspektifte ele almaktad›r. Ancak iflçinin alaca¤› ücrete ba¤l› bir kifli olmas› onu sürekli olarak sadece flahsi ve hukuki yönden de¤il ayn› zamanda
ekonomik yönden de bir iflverene ba¤l› olarak çal›flmaya zorlamaktad›r.
‹fl sözleflmesiyle iflçi ile iflveren aras›nda kurulan hukuki ve ekonomik iliflki, ayn› zamanda sosyal ba¤›n kurulmas›na da neden olmaktad›r. Bu sosyal ba¤ flüphesiz iflçi ve iflveren iliflkilerinde karfl›l›kl› hak ve menfaatlerin gözetim ve korunmas›nda da etkili olmaktad›r.
Her ne kadar iflçi için ücret, eme¤inin karfl›l›¤› ise de iflveren için maliyet ve yönetim masraflar› içinde bir unsurdur. Ekonomik yönden iflverene göre daha güçsüz bir durumda bulunan iflçiyi korumak amac›yla devlet, ifl ve çal›flma hayat›na
müdahale etmek zorunda kalm›flt›r (Çubuk, 1983: 58).
Adil olmayan, düflük veya yüksek ücret, ekonomik ve sosyal yaflant›y› çeflitli biçimlerde etkilemektedir. Düflük ücretler toplumda sosyal bar›fl› tehlikeye sokarken, huzursuzluklar›n artmas›na neden olmaktad›r. Ücretlerin düflük düzeyde kalmas›, ekonomi içerisinde talep unsurunu da azaltan etkiye sahiptir. Ayr›ca ifle ilgiyi azaltmakta ve iflçilerin nitelikleri üzerinde olumsuz etkiler yapmaktad›r. Bunun sonucunda iflin verimi düflmekte ve ekonominin büyüme h›z›nda
azalmalar görülmektedir. Di¤er taraftan yüksek ücretler ise toplumda iflsizli¤i
do¤urabilmektedir.
Sonuç itibar›yla ücretler, ekonomik yaflant› içinde gelir da¤›l›m›n› ve üretim
hacmini do¤rudan etkilemekte, düflük ya da yüksek ücretler de çeflitli sebeplerle
istihdam hacminde daralmaya yol açmaktad›r. Dolay›s›yla çal›flan nüfusun büyük
bir bölümünün gelirinin ücretlerden olufltu¤u toplumlarda ücret, ülke ekonomisi
aç›s›ndan büyük önem arz etmektedir.
Ücrete ‹liflkin Kavramlar: Ücret Türleri
Ücretin çok yönlü bir konu olmas›, farkl› ücret kavramlar›n› da beraberinde getirmektedir. Ço¤u kaynakta “ücret türleri” olarak da adland›r›labilecek bu kavramlar;
• Ücret haddi (ana ücret, kök ücret veya ç›plak ücret)- ücret geliri,
• Nominal (parasal) ücret- reel ücret,
• Ayni ücret-nakdi ücret,
• Brüt ücret- net ücret,
• Kollektif ücret-efektif ücret,
• Ücret düzeyi,
• Asgari ücret
olarak s›ralanabilir. Endüstri iliflkilerinde kullan›lan bu ücret kavramlar›na ek
olarak ‹fl Kanunu’ndaki ücret kavramlar›ndan da söz etmek mümkündür. Bunlar;
yar›m ücret, fazla çal›flma ve fazla sürelerle çal›flma ücreti, tatil ücretleri, yüzde
usulü ücret, komisyon ücreti ve kâra kat›lma olarak s›ralanabilir.
Ücret Haddi (Ana Ücret, Kök Ücret veya Ç›plak Ücret)-Ücret Geliri
Ana ücret, kök ücret veya ç›plak ücret olarak da adland›r›lan, ücret haddi; eme¤in belirli bir zaman veya üretim birimi bafl›na elde etti¤i para miktar›n› ifade etmektedir (Tokol ve Alper, 2011: 144).
Ücret Haddi: Esas ücret,
temel ücret ya da ana-kök
ücret olarak da bilinen bu
kavram, bir üretim birimi
bafl›na ya da bir zaman
birimi bafl›na ödenmesi
gereken ya da kararlaflt›r›lan
ücret miktar›d›r.
208
Sosyal Politika-I
‹flgörenin fiilen çal›flmas› ve/veya çal›flmaya haz›r bulunmas› kayd›yla ödenmesi garanti edilen bir tutar› ifade eder. ‹fl seçme s›ras›nda iflin net cazibesini de¤erlendirme bak›m›ndan ve üretim birimi bafl›na iflçilik maliyetinin hesaplanmas›nda
dikkate al›nan, eme¤in belirli bir zaman veya üretim birimi bafl›na elde etti¤i para
miktar›d›r. Baflka bir ifade ile ücret haddi belirli bir zaman birimi içinde belirli bir
üretim birimi bafl›na ödenen ücreti gösterir. Zaman esas›na dayanan ücret sistemlerinde bu tutar, saat bafl›na ücret, gündelik ücret, haftal›k ücret, ayl›k ücret olabilir. Üretime dayanan ücretler ise parça bafl›na, metre bafl›na, kilo bafl›na, ton bafl›na belirlenen ücret tutarlar›d›r.
Çeflitli yasalardaki düzenlemelerle kazanç kavram› ile efl anlaml› kullan›lan ücret geliri ise ifl/çal›flma süresi veya üretim miktar› ile ücret haddinin çarp›m›na eflittir. Yani ifl müddeti veya birim say›s› ile ücret haddinin çarp›m›na eflittir.
Ücret geliri= (ücret haddi x birim say›s›) + ek yararlar ve sosyal yard›mlar
Ücret haddinden ayr› olarak ücret gelirini art›ran ücret unsurlar› flunlard›r:
• Fazla çal›flma ücreti
• Çal›fl›lmayan zamanlar için ücret ödenmesi
• ‹kramiyeler
• Primler
• Sosyal yard›mlar.
‹flveren bak›m›ndan iflçilik maliyetinin hesaplanmas›nda dikkate al›nan husus
ücret haddidir. Fakat iflgören ailesi ve iflgörenin gelir durumu bak›m›ndan önem
ifade eden husus ise ücret haddi de¤il ücret geliridir. Dolay›s›yla ücret haddi ve ücret geliri farkl› kavramlard›r. Örne¤in; inflaat sanayindeki ücret haddi di¤er sanayi
kollar›ndaki ücret hadleriyle mukayese edilirse inflaatta çok yüksek bir ücret haddi görülebilir. Bu ilk bak›flta bize yanl›fl bir fikir verebilir. Ücret haddi yüksek olan
iflçilerin hayat seviyesi ile gelirlerinin yüksek oldu¤u zannedilebilir. Hâlbuki ücret
hadleri yüksek olan bir iflletmede mesela ifl görene hafta içinde devaml› ifl imkân›
sa¤lanamam›fl, k›smi iflsizlik meydana gelmiflse ücret haddi yüksek oldu¤u halde
iflgörenin ücret geliri düflük olabilir. Ayr›ca fazla mesai yap›ld›¤› zaman genellikle
fazla mesai için normal ücret haddinin üstünde bir ücret daha verilmektedir. Kanunla veya toplu sözleflmelerle tespit edilen bu miktar ücret haddinin üstünde kal›r fakat ücret gelirine dâhil olur.
Ücret haddinin bilinmesi ücret geliri hakk›nda her zaman tam ve do¤ru bir fikir vermemektedir. Ücret gelirinin tam olarak belirlenebilmesi için ücret gelirine
etki eden; ücret ekleri, yan ödemeler veya ücret eklentileri gibi unsurlar›n da bilinmesi gerekir.
Nominal (Parasal) Ücret-Reel Ücret
Nominal Ücret: Emek
piyasas›nda arz ve talep
taraf›ndan belirlenen ve
fiyat hareketlerinden
ar›nd›r›lmam›fl ücret oran›na
denir.
Reel Ücret: Nominal ücrette
fiyat art›fllar›n›n yaratt›¤›
afl›nmay› ve sat›n alma
gücü kayb›n› dikkate alan
ücretin gerçek miktar›d›r.
Ücretlerin mal ve hizmet fiyatlar› karfl›s›ndaki gerçek sat›n alma gücü dikkate al›nd›¤›nda, karfl›m›za nominal ücret ve reel ücret kavramlar› ç›kmaktad›r.
Nominal ücret; cari ücret, nakdi ücret, parasal ücret ve itibari ücret fleklinde
de adland›r›lmaktad›r ve para ile ifade edilen ücret miktar›d›r. Ücretin geçerli para
cinsinden tutar›n› ifade eder. ‹flletmeler bak›m›ndan önemli olan ücret nominal ücrettir. Çünkü bu ücret do¤rudan maliyetleri etkileyen ve iflletmenin kasas›ndan ç›kan para miktar›d›r.
Nominal ücret ücretin ödendi¤i ülkenin cari para cinsinden yap›lan nakit ödemeyi ifade ederken reel ücret ise nominal (parasal/nakdi) ücret karfl›l›¤› sat›n al›nabilecek mal ve hizmet miktar›n› ifade etmektedir. Yani nominal ücret iflçinin eline geçen paran›n miktar›n›, reel ücret ise paran›n sat›n alma gücünü temsil etmektedir.
Çal›flan bak›m›ndan önemli olan ücret, hakiki ücret de denilen reel ücrettir. Reel ücret nominal ücretin ülkedeki fiyatlar›n düzeyi dikkate al›narak hesaplanan sat›n alma gücüdür. Baflka bir ifadeyle parasal ücretin sat›n alma gücünü gösterir.
Nominal ücretin tüketici fiyatlar› endeksine (TÜFE) bölünmesi ile elde edilir.
Örnek vermek gerekirse bir iflçinin ücretinin T100 ve 1 ekme¤in fiyat› T5 olsun.
Bu durumda iflçinin sat›n alma gücü 20 ekmektir. Belli bir dönem sonra iflçinin ücretinin %50 zamland›¤›n› ve ekmek fiyat›n›n da T10’ye ç›kt›¤›n› varsayal›m. Bu durumda iflçinin ücreti T150 olmakla beraber ekme¤in fiyat› da T10’ye yükseldi¤inden iflçinin reel ücreti azalm›fl olacakt›r. Kiflinin al›m gücü 15 ekme¤e düflmüfltür.
Yani söylenmesi gereken, iflçinin ücreti artm›fl olsa dahi sat›n alma gücü artmam›fl
ve hatta azalm›fl olabilir. Dolay›s›yla sat›n alma gücünün as›l belirleyicisi iflçinin
nominal (nakdi) ücreti de¤il reel ücretidir.
Gerçek ücretin hesaplanmas›nda, ücretler ve fiyatlardaki de¤iflmelerin birlikte
göz önüne al›nmas› söz konusudur. Buna göre parasal ücret düzeyleri, enflasyon
art›fl› oran›nda artt›¤›nda; gerçek ücret yani parasal ücretin sa¤lad›¤› “sat›n alma
gücü” de¤iflmemifl olacakt›r. Zaman ve mekân itibar›yla yap›lan ücret karfl›laflt›rmalar›nda kullan›l›r. ‹flgörenlere ödenen ücretler nominal ücrettir. ‹flgörenlerin millî
gelir ve iktisadi kalk›nmadaki pay›n› ö¤renmek, hayat standard›n› tespit etmek istersek nominal ücretin bilinmesi yetmez. Muhakkak reel ücreti de bulmam›z gerekir. Gerçek ücretin hesaplanmas›nda ücret ve fiyat endekslerinden yararlan›l›r. Temel al›nan bir döneme genellikle y›la göre düzenlenen endeksler karfl›laflt›r›larak
gerçek ücretler hesaplan›r. Gerçek ücretin hesaplanmas›nda var olan iki temel endeksten tüketici fiyatlar› endeksinin kullan›lmas› daha uygundur. Çünkü ücretliler
aç›s›ndan üretici fiyatlar› de¤il tüketici fiyatlar› daha önemli ve anlaml›d›r.
209
(TÜFE): Belirli bir dönemde
belirli bir kitle taraf›ndan
tüketici mal ve hizmetlerine
ödenen perakende
fiyatlardaki de¤iflikliklerin
ölçüsüdür.
Nakdi Ücret-Ayni Ücret
Nakdi ücret; ücretin para veya nakit olarak ödenmesini veya bu flekilde ödenen
k›sm›n› ifade eder. Esasen ücretin tedavülü zorunlu, geçerli (cari) para olarak
ödenmesi, yasal düzenlemelerce de öngörülen hâkim uygulamad›r. Bu do¤rultuda
ücretler özellikle de temel (kök) ücret nakit olarak ödenir. Bu geçerli paran›n hangi para olaca¤› ise ifl sözleflmesi ile belirlenmektedir. Sözleflmenin taraflar› ücretin
iflin görüldü¤ü ülkenin geçerli k›l›nan paras› ile ödenmesine karar verebilecekleri
gibi aralar›nda anlaflt›klar› herhangi geçerli bir para birimini de belirleyebilirler. Baz› durumlarda kifli ifli baflka bir ülkede görmekle beraber ücretini ifli gördü¤ü ülkenin para birimi ile de¤il de kendi vatandafl› bulundu¤u ülkenin para birimi ile almay› tercih edebilir. Bu durumda geçerli k›stas ücretin ödenece¤i para biriminin
geçerli, tedavüldeki bir para birimi olmas› ve yasal engel bulunmamas›d›r.
Ayni ücret ise ücretin iktisadi de¤eri olan “mal ve hizmetler” fleklinde sa¤lanan
k›sm›n› veya unsurlar›n› ifade eder. Bir di¤er ifadeyle ücretin nakdi olarak de¤il de
mal-eflya ve/veya hizmet ile ödenmesidir (Tokol ve Alper, 2011: 146). Genellikle
sosyal yard›mlar içinde zaman zaman parayla ölçülebilen baz› âyni ödemelere de
yer verildi¤i gözlenmektedir. Bu tür ücret unsurlar›na örnek olarak yemek, tafl›ma
hizmeti, tafl›t, konut, giyim eflyas›, yakacak maddeleri vb. fleklinde sa¤lanan sosyal
yard›mlar verilebilir.
Bu ödeme cinsine truck sistemi ismi de verilmektedir. 19. yüzy›lda Sanayi
Devrimi’nin ilk dönemlerinde bir hayli yayg›n olan sistem, birçok ülkede kanunlar
taraf›ndan yasaklanm›flt›r (Tuna ve Yalç›ntafl, 1999: 86).
Bu yöntemin uyguland›¤› vahfli sanayi kapitalizmi dönemlerinde iflverenler iflçilere ücretlerini yaln›zca baz› yerlerde geçerli kupon veya fifller arac›l›¤› ile ödemek-
Truck Sistemi: Çal›flan
ücretlerinin standart para
yerine, mal veya para yerine
geçen kâ¤›t kuponlar
fleklinde ödendi¤i sistem.
210
Sosyal Politika-I
te ve iflçilerin al›m güçlerini ve harcama özgürlüklerini k›s›tlamaktayd›. Bununla beraber bu sistemin oldukça yayg›nlaflmas› ile birlikte iflverenler sadece kendisine ait
yerlerde kullan›labilen kuponlar ile ücret ödemeleri yapmaya bafllam›fl ve böylece
hem ücretlerin al›m gücünü oldukça düflürmüfl ve hem de ücretlerin tekrar kendisine dönüfl yapmas›n› sa¤lam›fllard›r. ‹flverenlerin bu davran›fllar› kendilerine ait
yerlerde sat›lan ürünlerin kalitelerinin de düflmesi ile körüklenince iflçiler sendikalar vas›tas›yla bu sisteme direnmifl ve tüketim kooperatifleri alternatifini devreye sokarak uzun vadede bu yöntemin sona ermesini ve yasaklanmas›n› sa¤lam›fllard›r.
Günümüzde, iflin karfl›l›¤› oldu¤u halde para ile yap›lmayan her türlü ödemeler ayni ücret kavram› kapsam›nda de¤erlendirilmektedir (Esener,1978: 176). Özellikle enflasyon oranlar›n›n yüksek seyretti¤i ülkelerde sendikalar›n genel e¤ilimi
ayni ödemelerin artt›r›lmas› yönündedir. Bu ödemeler, yakacak olarak kömür verilmesi, ifl elbisesinden baflka y›lda bir yazl›k bir k›fll›k elbise, konut (lojman) verilmesi vb. fleklinde olmaktad›r.
Brüt Ücret-Net Ücret
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Brüt (gayrisafi ücret), tahakkuk eden, kesintiler öncesi toplam ücret tutar›n› ifade
eder. Brüt ücret bir bak›ma iflverenin “ücret kapsam›nda” iflgörene ve iflgören ad›na ilgili taraflara yapt›¤› toplam ücret ödemelerini içerir. Baflka bir deyiflle, brüt ücret, bir iflgöreni istihdam etmek dolay›s›yla iflverenin katland›¤› “ücret kapsam›nda
say›lan” tüm giderleri kapsar. Ülkemizde, iflverenlerce brüt ücretin d›fl›nda “iflveren
pay›” ad› alt›nda ayr›ca ödenen çeflitli sigorta primleri de vard›r.
Net ücret (safi ücret) ise brüt ücretten gelir ve damga vergiler, sosyal güvenlik
kesintileri, sendika aidat› vb. çeflitli kesintiler düflüldükten sonra kalan ve iflgörenin
eline geçen kullan›labilir ücret tutar›n› ifade eder (Gündo¤an ve Biçerli, 2003: 82).
Bir baflka ifadeyle brüt ücret iflletmenin kasas›ndan ç›kan, net ücret ise iflçinin cebiSIRA S‹ZDE
ne giren para miktar›n› ifade etmekte; brüt ücretten yap›lan kesintiler artt›kça, brüt
ücret sabit kalsa da, net ücret düflmektedir (Tokol ve Alper, 2011: 145).
Net ücret
basit formülle hesaplanabilir.
D Ü fiafla¤›daki
ÜNEL‹M
Net ücret= Brüt ücret- Kesintiler (vergiler+primler+di¤er kanuni kesintiler+harçlar)
Yukar›daki
formülden hareketle brütten nete ücret hesaplamas›n›n daha iyi anS O R U
lafl›lmas› için tablo 8.1’de brüt asgari ücret ve yasal kesintiler sonras› kalan net asgari ücret verilmifltir.
D‹KKAT
Tablo 8.1
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
ASGAR‹ ÜCRET VE YASAL KES‹NT‹LER
N N
SIRA S‹ZDE
(01.01.2012-30.06.2012 Dönemi)
16 Yafl›ndan Büyükler
Brüt Ücret
T886,50
T760,50
Sigorta Primi ‹flçi Pay›
T124,11
T106,47
T8,87
T7,61
T46,54
T30,47
T5,85
T5,02
Kesintiler Toplam›
T185,37
T149,57
Net Asgari Ücret
T701,13
T610,93
AMAÇLARIMIZ
‹flsizlik Sigortas› Primi ‹flçi Pay›
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Gelir Vergisi
Damga Vergisi
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
16 Yafl›ndan Küçükler
TELEV‹ZYON
Tabloyla ilgili
‹ N T Edetayl›
R N E T bilgiye http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/cgm.portal?page=asgari
adresinden ulaflabilirsiniz.
211
Kollektif Ücret-Efektif Ücret
Ücretleri kollektif ücret (toplu sözleflme ile tespit edilen ücret ortalamas›) ve efektif -fiili ücret/piyasa ücreti- (emek piyasas›nda fiilen teflekkül eden ücret ortalamas›) olarak iki k›sma ay›rmak da mümkündür (Tuna ve Yalç›ntafl, 1999: 87).
Kollektif ücret toplu ifl sözleflmeleri ile tespit edilen ücret olup efektif ücret
ise emek piyasas›nda arz ve talep kurallar› içerisinde fiilen gerçekleflen ücrettir. Efektif ücret özellikle emek piyasas›nda iflsizlik oran›n›n yüksek oldu¤u dönemlerde kolektif ücrete göre daha düflük bir düzeyde oluflurken tersi durumda efektif ücret kolektif ücretten daha yüksek bir seviyede oluflabilmektedir.
Efektif ücretin belirleyicisi emek piyasas›ndaki arz ve talebin mekanik hareketleri olurken kolektif ücretin belirleyicisi ise do¤rudan iflçi sendikalar› ile iflveren yahut iflveren sendikalar› aras›ndaki rekabet ve pazarl›k gücüdür. Ancak tabi ki bu güç ve rekabet, ücretin tek belirleyicisi ve oluflumunu etkileyen tek
faktör de¤ildir.
Ülkenin ekonomik durumu, iflgücünün yap›s›, iflletmenin kâr-zarar durumu ve
genel konjonktür toplu ifl sözleflmesi sonucu belirlenen ücreti etkilemekte ve dolay›s›yla da ayn› faktörler efektif ücreti de belirledi¤i için efektif ücret ile kolektif
ücret aras›nda faktörel bir ba¤ bulunmaktad›r.
Ülkemizde efektif ücretlerin bireysel hizmet sözleflmeleri ile düzenlenmesi
4857 say›l› ‹fl Kanunu, kolektif ücretlerin düzenlenmesi ise 2822 say›l› Toplu ‹fl
Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu hükümleri çerçevesinde topu ifl sözleflmeleri
ile yap›lmaktad›r.
Ücret Düzeyi
Bir iflletmede çal›flanlara ödenen ücretlerin oluflturdu¤u genel ortalamad›r. Ücret
düzeyinin yüksek ya da düflük oldu¤unun anlafl›lmas› için ücretlerin bir ölçütle
karfl›laflt›r›lmas› gerekir. Bu nedenle ücret düzeyi ücret karfl›laflt›rmalar› yapmak
için kullan›l›r. Ayn› bölge ve ayn› zaman dilimi içinde yap›lan karfl›laflt›rmalarda
nominal ücretlerin karfl›laflt›r›lmas› yeterlidir. Farkl› bölge, farkl› ülke ya da farkl› zaman dilimleri için yap›lan karfl›laflt›rmalarda ise reel ücretin esas al›nmas› gerekir. Ücret düzeyi iflletmenin eleman çekme ve iflletmede tutma konusunda di¤er iflletmelerle rekabet edebilmesine imkân tan›r, ayn› zamanda da maliyet kontrolü sa¤lar. Ücret düzeyini etkileyen etmenler iç ve d›fl etmenler olarak ikiye ayr›labilir. D›fl unsurlar›n bafll›calar› devlet, sendikalar ve iflgücü piyasalar›d›r. ‹ç
unsurlar›n bafl›nda ise örgütün büyüklü¤ü, örgütün amaçlar›, politikalar› ve stratejileri gelmektedir.
Asgari Ücret
Asgari ücret, iflçi ve ailesinin günün ekonomik ve sosyal koflullar›na göre insanca yaflamas›n› sa¤layacak, insanl›k onuruyla ba¤daflacak bir ücreti tarif eder. Buna
göre belirlenecek ücret sadece çal›flan›n de¤il, ailesinin de ekonomik, sosyal-kültürel ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yetecek düzeyde olmal›d›r. Bir yandan (iflçiye) insan
hürriyeti sebebiyle sosyal bak›mdan uygun asgari bir yaflam seviyesi sa¤lamaya elveriflli olan; öte yandan da iflverenleri daha düflük ücret ödemekten men eden,
mecburi karaktere sahip bir ücrettir (Talas, 1983: 54).
Asgari ücret, iflçi ücretlerinin en alt s›n›r›n› oluflturmaktad›r. Buna göre asgari
ücretin alt›nda bir ücret ödenmesi ne ifl sözleflmeleriyle ne de toplu sözleflmelerle mümkün de¤ildir. ‹flçi olarak çal›flan her kifli asgari ücret olarak tespit edilen
Asgari Ücret: ‹flçilere normal
bir çal›flma günü karfl›l›¤›
ödenen ve iflçinin g›da,
konut, giyim, sa¤l›k, ulafl›m
ve kültür gibi zorunlu
ihtiyaçlar›n› günün fiyatlar›
üzerinden asgari düzeyde
karfl›lamaya yetecek ücrettir.
212
Sosyal Politika-I
Sosyal Damping: Bir ülkenin
daha düflük iflgücü maliyetleri
ve/veya daha az k›s›tlay›c› ifl
hukuku kurallar› vas›tas›yla
di¤er ülkelere karfl› rekabet
gücünü artt›rarak, istihdam
yarat›c› yat›r›m› kendine
çekmesidir.
miktardan veya daha üzerinden ücrete hak kazanmaktad›r. Asgari ücretin alt›nda bir ücretin ödenmesinin pazarl›¤› yap›lamaz ve kesinlikle ödenemez. Asgari
ücretin bu özelli¤i iflverenlerin sosyal damping uygulamalar›na yönelmelerini
engelledi¤i gibi, iflçi ve iflveren aç›s›ndan haks›z rekabetin ortaya ç›kmas›n› da
önlenmifl olur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Asgari ücretSIRA
uygulamas›,
S‹ZDE iflçi ve iflveren aç›s›ndan haks›z rekabeti nas›l önleyebilir?
‹flçiye ve ailesine insanca yaflamas›n› mümkün k›lacak ve insanl›k haysiyetiyle
fi Ü Nücret
E L ‹ M ödenmesi gere¤i, zaman›m›zda dünyan›n pek çok ülkesinde
ba¤daflacakD Übir
art›k tart›flma konusu bile olmayan temel ilkelerden biridir. O kadar ki, bat› ülkelerinin ço¤unda
S O Rbu
U pay “kutsal ücret” ad› ile an›lmaktad›r. Dolay›s›yla asgari ücreti, di¤er bir deyiflle kutsal ücreti, ekonomik ölçülerin ötesinde sosyal bir ücret olarak kabul etmek gerekir.
D‹KKAT
Uluslararas› Çal›flma Örgütü “iflçinin ve ailesinin yaln›zca geçimini temin eden
ücret, insanca yaflamaya yeterli bir ücret de¤ildir. Hâlbuki iflçinin insanca yaflamaSIRA
S‹ZDEsahip olmas› gereklidir” fleklinde bir aç›klama yapm›fl ve asgas› için yeterli
ücrete
ri ücreti flu flekilde tarif etmifltir; Asgari ücret, iflçiye uygun yaflama normlar› sa¤layacak bir ücretin garanti edilmesidir. ‹flçi statüsünden baflka bir kazanç vas›tas›na
AMAÇLARIMIZ
sahip olmad›¤› için ekseriya kendisine teklif edilen düflük ücreti kabul etmek zorundad›r. Baz› dönemlerde ise taraflarca kararlaflt›r›lan ve hatta toplu ifl sözleflmeleriyle tespit
edilen ücretlerin de normal geçim flartlar›n›n çok alt›na düfltü¤ü bir
K ‹ T A P
gerçektir. Bu takdirde devletin, iflçilerin ekonomik ve sosyal durumlar›n›n düzeltilebilmesi için, ücretlerin asgari hadlerinin tespiti yolu ile ifl münasebetlerine müdahalesi kaç›n›lmaz bir zorunluluk olarak görünür.
TELEV‹ZYON
Bütün bu tan›mlamalardan hareketle asgari ücretin; ekonomik, sosyal ve hukuki yönleri olan bir ücret düzenlemesi oldu¤u ve baz› özellikleriyle di¤er ücret düzenlemelerinden ayr›ld›¤› söylenebilir. fiimdi asgari ücretin daha iyi anlafl›labilme‹ N T E R N E T üzerinde k›saca durmak yerinde olacakt›r.
si için bu özellikler
• Asgari ücret ba¤lay›c›d›r: Asgari ücret zorunlu bir ücret düzenlemesidir ve
taraflar aras›nda pazarl›k konusu olamaz. Çünkü mevzuat hükümleri ile belirlenerek yürürlü¤e konur.
• Asgari ücret, iflgörenin ve iflin niteliklerinden ba¤›ms›z olarak belirlenir.
• Asgari ücret, sadece iflçi statüsünde çal›flanlar› kapsamaz: Çal›flma yaflam›nda ba¤›ml› statüler alt›nda çal›flanlar›n tümü, örne¤in kamu çal›flanlar› da asgari ücret düzenlemesinden yararlan›rlar.
• Asgari ücret ulusal refah ço¤al›fl›n›n adil biçimde bölüflümüne yard›mc› olan
bir sosyal politika arac›d›r.
• Asgari ücret, parasal nitelikteki baz› yapt›r›mlar ile ikramiye ve tazminat hesaplamalar›na ölçüt al›n›r: Asgari ücret san›ld›¤› gibi sadece bir ücret düzenlemesi de¤ildir. Asgari ücreti gösterge olarak seçen parasal nitelikli mevzuat hükümleri ile bu yöndeki uygulamalar› da do¤rudan etkiler.
N N
Ücret Sistemleri
Ücretlerin hesaplanma ve ödeme biçimlerindeki farkl›l›klar çeflitli ücret sistemlerinin ortaya ç›kmas›na neden olmufl ve iflin gerçeklefltirilme zaman›na, yap›lan iflin
miktar›na, çal›flan›n gösterdi¤i performansa, çal›flan›n bilgi beceri ve yetkinlik düzeyine göre farkl›laflan çeflitli ücret ödeme sistemleri uygulanmaya bafllanm›flt›r.
Ücret sistemleri en genel tan›mlama ile bireysel ücretlerin bileflimi, hesaplanmas›
ve ödenmesine iliflkin düzenlemelere ve yöntemlere denir. Bir di¤er ifadeyle iflverenlerin iflçiye eme¤inin karfl›l›¤› olan para ve para ile ölçülmesi mümkün olan tüm
menfaatlerin ne miktarda ve hangi ölçütlere göre ödenece¤ini belirleyen kurallar
bütünüdür (Bayrako¤lu, 2003: 168). Bireysel ücretlerin bileflimi, hesaplanmas› ve
ödenmesine iliflkin düzenlemeleri ve yöntemleri kapsamaktad›r.
Ücret sistemleri, iflletme içerisinde uygun bir denge kurmak, çal›flan›n eme¤ini
en etkin ve ekonomik bir flekilde kullanmak gibi bir amaç birli¤i içerisindedirler.
Bu amaç do¤rultusunda iflletme dâhilinde kazan›lan uyum ve adaleti sa¤layarak
çal›flan›n güvenini kazan›p ifle devaml›l›¤› ve motivasyonunu art›rmaya yard›mc›
olmaktad›r.
De¤iflen günümüz koflullar›, ücret sistemlerinin anlam› ve amaçlar›n› büyük
oranda etkilemese de uygulama olanaklar›n› s›n›rlamaktad›r. Ücret sistemlerinden
baz›lar› giderek daha fazla önem kazan›rken baz›lar› etkinliklerini yitirmektedir.
Bu de¤iflimde, iflletme yönetiminin gereksinimleri, ifllerin yap›s›nda meydana gelen yap›sal de¤iflimler ve iflçilerin ücrete yönelik görüfl ve beklentilerindeki de¤iflikliklere iliflkin faktörler rol oynamaktad›r.
‹flin gerçeklefltirilme zaman›na, yap›lan iflin miktar›na, çal›flan›n gösterdi¤i performansa, çal›flan›n bilgi beceri ve yetkinlik düzeyine göre farkl›laflan belli bafll›
ücret sistemleri; zaman esas›na dayal›, miktar esas›na dayal›, verimlilik esas›na
(performansa dayal›), bireye dayal›, ifl de¤erlendirmesine dayal› ücret sistemleri ile
eflel-mobil (oynak merdiven) ücret sistemi olarak s›ralanabilir.
Zaman Esas›na Dayal› Ücret Sistemleri
Zamana esas›na dayal› ücret sistemi, en eski ve en çok kullan›lan ücretlendirme yöntemidir. Tamamen ekonomik niteliklidir. Çal›flan›n verimlili¤i, e¤itim düzeyi, k›demi,
sorumlulu¤u gibi unsurlar› dikkate almaks›z›n kararlaflt›r›lan ödemenin, belirli bir süre çal›fl›lmas› sonras›nda hak edilmesi hâlidir. Dolay›s›yla ücretlendirmede ölçü olarak al›nan zaman birimi; saat, gün, hafta, ay veya y›l olabilece¤i gibi iflçinin ç›kt›s›ndan ba¤›ms›z olan di¤er bir zaman birimi da olabilir. Genellikle, üretime fiilen kat›lanlarda saat ya da gün, üretime dolayl› kat›lan ücretli ve memurlarda ise ayd›r.
Bu sistemde ücret; iflin süresi saptanarak hesaplan›r ve bu süre içerisindeki ç›kt› miktar› dikkate al›nmaz. Yani üretim miktar›, ifl baflar›m›, ifl h›z›, bireysel performans, vs. gibi farkl›l›klar› bireysel ücret farl›l›klar› yaratmaz.
Hesaplan›lmas›n›n kolay olmas›, aç›k ve anlafl›l›r olmas› ve belirli bir süre çal›fl›lmas› durumunda elde edilecek ücreti garanti etmesi bak›m›ndan üstünlükleri
vard›r. Ancak çal›flan›n verimlili¤ini dikkate almamas› nedeniyle özellikle iflverenler bak›m›ndan istenilmez. Kamu kesimi ve kamu-özel ay›r›m› yap›lmaks›z›n hizmetler sektörü ise en yayg›n kullan›m alanlar›d›r.
Miktar Esas›na Dayal› Ücret Sistemleri
Zamana esas›na dayal› ücret sistemlerinin sak›ncalar›n› ortadan kald›rmak amac›yla gelifltirilmifl olan miktar esas›na dayal› ücret sistemleri, belirli bir zaman dilimi
içerisinde üretim hedeflerini önceden belirleyerek, öngörülen üretim hedefini psikolojik bask› arac› olarak kullanmak ve iflçinin çabas›n› bu hedefi gerçeklefltirmek
üzere düzenli tutmak amac›na yöneliktir. Sistem, üretim miktar›n›n ölçülebildi¤i
her türlü ifle uygulanabilmektedir.
Miktara esas›na dayal› ücret sistemleri, özendirici nitelikte görünüyor olsa da iflçinin ancak üretti¤inde kazanabilmesi, üretmedi¤inde kazanamamas› prensibini
213
214
Sosyal Politika-I
benimsemesi dolay›s›yla afl›r› kazanç elde etme düflüncesiyle çal›flanda, araç ve gereçlerde y›pranma yaratmas›, ürün kalitesinde düflmelere sebep olmas› ve ortaya
ç›kan rekabet dolay›s›yla sürtüflmelere neden olmas› bak›m›ndan özendirici etkinli¤i azalmaktad›r. Bu tür olumsuzluklar›n önüne geçmek için denetim ve kalite
kontrolünün artt›r›lmas› gerekmektedir. Miktar esas›na dayal› ücret sistemleri,
akord (parça bafl›na) ve götürü ücret sistemleri olarak iki bafll›kta incelenmektedir.
Akort ücretin uygulamada en çok görüleni, Alman ö¤retisinde parça akordu ve
bizde parça bafl› ücret denilen fleklidir (Çelik, 2010: 144). Parça bafl›na ücret sisteminde iflçinin ücreti, üretim faaliyetinde bulundu¤u zaman dikkate al›nmaks›z›n
üretti¤i parça say›s›na göre hesaplanmaktad›r. Yani iflçinin ücreti; üretti¤i parça say›s› ile parça bafl›na belirlenen ücret haddi çarp›larak bulunur. Bu sistemde, verimi
yüksek olan ve ayn› süre içinde daha fazla say›da parça üreten iflçinin ücreti, verimi daha düflük olan iflçiden daha yüksek olacakt›r. Üretti¤i her bir parça için ücret
almas› iflçiyi daha h›zl› çal›flmaya teflvik etmektedir. Dolay›s›yla Marksist iktisatç›lar
baflta olmak üzere akademik dünyada en fazla elefltirilen ücret sistemi bu sistemdir.
Onlara göre parça bafl›na ücret sistemi iflçiyi zorlayan ve çabuk y›pratan bir ücret
sistemidir. Bu ücret sistemi sadece çal›flan de¤il iflveren için de sorunlarla doludur.
Daha çok kazanmak isteyen çal›flan bu duygu ile ham madde ve malzemeyi israf
edebilir, kalite kayb›na yol açabilir ve dolay›s› ile maliyet art›fllar›na neden olabilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Parça akordu
bir S‹ZDE
di¤er ifadeyle parça bafl›na ücret sisteminin akademik literatürde en çok
SIRA
elefltirilen ücret sistemi olmas›na sebep olan nedenler nelerdir?
D Üeme¤i
fi Ü N E L ‹ Mile geçinmek durumunda olan ve hayat› boyunca da hep geçim
Özellikle
s›k›nt›s› içerisinde olan çal›flan›n, geçim s›k›nt›s›n› aflabilmek ve daha iyi yaflam
standartlar›na
için daha çok çal›flmas›na yol açacak ve onu k›sa süreS Okavuflabilmek
R U
de y›pratacak, yaflland›racak, ifl kazalar›na ve meslek hastal›klar›na u¤ramas›na yol
açacak ve k›sacas› sömürülmesine yol açacak bu ücret sistemi, insani boyutunun olD‹KKAT
mamas› nedeni ile çok elefltirilmifl ve ilk flekli ile uygulamadan kalkm›flt›r.
Bir di¤er miktar esas›na dayal› ücret sistemi ise götürü ücret sistemidir. Götürü
SIRA S‹ZDE
ücret, bitirilmesi
gerekli bir iflin sonucuna göre hesaplanan bir akort ücret fleklidir.
Sadece özellikleri bak›m›ndan götürü ücret veya akord ücret birbirinden ayr›labilir. Hukuki nitelik yönünden götürü ücret ile akort ücret aras›nda fark yoktur
AMAÇLARIMIZ
(Çelik, 2010: 144).
Götürü ücret sistemi, çal›fl›lan süre ve kiflinin verimlili¤ini dikkate almaks›z›n, kararlaflt›r›lan Kiflin
süre içerisinde yap›lmas› durumunda yap›lan ödemeyi
‹ Tkararlaflt›r›lan
A P
konu al›r. Bu sistemde iflin kim ya da kimler taraf›ndan yap›ld›¤›, hangi zamanlarda
çal›fl›larak yap›ld›¤›, yap›lan iflin hangi e¤itim düzeyindeki ve niteliklere sahip kifliler
taraf›ndan Tyap›ld›¤›
de¤ildir. Önemli olan kararlaflt›r›lan iflin, kararlaflt›r›lan süE L E V ‹ Z Y Oönemli
N
relerde ve istenilen kalitede yap›lmas›d›r. ‹nflaat sektörü baflta olmak üzere genellikle
yüksek kalite gerektirmeyen ifllerde kullan›m alan›na sahip bir ücret sistemidir.
Uygulamada birim tespitinin güç oldu¤u veya seri olarak yap›lmas› mümkün
TERNET
olmayan ve‹ Ngenellikle
devaml›l›k göstermeyip bir süre sonra bitecek olan ifllerde
iflin sonucuna göre ücretin kararlaflt›r›lmas› halinde götürü ücretten söz edilebilir
(Topalhan, 2011: 90). Bu sistemde ifl, bir iflçi taraf›ndan veya bir grup iflçi taraf›ndan yap›labilir. ‹fl Hukuku’muzda tak›m sözleflmesi olarak adland›r›lan sözleflme
flekli, götürü ücret sistemine uygun bir sözleflme fleklidir. Götürü ifl bir grup iflçi taraf›ndan al›nm›fl ise grubun içinde bulunan iflçilerin tamam› ödenen ücreti eflit olarak paylaflm›yor olabilirler (Önsal, 1992: 71).
N N
215
Verimlilik Esas›na (Performansa) Dayal› Ücret Sistemleri
Stratejik insan kaynaklar› yönetiminin önem kazanmas›yla birlikte, ödül sistemleri
aç›s›ndan da performansa dayal› ücret uygulamas› ön plana ç›km›flt›r. En k›sa flekilde performansa dayal› ücret uygulamas›; ücret ile performans aras›nda iliflki kurularak oluflturulan ücret sistemleridir (Ünal, 1998: 3).
Bu sistemlerde çal›flan›n verimlili¤i dikkate al›n›r ve ortalama bir verimin üzerinde çal›fl›lmas› durumunda çal›fl›lan süre, gerçeklefltirilen üretim fazlas› ve kararlaflt›r›lan unsur (kalite, miktar, kesintisiz devam ve tasarruf gibi) ne ise bu unsurun
gerçekleflmesine ba¤l› olarak as›l ücrete ek olarak prim ödemeleri yap›l›r. Ortalama verimle çal›fl›lmas› durumunda ise garanti edilen bir kök saat ücreti vard›r. Bu
verimin üzerine ç›k›ld›¤› takdirde özendirici-teflvik edici ödemeler söz konusudur.
Sanayi sektörü baflta olmak üzere bütün sektörlerde en yayg›n kullan›m alan›na sahip olan ödeme biçimidir. Verimli çal›flan ile istenilen verimde çal›flmayan›
ay›ran ya da istenilen özellikleri öne ç›kartan ve teflvik eden özelliklere sahiptir.
Günümüzde iflletmeler, yetenekli personeller için tercih edilen bir firma olmak,
iflgücü maliyetlerini artt›rmaks›z›n yüksek performans gösteren personeli ödüllendirmek ve iflletmenin verimlilik, kalite ve karl›l›k konular›nda daha yüksek bir performans seviyesine yönelmesini sa¤lamak amac›yla performansa dayal› ücret sistemini tercih etmektedirler.
Performansa dayal› ücret sisteminde temel amaç, iflletme için de¤erli olan çal›flanlar› teflvik ve motive ederek iflletme içinde kalmas›n› sa¤lamakt›r. Bu temel
amaca ilave olarak, performansa dayal› sistemin kullan›lmas›n›n amaçlar› aras›nda,
ücret art›fllar› s›ras›nda yaflanan problemlerin çözümlenmesi, kültürel de¤iflimin ve
iflletme gelifliminin desteklenmesi, iflçi - iflveren iliflkilerin iyilefltirilmesi ve endüstri iliflkilerin gelifltirilmesi de yer almaktad›r (Topalhan, 2010: SIRA
92). S‹ZDE
Bireye Dayal› Ücret Sistemleri
Zaman ve miktar esas›na dayal› -ifle ait- ücret sistemlerinin alternatifi olarak gelifltirilen bu sistem, beceriye ve yetkinli¤e dayal› ücret sistemlerini içermektedir. BuraS O R U ve becerinin
da personele hâlen yapt›klar› ifller için de¤il, kullanabildikleri bilginin
miktar›na, tipine ve derinli¤ine göre ücret ödenmekte ve birey esas al›nmaktad›r.
Bireye dayal› ücret sistemlerinden ilki olan beceriye dayal› Dücret
ifl
‹ K K A sisteminde;
T
de¤il, çal›flan›n sahip oldu¤u beceriler dikkate al›nmaktad›r. Bilgi/beceriye dayal›
ücret sistemi, yönetim ve örgüt yap›lar›nda yaflanan de¤iflimin sonucunda 1970’lerSIRA S‹ZDE
de üretim iflletmelerine yönelik olarak tasarlanm›fl, 1990’l› y›llarda ve sonras›nda
ise daha s›k kullan›lm›flt›r. Özellikle 90’l› y›llardan sonra örgütler, çevrelerinde
meydana gelen de¤ifliklikler neticesinde geleneksel ücret sistemlerini
AMAÇLARIMIZb›rak›p beceriye dayal› ücret sistemlerine geçifl yapm›fllard›r.
N N
Beceriye dayal› ücret sistemlerine geçifli gerekli k›lan nedenler hakk›nda
bilgi için
K ‹ T Adetayl›
P
Ücret Yönetimi: Beceri Bazl› Ücretleme Sistemi adl› kitaptan yararlanabilirsiniz (Kurtulufl
Kaymaz, Dora Yay›n Da¤›t›m, Bursa, 2010).
TELEV‹ZYON
Beceriye dayal› ücret sisteminin temel ald›¤› kavram olan beceri, “kiflinin bir ifli
baflarmas›na ve bir ifllemi amac›na uygun sonuçland›rmas›na yönelik olarak sergiledi¤i maharet, hüner ve ustal›k” fleklinde tan›mlanabilir. Bu maharet, hüner ve us‹NTERNET
tal›¤›n ücretlendirmesi ise iflçinin teknolojik geliflmeler veya yeni uygulamalar›
kendi gayreti ile ö¤renmesi sonucu elde etti¤i bilgi ve becerinin bir ödüllendiril-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
216
Sosyal Politika-I
mesidir. Buradan hareketle genel bir tan›mlama yapmak gerekirse beceriye dayal›
ücret sisteminin, çal›flanlar›n beceri kazanmas›na ba¤l› olarak ücret oranlar›n›n artt›r›larak ödenmesi oldu¤u söylenebilir (Topalhan, 2010: 132).
Bu tan›mlamaya göre beceriye dayal› ücret sistemini, iflletmede çal›flan iflçilerin
bilgi, beceri ve vas›f düzeylerini art›rmas› sonucunda bu kazan›mlar› ile iflletmeye
katt›klar› de¤er ölçüsünde çal›flmalar›n›n ödüllendirildi¤i bir sistemdir. Sistem, çal›flanlar›n elde ettikleri yeni bilgi, beceri ve vas›flar›ndaki geliflme sebebiyle yapt›klar› ek ifller neticesinde iflçiye ek ücret ödenmesini öngörmektedir.
Bir di¤er bireye dayal› ücret sistemi ise yetkinli¤e dayal› ücret sistemidir. Yetkinlik kavram› yönetim alan›nda ilk kez 1959 y›l›nda Robert White taraf›ndan kullan›lm›flt›r. White; yetkinlik kavram›n› kiflilik özellikleri, üstün performans ve yüksek motivasyon aras›ndaki iliflkiyi ifade etmek için kullanm›flt›r.
‹nsan kayna¤›n›n artan önemi ve insan kayna¤› yat›r›mlar›n›n iflletmeler için en
önemli rekabet unsuru haline gelmesi, iflgücü beklentileri ve standartlar›nda gerekli görülen netleflmeler; yetkinlik kavram›n›n iflletmeler içerisinde daha fazla kullan›lmaya bafllanmas›na neden olmufltur. Yetkinlikler, mükemmel performans›n elde edilmesinde ay›rt edici olan bilgi, beceri ve tutumlar› kapsayan gözlemlenebilir
davran›fllard›r. Bu nedenle, yetkinlik kavram› çerçevesinde, bilgi de¤il de bilginin
baflar› yaratacak flekilde uygulanmas›n› sa¤layan davran›fllar ele al›n›r.
Bir yetkinlik modeli, belirli bir rolde mükemmel performans için gerekli olan temel davran›fllar› içeren ve genellikle yetkinlik olarak tan›mlanan bir dizi baflar› faktörüdür. Bu davran›fllar, söz konusu görevde baflar›l› olan çal›flanlar›n, ortalama ya
da baflar›s›z çal›flanlara oranla, daha istikrarl› bir flekilde sergiledikleri davran›fllard›r.
Toparlamak gerekirse yetkinli¤e dayal› ücretlendirme, bireye odakl› bir sistemdir, ifle odaklanmaz. Kifliyi yetenekleri de¤erinde ödüllendirir. Kiflinin sahip oldu¤u yeteneklerden ziyade, edindi¤i yetenekler ücret art›fl›nda büyük rol oynar. Dolay›s›yla sistem, olumlu yönde yetenek geliflimini teflvik etmektedir.
ÜCRET‹N KORUNMASI VE ÜCRET HAKKI
B›rak›n›z yaps›nlar; rasyonel
insan kendi ç›karlar›na
devletten daha iyi karar
verir, bu nedenle ekonomik
faaliyetlere hiçbir müdahale
olmamal›d›r (özellikle devlet
müdahalesi), ancak bu
flekilde piyasan›n
kendili¤inden dengeye
gelece¤i savunulur.
B›rak›n›z geçsinler;
mallar›n ve insanlar›n, fakat
özellikle mallar›n herhangi
bir engelle karfl›laflmaks›z›n
ülkeler aras›nda serbestçe
al›n›p sat›labilmesidir
(gümrük duvarlar›n›n
indirilmesi-serbest ticaret).
Ücretin korunmas› düflüncesi, sanayi kapitalizminin düflünce ortam›n› temsil eden
liberalizmin kat›l›¤› nedeniyle XVIII. ve XIX. yy.lardaki sefalet ücretleri sonucu
müdahalecilik anlay›fl›n›n geliflmesiyle ortaya ç›km›flt›r. Müdahalecilik anlay›fl›n›n
geliflimiyle liberalizm de kat›l›¤›ndan ödün vermeye bafllam›fl, devletin ve sendikalar›n çal›flma yaflam›na girmesi söz konusu olmufl ve ücret gelirinin korunmas›n›
öngören sosyal politika tedbirleri yayg›nlaflm›flt›r. Müdahalecilik anlay›fl›n›n bafllamas› ve sosyal politika tedbirleriyle güvence alt›na al›nan ücret geliri günümüzde
ise iflçinin, eme¤inin karfl›l›¤› olan bir hak olarak görülmekte ve ‹fl Yasalar› ile koruma alt›na al›nmaktad›r.
Ücretin Korunmas› ‹htiyac› ve Korunmaya Yönelik
Düzenlemeler
Ücrete müdahale edilmesi ve korunmas› ihtiyac›, Sanayi Devrimi ile birlikte flekillenen sanayi kapitalizminin düflünsel ortam›n› temsil eden liberal düflüncenin kat›l›¤› nedeniyle ortaya ç›km›flt›r. Liberal düflünce; s›n›rs›z mülkiyet hakk›n›, veraset
kurumunu, rekabet serbestli¤i ilkesini, arz ve talep dengesine dayanan serbest fiyat mekanizmas›n›, gelir bölüflümünde serbest oluflum ilkesini, uluslararas› ticarette özgürlü¤ü ve emek-sermaye iliflkilerinde ba¤›t özgürlü¤ünü ve eme¤in de bir
mal say›lmas›n› savunur. K›sacas› bütün düflünceleri “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” felsefesi etraf›nda flekillenir.
fiu halde hemen hemen ayn› zamanlarda do¤mufl olan liberalizm ve sanayi kapitalizminin birbirini tamamlam›fl olduklar› ve birbirlerinin ç›karlar›na hizmet ettikleri
söylenebilir. Liberalizm, kapitalist düzenin düflünce ortam›n› oluflturmufltur. Böylece
bafllang›c›nda kapitalist düzenin liberalli¤i a¤›r basm›fl ve bütün XIX. yy liberal kapitalist düzenin geliflmelerine sahne olmufltur (Talas, 1995: 64). Sanayi Devrimi’nin bu
yeni düzeni, iflverenlerin iflçilerle yapacaklar› ba¤›tlar›n d›flar›dan herhangi bir müdahaleye konu olmamas› (özellikle devlet ve sendikalar taraf›ndan) ve ücret pazarl›¤›n›n kiflisel düzeyde oluflmas›na dayanmaktad›r. Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› rekabet
ortam› karfl›s›nda ise hiçbir mekanizma taraf›ndan korunmayan iflçilerin ba¤›t ve çal›flma özgürlü¤ünün de önemli bir anlam› olmayaca¤› aç›kt›r.
Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› fabrika üretim sistemi içerisinde makinalar›n iflsiz
b›rakt›¤› milyonlarca insan, kentlerde y›¤›flan köylüler, y›k›lan loncalar›n usta, kalfa ve ç›raklar› ifl bulabilmek için kendi aralar›nda yo¤un bir rekabet içine girince
eme¤in pazarl›k gücü afl›r› derecede zay›flam›flt›r. Dönemin düflünsel ortam›n›
temsil eden liberalizm de devlet ve sendika gibi d›flardan herhangi bir müdahaleyi reddetti¤i için kendilerini koruyan herhangi bir kurum veya yasal düzenleme olmayan, bunun sonucunda da pazarl›k güçleri sermayedar karfl›s›nda afl›r› derecede zay›flayan iflçiler, iflsiz kalmamak ad›na kendilerine önerilen uzun çal›flma saatleri, kötü çal›flma koflullar› ve buna karfl›l›k çok düflük ücretleri kabul etmek zorunda kalm›fllard›r.
Dönemin bu koflullar›ndan yararlanan sermayedarlar ise eme¤in sömürülmesini kurumsallaflt›rm›fl ve XIX. yy.›n son çeyre¤ine kadar iflçi-iflveren aras›ndaki hoflnutsuzluklar›n temelini oluflturan ücretler olmufltur. Pazarl›k güçleri eflit olmayan
iki taraf aras›nda belirlenen ücretler genel seviyesi, iflçinin temel ihtiyaçlar›n› karfl›lamaktan uzak kalm›fl ve dünya çal›flan yoksullarla tan›flm›flt›r.
Zamanla ücreti yegâne geçim kayna¤› olan iflçinin, üretim araçlar›na sahip sermaye karfl›s›nda eflit güç oluflturamamas› ve güçsüz kalmas› bu adaletsizlik ve sömürü karfl›s›nda ise tarafs›z kal›namayaca¤› düflüncesi yay›larak devletin ekonomik ve sosyal yaflama müdahalesi gere¤i geçerlilik kazanmaya bafllam›flt›r. Müdahalecilik anlay›fl›ndaki geliflmeler ve toplumlarda yeni oluflmaya bafllayan sosyal
yap›lar ise liberal kapitalist düzenin yeniden gözden geçirilmesine yol açm›flt›r.
Bunun sonucunda müdahalecili¤e do¤ru bir yola girilmifltir. Bu oluflum I.Dünya
Savafl› ile h›z kazanm›flt›r. Bundan böyle devlet yeni bir anlay›fla girmeye bafllam›flt›r (Talas, 1995: 66). Temelde sosyal politikaya karfl› olan liberal düflünce kendi
içinde bir evrime yönelmifltir. Bu geliflmeler neticesinde devlet, ücret gelirini; eflit
de¤erde ifle eflit ücret ödenmesi, cinsiyet ayr›mc›l›¤›n›n yasaklanmas›, ücretin reel
de¤erinin korunmas›, asgari düzeyinin belirlenmesi, ücretin ödenme biçimi ve yerinin belirlenmesi, ücretin belgelendirilmesi, ücretin güvencesi ve ücretin öncelikli alacak olmas› gibi alanlarda koruma alt›na almaya bafllam›flt›r.
XX. yy.›n bafllar›ndan itibaren liberalizm de kat›l›¤›ndan ödünler vermeye bafllam›flt›r. Asl›nda liberal doktrin ekonomik alanda her türlü devlet müdahalesini
reddetmifltir. Bununla birlikte, bugün XVIII. ve XIX. yy. liberalizminden oldukça
uzaklarda bulunmaktay›z. Art›k yeni liberallerin birço¤u üretim, de¤iflim ve paraya iliflkin alanlarda devlet müdahalesini kabul etmektedir.
Pek çok ülkede oldu¤u gibi ülkemizde de günümüzde devletin ücret gelirine
iliflkin getirdi¤i koruyucu düzenlemeler, yasalarla düzenlenmektedir. Ülkemizde
ücret gelirinin korunmas› do¤rultusunda izlenecek sosyal politikalar›n hukuki temelini ve çerçevesini Anayasa’n›n 55.maddesindeki hükümler oluflturur. An›lan
maddede “Ücret eme¤in karfl›l›¤›d›r” biçiminde önce genel bir tan›m verilmekte,
217
Çal›flan Yoksullar:
Yoksullu¤un çal›flmamaktan
kaynakland›¤› fleklindeki
yayg›n görüflün aksine,
çal›flt›klar› hâlde
yoksulaflanlar/yoksulluktan
kurtulamayanlar› ifade
etmektedir.
218
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sosyal Politika-I
ard›ndan da “Devlet, çal›flanlar›n yapt›klar› ifle uygun, adaletli bir ücret elde etmeleri ve di¤er sosyal yard›mlardan yararlanmalar› için gerekli tedbirleri al›r” denilerek genifl bir yaklafl›m benimsemifl olmaktad›r.
Anayasa’n›n d›fl›nda 4857 say›l› ‹fl Kanunu, 6098 say›l› Borçlar Kanunu ve 4447
say›l› ‹flsizlik Sigortas› Kanunu gibi çal›flma hayat›na iliflkin kanunlar arac›l›¤›yla da
ücret geliri koruma alt›na al›nmaktad›r. Bu kanunlarla getirilen düzenlemeler ise
ücretin tamam›n›n haczedilememesi ve devredilememesi, iflverenin iflçiden alaca¤›na karfl›n iflçinin r›zas› olmaks›z›n ücretin takas edilememesi, iflverenin konkordato ilan etmesi, iflveren için aciz vesikas› al›nmas›, iflas› veya iflas›n ertelenmesi
nedenleri ile iflverenin ödeme güçlü¤üne düfltü¤ü hâllerde geçerli olmak üzere iflçilerin ifl iliflkisinden kaynaklanan üç ayl›k ödenmeyen ücret alacaklar›n› karfl›lamak amac› ile iflsizlik sigortas› fonu kapsam›nda ayr› bir ücret garanti fonu oluflturulmas›, iflyerinde geçici olarak en az dört hafta iflin durmas› veya k›sa çal›flma hallerinde iflçilere çal›flt›r›lmad›klar› süre için iflsizlik sigortas›ndan k›sa çal›flma ödene¤i ödenmesi, ücrette indirim yap›lamamas›, toplu sözleflme veya ifl sözleflmelerinde gösterilmifl olan sebepler d›fl›nda iflçiye ücret kesme cezas› verilememesi, ücretin para ile ödenme zorunlulu¤u nedeniyle emre muharrer senetle (bono ile),
kuponla veya yurtta geçerli paray› temsil etti¤i iddia olunan bir senetle veya di¤er
herhangi bir flekilde ücret ödemesi yap›lamamas›, ücretin en geç bir ayda bir ve
kural olarak, Türk paras› ile iflyerinde veya özel olarak aç›lan bir banka hesab›na
ödenmesi, ücreti ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden d›fl›nda ödenmeyen iflçinin ifl görme borcunu yerine getirmekten kaç›nabilmesi ve
bu nedenle çal›flmad›klar› için ifl akitlerinin feshedilememesi ve yerlerine yeni iflçi
al›namamas›, ifl iliflkisinde ve dolay›s›yla ücret ödenmesinde dil, ›rk, cinsiyet, siyasal düflünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayal› ay›r›m›n yasaklanmas›, ücretin ayr›cal›kl› alacak say›lmas› ve son olarak asgari ücret uygulamas›yla ücretin taban s›n›r›n›n belirlenmesi olarak s›ralanabilir.
SIRA S‹ZDE
Günümüzde
ücret gelirinin korunmas›na yönelik ilke ve normlar›n, birçok
uluslararas› kuruluflun belge ya da kararlar›nda önemli bir yer tuttu¤unu görüyoruz. Bunlar›n taranmas›yla, ücret gelirinin korunmas›na yönelik sosyal politikalar›n
yönü ve biçimi konusunda daha iyi bir düflünce sahibi olunabilir.
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nin 23.maddesinde “Herkesin kendisi ve aileO R U
si için insanS onuruna
yarafl›r ve gerekirse her türlü sosyal koruma önlemleriyle
desteklenmifl bir yaflam sa¤layacak adil ve elveriflli bir ücrete hakk› vard›r” hükmü
yer al›r. Bu Dhüküm
‹ K K A T ile ücret gelirinin korunarak güvence alt›na al›nmas›, herkesin
sahip olmas› gereken bir hak olarak kabul edilmifltir. Ayr›ca ayn› maddede “Herkesin, herhangi bir ayr›m gözetmeksizin eflit ifl için eflit ücrete hakk› vard›r” deniSIRA S‹ZDE
lerek, ücret eflitli¤i ilkesi de benimsenmifltir.
Uluslararas› Çal›flma Örgütü Anayasas›’n›n bafllang›ç bölümünde de, uygun yaflam koflullar›n›
sa¤layacak bir ücret düzeyinin güvence alt›na al›nmas›, ulusal sosAMAÇLARIMIZ
yal politikalar için bir hedef olarak gösterilmifltir.
N N
K ‹ korunmas›n›
T A P
Ücret gelirinin
öngören sosyal politikalar›n uluslararas› dayanaklar› hakk›nda detayl› bilgi için Sosyal Politika adl› kitaptan yararlanabilirsiniz (Ömer Zühtü Altan,
AÖF Yay›nlar›, Eskiflehir, 2011).
TELEV‹ZYON
Yukar›daki bilgiler topluca de¤erlendirildi¤inde, ücret gelirinin korunmas›n›
öngören sosyal politikalar›n afla¤›daki bafll›klar çerçevesinde yönlenip, biçimlendi¤i söylenebilir.
‹NTERNET
•
•
•
•
Eflit de¤erde ifle, eflit ücret ödenmesi,
Ücret gelirinin fiyat yükselifline karfl› korunmas›,
Ücretin en alt/asgari düzeyinin belirlenmesi,
Ücretin; ödeme biçimi, yeri, dönemi ve belgelenmesi bak›m›ndan korunmas›.
Ücret Hakk› ve Sosyal Ücret
XVIII. ve XIX. yy.larda Bat› Avrupa’n›n hiçbir ülkesinde ücrete iliflkin herhangi bir
kanuni müdahaleye rastlamak söz konusu de¤ildir. Ücretler bu yüzy›llarda tamamen piyasa otomatizmine, piyasa kanunlar›n›n serbestçe iflleyifline ve iflverenlerin
takdirine terkedilmifl durumdad›r. Ancak 20.yy.’›n bafllar›ndan itibaren ortaya ç›kan müdahalecilik ak›m› ve yayg›nlaflan sosyal politika tedbirleri ile bu durum giderek de¤iflmeye bafllam›fl, bir taraftan kanuni asgari ücret düzeni, di¤er taraftan
toplu iliflkiler rejimi ücret gelirini gerçekten sosyo-kültürel yaflama seviyesine ç›karmaya bafllam›flt›r (Tuna ve Yalç›ntafl, 1999: 103). Günümüzde ise ücret, iflçinin
ifl sözleflmesinden do¤an bir hakk› olarak görülmüfl, Anayasa ve çal›flma hayat›na
iliflkin Kanunlar arac›l›¤› ile korunmufltur. Ayr›ca çal›flan bak›m›ndan tafl›d›¤› önem
aç›s›ndan pek çok uluslararas› sözleflmenin konusu olmufl, ‹nsan Haklar› Evrensel
Bildirgesi’nde korunmas› gereken haklar içerisinde temel bir insan hakk› olarak
düflünülmüfl ve korunmas›n›n önemine vurgu yap›lm›flt›r.
Ücretin çal›flan aç›s›ndan bir hak niteli¤ini kazanmas›n› sa¤layan, taraflar›n karfl›l›kl› ve birbirine uygun iradeleri ve dolay›s›yla hizmet (ifl) sözleflmesidir. Her fleyden önce çal›flan birey; yapt›¤› ifle uygun olan ücreti bir di¤er ifadeyle, iflgücünün
gerçek de¤erini almal›d›r. ‹fl gücünün gerçek de¤eri ise eme¤inin karfl›l›¤› olan gerçek ücrettir. Bu ücret, her ifl için ifl verimlili¤i esas›na göre tespit edilen ücrettir
(Çubuk, 1983: 80). ‹kinci esas olarak ödenecek ücret, çal›flan ferdin kendisinin ve
ailesinin normal geçimini temin edebilecek bir seviyede olmal›d›r. Di¤er yandan
normal geçim flartlar›na uygun bir hayat seviyesi sa¤layacak bir ücret, ayn› zamanda adaletli bir ücrettir. ‹flte günümüzde devletin bafll›ca ekonomik ve sosyal ödevlerinden biri; çal›flanlar›n bu ücreti elde edebilmeleri için gerekli tedbirleri almakt›r.
‹nsan eme¤inin sadece ekonomik aç›dan de¤erlendirildi¤i (eme¤in de bir mal
olarak görüldü¤ü) ve ücretin sosyal fonksiyonunun söz konusu olmad›¤› zamanlarda ücret hakk› da sadece bir borç iliflkisi anlam›nda hizmet akdinden do¤an bir
alacak hakk› olarak tan›mlan›yordu. ‹flçi ve iflveren aras›ndaki ifl sözleflmesi ile kararlaflt›r›lan ücret de flüphesiz eme¤in de¤eri ve karfl›l›¤› olmakla birlikte piyasa arz
ve talep kanuna göre uygulanan bir fiyat olarak bir mala ödenen bedel gibiydi
(Çubuk, 1983: 69). Günümüzde ise eme¤i herhangi bir mal gibi ele al›p, ücretin
eme¤in arz ve talebine göre oluflaca¤›n› beklemek, hem geliflmifl hem de geliflmekte olan ülkeler için gerçekçi olmayan bir yaklafl›md›r. Bu nedenle ücret günümüzde sadece çal›flma karfl›l›¤› al›nan bir para (eme¤in fiyat›) olmaktan uzaklaflm›fl; sadece ekonomik de¤il, ayn› zamanda sosyal bir olgu olarak da de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r.
Bugünkü sosyal devlet düzenimizde, ücret hakk› sadece ekonomik aç›dan eme¤in karfl›l›¤› olan gerçek ve efektif bir ücreti de¤il, muhtevas› bak›m›ndan çok daha
genifl kanuni hak ve menfaatleri de kapsamaktad›r. Bir di¤er ifadeyle günümüzde
ücret hem daha genifl bir ihtiyaç anlay›fl› içerisinde de¤erlendirilmekte hem de eme¤i karfl›l›¤› ücret geliri ile geçinenlerin sa¤l›¤›, e¤itimi, beslenme ve bar›nmas›n› da
dikkate almaktad›r. Bu nedenle günümüzde ücrete iliflkin kabul edilen genel anlay›fl “sosyal ücret anlay›fl›” olarak de¤erlendirilmektedir (Tokol ve Alper, 2011: 151).
Bu kapsam içerisinde sosyal koruma amac›yla iflçiye tan›nan kanuni haklarla, bir
219
220
Sosyal Politika-I
emek ve çal›flma karfl›l›¤› olmaks›z›n da ücret ödenebilmesi söz konusu olmaktad›r.
Ücretin sosyal boyutu (sosyal ücret) olarak tan›mlanan bu durumda ücretlendirme
yap›l›rken yaln›zca ifl göz önünde bulundurulmaz; hem hizmetin gereklerini hem
de çal›flana uygun ve gerekli toplumsal yaflam düzeyini sa¤lama amac› gözetilir. Ücret geliri de; teknik ve ekonomik bir rasyonellikten uzaklaflarak insanc›l de¤erlere
dayal› bir anlam kazanmaktad›r. Bu anlay›flla, ücretin insan onuruna yarafl›r bir yaflam düzeyi sa¤layabilecek düzeyde olmas› öngörülür.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
Sosyal ücreteSIRA
“sosyallik”
S‹ZDE niteli¤i kazand›ran özellikleri nelerdir?
Sosyal ücret, iktisat alan›nda daha farkl› bir tart›flman›n kavram› olmufltur. GeÜ fi Ü N E L ‹ M
nel olarak De¤itim,
sa¤l›k, sosyal hizmet, konut destekleri gibi devlet harcamalar›
yoluyla, kiflisel parasal gelire eklenen gelir olarak tan›mlan›r. Dolay›s›yla sosyal ücS O Rs›n›rl›
U
ret, ifl ortam›yla
ücretleme bak›fl›n› afl›p ücretlendirmeyi bir ulusal-toplumsal
bölüflüm sorunu olarak ele almay› sa¤lar.
Sonuç olarak sosyal ücret; iflçinin kendisinin ve ailesinin çeflitli ihtiyaçlar› olduD‹KKAT
¤unu kabul etmekte ve iflçiye devaml› bir gelir güvencesi sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Ücretin sosyal fonksiyonu diye tan›mlayabilece¤imiz sosyal amaçlar›n gerçekS‹ZDE
lefltirilmesi SIRA
için ödenmesi
gereken ücret, iflçinin eme¤inin karfl›l›¤› alaca¤› ücretten
çok daha farkl›d›r. Bundan dolay› eme¤inin karfl›l›¤› olan gerçek ücretten (as›l ücretten) baflka
ö¤retide sosyal ücret olarak adland›r›lan ödemeler yap›lmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
N N
ÇALIfiMA KOfiULLARI VE ÇALIfiMA KOfiULLARINA
‹L‹fiK‹NK DÜZENLEMELER
‹ T A P
Çal›flma faaliyetinin bafllang›c›yla birlikte çal›flma koflullar›n›n düzenlenmesi meselesi de önem arz etmeye bafllam›flt›r. Özellikle Sanayi Devrimi’nin ilk y›llar›nda giderek kötüleflen
koflullar›na karfl› gelifltirilen sosyal politika tedbirleri bir
T E L E V ‹ Zçal›flma
YON
dizi kanun ve yönetmeli¤in ç›kar›lmas›n›n yolunu açm›flt›r. Sosyal politika literatüründe bir kavram olarak çal›flma koflullar›; “genellikle iflçilerin ifl münasebetinden
do¤an haklar›n›n ve mükellefiyetlerinin tümü ve en genifl anlamda iflçinin hukuki,
N T Esosyal
R N E T statüsü” olarak tan›mlanmaktad›r (‹zveren, 1970: 12).
ekonomik ‹ve
Çal›flma koflullar› esas itibar›yla Türkiye’de 4857 say›l› ‹fl Kanunu’nda oldu¤u gibi ‹fl Kanunlar› ile düzenlenmektedir. Buna göre; ifl kanunu emek talebi -iflverenler- aç›s›ndan çal›flma koflullar›n›n s›n›rlar›n› çizerek baz› yükümlülükler do¤ururken, emek arz› -iflçiler- aç›s›ndan da baz› haklar getirmektedir. Bütün bu hak ve
yükümlülükler çal›flma koflullar› ile ilgili bulunmakta, bir di¤er ifadeyle çal›flma koflullar› bütün bu hak ve yükümlülüklerin birlefliminden oluflmaktad›r.
Çal›flma koflullar›n›n kapsam›yla ilgili olarak maddi ve maddi olmayan çal›flma
koflullar›ndan bahsedilebilir. Maddi çal›flma koflullar› içerisinde; ücretler, çal›flma
süreleri, haftal›k çal›flma günleri, prim ikramiye, k›dem tazminat›, yemek, lojman
v.s. gibi maddi (nakdi ve ayni) unsurlar yer al›n›rken, maddi olmayan çal›flma koflullar›; iflyerinde befleri münasebetleri, sendikalar›, çal›flma hayat›nda din, mezhep,
siyasi kanaat, dünya görüflü gibi hususlar›n sözleflme flartlar› yoluyla zedelenmesini, çal›flman›n insanilefltirilmesini, yafl ve özellikle cinsiyet bak›m›ndan çal›flanlar›n
korunmas›n›, vs. kapsamaktad›r (Tuna ve Yalç›ntafl, 1999: 54).
Çal›flma Koflullar›nda Yaflanan De¤iflimler
18. yy. sonlar›nda gerçekleflen Sanayi Devrimi’nin; ekonomik ve teknolojik düzende köklü de¤ifliklikleri beraberinde getirmesi çal›flma koflullar›n› da do¤rudan et-
221
kilemifltir. Sanayi Devrimi’nin sebep oldu¤u çal›flma yaflam›n›n atölyelerden (küçük sanayi ve zanaattan), fabrikalara (büyük sanayi yaflam›na) geçifl süreciyle bafllayan ve bunun sonucunda yeni çal›flma düzeninin aktörleri olan iflçilerin büyük
fabrikalarda ve kentlerde toplanmas›yla devam eden dönüflüm süreci; çal›flma sürelerinin artmas›, düflük ücretler, kad›n ve çocuk iflçilerin fabrika yaflam›na girmesi gibi çal›flma koflullar›nda önemli de¤iflimlerin bafllamas›na yol açm›flt›r.
Sanayi Devrimi’nin o döneme kadarki mevcut çal›flma koflullar›n›n SIRA
de¤iflimine
S‹ZDE sebep olan
özellikleri nelerdir?
N E L ‹ M ve küçük
D Ü fi Üzanaat
Tar›m kesiminden ve lonca sisteminin y›k›lmas›ndan sonra
atölyelerden yeni sanayiye ve kentlere do¤ru ak›n eden iflgücünün, arz ve talep
kurallar›n›n oluflturdu¤u durumlar› kabul etmekten baflka bir çaresi
S O R Ubulunmuyordu. Sosyal politika tedbirlerinin henüz hayata geçirilmedi¤i, örgütlenmenin bafllamad›¤› bu dönemde iflçi s›n›f› sermaye karfl›s›nda zay›f kalmakta ve kendisine iflD‹KKAT
veren taraf›ndan saptanan ücreti kabul etmek zorundayd›.
Özellikle Sanayi Devrimi sürecinin ilk y›llar›nda afl›r› rekabet olgusu ve buSIRA S‹ZDE makinalanun sonucu olarak afl›r› kârlar peflinde koflulmas›, üretimde kullan›lan
ra yat›r›lan anamal›n k›sa sürede geri al›nmas›n› gerektirmifltir (Talas, 1995: 67).
Çünkü o dönemde h›zla birbirini izleyen yeni teknolojik bulufllar›nda da etkisiyAMAÇLARIMIZ
le makine çabuk de¤iflmekte ve rekabet gücünü yitirmektedir. Bu geliflmeler,
eme¤in afl›r› derecede sömürülmesine yol açm›fl, ücretler düflmüfl ve sefalet ücretleri niteli¤ini kazanm›fl, bunun sonucunda da çal›flan yoksullar
ç›kmaK ‹ T Aortaya
P
ya bafllam›flt›r. Bu durum Bat› Avrupa’da özellikle ‹ngiltere, Almanya, ‹sviçre ve
Fransa’da bütün olumsuz sonuçlar›n› göstermifl ve iflçi s›n›f› içinde çok büyük bir
yoksulluk bafllam›flt›r.
TELEV‹ZYON
Sanayi Devrimi’nin çal›flma koflullar›yla ilgili olarak ortaya ç›kard›¤› sorunlardan biri de çal›flma sürelerinin çok uzun olmas›d›r. Makinan›n XVIII. yy.›n sonunda bafllay›p üretim biçimlerini ve tekniklerini de¤ifltirerek gelifltirdi¤i kitle yap›m›‹ N T E R iflgücüne
NET
na geçerek iflçinin yerini almas› ve gene makinan›n iflsiz b›rakt›¤›
çal›flma alanlar› açmak için zorunlu önlemlerin al›nmam›fl olmas›, iflsizlik sigortalar›n›n
oluflumlar›n›n henüz çok uzaklarda bulunmas› ve devletin ekonomik yaflama her
türlü kar›fl›mdan kaç›nmas›, bütün ekonomi, toplumsal ve ruhsal sonuçlar› ile büyük bir iflsizlik yaratm›flt›. ‹flsiz kalan fakat geçinmeleri için kesinlikle çal›flmak zorunda olan ve sonunda da birbiriyle rekabet içine düflen iflçiler kendilerine önerilen her türlü çal›flma koflullar›n› kabul etmek durumunda kald›lar. Bu koflullardan biri de ço¤u kez günde 15-18 saate kadar ç›kan çal›flma süreleridir (Talas,
1995: 68).
O döneme hakim olan iktisadi liberalizm anlay›fl› da iflçi s›n›f›n›n içinde bulundu¤u sefaleti daha da pekifltirmifltir. Bu anlay›fla göre bireyin ekonomik faaliyetlerini özgürce yapmas›na izin verilmesi, bu özgürlü¤ü güvence alt›na alacak
genel kurullar›n konulmas› d›fl›nda ona müdahale edilmemesi gerekiyordu
(Koray, 2000: 27). Böylece iktisadi hayatta bir uyum sa¤lanabilecek ve toplumun
ç›karlar› da gerçeklefltirilebilecekti. Bunu sa¤lamak için çal›flma koflullar›n›n devlet bask›s›ndan uzak ve iflçi ile iflveren taraflar›n›n serbest iradesine dayanan bireysel akit sistemiyle düzenlenmesi öngörülüyordu. Bir di¤er ifadeyle bu dönemde devlete biçilen rol, çal›flma hayat›n›n tamamen d›fl›nda kalmas› ve müdahale
etmemesiydi.
5
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
222
Sosyal Politika-I
Devletin Çal›flma Koflullar›na Müdahalesi
Büyük fabrika yaflam› ile birlikte iflçilerin çal›flma koflullar›nda ortaya ç›kan de¤iflimler, uzun çal›flma süreleri, sefalet ücretleri, çal›flma alanlar›n›n sa¤l›ks›zl›¤›,
çocuk ve kad›nlar›n kütle halinde fabrikalara girifli gibi olaylar her yerde sanayileflmenin h›z›na ve yo¤unlu¤una göre tepki yaratm›fl, çal›flma koflullar›n›n giderek a¤›rlaflarak ülkeler için toplumsal bar›fl› tehlikeye düflürmeye bafllamas› ise
devletin çal›flma yaflam›na müdahalesini zorunlu k›lm›fl, çal›flma koflullar›ndaki
olumsuzluklar›n ortadan kald›r›lmas› istemi ile grev, miting, gösteri gibi etkinlikler yayg›nlaflm›flt›r.
Bireye de¤er veren fakat bireyleraras› iliflkilere ve eflitsizliklere seyirci kalan liberal devlet yaklafl›m›, Sanayi Devrimi’yle ortaya ç›kan sorunlar› önleyememifl aksine daha da artt›rm›flt›r. Çal›flma yaflam›nda giderek büyüyen sorunlar ise sa¤l›ks›z bir toplum yap›s›na yol açm›flt›r (Koray, 2000: 51).
Sanayi Devrimi’nin bafllamas›na sebep olan teknolojik geliflmeler ve bu teknolojilerin üretim sürecinde kullan›lmas› sayesinde üretim süreci ilk kez yeterli, sürekli ve düzenli bir güç kayna¤›na kavuflmufltur. Böylece o döneme kadar üretimin
temelinde bulunan insan ve hayvan›n kol gücünün, do¤a gücünün ya da bu güçlere dayal› mekanik düzenlemelerin yerini, buhar ve elektrik gücüyle çal›flan makineler alm›flt›r. Sanayileflmenin yayg›nlafl›p, geliflmesiyle birlikte de makinelerin
kullan›ld›¤› fabrikalar›n say›lar› giderek ço¤alm›flt›r.
Fabrikalarla birlikte yeni bir ifl iliflkisi ve bu iliflkinin dayal› oldu¤u iflçi ve iflveren denilen bir ikili bir çal›flma statüsü de do¤mufltur. Sanayinin giderek geliflip
yayg›nlaflmas›yla bu fabrikalarda çal›flan iflçilerin say›lar› da ço¤alm›flt›r.
‹flveren olarak adland›r›lan fabrika sahiplerinin, di¤er iflverenlerle rekabet edebilmeleri büyük ölçüde ürettiklerini pazarlara h›zla ulaflt›r›p, satabilmelerine ve yeni teknolojiden ba¤l›d›r. Ayr›ca, h›zl› teknolojik geliflmelerden yararlanabilmek için
sürekli yeni yat›r›mlar yapmak ve yenilenen makine, araç ve gereçleri amorti etmek bir zorunluluk hâline gelmifltir. Bu yüzden de piyasalarda var olabilmek için
afl›r› kâr ve kapital (sermaye) birikimine yönelmifller bu yönelifl ise maliyetlerin düflürülmesini kaç›n›lmaz k›lm›flt›r. Bu dönemde hakim düflünce ortam› olan liberalizmin sözleflme serbestisi ve hukuki eflitlik ilkelerine dayal› kurulu hukuk düzeni,
fabrika sahiplerine bu ba¤lamda genifl bir inisiyatif tan›d›¤›ndan üretim maliyetleri
içinde iflgücünün pay›n› azaltmak ilk baflvurulan yöntem olmufltur. Böylece ücret
miktarlar› giderek düflmüfl, fabrikalardaki çal›flma koflullar› da giderek a¤›rlaflmaya
bafllam›flt›r.
Bu geliflmelerin etkisi ile XIX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren düflünürler, ayd›nlar,
teknik elemanlar ve baz› iflverenler çal›flma koflullar›n›n düzeltilmesi için çaba göstermifl ve önerilerde bulunmufltur. Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› olumsuz çal›flma ve
yaflam koflullar›n› iyilefltirmek, çal›flanlar›n sa¤l›¤›n› korumak ve ifl güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla birçok yasal, t›bbi ve teknik çal›flma yap›lm›flt›r. Bu arada iflçiler de
henüz yasallaflmam›fl da olsa kurduklar› meslek örgütleri (sendikalar›) içinde birleflerek haklar›n› toplu olarak savunma ve kazanma mücadelelerini bafllat›yor, klasik liberal ekonomik düflüncelere dayal› kapitalist düzen elefltirilerek, yeni ekonomik modeller, sistemler yarat›l›p, sorgulan›yordu. Ayr›ca; Sanayi Devrimi’nin özellikle kad›n ve çocuk iflçilerin zarar gördü¤ü a¤›r çal›flma koflullar›, kamuoyunu
duygusal yönden etkileyerek, din kurumlar›n›n, baz› politikac›lar›n, sanatç›lar›n,
düflünürlerin ve hatta Robert OWEN, Daniel LEGRAND gibi baz› fabrika sahiplerinin harekete geçmelerine yol açt›.
223
Ayn› yön ve biçimdeki geliflmeler, ‹ngiltere’den sonra pek az farkl›l›klarla Sanayi Devrimi’nin yaflan›ld›¤› di¤er ülkelerde de sergilendi. Böylece devletler, ifl iliflkileri ve yaflam›na kar›flmak zorunda kalarak, ifl hukuku kurallar›n› yap›land›rmaya
ve onlara ifllerlik kazand›rmaya bafllam›fllard›r.
Devletin çal›flma koflullar›na müdahalesini gerekli k›lan faktörler nelerdir?
SIRA S‹ZDE
6
1802 y›l›nda ‹ngiltere’de dokuma sanayisinde çal›flan çocuklar›n ifl süreleri ve
koflullar› yönünden korunmas›n› öngören ve çocuk iflçilerin günlük
ifl sürelerini 12
saat ile s›n›rland›ran kanun, ifl hukuku alan›nda dünyada at›lan ilk ad›m olmufltur.
R U her iki savafl
S O ile
XX. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki Birinci ve ‹kinci Dünya Savafllar›
aras›nda yaflan›lan 1929 Ekonomik Bunal›m›, ço¤alan ve güçlenen sendikalar›n
özellikle çal›flma koflullar›n› iyilefltirmek üzere bafllatt›klar› toplu mücadeleler, saD‹KKAT
nayileflen ülkelerde devletlerin ekonomik ve toplumsal yaflama kat›lma alanlar›n›
geniflletmifltir. Benimsenerek yayg›nlaflan karma ekonomi modeli içinde devlet,
SIRA S‹ZDE
endüstri iliflkileri, sosyal güvenlik sistemleri içinde etkin bir konum
kazanm›flt›r.
Daha ileri düzeylere varan ve yayg›nlaflan sanayileflme bir yönden, iflgücü istemi yaratan yeni ifl alanlar›n›n aç›lmas›na, hizmet kesiminin AMAÇLARIMIZ
do¤mas›na ve yeni ifl
iliflkilerinin biçimlenmesine, di¤er yönden de baflkalar›na tabi(ba¤l›) olarak, ücret
geliri ile çal›flanlar›n nüfus içinde oransal ve say›sal olarak ço¤almas›na yol açm›flt›r. Bu ço¤al›fl, özellikle demokratik yönetimlerde ifl hukukunaK konu
kesimle‹ T A olan
P
re politik bir önem ve etkinlik de kazand›rm›flt›r.
Bu geliflmelerle ba¤›ml› ve güçsüz kesimlerin korunmalar›n› öngören sosyal
politikalar daha da önem kazanm›fl ve Sanayi Devrimi’nin yol
sorunT E açt›¤›
L E V ‹ Z Ysosyal
ON
lar›n çözümü konusunda yeni bir döneme geçilmifltir. Bu dönemde sosyal politikalara ifllerlik kazand›r›lmas›yla iflçi statüsü alt›nda çal›flanlar›n özel hukuki düzenlemelerle ifl iliflkileri ve yaflam›nda korunmas› do¤rultusunda ifl hukuku alan›nda
N T E R N E Tkoflullar› ve
h›zl› ve radikal bir de¤iflim gözlenmifltir. Devlet bu aflamada ‹çal›flma
ücretlere müdahale ederek, insanca çal›fl›p yaflam›n›n standartlar›n› koruyucu mevzuat› yürürlü¤e koymufl hatta çal›flanlar›n bizzat kendi hak ve ç›karlar›n› koruyup
gelifltirebilecekleri örgütlenme olanaklar›n› bir hak olarak onlara vermeye yönelmifltir. Sanayi Devrimi’nin ilk y›llar›nda konulan örgütlenme yasaklar› kald›r›larak
sendikac›l›k hareketinin bafllamas›na imkan verecek hukuki flartlar› sa¤lam›flt›r.
Böylece devletin çal›flma yaflam›na kar›flarak ifl hukuku kurallar›n› oluflturdu¤u, örgütlenme haklar›n›n yayg›nl›k kazanarak toplu iliflkiler sisteminin, bir di¤er ifadeyle iflçi ve iflverenlerin taraf olarak kat›ld›klar› kollektivist bir anlay›fl temeline sahip
toplu pazarl›k düzeninin, oturmaya bafllad›¤› bir döneme geçilmifltir. Bugün çal›flma koflullar›n›n s›n›rlar›n› çizen ‹fl Hukuku’nun bir bilim olarak geliflmesi de yine
bu dönemde yap›lan çal›flmalar›n sonucunda olmufltur.
Böylece, ifl hukukunun konular› h›zla ço¤alm›fl, uygulama alan›n›n s›n›rlar› giderek genifllemifltir. ‹fl hukukunun uluslararas› kaynaklar›n›n, ulusal normlar›n
yönlenip, biçimlenmesi üzerindeki etkileri de bu geliflme sürecini uyarm›flt›r.
N N
Çal›flma Koflullar›n›n ‹nsani Yüzü: Düzgün ‹fl Kavram›
Çal›flma koflullar›n›n iflçi yarar›na düzeltilmesi ve geniflletilmesi, sosyal politika tarihinde bir yüzy›ldan uzun süren bir mücadele ve geliflmenin sonucudur. Günümüzde de sosyal politikan›n bu mücadelesi devam etmekte çal›flma hayat›na iliflkin mevcut problemlere karfl› yeni önlemler gelifltirilmektedir. Bugün küresel geliflmelere ba¤l› olarak, özellikle geliflmekte olan ülkelerde, yeni ekonomi anlay›-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
224
Sosyal Politika-I
fl›n›n bir sonucu olarak; esneklefltirme, özellefltirme, ifllerin uzaklaflt›r›lmas›, tafleronlaflma uygulamalar›, endüstri iliflkilerinin güç kaybetmesi, yeni istihdam biçimlerinin önem kazanmas›na ba¤l› olarak ifllerin önemsizleflmesi ve de¤er kaybetmesi gibi problemler tart›fl›lmaktad›r. Ülkelerin ve iflletmelerin rekabet güçlerini
art›rmada önemli avantajlar olarak say›lan bu uygulamalar, özellikle geliflmekte
olan ülkeler baflta olmak üzere hemen bütün ülkelerde ücretlerin düflmesine, güvencesiz ve düzgün olmayan ifllerin artmas›na, çal›flma sürelerinin uzamas› yan›nda çal›flma flartlar›n›n kötüleflmesine, kay›t d›fl›l›¤›n artmas›na, ifllerin süreklilik
özelli¤inin kaybolmas›na, sendikalar›n tasfiye edilmesine ve çal›flanlar›n artan gelirden hakça pay alamamalar›na ve sonuç olarak çal›flanlar›n yoksullaflmas›na neden olmufltur.
Bu geliflmeler neticesinde çal›flma koflullar›n›n insanilefltirilmesi amac›yla 1999
y›l›nda toplanan 87. Uluslararas› Çal›flma Konferans›’nda sunulan raporda; çal›flanlar›n güvenlik, onur, eflitlik ve özgürlük temelinde uygun ve üretken bir ifl elde
edebilmeleri için desteklenmesi gerekti¤i fikrinden hareketle, “Decent Work” kavram› uluslararas› gündemi meflgul etmeye bafllam›flt›r. Türkçeye “Düzgün ‹fl” olarak çevrilen bu kavram, 2003 y›l›ndan itibaren de ülkemiz gündemine girmifltir.
fiunu da önemle belirtmek gerekir ki; rekabetin öne ç›kt›¤›, ulus devlet anlay›fl›n›n sorguland›¤›, devletin piyasaya müdahalesinin en aza indirilmeye çal›fl›ld›¤›,
tam istihdam hedefinden uzaklafl›ld›¤› günümüz ekonomilerinde düzgün ifllerin
yarat›lmas›na yönelik çabalar çok daha anlaml›d›r.
ILO’ya göre “Düzgün ‹fl” insan onuruna yak›fl›r çal›flma koflullar›nda, iflçi sa¤l›¤› ve güvenli¤i koflullar›na uygun, sosyal güvenlik imkânlar›na sahip, sendika arac›l›¤› ile temsil gücü olan, zorla çal›flt›rma ve çocuk iflçili¤inin olmad›¤›, yapt›¤› ifl
karfl›l›¤›nda hak etti¤i ücreti alabilen ve k›sacas› çal›flmaya iliflkin temel hak ve ilkelerin üç tarafl› uzlaflma ile gerçeklefltirilebildi¤i ifller olarak tan›mlanmaktad›r.
Kavram; insanlar›n çal›flma ve istihdam haklar›na, iflçi sa¤l›¤› ve sosyal güvenlik
koflullar›na ve imkânlar›na ve sendikalar yoluyla veya di¤er araçlarla kendini ifade
etme haklar›na göndermede bulunan bir kavramsal çerçeveyi içermektedir (Palaz,
2005: 480).
Sosyal politikan›n uluslararas› araçlar›ndan ILO’nun temel hedeflerinin insanl›k
onuru, güvenlik, eflitlik ve özgürlük çerçevesinde kad›nlar ve erkekler için düzgün
ifllerin sa¤lanmas› oldu¤unu belirtmek gerekir. Kurulufl y›l› 1919’dan bu yana dünyan›n her yerinde ifl hayat›nda çal›flma ve yaflam standartlar›n› gelifltirmeyi temel
felsefe edinen ILO’nun 21. yy.a girerken kendisine seçmifl oldu¤u yeni hedef “herkes için düzgün ifl” olmufltur. Buradaki amaç düzgün iflin kad›n, erkek, yafll›, genç,
kay›tl›, kay›ts›z, sendikal›, sendikas›z, vs. ayr›m› yapmadan çal›flma yaflam›na dâhil
olmufl tüm bireyler için geçerli olmas›d›r.
ILO’nun yeni hedefi olan herkese düzgün ifl sa¤lanmas› ve bu konuda ülkelerin üzerine düflen görevleri yerine getirmeleri gereklili¤i 1999’daki Uluslararas› Çal›flma Konferans›’nda gündeme geldikten sonra bu konuda yap›lan pek çok çal›flman›n ard›ndan, bu ifllerin sa¤lanmas› için temel prensiplerin neler olaca¤› belirlenmifltir. Buna göre ülkeler için düzgün ifllerin sa¤lanmas›nda dört temel hedef
ortaya konulmufltur:
• Uygun istihdam ve gelir elde etmeleri için, kad›n ve erkeklere daha fazla f›rsat yaratma,
• Temel hak ve prensiplerin ve standartlar›n ifl yerlerinde hayata geçirilmesi,
• Sosyal koruman›n kapsam›n›n ve etkinli¤inin herkes için art›r›lmas›,
• Sosyal diyalo¤un ve üçlü kat›l›mc›l›¤›n güçlendirilmesi.
‹nsana yak›fl›r iflin ilk amac› istihdam f›rsatlar› yaratmakt›r. Bir kiflinin insana yak›fl›r bir ifle/düzgün ifle sahip olabilmesi için öncelikle istihdam edilebilece¤i bir
iflinin bulunmas› gerekir. ‹stihdam, zenginli¤in yarat›lmas›nda ve onun adil bir biçimde da¤›t›lmas›nda kilit öneme sahip bir araçt›r. Bundan dolay›d›r ki ülkeler, istihdam politikalar›n› oluflturmada ve istihdam sorunlar›yla mücadelede kapsaml›
stratejiler belirlemek durumundad›rlar. Bu stratejilerin gelifltirilmesinde flu önceliklere yer verilmelidir; ülkedeki iflgücü piyasas›n›n durumunun iyi analiz edilmesi,
kapsaml› ulusal politikalar›n gelifltirilmesi, yat›r›m ve istihdam politikalar›n›n/programlar›n›n teflvik edilmesi.
‹kinci amaç, temel hak ve prensiplerin ve standartlar›n ifl yerlerinde hayata geçirilmesi, bir di¤er ifadeyle çal›flanlar›n temel haklar›n›n korunmas›d›r. ILO’nun,
uluslararas› toplumun üzerinde hemfikir oldu¤u temel çal›flma haklar›na iliflkin
sözleflmelerinin bu konudaki genel çerçeveyi belirledi¤i söylenebilir. Bunlar; örgütlenme özgürlü¤ü ve toplu pazarl›k hakk›n›n tan›nmas›, zorla çal›flt›rman›n bütün biçimlerinin önlenmesi, çocuk iflçili¤inin ortadan kald›r›lmas› ve istihdam ve
mesleki ayr›mc›l›kla mücadeledir.
Üçüncü amaç sosyal koruman›n kapsam›n›n ve etkinli¤inin herkes için artt›r›lmas› ve gelifltirilmesidir. Sosyal koruma, kapsam› çok genifl olan bir kavramd›r.
Bugün dünya iflgücünün yar›dan fazlas› ve onlar›n aileleri sosyal koruma d›fl›nda
S‹ZDE iken, orta
bulunmaktad›r. Bu oran Sahra alt› Afrika ve Güney Asya’da SIRA
%90’larda
gelir düzeyindeki ülkelerin ço¤unda %50-%90 aras›ndad›r. Geliflmifl ülkelerde bile
sosyal koruma sisteminin d›fl›nda kalanlar›n oran› art›fl trendi Diçindedir.
Dördüncü amaç ise sosyal diyalo¤un özendirilmesidir. ILO taraf›ndan “iflçi, iflveren ve hükümet temsilcileri aras›nda, ekonomik ve sosyal politikalarla ilgili orS O R U
tak konular›n müzakere edildi¤i, karfl›l›kl› olarak dan›fl›ld›¤› ve
bilgi al›flveriflinin
yap›ld›¤› bir süreç” olarak tan›mlanan sosyal diyalog; çal›flanlara özgür, güvenli,
eflit ve insan onuruna yak›fl›r bir çal›flma ortam›n›n sa¤lanmas›nda
bir araç
D ‹ K Könemli
AT
olarak kabul edilmektedir. Sosyal diyalo¤un temel amac›, çal›flma hayat›nda uzlaflman›n tesis edilmesi ve sosyal taraflar›n demokratik kat›l›mlar›n›n teflvik edilmesiSIRA S‹ZDE
dir. Baflar›l› sosyal diyalog yap›lar› ve süreçleri önemli ekonomik ve sosyal sorunlar›n çözümünde, iyi yönetiflimin özendirilmesinde, sosyal ve endüstriyel bar›fl›n
geliflmesinde ve ekonomik sürecin istikrar kazanmas›nda büyük
bir öneme sahipAMAÇLARIMIZ
tir (Gündo¤an, 2010: 4).
N N
K ‹ T bilgi
A P için ‹flveren
Düzgün ‹fl kavram›, ortaya ç›k›fl› ve temel göstergeleri konusunda detayl›
Dergisi Eki’nde yer alan; Düzgün ‹fl (Decent Work) Hakk›ndaki Uluslararas› ‹flverenler
Teflkilat› (IOE) Görüflü’nü inceleyebilirsiniz. (Düzgün ‹fl Hakk›ndaki IOE Görüflü, ‹flveren
TELEV‹ZYON
Dergisi Eki, fiubat 2003).
Böylelikle ülkeler, bu dört ana hedefi gerçeklefltirdi¤inde düzgün ifllerin sa¤lanmas›na katk›da bulunmufl olacaklard›r.
‹NTERNET
225
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
226
Sosyal Politika-I
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Ücreti ve ücrete iliflkin temel kavramlar› tan›mlamak.
Ücret; üretime kat›lan eme¤in iflveren veya üçüncü kiflilerden eme¤i karfl›l›¤› ald›¤› ekonomik de¤er, baflka bir ifadeyle bir kimseye bir ifl karfl›l›¤›nda iflveren veya üçüncü kifliler taraf›ndan sa¤lanan ve para ile ödenen tutard›r. Ana ücret, kök
ücret veya ç›plak ücret olarak da adland›r›lan,
ücret haddi; eme¤in belirli bir zaman veya üretim birimi bafl›na elde etti¤i para miktar›n› ifade
etmektedir. Ücret geliri ise ifl/çal›flma süresi veya
üretim miktar› ile ücret haddinin çarp›m›na eflittir. Yani ifl müddeti/birim say›s› ile ücret haddinin çarp›m›na eflittir. Nominal ücret; ücretin
ödendi¤i ülkenin geçerli para birimi cinsinden
tutar›n› ifade eder, reel ücret ise nominal (parasal/nakdi) ücret karfl›l›¤› sat›n al›nabilecek mal
ve hizmet miktar›n› ifade etmektedir. Nakdi ücret; ücretin para veya nakit olarak ödenmesini
veya bu flekilde ödenen k›sm›n› ifade eder. Ayni
ücret ise; ücretin iktisadi de¤eri olan “mal ve hizmetler” fleklinde sa¤lanan k›sm›n› veya unsurlar›n› ifade eder. Brüt ücret; tahakkuk eden, kesintiler öncesi toplam ücret tutar›n› ifade eder. Net
ücret ise; brüt ücretten gelir ve damga vergiler,
sosyal güvenlik kesintileri, sendika aidat› vb. çeflitli kesintiler düflüldükten sonra kalan ve iflgörenin eline geçen kullan›labilir ücret tutar›n› ifade
eder. Asgari ücret ise; iflçilere normal bir çal›flma
günü karfl›l›¤› ödenen ve iflçinin g›da, konut, giyim, sa¤l›k, ulafl›m ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlar›n› günün fiyatlar› üzerinden asgari düzeyde
karfl›lamaya yetecek ücrettir.
Ücretin korunmas›n›n önemini, ücretin ekonomik hayattaki yeri aç›s›ndan aç›klamak.
Ücret, ekonomik ve sosyal yaflam›n bütün alanlar›n› etkilemektedir. Gerek çal›flanlar›n yegâne
geçim kayna¤› olan, gelirlerini ve hayat standard›n› belirleyen bir unsur olarak, gerek sanayinin geliflmesine etki eden önemli bir maliyet
ö¤esi olarak ve gerekse millî gelirin farkl› toplum kesimleri aras›ndaki da¤›l›m› ve dolay›s›yla
bir ülkedeki sosyal adaletin göstergesi olarak
çok yönlü bir öneme sahiptir. Bu durum ücretleri, ekonomik kalk›nmada, sosyal geliflme ve
siyasi istikrar›n sa¤lanmas›nda son derece
önemli ve korunmas› gereken anahtar bir faktör
haline getirmektedir.
N
AM A Ç
3
N
AM A Ç
4
Çal›flma koflullar›nda yaflanan de¤iflim sürecini
ve devletin çal›flma koflullar›na müdahalesinin
gereklili¤ini aç›klamak.
18.yy sonlar›nda gerçekleflen Sanayi Devrimi’nin
sebep oldu¤u çal›flma yaflam›n›n atölyelerden
(küçük sanayi ve zanaattan), fabrikalara (büyük
sanayi yaflam›na) geçifl süreciyle bafllayan ve bunun sonucunda yeni çal›flma düzeninin aktörleri
olan iflçilerin büyük fabrikalarda ve kentlerde
toplanmas›yla devam eden dönüflüm süreci; çal›flma sürelerinin artmas›, düflük ücretler, kad›n
ve çocuk iflçilerin fabrika yaflam›na girmesi gibi
çal›flma koflullar›nda önemli de¤iflimlerin bafllamas›na yol açm›flt›r. Büyük fabrika yaflam› ile birlikte iflçilerin çal›flma koflullar›n›n giderek kötüleflmesi, uzun çal›flma süreleri, sefalet ücretleri,
çal›flma alanlar›n›n sa¤l›ks›zl›¤›, çocuk ve kad›nlar›n kütle halinde fabrikalara girifli gibi olaylar
her yerde sanayileflmenin h›z›na ve yo¤unlu¤una göre tepki yaratm›fl, çal›flma koflullar›n›n giderek a¤›rlaflarak ülkeler için toplumsal bar›fl›
tehlikeye düflürmeye bafllamas› ise devletin çal›flma yaflam›na müdahalesini zorunlu k›lm›flt›r.
Çal›flma koflullar›n›n insan onuruna yak›fl›r hâle getirilmesi temelinde ortaya ç›kan “düzgün ifl”
kavram›n› tan›mlamak.
‹nsan onuruna yak›fl›r çal›flma koflullar›nda, iflçi
sa¤l›¤› ve güvenli¤i koflullar›na uygun, sosyal güvenlik imkânlar›na sahip, sendika arac›l›¤› ile
temsil gücü olan, zorla çal›flt›rma ve çocuk iflçili¤inin olmad›¤›, yapt›¤› ifl karfl›l›¤›nda hak etti¤i
ücreti alabilen ve k›sacas› çal›flmaya iliflkin temel
hak ve ilkelerin üç tarafl› uzlaflma ile gerçeklefltirilebildi¤i ifller olarak tan›mlanmaktad›r.
227
1. Afla¤›dakilerden hangisi ücretin tan›m›nda yer alan
unsurlar›ndan birisi de¤ildir?
a. Üçüncü kifliler taraf›ndan ödenmesi.
b. ‹flveren taraf›ndan ödenmesi.
c. Para ile ödenmesi.
d. Belirli bir zaman birimi bafl›na ödenmesi.
e. Bir ifl karfl›l›¤› ödenmesi.
6. Afla¤›dakilerden hangisi devletin ücretlere iliflkin koruyucu düzenlemelerindendir?
a. Asgari ücret.
b. Zaman esas›na dayal› ücret sistemi.
c. Miktar esas›na dayal› ücret sistemi.
d. Ücret haddi.
e. Verimlilik esas›na dayal› ücret sistemi.
2. Ücretin ülkedeki fiyatlar›n düzeyi dikkate al›narak
hesaplanan sat›n alma gücü, afla¤›daki ücret türlerinden
hangisini ifade etmektedir?
a. Ücret haddi
b. Nominal ücret
c. Brüt Ücret
d. Nakdi Ücret
e. Reel Ücret
7. Sosyal politikalar ücretin hangi alanda korunmas›n›
öngörmez?
a. Eflit de¤erde ifle, eflit ücret ödenmesi.
b. Ücretin reel de¤erinin sabit tutulmas›.
c. Ödeme yeri ve dönemi.
d. Belgelenmesi.
e. En üst düzeyinin belirlenmesi.
3. Afla¤›dakilerden hangisi ücret sistemini ifade etmektedir?
a. Ücretin ödenme biçimini
b. Ücretin saptanma yöntemini
c. Ücretin hesaplanma biçimini
d. Ücretin korunmas› alan›n›
e. Ücretin de¤erlendirilmesini
8. Sanayi devriminin sebep oldu¤u geliflmelerden hangisi çal›flma koflullar› üzerinde olumsuz bir etki yaratmam›flt›r?
a. Çal›flma sürelerinin artmas›
b. Düflük ücretler
c. Çal›flma alanlar›n›n sa¤l›ks›zl›¤›
d. Üretim miktar›n›n artmas›
e. Hiçbiri.
4. Asgari ücretle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
do¤rudur ?
a. Bir pazarl›k ücretidir.
b. Ba¤lay›c›d›r.
c. Sadece iflçi statüsü alt›nda çal›flanlar› kapsar.
d. Normal ifl süresinden daha uzun süren çal›flmalar için ödenecek ücretlere ölçüt olur.
e. ‹flgörenin beceri ve niteliklerine göre miktar› de¤iflir.
9. Afla¤›dakilerden hangisi sanayi devrimi sonras›nda,
devletin çal›flma hayat›na müdahalesinde rol oynamam›flt›r?
a. 18. ve 19. yy. liberalizminin kat›l›¤›
b. Uzun çal›flma süreleri ve sefalet ücretleriyle fabrika yaflam›na giren kad›n ve çocuklar.
c. Çal›flma koflullar›n›n kötüleflmesi
d. Sovyetler Birli¤inin da¤›lmas›
e. 1929 Ekonomik Bunal›m›
5. Afla¤›daki ücrete iliflkin kavramlardan hangisi ifl ortam›yla s›n›rl› ücretleme bak›fl›n› afl›p ücretlendirmeyi
bir ulusal-toplumsal bölüflüm sorunu olarak ele alan ve
genel olarak e¤itim, sa¤l›k, sosyal hizmet, konut destekleri gibi devlet harcamalar› yoluyla, kiflisel parasal
gelire eklenen gelir olarak tan›mlanmaktad›r?
a. Asgari ücret
b. Kollektif ücret
c. Efektif ücret
d. Sosyal ücret
e. Reel ücret
10. Afla¤›dakilerin hangisi düzgün ifllerin sa¤lanmas›
için belirlenen temel kriterlerden de¤ildir?
a. Yeni teknolojilerin bütün iflyerlerinde daha fazla kullan›m›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›.
b. Sosyal koruman›n kapsam›n›n ve etkinli¤inin
herkes için artt›r›lmas›.
c. Sosyal diyalo¤un ve üçlü kat›l›mc›l›¤›n güçlendirilmesi.
d. Temel hak ve prensiplerin ve standartlar›n iflyerlerinde hayata geçirilmesi.
e. Uygun istihdam ve gelir elde etmeleri için kad›n
ve erkeklere daha fazla f›rsat yarat›lmas›.
228
“
Sosyal Politika-I
Çal›flma Örgütü
‹LO, 2002’den beri, 12 Haziran’› çocuklar›n çal›flt›r›lmas›na karfl› mücadele günü olarak benimsedi. Bu y›l
sa¤l›kl› geliflme, yaflam güvenli¤i ve ahlaki (seks iflçili¤i) aç›lardan tehlikeli/zararl› ifllerde çocuk eme¤i kullan›lmas›na karfl› mücadeleyi ‹LO önplana ç›kar›yor.
‹LO verilerine göre, çal›flan çocuklar›n takriben yar›s›
(115 milyon çocuk), bu tür tehlikeli ifllerde çal›fl›yor,
çal›flt›r›l›yor. Bunlar›n 53 milyonu 5-14 yafl aras›nda.
Çocuklar için tehlikeli ifller madencilik, tar›m, inflaat,
baz› sanayi dallar›, bar-otel-lokanta hizmetleri ve ev
hizmetlerinde yo¤unlafl›yor. ‹LO, y›lda takriben 22 bin
çocu¤un günümüz dünyas›nda ifl kazalar›nda öldü¤ünü tahmin ediyor. Bu say›ya sakat kalanlar veya hasta
olanlar dahil de¤il.
33’ü yafl›yor. Asya-Pasifik’te ise yüzde 10’u. Geliflmifl
ülkeler de çocuk eme¤inin kullan›lmas›ndan bütünüyle vazgeçebilmifl de¤iller. Bu ülkelerde de 2008 y›l›nda 16 milyon civar›nda çocuk çal›fl›yor. Küçümsenecek bir say› de¤il.
Çal›flan çocuklar›n büyük bölümü ücretsiz aile iflçisi
olarak çal›fl›yor. Beflte biri ise ücretli. Çocuklar›n ald›klar› ücret ayn› iflte çal›flan yetiflkinlerden daha düflük oldu¤u gibi, çok büyük ço¤unlu¤u herhangi bir yasal korumadan yararlanm›yor. Yetiflkinlerden daha az verimli
olduklar› her alanda geçerli bir varsay›m de¤il.
1992’de ‹LO bünyesinde bafllat›lan Çocuk Eme¤inin Sona Erdirilmesi Uluslararas› Program› (IPEC) çerçevesinde, Türkiye de çocuk iflgücü anketi yapmaya bafllad›.
1994’te yap›lan ilk anketin verilerine göre, 6-17 yafl aras›nda çocuklar›n yüzde 15’i çal›fl›yordu. Bu oran, 1999
anketinde yüzde 10.3, son 2006 anketinde ise yüzde
5.9 olarak ölçüldü. 1994-2006 aras›nda elde edilen bu
ilerleme nedeniyle, 2006’da ‹LO Türkiye’yi dünyada çocuk iflçili¤iyle mücadelede baflar› sa¤layan üç ülkeden
biri seçti.
Elimizdeki son veri olan, Ekim-Aral›k 2006’da yap›lm›fl
olan Çocuk ‹flgücü Anketi sonuçlar›na göre, Türkiye’de
6-17 yafl aral›¤›nda olan çocuklar›n yüzde 6’s› çal›fl›yor.
Bu, 958 bin çocuk demek. Bunlar›n yüzde 66’s› erkek.
6-14 yafl grubu içinde çal›flan 320 bin çocuk, bu yafl
grubunun yüzde 2.6’s›n› oluflturuyor. Bu oran, 1999’da
yüzde 5.1’di. Bu verilerin kay›td›fl› istihdam nedeniyle
gerçe¤i ne ölçüde yans›tt›¤›n› bilmiyoruz elbette. Ama
e¤ilim olarak anlaml› bir azalma oldu¤u aç›k.
BETAM’›n 2006 verileri üzerinden yapt›¤› bir çal›flma, 614 yafl aras›nda çal›flan 320 bin çocuktan 125 bininin
okula devam etmedi¤ini gösterdi. Bunlar›n 30 bini ise
hiç okula gitmemifl. Ayr›ca 2006 verilerinde, 6-14 yafl
aras›nda çal›flan çocuklardan 19 bin k›z ve 26 bin erkek
çocu¤un imalat sektöründe, 5 bin erkek çocu¤un inflaat sektöründe çal›flt›¤› görülüyor.
Yasal koruma yok
Çal›flan çocuklar›n dünyadaki co¤rafi da¤›l›m›, yo¤unlaflman›n Sahraalt› Afrika, Latin Amerika ve Karayiplerde oldu¤unu gösteriyor. Dünyada çal›flan çocuklar›n yüzde 36’s› Sahraalt› Afrika bölgesinde bulunuyor.
Ayr›ca bu bölgede yaflayan çocuklar›n yüzde 15’i tehlikeli ifllerde çal›flt›r›l›yor. Latin Amerika ve Karayip tak›madalar›nda da dünyada çal›flan çocuklar›n yüzde
Çocuk yevmiyesi
Türkiye’de her y›l 50-60 bin civar›nda aile, geçici tar›m
iflçisi olarak f›nd›k, pamuk, f›st›k, vb. toplamak için
mevsimlik olarak göç ediyor. Say›lar›n›n 300 bin civar›nda oldu¤u tahmin edilen bu göçer emekçilerin aras›nda takriben 70 bin çocuk var. Bilindi¤i gibi, toplama
ifllerinde yafll›, çocuk, kad›n, erkek herkes toplu çal›fl›yor. Günde ortalama 10-11 saatlik çal›flman›n karfl›l›¤›
Çocuklar ölmesin, çal›flt›r›lmas›nlar da!
AHMET ‹NSEL
Radikal 2/12/06/2011
Bugün Çocuk ‹flçili¤iyle Mücadele günü. Türkiye’de
6-14 yafl aras›nda çal›flan çocuklardan 19 bin k›z
ve 26 bin erkek imalat sektöründe iflçilik yap›yor.
Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün (‹LO) tahminlerine göre, 2008’de dünyada 215 milyon çocuk çal›fl›yordu.
2004’e göre bu say› ancak 7 milyon kifli azald›. Bu azalma 5-14 yafl aras›ndaki çocuklarda ve k›z çocuklar›nda
gerçekleflti. Buna karfl›l›k, ayn› zaman diliminde, 15-17
yafl aras›ndaki gençlerde çal›flan say›s› 52 milyondan 62
milyona ç›kt›. Dünyada çocuk iflçili¤inin 2010 sonundaki durumunu daha bilmiyoruz. 2008 krizinin bu azalma
e¤ilimini durdurmufl, hatta tersi yöne çevirmifl olmas›
güçlü bir ihtimal
229
ödenen yevmiye, çocuklar için T20 civar›nda. Yani saati 2 liradan az! Temmuz 2010’da Mevsimlik Gezici Tar›m ‹flçileri ‹zleme Kurulu’nun, 16 yafl›ndan küçükler
için T21,60, büyükler için T25,35 olarak tespit etti¤i asgari yevmiye seviyesini, “f›nd›k maliyetini yüksek bulan” Sakarya ili Karasu Kaymakam› baflkanl›¤›nda yap›lan yeniden de¤erlendirme heyeti 20 ve T22’ye indirdi!
Birçok yerde mevsimlik çocuk iflçilerine ödenen yevmiyenin, saat hesab› yap›l›rsa, T1.5’ye yak›n oldu¤u görülüyor. Ankara yak›nlar›nda Beypazar›’nda da havuçlar›,
Do¤u’dan gelen ve ço¤u çocuk olan mevsimlik iflçiler,
benzer bir yevmiye karfl›l›¤› söküyorlar.
AB Genifllemeden Sorumlu Komiseri Stefan Füle, Aral›k
2010’da Avrupa Parlamentosunda kendine yöneltilen
soruyu yan›tlarken, Türkiye’nin 2014 itibar›yla çocuk iflçi çal›flmas›na bütünüyle son verilmesini sa¤lamay› taahhüt etti¤ini aç›klad›. Bu taahhüdün gerçekleflmesi,
2008’de bir milyona yak›n oldu¤u tahmin edilen, belki
2010’da biraz artm›fl olan 6-17 yafl aras› çal›flan çocuk
say›s›n›n 100 bin civar›na düflmesi anlam›na geliyor. Sadece 12 y›ll›k zorunlu e¤itimle ulafl›labilecek bir hedef
de¤il bu. fiartl› gelir telafisi türünden önlemlerin yayg›nlaflmas›n› gerektiriyor. Diyarbak›r Ba¤lar Belediyesi
Çocuk E¤itim Merkezi, fiubat 2011’de “Çocuklar›n gözünden çal›flan çocuklar” foto¤raf sergisi açt›. Okul ve
oyun ça¤›ndaki çocuklar›n s›rtlar›ndaki a¤›r yükü çocuk gözüyle anlatan bu sergideki foto¤raflar önümüzdeki birkaç y›lda bütünüyle tarih olacak m›? Çocuklar
ölmesin, çal›flt›r›lmas›nlar da...
”
Kaynak: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalEklerDetayV3&ArticleID=1052589&CategoryID=42
1. d
2. e
3. c
4. b
5. d
6. a
7. e
8. d
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ücretin Tan›m› ve Unsurlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ücrete ‹liflkin Kavramlar: Ücret Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ücret Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Asgari Ücret” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Ücret” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Asgari Ücret” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ücretin Korunmas› ‹htiyac› ve Korunmaya Yönelik Düzenlemeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çal›flma Koflullar›nda Yaflanan De¤iflimler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çal›flma Koflullar› ve Çal›flma Koflullar›na ‹liflkin Düzenlemeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çal›flma Koflullar›n›n ‹nsani Yüzü: Düzgün ‹fl Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
230
Sosyal Politika-I
S›ra Sizde 1
Ücretin önemi, çal›flanlar aç›s›ndan; ekonomik güvence
ve temel gelir kayna¤› olmas›, refah düzeyinin belirleyicisi olmas› yine iflyerindeki ve sosyal yaflamdaki statü
belirleyicisi olmas› ve çal›flanlar aç›s›ndan önemli bir
motivasyon arac› olmas› fleklinde s›ralanabilir. ‹flverenler aç›s›ndan ise temel maliyet unsuru olmas› ve flirket
amaç ve stratejilerini gerçeklefltirmede kullan›lan bir
araç olmas› ücreti önemli k›lmaktad›r. Sendikalar aç›s›ndan ücret; üyelerinin gelirlerini artt›rma ve adil ücret
almalar›n› sa¤lama arac› olmas› bak›m›ndan önemlidir.
Devlet aç›s›ndan ise gelir da¤›l›m›n›, istihdam›, geliflme
h›z›n›, enflasyonu, yat›r›m ve tasarruflar› etkileme arac›
olmas› ücreti önemli k›lmaktad›r. Son olarak toplum
aç›s›ndan ücret ise sosyal bar›fl›, toplumsal refah›, ekonomik istikrar› ve f›rsat eflitli¤ini sa¤lama arac› olmas›
bak›m›ndan önemlidir.
S›ra Sizde 4
Bugünkü sosyal devlet düzenimizde, ücret hakk› sadece ekonomik aç›dan eme¤in karfl›l›¤› olan gerçek ve
efektif bir ücreti de¤il, muhtevas› bak›m›ndan çok daha
genifl kanuni hak ve menfaatleri de kapsamaktad›r. Bir
di¤er ifadeyle günümüzde ücret; hem daha genifl bir ihtiyaç anlay›fl› içerisinde de¤erlendirilmekte hem de eme¤i karfl›l›¤› ücret geliri ile geçinenlerin sa¤l›¤›, e¤itimi,
beslenme ve bar›nmas›n› da dikkate almaktad›r. Bu
kapsam içerisinde sosyal koruma amac›yla iflçiye tan›nan kanuni haklarla, bir emek ve çal›flma karfl›l›¤› olmaks›z›n da ücret ödenebilmesi söz konusu olmaktad›r. Ücretin sosyal boyutu (sosyal ücret) olarak tan›mlanan bu durumda; ücretlendirme yap›l›rken yaln›zca ifl
göz önünde bulundurulmaz; hem hizmetin gereklerini
hem de çal›flana uygun ve gerekli toplumsal yaflam düzeyini sa¤lama amac› gözetilir.
S›ra Sizde 2
Asgari ücretin ba¤lay›c› niteli¤i, iflverenlerin belirlenen
asgari ücret miktar›ndan daha düflük bir ücretle iflçi çal›flt›rabilmelerini olanaks›zlaflt›rm›flt›r. Böylelikle emek
sömürüsü önlenmifl ve düflük ücret temelinde sürdürülecek bir haks›z rekabet ortam›n›n önünde geçilmifl
olur. Ayr›ca, iflverenlerin sosyal damping uygulamalar›na yönelmeleri de engellenmifl olur.
S›ra Sizde 5
18.yy sonlar›nda gerçekleflen Sanayi Devrimi’nin; ekonomik ve teknolojik düzende köklü de¤ifliklikleri beraberinde getirmesi çal›flma koflullar›n› da do¤rudan etkilemifltir. Sanayi Devrimi’nin sebep oldu¤u çal›flma yaflam›n›n atelyelerden (küçük sanayi ve zanaattan), fabrikalara (büyük sanayi yaflam›na) geçifl süreciyle bafllayan ve bunun sonucunda yeni çal›flma düzeninin aktörleri olan iflçilerin büyük fabrikalarda ve kentlerde toplanmas›yla devam eden dönüflüm süreci; çal›flma sürelerinin artmas›, düflük ücretler, kad›n ve çocuk iflçilerin
fabrika yaflam›na girmesi gibi çal›flma koflullar›nda
önemli de¤iflimlerin bafllamas›na yol açm›flt›r.
S›ra Sizde 3
Parça bafl›na ücret sisteminde iflçinin ücreti, üretim faaliyetinde bulundu¤u zaman dikkate al›nmaks›z›n üretti¤i parça say›s›na göre hesaplanmaktad›r. Yani iflçinin
ücreti; üretti¤i parça say›s› ile parça bafl›na belirlenen
ücret haddi çarp›larak bulunur. Bu sistemde, verimi
yüksek olan ve ayn› süre içinde daha fazla say›da parça üreten iflçinin ücreti, verimi daha düflük olan iflçiden
daha yüksek olacakt›r. Üretti¤i her bir parça için ücret
almas› iflçiyi daha h›zl› çal›flmaya teflvik etmektedir. Dolay›s›yla eme¤i ile geçinmek durumunda olan ve hayat› boyunca da hep geçim s›k›nt›s› içerisinde olan çal›flan›n, geçim s›k›nt›s›n› aflabilmek ve daha iyi yaflam standartlar›na kavuflabilmek için daha çok çal›flmas›na yol
açacak ve onu k›sa sürede y›pratacak, yaflland›racak, ifl
kazalar›na ve meslek hastal›klar›na u¤ramas›na yol açacak ve k›sacas› sömürülmesine yol açacak bu ücret sistemi, insani boyutunun olmamas› nedeni ile çok elefltirilmifl ve ilk flekli ile uygulamadan kalkm›flt›r.
S›ra Sizde 6
Sanayi Devrimi sonras›nda devletin çal›flma yaflam›na
müdahalesini gerekli k›lan faktörlerin bafl›nda 18.yy sanayi kapitalizmi ve sonras›nda 19.yy.a hakim olan kat›
liberalizm anlay›fl› oldu¤u söylenebilir. Çal›flma yaflam›n›n bütün d›fl müdahalelerden (devlet ve sendika gibi)
tamamen ar›nd›r›lmas›, ekonomik faaliyetlere hiçbir müdahalenin olmamas› ve serbest piyasa mekanizmas›n›
temsil eden bu anlay›fl sonucunda pazarl›k güçleri sermayedar karfl›s›nda afl›r› derecede zay›flayan iflçilerin
kendilerine önerilen uzun çal›flma saatleri, kötü çal›flma
koflullar› ve düflük ücretleri kabul etmek zorunda kalmalar› ve bu faktörlere ba¤l› olarak sanayi toplumlar›nda say›lar› gün geçtikçe artan çal›flan yoksullar devletin
çal›flma yaflam›na müdahalesini gerekli k›lm›flt›r.
231
Altan, Ömer Zühtü. (2003). Sosyal Politika, Eskiflehir:
Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Altan, Ömer Zühtü. (2011). Sosyal Politika, Eskiflehir:
Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Bayraktaro¤lu, Serkan. (2003). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Sakarya: Sakarya Kitabevi.
Benligiray, Serap. (2007). Ücret Yönetimi, ‹stanbul:
Beta Yay›nlar›.
Boratav, Korkut. (1976). 100 Soruda Gelir Da¤›l›m›,
‹stanbul: Gerçek Yay›nevi.
Çelik, Nuri. (2010). ‹fl Hukuku Dersleri, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›.
Çubuk, Ali. (1963). Sosyal Politika ve Sosyal Güvenlik, Ankara: Gazi Üniversitesi Yay›nlar›.
Çubuk, Ali. (1983). Sosyal Politika ve Sosyal Güvenlik, Ankara: Gazi Üniversitesi Yay›nlar›.
Esener, Turhan. (1978). ‹fl Hukuku, Ankara.
Gündo¤an, Naci ve Biçerli, Kemal. (2003). Çal›flma
Ekonomisi, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Gündo¤an, Naci. (2010). ‹stihdam Politikalar›n›n Bir
Hedefi Olarak “‹fl Kalitesi” ve Uluslararas› Kurulufllar›n Bu Konudaki Yaklafl›mlar›, Çimento
‹flveren Dergisi, Say›:1, Cilt:24, Ocak.
Ifl›¤›çok, Ö. (2007). Ücret Teorisi Politikas› Yönetimi
Sistemleri, Bursa: Marmara Kitabevi.
‹zveren, Adil. (1970). Sosyal Politika ve Sosyal Sigortalar, Ankara.
Koray, Meryem. (2005). Sosyal Politika, Ankara: ‹mge
Kitabevi.
Koray, Meryem. (2000). Sosyal Politika, Ankara: Ezgi
Kitabevi.
Önsal, Naci. (1992). Ücretler ve Toplu Pazarl›k Sisteminde Ücretlerin Oluflumu, Ankara: Kamu ‹fl Yay›nlar›.
Palaz, Serap. (2005). Düzgün ‹fl (Decent Work) Kavram› ve Ölçümü:Türkiye ve OECD Ülkelerinin
Bir Karfl›laflt›rmas›, Sosyal Siyaset Konferanslar›
Dergisi, Say›:50.
Sabuncuo¤lu, Zayyat. (2009). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Bursa.
Talas, Cahit. (1983). Sosyal Ekonomi, Ankara.
Talas, Cahit. (1995). Toplumsal Politika, Ankara: ‹mge Kitabevi.
Tokol, Aysen. (2000). Sosyal Politika, ‹stanbul.
Tokol, Aysen, Alper, Yusuf. (2011). Sosyal Politika,
Bursa: Dora Yay›nlar›.
Topalhan, Türker. (2010). Ücret ve Ücret Teorileri,
Ankara: Gazi Kitabevi.
Tuna, Orhan, Yalç›ntafl, Nevzat. (1999). Sosyal Siyaset,
‹stanbul: Filiz Kitabevi.
Ünal, Ayfle. (1998). Performansa Dayal› Ücret, Ankara: Kamu ‹fl Yay›nlar›.
Zaim, Sabahattin. (1997). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul: Filiz Kitabevi.
Sözlük
233
Sözlük
A
Do¤al ‹flsizlik Oran›: ‹flgücü piyasas›n›n etkinli¤ini ölçmede
kullan›lan teorik bir araç. Geçici, konjonktürel ve yap›-
Ahi Teflkilat›: Selçuklu ve Osmanl› dönemlerinde Anado-
sal faktörler sebebiyle bir iflgücü piyasas›nda yüzde yüz
lu’da yaflayan Müslüman halk›n sanat, ticaret ve ekono-
istihdam›n sa¤lanamamas› ve iflgücünün küçük bir bölü-
mi gibi mesleki alanlarda yetiflmesini sa¤layan, dini, ticari ve mesleki örgütlenmedir.
Aktif ‹stihdam Politikas›: Emek arz› ve talebi aç›s›ndan ifl-
münün (% 3-5) iflsiz olmas› durumu.
Düzgün ‹fl: ‹nsan onuruna yak›fl›r çal›flma koflullar›nda, iflçi
sa¤l›¤› ve güvenli¤i koflullar›na uygun, sosyal güvenlik
sizli¤in sebeplerini ortadan kald›rmaya çal›flan ve genel-
imkanlar›na sahip, sendika arac›l›¤› ile temsil gücü olan,
likle belirli gruplar›n hedeflendi¤i politikalar.
zorla çal›flt›rma ve çocuk iflçili¤inin olmad›¤›, yapt›¤› ifl
Anarflizm: Bireyin üstünlü¤ü düflüncesine dayanan ve eko-
karfl›l›¤›nda hak etti¤i ücreti alabilen ve k›sacas› çal›flma-
nomik, sosyal, siyasal ve dini tüm kurumlar›n ortadan
ya iliflkin temel hak ve ilkelerin üç tarafl› uzlaflma ile
kald›r›lmada özgürlüklerin gerçekleflemeyece¤ini ifade
gerçeklefltirilebildi¤i ifller.
eden düflünce ak›m›.
Asgari Ücret: Çal›flan bir kiflinin en az›ndan temel ihtiyaçlar›n› karfl›layarak, insanca yaflamalar›na imkan veren ve iflveren taraf›ndan ödenmesi zorunlu en düflük ücret.
E
Endüstri ‹liflkileri: Sanayi Devrimi ile ortaya ç›kan yeni üretim iliflkilerinde ücretli çal›flanlar ve iflverenler aras›nda
Afl›r› ‹stihdam: Bir ülkedeki mevcut eme¤in tamam› kulla-
yürütülen ve çal›flma hayat›n›n her türlü sorununun ele
n›lmas›na ra¤men talebin karfl›lanamamas›.
al›nd›¤› kurumsallaflm›fl iliflkiler bütünüdür. Devletin sos-
Ayni Ücret: Ücretin iktisadi de¤eri olan “mal ve hizmetler”
yal ve müdahaleci rolünün geliflmesine ba¤l› olarak dev-
fleklinde sa¤lanan k›sm›n› veya unsurlar›n› ifade eder.
let de ilerleyen süreçte bu iliflkiler bütününün bir parça-
Bir di¤er ifadeyle ücretin nakdi olarak de¤il de mal-eflya
ve/veya hizmet ile ödenmesidir.
s› olarak tan›mlanm›flt›r.
Enformasyon Toplumu: Bilginin en de¤erli kaynak ve en
temel ürün oldu¤u; iletiflim ve enformasyon teknolojile-
B
rindeki geliflmelerin biçimlendirdi¤i yeni bir toplumsal
Ba¤›ml›l›k Oran›: Üretime kat›lan kiflilere ba¤›ml› olan nüfusun ölçüsünü gösteren oran.
Beveridge Raporu: 1942 Y›l›nda William Beveridge taraf›n-
yap›.
Eflit ‹fle Eflit Ücret: Ayn› ifli yapan kiflilerin yafl, cinsiyet ve k›demlerine bak›lmaks›z›n ayn› ücretin ödenmesi.
dan ‹ngiliz hükümetine haz›rlanan ve günümüz modern
sosyal güvenlik sistemlerinin temel ilkelerinin belirlendi¤i belgedir.
Birinci Enternasyonel: ‹flçi kurulufllar›n›n belirli amaçlar›
F
Feodal Düzen: Ortaça¤ üretim yap›s›n›n flekillendirdi¤i, mülkiyet ve egemenli¤in birbirine kat›ld›¤›, siyasal iktidar ile
gerçeklefltirmek için oluflturduklar› Genel Konsey arac›-
ekonomik iktidar›n ayn› kiflide birleflti¤i, dönemin üre-
l›¤› ile bir araya geldikleri ilk uluslararas› örgütlenmedir.
Brüt Ücret: Tahakkuk eden, kesintiler öncesi toplam ücret
tutar›n› ifade eder.
tim ve yönetim yap›s›n› ifade eden bir kavramd›r.
Fonksiyonel Gelir Da¤›l›m›: Bir ülkede genellikle bir y›l
içinde üretilen milli gelirin üretim faktörleri aras›ndaki
Büyük Dünya Bunal›m› 1929: 1929 y›l›ndan bafllayarak
1930’l› y›llar boyunca devam eden sanayileflen ülkeler
baflta olmak üzere tüm dünyada y›k›c› etkiler yaratan
da¤›l›m›d›r.
Frans›z ‹htilali: 1789 Y›l›nda Fransa’da mutlak monarflinin
y›k›larak cumhuriyetin kurulmas›n› sa¤layan devrimdir.
ekonomik krizdir. 1929 bunal›m› 50 milyon insan›n iflsiz
Burjuvazi s›n›f›n›n iktidar› mutlak flekilde ele almas›n›
kalmas›na neden olmufltur.
ifade eden bu devrim, Avrupa tarihinde baflta Sanayi
D
Devrimi olmak üzere birçok dönüflümün de belirleyicisi
olmufltur.
Dernek: Kazanç paylaflma d›fl›nda, kanunlarla yasaklanmam›fl belirli ve ortak bir amac› gerçeklefltirmek üzere, en
az yedi gerçek veya tüzel kiflinin, bilgi ve çal›flmalar›n›
sürekli olarak birlefltirmek suretiyle oluflturduklar› tüzel
kiflili¤e sahip kifli topluluklar›.
G
Gini Katsay›s›: Gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizli¤in derecesini
gösteren ve 0 ile 1 araras›nda de¤erler alan katsay›d›r.
234
Sosyal Politika-I
Göreli Yoksulluk: Kifli ya da hanehalk›n›n sahip oldu¤u gelir düzeyinin, içinde yaflad›klar› toplumdaki ortalama gelir düzeyinin belirli bir yüzdesi ile karfl›laflt›r›lmas› esas›-
L
Liberalizm: XVIII. yüzy›ldan itibaren yaflanan iktisadi ve sosyal geliflmelerin etkisiyle flekillenen temel felsefesini “ta-
na dayanan ve karfl›laflt›r›lan gelir düzeyinin gerisinde
biatç›l›k” ve “bireysellik” üzerine kuran, toplumu devle-
kalma durumu ile aç›klanan bir kavramd›r.
tin ve di¤er kurulufllar›n müdahalesinden kurtarmay›
Görülebilen Eksik ‹stihdam: Normal çal›flma sürelerinin al-
amaçlayan, “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” flek-
t›nda çal›fl›lmas›d›r. Bu durumda, istihdam edilen birey-
linde özetlenen sloganlar› ile özgürlükler önündeki her
ler arzu etmedikleri halde k›smi süreli çal›flmaktad›r.
Görülemeyen Eksik ‹stihdam: Çal›flma sürelerinde bir k›s›tlama olmad›¤› halde istihdam edilen iflgücünün çal›flma kar-
türlü düzenlemeyi reddeden düflünce ak›m›d›r
Lonca: Ayn› bölgede yaflayan esnaf ve zanaatkarlar›n örgütlendi¤i ortaça¤ üretim ve iflgücü yap›s›n›n temelini olufl-
fl›l›¤›nda elde etti¤i gelirin düflük olmas› ya da çal›fl›lan
turan meslek organizasyonlar›d›r.
iflin niteli¤inin, bireyin kapasitesini, e¤itim düzeyini ve vas›flar›n› tam olarak kullanmas›na olanak vermemesi.
M
Mecelle: Ahmet Cevdet Pafla baflkanl›¤›ndaki bir bilim kurulu
‹
taraf›ndan haz›rlanan ve 1877 y›l›nda Sultan Abdulhamit
‹stihdam Edilebilirlik: Bireyin istihdama girmesini ve çal›fl-
taraf›ndan uygulanmaya bafllayan ilk Medeni Kanun’dur.
ma yaflam› boyunca istihdamda kalmas›n›, baflka bir ifa-
1926 y›l›nda kabul edilen Medeni Kanuna kadar yürür-
deyle ifl güvencesini sa¤layacak bilgi, beceri ve yeteneklerdeki geliflim.
‹stihdam: Eme¤in üretimde kullan›lmas› ya da gelir sa¤lamak
lükte kalm›flt›r.
Memur: Mevcut kurulufl biçimine bak›lmaks›z›n devlet ve di¤er kamu tüzel kifliliklerince genel idare esaslar›na göre
amac›yla çal›flmas›/ çal›flt›r›lmas›.
yürütülen asli ve sürekli kamu hizmetlerini ifa ile görev-
‹flçi: Hizmet akdine dayanarak, herhangi bir iflte ücret karfl›l›¤› çal›flan kifliler.
‹flsizlik: Çal›flma iste¤inde, gücünde ve çal›flmaya haz›r bir
lendirilenler.
Mikrokredi: resmî finans kurulufllar›na eriflim olana¤› bulunmayan yoksul ailelerin üretici faaliyetlere giriflmelerine
durumda olan bireyin, cari ücret ve mevcut çal›flma ko-
ve tüketimlerini istikrarl› hâle getirmelerine yard›mc› ol-
flullar›nda belirli sürelerle ifl aramas›na ra¤men bulama-
mak amac›yla, çok küçük mebla¤larda (mikrokredi) sa¤-
mas› durumu.
lanan kredidir.
Mutlak Yoksulluk: Kiflilerin ya da hane halklar›n›n yaflamla-
K
r›n› asgari düzeyde sürdürebilmeleri için gerekli olan te-
Kamu Müdahalesi: Devlet gücü ile ekonomik ve/veya sos-
mel ihtiyaç maddelerini karfl›layabilecek gelirden yok-
yal bir geliflmenin ortaya ç›kard›¤› problemlerin gideril-
sun olmalar›d›r.
mesine yönelik faaliyetler.
Kendi Kendine Yard›m: Fertlerin kendi ekonomik ve sosyal
durumlar›n› korumak ve gelifltirmek, karfl›laflt›klar› veya
karfl›lafl›lmas› muhtemel sorunlar›n› çözebilmek amac›
ile güçlerini birlefltirmek suretiyle verdikleri mücadele.
Kiflisel Gelir Da¤›l›m›: Bir ülkede genellikle bir y›l içinde
N
Nakdi Ücret: Ücretin para veya nakit olarak ödenmesini veya bu flekilde ödenen k›sm›n› ifade eder.
Net Ücret: Brüt ücretten gelir ve damga vergiler, sosyal güvenlik kesintileri, sendika aidat› vb. çeflitli kesintiler dü-
üretilen milli gelirin kifliler
flüldükten sonra kalan ve iflgörenin eline geçen kullan›-
Kooperatif: Belirli ve ortak bir amaca ulaflmak üzere bireylerin ekonomik varl›klar›n› birlefltirmek suretiyle oluflturulan kurumlar.
labilir ücret tutar›n› ifade eder.
Nominal Ücret: Ücretin geçerli para cinsinden tutar›n›/miktar›n› ifade eder.
Köleci Toplum Düzeni: ‹lkel topluluklardan sonra oluflan
üretim iliflkilerinin emek faaliyetlerinin köleler taraf›ndan yerine getirildi¤i toplum düzenidir.
P
Pasif ‹stihdam Politikas›: ‹flsizlik oranlar›n› azaltmak yerine
iflsizli¤in birey, ailesi ve toplum üzerindeki olumsuz etkilerini gidermeyi amaçlayan ve bunun için de iflsizlere belirli bir ekonomik güvence sa¤lamaya yönelik tedbirler.
Sözlük
235
Paternalizm: Yönetimde hiyerarflik bir yap›n›n varl›¤›n› ve
Sosyalizm: Sanayi Devriminin ortaya ç›k›fl› ile Liberalizmin
al›nacak kararlar›n da ideal kifli ya da kifliler taraf›ndan
oluflturdu¤u ekonomik ve sosyal dengesizliklere bir tep-
al›nmas› gereklili¤ini savunan yönetim sistemidir.
ki olarak ortaya ç›kan ve üretim araçlar›n›n bireylere ait
olmas›n›n emek sahipleri için bir sömürü unsuru olaca¤›
R
düflüncesinden hareketle, özel mülkiyet anlay›fl› redde-
Reel Ücret: Nominal (parasal/nakdi) ücret karfl›l›¤› sat›n al›-
derek, kolektif mülkiyet hakk› ikame eden ve bireycili¤in
nabilecek mal ve hizmet miktar›n› ifade eder. Paran›n
yerine toplumun önceli¤i, rekabet fikri yerine kolektif ya
sat›n alma gücüdür.
da devlet teflebbüsü ve iflçi s›n›f›n›n ç›karlar›na uygun bir
Refah Devleti: Piyasa dengesizliklerinden oluflan eflitsizlikleri gidermek, sosyal amaçlarla uyumlu müdahalelerde bu-
yap›lanman›n kurulmas›n› öngören düflünce sistemidir.
lunmak ve sosyal adalet hedefine yönelik düzenlemeler-
T
de bulunan devlet anlay›fl›d›r
Tam ‹stihdam: Cari ücret düzeyi ve mevcut çal›flma koflullar›n-
Referans Dönemi: Tan›mlanm›fl bir zaman dilimi, bir hafta
veya bir gün.
da çal›flmak isteyen herkesin ifl buldu¤u istihdam düzeyi.
TÜFE (Tüketici Fiyatlar› Endeksi): Belirli bir dönemde belirli bir kitle taraf›ndan tüketici mal ve hizmetlerine öde-
S
nen perakende fiyatlardaki de¤iflikliklerin ölçüsüdür.
Sat›n Alma Gücü Paritesi: Ülkeler aras›ndaki fiyat düzeyi
farkl›laflmas›n› ortadan kald›ran para birimi dönüfltürme
U-Ü
oran›d›r.
Uluslararas› Çal›flma Sözleflmesi: Uluslararas› Çal›flma Ör-
Sendika Özgürlü¤ü: ‹flçilerin ve iflverenlerin, önceden izin
gütü taraf›ndan, üye ülkelerde çal›flma hayat›na iliflkin
almaks›z›n ve serbetçe sendika kurabilmeleri, kurulmufl
temel konularda uluslararas› standartlar oluflturmak ama-
sendikalara üye olabilmeleri ve üye olmamalar› ya da
üye olmufl iseler üyelikten ayr›labilme hakk›.
c› ile yap›lan sözleflmeler.
Uluslararas› Çal›flma Standartlar›: Çal›flma hayat›n›n ücret,
Sendika: Üyelerinin ekonomik ve sosyal durumlar›n› koru-
çal›flma koflullar›, çal›flma süreleri, sosyal güvenlik gibi
mak ve gelifltirmek amac›yla oluflturulan tüzel kiflili¤e
temel alanlar›nda, üye ülkelerin tamam›nda ayn› ya da
sahip kurulufllar.
benzer uygulamalar›n yap›lmas›n› sa¤lamak amac› ile
Sendikalizm: Kapitalist sistemin ortadan kald›r›lmas›n› ve
Uluslararas› Çal›flma Örgütü taraf›ndan gelifltirilen stan-
bunun yerine iflbirli¤ine dayanan bir sosyal düzenin kurulmas›n› öngören ideolojidir.
dartlar.
Ücret Haddi: Eme¤in belirli bir zaman veya üretim birimi ba-
S›n›f Bilinci: Sanayi Devrimi neticesinde ortaya ç›kan iflçi
grubunun belirli bir sosyal ideala inanmalar›n› ifade eden
fl›na elde etti¤i para miktar›.
Ücret Sistemleri: Bireysel ücretlerin bileflimi, hesaplanmas›
kavramd›r.
Sivil Toplum: Toplumun bir k›sm› üzerindeki örgütlü yafla-
ve ödenmesine iliflkin düzenlemelere ve yöntemlerdir.
Ücret: Ücret; çal›flanlar›n ortaya koydu¤u zihinsel ve beden-
m›, kamusal bir alan› veya bir toplum biçimini ifade eder.
Sosyal Devlet: Toplumun refah seviyesini sosyal adalet ilke-
sel eme¤in bedeli/karfl›l›¤›d›r.
lerine göre art›rmay› hedefleyen müdahaleci ve düzenle-
V
yici devlet sistemi.
Vak›f: Bir hizmetin gerçeklefltirilmesi amac› ile kiflini sahip ol-
Sosyal D›fllanma: Toplum ve bireyin bütünleflmesini sa¤la-
du¤u mal›n özel mülkiyetten ç›kar›larak toplumsal mül-
yan ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel sistemlerin bütününden k›smen ya da tamamen yoksun olma süreci.
kiyete aktar›lmas›na ve orada tutulmas›na denir.
Vak›f: Gerçek veya tüzel kiflilerin hiçbir etki alt›nda kalmadan,
Sosyal Diyalog: Demokratik siyasal rejimi benimsemifl ülke-
kendi istekleriyle kendilerine ait mallar›n› veya her türlü
lerde, sosyal taraf olarak nitelendirilen iflçi ve iflveren ör-
ekonomik de¤erlerini ve haklar›n› mülkiyetten ç›kart›p,
gütlerinin, toplumda yer alan di¤er organize ç›kar grup-
belirli bir amaçla hay›r ve hizmete ebedi olarak tahsis et-
lar› ile birlikte, temel ekonomik ve sosyal politikalar›n
mesinden oluflan tüzel kiflili¤e sahip mal toplulu¤u.
belirlenmesi ve uygulanmas›na kat›lmalar› süreci.
Sosyal Ücret: Sosyal koruma amac›yla iflçiye tan›nan kanuni
haklarla, bir emek ve çal›flma karfl›l›¤› olmaks›z›n ödenen ücret.
Y
Yaflam Boyu Ö¤renme: Okul öncesi dönemden emeklilik
sonras› döneme kadar tüm yetenek ilgi, bilgi, yetenek ve
niteliklerin kazan›lmas› ve yenilenmesi perspektifi.

sosyal pol‹t‹ka-ı

Transkript

Benzer belgeler

The Holy See

BASIN BÜLTENİ

Pazar Baflar›lar Tarihçe Ürün