atatürk ‹lkeler‹

Transkript

atatürk ‹lkeler‹

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2729
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1690
ATATÜRK ‹LKELER‹
VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I
Yazarlar
Prof.Dr. Süleyman BEYO⁄LU (Ünite 1)
Doç.Dr. Kenan OLGUN (Ünite 2, 3)
Prof.Dr. Selma YEL (Ünite 3)
Prof.Dr. Mustafa TURAN (Ünite 4, 8)
Prof.Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Ünite 5)
Prof.Dr. ‹hsan GÜNEfi (Ünite 6)
Prof.Dr. Erdinç TOKGÖZ (Ünite 7)
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›
Okt. Kevser Candemir
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I
ISBN
978-975-06-1393-7
3. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 230.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Haziran 2014
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Sunufl ............................................................................................................ viii
Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› .............................
2
OSMANLI DEVLET‹’N‹N BUHRAN DEVR‹NE GENEL B‹R BAKIfi .............
XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri .............................................................
Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran ......................................................
OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K
BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700- 1838)...............................................................
Lale Devri (1703-1730)..................................................................................
I. Mahmut Dönemi (1730-1754) ...................................................................
III. Mustafa Dönemi (1757-1774) .................................................................
I. Abdülhamit Dönemi (1774-1789) .............................................................
XVIII. Yüzy›l Yenileflme Hareketinin Özellikleri.........................................
OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE
N‹ZAM-I CED‹T .............................................................................................
Askerî Alanda Yenilikler ..............................................................................
‹dari Alanda Yenilikler..................................................................................
Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler..............................................................
Osmanl›-Frans›z Savafl›..................................................................................
Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl›............................................................................
Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu .................................
II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839) .......
Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)........................................................................
M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan› .........................
II. Mahmut Devri Yenilikleri .......................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Seçilmifl Bibliyografya ...................................................................................
3
4
6
6
6
7
9
10
10
10
12
13
13
14
14
14
15
15
17
19
21
22
23
24
24
25
Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908) ........................... 26
TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908) .......................................
TANZ‹MAT FERMANI VE GET‹RD‹KLER‹ ...................................................
Tanzimat Dönemi Meclisleri .........................................................................
Halk›n Yönetime Kat›l›m›: Muhass›ll›k Meclisleri........................................
K›r›m Savafl› ve D›fl Borçlanma ..............................................................
ISLAHAT FERMANI .......................................................................................
Fermana Tepkiler ..........................................................................................
Ferman›n Uygulanmas› .................................................................................
Halk›n Yönetime Kat›lmas›nda Bir Baflka Ad›m: Vilayet Meclisleri...........
Tanzimat Devri Bat›l›laflma Uygulamalar›....................................................
EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI..............................................................
93 Harbi (1877-1878 Osmanl› - Rus Harbi) .................................................
1. ÜN‹TE
27
27
29
30
31
32
32
33
33
34
35
36
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin Kurulmas› ....................................................
Yeni Osmanl› Düflüncesi ve I. Meflrutiyet ...................................................
ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹: I. MEfiRUT‹YET .................................
1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa)....................................................................
1876 Kanun-i Esasisi’nin Özellikleri.............................................................
Seçimler..........................................................................................................
Meflrutiyetin Yeniden ‹lan› Çabalar›.............................................................
II. Meflrutiyetin ‹lan› ......................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
3. ÜN‹TE
Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri ......................................... 54
I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE S‹YASET .....................................................
I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE E⁄‹T‹M VE KÜLTÜR FAAL‹YETLER‹NE
GENEL B‹R BAKIfi .......................................................................................
E¤itim Teflkilat› ve Ö¤retim Kademeleri......................................................
II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹ MEBUSAN
ÇALIfiMALARI ................................................................................................
1908 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan ............................................................
1914 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan› ...........................................................
II. Meflrutiyet Dönemi Geliflmeleri ...............................................................
II. Meflrutiyet Düzenlemelerinin Türk Ça¤dafllaflmas›na Katk›lar›..............
ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA .................................................................
Afrika’dan Ayr›l›fl: Türk-‹talyan Savafl›: Trablusgarp ...................................
Rumeli’ye Veda: Balkan Savafllar› ................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
4. ÜN‹TE
37
37
39
40
41
42
43
45
47
48
49
50
50
52
55
60
62
65
66
68
68
71
74
74
75
78
80
81
84
85
86
Avrupa ve Türkiye (1838-1918) ............................................. 88
1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN DÜNYA SAVAfiI’NA AVRUPA .................
Deniz Afl›r› Sömürgecilik ..............................................................................
Sanayi ‹nk›lab› ...............................................................................................
EMPERYAL‹ST REKABET VE KUVVETLER ÇATIfiMASI ............................
OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ: “I. DÜNYA SAVAfiI” ...........................
Osmanl› Devleti’nin Savafla Girmesi ............................................................
I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER.............................................................
Kafkas Cephesi .............................................................................................
Kanal Cephesi................................................................................................
Çanakkale Cephesi........................................................................................
Irak Cephesi...................................................................................................
89
89
93
94
100
100
103
103
105
105
109
v
‹çindekiler
Galiçya Cephesi.............................................................................................
Hicaz Cephesi................................................................................................
Filistin Cephesi ..............................................................................................
Osmanl› Ermenilerinin Yeniden Yerlefltirilmeleri........................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
109
110
111
113
116
118
119
120
120
122
Mondros’tan Lozan’a Türkiye ................................................ 124
fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS
MÜTAREKES‹ ..............................................................................................
Mütareke Hükümleri ve Uygulama: Osmanl› Devleti’nin Fiilen
Bitirilifli ..........................................................................................................
Siyasi ve Askerî fiahsiyetlerin Mütarekeye Bak›fl›........................................
TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE ‹fiGALLERE TEPK‹S‹: M‹LLÎ
TEfiK‹LATLANMALAR....................................................................................
Millî Varl›¤a Düflman ve Millî Mücadele Aleyhtar› Faaliyetler ...................
M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A ÇIKIfiI, TEfiK‹LATLANMA VE
KONGRELER..................................................................................................
Amasya Genelgesi .........................................................................................
Erzurum Kongresi .........................................................................................
Sivas Kongresi ...............................................................................................
Bat› Anadolu Kongreleri ...............................................................................
Son Osmanl› Meclis-i Mebusan›’n›n Toplanmas› ve Misak-› Millî ............
Türkiye Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl› .......................................................
Türkiye Büyük Millet Meclisine Karfl› Tepkiler ve Al›nan Tedbirler .........
Türkiye’yi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas›..............................................
ASKERÎ GEL‹fiMELER ....................................................................................
Kuva-y› Milliye Dönemi ................................................................................
Do¤u Cephesi ..............................................................................................
Güney Cephesi ..............................................................................................
Bat› Cephesi .................................................................................................
Düzenli Ordu Dönemi ..................................................................................
‹nönü Muharebeleri .....................................................................................
Kütahya ve Eskiflehir Muharebeleri..............................................................
Sakarya Meydan Muharebesi .......................................................................
Büyük Taarruz ve Mudanya Mütarekesi......................................................
‹stiklal Savafl›’n›n Lojistik Kaynaklar› ...........................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
125
125
127
128
130
130
132
133
134
135
136
138
138
139
141
141
141
142
143
144
145
146
147
149
152
155
157
159
160
160
161
5. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
6. ÜN‹TE
Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Siyasi Yap›lanma
(1920-1923)............................................................................... 162
MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NE
GEÇ‹fi .............................................................................................................
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VE ÖZELL‹KLER‹....
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NDE OLUfiAN GRUPLAR ...................
Yeflil Ordu......................................................................................................
Halk Zümresi .................................................................................................
Islahat Grubu.................................................................................................
‹stiklal Grubu.................................................................................................
Tesanüd Grubu .............................................................................................
Müdafaa-i Hukuk Gruplar› ...........................................................................
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup) ..............
‹kinci Grup ..............................................................................................
CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR TÜRK‹YE’DE KURULAN S‹YAS‹
PART‹LER .......................................................................................................
Türkiye Halk ‹fltirakiyûn F›rkas› ...................................................................
Türkiye Komünist F›rkas›..............................................................................
Cumhuriyet Halk F›rkas› ...............................................................................
Halk F›rkas›n›n Siyaset ve Seçim ‹lkeleri.....................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
7. ÜN‹TE
163
164
170
170
171
171
172
172
172
172
173
175
176
177
177
179
183
184
185
186
186
187
Osmanl›’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Geliflmeler.............. 188
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NUN SON YILLARINDA EKONOM‹K
DURUM ..........................................................................................................
Tar›m ..............................................................................................................
Sanayi.............................................................................................................
Ulaflt›rma ........................................................................................................
D›fl Ticaret......................................................................................................
OSMANLILARDA PARA VE BANKA.............................................................
Kamu Maliyesi ...............................................................................................
M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N F‹NANSMANINDA ‹Ç KAYNAKLAR ......................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
189
190
192
194
196
197
199
200
203
205
206
207
207
208
‹çindekiler
Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›: Lozan’dan Cumhuriyet’e..........210
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI: LOZAN’DAN CUMHUR‹YET’E .............
Mudanya Mütarekesi .....................................................................................
LOZAN KONFERANSI’NIN TOPLANMASI ...................................................
Lozan Konferans›’nda Görüflülen Meseleler ................................................
SINIRLARIN TESP‹T‹ ....................................................................................
Bo¤azlar ........................................................................................................
Adalar ............................................................................................................
AZINLIKLARLA ‹LG‹L‹ MESELELER ..............................................................
‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER ...................................................................
ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi ...........................................................
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin II. Dönem Çal›flmalar›............................
Türk Ordusunun ‹stanbul’a Girifli ................................................................
Ankara’n›n Baflkent Oluflu ............................................................................
CUMHUR‹YET‹N ‹LANI.................................................................................
Cumhuriyetin Manas› ....................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
211
211
212
214
215
216
217
218
219
220
220
220
221
221
224
226
228
229
230
230
231
vii
8. ÜN‹TE
viii
Sunufl
Sunufl
Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Dersleri, belgelenen süresi dört bin y›la ulaflan Türk tarihindeki en önemli dönüm noktalar›ndan birisi hakk›nda ülke gençlerini bilinçlendirmek amac›yla verilmektedir.
Tarihinin her döneminde mutlaka ba¤›ms›z bir devlete sahip olan Türk milletinin, kurdu¤u en uzun ömürlü devletlerden birisi de Osmanl› Devleti idi. Bünyesinde her dilden, dinden, renkten insanlar› bar›fl içinde yaflatarak hakimiyetini
dört k›taya geniflleten Osmanl› Devleti dönemine damgas›n› vurmufltu. Ancak
XVII. as›rdan itibaren askeri alanda bafllay›p idari, siyasi ve sosyal alanlara yay›lan
çalkant›lar içerisinde varl›¤›n› devam ettirmeye çal›flm›flt›.
Osmanl› Devleti XVII. ve XVIII. as›rlarda gerçeklefltirdi¤i reform çabalar›na
karfl›n uluslararas› alandaki muhataplar›n›n güç ve zenginlik kayna¤› olan sömürü yönteminden köklü devlet ve medeniyet anlay›fl› dolay›s›yla uzak kalm›flt›. Bunun sonucunda çevresinde ve kendi topraklar›nda sömürü siyasetinin neticeleri
ile karfl› karfl›ya gelmifltir. Sadece sömürü siyasetine ba¤lanamayacak kadar fliddetli ve kapsaml› olan Osmanl› karfl›t› sald›r›larda sivil halk da büyük ac›lar çekmifltir. 1877-1878 Osmanl›-Rus, 1897 Osmanl›-Yunan Savafllar›, Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savafllar›n›n hemen tamam›nda büyük toprak kay›plar›na
u¤ram›flt›r Bu savafllarda yaflananlar s›k›nt›lar, zorunlu göçler ve göçler s›ras›nda
maruz kal›nan haks›zl›klar toplumsal travmalar oluflturmufltur.
Uluslararas› iliflkiler ve tarih literatüründe “fiark Meselesi” olarak adland›r›lan
Osmanl› topraklar›n›n paylafl›lmas› sürecini, Osmanl› co¤rafyas›nda birlikte yaflayan
bir k›s›m Müslim ve gayrimüslim vatandafllar›n da kendi ba¤›ms›zl›klar› için uluslararas› aktörler ile iflbirli¤i yapmas› h›zland›rm›flt›r. Gerçekten de bu unsurlar›n söz
konusu dönemdeki faaliyetleri yeni Türk devletinin oluflum ve geliflim sürecindeki
politikalar›n› birinci elden etkileyen deneyimler olmufltur. Nitekim Osmanl› devletinin çok uluslu devlet yap›s›ndan milli devlet olmaya adeta zorland›¤› süreci ve
politikalar› 19. ve 20. yüzy›llarda yaflananlar üzerinden okumak mümkündür.
Birbiri ard›na yaflanan savafllar›n sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi ve
yak›n geçmiflin tecrübeleriyle milletin do¤rudan kaderine sahip ç›kmaya bafllad›¤› yeni bir dönem de bafllam›flt›r. ‹flgal edilen ülke topraklar›n›n kurtar›lmas›n› hedefleyen bölük pörçük çabalar Mustafa Kemal Pafla’n›n Samsun’a ç›kmas›yla tek
bir merkezden yönetilen ve ülkenin bir bütün halinde kurtuluflunu hedefleyen
milli mücadele’ye dönüflmüfltür. Osmanl› Devleti y›k›l›rken, Türk milleti, 19191922 aras› verdi¤i mücadeleyle, adeta küllerinden do¤an Anka Kuflu misali yeni
Türk Devleti’ni kurmufltur.
19. ve 20.yüzy›llarda yaflananlar›n izleri ve hat›ralar› henüz taze iken, Türk ‹stiklal Harbi’nin öncesi ve sonras›ndaki sürecin yeni yetiflen nesillere de ö¤retilmesi ihtiyac› hissedilmifltir. 1933 y›l›nda ‹stanbul Üniversitesi’ne ba¤l› olarak kurulan ‹nk›lap Tarihi Enstitüsü’nde Türk ‹stiklal Harbini yaflayanlarca ilk dersler sunulmufltur.
Bu dersler 1981 y›l›ndan bu yana e¤itimin her kademesinde verilmektedir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün alt›n› çizdi¤i gibi
“Türkiye Cumhuriyeti ayn› milletin yeni bir devletidir” ve bu devletin temeli, Türk
Sunufl
milli kültürüdür. Bu noktadan hareketle biz de Türk ink›lab› sürecini yeni nesillere aktar›rken Osmanl› Devleti’nin ça¤› yakalamak ve varl›¤›n› devam ettirmek için
giriflti¤i çabalara, farkl› unsurlar ile yaflanm›fl olaylara biraz daha fazla yer vermeye çal›flt›k. Zira Türkiye Cumhuriyeti bilhassa son otuz y›ld›r, Osmanl› Devleti’nin
son zamanlar›nda yaflanm›fl olumsuz deneyimlerden de sorumlu tutulmakta ve
mahkum edilmek istenmektedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Türk ‹nk›lab› Tarihi asl›nda Osmanl› devletinin parçalanmas›yla ortaya ç›kan komflu ülkelerin tarihini de
do¤rudan ilgilendiren bir özelli¤e sahiptir. Bir dönem ve bölge tarihi bütünlü¤ü
içerisinde ele al›nmay› hak etmektedir.
Yüksekö¤retim kurumlar›nda okuyan ö¤rencilerden gerek ulusal düzeyde gerekse uluslararas› alanda yak›n tarihimizle alakal› meseleler gündeme geldi¤inde
konulara yabanc› kalmamas› beklenmektedir.
Kitapta, sahan›n uzman› olan bilim insanlar›m›z›n kaleme ald›¤› bölümlerle öncelikle kendi insan›m›z› do¤ru bilgilendirmek hedeflenmifltir. Bu yöntem ö¤rencilerimize güncel bilgiyi aktarmak ad›na do¤ru oldu¤u kadar, yak›n dönemde yaflananlar›n günümüz geliflmelerine etkisini anlamak ve do¤ru anlatmak için de vazgeçilmez bir husus olarak dikkate al›nm›flt›r.
Kitapta ö¤rencilerimizin konular› okurken önem vermeleri gereken k›s›mlara
dikkat çekilmifltir. Bunun yan› s›ra mukayese yap›lmas›, tart›fl›lmas› gerekli hususlarda “s›ra sizde” at›flar›yla ö¤rencilerimizin dönem olaylar›n› anlamalar›n› kolaylaflt›racak, bir nevi empati yapmalar›n› sa¤layacak düzenlemelere gidilmifltir. Ders
kitab› hacminde k›saca de¤inilen hususlar için okuma kitaplar› önerildi¤i gibi, her
ünite içindeki konular›n anlafl›lmas›na yönelik bir okuma parças› verilmeye gayret edilmifltir. Yine her ünite sonunda verilen 10 soru ile ö¤rencilerimize kendilerini s›nama imkan› sunulmufl, s›nava haz›rl›k yapmalar› hedeflenmifltir. S›ra sizde
konular›n›n aç›klamalar› da ünite sonunda verilerek konunun daha iyi anlafl›lmas› amaçlanm›flt›r. Ünite sonlar›nda yer alan seçilmifl bibliyografya, konu hakk›nda
daha ayr›nt›l› bilgi almak isteyen ö¤rencilerimiz için yol gösterici olacakt›r.
Takdir edilece¤i üzere hakk›ndaki arfliv belgeleri henüz aç›lmam›fl olan konulara dair bilgi vermekle yetinilmifl, zamanda derinlik, mekanda yayg›nl›k özelli¤ine sahip olaylarla ilgili ilmi yorumlar ortaya konmufltur. Böylece ö¤rencilerimizin
Türkiye’nin modernleflme sürecini oluflturan son üç yüzy›l›ndaki geliflmeleri kavray›c›, kapsay›c› bir bak›flla okumalar›na katk› sa¤lanm›fl olaca¤›n› ümit ediyoruz.
Elinizdeki kitap çok say›da meslektafl ve dostumuzun katk› ve destekleriyle ortaya ç›km›flt›r. Onlar› tek tek vermek mümkün olmad›¤› için birkaç isim saymakla
yetinece¤im. Bütün bölüm yazarlar›m›za, düzenleme ve foto¤raflar›n seçimindeki
destekleri dolay›s›yla de¤erli meslektafl›m ve dostum Doç.Dr. Kenan Olgun’a, Atatürk Araflt›rma Merkezi Uzmanlar› Hüseyin Tosun ve Halit Aytu¤ Tokur’a, bas›m
aflamas›ndaki destekleri dolay›s›yla Prof.Dr. Ayd›n Ziya Özgür, Doç.Dr. Müjgan
Bozkaya ve Yrd.Doç.Dr. Sinan Ayd›n’a ayr› ayr› teflekkürler ediyorum.
Ö¤rencilerimize ve ö¤retim elemanlar›m›za faydal› olmas› dile¤iyle...
Editör
‹stanbul 2012
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN
ix
1
ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Osmanl› Devleti’nin klasik döneminin sonundaki s›n›r genifllemelerinin nas›l
ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek,
XVII. yüzy›lda yaflanan buhran›n sebeplerini ve bunlar›n dönemin ayd›nlar›nca nas›l de¤erlendirildi¤ini aç›klayabilecek,
XVIII. yüzy›lda yaflanan Lale Devri ve Nizam-› Cedit uygulamalar›n› ana hatlar›yla aç›klayabilecek,
III. Selim ve II. Mahmud dönemi yenilik çabalar›n› karfl›laflt›rarak beklenti ve
neticelerini de¤erlendirebilecek
XIX yüzy›lda Osmanl› Devleti’nin, iç isyanlar›n yan› s›ra ‹ngiltere, Fransa ve
Rusya ile askerî, ekonomik ve siyasi iliflkilerini analiz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Klasik Dönem
• Lale Devri
• Ekonomik Ba¤›ml›l›k
• Buhran
• Nizam-› Cedit
‹çindekiler
Atatürk ‹lkeleri ve
‹nk›lap Tarihi-I
Osmanl›
Devleti’nde
Yenileflme Çabalar›
• OSMANLI DEVLET‹’N‹N
DURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹R
BAKIfi
• OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN,
YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K
BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)
• OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE
DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE
N‹ZAM-I CED‹T
• II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹
VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839)
Osmanl› Devleti’nde
Yenileflme Çabalar›
OSMANLI DEVLET‹’N‹N BUHRAN DEVR‹NE
GENEL B‹R BAKIfi
17. yüzy›ldan 18. yüzy›l›n bafl›na kadar olan dönem Osmanl› Devleti’nin Duraklama Dönemi olarak adland›r›l›r. Baz› tarihçiler duraklama dönemini Kanuni Sultan
Süleyman’a kadar götürmektedir. Baz›lar› ise dönemin 1579’da Sokullu Mehmet
Pafla’n›n ölümünden sonra bafllad›¤›n› ifade etmektedir. Gerçekten de 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Osmanl› s›n›rlar› dâhilinde devlet teflkilat› ve sosyal
hayatta birtak›m aksakl›klar bafl göstermeye bafllam›flt›r. Ancak bu aksakl›klar fetihleri ve devletin genifllemesini durduramam›flt›r. Bu nedenle 17. yüzy›l›n sonuna kadar yaklafl›k yüz y›l süren bu dönemin Duraklama Dönemi yerine Buhran
Dönemi olarak adland›r›lmas› daha do¤ru olacakt›r. Çünkü Osmanl› Devleti’nin
fetih ve zaferlerinin duraklamad›¤›, ancak iç ve d›fl nedenlerden kaynakl› olarak
devletin idari ve askerî teflkilat›nda, iktisadi ve sosyal hayatta bir buhran yafland›¤› görülmektedir.
Devletin en parlak y›llar›n› yaflad›¤› Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nden hemen sonra Sokullu’nun sadrazaml›¤› ve II. Selim’in padiflahl›¤› s›ras›nda, 1571’de
yaflanan ‹nebaht› ma¤lubiyetine ra¤men, K›br›s’›n fethi tamamlanm›flt›r. 1574’te
Tunus ele geçirilmifl, 1578’de Fas’ta kazan›lan el- Kasrü’l-kebir zaferiyle de Osmanl›lar›n nüfuzu Kuzey Afrika’n›n en bat› ucuna kadar genifllemifltir.
Ayn› dönemde Osmanl›lar do¤u s›n›rlar›n› da geniflletme çabas› içerisine girmiflti. fiah Tahmasp’›n ölümünden sonra zay›flamaya bafllayan Safeviler (‹ran) üzerine 1578’de yürüyen Osmanl› ordusu, böylece 12 y›l sürecek olan Osmanl›- Safevi savafl›n› bafllatm›fl oldu. Bu savafl sonunda Osmanl› topraklar›n›n do¤u s›n›r› Hazar Denizi’ne kadar geniflledi. fiah Abbas, 1622’de Safevilerin kaybettiklerini geri
almak üzere on yedi y›l sürecek bir savafl bafllatt›. Bu savafl s›ras›nda fiah Abbas’›n
ele geçirdi¤i yerler ise ölümünden sonra tahta geçen fiah Safi döneminde IV. Murat’›n bizzat idare etti¤i seferlerde geri al›nd›. 1639’da imzalanan Kasr-› fiirin Antlaflmas› ile de bugünkü Anadolu-‹ran s›n›r› çizilmifl oldu.
Bu dönemde, Osmanl› Devleti geleneksel Do¤u- Bat› siyasetin yan›nda Kuzey
siyaseti takip etmifltir. Devletin buraya yönelmesine 1594’ten itibaren bafllayan
Kossak sald›r› ve ya¤malamalar› neden olmufltur. Kossaklar 1615, 1620 ve 1624 y›llar›nda ‹stanbul’un Karadeniz k›y›lar›na kadar inmeyi baflarm›flt›r. Bu ak›nlar Osmanl› Devleti’ni büyük oranda zarara u¤ratm›fl, ülke içinde bu dönemde k›tl›¤›n
bafl göstermesine de sebep olmufltur.
4
Kossaklar, 1649’da yar› ba¤›ms›z bir devlet kurmufllar ve 1654’te Rus Çarl›¤›’na
ba¤lanm›fllard›. Bu durum Osmanl› Devleti için Kossak tehlikesini daha da büyütmüfl, bunun üzerine 1672’de Osmanl› ordular› Lehistan seferine ç›km›flt›. 1676’da
imzalanan Zoravna Antlaflmas› ile Osmanl›lara tabi olan Kossaklara Lehistan s›n›rlar› içinde kalan topraklar›n›n geri verilmesi kararlaflt›r›ld›.
1593 y›l›ndan itibaren bafllayan Osmanl›-Avusturya savafllar›, 1606’da imzalanan Zitvatorok Antlaflmas› ile sonuçland›. Osmanl› Devleti Avusturya karfl›s›ndaki
üstünlü¤ünü anlaflma metninde de göstermekteydi. 1618’de Protestan ve Katolik
pek çok Avrupal› devlet aras›nda bafllayan Otuz Y›l Savafllar› 1648’de imzalanan
Vestfalya Antlaflmas› ile sona erdi. Osmanl› Devleti, Do¤u Akdeniz’de hâkimiyetini sa¤lamak için 1645’te Girit Seferi’ni bafllatt›. Uzun muharebelerden sonra 1669’da
Girit fethedildi. 1656’da Köprülü Mehmet Pafla kumandas›nda Limni ve Bozcaada
al›nd›. 1662’de Osmanl› ordusu Erdel’e (Romanya) girdi. 1663’te Uyvar’›n (Slovakya) fethiyle bat›daki en genifl s›n›rlara ulafl›ld›.
17. yüzy›l›n son çeyre¤inde bat›da, Katolik Habsburglar›n bask›s›ndan kurtulmak amac›yla Protestan Macarlar Osmanl› Devleti’nden yard›m ça¤r›s›nda bulundu. Bunun üzerine Osmanl›lar, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla önderli¤inde 1683’te
Viyana’ya ikinci bir sefer düzenledi. 1683 Nisan’›nda yola ç›kan ve Temmuz ay›nda Viyana’y› kuflatma alt›na alan Osmanl› ordusu, Leh kuvvetlerinin yard›ma gelmesi üzerine bozguna u¤rayarak geri çekildi. Viyana bozgunundan sorumlu tutulan Kara Mustafa Pafla ise Belgrat’ta idam edildi.
Osmanl›lar›n Viyana’da bozguna u¤rat›lmas› Avrupa devletlerinin moralini yükseltti. Avusturya, Lehistan ve Venedik aras›nda Kutsal ‹ttifak kurularak Osmanl›lara karfl› sald›r›ya geçti. Bu ittifaka 1686’da Ruslar da kat›ld›. Osmanl›lar, 1697’de
Zenta Bozgunu’ndan sonra bar›fl yapmak zorunda kald›. 1699’da imzalanan Karlofça Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Macaristan’dan çekildi. Bu antlaflmayla Osmanl›
Devleti Balkanlar’da ve Ukrayna’da genifl çapta toprak kayb›na u¤rad›.
XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri
Duraklama ad› verilen bu dönemde Osmanl› Devleti, II. Viyana Bozgunu’na kadar
fetihlerini sürdürmüfl; do¤u s›n›r› Hazar Denizi’ne, bat› s›n›r› Erdel (Romanya)-Uyvar’a (Slovakya) ulaflm›flt›. Kuzey s›n›r› Bat› Ukrayna’ya kadar dayanan, Kuzey Afrika’y› en bat› ucuna kadar fetheden Osmanl› Devleti, Tunus, K›br›s ve Girit’i de
hâkimiyetine alm›flt›r. Ancak bu baflar›lar›na ra¤men Osmanl› Devleti, iktisadi ve
sosyal hayatta meydana gelen dönüflümlerle birlikte güçlenen Avrupa’da meydana
gelen bu geliflmelerden kaç›n›lmaz olarak olumsuz etkilenmifltir. Bu baflar›lara ra¤men Osmanl›’n›n askerî gücünün Avrupa karfl›s›nda eski ihtiflam›n› ve kuvvetini
büyük oranda kaybetmifl oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Öte yandan askerî zaferler kazanmak gayesiyle devletin bütün maddi kaynaklar›n›n seferber edilmesi, zaten Avrupa’da yaflanan iktisadi geliflmeler karfl›s›nda zay›flamaya bafllam›fl olan Osmanl›
ekonomisini ciddi bir dar bo¤aza sokmufltur. Haçova, Osmanl› zaferiyle sonuçlanm›flt›r ancak Zitvatorok Antlaflmas›’yla Osmanl›lar Macaristan’da Habsburg imparatorlu¤u ile eflit imparatorluklar oldu¤u ilkesini kabul etmek zorunda kalm›flt›r. E¤ri ve Kanije d›fl›nda da bu zafer ganimet getirmemifltir. Safevilerle savaflta Osmanl›lar Ba¤dat’› almay› baflarm›flt›r. Azerbaycan’›n Safeviler’de Irak’›n ise Osmanl›larda kalmas›yla bir Osmanl›-Safevi dengesi sa¤lanm›flsa da 60 y›l süren bu savafl Osmanl› Devleti’ni iktisaden oldukça yormufltur. 25 y›ll›k mücadelenin sonunda Girit
al›nm›flt›r ancak bu savaflta Osmanl› deniz gücünün Avrupa denizcili¤ine göre geri kalm›fl oldu¤u ortaya ç›karken uzayan savafl Hazine’yi tüketmifltir. Bat› Ukrayna
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar›
SIRA S‹ZDE
5
Osmanl›lara ba¤lanm›fl olmas›na ra¤men k›sa bir süre sonraAMAÇLARIMIZ
Osmanl›lar buradan
çekilmek zorunda kalm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ (1300-1600)
T A P
Osmanl›lar›n reform önerilerinde idealize ettikleri klasik dönemin
idari,
kültürel ve sosyal özellikleri hakk›nda genifl kapsaml› bilgi için Halil ‹nalc›k’›n “Osmanl›
‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤(1300-1600)”, adl› kitab›n› (Yap› Kredi Yay›nlar› ‹stanbul 2003)
okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
Avrupa’n›n Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›ndan itibaren kaydetmifl oldu¤u geliflmeyi incelemeden ve göz önünde bulundurmadan Osmanl› Devleti’nin 17. yüzy›l‹NTERNET
da yaflad›¤› buhran› anlamak ve kavramak mümkün de¤ildir. Avrupa, 11. yüzy›lda
kuvvetli siyasi birli¤in bulunmad›¤› derebeylikler görüntüsünden, 14. yüzy›ldan itibaren h›zla kurtularak merkezileflmeye bafllam›flt›r. Mutlak hükümdarl›k rejimleriMAKALE
nin güç kazanmas›yla birlikte, 16. yüzy›lda, Avrupa’da sömürgecilik hareketi bafllam›fl ve Osmanl› yönetimince asla benimsenmeyecek olan bu yöntem Avrupa’ya
büyük zenginlik getirmifltir. Kilisenin birli¤inin sars›lmas›yla birlikte yaflanan Reform ve Rönesans devirleri, 17. yüzy›ldan itibaren Ayd›nlanma Ça¤›’na girilmesine;
bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda Avrupa’n›n büyük aflamalar kaydetmesine yol açm›flt›r. Teknolojik geliflmelerin nimetlerini askerî alanda toplayan ve sömürgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupal› devletler, 17.
yüzy›ldan itibaren Do¤u’nun büyük imparatorlu¤u Osmanl›lara karfl› büyük bir
avantaj elde etmifltir. Osmanl› Devleti ise rakiplerinin sa¤lad›¤› bu geliflmeler karfl›s›nda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve askerî gücünü kaybetmeye bafllam›flt›r. Bu durum, devlet teflkilat›nda ve sosyal hayatta da bozuklular›n bafl göstermesine yol açm›flt›r. Avrupa’daki geliflmelere paralel olarak yaflanan bu buhran›n›n
sebeplerini flöyle s›ralamak mümkündür:
1. Avrupa’n›n kuvvetli merkezî hükûmetler kurmas›, sömürgecilik yoluyla zenginleflmesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda büyük geliflmeler
kaydetmesi.
2. Co¤rafi Kefliflerle ‹pek Yolu gibi Osmanl›lar›n hâkimiyetindeki eski ticaret
yollar›n›n önemini kaybetmesi.
3. Hanedan ve devlet adamlar›n›n iyi yetiflmemifl olmas›.
4. Merkezî otoritenin zay›flamas› ve iltizam sistemine geçiflle birlikte mültezimlerin (vergi tahsildarlar›) köylü üzerindeki bask›y› art›rmas› üzerine yoksulluk ve isyanlar›n artmas›. (Celali ‹syanlar› vb.)
5. Yeniçeri Oca¤›’n›n ve askerlik teflkilat›n›n bozulmas›, savaflta elde edilen ganimetlerinin azalmas›.
6. Devletin s›n›rlar›n›n genifllemesiyle birlikte merkezî otoritede yaflanan
sorunlar.
Yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› devlet adamlar›n›n pek ço¤u son 15 y›l dört cephede savafl›ld›ktan sonra 1699’da imzalanan Karlofça Antlaflmas›’yla al›nan kötü sonuçlar sebebiyle önce devletin iç durumunun düzeltilmesi gerekti¤i fikrinde birleflmiflti. Çünkü ancak bu flekilde devletin kaybetti¤i topraklar›n geri al›nmas›n›n
mümkün olabilece¤ine inan›lmaktayd›. Öte yandan Kap›kulu askerleri 1703’te isyan etmifl ve Edirne Vakas› olarak an›lan bu olayda II. Mustafa tahttan indirilerek
fieyhülislam Feyzullah Efendi de öldürülmüfltü. Edirne Vakas›, Osmanl› devlet
adamlar›na iç meselelere e¤ilmenin art›k kaç›n›lmazl›¤›n› ve yap›lacak ilk iflin de
merkezî otoriteyi güçlendirmek oldu¤unu aç›kça göstermiflti.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
6
Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran
Osmanl› Devleti’nin yaflad›¤› buhran 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren baz›
Osmanl› devlet adamlar› ve âlimleri taraf›ndan fark edilmifl ve durumun iyilefltirilmesine yönelik olarak çeflitli tedbirler üzerinde durulmufltur. Dönemin ayd›nlar›
taraf›ndan devletin içinde bulundu¤u bu durum “tereddî ve tagayyür (yozlaflma
ve bozulma)” olarak nitelendirilmifltir. Halep Defterdar› Gelibolulu Mustafa Âli
Efendi 1581’de yazd›¤› Nasihatü’s-Selatin adl› eserinde buhrana sebep olarak
“devlet adamlar›n›n niteliksizleflmesi”ni göstermektedir. Bosnal› Bilgin Hasan Kâfi ise 1595’te yazd›¤› Usûlü’l-Hikem fi Nizami’l-Âlem adl› eserinde, buhrana “devlet düzeninde eski kurallar›n terk ediliflinin ve askerî alanda teknolojik olarak geri kalm›fll›¤›n” yol açt›¤›n› söylemektedir. Manisal› Defter Emini Aynî Ali, Risale-i
Vazife-haran ve Merâtib-i Bendegân-› Âl-i Osman adl› eserinde “t›mar sisteminin
bozulmas›, makam sahiplerinin günlük ç›kar pefline düflmesi, askerî teflkilat›n bozulmas›, rüflvetin artmas›, hazinenin boflalmas›” gibi geliflmelerin Osmanl› Devleti’nde bir buhran yaflanmas›na yol açt›¤›n› ifade ederken devletin devaml›l›¤› için
flart olan kurumlar›n (reaya, hazine ve asker) bozuldu¤unu yazmaktad›r. 17. yüzy›l›n ilk yar›s›nda da âlimler buhran›n nedenini ve çözümünü aramaya devam etmifltir. Göriceli Koçi Bey IV. Murat’a (1623-1640) sundu¤u risalesinde, buhran›n
köklerini Kanuni Dönemi’ne kadar götürerek, “reaya, memleket ve hazine kayb›na rüflvetçili¤in sebep oldu¤unu” ifade etmifltir. Rüflvetçili¤in artmas›n› ise niteliksiz devlet adamlar› ve yöneticilerin varl›¤›na ba¤lam›flt›r. Dönemin âlimlerinden
Kâtip Çelebi ise Mizanü’l- Hak fi ‹htiyari’l-Ehakk adl› eserinde Osmanl› medreselerinin bozulmufl olmas›n› devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak
gösterir. Ona göre medreseler taassup içine düflmüfltür oysa âlimler pozitif bilimler ve felsefeye yönelmelidir.
OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE
EKONOM‹K BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)
II. Mustafa’dan sonra tahta ç›kan III. Ahmet (1703-1730) iç ve d›fl siyasette bar›fl ortam›n› korumaya özen gösterdi. Ancak Rusya’n›n (bask› ve tecavüzleri neticesinde) Osmanl› Devleti, Rusya ile savaflmaya mecbur kald›. Rusya’n›n Orta Asya’daki
yay›lma siyaseti ve Balkanlar’da yürüttü¤ü Slavlaflt›rma hareketi tehlikeli boyutlara
ulaflmas› üzerine 1711 Bahar›nda bafllayan Prut savafl›yla Rus ordusu bozguna u¤rat›larak Azak Kalesi geri al›nd›. Hemen ertesinde 1715’te Venedik ile yap›lan savafltan sonra da Mora yeniden Osmanl› hâkimiyetine geçti. Savafllarda kazan›lan
bu baflar›lara ra¤men diplomatik görüflmelerde ayn› baflar› gösterilemedi¤i gibi
1715-1718 y›llar› aras›nda süren Avusturya savafl›nda ise Osmanl› Devleti ma¤lup
olarak 21 Temmuz 1718’de Pasarofça Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kalm›fl ve
S›rbistan’›n önemli bir k›sm›n› kaybetmiflti.
Lale Devri (1703-1730)
Osmanl› Devleti, art›k kaybetti¤i topraklar› geri alma umudunu tamam›yla kaybetmeye bafllam›flt›. Böylece mutlak bir bar›fl siyaseti izlenerek devletin iç yap›s›nda
baz› düzenlemelerin gündeme gelece¤i Lale Devri’ne girilmifl oldu. 1718- 1730 y›llar› aras›n› kapsayan bu yenileflme dönemine, ‹stanbul’da yo¤un olarak lale yetifltirilmesinden ve lalelerin dünyaya yay›lm›fl olmas›ndan dolay› bu isim verilmiflti.
III. Ahmet döneminde devlet erkân›, Pasarofça yenilgisinden sonra Avrupal›lar›n
üstünlü¤ünün nedenlerinin araflt›r›lmas› gere¤i üzerinde durarak Osmanl›n›n Av-
7
SIRA S‹ZDE
rupa tarz›ndaki ilk yenileflme hareketini bafllatt›. Bu amaçla Damat
‹brahim Pafla
döneminde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›ld›. Bu elçiler diplomatik iliflkileri sürdürmenin yan› s›ra Avrupa’n›n kültür, sanat, sanayi,Dtar›m
ve askerîyesi
Ü fi Ü N E L ‹ M
hakk›nda incelemeler de yaparak Saray’a raporlar sunmaya bafllad›. 1720-1721 y›llar› aras›nda Paris’te bulunan Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi’nin raporu bu raporlar
S O R U
içerisinde en dikkat çekenidir.
SIRA S‹ZDE
Lale devri sadece çiçek bahçeleri ve so¤anlar›n› yetifltirme çabalar›n›nDad›
Bu dö‹ K Kde¤ildir.
AT
nemde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›larak kültür, sanat, sanayi tar›m ve ordu
hakk›nda incelemeler yapt›r›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Bu dönemde imalathaneler aç›larak Bat› tarz› üretim biçimine a¤›rl›k verildi.
Osmanl›n›n temel ihracat maddesi olan yünün yerini pamuk AMAÇLARIMIZ
alm›flt›r. ‹thalata, Avrupa’ya olan ba¤›ml›l›¤› azaltmak için kaliteli kumafllar›n ‹stanbul’da üretimine geçilmifltir. 1709’da da devlet iflletmelerinde kullan›lmak üzere yelken bezi üretimine
K ‹ bu
T Aalanda
P
baflland›. 1720’de pahal› ipek kumafl üretimine bafllanm›fl, ancak
istenen
baflar› elde edilememifltir.
Yine bu dönemde tercüme heyetleri kurularak Arapça, Farsça ve Bat› dillerinden eserler tercüme edilmifltir. Macar as›ll› bir Türk olan ‹brahim
T E L E V ‹ Z YMüteferrika,
ON
Damat ‹brahim Pafla’n›n izniyle 1729’da Müslümanlar aras›nda ilk matbaay› kurmufltur. Lale Devri’nde mimarl›k alan›nda da pek çok yenilik yaflanm›flt›r. Bu dönemde zengin süslemeli ve görkemli çeflmelerin bulundu¤u yeni bir mimari bi‹NTERNET
çim yayg›nl›k kazanarak Avrupa mimarisinden etkiler tafl›yan çok say›da köflk
yap›lm›flt›r.
Ne var ki, bu dönemin yenilikleri buhran›n afl›lmas›na yönelik olarak yap›lm›fl
MAKALE
köklü yenilikler olamam›flt›r. Bat›’daki yenilikleri inceleyen Osmanl› devlet adamlar› bilimsel, kültürel, askerî ve teknolojik yeniliklerden daha çok Avrupa’n›n saray
yaflam›n›n gösterifl ve görkemini Osmanl› ülkesine getirme e¤ilimi göstermifltir. Saray’›n güttü¤ü bu politika halk aras›nda yoksulluk ve s›k›nt›lar› artm›flt›r. Damat ‹brahim Pafla halk›n yükünü azaltmak üzere 1723’te ‹ran’a sefere ç›k›lmas›na karar
vermifltir. Gerçekten de bu y›llarda Safeviler çökmek ve parçalanmak üzeredir ve
Osmanl›lar›n Safevi Devleti’nin bu zay›f durumundan faydalanmas› ihtimali yüksektir. 1723-1725 y›llar› aras›nda süren ‹ran Seferi’nde Bat› ‹ran tamamen ele geçirilmifltir. Bu zafer halk›n moralini yükseltmifl olsa da çok geçmeden 1729’da, II.
Tahmasb Bat› ‹ran’›n pek çok bölgesini yeniden ele geçirmifltir.
‹ran Seferi’nin son aflamas› ‹stanbul’da, Lale Devri’ni sona erdirecek bir isyan›n
patlak vermesine sebep olmufltur. Halk›n ekonomik s›k›nt›s›na ve yüksek enflasyona ra¤men Saray erkân›n›n geceli gündüzlü devam eden ziyafet ve e¤lenceleri
üzerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan Yeniçeri Patrona Halil etraf›nda
toplanarak isyan etmifltir. “Art›k köflk infla edilmemesi” talebiyle geliflen isyan s›ras›nda Sadabad Saray›’n›n da içinde oldu¤u 120’yi aflk›n köflk üç günde yak›lm›flt›r.
III. Ahmet, Sadrazam Damat ‹brahim Pafla’y› azletmifl olmas›na ra¤men isyan yat›flmam›fl, padiflah tahtan feragat etmek zorunda kalm›flt›r. 1 Ekim 1730’da I. Mahmut
tahta geçmifltir.
I. Mahmut Dönemi (1730-1754)
Osmanl›lar III. Ahmet döneminde elçiler arac›l›¤›yla tan›k olduklar› Avrupa tarz›
yenilikleri kendi devlet adamlar› eliyle yüzeysel ve plans›z bir flekilde uygulamaya çal›flm›flt›. Her ne kadar bu dönemde ordunun modernizasyonu için bir Fran-
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
8
Foto¤raf 1.1
Humbarac› Ahmed
Pafla
Kaynak: Yaflamlar›
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
Yap› Kredi Kültür
Sanat Yay›nc›l›k,
‹stanbul 1999.
s›z subay getirtilmiflse de “askerî alandaki yeniliklerini uygulamak üzere Avrupal› uzmanlar›n getirtilmesi” düflüncesi I. Mahmut döneminde daha yo¤un ve planl› bir politika olarak kendini göstermifltir. Bu uzmanlardan ilki Frans›z soylular›ndan olan ve daha sonra Müslüman olarak Ahmet ismini alan Humbarac› Ahmet
Pafla’d›r. As›l ismi Claude- Aleksandre Comte de Bonnevale olan Ahmet Pafla,
1729’da Avusturya’dan kaçarak Osmanl›ya s›¤›nm›flt›. Patrona Halil ‹syan›’ndan
sonra ordu ›slahat› hakk›nda Saray’a bir rapor sunan Ahmet Pafla, 1731’de ‹stanbul’a ça¤›r›larak Humbarac› Oca¤›’n›n bafl›na getirilmiflti. Burada Avrupa tarz›nda
yenilikler yapmak isteyen Ahmet Pafla “maafllar›n düzenli ödenmesi, emeklilik sisteminin kurulmas› ve Yeniçerilerin birliklere bölünerek kendisinin yetifltirece¤i
subaylar komutas›na girmesi” gibi radikal çözümler önermifl, ancak faaliyetleri
yaln›zca Humbarac› Oca¤›’n›n ›slah edilmesiyle s›n›rl› kalm›flt›. Ocak, Avrupa tarz›nda düzenlenmifl ilk Osmanl› kurumu olmufltur. Fransa ve Avusturya askerî
yöntemlerine göre düzenlenen Ocak’›n üniformalar› da geleneksel Osmanl› giysisinden farkl›yd›. Humbarac› Ahmet Pafla, döneminin çok önemli bir yenili¤ine daha öncülük ederek 1736’da topçu askerlerinin e¤itimi için Hendesehane’yi (Kara
Mühendishanesi) kurmufltu.
Görüldü¤ü gibi I. Mahmut
döneminde özellikle askerî alan›n yenileflmesinde ilk ciddi
ad›mlar at›lm›flt›r. Bunlar›n yan› s›ra I. Mahmut kültürel alanda da pek çok yenili¤e öncülük etmifltir. Bu dönem ‹brahim
Müteferrika’n›n matbaas›na Saray deste¤i sa¤lanm›fl, yazar ve
sanatç›lara çeflitli yard›mlarda
bulunulmufltur. I. Mahmut, ‹stanbul’da Ayasofya, Fatih ve
Süleymaniye Camileri ile Topkap› Saray›’nda kütüphane açt›rarak ülkenin dört bir yan›na
gönderilen görevliler arac›l›¤›yla önemli kitap ve el yazmalar›n› toplatm›flt›r. Osmanl› Devleti’nin ilk kâ¤›t fabrikas› da Polonya’dan kâ¤›t ustalar›n›n getirtilmesinden sonra 1746’da
Yalova’da faaliyete geçmifltir.
‹stanbul’un su meselesinin kökünden çözülerek on y›llarca flehrin su s›k›nt›s› çekmemesi de I. Mahmut dönemi
icraatlar›n›n bir sonucudur.
9
Foto¤raf 1.2
Mühendishanenin
ö¤retim elemanlar›
toplu hâlde
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
Yap› Kredi Kültür
Sanat Yay›nc›l›k,
‹stabul 1999.
III. Mustafa Dönemi (1757-1774)
I. Mahmut’un 1754’te vefat›ndan sonra tahta 55 yafl›ndaki kardefli III. Osman geçmiflti. K›sa süreli hükümdarl›k döneminde iç ve d›fl politikada kayda de¤er bir geliflme sergileyemeyen III. Osman’›n 30 Ekim 1757’de ölümünden sonra Osmanl›
taht›na 41 yafl›ndaki III. Mustafa geçmiflti. Sultan’›n dönemin Sadrazam› Mehmet
Rag›p Pafla ile birlikte izlemifl oldu¤u bar›flç›, dengeli ve tutarl› politika neticesinde
Hazine gelirleri art›r›ld›; vak›flara, t›marlara ve iltizamlara s›k› denetim getirildi; ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi; Saray masraflar› k›s›ld› ve askerî alanda baz›
yenilikler yap›ld›.
Ancak Rag›p Pafla’n›n 1763’te ölümünden sonra bar›fl ortam› 1768 Osmanl›-Rus
savafl›yla sona erdi. Rusya’n›n Lehistan’› iflgal etmesi üzerine Osmanl› Devleti Rusya’ya sert bir nota göndermifl ve Rusya’n›n geri çekilmemesi üzerine Osmanl›-Rus
savafl› bafllam›flt›. Osmanl› ordusunun yenilgisiyle sonuçlanan bu savafl 1774’te
Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile sona erdi. Küçük Kaynarca Antlaflmas› Osmanl›
Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤› en a¤›r ikinci antlaflmad›r. Antlaflma Osmanl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alan›nda ald›¤› en
büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerleflmifl ve Osmanl›’n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur. Ruslar antlaflSIRA S‹ZDE
ma hükümlerine göre ‹stanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma hakk›
da elde etmifltir. Bu antlaflmayla ayn› zamanda ‹stanbul’da daimi bir elçilik ve istedikleri flehirlerde de konsolosluk açma hakk›na sahip oluyordu. Rus ticaret
BoD Ü fi Ügemilerinin
NEL‹M
¤azlardan geçifli serbest hâle gelirken antlaflma hükümlerine göre Osmanl›lar Rusya’ya üç y›lda 4 milyon ruble (on befl bin kese) savafl tazminat› ödemeyi de kaS O R U
bul ediyordu.
Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl› Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤›
D ‹ K K A T en a¤›r ikinci antlaflmad›r. Antlaflma Osmanl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alan›nda ald›¤› en büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle
Karadeniz’e
yerleflSIRA
S‹ZDE
mifl ve Osmanl›n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
10
Osmanl› Devleti, Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile K›r›m’› kaybetmekle birlikte
K›r›m tatarlar›n›n dinî meselelerini vesile ederek bölge ile ba¤›n› devam ettirmeye
çal›flacakt›. Küçük Kaynarca Antlaflmas›, Rus ordusunun Osmanl› topraklar›ndan
çekilmesini sa¤lam›flsa da Osmanl› Devleti aç›s›ndan bedeli çok a¤›r olmufltu. Çar
Petro döneminden bu yana orduyu Avrupa tarz›nda yenileyen Ruslar karfl›s›nda
al›nan bu yenilgi, Osmanl› devlet adamlar›na ordunun ayn› flekilde bir yenileflmeye kaç›n›lmaz ve h›zl› bir flekilde ihtiyac› oldu¤unu bir kez daha gösterdi.
SIRA S‹ZDE
1
Osmanl› Devleti’nde
XVIII. as›rdan itibaren hemen her döneminde idari, mali, askerî ve
SIRA S‹ZDE
kültürel alanlarda yenilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n kal›c› olmam›fl, devleti ve toplumu dönüfltürememifltir. Sebeplerini tart›fl›n›z?
I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789)
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
S O R U
Sultan I. Abdülhamid
döneminde askerî alanda h›zl› bir yenileflme hareketi bafllam›fl ve bu hareket, III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinin yeniliklerine temel oluflturmufltur. Bu dönemde Humbarac› Ahmet Pafla’n›n askerî alanda yapt›¤› düzenleD‹KKAT
melere benzer flekilde yenilikler yapan bir baflka ismin faaliyetleri öne ç›km›flt›r.
Aslen Macar olan Fransa do¤umlu Baron François de Tott 1755’te ‹stanbul’a gelSIRA
S‹ZDE dönerek burada çeflitli görevler alm›fl ve 1769’da yeniden ‹smifl, 1767’de
Paris’e
tanbul’a gelerek Bo¤az tahkiminde görev yapm›flt›. Sürat Topçular› Oca¤›’n› kuran
Tott, 1771-76
y›llar› aras›nda toplar döktürmüfl, Bo¤az’da kaleler infla ettirmifl ve
AMAÇLARIMIZ
1773’te Mühendishane’yi kurmufltu. Daha sonra Mühendishane-i Bahr-i Hümayun
ad›n› alan Hendesehane, kapsaml› bir askerî okula dönüfltürüldü. Bu dönemde de
Frans›zca askerî
K ‹ T ders
A P kitaplar›n›n tercümesi faaliyetlerine devam edildi ve Yeniçeri Oca¤› iyilefltirilmeye çal›fl›ld›.
‹lim ve sanatseverli¤i bilinen Sultan I. Abdülhamid döneminde kütüphanecilik
faaliyetleriT Eartm›fl
L E V ‹ Z Y ve
O N Medine’ye yazma eserlerden oluflan büyük bir kütüphane
yapt›r›lm›flt›. Bu dönemde Avrupa mallar› karfl›s›nda yerli pazar›n korunmas› amac›yla yerli mal› kullan›m› zorunlu tutulmufltu.
N N
‹ N T E R N E TYenileflme Hareketinin Özellikleri
XVIII. Yüzy›l
III. Ahmet ile bafllay›p I. Abdülhamid dönemine kadar süren 18. yüzy›l Osmanl›
yenileflme hareketi, her ne kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dönemi’nin
MAKALE
köklü dönüflümlerine
kaynakl›k etmiflse de yap›ld›klar› devirde büyük ilerlemeler
kaydedilememiflti. 18. yüzy›l yenileflmesiyle Osmanl› Devleti’nin gerilemeden kurtulamam›fl olmas›n›n nedenleri, bu yüzy›lda yap›lan yeniliklerin niteli¤i ile do¤rudan iliflkidir. Lale Devri ile Osmanl› Devleti yönünü Avrupa’daki geliflmelere dönmüfl, yeni müesseselerin kurulmas›ndan ziyade fonksiyonlar›n› tümüyle kaybetmifl
olan eski müesseselerin ›slah›na çal›fl›lm›flt›r. Bu amaçla Avrupa’dan pek çok uzman getirilmifl, ancak bunlar içinde iflinin ehli oldu¤u gibi olmayanlar da yer alm›flt›r. Yap›lan ›slahatlar kiflilerle s›n›rl› kalm›fl, kiflilerin görevden ayr›lmas› ile bu ›slahatlar da sona ermifltir.
OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI
III. SEL‹M VE N‹ZAM-I CED‹T
I. Abdülhamid’in saltanat›n›n son iki y›l›na 17 A¤ustos 1787’de bafllayan Osmanl›Rus savafl› damgas›n› vurmufltur. Rusya ile ittifak antlaflmas› olan Avusturya da 9
fiubat 1788’de Osmanl›ya savafl ilan etmiflti. 1789’da, 25 bin sivil halk›n Özi’de Ruslar taraf›ndan katledilmesi ve savaflta al›nan baflar›s›zl›k haberleri üzerine inme
11
hastal›¤› sonucunda I. Abdülhamid 7 May›s 1789’da vefat etti. Osmanl›-Rus ve Osmanl›- Avusturya savafllar›n›n büyük bir h›zla Osmanl› aleyhine sürdü¤ü 1789 y›l›nda tahta III. Selim geçti. III. Selim ilk olarak 31 Ocak 1790’da Prusya ile bir ittifak yaparak Avusturya’y› zor duruma soktu. Avusturya’n›n Osmanl› ile savaflta galip gelerek güçlenmesini istemeyen Prusya, Avusturya ile bir antlaflma yaparak
Avusturya’n›n savafl› sona erdirmesini sa¤lad›. Osmanl›lar›n Avusturya ile 4 A¤ustos 1791’de yapt›¤› Zifltovi Antlaflmas› ile Osmanl›-Avusturya savafl› sona erdi. Bu
antlaflma ile Osmanl›lar Belgrat dâhil savafl öncesindeki s›n›rlar›na döndü. Avusturya’n›n savafltan çekilmesi müttefik Rusya’y› zor duruma sokmuflsa da Rus ordusunun en son Maçin’de elde etti¤i baflar› üzerine Osmanl› Devleti bar›fl istemek zorunda kald›. 10 Ocak 1792’de imzalanan Yafl Antlaflmas› ile Osmanl›lar K›r›m’› ele
geçirme ümidini tamam›yla yitirdi. Bu antlaflmayla Osmanl› Devleti Kafkasya’daki
nüfuz bölgelerinde de gerilemifltir.
III. Selim, Zifltovi Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan hemen sonra yenileflme hareketine h›z verdi. Avusturya’ya elçi olarak gönderilen Ebubekir Rat›p Efendi,
1791’de Viyana’dan döndükten sonra Avrupa’daki askerî ve sosyal hayat› anlatan
500 sayfal›k Sefaretname’sini Sultan’a sundu. III. Selim, 1791 sonbahar›nda çeflitli
kesimlerden seçilmifl 22 kifliden “devletin zaaflar› ve al›nmas› gereken önlemleri”
içeren layihalar (raporlar) istedi. Haz›rlanan Bu layihalardaki görüfllerin ortak noktas› “askerî alanda yenileflme yap›lmas›n›n zarureti” idi. Layihalarda askerlik alan›n›n yan› s›ra mali, idari, toplumsal ve iktisadi meselelerden de bahsedilmekteydi.
Çözüme yönelik olarak ise Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne dönme zorunlulu¤u,
eski kurumlar›n tümüyle tasfiye edilmesi ve Yeniçeri Oca¤›’n›n yenilenmesi gibi
görüfller öne sürülmüfltür. III. Selim bu görüfller çerçevesinde “Nizam-› Cedit (Yeni
Düzen)” ad› verilen ›slahat hareketine bafllad›. Ne var ki bu dönemki yeniliklerde
zorunlu olarak askerî alana a¤›rl›k verilmesi, Nizam-› Cedit hareketinin ordunun düzenlenmesine yönelik bir hareket olarak anlafl›lmas›na yol açt›. Oysa Nizami
Cedit hareketi siyasi, iktisadi, sosyal ve askerî alan› kapsayan bir
hareketti. Nitekim merkezî otoritenin güçlendirilmesi ve devletin
sars›lan iktidar›n›n sa¤lamlaflt›r›lmas› amac›yla ç›kar›lan birtak›m
kanunnamelerle idari, adli ve
sosyal alanda yeni bir düzen kurulmaya çal›fl›ld›. Bunlardan baflka Nizam-› Cedit hareketiyle “Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›, uleman›n nüfuzunun k›r›lmas›, fleyhülislamlar›n siyaseti yönlendiren fetvalar›na son verilmesi, Avrupa’n›n ilim, sanat, askerlik, ziraat, ticaret ve medeniyet hayat›nda yapt›klar› yeniliklerin Osmanl› Devleti’nde de uygulanmas›” amaçland›.
Resim 1.1
Hippolite
Berteau’un
ya¤l›boya
tablosunda II.
Selim
III. Selim Osmanl›
Devleti’nin
kurtuluflunu
hemen her sahada
ça¤›n gereklerine
ayak uydurarak
modernleflmede
gören ayd›n ve
sanatkâr bir
padiflaht›r.
Kaynak: TSM Tablo
Galerisi
12
Askerî Alanda Yenilikler
III. Selim dönemi, Nizam-› Cedit hareketinde Avrupa tarz›nda bir ordunun kurulmas› ve eski askerî kurumlar›n modernlefltirilmesi amaçland›. Eski askerî kurumlar›n modernlefltirilmesi maksad›yla önce idari ve askerî ifller birbirinden ayr›ld›. Askerlikle ilgisi olmayanlar Yeniçeri Oca¤›’ndan ç›kar›ld›. Ocaklar›n k›fllalar› geniflletilerek askere sürekli talim yapma zorunlulu¤u getirildi. Askerlerin ücretleri art›r›larak, dirliklerin saray gözdeleri yerine askere verilmesi karar› al›nd›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kay›tl› mevcudu yar›ya düflürülerek 30 bine indirildi. Yeniçerilere Avrupa tüfekleri ve askerî malzemeleri ile her birime bu tüfekleri kullanabilen sekiz asker
verildi. Yenileflme hareketinin baflar›l› oldu¤u topçu, humbarac›, la¤›mc›, top-arabac› ocaklar›ndaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu askerlere k›fllada kalma
zorunlulu¤u getirildi. Yeniçeri Oca¤›’n›n ›slah› için al›nan tedbirlerden biri de üç
ayda bir tahsil edilen ve tahvil gibi kullan›lan Yeniçeri esamilerinin/ulufe (maafl)
al›m sat›m›n› önleyerek Yeniçeri olmayanlar›n bu esamilere sahip olmas›n› engellemekti. Çünkü esamilerin siviller eline geçmesi, Oca¤›n çeflitli flah›s ve gruplar›n
ç›karlar› do¤rultusunda yönlendirilmesini ve baz› suiistimallere u¤rat›lmas›n› beraberinde getirmiflti. Ancak ço¤unlu¤u zaten savafla gitmeyen, esnafl›k yapan, rahata al›flm›fl Yeniçeriler k›sa bir zaman sonra “talimin gavur ifli” oldu¤unu söyleyerek yeni usul çerçevesinde talim yapmay› reddettiler.
Eski kurumlar›n ›slah› çal›flmalar›n›n yan›s›ra Avrupa tarz›ndaki yeni ordu ise
Nizam-› Cedit ad›yla 24 fiubat 1793’te kuruldu. Bu ordunun bafl›na Sadaret eski
Kethüdas› Mustafa Reflit Efendi getirildi. Fransa ve ‹sveç’ten getirtilen subaylar›n
yönetimindeki Nizam-› Cedit ordusunun kuruluflunda 1602 er ve 27 subay mevcudu bulunmaktayd›. Nizam-› Cedit ordusuna ba¤l› olarak 23 Kas›m 1799’da farkl› k›yafetleri olan yeni bir birim daha eklendi. Ordunun 1802’de mevcudu 9263 er ve
27 subaya yükselmiflti. 1806’da ise mevcut iyice art›r›larak 22.685 er ve 1590 subaya ç›kar›ld›. Bu askerlerin yaFoto¤raf 1.3
r›s› Anadolu’da yar›s› da ‹sNizam-› Cedid Ordusu
tanbul’da istihdam edilmiflti.
talimde.
Nizam-› Cedit ordusunun
‹LK ADIMLAR: Osmanl›
masraflar›n›n karfl›lanmas›
Devleti’nde askerî yenilik
için ‹rad-› Cedit Defterdarl›alan›ndaki ilk at›l›mlar III.
¤› kurulmufltu. Defterdarl›¤a
Selim’in kurdu¤u Nizam-›
Cedid ordusuyla bafllad›. III.
bofl kalan dirlikler, içki, tüSelim’in amac› de¤iflen
tün, kahve gibi mallara kokoflullara uygun olarak ileri
nan vergiler tahsis edildi.
askerî teknikle donanm›fl,
Avrupai tarzda e¤itim
Yeni orduyu ve eski
yapan bir ordu
askerî kurumlar› nitelikli asoluflturmakt›. Bunun için
Fransa’dan uzman istendi.
kerlerle güçlendirmek makAyr›ca bu ordunun
sad›yla 1795’te Mühendishaharcamalar› için ‹rad-›
ne-i Berr-i Hümayun (Kara
Cedid ad›nda bir vergi
getirildi. Ancak bu yeni
Mühendishanesi) kuruldu.
ordunun kurulmas› birçok
Mühendishane’de Frans›z
tepkiye yol açt›. Nizam-›
hocalardan faydalan›ld›. BuCedid ordusu ve III. Selim.
rada Frans›zca zorunlu dil
Kaynak: Tanzimat’tan
olarak okutuldu. Ayr›ca MüCumhuriyet’e Türkiye
Ansiklopedisi, ‹letiflim
hendishane’nin KütüphaneYay›nlar›, ‹stanbul 1985.
si de k›sa zamanda Frans›zca kitaplarla zenginlefltirildi.
13
Bu dönemde donanman›n güçlendirilmesi ve yenilenmesine de büyük önem
verildi. Bu amaçla ilk olarak 1773’te infla edilmifl olan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun’un (Deniz Mühendishanesi) ›slah›na baflland›. 1792- 1803 y›llar› aras›nda
Kaptan-› Derya s›fat›yla donanman›n bafl›nda bulunan Damat Küçük Hüseyin Pafla, terfi ve tayin ifllerini düzene sokarak yolsuzluklar› engellemeye çal›flt›. Donanmaya asker sa¤lanmas› amac›yla Bat› Anadolu Bölgesi’nde yaflayanlara zorunlu
hizmet getirildi. Tersane geniflletilirken Bahriye için bir sa¤l›k teflkilat› kuruldu. Bulafl›c› hastal›klar için karantina uygulamas›na da ilk kez bu dönemde geçildi.
‹dari Alanda Yenilikler
III. Selim devrine kadar Avrupa Devletleriyle iliflkiler bu devletlerin ‹stanbul’daki
elçileri arac›l›¤›yla sürdürülmekteydi. Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde
daimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devlet adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen
çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal› ülkelerSIRA S‹ZDE
le iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak için daimi elçiliklerin
aç›lmas› gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de
Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek
ayD Ü fi Üçok
N E L ‹Osmanl›
M
d›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›n›
tan›malar›na hizmet etti. Böylece Bat›’dan haberdar ve Bat›’ya yönelik küçük bir
S O R U
az›nl›k oluflmaya bafllad›.
Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu.
Devlet
D‹KKAT
adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal› ülkelerle iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak
daimi elçilikSIRA için
S‹ZDE
lerin aç›lmas› gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek çok OsAMAÇLARIMIZ
manl› ayd›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki
fikir ak›mlar›n› tan›malar›na hizmet etti.
N N
K ‹ biçimde
T A P
Anadolu’nun pek çok yerinde ç›kan isyanlar ile devletin etkili
ilgilenememesi sonucunda buralarda bulunan valiler (beyler/ayanlar) ve isyanc›lar (mütegallibe) güçlenmifllerdi. Bundan dolay› III. Selim döneminde merkezî otorite etkiT E L E V ‹ Z YgüçlenmesinON
sini ve gücünü büyük oranda kaybetmiflti. Ayan ve mütegallibenin
de, dar bo¤aza giren Hazine’yi iyilefltirmek için baz› t›marlar›n iltizama verilmesi
etkili olmufltu. Saray bu yolla Hazine’ye para girifli sa¤larken ayanlar›n nüfuzlar›n›n artmas›n› ve tüm Anadolu’ya yay›lmalar›n› engelleyememiflti.
Öte yandan art
‹NTERNET
arda al›nan yenilgiler de Saray’›n itibar kaybetmesine yol açm›flt›. III. Selim, eyalet
idari teflkilat›n› yeniden düzenlemek yoluyla yerel otorite yerine merkezî otoriteyi
güçlendirdi. Eyaletlere tecrübeli ve güvenilir idareciler atad›. Böylece
kad›lar›n göMAKALE
revlerini yapmalar› sa¤land› ve rüflvet almalar› büyük oranda engellendi. T›mar ve
zeamet de yeniden düzenlenerek Hazine’ye gelir sa¤land›.
Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler
III. Selim’e sunulan layihalarda ülkenin ticaret dengesindeki bozulmaya da dikkat
çekiliyordu. ‹thalat›n ihracat›n önüne geçmemesi, memleketin madenlerinin ifllenmesi, ihtiyaç olmayan lüks tüketim eflyalar›n›n ithalat›n›n yasaklanmas›, sikkelerin
de¤erinin düflürülmemesi ve halk›n israftan kaç›nmas› layihalarda öne ç›kar›lan
belli bafll› ticari ve iktisadi önlemlerdi. III. Selim, iktisadi hayat›n ›slah› için önce-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
14
likle gedik (tekel, imtiyaz) usulünü kald›rd›. Tüccar ve esnaf gediklerinin kald›r›lmas›yla serbest hâle getirilen ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi. Böylece Osmanl› sanayi ve ticareti Avrupa’da oldu¤u gibi serbest rekabet ortam›na aç›l›yordu.
Osmanl›-Frans›z Savafl›
Napolyon’un önderli¤inde Frans›z ordusu 1798 y›l›nda M›s›r’a sald›rarak Osmanl›n›n önemli bir vilayeti olan M›s›r’› ele geçirmiflti. Osmanl› ordusunun alm›fl oldu¤u yenilgiler Fransa’ya yaln›z bafl›na karfl› koyamayaca¤›n› gösterdi¤inden Osmanl› devleti ittifak aray›fl›na girdi. Bu maksatla Fransa’ya karfl› 3 Ocak 1799’da Ruslarla, 5 Ocak 1799’da ‹ngiltere ile ittifak antlaflmalar› imzaland›. Böylece y›llarca karfl› karfl›ya gelmifl olan Osmanl› ile Rus ordusu tarihte ilk kez yan yana savafl verecekti. ‹ngiltere ve Rusya, Fransa ile yap›lan 30 A¤ustos 1801 tarihli antlaflma ile Napolyon kuvvetlerini M›s›r’dan ç›kard›. Osmanl›lar M›s›r’da Frans›zlardan kurtulmufltu ancak bu kez de yap›lan ittifak›n karfl›l›¤› olarak ‹ngiltere ve Rusya’n›n a¤›r
istekleriyle yüz yüze kalm›flt›. ‹ngiltere, Frans›zlar› bölgeden ç›karmak bahanesiyle girdi¤i M›s›r’a yerleflmek niyetindeydi. Rusya ise bir yandan Ege adalar› ve Mora’daki Hristiyan ahaliyi Osmanl› aleyhine k›flk›rtarak buralar› ele geçirme hesaplar› yap›yordu; di¤er yandan da Bo¤azlardan kal›c› olarak geçifl hakk› alman›n peflindeydi. Bu tehlikeli durumda Osmanl› devlet adamlar› çareyi yeniden Avrupa’da
pek çok baflar› kazanan Fransa ile ittifakta bularak 25 Temmuz 1802’de Fransa ile
Paris Antlaflmas›’n› imzalam›flt›r.
Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl›
Fransa ile yeniden yak›n iliflkiler kuran Osmanl›lar, ‹ngilizlerin M›s›r üzerindeki hesaplar›n› bofla ç›karmak maksad›yla bölgedeki otorite bofllu¤unu doldurmak için
Temmuz 1805’te Mehmet Ali Pafla’y› M›s›r’a vali olarak atad›. Bu arada ittifak›n sona ermesi nedeniyle Bo¤azlar’›n Rus savafl gemilerine kapanmas› iki devlet aras›nda gerginlik ç›kmas›na yol açm›flt›. Osmanl›n›n Bo¤azlar’› Rusya’ya kapatmas›,
Rusya ile ittifak hâlinde olan ‹ngiltere’nin de Osmanl›’ya karfl› tutum almas›na neden oldu. ‹ngiltere ayr›ca Osmanl›-Frans›z yak›nlaflmas›ndan son derece rahats›z
olarak Osmanl› Devleti üzerindeki Frans›z nüfuzuna son verilmesini istiyordu. III.
Selim bu iki devletin isteklerini baflta kabul ettiyse de Napolyon’un Prusya’da zafer kazanmas› üzerine karar›ndan döndü. Bu geliflme üzerine Rusya ‹ngiltere’nin
deste¤iyle Ekim 1806’da Memleketeyn’i (Hotin ve Bender kaleleri) iflgal etti. Bunun üzerine Osmanl› Devleti her iki devlete karfl› savafl açt›. ‹ngiliz donanmas› 18
fiubat 1807’de Bo¤az’dan geçerek ‹stanbul k›y›lar›na kadar geldi. Ancak 1 Mart’ta
geri dönmek zorunda kald›. ‹ngilizler ‹skenderiye’de de Mehmet Ali Pafla taraf›ndan yenilgiye u¤rat›larak 1807 Eylül’ünde bölgeden çekilmeye bafllad›.
Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu
III. Selim’in Nizam-› Cedit hareketi eski düzenden flahsi ç›karlar› olan kifli ve gruplar taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›flt›. Dünyan›n en kuvvetli askerî say›lan Osmanl›lar›n Avrupal›lardan askerî usul ö¤renmesi ve Avrupa elbiselerini giymesi elefltirilerin oda¤›na yerlefltirilmiflti.
Mevcut düzenden faydalananlar aras›nda subaylar, ‹stanbul’un orta ve yüksek
tabakas› ile merkezî hükûmete kafa tutmaya bafllam›fl olan yerel iktidarlar (ayan,
voyvoda, mütegallibe vb.), yüksek memurlar ve baz› din adamlar› bulunuyordu.
Hisse senedi durumuna gelmifl olan Yeniçeri ulufelerini sat›n alan baz› devlet ricali, din adam›, Fenerli Rumlar ve Yahudiler ile baz› ‹stanbullular için Yeniçeri Oca-
15
¤› ayn› zamanda bir gelir kap›s› durumuna gelmiflti. Asker ocaklar›n›n yeni bir düzene tabi tutulmas› ile bu gruplar gelirlerinden mahrum kalm›fllard›. Öte yandan
Nizam-› Cedit ordusunun ihtiyaçlar›n›n büyük oranda Avrupa’dan temin edilmesi
de askerî malzeme satan esnaf›n gelirini azaltm›flt›. Merkezî otoritenin zay›flamas›yla güçlerine güç katan yerel iktidarlar/ayanlar da yeni düzenin gelmesiyle Anadolu’daki iktidar bölgelerini büyük oranda kaybedeceklerdi. Yeni düzenden ç›karlar› olumsuz yönde etkilenen bu flah›s ve gruplar›n deste¤iyle Nizam-› Cedit hareketine karfl› olanlar, Karadeniz Bo¤az› kalelerinde topçu olan Kastamonulu Kabakç› Mustafa önderli¤inde isyan ederek ‹stanbul’a do¤ru yürümeye bafllad›lar. Kabakç› Mustafa ‹stanbul’a vard›¤›nda ‹stanbul halk›ndan da büyük destek gördü. ‹syanc›lar 28 May›s’ta III. Selim’den Nizam-› Cedit ordusunun kald›r›lmas›n› ve 11 kiflinin idam›n› istedi. Ertesi gün III. Selim tahtan indirildi ve yerine IV. Mustafa geçirildi. 1808’de de Nizam-› Cedit ordusu la¤vedildi.
Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. SelimSIRA
isyanc›lar›
S‹ZDE bast›rmak
için say›lar› 20.000’i geçen modern nizam-› cedit birliklerini neden kullanmam›fl olabilir?
Tart›fl›n›z
2
II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹
S O R U
(1808-1839)
IV. Mustafa’n›n (1807-1808) k›sa saltanat döneminde III. Selim’in bafllatm›fl oldu¤u yenilikler durdurularak
çok say›da Nizam-› Cedit yanl›s› da
öldürüldü. IV. Mustafa Yeniçeri Oca¤› ile 31 May›s 1807’de bir anlaflma
yapt›. Bu anlaflmaya göre Kabakç›
‹syan›’ndan Yeniçeri Oca¤› sorumlu
tutulmayacak ve buna karfl›l›k Ocak
da devlet ifllerine kar›flmayacakt›. Bu
s›rada öldürülmekten kurtulmay› baflarm›fl olan yenilikçiler Rusçuk Ayan› Alemdar Mustafa Pafla’n›n etraf›nda toplanm›flt›. Yenilikçiler, Rusçuk
Ayan› Alemdar Mustafa Pafla önderli¤inde 10 bin mevcutla ‹stanbul üzerine yürüdü. Alemdar Mustafa Pafla’n›n Saray’a sald›rd›¤› s›rada IV.
Mustafa hal’ edilmesini önlemek
amac›yla III. Selim’i öldürtmüfltü.
Yenilikçilerin Saray’a karfl› elde etti¤i baflar› neticesinde II. Mahmut tahta ç›kar›ld› ve Alemdar Mustafa Pafla
da sadrazam oldu.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Resim 1.2
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Alemdar Mustafa
Pafla
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
AMAÇLARIMIZ
Ansiklopedisi
II,
Yap› Kredi Sanat
Yay›nc›l›k, ‹stanbul
1999.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
MAKALE
Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)
II. Mahmut tahta geçer geçmez ilk olarak merkezî otoritenin sa¤lanmas›na yönelik
icraatlara a¤›rl›k verdi. Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n yönlendirmesiyle
merkezî iktidar› zay›flatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol alt›na al›nmak istendi.
MAKALE
16
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Bu maksatla 29 Eylül 1808’de ayanlar ile Yeniçeri Oca¤›’n›n düzenlenmesi, ayanlar›n hak ve imtiyazlar› ile devlete karfl› sorumluluk ve vazifeleri ve buna karfl›l›k
devletin ayanlara karfl› tutumu konufluldu. Var›lan mutabakat neticesinde 7 Ekim
1808’de ayanlar ile Saray aras›nda Sened-i ‹ttifak belgesi imzaland›. Bu senetle
ayanlar Padiflah’a sadakatlerini ilan ederken Padiflah da ayanlar› koruma sözü vermekteydi. Ayr›ca ayanlar vergileri Saray’›n iste¤i do¤rultusunda toplayacaklar› ve
kendi bölgelerinin d›fl›na el uzatmayacaklar› hakk›nda da teminat vermekteydi.
Ayanlar›n merkeze ba¤l›l›klar›n›n karfl›l›¤› olarak Sadrazam, keyfi davran›fllarda
bulunmayaca¤›n›, ayanlar›n etki ve yönetim alanlar›na kar›flmayaca¤›n› ilan ediyordu. Bu ittifakla ayanlar›n mallar›n›n babadan o¤la geçmesi usulünün Saray taraf›ndan kabul edildi¤i de imza alt›na al›n›yordu. Merkezî otoriteyi güçlendirmek
maksad›yla yerel iktidarlarla imzalanm›fl olan bu senet halk›n genelinin ç›karlar›n›
ilgilendiren maddeler de içermekteydi. Sened-i ‹ttifak’ta vergilerin haks›z ve ezici
olmamas›, reayaya zulmün yasaklanmas›, bir suç ifllenmesi durumunda soruflturma
yap›lmadan ceza verilmemesi gibi kifli haklar›n› korumaya yönelik hükümler bulunmaktayd›. Ne var ki Sened-i ‹ttifak uzun ömürlü olamam›fl, uygulanma f›rsat›
dahi bulamadan imzalanmas›ndan befl hafta sonra Alemdar Mustafa Pafla’n›n öldürülmesiyle tamamen unutulmufltur.
S‹ZDE
Osmanl›SIRA
devlet
adamlar›n›n devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî
otorite aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zamanda, Osmanl›
Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri olaD Ü fi Ü N E L ‹ M
rak kabul edilmektedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkân› bulamam›fl ve kâ¤›t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tariS O otorite
R U
hinde merkezî
ilk kez bu belgeyle s›n›rland›r›lm›flt›r.
Osmanl› devlet
devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî otorite
D ‹ Kadamlar›n›n
KAT
aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zamanda, Osmanl›
Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri olarak kabul edilmekSIRA S‹ZDE
tedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkân› bulamam›fl ve kâ¤›t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tarihinde merkezî otorite ilk kez bu belgeyle s›n›rland›r›lm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
N N
‹ngiltere ve Rusya ile ‹liflkiler: Bu dönemde Avrupa’da yaflanan olaylar neticeK ‹ T Napolyon
A P
sinde ‹ngiltere,
ordular› karfl›s›nda yaln›z kalm›fl ve yeni ittifak aray›fllar›
içine girmiflti. ‹ngiltere 1807’den beri savafl hâlinde bulundu¤u Osmanl› ile bar›fla yöneldi ve iki devlet aras›nda 5 Ocak 1809’da Kal’a-y› Sultaniye Antlaflmas› imzaland›.
T E L Eile
V ‹ Z‹ngilizler
YON
Bu antlaflma
daha önce itiraz ettikleri Bo¤azlar›n Ruslara kapat›lmas›
hükmünü de kabul ediyordu. 1806’dan beri süren Osmanl›-Rus savafl› ise Osmanl›
ordular›n›n yenilgisiyle sonuçlanm›flt›. ‹ki devlet aras›nda 28 May›s 1812’de imzalanan Bükrefl Antlaflmas› ile Prut Nehri-Tuna a¤z› Osmanl›-Rus s›n›r› olarak kabul edi‹NTERNET
lirken Osmanl› Devleti S›rplara imtiyaz verilmesini de kabul etti.
S›rp ve Rum ‹syanlar›: Balkanlar’da ilk milliyetçi isyan S›rbistan’da ç›km›flt›.
Osmanl›-Rus savafl› sürerken Ruslar S›rp isyanlar›n› teflvik etmifltir. Osmanl› DevleMAKALE
ti Ekim 1813’te S›rp isyanlar›n› kontrol alt›na almay› baflard›. Ancak Rusya’n›n deste¤iyle 1815 Temmuz’unda yeniden bafllayan isyanlar neticesinde Osmanl› Devleti 1816’da S›rplara özerk bir prenslik statüsü vermek zorunda kald›. S›rplara verilen statü, Ruslarla 7 Ekim 1826’da imzalanan Akkerman ve 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaflmalar›nda tasdik edildi. Eylül 1830’da ise özerk S›rbistan’›n kurulmufl oldu¤u ilan edildi.
Ruslar yaln›zca S›rplar› de¤il Rumlar›n da Osmanl› Devleti’ne karfl› isyanlar›n›
k›flk›rt›p destekledi. fiubat 1821’de Rus Çar›’n›n Rum as›ll› ye¤eni ‹psilanti taraf›ndan ilk isyan hareketi Eflak’ta bafllat›ld›. ‹kinci isyan hareketi bir ay sonra Mart
1821’de Mora’da patlak verdi. Mora ‹syan› k›sa zamanda yay›larak Nisan ay›nda orta ve güney Yunanistan’a kadar geniflledi. Osmanl› Devleti’nin Mora ‹syan›’n› bast›rmakta gösterdi¤i baflar›s›zl›k üzerine Avrupa devletleri harekete geçerek Osmanl› aleyhine propaganda faaliyeti yürütmeye bafllad›. Osmanl›lar isyan› bast›rabilmek için M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemek zorunda kald›. Mehmet
Ali Pafla kuvvetleri Mora’da büyük baflar› elde ettiler. Ancak isyan bast›r›lmak üzere iken Ruslar›n savafl tehdidinde bulunmalar› üzerine Osmanl›lar 7 Ekim 1826’da
Akkerman Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kald›. Bu s›rada ‹ngiltere ve Rusya
Yunanl›lara ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›rmak üzere 1827 Nisan’›nda bir protokol imzalam›fl, Fransa ise Temmuz ay›nda bu protokole ifltirak etmiflti. Bu üç devletin Osmanl› aleyhine imzalam›fl olduklar› protokolü Osmanl› Devleti iç ifllerine müdahale olarak de¤erlendirip protesto etti. Bunun üzerine müttefik donanmalar› 20 Kas›m 1827’de Navarin Liman›’nda bulunan Osmanl› donanmas›na bask›n yaparak
donanmay› yakt›. Avrupal› devletlerin bask›s› neticesinde 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Yunanl›lar›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmek
zorunda kald›. Söz konusu askerî baflar›s›zl›klarda Haziran 1826’da kald›r›lan Yeniçeri Oca¤› dolay›s›yla ortaya ç›kan askerî zaaf›n etkisi aç›kt›r.
M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan›
Kavalal› Mehmet Ali Pafla, Padiflah’a ba¤l› olarak yürüttü¤ü M›s›r idaresinde zamanla neredeyse ba¤›ms›z bir iktidar oda¤› hâline geldi. 1811’de Kölemen beylerini ortadan kald›rarak tüm M›s›r’a hakim oldu. 1818’de Vahhabi ‹syan›’n› bast›rarak Basra Körfezi’ni ele geçirdi. 1820’de M›s›r’›n yan› s›ra Arabistan ve Sudan’a da
hakim bir güç durumundayd›.
Mehmet Ali Pafla’n›n k›sa bir zaman içinde askerî alanda göstermifl oldu¤u bu
baflar› M›s›r’da bafllatm›fl oldu¤u yenilik hareketiyle do¤rudan iliflkiliydi. Nizam-›
Cedit’ten etkilenerek Nizamiye ad›n› verdi¤i, Avrupa tarz›nda bir ordu kurmufltu.
Nizamiye’de Napolyon ordusundan ayr›lma, iflsiz kalm›fl subaylardan yararland›.
Bu ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak maksad›yla iktisadi alanda birtak›m yenilikler
yapt›. ‹ltizam ve vak›f arazilerinden a¤›r vergiler yoluyla Hazine’ye para aktarmaya
bafllad›. 10 y›l içinde bu yöntemle tüm M›s›r topraklar›n› devlet arazisi hâline getirdi. Pamuk ekimini özendirerek M›s›r tar›m›n› canland›rmay› baflard›. Pamuk, hem
önemli bir ihraç ürünü hâline geldi; hem de ülkede kurulan fabrikalarda ifllenmeye bafllanarak M›s›r’da yerli sanayinin oluflturulmas›na çal›fl›ld›. Bu yenilikler neticesinde M›s›r’›n geliri 1805’te 13 bin kese iken 1809’da 35 bin keseye ve k›sa bir
zaman sonra da 400 bin keseye yükseldi. M›s›r, ‹stanbul’a y›lda 12 bin kese vergi
gönderecek kadar güçlü bir ekonomiye ulaflt›. Mehmet Ali Pafla bu yeniliklerden
baflka 1829’da Vekayi-i M›sriyye ad›yla M›s›r’›n ilk resmî gazetesini ç›kard› ve Avrupa’ya pek çok ö¤renci göndererek bir de t›p okulu açt›.
Mehmet Ali Pafla, M›s›r’da yürüttü¤ü yenilik hareketi sayesinde ekonomiyi düzeltmifl, gelirleri büyük ölçüde art›rm›fl, modern ve güçlü bir ordu kurarak donanmas›n› da gelifltirmiflti. M›s›r’›n yükseliflte oldu¤u bu tarihlerde ba¤l› bulundu¤u
merkez, Osmanl› Devleti, yenilik çabalar›na ra¤men büyük devletlerle ve iç isyanlarla bo¤uflarak zay›fl›yor, kudretini kaybediyordu. Osmanl›lar Mora ‹syan›’n› bast›rmak üzere Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemifl ve Mehmet Ali Pafla’n›n kuvvetleri burada büyük bir baflar› kazanm›flt›. Mora baflar›s›na karfl›l›k Suriye’yi isteyen
17
18
Mehmet Ali Pafla’ya sadece Girit verildi. Bu olaylar ‹stanbul ve M›s›r aras›nda gergin bir dönemin bafllamas›na sebep olmufltu. Osmanl› ordusunun Rus seferini 12
bin kiflilik bir kuvvetle takviye edece¤i sözünü veren Mehmet Ali Pafla yaln›zca 25
bin kese alt›n vermekle yetinince gerginlik t›rmanmaya bafllad›. 20 Ekim 1831’de
Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Pafla kumandas›ndaki 35 bin mevcutlu M›s›r ordusu Suriye’ye do¤ru yola ç›kt›.
Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›: ‹stanbul ile anlaflmaya yanaflmayan Mehmet
Ali Pafla ve ‹brahim Pafla için Saray, idam ferman› ç›kard›. Ancak Suriye’yi ele geçiren M›s›r ordusu Anadolu’ya do¤ru ilerlemeye devam etti. Kütahya’ya kadar ulaflan ‹brahim Pafla, 2 fiubat 1833’te k›fl› Bursa’da geçirmek için II. Mahmut’tan izin
istedi. Ard›ndan Adana’y› isteyen ‹brahim Pafla, bu teklifin kabul edilmemesi hâlinde ordusunun ‹stanbul’a yürüyece¤i tehdidinde bulundu. Osmanl› devlet adamlar›, tehlikenin bu kadar yaklaflm›fl olmas› nedeniyle yard›m aray›fl› içine girdiler.
Fransa Mehmet Ali Pafla’y› destekliyordu; ‹ngiltere ise o s›ralarda Avrupa siyasetine ve kendi iç meselelerine yo¤unlaflm›flt›. Rusya Osmanl›n›n yard›m isteyebilece¤i tek kuvvet durumunda idi. 5 Nisan 1833’te bir Rus filosu Mehmet Ali Pafla
kuvvetlerine karfl› koymak üzere Beykoz’a asker ç›kard›. Bunun üzerine Rusya’n›n Osmanl› ile yapt›¤› ittifak neticesinde elde edecekleriyle daha da güçlenmesini istemeyen ‹ngiltere ve Fransa dikkatini Mehmet Ali Pafla’ya çevirdi. Mücadeleye büyük devletlerin de dahil olmas› neticesinde 8 Nisan 1833’te ‹brahim Pafla ile Kütahya’da anlaflmaya var›ld›. Buna göre ‹brahim Pafla’ya Cidde, fiam, Halep valilikleri ile Adana muhass›ll›¤›, Mehmet Ali Pafla’ya ise M›s›r’dan baflka Girit
Valili¤i veriliyordu.
‹brahim Pafla ile anlaflma sa¤lanm›fl olmas›na ra¤men II. Mahmut M›s›r’›n yak›n
gelecekte yeni bir tehlike arz etmesi ihtimaline karfl› Rusya ile 8 Temmuz 1833’te
sekiz y›ll›k bir ittifak ve yard›m anlaflmas› olan Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›’n› imzalad›. Bu antlaflmayla Ruslar yeni bir sald›r› durumunda Osmanl›ya yard›ma geleceklerdi. Bunun karfl›l›¤› olarak ise Bo¤azlar Rusya’ya aç›l›yordu. ‹ngiltere ve Fransa’n›n Bo¤azlar’›n statüsündeki bu de¤iflikli¤i kabul etmeyeceklerini ilan etmesi
yeni bir kriz yaratm›flt›. Kriz, Rusya’n›n antlaflmayla elde etti¤i haklar› Avusturya ile
paylaflmay› kabul etmesiyle sona erdirildi.
Böylece Osmanl› Devleti yaln›z Rusya’n›n de¤il di¤er Avrupa ülkelerinin de
müdahalesine aç›k bir hâle geliyordu. II. Mahmut M›s›r meselesini nihai olarak sona erdirebilmek maksad›yla ‹ngiltere’nin de deste¤ini almay› zorunlu
görmüfl ve bu maksatla 16 Eylül 1838’de Osmanl›- ‹ngiliz Ticaret Antlaflmas›’n›
(Balta Liman› Antlaflmas›) imzalam›flt›. Bu antlaflma ile ‹ngilizlere kapitülasyonlar›
dahi aflan iktisadi imtiyazlar sunuluyordu. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl›
Devleti kendi tüccarlar›na bile vermedi¤i imtiyaz› ‹ngiliz tüccarlar›na veriyor, onlar› iç gümrüklerden muaf tutuyordu. Belirli ürünlerde kurulan devlet tekeli (yed-i
vahit) de bu antlaflmayla tamamen kald›r›l›yordu. Gerçi Osmanl› devlet adamlar›
yed-i vahit usulünü kald›rmay› M›s›r ekonomisini geriletmek maksad›yla kabul etmiflti; ancak bir süre sonra bu önlem bizzat Osmanl› ekonomisini zarara u¤ratacakt›. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl› ülkesi aç›k bir pazar hâline getirilirken devletin Avrupal› devletlere iktisadi ba¤›ml›l›k süreci de bafllam›fl oldu.
SIRA S‹ZDE
3
‹ngiltere’ye ve
takip
eden y›llarda di¤er bat›l› ülkelere verilen bu ekonomik ayr›cal›klar›n
SIRA
S‹ZDE
K›r›m Savafl› sonras›nda al›nan d›fl borçlar ile devletin yar› sömürge hâline gelmesinde ve
y›k›lmas›ndaki etkilerini tart›fl›n›z
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
19
II. Mahmut Devri Yenilikleri
III. Selim’in yolundan giden II. Mahmut da yeniliklerine askerî alandan bafllam›fl ve
14 Ekim 1808’de Sekban-› Cedit Oca¤›’n› kurmufltu. Ocak k›sa zamanda 10 bin kiflilik bir kuvvete ulafl›rken II. Mahmut donanma ve di¤er ocaklar›n ›slah› için de
pek çok tedbir ald›. Yeniçerilerin talimlerden kaçmamas› için ‹stanbul esnaf›na dahi talim zorunlulu¤u getirildi. Ancak Yeniçeriler yeniden ayaklanarak Alemdar
Mustafa Pafla’y› öldürdüler ve II. Mahmut bu olay üzerine Sekban-› Cedit Oca¤›’n›
da¤›tmak zorunda kald›. Askerî yetersizlik ve baflar›s›zl›klar›na ek olarak her f›rsatta Saray’a karfl› ayaklanma tertibi içinde bulunan Yeniçerilerin uzun zamand›r süren ›slah çabalar›na direniflle karfl›l›k vermeleri, Ocak’›n kald›r›lmas›n› art›k zorunlu hâle getirmiflti. 15 Haziran 1826’da Yeniçeriler son kez isyan ettiler; iki gün sonra 17 Haziran 1826’da köklü ancak uzun zamand›r devlete zarar veren bu askerî
kurum nihayet ortadan kald›r›ld›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› olay› Vaka-i Hayriye olarak adland›r›ld›. Ocak’›n kald›r›lmas›ndan sonra Avrupa ölçüsünde düzenlenmifl, modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye kuruldu.
Foto¤raf 1.4
Asakir-Mansure
birlikleri talimde.
Kaynak:
Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e
Türkiye
Ansiklopedisi,
‹letiflim Yay›nlar›,
‹stanbul 1985.
‹dari ve mali alanda: II. Mahmut devrinde iktisadi alanda da pek çok yenilik
yap›ld›. Vergi sisteminde yeni düzenlemelere gidilerek vilayet vergilerinin merkeze
aktar›lmas› sa¤land›. 1834’te Evkaf Vekâleti kurularak vak›f gelirleri merkeze aktar›ld› ve tüm devlet gelirlerinin yüzde 70’i modern ordunun ihtiyaçlar› için tahsis
edildi. Bu dönemde idari alanda yap›lan yeniliklerle modern bir devlet teflkilat› ve
bürokrasisinin kurulmas› yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Avrupa tarz›nda düzenlenen yeni devlet teflkilat›nda eski müesseseler kald›r›larak yeni müesseseler oluflturuldu. 30 Mart 1838’de al›nan kararla sadrazaml›k kurumu Baflvekâlet ad›n› ald›. Adli iflleri yürütmek üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye, idari iflleri yürütmek üzere Dar-›
fiûra-y› Bâb-› Âli ve askerî iflleri yürütmek üzere Dâr-› fiûra-y› Askerî kuruldu.
1838’de ziraat, ticaret, sanayi ve bay›nd›rl›k ifllerini yürütmek üzere de yeni meclisler aç›ld›.
20
E¤itim ve sosyal alanda: II. Mahmut askerî ihtiyaçlar do¤rultusunda e¤itim alan›nda da pek çok yenilik yapt›. 1826’da ilk kez dört ö¤renci e¤itim görmek için Avrupa’ya gönderildi. K›sa bir zaman sonra Avrupa’ya gönderilen ö¤renci say›s› 300’e
ç›kar›ld›. 1827 y›l›nda aç›lan t›p okuluyla ordu için hekim ve cerrah yetifltirilmesi
sa¤land›. Avrupal› eserlerin Türkçeye tercümesi faaliyetleri bu dönemde de devam
etti. 1831’de Muzika-i Hümâyûn ve 1834’te Mekteb-i Ulûm-› Harbiye ad›yla Frans›z
modelinde iki yeni okul aç›ld›. Bundan baflka ilk ve orta seviyede devlet memuru
yetifltirmek amac›yla Mekteb-i Maarif-i Adli ve Mekteb-i Ulum-› Edebi aç›ld›. ‹stanbul ile s›n›rl› olmak kayd›yla bu dönem ilkö¤retim zorunlu hâle getirildi.
II. Mahmut’un yenilikleri sosyal alanda da kendini göstermiflti. 1815’te Saray
Topkap›’dan Dolmabahçe’ye tafl›narak eski saray usullerinde pek çok de¤ifliklik
yap›ld›. Art›k Avrupal› gibi pantolon giymeye bafllayan Osmanl› Sultan›, Avrupal›
tarzda protokolleri de yerine getirerek yurt içinde inceleme gezilerine ç›kmaya
SIRA S‹ZDE
bafllad›. 1828’te askere, 3 Mart 1829’da ç›kar›lan k›yafet nizamnamesiyle ulema d›fl›ndaki tüm sivillere fes giyme zorunlulu¤u getirildi. Bu nedenle 1830’da Tunus’tan
getirtilen ustalara
Feshane kurduruldu. ‹lk Türkçe Osmanl› gazetesi olan
D Ü fi Ü N E L ‹Eyüp’te
M
Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus
say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yenilikler de II. Mahmut
S O R U
döneminde gerçeklefltirildi.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K K A Tgazetesi olan Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n
‹lk Türkçe Osmanl›
hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yenilikler de II. SIRA
Mahmut
döneminde gerçeklefltirildi.
S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
N N
4
1828’de askere
SIRA1829’da
S‹ZDE sivillere getirilen Fes giyme zorunlulu¤u toplum tepkisi bak›m›ndan ‹nk›lapAMAÇLARIMIZ
tarihimizdeki hangi olay› ça¤r›flt›r›yor, tart›fl›n›z
fi Ü N E L ‹ M
Osmanl›D Üyenileflme
hareketi tarihinde, en büyük baflar›lar II. Mahmut döneminK
‹
T
A
P
de elde edilmifltir. Ancak buna ra¤men II. Mahmut devrinde Osmanl› Devleti büS O R U kaybetmifltir. Bu dönemde -zorunlu da olsa- Osmanl› Devleti’ni
yük oranda toprak
siyasi ve iktisadi alanda büyük zaafa u¤ratan antlaflmalar imzalanm›flt›r. Hünkâr ‹sT E L E V ‹ Z Y Oile
N Rusya ve Avrupa devletlerinin Osmanl› memleketine siyasi
kelesi Antlaflmas›
D‹KKAT
müdahalesine izin verilirken Balta Liman› Antlaflmas› ile ‹ngiltere’ye iktisadi ba¤›ml›l›k süreci bafllayarak Osmanl› ekonomisine a¤›r bir darbe indirilmifltir. ‹ç isSIRA S‹ZDE
yanlar ve d›fl
tehditler ortas›nda Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› Devleti ayr›ca u¤‹NTERNET
raflt›ran ve orduyu zaafa u¤ratan bir tedbir olarak görülmüfltür. Islah edilemeyen,
yenilenemeyen,
idari ve mali problemlere sebep olan bir asker s›n›f›, askerî tedbirAMAÇLARIMIZ
ler ile ortadan
kald›r›lmak
zorunda kal›nm›flt›r.
MAKALE
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
MAKALE
MAKALE
21
Özet
Osmanl› Devleti’nin klasik dönemi genel anlamda Kanuni dönemi ile bitirilse de yüzy›l›n sonuna kadar fetihler devam edebilmifltir. 1571’de K›br›s’›n fethi tamamlanm›fl, 1574’te Tunus al›nm›flt›r. Do¤uda ‹ran ile s›n›rlar 1639’da Kasr› fiirin anlaflmas›yla netlefltirilmifltir.
1656’da Limni ve Bozcaada al›nm›fl, 1669’da Girit fethedilerek deniz sahas›nda da baflar›lar›n devam etti¤i görülmüfltür. 1663’te Uyvar fethedilerek bat›da bugünkü
Slovakya s›n›r›na ulafl›labilmifltir. Ancak bu baflar›lar›n
Köprülü Mehmet Pafla, Köprülü Faz›l Ahmet Pafla gibi
kuvvetli devlet adamlar›n›n yönetiminde gerçeklefltirildi¤ine dikkat edilmelidir. Bu baflar›lara karfl›n ordunun
vurucu güç olma özelli¤ini önemli ölçüde kaybetti¤i
görülmektedir. Bu seferlerin uzun sürmesine paralel
olarak devlet hazinesinin de kaynaklar›n› da son derece zay›flatm›fl oldu¤unun alt› çizilmelidir.
XVI. yüzy›l›n sonlar›ndaki Haçova Savafl›’nda yeniçerilerin savafl sahas›n› terk etmelerinin floku ile olaya bakarak mevcut nizama çeki düzen vermek ihtiyac›n› dillendirmeye bafllayan Osmanl› ayd›nlar› durumu yozlaflma ve bozulma olarak teflhis etmifllerdir. devlet idaresinde köklü uygulamalar›n terk edilmesinin yan› s›ra
askerî teknolojide geri kalm›fll›¤a dikkat çekilmifltir. Ordu mensuplar›n›n do¤rudan yararland›¤› toprak sisteminin bozulmas›, bürokratlar›n günlük ç›karlar›n› gözetmeleri, rüflvetin artmas›, ifllerde kaliteyi gözetmekten
vazgeçilmesinin yan› s›ra temel e¤itim kurumlar› olan
medreselerdeki bozulma gibi temel aksakl›klara dikkat
çekmifllerdir. Gerçekten de asr›n bafl›nda bat› dünyas›nda görülmeye bafllayan co¤rafi keflifler ve bunlar›n ilgili ülkelere mali getirisi, bilim ve sanat alan›ndaki köklü
anlay›fl de¤iflikliklerine mukabil Osmanl› Devleti’nin
bilhassa Fatih döneminden sonra içine girdi¤i “elde edilen baflar›lar›, ç›k›lan zirveyi muhafaza etmek” düflüncesinden kaynaklanan dura¤anl›k bir as›rl›k süre sonunda ülkenin ekonomik, idari ve askerî buhran içine
düflmesine yol açm›flt›r.
Bu dönemde giriflilen ›slahat çabalar›na mukabil devlet
yönetiminin topyekûn bir de¤iflime inanarak sonuna
kadar gitme noktas›na gelmediklerinin alt› çizilmelidir.
Lale çiçe¤i ve so¤an› etraf›nda flekillenen zevk ü sefa
tart›flmalar›na mukabil bu dönemde Avrupa devletlerinin üstünlü¤ünün nedenlerini araflt›rmak ihtiyac›n› hissetmifllerdir. Kültür, sanat, sanayi, tar›m ve ordu konusunda incelemeler yaparak Osmanl› bünyesinde uygulanabilecek aç›l›mlar›n pefline düflülmüfltür. Dokuma
sanayinde Avrupa’ya ba¤›ml›l›¤› azaltmak için yeni imalathaneler aç›ld›¤› gibi yerli mallar›n›n kullan›m› teflvik
edilmifltir. Bilim ve kültür alan›nda tercüme heyetleri
kurularak yabanc› eserlerin tercümeleri bas›lm›fl, Saray›n matbaa ve tercüme olay›na deste¤i artt›r›lm›flt›r.
Nizam-› Cedit dönemi uygulamalar› da Padiflah III. Selim’in problemli konularda devletin önemli bürokratlar›ndan ald›¤› inceleme raporlar› çerçevesinde flekillenmifltir. ‹dari, mali, askerî ve sosyal problemlerin sebep
ve sonuçlar›n› analiz eden bu raporlar›n do¤rultusunda
yeni bir ordu kurulmas›na giriflilmifltir. Bununla ayn›
zamanda Avrupa ülkelerinde ikamet elçilikleri aç›ld›¤›
gibi eyaletlerde devlet otoritesinin sa¤lanmas›na yönelik düzenlemeler gündeme gelmifltir. Madenlerin ifllenmeden ihrac›n›n yasaklanmas›, lüks tüketimden kaç›n›lmas›, illerdeki valiler ve di¤er bürokratlar›n görev sürelerinin belirlenmesi, rüflvet ve adam kay›rman›n önlenmesi, toprak sisteminin ›slah edilmesi gibi temel sorunlara çareler üretilmeye çal›fl›ld›.
Her iki padiflah döneminde devletin askerî ve idari zaaflar›n›n önlenmesine yönelik çabalar ortakt›r. Orduda
yenileflme hareketlerinde yeni birimler kurulmufl, hayatiyetini devam ettirebilmesi için hazine oluflturulmufltur.
III. Selim dönemindeki Nizam-› Cedit ordusuna paralel
olarak II. Mahmud Sekban-› Ceditleri oluflturmufltur.
Toprak sisteminin ›slah› kadar bilim ve kültür sahas›nda da dünyadaki geliflmeleri takip etme ihtiyac› hissedilerek tercüme hareketlerine giriflilmifltir. Avrupa’ya
ö¤renci ve bürokratlar göndererek iki yönlü bir fayda
elde edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Mevcut beklentileri karfl›layamayan yap›lar› rahats›z etmeden yeni birimler oluflturarak eskiyi bunlarla dönüfltürmek beklentisi ise maalesef her iki deneyimde de eski müesseselerin isyan›
sonras›nda yar›m kalm›flt›r. II. Mahmut döneminde
merkezî idare teflkilat›nda gerçeklefltirilen reformlar etkili ve uzun ömürlü olacakt›r. devletin farkl› sahalardaki ifllerini görmek için meclisler aç›lmas›, Avrupa’ya
daha çok say›da ö¤renci gönderilmesi,k›l›k k›yafette
düzenlemeler yap›lmas› gibi ileri hamlelerin ise ancak
Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndan sonra yap›labildi¤i
unutulmamal›d›r.
Frans›z ihtilali’nin sonuçlar›ndan olan milliyetçilik fikrinin çok dil, din ve uluslu Osmanl› Devleti’ndeki etkileri
XIX. asr›n geliflmelerini anlamak aç›s›ndan önemlidir.
Küçük Kaynarca Anlaflmas› ile resmî hüviyet kazanan
din kardeflli¤i vesilesiyle d›fl müdahalelere bu aflamada
milliyet ba¤› da kat›lm›flt›r. ‹ngiltere, Fransa ve Rusya
baflta olmak üzere fiark meselesinde ç›kar sa¤lamak isteyen her devlet bu hususlar› tahrik etmekten geri durmam›flt›r. Rusya’n›n destekledi¤i S›rplar 1813’te girifltikleri isyanlar sonucu 1830’da özerk hâle gelmifllerdir. Ruslar›n yan› s›ra ‹ngilizlerin ve Frans›zlar›n da destekledi¤i
Yunanlar ise 1820-1830 döneminde ayr› bir devlet olarak ortaya ç›kmay› baflarm›fllard›r. Bu ayr›l›klar Osmanl›
Devleti’ni siyaseten ve mali aç›dan zay›flat›l›rken Rusya
Akdeniz’e kolayca aç›lmak, ‹ngiltere ise hâkimiyetini
devam ettirerek Hindistan sömürgesinin ulafl›m emniyetini sa¤lamak hedefini takip ediyordu. 1868’de Süveyfl
Kanal›’n›n aç›lmas› ‹ngiltere için Osmanl› Devleti’nin hayati önemini ortadan kald›rm›flt›r. Bir flekilde Osmanl›
Devleti’nin Rusya veya bir baflka devletin kontrolü alt›na girmemesine çal›flan ‹ngiltere 1877-1878 Savafl›’ndan
itibaren devletin y›k›lmas›na yönelik politikalar› do¤rudan gelifltirmek ve uygulamak noktas›na gelmifltir.
22
Kendimizi S›nayal›m
1. Osmanl› Devletinin 16. yüzy›l›n sonundaki durumunu afla¤›dakilerden hangisi karfl›lar?
a. Zirve
b. Buhran
c. Duraklama
d. Baflar›l›
e. Gerileme
2. K›br›s’›n Osmanl› Devletince fethi hangi padiflah döneminde gerçekleflmifltir?
a. IV. Murat
b. IV Mehmet
c. III. Murat
d. II. Ahmet
e. II. Selim
3. Osmanl› Devleti en parlak zaman›n› hangi padiflah
döneminde yaflam›flt›r?
a. Yavuz Sultan Selim
b. II. Beyaz›t
c. III. Murat
d. Orhan Gazi
e. Kanuni Sultan Süleyman
6. III. Selim Döneminde kurulan ordunun ad› hangisidir?
a. T›marl› Sipahi
b. Kap›kulu Ocaklar›
c. Nizam-› Cedid
d. Yeniçeri Oca¤›
e. Sekban-› Cedid
7. Osmanl› Devleti’nin daimi elçilikleri hangi padiflah
zaman›nda kuruldu?
a. III. Selim
b. II. Mahmut
c. II. Ahmet
d. Abdülmecid
e. I. Abdülhamid
8. Balkanlarda Osmanl› Devletine karfl› ilk milliyetçi isyan› hangi ulus yapm›flt›r?
a. Yunanl›lar
b. Bulgarlar
c. Rumlar
d. S›rplar
e. Macarlar
4. Lale Devri hangi y›llar aras›ndad›r?
a. 1730-1756
b. 1718-1730
c. 1766-1774
d. 1708-1721
e. 1830-1856
9. ‹ngiltere’ye büyük ayr›cal›klar tan›yan Osmanl›-‹ngiliz ticaret antlaflmas› hangi tarihte imzalanm›flt›r?
a. 1939
b. 1827
c. 1731
d. 1536
e. 1838
5. Osmanl› Devletinde ilk Müslüman matbaas›n› kim
kurmufltur?
a. Agah Efendi
b. Damat ‹brahim Pafla
c. ‹brahim Müteferrika
d. fiinasi
e. Abdullah Efendi
10. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmut Döneminde aç›lan okullardan de¤ildir?
a. Mekteb-i Ulum-› Edebi
b. Mekteb-i Maarif-i Adliye
c. Mühendishane-i Bahri Hümayun
d. Mekteb-i Ulum-› Harbiye
e. T›bbiye
23
Okuma Parças›
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄UNUN GER‹LEMES‹
Kanuni Sultan Süleyman, bütün dünyay› kapsayan gücünü, Bender kalesinde 1538 tarihli bir yaz›tta flöyle dile getirmifltir:
Ben, Tanr›’n›n kulu, bu dünyan›n sultan›y›m. Tanr›’n›n inayetiyle ümmet-i Muhammed’in bafl›nday›m.
Ad›na Mekke ve Medine’de hutbe okunan Süleyman’›m
ben. ben Ba¤dat’ta flah, Bizans diyarlar›nda kayser,
M›s›r’da sultan›m. donanmalar›n› Akdeniz, Ma¤rip ve
Hind’e yollayan sultan›m. Macar taht ve tac›n› alan ve
onlar› bir kuluna ba¤›fllayan sultan benim. Voyvoda
Petru baflkald›rd›, ancak at›m›n ayaklar› onu toz eyledi; Bo¤dan’› da fethettim.
Ancak Süleyman’›n son y›llar›nda uluslararas› koflullar Osmanl›lar için elveriflsiz hâle geldi ve Süleyman’›n dünya
hakimiyeti giriflimi belirleyici ilk baflar›s›zl›klarla tan›flt›.
1559’da Cateau-Cambresis Bar›fl›, Avrupa’ya ‹spanyol
üstünlü¤ünü getirmifl, Fransa iç savafla girmifl oldu¤undan bu krall›k Avrupa politikas›nda Osmanl›lar›n bafll›ca müttefiki olmaktan ç›km›flt›. 1565’de Malta baflar›s›zl›¤› ve 1566’da Süleyman’›n son Macaristan seferi, Osmanl›lar›n Orta Avrupa ve Akdeniz’de ilerlemelerinde
bir duraklaman›n bafllang›c›n› simgeler.
1570-1571’de K›br›s’›n fethi Osmanl›lar›n son büyük
askerî baflar›s›d›r. Bu çok iyi tahkim edilmifl adan›n al›nmas›; Akdeniz’deki en güçlü Hristiyan donanmas›n›n
iletiflim hatlar›n›n kesilmesini, adaya büyük bir ordunun götürülüp orada bak›m›n›n sa¤lanmas›n› gerektiriyordu. Kara ordusu ve donanman›n iflbirli¤i ile kazan›lan bu zafer, Osmanl› silahlar›n›n en büyük baflar›s›yd›;
fakat sefer s›ras›nda bir Hristiyan ittifak›n›n oluflmas› da
Osmanl›lar›n büyük korkular›n›n gerçekleflmesiydi.
Don Juan komutas›ndaki güçlü müttefik donanmas›,
Osmanl› donanmas›n› 7 Ekim 1571’de Akdeniz’de o zamana dek yap›lm›fl en büyük deniz savafl›nda yenilgiye
u¤ratt›. Savafla 438 tekne kat›lm›fl, Osmanl›lar iki yüz
otuz gemiden iki yüzünü kaybetmifl, iki yan›n toplam
kay›plar› da elli dokuz bine varm›flt›. Bütün Avrupa bu
büyük zaferi Türk tehlikesinin sonu olarak kutlad›. Üç
y›ll›k bir ittifakla ba¤l› olan ‹spanya, Venedik ve Papal›k ‹stanbul’a do¤rudan do¤ruya bir sald›r› bile düflünür
oldular. Fakat 1572’de K›br›s’a do¤ru yola ç›kt›klar›nda
bir mevsimde infla edilmifl bir Osmanl› donanmas› ile
karfl›laflt›lar. K›fl boyunca bütün Osmanl› tersaneleri,
‹nebaht›’da yitirilen gemileri yeniden yerlerine koymak
için dur durak bilmeden çal›flm›flt›. Bunu gören Venedik, 7 Mart 1573’te Osmanl›larla bar›fl yaparak K›br›s
üzerindeki bütün haklar›ndan vazgeçti ve büyük bir savafl tazminat› ödedi.
1578-1606 aras›nda Osmanl›lar Do¤u’da ‹ranl›larla, Bat›’da Orta Avrupa’da Habsburglarla bir dizi tüketici savafl
yapt›lar. 1578 ve 1590 aras›nda ‹ran savafllar›nda Osmanl›lar, Kafkaslardan Nihavend’e dek ‹ran’›n bütün bat› eyaletlerini ilhak ettiler. 1588’de Osmanl›lar›n Orta Asyal›
müttefiki Özbek Han› Abdullah Horasan’› istila etti. Bu
savafl s›ras›nda Bat› ‹ran’da ordugah›n› Derbend’de kuran Osmanl› komutan› Osman Pafla, kuzey stepleri yoluyla K›r›m’dan askerî yard›m alm›fl, Hazar Denizi’nde de
bir deniz gücü oluflturma girifliminde bulunmufltur. Fakat
‹ran’a K›r›m’dan gönderilen takviyelere Ruslar›n Kuzey
Kafkaslar’da sald›r›s› ve Rus-‹ran diplomatik iliflkilerinin
yinelenmesi Osmanl›lar› endiflelendirmifltir.
Osmanl›lar, Habsburglar›n elinde kalan küçük bir Macar topra¤›n› hep sultana ait olarak görmüfllerdi; 1590
‹ran bar›fl›ndan sonra bu sorunu çözmeye karar verdiler. S›n›r olaylar› iki imparatorlu¤u 1593’de savafla sürükledi. fiafl›rt›c› olaylarla dolu ve uzun süren bu savafl,
dünya koflullar›n›n ne denli Osmanl›lara karfl› geliflmifl
oldu¤unu gösterdi. Papa, Avusturyal›lar için do¤uda
güçlü müttefikler buldu. Bo¤dan, Eflak ve haraçgüzar
Erdel Voyvodas› Osmanl›lara karfl› isyan ederek Avusturya yan›nda savaflt›lar. Öte yandan kara ve denizden
genifl bir cephe boyunca Dinyeper Kazaklar› da sald›r›yordu. Osmanl›lar büyük çaba gösterdiler. ve sultan III.Mehmed’in kiflisel komutas›ndaki ordular›, 23-25 Ekim
1596’da Haçova’da büyük bir zafer kazand›. Fakat bunun hiç bir kal›c› sonucu olmad›. ‹mparatorun güçleri
sald›r›y› sürdürerek gelip Budin’i kuflatt›.
‹ran flah› büyük Abbas, 1599’da Avrupa’ya elçiler göndererek Osmanl›lara karfl› ekonomik ve askerî görüflmeler bafllatt›. ‹mparator, elçi heyetini Viyana’da çok s›cak karfl›lad›. Onlara, do¤uda Rus ve Gürcülerle Osmanl› karfl›t› bir ittifak kurmak istedi¤ini ve Avrupa’n›n
Hristiyan krallar›n› kutsal bir haçl› ordusunda birlefltirmeye çal›flt›¤›n› bildirdi. fiah Osmanl›lara öykünerek ordusuna ateflli silahlarla donat›l› yeni kul birlikleri katt›.
1603’te hücuma geçti. Osmanl›lar, imparatorlu¤u iç kar›fl›kl›klar›n sarst›¤› bir zamanda, do¤u ve bat› cephelerinde ayn› anda savaflmak zorunda idiler. fiah Abbas,
Osmanl› birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Anadolu içlerine sürdü. Osmanl› hükûmeti bu durumda
Habsburglarla bar›fl yapabildi¤i için kendini talihli say›yor ve 1606 Zsitvatorok Antlaflmas›yla Habsburglar›n
elinde olan Macar topraklar› üzerindeki bütün haklar›ndan vazgeçiyordu. Habsburglar y›ll›k otuz bin dukal›k
harac› art›k ödemeyecekti. Savafl Osmanl›lara kendi
askerî zay›fl›klar›n› göstermifl ve 1595’den sonra bir kaç
kez bar›fl istemek zorunda b›rakm›flt›r.
Kaynak: Halil ‹nalc›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤ (1300-1600) (Çeviren Ruflen Sezer), YKY yay›nlar›, ‹stanbul 2003, s. 46-48.
24
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1
Osmanl› Devleti’nde XVIII. as›rdan itibaren hemen her
döneminde idari, mali, askerî ve kültürel alanlarda yenilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n kal›c› olmam›fl, devleti ve toplumu dönüfltürememifltir. Çünkü devlet hayatiyetini devam ettirebilmek
için yüzünü Avrupa’ya dönmüfl ancak gerek idari yap›
gerekse toplumsal yap› bunu bir bütün hâlinde kabullenmemifltir. Dolay›s›yla giriflilen yenilikler kiflilere ba¤l› olmufl, giriflimleri yapan kiflilerin görevden ayr›lmas›
ile ortadan kalkm›flt›r. Bununla birlikte devletin eski ve
ifllevini yitirmifl müesseseleri ve kadrolar› muhafaza edilerek onlar›n yan›nda yeni usul ve esaslara göre yeni
müesseseler kurulmak istenmifltir. Ancak geleneksel
toplum yap›s›na sahip toplum farkl›laflma ve yenileflmeyi kendini ve de¤erlerini inkâr olarak alg›lam›fl ve
sert tepki göstermifltir.
2. e
3. e
4. b
5. c
6. c
7. a
8. d
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buhran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buhran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Yenileflmesinde
Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Yenileflmesinde
Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Geliflmeleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. Selim isyanc›lar› bast›rmak için say›lar› 20.000’i
geçen modern Nizam-› Cedit birliklerini kullanmam›flt›r. ‹syanc›lar ve onlar› destekleyenler dinî motifleri kullanarak toplumsal muhalefeti yanlar›na almay› baflarm›fllard›r. Dolay›s›yla yap›lan yenilikleri Frenkleflmek,
dinden ç›kmak olarak propaganda ederek kötülemek
toplumsal seviyede yank› bulabilmektedir. Bunun kadar önemli bir sebep ise Osmanl› padiflahlar›n›n ordunun bir k›sm›n› di¤erine karfl› savafla zorlamak fleklindeki uygulamalara s›cak bakmamas›d›r. Kardefli kardefle k›rd›rmak, kardefl kavgas› ç›karmak olarak görülen
bu durumdan olabildi¤ince kaç›n›lm›flt›r. Epey zaman
sonra 31 Mart Olay›’nda da II. Abdülhamid kendi kontrolündeki birlikleri ayn› gerekçelerle Hareket Ordusu’na karfl› sevk etmeyecektir.
25
Seçilmifl Bibliyografya
S›ra Sizde 3
1838 Balta Liman› Ticaret anlaflmas› ile ‹ngiltere’ye verilen ekonomik ayr›cal›klar devletin kendi vatandafllar›
olan tüccarlara tan›mad›¤› bir imtiyazd›. Ülke içinde uygulanan vergi rejimi dolay›s›yla yerli sanayi istenilen seviyeye bir türlü gelemez iken ‹ngiltere ile bafllay›p siyasi deste¤e ihtiyaç ortaya ç›kt›¤›nda di¤er yabanc› devletlere de verilen bu hak devletin ekonomik ve s›nai yap›s›n›n güdük kalmas›na yol açm›flt›r. Unutulmamas› gereken nokta bu ayr›cal›klar›n devletin merkezî siyaseten ve askerî aç›dan tehdit alt›nda iken verilmifl olmas›d›r. Devlet isyan eden bir valisini cezaland›ramayacak
kadar çaresiz bir hâldedir. Hanedan kendini kurtarmak
ad›na devletin en büyük rakiplerinin yard›m›na muhtaç
olmufltur. Bir nevi “denize düflen y›lana sar›l›r” pozisyonu söz konusudur. Ülke içindeki sanayi k›p›rdanmalar›n› bitiren bu anlaflmadan 15 y›l sonra devlet d›fl devletlerden borçlanmaya bafllayacakt›r. Bu süreç yirmi y›l
içinde devleti borç faizlerini ödeyemeyecek duruma düflürmüfl ve 1881’de Duyun-› Umumiye idaresinin kurulmas› ile de ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybettirmifltir. Yerli sanayinin geliflmemesi, sanayici s›n›f›n oluflmamas›,
Gümrük vergilerindeki dengesizlik dolay›s›yla bütçe
aç›klar›n›n had safhaya ç›kt›¤› XX. yüzy›l bafllar›nda kaç›n›lmaz hâlde giriflilen savafllar y›k›l›fl› getirmifltir.
S›ra Sizde 4
1828’de askere 1829’da sivillere getirilen Fes giyme zorunlulu¤u toplum tepkisi bak›m›ndan ‹nk›lap tarihimizdeki flapka olay›n› hat›rlatmaktad›r. II. Mahmud bu
ve benzeri k›l›k k›yafet düzenlemeleri dolay›s›yla “gavur padiflah” olarak suçlanm›flt›r. Devletin her alanda
ihtiyaç hissetti¤i yenileflmenin sosyal boyutunu oluflturan bu düzenlemeler bir bütünün olmazsa olmaz parças› olarak görülmüfltür. Ancak toplumsal yap› bunu
dinî kimli¤e karfl› yap›lm›fl bir ihanet, bir sald›r› olarak
elefltirmifltir.
Art›k yeni bir sistem, yeni bir anlay›fl ve yeniden yap›lanma idraki içinde eskiye dönüflün olamayaca¤›n› göstermek amac›yla giriflilen ve simge vasf› belirgin bir uygulamad›r. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ayn› flekilde ülke
içine yeni bir dönem ve anlay›fl› ifade eden, ülke d›fl›na
ise art›k kendileriyle kavga etmek yerine benimsemek
karar›n› gösteren bir simge olarak nitelenen flapka giyimi de toplumun baz› kesimlerince dinden ç›kmak olarak elefltirilmifltir.
Aky›ld›z, Ali, Osmanl› Bürokrasisi ve Modernleflme,
‹stanbul 2004.
Berkes. Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, ‹stanbul,
1978.
Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaac›l›k Tarihinde Mühendishane, ‹stanbul 1994.
Beydilli, Kemal, “Küçük Kaynarcadan Tanzimat’a Islahat Düflünceleri” ‹lmi Araflt›rmalar Dergisi, Say› 8,
(1999) s.25-64.
Beydilli, Kemal, 1790 Osmanl›-Prusya ‹ttifak› (Meydana Gelifli-Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul 1984.
Finkel, Caroline, Rüyadan ‹mparatorlu¤a Osmanl›,
‹stanbul 2004.
Hatipo¤lu, Murat, Yunanistan’daki Geliflmeler Ifl›¤›nda Türk-Yunan ‹liflkilerinin 101 Y›l› (18211922), Ankara 1988.
‹hsano¤lu, Ekmeleddin, (Editör): Osmanl› Devleti Tarihi, C.I, ‹stanbul 1999.
‹nalc›k, Halil, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤
(1300-1600) (Çeviren:Ruflen Sezer), Yap› Kredi Yay›nlar› ‹stanbul 2003.
Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar› Nizam› Cedit-, Ankara 1988.
Kreiser Klaus - Neumann Christoph H., Küçük Türkiye Tarihi, ‹stanbul 2008.
Kunt, Metin, “Siyasal Tarih (1600-1789)”, Türkiye Tarihi III, (Yay›n Yönetmeni: Sina Akflin), ‹stanbul 1989.
Kuran, Ercüment, Avrupa’da Osmanl› ‹kamet Elçiliklerinin Kuruluflu ve ‹lk Elçilerin Siyasi Faaliyetleri (1793-1821), Ankara 1988. Tarih III, Devlet Matbaas›, ‹stanbul 1933.
Sar›cao¤lu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padiflah›n
Portresi Sultan I. Abdülhamid, ‹stanbul 2001.
Sar›y›ld›z, Gülden, Hicaz Karantina Teflkilat› (18651914), Ankara 1996.
Tanör, Bülent., Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri
(1789-1980), ‹stanbul 2006.
Yalç›nkaya M. Alaaddin, “XVIII. Yüzy›l: Islahat, De¤iflim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789), Türkler,
Cilt 13, Ankara 2002.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Türk modernleflmesinin en önemli aflamalar›ndan biri olan Tanzimat Ferman› Dönemi’nin getirmeye çal›flt›¤› idari, siyasi ve sosyal yap›n›n esaslar›n› saptayabilecek,
Tanzimat Meclisleri ile halk›n her aflamada yönetime girmeye bafllamas› sürecinin dinamiklerini de¤erlendirebilecek,
‹lk defa K›r›m Savafl› s›ras›nda bafllayan d›fl borçlanman›n devleti nas›l ekonomik ba¤›ml›l›¤a ve y›k›ma götürdü¤ünü ay›rt edebilecek,
Anayasal› yönetim çabalar›n›n evrelerinin yan› s›ra devlet adamlar› ve ayd›nlar›n beklentilerini ay›rt edip, sonraki dönemler ile karfl›laflt›rma yapabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Vatandafl
• Meclis
• Meflrutiyet
• Ekonomik Ba¤›ml›l›k
• Halk›n Yönetime Kat›l›m›
• Anayasa
‹çindekiler
Türkiye’de
Reform Aray›fllar›
(1839-1908)
• TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI
(1839-1908)
• TANZ‹MAT FERMANI VE
GET‹RD‹KLER‹
• ISLAHAT FERMANI
• EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI
• ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹:
I. MEfiRUT‹YET
Türkiye’de Reform
Aray›fllar› (1839-1908)
TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908)
II. Mahmut taraf›ndan yap›lmak istenen söz konusu düzenlemelerin yetersiz kalmas›, gerek askerî, gerekse de siyasi ve mali konularda s›k›nt›lar›n devam etmesi,
daha ileri birtak›m ad›mlar›n at›lmas› zorunlulu¤unu getirmiflti. Dönemin d›fl flartlar› göz önünde bulunduruldu¤unda Osmanl› Devleti, varl›¤›n› devam ettirmek
için desteklerine ihtiyaç duydu¤u devletlere bu husustaki kararl›l›¤›n› ve kabiliyetini göstermek mecburiyetini derinden hissetmifltir. Gerçekten de 1828-1829 Osmanl›-Rus Savafl› sonras› Yunanistan’›n kurulmas›, Mehmet Ali Pafla isyan› karfl›s›nda Osmanl› Devleti’nin içine düfltü¤ü çaresizlik ve Hünkar ‹skelesi Anlaflmas›’yla
Rusya’n›n Bo¤azlara inmesi, Osmanl› Devleti’ni Avrupa’n›n yard›m›na ihtiyaç duyar hâle getirmifl, bu deste¤i sa¤lamak için gerek ekonomik gerekse de siyasi alanda pek çok tavizler verilmesine sebep olmufltu. Balta Liman› Antlaflmas› ile verilen
ekonomik tavizi, 1840 ve 1841 y›llar›nda Londra’da M›s›r ve Bo¤azlar sorunu için
var›lan mutabakatlar izlemiflti. Karlofça Antlaflmas›’ndan bu yana yap›lan ›slahatlar
Osmanl› Devleti’ni içinde bulundu¤u durumdan kurtarmaya yetmemiflti. Bu durum
Osmanl› idarecilerini acil ve köklü bir ›slahat›n gereklili¤ine inand›rm›flt›. Tanzimat
Ferman› bu geliflmelerin bir sonucu olarak ilan edilmifltir.
TANZ‹MAT FERMANI VE
GET‹RD‹KLER‹
II. Mahmut döneminde haz›rlan›p Sultan Abdülmecit döneminde ilan edilen Tanzimat
Ferman› ya da Gülhane Park›’nda okunmas›ndan dolay› Gülhane Hatt-› Hümayunu, 3
Kas›m 1839 tarihi ile Osmanl›da yeni bir devrin bafllang›c›n› temsil etmektedir. Osmanl›
Devleti art›k bütün tebaas›na “vatandafl” statüsü tan›makta, herkesi can, mal ve namus
noktas›nda devletin korumas› alt›na almaktad›r. Devlet’in kuruluflundan beri “fler’i flerife”
uyuldu¤u, bu nedenle Devlet’in kudretli, halk›n refah içinde oldu¤u ifade edilerek bafllayan Ferman’da, Devlet’in geri kalmas›n›n sebebi olarak 150 y›ldan beri kanunlara uyul-
Resim 2.1
Abdülmecid’in
Topkap› Saray›
Müzesi’nde
bulunan tablosu.
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
YKY, istanbul
1999.
28
mamas› nedeniyle Devlet ve halk›n kuvvet ve refah›n› kaybetmesi, güçsüz ve fakir
düflmesi gösterilmektedir. Devletin ve ülkenin iyi idare edilmesi, eski gücüne kavuflmas› için yeni kanunlar›n yap›lmas› gerekli ve önemlidir. Bu cümleden anlafl›laca¤› üzere ihtiyaç duyulan kanunlar›n esas›n› can, mal ve namusun korunmas› ile
vergilerin tayini ve askere al›nma ve süresi oluflturmaktad›r. Fermanda bütün bu
tedbirler al›nd›¤› takdirde verimli co¤rafyas› ve yetenekli halk› sayesinde Osmanl›
Devleti’nin “5-10 sene zarf›nda” eski kudretine kavuflabilece¤i beklentisi dile getirilmifltir. Fermanla yap›lmak istenen, eskiyi “bütün bütün” ortadan kald›rmak ve
de¤ifltirmek oldu¤undan bu durumun ülke halk›na ilan›n›n yan› s›ra dost devletlerin bu usulün sonsuza kadar devam›na flahit tutulmalar› iste¤i yönetimin samimiyetine bir iflaret olarak de¤er kazanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
1
Osmanl› yöneticilerinin
SIRA S‹ZDE uzun süren s›k›nt›lar› k›sa sürede aflmak ve bunun için yap›lacak
yeniliklerin samimiyeti için yabanc› devlet temsilcilerini flahit tutmak iste¤i nas›l bir sebebe dayanmaktad›r? Tart›fl›n›z.
Resim 2.2
S O R U çok
Tanzimat
S O R U
büyük ümitlerle
ilan edilmiflti.
D‹KKAT
D‹KKAT
Kaynak: Sultan
I.Abdülmecid ve
SIRA
S‹ZDEReflit
Mustafa
Pafla’y› Tanzimat’›
ilana giderken
resmeden tablo.
AMAÇLARIMIZ
21x98 cm. ‹BB
Kütüphane ve
Müzeler
KMüdürlü¤ü
‹ T A P arflivi
SIRA S‹ZDE
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Fermanda padiflah, Tanzimat’›n amac›n›n eski dönemlerdeki anlay›fltan farkl›
olarak, yaln›z din ve devleti korumak de¤il, ülkeyi ve milleti de kalk›nd›rmak olMAKALE
du¤unu vurgulam›flt›r.
Böylece halka devlet içinde merkezî bir yer verilmekte, modern bir devletin temel ilkesi, yani halk›n devlet için de¤il, devletin halk için var
oldu¤u düflüncesi getirilmekteydi. Ferman›n getirdi¤i yasal yönetim ve kurullara
dan›flma ilkeleri ileride hukuk devleti aray›fllar›na ve parlamentolu rejime yöneliflin habercileri olmalar› bak›m›ndan dikkat çekicidir. Tanzimat Ferman›’n›n yeni
idare tarz› bak›m›ndan en dikkate de¤er özelli¤i, yeni kanunlara ihtiyaç duyuldu¤unun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme tercihini
belirtmesidir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
2. Ünite - Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908)
S O R U
S O R U
Tanzimat Ferman›’n›n yeni idare tarz› bak›m›ndan en dikkate de¤er özelli¤i,
D ‹ K K A T yeni kanunlara ihtiyaç duyuldu¤unun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme tercihine sahip olmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
Böylece Osmanl› Devleti kanunun hakiAMAÇLARIMIZ
miyeti alt›nda bir siyasi yap› olmay› hedefledi¤ini göstermifltir. Bir di¤er deyiflle Padiflah ve hükûmet kendi istekleri ile kendi
K ‹ T A P
gücünü s›n›rlamaktad›r. S›n›rlamay› sa¤layacak kanunlar›n geçerlili¤i Padiflah’a ba¤l›
ise de haz›rlanmas›nda halk›n temsilcileriTELEV‹ZYON
nin yer almas› önemli bir aflama olarak halk
hesab›na yaz›lacak mahiyettedir. Vatandafllar›n yan› s›ra devlet adamlar› için de bir tak›m güvenceler konmufltur ki normal va‹NTERNET
tandaflta da devlete dahil olma iste¤i uyand›rm›flt›r. Padiflah’›n onay› ile tek tarafl› olarak ilan edilen Ferman’›n mahkemelerde
MAKALE
tescil edilip ruhuna ayk›r› uygulamalar›n yasaklanmas› ona bir çeflit Anayasa havas› vermektedir. Gayrimüslim tebaan›n Tanzimat’›n getirmeye çal›flt›¤› haklara sahip ç›kma bilincinin Müslümanlardan daha fazla oldu¤u Ferman’›n hükümleri uygulamaya kondu¤unda aç›kça ortaya ç›km›flt›r. Bilhassa taflrada toprak sahiplerinin pek
çok isteklerini Ferman’a dayanarak reddeden köylülerin eylemlerinin k›sa zaman
zarf›nda millî bir nitelik kazand›¤› ifade olunmaktad›r.
Buna mukabil görev yerlerinde kontrolsüzlü¤e ve keyfili¤e al›flm›fl idareciler
aras›nda ise Tanzimat Ferman› olumsuz karfl›land›. Maddi aç›dan getirilen s›n›rlama ve düzenlemelerin rahats›z etti¤i çevreler ise hemen muhalefete bafllad›lar. Gerekli kadro ve iyi niyetin olmay›fl› ilk tökezlemede yeniden eskiye dönmek isteyenlere müsait ortam sa¤lad›. Tanzimat’›n en önemli hedeflerinden biri olan mali
denge ve vergilerin konmas› ve toplanmas› hususunda vatandafl› ezmeyecek usullerin gelifltirilmesi gerçeklefltirilemedi. Ancak mahallî düzeyde her birim için oluflturulan Meclisler halk›n yönetimi anlay›p tan›mas› ve benimsemesi yolunu açt›.
29
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Resim 2.3
N N
Tanzimat Dönemi Meclisleri
Tanzimat’la birlikte devletin merkezî örgütünün çeflitli alanlar›nda ayr› ayr› kurullar oluflturulmufltur. Bu kurullar “meclis” ad›n› tafl›makla birlikte bunlar seçilmifl
kurullar de¤il, birer uzmanl›k komisyonlar›d›r.
Osmanl› Devleti’nin yeni kanun tasar›lar›n› haz›rlamak, önemli devlet memurlar›n› yarg›lamak gibi temel görevleri yerine getirmek amac›yla 1838 y›l›nda Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye kurulmufltur. Bu meclisin yasama ve yarg› gibi temel
görevleri üstlenmesi zamanla Meclis-i Vâlâ’n›n yükünün iyice artmas›na ve görevlerinin alt›ndan kalkamamas›na neden olmufltur. Sonuçta meclisin yasama ve yarg› görevlerinin birbirinden ayr›lmas›na karar verilerek, Meclis 1854 y›l›nda ikiye
ayr›ld›. Yarg› ifllerine bakmak üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye kurulurken, yasama
iflleri için de Meclis-i Ali-i Tanzimat ya da k›saca Meclis-i Tanzimat kuruldu. Meclis-i Tanzimat, “halk› ilgilendiren konulardaki reformlar› saptamak” ve “devletteki
TanzimatAMAÇLARIMIZ
Dönemi’nin en
etkili devlet adam›
Mustafa Reflid
K ‹ Pafla
T A P
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
TELEV‹ZYON
Ansiklopedisi II,
YKY, istanbul
1999.
‹NTERNET
MAKALE
30
refah düzeyini yükseltmek” için çal›flacakt›. Meclis-i Tanzimat’›n kurulmas› ile Osmanl› Devleti’nde ilk kez, yasama ile yarg› görevleri birbirinden ayr›lm›fl, yasama
organ›na yarg› organ›n› denetleme ve kontrol etme gücü verilmifltir. Meclis-i Tanzimat’a Âli ve Fuat Paflalar›n yan› s›ra Tanzimat Dönemi’nin tan›nm›fl, önemli devlet adamlar› üye olmufltur.
Meclis-i Tanzimat’›n görevi ile Meclis-i Ahkam-› Adliye’nin görevleri aras›nda
büyük bir fark yoktur. Meclis-i Ahkam-› Adliye kendisini sadece yarg› görevi ile s›n›rlamam›fl, yasama ifllevine de devam etmifltir. Padiflah Abdülaziz tahta ç›kt›ktan
k›sa bir süre sonra Temmuz 1861 tarihinde iki meclisi Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye ad› alt›nda yeniden birlefltirmifltir. Bu yeni düzenlemeyle Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye üç daireden oluflmufltur. Meclis-i Tanzimat’›n yasama görevi “Kanun
ve Nizamat Dairesi”ne devredilmifl, idari ifller için “Umur-› ‹dare-i Mülkiye Dairesi”, yarg› için de “Muhakemat Dairesi” kurulmufltur. Sultan Abdülaziz, meflveret
usulünün ifadesi olmak üzere meydana getirilen bu yeni meclise sempati göstermifltir. Onu âdeta küçük bir yasama meclisi niteli¤inde görmüfl, onunla olan iliflkilerinde padiflahla parlamento aras›ndaki münasebetlerde uygulanan esaslar› hakim
k›lmaya çal›flm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
2
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Meclis- i Vâlâ-y›
Adliye’nin üç daireden oluflarak yasama, yürütme ve yarg› meseSIRA Ahkâm-›
S‹ZDE
lelerini görev olarak bölüflmeleri kuvvetler ayr›l›¤› prensibinin hayata geçti¤ini gösterir
mi? Tart›fl›n›z
Dan›fltay’›n bafllang›c› say›lan fiura-y› Devlet ise 1868 y›l›nda kurulmufltur. Meclis-i Ahkâm-›S OAdliye’nin
birkaç ifli birlikte yürütmesinin zorlu¤u bu meclisin yeniR U
den ikiye ayr›lmas›na sebep olmufl, 1868 tarihinde Meclis-i Ahkam-› Adliye; fiuray› Devlet ve Divan-› Ahkâm-› Adliye olmak üzere ikiye ayr›lm›flt›r. Divan-› AhkâmD‹KKAT
› Adliye yarg› görevini yapacak fiura-y› Devlet, genel yönetim meselelerini tart›flacak ve kanunlar› haz›rlayacakt›. Görevlerinden baz›lar› flunlard›: Her türlü kanun
SIRA S‹ZDEincelemek ve haz›rlamak, kanun ve tüzük gere¤i görevli olduve tüzük tasar›lar›n›
¤u iflleri tetkik ve karara ba¤lamak, her türlü mesele hakk›nda istenildi¤inde görüfl
bildirmek, memurlar› yarg›lamak, devletle fertler aras›ndaki davalara bakmak. SulAMAÇLARIMIZ
tan Abdülaziz fiura-y› Devlet’in aç›l›fl›nda yapt›¤› konuflmada devletin vatandafla
hizmet etmekle yükümlü oldu¤unun alt›n› çizerek önemli bir anlay›fl de¤iflikli¤ine
iflaret etmiflti.
K ‹ T A P
fiura-y› Devlet ile vilayetlerdeki seçime dayal› genel meclislerden gelen delegeler, meclise getirdikleri sorunlar›n tart›fl›lmas›na kat›lacaklard›. Ancak meclisin as›l
üyeleri seçim
T E L E yoluyla
V ‹ Z Y O N gelmiyor, padiflah taraf›ndan atan›yordu. Ayr›ca kanun yapma inisiyatifi olmay›p, sadece sadrazam›n önerdi¤i konular› tart›flabilirdi. Bu nedenle fiura-y› Devlet, parlamentodan ziyade “embriyo” hâlinde bir parlamento diye nitelendirilebilir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Halk›n Yönetime Kat›l›m›: Muhass›ll›k Meclisleri
Muhass›ll›k
M A K A L EMeclisleri (1840
y›l›nda sancak
merkezlerinde kurulan
Muhass›ll›k Meclislerinin
görevi, sancaktan al›nacak
vergilerin miktar›n›
saptamak ve onlar›n düzenli
toplanmas›n› sa¤lamakt›.
Tanzimat Dönemi’nin en önemli katk›lar›ndan biri halk›n seçimi ile oluflturulan
M A K A L E seviyede yönetime kat›lma ifllevini gerçeklefltirmesi olmufltur.
meclislerin mahallî
Bunun ilk örne¤ini Muhass›ll›k Meclisleri oluflturmaktad›r. 1840 y›l›nda sancak
merkezlerinde kurulan Muhass›ll›k Meclislerinin görevi, sancaktan al›nacak vergilerin miktar›n› saptamak ve onlar›n düzenli toplanmas›n› sa¤lamakt›. Bu meclislere muhass›l›n yan›nda yer alan memurlar›ndan baflka, sanca¤›n hâkimi, müftüsü,
zabiti, ruhani reisleri ve sanca¤›n ileri gelenlerinden alt› kifli kat›lacakt›. Bu kifliler
seçimle belirlenecekti. Seçimlere aday olmak için, bulundu¤u yöre halk›ndan olmak, reflit olmak, devlet ve ülke ifllerinden anlamak gibi flartlar aran›yordu. Bu
flartlar› tafl›yan herkes mahkemeye müracaatla adayl›¤›n› bildirebilirdi. Seçmenler
ise farkl› yorumlara sebep olabilecek bir usulle, kazaya ba¤l› köylerden kura ile
tespit edilen befler kifli ve kaza merkezlerinde de yerleflim yerinin büyüklü¤üne
göre “ak›ll›, söz anlar, emlak sahipleri” s›fatlar›n› haiz 20-50 kifli olacakt›.
Görüldü¤ü gibi bu seçim sistemi, tüm halk›n kat›l›m›ndan uzakt›. Muhass›ll›k
Meclisi’ne seçilenler genellikle, yörenin ileri gelenleri ya da mülki amirin tayin etti¤i kimselerdi. Seçim, memleketin önde gelen nüfuzlu kimselerinin meclise girmesini sa¤lam›flt›r. Bununla beraber Osmanl› Devleti tarihinde ilk defa halk›n temsilcilerinin seçimle belirlenmifl olmas›, demokrasi yolunda önemli bir ad›md›r. Bu
ad›m, Sultan Abdülmecit’in 1845’te ilan etti¤i bir fermanla daha da ileriye gitmifltir. Sultan Abdülmecit, Meclis-i Ali-i Tanzimat’a vilayetlerden ikifler temsilci davet
etmifltir. “Yar› mebuslar” diye adland›r›lan bu temsilcilerin Meclis-i Tanzimat’a girmeleri meflrutiyet yolunda çok önemli bir merhaledir. Seçim usulü, 1849 y›l›nda
kurulan Eyalet Meclisi’nde de uygulanm›fl, seçme ve seçilme haklar› yeni esaslara
ba¤lanm›flt›r. Bu meclislerde seçim, meclis ve müzakere usullerini tan›yan Osmanl› toplumu Meflrutiyet Meclisi’nin oluflumu ve baflar›s›n›n zemininin sa¤lanmas›n›n
altyap›s›n› haz›rlam›flt›r. Burada mahallî idarelerin gelifltirilmesi ve halk›n yönetime kademeli olarak kat›l›m›n›n sa¤lanmas›n›n Tanzimatç›lar›n demokratl›klar›ndan de¤il, devlet ifllerinin daha verimli halledilmesi için duyulan ihtiyaçtan kaynakland›¤›na ayr›ca dikkat çekilmelidir. Zira yönetim daha önceki dönemlerde
mahallî temsilcilerin kontrolüne verdi¤i birtak›m görevleri merkezîlefltirmekten
geri durmam›flt›r.
K›r›m Savafl› ve D›fl Borçlanma
Tanzimat Dönemi’nin bir ileri merhalesinde Islahat Ferman› yer almaktad›r. “Kutsal yerler sorunu” fleklinde bafllayan Rus isteklerinin reddi üzerine 1853 y›l›nda
savafla dönüflmüfltür. Bu savaflta Rus istekleri ile ç›karlar› çat›flan Avrupa devletleri Osmanl› saf›nda yer alm›flt›r. 1853-1856 y›llar› aras›nda yaflanan K›r›m Savafl›
Osmanl› Devleti’nde birçok ilkin bafllang›c›n› da oluflturmaktad›r. ‹lk defa genifl
çapl› Avrupa ittifak›n› savaflta yan›na alan Osmanl› Devleti bunun bedelini bir bak›ma ilk d›fl borçlanma ve Islahat Ferman›’n›n ilan› ile ödemek zorunda kalm›flt›r.
K›r›m Savafl› esnas›nda 1854 y›l›nda bafllayan d›fl borçlanman›n boyutlar› zamanla artarak devam etmifl, 1875 y›l›nda devletin bir manada mali aç›dan iflas›, 1881
y›l›nda da Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin kurulmas› ile farkl› bir boyut kazanm›flt›r. D›fl borçlar›n ödenmesinin Türkiye Cumhuriyeti Dönemi’nde 1954 y›l›na kadar
devam etti¤i düflünüldü¤ünde borçlanman›n etkilerinin ne kadar büyük oldu¤u
daha iyi anlafl›lmaktad›r.
Öte yandan savafl sonras› imzalanan Paris Antlaflmas›, Rusya’n›n güneye inmesini engelleyerek Osmanl› ülkesi üzerindeki emellerine k›sa süreli de olsa set çekilmesi bak›m›ndan olumlu görülmekle birlikte, Karadeniz’in tarafs›zl›¤› maddesinin galip olan Osmanl› Devleti’ne de uygulanmas› Avrupal› Devletlerin bu anlaflmadan beklentilerini de göstermektedir. Osmanl› Devleti’nin bir Avrupa devleti
say›lmas› ve Avrupa hukukundan yararlanmas›, toprak bütünlü¤ünün Avrupal›
devletlerce garanti edilmesi anlaflman›n bir baflka olumlu yan› olarak kabul edilebilir. Di¤er taraftan bu durum Devlet’in topraklar›n› koruyamayacak kadar güçsüzleflti¤inin de bir kan›t›d›r. Paris Antlaflmas›’nda Islahat Ferman› ilan›n›n yer almas› da Bat›l› devletlerin Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine kar›flmalar›na bir dayanak
teflkil etmifltir.
31
32
ISLAHAT FERMANI
Paris Antlaflmas› öncesi ilan edilen Islahat Ferman›, Tanzimat Ferman› ile bafllayan
yeni dönemin ileri bir merhalesinin bafllang›c›n› ifade etmektedir. Neredeyse tamamen d›fl bask›lar sonucu ilan edilmifl olan Ferman ile Tanzimat Ferman›’nda tan›nan haklar›n bir hayli ilerisine gidilmifltir. Osmanl› toplumu bu fermanla neredeyse Müslüman ve gayrimüslim olmak üzere iki farkl› toplum olarak tan›mlanm›flt›r.
Önceli¤in gayrimüslimlerde oldu¤u Islahat Ferman›, Müslüman olmayanlara askerî ve sivil bütün okullara girme hakk›n› vermifl, devlet memurluklar›nda görev almalar›n›n önünü açm›flt›r. Ferman, Müslüman olmayan Osmanl› vatandafllar›na da
askerlik zorunlulu¤u getirmifl ancak “bedel” vermek kofluluyla askerlikten muaf
olabilme imkân›n› da tan›m›flt›r. Müslüman halka böyle bir hak tan›mayan Ferman,
Müslüman olmayan vatandafllar›n mülki memurluklarda görev almas›n›, küçük düflürücü s›fatlar›n yasaklanmas›n› öngörmektedir. Yabanc› devlet vatandafllar›na Osmanl› ülkesinde gayrimenkul alma hakk›n› da tan›yan Islahat Ferman›, iltizam usulünün sona ermesi, maafllar›n düzgün ödenmesi gibi Tanzimat Ferman›’nda belirtilen baz› hükümleri de tekrarlamaktad›r.
Fermana Tepkiler
Islahat Ferman› Bat›’n›n zorlamas›yla ilan edilmifl, Paris Anlaflmas›’nda yer alarak
her ne kadar iç ifllerine kar›fl›lmayaca¤› belirtilmesine ra¤men, Osmanl› Devleti’nin
iç ifllerine kar›flmak için bir bahane teflkil etmifltir. Islahat Ferman›’na tepkiler gecikmemifl, bu tepkiler 1858 y›l›nda Cidde’de yaflanan olaylarla fliddete dönüflmüfltür. Cidde’de hac mevsiminde baz› tahrikler sonras› harekete geçen Müslümanlar
Hristiyan tüccarlara sald›rm›fl, kar›fl›kl›kta Frans›z ve ‹ngiliz konsoloslar› da hayat›n› kaybetmifltir. Bu olay üzerine ‹ngiliz ve Frans›z gemileri Cidde’ye asker ç›kartm›fl ve suçlu gördüklerini idam etmifltir. Benzer olaylar Lübnan ve Suriye’de de yaflanm›fl, bu olaylarda Frans›z müdahalesi güçlükle önlenmifltir. Sonuçta Lübnan,
bafl›nda Hristiyan bir yöneticinin bulundu¤u imtiyazl› bir sancak hâline getirilmifltir. Rumeli’de de huzursuzluk bafl göstermifl, S›rbistan’da, Karada¤’da, Bosna’da
yer yer çat›flmalar yaflanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
3
Devletin Müslüman
olan ve olmayan tebaas› aras›ndaki çat›flmalar›n sebebi sadece d›fl müSIRA S‹ZDE
dahaleye tepki olarak de¤erlendirilebilir mi? Tart›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M bir tepki de 1859 y›l› içinde ‹stanbul’da ortaya ç›km›flt›r. TaIslahat Ferman›’na
rihe “Kuleli Vakas›” diye geçen olay›n bafllang›c›n› teflkil eden “Müdafaa-i fieriat”
cemiyeti, Sultan
tahtan indirilerek eski düzenin yeniden kurulmas›S O R Abdülmecit’in
U
n› amaçlamaktayd›. Gurup üyeleri harekete geçemeden bir ihbar üzerine yakalanm›fl ve yarg›lanmak için Kuleli Askerî Lisesi’ne götürülmüfltür. Yarg›lama sonucunD‹KKAT
da baz› üyeleri idam cezas›na çarpt›r›lm›flsa da Sultan Abdülmecit taraf›ndan cezalar› ömür boyu hapse çevrilmifltir.
SIRA S‹ZDE
Ferman›n Uygulanmas›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
Bu olumsuz tepkilere ra¤men Islahat Ferman› ile istenen düzenlemeler zaman
AMAÇLARIMIZ
içinde hayata geçirilmifltir. 1858 Arazi Kanunnamesi, 1871 ‹dare-i Umumiye-i Vilayet, 1878 Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanunlar› bu düzenlemelerden baz›lar›d›r.
Arazi Kanunnamesi
K ‹ T A P ile devlete ait topraklar›n %70’i özellefltirilmifl, 1867’de yap›lan
bir düzenleme ile yabanc›lara flehirlerde gayrimenkul edinme hakk› verilmifltir. Söz
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
33
konusu son düzenlemeler ise mahallî temsilde Müslüman-gayrimüslim eflitli¤ini fiilen gerçeklefltirmifltir. Böylelikle devletin her sahadaki hâkimiyetinin halk lehine
k›s›tlanmaya baflland›¤›n› söylemek mümkün olabilmektedir.
Halk›n Yönetime Kat›lmas›nda Bir Baflka Ad›m: Vilayet
Meclisleri
Vergi toplamak amac›yla kurulan Muhass›ll›k Meclisleri’nden sonra halk› seçime
al›flt›rmak yolunda at›lan bir di¤er ad›m ise 1864 Vilayet Nizamnamesi’dir. Bu nizamname, ülke idaresini vilayet, sancak, kaza ve köy idari birimlerine ay›rmakta,
her aflamadaki yöneticilerin görev ve sorumluluklar›n› ayr› ayr› aç›klamaktad›r. Ayr›ca belediye meclisi üyelerinin seçimle gelecekleri hükmünü getirmektedir.
Vilayet Meclisi üyeleri, tabii üyeler ile seçimle belirlenen dört kifliden oluflmaktayd›. Mülki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii üyelerdi. Seçimle belirlenen
dört üyenin ise ikisi Müslüman ikisi de gayrimüslimdi. Seçimle gelen üyelerin Müslümanlar ve gayrimüslimler aras›nda eflit paylafl›lmas› Osmanl› devlet gelene¤inde
SIRA
S‹ZDE
önemli bir geliflim ve de¤iflim demektir. Bu meclisler sayesinde
gayrimüslimler
de
Müslümanlar kadar yörenin ifllerinde söz sahibi oluyorlard›. Muhass›ll›k Meclisleri
ve devam›nda Vilayet ‹dare Meclisleri Osmanl› Devleti’nin parlamenter hayata geD Ü fi Ü N E L ‹ M
çifline önemli katk›da bulunmufltur. ‹nsanlar› seçime ve meclise al›flt›rm›flt›r. Mutlak›yetle yönetilen bir ülkede bu tür uygulamalar, meflruti yönetime geçifl için iyi bir
S O R U
bafllang›ç olmufltur.
Vilayet Meclisi üyeleri, tabii üyeler ile seçimle belirlenen dört kiflidenD oluflmaktayd›.
Mül‹KKAT
ki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii üyelerdi. Seçimle belirlenen dört üyenin ise
ikisi Müslüman ikisi de gayrimüslimdi.
SIRA S‹ZDE
1868 y›l›nda kurulan fiura-y› Devlet halk›n yönetime kat›l›m›nda katk› sa¤layan
AMAÇLARIMIZ mukabil
di¤er bir meclistir. Padiflah›n ve hükûmetin kendilerini k›s›tlamalar›na
bunu sadece yemin ve iyi niyetle garanti alt›na alan (fiiliyatta alamayan) Tanzimat’tan sonra fiura-y› Devlet’in kuruluflu ve Sultan Abdülaziz’in burada yapt›¤› koK ‹ Tve
A geliflimi
P
nuflma, devlet adamlar›n›n anlay›fllar›nda meydana gelen de¤iflim
göstermesi bak›m›ndan önemlidir. 11 May›s 1869 tarihli konuflmas›nda Padiflah Abdülaziz, hükûmetin vazifesini halk›n hukukunun korunmas› ve halka kötü davT E L de¤iflimler
EV‹ZYON
ranmama olarak göstermifltir. Her ne kadar uygulamada kal›c›
getirememiflse de halk›n hukukunun temini ve istisnas›z her s›n›f halktan oluflan bir
meclis olarak vas›fland›rd›¤› fiura ile bir ölçüde “bir Meclis-i Mebusan ve meflrutiyet idaresi için küçük bir tecrübe” gerçeklefltirdi¤ini söyleyebiliriz.
fiura’n›n
‹ N T E RAncak
NET
idare aleyhine verece¤i karar›n, Sadrazam’›n onay› ile geçerli olmas›, üyelerinin
Padiflah taraf›ndan atanmas› demokratik de¤erini azaltmaktad›r.
Bu y›llarda Basiret Gazetesi’nde hükûmet flekillerinin halk›n
M Ae¤itim
K A L E seviyesine
göre belirlenece¤ine dair ilginç bir yaz› ç›km›flt›r. Halk›n cahiliyeti hâlinde kat›
mutlakiyet, biraz bilgililer varsa ›l›ml› mutlakiyet söz konusu olaca¤›n› belirten gazete, “Ayd›nlardaki anlay›fl ve bilginin halka inmesi durumunda” Meflrutiyet idaresinin kurulaca¤›n› ifade etmifltir. Basiret Gazetesi “tüm halk›n bilgili ve cesur olmas› hâlinde cumhuriyetin kendili¤inden kurulaca¤›na” dikkat çekmektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
34
Tanzimat Devri Bat›l›laflma Uygulamalar›
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
1839 Tanzimat Ferman›’n›n ilan› ile bafllay›p 1876 Kanun-i Esasi’nin (Anayasa) ilan›na kadar devam eden süreçte Osmanl› ülkesinde kifli hak ve hürriyetlerinde geliflme oldu¤u gibi, askerî, mali, e¤itim ve hukuk gibi pek çok alanda da Bat›l›laflS‹ZDE
ma çabalar›SIRA
olmufltur.
Askerî alanda yap›lan düzenlemelerle askerlik süresi ve yafl› belirlenmeye çal›fl›lm›flt›r. 1843
y›l›nda ilan edilen bir yasayla askerlik yafl› 20, askerlik süresi de 5
y›l olarak belirlenmifltir. 5 y›ll›k süreyi doldurup terhis olanlar, 7 y›ll›k bir süre redif askerî olarak yedek askerlikle yükümlü hâle getirilmifltir. 1845 y›l›nda ordu
R U askerî lise, “idadi” aç›lm›flt›r.
S O birer
merkezlerinde
1843 y›l›nda Dilan
bir yasayla askerlik yafl› 20, askerlik süresi de 5 y›l olarak belir‹ K K edilen
AT
lenmifltir. 5 y›ll›k süreyi doldurup terhis olanlar, 7 y›ll›k bir süre redif askerî olarak yedek askerlikle yükümlü hâle getirilmifltir. 1845 y›l›nda ordu merkezlerinde birer askerî
SIRA S‹ZDE
lise, “idadi” aç›lm›flt›r.
N N
Sultan AMAÇLARIMIZ
Abdülaziz Dönemi’nde donanma güçlendirilmifl, Dünyan›n say›l› donanma güçlerinden biri hâline getirilmifltir. Bahriye Nezareti kurulmufl, askerî yap› yenilenmifltir.
‹ T A P
Osmanl›K Devleti’ndeki
Bat›l›laflma çabalar› as›l etkisini e¤itim alan›nda göstermifltir. Bat›l›lar gibi bir e¤itim sistemine ulafl›lmaya çal›fl›lm›fl ancak bunda istenilen
baflar› elde edilememifltir. II. Mahmut Dönemi’nden itibaren bafllayan ilkö¤retimin
T E L Eilkesi
V ‹ Z Y Oülke
N
zorunlulu¤u
çap›nda yayg›nlaflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. 1846 y›l›nda Meclis-i Maarif-i Umumiye kurulmufl, Bahriye, Harbiye ve T›bbiye d›fl›ndaki okullar
buraya ba¤lanm›flt›r. 1848 y›l›nda ‹stanbul’da ö¤retmen yetifltirmek amac›yla ö¤retmen okulu “Darülmuallimin” aç›lm›flt›r. Ortaö¤retim seviyesinde olan Rüfltiyelerin
‹NTERNET
aç›lmas›na h›z verilmifl, 1858 y›l›nda ilk k›z rüfltiyesi aç›lm›flt›r. 1859 y›l›nda Mekteb-i Mülkiye kurulmufl, Frans›zca e¤itim veren Galatasaray Sultanisi 1868’de e¤itime bafllam›flt›r. E¤itimde Fransa etkisi kendisini 1827 y›l›ndan itibaren göstermeye
MAKALE
bafllam›fl, bu y›l içinde aç›lan T›bbiye’de e¤itim Frans›zca dilinde yap›lm›flt›. Bu
okulda Türkçe e¤itime ancak 1870’den sonra geçilebilecektir. Frans›z etkisi 1869
y›l›nda yay›nlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde de görülmektedir. Bu nizamname Frans›z e¤itim sistemini örnek alarak haz›rlanm›flt›r. Bu dönemde k›z ö¤retmen okulu Darülmuallimat da aç›lm›flt›r.
Mali alanda ise köklü bir ›slahata gidilmifltir. Tanzimat Ferman› gere¤ince iltizam usulü kald›r›ld›. Tanzimat Ferman›’n›n mimar› Mustafa Reflit Pafla yeni vergi
sisteminin takipçisiydi. Ancak yeni kurulan Muhass›ll›k Meclisleri beklenen baflar›y› sa¤layamad›. Bunda eski devrin al›flkanl›klar› etkili oldu. 1841-1842 y›l›nda bütçe haz›rland›, 1847 y›l›nda ise ilk modern bütçeye geçildi. K›r›m Savafl› esnas›nda
Fransa ve ‹ngiltere’den borç para al›nmas› ile bafllayan d›fl borçlanma zamanla artarak devam etti. Devletin gelirleri harcamalara yetmedi¤i için Devlet, aç›¤›n› kapatmak amac›yla s›k s›k d›fl borçlanma yoluna gitti. Bu durum devletin mali iflas›na sebep oldu.
Tanzimat Ferman›’n›n ilan›ndan 7 ay sonra 1840 y›l›nda Ceza Kanunnamesi yay›nland›. Bu kanun 1851’de Kanun-› Cedit’in yay›nlanmas›na kadar yürürlükte kald›. Kanun-› Cedit, 1840 kanunnamesine göre daha genifl kapsaml› olup, bu kanunda sarhoflluk, k›z kaç›rma, sahtekârl›k gibi yeni suçlar tan›mlanm›flt›. Kanun-› Cedit’te daha genifl fler’i hükümlere yer verilmifltir. Bu kanun da yeterli olmay›nca
1810 tarihli Frans›z Ceza Kanunu’nun neredeyse tamamen tercümesi olan yeni bir
kanun haz›rland›, 1851’de Ceza Kanunname-i Hümayunu olarak yürürlü¤e girdi. Bu
kanun gayrimüslim Osmanl› vatandafllar›n›n da yararlanabilmesi için Rumca, Ermenice ve Bulgarca’ya tercüme edildi. 1840 y›l›ndan itibaren ceza ve ticaret davalar›na
bakmak üzere laik ilkelere göre çal›flan karma Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. Bu
mahkemelerde Müslümanlar›n yan› s›ra gayrimüslim hakimler de görev ald›.
Ticaret alan›nda karma “muhtelit” ticaret mahkemeleri kuruldu. 1807 tarihli
Frans›z Ticaret Kanunu 1849 y›l›nda tercüme edilerek 1850’de Kanunname-i Ticaret ad›yla kanunlaflt›. Bu kanunla anonim flirket, faiz ve kambiyo senedi gibi baz›
kavramlar Osmanl› hukukunda yer almaya bafllad›.
EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI
K›r›m Savafl› esnas›nda bafllayan d›fl borçlanma zaman içinde artarak devam etmifltir. Bir süre sonra Osmanl› Devleti borçlar›n› ödeyemez duruma gelmifl, borçlanma
yoluyla borç ödenmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu durum öyle bir hâl alm›flt›r ki bir süre sonra Devlet, borçlanma yoluyla da borcunu ödeyemez duruma düflmüfltür. Al›nan
borç paralar›n bir k›sm› deniz kuvvetlerinde oldu¤u gibi faydal› alanlarda harcan›rken, büyük bir k›sm› ise devlet giderlerine, saray yap›m›na ve saray harcamalar›na
kullan›lm›flt›r. 1874 y›l›na gelindi¤inde Balkanlar’daki kar›fl›kl›k dolay›s›yla paraya
ihtiyaç duyulmufltur. Dönemin Sadrazam› Mahmut Nedim Pafla, bütçenin gelir ve
giderlerini hesap ettirmifltir. Bu durumda bütçe aç›¤› befl milyon alt›n› bulmaktad›r.
D›fl borç alman›n zor oldu¤u bu dönemde aç›¤› kapatmak amac›yla Mahmut Nedim Pafla bir formül gelifltirmifltir. Buna göre y›lda ödenmekte olan on dört milyon
liral›k faiz yar›ya indirilecek, geriye kalan miktar›n befli bütçe aç›¤›nda ikisi ise ordunun ihtiyac›nda kullan›lacakt›r. Bu plan kabul edilerek 6 Ekim 1875 tarihinde bir
kararname ile alacakl›lara duyurulmufltur. Plana göre befl y›l süreyle var olan borçlar›n yar›s›n›n nakit olarak ödenece¤i geri kalan k›sm›n ise %15 faizli bir senet ile
ödenece¤i ilan edilmifltir. Mahmut Nedim Pafla’n›n bu karar› ço¤u orta hâlli mevduat sahipleri olan alacakl›lar aras›nda olumsuz etki yapm›fl, Avrupa kamuoyunun
Osmanl› Devleti’nin aleyhine dönmesine sebep olmufltur.
Macar mülteciler sorunu esnas›nda Osmanl› Devleti yan›nda yer alan Avrupa
kamuoyu, Avrupa devletlerinin bir bak›ma K›r›m Savafl›’nda Osmanl› Devleti’ni
yaln›z b›rakmamas›nda etkili olmufltu. Bu defa ise durum tam tersine dönmüfltür.
Nitekim Rusya bu durumdan yararlanacak ve tarihe “93 Harbi” (Rumi 1293) diye
geçen 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›n› bafllatacakt›r. Bu savafl sonras› ‹ngiltere,
Osmanl› Devleti’ne yönelik uygulad›¤› “devletin varl›¤›” politikas›ndan vazgeçerek
kendisi için önemli olan bölgelerin ele geçirilmesi politikas›na geçecektir. Neticede kendisi için hayati önem tafl›yan K›br›s ve M›s›r 93 Harbi sonras›nda ‹ngiltere
taraf›ndan Osmanl› topraklar›ndan kopart›lacakt›r. Osmanl› Devleti ise ‹ngiltere’nin politika de¤iflikli¤i karfl›s›nda yeni bir müttefik olarak Almanya’ya yaklaflacakt›r. Almanya’n›n Fransa ve Avusturya’y› ma¤lup ederek birli¤ini kurmas› ve
güçler dengesinde yerini almas› Osmanl› Devleti’nin Alman askerî gücünden yararlanmak amac›yla Alman askerî heyetlerini davet etmesinde etkili olmufltur. Ayr›ca Alman silahlar› da Osmanl› ordusunda yerini alm›fl, 1885 y›l›nda Goltz Pafla
Osmanl› ordusunu ›slah ifline giriflmifltir.
93 Harbi (1877-1878 Osmanl› - Rus Harbi)
Paris Anlaflmas› ile Karadeniz’e ç›kmas› engellenen Rusya, Avrupa’n›n içinde bulundu¤u kar›fl›k durumdan yararlanarak 1871 tarihinde bu maddeyi tan›mad›¤›n›
ilan etmifltir. O esnada Avrupa’da güçler dengesi de¤iflmektedir. Zira Prusya Alman
35
36
birli¤ini kurma yolunda Avusturya ve Fransa ile girdi¤i savafllar› kazanm›fl, Fransa’y› a¤›r bir yenilgiye u¤ratm›flt›r. ‹talya’da ise ‹talyan birli¤i kurma yolunda Piyemonte oldukça ileri ad›mlar atm›flt›r. Rusya bu kar›fl›k durumdan istifade ile garantör devletlere bir nota vererek Karadeniz’in tarafs›zl›¤›n› tan›mad›¤›n› bildirmifl,
h›zla silahlanmaya bafllam›flt›r. Garantör devletler içinde tek kalan ‹ngiltere Osmanl›’n›n toprak bütünlü¤ünü garanti etmekle birlikte yaln›z kalman›n etkisiyle sorunlar› bar›flç› yoldan çözme çabas›na girmifltir. Asl›nda 1815 Viyana Kongresi’nde
gündeme gelen “hasta adam” art›k yaflat›lacak m› yaflat›lmayacak m› sorusu cevab›n› bulmak üzeredir. Bu sorunun cevab› 93 Harbi ile verilecektir.
Rusya, Osmanl› topra¤› olan Balkanlar’da ortaya ç›kan ayr›l›kç› hareketleri desteklemifl, K›r›m Savafl› sonras› uygulamaya koydu¤u Panslavizm politikas›na h›z
vermifltir. Bu politika gere¤i S›rbistan, Karada¤, Bulgaristan bölgelerinde isyanlar›
desteklemifl, Osmanl› yönetimi bunlar› bast›rmakta s›k›nt› yaflam›flt›r. Rusya’n›n
devreye girmesi ile Balkan sorunu iç sorun olmaktan ç›km›fl, ‹ngiltere’nin de yer
almas›yla d›fl sorun hâline gelmifltir. Sorunun bar›flç› yoldan çözümlenmesini isteyen daha do¤rusu ç›karlar› gere¤i Osmanl› Devleti’nin Rusya egemenli¤ine girmesini istemeyen ‹ngiltere, Almanya ve di¤er devletlerin deste¤ini alarak konunun bir
konferansta görüflülmesini sa¤lam›flt›r. 23 Aral›k 1876 tarihinde ‹stanbul’da Haliç
Tersanesi’nde toplanan “Tersane Konferans›” Balkan sorununu bar›flç› yoldan çözmeye çal›flm›flt›r. Asl›nda Konferans sonras› al›nan kararlara bak›ld›¤›nda sorunun
ne kadar bar›flç› yoldan çözümlendi¤i ya da çözümlenmek istendi¤i ortaya ç›kmaktad›r. Karar gere¤i S›rbistan, Karada¤ ve Romanya’ya ba¤›ms›zl›k verilecek,
Bulgaristan özerk hâle gelecek, Osmanl› bu kararlar› kabul etmezse zorlamayla bu
kararlar hayata geçirilecektir.
Osmanl› Devleti’nin Tersane Konferans› kararlar›n› kabul etmemesi üzerine
bafllayan 93 Harbi, a¤›r bir yenilgiyle sonuçlanm›flt›r. Rusya, Balkan ve Kafkasya
üzerinden harekete geçmifl, Balkanlar’dan h›zla ilerleyerek ‹stanbul-Yeflilköy’e kadar gelmifltir. Do¤u’da ise Erzurum Rus iflgaline u¤ram›fl, destanlaflan Nene Hatun
direnifli sayesinde bu flehir Rus iflgalinden kurtar›lm›flt›r. Bu durum karfl›s›nda çaresiz kalan Osmanl› Devleti, Rusya ile Ayastefanos (Yeflilköy) Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kalm›flt›r. Anlaflma gere¤ince S›rbistan, Karada¤, Romanya ve Bulgaristan ba¤›ms›z olacak; Kars, Ardahan, Artvin ve Do¤u Beyaz›t Rus egemenli¤inde kalacakt›r. Ayr›ca Osmanl› Devleti a¤›r bir savafl tazminat› ödemek zorunda b›rak›lm›flt›r. Ayastefanos Antlaflmas› baflta ‹ngiltere olmak üzere Osmanl› Devleti’nin Avrupa’daki topraklar› üzerinde ç›kar› olan devletleri harekete geçirmifl ve
Berlin’de yeni bir anlaflma imzalanmas› sa¤lanm›flt›r. Berlin Anlaflmas› öncesi devreye giren ‹ngiltere’ye iyi bir anlaflma imzalanmas› karfl›l›¤› olarak K›br›s’a yerleflmesi tavizi verilmifltir. ‹mzalanan Berlin Antlaflmas› ile Ayastefanos Antlaflmas› rafa kald›r›lm›fl, Bulgaristan hariç, ba¤›ms›z devletlerle ilgili maddeleri aynen kalm›flt›r. Bulgaristan, Osmanl›’ya ba¤l› bir prenslik hâline getirilmifl, Do¤u Rumeli ve
Makedonya Osmanl›’ya b›rak›lm›flt›r. Do¤u’da ise Do¤u Beyaz›t Osmanl›’ya verilmifl, Kars, Ardahan, Artvin ve Batum Rus iflgalinde kalm›flt›r. Ermeni sorununun ilk
defa gündeme geldi¤i geçerli anlaflma olan Berlin Anlaflmas› ile Osmanl› Devleti
savafl tazminat› olarak Ayastefanos’ta ödeyece¤inin iki kat› bir mebla¤› ödemek
zorunda b›rak›lm›flt›r.
Berlin Konferans› esnas›nda Osmanl› Devleti’nin mali durumu da gündeme gelmifl, Rusya’n›n savafl tazminat› iste¤ine karfl› ç›k›lm›flt›r. Rusya, Osmanl› maliyesinin kötü yönetildi¤inden bahisle, Osmanl›’n›n borçlar›n› ödeyecek güçte oldu¤u,
yap›lacak düzenlemelerle gelirinin iki kat›na ç›kar›labilece¤ini belirtmifl, savafl taz-
37
minat›ndan vazgeçmemifltir. Neticede Rusya’n›n iste¤i kabul edilerek savafl tazminat› Ayastefanos’a göre iki kat›na ç›kart›larak 60 milyon lira olmufltur. 1908 y›l›nda
Osmanl› Devleti’nin büyük bir toprak parças› olan Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›ma karfl›l›¤›nda Rusya’ya verece¤i tazminat›n 5 milyon liras›ndan muaf tutulacak
olmas› tazminat›n büyüklü¤ü konusunda net bir fikir verebilir.
Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin Kurulmas›
Rusya’ya ödenecek savafl tazminat› zaten ekonomik s›k›nt› içinde olan Osmanl›
maliyesini iyice bozmufl, borçlar›n›n faizlerini dahi ödeyemeyecek duruma getirmifltir. Bunun üzerine Osmanl› Devleti d›fl müdahaleye meydan vermemek için
alacakl›lar›n vekillerini görüflmeye ça¤›rm›flt›r. ‹stanbul’da yap›lan görüflmeler sonucunda alacakl›lar ile bir anlaflmaya var›lm›flt›r. Bu anlaflma 20 Aral›k 1881 tarihli (28 Muharrem 1299) bir kararname ile ilan edilmifltir. “Muharrem Kararnamesi”
ad› verilen bu anlaflma gere¤ince ‹stanbul’da “Duyun-› Umumiye ‹daresi” kurulacakt›r. Bu komisyonda alacakl›lar› temsilen birer ‹ngiliz, Frans›z, Alman, Avusturya, ‹talyan ve Galata bankerlerinin temsilcisi yer alacak, Osmanl› temsilcisi ile birlikte 7 üyeden oluflacakt›r. Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin gelir kaynaklar›, tuz, tütün, ispirto, bal›k, ipek, pul ve damga, Bulgaristan vergisi, K›br›s vergisi, Do¤u Rumeli vergisi gibi geliri çok olan vergilerdir.
Bu flekilde Devletin mali gücünü elinden alan Duyun-› Umumiye, “devlet içinde devlet” durumuna gelmifltir. Devlet vergi toplama yetkisinin bir k›sm›n› hem de
önemli gelir kaynaklar›n› alacaklar›na mukabil bu komisyonun insaf›na terk etmifltir. Faiz oranlar›n› ayarlayan Duyun-› Umumiye ‹daresi kendi memurlar›n› atama
hakk›na da sahiptir. 1912 y›l›nda Osmanl› maliye memurlar›n›n say›s› alt› bin civar›nda iken bu kurumun memur say›s› on bine yaklaflmaktayd›. Duyun-› Umumiye
memurlar› köylere kadar giderek alacakl›lar›n borçlar›na karfl›n vergileri toplamakta ve bunlar› Osmanl› borçlar›na karfl›l›k olarak tahsil etmekteydi.
Devlet olman›n temel hususiyetlerinden biri olarak kendi topraklar›nda
SIRA vatandafllar›ndan
S‹ZDE
vergileri toplayamayan bir devletin mali ba¤›ms›zl›¤›ndan söz edilebilir mi? Tart›fl›n›z.
4
Duyun-› Umumiye ‹daresi, Millî Mücadele Dönemi’nde deDvarl›¤›n›
devam ettirmifl ancak Ankara Hükûmeti egemen oldu¤u bölgelerde bu idarenin gelirlerine
S O R ULozan Anlaflel koymufltur. Tahvilleri hiç hükmüne inen alacakl›lar›n bu durumu
mas› ile çözüme kavuflmufl, Osmanl› borçlar› yeniden yap›land›r›larak 2/3’lük k›sm› Türkiye Cumhuriyeti’ne devredilmifltir.
D‹KKAT
Yeni Osmanl› Düflüncesi ve I. Meflrutiyet
SIRA S‹ZDE
Sened-i ‹ttifak ile bafllayan padiflah›n yetkilerini k›s›tlama anlay›fl›
Tanzimat ve
Islahat Fermanlar› ile devam etmifltir. Ancak bu süreç Sultan Abdülaziz döneminde Âli ve Fuat Paflalar›n ölümleri ile birlikte bir duraklamaya girmifltir. TanAMAÇLARIMIZ
zimat ve Islahat dönemlerinde gerçeklefltirilen ve halk› k›smen de olsa mahallî
idare yönetimlerine kat›lmaya al›flt›ran düzenlemelerin beklenen neticeleri vermemeleri gerek ayd›n, gerekse de bürokrat kesim üzerinde
etkiler
K ‹ olumsuz
T A P
oluflturmufltur. Tanzimat Dönemi’nde yetiflen Bat›c› ayd›nlar, Bat› uygarl›¤›n›n
üstünlü¤ünü, halk›n sahip oldu¤u genifl hürriyetlere ve parlamenter siyasi rejime ba¤l›yorlard›. Tanzimat’›n reformcu yöneticileri ise temsili
T E L E Vsisteme
‹ Z Y O N inanm›yor, yapt›klar› yeniliklerde merkezî otoritenin güçlenmesini ön planda tutuyorlard›. Sultan Abdülaziz’in Sultan Abdülmecit’ten daha sert mizaçl› olmas›, mer-
N N
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
38
kezî yönetimin ve bürokrasinin artan otoritesi, ayd›nlar›n parlamentolu meflruti
rejime taleplerini h›zland›rd›. Art›k yöneticilerin Bat›y› örnek alarak yapt›klar›
yenilikler yeterli görülmüyor, siyasi rejimin de¤iflmesi ve devlet otoritesinin s›n›rland›r›lmas› da isteniyordu.
Halk›n hâkimiyet hakk› kavram›n› devreye sokan bu hareket, millet egemenli¤i düflüncesinin geliflimi aç›s›ndan tam bir dönüm noktas› oluflturmaktayd›. ‹leride
halk iradesinin temsilcileri olan meclis ve onun oluflturaca¤› anayasa ile s›n›rland›r›lacak bir padiflah iktidar›, Türk demokrasi sürecinin de bafllang›c›n› oluflturacakSIRA
S‹ZDE
t›. Padiflahla
bütünleflen
Tanzimat bürokratlar›n›n otoritesine ters düflen Yeni Osmanl› Hareketi’nin öncüleri fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla ve Ali Suavi gibi yazar
ve flairlerdi.
Bu kifliler, ilerlemenin hür kurumlara dayand›¤›n›, hür kurumlar›n ise
ancak kamuoyunun deste¤i ile ayakta kalabilece¤ini, bu nedenle halk›n e¤itilmesi
gerekti¤ini savunuyorlard›. Halka en kolay ulaflman›n yolunun da gazete oldu¤u
S O R U
bilinciyle, gazete
ç›karmaya bafllam›fllard›.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yeni Osmanl›D hareketinin
öncüleri, fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla ve Ali Suavi gibi yazar
‹KKAT
ve flairlerdi. Bu kifliler, ilerlemenin hür kurumlara dayand›¤›n›, hür kurumlar›n ise ancak
kamuoyununSIRA
deste¤i
ile ayakta kalabilece¤ini, bu nedenle halk›n e¤itilmesi gerekti¤ini saS‹ZDE
vunuyorlard›. Halka en kolay ulaflman›n yolunun da gazete oldu¤u bilinciyle, gazete ç›karmaya bafllam›fllard›.
N N
AMAÇLARIMIZ
Foto¤raf 2.1
Nam›k Kemal
K ‹ T A P
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
TELEV‹ZYON
Ansiklopedisi II,
YKY, ‹stanbul
1999.
‹NTERNET
MAKALE
Foto¤raf 2.2
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ziya Pafla
Kaynak:
Yaflamlar› ve
Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
YKY, ‹stanbul
1999.
MAKALE
Sultan Abdülaziz’in idaresine karfl› mücadele eden ayd›nlar gazete ç›karmakla
yetinmemifller, ülkenin fena idaresine son vermek, mali zorluklar› gidermek, gayrimüslimlerin memnuniyetsizliklerini ortadan kald›rmak için meflruti bir yönetim
kurmak amac›yla gizli cemiyetler de kurmufllard›r. Bunlar›n netice vermeden sona
eren ilk örne¤i Kuleli Vak’as›’d›r. Mücadelede önemli aflamalar kaydeden Genç
Osmanl›lar Cemiyeti ise 1865 y›l›nda ‹stanbul’da kurulmufl, 1867 y›l›nda faaliyetlerini artt›rm›flt›. Cemiyet üyelerinden Mustafa Faz›l Pafla, Padiflaha meflrutiyeti ilan
etmesi için bir mektup göndermiflti. Mektupta en iyi idare tarz›n›n meflrutiyet oldu¤u belirtildikten sonra, meflrutiyet sayesinde Müslümanlar ile gayrimüslimler aras›ndaki sorunlar›n ortadan kalkaca¤›, isyanlar›n bitece¤i ifade edilmiflti. Padiflah bu
mektuba ald›r›fl etmemifl, Yeni Osmanl›lar olarak an›lan muhaliflerine karfl› yapt›rd›¤› takibat›n› h›zland›rm›flt›. Bu takibata ra¤men, meflrutiyet fikri ayd›nlar aras›n-
39
da yay›lmaya devam etti¤i gibi, devlet adamlar› ve askerler aras›nda da taraftar bulmufltu. Sonuçta Abdülaziz, Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n önderli¤inde bir askerî darbe ile tahttan indirildi, yerine V. Murat tahta ç›kar›ld›. 30 May›s 1876 tarihinde tahta ç›kan yeni padiflah, rahats›zl›¤› nedeniyle yerini 31 A¤ustos’ta II. Abdülhamid’e b›rakmak zorunda kald›.
Resim 2.4
V. Murad ve Yeni
Osmanl›lar.
Kaynak: Le Monde
Illustre’nin
kapa¤›nda V.
Murad ve Genç
Osmanl›lar.
Yaflamlar› ve
Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
YKY, ‹stanbul
1999.
ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹: I. MEfiRUT‹YET
II. Abdülhamid’in taht’a ç›kmas›yla, Yeni Osmanl›lar›n dürüst bir padiflah ile halk›n temsilcilerinden oluflan bir meclisin hükûmet ifllerini kontrol etmesi anlay›fl›
baflar› kazanm›flt›r. Buna ra¤men halk›n yönetime kat›lmas› noktas›ndan ayd›nlar
ile devlet adamlar› ayn› fikre sahip de¤illerdi. Halk›n hâkimiyete hakk› olup olmad›¤› hususu Tanzimat Dönemi’nden beri çeflitli flekilde tart›fl›lm›flt›. Devlet adamlar› hakk› kabul etmekle birlikte, halk›n henüz yeterli olgunlu¤a eriflmedi¤ini iddia etmekteydiler. Buna karfl›n fikir adamlar›, da¤daki çoban›ndan, flehirdeki kalem efendisine kadar her vatandafl›n kendini en iyi flekilde temsil edebilecek insanlar› seçebilecek seviyede oldu¤unu savunmaktayd›lar. Askerî Okullar Müdürü
Süleyman Pafla; Abdülaziz’in ve V. Murat’›n tahttan indirilmesinin sebebini, devlet
adamlar›n›n geleceklerini güvence alt›na almak olarak aç›kl›yordu. Süleyman Pafla’n›n Sadrazam Mehmet Rüfltü Pafla’n›n halk›n verdikçe daha fazlas›n› isteyece¤i
gerekçesiyle Meflrutiyeti engelledi¤ini belirtmesi, devlet adamlar›n›n bir k›sm›n›n
farkl› fikirlerde oldu¤unu göstermeye yeterlidir. Bu dönemde devlet adamlar›nda
genel kan›, halk›n ancak devlet ifllerinde tecrübeli, bu ifli bilen devlet adamlar›nca yönetilebilece¤idir.
40
SIRA S‹ZDE
5
Foto¤raf 2.3
Osmanl› son
S O R U
döneminin
en çok
tart›fl›lan devlet
adam› II.
D‹KKAT
Abdülhamid,(1876
-1909)’in saltanat
döneminde iki
SIRA
S‹ZDE ilan›
meflrutiyet
yap›lm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Padiflahlar› SIRA
tahttan
indirirken halk› memnun etmedi¤ini gerekçe gösteren yönetici kesiS‹ZDE
min halk›n hakimiyet hakk›n› vermemelerinin sebebi ne olabilir? Tart›fl›n›z.
Padiflah Abdülhamid de halk› meflruti idare için yeterli bulmayan devlet
S O R U
adamlar›na hak vermekle birlikte, yine de Meflrutiyet’in devletin köklü
dertlerine deva olaca¤› beklentisine
D‹KKAT
sahipti. Meflrutiyet, devleti medeni
memleketler seviyesine ç›karacak,
SIRA S‹ZDE
mevcut bütün idari, siyasi ve sosyal
problemleri çözecek adeta mucize bir
ilaç gibi görülüyordu. Fakat bunun
AMAÇLARIMIZ
sa¤lanmas› halk›n ve hükûmetin vazifelerini hakk›yla yapmalar›na ba¤l›yd›. Meclisin, vatandafl›n görevini
K ‹ T A P
yapmas›nda devlet ile millet aras›nda
bir köprü vazifesi görmesi beklentilerin
en baflta geleniydi. Dolay›s›yla
TELEV‹ZYON
meclis, devletin topluma ulaflmas›nda arac› bir kurum olarak kabul edilmifltir.
“Devletin sa¤lam bir düzene ba¤lanmas›” olarak anlafl›lan Meflrutiyet’ten, Avrupa
devletlerinin az›nl›klar nedeniyle yapt›¤› bask›lar› hafifletmesi beklentileri bizzat
‹ N T E R N E Tda aç›kça ifade edilmifltir. Ayr›ca devletin de¤iflen iç ve d›fl flartPadiflah taraf›ndan
lara ayak uyduramamas› Meflrutiyeti zorunlu k›lmaktayd›. Meflrutiyetle Hilafet ve
Saltanat makam›n›n haklar› korunacak, Osmanl› vatandafllar›n›n hürriyet ve eflitliMAKALE
¤i sa¤lanacakt›.
N N
1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa)
II. Abdülhamid, meflrutiyetin ilan› için haz›rl›klar› hemen bafllatm›fl, anayasan›n yap›lmas› için 30 Eylül 1876 tarihinde bir komisyon kurulmas›n› emretmifltir. 28 kifliden oluflan bu komisyon 1831 Belçika, 1859 Prusya anayasalar›yla birlikte yirmiye
yak›n tasar›y› incelemifltir. Bu tasar›lar içinde Mithat Pafla ile Sait Paflalar›n tasar›lar› da vard›r. Mithat Pafla’n›n Kanun-› Cedit denilen tasar›s›nda, meclisin 120 kifliden
oluflmas› ve bu say›n›n 1/3’ünün hükûmet taraf›ndan atanmas› öngörülmüfltü. Bu
120 kiflinin 80’inin millet mebusu, 40’›n›n da devlet mebusu olmas› tasarlanm›flt›.
Tasar›yla bütün vükela-bakanlar ve müsteflarlar hükûmet ad›na mebus say›lacakt›.
Hükûmet meclisten güvenoyu almak zorundayd›, aksi takdirde düflecekti. Ayr›ca
hükûmet meclise karfl› sorumlu olacakt›. Kanun-› Cedit ancak, Meclis-i Mebusan
taraf›ndan yürürlükten kald›r›labilecekti. Devletin resmî dili Türkçeydi. Kanun-›
Cedit güçlü bir hükümdarl›k makam›n› da içeriyordu. Milleti meclis vas›tas›yla idarede söz sahibi yaparken devletin otoritesini korumak için padiflaha da ayr›cal›klar veren tasar›, belirli bir kaynaktan aktar›lm›fl olmaktan çok Mithat Pafla’n›n devlet tecrübesinin bir ürünüdür denilebilir.
41
Foto¤raf 2.4
Midhat Pafla hususi
kâtibi Vas›f ile
Viyana’da
bulundu¤u s›rada
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
YKY, ‹stanbul
1999.
Sait Pafla’n›n haz›rlad›¤› taslak ise Frans›z Anayasas›’n›n Türkçeye çevirisi idi.
12 bölümden oluflan taslak Mithat Pafla’n›n tasla¤›na göre daha sistemli ve genifl
kapsaml›yd›. Tasla¤a göre, do¤rudan do¤ruya millet taraf›ndan seçilen 750 kiflilik
bir meclis öngörülüyordu. Ancak seçimin kura usulü ile yap›lmas› isteniyordu. Yasama yetkisi “Millet Meclisi” ad›n› tafl›yan bir meclise veriliyordu.
Komisyonun 140 madde olarak haz›rlad›¤› taslak Heyet-i Vükela’da hararetli
tart›flmalardan sonra 119 maddeye indirilmifl ve Padiflaha sunulmufltur. Nihayet tarihteki ilk Türk Anayasas› “Kanun-i Esasi” 23 Aral›k 1876 tarihinde ilan edilmifltir.
Kanun-i Esasinin ilan› Osmanl› Devleti’nin Balkan meselelerini konuflmak için toplanan uluslararas› Tersane Konferans›’n›n aç›l›fl›na denk getirilmiflti. Kanun-i Esasinin bu konferans s›ras›nda ilan edilmesinin sebebi, “yabanc› güçleri, reformlar› takip maskesi alt›nda devletin iç ifllerine müdahaleden al›koymakt›”. Bu anayasa sayesinde Rusya Osmanl›’ya karfl› besledi¤i düflmanl›ktan vazgeçecek, memleketimiz
“tarihte okudu¤umuz” ‹ngiltere gibi güçlü olacakt›!
Ancak, beslenen ümitler çok k›sa bir süre sonra bofla ç›kt›. Devletler bu çabay›
dikkate almad›¤› gibi 1877-78 Osmanl›-Rus savafl›, Osmanl› Devleti’nin a¤›r yenilgisi ile sonuçland›. Devlet, Balkanlar’daki topraklar›n›n büyük bir k›sm›n› kaybederken, Ruslar ‹stanbul önlerine kadar gelmiflti. Böylesine kar›fl›k bir ortamda meclis kapat›ld› ve Anayasa da bu durumdan pay›n› alarak rafa kald›r›ld›.
1876 Kanun-i Esasisi’nin Özellikleri
1876 Kanun-i Esasisi millet egemenli¤i anlay›fl› aç›s›ndan günümüz anayasalar›na
göre oldukça geride kalan bir anayasad›r. Kanun-i Esasi’ye göre egemenlik padiflaha aittir. Saltanat anayasan›n 3. maddesi gere¤ince Halifelik de dahil olmak üzere Osmanl› ailesinden en büyük evlada aittir. Padiflah, ‹slam dininin koruyucusu ve
42
Osmanl› halk›n›n hükümdar›d›r. 1876 Anayasas› padiflaha büyük yetkiler tan›m›fl
olmas›ndan baflka, ona, yapt›klar› ifllerden “sorumlu olmama” hakk›n› vermekle
de, devletin kuruluflundan beri var olan gücünü kanun güvencesi alt›na alm›flt›r.
1876 Anayasas›nda padiflah›n üstün gücünü s›n›rlayan hiçbir hüküm yoktur. Eskiden oldu¤u gibi Padiflah; para bas›lmas›, hutbelerde ad›n›n okunmas›, yabanc›
devletlerle anlaflmalar yap›lmas›, harp ve bar›fl ilan›, kara ve deniz kuvvetlerinin
kumandas›, askerî harekât yap›lmas›, fler’i hükümlerin uygulanmas›, cezalar›n hafifletilmesi veya aff›, memurlara rütbe ve niflan verilmesi gibi yetkilere sahiptir.
Padiflah ayn› zamanda yürütme kuvvetinin de bafl›d›r. Sadrazam›n, fieyhülislam›n ve Bakanlar Kurulu’nun tayini ve azli yetkisi padiflaha aittir. Hükûmet meclise
karfl› de¤il, padiflaha karfl› sorumludur. Padiflah yarg› konusunda da yetkiye sahiptir. Anayasan›n 113. maddesi padiflaha bu konuda yetki vermifltir. fiöyle ki padiflah,
zab›ta taraf›ndan yap›lan araflt›rma neticesinde hükûmetin emniyetini ihlal ettikleri kesinleflenleri sürgün etme hakk›na sahiptir.
Anayasaya göre meclis, ad›na Meclis-i Umumi denilen “Heyet-i Âyân” ve “Heyet-i Mebusan” ismini tafl›yan iki ayr› meclisten oluflmaktayd›. Heyet-i Mebusan
üyeleri Osmanl› vatandafl› elli bin erkek nüfusa bir mebus düflecek flekilde halk taraf›ndan gizli oyla seçileceklerdi. Seçimlerin süresi 4 y›l olup, mebuslar tekrar seçilebilirlerdi. Heyet-i Âyân üyeleri, Padiflah taraf›ndan atanmaktayd›. Bakanl›k, valilik, ordu müflirli¤i, kazaskerlik, elçilik, patriklik, hahambafl›l›k yapm›fl olanlar ile
kara ve deniz subaylar›ndan k›rk yafl›ndan büyük olan ve gerekli flartlar› tafl›yanlar
ömür boyu bu göreve atan›rlard›.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
6
Meclis ve seçim
SIRAifllerinde
S‹ZDE her elli bin erkek nüfusa bir mebus düflmesine mukabil kad›nlar›n seçme veya seçilme haklar›n›n gündeme gelmemesini dönemin toplumsal bak›fl›n› düflünerek de¤erlendiriniz.
Mebuslar›n dokunulmazl›¤› vard›. Mebus, hakk›nda meclis taraf›ndan ithama
sebep oldu¤una
ço¤unlukla karar verilmedikçe, cinayet veya suç ifllerken yaS O R dair
U
kalanmad›kça tutuklanamaz ve muhakeme edilemezdi. Üyeler meclisteki görüfl ve
verdikleri oylardan dolay› da sorumlu tutulamazlard›. Ancak mebuslar›n üyeli¤inin
D‹KKAT
düflmesi ve yarg›lanmalar›
Meclis-i Umumi azas›n›n verece¤i karara ba¤l›yd›.
1876 Anayasas› padiflah›n yetkilerinde bir k›s›tlama yapmad›¤› gibi aksine, yetSIRAgüvencesi
S‹ZDE
kilerini kanun
alt›na alm›flt›r. Bu nedenle 1876 Anayasas› ile kurulan siyasi sisteme, parlamentonun varl›¤› ile desteklenmifl “meflruti monarfli” diyebiliriz.
Halk›n seçti¤i temsilcilerden oluflan Heyet-i Mebusan’›n bulunmas›na ra¤men, paAMAÇLARIMIZ
diflah, yürütme
ve yasama yetkilerinden hiç ödün vermemifltir. Bununla birlikte yine de 1876 Kanun-i Esasisi, padiflah›n yetkilerinin k›s›tlanmas› yönünden Sened-i
‹ttifaktan itibaren bafllayan geliflmenin bir ileri ad›m›d›r. Anayasa, ferman fleklinde
K ‹ T A P
ilan edilmifl olsa bile, halk›n temsilcilerini ilk defa genifl çapl› bir flekilde, bir araya
getirecek olmas› bak›m›ndan önemlidir.
N N
TELEV‹ZYON
Seçimler
Anayasan›n ilan›ndan sonra s›ra meclisi oluflturacak seçimlerin yap›lmas›na gelmiflti. Seçimler sürenin yetersizli¤i nedeniyle geçici olarak ç›kart›lan “Seçim Talimat›”na göre
Talimata göre 80’i Müslüman, 50’si gayrimüslim olmak
‹ N T Eyap›lm›flt›r.
RNET
üzere 130 mebusun seçilmesine karar verilmiflti. Ancak seçimler zaman yetersizli¤i nedeniyle tam olarak yap›lamad›. 1876 y›l›na ait olmak üzere vilayet meclisleri
üyeleri ikinciM seçmen
A K A L E say›larak, mebuslar› bunlar›n belirlemesine karar verildi.
43
Birinci mecliste 69’u Müslüman, 46’s› gayrimüslim olmak üzere toplam 115 mebus bulunuyordu. ‹lk Osmanl› Meclisi, 19 Mart 1877 Pazartesi günü Dolmabahçe
Saray›’nda yap›lan bir törenle aç›ld›. Meclisin aç›l›fl gününde tüm resmî daireler tatil edilmiflti. Meclis-i Mebusan ilk toplant›s›n› 20 Mart 1877 tarihinde Sultanahmet’teki Darülfünun binas›nda yapm›fl, 28 Haziran 1877 tarihinde ilk toplant› y›l›n› tamamlam›flt›r. Meclis-i Âyân için ise 21’i Müslüman, 5’i gayrimüslim olmak üzere 26 üye seçildi.
Meclis-i Mebusan›n 13 Aral›k 1877-14 fiubat 1878 tarihleri aras›nda geçen ikinSIRA S‹ZDE47’si gayrici döneminde 106 mebus görev yapm›flt›r. Bunlar›n 59’u Müslüman,
müslim idi. Müslümanlarla gayrimüslim mebuslar›n oran›na bakt›¤›m›zda %56’ya
%44 oran› ortaya ç›kmaktad›r. Bu oran Müslim ve gayrimüslim
nereÜNEL‹M
D Ü fimebuslar›n
deyse eflit oranda temsil edildiklerini göstermektedir. O dönemde gayrimüslim halk›n toplam nüfus içindeki oranlar›n›n 1/4 oldu¤u düflünüldü¤ünde, mebus say›s›
S O R U
ile nüfuslar›n aras›nda bir denge olmad›¤› ortaya ç›kmaktad›r.
Meclis-i Mebusan›n 13 Aral›k 1877-14 fiubat 1878 tarihleri aras›ndaD ‹geçen
K K A T ikinci döneminde 106 mebus görev yapm›flt›r. Bunlar›n 59’u Müslüman, 47’si gayrimüslim idi. Müslümanlarla gayrimüslim mebuslar›n oran›na bakt›¤›m›zda %56’ya %44SIRA
oran›
ortaya ç›kmakS‹ZDE
tad›r. Bu oran Müslim ve gayrimüslim mebuslar›n neredeyse eflit oranda temsil edildiklerini göstermektedir. O dönemde gayrimüslim halk›n toplam nüfus içindeki oranlar›n›n 1/4
oldu¤u düflünüldü¤ünde, mebus say›s› ile nüfuslar›n aras›nda bir AMAÇLARIMIZ
denge olmad›¤› ortaya
ç›kmaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
K çok
‹ T Afazla
P üzerinde
Baflka bir ifade ile gayrimüslimler mecliste nüfus oranlar›n›n
bir oranla temsil edilmifllerdir.
Meclisin ikinci toplant› döneminde Rusya ile savafl bafllam›flt›. Ruslar bir tarafT E L E V ‹ Zkuflatm›fllard›.
YON
tan Tuna’y› aflarak Sofya’ya do¤ru ilerlerken, Do¤u’da da Erzurum’u
S O R U
Mecliste ise mebuslar kanun yapma iflini geri plana b›rakarak hükûmet
faaliyetlerini ve harbin yönetimini tart›fl›yordu. Mebuslar dolayl› olarak Padiflah Abdülhamid’i
savafl›n gidiflinden sorumlu tutuyorlard›. Hristiyan mebuslar iseD Avrupa’n›n
da et‹ N T‹EKRKNAETT
kisiyle kendi topluluklar›n›n ç›karlar›n› gözetiyorlard›. Rusya ile ateflkes görüflmelerinin yap›ld›¤› bir s›rada gelen sadaret tezkiresi üzerine II. Abdülhamid böyle bir
SIRA S‹ZDE
meclisin yarar›ndan çok zarar› oldu¤unu söyleyerek 14 fiubat 1878 günü meclisi
MAKALE
feshetti. Her derde deva olarak görülen Meflrutiyet, meclisin tatil edilmesiyle sadece 1 y›l 1 ay 21 gün devam edebilmifl, meclisin toplant› süresi
de toplam 10 ay 25
AMAÇLARIMIZ
gün sürmüfltür.
N N
Osmanl› devlet adamlar› ve ayd›nlar›n meflrutiyet, anayasa ve seçimKkonular›ndaki
görüfl‹ T A P
leri hakk›nda etrafl› bilgi için Cezmi Eraslan-Kenan Olgun’un “Osmanl› Devleti’nde Meflrutiyet ve Parlamento” (3F Yay›nlar› ‹stanbul 2006) kitab›na bakabilirsiniz.
Meflrutiyetin Yeniden ‹lan› Çabalar›
TELEV‹ZYON
Padiflah Abdülhamid’in 1878’de meclisi kapatmas› ile meflrutiyet sona ermifl, yeniden mutlakiyet dönemi bafllam›flt›r. Meclisin kapal› oldu¤u bu dönemde Kanun-i
NTERNET
Esasi ise “fleklen” yürürlükte kalm›flt›r. II. Abdülhamid’in 30 y›l ‹sürecek
olan bu yeni mutlakiyet dönemine karfl› özellikle içte büyük mücadeleler yap›lm›flt›r. ‹ç bask›lar, Frans›z ‹htilalinin 100. Y›l Dönümü olan 1889 y›l›nda Osmanl› Terakki ve ‹tAKALE
tihat Cemiyetinin kurulmas› ile h›zlanm›flt›r. Cemiyet gizli olarakM faaliyete
bafllam›fl,
ayd›nlar ve ordu mensuplar› aras›nda genifl taraftar bulmufltur. II. Abdülhamid’in
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
S O R U
‹ NDT‹EKRKNAETT
SIRA S‹ZDE
MAKALE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
44
soruflturmalar› üzerine cemiyetin önde gelenlerinden birço¤u çal›flmalar›na yurt d›fl›nda devam etmifllerdir. Fransa, M›s›r ve ‹sviçre bu anlamda ‹ttihatç›lar için önemli ülkeler olmufllard›r.
Yunanistan’›n Girit adas›n› ilhak etti¤ini ilan etmesi üzerine bafllayan 1897 Osmanl›-Yunan Savafl›nda, Osmanl› ordusu büyük baflar› göstermifl, Dömeke Meydan Muharebesi’nde Yunan ordusu imha edilerek Atina yolu aç›lm›flt›r. Ancak araya Rusya ve Bat›l› devletlerin girmesi ile alanda kazan›lan savafl masada kaybedilmifl, Girit’te ›slahat yap›lmas›na ve buraya Hristiyan bir valinin atanmas›na karar
verilmifltir. Daha da ilginç olan› yap›lan ›slahatlar›n uygulamas›n› denetleme görevinin Yunan prensine verilmesiydi. Bu durum neticesidir ki Girit’teki nüfus dengesi on y›l içinde tersine dönecek ve 1908 y›l›na gelindi¤inde Hristiyan nüfus Müslüman nüfustan fazla olacakt›r. Yunan Savafl›, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti aç›s›ndan
da devletin içine düfltü¤ü acizli¤e iyi bir örnekti. Bu durumun düzeltilmesi için ülkede Meflrutiyetin ilan› bekleniyordu.
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ilk kongresini 1902 tarihinde Paris’te yapm›flt›r. Bu
kongre ‹ttihat ve Terakki tarihinde bir dönüm noktas›d›r. Kongreye Prens Sabahattin, Ahmet R›za, ‹smail Kemal, ‹smail Hakk› Pafla, Mahir Sait, Halil Ganem, Hüseyin Siret, ‹brahim Temo ve Dr. Naz›m gibi ‹ttihat ve Terakki’nin ileri gelen isimlerinin yan› s›ra Ermeni ve Rumlardan da baz› temsilciler kat›lm›flt›r.
‹ttihat ve Terakki’nin 1902 kongresindeki fikir ayr›l›klar› cemiyetin ikiye bölünmesine sebep oldu. Buna göre yabanc› müdahalesini isteyenler Prens Sabahattin
Bey’in baflkanl›¤›nda “Teflebbüs-i fiahsi ve Adem-i Merkeziyet” ad› alt›nda birleflerek çal›flmalar›n› sürdürdü. Müdahaleye karfl› olanlar ise Ahmet R›za Bey’in baflkanl›¤›nda “Terakki ve ‹ttihat” ad› alt›nda birlefltiler. Cemiyet üyeleri yurt içinde ve
d›fl›ndaki çeflitli örgütlerle iliflki kurdular ve Osmanl› co¤rafyas›nda genifl bir alana
yay›ld›lar. Özellikle Balkanlar’da büyük bir güç hâline geldiler. Cemiyetin bu kadar güçlenmesine ra¤men II. Abdülhamid, Müslüman halka cemiyetten daha yak›nd›. II. Abdülhamid, ‹slam düflüncesinin yeniden canland›r›lmas›nda ve Bat› hukukunun al›nmas› yerine, ‹slam hukukunun yürürlü¤e konulmas›ndan yanayd›.
D›fl iliflkilerde oldu¤u kadar memleket dâhilinde ‹slamc› bir politika izlenmesine
özen gösteriyor, bu da Müslüman topluluklar›n, meflrutiyet yanl›lar›ndan çok Padiflah’a yaklaflmalar›n› sa¤l›yordu.
Cemiyetin meflrutiyetin ilan› yolundaki çal›flmalar› gün geçtikçe artmaya bafllad›. Bu arada meflrutiyeti kurma yolunda çal›flan gizli cemiyetlerin say›s› da her geçen gün art›yordu. Bunlardan biri olan “Vatan ve Hürriyet Derne¤i”, Mustafa Kemal Bey (Atatürk) taraf›ndan fiam’da kurulmufltu. Bu dernek daha sonra 1907 y›l›nda Ahmet R›za Bey’in Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti ile birleflti.
II. Abdülhamid rejimine karfl› mücadele eden cemiyetlerin birço¤u 27 Aral›k
1907 tarihinde Paris’te bir araya geldi. Kongreye Terakki ve ‹ttihat, Teflebbüs-i fiahsi ve Adem-i Merkeziyet, Ermeni Taflnaksutyun, M›s›r Cemiyet-i ‹srailiyesi, Ahd-›
Osmani M›s›r Cemiyeti ile Ermeniler ve Araplar taraf›ndan yay›nlanmakta olan baz› gazete ve dergilerin temsilcileri kat›ld›lar. Kongre sonucunda, II. Abdülhamid’i
tahttan inmeye zorlayarak meflrutiyeti yeniden kurma karar› al›nm›flt›r. Bu amaca
ulaflmak için bir dizi faaliyet gösterilecektir. ‹lk önce pasif direnme yap›lacak, halka hükûmete vergi vermemesi söylenecekti. Yap›lacak propagandalarla ordunun
ihtilalc›lara karfl› silah kullanmamas› sa¤lanacakt›. Son olarak, gerekirse sonuca
ulaflmak için genel ayaklanma yap›lacakt›. Kongre bu do¤rultuda çal›flmalar›n sürdürülebilmesi amac›yla cemiyetlerin temsilcilerinden oluflan gizli bir komite kurulmas›na karar vermifltir.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurulufl ve faaliyetleri ile fikirleri hakk›nda
K ‹ T Adaha
P etrafl› bilgi almak için fiükrü Hanio¤lu’nun “‹ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük” (‹letiflim
yay›nlar› ‹stanbul 1989) adl› çal›flmas›na bak›labilir.
TELEV‹ZYON
45
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Foto¤raf 2.5
‹NTERNET
MAKALE
II. Meflrutiyetin ‹lan›
Terakki ve ‹ttihat 1907 kongresinin akabinde Makedonya’da çok h›zl› bir flekilde
örgütlenmifltir. Makedonya’da bu kadar h›zl› örgütlenmesinin sebebi burada Osmanl› denetiminin yok denecek kadar az olmas›d›r. Makedonya 1878’den beri Avrupa devletlerinin gözetimi alt›ndayd›. Burada baflta Bulgarlar olmak üzere, S›rp ve
Rum çeteciler Makedonya’y› kendi topraklar›na katmak için u¤rafl›yorlard›. Osmanl› Devleti’nin içine düfltü¤ü acz Makedonya’da daha çok hissediliyordu. ‹ngiltere’nin Rusya ile Reval’de görüflmesi, Cemiyeti harekete geçmeye mecbur oldu¤una inand›rm›flt›. Reval Görüflmesi üzerine cemiyetin askerî kanad› da¤a ç›karak
ayaklanmay› bafllatm›flt›r. II. Abdülhamid’in bölgeyi kontrol etmek için gönderdi¤i
müfettifllerin cemiyet fedaileri taraf›ndan öldürülmeleri harekât› geniflletti¤i gibi
Padiflah’›n da direncinin k›r›lmas›nda etkili olmufltur.
Meflrutiyetin ilan›
için da¤a ç›kan
‹ N T E Bey
RNET
Resneli Niyazi
ve adamlar›.
MAKALE
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
YKY, ‹stanbul
1999.
46
Foto¤raf 2.6
Meflrutiyetin
ilan›ndan
beklentileri gösteren
iki kartpostal.
Sonuçta da Meflrutiyet 23 Temmuz 1908’de ilan edilmifltir. Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti de 23 A¤ustos 1908 tarihinde yay›nlad›¤› bir bildiri ile Prens Sabahattin’in cemiyeti ile birleflti¤ini ve ad›n› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti yapt›¤›n› ilan etmifltir.Meflrutiyet 24 Temmuz 1908 tarihinde resmen ilan edilmifltir. Meflrutiyetin ilan›n› hafiyeli¤in
kald›r›lmas› ve genel aff›n ilan› izlemifltir. 21 A¤ustos 1909’da ise Meflrutiyetin ilan›
olan 23 Temmuz tarihinden önce ifllenen suçlar›n aff› hakk›nda kanun ç›km›flt›r. Resmî tebli¤lerde 24 Temmuz olarak görülen II. Meflrutiyet’in ilan tarihi daha sonraki dönemlerde ‹ttihat ve Terakki’nin ilan tarihi olan 23 Temmuz olarak düzeltilmifltir.
Foto¤raf 2.7
‹ttihatç›lar›n ana kadrosu bir arada.
‹ttihatç›lar›n Bo¤aziçi’nde toplant›s›: Sa¤dan Cemal Pafla, Süleyman Numan Pafla, ? , Talat Pafla, Enver Pafla,
Hüseyin Cahit Bey, Yaver Kâz›m Bey (Orbay), Karfl› s›rada oturanlar Said Halim Pafla, Mithat fiükrü Bey ve
k›smen görünen Ahmet R›za Bey
Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi I, YKY, ‹stanbul 1999.
47
Özet
Türk modernleflmesinin en önemli aflamalar›ndan biri
olan Tanzimat Ferman› daha önce yap›lanlar›n yeterli
olmad›¤› görüldükten sonra bütün tebaaya vatandafl
statüsü tan›yan, herkesin kanun karfl›s›nda eflit, can,
mal ve namusunu korumaya alan bir anlay›fl getirmeyi
hedeflemifltir. Devletin hedefinin sadece dini ve devleti korumaktan ç›kar›l›p vatandafl› kalk›nd›rmak ve ülkeyi imar etmek oldu¤unun alt›n› çizen bir ideal ortaya
koymufltur. Ferman›n kendisi devlet ve hükûmet adamlar›n›n yetkilerini kendi istekleriyle k›s›tlad›klar› bir sürece iflaret etmektedir. Müslim, gayrimüslim bütün vatandafllar›n devletin her kademesinde yer alabilmesine
olanak tan›yan bu dönem anlay›fl› devletin maruz kald›¤› s›k›nt›lar› gidererek eski kudretine kavuflturmay›
amaçlamaktayd›. Tanzimat, devlet idaresine getirilen
yenilikler, idari ve mali reformlar ile yeni bir ça¤dafllaflma hamlesi olarak tan›mlanabilir.
Tanzimat Meclisleri ile halk›n her aflamada yönetime
girmeye bafllamas› sürecinin dinamiklerini de¤erlendirebilecek, Tanzimat Dönemi’nin âdeta tan›t›c› simgesi
olan meclisler yoluyla devletin milletiyle bütünleflmesi,
vatandaflta devlete sahip ç›kma bilincinin uyand›r›lmas›
hedeflenmifltir. Muhass›ll›k meclislerinden bafllayarak
her kademede temsil organlar›na dahil olan vatandafllar›n meflrutiyet dönemleri için âdeta staj ifllevini yerine
getirdi¤i söylenebilir. Vilayet meclislerinde eflit oranda
yer alan vatandafllar›n bir bütün hâlinde devletin devam›na hizmet edecekleri bunun da d›fl müdahaleyi en
aza indirece¤i ümit edilmekteydi.
Daha geliflme ça¤lar›nda olan sanayini Balta Liman› Anlaflmas› ile Bat›l› devletlerin pazar yeri hâline getirmek
durumuna düflen Osmanl› yönetimi Galata bankerlerinden borç almaktayd›. Ancak Bat›l› devletler ile birlikte
giriflilen K›r›m Savafl›’n›n masraflar›n› gidermek için ‹ngiltere ve Fransa’dan borç al›nd›. Bu süreç k›sa sürede
katlanarak geliflti ve 1875’teki isyanlar s›ras›nda devleti
s›k›nt›ya düflürdü. Al›nan kredilerin verimli bir flekilde
kullan›lamamas› miktar›n h›zla artmas›na yol açt›. Borç
faizlerinin ödenememesi ve 93 Harbi’nde gelen yenilginin mali yükü alacaklar›n› garantiye almak isteyen devletlerin Umumi Borçlar ‹daresi’ni kurmalar›na imkân tan›d›. Devlet içinde devlet hâline gelen Borçlar ‹daresinin sadece varl›¤› bile Osmanl› yönetiminin ba¤›ms›zl›k
iddialar›n› bofla ç›karacak mahiyette olmufltur. Devletin
tekel gelirleri önemli gelir kaynaklar› bu idare taraf›ndan kontrol edilir hâle gelmifltir.
Tanzimat Dönemi’nin bafl›ndan itibaren ayd›nlar›n ›srarla ifade ettikleri “halk›n hakimiyete hakk›” devlet
adamlar› taraf›ndan da kabul edilmifl olmakla beraber
daha zaman›n gelmedi¤i yorumlar› öne ç›kmaktad›r.
Yeni Osmanl› düflüncesinin esaslar› da vatandafl›n her
kademede kendini yönetecek kadrolar› lay›k›yla seçebilecek kabiliyette oldu¤una dayanmaktayd›. Padiflah’tan ayd›nlara, bürokrasi ve halka kadar her kesim
s›n›rs›z bir iyimserlik içinde anayasan›n kabul ve meflrutiyetin ilan edilmesinin devletin neredeyse bütün idari, siyasi ve askerî meselelerini çözece¤i beklentisine
kap›ld›¤›n› ifade edebiliriz. Padiflah vekillerden, onlar
bürokrasi ve vatandafltan vazifelerini lay›k›yla yerine
getirmelerini bekliyorlard›. Ancak unutulmamas› gereken bir husus vard›. Anayasa mevcut durumu yasal hâle getirmifl, köklü bir idari, siyasi ve sosyal de¤ifliklik
getirememiflti. K›saca, kavram›n içi gerekti¤i gibi doldurulamad›¤› için beklentilerin gerisinde kal›nm›flt›r. Birinci Meflrutiyet’teki s›k›nt›lar›n benzeri ikinci dönemde
de yaflanacakt›r. Ancak bu defa farkl› yönde siyasilerin
kendi aralar›ndaki çekiflmeler ve gerçekçi verilere dayanmayan tahminler yüzünden hayal k›r›kl›¤› yaflanm›flt›r. Anayasan›n yeniden hayata geçirilmesi ile ayr›lmak isteyen az›nl›klar›n bu beklentilerinden vazgeçecekleri ümit edilmifltir. K›sa bir süre sonra ortaya ç›kan
ittifaklar ve savafllar teori ve gerçe¤in siyasette ayn› düzlemde geliflmedi¤ini gösterecektir.
48
1. Osmanl› Devleti’nde Tanzimat Ferman› yeni bir devrin bafllang›c›n› temsil eder. Gülhane Hatt-› Hümayunu
da denilen bu ferman hangi tarihte ilan edilmifltir?
a. 8 Eylül 1808
b. 3 Kas›m 1839
c. 23 Aral›k 1876
d. 23 Temmuz 1908
e. 17 Aral›k 1908
2. “Bütün tedbirler al›nd›¤› takdirde verimli co¤rafyas›
ve yetenekli halk› sayesinde Osmanl› Devleti’nin “5-10
sene zarf›nda” eski kudretine kavuflabilece¤i” beklentisinin dile getirildi¤i Ferman afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tanzimat Ferman›
b. Islahat Ferman›
c. Sened-i ittifak
d. Kanun-i Esasi
e. Meflrutiyetin ‹lan›
3. Tanzimat Ferman› ile Islahat Ferman› maddeleri aras›nda afla¤›dakilerden hangisi bulunmaz ?
a. Herkes kanun önünde eflittir.
b. Hiç bir kimse yarg›lanmadan cezaland›r›lmayacakt›r.
c. Herkesin mal, can ve namus güvencesi devletin
garantisi alt›ndad›r.
d. Gayrimüslimleri askerî okullara girme hakk› verilmifltir.
e. Halk›n temsilcilerinden oluflan bir parlamento
aç›lacakt›r.
4. Osmanl› Müslüman halk› seçimlerle ilk defa hangi
olayla tan›flm›flt›r?
a. Sened-i ‹ttifak
b. Tanzimat Ferman›
c. Islahat Ferman›
d. Muhass›ll›k Meclisleri
e. Vilayet Meclisleri
5. Afla¤›daki bilgilerden hangisi Tanzimat döneminde
askerî alanda yap›lan düzenlemelerden biri de¤ildir?
a. Askerlik yafl› 20 olmufltur.
b. Askerlik süresi 5 y›ld›r.
c. Yedek askerlik süresi 7 y›ld›r.
d. Ordu merkezlerinde “askerî idadi” aç›lm›flt›r.
e. Yeniçeri Oca¤› kald›r›lm›flt›r.
6. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat döneminin e¤itim
alan›ndaki uygulamalar›ndan biri de¤ildir?
a. Meclis-i Maarif-i Umumiye’nin kurulmas›
b. ‹lkö¤retimin ilk defa zorunlu hâle getirilmesi
c. Galatasaray Sultanisi’nin aç›lmas›
d. Darülmuallimin’in aç›lmas›
e. ‹lk k›z Rüfltiyesinin aç›lmas›
7. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat döneminde görülen bir düzenleme de¤ildir?
a. Darülmuallimat’›n aç›lmas›
b. Nizamiye Mahkemelerinin kurulmas›
c. Meclis-i Mebusan’›n aç›lmas›
d. Meclis-i Ahkam-› Adliye’nin kurulmas›
e. Askerlik süresinin 5 y›l olmas›
8. Osmanl› Devleti Balkan sorunlar› yüzünden tarihte
93 Harbi diye an›lan 1877-78 savafl›nda Rusya ile savaflmak zorunda kalm›flt›r. Bu savafl sonras› ilk önce
Ruslarla Ayastefanos (Yeflilköy) Antlaflmas› imzalanm›flt›r. Afla¤›daki maddelerden hangisi bu Antlaflmada
yer almaz?
a. Kars, Ardahan, Artvin ve Do¤u Beyaz›t Rusya’ya
verilecek,
b. S›rbistan, Karada¤, Romanya ve Bulgaristan ba¤›ms›z olacak,
c. Osmanl› Devleti a¤›r bir savafl tazminat› ödeyecek,
d. Bat› Trakya Yunanistan’a verilecek,
e. Büyük Bulgaristan kurulacak.
9. “Muharrem Kararnamesi” ad› verilen anlaflma gere¤ince Osmanl› Devleti’nin mali gücünü elinden alan
“devlet içinde devlet” durumuna getiren kurum afla¤›dakilerden hangisidir?
a. fiura-y› Devlet
b. Meclis-i Mebusan
c. Duyun-› Umumiye
d. Meclis-i Has-› Vükela
e. Meclis-i Vâlâ
10. 1876 Anayasas› hakk›nda afla¤›daki bilgilerden hangisi yanl›flt›r?
a. 23 Aral›k 1876 tarihinde ilan edilmifltir.
b. Bir komisyon taraf›ndan Avrupa’daki pek çok
Anayasa incelenerek düzenlenmifltir.
c. 1876 Anayasas› 119 maddeden ibarettir.
d. Padiflah›n yetkilerini çok büyük oranda k›s›tlam›fl, meclisi ön plana ç›kartm›flt›r.
e. Tarihteki bu ilk Türk Anayasas›n›n ad› “Kanun-i
Esasi” dir.
49
Okuma Parças›
13-27 TEMMUZDA KAYNAYAN ‹STANBUL VE
NÜMAY‹fiLER
Her tarafta bayrak, m›z›ka, nümayiflçiler(göstericiler)
alay›, davul ve zurna dolafl›yor. Sokak nutukçular› rasgeldikleri yerde durup söylüyor, söylüyor, ba¤›r›yor! Ve
halk›n hakk› vard›, tam 33 sene kendi arzusuyla halk
bayrak açamam›fl, m›z›ka çald›ramam›fl, üç kifli bir araya gelip gezememifl. Hele umuma kar›fl söz söylemek
nutuk vermek Abdülhamid zaman›nda görülmüfl fley
de¤ildi. Ehali öyle coflkun ve heyecanl› surette sokaklara döküldükçe, bir araya gelen üç adam› takibe çal›flan
polisler, flunun bunun söyledi¤ini gizli dinleyip jurnallar yazan casuslar flafl›r›p kalm›flt› ve kalabal›¤›n en koyu k›sm› Sirkeci’den Bab›âliye do¤ru ak›yordu. Bab›âli
Sadaret dairesinin tam karfl›s›nda bulunan “Servetifünun” matbaas›n›n önü, bafllardaki festen dolay› üstü
k›rm›z› renkli ve daima dalgalan›r bir adam tabakas› olmufltu. Arabalar adam y›¤›nlar›n› kesip yol açam›yorlard›. Pazar günü akflama do¤ru, hele Temmuzun 14 üncü
(bu tarih Rumidir, 27 Temmuz demektir) nümayiflçiler
arabalara da dolmufltu.
O tarihte baz› perflembe günleri, gelin götüren araba
kafileleri görülürdü; gelin arabalar›n›n bir fenerine arabac›ya hediye edilen bir iki arfl›nl›k kumafl ba¤lan›rd›
ve kad›nlar›n yaln›z bulunarak bindikleri bu arabalar
daima kupa idi. Hürriyet nümayiflçileri(göstericileri) ise
faytonlara dolmufllar, arabalar›n›n fenerlerine Türk bayraklar›n› asm›fllar, tekerlekleri ve körü¤ü çiçeklerle donatm›fllard›. Nümayiflçiler gö¤üslerine de hamayli(en
küçük boyutlarda bas›lm›fl Kur’an-› Kerim) gibi k›rm›z›
ve beyazl› genifl kordonlar sar›p üstüne “Hürriyet, Müsavat, Uhuvvet” kelimelerini ifllemifllerdi. Nümayiflçi arabalar› saraya kadar gidiyor, Y›ld›z yolunu dolduruyor
ve taraf taraf dolafl›yor, ücra mahallelere bile giriyor ve
tekmil ‹stanbul yerinden oynuyordu.
Bizim matbaa da yerinden oynam›flt›. Tek taraf basan
iki makinemiz hiç durmadan gece ve gündüz mütemadiyen bas›yor; 24 saatte ancak 25 bin nüsha ç›kar›yoruz, bu kafi gelmiyordu. Matbaan›n kap›s›nda ve kap›n›n yan›ndaki tevzi odas›n›n pencereleri önünde müvezziler k›yamet kopar›yordu. Tevzi(da¤›tma) odas›n›n
demir parmakl›kl› penceresine t›rmanan gazeteciler duvar› delik deflik etmifllerdi. Matbaadaki adamlar›m›z bas›lan gazeteleri tafl›y›p müvezzilere (gazete sat›c›lar›)
veriyordu. Fakat saymak, hesap etmek yoktu. Sat›fl memurlar›m›zda dahi hesap ve kay›t yoktu. Biz yukarda
gazete yaz›yorduk, makineler bas›yordu, memurlar da¤›t›yordu ve halk kap›fl›yordu.
Ve herkes flafl›rm›flt›, çileden ç›km›flt›; alem hürriyet sarhoflu olmufltu. Dedi¤im gibi herkes bu coflkunlukta hakl› idi, aç kalanlar›n bulduklar› yeme¤e sar›lmas›, zindanda yaflayanlar›n birdenbire kurtulup ayd›nl›¤a ç›kmas› ile ‹stanbul halk›n›n hürriyete kavuflmas› aras›nda
fark yoktu. Bu iflin d›flyüzü idi, bunun bir de içyüzü
vard›.
Saray›n gazeteler verdi¤i gayet k›sa ilk resmi tebli¤den
sonra sab›rs›zl›kla daha aç›k ve kat’i ilanlar beklerken
Temmuzun 14.üncü günü Beyo¤lu mutasarr›f› Hamdi
Beyin Zaptiye Nezaretine tayin olundu¤una dair bir tevcihat(atama karar›) ç›kt› ve meflrutiyet afl›klar›n›n s›rt›na
müthifl bir buzlu dufl yapt›!
Beyo¤lu mutasarr›f› Hamdi Bey saray›n en sad›k bendelerindendi ve Abdülhamid taraf›ndan gösterilen arzu
üzerine Sadrazam Sait Pafla taraf›ndan Zaptiye(Asayifl)
nezaretine getirilmiflti ve muhakkak hürriyet hareketinin üzerine bir mum söndürme külah› vazifesini görmek için geliyordu.
Hamdi Beyin Zaptiye nezaretine tayinini müteakip Bab›âli bir resmi tebli¤ daha neflreyledi. O zamanki Bab›âlinin hâlini ve sarayda hüküm süren ruhu gösterdi¤i
için resmi tebli¤in bafl taraf›n› afla¤›ya aynen al›yorum:
“Veliyünnimeti biminnetimiz padiflah›m›z efendimiz
hazretlerinin tesisi celili cenab› hilafetpenahileri olan
Kanun-i Esasinin mevkii tatbika vaz’ile meclisi mebusan›n küflad›n› emr ü ferman buyurmalar›ndan dolay› tebaai sad›kai mülukanelerinin tak›m tak›m Bab›âliye gelerek teflekkürat› ubudiyetkaranelerinin arz› haki payi
Hümayun olunmas›n› rica ile olbaptaki arizai teflekküriyeyi tevdi eylemelerine binaen taraf› Sadaretpenahiden
arz u takdim k›l›nm›flt›r.” (Padiflah›n anayasan›n yeniden yürürlü¤e konmas› ve meclisin aç›lmas›n› emretmesinden dolay› vatandafllar›n guruplar hâlinde hükûmet merkezine giderek samimi teflekkürlerinin Padiflaha arz edilmesi için dilekçe vermifllerdir. Sadaret bunu
Padiflaha arz etmektedir)
Tebli¤i resmî di¤er yerinde “Kanun-i Esasinin ilcaat› zaman ile tatbik olunamamas› esas› fikir ve arzuyu Humayunu mülükane hilaf›nda oldu¤undan!” (Anayasan›n
flartlar›n gere¤i olarak hayata geçirilememesi padiflah›n
iste¤ine muhaliftir) diyordu.
Kaynak: Ahmet ‹hsan, Matbuat Hat›ralar›m 18881923 ‹kinci Cilt, Meflrutiyet ‹lan›ndan Umumi Muharebeye Kadar 1908-1914, ‹stanbul 1931, s. 6-9.
50
1. b
2. a
3. e
4. d
5. e
6. b
7. c
8. d
9. c
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tanzimat Ferman› ve Getirdikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Kriz ve Sonuçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Kriz ve Sonuçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anayasal› Yönetim Denemesi I.Meflrutiyet” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Osmanl› Devleti’nin yöneticileri 17. asr›n bafl›ndan itibaren baflta askerî alan olmak üzere pek çok yenilik
için teflebbüs etmifllerdir. Ancak geleneksel toplum yap›s› ve de¤iflime karfl› gösterilen direnç dolay›s›yla bunlar›n ço¤u giriflimcilerinin hayat›na mal olmufltur. Pek
ço¤u kifliyle kaim olmufl, kiflinin görev yeri de¤iflti¤inde yeniden bafla dönülmüfltür. Tanzimat Dönemi yenilikleri en üst düzeyde devleti yönetenlerin kendi iste¤iyle girifltikleri ›slahat hareketlerinin en önemlisidir.
Bu samimiyete yabanc› devletlerin temsilcilerini flahit
tutmak düflüncesi bu defa hedefi baflarma azmini göstermektedir. Bunun yan› s›ra devleti yönetenlerin ve
k›smen ayd›nlar›n kap›ld›klar› bir yan›lg› da söz konusu edilmelidir. Osmanl› Devleti’nde yap›lacak yeniliklerden yabanc›lar›n memnun olaca¤›n› düflünmek. Onlar›n önerilerinin s›rf devletin problemlerini çözmede
yard›mc› olarak ortaya konuldu¤una inanmak. Gayrimüslimlere hemen her hususta verilen ayr›cal›klar da
bu nevidendir. Anayasan›n ilan› ve Meclis-i Umumi’de
neredeyse yar› yar›ya temsil hakk› dünyan›n hiç bir
meflruti ülkesinde görülmemifltir. Anayasa ile her vatandafl› eflit kabul etmek ve her grubun haklar›n› mecliste
savunmalar›na izin vermenin devlete yönelik d›fl müdahaleleri tamamen ortadan kald›raca¤›na inanmak bu
türden bir yan›lg›ya iflaret etmektedir.
S›ra Sizde 2
Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliyenin daireleri aras›nda
bir kuvvetler ayr›l›¤› göze çarpmakla birlikte fiilen bu
Meclisin üyeleri Padiflah taraf›ndan seçildi¤i ve onun
beklentileri do¤rultusunda karar ald›¤› dikkate al›nd›¤›nda düzenlemenin flekilde kald›¤›n› söyleyebiliriz. Zira bu tarihten itibaren kuvvet ve icra sahalar›n›n ayr›lmas›na mukabil iktidar sahiplerinin her üç kuvveti de
kontrol etmekten geri durmad›klar› görülmüfltür. Meclisin kendi bafl›na karar almak, kanun yapmak yetkisi olmay›p sadrazam›n önerdi¤i ve havale etti¤i konular›
tart›fl›yor olmalar› ifllevin kavram› karfl›lama oran›n› en
aza indirecek bir eksiklik olarak görülmektedir.
S›ra Sizde 3
Devlet olman›n temel hususiyetlerinden biri olarak kendi topraklar›nda vatandafllar›ndan vergileri toplayamayan bir devletin mali ba¤›ms›zl›¤›ndan söz edilemeyece¤i aç›kt›r. Zira devlet olman›n temel flartlar›ndan birisi de devlet ihtiyaçlar› için vatandafllar üzerine vergi
koymak ve adaletle tahsil etmektir. Osmanl› siyasi ve
idari yap›s› içinde kendi emniyet güçleri ve vergi tahsildarlar›, binalar›, depolar›, kasalar› olan bir yap› söz konusudur. Hiç bir flekilde devletin kontrolüne tâbi olmad›¤› için de devletin istiklalini zaafa u¤ratm›flt›r. Duyun› Umumiye ambarlar› ve kasalar› millî mücadele s›ras›nda Ankara Hükûmeti taraf›ndan kontrol edilebilmifltir.
S›ra Sizde 4
Devletin Müslüman olan ve olmayan tebaas› aras›ndaki çat›flmalar›n sebebi sadece d›fl müdahaleye tepki
olarak de¤erlendirilemez. Zira toplumun bu yöndeki
geliflmelere tepkisi Tanzimat Ferman›’n›n ilan›n› takiben çeflitli seviyelerde dile getirilmifltir. Devletin asli
unsuru olarak vergi veren, uzun askerlik seneleri boyunca evinden bark›ndan, çiftinden çubu¤undan, iflinden ayr› kalan ve ekonomik olarak y›k›ma u¤rayan
Müslüman kitleler ellerindeki tek imtiyaz›n yani asli
unsur olma hâlinin s›radanlaflmas›na tepki göstermektedirler. Tanzimat ile getirildi¤i düflünülen eflitli¤in Islahat Ferman› ile Hristiyan unsurlar lehine pozitif ayr›mc›l›¤a dönüflmesi önemli bir k›r›lma noktas›d›r. Zira
gayrimüslim vatandafllar cüzi bir miktar vergi karfl›l›¤›
askere gitme hizmetinden kurtulmufllard›r. Buna ilaveten hemen her mezhepten misyonerlerin ülkenin her
yerinde din yayma giriflimleri ve yoksul kesimlerde bu
çal›flmalar›n belli seviyelerde netice vermesi toplumu
iyice germifltir. Münferit olarak Hristiyanlar›n ‹slam’›
seçmeleri durumunda ülkenin her taraf›ndaki konsolosluklar ve kiliseler devreye girmektedir. Trabzon’daki ‹ngiliz Konsolosu James Palgrave’in 1860’l› y›llar›n
bafl›nda yapt›¤› flu tespit durumu bütün aç›kl›¤› ile ortaya koymaktad›r. “Müslümanlar gerçekten üçüncü s›n›f vatandafl konumundad›r. Zira her dinî inanç grubunun bir hamisi var. Müslümanlar âdeta sahipsiz konumdalar”. Kitap 3; Bu konuda genifl bilgi için Cezmi
Eraslan’›n “II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i” (Ötüken
yay›nlar› ‹stanbul 1992) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
S›ra Sizde 5
Padiflahlar› tahttan indirirken halk› memnun etmedi¤ini
gerekçe gösteren yönetici kesimin halk›n hakimiyet
hakk›n› vermemelerinin çeflitli sebepleri vard›r. Zira
halk ve onun hakimiyet hakk› Tanzimat ile birlikte gittikçe artan bir h›zda siyaset gündemine girmifltir. Ancak
ayd›nlar bunu savunarak hükûmet ve padiflah›n yetkilerini k›s›tlamak ve halk ad›na onlar konufltu¤u için bu
güce ortak olmak arzusunda olmufllard›. Üst düzey bürokratlar da bu hakk› tan›makla birlikte halk›n henüz
bu gücü kullanmaya haz›r olmad›¤›n› iddia etmifllerdir.
Bu durumda halk gereken olgunlu¤a gelene kadar o
gücü onun ad›na kullanacak bir vasiye ihtiyaç olacakt›r. Ayd›n vesayeti kavram› bu durumun sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Devlet adamlar› da ellerindeki bu gücü
b›rakmak istememektedirler. Ayd›nlar›n da bir aflamadan sonra her hakk› tan›d›klar› halk›n okutulup yetifltirilecek bir kesim oldu¤unun alt›n› çizmeleri neticede
onlar›n da halk ad›na bu yetkiyi, gücü kullanma arzular›n› ortaya ç›karmaktad›r. Nitekim dönemin önemli fikir
ve devlet adam› Said Halim Pafla, Buhranlar›m›z adl› kitab›nda kendisinin de parlak örneklerinden biri oldu¤u
ayd›n kesimin meflrutiyet aray›fllar›n›n temelinde halk
ad›na o gücü kullanmak arzusunun yatt›¤›na iflaret etmektedir. (Kitap 4) Said Halim Pafla, Buhranlar›m›z (yay›na haz›rlayan M. Ertu¤rul Düzda¤) ‹z yay›nc›l›k ‹stanbul 1997).
51
S›ra Sizde 6
Meclis ve seçim ifllerinde her elli bin erkek nüfusa bir
mebus düflmesine mukabil kad›nlar›n seçme veya seçilme haklar›n›n gündeme gelmemesini dönemin toplumsal bak›fl› çevresinde de¤erlendirilmelidir.
Öncelikle her toplumsal tav›r, olay, müessese ve anlay›fl kendi döneminin flartlar› çerçevesinde ele al›nmal›d›r. Dünyada yirminci yüzy›l›n bafllar›nda kad›nlara seçme ve seçilme hakk› veren devletler yok gibidir. Özellikle Orta Ça¤lardan itibaren kad›n›n pek dikkate al›nmad›¤›, önemsenmedi¤i bilinmektedir. Erkek egemen
topluluklarda hemen her düzenleme bu cinsi dikkate
alarak yap›la gelmifltir. Ancak hemen iflaret edelim ki
‹kinci Meflrutiyet Dönemi’nde 1908 Meclis-i Mebusan›’nda kad›nlara bu hakk›n verilmesi gereklili¤i düflüncesi kabul edilmifltir. Ancak kanunlaflt›rma girifliminde
bulunulmam›flt›r. Gerekçesi ise Osmanl› Mebusan üyelerinin mant›¤›n› göstermek bak›m›ndan ilginçtir: Avrupa’n›n hiçbir yerinde böyle bir uygulama yoktur. Yine
de pederi aile tipinin hakim oldu¤u Türk milletinin ça¤dafl devleti Türkiye Cumhuriyeti’nde Avrupal› pek çok
devletten daha önce Gazi Mustafa Kemal Atatürk 1934
itibar›yla bu hakk› Türk kad›n›na vermifltir.
52
Akçura, Yusuf, Üç Tarz-› Siyaset, Ankara 1991.
Aky›ld›z, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanl› Merkez
Teflkilat›nda Reform, ‹stanbul 1993.
Akyüz Yahya, Türk E¤itim Tarihi, Ankara 2008.
Aydemir, fievket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal,
Cilt I, 1881-1919, ‹stanbul 1994.
Bayur, Yusuf Hikmet, Türk ‹nk›lab› Tarihi, C.II, K›s›m
I, Ankara 1991.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, (Yay. Haz.,
Ahmet Kuyafl), ‹stanbul 2005.
Bozkurt, Gülnihal, Bat› Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Osmanl› Devleti’nden Türkiye
Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939),
Ankara 1996.
Cevdet Pafla, Tezâkir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Baysun), Ankara 1986.
Çad›rc›, Musa, “Tanzimattan Cumhuriyete Ülke Yönetimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi (TCTA), C.I, ‹stanbul 1985.
Davison, Roderic H., Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Reform, 1856-1876, (Çev. Osman
Ak›nhay), C.II, ‹stanbul 1997.
Düstur, Birinci Tertip, C.IV.
Düstur , ‹kinci Tertip, C.I.
Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i, ‹stanbul 1992.
Eraslan, Cezmi, “II. Abdülhamid’in ‹lk Y›llar›nda Meclis
ve Meflrutiyet Kavramlar› Üzerine Baz› Tespitler”,
Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi, I,s. 1-12, ‹stanbul 2000.
Ery›lmaz, Bilal, Osmanl› Devletinde Gayrimüslim
Tebaan›n Yönetimi, ‹stanbul 1996.
Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, ‹stanbul,
Homer Kitabevi, 2006.
Hanioglu, M. fiükrü, The Young Turks in Opposition, Oxford Üniv. Press, New York 1995.
‹¤demir, Ulu¤, Kuleli Vak’as› Hakk›nda Bir Araflt›rma, Ankara 1942.
‹nalc›k, Halil, “Sened-i ‹ttifak ve Gülhane Hatt-› Hümayunu”, Belleten, C.XXVIII, Say› 112,
Ankara 1964.
Kafadar, Osman, Türk E¤itim Düflüncesinde Bat›l›laflma, Vadi Yay›nlar›, Ankara 1997.
Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.VII, Ankara, 1983.
Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.VIII, Ankara 1988.
Karatepe, fiükrü, Darbeler, Anayasalar ve Modernleflme, 2. Bask›, ‹stanbul 1997.
Kayal›, Hasan, Jön Türkler ve Araplar, ‹stanbul 1998.
Kaynar, Reflat, Mustafa Reflit Pafla ve Tanzimat, Ankara 1985.
Kili, Suna-Gözübüyük, A. fieref, Türk Anayasa Metinleri, Sened-i ‹ttifaktan Günümüze,
Ankara 1985.
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Do¤uflu, (Çev.
Metin K›ratl›), 3. Bask›, Ankara 1988.
Mardin, fierif, Türk Modernleflmesi, Makaleler IV, ‹stanbul 1991.
Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana
Hatlar›, ‹stanbul 1968.
Ortayl›, ‹lber, Tanzimattan Sonra Mahallî ‹dareler
(1840-1878), Ankara 1974.
Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹stanbul 1983.
Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat Devri ve Sonras› ‹dari Teflkilat”
Osmanl› Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed.,
Ekmeleddin ‹hsano¤lu), ‹stanbul 1994.
Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemlerinde
Yerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete
Türkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234-235.
Özgüldür, Yavuz-Özgüldür, Serdar, “1876 Anayasas›n›n
Haz›rlanmas›nda Mithat Paflan›n Rolü Ve Fonksiyonu”, Ankara Üniversitesi Osmanl› Tarihi Araflt›rmalar› Merkezi (OTAM), Say› 5, Ankara 1994,
s.311-348.
Seyitdanl›o¤lu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i
Vâlâ (1838-1868), Ankara 1994.
Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harmanc›), C.II, ‹stanbul 1983.
Tanör, Bülent, Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri
(1789-1980), ‹stanbul 2006.
Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler (18591952), 2. Bask›, ‹stanbul 1995.
Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayat›nda
Bat›l›laflma Hareketleri, ‹stanbul 2004.
Us, Hakk› Tar›k, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II,
‹stanbul 1954.
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Tarihi, ‹stanbul 1979.
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Birinci Meflrutiyet Dönemi’nde devletin siyasi politikalar›n›n reel zeminini
aç›klayabilecek,
Birinci Meflrutiyet Dönemi’nin simgesi hâline gelen e¤itim ve kültür çal›flmalar›n›n boyutlar›n› saptayabilecek,
‹kinci Meflrutiyet Dönemi seçimlerini ve oluflan Meclislerin yap›s›n› analiz
edebilecek,
Trablusgarp ve Balkan Savafllar›n› ana hatlar›yla görerek ad›m ad›m Birinci
Dünya Savafl›’na gidiflin zeminini de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Meflrutiyet
• II. Abdülhamid
• E¤itim ve Kültür
• ‹slam Âlemi ile ‹liflkiler
• Balkanlardan Göç
‹çindekiler
Türkiye’de
Meflrutiyet Dönemleri
• I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE
S‹YASET
• I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE
E⁄‹T‹M VE KÜLTÜR
FAAL‹YETLER‹NE GENEL B‹R BAKIfi
• II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹
SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹ MEBUSAN
ÇALIfiMALARI
• ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA
Türkiye’de
Meflrutiyet Dönemleri
I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE S‹YASET
Osmanl› son döneminin iki meflrutiyetini de ilan etmifl olan II. Abdülhamid’in tahta ç›k›fl›, 19.yy. sonlar›na ve dolay›s›yla da Osmanl› Devleti’nin çöküfl ve parçalanma sürecine denk gelmifl olup, gerek siyasi ve askerî gerekse de ekonomik problemler had safhaya ulaflm›fl durumdayd›. Tanzimat ve Islahat Fermanlar› ile gelen
uygulamalar, Bat›l› devletler taraf›ndan siyasi ve dinî amaçl› bask› arac› olarak kullan›lmaya baflland›¤› için halk›n büyük ekseriyetini teflkil etmekte olan MüslümanTürk unsur aleyhine bir flekil alm›fl ve tepki toplamaya bafllam›flt›r. Buna ilaveten
Tanzimat’la bafllam›fl olan kalk›nma projelerinden istenilen sonuçlar al›namam›fl,
terakki kavram› yerine “ittihat” kavram› kabul görmeye bafllam›flt›r. Avrupa endüstrisinin rekabeti karfl›s›nda yerli sanayinin çökmesi, yönetimde meydana gelen de¤ifliklikler ve Osmanl› co¤rafyas›n›n sürekli parçalanmas› ve iflgallere maruz kalmas› Müslüman halk aras›nda ittihat kavram›n› terakkinin önüne geçiren unsur olmufltur. Bunun yans›malar› da farkl› alanlarda ve farkl› uygulamalarla tesirini göstermeye bafllam›flt›r.
1876 y›l›nda ilan edilen Kanun-i Esasi ile Osmanl› Devleti, ‹slam Dinini resmi
din olarak kabul etmifltir (11. madde). Yine bu dönemde, okullara din dersleri konulurken, hükümdara da “ahkâm-› fler’iye”yi yürütme görevi verilmifltir (7. madde). Ayr›ca fieyhülislam devlet örgütü içerisine al›nm›fl (27. madde), Adli yasama
kurumlar›n›n yan›nda fler’i mahkemelere de yer verilmifltir (87. madde). Bunlar›n
yan› s›ra Ayan Meclisinin görevleri aras›na ‹slami ilkelere ayk›r› yasalar›n reddedilece¤i maddesi konulmufl (64. madde) ve ayr›ca padiflah ‹slam’›n koruyucusu olarak kabul edilmifltir (4. madde).
Ayn› dönem içerisinde ayd›n ve devlet adamlar› aras›nda Osmanl›c›l›¤›n yan› s›ra ‹slamc›l›k politikas›n›n da taraftar bulmaya bafllad›¤› görülmektedir.1881’in bafllar›nda Sultan II. Abdülhamid’e ‹slamc›l›k görüflünü savunan çok say›da rapor sunulmaya bafllanm›flt›r. Bunlar aras›nda dinin tüm Müslüman ülkeler için ba¤lay›c›
olmas› ve halifeli¤in yeri vurgulanmaktayd›.
‹slamc›l›k politikas›n›n gelifliminde, Osmanl› Devleti’nin iç bünyesinde meydana gelen geliflmelerin yan› s›ra Bat›l› devletlerin takip etmifl olduklar› emperyalist
politikalar da tesirli olmufltur. Bat›l› devletlerin sömürge esasl› politikalar› sonucunda Cezayir, K›r›m, K›br›s, Tunus ve M›s›r gibi önemli topraklar kaybedilmifltir.
Ülkenin iç bünyesinde de Devletin hakimi millet konumundan, horlanan ve az›nl›klardan da afla¤› bir duruma düflürüldü¤üne inanan Müslüman halk›n tepkileri,
56
bas›n ve ayd›nlar›n da yard›mlar›yla flekillenmeye bafllam›flt›r. Bu durumu güçlendiren bir di¤er unsur da ekonomik alandaki gerilemelerdir. Bu süreç, 1870’lerin
bafl›ndan itibaren de siyasi bir fikir ak›m› hâline gelmeye bafllam›flt›r. Yani II. Abdülhamid’in tahta ç›k›fl›ndan itibaren ‹slamc›l›k politikas›n›n takibine imkân verecek ölçüde psikolojik ve fikri potansiyel büyük ölçüde haz›r duruma gelmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
SIRAanlay›fl›nda
S‹ZDE
Osmanl› Devlet
en genifl s›n›rlar ve nüfus ile devletin devam› esas fikir oldu¤una göre II. Abdülhamid Dönemi’nde ‹slam unsurunun öne ç›kar›lmas› din temelli bir
tercih midir? Tart›fl›n›z.
II. Abdülhamid Dönemi’nde iç ve d›fl geliflmelerin yönlendirdi¤i bu politikan›n
S O ROsmanl›
U
temelini yaln›z
Devleti’ne de¤il, ‹slam dünyas›n›n genelinde hakim olan
olumsuz flartlar belirlemifltir. Asl›nda, Bat›’n›n yükselifli, ‹slam dünyas›n›n ise hissedilir bir flekilde
bafllamas›n›n görüldü¤ü 19.yy. ortalar›ndan itibaren
AT
D ‹ K K gerilemeye
Müslüman ülkelerde umut arayan gözler do¤al olarak Hilafet merkezine çevrilmifltir. 1882 y›l›nda
(Hicretin 14.yy.) II. Abdülhamid, ‹slam dünyas›n›n halifesi olarak
SIRA S‹ZDE
birçok ülkeden tebrik telgraf› al›rken, ‹ran, Fas ve birkaç küçük ‹slam devleti d›fl›nda ‹slam dünyas› Avrupa hâkimiyeti alt›na girmifl durumdad›r. Yani ‹slam birliAMAÇLARIMIZ
¤i (‹ttihad›-›
‹slam) duygusu bir ihtiyaç hâline dönüflmüfltür. Üstelik dünya siyasetinde de yeni de¤iflimler söz konusu olup Osmanl› Devleti’ni yak›ndan ilgilendirmektedir.1876’da Kanun-i Esasi’nin ilan› sonras›nda, Osmanl› Devleti’ni himaye
K ‹ T A P
edece¤ine inan›lan ‹ngiltere, Süveyfl kanal›na hakim olmas›n›n ard›ndan Osmanl›
Devleti’nin devam›n› sa¤lamak fleklindeki geleneksel politikas›na son vermifltir. Bu
da Osmanl› Devleti’nin kaderini temelden etkilemifltir. Rusya ve ‹ngiltere aras›nda
TELEV‹ZYON
bir süre bofllukta kalan II. Abdülhamid, çözümü Avrupa Devletleri aras›nda denge
politikas› takip etmekte bulmufltur. Bu politikan›n takip edilmesi, Osmanl› halk›n›n
yan› s›ra ‹slam dünyas›na da Osmanl› Devleti’nin Avrupa’dan ba¤›ms›z politika ta‹NTERNET
kip etti¤i görüntüsünü
vermifltir. II. Abdülhamid’in ayn› zamanda hem ülke içinde
hem de ülke d›fl›nda Müslüman dindar bir halife portresi çizmesi, Müslüman halk
aras›ndaki sevgi ve sayg›s›n› art›r›rken Bat›l› devletlerde de halifelik güç ve yetkisinin Müslümanlar üzerinde çok güçlü oldu¤u inanc›n›n yayg›nlaflmas›na zemin
haz›rlam›flt›r. Devletin y›llard›r içinde bulundu¤u ‹slami gelenek de bu durumu
güçlendirip meflrulaflt›rm›flt›r.
II. Abdülhamid ‹slamc›l›k politikas›n› takip ederek hem devlet içinde hem de
Müslüman dünyas›nda sayg›nl›k ve güç kazand›¤›n› düflünerek, politikalar›n› bu
zemin üzerinden gelifltirmeye bafllam›flt›r. Hükûmetin deste¤inde olan birçok gazete ve dergi de ‹slamc› politikalar›n› desteklemektedir. Söz konusu bas›n-yay›n
organlar›nda bu süreçte yer alan yaz›lar›n amac› öncelikle Araplar, Arnavutlar ve
sair Türk olmayan Müslümanlar›n sadakatini kazanmak ve daha sonra da baflta
Hindistan olmak üzere Müslümanlar›n yo¤un olarak yaflad›klar› bölgelerden siyasi
ve maddi destek temin ederek gelecekte de Osmanl› Devleti ile birlikte hareket etmelerini sa¤lamakt›r.
‹slamc›l›k fikrini savunan devlet adamlar›n›n bafl›nda ayn› zamanda bir tarihçi
olan Cevdet Pafla ve fiirvanîzade Rüfltü Pafla bulunmaktad›r. ‹slamc›l›¤› savunanlar›n ortak düflünceleri Osmanl› Devleti’nin Tanzimat’la birlikte kültürel benli¤ini
kaybetmeye bafllam›fl oldu¤u düflüncesinden hareketle, Tanzimat’›n gizli olarak
inkâr etti¤ini düflündükleri “fleriat›n de¤erlerini” tekrar Osmanl› toplumuna kazand›rmak gerekti¤idir.
N N
57
3. Ünite - Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri
Bu aç›klamalar ›fl›¤›nda II. Abdülhamid’in ‹slamc›l›k politikas›n›n iç politika kadar d›fl politikaya da yönelik oldu¤unu söylemek mümkündür. Burada Osmanl›
yönetiminin elindeki dinî makamlar›n önemini öncelikle ‹ngiltere ve Fransa gibi
Bat›l› devletlerin kulland›¤›n› söylemeliyiz. Fransa Sultan Abdülmecid’ten Orta Afrika’daki misyonerlerinin Müslüman kabileler taraf›ndan öldürülmemesi için yard›m istemiflti. ‹ngiltere de özellikle 1877-78 Osmanl›- Rus Harbinde, II. Abdülhamid’e, Rusya dâhilindeki Müslümanlar ve Afgan kral› üzerindeki halifelik nüfuzunu kullanmas›n› telkin ve tavsiye etmifltir. Ancak, 1877-78 Harbi’nden sonra politika de¤ifltirip M›s›r ve K›br›s’› ele geçirdikten sonra dinî unsurlar›n kendisine karfl›
kullan›lmas›ndan endifle etmifltir. Zira II. Abdülhamid’in de karfl›l›k olarak ‹ngiltere’nin sömürgelerindeki Müslümanlar üzerinde hilafet gücünü kullanma ihtimalinin bulundu¤unu görmüfltür. Bu sebeple de daha önceden desteklemifl oldu¤u bu
düflünceden rahats›z oldu¤u gibi karfl› tedbirler almaya çal›flm›flt›r.
II. Abdülhamid Devri ‹slamc›l›k politikas›n› bu bilgiler ›fl›¤›nda üç ana hedef etraf›nda özetlemek mümkündür. Bunlardan biri, Osmanl› Müslüman tebaas›n›
“‹slam” bayra¤› alt›nda toplamak iken ikincisi de d›fl ülke Müslümanlar›n›n Halifelik makam› etraf›nda toplanmas›n› temin ederek mevcut problemlerin çözümünde
karfl›l›kl› destek ve yard›m›n teminidir. Osmanl› belgelerinden ortaya ç›kan üçüncü bir amac›n daha oldu¤u söylenebilir ki o da Sünnilik ile fiiilik aras›nda bir yak›nlaflma ve birlik meydana getirerek yine Orta Do¤u’daki ‹ngiliz planlar›n› sonuçsuz b›rakma ve bu hususta Hindistan fiiilerinin de siyasi deste¤ini temin etmektir.
Ancak Sünni-fiii iflbirli¤i süreci ‹ran fiah›n›n geliflmeleri kendi aleyhine bir plan olarak alg›lamas› ve de karfl› tedbir olarak Ermeni ayr›l›kç› hareketini desteklemesi sebebiyle sonuçsuz kalm›flt›r.
II. Abdülhamid’in politikalar›, bu amaçlar› itibar›yla da ne Panslavizme karfl› bir
politikad›r ne bütün dünya Müslümanlar›n› siyasi bir iktidar çerçevesinde birlefltirmeye dönük bir hayalidir, ne de Pancermenizme benzemektedir. Son derece gerçekçi bir politikac› olan II. Abdülhamid’in ‹slamc›l›¤›, o günün flartlar› çerçevesinde Arap yar›madas›, M›s›r, Suriye ve Yemen’deki Arap milliyetçi ak›mlar›na karfl›
gelifltirilmifl olan birlefltirici bir siyasi ak›md›r.
Elçilik ve konsolosluklar›yla do¤uda ve bilhassa Osmanl› co¤rafyas›nda
SIRA olup
S‹ZDEbitenleri yak›ndan takip eden Bat›l› devletler ‹slamc› politikalar› neden ›srarla sald›rgan ve yay›lmac›
bir hareket olarak tarif etmifl olabilirler? Tart›fl›n›z.
2
Bu hedef d›fl›ndaki bölgelerde takip edilen ‹slamc›l›k politikas›n›n ana hedefi
S O R U sayg›nl›¤›Osmanl› Devleti d›fl›ndaki büyük ‹slam dünyas›nda Osmanl› hilafetinin
n› güçlendirmeye yöneliktir ki bunun sonucunda da karfl›l›kl› bir iflbirli¤i ve destek söz konusu olabilecektir. II. Abdülhamid Dönemi’nde “‹slamc›l›k”,
D ‹ K K A T politikas›
çerçevesinde Arap fleyhlerinin ödüllendirilmesi ve sürre alaylar›na eskisine oranla
daha çok önem verilmesi, Afrika tarikatlar›na itibar edilmesi gibi uygulamalar, bu
SIRA S‹ZDE
politika do¤rultusunda gerçeklefltirilmifltir. 1878 Berlin Anlaflmas›’n› müteakiben
Osmanl› Devleti s›n›rlar› dâhilinde gayrimüslimlerin oran› yüzde yirmiye inmifltir.
Balkanlar d›fl›nda, Bat› Anadolu’da 3 milyon kadar Rum, ço¤unlu¤u
Do¤u AnadoAMAÇLARIMIZ
lu da dahil olmak üzere bütün ülke genelinde 1 buçuk milyon kadar Ermeni vard›r; bir de az say›da Arap Hristiyanlar› bulunmaktad›r. Bu durumda Osmanl›c›l›k
K ‹ T Aözelli¤i
P
politikas›n›n takibinin imkân› ve devlet aç›s›ndan da fayda sa¤lay›c›
önemli ölçüde azalm›flt›.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
58
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Böyle bir zeminde II. Abdülhamid, devletin di¤er unsurlar›n› yok saymadan, siyasi sosyal ve ekonomik flartlara uygun olarak ‹slami duygular› beslemek, ön plana ç›karmak amac›na dönük politika takip etmifltir. Bunu yaparken de ‹slam müesseselerinin kuvvetlenmesine ve yayg›nlaflmas›na özel bir gayret göstererek, iç ve
d›fl siyasette ‹slam’a belirleyici bir rol vermek amac›n› gerçeklefltirmeye çal›flm›flt›r.
Elbette ki bütün bu çabalar›n temelinde ana amaç Osmanl› Devleti’ni çöküflten
kurtarabilmektir.
II. Abdülhamid Dönemi’nde gerek Osmanl› gerekse de ‹slam co¤rafyas› genelinde ‹slamc› politikalar›n istenilen ölçüde baflar›l› oldu¤unu söylemek mümkün
olmamakla birlikte, ciddi bir Osmanl› ve halife sevgisinin olufltu¤u tespit edilebilmektedir. Zira bu politikan›n sonuçlar› daha sonra baflta Balkan Savafl› olmak üzere I. Dünya Savafl› ve ‹stiklal Savafl›’nda ‹slam dünyas›n›n maddi ve manevi deste¤i olarak somut bir flekilde ortaya ç›km›flt›r.
Bu düflünce ve duygular›n toplumsal zeminde güç kazanmas›nda, ‹slam co¤rafyas›n›n büyük ekseriyetinin sömürgelefltirilmesi ve de ekonomik olarak geri
kalmas›n›n yan› s›ra 19.yy. sonlar›ndan itibaren kitle iletiflim ve ulafl›m araçlar›n›n
geliflmesi ciddi olarak tesirli olmufltur. 19. yüzy›l bir iletiflim ve ulafl›m devrimi olmufl, küresel bir de¤iflim yaflanmaya bafllanm›flt›r. Buharl› gemilerin, demiryollar›n›n ve telgraf hatlar›n›n yayg›nlaflmas›n›n do¤al bir sonucu olan h›zl› bir küreselleflme sürecidir bu. II. Abdülhamid, iktidar›n›n ilk günlerinden itibaren bu teknolojik geliflmelere ciddi destek vermifltir. ‹lk telgraf hatt› 1855’te K›r›m Savafl› s›ras›nda aç›lm›fl
ra¤men, sadece II. Abdülhamid Dönemi’nde 30 bin km’den
SIRAolmas›na
S‹ZDE
fazla telgraf hatt› çekilmifltir. Bu hatlar, Hicaz’dan Yemen’e kadar uzanmakta olup,
hilafet merkezi Ege ve Akdeniz’deki adalara kadar telgraf hatlar›yla ba¤lanm›flt›r.
Mors iflaretleri seri bir flekilde Türkçeye uygulanm›fl, en son model telgraf makineleri getirtilerek, telgrafç›l›k ö¤renimi için Fransa’ya ö¤renciler gönderilmifl, kurslar
aç›lm›flt›r. S O R U
II. Abdülhamid,
ilk günlerinden itibaren bu teknolojik geliflmelere ciddi desD ‹ K iktidar›n›n
KAT
tek vermifltir. ‹lk telgraf hatt› 1855’te K›r›m Savafl› s›ras›nda aç›lm›fl olmas›na ra¤men, sadece II. Abdülhamid
Dönemi’nde 30 bin km’den fazla telgraf hatt› çekilmifltir. Bu hatlar,
SIRA S‹ZDE
Hicaz’dan Yemen’e kadar uzanmakta olup, hilafet merkezi Ege ve Akdeniz’deki adalara kadar telgraf hatlar›yla ba¤lanm›flt›r. Mors iflaretleri seri bir flekilde Türkçeye uygulanm›fl,
AMAÇLARIMIZ
en son model
telgraf makineleri getirtilerek telgrafç›l›k ö¤renimi için Fransa’ya ö¤renciler
gönderilmifl, kurslar aç›lm›flt›r.
N N
‹ T A P
MerkezîK devlet
gücünün temininde son derece önemli olan ulafl›m ve haberleflmenin ikinci k›sm›n›n telgraf hatlar› ile gerçekleflti¤ini söylemek mümkündür.
Böylece, Osmanl› Devleti yol ve demir yollar›n›n inflas› ile gidemedi¤i yerlere kaTELEV‹ZYON
dar telgraf hatlar›n› ulaflt›ran ilk ülke olmufltur. Ancak II. Abdülhamid iktidar›n›n
güçlenmesine vas›ta olarak düflünülmüfl olan telgraf, onun y›k›l›fl›na da yard›m
eden araç olacakt›r.
‹ N T E R N E T Dönemi’nde Bombay’dan çekilen telgraf ‹stanbul’da; ‹stanII. Abdülhamid
bul’dan çekilen telgraf Kazan’da okunmaya bafllam›flt›r. ‹slamc› dayan›flma fikirleri, projeler ve haberler telgraf sayesinde h›zl› bir flekilde takip edilmeye baflland›¤›
için paralel bir flekilde ‹slamc›l›k politikas› da giderek güç kazanmaya ve kabul
görmeye bafllam›flt›r. Telgraf devrimi bütün dünya için, ama özellikle de ‹slam
59
dünyas› için bu sebeple çok önemli olmufltur. Sömürge hâlindeki
veya ba¤›ms›z
SIRA S‹ZDE
Müslümanlar dünyan›n neresinde olurlarsa olsunlar telgraf sayesinde haberleflerek
birbirlerinden haberdar olmufllard›r. O dönemin ‹stanbul gazeteleri bu flekilde etD Ü fi Ü N E L ‹ M
kili olmufllar, hem Londra parlamentosundaki bütün tart›flmalar› yay›nlarken hem
de Kaflgar’dan, Kalküta’dan, Bombay’dan, Güney Afrika’dan, Cezayir’den gönderiS O Rhaberdar
U
len telgraflar› yay›nlayarak bütün Bat›, Türk ve ‹slam dünyas›ndan
olunmas›n› temin etmifllerdir.
Kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›n olarak kullan›lmas›n›n di¤er Dbir
de dergi
‹ K Ketkisi
AT
ve gazeteler arac›l›¤›yla kamuoyu denen olgunun ortaya ç›kmas›d›r. 1860’lardan
itibaren gazeteler büyük bir etkiye sahip olmufllard›r. Gazete befl bin gibi düflük bir
SIRA S‹ZDE
rakamda satmas›na ra¤men, Yemen’deki bir kahvehanede de K›r›m’da da k›sa zaman farkl›l›klar› ile ayn› yorum ve haberler okunmakta ve etkili olmaktad›r. ‹nsanAMAÇLARIMIZ o dönem
lar birbirinden haberdar olmaya bafllam›fllard›r. Dönemin gazetelerinde
itibar›yla son derece ilgi çekici ve alan›nda ilk olan yaz› dizileri yay›nlanmaya bafllam›flt›r “...Türkistan nas›l bir yerdir, Çin Müslümanlar› ne yapar, Japonya nas›l bir
K ‹ TEndonezya’da
A P
yerdir, Güney Afrika Müslümanlar›n›n durumu nedir, Malezya’da,
o zamanki ad›yla Açe ve Sumatra’da- Müslümanlar ne yap›yor...?”Böylece müthifl
bir haberleflme a¤› ortaya ç›km›fl ve Osmanl› ayd›nlar› ‹slam dünyas›n› tan›maya
LEV‹ZYON
bafllarken ‹slam dünyas› da Osmanl›y› tart›flmaya ve tan›mayaT Ebafllam›flt›r.
Bu durum ayn› zamanda Türkçülük ak›m›n›n da güçlenmesine vesile olmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
N N
II. Abdülhamid Dönemi’nde Osmanl› Devleti’ndeki çal›flmalar ve ‹slam
‹ N Tdünyas›
E R N E T ile iliflkilerin boyutu hakk›nda Prof. Dr.Gökhan Çetinsaya ile yap›lm›fl olan “Halen Tanzimat’› Yafl›yoruz” adl› ropörtaj› okuyabilirsiniz. Ropörtaj›n ‹nternet ba¤lant›s› adresi: 12 Aral›k
2011, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012’de
http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012)
‹slam dünyas›ndaki tesanüt duygusunun ortaya ç›kmas›nda ve ‹slamc›l›¤›n gelifliminde tarikatlar›n da müthifl bir tesiri olmufltur. O dönemde ulus-devlet s›n›rlar› olmad›¤› için Türkistan’dan kalkan bir dervifl Anadolu’da nüfuz alan› bulabilmektedir. Tarikatlar›n a¤lar› çok genifl olup ‹stanbul mutlaka u¤ran›lan bir merkez olma özelli¤ine sahiptir. Bu dervifller ‹stanbul’a bilgi getirdikleri gibi, buradan
ald›klar› bilgiyi de ‹slam dünyas›n›n her yerinde u¤rad›klar› tekkelerde paylaflmaktad›r. Bunun sonucunda da ‹stanbul’un ‹slam dünyas›n›n merkezi ve Osmanl› Devleti’nin de ‹slam dünyas›n›n hamisi oldu¤u olgusu giderek güç kazanmaya
bafllam›flt›r.
Haberleflmenin kolaylaflmas›n›n sonucunda Afrika’n›n Frans›zlar taraf›ndan iflgal edilmesi ve sömürgecilik politikalar› uygulamalar› Osmanl› toplumunu yak›ndan ilgilendirmeye bafllam›fl ve bunun sonucunda da II. Abdülhamid Afrika’yla ilgilenmeye bafllam›flt›r. Bu sebeple günümüzde baz› tarihçiler bu bölgede, baz› yerlerde ‹slamiyet’in yayg›nlaflmas›n› Abdülhamid ile iliflkilendirmektedirler. Gerçekten de o süreçte II. Abdülhamid taraf›ndan Çad Müslümanlar› aras›nda Osmanl›
Devleti’nin ve de hilafetin etkisini art›r›c› çal›flmalar yap›lm›fl, Cezayir’in Frans›zlar
taraf›ndan iflgal edilmesi, ‹slami tepkilere sebep olmufltur. 1881 y›l›nda Fransa’n›n
Tunus’u iflgali ‹stanbul taraf›ndan tepkiyle karfl›lan›rken Kuzey Afrika Müslümanlar›n›n II. Abdülhamid’e daha fazla sempati duymas›na vesile olmufltur.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
60
II. Abdülhamid yapt›¤› giriflimlerle Avrupa devletleri nezdinde hem Fransa’ya
karfl› muhalefet oluflturmaya çal›fl›rken, ülke içinde de direnifli desteklemeye devam etmifltir. Kuzey Afrika’daki bu iflgalleri engellemek amac›yla ‹stanbul’da Vakit
ve Arapça el Cevaib gazeteleri ç›kar›lmaya bafllanm›flt›r. Bu gazetelerde s›k s›k
“Sultan, ‹slam’› müdafaa etmek için kan›n›n son damlas›na kadar ve hazinesinin
son kurufluna kadar harcamaya haz›rd›r” sözü tekrarlanarak ‹slam dünyas›nda
bölünmelere ve guruplara ayr›lmaya son verilmesi gerekti¤i ifade edilmifltir. Ancak
bu çabalar, Tunus’un Frans›zlar taraf›ndan iflgalini engelleyememifltir. Ayn› süreçte ‹ngiltere de M›s›r’a girmifltir. Osmanl› kamuoyunda büyük tepkilerle karfl›lanan
bu iflgal sonucunda, Müslümanlar›n Bat›’ya karfl› olan tepkileri artarken, ‹slam
dünyas›nda Bat›l› devletlere karfl› birlikte olmak ve karfl› koymak düflüncesi daha
da önem kazanmaya bafllam›flt›r.
II. Abdülhamid sadece Müslüman dünyas› ile de¤il, iktidar› süresince Bat›’ya alternatif olacak Japonya gibi ülkelerle de yak›n siyasi ve kültürel iliflki kurmaya çaba sarf etmifltir. Osmanl› okul gemisi Ertu¤rul’un ziyaret amac›yla Japonya’ya gönderilmesi Müslüman topluluklar içinde Japon tarz› ilerleme anlay›fl›na bir ilgi oldu¤unu göstermektedir. Ertu¤rul gemisi 1888-1889’da, Süveyfl Kanal› yoluyla Aden,
Bombay, Seylan, Singapur, Saigon ve Hong Kong’a gitmifltir, Bölge Müslümanlar›
ile gemi görevlileri ve mürettebat›n›n birlikte camide namaz k›larak dua etmeleri
ve her Cuma namaz›nda Sultan-Halifenin ad›n›n zikredilmesi büyük ilgi ve heyecan uyand›rm›flt›r.
II. Abdülhamid Dönemi’nde Avrupa ülkeleriyle de yak›n iliflkiler kurulmufltur.
Bu süreçteki Almanya-Osmanl› yak›nlaflmas› dikkat çekici olup birçok ö¤renci ö¤renim görmek üzere Almanya’ya gönderilmifltir.
Bütün bu geliflmeler Osmanl› Devleti yöneticilerini özelde Anadolu, genelde
ise hâkimiyetleri alt›ndaki bütün ‹slam co¤rafyas› ile daha yak›ndan ilgilenmeye
teflvik etmifltir. Daha önceki y›llarda Balkanlar’a yap›lan yat›r›mlar, Anadolu’ya da
yönlendirilmeye bafllanm›flt›r. Ülke nüfusunun yüzde 80’i olan Müslüman halk›n›,
sosyal ve ekonomik olarak kalk›nd›rmak amac›yla Anadolu demir yolu, köprüler,
okul, kütüphane, hastane vb. imar faaliyetleri ile donat›l›rken, di¤er yandan da siyasi ve de ideolojik olarak halk› e¤itmek için e¤itim çal›flmalar›na h›z verilmifltir.
1880’lerde bafllanan bu çal›flma, asl›nda Müslüman milletin inflas› olup, sonuçlar›
daha sonra yaln›z modern Türkiye’yi de¤il, modern Orta Do¤u’yu da derinden etkileyecektir.
I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE E⁄‹T‹M VE KÜLTÜR
FAAL‹YETLER‹NE GENEL B‹R BAKIfi
Kanun-i Esasi, Türk demokrasi tarihi aç›s›ndan oldu¤u kadar, e¤itim tarihi aç›s›ndan da çok büyük bir öneme haiz olup üç maddesi e¤itim hakk›ndad›r. Bunlardan
ilk ikisi özel ö¤retime, üçüncüsü ilkö¤retimin zorunlulu¤una iliflkindir:
15. madde, “ö¤retim iflini(konusunu) herkes özgürce yapabilir; ilgili kanuna uymak flart›yla her Osmanl› vatandafl› genel ve özel ö¤retim yapmaya izinlidir.”
16. madde, “ülkedeki çeflitli dinsel inan›fllardaki toplumlar›n din ve inan›fllar›na
iliflkin ö¤retim yöntemi ve biçimine dokunulmayacakt›r” denilmektedir. Ayn› madde ülkedeki tüm mekteplerin Devlet’in denetiminde oldu¤unu da belirtir.
114. madde: “Osmanl› bireylerini tümü için ilkö¤retim mecburi olacak ve bunun ayr›nt›lar› ayr› bir düzenleme ile belirlenecektir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
1876 Anayasas› 114. madde: “Osmanl› bireylerini tümü için ilkö¤retim
olacak ve
D ‹ mecburi
KKAT
bunun ayr›nt›lar› ayr› bir düzenleme ile belirlenecektir.
SIRA S‹ZDE
II. Abdülhamid gerek Kanun-i Esasi’nin getirmifl oldu¤u bu haklar gerekse de
Müslüman milletinin ayd›nlanmas› anlay›fl› gere¤ince dönemi içinde e¤itime ciddi
önem vermifltir. Bu süreçte nas›l bir e¤itim yap›lmas› gerekti¤iAMAÇLARIMIZ
hususunda çok ciddi tart›flmalar yap›lm›fl olup e¤itim-ö¤retim alan›nda ‹slamc›lar›n istedi¤i medreselerde reform yap›lmas›d›r. Medreselerin kald›r›lmas›na katiyetle karfl›d›rlar. Ancak
K ‹ T A ‹slami
P
yine de co¤rafya ve tarih gibi ilimlerin medreselerde okutulmas›n›n
kaidelere uygun oldu¤una dair fieyhülislam Fetvas› ancak 1910 tarihinde al›nabilmifltir.
Bu sebeple de II. Abdülhamid Dönemi e¤itim politikalar› çerçevesinde bafllang›çT E Le¤itim
E V ‹ Z Y O Nve ö¤retim
ta medreseler aynen korunurken, beraberinde modern usulde
yap›lan okullar›n aç›lmas›na h›z verilmifltir.
II. Abdülhamid Dönemi e¤itim politikalar›na bak›ld›¤›nda iptidai, rüfltiye ve
de idadi gibi temel e¤itim ve ö¤retim kurumlar›n›n say› ve kalitece art›r›ld›¤› gö‹NTERNET
rülmektedir. Bu okullar›n yan› s›ra çeflitli dallarda çok say›da yüksek okullar kurulmufl, e¤itim ve ö¤retime özel bir ilgi gösterilmifltir. II. Abdülhamid, uygulad›¤› ‹slamc› siyasete ra¤men okullar›n ders programlar›n› sadece dinî derslerle bilinçsizce fliflirtmemifl, fen bilimlerine ve dil derslerine ayr› bir önem vererek pozitif ilimlerin ö¤retimini desteklemifltir. Bu özelli¤i de onun ‹slamc›l›¤›n›n fanatiklikten ziyade uzak görüfllü bir devlet adam› olmas›ndan kaynakland›¤›n›n bir
di¤er kan›t›d›r.
Bu politika gere¤ince bat›l› tarzda yeni okullar aç›l›rken ders kitaplar›n›n içerikleri ve haritalar yeniden haz›rlanm›fl, yeni okul binalar› yapt›r›lm›flt›r. E¤itim
programlar› Bat› Avrupa modeline dayanan ilerici bir ayd›nlanma düflüncesiyle birlikte flekillenmiflse de, “Bat›’n›n zararl› yan etkilerini iyilefltirmeye kadir oldu¤u varsay›lan yüksek doz Osmanl› ve ‹slam ögeleri ile zay›flat›lmaya çal›fl›lm›flt›r”: E¤itime dönüfltürücü bir görev verilmifl olup, toplumsal de¤iflmede anahtar rol e¤itimde görülmektedir.
Osmanl› e¤itim politikas› hem Osmanl› ve ‹slam gelene¤ine hem de Bat› e¤itim
anlay›fl›n›n modernli¤ine dayand›r›lm›flt›r Bu iki gelene¤i birlefltirme süreci çok daha fazla anlafl›lamayan bir kar›fl›m yaratarak her ikisini de baflkalaflt›rm›flt›r.
II. Abdülhamid Dönemi’nde gerek ayr›l›kç› hareketleri engellemek gerekse de
Müslüman halk›n e¤itim seviyesini yükseltme gayelerine yönelik tedbir olarak düflünülen yayg›n e¤itim seferberli¤inde Tanzimat Dönemi’ne göre çok daha ciddi
geliflmeler olmakla birlikte, ilkö¤retim seviyesinde istenilen düzeye eriflilmesi
mümkün olmam›flt›r. Bu dönemdeki geliflmeler daha çok rüfltiye, idadiye ve sultaniye okullar›n›n ço¤almas›nda görülmektedir. ‹lkö¤retimin gerili¤iyle ortaö¤retimin geliflmesi aras›ndaki uçurum e¤itim, gören kuflaklar üzerinde sars›c› bir tesir
b›rakm›flt›r. ‹lkö¤retimde dinî ve geleneksel e¤itim anlay›fl ile yetiflen çocuklar›n,
orta e¤itimde o havan›n karfl›t› bir e¤itim havas›yla karfl›laflt›klar›nda kafalar› kar›flm›fl, bu durum yüksek e¤itim alan›na gelindi¤inde ciddi çeliflkilere sebep olmufltur. Bu yüzden II. Abdülhamid ve rejimine karfl› ilk tepkiler, T›bbiye ve Harbiye’de
meydana gelmifltir. Zira bu okullarda okutulmakta olan Frans›zca, matematik, fizik,
biyoloji, iktisat, tarih gibi dersler, ö¤rencilerin ufkunu açarak yenilikçi ve reformist
gençlerin yetiflmesine zemin haz›rlanm›flt›r. Yani bir bak›ma II. Abdülhamid’in
kendi eliyle kurdu¤u okullarda, t›pk› telgraf ve demir yollar›n›n geliflimiyle oldu¤u
gibi, kendisi ve rejimi aleyhine dönük ciddi bir muhalefet geliflmifltir. Ancak ‹stik-
N N
S O R U
61
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
62
lal Savafl›’n› gerçeklefltiren ve de Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni kuran kadrolar da
bu okullardan yetiflmifltir.
E¤itim Teflkilat› ve Ö¤retim Kademeleri
Kanun-i Esasi’nin e¤itimle ilgili maddelerinin bir gere¤i oldu¤u kadar II. Abdülhamid de ayn› düflüncede oldu¤u için e¤itim hizmetlerinde önemli geliflmeler sa¤lanm›flt›r. Tanzimat Dönemi’nde bafllayan e¤itimi teflkilatland›rma çal›flmalar› bu dönemde modern hâle gelmifltir. 1879 y›l›nda düzenlenen Maarif Nezareti teflkilat›,
günümüzün e¤itim teflkilat›n›n temelini oluflturmufltur. Özellikle merkezde teflkil
edilen ö¤retim basamaklar›na göre ayarlanm›fl ilk, orta, yüksekö¤retim daireleri ile
taflrada gerek vilayet merkezlerinde gerekse sancak ve kaza merkezlerinde maarif
müdürlükleri ve maarif meclisleri kurularak Maarif Nezaretini modern bir bakanl›k
teflkilat› hâline getirme yönünde önemli ifller baflar›lm›flt›r. Maarif Nezareti’nin bu
flekilde düzenlenmesinde, Tanzimat Devri’nde oldu¤u gibi, özellikle Frans›z maarif teflkilat› model al›nm›flt›r.
II. Abdülhamid’in e¤itim ve kültür alan›nda yapm›fl oldu¤u bu çal›flmalarla,
Tanzimat Dönemi’nde ‹stanbul ile s›n›rl› kalan ve devlet sath›na yay›lmam›fl olan
e¤itim konusundaki çal›flmalar tüm Anadolu ve hatta Orta Do¤u genelinde yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. Nezaret 1879 y›l›nda, modern bir kurulufl hâline getirilmifltir. Bu idareler elinde 1869 Maarif Nizamnamesi’nin uygulanmas›yla iptidailer, rüfltiyeler, idadiler ve sultanilerden meydana gelen e¤itim sistemi tüm Osmanl› co¤rafyas› genelinde yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. Maarif Nezareti teflkilat›nda yap›lan modernleflme hamleleri içinde yap›lan en önemli uygulamalardan birisi de “‹statistik Kalemi”nin kurulmufl olmas›d›r.
Osmanl› Devleti’nde bugünkü ilkö¤retimin birinci aflamas›na denk gelen S›byan mektepleri bulunmaktad›r. II. Abdülhamid Devri’nde Kanun-i Esasi ile ilkö¤retimin mecburi oldu¤u anayasaya konulurken, 1879’da yap›lan bir de¤ifliklikle
Maarif Nezareti bünyesinde “Mekâtib-i Sübyaniye Dairesi” kurulmufltur. Bunlar
da devletin ilkö¤retim meselesini ne kadar ciddiye ald›¤›n›n göstergesi olup ilkö¤retim müfettiflleri vas›tas›yla denetlenmifltir. Bu devirde ilkö¤retime özellikle
de ilk 16 y›l içinde gereken ilginin gösterildi¤ini ortaya koyan uygulamalar› flu
flekilde maddelendirilmektedir:
“a. Kanuni Tedbirler: ‹lkö¤retim mecburiyetinin konmas›.
b. ‹dari Tedbirler: Merkez ve taflrada ilkö¤retim teflkilat›n›n kurulmas›.
c. ‹ptidai okullar›n›n aç›lmas› ve ço¤alt›lmas›.
d. Sübyan okullar›na yeni usul e¤itimin sokulmas›.
e. Müslüman halk›n kalabal›k oldu¤u yerlerde ilkö¤retime öncelik ve a¤›rl›k
verilmesi.
f. Halk›n maarif alan›nda maddi yard›m›n›n sa¤lanmas›.
g. Taflrada Darülmuâllimînlerin aç›lmas›”
Bu çabalar›n bir sonucu olarak bugünkü Türkiye genelindeki belli bafll› liselerin, II. Abdülhamid Dönemi’nde aç›lm›fl idadiler oldu¤unu tespit etmek mümkündür. Bunlardan bafll›calar›, Ankara Erkek Lisesi (Ankara ‹dadisi), Antalya Lisesi
(Antalya Lisesi), Bal›kesir Lisesi (Bal›kesir ‹dadisi), Bursa Lisesi (Bursa ‹dadisi), Denizli Lisesi (Denizli Rüfldiyesi), Diyarbak›r Lisesi (Diyarbak›r ‹dadisi), Erzurum Lisesi (Erzurum ‹dadisi), ‹stanbul Erkek Lisesi (Numune-i Terakki), ‹zmir Erkek Lisesi (‹zmir ‹dadisi), Kabatafl Erkek Lisesi (Kabatafl ‹dadisi), Kandilli K›z Lisesi (Binas› II. Abdülhamid taraf›ndan verilir ancak aç›l›fl› daha sonrad›r), Kastamonu Lisesi
63
(Kastamonu Rüfldiyesi), Konya Lisesi (Konya ‹dadisi), Kütahya Lisesi (Kütahya Liva ‹dadisi), Malatya Lisesi (Malatya ‹dadisi), Samsun Lisesi (Samsun ‹dadisi), Seyhan-Adana Lisesi (Adana ‹dadisi), Sivas Lisesi (Sivas Nehari ‹dadisi), Trabzon Lisesi (Trabzon ‹dadisi), Vefa Lisesi (Mülkiye ‹dadisi, Vefa ‹dadi-i Mülkisi) okullar›
olup hepsi de II. Abdülhamid Dönemi’nde aç›lm›fllard›r.
II. Abdülhamid Dönemi Osmanl› Devleti’nin ekonomik olarak ciddi s›k›nt›lar
yaflad›¤› düflünüldü¤ünde, bu denli yayg›n e¤itim ve ö¤retim seferberli¤i yapabilmifl olmas› flafl›rt›c› gelmektedir. Tanzimat Dönemi’nde de benzer flekilde e¤itim
yat›r›mlar› için ciddi kaynak s›k›nt›s› çekilmifltir. Bu sebeple yap›lmas› düflünülen
birçok reform yap›lamam›flt›r. II. Abdülhamid’in e¤itim reformunu çok fazla önemsemesine en bariz gösterge olarak, kaynak s›k›nt›s›n› aflmak için yo¤un çaba sarf
etmesi ve de bunu baflarmas› gösterilebilir. II. Abdülhamid e¤itim seferberli¤ine
kaynak yaratmak için 1883 y›l›nda, 1866’dan beri Ziraat Bankalar›’na sermaye sa¤lamak için aflar vergisine konulmufl olan onda birlik ‹ane Vergisini, % 39’a ç›kartm›flt›r. Bu flekilde meydana gelen fonun üçte ikisi tar›msal geliflmeye ayr›l›rken
geriye kalan üçte biri de Maarif Hisse-i ‹anesi ad›yla yeni devlet okullar›n›n yap›m›na ayr›lm›flt›r. Zaman zaman farkl› sebeplerle bu flekilde toplanan vergilere itiraz edilmifl de olsa, idadilerin yayg›nlaflt›r›lmas› bu ek vergi sayesinde mümkün
olabilmifltir. ‹ptidailer ve rüfltiyeler ise daha çok vak›flar, ba¤›fllar ve yerel kaynaklarla kurulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu tür kaynaklar, vilayetlerin imkânlar› ölçüsünde
birbirinden farkl›l›k arz etti¤i için ülke genelinde bu okullar›n da¤›l›m› da de¤ifliklik arz etmektedir. Al›nan bu tedbirlerle, e¤itim hamleleri pefl pefle gelmeye bafllam›fl ve h›zl› bir okullaflma sürecine girilmifltir.
Devletin ekonomik olarak d›fla ba¤›ml›, yar› sömürge oldu¤u bir dönemde
imkânlar› zorSIRA S‹ZDE
layarak e¤itim ve ö¤retimi gelifltirmeye çal›flmas› neyin göstergesi olarak de¤erlendirilebilir? Tart›fl›n›z.
3
Abdülhamid Dönemi okullaflmas›n›n üstünde durulmas› gereken iki boyutu
O R U
vard›r. Birincisi mevcut okul türlerinin ve buraya devam edenS ö¤rencilerin
say›lar›n› artt›rmak; ikincisi de öncelikli olarak ihtiyaç alanlar›na göre okul çeflitlili¤ini tespit ederek, say›lar›n› artt›rmakt›r. Bu dönemin en büyük Dbaflar›s›
‹ K K A T hem okul
hem de ö¤renci say›s›n› önemli ölçüde artt›¤› için yüksekö¤retimde görülmektedir. Bu dönemdeki okullar›n art›fl›n› ve II. Abdülhamid’in devrald›¤› okul say›s›SIRA S‹ZDE
n› hangi noktaya getirdi¤ini Frans›z tarihçi Georgeon flöyle ifade etmektedir:
“Abdülhamid’in yeniden infla döneminden bafllayarak maarif alan›nda gösterdi¤i
AMAÇLARIMIZ
gayret önemlidir. ‹statistikler, 1879’da say›s› 277 olan rüfltiyelerin
1888’de 435’e
ç›kt›¤›n› göstermektedir. Ama as›l etkileyici olan idadi say›s›ndaki art›flt›r: 1876’da
tüm imparatorluk sath›nda sadece 6 idadi vard›; 1893’te say›lar› 55’i bulmufltu ve
K ‹ say›s›
T A P da anlaml›
bu say› 1908’de 98’e ç›kacakt›r. Ayn› dönemde k›z okullar›n›n
bir biçimde artm›flt›r. Buna Hukuk Mektebi, Sanayi-i Nefise Mektebi, Ticaret
Mektebi gibi yeni yüksek okullar›n aç›lmas› ve Mülkiye Mektebi’nin modernleflTELEV‹ZYON
tirilmesi eklenmelidir”.
“Bu maarif çabas›ndaki en dikkat çekici özellik ‹stanbul’dan çok vilayetleri hedef almas›d›r. Örne¤in imparatorlu¤un genelinde idadi say›s› 1876’da 6 iken 1908’de
98’e ç›km›flt›r. Ayn› dönemde ‹stanbul’da 2’den 9’a ç›k›lm›flt›r.
unsur,
‹ N T EBir
R N Edi¤er
T
1890’lardan itibaren büyük kentlerde meslek okullar›n›n ve yüksek okullar›n aç›l-
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
64
mas›d›r: Her askerî bölgede aç›lan askerî okullar d›fl›nda, fiam’da bir t›bbiye, Selanik, Konya ve Ba¤dat’ta hukuk mektepleri, Selanik’te bir polis mektebi aç›l›r. Demek ki Abdülhamid Devri, e¤itimi vilayetlere yayma yönünde bir iste¤e iflaret etmektedir; bu da sultan›n modernleflmifl taflra seçkinlerine dayanma yönündeki siyasi iste¤inin mant›ki sonucudur. Sultan›n maarif siyasetinin büyük baflar›s› vilayetlerde aç›lan idadilerdir; bu e¤itim kurumlar› için güzel tafl binalar infla edilir; elde
yeterli mimar olmad›¤› için, Paris’ten planlar getirtilir, Frans›z mimari modeli takip
edilir. “Maarifperver” diye övgülere bo¤ulan Abdülhamid’in camiden çok okul
yapt›rd›¤›na kuflku yoktur”.
Okullar›n ‹stanbul’da toplanmas›n›n önüne geçmek için ‹ane Vergisi’ni ülke
geneline yayma çal›flmalar› da baflar›l› olmufltur. 1897’de ‹stanbul’da ilkokullar›n % 1’i, Rüfltiyelerin % 7’si ve idadilerin % 3,6’s› bulunmaktayd›. 1897 sonunda ‹stanbul’da alt›, di¤er vilayetlerde birer olmak üzere ‹mparatorluk’ta 8247 ö¤rencili 29 askerî rüfltiye bulunmaktayd›. Yüksek askerî okullar›n 15.351 ö¤rencisinden,15.328’i Müslüman, 11’i Yahudi, 10’u Rum ve 2’si de Ermeni’ydi.
Müslüman olmayan millet topluluklar›n›n da 1897 y›l›nda sahip olduklar› okullar›n dökümü flöyledir: 8.025 ö¤retmen ve 317.089 ö¤rencili 5.982 ilkokul; 2.274
ö¤retmen ve 23.192 ö¤rencili 682 Rüfltiye; 584 ö¤retmen ve 10.720 ö¤rencili 70 idadi düzeyinde okul. Devlet okullar› gibi bunlar da imparatorlu¤un her yan›na da¤›lm›fl durumdayd›lar. ‹stanbul’da ilkokullar›n % 2,4’ü, Rüfltiyelerin % 14,7’si ve idadilerin % 24’ü bulunmaktayd›”.
E¤itim istatistiklerine göre,1900 y›l› itibar›yla bütün Osmanl› co¤rafyas› genelinde tüm e¤itim kademelerinde gelinen durum flöyledir: “1900’de ‹mparatorluktaki 29.130 S›byan okulu ya da iptidailerde 899.932 k›z-erkek ö¤renci bulunuyordu. 1905-06 ders y›l›nda ‹mparatorluk’ta usul-u cedite göre e¤itim yapan
9.347 resmî ve özel iptidai okulu vard›. 1906-07 ö¤renim y›l›nda ‹mparatorluk’ta toplam 619 Rüfltiyede 40.000 civar›nda ö¤renci okuyordu. 1906’da ‹mparatorluk’ta 109 ‹dadide 20.000 civar›nda ö¤renci bulunuyordu, ‹dadilerin yayg›nlaflmas›nda 1884’te ‹dadiler için konulan özel vergi etkili olmufltur. Okul sistemindeki yayg›nlaflmaya paralel olarak bunlar›n ö¤retmen gereksinmesini karfl›layacak ö¤retmen okullar›n›n say›s›n›n da art›r›lmas›n› gerektirmifltir. 1908’de Darülmuallimin’lerin say›s› 31’e ç›km›flt›. Bu dönemde ilk ve ortaö¤retimin yayg›nlaflmas›n›n yan› s›ra bir baflka geliflme ilk kez özürlüler için e¤itimin bafllat›lmas›
olmufltur. 1889’da, önce sa¤›rlar ve dilsizler için iki y›l sonra da körler için e¤itim bafllat›lm›flt›”.
II. Abdülhamid Dönemi ‹slamc›l›k siyaseti ve de e¤itim - kültür politikalar› için
sonuç olarak flunlar› söylemek mümkündür. Osmanl› Devleti siyasi flartlar gere¤ince 1517’de Yavuz Sultan Selim ile elde etti¤i bu gücü ancak XIX. asr›n ikinci yar›s›ndan itibaren tesirli bir flekilde politika arac› olarak kullanmaya bafllam›flt›r. Bununla birlikte Bat›l› devletlerin korktu¤u gibi “Pan-‹slamizm” hareketini uygulayabilecek ekonomik, kültürel ve siyasi gücü yoktur. Ancak özellikle Osmanl› co¤rafyas› üzerinde emperyalist emelleri olan devletlerin bu husustaki endiflelerini fark
edince bunu bir tehdit ve yapt›r›m arac› olarak kullanmak II. Abdülhamid taraf›ndan son derece ak›lc› bir flekilde baflar›lm›flt›r. Bu uygulama tamam›yla içinde bulunulan flartlar›n sevkiyle ortaya ç›km›flt›r. II. Abdülhamid olmasa da devleti yönetenler o günkü flartlarda, ellerindeki imkânlarla ancak bu çerçevede bir politikay›
takip etme durumunda kalacaklard›.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
II. Abdülhamid Dönemi’nde uygulanan ‹slam birli¤i politikas› hakk›nda
K ‹ Tetrafl›
A P bilgi almak
için Cezmi Eraslan’›n “II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i” (Ötüken yay›nlar›, ‹stanbul 1992)
adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Bu husus: Türk devlet gelene¤i ve devlet telakkisi ›fl›¤›nda incelendi¤inde daha net sonuçlara ulafl›labilecektir. Osmanl› Devlet yöneticileri, devleti daima en genifl s›n›rlar içinde muhafaza edebilmek için eldeki mevcut imkânlar› sonuna kadar
‹NTERNET
en tesirli flekliyle kullanma yolunu tercih etmifllerdir. Osmanl› Devleti’nin çöküflünün tespit edilmesiyle birlikte ilk bulunan çözüm yolu Müslim ve gayrimüslim unsurlar› bir arada yaflatabilme çabas›d›r. Osmanl›c›l›k olarak ifade edilen bu yaklafl›m, daha çok II. Mahmut Dönemi içinde yo¤un flekilde takip edilmiflti. II. Mahmut’un, “Ben tebaam›n Müslüman olan›n› camide, Hristiyan olan›n› kilisede, Yahudi olan›n› havrada fark ederim. Aralar›nda baflka bir günâ fark yoktur. Cümlesi
hakk›ndaki muhabbet ve adaletim kavidir ve hepsi gerçek evlad›md›r” sözü bunun
aç›k göstergesidir. Tanzimat ve Islahat Fermanlar› bu siyasetin sonucu olarak gerçekleflmifltir. Ancak 1877-78 Osmanl› Rus Savafl› akabinde az›nl›klar›n büyük ekseriyetinin Osmanl› Devleti’nden kopmalar›yla Osmanl›c›l›k politikas›n›n geçersizli¤i
görülmüfltür. Bunu takiben Osmanl› Devleti nüfusu içinde mevcut olan sair Müslüman milletleri, Türk Milleti ile birlikte ayn› devletin çat›s› alt›nda yaflamaya ikna
edebilmek amac›yla ‹slamiyet ba¤› güçlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
‹slamc›l›k politikas›n›n takibi esnas›nda Osmanl›c›l›k politikas› da tamam›yla
terk edilmeyerek Osmanl› Devleti’nin Balkanlardaki hâkimiyet sahas› da korunmaya çal›fl›lm›flt›r. Di¤er taraftan devletin as›l kurucusu olan Türklü¤ü ihmal etmemifl
olmas› da özellikle vurgulanmas› gereken hususlardand›r. Asl›nda II. Abdülhamid’in izledi¤i bu politika, ‹smail Gasp›ral›’n›n Türk dünyas› için ifade etmifl oldu¤u ‘dilde fikirde iflte birlik’ düflüncesinin, ‹slam dünyas›nda iflte ve fikirde birlik
olarak uygulanmas› çabas› olarak kabul edilebilir. II. Abdülhamid bir taraftan ülke
s›n›rlar› içindeki Müslüman unsurlar› birlefltirmek gayesi ile ‹slamc› bir siyaset takip etmeye çal›fl›rken, di¤er taraftan da Türkçeyi ve kullan›m›n› önemseyerek kültür milliyetçili¤i yapmaya çal›flm›flt›r. Bu düflüncelerin ve ideallerin gerçekleflmesinde e¤itim ve ö¤retim en önemli vas›talardan birisi olarak görülmüfltür. Bunda da
II. Abdülhamid’in ciddi katk›lar› bulunmaktad›r.
II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹
MEBUSAN ÇALIfiMALARI
Meclislerin toplant›ya ça¤r›lmas› ile bafllayan II. Meflrutiyet Dönemi’nde dört genel
seçim yap›lm›flt›r. 1908, 1912, 1914 ve 1919 y›llar›nda yap›lan genel seçimlerle oluflan Meclis-i Mebusan, 1908-1912, 1912, 1914-1918 ve 1920 döneminde faaliyet
göstermifltir. ‹ktidar-muhalefet çekiflmesinin yo¤unlaflt›¤› dönemlerde Meclis görev
süresini tamamlamadan seçime gidilerek yenilenmeye çal›fl›lm›flt›r. 1920 y›l›nda
toplanan ve Misak-› Milliyi kabul eden son Osmanl› Mebusan Meclisi de di¤er
meclislerin ak›betine u¤ram›flt›r. ‹tilaf devletlerinin Meclisi basarak etkili milletvekillerini Malta’ya sürgüne göndermeleri sa¤l›kl› bir çal›flma ortam›n›n kalmad›¤›n›
ortaya koymufltu. 1920 Meclisi 11 Nisan 1920 tarihinde Padiflah Vahdettin taraf›ndan ‹tilaf güçlerinin bask›s› karfl›s›nda kapat›lm›flt›r. Bundan sonraki meclis dönemi TBMM dönemi olarak geçmektedir.
65
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
66
1908 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan
1908 Meclisinde 157 Türk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22 Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 S›rp+
3 Bulgar) ve 4 Yahudi milletvekili görev yapm›flt›r. Pek çok kanuna imza atan 1908
Meclis-i Mebusan’›, en verimli dönemini 1908-1909 y›llar› aras›ndaki birinci y›l›nda
yaflam›flt›r. Bu devrede Cumhuriyet Dönemi’nde de siyasi partiler kanunu olarak
uygulanan Cemiyetler (Siyasi Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant› Kanunu ç›kart›lm›flt›r. Aç›k ve kapal› alanlarda yap›lacak toplant›lar› düzenleyen Toplant› Kanunu da demokratikleflme yönünde önemli bir ad›m› oluflturmufltur.
Bu y›l içinde gerçeklefltirilen Anayasa düzenlemeleri demokrasi yönünde at›lan
en önemli ad›mlar aras›ndad›r. 1876 Kanun-i Esasi’nin tamamen de¤ifltirilerek yeni bir Anayasa yap›lmas› düflüncesi ile yola ç›k›lm›fl ancak, 31 Mart Vakas› sonras›
zaman›n yetersizli¤i ve dünyaya bir an evvel meflruti bir hükûmet olundu¤unun
gösterilmesi iste¤i bu düflünceden vazgeçilmesine sebep olmufltur. 13 Nisan 1909
SIRA S‹ZDE
tarihinde yaflanan
31 Mart Vakas› (Rumi 31 Mart 1325) sonras› Meclis-i Mebusan
toplant›lar›na ara vermek zorunda kalm›flt›r. Ç›kan isyan meclise de sirayet etmifl,
ittihatç› mebuslar
meclisi terk etmek zorunda kalm›flt›r. Bu olay›n Selanik’te duyulD Ü fi Ü N E L ‹ M
mas› üzerine içlerinde Mustafa Kemal Bey’in de (Atatürk) bulundu¤u Hareket Ordusu ‹stanbul üzerine yürümüfltür. Hareket ordusunun ‹stanbul halk›na hitaben
S O R U
yay›nlad›¤› beyanname
Mustafa Kemal Bey’in kaleminden ç›km›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Hareket ordusunun
D ‹ K K A T‹stanbul halk›na hitaben yay›nlad›¤› beyanname Mustafa Kemal Bey’in
kaleminden ç›km›flt›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
II. Abdülhamid isyandan sorumlu tutularak 27 Nisan’da tahttan indirilmifltir. Yerine geçirilmesi Meclis’te oylanarak kabul edilen kardefli Reflat, V. Mehmet unvan›yla bugünkü
‹stanbul Üniversitesi Rektörlü¤ü’nün bulundu¤u Harbiye NezaretinAMAÇLARIMIZ
de yap›lan törenle tahta ç›km›flt›r.
N N
Foto¤raf 3.1
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Sultan V. Mehmed
Reflad cuma
selaml›¤›nda.
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi II,
‹ NYKY,
T E R N‹stanbul
ET
1999.
SIRA S‹ZDE
4
‹NTERNET
Cumhuriyet,SIRA
en yal›n
S‹ZDEhâliyle devlet baflkan›n›n seçimle belirlendi¤i idare tarz› olarak anlafl›ld›¤›na göre Sultan Reflad’›n tahta ç›k›fl› s›ras›nda yap›lan bu uygulamay› Cumhuriyet
olarak niteleyebilir miyiz? Tart›fl›n›z.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
67
‹ttihatç›lar için bu olay sanki ‹stanbul’un yeniden fethidir. Böylece yeni padiflah
askerin korumas› alt›na al›nm›fl, Meflrutiyet’in sona erdirilme giriflimlerinin eskiden
oldu¤u gibi kolay olmayaca¤› ifade edilmeye çal›fl›lm›flt›r.
21 A¤ustos 1909 tarihinde 1876 Kanun-i Esasi’sinin 24 maddesi de¤ifltirilmifl, yeni baz› maddeler ilave edilmifltir. Bütün bu düzenlemelerde millet egemenli¤ini
temsil eden “hâkimiyet-i milliye” esas› s›kl›kla vurgulanm›fl, yap›lan de¤iflikliklerde
bu kaide aranm›flt›r. Bu çerçevede 1876 Anayasas›’n›n padiflah›n hak ve yetkilerinin s›n›rland›r›lmas›, Meclisin etkinli¤inin art›r›lmas›yla, bas›n-yay›n haklar› hususlar›nda ilerlemeler sa¤layan ad›mlar at›labilmifltir. De¤iflikliklerle Padiflah’›n, tahta
ç›k›fl›nda Meclis-i Umumide fier’i fierif ve Kanun-i Esasi hükümlerine uyaca¤›na,
vatan ve millete sadakat edece¤ine dair yemin etmesi flart› getirilmifltir. V. Mehmet
Reflat, Padiflahl›¤› meclis taraf›ndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padiflah
olmufltur. Anayasa’n›n 113. maddesinde Padiflah›n “hükûmetin emniyetini ihlal ettikleri zab›tan›n araflt›rmas› ile sabit olanlar› Osmanl› ülkesinden ihraç ve sürgün”
etme yetkisi kald›r›lm›flt›r. Ancak bu defa da gerek duyulursa s›k›yönetim ilan etme yetkisi hükûmete b›rak›lm›flt›r.
Esas itibar›yla II. Meflrutiyet Dönemi’nde yap›lan düzenlemelerin, hâkimiyet
hakk›n› halka vermede büyük ad›mlar teflkil etti¤ini ifade etmemiz gereklidir.
Milletin, hâkimiyetini elleriyle kulland›¤› mebuslar›n, Padiflah taraf›ndan atanan
hükûmet üyelerinden, dolay›s›yla yürütmeden önde gelmeleri, Meclisin sistem
içindeki gerçek yerini almas›nda bir dönüm noktas›d›r. Böylece Meclis, normal
zamanlarda kanun tekliflerini görüflüp karara ba¤layan, ancak be¤enilmedi¤inde ›srarc› olamayan, etkisiz bir müessese olmaktan ç›km›flt›r. Meclis milleti ve
memleketi ilgilendiren hemen her hususta söz hakk› olan, sistemin en temel
müessesesi hâline gelmifltir. 1876 Anayasas› fiili durumu kanunlaflt›rmakla yetinip tek adam otoritesini sa¤lamlaflt›r›rken son düzenlemeler ile devlet baflkan›
millet temsilcilerinin kararlar› için bir tasdik makam› konumuna getirilmifltir.
Burada söz konusu edilmesi gereken ancak ayr›ca ve önemle sorgulanmas› gereken bir di¤er husus ise halk›n hâkimiyet hakk›n› kullanmadaki ilgisi veya ilgisizli¤idir. Yönetimde söz sahibi olmas› gerekti¤i bilinci ile çevreden merkeze,
tabandan tavana bask› oluflturmas› gerekti¤i idealize edilen halk›n pasifli¤i ileriye do¤ru al›nan mesafenin ilk muhalefet darbesinde kaybedilmesinin en temel
sebeplerinden biri olmal›d›r.
Foto¤raf 3.2
‹kinci Meflrutiyet
Dönemi seçimlerinde
bir Sand›k heyeti.
1912 Meclis-i
Mebusan Seçimleri
Kaynak: Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e Türkiye
Ansiklopedisi ‹letiflim
Yay›nlar› ‹stanbul
1985.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
68
S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1912 seçimleri gerçek manada ilk çok partili seçim olma özelli¤inin yan›nda, ilk
erken genelD seçim
özelli¤ine de sahiptir. 1912 seçimlerine iki parti, ‹ttihat ve Te‹KKAT
rakki ile Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› kat›lm›flt›r. Partilerin seçim için ittifak yapt›¤› di¤er siyasi parti ve gruplar bu seçimi tam anlam›yla çok partili seçim hâline getirSIRA S‹ZDE
mifltir. Genel
seçimler ülke çap›nda ço¤unlukla Ocak-Mart aylar›nda yap›lm›fl, ancak baz› yörelerde seçim ifllemleri May›s ay›na kadar sürmüfltür. Tarihe “sopal› seçim!” diyeAMAÇLARIMIZ
geçen bu seçimler sonucunda meclis, ilk çal›flmas›n› 18 Nisan 1912 tarihinde yapm›flt›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
1908-1912 KMeclislerinin
oluflumlar›, yap›lar› ve Türk demokrasi tarihi içinde yerini de‹ T A P
¤erlendirebilmek için Kenan Olgun’un, “1908-1912 Osmanl› Meclis-i Mebusan’›n›n Faaliyetleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri”, (Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar› Ankara
2008) adl›Tkitab›n›
E L E V ‹ Z Yokuyabilirsiniz.
ON
1914 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan›
3.3
‹ N T EFoto¤raf
RNET
Gümülcine’deki
seçim çal›flmalar›
s›ras›nda
tartaklanan R›za
Tevfik dönemin
meflhur flairi
Abdulhak Hamit
Tarhan ile
R›za Tevfik (sa¤da)
Abdülhak Hâmit
(Tarhan)
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
YKY, ‹stanbul
1999.
‹NTERNET
Ocak-Nisan aylar› aras›nda yap›lan 1914
seçimlerine tek parti olarak ‹ttihat ve Terakki F›rkas› kat›lm›flt›r. 14 May›s 1914
tarihinde aç›lan Meclis-i Mebusan, kapand›¤› 21 Aral›k 1918 tarihine kadar
toplam 310 oturum yapm›flt›r. II. Meflrutiyet Dönemi’nin en uzun ömürlü meclisi olan bu meclis, befl y›l gibi bir süre
çal›flmalar›na devam etmifl, ancak 1914
Meclis-i Mebusan’› da 1908 ve 1912 de
oldu¤u gibi feshedilmifltir.
1914 Meclis-i Mebusan’› I. Dünya Savafl› nedeniyle görüflmelerinin büyük bir
k›sm›n› bütçe, harp ödene¤i, askere
al›mlar ve askerlerin durumu üzerinde
yapm›flt›r. Savafl dönemi olmas›na ra¤men 1914 Meclisi döneminde bat›l›laflma yolunda yeni ad›mlar da at›lm›flt›r.
Bunlar içinde en önemlisi Miladi takvimin kabulüdür.
II. Meflrutiyet Dönemi Geliflmeleri
II. Meflrutiyet Dönemi’nde genellikle ülke yönetiminde ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti egemen olmufltur. Osmanl› Devleti’nin sona erdi¤i bu çalkant›larla dolu dönemde ‹ttihatç›lar, devleti devam ettirmek için önemli giriflimlerde bulunmufllard›r. Bat› örne¤ine uygun parlamenter bir sistem kurmak istemifllerse de ülkede bu sistemi yürütecek sosyal, ekonomik ve kültürel yap›n›n yetersizli¤i yüzünden baflar›s›z
olmufllard›r. Bununla birlikte ‹ttihatç›lar da e¤itim etkinliklerine büyük önem vermifller, e¤itim kurumlar›n› ülkenin her yan›na yayg›nlaflt›rmaya çal›flm›fllard›r. Medreselerde ›slahat yapm›fllar, laik nitelikli yüksekö¤retim kurumlar›n› modern biçime sokmaya çal›flm›fllard›r. II. Meflrutiyeti Dönemi’nde kad›n›n sosyal hayatta lay›k
oldu¤u yeri alabilmesi için çabalar gösterilmifl, dernekler kurulmufl, yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Ayr›ca, Arap harflerinde yenilik yap›lmak istenmifl, Millî Kütüphane, Millî Filmcilik, Millî Co¤rafya Cemiyetleri kurulmufltur.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
II. Meflrutiyeti Dönemi’nde kad›n›n sosyal hayatta lay›k oldu¤u yeriD alabilmesi
için ça‹KKAT
balar gösterilmifl, dernekler kurulmufl, yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Ayr›ca, Arap
harflerinde yenilik yap›lmak istenmifl, Millî Kütüphane, Millî Filmcilik, Millî Co¤rafya
SIRA S‹ZDE
Cemiyetleri kurulmufltur.
N N
Her alanda millî bir siyaset izlemeye çal›flan ‹ttihatç›lar, orduyu
modernlefltirAMAÇLARIMIZ
meye büyük bir önem vermifller, ülke ekonomisini Bat›l› ekonomilere ba¤›ml›l›ktan kurtarmak için millî bir ekonomi kurmak istemifllerdir.
K ‹ T A P ikinci yaHer alanda h›zl› bir canlanman›n yafland›¤› bu dönemde 19.yüzy›l›n
r›s›ndan sonra devleti çökmekten kurtarma amac› güden fikir ak›mlar› daha belirginleflmeye bafllam›flt›r. Devleti içerisine düfltü¤ü zor durumdan kurtarmaya çal›T E L E V ‹ve
Z Y OBat›c›l›k
N
flan bu görüfllerin bafll›calar› Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Türkçülük
olmufltur.
Osmanl›c›l›k I. Meflrutiyet deneyiminden sonra tekrar gündeme gelmifl, milliyet
isyanlar›n› durdurup ülkenin bütünlü¤ünü korumak için devletin s›n›rlar› içinde
‹NTERNET
yaflayan bütün milletleri ayn› çat› alt›nda tutmak amac› tafl›yordu. K›sa sürede uygulanamayaca¤› görüldü. ‹slamc›l›k, hangi milletten olurlarsa olsunlar bütün Müslümanlar›n halifenin etraf›nda toplanmas›n› öngörüyordu. II. Meflrutiyet Dönemi’nde görülen ‹slamc›l›k fikrinin alt yap›s›n› S›rat-› Müstakim, Sebilürreflad ve Beyanü’l-Hak gibi dergilerin oluflturdu¤unu söylemek mümkündür. Bas›ndaki yaz›larda genel olarak ‹slam dünyas›n›n dolay›s›yla da Osmanl› Devleti’nin gerileme ve
y›k›lma buhranlar› içinde oldu¤unu aç›kça ortaya koyularak, bu durumun sebepleri araflt›r›lm›flt›r. ‹slamc›lara göre “Bat› ve Do¤u medeniyetleri ayr› flartlar›n ve sebeplerin sonucu oluflmufllard›r. Bir medeniyet alan›ndan di¤erlerine geçmeye de
lüzum yoktur. ‹slamc›lar evvela iki medeniyet aras›ndaki farklar›n belirtilerek,
Müslümanl›¤›n Bat› medeniyetine nazaran üstünlü¤ünde karar k›lm›fllard›r”. Onlara göre Bedevi bir kavmi “yeryüzünün en ileri bir devleti hâline getirmifl olan ‹slam, 20. yüzy›lda Bat›’n›n varm›fl oldu¤u sosyal ve politik flartlara hala sahiptir, bu
aç›dan Bat› medeniyetine muhtaç de¤ildir.... Hatta Bat› bu bak›mdan geridir de.
Demokrasi ‹slam’da yüzy›llarca evvel kurulmufltur. Bat› bu alanda geç bile kalm›flt›r. Bat›’n›n as›l zay›f olan taraf› ahlak› ve maneviyat›d›r. ‹slamc›l›k iflte as›l bu alanda Bat›’dan hiçbir fley almaya mecbur de¤ildir. Bat› Do¤u’ya nazaran s›rf teknik bak›mdan üstündür. Ekonomi ve maddi alandaki kalk›nmalar için gerekli metot ve
malzemeyi ve yaln›z bunlar› Bat›’dan almak mümkündür ve gereklidir”.
Türkçülük, devletin ancak dili, dinî, soyu ve ülküsü bir olan topluma dayanarak yaflayabilece¤ini iddia ediyordu. Bat›c›l›k, ise kendi içinde ikiye ayr›lm›flt›. Bat› medeniyetinin bir bütün hâlinde kabul edilmesiyle y›k›m›n önlenebilece¤ini savunanlara karfl› Bat›’n›n sadece bilim ve teknolojisini al›p kültürel unsurlar›n› d›fllayarak devletin varl›¤›n› devam ettirebilece¤ini vurgulayanlar da vard›. ‹lki d›fl›nda bu ak›mlar II. Meflrutiyet Dönemi’nde özellikle ayd›nlar aras›nda kurtulufl çareleri olarak görülmüfltür.
Osmanl› Devleti’nin K›r›m Savafl› s›ras›nda d›flar›ya borçlanmaya bafllamas› ile
fliddetini artt›ran ve devletin siyasi ba¤›ms›zl›¤›na da gölge düflüren geliflmeler bu
dönemde de devam etmifltir. Yo¤un mali s›k›nt›lara mukabil Maliye Bakan› Cavid
Bey’in haz›rlad›¤› program› dikkatle uygulayarak % 75’lik bir gelir art›fl› sa¤layan
hükûmet, buna ra¤men bütçe aç›¤›n› kapayamam›flt›r. 1910 Haziran›’nda Meclis,
ola¤an ve ola¤anüstü askerî bütçeleri kabul edince Maliye Bakanl›¤› Avrupa’dan
borç para alma durumu ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Cavit Bey Osmanl› Bankas› ve-
S O R U
69
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
70
Foto¤raf 3.3
1877-1878
savafl›n›n Do¤u
Cephesi kahraman›
Ahmet Muhtar Pafla
‹kinci Meflrutiyet
Dönemi siyasi
hayat›nda da
hizmet etmifltir.
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
YKY, ‹stanbul
1999.
silesiyle borç hisselerinin yar›s›ndan fazlas›na sahip oldu¤u için önce Fransa’ya gitmifl, ancak Frans›zlar ‹ttihatç›lar›n yabanc› hâkimiyetine karfl› fikirlerini ö¤rendikten sonra onlar› Bat›’ya daha çok mecbur etmek için maddi yard›m› en a¤›r flartlarda yapmak üzere tav›r alm›fllar ve ‹ngilizleri de ayn› flekilde davranmaya ikna etmifllerdir. ‹flte bu s›rada Almanlar devreye girmifllerdir. 7 Kas›m 1910’da 11 milyon
alt›nl›k borç anlaflmas› imzalanm›flt›r.
Ancak böyle bir borçlanma Osmanl› maliyesine geçici bir ferahl›k sa¤lamaktan
ileri gidememifltir. Mali s›k›nt›n›n yan›nda gerek ideolojik gerek flahsi bir tak›m ayr›l›klarla baflkentte ve mecliste ‹ttihatç›lara muhalif bir grup oluflmaya bafllam›flt›r.
Böyle bir ortamda Padiflah V. Mehmet Reflat, 5 Haziran’da ‹stanbul’dan hareketle
Rumeli seyahatine ç›km›flt›r. Gezinin amac›, son zamanlarda devaml› kargafla içindeki Makedonya ve Arnavutluk halklar›n› devlete ›s›nd›rmak, asayifli sa¤lamakt›r.
Çok müspet tesirler yaratan gezi amac›na ulaflm›flsa da hükûmet, merkezdeki olaylarla ilgilendi¤inden, bundan gere¤i gibi istifade edilememifltir. Zaten Arnavutlar
aras›nda h›zla yay›lan milliyetçilik fikirleri ve ona paralel olarak devletin zay›flamas› 1912 y›l›nda kesin ayr›l›k ile sonuçlanm›flt›r.
Trablusgarp ve Balkan Savafllar› s›ras›nda ortaya ç›kan ve y›prat›c› sonuçlar do¤uran temel meselelerden biri de subaylar›n aktif siyasetin içine girmeleri olmufltur. Meclis d›fl› muhalefet olarak Halaskar Zabitan Gurubu’nun çal›flmalar› üzerine
Padiflah V. Mehmet Reflat, 19 Temmuz 1912’de orduya hitaben yay›nlad›¤› bir bildiride subaylar›n kendisine müracaat edecek kadar siyasete bulaflmalar›n› tenkit
ederek askerin amirlerinden alacaklar› emirlere riayet etmesini ve mesailerini vatan müdafaas›na hasretmelerini istemifltir. Siyasi aç›dan da daha önceki sadrazamlar›n (baflbakanlar›n) yer ald›¤› bir uzlaflma teflebbüsü; “Büyük Kabine” oluflturulmufltur. Ancak huzurun sa¤lanmas›nda beklenen verim al›namam›flt›r.
Uzlaflma yerine çekiflmelerin hakim olmas› bütün ümitleri bitirmifltir.
Sadrazam Ahmet Muhtar Pafla istifa etmifl, 29 Ekim 1912’de iflbafl›na getirilen Kâmil Pafla hükûmeti de durumu
de¤ifltirememifltir. 8 Kas›m’da Selanik’
in iflgale u¤ramas›ndan sonra ateflkes
yap›lm›flt›r. Aral›k 1912-Ocak 1913 tarihleri Londra Konferans› görüflmelerine sahne olmufltur. Meseleleri görüflmelerle çözmeye çal›flan Kâmil Pafla’n›n “Saltanat fiuras›”ndan ald›¤›
deste¤i uygulamaya koymas›na f›rsat
vermeyen Enver Pafla toplant› hâlindeki hükûmeti basarak Sadrazam› zorla istifa ettirmifl ve Harbiye Naz›r› Naz›m Pafla’y› da vurdurmufltur. Netice
itibar›yla tarihe “Bâb-› Ali Bask›n›” olarak geçen bu olay ile idareyi fiilen ele
alan üçlü yönetim ilk olarak ordunun
durumunu ele alm›fl, 1913 y›l› Aral›k
ay›nda Alman Generali Liman Von Sanders baflkanl›¤›nda bir askerî heyeti ülkeye getirmifltir. Ordu yönetimi gençlefltirilme ihtiyac›ndayd›. 4 Ocak 1914’te Enver Pafla Harbiye Naz›r› olmufl ve 1914 büt-
çesinde askerî harcamalarda %30 indirime gidilmifltir. Araplara kendi lisanlar›nda
e¤itim ve mahalli devlet dairelerinde kendi dillerini kullanma hakk› verilmesi yan›nda, vilayetlere de k›smi özerklik verilmifltir.
II. Meflrutiyet Dönemi’nde yap›lan anayasa de¤iflikliklerinden baflka hukuki birtak›m düzenlemeler de yap›lm›flt›r. ‹sviçre Medeni Kanunu 1912 y›l›nda Türkçeye
tercüme edilerek Ceride-i Adliye dergisinde yay›mlanm›flt›r. Bunu 1916 y›l›nda Alman Medeni Kanunu’nun tercümesi takip etmifltir. Ayn› y›l içinde Mecelle Aile hukuku ve Ticaret Hukuku alanlar›nda yasa tasar›lar› haz›rlamak üzere üç komisyon
kurulmufl, bu komisyon ‹sviçre, Alman, Frans›z, ‹ngiltere, Amerika, Avusturya ve
Macar kanunlar›n› da incelemifltir. Komisyonlar çal›flmalar› sonunda kad›na erkek
karfl›s›nda ve kanun nezdinde önemli bir tak›m haklar sa¤layan Hukuk-› Aile kararnamesini 1 Mart 1916’da ç›kartm›flt›r. Aile hukuku alan›nda hukuk birli¤i sa¤layamamas›na ra¤men, ilk kez farkl› dine mensup Osmanl›lar›n evlenme ve boflanmaya iliflkin kurallar› baz› de¤iflikliklerle bir araya getirilmifltir. Bu kararname ‹slam
aile hukuku alan›nda yap›lan ilk resmî düzenleme olma özelli¤ine de sahiptir. Kararname ile fleriat mahkemelerinin yetkileri geniflletilerek, gayrimüslimlerin evlenme, boflanma, nafaka ve çeyiz davalar› için yetkili k›l›nm›flt›r. Bu kararname hem
tutucu Müslümanlar›n hem de fleriat mahkemelerinde yarg›lamaya karfl› olan gayrimüslimlerin cemaat reislerinin fliddetli tepkileri sonucu, 19 Haziran 1919’da iflgal
kuvvetleri yüksek komiserli¤inin iste¤i üzerine kald›r›lm›flt›r.
Adli yap›da yap›lan bir di¤er düzenleme ile 25 Eylül 1916’da Adliye Mahkemeleri ile S›k›yönetim Mahkemelerinin (Divan-› Harp) görev ve yetkileri ayr›lm›flt›r.
Hukuki laikli¤in sa¤lanmas›nda önemli bir ad›m olan fier’i Mahkemelerin fieyhülislâml›ktan ayr›larak Adalet Bakanl›¤›na ba¤lanmas› ise 25 Mart 1917 tarihli bir kanunla sa¤lanm›flt›r.
Siyasi plandaki bu geliflmelere mukabil ekonomik hayatta da olumlu birtak›m
giriflimler olmufltur. Devaml› savafl ekonomisi takibine ra¤men, ‹ttihatç›lar millî
ekonomi düflüncesine de destek vermifllerdir. 1914 Eylül’ünde daha savafl bafllamadan Kapitülasyonlar› kald›ran hükûmet, yabanc› tüccar ayr›cal›klar›n› iptal etmifltir. Yerli sanayi ve tar›m› gelifltirici önlemler al›nmaya bafllanm›flt›r. Para bas›m›
Osmanl› Bankas› tekelinden al›n›rken sanayi okullar› art›r›lm›fl, kooperatifçili¤e ayr› bir önem verilmifltir. Ancak savafl hâlinin devaml› olmas› yaklafl›k üç milyon
genç ifl gücünün tar›m ve sanayiden ayr›l›p tüketici vaziyete düflmeleri, iç ve d›fl
borç hacmini olabildi¤ince art›rm›flt›r. Gittikçe artan gelir da¤›l›m› adaletsizli¤i, enflasyonun ve karaborsan›n artmas› I. Dünya Savafl› öncesi genel durumu son derece kötülefltirmifltir.
II. Meflrutiyet Düzenlemelerinin Türk Ça¤dafllaflmas›na
Katk›lar›
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulufl ve geliflmesini anlamak için bir tarih laboratuvar› özelli¤ini tafl›yan II. Meflrutiyet Dönemi, gerçekten de Cumhuriyet ideolojisi ve
kurumlar› için en verimli kaynaklardan birisini teflkil etmifltir. Bu dönemin Cumhuriyete intikal eden birikimlerinin en önemlisi ve olumlusu Hâkimiyet-i Milliye için
önemli bir ad›m say›lan çok partili sistem ve seçim gelene¤ini bafllatmas›d›r. O kadar ki seçimin sa¤lad›¤› meflruiyet ile millî iradenin simgesi hâline gelen Meclis,
sistemin vazgeçilmez bir unsuru olmufltur. II. Meflrutiyet Dönemi’nin hakim gücü
olan ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti, mecliste kendisine karfl› muhalefetin artmas› sonucunda kontrolü kaybedecek bir konuma gelmesine ra¤men, meclissiz yönetimi
hiçbir zaman tercih etmemifltir.
71
72
Gerçekten de II. Meflrutiyetin ilan›ndan hemen sonra Bat› örne¤ine uygun parlamenter bir demokrasi rejimi kurmak için harekete geçen ‹ttihatç›lar, bu çal›flmalar›nda 1910 y›l›na kadar baflar›l› olmufl, Meclis-i Mebusan bu y›la kadar oldukça
hür olarak çal›flm›flt›r. Ancak, bu y›lla birlikte ‹ttihat ve Terakki karfl›t› muhalefetin
artmas›, ‹ttihatç›lar›n da sertleflmelerine sebep olmufl, bu durum Meflrutiyet’ten
beklentilerin karfl›lanamamas›nda etkili olmufltur.
Meflrutiyet’in ilan›n› hürriyetin ilan› olarak gören Osmanl› ayd›n›, Meflrutiyet’in
ilan› ile devletin köklü dertlerinin çözümlenece¤i, devletin büyük devletler saf›na
kat›laca¤›n› düflünmüfllerdir. Art›k az›nl›klarla Müslümanlar aras›ndaki mücadele
bitmifl, “hürriyet-adalet-eflitlik-kardefllik” bafllam›flt›r. Rumeli’de da¤larda bulunan
çetelerin flehirlere inip Osmanl› askerleri ile kucaklaflmalar› Meflrutiyet’in ilan› nedeniyle, flehirlerde halk›n bir araya gelip kutlama törenleri düzenlemeleri bu düflüncenin Meflrutiyet’in ilk günlerindeki yans›malar›yd›. Hatta bu törenlerde ‹ngiltere bir kurtar›c› olarak görülmüfltür.
Meflrutiyet Devri’nde iktidar anlay›fl›, elindeki bütün imkânlar› yasal ya da yasal olmayan yollarla da olsa kullanarak mevkiini elinde tutma fleklinde alg›lanm›flt›r. Buna karfl›n muhalefet anlay›fl› da iktidar› ele geçirmek için her yolu mubah
saym›flt›r. Bu nedenle Meflrutiyet Dönemi iktidar-muhalefet anlay›fl› yap›c› olmaktan ziyade y›k›c› yönü a¤›r basan bir mücadeledir. Meflrutiyet Dönemi’nin olumsuz
yönlerinden biri olan iktidar-muhalefet anlay›fl›n›n sadece o dönemle s›n›rl› kalmad›¤›n› söylemek yanl›fl bir bilgi olmasa gerektir.
II. Meflrutiyet’in ilan›yla birlikte siyasetin içinde yer alan askerin siyasete müdahalesi 31 Mart olay›ndan sonra daha da artm›flt›r. Hareket Ordusu’nun bafl›nda ‹stanbul’a giren Mahmut fievket Pafla, 1913 y›l›nda öldürülünceye kadar daima siyasetin
içinde kalm›flt›r. ‹ttihatç›lar da hiçbir zaman askeri karfl›lar›na almak istememifller, onlarla birlikte hareket etmeye çal›flm›fllard›r. Asl›nda ‹zmir Mebusu Seyit Bey’in tabiri
ile “‹ttihat ve Terakki ordudan do¤mufltur. ‹ttihat ve Terakki demek ordu demektir”
31 Mart olay› sonras› ilan edilen s›k›yönetim çeflitli zamanlarda uzat›lmak suretiyle 1912 y›l›na kadar devam etmifl bu durum da askerin siyasetteki etkinli¤ini artt›rm›flt›r. Mecliste ç›kar›lan kanunlarda özellikle Anayasa, Cemiyet, Toplant› ile Serseri ve Zanl›lar kanunlar›nda bu etkinli¤i net bir flekilde görmek mümkündür.
Mahmut fievket Pafla’n›n iste¤i do¤rultusunda bu kanunlar meclisten h›zl› bir flekilde geçmifltir. Mehmet Reflat’›n biat töreninin Saray’da de¤il Harbiye Nezareti’nde
olmas›, askerin siyasetteki etkinli¤ine bir baflka örnektir. O güne kadar padiflahlara sarayda ba¤l›l›k yemini yap›l›rken flimdi bir padiflaha Harbiye Nezareti’nde biat
edilmifltir. Askerlerin yard›m› ile tahtta ç›kt›¤›n›n fark›nda olan Mehmet Reflat bu
gerçe¤i hiçbir zaman unutmam›flt›r.
Bu dönemde en s›k duyulan kelimelerden biri millet egemenli¤i “Hâkimiyet-i
Milliye” sözüdür. Anayasa düzenlemelerinin temel amac›n›n “Hâkimiyet-i Milliye”
oldu¤u, hem komisyon çal›flmalar›nda hem de meclisteki görüflmelerde s›kl›kla dile getirilmifltir. Yasama, yürütme ve yarg› güçleri aras›nda denge kurmak amac›yla
hareket etti¤ini belirten komisyon, mebuslar›n da kanun teklif etme haklar›n›n olmas› gerekti¤ini, Meclisin kanun yapamamas›n›n kuvvetler aras›ndaki dengeyi
bozdu¤unu ifade etmifltir. Ayr›ca, bakanlar›n Meclise karfl› sorumlu olmas› gereklili¤i belirtilmifl ve yarg›n›n ba¤›ms›z olmas› istenmifltir.
SIRA S‹ZDE
5
Meflrutiyet Dönemi’nde
SIRA S‹ZDE ›srarla vurgulanan millî egemenlik kavram› Cumhuriyetin ilan› öncesinde temel hareket noktas› olarak al›nm›fl, Atatürk taraf›ndan Cumhuriyeti izah eden
kavram olarak da kullan›lm›flt›r. Bu noktada II. Meflrutiyet ve Cumhuriyet Dönemi iliflkileD Ü fi Ü N E L ‹ M
rini nas›l de¤erlendirmeliyiz?
Tart›fl›n›z.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Meclis görüflmelerinde millî egemenlik, kifli hak ve hürriyetleri noktalar›ndan
son derece ileri seviyede liberal yaklafl›mlar sergileyen gayrimüslim mebuslar›n,
padiflah›n meclisi feshetme yetkisi karfl›s›nda ald›klar› tavr›n çeliflkisine iflaret etmeliyiz. Konuflmalar›n›n pek çok yerinde geçen Avrupa örne¤i, bu isteklerin Osmanl› toplumu hak etti¤i veya demokrasi kavram› öyle gerektirdi¤i için olmaktan
ziyade Bat›’daki örne¤i aynen taklit düflüncesinden kaynakland›¤›n› düflündürmektedir. Bunun en bariz örne¤i, kad›nlara seçmen olma hakk›n›n tan›nmas› ile ilgili teklife karfl› gösterdikleri olumsuz tepkidir.
Mecliste liberal fikirleri ile tan›nan Lütfi Fikri Bey’in, 50.000 erkek nüfusun 1
mebus seçebilece¤ine dair Anayasa’n›n 65. maddesindeki “erkek” kelimesinin kald›r›lmak suretiyle kad›nlara da seçmen olma hakk›n›n tan›nmas› teklifine Kozmidi
Efendi itiraz etmifltir. Kozmidi Efendi’nin “...Henüz Avrupa’da yap›lmam›fl bir fleyi,
çok geri kalm›fl olan biz flimdiden yapmaya bir meyil gösterirsek zannederim bizim ahval-› haz›ram›za mütenasip bir fley yapm›fl olmayaca¤›z...” sözleri gayrimüslim mebuslar›n Bat› örne¤ini taklit ettiklerini gösterdi¤i gibi Osmanl› toplumunun
Bat› karfl›s›nda bulundu¤u ruh hâlini yans›tmaktad›r.
1909 y›l›nda Meclis-i Mebusan’›n kabul etti¤i Âyân Meclisi ile ilgili düzenlemelerin daha sonraki dönemlerin anayasal kurulufllar›na örnek teflkil etti¤ini düflündüren benzerliklerin oluflu bu dönemin ehemmiyetini artt›rmaktad›r. Siyasi müsteflarl›klar konusu buna bir örnektir. ‹ttihatç›lar›n yönetimi devralmak için tecrübe ve
bilgi sahibi olmalar› amaçlanarak haz›rlanan bu düzenleme ile mebuslar›n bakanlar›n yan›nda müsteflar olarak çal›flmalar› sa¤lanacakt›. Böylece ‹ttihat ve Terakki’nin önde gelen genç üyeleri müsteflar olarak bakanlar›n yan›nda bir süre çal›flarak tecrübe ve bilgilerini artt›racak daha sonra da yönetimi devralacakt›. Bu konu
Mecliste uzun tart›flmalar›n ard›ndan reddedilmifltir. Bu tür bir uygulama Cumhuriyet Dönemi’nde ‹smet ‹nönü zaman›nda da yap›lm›fl ancak o baflbakanl›ktan ayr›l›nca kald›r›lm›flt›r.
16 A¤ustos 1909 tarihinde resmîleflen Cemiyetler Kanunu sayesinde, Meflrutiyetin ilan› ile h›zlanan cemiyet kurman›n önüne geçilmifl, cemiyetler zab›tan›n denetimi alt›na al›nm›flt›r. Cemiyetler Kanunu’yla birçok eski ihtilalci ve çeteci gizli komite kurumsallaflm›fl, siyasi amaçlar›n› görünürde de¤iflik amaçl› derneklerin ard›nda gizlemifllerdir. Cemiyetler Kanunu Cumhuriyet Dönemi’nde de 28 Haziran 1938
tarihine kadar yürürlükte kalm›flt›r.
II. Meflrutiyet Dönemi’nde kabul edilen ya da baz› de¤iflikliklere u¤rayan Osmanl›
kanunlar›, Cumhuriyet Dönemi’nde de kullan›lmaya devam etmifltir. Osmanl› Dönemi’nde uygulanan seçim sistemi ve seçim kanunu baz› de¤iflikliklerle varl›¤›n› uzun süre devam ettirmifltir. ‹ki dereceli seçim sistemi 1946 seçimlerine kadar uygulanm›fl, bu
seçimlerden itibaren hâlâ uygulanmakta olan tek dereceli seçim sistemine geçilmifltir.
1840 y›l›ndan itibaren bafllayan Ceza Kanunnamesi’nin serüveni 1911 y›l›nda bu defa
1889 tarihli ‹talyan Ceza Kanunu’ndan büyük ölçüde etkilenmesiyle yeni fleklini alm›fl,
bu kanun 1926 y›l›na kadar yürürlükte kalm›flt›r. 1 Temmuz 1926 tarihli Türk Ceza Kanunu bu ‹talyan Ceza Kanunu’ndan yararlan›larak haz›rlanm›flt›r. Osmanl› Dönemi’nde
1912 y›l›nda tercüme edilip dergide yay›mlanan ‹sviçre Medeni Kanunu, 1926 y›l›nda
Türk Medeni Kanunu’nun haz›rlanmas›nda örnek teflkil etmifltir.
II. Meflrutiyet Dönemi, daha sonraki dönemlere demokrasi ad›na ›fl›k tutmufl,
millet egemenli¤inin sa¤lanmas›na temel teflkil etmifltir. Özgürlü¤ün, millî egemenli¤in, kifli hak ve hukukunun ilk uygulamalar›n›n oldu¤u II. Meflrutiyet Dönemi,
Cumhuriyet Dönemi’ne tecrübe ve birikim oluflturmufl, bu bak›mdan Türk demokrasi tarihine önemli bir katk› sa¤lam›flt›r.
73
74
ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA
1911-1914 y›llar› aras›nda iki önemli savafl yaflayan Osmanl› Devleti, bu savafllar
sonras›nda tasfiyenin efli¤ine gelmifltir. Trablusgarp Savafl› ile Afrika’y›, Balkan Savafllar› ile Balkanlar› kaybetmifltir. 1914 y›l›nda bafllayan Dünya Savafl› ile de tamamen yok olma noktas›na gelmifltir.
Afrika’dan Ayr›l›fl: Türk-‹talyan Savafl›: Trablusgarp
Foto¤raf 3.5
Sadrazam ‹brahim
Hakk› Pafla Roma
Sefirli¤i s›ras›nda
‹talyanlar›n
Trablusgarp’a
yönelik
haz›rl›klar›n› takip
etmemekle
elefltirilmektedir.
‹brahim Hakk›
Pafla’n›n
döneminde
yay›mlanan bir
karikatürü.
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
YKY, ‹stanbul
1999.
19. sonlar›nda birli¤ini kurmufl olan ‹talya, Osmanl› eyaleti olan Trablusgarp’› kendi ekonomik ç›karlar› do¤rultusunda sömürgesi hâline getirmek istemektedir. Bu
amac›na ulaflma yolunda Fransa ile 1900 y›l›nda bir anlaflma yapm›fl, Fransa’n›n
Fas’taki nüfuzuna karfl›l›k kendisinin de Trablusgarp üzerindeki nüfuzu tan›nm›flt›r. 1901 y›l›nda ‹ngiltere, 1902’de Avusturya, 1909’da da Rusya ‹talya’n›n Trablusgarp üzerindeki ç›karlar›n› tan›m›flt›r. Böylece ‹talyanlar Trablusgarp’a yerleflmek
için gerekli altyap›y› oluflturduklar›n› düflünmüfllerdir.
23 Eylül 1911’de ‹talya taraf›ndan Osmanl› Devleti’ne verilen ilk ültimatomda Türk subaylar›n yerli ahaliyi k›flk›rtmalar›ndan dolay› Trablusgarp’ta yaflayan
‹talyan vatandafllar›n›n tehlikede oldu¤u belirtilmifl ve gere¤inin yap›lmas› sert
bir dille istenmifltir. Osmanl› Hükûmeti 26 Eylül tarihli cevabi notas› ile bu iddiay› nazikçe reddetmifltir. Fakat 28 Eylül’de ‹talya, Bab-› Ali’ye 24 saatlik bir ültimatom vererek ‹talya’n›n Trablusgarp’› iflgal edece¤ini bildirmifl, ‹talyan kuvvetlerine direnifl gösterilmemesi için bölgedeki görevlilere emir
verilmesini istemifltir. Bütün bu geliflmeler sonucunda ‹talya 29 Eylül
1911 tarihinde Osmanl›’ya savafl açt›¤›n› ilan etmifltir.
‹talya Trablusgarp üzerine harekete geçti¤inde bölgedeki Osmanl›
kuvvetlerinin durumu hiç de iyi de¤ildir. Resmî belgelere göre Trablusgarp’taki düzenli birliklerin miktar›
ancak 5.000 kadard›r. Meflrutiyet’le
birlikte Trablusgarp mecburi askerlik
kapsam›na al›nm›flt›r. Ancak askerlik
ça¤›nda bulunan 16.000 kifliden
3.400’ü hizmete al›nabilmifltir. Trablusgarp’ta bir savafl için gerekli olan
erzak, cephane, sa¤l›k tesisleri vb.
de yoktur. Savafl esnas›nda Osmanl›
Devleti yerli halktan 30.000 asker
toplayaca¤›n› ummaktad›r. ‹talya da
bölgede bofl durmam›fl, bölgedeki kabilelerden 12 kadar›n› elde etmifltir. Di¤er
taraftan Trablusgarp’a asker göndermek için donanman›n durumu da hiç iç aç›c› de¤ildir.
29 Eylül’de Trablus önlerine gelen ‹talyan donanmas› 3 Ekim’de buray› bombard›mana bafllam›flt›r. K›y› fleridini kolayca ele geçiren ‹talyanlar, içerilere do¤ru
ilerlemeye bafllay›nca ciddi bir direniflle karfl›laflm›fllard›r.
75
Osmanl› Devleti’nde ise bu s›ralarda iktidar ve muhalefet aras›nda ciddi çat›flmalar vard›r. Yemen’de, Makedonya’da, Arnavutluk’ta isyanlar ç›km›fl, Devlet, memurlar›n›n maafllar›n› dahi ödeyemeyecek kadar ekonomik s›k›nt› içine girmifltir.
Donanman›n güçsüzlü¤ü ve Çanakkale Bo¤az›’n›n ‹talyan donanmas› taraf›ndan
kapat›lm›fl olmas› nedeniyle karadan asker gönderilmek istenmifl, ancak ‹ngiliz
idaresindeki M›s›r’›n tarafs›zl›¤›n› ilan etmesinden dolay› bundan da vazgeçilmifltir.
‹flte böyle bir ortamda Enver Bey ile Fethi ve Mustafa Kemal Beyler, Trablusgarp’›n
bölgesel kaynaklarla savunulaca¤› konusunda fikir birli¤ine vard›ktan sonra Harbiye Nezareti nezdinde gerekli giriflimlerde bulunarak Trablusgarp’a gitmifllerdir.
Hamdi takma ad›n› kullanan Enver Bey ilk kafile ile Trablusgarp’a giderken,
Mustafa Kemal, gazeteci fierif takma ad›yla ikinci kafilede yer alm›flt›r. 8 Ekim
1911’de ‹stanbul’dan yola ç›kan Mustafa Kemal, 19 Ekim’de ‹skenderiye’ye varm›flt›r. M›s›r’dan önce Tobruk’a, oradan da Derne’ye geçmifltir.
Foto¤raf 3.6
Mustafa Kemal Derne’de
mücadele arkadafllar›yla
birarada.
Mustafa Kemal’in yak›n
arkadafl› ve bu esnada
Paris Askerî Ataflesi olan
Ali Fethi Bey de “fedakâr
arkadafllar›m, her fleyi
göze alarak oraya
koflarken Paris’teki
vazifeme devam›
mümkün göremedim”
diyerek Tunus üzerinden
Tobruk’a gelmifltir.
Kaynak: Atatürk
Araflt›rma Merkezi
Arflivi.
Derne’de, Bingazi’de, Tobruk’ta ‹talyanlara karfl› baflar›l› savafllar yap›lm›fl, ‹talyan kuvvetleri iç kesimlere sokulmam›flt›r. Ancak ne var ki o esnada Balkan Savafl›’n›n bafllamas› Osmanl› Devleti’nin bu yöredeki subaylar›n› geri ça¤›rmas›na sebep olmufl, baflar›l› mücadele subaylar›n ayr›lmas›yla sekteye u¤ram›flt›r. Ekim
1912’de imzalanan Ufli Anlaflmas›’yla da Osmanl› Devleti’nin Trablusgarp egemenli¤i sona ermifl, Kuzey Afrika’daki siyasi varl›¤› son bulmufltur.
Trablusgarp Savafl›, gerek Enver Bey’in gerekse de Mustafa Kemal ve arkadafllar›n›n düflman karfl›s›nda en çetin flartlar alt›nda yerli halkla beraber geçirdikleri
ilk savafl staj› olmufltur. Bu savaflta Milli Mücadele’nin kahramanlar›, komutas› alt›ndaki askerlerle beraber bir olma, disiplin sa¤lama, otorite kurma, baflkalar›n›
atefl alt›nda idare etme ve yokluklara dayanma kabiliyetlerini denemifller ve bunu
gelifltirmifllerdir. Mustafa Kemal Bey’in binbafl›l›¤a (14 Kas›m 1911), Enver Bey’in
yarbayl›¤a (23 May›s 1912) terfileri bu olaylar aras›nda yap›lm›flt›r.
Rumeli’ye Veda: Balkan Savafllar›
Balkan Devletleri, Rusya’n›n tahrik ve deste¤iyle Bulgaristan baflta olmak üzere,
S›rbistan, Yunanistan ve Karada¤ Osmanl› Devleti’nin elinde olan Rumeli toprak-
76
lar›n› paylaflmak için aralar›nda ittifak yapm›fllard›r. Osmanl› Devleti’nde iç siyasette çat›flmaya giden bir kavgan›n olmas›, orduya siyasetin girmesi, Trablusgarp Savafl›’nda askerî yönden yetersiz oldu¤unun ortaya ç›kmas› gibi durumlar› f›rsat bilerek 8 Ekim 1912’de Karada¤’›n savafl ilan› ile I. Balkan Savafl› bafllam›flt›r. Osmanl› Devleti bu savafla haz›rl›ks›z yakalanm›fl, cephede yeterli askeri olmad›¤› gibi, ikmal yollar›, askerî malzemeler, silah, teçhizat bak›m›ndan da noksand›r.
SIRA S‹ZDE
6
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1877-1878 savafl›ndan
SIRA S‹ZDE beri kaynayan balkanlar co¤rafyas›ndaki ittifaklara karfl› devletin
asker, lojistik ve siyaset olarak haz›rl›ks›z olmas› nas›l aç›klanabilir? Tart›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M yan›nda bir de subaylar›n ‹ttihatç›, ‹tilafç› ve Halaskârc› isimBu yetersizliklerin
leri alt›nda siyaseten üç farkl› k›sma bölünmesi, savafl›n bafl›nda Osmanl› ordusunun da¤›lmas›na
olacakt›r.
S O R sebep
U
Balkan Savafl› bafllad›¤› s›rada Trablusgarp’ta olan Mustafa Kemal, Genelkurmay’›n geri ça¤›rmas› üzerine Trablusgarp’tan ayr›larak Balkan Savafl›’nda yer alD‹KKAT
mak istemifltir. Fethi Bey’le birlikte kendisine Çanakkale Bo¤az› Kuva-y› Mürettep
Komutanl›¤›’nda görev verilmifltir. Mustafa Kemal, bu yeni görevine bafllamadan
SIRAkuvvetleri
S‹ZDE
önce Osmanl›
Kumanova’da yenilmifl Üsküp, Selanik gibi önemli flehirler savafl yap›lmadan düflmana teslim edilmifltir. Pek çok yerde silah dahi at›lmadan o bölge Balkan Devletleri’nin eline geçmifltir. Bu durum karfl›s›nda Osmanl›
AMAÇLARIMIZ
kuvvetleri Çatalca’ya kadar çekilmifltir. Edirne, ‹flkodra ve Yanya d›fl›nda tüm Rumeli elden ç›km›fl, Arnavutluk ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Çatalca önlerine gelen
Bulgar ordular›
K ‹ T 15-17
A P Kas›m 1912 tarihleri aras›nda sald›r›ya geçmifl, ancak baflar›l› olamam›fllard›r. ‹ngiltere, Fransa, ‹spanya, Hollanda ve Romanya savafl gemileri
Osmanl› hükûmetinin izni ile kendi vatandafllar›n› korumalar› için ‹stanbul’a gelmifl, karaya
asker ç›karm›fllard›r. Osmanl› Devleti bu zor durumdan kurtulmak için
TELEV‹ZYON
Bulgaristan’la 3 Aral›k 1912 tarihinde ateflkes yapm›flt›r. Ancak anlaflma sa¤lanamam›fl ve sald›r›ya geçen Bulgarlar 155 gün sonra Edirne’yi ele geçirmifllerdir. Edirne
savunmas›nda yer alan Kaz›m
‹NTERNET
Karabekir ve Ordu Komutan›
fiükrü Pafla Bulgarlar›n eline esir
düflmüfllerdir.
I. Balkan Savafl› sonras› imzalanan Londra Antlaflmas›, Osmanl› Devleti’ni Balkanlardan ç›kartm›fl, buralarda yaflayan yüz
binlerce Müslüman’›n göç etmelerine sebep olmufltur. Tam bir
facia ile sonuçlanan Balkan Savafl›, göçlerle yeni bir dram›n
bafllang›c›n› oluflturmufltur. Bulgarlar›n göç eden kafilelere yapt›klar› zulümler, çetelerin sald›r›lar›, so¤uk, açl›k gibi sebeplerle yüz binlerce Müslüman Anadolu’ya ulaflamadan yollarda hayat›n›
kaybetmifltir.
Balkan Devletlerinin aralar›nda anlaflamamalar› sonucunda ç›kan II Balkan Savafl› esnas›nda Osmanl› kuvvetleri harekete geçerek K›rklareli ve Edirne’yi kurtarm›flt›r. Burada Osmanl› kuvvetlerinin ilerlemeye bafllamadan önce Avrupa Devletleri’ne Meriç’in geçilmeyece¤i sözünün verilmesi ilginçtir. Zira I. Balkan Savafl› öncesi, Osmanl› halk› Tuna’ya ilerlemeyi hayal ederken flimdi eldeki yerler kaybedil-
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Foto¤raf 3.7
‹NTERNET
Göç kafilelerinden
biri Sirkeci’de
di¤i gibi birkaç ay önce Osmanl›n›n olan yerlere dahi gitmesine engel olunmaktad›r. II. Balkan Savafl› esnas›nda Osmanl›, Meriç’in bat›s›nda yer alan Dimetoka’y›
da alarak ilerlemesine son vermifltir. 29 Eylül 1913 tarihli ‹stanbul Antlaflmas› ile
Edirne, K›rklareli ve Dimetoka Osmanl› Devleti’nde kalm›flt›r. Antlaflmaya göre
Bulgaristan’da kalan Türklere eflitlik haklar› verilmifl ve 4 y›l içinde Türkiye’ye göç
haklar› tan›nm›flt›r. Bulgaristan’da kalan Türklerin din ve mezhep hürriyetleri Bulgar yönetimince tan›nacakt›r. Müslümanlar kendi aralar›nda yapacaklar› bir seçimle müftülerini belirleyecek ve ‹stanbul’daki fieyhülislam’›n onaylayaca¤› bu müftü
ve oluflturaca¤› kadrosu Bulgar Hükûmeti’nce kanunen tan›nacakt›r. Müftünün
Müslümanlar›n dinî ve sosyal yaflant›s›n› belirleyici rolü göz önüne al›nacakt›r. 14
Kas›m 1913 Atina Antlaflmas› ile de Girit Yunanistan’a b›rak›lm›flt›r.
Osmanl› Hükûmeti 30 May›s 1913 tarihli Londra Antlaflmas› ile Adalar Denizi
(Ege) adalar›n›n gelece¤ini büyük devletlerin karar›na b›rakt›¤›n› kabul etmekle
beraber, adalar›n Yunanistan’a b›rak›lmas›ndan endifle ederek 22-23 Aral›k 1913’te
Midilli, Sak›z gibi Anadolu k›y›lar›na yak›n adalar› geri almak için elinden gelen
her fleyi yapaca¤›n› büyük devletlere bildirmifltir. Ancak, Fransa baflta olmak üzere gösterilen sert tepki üzerine geri çekilmifltir. Bu konudaki büyük devletler karar› 14 fiubat 1914’te bir nota ile bildirilmifltir. Buna göre Meis hariç 12 ada ‹talya’ya,
Gökçeada ve Bozcaada hariç bütün Adalar Denizi (Ege) adalar› da Yunanistan’a
b›rak›lm›flt›. Osmanl› Hükûmeti büyük bir hayal k›r›kl›¤›na u¤ram›flt›r. 15 fiubat
1914’te büyük devletlere bu durumu kabullenmedi¤ini bildiren bir itiraz notas›
göndermifltir. Ancak olumlu bir netice alamadan I. Dünya Savafl› ç›km›flt›r. 13 Mart
1914 tarihinde S›rbistan’la imzalad›¤› ‹stanbul Antlaflmas› da tafl›nmaz mallar›n durumuna iliflkindir.
Trablusgarp ve Balkan Savafllar›nda u¤ran›lan yenilgiler Osmanl› toplumunun
hemen her kesiminde derin bir hayal k›r›kl›¤› yaratm›flt›. ‹darecilerin kendilerine
ve millete güvenlerini kaybettikleri bu dönemin etkileri I. Dünya Savafl› sonras› ortaya ç›kan manda ve himaye aray›fllar›na da zemin teflkil etmifltir. Devlet ve toplumda ortaya ç›kan bu y›lg›nl›¤›n giderilmesi Milli Mücadele Dönemi’nde ve sonras›nda yeni Türk Devleti’ni kuran kadronun u¤raflt›¤› bafll›ca meseleler aras›nda
ilk s›ralarda yer alacakt›r.
77
78
Özet
Osmanl› devlet adamlar›n›n Tersane konferans› s›ras›nda ilan ettikleri Meflrutiyet ve onu anlaml› k›lan
Kanun-i Esasi Türk siyasi hayat›nda önemli ve anlaml› bir dönüm noktas›na iflaret etmektedir. Devlet idaresine esas olan kurallar›n ilk defa yaz›l› hâle getirildi¤i bu dönemde uygulanan politikalar, yöneticilerin
kiflisel tercihlerinden çok uluslararas› iliflkilerin flartlar›ndan ilham almaktayd›. Devlet bir anayasa çerçevesinde yönetilir, toplumun her kesimi kendisini temsil
edecek, haklar›n› dile getirecek temsilcileri devletin
meclisine gönderirse d›fl müdahalelerin gerekçeleri
ortadan kalkaca¤›na inan›lmaktayd›.
Osmanl› devlet adamlar› da kendilerinden önceki yöneticiler gibi devletin mevcut bütün unsurlar› ve en genifl s›n›rlar›yla muhafazas›n› esas al›rlard›. Bu çerçevede
1877-1878 savafl› s›ras›ndaki d›fl politik geliflmeler ve
savafl›n sonucunda ortaya ç›kan manzara devlet yöneticilerini öncelikler konusunda daha hassas bir hâle getirmifltir. ‹ngiltere ve Rusya’n›n devletin sahip oldu¤u
stratejik co¤rafyaya hakim olmak çabalar›na mukabil
birli¤ini en son kuran Almanya ile iliflkileri gelifltirmek
en emin yol olarak görülmüfltür. Devletin hakim oldu¤u co¤rafya itibar›yla Müslüman ço¤unlu¤un ön plana
ç›kmas› tabii bir geliflmedir. ‹ç politikada oldu¤u kadar
d›fl politikada da ‹slami unsurlar›n vurgulanmas› flartlar›n getirdi¤i uygulamalard›r. Almanya’n›n da Orta Do¤u
ile ilgili haz›rl›klar› olmas›na karfl›n 19. asr›n son çeyre¤i itibar›yla ‹ngiltere ve Rusya’ya karfl› anlaml› bir denge unsuru oluflturmaktayd›.
I. ve II. Meflrutiyet devrinde ilan edilen II. Abdülhamid
tarih kitaplar›nda en çok elefltirilen, tart›fl›lan bir siyasi
figürdür. K›z›l, müstebit, bask›c› vs. Ancak döneminde
yap›lanlara bak›ld›¤›nda Tanzimat döneminde bafllayan
yenileflme hamlelerini bilhassa e¤itim ve kültür alan›nda çok daha ileriye tafl›yan hamleler görülmektedir. E¤itim istatistiklerine göre,1900 y›l› itibariyle bütün Osmanl› co¤rafyas› genelinde tüm e¤itim kademelerinde
gelinen durum flöyledir: “1900’de ‹mparatorluk’taki
29.130 S›byan okulu ya da iptidailerde 899.932 k›z-erkek ö¤renci bulunuyordu. 1905-06 ders y›l›nda ‹mparatorluk’ta usul-u cedit’e göre e¤itim yapan 9.347 resmî
ve özel iptidai okulu vard›. 1906-07 ö¤renim y›l›nda ‹mparatorluk’ta toplam 619 Rüfltiyede 40.000 civar›nda ö¤renci okuyordu.1906’da ‹mparatorluk’ta 109 ‹dadide
20.000 civar›nda ö¤renci bulunuyordu, ‹dadilerin yayg›nlaflmas›nda 1884’te ‹dadiler için konulan özel vergi
etkili olmufltur. Okul sistemindeki yayg›nlaflmaya paralel olarak bunlar›n ö¤retmen gereksinmesini karfl›layacak ö¤retmen okullar›n›n say›s›n›n da art›r›lmas›n› gerektirmifltir. 1908’de Darülmuallimin’(Ö¤retmen okullar›)lerin say›s› 31’e ç›km›flt›. Bu dönemde ilk ve orta ö¤retimin yayg›nlaflmas›n›n yan› s›ra bir baflka geliflme ilk
kez özürlüler için e¤itimin bafllat›lmas› olmufltur.
1889’da, önce sa¤›rlar ve dilsizler için iki y›l sonra da
görme engelliler için e¤itim bafllat›lm›flt›”.
II. Meflrutiyet Dönemi, yap›lan seçimler, kat›lan partiler
ve vatandafllar›n bu sürece ilgisi ve bak›fl› aç›s›ndan
Cumhuriyet Dönemi’nde yaflananlar›n izah›na yard›mc›
olacak en büyük tecrübedir.
1908 Meclisinde 157 Türk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22
Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 S›rp+ 3 Bulgar) ve 4 Yahudi
milletvekili görev yapm›flt›r. Görüldü¤ü üzere ülkede
mevcut her kesimi temsil eden Meclis en verimli dönemini 1908-1909 y›llar› aras›ndaki birinci y›l›nda yaflam›flt›r. Bu devrede Cumhuriyet Dönemi’nde de siyasi
partiler kanunu olarak uygulanan Cemiyetler (Siyasi
Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant› Kanunu
ç›kart›lm›flt›r. Aç›k ve kapal› alanlarda yap›lacak toplant›lar› düzenleyen Toplant› Kanunu da demokratikleflme yönünde önemli bir ad›m› oluflturmufltur. 1912
seçimleri gerçek manada ilk çok partili seçim olma
özelli¤inin yan›nda, ilk erken genel seçim özelli¤ine
de sahiptir. 1912 seçimlerine iki parti, ‹ttihat ve Terakki ile Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› kat›lm›flt›r. Partilerin seçim için ittifak yapt›¤› di¤er siyasi parti ve gruplar bu
seçimi tam anlam›yla çok partili seçim hâline getirmifltir. Genel seçimler ülke çap›nda ço¤unlukla Ocak-Mart
aylar›nda yap›lm›fl, ancak baz› yörelerde seçim ifllemleri May›s ay›na kadar sürmüfltür. Tarihe “sopal› seçim!” diye geçen bu seçimler sonucunda meclis, ilk
oturumunu 18 Nisan 1912 tarihinde yapm›flt›r.
Ocak-Nisan aylar› aras›nda yap›lan 1914 seçimlerine
tek parti olarak ‹ttihat ve Terakki F›rkas› kat›lm›flt›r. 14
May›s 1914 tarihinde aç›lan Meclis-i Mebusan, kapand›¤› 21 Aral›k 1918 tarihine kadar toplam 310 oturum yapm›flt›r. II. Meflrutiyet Dönemi’nin en uzun ömürlü meclisi olan bu meclis, befl y›l gibi bir süre çal›flmalar›na devam etmifl, ancak 1914 Meclis-i Mebusan› da 1908 ve
1912’de oldu¤u gibi feshedilmifltir.
‹talya’n›n sömürge yar›fl›nda yer almak amac›yla Fransa
ve di¤er devletlerle anlaflarak Trablusgarp üzerinde hak
iddia etmesi ve asker ç›karmas›na devletin yetkilileri
haz›rl›ks›z yakalanm›fllard›r. Bu bölgedeki cephane ve
asker y›¤›na¤› yeterli olmad›¤› gibi diplomatik alanda
da yaln›z kal›narak netice al›namam›flt›r. ‹kinci meflrutiyetin ilan› ile ülkenin bütün unsurlar›n›n kucaklanm›fl
oldu¤u düflüncesi ve Osmanl› Devleti’nin ça¤dafllaflmas›n› isteyen bat›l› muhataplar›n da beklentilerinin karfl›lanm›fl oldu¤u hayali gerekli haz›rl›klar›n yap›lmamas›nda rol oynam›flt›r.
Devlet’in iflgale u¤rayan ülke topraklar›na do¤rudan
yard›m yapamamas›, asker ve donanma gönderememesi gibi zaaflar di¤er unsurlar›n da farkl› aray›fllara girmesine yol açm›fl olabilir. Bir k›sm› ancak 1908’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifl olan Balkan Devletleri’nin ittifak› ise
Rusya’n›n 1877-1878 Savafl›’ndan beri üzerinde çal›flt›¤›
bir proje olarak bölge siyasetinin gündeminde yer almaktayd›. Bütün bunlara karfl›n bölgedeki usta askerlerin terhis edilerek ortal›k süt liman görüntüsü vermeye
çal›flmak devletin Rumeli topraklar›n›n kayb› ile neticelenmifltir. Bulgar, S›rp ve Yunan ordular›n›n çok k›sa
sürede Çatalca’ya kadar gelmeleri ve buralardaki gayrimüslim Osmanl› vatandafllar›ndan lojistik destek görmeleri toplumsal bar›fl›n devam›n› sabote eden bir tav›r
olarak dikkat çekmifltir. Di¤er taraftan savafl öncesi ve
s›ras›nda can, ›rz, mal güvencesi ortadan kald›r›larak
göçe zorlanan yüz binlerce vatandafl›n çekti¤i çile as›rlar boyu unutulacak gibi de¤ildir. Hayat›n› kaybeden
Osmanl› vatandafllar›n›n say›s› yüz binlerle ifade edilmektedir. Bu göçler Türkiye’nin sosyal yap›s›n›, nüfus
fleklini önemli ölçüde de¤ifltirmifltir.
79
80
1. Osmanl› Devleti’ni içinde bulundu¤u durumdan kurtarmak amac›yla XIX. Yüzy›ldan itibaren çeflitli fikir
ak›mlar› ortaya ç›km›flt›r. Afla¤›daki fikir ak›mlar›ndan
hangisi Padiflah II. Abdülhamid taraf›ndan öncelikli olarak uygulanm›flt›r?
a. Osmanl›c›l›k,
b. Türkçülük,
c. ‹slamc›l›k,
d. Bat›c›l›k,
e. Turanc›l›k,
2. II. Abdülhamid dönemi e¤itim politikalar›na bak›ld›¤›nda, afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Bat› tarz› e¤itim veren yeni okullar kurulmufltur.
Rüfltiye, ‹dadiye ve Sultaniye okullar›n›n say›s›
ço¤alm›flt›r.
b. Medreseler ›slah edilmifl, co¤rafya ve tarih gibi
ilimlerin medreselerde okutulmas› sa¤lanm›flt›r.
c. ‹lkö¤retimin gerili¤iyle ortaö¤retimin geliflmesi
aras›ndaki uçurum e¤itim gören kuflaklar üzerinde sars›c› bir tesir b›rakm›flt›r.
d. ‹lkö¤retimde dinî ve geleneksel e¤itim anlay›fl
ile yetiflen çocuklar›n, orta e¤itimde o havan›n
karfl›t› bir e¤itim havas›yla karfl›laflt›klar›nda kafalar› kar›flm›flt›r.
e. ‹stiklal Savafl›n› gerçeklefltiren ve de Türkiye
Cumhuriyeti Devletini kuran kadrolar bu okullardan yetiflmifltir.
3. Osmanl› Devleti’nde II. Meflrutiyet döneminde oluflan Meclisler seçimler yoluyla halk taraf›ndan belirlenmifltir. Afla¤›daki seçimlerden hangisi “sopal› seçimler”
ad›yla da an›lmaktad›r?
a. 1908 Seçimi
b. 1912 Seçimi
c. 1914 Seçimi
d. 1919 Seçimi
e. 1920 Seçimi
4. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyet döneminde
hukuk alan›nda görülen geliflmelerden biri de¤ildir?
a. Adliye Mahkemeleri ile S›k›yönetim Mahkemelerinin (Divan-› Harp) görev ve yetkileri ayr›lm›flt›r.
b. fier’i Mahkemeler fieyhülislâml›ktan ayr›larak
Adalet Bakanl›¤›’na ba¤lanm›flt›r.
c. Divan-› Ahkam-› Adliye kurulmufltur.
d. ‹sviçre Medeni Kanunu 1912 y›l›nda Türkçeye
tercüme edilerek Ceride-i Adliye Dergisinde yay›nlanm›flt›r.
e. Hukuk-› Aile kararnamesi ç›kartm›flt›r.
5. 1876 Anayasas›n›n 1909 y›l›nda yap›lan düzenlemelerinde “Hakimiyet-i Milliye” anlay›fl› ön plana ç›kmaktad›r. De¤iflikliklerle Padiflah›n, tahta ç›k›fl›nda Meclis-i
Umumide fier’i fierif ve Kanun-i Esasi hükümlerine uyaca¤›na, vatan ve millete sadakat edece¤ine dair yemin
etmesi flart› getirilmifltir. Buna göre Padiflahl›¤› meclis
taraf›ndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padiflah hangisidir?
a. II. Abdülhamid
b. V. Mehmet Reflat
c. VI. Mehmet Vahdettin
d. Halife Abdülmecit Efendi
e. Abdülaziz
6. Osmanl› Devleti’nde meclislerin ömrü çok uzun sürmemifl, hepsi fesihler yoluyla kapat›lm›flt›r. Afla¤›daki
meclisler içinde en uzun ömürlü olan Meclis hangisidir?
a. 1877 Meclis-i Mebusan’›
b. 1908 Meclis-i Mebusan’›
c. 1912 Meclis-i Mebusan’›
d. 1914 Meclis-i Mebusan’›
e. 1920 Meclis-i Mebusan’›
7. Afla¤›dakilerden hangisi Trablusgarp Savafl›n›n sonuçlar›ndan biri de¤ildir?
a. Trablusgarp savafl› Ufli Anlaflmas› ile sona ermifltir.
b. Osmanl› Devleti Bingazi ve Trablusgarp üzerindeki egemenlik haklar›ndan vaz geçmifltir.
c. Kuzey Afrika’daki son Osmanl› topra¤› elden
ç›km›flt›r.
d. Balkan savafl›n›n bafllamas›nda etkili olmufltur.
e. ‹talyanlar iflgal ettikleri 12 Aday› geri vermifltir.
“
8. Afla¤›daki savafllardan hangisi gerek Enver Bey’in
gerekse de Mustafa Kemal ve arkadafllar›n›n “düflman
karfl›s›nda en çetin flartlar alt›nda yerli halkla beraber
geçirdikleri ilk savafl staj›” olarak say›labilir?
a. Trablusgarp Savafl›
b. I. Balkan Savafl›
c. II. Balkan savafl›
d. I. Dünya Savafl›
e. Kurtulufl Savafl›
9. Osmanl› Devleti’ne karfl› Balkan devletleri ittifak
hâlinde savafla girmifllerdir. Afla¤›daki devletlerden hangisi I. Balkan savafl›nda yer almam›flt›r?
a. Romanya
b. Bulgaristan
c. S›rbistan
d. Karada¤
e. Yunanistan
10. Balkan Savafllar› hakk›ndaki afla¤›daki bilgilerden
hangisi yanl›flt›r?
a. I. Balkan Savafl› Londra Anlaflmas› ile sona ermifltir.
b. II. Balkan Savafl› Bükrefl Anlaflmas› ile sona ermifltir.
c. Osmanl› Devleti Bulgaristan ile ‹stanbul Anlaflmas›’n› imzalam›flt›r.
d. Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar› Dimetoka hariç Meriç nehri olmufltur.
e. Yunanistan Midye-Enez hatt›na kadar gelmifltir.
81
Yaflam›n ‹çinden
Röportaj: Balçiçek Pamir’in Kemal Karpat ile Röportaj›:
8 Temmuz 2009 Habertürk.com’da
Türkiye’nin dünyaca tan›nm›fl tarihçisi Kemal
Karpat’tan ezber bozan aç›klamalar geldi. Karpat, Türkiye’yi Cumhuriyete haz›rlayan ismin 2.
Abdülhamid oldu¤unu vurgulad›. Habertürk’te
Balçiçek Pamir’in sorular›n› cevaplayan Karpat
flu aç›klamalar› yapt›: “2. Abdülhamid Cumhuriyetin haz›rlay›c›s›yd›”
B.P: fieriat gelecek, Türk toplumu fleriata haz›rlan›yor gibi korkular ve özellikle AK Parti’nin çevresinde geliflen korkular bunlar, gerek yok diyorsunuz siz. Türk toplumu mümkün de¤il fleriat› kabul
etmez.
K.K: Ben bir toplumun inançs›z yaflayaca¤›na inanm›yorum. Ne kadar iptidai olursa olsun, ne kadar geliflmifl
olursa olsun her toplumun bir inanca ihtiyac› vard›r. Bu
inanç ihtiyac›n› din, baz› zamanlarda maalesef ideoloji
besler ama sonunda daima inanü ihtiyac› vard›r. ‹nsanl›k kurulduktan beri dinsiz yaflamam›flt›r. Dini mutlak
olarak al›rsan›z, insandan ve dünyadan ay›r›rsan›z, yaln›z öbür dünyaya haz›rl›k olarak al›rsan›z ve bunun d›fl›nda baflka bir düflünce kabul etmezseniz, o zaman bu
dindarl›k olmaktan ç›kar yobazl›k olur. Böyleleri de
vard›r. Ama bugün Türkiye’de bu gibi kimseler az›nl›ktad›r. Hiç bir zaman bu gibi düflünceler toplumun ço¤unlu¤u taraf›ndan kabul edilmemifltir. Baflta insan›m›z› toplumumuzu anlamam›z gerekiyor. 3-5 kiflinin hezeyanlar›yla bu toplum yobazlaflmaz. Zaten Osmanl›
devrinde de görünüflte fleriatla idare edilir gibi gözüken
toplum asl›nda çok daha dünyevi idi, çok daha hayata,
insana yak›nd›.
B.P: Peki, Osmanl› döneminde de din ad›na yap›lan ama dinle pek ba¤daflmayan hareketler yok
muydu?
K.K: Vard› tabii. Osmanl› Devleti’ni düzenleyen 3 temel
unsur vard›r. fieriat, kanun ve örf. Bunlar›n içinden ikisi laiktir. Kanunname yani padiflah›n emri ve örf. Örf
dinlerden evvel mevcut halk aras›ndaki adetlerdir. 17
yy büyük alimlerinden Katip Çelebi bu noktay› ileri sürmüfltür. Halk›n örfüne, adetine hürmet etmek laz›md›r.
Bu dinden evveldir ve dinden üstündür diyor. Dini inkar etmiyor, din manevidir, ruhanidir ama dünyevi ihtiyaçlar›m›z› insanlar›n yapt›¤› kanunlar, ölçüler tayin
eder. Bunlar çat›flm›yor. Yani ‹slam’›n özünü al›rsan›z,
82
görürsünüz ki; ‹slam temelde çok güncel, pratik, hayata dönük bir dindir. ‹slam’›n baflar› gösterdi¤i 400 küsur
sene ‹slam’da bu fikirlerin hakim oldu¤u devirdir. Serbest düflünce, toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak gibi
bugün normal gördü¤ümüz düzenlemelerdir. Sonra
bunlar kapan›yor. Literatürde içtihat kap›s›n›n kapanmas› gibi fleyler söyleniyor. 16. yüzy›lda devlet, Osmanl› dini emrine al›yor. Gene dünyevi maksatlarla. Düzeni sulh hâlinde tutmak, afl›r› cereyanlar› ünlemek gibi
birçok fleyler mevcuttur. Osmanl›’da da Kad›zadeler dedi¤imiz bir cereyan vard›r. Bilhassa 16. yüzy›lda. Afl›r›
dinci dedi¤imiz, Vahabilik tarz›nda bir gruptu. Onun
karfl›s›nda ve onlar›n düflman› oldu¤u grupta sufilerdi.
Bildi¤imiz sufiler. Devlet onlar›n ikisini bir arada yaflatt›. Kad›zadeler ileri gidince, devlet onlar›n bafl›n› ald›,
K›br›s’a sürgün etti. Fakat cereyan› tamam›yla yok etmedi. Osmanl› Devleti bunlar›n üstünde, bütün dinleri
koruyan, onlar›n üzerinde bir flemsiye gibiydi. Ondan
sonra de¤iflmeye bafllad›.
B.P: Bitmek bilmeyen laiklik tart›flmalar› aç›s›ndan soruyorum Osmanl›’da ordu ile dinin iliflkisi
nas›ld›?
K.K: Ordu normal dindard›. Ama onun ötesine Yeniçeri’ye bakarsan›z, Yeniçeriler dinin emrini dinlemekle
beraber, padiflah›n emrini dinlemekle beraber, Yeniçerinin kendi hayat›nda pek de dinle ba¤daflmayan hareketler vard›r. fiarap içmek falan vard›. Sadece Yeniçerilerde de¤il, Osmanl›’da bir tarafta çok dindar bir hayat
görüntüsü var, çok fley din ad›na yap›l›yor. Fakat perdenin öbür taraf›nda nispeten hür, herkesin bildi¤ini
okudu¤u flekilde bir hayat var. Reformlar bafllay›ncaya
kadar o kadar da büyük dindarl›k yoktu. 19. yüzy›lda
reformlar bafllay›nca adeta onlara karfl› müdafaa fleklinde bir dindarl›k seferberli¤i oluyor. Çünkü her aksiyonun bir karfl›l›¤› vard›r. Ordu ile din çekiflmesi diye bir
fley yoktur.
B.P: Baz› önemli tarihçilerimiz de Osmanl›’n›n teokratik bir devlet oldu¤una dair kitaplar yaz›yorlar. Ne düflünüyorsunuz?
K.K: Herhalde teokrasi tarifi farkl›d›r onlara göre. Çünkü her fley ‹slam ad›na yap›l›yor. Padiflah halifedir ayn›
zamanda ve halife oldu¤una göre halife dini temsil etti¤ine göre onun idare etti¤i devlet de teokratiktir. Hata
bafltan bafll›yor. Halifelik dini bir makam de¤ildir, siyasi bir makamd›r. Kuran’›n hemen hiç yerinde halife sözü yok. Ve hiçbir zaman halifelik anlam›na gelmez. Halifelik normal flartlar›n gerektirdi¤i bir makamd›r. Peygamberin ölümünden sonra ümmeti idare edecek kim-
senin ç›kmas›yd› halifelik. Buradan teokrasi manas›n›
ç›karamazs›n›z. Teokrasi tamam›yla dini kurallara göre
din adamlar› taraf›ndan idare edilen bir rejimdir. Dünyan›n hiçbir yerinde olmam›flt›r. Belki Tibet’te vard›.
Orada da tart›flmal›d›r. Bugün baz›lar› ‹ran’› teokrasi
olarak model veriyor. ‹ran meselesi çok kar›fl›kt›r. Çok
farkl› bir flekilde ele al›nmas› gerekiyor.
B.P: ‹zleyicilerimiz cumhuriyetin haz›rlay›c›s› 2. Abdülhamid’tir dedi¤iniz için, Cumhuriyetin kurucusu
Atatürk de¤il midir diye soruyorlar tam bir aç›kl›k getirir misiniz?
K.K: Mesele gayet basit. Cumhuriyeti haz›rlayan baz›
önemli temeller Abdülhamid devrinde at›lm›flt›r. Bunlar›n aras›nda en önemlilerinden biri ilkokul sisteminin yayg›nlaflmas› mesleki okullar›n kurulmas› ve orada Cumhuriyeti kuracak kimselerin e¤itilmesidir. Bunlar›n aras›nda Atatürk de vard›r. Ama ayn› elitler Abdülhamid’in siyasi iradesine karfl› gelmifller. Nihayet
Cumhuriyeti onlar kurmufllard›r. Atatürk dahil. Bu her
yerde görülen bir olayd›r. ‹sterseniz Frans›z ‹htilali’ni
al›n›z bu böyledir. Hiçbir zaman Abdülhamid cumhuriyeti kurmufltur diye saçma bir fley olmaz. Ama baz›
temellerin sosyal ekonomik kültürel de¤erlerin o devirde at›ld›¤›n› 500 sayfal›k bir kitapta anlatt›k. Bunu
ilk söyleyen ben de¤ilim. Bir tart›flmada Prof. Bernard
Levis vard›r benden yafll›d›r iyi dostumdur. Bu meseleyi onunla tart›flt›k. Bunu ben de söyledim dedi. Ne
var. Sen bu ifli çok daha etrafl› anlatt›n diye bana kompliman yapt›. fiekillere bakarak anlamak laz›m. Abdülhamid’in yeri ayr› Atatürk’ün yeri ayr›. Gene baz›lar›n
öfkesine yer verece¤im. Düflünce flekilleri memleket
meseleleri ve dünyay› görme anlam›nda benzerlikler
vard›r. Devlet adaml›¤›, d›fl dünyay› görüflleri bu bak›mdan benzerlikleri var. Bir de onlar›n baz› meselelerin ak›fl›n› görmeler ve anlamalar›. Ama baz›lar› bu
benzerlik de¤il, tesadüf diyebilir. Ben benzerlik diyorum. Karfl›laflt›klar› meseleler ayn›. Bir devlet siyasi
fleklini de¤ifltirebilir. Rejimini de¤ifltirebilir. Fakat baz›
temel konular ayn› kalmakta devam eder. Bugün Türkiye’nin dünya çap›nda ünemini veren haz›rlayan co¤rafi konumudur. Bo¤azlar› kontrol etmesi. Bu Abdülhamid devrinde de Atatürk devrinde de bugün de vard›r. Ve etkisini de devam ettirmektedir. Bu meseleler
karfl›s›nda devletin varl›¤› söz konusu oldu¤u zaman o
kadar büyük fikir ayr›l›klar› göremezsiniz. Mesele Bo¤azlar›n bizim kontrolümüz alt›nda kalmas›yd›. Abdülhamid devrinde bu vard›. Bo¤azlar meselesi Türkiye’nin politikas›n› etkileyecekti.
B.P: Az önceki konuya gelmek istiyorum. Tarihçiler niye Osmanl› Devleti’ni teokratik olarak nitelendiriyor? Yabanc› kaynaklardan falan m› al›yorlar.
K:K: Maalesef siz benim aç›mdan çok temel bir meseleye temas ettiniz. Benim tüm hayat›m boyunca Türk
tarihini siyasi geliflmeleri, de¤iflmeleri, Türkiye’nin içinden bakarak anlamak ve öyle çözmek. Bunun için büyük u¤rafla ihtiyaç vard›r. Ana kaynaklara inmek teker
teker incelemek vs. Mesela ben TBMM zab›tlar›n› okuyarak çok fley ö¤rendim. Bu aylarca çal›flmaya ihtiyaç
gösterdi. Ve ben oradan hareket ederek Türkiye’yi kendi içinden görerek öyle anlatmaya çal›flt›m. Uzun süre
bu yap›lmam›flt›r. Yap›lan birisi yazm›fl... Avrupa tarihçisi yahut da Avrupa turisti gelmifl bir ay kalm›fl ve kitap yazm›fl teokrasi demifltir. Bunlar›n aras›nda sa¤lam
yazarlar da var. Birço¤u d›fl görünüfle bakarak, siyasi
maksatlarla oldu¤undan çok farkl› göstermek için hatta modernistlere cesaret vermek için böyle yapm›flt›.
Yani Türkiye teokrasidir bu rejim devrilsin gitsin diye
bizim de onaylad›¤›m›z bir rejim koysun diye olabilir.
Bilhassa Frans›z tarihçisi, ‹ngiliz tarihçisi böyle derse
mesele kalm›yor. Bugün de bu devam ediyor Türkiye’de flu veya bu flekilde. Bak›yorum Türkiye’ye yeni
yeni mallar geliyor ona bir Türk ismi bulmaktansa ona
derhal Frans›z, ‹talyan yahut ‹ngiliz ismini koyuyor ve
bu art›k tart›fl›lmaz bir fley oluyor. Art›k bundan kurtulmam›z laz›m.
B.P: Türk eliti, Türk ayd›n› halk›ndan biraz kopuk.
Yanl›flsam düzeltin cümleyi...
K:K: Bu yine temel baz› meselelere ba¤lan›yor. Bir kere her yerde her toplumda en küçük bir iflletmede de
dahil elitler ünde gelir. Elitler idare eder. Bunlar› elit yapan nedir? Onlar›n bilgisi becerisi vs. Elitler her yerde
her zaman önder olmufllard›r flüphe yok. As›l mesele
elit kültürüdür. Bir elit kendini idare etmek için ebedi
olarak daima üstte olmak için yarat›ld›¤›na inan›r ve bu
konu üzerine bir kültür yarat›rsa o zaman elitler ilerlemenin engeli hatta bir memleketi felakete götüren unsurlar olabilir. Bunu tarihte de görebiliriz.
B.P: Cumhuriyet elitleri nas›ld›?
K.K: Çok halkt›r. Halktan gelmifltir. Birçok cumhurbaflkan›m›z› alal›m bunlar›n içinde aristokrasiden gelen büyük aileden gelen yok. Köyden gelmifl. fiimdi bizim bir
yerde gücümüz budur. Temelden halktan yo¤rularak
tepeye ç›k›yoruz ondan sonra halk› unutarak halk›n bize hizmet etmesini ileri sürerek hakim olmaya çal›fl›yoruz. Bir de bu halk cahildir diyoruz. B›rak›rsan›z memleketi felakete götürür. Bu tip düflünceler ne halk felse-
83
fesine ne tecrübelere dayanmaz. ‹ktidarda kalmak emir
vermek sevdas›n›n parças›d›r. Demokrasiyle asla ba¤daflmaz.
B.P: Bu oyuna gelmeyen oldu mu flimdiye kadar?
K.K: Evet. Cevap vermek güç. Mesela Özal’› al›yorum,
Demirel’i iyi tan›d›m. Özal’la da tan›fl›¤›m bunlar halktan gelmifl ve halk ruhunu muhafaza etmifl. Farklar var.
Ama unutmam›fl. Ama onlar da elittir. Süleyman Bey Su
‹flleri Genel Müdürü, büyük ifller yapm›fl. Rahmetli Özal
Dünya Bankas›’na çal›flm›fl, tecrübesi olan rahat bir
adamd›. Ve dindard›. Nakflibendi oldu¤unu aü›küa söyledi. Ama ondan kimse çekinmedi. Çünkü rahmetli Özal
elitizmi, halkç›l›¤›, ilerlemecili¤i hepsini bir arada alm›flt›r. Yeni bir tip yaratm›fl. Yeni idareci tipi yaratm›flt›r.
Kimse onun dincili¤inden flüphe etmezdi.
B.P: Halk›n dini vurgulara çok önem veren partileri seçmesinin ard›nda sen benim inanc›ma sayg› göster anlay›fl› m› var
K.K: Evet. Bunu ben de öteden beri söyledim yazd›m.
Mesele dindar olmak de¤il. Halk dindar olmay› istemiyor. Benim anlad›¤›m kadar halk diyor ki benim inanc›m budur. Bu inanç benim hakk›md›r. Ben bunu din
ad›na de¤il demokrasi ve özgürlük ad›na istiyorum diyor. Fark buradad›r. fiüphesiz ki laik bir kavram ad›na
istiyorum diyor. Din hürriyetini din ad›na de¤il özgür
demokratik yaflamak ad›na istiyorum bunu diyor. Ve
bu meseleyi yeni bir kal›ba sokmaktad›r. Böylece laikleflme oluyor.
B.P: Peki cumhuriyetin din karfl›t› olarak gösterilmesi zaman›nda halifeli¤in kald›r›lmas›na yönelik tepkilerden mi oluyor?
K.K: Bu çok söylendi. Çok tart›fl›ld› bir bak›ma dini reaksiyonu yönetecek güçlendirecek bir gücü olarak görüldü¤ü için halifelik kald›r›ld› diyenler var. Mesele asl›ndan çok daha genifltir. Türkiye bir cumhuriyet olarak
kurulunca belirli s›n›flara sahip belirli halka sahip bir
ülke olarak ortaya b›km›flt›r. Bir milli devlet olmufltur.
O devlet içinde herkes o milli s›n›rlar içinde yaflayan
kimseler ad›na konuflabilir. Onlar›n haklar›n› müdafaa
edebilir. fiimdi halifeli¤e gelince. Müslüman ümmetin
bafl›d›r. Nerede olursa olsun bütün Müslümanlar›n bafl›d›r. Halifenin mutlaka ve mutlaka ger yerde Müslümanlar› korumas› onlar›n ad›na konuflmas› gerek. O zaman
milli s›n›rlar içinde böyle bir makam›n bulunmas› milli
ç›karla ve milli hakimiyetle nas›l ba¤dafl›r meselesi ortaya ç›kt›. Bu milli devlet devrinde üniversal ümmetçilikle hareket etmek büyük çeliflki yarat›yor. Bir bak›ma
halifeli¤in kald›r›lmas› buraya dayat›ld›. Di¤er yandan
acaba halifelik milli s›n›rlar içinde kalacak milli menfa-
84
at ve görüfller içinde düzenlenebilir miydi? Bu tart›fl›ld›.
Evet de diyenler hay›r da diyenler var.
B.P: Peki halifelik kald›r›lmasayd› laik bir cumhuriyet olabilir miydi?
K.K: ‹talya laik midir de¤il midir papal›k oldu¤u hâlde.
Olabilir de. Yani teorik olarak olabilir. Ama bahsetti¤im
konular göz önünde tutulursa acaba bir Türk halifesi
gerçek manada Müslüman halifesi olabilir miydi diye
de sorulabilir. Bu do¤rudur bu yanl›flt›r denemez. Bizim en büyük zaaf›m›z meseleleri kategorize etmek.
Burada da böyle. Milli halife olur mu o zaman ‹slam’›n
ümmeti nereye kal›yor. Halifelik kald›r›ld›ktan sonra
Araplar denediler. Kimse önem vermedi sonra bir konferans topland›. Herkes kendi devlet baflkan›n› aday
gösterdi bir yerde baz› fleylerin zaman›n›n geçti¤ine
hükmetmek laz›m.
B.P: Bugüne bakt›¤›n›zda laiklik tart›flmalar›, meflruiyet tart›flmalar›... de¤iflen de pek bir fley yok
ama AK Parti yeni bir oluflumdur diyorsunuz...
K.K: Yeni bir oluflumdur. Ve gittikçe demokrasiye daha
da yaklaflm›flt›r. Çünkü onun yaflamas›n›n ana flart›d›r.
Onu anlayacak kadar pragmatiktir. Yani bir yerde AK
Parti Türkiye’de demokrasinin yerleflmesine yard›m ediyor kendisi de demokratiklefliyor. Ama bu birden olmuyor. Hiçbir yerde demokrasi mutlak yerleflmifl de¤ildir. Demokrasi durmadan geliflen bir rejimdir. Onu dondurursan›z o demokrasi olmaktan ç›kar. Ama kalite bak›m›ndan durmadan kalitesini yükseltebiliyor. ‹ktidara
getirtilen partinin sözünü dinlemem onun kararlar›na
uymam bu demokrasinin kaç›n›lmaz sonucudur. Türkiye bunlara uyam›yor. En büyük eksiklik sa¤lam bir muhalefet yok. Ana muhalefet partisi CHP’dir ama baflka
parti de ana muhalefet partisi olunca afla¤› yukar› ayn›
tavr› tak›nacakt›r. Burada yaln›z iktidar kültürü de¤il
muhalefet kültürü eksik. Muhalefetini yürüteceksin baz› kararlara karfl› ç›kacaks›n. Ama temel meselelerde
demokrasiyi ayakta tutan meselelerde iktidarla birlikte
olacaks›n. fiimdi Meclis’te bunu görmüyoruz. Hakiki
demokraside sa¤lam bir muhalefetin ve sa¤lam bir iktidar›n bulundu¤u yerlerde diktatörlük isteyenler marjinalleflir. Her yerde görülen budur.
Kaynak: Habertürk.com
1. c
2. b
3. b
4. c
5. b
6. d
7. e
8. a
9. a
10. e
”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “I.Meflrutiyet Döneminde Siyaset “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Meflrutiyet Döneminde
E¤itim ve Kültür Politikalar›na Genel Bir Bak›fl”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Meflrutiyet Dönemi ve
Meclis-i Mebusan Çal›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Meclis-i Mebusan Çal›flmalar›,” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad›m Ad›m Dünya Savafl›na Gidifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
85
S›ra Sizde 1
Gerçekten de Osmanl› devlet anlay›fl›nda esas devletin
en genifl s›n›rlar›yla ve nüfusuyla birlikte yaflat›lmas›d›r.
Bu zeminde II. Abdülhamid de ‹slam birli¤i politikas›n›
kendi dinî hassasiyetinden dolay› de¤il, mevcut flartlarda devleti yaflatabilmek için en uygun yol olarak gördü¤ü için uygulamaya çal›flm›flt›r. Metinde de ifade edildi¤i üzere, devletin di¤er unsurlar›n› yok saymadan,
gerekti¤inde Türklük, gerekti¤inde Osmanl›l›k vurgusu
yaparak ama dönemin genelinde iç politikada oldu¤u
kadar d›fl politikada da ‹slami hassasiyeti öne ç›karacak
politikalar yürütülmüfltür. Bu politikalar›n kendi içinde
tutarl› ve dönemi için de etkili ve geçerli oldu¤unu geliflmeler göstermifltir.
S›ra Sizde 2
Elçilik ve konsolosluklar›yla do¤uda ve bilhassa Osmanl› co¤rafyas›nda olup bitenleri yak›ndan takip eden
Bat›l› devletler ‹slamc› politikalar› ›srarla sald›rgan ve
yay›lmac› bir hareket olarak tarif etmifllerdi. Çünkü
Osmanl› Devleti’ne dayatt›klar› Islahat Ferman› ile ülke genelindeki gayrimüslimleri koruyan ancak Müslümanlar› d›fllayan bir iliflkiler sürecini bafllatm›fllard›.
Bu durumun ‹slam ülkelerinde sebep olabilece¤i rahats›zl›klar› önceden tespit için de d›fl temsilciliklerini
uyarm›fllard›. Bununla birlikte böyle genifl çapl› bir reaksiyonun olmad›¤› görüldükten sonra dahi ‹slam ülkelerinde görülecek en ufak bir k›p›rdanmay›, Bat› ve
Hristiyanlar aleyhinde bir hareketi Osmanl› Devleti
kaynakl›, halifenin Panislamizm politikas›n›n sonucu
olarak isimlendirmifllerdir. Potansiyel tehlike olarak
gördükleri Osmanl› Devleti’ne karfl› kendi bürokratik
yap›lar›n› haz›r durumda tutmay› amaçlayan bir yaklafl›m oldu¤unu söyleyebiliriz.
S›ra Sizde 3
Birinci Meflrutiyet Dönemi bütün hâlinde ekonomik s›k›nt›lar, d›fl borç bask›s› savafl ve isyanlar ile geçmifltir.
Buna mukabil Tanzimat Dönemi’nde bafllayan e¤itim
hamlelerini eldeki bütün imkânlar› zorlayarak sürdürmek her fleyden önce bilime, ö¤renmeye ve geliflmeye
verilen önemi göstermektedir. ‹lkö¤retim mecburiyetinin konmas›, merkez ve taflrada ilkö¤retim teflkilat›n›n
kurulmas›, iptidai okullar›n›n aç›lmas› ve ço¤alt›lmas›,
Sübyan okullar›na yeni usul e¤itimin sokulmas› döne-
min bütününde takip edilen öncelikler olarak göze çarpmaktad›r. Müslüman halk›n kalabal›k oldu¤u yerlerde
ilkö¤retime öncelik ve a¤›rl›k verilmesi ülke sath›nda
okur yazarl›¤›n, e¤itim ve ö¤retimin yay›lmas› hedefine
ulaflmak içindir. Giriflilen e¤itim seferberli¤ine halk›n
maddi yard›m›n›n sa¤lanmas› kadar ‹stanbul d›fl›nda
ö¤retmen okullar›n›n aç›lmas› genifl çapl› ve uzun vadeli bir e¤itim program›na iflaret etmektedir. I. Meflrutiyet Dönemi, bilgi ve e¤itimin öneminin anlafl›ld›¤›, e¤itimin bütün vatandafllar›n›n temel hakk› olarak görüldü¤ü ve imkânlar ölçüsünde sa¤lanmaya çal›fl›ld›¤› bir
dönem olarak nitelememizi gerektirmektedir.
S›ra Sizde 4
Osmanl› dönemi sözlüklerinde cumhuriyet, seçilmifl bir
baflkan›n idaresi alt›ndaki topluluk olarak da nitelenmekteydi. Cumhuriyetlerde devlet baflkan›n›n seçimle
belirlenmesi esas ise de daha önemlisi bu seçimin niteli¤idir. Tabii bir de aday olan ya da olabilenlerin özellikleri. Bu noktada Sultan V. Mehmed Reflad’›n tahta ç›k›fl›n›n Meclis-i Mebusan’da oylanm›fl olmas› flekil olarak bizi düflündürse de cumhuriyet uygulamas› olarak
de¤er kazanmayacakt›r. Bununla birlikte art›k hanedan
mensubunun tahta ç›k›fl›nda bile halk›n temsilcilerinin
oluflturdu¤u Meclisin söz sahibi olmas› ad›m ad›m hedefe gidildi¤ini gösteren bir iflarettir.
S›ra Sizde 5
Meflrutiyet Dönemi’nde ›srarla vurgulanan millî egemenlik kavram› Cumhuriyetin ilan› öncesinde temel hareket noktas› olarak al›nm›fl, Atatürk taraf›ndan Cumhuriyeti izah eden kavram olarak ta kullan›lm›flt›r. Bu noktada II. Meflrutiyet ve Cumhuriyet Dönemi iliflkilerini
millet ad›na birikimleri üst üste koyarak birbirini destekleyen tamamlayan dönemler olarak de¤erlendirmeliyiz. Gerçekten de Tanzimat Dönemi ile bafllayan ve
bilhassa ayd›nlar›n öne ç›kard›¤› milletin hâkimiyete
hakk› kavram› daha sonra devlet adamlar›nca da kabul
edilmiflti. Ancak onlar bu hakk›n kullan›m› için milletin
yeterince olgunlaflmad›¤›n› ona vasi tayin etmek gerekti¤ini söylüyorlard›. Meflrutiyet ilan edildi¤i dönemde
ayd›nlar da ayn› flekilde milletin e¤itilip ö¤retilip hakimiyetini kullanacak hâle getirilmesi gerekti¤ini yazm›fllard›. Birinci dünya savafl›ndan sonra esir edilmeye çal›fl›lan milletin Mustafa Kemal Pafla önderli¤indeki mü-
86
cadelesi hâkimiyetin sahibinin k›sa sürede yaflad›¤› çok
yönlü ve ö¤retici deneyimleri iyi kullanarak hâkimiyetini kendi eline alabilece¤ini dosta düflmana göstermifltir.
Bütün bu olumlu geliflmelere mukabil toplumun geleneksel anlay›fl› dolay›s›yla köklü de¤iflim ve dönüflümlerde yap›lmak istenenlerin aç›k, sade ve samimi bir flekilde topluma anlat›lmas›na ihtiyaç oldu¤unu geliflmeler ortaya koymufltur.
S›ra Sizde 6
1877-1878 savafl›ndan beri kaynayan Balkanlar co¤rafyas›ndaki ittifaklara karfl› devletin asker, lojistik ve siyaset olarak haz›rl›ks›z yakalanmas› devleti yönetenlerin
bölgedeki geliflmeleri takip edememesi, anlayamamas›
ile aç›klanabilir. Hakikaten Balkanlar ve Orta Do¤u bölgesinde yay›lmac› emelleri olan devletlerin buraya
hakim olma planlar› XIX.asr›n ortalar›ndan itibaren belirgin bir flekilde ortaya ç›km›flt›r. ‹ngiltere’nin Arap yar›madas› ve Basra Körfezi’nde ad›m ad›m iliflkilerini gelifltirmesi, Rusya’n›n deste¤iyle Balkan milletlerinin önce tek tek ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar› devleti yöneten
kadroyu yeterince uyaracak geliflmelerdir. Trablusgarp
Savafl› ç›kt›¤›nda sadrazam olan ‹brahim Hakk› Pafla’n›n
bir önceki görevinin Roma Sefirli¤i oldu¤unu hat›rlarsak ‹talyan baflkentinde siyasi geliflmeleri takip etmekten baflka ifller ile meflgul oldu¤unu düflünebiliriz. Ayn›
flekilde Balkan milletlerinin Rusya ile yapt›¤› görüflmeler ve var›lan anlaflmalardan Osmanl› d›fl ifllerinin habersiz olmas› en basit hâliyle gaflet olarak nitelenebilir.
Trablusgarp’tan II. Abdülhamid Dönemi’nde y›¤›lan silah ve kuvvetleri baflka yerlere kayd›rmak kadar Balkanlarda asayifl var diyerek buradaki birliklerin tecrübeli askerlerini toptan terhis etmek devletin bekas› ad›na anlafl›l›r ifllerden de¤ildir. K›saca devletin, yöneticileri elinde zaman›n geliflmelerini anlama, gereken tedbirleri alma ve yaflama kabiliyetini büyük oranda kaybetti¤ini gösteren geliflmeler söz konusudur.
Akyüz Yahya, Türk E¤itim Tarihi, Ankara 2008.
Aslan, Taner, “Osmanl› Devleti’nin Siyasi ve ‹dari Tarihinde Adalet ve Müsavat Meselesi”, Akademik Bak›fl Dergisi, Say› 21, Temmuz - A¤ustos - Eylül 2010.
Aydemir, fievket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal,
Cilt I, 1881-1919, ‹stanbul 1994.
Bayur, Yusuf Hikmet, Türk ‹nk›lab› Tarihi, C.II, K›s›m
I, Ankara 1991.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, (Yay›na Haz›rlayan, Ahmet Kuyafl), ‹stanbul 2005.
Bozkurt, Gülnihal, Bat› Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Osmanl› Devleti’nden Türkiye
Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939),
Ankara 1996.
Cevdet Pafla, Tezakir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Baysun), Ankara 1986.
Çad›rc›, Musa, “Tanzimattan Cumhuriyete Ülke Yönetimi”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi (TCTA), C.I, ‹stanbul 1985.
Davison, Roderic H., Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Reform, 1856-1876, (Çev. Osman Ak›nhay), C.II, ‹stanbul 1997.
Düstur, Birinci Tertip, C.IV.
Düstur , ‹kinci Tertip, C.I.
Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i, ‹stanbul 1992.
Eraslan, Cezmi, “II. Abdülhamid’in ‹lk Y›llar›nda Meclis
ve Meflrutiyet Kavramlar› Üzerine Baz› Tespitler”,
Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi, I, ‹stanbul
2000.
Eraslan, Cezmi,-Olgun, Kenan, Osmanl› Devleti’nde
Meflrutiyet ve Parlamento, ‹stanbul 2006.
Erdo¤an, Aynur, “Prof. Çetinsaya: Halen Tanzimat’› yafl›yoruz”, Dünya Bülteni, 12 Aral›k 2011 Pazartesi,
http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09- 01-2012’de indirildi)
Ery›lmaz, Bilal, Osmanl› Devletinde Gayrimüslim
Tebaan›n Yönetimi, ‹stanbul 1996.
Fortna, Benjamin C. Mektebi Hümayun: Osmanl› ‹mparatorlu¤unun Son Döneminde ‹slam, Devlet
ve E¤itim, ‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›, 2005.
Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, ‹stanbul,
Homer Kitabevi, 2006.
Hanioglu, M. fiükrü, The Young Turks in Opposition, Oxford Üniv. Pres, New York 1995.
‹¤demir, Ulu¤, Kuleli Vak’as› Hak›nda Bir Araflt›rma, Ankara 1942.
Kafadar, Osman, Türk E¤itim Düflüncesinde Bat›l›laflma, Ankara, Vadi, 1997.
Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.VIII, Ankara 1988.
Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.IX, Ankara 1996.
Karatepe, fiükrü, Darbeler, Anayasalar ve Modernleflme, 2. Bask›, ‹stanbul 1997.
Kayal›, Hasan, Jön Türkler ve Araplar, ‹stanbul 1998.
K›rz›o¤lu, M. Fahrettin, Kaz›m Karabekir, Ankara 1991.
K›z›ltan, Y›lmaz, Birinci Meflrutiyetin ‹lan› ve ‹lk Osmanl› Meclis-i Mebusan›, Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Ankara 1994.
Kili, Suna-Gözübüyük, A. fieref, Türk Anayasa Metinleri, Sened-i ‹ttifaktan Günümüze, Ankara 1985.
Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri E¤itim Sistemi, Ankara 1991.
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Do¤uflu, (Çev.
Metin K›ratl›), 3. Bask›, Ankara 1988.
Mardin, fierif, Türk Modernleflmesi, Makaleler IV, ‹stanbul 1991.
Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana
Hatlar›, ‹stanbul 1968.
Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, (Yay›na Haz›rlayan: Cemal Kutay), ‹stanbul 1980.
Olgun, Kenan, 1908-1912 Osmanl› Meclis-i Mebusan’›n›n Faaliyetleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri, Ankara 2008.
Olgun, Kenan, “Asker-Siyaset ‹liflkilerinde Bir Dönüm
Noktas›: Halaskar Zabitan Grubu ve Faaliyetleri”, ‹lmi Araflt›rmalar, Say› 7, ‹stanbul 1999.
Olgun, Kenan, “II. Meflrutiyet Dönemi Seçim Sistemi ve
1912 Seçimlerinde ‹zmit Sanca¤›nda Uygulan›fl›”, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih
Dergisi, Say› 39, ‹stanbul 2004.
Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹stanbul 1983.
Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat Devri ve Sonras› ‹dari Teflkilat”
Osmanl› Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed.,
Ekmeleddin ‹hsano¤lu), ‹stanbul 1994.
Ortayl›, ‹lber, Tanzimattan Sonra Mahalli ‹dareler
(1840-1878), Ankara 1974.
Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemlerinde
Yerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete
Türkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234- 235.
87
Özgüldür, Yavuz-Özgüldür, Serdar, “1876 Anayasas›n›n
Haz›rlanmas›nda Mithat Paflan›n Rolü Ve Fonksiyonu”, Ankara Üniversitesi Osmanl› Tarihi Araflt›rmalar› Merkezi (OTAM), Say› 5, Ankara 1994,
s.311-348.
Pamir, Balçiçek, Kemal Karpat ile Röportaj; 8 Temmuz 2009, Habertürk.com.
Sevil, Hülya K., ‹ttihat ve Terakki Döneminde ‹slamc›l›k Hareketi (1908-1914), Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Doktora Tezi,
Ankara 2005.
Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harmanc›), C.II, ‹stanbul 1983.
Tanör, Bülent, Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri
(1789-1980), ‹stanbul 2006.
Tekeli, ‹-‹lkin, S., Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda E¤itim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluflumu ve Dönüflümü, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999.
Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler 18591952, 2. Bask›, ‹stanbul 1995.
Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayat›nda
Bat›l›laflma Hareketleri, ‹stanbul 2004,
Türk Silahl› Kuvvetleri Tarihi, Osmanl› Devri, 19111912 Osmanl› ‹talyan Harbi Deniz Harekât›,
C.III, Ankara 1980.
Us Hakk› Tar›k, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II,
‹stanbul 1954.
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Tarihi, ‹stanbul 1979.
Yel, Selma, “Kendi Eserleri Ifl›¤›nda ‹brahim Temo’nun
Atatürk ve Milli Kimlik Hakk›ndaki Duygu ve Düflünceleri”, 7. Uluslararas› Atatürk Kongresi, Makedonya, 17-22 Ekim 2011 Manu, Bas›lacak tebli¤
Yelkenci, Ömer Faruk, Türk Modernleflmesi ve II.
Abdülhamid’in E¤itim Hamlesi, Kaknüs Yay›nlar›, ‹stanbul 2011.
Yerlikaya, ‹lhan, XIX. Yüzy›l Osmanl› Siyasi Hayat›nda Basiret Gazetesi ve (Pancermenizm - Panislamizm - Panslavizm - Osmanl›c›l›k Fikirleri), Yüzüncü Y›l Üniversitesi Yay›nlar›, Van 1994.
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Avrupa’n›n büyük devletlerinde XIX. yüzy›lda hakim olan zihniyeti ve bunun
uluslararas› iliflkilere yans›mas›n› aç›klayabilecek,
Sanayi ‹nk›lab›’n›n deniz afl›r› sömürgecilik faaliyetlerini nas›l h›zland›rd›¤›n›
ve dünyay› flekillendirdi¤ini aç›klayabilecek,
Avrupal› büyük devletler aras›ndaki sömürge rekabeti ve ç›kar çat›flmalar›n›n
Osmanl› Devleti’ne etkilerini de¤erlendirebilecek,
Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda cephelerde Osmanl› varl›¤›n›n nas›l eridi¤ini
analiz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Sanayi ‹nk›lab›
• Deniz Afl›r› Sömürgecilik
• Millî Devletlerin Oluflumu
• Misyoner Faaliyetleri
• I. Dünya Savafl›
• Ermeni Meselesi
‹çindekiler
Avrupa ve Türkiye
(1838-1918)
• 1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN
DÜNYA SAVAfiI’NA AVRUPA
• EMPERYAL‹ST REKABET VE
KUVVETLER ÇATIfiMASI
• OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ:
I. DÜNYA SAVAfiI
• I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER
Avrupa ve Türkiye
(1838-1918)
1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN DÜNYA SAVAfiI’NA
AVRUPA
Co¤rafi keflifler, dünya ticaret yollar›n›n de¤iflmesi, Avrupa’daki sosyal ve ekonomik alanlarda meydana gelen geliflmeler, Osmanl› Devleti’nde yap›sal de¤iflikliklere yol açan ve devleti kökünden sarsan temel etkenler
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bat›l› devletlerde
gerçekleflen Sanayi ‹nk›lab›, Frans›z ‹htilali ve
1815 Viyana Kongresi’yle
Avrupa var olan durumun
belirlenmesi sömürgecili¤e h›z kazand›rm›fl ve Osmanl› Devleti’nin y›k›lmas› yönünde tarihî düflünce ve misyonu alevlendirerek daha sistematik bir
hâle getirmifltir. Söz konusu etkileri üç ana bafll›k alt›nda inceleyebiliriz.
Deniz Afl›r› Sömürgecilik
Co¤rafi kefliflerin etkisiyle Yeni Dünya’dan gelen de¤erli madenler Do¤u Akdeniz’e ulafl›nca Amerika alt›n› ve gümüflü önce ‹spanya’da fiyatlar› altüst etmifltir.
Co¤rafi kefliflerden sonra sömürgecili¤in ilk aflamada etkileri iktisadi alanda görülmüfltür. Co¤rafi kefliflerle geleneksel k›talar aras› ticaret yollar› de¤iflti¤i gibi Hindistan-Avrupa deniz yolu da Avrupal› devletlerin kontrolüne geçmifltir.
Avrupa’n›n ekonomik, kültürel, sosyal, din ve düflünce hayat›nda büyük de¤iflikliklere neden olan keflifler Avrupa’n›n siyasi yap›s›n› da de¤ifltirmifl, ayn› zamanda, düflünce dünyas›ndaki geliflmelerle Rönesans ve Reform hareketlerine zemin
haz›rlam›flt›r. Keflfedilen bölgelerdeki de¤erli eflya ve madenlerin Avrupa’ya tafl›nmas›, o zamana kadar zenginlik kayna¤› olan topra¤›n yerini alt›n ve gümüflün almas›n› sa¤lam›flt›r. Akdeniz k›y›s›ndaki limanlar›n önemini kaybetmesine karfl›l›k
Foto¤raf 4.1
Buhar ve hayvan
gücünün yar›fl›;
Sanayi ‹nk›lab›’n›n
simgesi.
90
Burjuva: Ticaret yaparak bu
de¤erleri kazanan ve
flehirlerde yaflayan tüccarlar
zümresi
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
1
Atlas Okyanusu k›y›s›ndaki limanlar›n önem kazanmas›, Avrupa’n›n Osmanl› Devleti’ne ba¤›ml›l›¤›n› azaltm›flt›r. Avrupa d›fl›ndaki dünya zay›flarken Avrupa, her
alanda güç kazanm›flt›r. Özellikle ‹spanyol ve Portekizliler genifl topraklar elde
ederek ilk sömürge imparatorluklar›n›n temellerini bu yüzy›lda atm›fllard›r.
Bu dönemde Avrupal› devletlerde zenginlik anlay›fl›, toprak sahibi olmak düflüncesinden, de¤erli madenlere sahip olmak düflüncesine dönüflmüfltür. Bu düflünce, ticaret yaparak bu de¤erleri kazanan ve flehirlerde yaflayan bir tüccarlar
zümresinin, burjuvazinin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Avrupa toplumlar›nda meydana gelen de¤ifliklikler, büyük devletler aras›nda rekabetin do¤mas›na yol açm›fl
ve bunlar›n daha zengin olma arzular›n› da kamç›lam›flt›r. Ayr›ca, ticari hayat›n geliflmesi de¤erli madenlere olan ihtiyac› da artt›rm›flt›r.
Avrupa devletlerinde görülen geliflmeler, devletin siyasi oldu¤u kadar ekonomik bir yönünün oldu¤unu da göstermifltir. Art›k bütün iktisadi güçler millilefltirilecek; iç ticaret ve yerli endüstri gelifltirilecek; d›fl ticaret ülkenin ç›karlar›na uygun
olarak yap›lacak hatta elçiler yaln›z siyasi de¤il, iktisadi ve ticari iliflkileri de ustal›kla yürütecek kiflilerden seçilecektir. Böylece devletin varl›¤›n›n devam›n›n yaln›z
askerî güce de¤il, ekonomik sa¤laml›¤a da ba¤l› oldu¤u görüflü kabul görecektir.
Bu görüfle ba¤l› olarak Avrupa’da yeni pazar ve ham madde kaynaklar›na duyulan
ihtiyaç sebebiyle daha fazla kazanmak ve bunun için her türlü yola baflvurmak düflüncesi ekonomik hayata hakim olmufltur. Yeni zenginlik kaynaklar› arayan bu
düflüncedeki Avrupal› devletlerin, dünya ticaretinde tarihî transit yollar d›fl›nda yeni yollar aramalar›, co¤rafi kefliflerin yap›lmas›n› da sa¤lam›flt›r.
Osmanl› Devleti
SIRA iktisadi
S‹ZDE ve siyasi hayat›n birbiriyle kaynaflt›¤› bu anlay›fl de¤iflimi sürecinde yer alabilmifl midir? Tart›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ Mco¤rafi keflifler, sadece Avrupa’da de¤il bütün dünyada önemGerçeklefltirilen
li sosyal, siyasi ve ekonomik de¤iflikliklere yol açm›flt›r. Bu de¤iflikliklerin en
önemlilerinden
flüphesiz ticaret yollar›n›n de¤iflmesidir.
S O Rbirisi
U
Deniz yollar›n›n birden bire önem kazanmas›nda gemi yap›m tekni¤indeki geliflmelerin büyük etkisi olmufltur. Modern araçlar deniz yolunun hem güvenli¤ini hem
D‹KKAT
de h›z›n› art›rm›flt›r. Osmanl› Devleti’nin hakimiyetindeki tarihî ticaret yollar› ise kaç›n›lmaz olarak eski önemini yavafl yavafl kaybedecektir. Tabiat›yla tarihî kara yollaSIRA S‹ZDE
r›n›n gözden
düflmesiyle Osmanl› için çok de¤erli bir kaynak da kurumaya bafllam›flt›r. Bununla birlikte co¤rafi kefliflerle birlikte özellikle Hindistan’a giden yeni yollar bulunmufl
ise de bu yollar›n uzun ve tehlikeli olmalar› sebebiyle Akdeniz’den geAMAÇLARIMIZ
çen yol eskisi kadar olmasa bile önemini hiçbir zaman kaybetmeyecektir.
1815’ten sonra devletler aras› mücadelelerde, sanayileflme temeline dayal› politikalar›n hakim
görülmektedir. Sanayileflmenin gereklerinin karfl›lanabilK ‹ T Aoldu¤u
P
mesi için siyasi denetimin sa¤lanmas› gerekmekteydi. Siyasi denetimin sa¤lanabilmesi de ekonomik yat›r›mda bulunulacak olan yerlerde toplumsal sistem ve yönetim biçiminin
T E L Ekontrol
V ‹ Z Y O N edilmesiyle mümkündü. Bunun yan› s›ra yat›r›mda bulunabilmek ve öteki devletlerin flirketlerinin rekabetinden kurtulabilmek ancak askerî
güç ile sa¤lanabilirdi. Ekonomik bak›mdan geri kalm›fl ülkelerde rahat çal›flabilmek için de o ülke yönetimine bask›da bulunmak kaç›n›lmazd›.
‹NTERNET
Sanayileflememifl ve siyasi gücünü yitirmifl olan devletlerin, emperyalist devletlerin bask›lar›na boyun e¤mekten baflka yapabilece¤i bir fley kalm›yordu. Bu sebeple art›k kaba bir ya¤malama yerine koloni olarak ele geçirilen yerler, ham mad-
N N
MAKALE
91
4. Ünite - Avrupa ve Türkiye (1838-1918)
de kayna¤› ve pazar olarak kullan›lan, ucuz ifl gücünden yararlan›lan bölgeler haline gelmifllerdir.
19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren do¤uda zengin petrol, kömür ve sanayi için
gerekli di¤er ham madde kaynaklar›n›n bulunmas›, sanayileflmifl devletlerin politikalar›n› bu yönde flekillendirmifltir. Avrupal› devletler, ham maddelere sahip olan
Do¤u milletlerini sanayiden mahrum b›rakacak politikalar›n› sürdürürken do¤unun bakir sahalar›n› ayn› zamanda ürettiklerini satacak iyi bir pazar olarak görmüfllerdir. Baflta petrol olmak üzere zengin madenlerin yer ald›¤› co¤rafyalar› ele geçirmek isteyen devletler aras›ndaki mücadele 20. yüzy›lda do¤uya kaym›flt›r. Hem
pazar hem de ham madde kaynaklar›na sahip co¤rafyan›n en önemli devleti ise
Osmanl› Devleti idi. Dolay›s›yla Bat›l› devletler politikalar›n› bu flekilde sistematik
hale getirirken Osmanl› Devleti, sanayileflmifl güçlü devletler için verimli bir yat›r›m bölgesi, zengin ham madde kayna¤› ve iyi bir pazar durumunda idi.
Venedik, Portekiz ve Fransa’dan sonra ‹ngilizler de ham madde temini ve mamul madde ihrac› için önemli gördükleri Yak›n Do¤u co¤rafyas›na yönelmifllerdir.
19. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren savafllar sebebiyle tüketim maddelerine olan talep
azal›rken bir taraftan da iflsizli¤in artmas›, Fransa, Almanya ve Rusya gibi devletlerin gümrüklerini yüksek tarifelerle korumalar› ‹ngiltere’nin yeni sahalara yönelmesine sebep olmufltur. ‹ngiltere, yaln›z üretilmifl madde sat›fl› bak›m›ndan de¤il,
ham madde bak›m›ndan da önemli gördü¤ü Osmanl› Devleti’ne yönelmifltir. Avrupa pazarlar› kendilerine kapanm›fl olan ‹ngilizlerin Osmanl› ülkesinde serbest ticaret yapabilmeleri ise ticareti k›s›tlay›c› nizamlar›n kald›r›lmas›na ba¤l› idi. Venedik
ve özellikle Frans›zlar›n muafiyetlerine ra¤men Osmanl› ülkesinde kendi bayraklar› alt›nda ticaret yapmak isteyen ‹ngilizler, 1580 tarihînde ilk ticaret imtiyaz›n› alm›fllard›. Bu imtiyazla ‹ngilizler, bafllang›çta di¤er milletler gibi gümrük vergisini %
5 oran›nda öderlerken çok geçmeden bunu % 3’e indirmeyi baflarm›fllard›. Zamanla fiyatlarda görülen yükselifller dolay›s›yla gümrük vergileri bir hayli azalm›fl %11,5’e kadar düflmüfltür. 1834 tarihînde süresi sona erecek olan gümrük tarifelerinin
yenilenmesi için teflebbüste bulunmufltur. Bu tarihlerde Avrupal› devletler, yüksek
gümrük vergileri koyup çeflitli mallar› yasaklarken ‹ngiltere, tarifenin yenilenmesi
yoluna gidilmeyece¤ini aç›klam›flt›r. Bafllang›çta ‹ngiliz teklifleri kabul edilmek istenmemiflse de bir taraftan hazinenin u¤rad›¤› zarar›n artmas›, di¤er taraftan da M›s›r Valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n isyan› sebebiyle düflmüfl oldu¤u siyasi buhran, Osmanl› Devleti’ni serbest ticaret prensiplerini içeren Balta Liman› Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda b›rakm›flt›r. 1838 y›l›nda imzalanan bu antlaflma ile ‹ngiliz tüccar› en imtiyazl› millet oldu¤u gibi di¤er ülkelerden getirilen mallar›n da serbestçe ticaretini yapma imtiyaz› elde etmifltir. Anlaflmaya göre vergi ihracatta % 9
olurken ithalatta % 2 olarak belirlenmifltir.
SIRA S‹ZDEülke ekonoBöyle bir ticaret iliflkileri zemininde Osmanl› Devleti’nde sanayinin geliflmesi,
misine katk› sa¤lamas› mümkün olabilir mi? Devleti yönetenlerin önceli¤i ekonomik mi
yoksa siyasi mi tart›fl›n›z.
2
Bat›l› devletler; ithalat› k›s›tlamak, gümrük vergilerini yükseltmek, hatta yasakS O R Osmanl›
U
lamak ve buna karfl› ihracat› teflvik edip gelifltirmek için u¤rafl›rken;
Devleti’nin tam z›dd› denilebilecek bir politika ile ithalat› serbest b›rak›p ihracat üzerinde k›s›tlamalar getirmesi, hatta yasaklamalara varan düzenlemeler
yapmas›,
D‹KKAT
aç›klamas› kolay görünmeyen bir tav›rd›r. Antlaflmay› haz›rlayan müzakerelere
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
92
dikkatle bak›ld›¤› zaman aç›kça görülen odur ki Osmanl›lar az olan pazarl›k gücünü ithalat› de¤il ihracat› s›n›rland›rmak ve vergilendirmek için kullanm›fllard›r. Osmanl› ticari ve iktisadi hayat›nda önemli de¤iflikliklere yol açacak olan bu antlaflma, Osmanl› Devleti’nin y›k›l›fl›n› haz›rlayan sebeplerden birisi olacakt›r.
Bu arada hangi din ve mezhepten olurlarsa olsunlar az›nl›klar›n iktisadi alana
yönelmeleri ve burada baflar›l› olmalar› 18. yüzy›ldan itibaren tedricen büyüyen
az›nl›k sermayesini ortaya ç›karm›flt›r ki bu husus, zaaflar içinde bulunan Osmanl›
Devleti’nde iktisadi yap›n›n siyasi güce do¤rudan etki etmesine yol açm›flt›r. 1838
ticaret sözleflmesi ve bunu takip eden baz› Avrupa devletleriyle yap›lan ticaret sözleflmelerinden sonra Osmanl› sanayi ve ticareti h›zla çökmeye bafllam›flt›r. Bu tarihlere kadar sanayileflmifl Bat›l› devletlerin üstün rekabet gücüne ra¤men ayakta
durabilen Osmanl› Devleti, kendi ticareti ad›na her türlü korumay› kald›r›nca mevcut sanayi ve ticareti bütünüyle çökmüfltür. ‹ngiltere karfl›s›nda yeterli pazarl›k gücüne sahip olmayan Osmanl› Devleti ekonomik ç›karlar›ndan ziyade askerî ve siyasi ç›karlar›n› gerçeklefltirmek istemifltir. M›s›r meselesi halledilmifl ise de devletin
gelirleri giderlerini karfl›layamaz bir hale geldi¤i için 1854 tarihînde d›fl borçlanma
bafllam›flt›r. Bundan sonra yeni borçlanmalar yap›lm›fl ve çok k›sa bir süre sonra
devlet borçlar›n› ödeyemez bir duruma gelmifltir. 1881 tarihînde yay›mlanan Muharrem Kararnamesi ile Duyun-› Umumiye ‹daresi (Genel Borçlar ‹daresi) kurulmufl ve alacaklar›n tahsili için Osmanl› maliyesi büyük devletlerin kontrolü alt›na
girmifltir.
Burada Osmanl› Devleti’nce Bat›l› devletlere verilen kapitülasyonlardan da k›saca bahsetmekte yarar vard›r. Bilindi¤i gibi daha 1507’de Sultan II. Bayezit taraf›ndan Fransa’ya ticari kapitülasyon bahfledilmifl, 1536’da Kanuni Sultan Süleyman taraf›ndan da I. Fransuva’ya öncekinden daha genifl kapitülasyon verilmiflti.
Böylece Frans›z tüccar, özgürce can ve mal güvenli¤i içinde ticaret yapabiliyordu. Di¤er Avrupal› tüccar ise gemilerinde Frans›z bayra¤› ile ticaret yapabiliyordu. Osmanl› Devleti, Karlofça Antlaflmas›’ndan (1699) sonra Avusturya, Venedik,
Leh ve Macar vatandafl› olan tüccar›n; Küçük Kaynarca Antlaflmas› (1774) ile de
Rus tüccar›n kapitülasyonlardan yararlanmalar›na izin vermek zorunda kalm›flt›r.
Anlaflmalar›n bir parças› hâline gelen kapitülasyonlar yabanc› devletlerin himayesindeki Osmanl› tebaas›n›n haklar›n› koruyan bir yasaya dönüflmüfltür. Anlafl›laca¤› gibi Osmanl› Devleti’ni zor duruma sokmak isteyen devletlerin kapitülasyonlar ile tan›nm›fl olan haklar› istismar etmelerine bir engel yoktu. Nitekim himaye
alt›ndaki kifli olarak tan›nma yetkisi verilen konsoloslar sayesinde Osmanl› tebaas› olan Hristiyanlar da kapitülasyonlar ile tan›nm›fl olan ayr›cal›klardan yararlanabiliyorlard›. Tabiat›yla Osmanl› hukuku karfl›s›nda Hristiyan tüccar dokunulmazl›k elde etmifl oluyordu. Osmanl› Devleti’nde ticaretin gayrimüslimlerin (Rumlar,
Ermeniler ve Yahudiler) elinde bulunmas› ve bu unsurlar›n kapitülasyonlardan
da yararlanmalar›, devletin ekonomideki gücünü iyice k›rm›flt›r. Devletin güçlü
oldu¤u dönemlerde baflta Fransa olmak üzere di¤er Avrupa devletlerine bafllang›çta ticari alanda verilen imtiyazlar (Kapitülasyonlar) zaman içerisinde siyasi,
idari, dinî, adli, e¤itim vb. alanlarda genifllemifller ve devletin aleyhinde bir güç
hâline gelmifllerdir.
Bu bilgilerden anlafl›laca¤› gibi Balta Liman› Antlaflmas›’ndan sonra ithalat ve
ihracat dengesini kaybeden Osmanl› Devleti’nde gerek iç ve d›fl borçlar gerekse
kapitülasyonlar sömürgeci devletlerin çok rahat hareket etmelerine sa¤lam zemin
haz›rlam›flt›r.
93
Sanayi ‹nk›lab›
18. yüzy›ldan itibaren tekni¤in, s›nai üretimin ve ulaflt›rma imkânlar›n›n geliflmesi
ile ça¤dafl dünyada ortaya ç›kan de¤iflimi ifade eden kavram “Sanayi ‹nk›lâb›”d›r.
1815’ten sonra devletler aras›nda meydana gelen mücadelelerde, sanayileflme temeline dayal› politikalar›n hakim oldu¤u görülmektedir. Bu itibarla Sanayi ‹nk›lab›’n›, salt bir teknik olarak de¤il bir iliflkiler dizisi olarak ele almak gerekmektedir. Zira teknik alandan bafllayarak ekonomik ve sosyal alanlar› da etkileyen de¤ifliklikler sonucu statik bünyeli tar›m toplumundan, büyümeye yetenekli, dinamik sanayi toplumuna dönüflüm söz konusudur. Tabiat›yla 19. ve 20.
yüzy›llarda Sanayi ‹nk›lab›’n› gerçeklefltiren devletlerin takip ettikleri politikalar, sanayinin ihtiyaçlar› ve ekonomik büyüme ekseninde geliflecektir. Avrupa’daki denge ve ittifak çabalar›, asl›nda dünya üzerindeki askerî ve ekonomik
savafl›n arka plan›ndan baflka bir fley de¤ildir. Ancak politik çabalar sonuç getirmeyecek ve bir paylafl›m savafl› olarak nitelenen I. Dünya Savafl› kaç›n›lmaz
bir hâle gelecektir.
Foto¤raf 4.2
Sanayileflme beraberinde yeni ifl alanlar›n›n
aç›lmas›, çocuk iflçiler ve çal›flma saatleri gibi pek
çok sosyal sorunu da getirmifltir.
Sanayi ‹nk›lab›: 18.
yüzy›ldan itibaren tekni¤in,
s›nai üretimin ve ulaflt›rma
imkânlar›n›n geliflmesi ile
ça¤dafl dünyada ortaya
ç›kan de¤iflimi ifade
etmektedir.
Foto¤raf 4.3
Sanayileflme beraberinde yeni ifl alanlar›n›n
aç›lmas›, çocuk iflçiler ve çal›flma saatleri gibi pek
çok sosyal sorunu da getirmifltir.
Sanayileflmeye paralel olarak küçük iflletmeler, yerlerini büyük iflletmelere b›rakm›flt›r. Avrupa k›tas›, geliflmifl endüstri iflletmelerinin ihtiyaçlar›n› karfl›layacak
ham madde imkânlar›na sahip olmad›¤›ndan, üstelik gerekli ham maddeyi daha
ucuza temin etmek mümkün olaca¤›ndan sanayileflen ülkeler d›flar›ya yönelmifllerdir. Ayr›ca gitgide büyüyen iflletmelerin ürettikleri mallar iç pazarlar›n›n taleplerini
aflm›flt›r. Dolay›s›yla iflletmelerin kapasitelerini düflürmeden üretilen sanayi ürünleri d›fl pazarlarda tüketilebilirdi. Sanayileflmifl ülkelerin gerek ham madde ihtiyac›n›n karfl›lanmas› gerekse yeni pazarlara aç›lmak gere¤i dünya üzerinde siyasi ve
askerî mücadeleyi daha da k›z›flt›racakt›r.
Emperyalizmin güç kazanmas›nda ekonomik faktörlerin etkin oldu¤u bir gerçektir. Sanayileflen Avrupal› büyük devletler, öteki k›talar üzerinde gerek egemenliklerini kurarken gerekse daha sonra uygulad›klar› politikalarda ekonomik flartlar
ve istekler her zaman ön planda olmufltur. Baflka bir ifade ile Avrupa’da biriken
sermaye fazlas›na yeni yat›r›m alanlar› bulma iste¤inin yan›nda ham madde ihtiyac›n› karfl›lama iste¤i kadar üretim fazlas›na yeni pazarlar bulma iste¤i de yeni politikalar›n temelini teflkil etmeye bafllam›flt›r.
94
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
19. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere, dünya ticaretinin % 50’sini elinde tutarken,
Fransa’n›n pay› ise sadece % 8 kadard›r. ‹ngiltere’nin bu tart›flmas›z üstünlü¤ü I.
Dünya Savafl›’n›n bafllad›¤› tarihlerde de söz konusudur. 19. yüzy›lda bilim ve üretim tekniklerindeki geliflmeler endüstri üretimini daha da h›zland›rarak artt›rm›flt›r.
Siyasi birli¤ini 1870’de kurmas› dolay›s›yla sanayileflmesini geç gerçeklefltirmifl
olan Almanya’n›n da ekonomik-siyasi mücadeleye kat›ld›¤› bu dönemde dünya ticaret hacmi bu tarihlere kadar düflünülemeyecek boyutlara ulaflm›flt›r. Bunda demir
yolu ulafl›m› kadar yelkenli gemilerin yerini alan buharl› gemilerin pay› büyük olmufltur. Süveyfl ve Panama Kanallar›n›n aç›lmas› da dünya ticaretine önemli bir ivme kazand›rm›flt›r. Bu geliflmeler d›fl yat›r›mlar›n da h›zl› bir art›fl göstermesine yol
açm›flt›r.
Avrupa’n›n endüstrileflmifl ülkeleri, kendi nüfus ve toprak büyüklü¤üyle orant›lanamayacak kadar büyük topraklar› sömürge yönetimleri alt›na sokmak suretiyle sanayileflmenin gere¤ini yerine getirmifllerdir. ‹ngiltere’nin sömürge toprakSIRAtopraklar›n›n
S‹ZDE
lar›, anavatan
94 kat› idi. Fransa’n›n % 5’i; Almanya’n›n % 16’s› anavatan topraklar›yken geri kalan› koloni topraklar›d›r. 1914’te sömürgeci ülkeler
d›fl›nda kalan dünyan›n % 68’i sömürge; % 11’i yar› sömürge topra¤› iken ba¤›mD Ü fi Ü N E L ‹ M
s›z devletlerin topraklar› ise sadece % 21’dir. Yine sömürgelerde yaflayan nüfus
% 60, yar› sömürgelerde yaflayan nüfus % 22, ba¤›ms›z devletlerde yaflayan nüS O R U
fus da % 18’dir.
Avrupa’n›n endüstrileflmifl
ülkeleri, kendi nüfus ve toprak büyüklü¤üyle orant›lanamayaD‹KKAT
cak kadar büyük topraklar› sömürge yönetimleri alt›na sokmak suretiyle sanayileflmenin
gere¤ini yerine getirmifllerdir. ‹ngiltere’nin sömürge topraklar›, anavatan topraklar›n›n
SIRA S‹ZDE
94 kat› idi. Fransa’n›n % 5’i; Almanya’n›n % 16’s› anavatan topraklar›yken geri kalan› koloni topraklar›d›r. 1914’te sömürgeci ülkeler d›fl›nda kalan dünyan›n % 68’i sömürge; %
11’i yar› sömürge
topra¤› iken ba¤›ms›z devletlerin topraklar› ise sadece % 21’dir. Yine
AMAÇLARIMIZ
sömürgelerde yaflayan nüfus % 60, yar› sömürgelerde yaflayan nüfus % 22, ba¤›ms›z devletlerde yaflayan nüfus da % 18’dir.
N N
K ‹ T A P
Bütün bu geliflmeler göstermektedir ki art›k kaba bir ya¤malama yerine koloni olarak ele geçirilen yerler, ham madde kayna¤› ve pazar olarak kullan›lan ucuz
ifl gücünden
yerler hâline gelmifllerdir. Ekonomik bak›mdan geri kalT E L Eyararlan›lan
V‹ZYON
m›fl olan Osmanl› Devleti ise sanayileflmifl güçlü devletler için yat›r›m, ham madde ve pazar durumundayd›. Siyasi gücünü de büyük ölçüde yitirmifl oldu¤undan
emperyalist devletlerin bask›lar›na boyun e¤mekten baflka yapabilece¤i bir fley
‹NTERNET
gözükmüyordu.
EMPERYAL‹ST REKABET VE KUVVETLER ÇATIfiMASI
MAKALE
Bat›’n›n büyük güçlerinin XIX. asr›n ikinci yar›s›ndaki pozisyonlar›n› inceledi¤imizde Osmanl› topraklar›nda gerçekleflen hemen her olayda, Akdeniz’de egemenlik kurmak isteyen sanayileflmifl di¤er devletler ile mücadele hâlinde bulunan ‹ngiltere’nin politikalar›, a¤›rl›kla hissedildi¤ini söyleyebiliriz.
‹ngiltere: Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere aras›nda oldukça geç bafllayan iliflkiler,
kimi zaman canlanm›fl kimi zaman da gerilemiflse de h›zla geliflmifltir. Osmanl›
Devleti’nin genifl s›n›rlar› içerisindeki ticari imkânlardan faydalanmak isteyen ‹ngiltere, Frans›zlara verilen kapitülasyonlar gibi ticari baz› ayr›cal›klar elde etmeyi baflard›ktan sonra Orta Do¤u’yla ba¤lant›s›n› güçlendirmeye çal›flm›fl ve Hindistan’a
giden ticaret güzergâh›n›n güvenli¤i ‹ngiliz politikas›n›n temelini oluflturmufltur.
Orta Do¤u’daki kârl› ticareti nedeniyle ‹ngiltere, ‹spanya, Fransa, Portekiz’le sömürgecilik rekabetinde Osmanl›yla iyi iliflkiler kurmaya özen göstermifltir. 18. yüzy›l› bafllar›nda Osmanl›-‹ngiliz ticari iliflkileri gerileme dönemine girerken siyasi
iliflkiler etkili bir geliflme göstermifltir.
19. yüzy›lda ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünü savunur bir
politika izledi¤ini görmekteyiz. Bununla birlikte ‹ngiltere bu politikas›n› sürdürürken Osmanl› Devleti’nin aleyhinde bulunan di¤er devletlerle birlikte hareket etmekten de geri durmam›flt›r. Mesela, 1827 y›l›nda Navarin’de Türk donanmas›n›n
yak›lmas›nda Fransa ve Rusya ile birlikte hareket eden ‹ngiltere, Osmanl› topraklar› üzerinde Rus nüfuzunun artaca¤› endiflesi ile 1853-1856 Osmanl›-Rus Harbi s›ras›nda bu kez Osmanl› Devleti’nin yan›nda yer alm›flt›r.
Orta Do¤u’da zengin petrol yataklar›n›n bulunmas›yla birlikte Osmanl› hakimiyetindeki bu yerlerde etkisini art›rmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ‹ngiliz politikas›n›n ana stratejisini oluflturmufltur. Bu ayn› zamanda geleneksel ‹ngiliz
politikas› olan Hindistan yolunun güvenli¤i için de gerekli idi. Usta ‹ngiliz politikas› bunun için kendi sömürgelerinde asla müsaade etmedi¤i milliyetçilik fikrini
Osmanl› ülkesinde yaflayan gayr› Türk unsurlar aras›nda yaymaya çal›flm›flt›r. Bütün Orta Do¤u’yu içine alan bölgede büyük bir Arap devletinin kurulmas› fikrini
Araplara afl›layan ‹ngilizler, Rusya’n›n Akdeniz’e inmesi ihtimaline karfl› da Ermenileri Osmanl› Devleti’ne karfl› tahrik etmifllerdir.
Görüldü¤ü gibi ‹ngiltere’nin Osmanl› toprak bütünlü¤ünü savunur olmas›n›n
as›l sebebi Hindistan ve Uzak Do¤u’daki sömürgelerine giden yolun Osmanl› Devleti’nin elinde olmas› ve zengin Orta Do¤u co¤rafyas›n› ele geçirmek istemesine
dayanmakta idi. Osmanl› Devleti’nin ‹ngiltere için genifl bir pazar olmas› da ‹ngiliz
politikas›na yön veren di¤er bir husustur.
Anlafl›laca¤› gibi ‹ngiltere, Rusya ve Fransa’n›n Osmanl› Devleti’ni paylaflarak
güçlenmeleri yerine, sözünü geçirebilece¤i zay›f bir Osmanl›n›n yaflamas›n› istemifltir. ‹ngiltere bu politikas›n› 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›’na kadar sürdürmüfltür. Bu savafltan sonra ‹ngiltere, Osmanl› toprak bütünlü¤ünü korumaktan vazgeçmifl, kendi güçlü donanmas›n› kullanarak bölgedeki ç›karlar›n› korumay› tercih etmifltir.
‹ngiltere’nin takip etti¤i bu politika 20. yüzy›l bafllar›ndan itibaren de¤iflmifltir.
‹ngiliz politikas›ndaki bu de¤iflikli¤in temel sebebi yine emperyalist devletler aras›ndaki ç›kar çat›flmalar›d›r. Rusya, bo¤azlara hakim olmak ve Akdeniz’e inmek istemekteydi. Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun Balkanlar‘da hakimiyet tesis
etmek istemesi, yeni bir güç olarak kendisini gösteren Almanya’n›n Osmanl› Devleti’ndeki nüfuzunun artmas› ve özellikle Berlin-Ba¤dat demir yollar› projesi ile
Basra Körfezi’ne inmek istemesi gibi sebeplerden dolay› Osmanl› Devleti’nin bütünlü¤ünü muhafaza etmek, ‹ngiliz menfaatleri aç›s›ndan art›k anlams›z görünüyordu. 1877-1878 Osmanl›-Rus Harbi s›ras›nda Ruslar›n ‹skenderun Körfezi’ne kadar inmelerini önlemek gerekçesiyle K›br›s’a yerleflen ‹ngiltere’yi buradan ç›karmak mümkün olamam›flt›r. ‹ngiltere benzer bir flekilde 1882 y›l›nda geçici kayd›yla iflgal etti¤i M›s›r’dan da ç›kmam›flt›r. Osmanl› Devleti’ne karfl› takip etti¤i ikiyüzlü politika, ‹ngiltere’nin muhtemel bir dünya savafl›nda Osmanl› Devleti’nin karfl›s›nda yer alaca¤›n› gösteriyordu.
Fransa: ‹htilaldan sonra sanayileflmesini de tamamlayan Fransa’n›n ‹ngiltere’den sonra sömürgeci bir devlet olarak dünyada kendisini hissettirdi¤ini görmek-
95
96
teyiz. Baflta Orta Do¤u olmak üzere Osmanl› topraklar› üzerinde ‹ngilizlerin takip
ettikleri politikalar da Fransa’y› yak›ndan ilgilendirmekte idi. Bu sebeple Osmanl›
topraklar›, Fransa ve ‹ngiltere gibi güçlü emperyalist devletlerin ç›kar çat›flmalar›na sahne olacakt›r.
Yaflanan baz› olumsuzluklara ra¤men Osmanl› Devleti’nin Fransa’daki ihtilal ile
sonras›nda ortaya ç›kan fikir ve geliflmelerden etkilendi¤i görülmektedir. Napolyon’un M›s›r seferine kadar süren bar›fl döneminde Fransa ile ifl birli¤i içinde
önemli ›slahatlar yap›lm›flt›r. Bu dönemde Fransa’n›n özellikle hukuk, e¤itim ve
politik alanda etkili oldu¤u görülmektedir. Aç›lan yeni okullarda Frans›zca dersler
okutulmufl ve Fransa’ya ö¤renciler gönderilmifltir. Bu dönemde Frans›z düflüncesinin Osmanl› Devleti ve toplumu üzerindeki etkilerini görmek mümkündür.
Bununla birlikte önemli bir güç hâline gelen Fransa’n›n da Osmanl› topraklar› üzerindeki emellerini askerî güç ile halletmekten çekinmedi¤i görülmektedir.
III. Selim Dönemi’nde Fransa ile dostane iliflkiler devam ederken Napolyon Bonaparte, 1 Temmuz 1798’de M›s›r’› iflgal etmifltir. Akka Kalesi’ni kuflatan ancak
Cezzar Ahmet Pafla karfl›s›nda yenilen Fransa, Rusya ile ittifak oluflturmufltur.
1827 y›l›nda Navarin’de Osmanl› donanmas›n›n yak›lmas›nda ‹ngiltere ve Rusya
ile birlikte hareket eden Fransa, Yunanistan’a ba¤›ms›zl›k verilmesi yönündeki
Londra Antlaflmas›’n› da imzalam›flt›r. Osmanl› donanmas›n›n Navarin’de yak›lmas›ndan da istifade ile 1830’da Cezayir’i iflgal eden Fransa, M›s›r Valisi Mehmet
Ali Pafla’n›n isyan›n› da desteklemekten çekinmemifltir. Bu olaylar Fransa’n›n hiç
de iyi niyetli olmad›¤›n› ve Osmanl› ülkesi üzerinde emperyalist emelleri oldu¤unu göstermekteydi.
Almanya: 1870-1871 Savafl›’nda Fransa’y› yenen Almanya, 1871’de birli¤ini tamamlayarak bir güç olarak ortaya ç›kt›ktan sonra Avrupa’da güçler dengesi de de¤iflmifltir. 1871 y›l›nda Alman, Avusturya-Macaristan ve Rus ‹mparatorlar› bir araya
gelerek “Üç ‹mparatorlar Ligi” olarak bilinen bir toplant› yapm›fllar ve sözlü olarak
üç devletin Avrupa’da ortak politika takip etmeleri karar› alm›fllard›r. Ancak 18771878 Osmanl›-Rus Savafl› geliflirken Osmanl› Devleti’nin Balkan topraklar›n›n paylafl›lmas› konusunda Avusturya ile Rusya’n›n anlaflamamalar› üzerine Üç ‹mparatorlar Ligi da¤›lm›flt›r. 1879 y›l›nda Almanya ile Avusturya-Macaristan ittifak› kurulurken Rusya’n›n baflvurmas› üzerine 1881 y›l›nda “‹kinci Üç ‹mparatorlar Ligi” gerçekleflmifltir. Muhtar bir eyalet hâline gelen Bulgaristan’› kendi kontrolleri alt›na almak isteyen Avusturya ile Rusya’n›n aras› yine aç›lm›fl ve bu Lig de da¤›lm›flt›r. Büyük devlet olman›n flart›n› sömürgecilikte gören ‹talya’n›n teflebbüsüyle 1882 tarihînde Almanya, Avusturya ve ‹talya aras›nda bir ittifak› anlaflmas› yap›lm›flt›r. 1887
tarihînde Rusya ile yeniden bir ittifak anlaflmas› yapan Almanya, Avrupa’da kesin
bir üstünlük kurmufl oluyordu. Bismarck’›n Alman Baflbakanl›¤›ndan ayr›lmas›ndan sonra Alman ‹mparatoru II. Wilhelm, ‹ngiltere’yi yan›na çekemedi¤i gibi 1890
y›l›nda süresi biten 1887 Rus-Alman Anlaflmas›’n› da yenilememifltir. Yaln›z kalan
Rusya ile 1894 y›l›nda Almanya’ya karfl› resmî ve askerî bir ittifak antlaflmas› imzalayan Fransa, 1904 y›l›nda M›s›r’› tamamen ‹ngiltere’ye b›rakmak, buna karfl›l›k
Fas’› almak üzere bir anlaflma yapmay› baflarm›flt›r. Bu anlaflma, iki devletin sömürgelerde meydana gelen çat›flmalar›n› sona erdiriyor ve iki devlet aras›nda yak›n
iliflkilerin kurulmas›n› sa¤lam›fl oluyordu.
Anlafl›laca¤› gibi hakimiyet sahas›n› güçlendirip dünyada söz sahibi bir devlet
hâline gelen ‹ngiltere’den sonra Fransa da Türk topraklar› üzerindeki emperyalist
çat›flmada yerini alm›flt›r. Osmanl› siyasetinde Frans›z dostlu¤unun tarihî ve de¤erli bir gelenek olarak görülmesi, Fransa’n›n as›l niyetinin anlafl›lmas›n› geciktirmifl-
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
tir. Fransa’n›n gayr› Müslim unsurlar›n hamili¤ini sa¤lamak suretiyle Osmanl› Devleti üzerindeki siyasi bask›lar›n› art›rmak istedi¤i hemen herAMAÇLARIMIZ
diplomatik münasebette görülecektir.
N N
T A P geliflmeleBat›’n›n büyük güçlerinin askerî ve ekonomik güçlerindeki de¤iflimKve‹ yüzy›l›n
rine etkisini rakamlar eflli¤inde okumak isterseniz P. Kennedy’nin “Büyük Güçlerin Yükselifl ve Düflüflleri” (Çev. Birtane Karanakç›, ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul 1996)
adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Rusya: 18. yüzy›lda h›zla modernleflen ve Avrupa tekni¤ini ordular›nda baflar›yla uygulayan Rusya, Yak›n Ça¤’da güçlü bir devlet olarak ortaya ç›km›flt›r. ‹stan‹NTERNET
bul’u ele geçirmek ve s›cak denizlere inmek isteyen Rusya’n›n bu dönemde, Osmanl› Devleti’nde yaflayan Ortodoks Hristiyanlar üzerinde de etkisi art›rm›flt›r. Rusya’n›n bo¤azlarda hakimiyet kurmas›ndan çekinen ‹ngiltere ve Fransa’n›n OsmanMAKALE
l› Devleti’ne destek olmalar› kaç›n›lmazd›. Osmanl› ülkesini bu iki devletle savaflmadan paylafl›lmas›n› düflünen Rusya’n›n politikas›, bütün Slavlar› Osmanl› Devleti ve Habsburg ‹mparatorlu¤u’nun harabeleri üzerinde birlefltirmekti. Bu politika
merkezi ‹stanbul (3. Roma) olacak bir Slav devleti kurmak fleklinde tan›mlayabilece¤imiz “Pan-Slavizm” ekseninde flekillenecektir
Balkanlardaki Slavlar› Osmanl› Devleti’ne karfl› k›flk›rtmak isteyen Rusya için
esasen Balkan Slavlar›nda Frans›z ‹htilal›’ndan çok önceleri mevcut olan Panslavizm düflüncesi önemli bir gerekçe olmufltur. Çar II. Aleksandr Dönemi’nden itibaren Rus siyasetinde etkili olmaya bafllayan Panslavizm’in siyasi alandaki en önemli temsilcisi, ‹stanbul’da elçi olarak göreve 1864 y›l›nda bafllayan General Nikolay
Pavloviç ‹gnatiyev’dir. ‹gnatiev’in daha ‹stanbul’a gelmeden önce fiark Masas› Müdürlü¤ü yapt›¤› dönemde bafll›ca üç amac› vard›. Bunlar, 1856 Paris Antlaflmas›’nda yer alan Rusya’n›n Karadeniz’de donanma bulundurma yasa¤›n›n kald›r›lmas›, ‹stanbul ve Bo¤azlarda Rus nüfuzunun sa¤lanmas› ve Balkanlar’daki bütün
Slavlar›n Rusya’n›n nüfuzuna sokulmas›d›r. Bu amaçlar do¤rultusunda çal›flmalar›na bafllayan ‹gnatiyev, ‹stanbul’daki elçili¤i, Panslavizm’in propaganda ve casusluk
merkezi olarak kullanm›flt›r. Türklerin Avrupa ve Asya’dan at›lmas› düflüncesini
hakim k›lmak amac›yla yürütülen Panslavist propaganda gerçekten de ifle yaram›fl,
Balkan milletlerinin isyanlar›n›n (Hersek ve Bulgar isyanlar› gibi) haz›rlanmas›nda
oldu¤u gibi Balkan Savafllar›n›n ç›kmas›nda da önemli bir etken olmufltur. Rusya’n›n faaliyetleri propaganda ile s›n›rl› kalmam›fl, Balkanlara, Rusya’dan çok say›da subay, silah ve para gönderilmifltir. Ayr›ca çeflitli Rus flehirlerinde Bulgar, S›rp
ve Karada¤l›lar Türklere karfl› e¤itilmeye bafllanm›flt›r.
Balkan Savafllar›nda Bulgar ordusuna Ruslar›n yan› s›ra Bulgar ve Rum gönüllülerin de kat›ld›¤› ve Marmara k›y›lar›na kadar ilerleyen, baz› iskele ve limanlar›
iflgal eden Bulgar ordusuna bölgede yaflayan gayrimüslim halk›n yard›m etti¤i görülmüfltür. Osmanl› Devleti, birçok önlem almas›na ra¤men bu durumun önüne
geçememifltir. Osmanl› ordular›n›n Balkan Savafllar›nda yenilmeleri ve bu savafl s›ras›nda Osmanl› vatandafl› olan bir k›s›m gayrimüslimin devletin aleyhinde aktif
olarak düflman devletlerin saflar›nda yer almas› Türk ayd›n›nda ve halk›nda millileflme çabalar›na zemin haz›rlayacak bir etki yaratm›flt›r.
Avusturya-Macaristan: Yak›n Ça¤’da büyük devletlerle, özellikle Rusya ile ittifaklar oluflturarak topraklar›n› Balkanlar’da geniflleten Avusturya ise Balkanlar’da
hakimiyet kurarak Selanik’e ulaflmak ve Adalar Denizi’ne ç›kmak istiyordu. Ancak
›rki ve dinî birlikten uzak heterojen yap›s› sebebiyle Frans›z ‹htilali’nden k›sa süre-
97
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
98
de etkilenen Avusturya’da yönetimi eline geçiren ünlü devlet adam› Metternich’in,
ülkede yaflayan unsurlar› Alman kültürü içinde eriterek devlete ba¤l›l›¤› sa¤lamak
düflüncesi, imparatorluk yap›s›na sahip di¤er devletlerde oldu¤u gibi uzun vadede
baflar›l› olamam›flt›. Nitekim Avrupa’y› derinden sarsan 1848 ihtilal› s›ras›nda Macarlar ve Çekler ayaklanm›fllard›r. Bu geliflmeler esnas›nda Güney Slavlar›n›n S›rbistan ve onun hamisi durumundaki Rusya’ya yönelmeleri bu imparatorlu¤un da
da¤›laca¤›n› göstermekteydi. Macarlar›n bask›lar›yla H›rvatlar›n geleneksel ba¤l›l›klar› bile zay›flam›flt›. Avusturya her ne kadar sanayileflmifl ise de büyük devletler içinde bir varl›k gösterecek duruma gelememifltir. ‹mparatorlu¤un savunma
ödenekleri di¤er büyük devletlerle karfl›laflt›r›l›nca çok az bir miktar oluflturmaktayd›. Orduya ayr›lan bütçe Rusya ve Prusya ordular›na göre yeterli olmay›p bunun sonucu olarak ordudaki silahlar da eskimifl ve yetersizdi. Bu durumda Avusturya-Macaristan, özellikle Rusya’n›n destekledi¤i S›rbistan’dan gelebilecek bir sald›r› karfl›s›nda Almanya’n›n deste¤ine muhtaç bir duruma düflmüfltür.
Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u da yukar›da iflaret edildi¤i gibi da¤›lma sürecine girmesine ra¤men mevcut siyasi geliflmeleri de¤erlendirmeye çal›flm›fl, Osmanl› Devleti’nden Bosna-Hersek gibi baz› toprak parçalar›n› elde etmekten geri
kalmam›flt›r.
Burada Yak›n Ça¤’da ‹ngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya’n›n takip ettikleri
politikalar› do¤rudan etkileyecek olan ‹talya ve Alman millî birliklerinin kurulmas› üzerinde k›saca da olsa durmakta fayda vard›r.
‹talya Parlamentosu’nun 14 Mart 1861’de Birleflik ‹talya Krall›¤›’n› dünyaya
aç›klamas› ve Piyomente Kral› Viktor Emanuelle’i ‹talya Kral› olarak seçmesiyle
‹talya birli¤i kurulmufltur. 1866’da Venedik ve 1871’de Roma’n›n kat›lmas›yla güçlenen ‹talya, Avrupa’daki güç dengesini bozmufltur.
Güçlü bir ordu oluflturmak ve küçük prenslikleri yutarak topraklar›n› geniflletmek isteyen Prusya, Avusturya ile giriflmifl oldu¤u savafltan galip ç›kt›ktan sonra
(1867) Kuzey Almanya Birli¤ini kurmufltur. 1867’de Berlin’de toplanacak olan bu
birlik sayesinde 25 milyon nüfuslu bir Alman devleti ortaya ç›kar›yordu. Prusya
Baflbakan› Otto Von Bismarck taraf›ndan yürütülen politika baflar›l› olmufl; Avusturya ve Fransa’ya karfl› kazand›¤› zaferler sonunda 1871 y›l›nda Almanya birli¤i
kurulmufltur.
Birli¤ini kurarak güçlü bir devlet hâlinde sahneye ç›kan Almanya’n›n, yaflama
alan› olarak do¤usunda bulunan Rusya’n›n denetimindeki topraklar› görmesi Rusya’y›; güçlü bir donanma kurarak ‹ngiltere sömürgelerine göz dikmesi de ‹ngiltere’yi tedirgin etmifl ve bu iki devletin yak›nlaflmas›na yol açm›flt›r. Hâl böyle olunca bu zamana kadar Rusya’n›n Güney’e inmesini engellemek için Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünü isteyen ‹ngiltere, bu politikas›ndan vazgeçmifl, Rusya’y›
saf›na çekebilmek için Osmanl› topraklar› üzerinde tavizler vermekten çekinmemifltir. Art›k ‹ngiltere Osmanl› topraklar› üzerinde oluflturaca¤› küçük devletleri daha kolay denetleyebilece¤ini düflünmeye bafllayacakt›r.
Osmanl› Devleti’nin y›k›lmas›na kadar gidecek olan tarihî sürecin bafllamas›n›
Avrupa siyasi co¤rafyas›ndaki bu ciddi geliflmeler tetiklemifltir. ‹ngiltere-FransaRusya-Avusturya-‹talya-Almanya aras›nda geliflen olaylar ve siyasi hesaplar, do¤rudan de¤ilse de dolayl› olarak Osmanl› Devleti’nin yaflayaca¤› badirelerin bafllang›c› say›labilir. 19. yüzy›l›n sonlar›ndaki bu geliflmeler adeta I. Dünya Savafl›’ndaki
bloklaflmay› haber vermektedir.
Alman ve ‹talyan birliklerinin kurulmas› sonucu Avrupa’n›n en güçlü devletlerinden Fransa ve Avusturya k›tadaki hareket alanlar›n› kaybetmifllerdir. Avrupa’da
geniflleme umudunu yitiren Fransa denizafl›r› faaliyetleri h›zland›rarak Avrupa d›fl›ndaki co¤rafyalara aç›lacak, Orta Avrupa’da iddias› kalmayan Avusturya ise tabii
yay›lma alan› olarak gördü¤ü Balkanlar’a yönelecektir. Rusya’n›n da Panslavizm
yoluyla Balkanlar’da yay›lmay› tercih etmesi, Osmanl› Devleti’nin Avrupa topraklar›ndan çekilmesini kaç›n›lmaz hâle getirece¤ini gösteriyordu. Fransa ve ‹ngiltere’nin politikalar› da göz önünde bulunduruldu¤unda Osmanl› Devleti’nin Avrupa
d›fl›ndaki topraklar›nda da tutunabilece¤i flüpheli görünmekteydi.
Amerika Birleflik Devletleri de ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›ktan hemen sonra dünyan›n her yerinde ticari ve iktisadi iliflkiler kurmaya çal›flm›flt›r. 18. yüzy›l›n sonlar›nda ABD’nin irtibat kurmak istedi¤i devletler listesinde Osmanl› Devleti de yer alm›flt›r. I. Dünya Savafl›’na kadar geliflen askerî ve siyasi olaylarda yer almayan
Amerika, politikas›n› ticaretini gelifltirmek üzerine kurmufltur.
ABD, Osmanl› ülkesine nüfuz edebilmek için misyonerlik faaliyetlerine giriflmifltir. 19. yüzy›l bafllar›ndan itibaren geliflen misyonerlik faaliyetlerinin doru¤a
ulaflt›¤› 20. yüzy›l bafllar›, ayn› zamanda kapitalizmin geliflti¤i, Sanayi Devrimlerini tamamlayan ülkelerin dünya ham madde kaynaklar› ile pazarlar›n› paylaflt›klar› bir tarihtir. Bu dönemin en dinamik ve en baflar›l› misyonerleri baflta ABD ve
‹ngiltere olmak üzere Almanya ve Hollanda gibi ülkelerin Protestan misyonerleriydi. 1886 y›l›nda dünyada 80’in üzerinde Protestan misyoner örgütünün 32’si
Amerika, 24’ü ‹ngiltere, 24’ü de K›ta Avrupa’s› devletlerinin kurduklar› örgütlerdi.
Dünyadaki misyoner örgütleri içinde gelir ve misyoner say›s› itibar›yla ABD’nin
yaklafl›k üçte birlik bir paya sahip oldu¤u bu yönde en önemli geliflmeyi ABD’nin
göstermifl oldu¤u dikkat çekmekteydi. ABD’de takriben 5000 Protestan kilisesinin
fanatik mensuplar›n›n ba¤›fllar›yla desteklenen ve as›l amaçlar›n›n Hristiyanl›¤›
yaymak oldu¤u aç›klanan misyonerler Osmanl› Devleti’nde bu amac› aflan faaliyetlerde bulunuyordu.
Amerikan misyonerlerinin Osmanl› Devleti’ndeki faaliyetlerinin ilk aflamas› yöreyi, halk›, devleti tan›ma; yerel dilleri, adetleri ve de¤erleri ö¤renmekle geçmifltir.
1831’de ‹stanbul’da Amerikan diplomatik temsilcili¤i aç›ld›ktan hemen sonra biri ‹stanbul’dan yönetilen Türkiye Misyonu, di¤eri Beyrut’tan yönetilen Suriye Misyonu
olarak faaliyetlerini h›zland›rm›fllard›r. Hedef kitle olarak Ermenilerin belirlenmesinden sonra Türkiye Misyonu; Bat› Türkiye, Merkezî Türkiye ve Do¤u Türkiye olmak
üzere üç ayr› bölgeye ayr›lm›fl, 1871 y›l›nda da Osmanl› Devleti’nin Avrupa k›tas›ndaki topraklar›nda faaliyet gösterecek olan yeni bir misyon daha kurulmufltur. Bu örgütler 40-50 y›l gibi bir sürede Osmanl› Devleti’nde son derece sistemli bir flekilde
örgütlenmifl, faaliyetlerini okul, hastane, matbaa gibi müesseseler marifetiyle yürütmüfltür. 1850 y›l›nda Protestan Ermenilere ayr› bir millet statüsü verilmesinin perde
arkas›nda da Amerikan misyonerleri yer alm›flt›r. Amerika, misyonerlerin açt›klar›,
gerek okullar gerekse di¤er kurumlar marifetiyle Osmanl› Devleti’nde varl›k alan› yaratm›fl, böylece k›sa sürede siyasi ve ekonomik nüfuz etme imkân› bulmufltur.
Bat›l› devletlerin fiark meselesi temelinde yürüttükleri politikalar Osmanl› Devleti’ni 20. yüzy›l›n bafllar›nda iyice yaln›zlaflt›rm›flt›r. Yeni ham madde kaynaklar›
sa¤layacak topraklar elde etmek isteyen sanayileflmifl Avrupa devletleri 19. yüzy›l›n sonlar›nda Afrika topraklar›n›n neredeyse tamam›n› sömürgelefltirmifllerdi.
1830’da Cezayir’i iflgal eden Fransa, 1881 y›l›nda da Tunus’u iflgal etmifltir. Fransa’n›n Tunus’u iflgalinden bir y›l sonra 1882 y›l›nda ‹ngiltere’nin de M›s›r’› iflgal etmesi ‹talya’y› da harekete geçirmifltir. Trablusgarp ve Bingazi’ye göz diken ‹talya,
emeline ulaflabilmek için önce 1887’den 1909 y›l›na kadar ‹ngiltere, Avusturya, Almanya, Fransa ve Rusya ile bir dizi gizli anlaflma yapm›flt›r.
99
100
OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ: “I. DÜNYA SAVAfiI”
Atatürk, “Savafl, hayati ve zaruri olmal›d›r. Milletin hayat› tehlikeye düflmedikçe,
savafl bir cinayettir.” demifltir. 20. yüzy›l›n bafllar›nda art›k y›k›lmak üzere olan Osmanl› Devleti’nin girdi¤i savafllar önceki savafllara göre farkl› bir karakter göstermekte ve Türk milletinin hayat›n›n tehlikeye düfltü¤ü anlafl›lmaktad›r. 1815 y›l›nda
toplanan Viyana Kongresi, Avrupa’da mevcut durumun yerleflmesini sa¤lad›¤› için
Bat›l› devletlerin, sömürgecilik faaliyetleri çerçevesinde yöneldikleri yer Osmanl›
Devleti’nin hakim oldu¤u co¤rafya olmufltur.
17. yüzy›l sonlar›ndan itibaren gerilemeye bafllayan Osmanl› Devleti’nin kay›plar› giderek artm›fl ve I. Dünya Savafl› bafllamadan önce Avrupa ve Afrika’daki topraklar›n›n hemen hemen hepsini kaybetmifltir. Bu süreçte menfaatleri çat›flan emperyalist devletlerin arzular›, güçleri ve politikalar› çok yak›n bir gelecekte kaç›n›lmaz olarak büyük bir savafl›n ç›kaca¤›n› gösteriyordu. Bu devletlerin ç›karlar› ve
güçleri do¤rultusunda ittifaklar oluflturmalar› da kaç›n›lmazd›. Almanya’n›n yay›lmas›nda ayn› endifleleri tafl›yan Fransa ve ‹ngiltere, Rusya ile çok önceleri ayr› ayr› ittifaklar oluflturmufllard›. Bu ittifaklar esasen do¤rudan Almanya’ya karfl› yürütülecek bir savafl için oluflturulan ittifaklar olmay›p sömürge alanlar› üzerinde yap›lan uzlaflmalard›.
I. Dünya Savafl›’ndan önce Avrupa’n›n büyük devletlerinin oluflturduklar› ittifaklar genifllemifl, Almanya, Avusturya-Macaristan ve ‹talya Üçlü ‹ttifak’›; ‹ngiltere,
Fransa ve Rusya Üçlü ‹tilaf’› oluflturmufllard›r.
28 Haziran 1914 tarihînde Saray-Bosna’da Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun veliahd› Arflidük Fransuva Ferdinand’›n Gabriel Princip adl› S›rp as›ll› bir
ö¤renci taraf›ndan öldürülmesini bahane eden Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun S›rbistan’a harp ilan etmesiyle Birinci Dünya Savafl› bafllam›flt›r. Bu tarihten
hemen sonra Almanya, Rusya’ya; Fransa da Belçika’ya harp ilan etmifllerdir.
Osmanl› Devleti’nin Savafla Girmesi
1914 y›l›na gelindi¤inde Osmanl› Devleti için ‹ngiltere veya Almanya’n›n yan›nda savafla girmekten baflka bir ç›kar yol gözükmüyordu. Silahl› ve tarafs›z kalmak, en makul bir fikir olarak ileri sürülmüfl ise de bu fikrin kabulü ve uygulanmas› flüpheli, hatta imkâns›z görünüyordu. Avrupa’daki dengeyi temin eden bütün devletler, çareyi silaha sar›lmakta bulduklar› bir zamanda Osmanl› Devleti,
harbin neticesinde ortaya ç›kacak olan dengenin, mümkün mertebe kendi aleyhinde olmamas› için tarafs›z ve hareketsiz kalamazd›. Bundan baflka, Devlet,
bilhassa co¤rafi mevkiinin bu savaflta tafl›d›¤› önem dolay›s›yla ve as›rlardan beri kendisi hakk›nda beslenen ihtiraslar sebebiyle, Avrupa dengesinin bozulmas›
yüzünden gelece¤i en fazla kararan ve tehdit alt›nda kalan bir memleket hâline
gelmiflti.
‹ttihat ve Terakki liderlerine göre: “‹ngiltere ile Rusya’n›n yay›lmac› emellerine
set çekmek için savafla girilmelidir. ‹tilaf Devletlerine nispetle iktisadi ve s›nai üstünlü¤e sahip Almanya, savafltan ancak zaferle ç›kabilir. Tabiat›yla, zafer günü de
Türkiye mükâfatland›r›lacakt›r.” Üstelik 1912-1913 Balkan Harbi’nde baflar›s›z
olan Osmanl› ordusu ›slah edilmifl, düzen ve disiplin kazanm›flt›. Almanya’n›n savafl› kaybedebilece¤i ihtimalini hiç kimse düflünmüyordu. Sadece Türklerin son
as›rda kaybetti¤i topraklar› geri almak de¤il, ayn› zamanda Rus ‹mparatorlu¤u’nu
parçalamak ve büyük bir Türk devleti kurmak ümidi hakimdi. Bununla birlikte ‹ttihat ve Terakki liderleri, Osmanl› Devleti’nin acilen Avrupal› güçlü bir müttefik
bulmas› gerekti¤i konusunda birlefliyorlar; ‹ngiltere, Fransa veya Almanya’n›n,
devleti daha fazla toprak kayb›na karfl› koruyabilece¤ine inan›yorlard›.
Osmanl› Devleti’nin ‹ttifak Aray›fllar›
Özellikle Trablusgarp ve Balkan Savafllar›nda Almanya’dan ciddi bir yard›m görmeyen ve Almanya’n›n ilgisini afl›r› iktisadi bulan ‹ttihatç›lar Rusya’ya karfl› ‹ngiltere ve Fransa ile ittifak etmenin zeminini haz›rlamaya çal›flm›fllard›r. Bunun için
bir yandan siyasi görüflmelerde bulunurken bir yandan da ticari ve iktisadi imtiyazlar vermeye bafllam›fllard›r. Bütün bu tavizlere ra¤men ümit edilen ittifaklar ortaya ç›kmayacakt›r. 1914 y›l› Haziran ay›nda Cemal Pafla vas›tas›yla yap›lan ittifak
teklifi, Ruslar›n olur demeleri flart›na ba¤lanm›flt›r. Anlafl›lan odur ki Osmanl›n›n,
Rusya’n›n pençesinden kurtulamayaca¤› kanaatinde olan Fransa, her ne karfl›l›¤›nda olursa olsun yard›m etmek istememifltir. Zira daha Trablusgarp Savafl› s›ras›nda gayrîresmî olarak Rusya’ya karfl› ittifak teklifinde bulunulmufltu. 12 Haziran
1913 tarihînde Londra’daki Osmanl› Büyükelçisi Tevfik Pafla vas›tas›yla ‹ngiliz D›fliflleri Bakan› Grey nezdinde resmen yap›lan ittifak teklifi, Osmanl› Devleti’nin
Üçlü ‹tilaf’a girebilmesi için Rusya ve Fransa’n›n düflüncelerinin al›nmas› gerekti¤i, bu yak›nlaflman›n ise Üçlü ‹ttifak Devletlerince kendilerine bir meydan okuma
fleklinde anlafl›labilece¤i gerekçesiyle reddedilmifltir. Ayr›ca daha az tehlikeli bir
yol olarak da bütün büyük devletlerin, Osmanl› Devleti’nin tarafs›zl›¤›n›n kabulünü sa¤layacak bir biçimde ba¤›ms›zl›¤›na ve bütünlü¤üne sayg› gösterecekleri bir
anlaflma yap›lmas› tavsiye edilmifltir.
1914 y›l› May›s ay›nda Talat Pafla, K›r›m’da Rus Çar›’n› ziyaret ederek ittifak teklifinde bulunmufltur. Osmanl› Devleti’nce böyle bir teklifte bulunulmas› Ruslar›n
gururunu okflam›flsa da ‹stanbul ve Bo¤azlar› ele geçirmek hususunda müttefiklerini raz› etmifl olan Rusya, Alman askerî heyetlerinin Türkiye’de olmalar›n› bahane
ederek ittifak teklifini geri çevrilmifltir.
‹ttifak teflebbüslerinden bir netice al›namay›nca Enver Pafla, ‹ngilizlerin Sultan Osman z›rhl›s›n› vermemek için bahaneler icat ettiklerini de göz önünde bulundurarak harekete geçmifltir. Bo¤azlar›n ve dolay›s›yla devletin gelece¤inin
tehlikeye düflece¤i kanaatiyle Said Halim Pafla ve Dâhiliye Naz›r› Talat Bey’i de
ikna ederek Üçlü ‹ttifak’a girmeye karar vermifller ve Berlin’de görev yapm›fl
olan Enver Pafla’n›n Almanya’ya müracaat›n› kararlaflt›rm›fllard›r. 22 Temmuz
1914 tarihînde Enver Pafla’n›n müracaat› da Almanya’n›n ‹stanbul Büyükelçisi
Hans Von Wangenheim taraf›ndan reddedilmifltir. Böylece Osmanl› Devleti’nin
diplomatik yaln›zl›¤› kesinlefliyor, hiçbir büyük güç Osmanl› Devleti’ni müttefik
olarak kabul etmiyordu.
Enver Pafla’n›n 22 Temmuz 1914 tarihîndeki ittifak talebinden bir gün sonra
Avusturya’n›n S›rbistan’a bir ültimatom vermesi üzerine Kayzer II. Wilhelm, Enver
Pafla’n›n talebinin araflt›r›lmas›n› istemifltir. II. Wilhelm, Osmanl› Devleti’nin Almanya’n›n müttefiki olarak savafla girmesini istemekle birlikte Türklerin Ruslara
karfl› ciddi olarak savafla giriflebilecekleri konusunda tereddüt ediyordu. Baz› Alman yetkililer Bo¤azlara sahip ve Hint yolunu tehdit edebilecek konumu itibar›yla Osmanl› Devleti’nin Almanya’y› güçlendirece¤ini düflünürken baz›lar› Kafkaslardan gelmesi muhtemel Rus taarruzuna karfl› Osmanl›n›n da¤›l›p yard›m isteyece¤ini ileri sürüyorlard›. Bu tereddütler sebebiyle Almanya’n›n, Türkiye’nin savaflta
Rusya’ya karfl› ciddi surette harekete geçebilece¤inden emin olmadan anlaflmay›
imzalamak istemedi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu hususta son sözü Türkiye’deki Alman
Askerî Heyeti’nin baflkan› Liman Von Sanders’e b›rakm›flt›r.
101
102
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
‹stanbul’da Sadrazam Said Halim Pafla, Dâhiliye Naz›r› Talat Bey ve Harbiye
Naz›r› Enver Pafla ile Alman Büyükelçisi’nin kat›ld›¤› gizli bir toplant› yap›lm›fl
ve 28 Temmuz’da ittifak tasla¤› Berlin’e gönderilmifltir. Neticede 1 A¤ustos 1914
günü yap›lan gizli anlaflma ile Osmanl› yönetimi kendisine bir müttefik bulmufl
oluyordu. Anlaflmaya göre Almanya, Osmanl› topraklar› tehdit edildi¤i takdirde
gerekirse silahla savunma yükümlü¤ünü kabul ediyordu. Buna karfl›l›k Osmanl› Devleti, S›rbistan ile Avusturya-Macaristan aras›ndaki çat›flmada tarafs›z kalacak; Osmanl› Devleti savafla, Rusya’n›n Avusturya-Macaristan aleyhine askerî
müdahalesi üzerine Almanya’n›n savafla girmesi hâlinde kat›lacak ve ‹stanbul’daki Alman Askerî Islah Heyeti’nin ordunun sevk ve idaresinde fiili yetkisine izin verilecekti. Bu bilgilerden de anlafl›laca¤› gibi tarafs›z kalma imkân ve
ihtimali kalmayan Osmanl› Devleti, ‹tilaf Devletleri blokuna kat›lmak için yapt›¤› teflebbüsler de gerçekleflmeyince, Almanya’n›n saf›nda yer almak zorunda
kal›yordu.
Birbiriyle
savaflan
SIRA
S‹ZDE rakiplerin art›k, Türkiye’nin paylafl›lmas› meselesini anlaflarak hep birlikte halletmek istedikleri anlafl›lmaktad›r. Zira Üçlü ‹tilaf, ta Güney
Amerika hükûmetlerine var›ncaya kadar her tarafta kendine müttefikler ararken
Türkiye’yi ittifak dairesine sokmak için herhangi bir teflebbüste bile bulunmam›flt›.
Aksine ‹tilaf Devletleri bu savafl›n, Türkiye ile olan derin ve hayati alakas›n› gizleS O R yaln›z
U
mek ve Türkleri
ve çaresiz b›rakabilmek için her fleyi yapm›fllard›.
Birbiriyle savaflan
art›k, Türkiye’nin paylafl›lmas› meselesini anlaflarak hep birD ‹ K K Arakiplerin
T
likte halletmek istedikleri anlafl›lmaktad›r. Zira Üçlü ‹tilaf, ta Güney Amerika hükûmetlerine var›ncaya
kadar her tarafta kendine müttefikler ararken Türkiye’yi ittifak dairesine
SIRA S‹ZDE
sokmak için herhangi bir teflebbüste bile bulunmam›flt›. Aksine ‹tilaf Devletleri bu savafl›n,
Türkiye ile olan derin ve hayati alakas›n› gizlemek ve Türkleri yaln›z ve çaresiz b›rakabilAMAÇLARIMIZ
mek için her
fleyi yapm›fllard›.
N N
Osmanl› Devleti’nin Almanya ile yapt›¤› ittifak, kendisini savafla girmeye mecK ‹ T A P
bur etmiyor
olarak de¤erlendirilmifltir. Osmanl› Devleti, her ne kadar savafl karfl›s›nda tarafs›zl›¤›n› ilan etmifl ise de Akdeniz’de ‹ngiliz donanmas› taraf›ndan takip
edilen Goben ve Breslav adl› iki Alman savafl gemisinin, takipten kurtularak ÇaTELEV‹ZYON
nakkale Bo¤az›’ndan içeri girmesi Almanya yan›nda savafla girilmesi mizansenini
tamaml›yordu. Yavuz ve Midilli adlar› verilen bu gemilere, Türk bayra¤› çekilip Enver Pafla’n›n emriyle Amiral Souchon komutas› alt›na verilmiflti. Kamuoyuna ‹ngilN T E R N E T Osmanl› savafl gemilerinin yerine Almanya’n›n hediyesi fleklintere’nin el ‹koydu¤u
de sunulan bu gemiler 29 Ekim 1914’te Karadeniz’de Odesa, Sivastopol ve Novorosisk limanlar›n› bombalam›fllar, Rus donanmas›yla savaflm›fllard›r. Bu savafla HaM A Kile
A L baz›
E
midiye gemisi
Türk savafl gemileri de kat›lm›flt›.
Bu olay Osmanl› Devleti’nin fiilen harbe giriflinin tarihîdir. Bu gemilerin Osmanl› Hükümeti’nce sat›n al›nd›¤›, isimlerinin Yavuz ve Midilli olarak de¤ifltirildi¤i
ilan edilmifl ise de bu karar Osmanl› Devleti’nin tarafs›z kald›¤› fleklinde de¤erlendirilmeyecektir. 5 Kas›m 1914 tarihînde ‹tilaf Devletleri, Osmanl› Devleti’ne resmen
harp ilan etmifllerdir. 11 Kas›m 1914’te de Osmanl› Devleti ayn› devletlere resmen
harp ilan›nda bulunmufl, 14 Kas›m’da ise bütün ‹slam âlemine hitaben ‹tilaf Devletlerine karfl› cihad-› ekber ça¤r›s› yap›lm›flt›r.
I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER
Taraflar›n stratejilerine göre savafl›n, jeopolitik konumu sebebiyle Osmanl› topraklar›nda yo¤unlaflmas› kaç›n›lmaz görünüyordu. Bu itibarla her iki blokun da savafl
planlar› Bo¤azlar, Çanakkale, Irak (Musul-Kerkük) ve Süveyfl üzerine yap›lacakt›r.
‹ngiltere, müttefiki Rusya’ya gerekli yard›m› ulaflt›rabilmesi ve Osmanl› Devleti’nin
saf d›fl› edilebilmesi için bo¤azlara hakim olmak zorunda oldu¤u gibi Musul topraklar›ndaki petrolün de kontrolünü elinde bulundurmak istiyordu. Bu co¤rafya
ayn› zamanda ‹ngiltere’nin Hindistan yolunun kontrolü aç›s›ndan da önem arz ediyordu. Yine Orta Do¤u’nun kilit noktas›n› teflkil eden Süveyfl Kanal› ve M›s›r üzerinde ‹ngiliz hakimiyeti savafl›n sonuçlar› bak›m›ndan son derece önem tafl›yordu.
Almanya ise giriflti¤i iki cepheli savaflta müttefik devletlerin irtibat›n› ve yard›mlaflmas›n› mümkün oldu¤unca kesmek mecburiyetinde olup Fransa’y› bir an evvel saf
d›fl› etmek ve Rusya’n›n do¤u cephesinde meflgul edilmesini istiyordu. Osmanl›
devlet yöneticileri de bir yandan üç k›ta üzerinde yay›lm›fl olan devleti korumak
isterlerken bir yandan da müttefiklerinin yükünü hafifletmek için ‹ttifak bloku içinde yer ald›klar›n›n fark›nda idiler. Dolay›s›yla Mehmetçik kendi topraklar›nda cereyan edecek olan savaflta kahramanca yer alaca¤› gibi kaybedilmesi muhtemel
co¤rafyalar için de mücadele mecburiyetinde kalacakt›r.
Kafkas Cephesi
1 Kas›m 1914’te Ruslar›n Do¤u Beyaz›t’tan sald›r›ya geçmeleri ile Kafkas Cephesi
aç›lm›flt›r. Osmanl› ordular› Rus sald›r›s›n› baflar›yla durdurmufl ve karfl› harekâta
geçmifllerdir. Harbiye Naz›r› ve Baflkomutan Vekili Enver Pafla Kafkasya’y› zapt
ederek Ruslar› bu bölgede çökertmeyi düflünmüfltür. Böylece Orta Asya Türk dünyas› ile do¤rudan temasa geçmek ve hatta Hindistan’a kadar ilerlemek mümkün
olacakt›. Bu düflüncelerle Bo¤azlar ve Trakya’da tutulmas› gereken kuvvetlerin bir
k›sm› Kafkas Cephesi’ne kayd›r›lm›flt›r. Enver Pafla Erzurum’a gelerek 3. Ordu Komutan› Hasan ‹zzet Pafla’dan askerlerine taarruz emri vermesini istemifltir. Hasan
‹zzet Pafla, k›fl mevsiminde giriflilecek olan taarruzun do¤ru olmayaca¤›n› ve ilkbahar›n beklenmesi gerekti¤ini bildirmesi üzerine görevinden al›nm›flt›r. Ordunun
komutas›n› bizzat eline alan Enver Pafla ani bask›nlarla Rus ordusunu da¤›tmay›
planlam›flt›.
Ancak Türk ordusunun bir k›fl boyu yetecek yiyecek, giyecek malzemesi ve
askerî mühimmat› yoktu. Buna ra¤men 22 Aral›k’ta giriflilen Sar›kam›fl Harekât›’nda Allahuekber Da¤lar› geçilmifl ise de 9. Kolordu Ruslara esir düflmüfltür. Ayr›ca Kafkas Cephesi’ne gönderilmek üzere yolda bulunan 3. Ordu birliklerinin bir
k›sm›n›n Irak Cephesi’ne sevk edilmesi Kafkas Cephesi’ni iyice zay›flatm›flt›r. Enver Pafla komutas›ndaki ordu birliklerinin giriflti¤i bu harekât 25-26 Aral›k 1914’de
durdurulmufl ve büyük kay›plar verilmifl ise de 28 Aral›k 1914’te Sar›kam›fl kuflat›labilmifltir. Askerlerin yetersiz bir say›ya düflmesi üzerine harekâttan bir netice
al›namam›fl ve Enver Pafla 2 Ocak 1915 tarihînde cepheyi terk etmifltir. 17 Ocak’a
kadar mücadele devam edecekse de büyük ümitlerle giriflilen Sar›kam›fl Harekât›, Türk ordusunun yenilgisiyle sonuçlanm›fl oldu. Bütün güçlüklere ra¤men hiçbir zaman y›lg›nl›k göstermeyen 3. Ordu’nun kay›plar› büyük olmufltur. Kuflatmay› gerçeklefltiren 9. ve 10. Kolordular›n 55 000 kiflilik mevcudundan geriye sadece 3000 kifli kalm›flt›r. 11. Kolordu’nun kay›plar› ile birlikte toplam zayiat 75.000
kifli kadard›r.
103
104
Foto¤raf 4.4
Sar›kam›fl
da¤lar›nda flehit
olan askerleri
simgeleyen bir
çal›flma: Karda
Açan Çiçekler.
Kaynak: Cezmi
Eraslan, 2009.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
3
Sar›kam›fl da¤lar›na
kardan yap›lm›fl bu heykeller sizce neyi ça¤r›flt›rmaktad›r? Tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
Bu harekât s›ras›nda 3. Ordu’nun neredeyse tamam›n›n kaybedilmesi AnadoD Ü fi Ü N E L ‹ Mkarfl› savunmas›z b›rakm›flt›r. Ayr›ca Sar›kam›fl yenilgisini f›rsat
lu’yu Rus istilas›na
bilen Ermeni çeteleri taflk›nl›klar›n› art›rm›fllar ve Rus ordusunu Anadolu’ya girmeye teflvik etmifllerdir.
Özellikle 1915 Nisan’›nda Van vilayetinde bafllayan isyan›n
S O R U
büyümesi üzerine bu uygun ortamdan yararlanmak isteyen Ruslar gönüllü Ermeni
birliklerinin öncülü¤ünde Van bölgesini iflgal etmifllerdir. Ruslar›n Van’›n yönetimiD‹KKAT
ni Ermenilere b›rakmas› üzerine Van merkezli devlet ilan›na kalk›flan Ermeni çeteleri de kaçamayan Müslüman halk› katletmeye bafllam›fllard›r. Osmanl› yönetimiSIRA S‹ZDE
nin bu aflamada
Ermeni çetelerine ve onlar› destekleyen vatandafllar›na karfl› ald›¤› tedbirleri ayr› bir bafll›k alt›nda inceleyece¤iz.
Rus iflgalleri Van ile s›n›rl› kalmam›fl, Do¤u Anadolu’da h›zla ilerleyen Ruslar,
AMAÇLARIMIZ
16 fiubat 1916’da Erzurum’u, 18 Nisan’da Trabzon’u, 16 fiubat’ta Mufl’u, 3 Mart’ta
Bitlis’i, 15 Temmuz’da Bayburt’u, 25 Temmuz’da Erzincan’› iflgal etmifllerdir. Bu
cephede Miralay Mustafa Kemal Bey komutas›ndaki 16. Kolordu, Mufl ve Bitlis’i
K ‹ T A P
Rus iflgalinden kurtarm›flt›r. 1917 y›l›nda Rusya’da Bolflevik ‹htilali’nin ç›kmas› üzerine Rusya ile 3 Mart 1918 tarihînde Brest-Litovsk Antlaflmas› imzalanm›flt›r. Anlaflma gere¤i geri çekilen Rus kuvvetleri a¤›r silahlar› ve malzemelerini ifl birli¤i yapTELEV‹ZYON
t›klar› Ermeni çetelerine b›rakacaklard›r.
Ruslar›n yerini alan Ermenilerin katliam tehditlerine karfl› 1918 Mart’›nda Kâz›m
Karabekir Pafla’n›n kumandas›ndaki Kafkas Kolordular› taraf›ndan Erzincan ve Erzurum kurtar›lm›flt›r
‹ N T E R N E T (12 Mart 1918). Ayastefanos Antlaflmas› ile Ruslar›n eline geçmifl olan Elviye-i Selase (Üç Vilâyet: Kars, Ardahan, Batum) kurtar›ld›¤› gibi Ruslar,
Do¤u Anadolu’da iflgal ettikleri topraklardan çekilmeyi de kabul etmifllerdir. Bundan sonra Azerbaycan’daki
kardefllerinin yard›m iste¤ini karfl›lamak üzere KafkasMAKALE
ya içlerinde ilerleyerek geçici bir süre için de olsa Bakü’yü alan Osmanl› ordusu
Hazar k›y›lar›na ulaflm›flt›r.
Henüz savafl›n bafllar›nda giriflilen Sar›kam›fl Harekât›, Osmanl› ordusunun bir
dünya savafl›nda etkin bir varl›k gösteremeyece¤ini ortaya ç›kard›¤› gibi iyi planlanmadan ve zamans›z giriflilen bir harekât›n verdi¤i kay›plar› göstermesi bak›m›n-
N N
dan önemli olmufltur. Kafkas Cephesi’nde Ruslara karfl› mücadele verilirken, Ermenilerin de Rus ordusunda savaflmalar›n›n yan› s›ra Türklere karfl› girifltikleri katliamlar burada belirtilmelidir. Böyle bir zamanda Ermenilerin taflk›nl›klar› Osmanl›
Devleti’ni Ermeni vatandafllar›n› ülkenin baflka yerlerine nakletme (tehcir) karar›
almaya zorlayacak ve Rus tehlikesi ortadan kalkt›ktan sonra da Ermeni çetelerinin
terörü, devleti bir hayli u¤raflt›racakt›r.
Kanal Cephesi
1 Kas›m 1914’te ‹ngilizlerin Süveyfl Kanal›’nda Akabe Liman›’n› bombard›man etmeleri ile Filistin-Suriye cephesi aç›lm›flt›r. Akabe’nin bombalanmas›ndan hemen sonra Enver Pafla, Miralay Cemal Bey’den 8. Kolordu Kumandanl›¤› görevini kabul ederek Kanal Seferi için haz›rl›klar› tamamlamas›n› istemifltir. Esasen Almanlar taraf›ndan planlanan ve tatbiki istenen Kanal Seferi için Cemal Pafla, 21 Kas›m 1914 tarihînde törenle ‹stanbul’dan yola ç›km›flt›r. Cemal Pafla, Sina çölünü büyük zorluklarla geçmifl ve 2-3 fiubat 1915’te Süveyfl Kanal›’na ulafl›lm›flt›r. ‹ngilizlerin bölgeye y›¤d›¤› 150.000 kiflilik
kuvvetine karfl› 35.000 kiflilik bir Türk kuvveti vard›r. Ayn› gece taarruz edilmifltir.
Osmanl› kuvvetlerinin bir k›sm› kanal› geçmeyi baflarm›fl ise de ‹ngiliz birlikleri kanal›n bat› yakas›na geçmifl olan Türk kuvvetlerini tesirsiz hâle getirmifller, kanalda bulunan tombaz ve sallar› bat›rm›fllard›r. Kanal›n geçilerek burada hakimiyet
kurman›n eldeki imkânlar ölçüsünde mümkün olmayaca¤› görülmüfl ve 3-4 fiubat
1915 günü çekilme karar› al›nm›flt›r. Böylece baflar›s›zl›kla sonuçlanan Birinci Kanal Harekât›’na neden giriflilmifl oldu¤u ve neden baflar›s›z olundu¤u konusuna 4.
Ordu Kurmay Baflkan› Frankenberg’in flu sözleri aç›kl›k getirmektedir. Frankenberg 1923 y›l›nda yapm›fl oldu¤u aç›klamada, “Bu taarruzun Türk-Alman ç›karlar›na fazla bir yarar sa¤lamam›fl olmas›n›n nedeni bence harekât›n bafl›ndan sonuna
kadar iflin yar›m yamalak yap›lm›fl olmas›d›r. Neyin elde edilmek istendi¤i aç›kça
bilinmiyordu ve bu yüzden de amaçla araç hiç bir zaman birbirine uymad›. ‹ngiliz
âlemini en duyarl› yerinden a¤›r flekilde yaralamak istiyorduk ama az›c›k g›d›klamakla yetinmek zorunda kald›k. ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u’nun Hindistan’a giden ana
damar› kesilmek isteniyordu ve harekât›n politik hedefi Hindistan-M›s›r-Malta ba¤lant›s› yerine Hamburg-‹stanbul-Kuveyt yolunu kurmak suretiyle Süveyfl Kanal›’n›
devreden ç›karmakt›. Ama kimse bu giriflimin bedelini ödemek istemiyordu.”
16 Temmuz 1916 tarihînde çok say›da Alman askerînin de ifltirak etti¤i ikinci Kanal
harekât›nda da Türk ordusu büyük zayiatlar verip çekilmek zorunda kalm›flt›r. Daha
sonra 4-5 A¤ustos’ta Romani ve Katya bölgelerinde ‹ngilizlerle yeniden karfl› karfl›ya
gelinmiflse de sonuç yine ayn› olmufltur. Almanlar›n savafl planlar›na uygun olarak yap›lan bu harekâttan da bir netice al›namamas› M›s›r’›n tamamen kaybedildi¤i anlam›n›
tafl›yordu. Nitekim 1916 y›l›n›n sonunda kuvvetlerini takviye etmifl olan ‹ngilizler karfl› harekete geçerek Sina yar›madas›n› ele geçirip Suriye s›n›r›na dayanacaklard›r.
Çanakkale Cephesi
‹ngiliz Bahriye Naz›r› Winston Churchill, ‹stanbul’un ele geçirilip Osmanl› Devleti’nin savafl d›fl› b›rak›lmas›n› savunuyordu. Çanakkale Savafllar›nda al›nacak sonuçlar›n u¤ran›lacak kay›plar› göze ald›racak kadar önemli oldu¤unu düflünen
Churchill’e göre, Bo¤azlara giriflilecek bir harekâtla, ‹stanbul Müttefiklerin kontrolü alt›na girecek, Asya Türkiye’sindeki kuvvetlerin Avrupa Cephesi’nde faaliyet
gösteren kuvvetlerle ba¤lant›s› kesilecek ve böylece Kafkas Cephesi’nde bulunan
Rus kuvvetlerinin yükü hafifletilerek Osmanl› Devleti bar›fl yapmaya mecbur edilecekti. Ayr›ca, henüz savafla girmemifl Balkan Devletleri de Müttefik Devletler saf›na çekilebilecekti. Osmanl› Devleti’nin Almanya yan›nda savafla kat›lmas›yla zor
105
106
durumda kalan ‹ngiltere ve Fransa, Rusya ile do¤rudan temasa geçip savafl güçlerini art›rmak, Osmanl› Devleti’nin Süveyfl Kanal› ve Hint Yolu üzerindeki bask›s›n›
kald›rmak, ayr›ca Orta Avrupa’ya s›zan Alman-Avusturya ordular›n› arkadan çevirebilmek için bu harekât› gerekli görmüfllerdi. Dolay›s›yla, Almanya karfl›s›nda bunalan Çarl›k Rusya’s›n›n savafl gücünü takviye etmek amac›yla ulaflt›r›lmak istenen
yard›m yine bo¤azlardan yap›labilecekti.
Müttefik Devletler, Bo¤azlardan rahatl›kla geçebileceklerinden o kadar emindiler ki Alman Askerî Heyeti’nin yaveri, ‹ngiliz birliklerinin muzafferane ‹stanbul’a
girmelerini bekleyenlerin Beyo¤lu’nda haz›rl›klar yapt›klar›n› ve yollar› görecek
pencerelerin flimdiden kiraland›¤›n›, ‹ngiliz sefaret binas›n›n da flimdiden tanzim
edilip yataklar›n bile haz›rland›¤›n› bildiriyordu.
Çanakkale üzerindeki mücadele, Düvel-i Muazzama kuvvetlerinin 3 Kas›m
1915’te Seddülbahir ve Kumkale istihkâmlar›n›n bombalanmas› ile bafllam›flt›r. Bu
kuvvetler içinde ‹ngiliz ve Frans›z birlikleri ile birlikte Rum ve Yahudi gönüllüler,
Anzaklar (Avustralyal›, Yeni Zelandal› askerler), Sihler, Gurkalar, Sudanl› zenciler,
Senegalli, Fasl› askerler de bulunuyorlard›. Çeflitli dil, din ve ›rklardan oluflan bu
insanlar, kendilerinin olmayan bir savaflta bir araya gelmifllerdi. Anlafl›lan odur ki
emperyalist devletler Mehmetçik’e karfl› dünya savafl›na yak›fl›r bir biçimde (!) bütün akvam-› befleri Gelibolu’da toplam›fllard›.
As›l Çanakkale Muharebeleri 19 ve 25 fiubat 1915 tarihînden itibaren bafllam›fl ve
8,5 ay sürmüfltür. 18 Mart 1915 tarihînde 18 Müttefik gemisi bo¤azlar› zorlam›fl ve geçebileceklerini düflünmüfllerdi. Müttefiklerin 6 gemisi bat›r›lm›fl ve “Çanakkale geçilmez” hükmü ile geri dönmek zorunda kalm›fllard›r. Bu olaydan sonra karaya asker
ç›karmak suretiyle hedeflerine ulaflmaya çal›flacaklard›r. Çanakkale Muharebelerinin
ikinci safhas›, düflman›n karaya asker ç›kar›p karadan ‹stanbul’a ulaflmak istemesiyle bafllar. 25 Nisan’da Saros’a, 26 Nisan’da Kumkale’ye, 27 Nisan’da Seddülbahir ile
Tekeburnu aras›na ç›karma yapm›fllard›r. Çanakkale Muharebelerinde “Kitre Muharebeleri” diye isimlendirilen bu savafllar destanlarla doludur. Di¤er bir Seddülbahir
Muharebesi de “Z›¤›ndere Muharebesi”dir ki 6 Temmuz’a kadar sürmüfltür. 8 A¤ustos’ta Anafartalar Grup Komutan› olan Miralay (Albay) Mustafa Kemal ile 9 A¤ustos’ta Kocaçimen, Conkbay›r, Kanl›s›rt’ta cereyan eden muharebelerde I. Anafartalar
Zaferi kazan›lm›flt›r. 10 A¤ustos’ta Conkbay›r› Muharebelerinde Mustafa Kemal’in
gö¤süne bir flarapnel parças› isabet etmifl ancak gö¤sündeki saat onu korumufltur.
Foto¤raf 4.5
Mustafa Kemal
cepheyi ziyarete
gelen Meclis
üyelerine siperleri
gösterirken
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
107
14-21 A¤ustos’ta Kireçtepe, Aslantepe Muharebeleri yap›lm›fl, 21 A¤ustos’ta II.
Anafartalar Zaferi kazan›lm›flt›r. Burada baflar›l› olamayaca¤›n› anlayan düflman, 20
Aral›k 1915’ten itibaren gizlice çekilmeye bafllam›fl, 10 Ocak 1916’da tamamen Çanakkale’den çekip gitmifltir.
SIRA Türk
S‹ZDEkahramanl›‹tilaf Devletlerinin hedeflerini dikkate alarak Çanakkale Cephesi’ndeki
¤› ne sa¤lam›flt›r? Tart›fl›n›z.
4
Bir Frans›z tarihçisiyle bir Rus liderinin ifade ettikleri gibi, Türklerin Anadolu’ya
ayak bast›klar›, hele Avrupa’ya geçtikleri andan itibaren onlar› buradan uzaklaflt›rO R onun
U
mak ve Osmanl› Devleti’nin gerilemeye bafllad›¤› andan itibarenS de
miras›na
konma faaliyetlerine giriflilmifl ancak hemen her seferinde konu ‹stanbul ve Bo¤azlara geldi¤inde, paylaflma flekli üzerinde anlaflmaya var›lamam›flt›.
üzerinD ‹ KBo¤azlar
KAT
de emelleri olan devletler bu kez birlikte hareket etmifllerdi. Ancak, Liman Von
Sanders’in dedi¤i gibi düflman, Türk birliklerinin fliddetli karfl› SIRA
koymas›n›
S‹ZDE önceden
hesap edememiflti. Bu hususta Churchill, “Türkler öyle bir savunmaya giriflmifllerdi ki canlar›n› veriyorlar ama vatan topraklar›ndan bir kar›fl yer bile vermiyorlard›”
AMAÇLARIMIZ
demifltir.
Çanakkale’de kazan›lan zafer ile Müttefiklerin bütün hesaplar› bozulmufltur.
Çanakkale Zaferi üzerine Rusya’ya giden yolu açamad›klar› gibi, Balkan devletleK ‹ T A P
rini de yanlar›na çekememifllerdir. Henüz tarafs›z durumda bulunan Bulgaristan,
Osmanl› Devleti’nin yan›nda savafla kat›lm›flt›r. Gelibolu Muharebeleri bafllad›¤›nda, Yunanistan ve Romanya, Müttefikler taraf›na meyletmifllerse de muharebelerin
TELEV‹ZYON
Müttefikler lehine geliflmedi¤ini görünce tarafs›z kalm›fllard›r.
Çanakkale’de 200.000-250.000 Türk flehit, yaral› ve kay›p vard›r. Bu rakamlardan da anlafl›laca¤› gibi insanl›k tarihînde hiç bir zafer bu kadar pahal›ya mal
‹NTERNET
olmam›flt›r.
Liman Von Sanders, Çanakkale’de Türk askerînin tükenmez azmini, vatan sevgisinin derecesini, cesaret ve fedakârl›klar›n› flu flekilde anlatmaktad›r:
A K A L E et verilebili“Ço¤u yar› ç›plak, yar› açt›lar. Haftada bir ö¤ün kemikli birMparça
yordu. Nebat ya¤›nda hafllanm›fl bu¤day k›r›¤› yiyorlar, s›hhi vas›flardan mahrum
su içiyorlar, tafl üzerinde yat›yorlar, günefle, f›rt›nalara, so¤u¤a, ya¤mura karfl› korunmam›fl siperlerde, çamur ve toz içinde günler geçiriyorlar. Fakat dünyan›n bütün vas›ta ve imkânlar›na sahip düflmanlar›n› bulduklar› zaman aslanlar gibi dövüflüyorlard›. Bu ne gösteriflsiz, nümayiflsiz bir yurt sevgisiydi. Arkalar›nda fakir bir
vatan topra¤› duran bu insanlar savafl boyunca birer kahramand›lar. Ölüme gülerek giden bir baflka millet yoktur. Bu hasletleri sebebiyledir ki hürriyetlerini en a¤›r
bedelle ödüyorlar, esaret bilmiyorlard›”.
“‹stila ordusunun gerisinde bütün dünya kaynaklar› aç›k bulundu¤u hâlde
Türkler harp malzemesi bulabilmek için ‹ngilizlerden ganimet almay› bekliyorlard›. Kum torbalar› çok azd›. K›talara bu amaçla çuval gönderildi¤i zaman askerler
bunu elbiselerini yamamak için kullan›yorlard›.”
Pek çok Bat›l› gibi Amerikal› gazeteci Schriner’in de raporunda Türk askerlerinin iyi ve haysiyetli savaflç›lar olduklar›n› yaz›yordu. Müttefikimiz olmas›na ra¤men Çanakkale Muharebelerine hiç bir Alman birli¤inin kat›lmam›fl olmas› da düflünülürse bu mücadelenin zorlu¤u ve büyüklü¤ü daha iyi anlafl›l›r.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
108
Foto¤raf 4.6
Türk askeri Birinci
Dünya Savafl›’nda
dayan›flma ve
fedakarl›¤›n canl›
simgesi olmufltur.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Mustafa Kemal de bu muharebede
Türk askerînin hâlet-i rûhiyesini de flöyle ifade eder: “Biz kiflilerin kahramanl›k sahneleriyle ilgilenmiyoruz. Yaln›z
size bomba s›rt› hadisesini anlatmadan
geçemeyece¤im. Karfl›l›kl› siperler aras›nda mesafemiz 8 metre, yani ölüm
muhakkak... Birinci siperdekiler, hiç
biri kurtulamamacas›na kâmilen düflüyor. ‹kinciler onlar›n yerine geçiyor.
Fakat ne kadar g›ptaya flayan bir so¤ukkanl›l›k ve tevekkül biliyor musunuz? Öleni görüyor, üç dakikaya kadar
ölece¤ini biliyor, hiç ufak bir korku ve
endifle bile göstermiyor. Sars›lmak yok.
Okumak bilenler ellerinde Kur’an-› Kerim, Cennet’e girme¤e haz›rlan›yorlar.
Bilmeyenler kelime-i flahadet getirerek
yürüyorlar. Bu Türk askerîndeki ruh
kudretini gösteren hayrete de¤er ve
tebrike yarafl›r bir misaldir. Emin olmal›s›n›z ki Çanakkale Muharebesi’ni kazanan bu yüksek ruhtur.”
Foto¤raf 4.7
Anafartalar
kahraman›
karargahtaki
çal›flma
arkadafllar›yla.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Mustafa Kemal’in askerî dehâs›n›n gözler önüne serilmesi Çanakkale Savafllar›n›n en önemli sonuçlar›ndan biridir. ‹ngiliz yazar Alan Moorehead Mustafa Kemal
için “O genç ve dâhi Türk fiefinin o esnada orada bulunmas›, müttefikler bak›m›ndan, talihin en ac› darbelerinden biridir” demek suretiyle bir komutan olarak Mustafa Kemal’in Çanakkale’deki rolünü vurgulam›flt›r. Onun bu dehâs› ile sevk ve
idare kabiliyeti Millî Mücadele’nin hemen her safhas›nda kendini gösterecektir.
General Sir John Smyth, Mustafa Kemal’in önderli¤inin Anzak sald›r›lar›n› atmakla
kalmay›p Gelibolu Seferi’nin kaderini tayin etti¤ini yazar. K›saca Çanakkale Muharebeleri, Mustafa Kemal gibi bir dâhiyi ç›karm›fl, savafl›n bitiminde bafllayacak olan
‹stiklal Harbi’nin liderini Türk milletine kazand›rm›flt›r.
Irak Cephesi
‹ngiltere, Basra Körfezi’nden kuzeye do¤ru ç›k›p Rusya ile irtibat kurmak, Türk
kuvvetlerinin ‹ran’a girip Hindistan yolunu tehdit etmesini önlemek istiyordu. Ayr›ca Orta Do¤u’nun zengin petrol kaynaklar›na sahip olan bu bölgede hakimiyet
kurmak düflüncesinde olan ‹ngilizler, harekete geçerek 1 Kas›m 1914’te Basra Körfezi’ne asker ç›karm›fllar, 22 Kas›m’da da Basra flehrini ele geçirmifllerdir. Aral›k ay›
bafllar›nda tekrar ileri harekâta kalkan ‹ngilizler, Kurna mevkiini ele geçirmifller,
burada 38. F›rka Komutan› Albay Suphi Bey ile çok say›da subay ve askerî esir alm›fllard›r. Bunun üzerine Basra Valisi ve kumandan› olarak Basra’n›n geri al›nmas› için görevlendirilen Kurmay Binbafl› Süleyman Askerî Bey, k›sa bir süre sonra
yarbayl›¤a yükselmifl ve Irak ve Havalisi Komutanl›¤›na atanm›flt›r. Mahalli gönüllü kuvvetlerle hareket etmek zorunda kalan Süleyman Askerî Bey, 11 Nisan 1915
günü bafllayan ve üç gün süren taarruzda baflar›l› olamay›nca intihar etmifltir.
‹ngilizler, bir y›la yak›n bir süre bölgeyi kontrol alt›na alm›fllarsa da Ruslarla
birleflmeleri mümkün olmam›flt›r. 1915 y›l› Kas›m ay› sonlar›nda ‹ngilizleri yenen
Türk kuvvetleri Selman-Pak’ta kuvvetli bir savunma hatt› oluflturmufllard›r. 29 Nisan 1916 tarihînde Kutü’l-Ammare’de, ‹ngiliz kuvvetlerini kuflatan Türk birlikleri
‹ngilizlere a¤›r kay›plar verdirmifllerdir. Kuvvetlerinin üçte birini kaybeden ‹ngilizler çekilmek zorunda kalm›fllard›r. Bu kuflatmada ‹ngiliz komutan General
Tawnshend ile 20.000’e yak›n ‹ngiliz askerî esir al›nm›flt›r. Ancak bu baflar› uzun
sürmemifl, takviye birlikler getiren ‹ngilizler 1917 y›l› bafllar›nda karfl› taarruza
geçmifllerdir. Ba¤dat Muharebesi’nde Türk kuvvetlerinin yenilmesi üzerine 11
Mart 1917’de Ba¤dat da ‹ngilizlerin eline geçmifltir. Kafkaslarda so¤uktan k›r›lan
Türk askerî, Irak cephesinde ise s›caktan, kolera ve açl›ktan k›r›lm›flt›r. ‹laç ve
cephane yoklu¤u Türk kuvvetlerinin azmini k›rarken ‹ngiliz alt›nlar›na ve ba¤›ms›zl›k vaatlerine kanan pek çok Arap kabilesinin tutumu cephenin kaderini belirlemifltir. Ba¤dat’›n düflmesinden sonra 1917 y›l› içinde baflka ciddi bir sald›r›da
bulunmayan ‹ngilizler, 30 Ekim 1918’de mütareke imzaland›ktan sonra 8 Kas›m’da Musul’u iflgal edeceklerdir.
Galiçya Cephesi
Rusya ve Avusturya cephesinin önemli ve stratejik bir noktas›nda bulunan Romanya di¤er Balkan Devletleri gibi tarafs›z kalmak istiyordu. Rusya ise Balkanlar’da etkin bir üstünlük sa¤lamay› düflünüyor ve Romanya’n›n kendi yan›nda savafla kat›lmas› için çal›fl›yordu. Romanya’n›n Çanakkale’de devam eden savafl›n sonuçlanmas›n› beklemekten baflka çaresi yoktu. Zira bo¤azlar aç›l›rsa savafl için kendisine
gerekli olan silah ve cephane kolayca sa¤lanabilirdi. Bu arada Rusya, Bukovina ile
Galiçya’y› ele geçirerek önemli bir etki sa¤lam›flt›r. Avusturya ise Romanya’n›n ‹tilaf Devletleri saf›nda yer almas›n› istemiyordu. Bu karars›zl›k içerisinde ‹tilaf blokuna meyletti¤i anlafl›lan Romanya ile Rusya ve Fransa aras›nda görüflmeler bafllam›fl ve 17 A¤ustos 1916 tarihînde ‹tilâf Devletleri ile Romanya aras›nda bir antlaflma imzalanm›flt›r. Romenler savafl ilan eder etmez Avusturya-Macaristan s›n›r›n›
geçerek Transilvanya’n›n bir bölümünü ele geçirmifllerdir. 1917 y›l› bafllar›nda ise
Avusturya, savafl›n bafl›nda ele geçirdi¤i Belgrad’› koruyamam›fl ve S›rplara kapt›rd›¤› gibi Galiçya Cephesi’nde de Ruslara karfl› beklenen baflar›y› gösterememifltir.
‹flte bu zamanda Alman ve Türk birlikleri Avusturya’ya yard›m etmek amac›yla Galiçya Cephesi’ne gönderilmifllerdir. 33.000 kiflilik Türk kuvveti burada çetin savafllar yapm›fllar, a¤›r kay›plar vermifllerdir.
109
110
Alman ve Türk yard›m›na ra¤men Rus taarruzlar›, Galiçya ve Bukovina cephesinde Avusturyal›lar›n 100 km gerilemesine sebep olmufltur. Sonunda Avusturya
Galiçya’dan çekilmek zorunda kalm›flt›r.
Hicaz Cephesi
Osmanl› Devleti dünya savafl›na girdikten k›sa bir süre sonra fieyhülislâm Mustafa
Hayri Efendi’nin haz›rlad›¤› “Cihad-› Mukaddes” fetvas› ilan edilerek K›r›m, Türkistan, Hindistan, Afganistan ve Afrika Müslümanlar›n› ‹ngiltere, Fransa ve Rusya’ya
karfl› savafla davet edilmiflti. Cihad ilan edilince özellikle ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u ve
Rusya’da yaflayan Müslümanlar›n ayaklanacaklar›, ‹tilaf Devletlerinin bafl›na gaileler ç›karacaklar› düflünülmüfltü. Osmanl› padiflah›n›n, ayn› zamanda halife olmas›,
bu devletlerin egemenli¤inde yaflayan Müslümanlar›n ilan edilen cihada uymalar›n› mümkün k›labilirdi. Oysa Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde müessir hâle gelen halifeli¤e karfl› ‹ngilizlerin 20-30 y›ld›r yapt›klar› propagandalar ile Balkan ve
Trablusgarp Savafllar›nda devletin yenilgilere u¤ramas›, Müslüman topluluklar›n cihada beklenen ilgiyi göstermeleri ihtimalini ortadan kald›r›yordu. Balkanlar’da ve
Anadolu’daki gayr› Müslim unsurlarda oldu¤u gibi Araplar da Osmanl› Devleti’ne
karfl› baflkald›rman›n zaman›n›n geldi¤ini düflünmüfllerdir. Dolay›s›yla mukaddes
Cihad ça¤r›s›ndan beklenen sonuç al›namam›flt›r.
‹ngiltere’nin görüflüne göre: ‹stanbul tehdit alt›nda tutuldu¤u ve Türk ordusunun ana k›sm› bu sebeple meflgul edildi¤i takdirde Araplar, ‹ngilizler aleyhinde olmayacaklard›r. Türklerin ana kuvvetleri serbest kal›rsa veya ‹ngiltere’nin Mezopotamya’daki gücü azal›rsa Araplar›n büyük bir k›sm› ‹ngilizlerin aleyhine dönebilir.
Böyle bir durumda ise Trablusgarp’ta ayaklanmalar bafllar ve bütün Afrika’ya yay›labilir. Bu da yaln›z M›s›r’› de¤il, Tunus ve Cezayir’i de tehlikeye sokar. Oysa Araplar Türklere karfl› ba¤›ms›zl›k ilan›na flimdiden teflvik edilirlerse hem M›s›r ve Mezopotamya’daki ciddi tehdit ortadan kalkar hem de Türkler Müslüman dünyas›nda
itibar kaybederler. Ayr›ca Hindistan, Avusturya, Do¤u Afrika ve Uzak Do¤u yolunun güvenli¤i teminat alt›na al›nm›fl ve Türk kuvveti hissedilir bir flekilde zay›flat›lm›fl olurdu. ‹ngilizlerin bu politikas› çerçevesinde geliflen ‹ngiliz-Arap iliflkileri 23
May›s 1915 tarihli fiam Protokolü ile ifl birli¤i fleklinde sonuçlanm›flt›r. fiam Protokolü’yle gelecekteki Arap Krall›¤›’n›n s›n›rlar› belirlendi¤i gibi 7 Haziran 1916’da
‹ngiltere’nin istekleri do¤rultusunda yap›lan anlaflma ile de ‹ngiltere’nin destekleriyle Arap Devletinin kurulmas› planlanm›flt›r.
Hicaz Valisi Galip Pafla’n›n, Araplar›n isyana kalk›flabilece¤ine ihtimal vermedi¤i için a¤›r hareket etmesinden yararlanan fierif Hüseyin, ‹ngilizlerin de yard›m›yla haz›rl›klar›n› tamamlayarak 9 Haziran 1916 tarihînde Cidde, Mekke ve Taif’te isyan› bafllatm›flt›r. ‹syan karfl›s›nda Türk kuvvetleri önemli baflar›lar göstermiflse de
Hicaz’daki bu yerlerin fierif Hüseyin’in eline geçmesine mani olamam›fllard›r. ‹ngiliz Kraliyet donanmas›n›n sa¤lad›¤› destekle Cidde bir hafta içinde Araplar›n eline
geçmifltir. Mekke’nin bütün mahallelerine hakim bir tepede bulunan Ecyad Kalesi
25 gün süren muhasara ve muharebeden sonra düflmüfltür. Haziran ay›n›n ortalar›nda ‹ngiliz donanmas›n›n yard›m›yla Cidde’yi, bir müddet sonra (19 Eylül) Taif’i
ele geçiren fierif Hüseyin, Lavrens’in yard›mlar›yla K›z›ldeniz k›y›s›ndaki limanlar›
da ele geçirince Medine’ye sahip olman›n art›k zor olmayaca¤›na inanm›flt›r.
27 Haziran 1916 tarihînde yay›mlad›¤› bildiri ile Osmanl› Devleti’ne karfl› bir ihtilal yapacaklar›n› ilan eden fierif Hüseyin bildirisinin sonunda flunlar› söylemekte idi:
“Biz flimdi hâlâ ‹ttihat ve Terakki Hükûmeti’nin boyunduru¤u alt›nda inleyen
topraklardan tamamen ayr›lm›fl durumday›z. ‹stiklalimiz mükemmel ve kelimenin
tam manas›yla tamamlanm›fl olup her türlü yabanc› müdahale veya kontrolünden
tümüyle masun durumday›z”. Bu bildiri ile Osmanl› Devleti’ne savafl ilan eden fierif Hüseyin, Ekim ay›nda da kendisini Arabistan Kral› ilan etmifl, ‹ngiltere de bunu
hemen kabul etmifltir.
Osmanl› Devleti, Padiflah ve Halife’ye karfl› bafllat›lan bu isyan› ‹ngiltere’nin
deste¤inde giriflilmifl bir hareket olarak ‹slam dünyas›na duyurmaya çal›flm›flt›r.
Esasen bu, ‹ngiltere’nin bekledi¤i ve korktu¤u bir geliflmeydi. Bu itibarla ‹ngiltere
propaganda faaliyetleri için kendini haz›rlam›flt›. Nitekim Arap Ayaklanmas›’ndan
sonra, hatta savafl›n sonuna kadar Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere aras›ndaki propaganda savafl› sürüp gidecektir. Gerçekten de fierif Hüseyin’in bildirisindeki ‹ttihat
Terakki karfl›tl›¤› ‹ngiliz propagandas›n›n da temel arac› olarak Hindistan Müslümanlar›n› bu savafla dahil etmek için kullan›lm›flt›r. “Dinsiz ittihatç›lar›n elinde esir
olan Halife-Padiflah› kurtarmak için savafl›yoruz” propagandas› oldukça etkili olmufltur. Cephede Türk taraf›nda ezan okundu¤unu duyan baz› sömürge askerlerinin Türk taraf›na geçti¤i bilinmektedir.
Mekke, Cidde ve Taif’in düflmesinden sonra mücadele Medine çevresinde cereyan etmifltir. ‹syanc›lar›n hedefi Medine’nin bir an önce ele geçirilmesi oldu¤undan flehrin etraf› kuflat›lm›flt›r. ‹ngilizler ise Türk kuvvetlerini bulunduklar› yerde
tutmak ve Medine’nin can damar› olan demir yoluna sald›rmak istiyorlard›. Türk
kuvvetlerinden önemli bir k›sm› Hicaz’a gönderilmifl oldu¤undan as›l cephe olan
Sina cephesinde etkili olmay› hesap ediyorlard›. Medine’yi sonuna kadar savunmay› düflünen Fahrettin Pafla’n›n görüflüne karfl› Almanlar ise Medine’nin elde tutulmas›n›n anlams›z ve gereksiz oldu¤unu düflünüyorlard›.
Her türlü imkâns›zl›k ve olumsuzluklara ra¤men “çöl ortas›nda Plevne kahramanlar›” olarak tarihe geçen Medine müdafileri büyük bir flecaatle Medine’yi savunmufllard›r. Mondros Mütarekesi imzalan›nca mütareke namenin 16. maddesine
uyularak Haflimi Hükûmeti ad›na Emir Ali, ‹tilaf Devletleri ad›na ‹ngiliz Yüzbafl›
Gerland ile Türk heyeti aras›nda Medine’nin boflalt›lmas› ve teslimine dair bir flartname imzalanm›flt›r. Mondros Mütarekesi’nden sonra imzalanan böyle bir flartnamenin hükümlerini tahmin etmek hiç de zor de¤ildir. fiartnamenin daha ilk cümlesinde Osmanl› askerlerinin memleketlerine gönderilmeleri kararlaflt›r›lm›fl oldu¤u hâlde askerlerden hiç biri memleketlerine gönderilmemifl, hepsi M›s›r’daki ‹ngiliz esir kamp›na götürülmüfllerdir. Buradaki Seydi Beflir kamp›nda tutulan Türk
esirlerine yap›lan her türlü insanl›k d›fl› muamele TBMM’de k›nanm›flt›r.
Filistin Cephesi
Mekke Emiri fierif Hüseyin’in isyan› ve ‹ngiliz deste¤iyle Hicaz’da önemli baflar›lar elde etmesi ile Kanal Harekât›’ndan istenen neticenin al›namamas› ‹ngilizlere
Orta Do¤u’da istedikleri stratejiyi uygulama imkân› vermifltir. 1916 y›l› sonunda
‹ngilizlerin Süveyfl Kanal›’ndan Suriye’ye kadar olan bölgede taarruza kalkmalar›
üzerine Türk cephesi 17-18 Mart 1917 tarihînde Gazze-Birüssebi hatt›na al›nm›flt›r. 26 Mart’ta Birinci Gazze ve 17-20 Nisan’da ‹kinci Gazze muharebelerinde çok
üstün kuvvetlere ra¤men ‹ngilizler püskürtülmüfllerdir. Bu arada Ba¤dat’›n geri
al›nmas› için Suriye bölgesinden düflünülen harekât için Y›ld›r›m Ordular› Grubu
ad›nda bir kuvvet oluflturulmufl ve bu ordunun bafl›na Alman Genel Kurmay Baflkan› General Falkenhayn getirilmifltir. Y›ld›r›m Ordusu’nun henüz teflkil edildi¤i
bir zamanda, 31 Ekim’de, ‹ngilizler, üstün kuvvetlerle Gazze-Birüssebi cephesine
karfl› üçüncü sald›r›y› bafllatm›flt›r. Zaten ‹ngilizler hücuma kalkarsa Türk mevzilerini yar›p Filistin ve Suriye’yi geçerek Ba¤dat’la bütün ulaflt›rma yollar›n› kese-
111
112
bilirdi. Bu muharebe sonras›nda 7 Kas›m 1917 tarihînde Gazze düfltü¤ü gibi Türk
kuvvetlerinin boflaltt›¤› Kudüs de 9 Aral›k 1917 tarihînde ‹ngilizlerin eline geçmifltir. Kudüs’ün düflmesi Hristiyan dünyas›nda, hatta Osmanl› Devleti’nin müttefiki
olan Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti Viyana’da bile bir haçl›
zaferi gibi kutlanm›flt›r.
Foto¤raf 4.8
Mustafa Kemal
II.ordu
komutanl›¤›na
atand›¤› zaman
fiark Ordusu
komutan› Ahmet
‹zzet Pafla’y›
ziyaret etmiflti.
fiubat 1917 Halep.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
‹ngilizler, k›fl gelmeden Osmanl› Devleti’ni saf d›fl› etmek istedikleri için esas
sald›r›n›n Filistin’den bafllat›lmas›n› planlam›fllard›. Buradan Suriye’ye yürüyerek
Anadolu’ya girilebilece¤i düflünülüyordu. Eylül ay›nda bafllayan ‹ngiliz sald›r›s› geliflmifl ve Türk kuvvetleri geri çekilmek zorunda kalm›flt›r. Üstün ‹ngiliz kuvvetleri
karfl›s›nda bölgede bulunan iki Osmanl› ordusu yenilmifltir. Bölgede bulunan 7.
Ordu komutan› Mustafa Kemal Pafla ise savafl›n art›k uzun süre devam edebilece¤ine inanm›yor ama gerçek Türk vatan› olan yerleri istiladan düflman iflgalinden ve
parçalanmaktan kurtarmak istiyordu. ‹flte bunun için ‹ngiliz kuvvetleri 18 Eylül’de
Yafa k›y›s›ndan ilerlemeye bafllad›klar›nda 7. Ordu bu sald›r›ya karfl› koymufltur.
Mevcut askerî kuvvetlerin gerçekte göründü¤ünden zay›f bir durumda olmas› uzun
süreli ve genifl bir cephede savafl›n baflar›l› olmas›na imkân vermeyecekti. Filistin
Cephesi Komutan› Cemal Pafla ile Mustafa Kemal Pafla Ba¤dat projesine karfl› ç›km›fllar, eldeki kuvvetleri Halep’le fiam aras›nda toplamak ve duruma göre nereye
gerekirse oraya göndermek istiyorlard›. Bu görüflü kabullenmeyen Enver Pafla ise
Sina çölü üzerinden bir sald›r›ya giriflilirse ‹ngilizlerin Süveyfl’e kadar sürülmelerinin mümkün olabilece¤ini düflünüyordu. Mustafa Kemal Pafla, 1917 y›l› Eylül ay›nda Talat ve Enver Paflalara ayr›nt›l› bir rapor göndererek mevcut flartlar›n bir de¤erlendirmesini yapm›flt›r. Genelkurmay’a hakim olan anlay›fla ve haz›rlanan planlara kat›lmayan Pafla, 7. Ordu Komutanl›¤›’ndan istifa etmifltir.
Filistin Cephesi’ndeki geliflmeler Mustafa Kemal Pafla’n›n görüfllerini do¤rular
mahiyette olmufltur. Bölgedeki muharebelerde 1 Ekim’de fiam, 27 Ekim’de de Halep ‹ngilizlerin eline geçmifltir. Ancak fiam’›n düflmesi ve bir gün sonra da Beyrut’a
girmelerinden hemen sonraki günlerde Talat Pafla Hükûmeti istifa etmifltir. Bu arada ‹ngiliz-Hindistan birlikleri Mezopotamya’da Dicle boyunca ilerlemeye devam
etmifllerdir.
Osmanl› askerleri I. Dünya Savafl› süresince sadece bu cephelerde savaflmam›fl,
1916 y›l›nda Ruslar›n Alman kuvvetlerine karfl› yapt›klar› taarruzlardan s›k›nt›ya
113
düflen Almanlar›n iste¤i üzerine 15. Türk Kolordusu 535 subay ve 32.018 askerle
Galiçya’ya gönderilmifltir. Bir y›lsonunda bu cephedeki Türk askerînin say›s›
12.000’e düflmüfltür. Galiçya Cephesinden baflka Romanya’n›n savafla girmesi ve
Avusturya-Macaristan s›n›r›na sald›rmas› üzerine General Falkenhayn komutas›nda
oluflturulan müttefik orduya kat›lmak üzere 6. Türk Kolordusu Dobruca bölgesine
gönderilmifltir. Gerek Galiçya gerekse Dobruca cephelerinde cereyan eden savafllarda Türk askerleri imkânlar›n›n çok ilerisinde baflar›l› olmufltur. Bununla birlikte
I. Dünya Savafl› süresince Osmanl› Devleti’nde silahalt›na al›nan üç milyondan fazla Türk askerînden 550.000’i cephelerde flehit düflmüfltür. 2.167.841 yaral›n›n, yar›ya yak›n› sakat kalm›flt›r. 103.731 kay›p ve 129.644 esir olmufltur. Esaret alt›nda
ölenlerle birlikte flehit say›s› 600.000 civar›ndad›r.
Osmanl› Ermenilerinin Yeniden Yerlefltirilmeleri
XX. yüzy›l bafllar›na kadar Osmanl› toplumu içinde imtiyazl› bir hayat süren Ermeniler Tebaa-i sad›ka olarak an›lm›fllar ve devletin önemli görevlerinde bulunmufllard›r. Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devleti’ndeki Ermenilerin cephede
ve cephe gerisinde düflmanla ifl birli¤i yapmalar›, isyanlar ç›karmalar›, çeteler oluflturarak eflk›yal›k yapmalar› ve Türk halk›na akla gelmedik zulümlerde bulunmalar› devleti oldukça zor duruma sokmufl ve tedbirler al›nmas›n› gerektirmifltir. Esasen Rusya ile ifl birli¤i içinde olan Ermenilerin devlete karfl› faaliyetleri, Osmanl›
Devleti I. Dünya Savafl›’na girmeden önce kontrol edilemez bir biçimde geliflme
içindeydi. Bu dönemde bile Ermenilerin her türlü faaliyetlerine ve taflk›nl›klar›na
ra¤men Türk makamlar›n›n serinkanl› ve sab›rl› davrand›klar› görülmektedir.
Osmanl› Devleti’nin I. Dünya Savafl›’na girmesiyle birlikte Ermeni çeteleri, savafla giden ordular›n bofl b›rakt›¤› Do¤u Anadolu’da Müslüman ahaliye sald›rmaya, köylerini yak›p-y›kma¤a ve insanlar› öldürmeye bafllam›fllard›r. Ermenilerin
1915 fiubat’›nda Süleymanl› (Zeytun) kasabas›n› iflgal ederek Müslüman halka soyk›r›mda bulunmalar› sadece bir örnektir. Türk ordusu Çanakkale’de savafl›rken çok
say›da gönüllü Ermeni, Rus ordusunun yan›nda yer alm›fl ve Türk askerlerine arkadan sald›rm›flt›r. Osmanl› Devleti savafla girdikten sonra 1914 y›l› sonlar› ile 1915
y›l› bafllar›nda al›nan tedbirlerin yeterli olmad›¤› ve istenen tedbirlerin uygulanamad›¤› anlafl›lmaktad›r. Osmanl› Hükûmeti, Ermenileri silahland›r›p devlet aleyhinde k›flk›rtan ve teflkilatland›ran komiteleri da¤›tmak amac›yla 24 Nisan 1915 tarihînde vilayetlere ve mutasarr›fl›klara gizli bir tamim göndermifl ve Ermeni komite
merkezlerinin kapat›lmas›, evrak›na el konulmas› ve komite elebafllar›n›n tutuklanmas›n› istemifltir. Bu tamim üzerine 235 kifli tutuklanm›flt›r. Ermenilerin her y›l katliam günü olarak kutlad›klar›, günümüzde de Ermeni soyk›r›m›n›n y›ldönümü olarak kabul ettirmek istedikleri 24 Nisan’›n özelli¤i bu tutuklamalardan dolay›d›r.
S‹ZDEyapan kendi
Bir kaç cephede birden savafl hâlinde olan bir devletin rakipleriyle SIRA
ifl birli¤i
vatandafllar›n› ikaz etmesi nas›l bir düflünce tarz›n›n ürünü olabilir? Tart›fl›n›z.
5
Bu s›rada 3. Ordu Kumandan› olan Mahmut Kamil Pafla, olaylar›n önlenebilmesi için Ermenilerin baflka yerlere nakledilmelerini teklif etmifltir. Devlet her cepheS O R U bir savunde savafl hâlinde bulundu¤u için vuku bulacak bir ayaklanma herhangi
ma cephesinin güvenli¤ini ihlal edebilirdi. Bu konuda Ahmet ‹zzet Pafla da “Ermenilerin ayaklanma ve isyanda devam edecekleri ortaya ç›kt›¤›ndan,
için
D ‹ K K Ahükümet
T
göçe teflebbüs zorunluydu. Bu tedbirin büyük bir araziye yay›lmas›nda, çepeçevre
tehdit alt›nda bulunan bir memleket için mecburiyet vard›” demektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
114
Baflkumandan Vekili Enver Pafla 2 May›s 1915 tarihînde Dâhiliye Naz›r› Talat
Pafla’ya gönderdi¤i yaz›da Ermenilerin isyan ç›karamayacak flekilde da¤›t›lmalar›n›, uygulaman›n yaln›z isyan ç›kar›lan bölgelerdeki Ermenilere uygulanmas›n› istemifltir. Bu yaz›da Enver Pafla’n›n Ermenilerin isyanlar›n› sürdürebilmek için toplu
ve haz›r bir hâlde bulunduklar›n› söylemesi tehcirin kaç›n›lmaz oldu¤unu göstermektedir. 27 May›s 1915 tarihînde ç›kar›lan geçici bir kanunla asayifli bozan silahl› sald›rgan ve direniflçilerin tecavüz ve direniflleri s›ras›nda imha, casusluk ve vatana ihanet eden köy ve kasaba halk›n› baflka yerlere sevk ve iskan etme yetkileri
orduya devredilmifltir.
Üç maddeden oluflan kanun flöyledir:
1. Seferde ordu, kolordu, f›rka kumandanlar›, bunlar›n yard›mc›lar› ve ba¤›ms›z bölge komutanlar› halk taraf›ndan herhangi bir surette hükûmetin emirlerine ve ülkenin savunmas›na, güvenli¤i korumaya iliflkin uygulamalara
karfl› koymak, silahla sald›r› ve direnme görülürse hemen askerî kuvvetle
fliddetli biçimde cezaland›rmaya ve sald›r›y› bütünüyle yok etmeye yetkili ve
zorunludur.
2. Ordu ve ba¤›ms›z kolordu ve f›rka kumandanlar› askerî kurallara ayk›r› veya casusluk ve ihanetlerini hissettikleri köy ve kasabalar halk›n› ayr› veya
topluca di¤er yerlere sevk edilebilir ve yerlefltirebilirler.
3. Bu kanun yay›n tarihînden itibaren geçerlidir.
Ermeniler, kendilerine yap›lan uyar›lara ra¤men Van, Bitlis vilayetleriyle fiarkikarahisar (fiebinkarahisar) ve Amasya flehirlerinde ayaklanm›fllard›r. Bu ayaklanma
hükûmet ve ordu aleyhinde olmakla kalmay›p ayn› zamanda Türk ve Müslüman
ahaliye yönelikti. Askerlik ça¤›ndaki Ermenilerin ço¤u davete uymayarak saklanm›fl, bir k›sm› da orduya gittikten sonra silahlar›yla kaçarak köylerine dönmüfller
ve bütün eli silah tutanlar›n orduya kat›lmas›yla savunmas›z kalan halka sald›rarak
›rz, can ve mallar›na tecavüz etmifller, köy ve mahalleleri yak›p y›km›fllard›r.
Devlet savafl flartlar›na ra¤men sevkiyat›n düzen ve emniyet içinde yürümesi ve kafilelerin herhangi bir zarara u¤ramamas› için elindeki bütün imkânlar›
kullanm›flt›r.
Ermeni vatandafllar›n baflka yerlere nakledilmesi (tehcir), cephelerin güvenini
sarsacak bölgelerde uygulanm›flt›r. Bunlar, Kafkas ve ‹ran Cephesi’nin gerisinde
bulunan Erzurum, Bitlis ve Van bölgeleri ile Sina Cephesi gerisinde bulunan Mersin ve ‹skenderun bölgeleridir. Daha sonra isyan ç›karan ve Ermeni komitecilerine
yatakl›k yapan di¤er vilayetlerdeki Ermeniler de tehcire tabi tutulmufllard›r.
Kanunun ve daha sonras›ndaki talimatnamelerin uygulanmas›yla ilgili olarak
Osmanl› Devleti, Dâhiliye, Hariciye, Harbiye, Maliye ve Adalet Bakanl›klar› görevlendirmifltir. Muhacirin Komisyonu, ‹skân-› Aflâir ve Muhacirin Müdüriyeti ve Emval-i Metruke Komisyonlar› ile baz› mahallî komisyonlar oluflturulmufltur. Göç
eden Ermenilerin geride b›rakt›klar› eflyalar›n de¤eri hükûmetçe sahiplerine ödenece¤inden Emval-i Metruke’nin korunmas› ve sahipleri ad›na sat›lmas› ve yoksul
kad›nlarla askerî imalathanede çal›flanlar›n sevklerinin ertelenmesi hususunda, 10
Haziran 1915’te, 34 maddelik ikinci bir talimatname daha yay›mlanm›flt›r.
Ayr›ca, bu talimatname ile tehcire tabii tutulanlara ait içinde eflya bulunan binalar mühürlenip koruma alt›na al›nm›fl, sat›lmas› gerekli eflya ve hayvanlar sat›larak bedeli hak sahibine ödenmifl, göç edenlere ait emlak ve arazinin cinsi, miktar› ve k›ymeti belirlenerek kay›t alt›na al›nm›flt›r. Yürütülen tüm nakil olaylar›nda
devlet 115 milyon kurufl harcam›fl ayr›ca iafle bedeli olarak da 150 milyon kurufl
harcanmas› öngörülmüfltür. Bu s›rada tüm Ermenilerin sevk edilmedi¤i görülmek-
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
SIRA S‹ZDE
4. Ünite - Avrupa Dve‹ KTürkiye
K A T (1838-1918)
tedir. 4 A¤ustos 1915 tarihînde çeflitli mutasarr›fl›klara gönderilen
karar ile geride
SIRA S‹ZDE
kalan Katolik nüfus sevk edilmeyerek nüfuslar›n›n tespit edilmesi
‹syan
S Oistenmifltir.
R U
ç›karan Ermenilerin ço¤u Gregoryen mezhebinden oldu¤undan Osmanl› Devleti
isyan ç›karmayanlar› tehcire tabi tutmam›flt›r. Bunun yan› s›raAMAÇLARIMIZ
Protestan Ermenilerle, hasta ve kör olan Ermeniler de tehcire dahil edilmemifltir. D ‹ K K A T
N N
S‹ZDE
KSIRA
‹ Thakk›nda
A P
Osmanl› Ermeni vatandafllar›n›n yeniden yerlefltirilmeleriyle ilgili süreç
ayr›nt›l› bilgi için Bülent Bakar’›n “Ermeni Tehciri” (Atatürk Araflt›rma Merkezî Yay›n› Ankara
2009) adl› bilimsel çal›flmas›n› okuyabilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
N N
Göçe tabi tutulan Ermenileri gerek nakilleri s›ras›nda gerekse konaklama yerlerinde taciz etmeye kalk›flanlar›n divan-› harbe (s›k›yönetim mahkemesi) verilmeleK ‹ T A P
ri ve görevlerini suiistimal edenlerin hemen mahkemeye sevk edilmeleri kararlafl‹NTERNET
t›r›lm›flt›r. Nitekim göç s›ras›nda insanlara kötü davranan ve kafilelere sald›ranlar
hakk›nda takibatta bulunulmufltur. S›k›yönetim mahkemelerinde yarg›lanan yaklaTELEV‹ZYON
fl›k 1400 kifliden bir k›sm›n›n baflta idam olmak üzere çeflitli cezalara çarpt›r›lm›fl
MAKALE
olmalar› bu karar›n uyguland›¤›n› göstermektedir.
‹ N T E R N E Tyarg›lanmaErmeni vatandafllar›n yeniden yerlefltirilmeleri s›ras›nda ihmali görülenlerin
lar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgi için Ferudun Ata’n›n, “Tehcir Yarg›lamalar›na ‹statistiksel Bir
Bak›fl” (Atatürk Araflt›rma Merkezî Dergisi, XXI, Say› 62, 521-543 Ankara 2005) adl› makalesini okuyabilirsiniz. Makaleye www.atam.gov.tr/dergi adresindenMulaflabilirsiniz.
AKALE
Al›nan önlemler do¤rultusunda 700.000 civar›nda Ermeni, Suriye bölgesinde iskân edilmifltir. Göç s›ras›nda askerî ve ekonomik bak›mdan imkâns›zl›klar, iklim
flartlar›, salg›n hastal›klar nedeniyle çok say›da Ermeni hayat›n› kaybetmifltir. Ermeni çetelerinin göç kafilelerine sald›rd›klar› da görülmüfltür. Ermenilerin katliama tabi tutulduklar› yönündeki iddialar karfl›s›nda ‹stanbul’un iflgalinden sonra Bat›l›
devletler de bütün gayretlerine ra¤men böyle bir iddiay› do¤rulayacak bir belgeyi
ortaya koyamam›fllard›r. Hâlbuki Ruslarla birlikte hareket eden Ermenilerin 19141919 tarihlerinde bir milyondan fazla Türk’ü öldürdükleri ve türlü zulümlerde bulunduklar› belgelerde sabittir.
D ‹ K K A 115
T
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
MAKALE
‹NTERNET
MAKALE
116
Özet
Bu dönemde Avrupal› devletlerde zenginlik anlay›fl›,
toprak sahibi olmak düflüncesinden, de¤erli madenlere
sahip olmak düflüncesine dönüflmüfltür. Bu düflünce, ticaret yaparak bu de¤erleri kazanan ve flehirlerde yaflayan bir tüccarlar zümresinin, burjuvazinin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Avrupa toplumlar›nda meydana gelen de¤ifliklikler, büyük devletler aras›nda rekabetin
do¤mas›na yol açm›fl ve bunlar›n daha zengin olma arzular›n› da kamç›lam›flt›r. Ayr›ca, ticari hayat›n geliflmesi de¤erli madenlere olan ihtiyac› da artt›rm›flt›r.
Avrupa devletlerinde görülen geliflmeler, devletin siyasi oldu¤u kadar ekonomik bir yönünün oldu¤unu da
göstermifltir. Art›k bütün iktisadi güçler millilefltirilecek;
iç ticaret ve yerli endüstri gelifltirilecek; d›fl ticaret ülkenin ç›karlar›na uygun olarak yap›lacak; hatta elçiler yaln›z siyasi de¤il, iktisadi ve ticari iliflkileri de ustal›kla
yürütecek kiflilerden seçilecektir. Böylece devletin varl›¤›n›n devam›n›n yaln›z askerî güce de¤il, ekonomik
sa¤laml›¤a da ba¤l› oldu¤u görüflü kabul görecektir. Bu
görüfle ba¤l› olarak Avrupa’da yeni pazar ve ham madde kaynaklar›na duyulan ihtiyaç sebebiyle daha fazla
kazanmak ve bunun için her türlü yola baflvurmak düflüncesi ekonomik hayata hakim olmufltur. Yeni zenginlik kaynaklar› arayan bu düflüncedeki Avrupal› devletlerin, dünya ticaretinde tarihî transit yollar d›fl›nda
yeni yollar aramalar›, co¤rafi kefliflerin yap›lmas›n› da
sa¤lam›flt›r. Devletler aras› iliflkilerde temel hareket noktas› ticari kazanç ve ham madde ve pazar temini hâline
gelmifltir. Klasik devlet anlay›fllar› bu de¤iflime ayak uydurabildikleri ölçüde yaflamay› baflarm›fllard›r. De¤iflime uyum sa¤layamayan toplumlar ve devletler önce
sömürge olmufl, akabinde yok olup gitmifllerdir.
Sanayileflen Avrupal› büyük devletlerin, öteki k›talar
üzerinde gerek egemenliklerini kurarken ekonomik
flartlar ve istekler her zaman ön planda olmufltur. Baflka bir ifade ile Avrupa’da biriken sermaye fazlas›na yeni yat›r›m alanlar› bulma iste¤inin yan›nda ham madde
ihtiyac›n› karfl›lama iste¤i kadar üretim fazlas›na yeni
pazarlar bulma iste¤iyle oluflturulan büyük deniz güçleriyle yeni sömürgeler oluflturulmufltur.
19. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere, dünya ticaretinin %
50’sini elinde tutarken Fransa’n›n pay› ise sadece % 8
kadard›r. ‹ngiltere’nin bu tart›flmas›z üstünlü¤ü I. Dünya Savafl›’n›n bafllad›¤› tarihlerde de söz konusudur.
19. yüzy›lda bilim ve üretim tekniklerindeki geliflmeler
endüstri üretimini daha da h›zland›rarak artt›rm›flt›r. Siyasi birli¤ini 1870’de kurmas› dolay›s›yla sanayileflmesini geç gerçeklefltirmifl olan Almanya’n›n da ekonomik-siyasi mücadeleye kat›ld›¤› bu dönemde dünya ticaret hacmi bu tarihlere kadar düflünülemeyecek boyutlara ulaflm›flt›r. Bunda demir yolu ulafl›m› kadar yelkenli gemilerin yerini alan buharl› gemilerin pay› büyük olmufltur. Süveyfl ve Panama Kanallar›n›n aç›lmas›
da dünya ticaretine önemli bir ivme kazand›rm›flt›r. Bu
geliflmeler d›fl yat›r›mlar›n da h›zl› bir art›fl göstermesine yol açm›flt›r.
Avrupa’n›n endüstrileflmifl ülkeleri, kendi nüfus ve toprak büyüklü¤üyle orant›lanamayacak kadar büyük topraklar› sömürge yönetimleri alt›na sokmak suretiyle sanayileflmenin gere¤ini yerine getirmifllerdir. ‹ngiltere’nin
sömürge topraklar›, anavatan topraklar›n›n 94 kat› idi.
Fransa’n›n % 5’i; Almanya’n›n % 16’s› anavatan topraklar›yken geri kalan› koloni topraklar›d›r. 1914’te sömürgeci ülkeler d›fl›nda kalan dünyan›n % 68’i sömürge; %
11’i yar› sömürge topra¤› iken ba¤›ms›z devletlerin topraklar› ise sadece % 21’dir. Yine sömürgelerde yaflayan
nüfus % 60, yar› sömürgelerde yaflayan nüfus % 22, ba¤›ms›z devletlerde yaflayan nüfusun da % 18’lerde kalmas› dünyan›n yar›dan fazlas›n›n sömürülmekte oldu¤unu gözler önüne sermektedir.
Orta Do¤u’da zengin petrol yataklar›n›n bulunmas›yla
birlikte Osmanl› hakimiyetindeki bu yerlerde etkisini
art›rmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ‹ngiliz
politikas›n›n ana stratejisini oluflturmufltur. Bu ayn› zamanda geleneksel ‹ngiliz politikas› olan Hindistan yolunun güvenli¤i için de gerekli idi. Bütün Orta Do¤u’yu
içine alan bölgede büyük bir Arap Devleti’nin kurulmas› fikrini Araplara afl›layan ‹ngilizler, Rusya’n›n Akdeniz’e inmesi ihtimaline karfl› da Ermenileri Osmanl› Devleti’ne karfl› tahrik etmifllerdir.
Görüldü¤ü gibi ‹ngiltere’nin Osmanl› toprak bütünlü¤ünü savunur olmas›n›n as›l sebebi Hindistan ve Uzak
Do¤u’daki sömürgelerine giden yolun Osmanl› Devleti’nin elinde olmas› ve zengin Orta Do¤u co¤rafyas›n›
ele geçirmek istemesine dayanmakta idi. Osmanl› Devleti’nin ‹ngiltere için genifl bir pazar olmas› da ‹ngiliz
politikas›na yön veren di¤er bir husustur. ‹ngiltere’nin
takip etti¤i bu politika 20. yüzy›l bafllar›ndan itibaren
de¤iflmifltir. ‹ngiliz politikas›ndaki bu de¤iflikli¤in temel
sebebi yine emperyalist devletler aras›ndaki ç›kar çat›fl-
malar›d›r. Rusya bo¤azlara hakim olmak ve Akdeniz’e
inmek istemekteydi. Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun Balkanlar’da hakimiyet tesis etmek istemesi, yeni bir güç olarak kendisini gösteren Almanya’n›n Osmanl› Devleti’ndeki nüfuzunun artmas› ve özellikle Berlin-Ba¤dat demir yollar› projesi ile Basra Körfezi’ne inmek istemesi gibi sebeplerden dolay› Osmanl› Devleti’nin bütünlü¤ünü muhafaza etmek, ‹ngiliz menfaatleri
aç›s›ndan art›k anlams›z görünüyordu. 1877-1878 Osmanl›-Rus Harbi s›ras›nda Ruslar›n ‹skenderun Körfezi’ne kadar inmelerini önlemek gerekçesiyle K›br›s’a
yerleflen ‹ngiltere’yi buradan ç›karmak mümkün olamam›flt›r. ‹ngiltere benzer bir flekilde 1882 y›l›nda geçici
kayd›yla iflgal etti¤i M›s›r’dan da ç›kmam›flt›r.
Osmanl› askerleri I. Dünya Savafl› süresince sadece Çanakkale, Kafkasya, Irak ve Arabistan Cephelerinde savaflmam›fl, 1916 y›l›nda Ruslar›n Alman kuvvetlerine
karfl› yapt›klar› taarruzlardan s›k›nt›ya düflen Almanlar›n iste¤i üzerine 15. Türk Kolordusu 535 subay ve
32.018 askerle Galiçya’ya gönderilmifltir. Bir y›l sonunda bu cephedeki Türk askerînin say›s› 12.000’e düflmüfltür. Galiçya cephesinden baflka Romanya’n›n savafla girmesi ve Avusturya-Macaristan s›n›r›na sald›rmas›
üzerine General Falkenhayn komutas›nda oluflturulan
müttefik orduya kat›lmak üzere 6. Türk Kolordusu,
Dobruca bölgesine gönderilmifltir. Gerek Galiçya gerekse Dobruca Cephelerinde cereyan eden savafllarda
Türk askerleri imkânlar›n›n çok ilerisinde baflar›l› olmufltur. Bununla birlikte I. Dünya Savafl› süresince Osmanl› Devleti’nde silahalt›na al›nan üç milyondan fazla Türk askerînden 550.000’i cephelerde flehit düflmüfltür. 2.167.841 yaral›n›n, yar›ya yak›n› sakat kalm›flt›r.
103.731 kay›p ve 129.644 esir olmufltur. Esaret alt›nda
ölenlerle birlikte flehit say›s› 600.000 civar›ndad›r. 1927
nüfus say›mlar›nda Türkiye Cumhuriyeti’nin nüfusunun 13 milyon civar›nda oldu¤unu dikkate al›rsan›z Birinci Dünya Savafl› s›ras›ndaki kayb›n büyüklü¤ü kendili¤inden ortaya ç›kacakt›r.
117
118
1. Afla¤›dakilerden hangisi Sanayi ‹nk›lab›n›n sonuçlar›ndan de¤ildir?
a. Geliflmifl ülkelerin ham madde ihtiyac› artm›flt›r,
b. Geliflmifl ülkelerin pazar ihtiyac› artm›flt›r
c. Geliflmifl ülkelerin azgeliflmifl ülkelere demokrasi götürme
d. uluslararas› iliflkilerin temelini ticari iliflkiler oluflturmufltur
e. Sömürgecilik faaliyetleri büyük oranda azalm›flt›r.
2. Co¤rafi keflifler afla¤›dakilerden hangisi ile iliflkili
de¤ildir?
a. Amerika’n›n alt›n ve gümüflünün Avrupa’ya
getirilmesi
b. Dünya ticaretinin geçifl yollar› de¤iflmifltir,
c. Akdeniz dünya ticareti ve siyasetindeki belirleyicili¤ini kaybetmifltir
d. Osmanl› devletinin hakimiyet alan› dünya ticaretindeki önemini artt›rm›flt›r.
e. Uzak do¤unun ham madde kaynaklar›n›n geliflmifl ülkelerce sömürüsü mümkün hale gelmifltir.
3. Ermeni Tehciri karar› hangi tarihte al›nm›flt›r?
a. 24 Nisan 1915
b. 30 Ekim 1918
c. 15 May›s 1919
d. 18 Mart 1915
e. 27 May›s 1915
4. Osmanl› Devleti I. Dünya Savafl›’nda afla¤›daki Cephelerden hangisinde Rusya’ya karfl› savaflm›flt›r?
a. Filistin Cephesi
b. Galiçya Cephesi
c. Irak Cephesi
d. Kafkas Cephesi
e. Çanakkale Cephesi
5. I- Yunanistan
II- Bulgaristan
III- Almanya
IV- Avusturya-Macaristan
V- Fransa
Yukar›daki Devletlerden hangileri I. Dünya Savafl›’nda
Osmanl› Devleti’nin müttefikidir?
a. I ve II
b. I, III ve V
c. Yaln›zca III
d. II ve V
e. II, III ve IV
6. Afla¤›dakilerden hangisi sömürgecilik yar›fl›na en
son kat›lm›flt›r?
a. ‹ngiltere
b. Fransa,
c. Almanya
d. Hollanda
e. Rusya.
7. Osmanl› Devleti Afla¤›daki yerlerden hangisini I.
Dünya Savafl›’nda kaybetmifltir?
a. Kars
b. Ardahan
c. Batum
d. Arnavutluk
e. Irak
8. Ermeni Tehciri karar›n›n al›nmas›n› gerektiren koflullar afla¤›daki cephelerden hangisinde yaflananlardan
sonra oluflmufltur?
a. Kafkas
b. Çanakkale
c. Suriye-Filistin
d. Yemen-Hicaz
e. Irak
9. I- Orta Asya Türkleri ile birleflmek
II- Turan idealini gerçeklefltirmek
III- Ortado¤u petrollerini ele geçirmek
IV- Türkistan’a ulafl›p büyük bir Türk Devleti
kurmak
V- Ruslar› Kafkaslardan atmak
Yukar›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nin Kafkas
Cephesi’ni açma nedenlerinden biri de¤ildir?
a. I
b. II
c. III
d. IV
e. V
10. Mustafa Kemal Pafla afla¤›daki cephelerden hangisinde savaflmam›flt›r?
a. Kafkas cephesi
b. Suriye-Filistin cephesi
c. Kanal cephesi
d. Çanakkale cephesi
e. Sakarya muharebesi
119
Okuma Parças›
Çanakkale fiehitlerine
fiu Bo¤az harbi nedir? Var m› ki dünyada efli?
En kesif ordular›n yükleniyor dördü befli.
-Tepeden yol bularak geçmek için Marmara’yaKaç donanmayla sar›lm›fl ufac›k bir karaya.
Ne hayâs›zca tehaflflüd ki ufuklar kapal›!
Nerde-gösterdi¤i vahfletle ‘bu: bir Avrupal›’
Dedirir-Y›rt›c›, his yoksulu, s›rtlan kümesi,
Varsa gelmifl, aç›l›p mahbesi, yâhud kafesi!
Eski Dünya, yeni Dünya, bütün akvam-› befler,
Kayn›yor kum gibi, mahfler mi, hakikat mahfler.
Yedi iklimi cihan›n duruyor karfl›na da,
Avustralya’yla beraber bak›yorsun: Kanada!
Çehreler baflka, lisanlar, deriler rengârenk:
Sade bir hâdise var ortada: Vahfletler denk.
Kimi Hindû, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ...
Hani, tâuna da züldür bu rezil istilâ!
Ah o yirminci as›r yok mu, o mahlûk-i asil,
Ne kadar gözdesi mevcûd ise hakk›yle, sefil,
Kustu Mehmedci¤in aylarca durup karfl›s›na;
Döktü karn›ndaki esrâr› hayâs›zcas›na.
Maske y›rt›lmasa hâlâ bize âfetti o yüz...
Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yüzsüz.
Sonra mel’undaki tahribe müvekkel esbâb,
Öyle müdhifl ki: Eder her biri bir mülkü harâb.
Öteden sâikalar parçal›yor âfâk›;
Beriden zelzeleler kald›r›yor a’mâk›;
Bomba flimflekleri beyninden inip her siperin;
Sönüyor gö¤sünün üstünde o arslan neferin.
Yerin alt›nda cehennem gibi binlerce la¤am,
At›lan her la¤am›n yakt›¤›: Yüzlerce adam.
Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer;
O ne müdhifl tipidir: Savrulur enkaz-› befler...
Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak,
Boflan›r s›rtlara vâdilere, sa¤nak sa¤nak.
Saç›yor z›rha bürünmüfl de o nâmerd eller,
Y›ld›r›m yayl›m› tûfanlar, alevden seller.
Veriyor yang›n›, durmufl da aç›k sinelere,
Sürü hâlinde gezerken say›s›z teyyâre.
Top tüfekten daha s›k, gülle ya¤an mermiler...
Kahraman orduyu seyret ki bu tehdide güler!
Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasm›ndan;
Al›n›r kal’â m› gö¤sündeki kat kat iman?
Hangi kuvvet onu, hâflâ, edecek kahr›na râm?
Çünkü te’sis-i ‹lahi o metin istihkâm.
Sar›l›r, indirilir mevki-i müstahkemler,
Beflerin azmini tevkif edemez sun’-i befler;
Bu gö¤üslerse Hudâ’n›n ebedi serhaddi;
‘O benim sun’-i bedi’im, onu çi¤netme’ dedi.
As›m’›n nesli...diyordum ya...nesilmifl gerçek:
‹flte çi¤netmedi nâmusunu, çi¤netmiyecek.
fiühedâ gövdesi, bir baksana, da¤lar, tafllar...
O, rükû olmasa, dünyâda e¤ilmez bafllar,
Vurulup tertemiz aln›ndan, uzanm›fl yat›yor,
Bir hilâl u¤runa, yâ Rab, ne günefller bat›yor!
Ey, bu topraklar için topra¤a düflmüfl asker!
Gökten ecdâd inerek öpse o pâk aln› de¤er.
Ne büyüksün ki kan›n kurtar›yor tevhidi...
Bedr’in arslanlar› ancak, bu kadar flanl› idi.
Sana dar gelmiyecek makberi kimler kazs›n?
‘Gömelim gel seni tarihe’ desem, s›¤mazs›n.
Herc ü merc etti¤in edvâra da yetmez o kitâb...
Seni ancak ebediyyetler eder istiâb.
‘Bu, tafl›nd›r’ diyerek Kâ’be’yi diksem bafl›na;
Ruhumun vahyini duysam da geçirsem tafl›na;
Sonra gök kubbeyi alsam da, ridâ nam›yle,
Kanayan lâhdine çeksem bütün ecrâm›yle;
Mor bulutlarla aç›k türbene çatsam da tavan,
Yedi kandilli Süreyyâ’y› uzatsam oradan;
Sen bu âvizenin alt›nda, bürünmüfl kan›na,
Uzan›rken, gece mehtâb› getirsem yan›na,
Türbedâr›n gibi tâ fecre kadar bekletsem;
Gündüzün fecr ile âvizeni lebriz etsem;
Tüllenen ma¤ribi, akflamlar› sarsam yarana...
Yine bir fley yapabildim diyemem hât›rana.
Sen ki, son ehl-i salibin k›rarak savletini,
fiark›n en sevgili sultân› Salâhaddin’i,
K›l›ç Arslan gibi iclâline ettin hayran...
Sen ki, ‹slam’› kuflatm›fl, bo¤uyorken hüsran,
O demir çenberi gö¤sünde k›r›p parçalad›n;
Sen ki, rûhunla beraber gezer ecrâm› ad›n;
Sen ki, a’sâra gömülsen taflacaks›n...Heyhât,
Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihât...
Ey flehid o¤lu flehid, isteme benden makber,
Sana â¤ûflunu açm›fl duruyor Peygamber.
Mehmed Akif Ersoy.
Kaynak: Mehmed Ertu¤rul Düzda¤’›n Mehmed Âkif
Hakk›nda Araflt›rmalar, (Marmara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi Vakf›-Mehmed Âkif Araflt›rmalar› Merkezî
Yay›n›, ‹stanbul 1987) adl› kitab›ndan al›nm›flt›r.
120
1. e
S›ra Sizde 1
Osmanl› Devleti iktisadi ve siyasi hayat›n birbiriyle kaynaflt›¤› bu anlay›fl de¤iflimi sürecinde yer alamam›flt›r.
Zira felsefesinin temelinde “insan› yaflat ki devlet yaflas›n’’ ilkesini koyan bir devletin gündeminde s›rf ekonomik geliflme ad›na baflka insanlar›n eme¤ini, de¤erini
sömürmek yer alamazd›. Osmanl› Devleti kurulufl günlerinden itibaren idaresi alt›na ald›¤› her yerde toplad›¤› vergi gelirinden daha fazla yat›r›m yapmas›yla gündem olmufl bir siyasi yap›d›r. ‹daresi alt›na ald›¤› topraklardaki insanlar›n dinine, diline/kültürüne, yaflam
biçimine müdahale etmeden, farkl›l›klar› zenginlik olarak de¤erlendiren bir anlay›fl sürdürmüfltür. Ekonomiyi
her fleyin temeline koyan bir anlay›fla sahip olmad›¤›
için önce ekonomik olarak çöküfl yaflam›fl, d›fl borçlar›n
zorlamas›yla ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybetmifltir. Birinci Dünya Savafl›’n›n sonunda da siyasi ömrünü tamamlayarak tarih sahnesindeki yerini alm›flt›r.
2. d
3. e
4. d
5. e
6. c
7. e
8. a
9. c
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sömürgecilikten Dünya Savafl›na Avrupa’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sömürgecilikten Dünya Savafl›na Avrupa’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Çöküflü: I. Dünya Savafl›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Çöküflü: I. Dünya Savafl›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Emperyalist Rekabet Ve Ç›kar Çat›flmalar› I. Dünya Savafl›’nda Cepheler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Emperyalist Rekabet Ve Ç›kar Çat›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cepheler” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›nz yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cepheler” konusunu yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde 2
Böyle bir ticaret iliflkileri zemininde Osmanl› Devleti’nde sanayinin geliflmesi, ülke ekonomisine katk› sa¤lamas› mümkün olamaz. Devleti yönetenlerin önceli¤i
ekonomik olmaktan çok siyasidir.
Osmanl› yöneticileri XIX. asr›n ilk yar›s›nda önceki askerî baflar›s›zl›klar›n sonucunda Rusya ve ‹ngiltere gibi
iki önemli rakibinin karfl›s›nda zor durumdayd›. Ancak
M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’n›n isyan› s›ras›nda çaresiz
kal›p Rusya ve ‹ngiltere’den yard›m istemek durumunda kalacakt›r. Ekonomik kapitülasyonlar verilmifltir. Ancak bunun karfl›l›¤›nda devletin kurtar›ld›¤›na inan›lmaktad›r. ‹ngiltere’ye verilen tavizler karfl›s›nda Türkiye’de sanayinin geliflebilmesi, tüccar kesimi oluflmas›
ve ayakta kalmas› mümkün görünmemektedir.
S›ra Sizde 3
Sar›kam›fl da¤lar›na kardan yap›lm›fl bu heykeller “Karda Açan Çiçekler” ad› verilen bu çal›flma Sar›kam›fl’ta
hayat›n› kaybeden Osmanl› askerlerini simgelemektedir. Sar›kam›fl Harekât›’nda olumsuz iklim flartlar›n›n
yan› s›ra yetersiz g›da, giyim flartlar› ve zamana uymayan planlar dolay›s›yla Osmanl› askerlerinin ço¤u silah
atmadan donarak ölmüfllerdi. Enver Pafla cephe komutan›n›n olumsuz tavr›na karfl›n onu azlederek harekât›
kendisi yönetmifl, komuta etti¤i birliklerin bir k›sm› Sar›kam›fl önlerine kadar ulaflabilmiflse de Ruslar› iki taraftan kuflatacak harekat› yapmak mümkün olmam›flt›r.
Bölgedeki askerî varl›¤›n bu çok riskli plan çerçevesinde erimesi baharda Rus kuvvetlerinin hemen hiçbir engelle karfl›laflmadan Anadolu içlerine ilerlemesine sebep olacakt›r.
S›ra Sizde 4
Churchill’e göre, bo¤azlara giriflilecek bir harekâtla, ‹stanbul Müttefiklerin kontrolü alt›na girecek, Asya Türkiye’sindeki kuvvetlerin Avrupa cephesinde faaliyet
gösteren kuvvetlerle ba¤lant›s› kesilecek ve böylece
Kafkas Cephesi’nde bulunan Rus kuvvetlerinin yükü
hafifletilerek Osmanl› Devleti bar›fl yapmaya mecbur
edilecekti. Ayr›ca, henüz savafla girmemifl Balkan Devletleri de Müttefik Devletler saf›na çekilebilecekti. Osmanl› Devleti’nin Almanya yan›nda savafla kat›lmas›yla
zor durumda kalan ‹ngiltere ve Fransa, Rusya ile do¤rudan temasa geçip savafl güçlerini art›rmak, Osmanl›
Devleti’nin Süveyfl Kanal› ve Hint Yolu üzerindeki bask›s›n› kald›rmak, ayr›ca Orta Avrupa’ya s›zan AlmanAvusturya ordular›n› arkadan çevirebilmek için bu harekât› gerekli görmüfllerdi. Dolay›s›yla, Almanya karfl›s›nda bunalan Çarl›k Rusya’s›n›n savafl gücünü takviye
etmek amac›yla ulaflt›r›lmak istenen yard›m yine bo¤azlardan yap›labilecekti.
Bo¤azlardan geçecek itilaf güçleri do¤rudan Osmanl›
Devleti’nin baflkenti olan ‹stanbul’a ulaflarak ele geçireceklerdir. Böylece Osmanl› Devleti savafltan çekilmifl
olacak, iki atefl aras›nda kalacak Almanya’da k›sa sürede teslim olacakt›. Dolay›s›yla ‹tilaf Devletlerinin çok
yönlü planlar›n›n daha bafltan yar›m kalmas›na sebep
olan Çanakkale Cephesi savafl›n uzamas›na ve kayb›n
artmas›na yol açt›¤› için bar›fl görüflmeleri s›ras›nda
Türkler ayr›ca cezaland›r›lmak istenmifltir.
121
S›ra Sizde 5
Yirminci yüzy›l›n bafl›nda böyle bir durumda yap›lan
uygulamalar›n en hafifi bu unsurlar› toplama kamplar›na almakt›r. Osmanl› Devleti, Çanakkale Kara Muharebeleri s›ras›nda do¤uda Ruslara yol göstericilik yapan,
komitalar›yla savunmas›z halka fliddet uygulayan Ermeni vatandafllar› ve çetelerinin sald›r›s›na da maruz kalm›flt›r. Çetelere destek olmamalar› için bu vatandafllar›
ülkenin cephelerden uzak baflka bir vilayetine gönderip orada iskan etmek son derece insani bir yaklafl›md›r. B›rakt›klar› eflyalar›n güvence alt›na al›nmas›, gittikleri yerlerde temel ihtiyaçlar›n›n yine devlet taraf›ndan
karfl›lanmas› önemli bir husustur. Söz konusu nakil s›ras›nda görevini ihmal edenlerin cezaland›r›lm›fl olmas›
devletin yapt›¤› ifllemin do¤rulu¤una inand›¤›n› ve samimiyetini gösterir mahiyettedir. Elbette ki nakil vas›talar› yetersizdir. Savafl flartlar› dolay›s›yla emniyet her
yerde yeterli de¤ildir. Yiyecek, içecek imkânlar› k›s›tl›d›r. Böyle bir zamanda bu ifllem yap›lmasa iyi olurdu
denilebilir. Ancak devleti o uygulamaya mecbur eden
davran›fllar› da dikkate alarak de¤erlendirme yapmak
gerekir.
122
Akda¤, Mustafa Türkiye’nin ‹ktisadi ve ‹çtimai Tarihî, C. II, (1453-1559), Ankara 1999.
Armao¤lu, Fahir 19. Yüzy›l Siyasi Tarihî, (17891914), Ankara, 1997.
Armao¤lu, Fahir 20. Yüzy›l Siyasi Tarihî (1914-1980)
Ankara 1992.
Armao¤lu, Fahir “Çanakkale Muharebelerinin Rusya
Üzerindeki Etkileri”, Çanakkale Muharebeleri Sebep ve Sonuçlar› Uluslararas› Sempozyumu, Çanakkale, 14-17 Mart, 1990, Ankara 1993.
Atefl, Toktam›fl Siyasal Tarih, ‹stanbul 1994.
Aydemir, fievket Süreyya Tek Adam, Mustafa Kemal,
C. I, 1881-1919, ‹stanbul 1976.
Bayur Hikmet, XX. Yüzy›lda Türklü¤ün Acun Siyasas›
Üzerindeki Etkileri, Ankara 1989.
(Bilsel), M.Cemil, Lozan, C. I, ‹stanbul 1933.
Cem ‹smail, Türkiye’de Geri Kalm›fll›¤›n Tarihî,
5.Bask›. ‹stanbul 1975.
Collas, Bernard Camille 1864’te Türkiye Tanzimat
Sonras› Düzenlemeler ve Kapitülasyonlar›n
Tam Metni, (Çev. Teoman Tunçdo¤an), Ankara
2005.
Çelik Hacer, “Ermeni Tehciri ve Tehcirden Dönen Ermenilerin ‹skân Sorunu”, Ça¤dafl Türkiye Tarihî
Araflt›rmalar› Dergisi, VII/16-17, Bahar-Güz
2008.
Darkot Besim, “Çanakkale Muharebeleri”, ‹slâm Ansiklopedisi, C. III, ‹stanbul, MEB, 1988.
Dumont, Paul, Mustafa Kemal Atatürk, (Çev. Zeki Çelikkol), Ankara 1993.
Eraslan, Cezmi “I. Dünya Savafl› ve Türkiye”, Türkler,
Yeni Türkiye Yay›nlar›, C. XIII, Ankara 2002, s. 339360.
Ercan, Yavuz “Bloklar aras› Çat›flmalarda Osmanl› Devleti Topraklar›n›n Stratejik Önemi”, Beflinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, De¤iflen Dünya Dengeleri ‹çinde Askerî ve Stratejik Aç›dan Türkiye (2325 Ekim 1995-‹stanbul), Ankara, Gn. Kur. Bflk. Yay.
1996,
Fromk›n Dav›d, Bar›fla Son Veren Bar›fl, Modern Ortado¤u Nas›l Yarat›ld›?, 1914-1922, (Çeviren:
Mehmet Harmanc›), ‹stanbul 1989.
Genç, Mehmet Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Devlet
ve Ekonomi, ‹stanbul 2000.
Kabacal› Alpay, Yak›n Tarihîmizden Büyük Dönemeçler, ‹stanbul 1995.
Kandemir, Feridun, Medine Müdafaas›, Peygamberimizin Gölgesinde Son Türkler, ‹stanbul 1991.
Karabekir Kâz›m, Birinci Cihan Harbine Neden Girdik ? C.I, ‹stanbul 1994.
Karabekir, Kâz›m, Birinci Cihan Harbini Nas›l ‹dare
Ettik, C. III-IV, ‹stanbul 1994.
Kelefly›lmaz Vahdet, “Çanakkale Muharebeleri Hakk›nda Bir Rapor ve Bir De¤erlendirme”, Atatürk Araflt›rma Merkezî Dergisi, C. XV, S. 43 (Mart, 1999).
Kennedy Paul, Büyük Güçlerin Yükselifl ve Çöküflleri, (Çeviren Birtane Karanakç›) Ankara, 1990.
K›c›man, N. Kâflif Medine Müdafaas›, ‹stanbul 1972.
Kocabaflo¤lu, Uygur “Do¤u Sorunu Çevresinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri”, Tarihî Geliflmeler ‹çinde Türkiye’nin Sorunlar› Sempozyumu (DünBugün-Yar›n), Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 8-9
Mart, 1990, Ankara, 1992.
Kocatürk Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düflünceleri,
Ankara, 1999.
Kodaman Bayram, “1876-1920 Aras› Osmanl› Siyasi Tarihî”, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slâm Tarihî,
C. XII, ‹stanbul, 1993.
Kohn, Hans Panislavizm ve Rus Milliyetçili¤i, (Çeviren. A¤ah Oktay Güner), Ankara, 1991.
Kressenstein Kres Von, “Sina Çölünde Türkler”, (Çeviren. Osman Öndefl), Hayat Tarih Mecmuas›, C.
IX, S. 9 (Ekim, 1966).
Kütüko¤lu, Mübahat S. Osmanl›-‹ngiliz ‹ktisadi Münasebetleri, C. II, (1838-1850), ‹stanbul, 1976.
Kurat, Akdes Nimet Türk-‹ngiliz Münasebetlerinin
Bafllang›c› ve Geliflmesi (1553-1610), Ankara
1953.
Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990.
Kurflun, Zekeriya, “Çanakkale Muharebeleri”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, C. VIII, ‹stanbul, 1993.
Külünk, Mehmet Emin, Kapitülasyonlar›n Kald›r›lmas› (1914), ‹stanbul, 2011.
Kürkçüo¤lu, Ömer, Türk-‹ngiliz ‹liflkileri (19191926) Ankara, 1978,
Kürkçüo¤lu, Ömer, Osmanl› Devleti’ne Karfl› Arap
Ba¤›ms›zl›k Hareketi (1908-1918), Ankara, 1982.
Lord K›nross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Do¤uflu,
(Terc. Necdet Sander), ‹stanbul, 1990.
Mevlanzade R›fat, Türkiye ‹nk›lâb›n›n ‹çyüzü, (Haz›rlayan Metin Has›rc›), ‹stanbul, 1993.
Onay, Yaflar, Bat›’ya Direnen Devlet Rusya, Rus Devlet Gelene¤i ve Kutsal Devletin Meflruiyeti, 1.
Bask›, ‹stanbul, 2008.
Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹stanbul, 2006.
Ö¤ün, Tuncay, “Kafkas Cephesinde Kader An›. Sar›kam›fl Harekât› ve Sonuçlar›”, Türkler, C. XIII, Ankara, 2002, s.401-406.
Özkan Salih, “Tehcir Harici Tutulan Ermeniler”, Perspectives on Ottoman Studies, (Ed. Ekrem Causevic ve di¤erleri), Berlin 2008, s. 189-207.
Palmer, Alan, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Son Üç Yüz
Y›l Bir Çöküflün Yeni Tarihî, (Çev. Belk›s Çorakç› Diflbudak), 2. Bask›, Ankara, 1992.
Soy, H.Bayram, “II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdülhamid”, Türkler, C. XIII, Ankara, 2002.
Sabis, Ali ‹hsan, Birinci Dünya Harbi, C. II, Ankara,
1951.
Said Halim Pafla, Buhranlar›m›z ve Son Eserleri, (Haz›rlayan. M. Ertu¤rul Düzda¤), ‹stanbul, 1991.
Sander, Oral, Siyasi Tarih, ‹lkça¤lardan 1918’e, Ankara, 1997.
Sanders Liman Von, Türkiye’de Befl Y›l, (Çeviren. M.
fievki Yazman), ‹stanbul, 1968.
Sar›nay, Yusuf “24 Nisan 1915 Ermeni Tutuklamalar›”,
Cumhuriyet Tarihî Araflt›rmalar› Dergisi, Y›l: 2,
S. 4, Güz 2006, s. 23-38.
Selçuk, Mustafa “Çanakkale Savafllar› S›ras›nda Osmanl› Hükümeti’ni Ve Padiflah› ‹stanbul’dan Tafl›ma Planlar›”, Atatürk Araflt›rma Merkezî Dergisi, Say› 70,
Cilt: XXIV, Mart, 2008.
Süslü, Azmi “Çanakkale Savafllar› Ve Önemi”, Atatürk
Araflt›rma Merkezî Dergisi, C. VII, S. 20, (Mart,
1991).
fiakir Ziya, Yak›n Tarihîn Üç Büyük Adam›: Talat,
Enver, Cemal Paflalar, ‹stanbul, 1943.
Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar,
C. I, Ankara, 1993.
Turan, Mustafa, “Birinci Dünya Savafl›na Giden Yolda
Osmanl› Devletinin Tasfiyesi”. G.Ü. Gazi E¤itim
Fakültesi Dergisi, C. XXIX/Özel Say›-II,
Turan, Mustafa “18 Mart Çanakkale Zaferi ve Türk ‹stiklal Harbi”, Türk Tarihçili¤i ve Prof. Dr. Ayd›n Taneri Arma¤an›, Ankara, 1998.
Turan, Mustafa “20. Yüzy›l Bafllar›nda Osmanl› D›fl Politikas›nda Orta Do¤u’nun Önemi ve Hicaz Demir
yolu’na Dair Bir Belge”, Türkiye Sosyal Araflt›rmalar Dergisi, 1997, S. 3.
123
Tütüncü, Mehmet “Çanakkale Muharebelerinin Osmanl› Devleti Ve D›fl Dünya Bak›m›ndan Sonuçlar›”, Milli Kültür, S. 82, (Mart, 1991).
Uzman, Nasrullah “I. Dünya Savafl› Öncesinde Osmanl›
Devleti ve Rusya’n›n Yak›nlaflma Çabalar›”, II. Uluslararas› Kafkasya Tarih Sempozyumu, Kars
2009, s. 391-400.
Wallach, Jehuda L Bir Askerî Yard›m›n Anatomisi,
(Çeviren. Fahri Çeliker) Ankara 1985.
Y›lmaz Veli, 1. Dünya Harbi’nde Türk-Alman ‹ttifak› ve Askerî Yard›mlar, ‹stanbul 1993.
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Mondros Mütarekesi’nin Osmanl› Devleti ve Türk milletinin varl›¤› için nas›l
bir tehlike oluflturdu¤unu aç›klayabilecek,
Asker ve sivil Türk milletinin ülkenin dört bir yan›nda bu tehlikeye karfl› ne
tür tedbirler ald›¤›n› aç›klayabilecek,
Mustafa Kemal Pafla ve Millî Mücadele önderlerinin Mücadeleyi dünyaya duyururken hangi demokratik esaslardan hareket etti¤ini aç›klayabilecek,
Türk ‹stiklal Harbi’nin safhalar›n› takip edecek ve verdi¤i lojistik destek ile
milletin fedakarl›¤›n›n s›n›rlar›n› ay›rt edebilecek bilgi ve becerilere sahip
olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• ‹stiklal Harbi
• Muhafaza-i Hukuk
• Kongre ‹dareleri
• Kuva-y› Milliye
• Tekalif-i Milliye
‹çindekiler
Mondros’tan
Lozan’a Türkiye
• fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA
KONMASI:MONDROS
MÜTAREKES‹
• TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE
‹fiGALLERE TEPK‹S‹: M‹LLÎ
TEfiK‹LATLANMALAR
• M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A
ÇIKIfiI, TEfiK‹LATLANMA VE
KONGRELER
• ASKERÎ GEL‹fiMELER
Mondros’tan
Lozan’a Türkiye
fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA KONMASI:
MONDROS MÜTAREKES‹
Önceki bölümlerde anlat›ld›¤› üzere, I. Dünya Savafl›, emperyalist güçlerin nüfuz
mücadelesi oldu¤u kadar, hedefteki ülkelerin de adeta var olma veya yok olmama mücadelesi idi. Var olma mücadelesi içinde bulunanlar›n bafl›nda ise flüphesiz Osmanl› Devleti geliyordu. Ancak Osmanl› Devleti hakk›ndaki hüküm bir as›r
önce 1815’te verilmifl ve Osmanl›ya “Hasta Adam!” teflhisi konmufltu. Büyük devletler taraf›ndan “Hasta Adam”›n miras›n› paylaflmak konusu ise “fiark Meselesi”
olarak adland›r›lm›flt›. Osmanl› aç›s›ndan I. Dünya Savafl›’n› sonland›ran Mondros Mütarekesi (Ateflkes antlaflmas›) bir nevi fiark Meselesi’nin gerçekleflmesi
anlam›na geliyordu.
Mütareke Hükümleri ve Uygulama: Osmanl› Devleti’nin
Fiilen Bitirilifli
Mondros Mütarekesi, Rauf Bey (Orbay) baflkanl›¤›ndaki Osmanl› heyeti ile ‹tilaf
Devletleri ad›na Akdeniz Filosu Komutan› ‹ngiliz Amiral Calthorphe aras›nda 30
Ekim 1918’de imzaland›. Ateflkes metni, 25 maddeden ibaret olup çok a¤›r flartlar tafl›yordu. Buna göre; ‹tilaf Devletleri, Çanakkale ve ‹stanbul Bo¤azlar›yla Toros tünellerini iflgal edecekti (md:1,10). Osmanl› sular› ve Karadeniz’de bulunan
torpiller gösterilecek ve temizlenecekti (md:2,3). ‹tilaf Devletleri’ne mensup savafl esirleri ve Ermeni esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Osmanl›
Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mühimmat teslim edilecek, küçük gemiler d›fl›nda donanma ‹tilaf Devletleri gözetimine b›rak›lacakt› (md:5,6). Kuzeybat› ‹ran ve Kafkasya’daki Osmanl› kuvvetleri savafltan önceki s›n›rlara çekilecek,
güneydeki ateflkes s›n›rlar› d›fl›ndaki Osmanl› kuvvetleri derhal ‹tilaf kuvvetlerine teslim edilecek (md:11,16, 17) ve bütün haberleflme a¤› ‹tilaf memurlar›n›n
kontrolüne b›rak›lacakt› (md:12). Antlaflman›n en a¤›r maddesi ise ‹tilaf Devletleri’ne “güvenli¤i tehdit edecek bir durum ortaya ç›kt›¤›nda” ülkenin diledi¤i yörelerini iflgal imkân› tan›yan ve Osmanl› Devleti’nin hükümranl›k hakk›n› fiilen
bitiren yedinci maddesi idi.
Öte yandan, 24. maddeye göre; 6 vilayette kar›fl›kl›k ç›kt›¤› takdirde bu vilayetlerin herhangi bir k›sm› iflgal edilebilecekti. Asl›nda bu maddenin arkas›nda “fiark
Meselesi”nin hedeflerinden biri olarak ‹tilaf Devletleri’nin Do¤u Anadolu bölgesin-
Vilayat-› Sitte: Osmanl›
dönemi idari taksimat›nda
Van, Elaz›¤, Diyarbak›r,
Erzurum, Sivas ve Bitlis,
vilayetleri;günümüzde Do¤u
ve Güneydo¤u Anadolu’nun
hemen tamam›n› içine alan
k›s›m.
126
de bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl› bulunuyordu. Nitekim ateflkesin ‹ngilizce metninde söz konusu 6 vilayetten alt› Ermeni Vilayeti olarak bahsedilmiflti.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Söz konusu SIRA
maddelerden
oluflan bir duruma raz› olan bir devletin fiilen var oldu¤u düflüS‹ZDE
nülebilir mi? tart›fl›n›z.
Aç›kça Danlafl›laca¤›
üzere, Osmanl› Devleti savafl sonras›nda bir taraf ve bir
devlet olarak görünmesine ra¤men Mütareke hükümlerine göre, fiilen devlet olU
S O R kaybetmifl
ma özelliklerini
yani yok say›lm›fl durumdad›r. E¤er ‹tilaf Devletleri
gerekli gördükleri vakit, istedikleri yerleri iflgal edebilme hakk›na sahip ise o
devletin elinden
yani kendini savunma kudreti al›nm›fl, haberleflmesine
D ‹ K K Aordusu
T
el konulmufl, ekonomisi denetim alt›na al›nm›fl ise art›k o devletin hükümranl›k
hakk›ndan yani bir devlet olmas›ndan bahsedilemez. ‹flte Mütareke ile Osmanl›
SIRA S‹ZDE
Devleti’nin hukuki durumu ve içinde bulundu¤u fiilî durum bu idi. Türk milleti flimdiye kadar tarihinde görmedi¤i flekilde devletsiz ve vatans›z b›rak›lma ile
AMAÇLARIMIZ
karfl› karfl›yayd›.
Nitekim mütareke sonras› iflgaller bafllad›. Asl›nda bu iflgaller daha önce de
bahsedildi¤i gibi, savafl s›ras›nda yap›lan gizli antlaflmalar›n da bir bak›ma uygulaK ‹ T anlam›
A P
maya konmas›
tafl›yordu. 400.000 kiflilik Osmanl› Ordusu, baflta Mustafa
Kemal Pafla olmak üzere baz› paflalar›n karfl› ç›kmas›na ra¤men 50.000’e indirildi.
Önce ‹ngilizler, Musul ve ‹skenderun’u iflgal ettiler, Bo¤azlar ve ‹stanbul’a ‹tilaf doELEV‹ZYON
nanmalar› Tdemir
att›. K›sa sürede iflgaller geniflledi. ‹ngilizler; Batum, Kars, Antep,
Marafl, Hatay ve Konya’y›, Frans›zlar; Dörtyol, Adana, Mersin ve Afyonkarahisar istasyonunu, ‹talyanlar ise; Antalya, Burdur, Mu¤la, Marmaris, Bodrum, Fethiye ve
Konya istasyonunu
‹ N T E R N E T iflgal ettiler.
Daha önce 1915 Londra ve 1917 St. Jean de Maurienne gizli antlaflmalar›yla
‹talyanlara vaat edilen ‹zmir ve Menderes’in kuzey k›s›mlar›na Yunanlar›n ç›kar›lma hesaplar› bafllad›. Yunan Baflbakan› Venizelos da 18 Ocak 1919’da Paris’te
toplanan Bar›fl Konferans›’nda Wilson Prensiplerine dayanarak Bat› Anadolu’nun
Yunanistan’a verilmesini istedi. Amerika, ‹ngiltere ve Fransa 6 May›s’ta Yunanistan’›n bu iste¤ini kabul ettiler. Öyle anlafl›l›yor ki, o günlerde ‹tilaf politikas›na
yön veren ‹ngiltere, kendi menfaatinin de bir gere¤i olarak Do¤u Akdeniz’de
güçlü bir ‹talya istemedi¤inden Yunanlar› tercih ediyordu. ‹talya’n›n karfl› ç›kmas› sonucu de¤ifltirmedi ve 15 May›s 1919’da arkalar›nda ‹ngiliz ve Frans›z deste¤i oldu¤u hâlde Yunan kuvvetleri ‹zmir’e ç›kt›. ‹zmir Metropoliti Hrisostomos
elinde büyük bir haçla Yunan komutan ve askerlerini kutsad› ve onlar› Türk kan› dökmeye ça¤›rd›. Ancak Türk halk› bu iflgale büyük tepki gösterdi. Gazeteci
Osman Nevres (Hasan Tahsin) taraf›ndan s›k›lan ilk kurflundan sonra benzer direnifller devam etti. Bu direnifller karfl›s›nda panik yaflayan Yunan iflgal kuvvetleri ‹zmir’de asker- sivil, çoluk çocuk demeden katliama giriflti. Osmanl› vatandafl›
Rum ve Ermeniler’in büyük bir bölümü de iflgallere alk›fl tuttu. Daha düne kadar,
as›rlar süren Osmanl›-Türk idaresinde varl›klar›n› ve kimliklerini koruyagelen
Yunanlar›n Anadolu’daki Türk varl›¤›na kast eden ve günden güne iç k›s›mlara
yay›larak katliama dönüflen iflgal hareketleri bütün yurtta büyük bir üzüntü ve infial yaratt›. ‹tilaf Devletleri sözde ateflkes antlaflmas›n›n hükümlerini uygulad›klar›n› söyleseler de asl›nda gerçek hedef, fiark meselesi yani Anadolu’da Türk siya-
N N
127
5. Ünite - Mondros’tan Lozan’a Türkiye
si hâkimiyetine son vermek idi. ‹zmir’in iflgali bu gerçe¤i bütün ç›plakl›¤› ile ortaya seriyordu. Mütareke ve sonras› bafllayan iflgaller özellikle ‹zmir’in iflgali,
Türk düflmanlar›n› ümitlendirirken, Türk milletinin ba¤›ms›z yaflama ve millî mücadele azmini kamç›lad›.
Foto¤raf 5.1
Mütareke döneminin
padiflah› ve
sadrazam› da
mütareke sonras›nda
elde edilecek ‹ngiliz
dostlu¤undan
ümitliydiler.
S. Mehmed
Vahidüddin H.1341
M. 1918-1922
55x65 Tuval/Ya¤l›
Boya
Ahmet ‹zzet Furgaç
Siyasi ve Askerî fiahsiyetlerin Mütarekeye Bak›fl›
Mondros Mütarekesi, asl›nda bir çaresizlik ve teslimiyetin ifadesi idi. Osmanl›
devlet adamlar› mütareke flartlar›n› çok a¤›r bulsalar da kendilerine göre baz› teselliler ar›yorlard›. Osmanl› Devleti ad›na antlaflmay› imzalayan Rauf Bey (Orbay), antlaflma s›ras›nda ve sonraki geliflmeler için ‹ngiliz Amiraline çok fazla
güvenmiflti. Sadrazam ‹zzet Pafla, mütarekenin imzalanmas›ndan sonra memnuniyet ifadelerini hem delegelere hem de Amiral Calthorpe’a gönderdi¤i telgrafta bildirdi.
Nitekim Padiflah Vahdettin de mütarekenin metnini ö¤rendi¤i zaman: “fiartlar›n
çok a¤›r olmas›na ra¤men kabul edelim, biz sonra ‹ngilizlerin hoflgörüsüne nail
olaca¤›z” diyebilmekte idi. Saray ve Osmanl› hükûmet çevresinde mütarekeye karfl› benzer yaklafl›mlar a¤›rl›k kazan›rken pek çok komutan mütareke hükümlerinin
Türk’ün ölüm ferman› niteli¤inde oldu¤unun kesinlikle fark›ndayd›. Bu günlerde
Y›ld›r›m Ordular› Grup Komutanl›¤›’na atanan Mustafa Kemal Pafla’ya göre; “Osmanl› Devleti bu mütareke ile kendisini kay›ts›z ve flarts›z düflmanlara teslim etmeye raz› olmufltu”.
128
Foto¤raf 5.2
Mustafa Kemal
Pafla’n›n Ruflen
Eflref’e imzalad›¤›;
gelece¤e ümitle
bakt›¤›n› gösteren
foto¤raf›. (her fleye
ra¤men muhakkak
bir nura do¤ru
yürümekteyiz...)
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Ama Mustafa Kemal Pafla hiçbir zaman ümitsizli¤e düflmedi ve sürekli
milleti istiklal yolunda motive etti. 13
Kas›m 1918’de ‹tilaf Devletleri’nin savafl gemileriyle ‹stanbul sular›na demir att›klar› gün Mustafa Kemal, “geldikleri gibi giderler” tarihî ifadesi ile
Türklerin muhakkak istiklalini koruyaca¤› ve zafere ulaflacaklar› müjdesini vermiflti. 6. Ordu Komutan› Ali ‹hsan Pafla (Sabis), mütareke hükümlerini uygulamaktan kaç›nm›fl ve durumu protesto etmifl idi. 9. Ordu Komutan› Yakup fievki Pafla’n›n da mütarekeye muhalif millî teflkilatlanma faaliyetleri, ‹ngilizleri rahats›z etmifl ve hükûmet taraf›ndan ‹stanbul’a ça¤›r›lmak durumunda kalm›flt›. Bunun gibi, Fevzi Pafla, Kâz›m Karabekir Pafla,
Ali Fuad Pafla, ‹smet Pafla gibi flahsiyetlerin, Mustafa Kemal Pafla ile birlikte fiiflli’deki bugün müze olan evde
toplant›lar yaparak Mondros Mütarekesi sonras› Türk milletinin içine düfltü¤ü durum karfl›s›nda millî kurtulufl çareleri arad›klar›n› biliyoruz.
Askerî ve siyasi alanda bu tür geliflmeler olurken Türk halk› da Mondros ve
sonras›nda bafllayan iflgaller karfl›s›nda oldukça tedirgin ve muhakkak bir fleyler
yapmak gerekti¤ine inan›yordu. Özellikle ‹zmir’in iflgali, gaflette olan baz› insanlar› da uyarmaya yetmiflti. Bir taraftan millî teflkilatlanmalarla vatan savunmas›na haz›rlan›l›rken bir taraftan da miting ve protestolar ile kamuoyu oluflturulmaya ve
Türk milletinin haks›zl›¤a u¤rat›ld›¤› anlat›lmaya çal›fl›l›yordu.
fiimdi, Mondros Mütarekesi ve iflgaller karfl›s›nda millî teflkilatlanma faaliyetleri
ile, millî varl›¤a kast eden siyasi yap›lanmalara ana hatlar›yla bakt›ktan sonra Türk
halk›n›n iflgallere gösterdi¤i tepkilere temas etmek istiyoruz.
TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE ‹fiGALLERE
TEPK‹S‹: M‹LLÎ TEfiK‹LATLANMALAR
Mütarekenin neler getirece¤inin fark›nda olan ve Osmanl› Hükûmeti’nin sessiz ve
pasif kald›¤›n› gören Türk halk›, teflkilatlanmada gecikmedi. Hemen her tarafta
özellikle iflgal tehlikesi bulunan yörelerde, genel ad› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri olan millî teflkilatlar kurulmaya baflland›. Millî Mücadele hareketinin zeminini
oluflturacak olan ve zaman içinde hemen her il ve ilçede bazen farkl› isimlerle kurulan bu cemiyetler mahalle ve köylere var›ncaya kadar teflkilatlanm›fl idiler. “Müdafaa-i Hukuk” kavram›ndan da aç›kça anlafl›laca¤› üzere, bu teflkilatlanma hareketi, savunma amaçl› olup her fleyin bafl›nda hür ve ba¤›ms›z yaflama hakk›n›, vatan› koruma gayesini tafl›yordu. Çünkü mütareke sonras› iflgallerle birlikte, vatan
co¤rafyas›n›n Bat›s› Yunan’a peflkefl çekilmeye, Do¤u’da Ermeni devleti oluflturulmaya çal›fl›l›yor, k›sacas› fiark Meselesi uygulamaya konuyordu. Bu tehlike karfl›s›nda önceleri, “mahallî” nitelikli olup, büyük bir k›sm› Sivas Kongresi’nden sonra
tek bir çat› alt›na al›nacak olan millî cemiyetlerin belli bafll›lar›na k›saca de¤inelim;
Kars Milli ‹slam fiuras›; 9. Ordu Komutan› Yakup fievki Pafla’n›n destek ve yard›m› ile 5 Kas›m 1918’de kurulmufl ve yap›lan kongreler sonras›nda 17 Ocak
1919’da Cenubî Garbî Kafkas Hükûmet-i Muvakkatesi ad›yla geçici bir hükûmet
oluflturulmufl ise de bu hükûmet, Nisan’da Kars’› iflgal eden ‹ngilizler taraf›ndan
da¤›t›lm›flt›r.
Yine Do¤u Anadolu’yu savunma amaçl› olarak 4 Aral›k 1918’de Vilayat-› fiark›yye Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti kurulmufltur. Merkezi ‹stanbul’da olan
bu cemiyet Erzurum ve di¤er do¤u illerinde flubeler açm›flt›r.
Trakya’da Yunan iflgal haz›rl›klar› ve Mavri Mirac›lar›n iddialar›na karfl› Cafer
Tayyar Bey’in yard›m ve deste¤i ile 1 Aral›k 1918’de Trakya Paflaeli Müdafaa-i Heyet-i Osmaniye Cemiyeti kuruldu.
‹zmir’in Yunan’a verilme tehlikesine karfl›, 17. Kolordu Komutan› Nurettin Pafla’n›n yard›m ve deste¤i ile Türk ayd›nlar› taraf›ndan 1 Aral›k 1918’de ‹zmir Müdafaa-i Hukuk-› Osmaniye Cemiyeti kuruldu. Bu cemiyet, ‹zmir’in Türklü¤ü konusunda dünya kamuoyunu ayd›nlatma gayreti içinde olmufltur. Mart 1919’da düzenledi¤i kongre ile ‹zmir ve vatan üzerinde oynanan oyunlara karfl› gerekirse silahl›
mücadeleye gireceklerini ‹tilaf Devletleri’ne ve kamuoyuna duyurmufltur. Bu cemiyetle ifl birli¤i hâlinde Redd-i ‹lhak prensibini savunan ‹zmir Müdafaa-i Vatan Heyeti de kurulmufltu. ‹zmir’in iflgalinden önce büyük bir miting düzenleyen bu cemiyet Bat› Anadolu’da millî direnifl ruhunun oluflmas›nda öncülük etmifltir.
Yunan iflgaline karfl› Bat› Anadolu’da bu teflkilatlanmalar olurken, Trabzon
merkezli bir Rum Pontus devleti tehlikesine karfl› Trabzon Muhafaza-i Hukuk-›
Milliye Cemiyeti, Çukurova bölgesinin Frans›zlara verilece¤i tehlikesine karfl› bu
bölgenin haklar›n› savunmak amac›yla Adana Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti kurulmufltu.
Mütareke sonras› iflgal veya iflgal tehlikesi karfl›s›nda oluflan hareketleri bir araya getirmek amac›yla 29 Kas›m 1918’de Millî Kongre ad›yla yeni bir teflkilatlanma
ortaya ç›km›flt›r. 6 Aral›k 1918 ve Ocak 1919’da genifl kat›l›ml› kongreler düzenleyen ve yay›n faaliyetlerine önem veren Millî Kongre, ‹zmir’in iflgaline yönelik yap›lan protesto ve mitinglerin organizasyonunda rol alm›flt›r.
Atatürk’ün Nutuk’ta bahsetti¤i bu cemiyetlerin yan› s›ra, iflgaller ve özellikle ‹zmir’in iflgalini müteakip, iflgal tehlikesine yak›n yerlerden bafllamak üzere, Anadolu’nun hemen her il ve ilçesinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmufltur. Sivas
Kongresi kararlar› çerçevesinde tek bir çat› alt›nda toplanan bu cemiyetler içinde
Anadolu kad›nlar› da teflkilatlanmaya gitmifllerdi. Türk tarihinin bütünlü¤ü içinde
bakt›¤›m›zda, Bac›yân-› Rum Anadolu’nun vatan olmas›nda ne yapm›flsa Anadolu
Kad›nlar› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri’nin de Anadolu’nun vatan kalmas›nda ayn› fleyi yapt›¤›n› rahatl›kla ifade edebiliriz.
Türk milleti bir taraftan teflkilatlan›rken bir taraftan da iflgallere karfl› fiilî olarak
tepkisini göstermekte gecikmedi. Mütareke sonras› bafllayan iflgaller, iflgal bölgelerinde tabiî ki kayg› ve endifle yaratt›. Yukar›da bahsi geçen cemiyetler vas›tas›yla
tepkiler ortaya konmaya baflland›. Ancak ‹zmir’in iflgali atefllenmeyi bekleyen fitili
hemen atefllemifl oldu.
‹zmir’in iflgal edilece¤i haberi bile büyük infiale yol açm›fl ve her taraftan tepkiler gelmeye bafllam›flt›. Bu tepkileri, Yzb. Smith raporunda flu ifadelerle dile getiriyor; “Sabah saat iki, May›s 15’te Yunanlar›n karaya asker ç›karacaklar› haberi
Türkler aras›nda duyuldu. Haber kudurmufl bir alev gibi yay›ld›”. ‹flgalle birlikte
baflta ‹zmir’e yak›n ve haberi erken ö¤renen Bat› Anadolu’daki flehir ve kasabalar
olmak üzere Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’ya var›ncaya kadar miting ve protesto-
129
130
lar ile tepkiler ç›¤ gibi artarak devam etti. ‹flgalden henüz 4 saat sonra Denizli sanca¤› topyekûn aya¤a kalkm›fl idi. Denizli müftüsü Ahmed Hulusi Efendi’nin cihat
ilan etmesi Anadolu ayd›n›n›n art›k ‹stanbul’dan pek bir fley beklemedi¤inin de
iflareti olmufltur. Bu tepkilerle bir taraftan, Mondros mütarekesi ve iflgallerin Türkleri vatans›z b›rakmay› amaçlad›¤› hususu vurgulanarak Türk milleti Millî Mücadele yönünde fluurlan›rken bir taraftan da ‹tilaf Devletleri’ne ve dünyaya Türklerin
u¤rad›¤› haks›zl›k duyurularak kamuoyu oluflturulmaya çal›fl›l›yordu.
Millî Varl›¤a Düflman ve Millî Mücadele Aleyhtar› Faaliyetler
Mütareke sonras›nda Türk milleti istiklalini koruma ve var olma mücadelesine girdi¤inde, baz› az›nl›klar da o zamana kadar ekme¤ini yedi¤i suyunu içti¤i, kimli¤ini muhafaza edegeldi¤i vatandafl› bulundu¤u devleti aleyhine tav›r almaktan ve iflgalcilerle ifl birli¤i içine girmekten kendilerini al›koyamad›lar. Hatta bu konuda teflkilatlanmaya bile gittiler. Rumlar, Patrikhanenin bafl›n› çekti¤i Etnik-i Eterya ve
Mavri Mira örgütleri ile Do¤u Trakya, Bat› Anadolu ve ‹stanbul’u Yunanistan’la
birlefltirmek istiyor, öte yandan Karadeniz bölgesinde bir Rum Pontus Devleti kurmay› amaçlayan Pontus adl› örgütle silahl› propaganda yap›p terör estiriyorlard›.
Tabii ki esas hedef Megali ‹dea’y› gerçeklefltirmeye yönelik idi. Millet-i sad›ka olarak bilinen Ermeniler de bulan›k suda bal›k avlamak misali, emperyalistlerin maflas› olarak Do¤u Anadolu ve Çukurova bölgesinde iflgalcilerle ifl birli¤i yapm›fllard›r. Ermeniler vatandafl› bulundu¤u devletine ve o zamana kadar huzur ve bar›fl
içinde yaflad›¤› Müslüman komflular›na karfl› silahl› çete faaliyetlerine girebilmifllerdi. H›nçak ve Taflnak adl› Ermeni silahl› örgütleri Do¤u Anadolu’yu Ermenistan’a
katmak istiyor ve hatta ileriki hedefleri olarak Hazar’dan Antalya’ya uzanan ve baflkentinin Erzurum olaca¤› Büyük Ermenistan’› hayal ediyorlard›. Öteden beri Filistin’de bir devlet kurma niyetlerini ortaya koyan Yahudiler de Alyans-‹srailit adl› silahl› bir izci teflkilat› oluflturmufllar, Türkiye’deki imtiyazlar›n› koruyabilmek amac›yla da ayr›ca Makabi Cemiyeti ad›nda bir dernek kurmufllard›.
Az›nl›klar›n bu tür faaliyetlerinin yan› s›ra gaflet, ileriyi görememek veya emperyalistlerin tesirinde kalmak gibi baz› sebeplerden dolay› baz› Türk ve Müslümanlar›n da Millî Mücadele’ye zarar verici tutum ve davran›flta bulunduklar› ve bu
maksatla dernek kurduklar› görülebilmifltir. Bu cümleden olmak üzere, Kürdistan
Teali Cemiyeti, ‹ngiliz Muhipler Cemiyeti ve Wilson Prensipleri Cemiyeti’ni örnek
verebiliriz.
M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A ÇIKIfiI,
TEfiK‹LATLANMA VE KONGRELER
Daha önce de bahsedildi¤i üzere, Mustafa Kemal Pafla, ‹stanbul’da bulundu¤u sürede di¤er silah arkadafllar› Kâz›m Karabekir, Ali Fuad, Rauf ve ‹smet Beylerle birlikte fiiflli’de yapt›klar› toplant›larda vatan›n içinde bulundu¤u durum karfl›s›nda
Türk milletinin kurtulufl çarelerini ar›yorlard›. Vatan›n kurtuluflunun ancak Anadolu’dan bafllat›lacak bir hareketle mümkün olaca¤› kanaatine varan bu kadro f›rsat›n› bulup tayinlerini Anadolu’ya yapt›rtman›n yollar›n› arad›lar. Mustafa Kemal ve
arkadafllar›n›n Anadolu’ya geçme haz›rl›klar› s›ras›nda istenilen f›rsat do¤mufl,
Samsun ve çevresindeki asayifli sa¤lamak için Mustafa Kemal Pafla, 30 Nisan 1919’da
askerî ve sivil yetkilerle Dokuzuncu Ordu Müfettiflli¤i’ne tayin olunmufltur. Bunun
gibi, Kâz›m Karabekir Pafla da Tekirda¤’daki 14. Kolordu Komutanl›¤›’ndan Do¤udaki 15. Kolordu’ya atanmas›n› sa¤lam›fl ve 3 May›s 1919’da Erzurum’a gelmifl,
20. Kolordu Komutan› Ali Fuat Pafla da Anadolu’ya geçmiflti.
Mustafa Kemal Pafla’n›n bu tayini müfettifllik bölgesindeki asayifli sa¤lamak olarak görünse de esas amac› Millî Mücadele’yi bafllatmak idi. Baflta Ali Fuat (Cebesoy), Fevzi (Çakmak) ve Cevat (Çobanl›) olmak üzere Genelkurmay’daki vatansever subaylar›n da katk›lar› ile tayin haz›rl›klar› tamamlayan Mustafa Kemal, ‹stanbul’dan ayr›lmadan Hükûmet ve Saray’la görüflmeler yapt›. Padiflahla yap›lan son
görüflmeyi Mustafa Kemal Pafla flöyle dile getirmektedir; “Y›ld›z Saray›’n›n ufak
bir salonunda Vahdettin’le adeta diz dize denecek kadar yak›n oturduk. Sa¤›nda
dirse¤ini dayam›fl oldu¤u bir masa ve üstünde bir kitap var. Salonun Bo¤aziçi’ne
do¤ru aç›lan penceresinden gördü¤ümüz manzara flu: Birbirine paralel hatlar
üzerine düflman z›rhl›lar› ...toplar sanki Y›ld›z Saray›’na do¤rulmufl!... Vahdettin
hiç unutmayaca¤›m flu sözlerle konuflmaya bafllad›: ‘Pafla, Pafla, flimdiye kadar
devlete çok hizmet ettin, bunlar›n hepsi art›k bu kitaba girmifltir (elini demin bahsetti¤im kitab›n üstüne bast› ve ilave etti) tarihe geçmifltir.’ O zaman bunun bir tarih kitab› oldu¤unu anlad›m. Dikkatle ve sükûnla dinliyordum: ‘Bunlar› unutun’
dedi. ‘as›l flimdi yapaca¤›n hizmet hepsinden mühim olabilir. Pafla, pafla, devleti
kurtarabilirsin!’”.
Mustafa Kemal bu görüflmenin akflam› 16 May›s’ta yan›nda karargâh heyeti oldu¤u hâlde Band›rma vapuru ile Samsun’a hareket etti. Burada, Mustafa Kemal Pafla’n›n Samsun’a tayinindeki sebepleri yaln›zca Ordu Müfettifli görevi ile s›n›rlamak,
herhâlde do¤ru olmayacakt›r. Millî Mücadele Dönemi’nde de ad› geçecek baz› vatansever flahsiyetlerin bu tayin iflinde yard›mc› olmalar› ve özellikle Padiflah’›n “Pafla, pafla, devleti kurtarabilirsin” ifadeleri göz ard› edilecek hususlar de¤ildir. Tabii
ki Mustafa Kemal Pafla’daki “devlet” kavram›, Padiflah’›n kastetti¤i mevcut “devlet”
anlay›fl›n› ve düzeni kurtarmak de¤il, millî iradeye dayal› yeni bir devlet kurma idi.
O’ndaki bu düflünce çok eskiden beri var olan ve bu günlerde zaman ve mekân
uygun oldu¤u takdirde ortaya ç›kacak bir s›r gibi sakl› bulunuyordu. Mustafa Kemal, bu düflüncelerle Anadolu vatan co¤rafyas›nda Türk milletini teflkilatland›rarak, Türk istiklalini korumak ve yeniden do¤ufl için Millî Mücadele’yi bafllatmak
üzere 19 May›s’ta Samsun’a ç›kt›. Tabi ki yap›lacak ifller kolay de¤ildi. Çok büyük
zorluklar bulunuyordu. Büyük Nutuk’ta da belirttikleri üzere; Osmanl› Devleti’nin
içinde bulundu¤u grup I. Dünya Savafl›’nda yenilmifl, Osmanl› ordusu her tarafta
zedelenmifl, fiartlar› a¤›r bir Mütareke imzalanm›fl, ordunun elinden silah ve cephaneleri al›nm›fl, millet yorgun ve fakir durumda. Milleti savafla sürükleyenler
kendi hayatlar›n› kurtarma kayg›s›na düflerek memleketten kaçm›fllar, Padiflah ve
hükûmet ise aciz ve korkak idi.
Mustafa Kemal Pafla, Samsun’a ç›kar ç›kmaz ülkenin her taraf›ndaki askerî ve
mülkî erkân ile irtibata geçerek halk› Millî Mücadele fikri etraf›nda birlefltirmeye çal›flt›. Bu arada yapt›¤› incelemelerde, bölgedeki asayifli Türkler de¤il, Rumlar›n bozdu¤u, özellikle ‹ngiliz destekli Pontusçular›n niyetlerinden ve terör faaliyetlerinden vazgeçtikleri takdirde bölgede asayiflin düzelece¤ini ilgililere rapor etmiflti. Bugünlerdeki flartlar çerçevesinde Mustafa Kemal Pafla’n›n Samsun’da kalmas› uygun olmad›¤›ndan, Anadolu’nun daha iç k›s›mlar›na gitmek ve
milletle daha yak›n temasta bulunabilmek için 25 May›s’ta karargâh›yla Havza’ya geldi. Burada konufltu¤u Havzal›lara memleketin içinde bulundu¤u durumdan kurtar›laca¤›na dair ümit verdi. Havza’dan sivil ve askerî yöneticilere
gönderdi¤i bildiride devam etmekte olan iflgallere karfl› miting ve protestolar›n
sürdürülmesini istedi.
131
132
Amasya Genelgesi
Foto¤raf 5.3
Genelgenin
haz›rland›¤›
Amasya
Saraydüzü
k›fllas›.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
Havza’dan sonra Mustafa Kemal Pafla
12 Haziran’da, 18 arkadafl›yla birlikte
Amasya’ya geldi ve çal›flmalar›na burada devam etti. Bu s›ralarda toplanmakta olan Bal›kesir ve Erzurum Kongrelerinin mahallî özellik tafl›mas›ndan dolay› bütün milleti içine alacak
millî bir kongrenin toplanmas›n› gerekli gören Mustafa Kemal, 21-22 Haziran gecesi bir genelge haz›rlad›.
Yan›nda bulunan Ali Fuad, Refet ve Rauf Beylerle birlikte karargâh heyetinin
de imzalad›¤› ve Erzurum’da bulunan Kâz›m Karabekir ve Konya’da Mersinli Cemal Pafla’n›n da telgrafla onaylad›¤› genelge, 22 Haziran günü askerî ve sivil makamlara gönderildi. Amasya Genelgesi flu esaslar› tafl›yor idi;
1. Vatan›n ve milletin istiklali tehlikededir.
2. ‹stanbul Hükûmeti üzerine ald›¤› sorumlulu¤un gereklerini gere¤i gibi yerine getirememektedir, bu durum milletimizi yok olmufl göstermektedir.
3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar› kurtaracakt›r.
4. Milletin içinde bulundu¤u durum ve flartlara göre harekete geçmek ve haklar›n› yüksek sesle cihana duyurmak için her türlü etki ve denetimden uzak
millî bir kurulun varl›¤› zarurîdir.
5. Anadolu’nun her bak›mdan en güvenli yeri olan Sivas’ta millî bir kongrenin
acele toplanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
6. Bunun için bütün illerin her sanca¤›ndan milletin güvenini kazanm›fl üç
temsilcinin mümkün oldu¤u kadar çabuk yetiflmek üzere yola ç›kar›lmas›
gerekmektedir.
7. Her ihtimale karfl› bu meselenin millî bir s›r hâlinde tutulmas› ve temsilcilerin lüzum görülen yerlerde seyahatlerini kendilerini tan›tmadan yapmalar› laz›md›r.
8. Do¤u illeri ad›na 10 Temmuz’da Erzurum’da bir kongre toplanacakt›r. Bu tarihe kadar di¤er illerin temsilcileri de Sivas’a gelebilirlerse Erzurum Kongresi üyeleri de Sivas Kongresi’ne kat›lmak üzere hareket edecektir.
Devlet merkezinde
bir hükûmet varken böyle bir beyanname ne ifade eder? tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
Türk ‹stiklal Savafl›’n›n ve ink›lap tarihinin çok önemli bir belgesi say›lan AmasD Ü fi Ü N E L‹stiklal
‹M
ya Genelgesi’nde,
Savafl›’n›n gerekçeleri ve yöntemi ortaya konmufltur. “Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar›n›n kurtaraca¤›”, “millî heyet”, “millî bir
kongre”den Sbahsedilmesi,
Türk tarihinde ilk defa millî iradeye yani demokrasiye
O R U
dayal› yeni bir yap›lanman›n ve geliflmelerin habercisi olarak da karfl›m›za ç›k›yor.
Bu bak›mdan, söz konusu belge, Millî Mücadele tarihinin önemli bir belgesi olmakD‹KKAT
la birlikte Türk Demokrasi Tarihi aç›s›ndan da ayr› bir de¤er tafl›maktad›r.
Tabii ki bu genelge ‹stanbul Hükûmeti’ni, oldukça rahats›z etmiflti. Mustafa KeSIRA S‹ZDEaflt›¤› düflüncesi ile ‹stanbul’a geri ça¤›r›ld›. Mustafa Kemal ve
mal Pafla yetkilerini
kadrosu bu s›rada toplanacak Kongre için Erzurum’a gelmifl bulunuyorlard›. 7-8
Temmuz gecesi Saray taraf›ndan makine bafl›nda resmî görevinden azledilmesi
AMAÇLARIMIZ
üzerine Mustafa Kemal Pafla askerlikten de istifas›n› bildirdi. Mustafa Kemal Pafla
asl›nda üzgündü. Çünkü bafllam›fl oldu¤u mücadele yar›da kalabilir miydi? Acaba
komutanlarK ve
kendisinden ayr›labilirler mi idi? Nitekim karargâh›n›n
‹ Tarkadafllar›
A P
N N
TELEV‹ZYON
133
Kurmay baflkan› Kâz›m (Dirik) Bey, koltu¤u alt›ndaki dosya ile odaya girerek “Paflam, askerlikten istifa etti¤inize göre, bundan sonra benim göreve devam etme imkân›m kalmad› evrak› kime teslim etmemi emir buyurursunuz” diyerek ilk örne¤ini vermiflti. Ama bu örnek iki olmad›. Aksine, arkadafllar› ona ba¤l›l›klar›n› ortaya
koydular. 15. Kolordu Komutan› Kâz›m Karabekir Pafla, Mustafa Kemal Pafla’y› ziyarete geldi. Haz›r ol durumunda selam verdikten sonra “Kolordum ve ben emrinizdeyim Paflam” diyerek yüksek bir karakter örne¤i sergiledi.
Foto¤raf 5.4
Mustafa Kemal
Pafla, ‹zmir’e
geliflinde 1923,
Yan›nda Kaz›m ve
Fevzi Paflalar ile.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Mustafa Kemal Pafla, üniformas›ndan ve resmî görevinden ayr›lm›fl milletin bir
ferdi olarak mücadeleye devam edecekti. Bu s›rada Erzurum Kongresi’nin haz›rl›klar› devam ediyordu.
Erzurum Kongresi
Erzurum Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti Mustafa Kemal Pafla’y› “Heyet-i Faale” Baflkanl›¤›’na getirdi. Bu durum Mustafa Kemal Pafla’y› çok duyguland›rd›. Çünkü bu cemiyet O’nu ba¤r›na basan belki de ilk sivil kurulufl idi. Bundan sonra,
Kongre’ye kat›lma problemi yafland›. Cevat Dursuno¤lu ve Kâz›m (Yurdalan)Beyler merkez delegeli¤inden istifa ederek yerlerini Mustafa Kemal Pafla ve Rauf (Orbay) Bey’e b›rakt›lar.
Foto¤raf 5.5
Cevat Dursuno¤lu
Kaz›m Yurdalan
134
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Baz› muhalif çabalara ra¤men Kongre, Mustafa Kemal Pafla’y› baflkan seçti. 23
Temmuz 1919 günü bir okul binas›nda toplanan Kongre, çal›flmalar›n› 7 A¤ustos’ta
tamamlad› ve çok önemli kararlar ald›. Bu kararlar, ülkenin her taraf›na ve ‹stanbul’daki iflgal kuvvetlerine gönderildi. Al›nan temel kararlar özetle flöyle idi;
1. Mevcut s›n›rlar› ile vatan bir bütündür, hiçbir sebep ve bahane ile birbirinden ayr›lamaz.
2. Vatan bütünlü¤ünün, millî istiklalin, hilafet ve saltanat›n korunmas› için
Kuva-y› milliyeyi âmil, millî iradeyi hakim k›lmak esast›r.
3. Hristiyan unsurlara millî birlik ve beraberli¤imizi ve sosyal dengemizi bozacak
ayr›cal›klar verilemez. Ancak kazan›lm›fl haklara da sayg› duyulacakt›r.
4. ‹tilaf Devletleri’nin, 30 Ekim 1918’de imzalanan mütareke tarihindeki s›SIRA S‹ZDE
n›rlar›m›z
içinde kalan topraklar› bölmeye çal›flmalar›na karfl› ç›k›lacakt›r.
5. Memleketimize karfl› iflgal emeli beslemeyen herhangi bir devletin fenni, s›nai ve ekonomik yard›m› memnuniyetle karfl›lanacakt›r.
6. Milletlerin kendi kaderini tayin etti¤i bu tarihi devirde, merkezî hükûmetin
de millî iradeye tabi olmas› zaruridir. Hükûmet, derhal Meclis-i Mebusan›
S O R Uhükûmet ifllerinin meclisin denetimine al›nmas›na çal›fl›lacakt›r.
toplayarak
Erzurum Kongresi
D ‹ K K A Tbilhassa kararlar›n son maddesi ile saltanat hükûmetini millî iradeye
tabi olmaya ça¤›rm›flt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Kongrece, al›nan kararlar›n son maddesi gere¤ince ayr›ca bir temsil heyeti oluflturulmufl ve baflkanl›¤›na da Mustafa Kemal Pafla seçilmiflti.
Kongre,
amac› ve toplan›fl flekli mahallî olmakla birlikte ald›¤› kararlar aç›s›nAMAÇLARIMIZ
dan millî özellik tafl›maktayd›. Al›nan kararlar, ‹stiklal Mücadelesinin amac› ve yönteminin ana hatlar›yla ortaya kondu¤u ve özellikle Misak-› Millî’nin flekillendi¤i bir
K ‹ T ediyordu.
A P
program› ifade
Bunun da ötesinde, metin içinde zaman ve flartlar›n gere¤i olarak “saltanat ve hilafet” kavramlar› geçmekle birlikte, metnin bütününe bak›ld›¤›nda millî iradenin hakim olaca¤› yeni bir yönetim ve gelece¤in arzu edildi¤i
aç›kça görülmektedir.
TELEV‹ZYON
Sivas Kongresi
‹NTERNET
Amasya Genelgesi’nde, Sivas’ta millî bir kongrenin yap›laca¤› bildirilmiflti. Musta‹NTERNET
fa Kemal yan›nda Temsil Heyeti’nden de baz› üyeler oldu¤u hâlde 2 Eylül’de Sivas’a geldi. Kongre, 38 delege ile 4 Eylül 1919 günü Mekteb-i Sultanî binas›nda
aç›ld›. Yap›lan oylama sonucu Mustafa Kemal Pafla, kongre baflkanl›¤›na seçildi.
Aç›l›fl konuflmas›nda Mondros Mütarekesi sonras› ülkenin içinde bulundu¤u durumu ve muhtemel tehlikeleri dile getiren Mustafa Kemal Pafla, vatan›n ve milletin bölünmez bütünlü¤ü üzerinde durdu. Çünkü baz› ayd›nlarda bile ümitsizlik
hakim olmaya bafllam›flt›. Hatta bu yüzden manda meselesi kongrenin en önemli tart›flma konusu haline gelmiflti. ‹leride Ankara Hükûmeti’nin ve Milli Mücadele’nin önemli isimleri aras›nda yer alacak baz› flahsiyetler bile bu günlerde “ehven-i fler” olarak Amerikan mandas›na taraftar görünmüfllerdi. Kongre üyeleri aras›nda uzun süre tart›fl›lan manda konusu hakk›nda Mustafa Kemal’in düflüncesi
ise aç›k ve kesin idi. Erzurum Kongresi’nde de dile getirildi¤i üzere, manda asla
kabul edilemezdi. Uzun tart›flmalardan sonra, Mustafa Kemal Pafla, gerekti¤inde
Kongre üyeleriyle tek tek görüflerek, istiklalin baflkas›na emanet edilemeyece¤ini
anlatt› ve delegeleri ikna etmeyi baflard›. Sonuçta Sivas Kongresi manda rejimi düflüncelerine son verdi.
135
Dönemin asker ve sivil önemli bir k›s›m flahsiyetlerinin baflka bir devletin
himayesine girSIRA S‹ZDE
me iste¤ini tart›fl›n›z
3
SIRA S‹ZDE
fi Ü N Ekabul
L ‹ M edilerek
Bu Kongre’de Erzurum Kongresi’nde al›nan kararlar oldu¤uD Ügibi
SIRA
S‹ZDE
genellefltirilmifl oldu. Buna göre; Mütareke’nin imzaland›¤› tarihteki s›n›rlar›m›z savunuluyor, Mebusân Meclisi’nin bir an önce toplanarak millî irade
çal›flS O Ryönünde
U
mas› isteniyor, Temsil Heyeti’nin geniflletilerek, bütün ülkeyi Dtemsil
etmesi
amaçÜ fi Ü N E L ‹ M
lan›yordu. Ayr›ca kongre kararlar› gere¤ince, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, “AnaD‹KKAT
dolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri” ad›yla tek bir çat›da toplan›yordu.
S O R U
Kongre “‹rade-i Milliye” ad›yla bir de gazete ç›kard›.
Sivas Kongresi ülke sath›ndaki bütün millî kurulufllar› tek bir çat› alt›nda
D ‹ K K Ave
T tek bir ülkü
etraf›nda toplamaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
N N
N N
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA
Foto¤raf
5.6S‹ZDE
Mustafa Kemal
K ‹ T A P
Pafla kongre
AMAÇLARIMIZ
günlerinde
yak›n
çal›flma
arkadafllar›yla.
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
T ‹ENLTEEVR‹ ZNYEOT N
T‹ENLTEEVR‹ NZ YE OT N
‹NTERNET
‹NTERNET
Sivas Kongresi, her fleyden önce kat›lan delegeler ve bütün ülkeyi kapsayan
kararlar›yla, millî bir nitelik tafl›maktad›r. Amasya Tamimi ve Erzurum Kongresi’nde al›nan kararlar burada geniflletilmifl ve Millî Mücadele’nin program› niteli¤inde olan “Misak-› Millî” ana hatlar›yla burada flekillenmifltir. Millî Mücadele’nin
amaç ve hedeflerinin ortaya kondu¤u Kongre’de, millî iradeye s›kça yap›lan at›flar,
“‹rade-i Milliye” adl› gazetenin ç›kar›lmas›, Temsil Heyeti’nin geniflletilmesi uygulamalar›, Türk Demokrasi tarihinde önemli bir geliflmeyi de ifade etmektedir.
Bat› Anadolu Kongreleri
Mustafa Kemal Pafla’n›n önderli¤inde, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde vatan›n kurtuluflu çareleri aran›rken, Bat› Anadolu’nun baz› yerlerinde de çeflitli toplant›lar yap›l›yor, Yunan iflgallerine karfl› kararlar ve tedbirler al›n›yordu. Bu cümleden olmak üzere, Yunan’a karfl› mücadele eden Kuva-y› Milliye’nin sevk ve idaresiyle iaflesi için 28
Haziran 1919’da Bal›kesir’de bir kongre topland›. Bal›kesir ve komflu ilçelerden kat›l›m›n oldu¤u bu kongrede Bursa eski valisi Hacim Muhiddin (Çar›kl›) Bey’in baflkanl›¤›nda bir heyet seçildi ve cephenin takviyesi hususunda baz› kararlar al›nd›.
136
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
26-31 Temmuz’da daha genifl kat›l›ml› ikinci bir kongre düzenlendi. Baz› ‹tilaf
temsilcilerine iflgalleri k›nayan telgraflar çekildi. Millî direnifl ruhunu bölgede yayD Ü fi Ü N E L ‹ M
mak için 16-25 A¤ustos tarihlerinde Alaflehir’de de bir kongre düzenlendi. Bu faaliyetler Mustafa Kemal Pafla taraf›ndan da memnuniyetle karfl›land›. 13 Eylül’de
O R U bir kongre daha topland›. Bal›kesir ve Alaflehir Kongreleri olaBal›kesir’de Süçüncü
rak tarihe geçen bu teflkilatlanma faaliyetlerinde Hacim Muhiddin (Çar›kl›) Bey’in
öncü rolünüD ifade
‹ K K A Tetmeliyiz.
Öte yandan, Yunan kuvvetlerinin ilerledi¤i Ayd›n istikametinde de teflkilatlanmalar hemen bafllam›flt›. 7-8 Temmuz’da (1919) Nazilli’de bir kongre topland›. Bu
SIRA S‹ZDE
kongre cephenin iaflesi ve lojistik destek konular›nda çal›flmak üzere bir heyet seçti. 23 Eylül’de Nazilli’de ikinci bir kongre daha topland›. Civar sancak, kaza ve nahiyelerdenAMAÇLARIMIZ
delegelerin kat›ld›¤› bu kongrede 45 kiflilik bir heyet oluflturularak cephenin lojistik iflleriyle ilgili görev taksimi yap›ld›.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bal›kesir kongreleri
genifl bilgi için Mücteba ‹lgürel’in “Millî Mücadele’de Bal›kesir
K ‹ T A hakk›nda
P
Kongreleri” (Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 1999) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
Son Osmanl›
Mebusan›’n›n Toplanmas› ve Misak-›
T E L E V ‹ Z Y OMeclis-i
N
Millî
Sivas Kongresi kararlar›n›n ülkede büyük etkisi oldu. Halk›n ve ayd›nlar›n büyük bölümü gerçekleri görürken, Damat Ferit Hükûmeti itibar kaybetti ve sonuçta hükûmet
‹ N T EAli
R N ER›za
T
düfltü. Yerine
Pafla kabinesi kuruldu. Ali R›za Pafla, ülke menfaati için Heyet-i Temsiliye ile temasa geçmenin gereklili¤ine inan›yordu. Bu maksatla hükûmet
üyesi Salih Pafla’y› Mustafa Kemal Pafla ile görüflmek üzere Amasya’ya gönderdi. 2022 Ekim 1919 tarihlerinde yap›lan görüflmeler sonunda bir protokol imzaland›.
Foto¤raf 5.7
Mütareke
döneminde
Anadolu
hareketiyle yak›n
iliflkiler kuran
baflbakan› Ali R›za
Pafla ve Salih Pafla
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I-II,
YKY, ‹stanbul
1999.
Tarihe Amasya Protokolü olarak geçen bu kararlar›n en baflta gelen neticesi, ‹stanbul Hükûmeti’nin Heyet-i Temsiliye’yi resmen tan›m›fl ve kararlar›n› dikkate alm›fl olmas›d›r. Protokole göre, Paris Bar›fl Konferans›’na gidecek heyetin seçiminde Heyet-i Temsiliye’nin tercihleri dikkate al›nacak, Meclis-i Mebusan’›n bir an
önce toplanmas› sa¤lanacak, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ‹stanbul Hükûmetince
137
hukuken tan›nacak idi. Bu kararlar çerçevesinde hemen uygulamaya geçildi. Seçimler yap›ld› ve Meclis-i Mebusan 12 Ocak 1920’de ‹stanbul’da topland›. Mustafa Kemal’in direktifi ile hareket eden Millî Mücadele yanl›s› milletvekilleri Felah-›
Vatan grubunu kurdular. Bu grubun da gayretleri ile son Osmanl› Meclisinin en
önemli icraat› 28 Ocak 1920’de Misak-› Millî’yi kabul etmesi olmufltur. Bilindi¤i
üzere, Misak-› Millî Erzurum ve Sivas Kongrelerinde flekillenmifl idi. Millî Mücadele’nin hedeflerini ortaya koyan 6 maddelik bu fevkalâde önemli belgede özetle flöyle deniliyordu;
Madde 1: Osmanl› Devletinde sadece Araplar›n ço¤unlu¤u oluflturdu¤u iflgal alt›ndaki yerlerin kaderi halkoyu ile belirlenmelidir. Mütareke hatt›n›n içinde ve d›fl›nda dinen, örfen, emelen bir, birbirlerine karfl›l›kl› hürmet ve fedâkarl›k hissiyle
dolu, haklar›na sayg›l›, Osmanl›-‹slâm ço¤unlu¤un yaflad›¤› yerler hiçbir sebeple
ayr›lmaz bir bütündür.
Madde 2: Daha önce halk›n serbest oyu ile anavatana kat›lmay› kabul etmifl bulunan Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum) için gerekirse tekrar halk›n oylar›na
baflvurulmas› kabul edilecektir.
Madde 3: Bat› Trakya(Paflaeli)n›n, hukuki statüsü de bölge halk›n›n oyu ile tespit edilmelidir.
Madde 4: Hükûmet ve Hilafet merkezi olan ‹stanbul flehri ile Marmara Denizi’nin güvenli¤i her türlü tehlikeden korunmufl olmal›d›r. Bu esas sakl› kalmak
kayd›yla Bo¤azlar›n dünya ticaret ve ulaflt›rmas›na aç›lmas› hakk›nda bizimle öteki bütün ilgili devletlerin ortaklafla verecekleri karar muteber say›lacakt›r.
Madde 5: Müttefik devletler ile düflmanlar aras›nda yap›lan antlaflmalar gere¤ince az›nl›klar›n haklar› civar ülkelerde bulunan Müslüman halk›n da ayn›
haklardan faydalanmas› flart›yla taraf›m›zdan korunacakt›r.
Madde 6: Daha ça¤dafl bir devlet olarak geliflebilmemiz için tam ba¤›ms›zl›k
esast›r. Bu sebeple siyasi, adlî ve malî
alanda geliflmemizi önleyecek s›n›rlamalara (kapitülasyonlara) karfl›y›z.
Borçlar›m›z›n ödenmesi de bu esasa ayk›r› olamaz.
Ülkenin varl›¤›na, s›n›rlar›na sahip ç›kmakla birlikte tart›flma olacak
yerlerde
SIRA
S‹ZDE halkoyunu
belirleyici kabul eden bu yaklafl›m› nas›l de¤erlendirmeliyiz? Tart›fl›n›z
D Ü fi Üanaliz
N E L ‹ M etti¤imiz‹stiklal Savafl›’n›n da gerekçelerini ortaya koyan bu hükümleri
de üç temel noktada topland›¤›n› görüyoruz. Birincisi; s›n›rlar, ‹stanbul ve Marmara’n›n güvenli¤i meselesi. ‹kincisi; Az›nl›klar ve buna ba¤l› olarak
d›fl›nS O RAnadolu
U
daki Türk ve Müslümanlar›n haklar›n›n korunmas› meselesi. Üçüncüsü ise; Ekonomik hedefler yani kapitülasyonlar›n asla kabul edilemeyece¤i konusu. Millî MücaD‹KKAT
dele’nin hakl› gerekçelerini ve amac›n› ortaya koyan bu program, ayn› zamanda
Lozan Antlaflmas›’nda da temel müzakere konular›n› oluflturacakt›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Foto¤raf 5.8
Yadigar-› Misak-›
Milli, Milli
mücadelenin öncü
simalar›n›n
foto¤raflar›yla
süslü o günlerde
ç›kar›lan bir
kartpostal
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
4
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
138
Bu kararlar tabii ki baflta ‹ngilizler olmak üzere ‹tilaf Devletleri’ni oldukça rahats›z etti. Yap›lan bask›lar sonucu Ali R›za Pafla Hükûmeti istifa etti. Yerine 8
Mart’ta, yine ‹ngilizlerin hofl karfl›lamad›¤› Salih Pafla kabinesi kuruldu. Bunun üzerine, 16 Mart 1920 sabah› ‹stanbul resmen iflgal edildi. Ya¤ma ve soygunlar›n yan›
s›ra fiehzadebafl›’nda karakolda uyuyan 15 silahs›z Türk askeri flehit edildi. Milliyetçi mebuslar tutuklanarak Malta’ya sürüldü. Baz› mebuslar kaçarak Ankara’ya
geldiler. ‹stanbul’un iflgali bütün vatan sath›nda üzüntü ve tepkilerle karfl›land›, ülke çap›nda yap›lan mitinglerle iflgal protesto edildi.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl›
‹stanbul’un iflgali, Meclis-i Mebusan›n da¤›t›lmas›, daha önce meclisin Ankara’da
toplanmas›n› savunan Mustafa Kemal Pafla’y› hakl› ç›karm›flt›. Mevcut durumu de¤erlendiren Mustafa Kemal Pafla, vakit kaybetmeden Temsil Heyeti ad›na 19 Mart
1920’de ilgili idari ve askerî makamlara gönderdi¤i tamimde “ola¤anüstü yetkilere
sahip bir meclisin Ankara’da toplanmas›” için gerekli haz›rl›klar›n yap›lmas›n› istedi. Usulüne uygun yap›lan seçimler ve ‹stanbul’dan kat›lan mevcut mebuslar›n
oluflturdu¤u üyelerle Büyük Millet Meclisi 23 Nisan 1920 Cuma günü, Ulus meydan›nda flimdi müze olarak kullan›lan binada dualarla aç›ld›. Meclisin faaliyetlerini
ayr› bir bafll›k alt›nda inceleyece¤imizden burada bu geliflmelere karfl› ortaya ç›kan
tepkileri ele alaca¤›z.
Foto¤raf 5.9
Büyük Millet Meclisi binas›, o günlerde
Kaynak: Atatürk Araflt›rma Merkezi Arflivi.
Türkiye Büyük Millet Meclisine Karfl› Tepkiler ve Al›nan
Tedbirler
Yukar›dan beri anlat›ld›¤› üzere, Kongrelerden bafllayan millî teflkilatlanma süreci
TBMM’nin aç›lmas›yla yeni bir yap›lanmaya bürünmüfl, bir taraftan iflgallere karfl›
savunma tedbirleri al›n›rken bir taraftan da tarih, yeni Türk devletinin do¤umuna
flahit oluyordu. Tabii ki, bu durum baflta iflgalci devletler olmak üzere, ‹stanbul
Hükûmeti’ni ve di¤er fler odaklar›n› oldukça rahats›z ediyordu. Onun için, baflla-
139
yan millî hareketi büyümeden bo¤man›n
yollar›n› arad›lar. ‹ngiliz gizli servisi, de¤iflik
yol ve yöntemlerle Millî Mücadele hareketini k›rmaya çal›fl›yor, iflgalci Yunan kuvvetleri, haz›rlad›klar› broflürler ve di¤er yollarla Mustafa Kemal Pafla ve Kuva-y› Milliye
aleyhinde propaganda yap›yordu. Damat
Ferit hükûmetleri ise bu aleyhte faaliyetlerin neredeyse merkezî durumuna gelmiflti.
‹stanbul Hükûmeti, fieyhülislam Dürrizade
Abdullah taraf›ndan haz›rlanan fetvaya dayanarak, Millî Mücadele’yi bafllatanlar› “âsi”
ilan etmifl, bilerek veya bilmeyerek bu propagandalar›n etkisi alt›nda kalan yerlerde
isyanlar görülmeye bafllanm›flt›. Düzce Hendek- Adapazar›, Yenihan, Yozgat Bo¤azl›yan, Afyon, Konya yörelerinde baz› flah›slar›n bafl›n› çekti¤i isyanlar ç›kt›. Koçgiri ve Milli Aflireti ve Anzavur ayaklanmalar› da bunlara eklendi. Tamamen ‹stanbul Hükûmeti ve ‹tilaf Devletleri’nin tahriki ile ortaya ç›kan bu ayaklanmalar, Ankara Hükûmeti taraf›ndan sistemli bir flekilde bast›r›ld›. Dürrizade’nin fetvas›na karfl›, Ankara Müftüsü R›fat Efendi’nin öncülü¤ünde 153 din görevlisinin imzas›n› tafl›yan fetva, Millî Mücadele’nin hakl›l›¤›n›
ortaya koyma ve halk› ayd›nlatma aç›s›ndan çok etkili oldu.
H›yanet-i Vataniye Kanunu yürürlü¤e girdi. Asker kaçaklar›n› önleme kanununu uygulamak için ‹stiklal Mahkemeleri kuruldu. Al›nan tedbirlerle ayaklanmalar
bast›r›ld› ve uzun süren kardefl kavgas› sona erdi. TBMM’nin otoritesi artt›. Bu geliflmeler ‹stanbul yönetiminin gerçek yüzünü ortaya ç›kar›rken, Türk milleti düflman karfl›s›nda bütün gücünü seferber edebilme imkân›na kavufltu.
Türkiye’yi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas›
Türk milleti, Mondros Mütarekesi sonucu kendisine biçilen kefeni giymemek ve
yeniden dirilmenin mücadelesi içinde bulunurken, ‹tilaf Devletleri de bir an önce,
savafl› kaybeden devletlerle antlaflmalar yaparak emperyalist niyetlerini gerçeklefltirmek istiyorlard›. Bunun için 18 Ocak 1919’da Paris’te toplanm›fllar ve takip eden
aylarda, Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan ile antlaflmalar imzalam›fllar s›ra Türkiye’ye gelmiflti. Osmanl› Devleti, genifl topraklar› ve baflta petrol olmak
üzere ekonomik kaynaklar› ile sömürgeci ülkelerin ifltah›n› kabart›yordu. ‹tilaf
Devletleri, de¤iflik zamanlarda Türkiye’yi paylaflma tasar›lar›n› görüflmüfller, 19-26
Nisan 1920’de ‹talya’n›n San Remo kasabas›nda tasla¤a son fleklini vermifller ve bu
kararlar›n› da 11 May›s’ta Osmanl› heyetine iletmifllerdi. Tevfik Pafla’n›n bafl›nda
bulundu¤u heyet, “teklif edilen bar›fl flartlar›n›n ba¤›ms›z bir devletin kabul edebilece¤i türden olmad›¤›n›” söyleyerek itirazlarda bulunmuflsa da Saltanat fiuras› hükümleri uygun bulmak mecburiyetinde kald›. Damat Ferit her ne olursa olsun antlaflmay› imzalamak niyetinde idi. Ankara Hükûmeti ise bu antlaflma tasla¤›na kesinlikle karfl› oldu¤unu bildirmesi üzerine, ‹tilaf Devletleri, Ankara’y› söz konusu
antlaflmay› kabule zorlamak için 22 Haziran’da Yunan kuvvetlerini harekete geçirdiler. Öte yandan, Damat Ferit Hükûmeti’nin gönderdi¤i temsilciler 10 A¤ustos
1920’de Paris’in Sevr semtinde antlaflmay› imzalad›lar.
Foto¤raf 5.10
Türkiye
Cumhuriyetinin ilk
diyanet iflleri
baflkan› da olan
R›fat Börekçi.
Anadolu fetvas›n›n
haz›rlanmas›na
öncülük etti.
140
Foto¤raf 5.11
Sevr Anlaflmas›’na
Osmanl› Devleti
ad›na imza koyan
heyette R›za
Tevfik(fiura-y›
Devlet reisi), Damat
Ferit
Pafla(Sadrazam),
Hadi Pafla (Maarif
naz›r›), Reflat Halis
bey (Bern sefiri) yer
almaktayd›.
Harita 5.1
Sevr tasla¤›na
göre Orta
Anadolu’da
küçük bir bölge
Türklere
b›rak›lmaktayd›.
fiark Meselesi’ni gerçeklefltirmeyi yani Anadolu’da Türk siyasi hâkimiyetine son vermeyi amaçlayan
bu sözde “bar›fl antlaflmas›”, meclis
ve padiflah taraf›ndan onaylanmad›¤›ndan, sadece bir proje olarak
kalm›flt›r. 1815’te ad› konan ve o
tarihten itibaren, emperyalizmin
Türkiye üzerindeki niyetlerini sergileyen bu projeye göre, kâ¤›t üzerinde Orta Anadolu’da küçük bir
Türkiye’den söz ediliyorsa da asl›nda, pratikte böyle bir devletin
yaflama imkân› bulunmad›¤›ndan
Anadolu’da Türk varl›¤›na son verilmifl olacakt›. 433 maddelik olan
bu antlaflman›n temel hükümleri
flöyle idi;
Türkiye’ye ‹stanbul ile Orta Anadolu’da Ankara ve Kastamonu vilayetlerini
kapsayan küçük bir co¤rafya b›rak›l›yordu. ‹stanbul baflkent kalacak ancak uluslararas› bir statüsü bulunacakt›. Bo¤azlar uluslararas› bir komisyonun tasarrufunda olacak. Bat› Anadolu’nun büyük k›sm› ile Do¤u Trakya Yunanistan’a verilecek. Do¤u Anadolu’da ba¤›ms›z bir Ermenistan ve onun güneyinde özerk bir
Kürdistan kurulacak. Çukurova bölgesi Sivas ve Malatya Frans›z, Akdeniz bölgesi ve Konya civar› ‹talyan nüfuz bölgesine ayr›lacak. Ordu sadece iç güvenli¤i
sa¤layacak ölçüde olacak. Kapitülasyonlar geniflletilerek yeniden yürürlü¤e konacak. Ülkeden ayr›lm›fl gayrimüslimler dönebilecek ve Osmanl› Hükûmeti bunlar›n zararlar›n› ödeyecek. Osmanl› Hükûmeti ‹tilaf Devletleri’nin onay› d›fl›nda
ekonomik kararlar alamayacakt›.
Sözde “bar›fl antlaflmas›” ad› alt›nda yer alan bütün bu hükümler, Türk milleti için
bir ölüm ferman›ndan baflka bir anlam ifade etmiyor idi. Bu yüzden, Ankara Hükûmeti, ‹stanbul Hükûmeti’nin imzalayaca¤› hiçbir antlaflmay› kabul etmeyece¤ini ilan
etmiflti. Ankara Hükûmeti’nin “Misak-› Millî” d›fl›nda bir çözümü kabul etmesi mümkün de¤ildi. Asl›nda Misak-› Millî, o zaman›n flartlar›nda kolu kanad› budana budana, yaln›zca gövdesi kalm›fl ve gövdesinin de parçalanmas›yla yok olacak bir milletin feryad› ve hakl› direniflinden baflka bir fley de¤ildi. Sevr Antlaflmas›’n›n yaral› ve
mazlum bir milleti ölüme mahkûm etmekten baflka bir anlam› yoktu.
ASKERÎ GEL‹fiMELER
Amasya’dan bafllay›p TBMM’nin aç›lmas›yla sonuçlanan ülkeyi kurtarmaya yönelik
siyasi geliflmeler ve bunun karfl›s›nda ‹tilaf Devletleri’nin ve ‹stanbul Hükûmeti’nin
çeflitli siyasi manevralar› sürerken, Mondros Mütarekesi sonras› bafllayan iflgaller
de geniflleyerek devam ediyordu. Afla¤›da ayr›nt›l› olarak ele al›naca¤› üzere, Do¤u’da Ermeni, Güney’de Frans›z, Bat›’da da Yunan iflgallerine karfl› mücadele veriliyordu. Öte yandan ‹talyan ve ‹ngiliz iflgalleri de yay›l›yordu. Bilindi¤i üzere, Türk
ordusu I. Dünya Savafl›’nda a¤›r kay›plara u¤ram›flt› ve geride kalan kadro da Mütareke gere¤ince terhis edilecek idi. Yani bu günlerde iflgallere karfl› koyabilecek
güçlü bir ordu ve Mütareke flartlar›ndan dolay› hukuki zemin de bulunmuyordu.
Gerçi baz› komutanlar, gelecek tehlikeyi fark edip, mütareke hükümlerini mümkün oldu¤unca uygulamay› erteleyip baz› tedbirler alm›fllard›. Ancak, eldeki kuvvetlerle yeterince savunma yap›lamayaca¤› ortada idi. ‹flte Türk milleti çaresiz kald›¤› böyle bir ortamda, ülkenin hemen her yerinde kendili¤inden gönüllü milis
kuvvetler oluflturarak silahl› savunma iradesini ortaya koydu. Millî Mücadele tarihimizde “Kuvâ-y› Milliye olarak adland›r›lan bu silahl› gönüllü kuvvetlerin teflekkülünde, baz› yöneticilerin ve subaylar›n önemli rolleri oldu. Osmanl› Genelkurmay›’n›n da deste¤iyle Düzenli Ordu’ya geçifl zaman›na kadar yani Ekim-Kas›m
1920’ye kadar afla¤›-yukar› 1,5 y›ll›k sürede, iflgallere karfl› koyan belki de tek güç
“Kuvâ-y› Milliye” idi.
Kuva-y› Milliye Dönemi
Öncelikle iflgal tehlikesine yak›n yerler olmak üzere hemen ülkenin her taraf›ndan
teflekkül eden bu kuvvetlere; “kuvâ-y› milliye”, “müfreze”, mücahidîn”, “gönüllü”,
“alay”, “millî tabur”, “millî bölük” gibi isimler verilmifltir. Düzenli orduya geçiflle
birlikte bu kuvvetlerin bir k›sm› düzenli ordu içine al›n›rken, baz›lar› da kendili¤inden da¤›lm›flt›r.
Do¤u Cephesi
Mondros Mütarekesi’nin ilgili hükümlerine göre da¤›lmayan tek ordu, Kâz›m Karabekir Pafla’n›n komutas›ndaki 15. Kolordu idi. Karabekir Pafla, bölge üzerinde
Erivan merkezli Ermenistan’›n emellerini bildi¤inden askerlerini terhis etmemifl ve
savunma tedbirleri almaya bafllam›flt›. Bilindi¤i üzere, fiark meselesi çerçevesinde
‹tilaf Devletlerinden destek gören Ermeniler, I. Dünya Savafl› s›ras›nda Ruslarla ifl
birli¤i içinde Do¤u Anadolu’da baz› yerleri iflgal etmifl, Türk-Müslüman köy ve kasabalar›n› yak›p y›km›fllard›. Bunun da ötesinde Paris Bar›fl Konferans›’na baflvurarak Giresun-Mersin çizgisinin do¤usunda kalan Anadolu co¤rafyas›n›n neredeyse
tamam›n›n kendilerine verilmesini istemifllerdi. Ermenilerin bu emelleri do¤rultusunda, sald›r›lar›n›n ve bask›lar›n›n artmas› üzerine 9 Haziran 1920’de TBMM “seferberlik” ilan etmifl ve 15. Kolordu, fiark Cephesi Komutanl›¤›na çevrilmifltir. Ol-
141
142
tu’yu iflgal edip sald›r›lar›na art›ran Ermenilere karfl› Kâz›m Karabekir Pafla komutas›nda taarruza geçen Türk ordusu 28 Eylül’de Sar›kam›fl, 30 Ekim’de Kars’› iflgalden kurtar›p 7 Kas›m’da Gümrü’ye girmifltir. Türk ordusundan büyük darbe yiyen
Ermeniler ateflkes istemek mecburiyetinde kalm›fl ve 3 Aral›k 1920’de yap›lan
Gümrü Antlaflmas›’yla, Türkiye’nin isteklerini kabul etmek durumunda kalm›fllard›r. Türkiye aç›s›ndan Ermeni meselesini kapatan ve TBMM’nin ilk askerî baflar›s›
olan Gümrü Antlaflmas› ile 1878’den itibaren Rus iflgalinde kalan Kars ve havalisi
geri al›narak Türkiye’nin Do¤u s›n›rlar› güvenlik alt›na al›nm›fl oldu. Böylece, Do¤u’daki kuvvetlerimizin Yunan kuvvetlerine karfl› kayd›r›lma imkân› da do¤mufl
oldu. Bu antlaflmadan hemen sonra TBMM Gürcistan’a bir nota vererek, bir Türk
yurdu olan üç sanca¤›n (Kars, Ardahan, Batum) Türkiye’ye iadesini istedi. Görüflmeler sonunda Gürcü hükûmeti bu sancaklar› Türkiye’ye b›rakmak zorunda kald›.
Ancak k›sa bir süre sonra Bolflevik Rusya’n›n Gürcistan ve Ermenistan’› iflgal etmesi üzerine durum de¤iflmifl ve 16 Mart 1921 Moskova, 13 Kas›m 1921 Kars Antlaflmalar›yla, Batum d›fl›ndaki yerler Türkiye’ye kat›lm›fl oldu. Do¤u Cephesi’nde bu
askerî faaliyetler devam ederken ayn› zamanda Türk e¤itim tarihinde iz b›rakacak
derecede yo¤un bir e¤itim-kültür faaliyeti de yürütülmüfltür. TBMM’ne ilk zaferleri hediye eden ve Do¤u Anadolu’da “fiark Fatihi” olarak an›lan Kâz›m Karabekir
Pafla, cephe komutan› olarak askerî faaliyetlerinin yan› s›ra bölgenin e¤itim ve kültür alan›nda kalk›nmas› için de fevkalade hizmetlerde bulunmufltur. Savafl ve Ermeni terörü sonucu yetim-öksüz kalm›fl binlerce Türk-Müslüman çocu¤unun e¤itimini sa¤layarak onlar› hayata kazand›rm›fl idi.
Güney Cephesi
Mütareke sonras›, 1919 Ocak ay›ndan itibaren Frans›zlar Çukurova bölgesini, ‹ngilizler ise Antep, Urfa, Marafl’› iflgale bafllad›lar. 15 Eylül 1919 tarihinde vard›klar›
anlaflmaya göre ‹ngilizler Filistin ve Irak’a, Frans›zlar da Suriye ve Lübnan’a mandater devlet olarak yerleflme karar› al›nca ‹ngilizler iflgal ettikleri yukar›daki Türk
flehirlerini Frans›zlara b›rakt›lar. Ekim sonu ve Kas›m’›n bafl›nda Marafl, Urfa ve Antep’te Frans›z iflgali bafllad›. Frans›zlar iflgal ettikleri yerlerde halka görülmedik zulüm yap›yordu. Özellikle yerli Ermenilerin f›rsat› ganimet bilip, silahl› çetelerle
Türklere yönelik katliamlar›na Frans›zlar›n göz yummas› hatta el alt›ndan teflvik etmesi, Türkleri nefs-i müdafaaya mecbur etti. K›sa sürede Ermeni ve Frans›zlara
karfl› Kuva-y› Milliye teflekkül etti, millî cepheler kuruldu. Ermeni çetelerine ve
Frans›z iflgaline karfl› halk yediden yetmifline mücadeleye bafllad›.
Adana’da “Tufan Bey” unvan›yla Yüzbafl› Osman, millî kuvvetleriyle Frans›zlara karfl› önemli baflar›lar kazand›. Marafl’ta Sütçü ‹mam, Türk kad›nlar›na sark›nt›l›k etmeye kalkan Frans›z askerlerine silahla karfl›l›k vererek Marafll›lar›n mücadele bayra¤›n› açt›. Antep’te “fiahin Bey” takma adl› te¤men Said ve daha sonra K›l›ç
Ali Bey komutas›ndaki Kuva-y› milliye kahramanl›klar sergiledi. Frans›zlarca 10 ay›
aflk›n süre kuflatma alt›nda tutulan Antep âdeta destan yazd›. 11-12 yafl›ndaki çocuklar bile vatan savunmas›nda fiilen görev ald›lar. Bu mücadelede 6000 evlad›n›
kaybeden Antep, 9 fiubat 1921’de çaresizlikten teslim oldu. Anteplilerin gösterdi¤i
tarihte örne¤i az bulunan bu direnifli TBMM 6 fiubat 1921’de ç›kard›¤› kanun ile
“Gazi” unvan› vererek takdir etti. Urfal›lar›n da Yüzbafl› Ali Saib Bey’in komutas›nda verdikleri mücadele Frans›zlara bu topraklar›n sahipsiz olmad›¤›n› gösterdi.
Frans›zlar 10 Nisan 1920’de Urfa’y› boflaltmak mecburiyetinde kald›lar. Gazi Antep’in yan› s›ra Marafl ve Urfa’n›n kahramanl›klar› da Cumhuriyet Türkiye’sinde,
Marafl’a “Kahraman”, Urfa’ya “fianl›” s›fatlar› takdir edilerek tarihe geçmifl oldu.
143
Güneydo¤u’da Frans›zlara karfl› kazan›lan bu baflar›lar, TBMM’ye büyük bir
manevi güç verdi. ‹ngilizlerin oyununa geldiklerini anlayan Frans›zlar da Türk’ün
vatan›n› elinden alman›n mümkün olamayaca¤›n› kavrad›klar›ndan Sakarya zaferini müteakip TBMM Hükûmeti’yle Ankara Antlaflmas›’n› (20 Ekim 1921) imzalayarak, Hatay d›fl›nda iflgal etti¤i yerleri boflaltm›fl ve müttefiklerinden ayr›lm›flt›r.
Bat› Cephesi
Yukar›da bahsedildi¤i üzere, ‹tilaf Devletleri’nin himayesinde ‹zmir’e ç›kan Yunan
kuvvetleri bu hattan Anadolu içlerine do¤ru iflgallerini geniflletirken, 29 May›s
1919’da da Ayval›k’› iflgal ederek Bat› Anadolu’nun kuzeyinden ikinci bir kol ile
ilerlemeyi planlad›lar. 18 May›s akflam›na kadar ‹zmir ve Urla yar›madas›na hakim
olan Yunanlar 26 May›s’ta Manisa’y› iflgal edip Gediz vadisi istikametinde iflgallerini geniflletmeye bafllad›lar. Takip eden günlerde Turgutlu, Tire, Saruhanl› Yunanlar›n eline geçti. Hedef Ayd›n flehri idi. ‹ngilizlerin de onay› ile 27 May›s’ta Ayd›n
iflgal edildi. 4 Haziran’da da Yunan kuvvetleri Nazilliye girdi. Nazilli’deki yerli
Rumlar, Yunanlar› karfl›lad›lar ve “Kahrolsun Türkler” diye sokak sokak ba¤›rd›lar.
Zaten ‹zmir’in iflgalinden itibaren, ‹zmir, Ayd›n ve di¤er iflgal edilen yerlerde yerli
Rumlar›n büyük bölümü Yunanlarla ifl birli¤i içindeydi.
Yunan kuvvetleri bu iflgallerinde, güçlü bir direniflle karfl›laflacaklar›n› tahmin
etmiyorlard›. Fakat daha ‹zmir’e ayak bast›klar›ndan itibaren silahl› direniflle karfl›laflm›fllar, Türk milletinin hemen teflkilatlanarak vücuda getirdi¤i gönüllü millî kuvvetler ve say›lar› çok azalm›fl elde mevcut baz› askerî birlikler Yunan hesaplar›n›
altüst etmiflti. Ayval›k’ta 172. Alay Komutan› Ali Bey (Çetinkaya) komutas›ndaki
Türk kuvvetleri büyük direnifl gösterdiler. Bu direnifl, ‹stiklal Savafl›’nda bir ordu
birli¤inin ilk silahl› mukavemeti olarak kabul edilir. Bergama’da Albay Kaz›m Bey
(Özalp) Yunan kuvvetlerini uzun süre oyalad›.
Foto¤raf 5.12
Kaz›m Özalp
Atatürk, Latife
Han›m, Kaz›m
Karabekir ve ‹smet
‹nönü ile birlikte
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Sarayköylü Molla Bekir etraf›na toplad›¤› vatanperver köylü gençlerle ileride Sarayköy Müfrezesi olarak geliflecek milis kuvvetin temelini att›. Korkuteli, Haf›zpafla,
Bucak kaza ve nahiyelerinden cepheye gönüllüler kofltu. Mu¤lal›lar da Mutasarr›f
Hilmi Bey’in deste¤iyle gönüllü birlik oluflturarak Ayd›n cephesine gönderdiler. Denizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi, Mutasarr›f Faik Bey ve 57. Tümen Komutan› M.
144
fiefik Bey’in (Aker) bölgede çok önemli hizmetleri oldu. Ispartal›lar da Haf›z ‹brahim’in (Demiralay) öncülü¤ünde oluflturduklar› Isparta Mücahitleri’yle Ayd›n cephesine kofltular. 27 Haziran (1919) günü Umurlu’da toplanan millî kuvvetlerin say›s› 2500’ü bulmufltu. Say›lar› 5000 civar›nda olan ve silah yönünden de üstün bulunan Ayd›n’daki Yunan iflgal kuvvetlerine karfl› 29 Haziran’da bafllat›lan taarruz 30
Haziran’da Ayd›n’›n geri al›nmas›yla sonuçland›. Bu baflar› modern silah ve techizata sahip üstün say›l› Yunan iflgal kuvvetlerine karfl› Bat› Anadolu’da Kuva-y› Milliye’nin ilk zaferi olmas› dolay›s›yla fevkalade önemlidir. Fakat takviye birlikler getiren Yunanlar daha sonra Ayd›n’› tekrar iflgal ettiler. Bütün bu geliflmelerden sonra,
Kuva-y› Milliye Nazilli istikametine çekildi. Yunanlar›n Buldan’a kadar ilerlemeleri
Kuva-y› Milliye ruhunu iyice alevlendirdi. Umurlu’da yeni bir cephe oluflturuldu.
Demirci Mehmet Efe ve di¤er baz› efeler vatan savunmas› için cepheye kofltular.
Temmuz ortalar›nda Yunan ilerleyifli durduruldu. A¤ustos ortalar›nda Denizli’nin bat›s›nda Yunan’a karfl› güçlü bir cephe kuruldu. Buradaki Türk kuvvetlerinin say›s› 2900’ü bulmufltur. Bunun %80’inden fazlas›n› gönüllüler oluflturuyordu.
Bu gönüllüler; Tavas, Arpaz, Çal, Nazilli, Yenipazar, Karacasu, Honaz, Koçarl›, Karahay›t, Buldan, Kuyucak, Ortakç›, Pirlibey, Bademiye, Mendegüme ve civardan
gelen gönüllüler idi. Ayr›ca Yörük Ali Efe, Sökeli Ali Efe, ‹smail Efe, Mestan Efeler
de k›zanlar›yla mücadeleye kat›lm›fllard›. Yunanlar›n Denizli’yi tehdit etmeye bafllamas›yla Anadolu’nun daha iç k›s›mlar›ndan gönüllüler ak›n ak›n cepheye koflmaya bafllad›. Bunlardan Isparta, Burdur, Afyon m›nt›kalar›ndan gelen Isparta Mücahitleri, Demiralay, Çelikalay gönüllüleri, Emirda¤ civar›nda teflekkül eden Elmas
Pehlivan Müfrezesi, ad›ndan cephede s›kça bahsedilenlerdir. Tabi ki burada gönüllü milis kuvvetlerin isimlerini tek tek verme imkân› yoktur. Ancak flunu rahatl›kla ifade edebiliriz ki cephe gerisindeki hemen bütün il ve ilçelerde, “millî tabur”,
“millî bölük” ve baflka adlarla millî kuvvetler kurulmufltur.
Ayd›n-Denizli istikametinde bu geliflmeler olurken bir baflka iflgal kolu Ayval›kBergama-Soma istikametinde gelifliyordu. 5 Haziran’da Akhisar’›n, 13 Haziran’da
Bergama’n›n iflgal edilmesi üzerine, bu m›nt›kada da yeni bir cephe olufltu. Baflta
Bal›kesir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeleri olmak üzere 61. Tümen Komutan› Albay Kaz›m (Özalp), Akhisarl› Parti Pehlivan, Haf›z Hüseyin ve yöredeki di¤er nizami birlik komutanlar›n›n bu bölgede millî direnifl ruhunun oluflmas›nda fevkalade
hizmetleri oldu. Temmuz 1919’dan sonra Soma-Bergama ve Akhisar cephelerinde
Kuva-y› Milliye’nin etkisi gittikçe artmaya bafllad›. Kuva-y› Milliye Yunan kuvvetlerine büyük darbeler vurdu. Ancak flu bir gerçek idi ki düzensiz kuvvetlerle, nizami bir birlik karfl›s›nda uzun süre mücadeleyi sürdürmek pek mümkün de¤ildi. Nitekim 1920 ortalar›na gelindi¤inde Yunan iflgalleri Bursa-Uflak-Denizli hatt›na kadar ilerlemifl bulunuyorlard›.
Düzenli Ordu Dönemi
Bu durumda, düzenli orduya geçme çal›flmalar› bafllad›. Kuva-y› Milliye’nin tasfiyesi mevcut askerî geliflmelerin bir mecburiyeti ise de asl›nda siyasi flartlar da düzenli ordunun kurulmas›n› gerekli k›l›yordu. Çünkü yeni bir devlete do¤ru gidiflin
ilk ve önemli ad›m› olarak TBMM kurulmufltu. Meclisin siyasi varl›¤›n› kabul ettirebilmesi ve otoritesini tesis edebilmesi ayn› zamanda askerî gücünün varl›¤›yla
alakal› idi. Bir baflka ifade ile hükûmet olabilmek, emniyeti ve güveni sa¤layabilmek ve hükûmetin gereklerini yerine getirebilmek için kuvvete sahip olmak gerekiyordu. Bu husus Meclis’te de s›kça dile getirilmifltir. Milletvekili Hamdullah Suphi Bey Meclisteki bir konuflmas›nda; “Hakikaten bir orduya malik olduktan sonra,
145
hükûmeti kurdum demeye TBMM’nin hakk› olacakt›r” diyerek, hükûmet olmakla
düzenli orduya sahip olmak aras›ndaki ba¤lant›y› dile getirmifltir.
Yap›lan haz›rl›klar sonunda 1920 Ekim ay›ndan itibaren Kuvâ-y› Milliye’nin tasfiyesi bafllad›. 9 Kas›m’da Bat› Cephesi; Bat› ve Güney Cephesi olmak üzere ikiye
ayr›ld›. 10 Kas›m’da Albay ‹smet (‹nönü) Bat› Cephesi, 11 Kas›m’da Albay Refet
(Bele) Güney Cephesi komutanl›¤›na atand›lar.
Foto¤raf 5.13
‹ki cephe komutan›,
baflkomutan›n iki
yan›nda
Kaynak: ATAM
Arflivi.
Mustafa Kemal, her iki cephe komutan›na “süratle muntazam ordu ve büyük
süvari kütlesi vücuda getirmek” için kesin emirler verdi. Takip eden günlerde, Ethem Bey gibi baz› direnifller olmakla beraber Kuva-y› Milliye tasfiye edilip düzenli ordu geliflmeye bafllad›. Düzenli ordu ile Yunan kuvvetlerine karfl› Bat› Cephesi’nde baflar›lar gittikçe artt›. fiimdi, henüz yeni kurulan ordunun muharebelerini
k›saca ele alal›m.
‹nönü Muharebeleri
Ethem Bey ayaklanmas›n› f›rsat bilen Yunan kuvvetleri, ‹tilaf Devletleri’nin dayatt›klar› Sevr’i kabul ettirebilmek ve bu antlaflmadan paylar›na düfleni alabilmek için 6
Ocak’ta (1921) Bursa-Uflak bölgelerinden Eskiflehir-Afyon istikametine harekete
geçti. Türk kuvvetleri kendisinin üç kat› civar›nda olan Yunan birliklerini 9 Ocak’ta
‹nönü civar›nda karfl›lad›. Yunan kuvvetleri burada çetin Türk direnifli karfl›s›nda duramam›fl ve zayiat vererek 11 Ocak’ta eski mevzilerine geri çekilmek mecburiyetinde kalm›flt›r. Bu baflar›, TBMM’de ve baflta Nutuk olmak üzere dönemin kaynaklar›nda I. ‹nönü Zaferi olarak adland›r›lm›flt›r. Yunanlar ise bunu bir yenilgi olarak kabul etmeyip, bu harekâta “taaruzi keflif” ad›n› vermifllerdir. Fakat ortada, inkâr edilemeyecek bir gerçek vard› ki o da bu harekâtta Yunanlar›n 8 subay ve 49 eri ölmüfl,
9 subay ve 145 eri de kaybolmufltu. Düzenli Türk ordusunun Bat› Cephesi’nde ilk
baflar›s› olarak kabul edilen bu muharebe ve zaferin Türk ve dünya kamuoyunda
fevkalade etkisi oldu. Bu zaferle 2. Viyana yenilgisinden itibaren sürekli geri çekilen
bir milletin ve ordusunun asla hak etmedi¤i bir eziklik psikolojisini üzerinden atma
f›rsat› do¤mufltu. Anadolu’da coflkulu kutlamalar oldu, ülkenin her taraf›ndan
TBMM’ne tebrik telgraflar› ya¤maya bafllad›. Moral ve psikolojik getirilerinin yan› s›ra bu baflar› ile TBMM Hükûmeti’nin Londra Konferans›na daveti sa¤lanm›flt›r.
146
Yunan kuvvetleri, bu bozgunun etkisini üzerlerinden atmak için Londra Konferans›’n›n sonucunu beklemeden tekrar sald›r›ya geçtiler. 23 Mart’tan itibaren Bursa’dan ‹nönü ve Uflak’tan Afyon istikametine harekete geçtiler. Türk kuvvetleri
böyle bir sald›r› olaca¤›n› daha önce bildi¤inden haz›rl›kl›yd›. Bat› Cephesi Komutan› ‹smet Bey, Yunan kuvvetlerini ‹nönü’de karfl›lamay› planlad›. 30 Mart’a kadar
Yunanlar üstünlüklerini sürdürmüfl ve Yeniflehir, Bozüyük, Bilecik ve Dumlup›nar
düflman eline geçmifltir. Bu arada, Refet Bey’in komuta etti¤i Güney Cephesi’nde
Dumlup›nar ve Asl›hanlar mevzilerinde Türk kuvvetleri geri çekilmek durumunda
kalm›flt›. Yap›lan haz›rl›klar sonucu Türk ordusu 31 Mart’ta karfl› sald›r›ya geçti ve
Yunanlar o gece bozguna u¤rayarak geri çekilmek zorunda kald›lar. ‹smet Bey’in
ifadesiyle Yunan kuvvetleri binlerce ölü vererek muharebe meydan›n›n Türk ordusuna terk etmifl idi. Geri çekilen Yunan birlikleri Türk kuvvetlerince Bursa’ya kadar sürüldü. Ama bu çekilifl s›ras›nda Yunanlar, Türk flehir ve köylerini atefle verdiler, Bilecik, Bozüyük ve Sö¤üt kül y›¤›n› hâline geldi. Bu bölgedeki camilerin hemen tamam› yak›ld›. Ne gariptir ki, bu Yunan harekât› s›ras›nda, gayrimüslimlerin
özellikle Rum ve Ermeniler’in ço¤unlu¤u iflgalci Yunan kuvvetleriyle ifl birli¤i yapmaktan geri durmad›lar. Bu muharebede Türk ordusu da çok say›da flehit verdi.
Mustafa Kemal Pafla’n›n “‹nk›lap tarihimizin bir sayfas› ‹kinci ‹nönü Zaferi ile yaz›ld›” dedi¤i bu baflar›n›n Türk ve dünya kamuoyunda fevkalade etkileri oldu ve
bu zafer; siyasi, askerî ve psikolojik aç›dan ‹stiklal Savafl›’n›n bundan sonraki seyrini olumlu yönde etkiledi.
Kütahya ve Eskiflehir Muharebeleri
Dumlup›nar ve Asl›hanlar muharebeleri sonras›nda Yunan kuvvetleri yeni bir harekât›n haz›rl›¤›na girdiler. Yunanlar, ‹nönü-Kütahya-Dö¤er mevziini tutmufl olan
Türk kuvvetlerini güneyden kuflatmak üzere 8 Temmuz’da ileri harekâta geçtiler.
14-18 Temmuz’da Kütahya-Nasuhçal mevzilerinde fliddetli çarp›flmalar oldu. Ancak say› ve silah bak›m›ndan çok üstün olan Yunan kuvvetleri karfl›s›nda Türk
kuvvetleri geri çekilmenin do¤ru olaca¤›n› düflünerek 18 Temmuz’da Eskiflehir’in
do¤usunda Seyitgazi hatt›na çekildi. 21 Temmuz’da Yunanlar Eskiflehir istikametine taarruza geçti. Bu bölgede çok fliddetli çarp›flmalar oldu sonuçta Türk kuvvetleri 25 Temmuz’da Sakarya gerisine çekilmek durumunda kald›. Bu harekât sonunda Eskiflehir, Kütahya, Afyonkarahisar Yunanlar’›n eline geçti. Tabii ki bu geliflmeler yurtta ve Mecliste büyük moral k›r›kl›¤›na ve tepkilere yol açt›. Hatta, Meclisin
Ankara’dan Kayseri’ye tafl›nmas› bile dile getirildi. Baflkomutanl›k üzerine yöneltilen elefltiriler karfl›s›nda Mustafa Kemal, kararl› ve makul aç›klamalar› ile moralleri
ve güven duygusunu güçlü tutmay› baflard›.
Meclis, 5 A¤ustos’ta kabul etti¤i kanunla Mustafa Kemal Pafla’ya üç ay süreyle
Baflkomutanl›k yetkilerini verdi. Mustafa Kemal, ilk ifli olarak Tekâlif-i Milliye emirlerini yay›nlad›. Bu emirlere göre, her kazada birer komisyon kuruldu. Bedeli daha sonra ödenmek üzere, ordunun ihtiyac› olan iafle ve giyim malzemelerinin
%40’›na, nakliye vas›talar›n›n %20’sine ve savafla elveriflli araçlara el konuldu. Asl›nda Tekâlif-i Milliye, zaten 10 y›ld›r sürekli savafl hâlinde olan bir milletin, var
olabilmek için art›k en son imkânlar›n› seferber etme anlam›na geliyordu. Bu haz›rl›klar›n yan› s›ra, Do¤u Cephesi’nden ve Merkez Ordusu’ndan seçkin baz› birlikler de Bat› Cephesi’ne kayd›r›lmaya baflland›. Bütün bu haz›rl›klar, Ankara istikametinde ilerlemekte olan Yunan iflgal kuvvetlerine karfl› savunmay› kuvvetlendirip
arkas›ndan taarruz için idi. Yani, b›ça¤›n kemi¤e dayand›¤› noktada yeniden diriliflin destan› olacak Sakarya Meydan Muharebesi’ne haz›rl›kt›.
Sakarya Meydan Muharebesi
Yap›lan haz›rl›klardan sonra Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla, Genel Kurmay Baflkan› Fevzi Pafla (Çakmak) ile Polatl›’daki Bat› Cephesi karargâh›na gitti. Bu günlerde kendisini Bizans’›n varisi kabul eden Yunan Kral› XIII. Konstantin ‹zmir’e gelerek baflkomutan s›fat›yla ordusuna Ankara’y› hedef gösterdi. Eskiflehir- Seyitgazi istikametinde harekete geçen Yunan ordusu 23 A¤ustos’ta Sakarya’da Türk ordusuyla temasa geçti. Bu tarihten sonra 22 gün 23 gece sürecek olan Sakarya Meydan
Muharebesi’ni 3 aflamada ele almak do¤ru olur. 23-31 A¤ustos aras›nda Yunanlar
sürekli taarruzda bulunup Türk kuvvetlerinin güçlü bir direniflle karfl›l›k verdi¤i
çarp›flmalar. ‹kinci aflama 1-5 Eylül aras›d›r ki bu süreçte Yunanlar baz› tepeleri ele
geçirmifl ve Türkler aleyhine baz› geliflmeler olmufltur. Bu günlerde Mutafa Kemal
Pafla’n›n askerlik literatürüne giren; “Hatt-› Müdafaa yoktur sath› müdafaa vard›r. O
sat›h bütün vatand›r. Vatan›n her kar›fl topra¤› vatandafl›n kan›yla ›slanmad›kça
terk edilemez” sözü Türk ordusunun temel stratejisi olmufltur. Son aflama olarak
görebilece¤imiz 6 -12 Eylül, art›k Türk kuvvetlerinin üstünlü¤ü ele al›p taarruza
geçti¤i günlerdir. 10 Eylül’de bafllayan Türk taarruzuna dayanamayan, Yunan ordusu periflan bir flekilde da¤›lm›fl ve 13 Eylül’de Sakarya’n›n do¤usunu tamamen
boflaltm›flt›r. 13 Eylül günü Muharebe meydan›n› dürbünüyle gözetleyen Kaz›m
Bey’in (Özalp) flu de¤erlendirmeleri düflman›n içinde bulundu¤u durumu aç›kça
gözler önüne sermektedir;
“Tarassut dürbününden son durumu tetkike koyuldum. Sakarya’n›n bat›s›nda
dere kenar›nda ve bilhassa Kavuncu köprüsünün bat›s›nda, gece parlak görülen
düflman›n ordugah ateflleri iyice azalm›flt›. Anadolu’nun ortas›na kadar gururla ilerlemifl ve büyük ümit ve hayallerinin tahakkuk edece¤ine tam inanm›flken, Yunanlar için beklenmedik elim bir durum ortaya ç›km›flt›: Yunan esirleri, ceplerinden
toz ve toprakla kar›flm›fl arpa ve bu¤day ç›kar›p açl›klar›n› belli edecek flekilde yiyorlard›. Bizim askerlerimizin merhameten uzatt›klar› kuru ekmek ve peksimet k›r›klar›n›, minnet ve flükranla kap›fl›yorlard›. Birkaç ay evvel Bursa’dan Bilecik’e geçen ve bizim bask›n›m›za u¤rayan düflman kamyonlar›nda bulunan, yerli Rumlar›n
hediye olarak gönderdikleri çikolata ve bisküviler flimdi bu esirler için bir rüya idi.
13 Eylül sabah›, düflman›n bir k›sm› periflan bir hâlde Sakarya’n›n bat›s›na geçmifl,
geçemeyenler Sakarya’da bo¤ulmufl, ölüleri yaral›lar› ve hastalar› da muharebe
meydan›nda ve gerilerinde dökülmüfl bulunuyordu... Düflman yaral›lar› kollar›nda
K›z›lay amblemi tafl›yan s›hhiye askerlerimizin insanca yard›mlar›yla sedyelerle
sarg› yerlerine götürülüyorlard›. Muharebe meydan›nda ölü ve yaral›lardan baflka,
kamas› al›nm›fl veya al›nmam›fl, tekerlekleri k›r›k veya sa¤lam toplar... Dökülmüfl
hâlde piyade ve topçu cephaneleri, gazeteler, mektuplar, elbiseler... Özetle birçok
silah, cephane, eflya ve malzeme b›rak›lm›flt›. As›l bozgun manzaras› Sakarya’n›n
bat›s›nda görülüyordu”.
Mustafa Kemal Pafla’n›n ifadesiyle “Sakarya Melhame-i Kübras›” yeni Türk
devletinin tarihine, cihan tarihinde ender olan büyük bir meydan muharebesi
olarak geçmifltir. Kaz›m Bey’in yukar›daki tespitlerinden de aç›kça anlafl›laca¤›
üzere, Türk askeri yaral› Yunan askerlerine insani yard›m yapmaktan geri durmazken, bozguna u¤ray›p Afyon istikametine kaçan Yunan ordusu, yenilgisinin
ac›s›n› sivil halktan ç›kar›rcas›na geçti¤i köyleri atefle vermifl ve halk› katletmekten geri durmam›flt›r.
147
148
Foto¤raf 5.14
Türk askeri savafl›n her aflamas›nda büyük fedakârl›klar göstererek yurdunu düflman iflgalinden
kurtarmay› baflarm›flt›r.
Bu savaflta Türk ordusu 7’si tümen komutan› olmak üzere 3282 flehit, 13.618
yaral› ve 415 esir; Yunanlar ise subay ve er 15.000 ölü ve 25.000 civar›nda yaral›
vermifllerdir. Türk ordusunun flehitleri aras›nda çok say›da subay ve özellikle yedek subay bulunuyordu.
Sakarya Zaferi’nin Türk ve dünya kamuoyunda fevkalade yank›lar› oldu. Zafer
Anadolu’nun her taraf›nda coflkularla kutland›. Milletin ve ordunun sars›lm›fl olan
morali yerine geldi. Bu asl›nda 1683’ten beri haçl›lar karfl›s›nda yaflanan geri çekilmenin durmas› anlam›na geliyordu. Tabii ki bu tablo, Sevr’i gerçeklefltirmek isteyenlerin ümitlerinin de k›r›lmas› demekti. Bu yüzden Fransa, ‹tilaf devletleri içinde ilk önce Ankara Hükûmeti’nin baflar›lar›n› kabul eden ülke oldu ve 20 Ekim
1921’de imzalanan Ankara Antlaflmas› ile savafltan çekildi. Frans›zlarla imzalanan
bu antlaflma ile Hatay meselesi hariç afla¤›-yukar› bugünkü Suriye s›n›rlar› çizilmifl
oldu. ‹ngiltere’nin 22 Ekim 1921’de esirlerin mübadelesi antlaflmas›n› imzalamas›,
Ankara Hükûmeti’ni resmen tan›mas› anlam›na geliyordu. Öte yandan Sakarya Zaferi ile Türklerin son zaferi kazanacaklar› hakk›nda kuflkular› kalmayan Sovyet fiuras›na ba¤l› Kafkas Devletleri (Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan), Sovyet Rusya’n›n arac›l›¤› ile 13 Ekim’de Kars Antlaflmas›n› imzalad›lar. Zaferin bir sonucu
olarak Mustafa Kemal Pafla’ya 19 Eylül 1921’de “Gazi” unvan ve “Mareflal” rütbeleri verildi.
149
Sakarya Zaferi, bütün vatan sath›nda zafer flenlikleriyle kutland› ve kazan›lan bu
moral ile düflman›n Anadolu’dan at›lmas›
için topyekûn maddi-manevi seferberlik
bafllad›. Afla¤› yukar› bir y›ll›k haz›rl›k neticesinde emperyalizmin destek verdi¤i Yunan iflgal kuvvetlerine son darbeyi vurmak
için Büyük Taarruz’un arifesine gelindi.
Foto¤raf 5.15
Mustafa Kemal Mareflal üniformas› ve istiklal
madalyas›yla.
Büyük Taarruz ve Mudanya
Mütarekesi
Sakarya’da büyük bozguna u¤rayan Yunan
kuvvetleri, Eskiflehir-Afyon hatt›na kadar takip edilebilmiflti. Çünkü bugünlerdeki Türk
ordusu gerek say› gerekse lojistik imkânlar
itibar›yla Yunan ordusuna kesin darbeyi vurmak için hemen taarruza geçecek durumda
de¤ildi. Zaten mevsim de k›fla yaklafl›yordu.
Bu yüzden ciddi bir haz›rl›k yap›ld›ktan sonra taarruzun yap›lmas› uygun görülmüfltü.
Askerî geliflmeleri yeterince bilmeyen ama
hisleriyle hareket eden baz› çevreler bu durumu elefltirirken, Mustafa Kemal Pafla, bir
taraftan elefltirilere cevap veriyor, bir taraftan
da gizlilik içinde orduyu ileride düflünülen
taarruza haz›rl›yordu. Öte yandan, Sevr’i gerçeklefltirmek için Yunan’dan ümidini kesen
Foto¤raf 5.16
Baflkomutan, Büyük Taarruz öncesinde süvari kolordusunu ziyaretinde (At üstünde kolordu
komutan› Fahrettin Altay)
150
‹tilaf Devletleri zarar›n neresinden dönülürse kâr misali bir an önce sözde bar›fl planlar› ile Türkiye’yi anlaflma zeminine çekmek istiyorlard›. Bu maksatla 22 ve 26 Mart
1922’de her iki tarafa da mütareke teklifinde bulundular. Kendilerine toparlanma imkân› verecek bu teklifi Yunanlar hemen kabul etmifl, Türkiye ise prensip olarak bar›fltan yana oldu¤unu belirtmekle birlikte, mütareke için hakl› olarak Anadolu’nun
boflalt›lmas›n› flart koflmufltur. fiuur alt›na Sevr hedefi yerleflmifl olan ‹tilaf Devletleri
ise bu flart› kabul etmemifllerdir.
Foto¤raf 5.17
Mustafa Kemal
Pafla ve ‹smet Pafla
Akflehir’de Rus ve
Azerbaycan
elçileriyle birlikte
Kaynak: ATAM
Arflivi.
Türk ordusunun taarruz için haz›rl›klar› bütün h›z›yla devam ediyordu. Yunan
kuvvetlerinin önemli bir bölümü Afyonkarahisar-Dumlup›nar aras›nda bulunuyordu. Bir di¤er kuvveti ise Eskiflehir bölgesindeydi. Bunun d›fl›nda Menderes bölgesinde ve ‹znik Gölü civar›nda kuvvetleri vard›. Yani düflman kuvvetleri Marmara’dan Menderes’e kadar uzan›yordu. Mustafa Kemal Pafla, daha önce ça¤›rm›fl oldu¤u Genelkurmay Baflkan› Fevzi Pafla ile 27 Temmuz akflam› Akflehir’de bulufltu.
Yap›lan görüflmede haz›rlanan plan gere¤ince 15 A¤ustos’a kadar taarruz haz›rl›klar›n›n tamamlanmas› kararlaflt›r›ld›. Ama dikkat çekmemek için 28 Temmuz günü
yap›lacak bir futbol maç› vesilesiyle di¤er komutanlar da Akflehir’e ça¤›r›ld›. Taarruzun bütün ayr›nt›lar› görüflülerek karara ba¤land›.
Foto¤raf 5.18
Baflkomutan ve
Komutanlar
Akflehir’de
karargâhta 28
Temmuz 1922
Kaynak: ATAM
Arflivi.
151
Büyük bir gizlilik içinde Türk ordusu haz›rl›klar›n› tamaml›yordu. Yunanlar›n
fark etmemesi için at ve kat›rlar›n ayaklar›na keçeler ba¤lanm›flt›. Ordunun bütün
yorgunlu¤una ve imkâns›zl›klara ra¤men k›sa sürede o bölgenin en yüksek tepesi
olan Kocatepe’ye intikali ve arkas›ndan taarruza geçmesi bugün bile anlafl›lmas›
güç olan büyük bir baflar› olarak gözükmektedir. Büyük Taarruz, 26 A¤ustos 1922
sabah› Türk ordusunun topçu atefliyle bafllad›. Yunan kuvvetleri, top, a¤›r makineli tüfek ve uçak bak›m›ndan üstün durumda idi. Cephane, tafl›t ve sa¤l›k malzemeleri aç›s›ndan da üstünlükleri vard›. Mustafa Kemal Pafla, Genelkurmay Baflkan›
Fevzi, Bat› Cephesi Komutan› ‹smet, I. Ordu Komutan› Nurettin, 2. Ordu Komutan›
Yakup fievki Paflalarla birlikte savafl› yönetmek üzere Kocatepe’deydi. Gazi’nin yönetti¤i taarruzun ilk günü Yunan cephesi yar›ld› ve ertesi gün Afyon kurtar›ld›. Ma¤lup düflman kuvvetlerinin büyük bölümü 30 A¤ustos’ta Asl›hanlar civar›nda kuflat›lm›fl ve Gazi’nin idare etti¤i Dumlup›nar Meydan Muharebesi’nde düflman›n ana
kuvvetleri imha edilerek pek çok esir al›nm›flt›r. Çok geçmeden Yunan Baflkomutan› Trikopis esir al›nd›. Trikopis’in, Gazi Pafla’n›n huzurunda bir misafir gibi kabul
edilifli, bize 1071’de Alparslan’›n Romen Diyojen’e karfl› tavr›n› hat›rlatmaktad›r.
Foto¤raf 5.19
Büyük Taarruz’da
ordunun bütün
komuta kademesi
bir arada.
Kaynak: ATAM
Arflivi.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Yunan ordusu 5 gün gibi k›sa sürede bozguna u¤rad›. Periflan olan düflman›n
durmas›na ve toparlanmas›na f›rsat vermemek için BaflkomutanD ÜMustafa
fi Ü N E L ‹ M Kemal Pafla, 1 Eylül 1922’de herkesçe bilinen o meflhur emrini verdi: “Ordular ilk hedefiniz
Akdeniz’dir, ‹leri!”. Türk ordusu, ‹zmir’e do¤ru h›zla çekilen Yunan ordusunu taS O R U
kip etmeye bafllad›.
Bugün bu co¤rafyan›n Ege olarak isimlendirilmesi sizi flafl›rtmas›n. Osmanl›
D ‹ K K A T Dönemi’nde
bu co¤rafya bir bütün olarak Akdeniz olarak adland›r›lmaktayd›. Buradaki adalar da Akdeniz adalar› olarak biliniyordu.
SIRA S‹ZDE
N N
Yunan kuvvetleri bu çekilifl s›ras›nda, geçti¤i bütün yerleri yak›p y›k›yor ve çoAMAÇLARIMIZ
luk çocuk demeden sivil halk› katlediyordu. Hatta s›rf bu maksatla
yerli Rum ve Ermenilerden oluflan ve say›s› 3000’i bulan tahrip taburlar› oluflturmufllard›.
Yunan ordusunu takip eden Türk kuvvetleri 1 Eylül 1922’de Uflak’a girdi. ArkaK ‹ T (3
A PEylül), Kula
s›ndan Eskiflehir (2 Eylül), Nazilli, Simav, Salihli, Alaflehir, Gördes
(4 Eylül), Bal›kesir, Bilecik (6 Eylül), Ayd›n (7 Eylül), ve Manisa (8 Eylül) Yunan iflgalinden kurtar›ld›. Nihayet Türk süvarileri 9 Eylül ö¤leden önce ‹zmir’e girdi. Bir
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
152
gün sonra 10 Eylül’de Bursa Türk kuvvetlerinin eline geçti. Takip eden günlerde
Bursa civar› ve Marmara Bölgesi’ndeki Yunan iflgal kuvvetleri Türk kuvvetleri
karfl›s›nda geri çekilmek ve iflgal ettikleri yerleri boflaltmak mecburiyetinde kald›lar. Anadolu’da hiç ümidi kalmayan ve bir an önce kaçman›n hesab›n› yapan
Yunanlar bu s›rada çekildikleri yerleri atefle vermekten de geri durmad›lar. Manisa’da 18.000 yap›dan ancak 500’ü ayakta kalabildi, gerisi kül oldu. ‹zmir’de atefle verilmiflti.
Türk milletinin ola¤anüstü fedakârl›¤› ve Baflkomutan’›n üstün baflar›s›yla kazan›lan bu Türk zaferinin insan mant›¤›n› zorlayan yönleri vard›r. Bugün Afyonkarahisar-‹zmir karayolu 325 km. kadard›r. Taarruz istikameti dere-tepe hesapland›¤›nda ‹zmir’e olan uzakl›k 350 km.yi geçer. Türk ordusu bu yolu afla¤›-yukar› 11-12
günde kat etmifltir. Bu da günde ortalama 30 km. yol al›nd›¤›n› gösterir. Üstelik asla yeterli g›das› ve giyece¤i olmadan, Yunan ordusuyla savafla savafla. Do¤al olarak insan mant›¤› bu süratin ve baflar›n›n s›rr›n› çözmekte zorlanmaktad›r. Tek bir
izah yolu olabilir o da Türk askerinin vatan›n› ve istiklalini koruma aflk›yla neleri
yapmaya muktedir oldu¤udur.
Büyük Taarruz’un baflar›yla sonuçlanmas›ndan sonra, Anadolu’da Yunan askeri kalmam›flt›. Ancak, Trakya hâlen iflgal alt›ndayd›. ‹tilaf Devletleri’nin araya
girmesi ile ateflkes görüflmeleri 3 Ekim 1922’de Mudanya’da bafllad›. Sert tart›flmalar ile geçen görüflmelerden sonra 11 Ekim günü Mudanya Mütarekesi imzaland›. Buna göre; 15 Ekim’den itibaren çat›flmalar duracak, Yunanlar 15 gün içinde Do¤u Trakya’y› boflaltacaklar ve 30 gün zarf›nda Trakya Türk memurlar›na
devredilecekti. Bar›fl antlaflmas› imzalan›ncaya kadar ‹tilaf kuvvetleri miktarlar›n›
art›rmamak flart›yla bulunduklar› yerlerde kalabileceklerdir. Mudanya Mütarekesi, Türk ‹stiklal Savafl›’n›n Türk zaferiyle sonuçland›¤›n› gösteren ilk diplomatik
ve siyasi belge olmas› bak›m›ndan fevkalade önemlidir. Mütareke yurt içinde büyük coflku ile karfl›lanm›flt›r.
‹stiklal Savafl›’n›n Lojistik Kaynaklar›
Yukar›dan beri ana hatlar›yla ele ald›¤›m›z ‹stiklal Savafl› fevkalade zor flartlarda
verildi. Bu zorluk, iki temel noktada toplan›yor idi. Birincisi; nüfus meselesi, ‹kincisi; ekonomik durum. Bu iki meseleyi do¤ru anlamadan veya verilen mücadelenin zeminine, bu konular› koymadan, ‹stiklal Savafl›n› do¤ru anlayabilmek pek
mümkün gözükmemektedir.
Bilindi¤i üzere, 1911 Trablusgarp ve arkas›ndan Balkan Savafl›’ndan itibaren
Türkiye neredeyse kesintisiz olarak 10-11 y›l sürekli savafl hâlindeydi. Tabii ki, bu
savafllar insan kaynaklar›n› neredeyse tükenme noktas›na getirdi. I.Dünya Savafl›’nda, özellikle Çanakkale’de 16-17 yafl›ndaki çocuklar cepheye koflma durumunda kald›. Bu yafl s›n›r› ‹stiklal Savafl›’nda 12-13’e kadar indi. Antep savunmas›nda
fiilen görev alan Antepli Mehmet, ‹smail henüz 12-13 yafl›nda idiler. Bat› Cephesinde elinde silah› at›n üstünde cepheden cepheye koflan ve TBMM’nin 30 Ocak 1921
tarihli oturumunda kahramanl›¤› konu edinilen Nezahat Han›m (Baysel) da henüz
12 yafl›nda idi. Daha bunun gibi pek çok Ayfle’ler, Mehmet’ler örnek gösterilebilir.
Do¤u Cephesi’nde, Kaz›m Karabekir Pafla’n›n sahip ç›kt›¤›; de¤iflik aç›lardan mücadelenin içinde hizmet veren çocuk say›s›n›n haddi hesab› yoktu. ‹stiklal Savafl›’nda flehit olanlar›n yafl analizini yapt›¤›m›zda, muvazzaf askerlik yafl›n›n üstünde olanlar›n say›s› çoktur. ‹nsan kaynaklar›m›z›n gittikçe eridi¤i bu dönemde, cephe gerisinde tarlada ekini kald›racak veya ölen kiflinin cenaze namaz›n› k›lacak erkek nüfus bulmakta bile zorluklar yafland›. Firar sebeplerini rapor eden baz› asker-
lik flube baflkanlar›n›n firar›n en baflta gelen sebebinin “kimsesizli¤inden mahsulât›n› orak edememesi” olarak gösterilmesi oldukça düflündürücüdür. Çünkü eli silah tutabilenler cepheye kofltu¤undan; cephe gerisinde, yafll›, hasta, çoluk- çocuk
kalm›fl ve tarlas›n› hasat edebilecek karn›n› doyurabilecek, üretim yapabilecek insan gücü çok yetersizdi veya neredeyse kalmam›flt›. ‹flte ‹stiklal Savafl› bu flartlarda
verilmifltir. ‹nsan kaynaklar› aç›s›ndan art›k en son imkânlar de¤erlendirilmekte idi.
Cumhuriyet kurulduktan sonra 10. Y›l Marfl›’nda; “10 y›lda 15 milyon genç yaratt›k her yafltan” diye övünülmesinin tarihî sebeplerini de bu gerçeklerde aramak
gerekiyor.
‹nsan kaynaklar› yeterli düzeyde olmayan ve y›llard›r savafl hâlinde açl›k ve sefaletin içinde bulunan bir milletin tabii olarak ekonomisi de çökmüfl idi. TBMM’nin
aç›l›fl›ndan itibaren en önemli meselesi, savunmay› yapabilecek maddi kaynaklar›
bulabilmek olmufltu. Bu kaynaklar›n bafl›nda flüphesiz halk›n ba¤›fllar› geliyordu.
Zaten imkânlar› azalm›fl olan bir millet bu sefer vatan için elinde avucunda ne varsa vermeye çal›fl›yordu. Genellikle o bölgede bulunan Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri vas›tas›yla yard›mlar toplan›yor, bunlar ilgili makamlara ulaflt›r›l›yordu. Ba¤›fllar›n yan› s›ra, kaynaklar› art›rabilmek için çeflitli uygulamalara girildi. Mevcut baz› vergiler art›r›ld› ve oktruva vergisi (kontrol) gibi vergiler ihdas edildi. 1920 Eylül
ve Kas›m aylar›nda ç›kar›lan Men’-i müskirat, Men’-i israfat kanunlar› ile keyif ve
israf›n önüne geçilerek tasarruf yap›lmaya çal›fl›ld›. Duyun-› Umumiye ve Reji Ambarlar›ndan istifade edilmeye çal›fl›ld›. ‹flgal alt›ndaki ‹stanbul’dan gizli yollarla
Anadolu’ya silah ve malzeme temini yollar› arand›. Daha önce bahsedilen Tekâlifi Milliye Emirleri ile ihtiyaç duyulan halk›n elindeki malzemelerin %40’na el konulmufltu. Tabii ki bütün bunlara ra¤men, aç›klar›n kapat›labilmesi, savunma ihtiyaçlar›n›n karfl›lanabilmesi mümkün de¤ildi. Türkiye’nin kendi kaynaklar›n›n ötesinde d›flar›dan yap›lacak yard›mlara da fliddetle ihtiyac› vard›.
D›fl yard›mlar hususunda o zaman›n siyasi flartlar› içinde Sovyetler Birli¤i’nden
yard›m imkânlar› araflt›r›ld›. Mustafa Kemal Pafla, bu maksatla Halil Pafla’y› Moskova’ya gönderdi. Ancak, henüz ihtilaldan ç›km›fl, k›tl›k ve açl›¤›n hat safhaya ulaflt›¤› Sovyetlerin yard›m yapacak durumu da yoktu. Bu günlerde, Sovyetlere ba¤l›
muhtar bir cumhuriyet olan Buhara Cumhuriyeti’nin Cumhurbaflkan› Osman Bey
(Kocao¤lu), yard›m yapabileceklerini Lenin’e bildirmifl ve Osman Bey’in ifadesine
göre 100 milyon alt›n ruble Türkiye’ye gönderilmek üzere Moskova’ya teslim edilmiflti. Bu miktar, o zaman›n rayicine göre T59 milyon tutuyordu. 1920’den 1922’ye
kadar de¤iflik zamanlarda Moskova’dan peyderpey gönderilen yard›mlar›n toplam›
T11.028.012 civar›nda olup, geri kalan T47.971.988’nin ak›beti bilinmemektedir.
Sovyetlerden gelen askerî yard›mlar›n bafll›calar› ise flunlard›r:
• Çeflitli tarihlerde sa¤lanan toplam 10 milyon ruble para,
• 39275 adet tüfek, 327 adet makineli tüfek, 62.986.000 tüfek mermisi,
• 54 top, 1000 at›ml›k top barutu,
• 4000 adet el bombas›, 4000 flarapnel mermisi,
• 1500 k›l›ç ve 20000 gaz maskesi... gibi.
Milli Mücadele y›llar›nda Ankara Hükûmeti’ne d›flar›dan gelen yard›mlar›n en
anlaml›s› Hint kökenli Müslümanlara aittir. Bugünkü Pakistan’› oluflturan Hindistan
Müslümanlar› Türkiye’nin emperyalizme karfl› verdi¤i mücadeleye kay›ts›z kalmam›fl, 1921 sonundan 1923 Ekim’ine kadar, de¤iflik zamanlarda Türkiye’ye yard›m
göndermifllerdir. 1924 y›l›nda da savaflzedeler için Güney Asya Müslümanlar›ndan
7000 ‹ngiliz liras›na yak›n para gönderildi¤ini biliyoruz. Bu bölgeden ve Hint Müslümanlar›ndan gönderilen yard›mlar›n toplam› T1.035.608 ve 130.250 ‹ngiliz liras›-
153
154
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
na ulaflm›flt›r. Büyük Taarruz’dan hemen önce gelen bu paran›n çok az bir miktar›n› kullanan Mustafa Kemal, geri kalan›n› Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra kurulan
ilk millî banka olan Türkiye ‹fl Bankas›na sermaye olarak tahsis etmifltir.
Üçüncü önemli d›fl yard›m ayn› zamanda Ankara Hükûmeti’ni ilk tan›yan galip
devlet olan Fransa’dan gelmifltir. Mütareke döneminde iflgal etmifl olduklar› Antep,
Urfa, Marafl, Adana ve Mersin’de Müslüman-Türk halk›n millî direnifli ile karfl›laflarak büyük kay›plar veren Frans›zlar, ‹ngiltere ile nüfuz bölgelerinin paylafl›m›ndan
da zararl› ç›kt›¤› için savafl› durdurup bar›fl görüflmelerinin bafllat›lmas›n› istemifllerdi. Sakarya Zaferi’nden sonra Frans›zlar ile 20 Ekim 1921’de Ankara Antlaflmas›
imzaland›. Frans›zlar Anadolu’dan çekilirken önemli miktarlarda silah ve cephaneyi Ankara Hükûmeti’ne teslim etti. Bunlar aras›nda 10089 tüfek, 1505 sand›k tüfek
mermisi veSIRA
10 S‹ZDE
adet uçak vard›. Daha sonra Fransa, Ankara’n›n piyasa koflullar›
içinde her türlü silah ve malzemeyi sat›n almas›na kolayl›k gösterdi.
Türk dünyas›ndan Azerbaycan ve K›br›s Türkleri de ellerinden gelen yard›m›
yapmaya çal›flt›lar. Ba¤›ms›zl›¤›n› elde eden Azerbaycan Cumhuriyeti 2 y›la yaklaflan ba¤›ms›zl›k süresince ve daha sonra Sovyetlere ba¤land›ktan sonra, de¤iflik zaS O R U
manlarda yard›mlar
gönderdi. 2 Ekim 1920’de toplam de¤eri 1.500.000 Frans›z
frang› civar›nda bir yard›m›n Ankara’ya ulaflt›r›ld›¤›n› biliyoruz. Bunun d›fl›nda
Azerbaycan,DErzurum’da
yetim Türk çocuklar›na harcanmak üzere 500 adet yüzlük
‹KKAT
Osmanl› alt›n› daha gönderdi. Bu günlerde, kendileri de atefl hatt›nda olmalar›na
ra¤men K›br›s Türkleri de kar›nca karar›nca toplad›klar› yard›mlar› Hilal-i Ahmer
SIRA S‹ZDE
vas›tas›yla Ankara’ya ulaflt›rd›lar.
Bütün bunlar›n ötesinde, Ankara Antlaflmas› ile savafltan çekilen Fransa ve Yunanlarla menfaat
çat›flmas›na giren ‹talya, de¤iflik zamanlarda Ankara Hükûmetine
AMAÇLARIMIZ
askerî araç-gereç ve malzeme yard›mlar›nda bulunmufllard›r.
N N
Türk ‹stiklalK Harbi
gerek iç gerekse d›fl kaynaklardan sa¤lanan yard›mlar hak‹ T A sürecinde
P
k›nda toplu bilgi için Alptekin Müderriso¤lu’nun “Kurtulufl Savafl›’n›n Mali Kaynaklar›
(Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar› Ankara 1990) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
155
Özet
Mütareke hükümlerine göre; ‹tilaf devletleri, Çanakkale ve ‹stanbul Bo¤azlar›yla Toros tünellerini iflgal edecekti (md:1,10). Osmanl› sular› ve Karadeniz’de bulunan torpiller gösterilecek ve temizlenecekti (md:2,3).
‹tilaf Devletleri’ne mensup savafl esirleri ve Ermeni
esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Osmanl› Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mühimmat teslim edilecek, küçük gemiler d›fl›nda donanma
‹tilaf Devletleri gözetimine b›rak›lacakt› (md:5,6). Kuzeybat› ‹ran ve Kafkasya’daki Osmanl› kuvvetleri savafltan önceki s›n›rlara çekilecek, güneydeki ateflkes
s›n›rlar› d›fl›ndaki Osmanl› kuvvetleri derhal ‹tilaf kuvvetlerine teslim edilecek (md:11,16, 17) ve bütün haberleflme a¤› ‹tilaf memurlar›n›n kontrolüne b›rak›lacakt› (md:12). Antlaflma’n›n en a¤›r maddesi ise ‹tilaf
Devletleri’ne “güvenli¤i tehdit edecek bir durum ortaya ç›kt›¤›nda” ülkenin diledi¤i yörelerini iflgal imkân›
tan›yan ve Osmanl› Devleti’nin hükümranl›k hakk›n›
fiilen bitiren yedinci maddesi idi.
Öte yandan, 24. maddeye göre; 6 vilayette (Vilayât-› sitte: Osmanl› dönemi idari taksimat›nda Van, Elaz›¤, Diyarbak›r, Erzurum, Sivas ve Bitlis, vilayetleri;günümüzde Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’nun hemen tamam›n›
içine alan co¤rafya) kar›fl›kl›k ç›kt›¤› takdirde bu vilayetlerin herhangi bir k›sm› iflgal edilebilecekti. Asl›nda
bu maddenin arkas›nda “fiark Meselesi”nin hedeflerinden biri olarak ‹tilaf Devletleri’nin Do¤u Anadolu Bölgesi’nde bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl› bulunuyordu. Nitekim ateflkesin ‹ngilizce metninde söz konusu 6 vilayetten alt› Ermeni Vilayeti olarak bahsedilmiflti. Dolay›s›yla Mondros mütarekesi Türklerin Avrupa yakas›na geçmelerinden itibaren bafllayan ve son
dönemde flark meselesi olarak adland›r›lan Türkleri Asya’n›n içlerine geri göndermek projesinin uygulamaya
konmufl olmas› demektir.
Mütarekenin imzalanmas›n› takiben hemen her tarafta
özellikle iflgal tehlikesi bulunan yörelerde, genel ad›
Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri olan millî teflkilatlar kurulmaya baflland›. Millî Mücadele hareketinin zeminini
oluflturacak olan ve zaman içinde hemen her il ve ilçede bazen farkl› isimlerle kurulan bu cemiyetler mahalle
ve köylere var›ncaya kadar teflkilatlanm›fl idiler. “Müdafaa-i Hukuk” kavram›ndan da aç›kça anlafl›laca¤› üzere,
bu teflkilatlanma hareketi, savunma amaçl› olup her fleyin bafl›nda hür ve ba¤›ms›z yaflama hakk›n›, vatan› koruma gayesini tafl›yordu.
Atatürk’ün Nutuk’ta bahsetti¤i bu cemiyetlerin yan› s›ra, iflgaller ve özellikle ‹zmir’in iflgalini müteakip, iflgal
tehlikesine yak›n yerlerden bafllamak üzere, Anadolu’nun hemen her il ve ilçesinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmufltur. Sivas Kongresi kararlar› çerçevesinde tek bir çat› alt›nda toplanan bu cemiyetler içinde
Anadolu kad›nlar› da teflkilatlanmaya gitmifllerdi. Türk
tarihinin bütünlü¤ü içinde bakt›¤›m›zda, Bac›yân-› Rum
Anadolu’nun vatan olmas›nda ne yapm›flsa, Anadolu
Kad›nlar› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri’nin de Anadolu’nun vatan kalmas›nda ayn› fleyi yapt›¤›n› rahatl›kla
ifade edebiliriz.
Çabalar› hem ülkeye hem de dünyaya duyurmak gereklili¤inden hareketle bütün milleti içine alacak millî
bir kongrenin toplanmas›n› gerekli gören Mustafa Kemal, 21-22 Haziran gecesi bir genelge haz›rlad›.
Amasya Genelgesi flu esaslar› tafl›yor idi;
1. Vatan›n ve milletin istiklali tehlikededir.
2. ‹stanbul Hükûmeti üzerine ald›¤› sorumlulu¤un gereklerini gere¤i gibi yerine getirememektedir, bu durum milletimizi yok olmufl göstermektedir.
3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar› kurtaracakt›r.
4. Milletin içinde bulundu¤u durum ve flartlara göre
harekete geçmek ve haklar›n› yüksek sesle cihana
duyurmak için her türlü etki ve denetimden uzak
millî bir kurulun varl›¤› zarurîdir.
5. Anadolu’nun her bak›mdan en güvenli yeri olan Sivas’ta millî bir kongrenin acele toplanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
6. Bunun için bütün illerin her sanca¤›ndan milletin
güvenini kazanm›fl üç temsilcinin mümkün oldu¤u
kadar çabuk yetiflmek üzere yola ç›kar›lmas› gerekmektedir.
7. Her ihtimale karfl› bu meselenin millî bir s›r halinde tutulmas› ve temsilcilerin lüzum görülen yerlerde seyahatlerini kendilerini tan›tmadan yapmalar›
laz›md›r.
8. Do¤u ‹lleri ad›na 10 Temmuz’da Erzurum’da bir kongre toplanacakt›r. Bu tarihe kadar di¤er illerin temsilcileri de Sivas’a gelebilirlerse, Erzurum Kongresi
üyeleri de Sivas Kongresi’ne kat›lmak üzere hareket
edecektir.
Türk ‹stiklal Savafl›’n›n ve ink›lap tarihinin çok önemli
bir belgesi say›lan Amasya Genelgesi’nde, ‹stiklal Savafl›’n›n gerekçeleri ve yöntemi ortaya konmufltur. “Mille-
156
tin istiklalini yine milletin azim ve karar›n›n kurtaraca¤›”, “millî heyet”, “millî bir kongre”den bahsedilmesi,
millî iradeye yani demokrasiye dayal› yeni bir yap›lanman›n ve geliflmelerin habercisi olarak da karfl›m›za ç›k›yor. Bu bak›mdan, söz konusu belge, Millî Mücadele
tarihinin önemli bir belgesi olmakla birlikte Türk Demokrasi Tarihi aç›s›ndan da ayr› bir de¤er tafl›maktad›r.
Türk Milleti çaresiz kald›¤› böyle bir ortamda, ülkenin
hemen her yerinde kendili¤inden gönüllü milis kuvvetler oluflturarak silahl› savunma iradesini ortaya koydu.
Millî Mücadele tarihimizde “Kuvâ-y› Milliye olarak adland›r›lan bu silahl› gönüllü kuvvetlerin teflekkülünde,
baz› yöneticilerin ve subaylar›n önemli rolleri oldu. Osmanl› Genelkurmay›’n›n da deste¤iyle Düzenli Ordu’ya
geçifl zaman›na kadar yani Ekim-Kas›m 1920’ye kadar
afla¤›-yukar› 1,5 y›ll›k sürede, iflgallere karfl› koyan belki de tek güç “Kuvâ-y› Milliye” idi. Öncelikle iflgal tehlikesine yak›n yerler olmak üzere hemen ülkenin her
taraf›ndan teflekkül eden bu kuvvetlere; “kuvâ-y› milliye”, “müfreze”, mücahidîn”, “gönüllü”, “alay”, “millî tabur”, “millî bölük” gibi isimler verilmifltir. Düzenli orduya geçiflle birlikte bu kuvvetlerin bir k›sm› düzenli ordu
içine al›n›rken baz›lar› da kendili¤inden da¤›lm›flt›r.
Mondros Mütarekesi’nin ilgili hükümlerine göre da¤›lmayan tek ordu, Kâz›m Karabekir Pafla’n›n komutas›ndaki 15. Kolordu idi. Karabekir Pafla, bölge üzerinde
Erivan merkezli Ermenistan’›n emellerini bildi¤inden
askerlerini terhis etmemifl ve savunma tedbirleri almaya
bafllam›flt›. Bilindi¤i üzere, fiark meselesi çerçevesinde
‹tilaf devletlerinden destek gören Ermeniler, I. Dünya
Savafl› s›ras›nda Ruslarla ifl birli¤i içinde Do¤u Anadolu’da baz› yerleri iflgal etmifl, Türk-Müslüman köy ve
kasabalar›n› yak›p y›km›fllard›. Ermeniler’in bu emelleri
do¤rultusunda, sald›r›lar›n›n ve bask›lar›n›n artmas› üzerine 9 Haziran 1920’de TBMM “seferberlik” ilan etmifl
ve 15. Kolordu, fiark Cephesi Komutanl›¤›’na çevrilmifltir. Oltu’yu iflgal edip sald›r›lar›na art›ran Ermenilere
karfl› Kâz›m Karabekir Pafla komutas›nda taarruza geçen Türk ordusu 28 Eylül’de Sar›kam›fl, 30 Ekim’de
Kars’› iflgalden kurtar›p 7 Kas›m’da Gümrü’ye girmifltir.
Türkiye aç›s›ndan Ermeni meselesini kapatan ve
TBMM’nin ilk askerî baflar›s› olan Gümrü Antlaflmas› ile
1878’den itibaren Rus iflgalinde kalan Kars ve havalisi
geri al›narak Türkiye’nin Do¤u s›n›rlar› güvenlik alt›na
al›nm›fl oldu. Böylece, Do¤u’daki kuvvetlerimizin Yunan kuvvetlerine karfl› kayd›r›lma imkân› da do¤mufl
oldu. Bu antlaflmadan hemen sonra TBMM Gürcistan’a
bir nota vererek bir Türk yurdu olan üç sanca¤›n (Kars,
Ardahan, Batum) Türkiye’ye iadesini istedi. Görüflmeler
sonunda Gürcü hükûmeti bu sancaklar› Türkiye’ye b›rakmak zorunda kald›. Ancak k›sa bir süre sonra Bolflevik Rusya’n›n Gürcistan ve Ermenistan’› iflgal etmesi
üzerine durum de¤iflmifl ve 16 Mart 1921 Moskova, 13
Kas›m 1921 Kars Antlaflmalar›yla Batum d›fl›ndaki yerler
Türkiye’ye kat›lm›fl oldu. Do¤u s›n›r›ndan sonra bütün
gücünü bat›ya yönelten Türkiye, ‹nönü Savafllar›yla bafllatt›¤› düzenli ordu döneminin sonunda Sakarya ve Baflkomutanl›k meydan muharebeleriyle iflgal kuvvetlerini
denize dökerek mücadelenin askerî k›sm›n› baflar›yla
sona erdirmifltir.
157
1. ‹zmir daha önce gizli antlaflmalarla ‹talya’ya b›rak›lmas›na ra¤men, Paris Bar›fl Konferans›’nda ‹ngiltere’nin
çabalar› sonucu Yunanistan’a verilmifltir.
‹ngiltere’nin böyle bir politika izlemesi, afla¤›dakilerden
hangisinin bir göstergesidir?
a. ‹zmir’in stratejik öneminin azald›¤›n›n
b. Güçlü bir ‹talya yerine kolayca yönlendirebilece¤i bir devletin ‹zmir’i almas›n› istemesinin
c. ‹talya’n›n ‹tilaf Devletleri’nden ayr›lmas›n›n
d. Yunanistan’› korumak istedi¤inin
e. Mondros Mütarekesi’ne göre hareket etti¤inin
2. Türk ‹stiklal Savafl›’n›n ve ink›lap tarihinin çok önemli bir belgesi say›lan Amasya Genelgesinde, ‹stiklal Savafl›’n›n yöntemi afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak ifade edilmifltir?
a. ‹stanbul hükûmeti üzerine ald›¤› vazifeyi yerine
getirememektedir.
b. Vatan›n ve milletin istiklali tehlikededir.
c. Hristiyan az›nl›¤a milli varl›¤›m›z› bozacak ayr›cal›klar verilemez
d. Yap›lacak her türlü faaliyette Mondros Mütarekesine ba¤l› kal›nmal›d›r.
e. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar›
kurtaracakt›r.
3. ‹stiklal Savafl› y›llar›n›n olumsuz ve a¤›r flartlar›nda
baz› vatanperver ayd›nlar bir baflka güce dayanarak ülkeyi kurtarmay› amaçlam›fllard›r. Ancak Sivas Kongresinde “Manda ve himaye kesinlikle kabul edilemez.” maddesi ile bu durumla ilgili olarak son karar verilmifltir.
Buna göre, manda ve himaye fikrinin kesin dille reddi
afla¤›daki yarg›lardan hangisine ulaflt›r›r?
a. Bölgesel kurtuluflun
b. Toprak bütünlü¤ünün
c. Milli birlik ve beraberli¤in
d. Tam ba¤›ms›zl›¤›n
e. Uluslar aras› bar›fl
4. - TBMM’nin üstünde hiçbir güç ve makam yoktur.
- TBMM kanun yapma ve yürütme yetkisine sahiptir.
Bu bilgilere bakarak afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Kabine sistemine geçildi¤i
b. Saltanat›n yok say›ld›¤›
c. Yasama, yürütmenin TBMM’ ye ait oldu¤u
d. Halifenin yok say›ld›¤›
e. ‹stanbul hükûmetinin yok say›ld›¤›
5. Son Osmanl› Mebusan Meclisi 28 Ocak 1920’de Misak-› Millî’yi kabul etmifltir.
Al›nan kararlar›
I. S›n›rlar, ‹stanbul ve Marmara’n›n güvenli¤i
II. Az›nl›klar, Anadolu d›fl›ndaki Türk ve Müslümanlar›n durumu
III. Ekonomik hedefler
fieklinde grupland›rd›¤›m›zda afla¤›dakilerden hangisi
ekonomik hedefler aras›nda gösterilebilir?
a. Siyasi, adli ve mali alanda geliflmemizi önleyecek bütün s›n›rlamalar kald›r›lmal›d›r.
b. Bat› Trakya’n›n, Paflaeli’nin hukuki statüsü de
bölge halk›n›n oyu ile tespit edilmelidir.
c. Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum)’de tekrar
halk oyuna baflvurulabilir.
d. Mütareke s›ras›nda düflman ordular›n›n iflgali alt›nda bulunan k›s›mlar›n gelece¤i halk›n›n serbest oyu ile tespit edilecektir.
e. Az›nl›klar›n haklar› civar ülkelerde bulunan Müslüman halk›n da ayn› haklardan faydalanmas›
flart›yla taraf›m›zdan korunacakt›r
6.
Son
Osmanl›
Mebusan
Meclisinin
Aç›lmas›
Misak-› Milli
Kararlar›n›n
Kabul
Edilmesi
?
TBMM’nin
aç›lmas›
Yukar›da verilen olaylar›n ak›fl›na göre “?” iflareti olan
bölüme afla¤›dakilerden hangisi getirilmelidir?
a. ‹stanbul’un iflgal edilmesi
b. Kuva-y› Millîye’nin kurulmas›
c. ‹zmir’in iflgal edilmesi
d. Amasya Görüflmeleri’nin yap›lmas›
e. Sevr Antlaflmas›’n›n imzalanmas›
158
7. 23 Nisan 1920 de aç›lan TBMM’de flu temel ilkeler
benimsenmifltir: “Mecliste toplanan milli iradenin vatan›n gelece¤ine hakim olmas› esast›r. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin üstünde bir kuvvet yoktur.” Bu durum ‹stanbul Hükûmeti ve Padiflah aç›s›ndan düflünüldü¤ünde ne anlama gelmektedir?
a. Yeni Meclis Padiflaha sadakatle ba¤l›d›r.
b. Art›k ‹stanbul, Anadolu’ya hakim de¤il tâbi olmak durumundad›r.
c. Saltanat idaresiyle Meclisin beraber çal›flaca¤›
vurgulanmak istenmifltir.
d. Anadolu’da yap›lacak faaliyetlerde söz hakk› ‹stanbul Hükûmeti’nindir.
e. Yeni bir Padiflah seçilmesi için çal›fl›lmaya bafllanacakt›r.
8.
?
?
Güney
Cephesi
?
?
Yukar›daki diyagram Milli Mücadele dönemindeki Güney Cephesini temsil etmektedir.
Bu diyagram›n “?” ile belirtilen yerlerine bu cephenin
özellikleri ile ilgili afla¤›daki bilgilerden hangisi getirilemez?
a. Frans›zlarla mücadele edilmifltir.
b. Kuva-y› Milliye birlikleri kurulmufltur.
c. Antep, Urfa, Marafl kurtar›lm›flt›r.
d. Ankara Antlaflmas› ile kapanm›flt›r.
e. Savafl sonunda Londra Konferans› toplanm›flt›r.
9. - I. ‹nönü Savafl›’ndan sonra Moskova Antlaflmas›,
- Sakarya Meydan Savafl›’ndan sonra Ankara Antlaflmas›,
- Baflkomutanl›k Meydan Savafl›’ndan sonra Mudanya Ateflkes Antlaflmas›, imzalanm›flt›r.
Bu geliflmelerin tümü birlikte düflünüldü¤ünde afla¤›daki yarg›lardan hangisine var›labilir?
a. Ankara Antlaflmas› Fransa ile imzalanm›flt›r.
b. Her antlaflmadan sonra bir savafl yap›lm›flt›r.
c. TBMM hükûmeti bar›fl› devaml› ön planda tutmufltur.
d. Savafl alan›nda kazan›lan zaferler siyasi baflar›larla tamamlanm›flt›r.
e. Yeni bir devlet kurulmufltur.
10. “Türk ‹stiklal Harbi yaln›zca Anadolu Türklü¤ünün
de¤il tüm Türk âleminin, mukaddesat›n›n ortak bir müdafaas›d›r” diyen bir tarihçi bu düflüncesini desteklemek için afla¤›dakilerden hangisini öne sürebilir?
a. Anadolu ve Rumeli Müdafa-y› Hukuk Cemiyetinin kurulmas›
b. Buhara, Azerbaycan ve K›br›s Türklerinin maddi destekleri
c. Teflvik-i sanayi kanununun ç›kar›lmas›
d. Düzenli orduya geçilmesi
e. 1921 Anayasas›n›n kabul edilmesi
159
Okuma Parças›
YEN‹ GÜN, ESK‹ GÜN
Müvezziin, keskin ve tan›nan sesi ba¤›r›yordu:
- Yeni Gün, Yeni Gün!..
Pek yak›n›mda oturan tan›mad›¤› iki kifliden biri, befl
kurufl verip bir Yeni Gün ald›. Öteki arkadafl› galiba
nükte(flaka) yapmay› seven bir zatt›:
- Befl kurufla bir Yeni Gün ! Ah, bana bir “Eski gün” veriniz, size befl yüz kurufl vereyim!
Gazeteyi alan zat arkadafl›n›n bu nüktesini ikmal etti:
- Abdülhamid dirilmez ki o eski günleri görelim!
‹flte bir kahvehane önünde geçen, fincan içi kadar küçük bir muhavere(sohbet) ki, içinde ufuksuz bir deniz
kadar genifl bir facia sakl›!
Ah, o eski günler, Meflrutiyetten evvelki o Abdülhamid
zaman›, o ne sakin, ne asude(mutlu) bir devirdi: Hayat
ucuz, yaflamak kolay, ortal›k sükunetti. Ne f›rka(parti)
mücadeleleri, ne mebusan(meclis) gürültüleri, ne matbuat(bas›n) flamatalar› vard›.
Siyaset yapamayaca¤› için herkes ifliyle meflgul, f›rka
mücadelat› olmad›¤› için herkes yekdi¤eriyle(birbiriyle)
bar›fl›k, memleket iflleriyle kafa yormak kimsenin salahiyetinde(yetkisinde) olmad›¤› için herkes kendi zevkinde idi. Ne harplerin hezimetleri, ne hezimetlerin muhaceretleri(göç), ne muhaceretlerin sefaletleri vard›.
Uzun bir sulh, kolay bir maiflet, sakin bir yaflay›fl, iflte
on befl sene evvelki devir!
Halbuki bir de Meflrutiyetten sonraki devri düflününüz:
S›ra s›ra tünele rast gelmifl bir tren gibi bir harpten ç›karken di¤erine tutulduk. Her harpten kurtulunca “Oh,
biraz ziya(›fl›k) ve biraz hava” derken, bakt›k ki etraf›m›z› yine duman ve yine barut sarm›fl. F›rka kavgalar›
kardeflleri yekdi¤erine muar›z(muhalif), gazete münakaflalar› dostlar› birbirine düflman yapt›. Art›k ne zevklerde eski halavet(incelik), ne insanlarda eski fletaret(nefle, mutluluk) kald›. Mideler bol g›dalara, kulaklar sesli
paralara hasret çekiyor. E¤lence bir efsane, kahkaha bir
s›r›tma, hayat bir yük oldu. ‹flte on befl senedir yaflad›¤›m›z devir!
Evet, tasdik ederim. insan ruhu elbette gürültüyü sükuta, pahal›l›¤› ucuzlu¤a, mütevali(devam edip giden)
harpleri mütemadi(devaml›) sulha tercih edecek de¤ildir. Yaln›z hissiyle, yaln›z asab›yla, yaln›z midesiyle düflünenler “Ah eski günler” demekte hakl›d›rlar.
Fakat idrakiniz yaln›z midenizde, akl›n›z yaln›z asab›n›zda, vicdan›n›z yaln›z etinizde de¤ilse duda¤›n›zdan
dökülecek flükran cümlesi, eminim ki; flu kelimelerdir.
“Oh yeni günler”
O eski günlerin bütün siyaseti yaflamak imkan›n› bizim
kuvvetlenmemizde de¤il, bizden kuvvetlilerin bizi ezmemesinde görmekti. O zaman “Aman yaflayal›m” yerine “Aman öldürmesinler” diyen bir siyasetimiz vard›.
Bir siyaset ki itimad›(güvenini) nefsinden(kendinden)
de¤il, ümidi hariçten al›yordu.
Halbuki yeni günlerin siyasetini gördük: Bu “Aman öldürmesinler” diye korkaca¤›na, “Mutlaka yaflayaca¤›z”
diyen bir hayk›r›flt›. Kuvveti hariçten de¤il kendi ruhumuzda arad›k ve kendi ruhumuzda bulduk.
Eski günlerde önümüzde kara ve ümitsiz bir ati(gelecek), içimizde ölüm hissi veren bir tarih, vatan›m›zda
batakl›k taaffünüyle(bozulmufl, kötü kokan) esen bir
hava vard›.
Halbuki flimdi, önümüzde aç›k ve nihayetsiz bir ati,
vatan›m›zda hür ve müstakil bir hava, içimizde, etraf›m›zdaki bodur tepelere bakarak “Ben yükse¤im” diyen, bafl› bulutlara kar›flm›fl bir flahikan›n(zirvenin) gururu var!
Yeni Gün: (Her gün bir düflünce): 4 Ocak 1922, No:
662.
Kaynak: ‹smail Habib Sevük, O Zamanlar (19201923), Kültür Bakanl›¤› yay›nlar›, Ankara 2001, s. 155157.
160
1. b
2. e
3. d
4. a
5. a
6. a
7. b
8. c
9. d
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiark Meselesinin Uygulamaya Konmas›: Mondros Mütarekesi “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Samsun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Mondros Mütarekesi’nin flartlar› galip devletlerin fiilen
Osmanl› Devleti’ni yok sayd›klar›n›n aç›k göstergesidir. Ancak devleti yönetenlerin bunu düflünecek durumda olmad›klar› da aflikârd›r. Ne olursa olsun kendi
pozisyonlar›n› devam ettirmek için bu flartlar› kabul etmek ve sonras›nda galiplerin hoflgörüsüne s›¤›nmak
amac›nda olduklar› görülmektedir. Bu anlay›flta bir siyasi idarenin de ba¤›ms›z yaflama gibi bir probleminin
olmayaca¤› kolayl›kla anlafl›l›r. Devletin bir flekilde ad›n›n devam› mevcut idareciler için yeterli görülmüfltür.
Dolay›s›yla Mondros Mütarekesi Osmanl› Devleti’nin
fleklen mevcudiyeti üzerinde uygulanacakt›r. Devlet
fiilen bitmifltir.
S›ra Sizde 2
Baflkentte hükûmet etti¤ini iddia eden bir siyasi yap›ya
karfl› ortaya konulan bu ilkeler asl›nda böyle bir yap› ve
otoritenin fiilen olmad›¤›n› dosta düflmana ilan eder
mahiyettedir. Merkezde bir idarenin olmad›¤› gerçe¤inden hareketle millete ülkenin gerçek sahibi oldu¤un
hat›rlat›p, kendi kaderine sahip ç›kmaya davet eden bir
ça¤r› söz konusudur.
S›ra Sizde 3
Mütareke imzaland›¤›nda hükûmet ve padiflah›n ‹ngilizlerin hofl görüsüne s›¤›nma beklentisi vard›. Ayd›nlar›n ve bir k›s›m subaylar›n da Sivas Kongresi s›ras›nda
iyice netleflen manda veya himaye iste¤i son derece
dikkat çekici bir durumu iflaret etmektedir. Ülkenin gelece¤inden, milletin ba¤›ms›z yaflama iste¤inden ümit
kesmifl önemli bir kitle söz konusu demektir. As›rlard›r
devam eden yenileflme çabalar›na mukabil gelinen noktan›n ümitleri k›rm›fl oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Tarihi boyunca mutlaka ba¤›ms›z devletler idaresinde yaflam›fl
bir millet için son derece üzücü bir durumdur. Mustafa
Kemal Pafla’n›n Amasya tamiminden itibaren iradeyi
millette var saymas› ve onu topyekûn ba¤›ms›zl›k için
harekete geçmeye ça¤›rmas›n›n önemi çok büyüktür.
Bölgesel kurtulufl çabalar›ndan ülkenin ve milletin bir
bütün hâlinde ba¤›ms›zl›¤› ilkesine ulaflmak ve bunu
baflarm›fl olmak Türk milletine unutulmaz bir hizmet,
ölmez bir arma¤and›r.
S›ra Sizde 4
Ülkenin varl›¤›na, s›n›rlar›na sahip ç›kmakla birlikte tart›flma olacak yerlerde halkoyunu belirleyici kabul eden
yaklafl›m son derece demokratiktir, ça¤daflt›r.
Misak-› Millî Türk milletinin vermekte oldu¤u var olufl
mücadelesindeki k›rm›z› çizgilerini ifade etmektedir.
‹stiklal Harbi’nin sonuna kadar da ›srarla takip edilmifltir. Türk milliyetçileri ülkenin bütünlü¤ünü koruma ad›na son derece hassas olduklar› kadar dünyan›n
geçerli sayd›¤› evrensel kavramlara da son derece aflina olduklar›n› göstermektedirler. Self determinasyon
ilkesi gere¤i milletlerin kendi kaderleri ile ilgili kararlar› kendi verecekleri anlay›fl›na uygun olarak nüfus
bak›m›ndan homojen olmayan yerlerde oluflturulacak
yap› ile ilgili karar› orada yaflayan insanlar›n verecek
olmas› günümüzde dahi son derece demokratik bir
davran›flt›r.
161
Akb›y›k, Yaflar Milli Mücadelede Güney Cephesi
(Marafl), Ankara 1990.
Atatürk, Kemal Nutuk, (Haz. Zeynep Korkmaz), Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 2000.
Atay, Falih R›fk› Hâkimiyeti Milliye, 5 Nisan 1926.
Baykal, Bekir S›tk› “‹zmir’in Yunanl›lar Taraf›ndan ‹flgali ve Bu Olay›n Do¤u Anadolu’daki Tepkileri”, Belleten, C:XXXIII, Say› 129-132,
Cebesoy, Ali Fuad, Milli Mücadele Hat›ralar›, ‹stanbul 1953.
Gaulis, Berthe George, Kurtulufl Savafl› S›ras›nda
Türk Milliyetçili¤i, (Çev. C. Yazansoy), ‹stanbul
1981.
Gökdemir, Ender Cenubî Garbî Kafkas Hükûmeti,
Ankara 1989.
Jaeschke, Gotthard Kurtulufl Savafl› ‹le ‹lgili ‹ngiliz
Belgeleri, (Çev. Cemal Köprülü), Ankara 1991.
Karabekir, Kaz›m, ‹stiklal Harbimiz, ‹stanbul 1960.
K›rz›o¤lu, Fahrettin (yay. Haz.), Bütünüyle Erzurum
Kongresi, Ankara 1993.
Koca, Salim “Mustafa Kemal’in 9.Ordu Müfettiflli¤ine
Tayininde Vahideddin’in Rolü Var m›yd›?”, Milli
Kültür, Say›:50, Ankara 1985.
Kocao¤lu, Osman, “Rus Yard›m›n›n ‹çyüzü”, Yak›n Tarihimiz, C.1, Say› 10, (3 May›s
1972).
Köstüklü, Nuri, Yeni ve Yak›nça¤da Kurulan Türk
Devletleri, Konya 2011.
Köstüklü, Nuri, Milli Mücadele’de Denizli Isparta ve
Burdur Sancaklar›, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay.,
1990; ikinci bask› Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay.,
Ankara 1999.
Köstüklü, Nuri Kaz›m Karabekir ve E¤itim, 5. Bask›,
Konya, Çizgi Kitabevi Yay., 2009.
Köstüklü, Nuri Milli Mücadele’de Manisa- Uflak- Afyonkarahisar-Konya Hatt›, Atatürk Araflt›rma
Merkezi Yay›n›, Ankara 2009.
Köstüklü, Nuri, “Büyük Nutuk’ta Atatürk’ün ‘Kuvâ-y›
Milliye’ye Bak›fl›”, Yetmifl beflinci Y›l›nda Büyük
Nutuk’u Anlayarak Okumak Sempozyumu, Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay., Ankara 2003, s. 15- 29.
Köstüklü, Nuri, “Birinci ‹nönü Muharebesi ve Siyasi Sonuçlar› Üzerine Baz› Düflünceler”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi, Temmuz 1991, Say›21, s.603608.
Köstüklü, Nuri “Milli Mücadele’de Akflehir”, Atatürk
Araflt›rma Merkezi Dergisi, Temmuz 2008, Say›
71, s.299-318.
Köstüklü, Nuri “Bat› Cephesi M›nt›kas›nda Milli Mücadele Karfl›t› Ermeni-Rum Faaliyetleri”, Ermeni Araflt›rmalar› I.Türkiye Kongresi Bildirileri, C.I, Ankara 2003, s.529- 542.
Köstüklü, Nuri, “Milli Mücadele’de Türk Çocuklar› ve
Bir Destan”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi,
Mart 1997, Say› 37, s.249-264.
Köstüklü, Nuri “K›br›s Türklerinin Milli Mücadele’ye
Katk›lar›”, II. Uluslar aras› K›br›s Araflt›rmalar›
Kongresi 24-27 Kas›m 1998, Gazimagusa, KKTC.,
Bildiriler Kitab›.
Meclis-i Mebusan Zab›t Ceridesi, 17 fiubat 1336 in’ikad›; ATASE Arflivi; Klasör:21, Dosya:1336/6, Fihrist:2,
2-5:9;
Özalp, Kaz›m, Milli Mücadele (1919- 1922), C.I, Ankara 1985.
fiahingöz, Mehmet, “Milli Mücadele Esnas›nda Güneydo¤u Anadolu Bölgesinde Yap›lan Milli Birlik ve
Beraberlik Mitingleri”, Atatürk Araflt›rma Merkezi
Dergisi, Temmuz 1995, Say› 32.
Tansel, Selahattin Mondros’tan Mudanya’ya Kadar,
C.I, ‹stanbul 1991.
TBMM Gizli Celse Zab›tlar›, C.1, Ankara 1999.
Türk ‹stiklal Harbi, (Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Yay.), C.2, K›s›m:1-3, Ankara 1963.
Türk ‹stiklal Harbi- ‹dari Faaliyetler-, (Genelkurmay
Harp Tarihi Dairesi yay.,) C.7, Ankara 1975.
Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Komisyon, Atatürk
Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 2000.
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Osmanl› Meclisi Mebusan›ndan Büyük Millet Meclisine geçifl sürecindeki geliflmeleri aç›klayabilecek,
Türkiye Büyük Millet Meclisinin üyelerinin sosyal ve e¤itsel yap›s›n› de¤erlendirebilecek,
Türkiye Büyük Millet Meclisinde ortaya ç›kan gruplar hakk›nda fikir sahibi
olabilecek,
Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk döneminde kurulan siyasi partileri tan›mlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Türkiye Büyük Millet Meclisi
• Siyasi Guruplar ve Partiler
• Bolflevizm
• Anayasa
• Millî ‹rade
• Kuvvetler Birli¤i
‹çindekiler
Türkiye Büyük Millet
Meclisi ve Siyasi
Yap›lanma
(1920-1923)
• MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE
BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NE GEÇ‹fi
• TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET
MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VE
ÖZELL‹KLER‹
• TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET
MECL‹S‹NDE OLUfiAN GRUPLAR
• CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR
TÜRK‹YE’DE KURULAN S‹YASAL
PART‹LER
Türkiye Büyük Millet Meclisi
ve Siyasi Yap›lanma
(1920-1923)
MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET
MECL‹S‹NE GEÇ‹fi
Osmanl› ‹mparatorlu¤u büyük umutlarla girdi¤i I. Dünya Savafl›’ndan 30 Ekim
1918’de imzalad›¤› Mondros Mütarekesi ile ayr›lmak zorunda kalm›flt›. ‹ttihat ve
Terakki Partisi kendi kendini feshetmifl, ‹ttihatç› önderler yurt d›fl›na kaçm›flt›. Tek
ayakta kalan güç ise Meclis-i Mebusand›. Zira 1914’te yap›lan seçimlerde, seçime
‹ttihat ve Terakki Partisi’nden baflka parti girmedi¤i için Meclis-i Mebusan üyeleri
de ‹ttihatç›lardan olufluyordu. 21 Aral›k 1918’de padiflah iradesi ile Meclis-i Mebusan da kapat›ld›. Böylece siyasi iktidar›n uygulamalar›na karfl› duracak, onu elefltirecek bir güç kalmad›. Ancak bu durum tepki do¤urmakta gecikmedi. Özellikle
bas›n organlar›nda Meclis-i Mebusan›n aç›lmas›n› isteyen yaz›lar ç›kmaya bafllad›.
Hatta ‹zmir’in iflgali sonras›nda toplanan Saltanat fiuras›’nda da Meclisi Mebusan›n
toplanmas› istendi. Tevfik Pafla ve Damat Ferit Pafla hükûmetleri iflgallerin sürdü¤ünü bahane ederek meclisin toplanmas›n› hep savsaklad›. Bunlar asl›nda meflruti sistemi istemiyorlard›. Mecliste elefltiriye tahammülleri yoktu. Ancak ülke topraklar›n›n sömürgelefltirilmesine Türk halk›n›n esir edilmesine karfl› ç›kan bir avuç asker ve sivil ayd›n›n öncülü¤ünde Türk halk› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ad› alt›nda önce bölgelerini daha sonra da tüm ülkenin kurtar›lmas›n› kapsayan bir hareketi bafllatt›. Mustafa Kemal Pafla’n›n 9. Ordu Müfettifli olarak Anadolu’ya geçmesinden sonra bu hareketin ivmesi de artt›. Erzurum’da ve Sivas’ta yap›lan Kongrelerde millî s›n›rlar içinde vatan›n bölünmez bir bütün oldu¤u belirtilerek seçimlerin yap›larak halk›n temsilcilerinden oluflan Meclis-i Mebusan›n toplanmas› ve ülke sorunlar›n›n burada görüflülmesi, hükûmetlerin de meclisten güç almas› istenmiflti. Damat Ferit Pafla bu sese kulak t›kay›nca ‹stanbul ile Anadolu aras›ndaki iletiflim koptu. Ülke âdeta ikiye ayr›ld›. Bunun üzerine Damat Ferit Pafla istifa etmek
zorunda kald›. Yerine Ali R›za Pafla Sadrazaml›¤a atanarak yeni bir hükûmet kuruldu (2 Ekim 1919).
Yeni hükûmet o güne kadar asi olarak adland›r›lan millî güçlerle yüz yüze görüflüp düflüncelerini ö¤renmek amac›yla Anadolu’ya bir heyet gönderdi. Amasya’da yap›lan görüflmeler sonunda pek çok hususla birlikte kapal› bulunan Meclisi Mebusan› yeniden açmak için seçimlerin yap›lmas›na da karar verildi. Böylece ‹stanbul ile Anadolu aras›nda kopmufl olan iletiflim yeniden kuruldu, ülkedeki birlik
sa¤land› ve seçim çal›flmalar› bafllad›.
164
‹stanbul iflgal alt›nda oldu¤u için meclisin toplanaca¤› yer baflta olmak üzere
millî teflkilat›n durumu ve Paris Bar›fl Konferans›’ndan ç›kacak karar›n olumlu ya
da olumsuz olmas›na karfl› al›nacak tedbirlerin görüflüldü¤ü Heyet-i Temsiliye ile
komutanlar aras›ndaki Sivas Toplant›s› (16-29 Kas›m)’nda önemli kararlar al›nm›flt›. Bu toplant›da Kongrelerde ortaya konan temel ilkelerin korunmas›, ordunun
millî iradenin emrinde olmas›, mali sorunlar›n millî mücadeleyi engellemeyece¤i
konular›nda görüfl birli¤i sa¤lanm›flt›r.
Ülkenin kaderini belirleyecek bu seçim karar› bafllang›çta olumlu bir yank› yaratt›. Ancak yüzlerce y›ldan beri Türklerle birlikte yaflayan Müslüman olmayan kesimler farkl› amaçlar peflinde olduklar› için bu seçimlere kat›lmayacaklar›n› belirttiler. Hürriyet ve ‹tilaf Partisi ile onun yan›nda yer alan baz› partiler de Kuva-y›
Millîye güçlerinin seçimlere müdahale edece¤ini dolay›s›yla serbest bir seçimin
yap›lamayaca¤›n› öne sürerek seçimlere so¤uk durdular. Bunlara ra¤men seçimler yap›ld›.
Mustafa Kemal Pafla da Erzurum’dan mebus seçildi. Seçim sonuçlar› baflta padiflah ve hükûmet olmak üzere milliyetçi güçlere karfl› olanlar› memnun etmedi.
Meclisin aç›lmas› engellenmeye çal›fl›ld› ise de baflar›l› olunmad›. 12 Ocak 1920’de
Meclis-i Mebusan ‹stanbul’da aç›ld›. Padiflah aç›l›fl törenine kat›lmad›.
K›sa süre çal›flm›fl olan Meclis-i Mebusan›n yapt›¤› en önemli ifl 28 Ocak 1920’de
kabul etti¤i ve 17 fiubat 1920’de Meclis kürsüsünden aç›kça okunup oylayarak
tüm dünyaya aç›klanan ve tarihe Misak-› Millî (Millî Ant) olarak geçen belgeyi kabul etmesidir.
Karfl› harekete geçen ‹ngilizler 15 Mart’ta 150 kifliyi tutuklad›lar. 16 Mart 1920’de
de fiilen ‹stanbul’u iflgal ettiler. Tüm devlet kurumlar›n› denetim alt›na ald›lar.
Meclisi basarak baflta Rauf Bey, Kara Vas›f Bey olmak üzere baz› mebuslar› tutuklad›lar. Böylece devletin ba¤›ms›zl›¤›na büyük bir darbe vurdular. Bir bildiri yay›nlayarak sözde iflgalin geçici oldu¤unu, amaçlar›n›n Saltanat›n etkinli¤ini k›rmak olmay›p, Osmanl› idaresinde kalacak yerlerde güçlendirmek oldu¤unu, taflrada isyan ç›kt›¤› ya da katliamlar yap›ld›¤› takdirde ‹stanbul’un Türklerden al›naca¤›n›, herkesin saltanat merkezi olan ‹stanbul’dan verilecek emirlere uymas› gerekti¤ini belirttiler.
Mustafa Kemal Pafla;bu geliflmeler üzerine ‹stanbul ile iletiflimin kesilmesini,
iflgalci güçlerin Anadolu’ya asker göndermesini sa¤layacak stratejik noktalar›n tutulmas›n›, belirli noktalarda demiryollar›n›n bozulmas›n›, Anadolu’daki ‹tilaf Devletleri subaylar›n›n tutuklanmas›n›, ‹stanbul’a para ve k›ymetli eflya ak›fl›n›n durdurulmas›n› istedi. ‹flgalin protesto edilmesini istedi. ‹stanbul’daki ‹ngiliz, Frans›z,
‹talyan, Amerikan temsilcilerine, tarafs›z devletlerin D›fliflleri Bakanl›klar›na, ‹ngiltere, Fransa ve ‹talya parlamentolar›na iflgali protesto eden birer telgraf gönderdi.
Ayr›ca 19 Mart 1920’de Ankara’da bir meclisin toplanaca¤›n› belirten bir de genelge yay›nlad›.
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VE
ÖZELL‹KLER‹
Mustafa Kemal Pafla 19 Mart 1920 tarihli genelgede Ankara’da memleket ifllerini
idare etmek ve denetlemek üzere ola¤anüstü yetkilere sahip bir meclisin toplanaca¤›n› duyurdu. Milletvekili olmak isteyenlerin de milletvekili seçimi yasas› hükümlerine ba¤l› olacaklar›n›, her sancaktan 5 milletvekilinin seçilece¤ini duyurdu.
Milletvekillerinin ikinci seçmenler yan›nda, sancak idare ve belediye meclisleriyle
Müdafaa-i Hukuk yönetim kurulu üyeleri taraf›ndan seçilece¤ini, her parti, dernek
165
6. Ünite - Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Siyasi Yap›lanma (1920-1923)
ve zümrenin aday gösterebilece¤ini, ba¤›ms›z milletvekili olmak isteyenlerin de
aday olabileceklerini, seçimin gizli oy ve salt ço¤unluk esas›na göre yap›laca¤›n›,
seçimlerin en üst düzeydeki kamu yöneticisinin denetiminde gerçeklefltirilece¤ini
belirtti.
Ülkenin kaderini çizecek bu seçim genelgesinin uygulamaya konulmas› baz›
güçlükleri de beraberinde getirdi. Baflta Padiflah olmak üzere Osmanl› Hükûmeti
ve onun emrinden ç›kamayan bürokratlar, toplum üzerinde etkin olan kimi kifliler
iktidar›n izni olmadan al›nan bu seçim karar›na karfl› ç›kt›lar. Bunlar, Ankara’n›n
bu tavr›n› bir isyan olarak de¤erlendirdiler. Ayr›ca ülkenin çeflitli yerlerini iflgal etmifl bulunan ‹tilaf Devletleri de iflgal alt›nda bulundurduklar› yerlerde seçimlerin
yap›lmas›na izin vermediler.
Çatalca, Gelibolu, K›rklareli ve Tekirda¤’da seçim yap›lamad›. Adana, ‹zmir, ‹zmit, Mersin, ‹stanbul gibi iflgal alt›nda bulunan yerlerin ise sadece belirli yörelerinde seçim yap›labildi. Tüm güçlükleri gö¤üsleyerek, vatan›n›n sömürgelefltirilmesine, milletinin köleleflmesine karfl› ç›kan “kellesini koltu¤una alarak” Ankara’ya
gelmek isteyen milliyetçi milletvekillerinin seçilmeleri önlenemedi. ‹stanbul’dan da
kimi vatanperver mebuslar kaçarak Ankara’ya geldi. Meclis; 23 Nisan 1920 Cuma
günü büyük bir törenle saat 13.45’te en yafll› milletvekili, Maarif Müdürlü¤ü’nden
emekli Sinop Milletvekili fierif Bey’in konuflmas›yla aç›ld›. fierif Bey’in bu konuflmas›nda kulland›¤› Büyük Millet Meclisi ibaresi dikkati çekti.
Foto¤raf 6.1
Mustafa Kemal
Pafla, Rauf Bey ve
Fevzi Pafla Meclis
önünde
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Mustafa Kemal Pafla 24 Nisan 1920’de Mondros Mütarekesi’nin imzalanmas›ndan 23 Nisan’a kadarki geliflmeleri ve yap›lan çal›flmalar› anlatan uzun bir konuflma yapt›. Millî s›n›rlar içinde her fleyden önce kendi kuvvetimize dayanarak varl›¤›m›z› koruyarak millet ve memleketin gerçek saadet ve refah›na çal›flmay› öngören bir siyasetin yani millî bir siyasetin uygulanmas›n› istedi. Arkas›ndan da yeni
bir hükûmetin kurulmas›n› öngören flu teklifi sundu. 1-Hükûmetin kurulmas› zorunludur. 2- Geçici olarak bir hükûmet baflkan› seçmek veya Padiflaha bir vekil tan›mak do¤ru de¤ildir. 3-Mecliste yo¤unlaflan millî iradenin do¤rudan do¤ruya va-
166
tan›n yazg›s›na el koymufl oldu¤unu kabul etmek temel ilkedir. Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nin üstünde bir kuvvet yoktur. 4- Türkiye Büyük Millet Meclisi yasama ve yürütme yetkilerini kendisinde toplar. Meclisten seçilecek ve vekil olarak
görevlendirilecek bir heyet hükûmet ifllerine bakar. Meclis baflkan› bu heyetin de
baflkan›d›r.
SIRA S‹ZDE
1
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Büyük MilletSIRA
Meclisinin
S‹ZDE toplanmas›nda davet sahibi konumunda olan Mustafa Kemal Pafla’n›n Mondros Mütarekesi’nden sonraki geliflmeleri bilhassa kendi faaliyetleri aç›s›ndan
son derece ayr›nt›l› ve belgeli bir flekilde aktarmas›n› nas›l de¤erlendirebiliriz? Tart›fl›n›z.
Mustafa Kemal Pafla bu konuflmada Padiflah ve Halifenin bask› ve zorlamadan
S O R U Meclisin düzenleyece¤i kanuni esaslar çerçevesinde durumunu
kurtuldu¤u zaman
alaca¤›n› da belirtti. Böyle bir hükûmetin “millî hâkimiyet esas›na dayanan halk
hükûmeti” oldu¤u
dikkati çekmektedir.
D‹KKAT
Ayn› gün yap›lan gizli oturumdan sonra baflkanl›k divan› seçimine geçildi. Mustafa Kemal Pafla birinci baflkanl›¤a (Meclis Baflkanl›¤›na), Celalettin Arif Bey ikinci
S‹ZDE
baflkanl›¤a,SIRA
Abdulhalim
Çelebi Efendi de birinci baflkan vekilli¤ine seçildi. ‹kinci
baflkanvekilli¤ine ise 25 Nisan’da Cemalettin Efendi seçilecekti. Daha sonra kâtip
üyeler seçilerek
baflkanl›k divan› oluflturuldu.
AMAÇLARIMIZ
N N
Foto¤raf 6.2
KAbdulhalim
‹ T A P
Efendi
Foto¤raf 6.3
K ‹ T A P
(TBMM Birinci
Baflkan vekili)
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
MAKALE
Celaleddin Arif Bey
(TBMM ‹kinci
Baflkan›)
MAKALE
Yeni bir hükûmetin kurulmas› konusu, 25 Nisan’da meclisin gündemini doldurdu. Bunun için öncelikle 15 kifliden oluflan bir Layiha Encümeni, ard›ndan da geçici bir ‹cra Encümeni oluflturuldu. 1 May›s 1920’de ‹cra Vekilleri Heyeti’nin oluflum biçimini belirleyen yasa tasar›s› Meclise sunuldu ve uzun tart›flmalardan sonra 2 May›s 1920’de kabul edildi. 3-4 May›s’ta seçimler yap›larak 11 kifliden oluflan
‹cra Vekilleri Heyeti belirlendi. Her vekil tek tek do¤rudan do¤ruya milletvekilleri
taraf›ndan seçildi. Dolay›s›yla da hükûmet üyeleri do¤rudan do¤ruya Meclise karfl› sorumlu oldular. Hükûmet baflkanl›¤›n› Meclis Baflkan› yürüttü. Hükûmete de ‹cra Vekilleri Heyeti ad› verildi. Böylece ‹mparatorluk’tan Millî Devlet’e geçifli sa¤layacak icra organ› oluflturulmufl oldu.
Meclis, otoritesini yurt yüzeyinde kurabilmek için yasal düzenlemeler yapt›, ‹stiklal Mahkemeleri gibi ola¤anüstü mahkemeler kurdu, iç isyanlar› bast›rmak mal
ve can güvenli¤ini sa¤layabilmek için Seyyar Jandarma Birlikleri oluflturdu, kamuoyu oluflturabilmek için yaz›l› sözlü propagandaya büyük bir önem verdi. Ana-
167
dolu Ajans›’n› destekledi, Matbuat ve ‹stihbarat Müdürlü¤ü’nü kurdu. Baflta Hâkimiyet-i Milliye olmak üzere milliyetçi çizgide yay›n yapan gazeteleri destekledi,
milletvekillerinden, ayd›nlardan heyetler oluflturarak köy köy, kasaba kasaba meclisin amaçlar› halka anlat›ld›. Böylece Türk halk›n›n meclisin etraf›nda toplanmas›
sa¤land›. Da¤›lm›fl ordunun yerine yeni bir ordu kurdu.
Foto¤raf 6.4
‹kinci ‹nönü Zaferi
münasebetiyle
yap›lan törende
Meclis balkonunda.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Türkiye Büyük Millet Meclisi bir de Teflkilat-› Esasiye Kanunu (Anayasa) yaparak kurulacak devletin dayanaca¤› temel ilkeleri belirledi.
Anayasa bir devletin temel yap›s›n›, devlet örgütlerinin birbirleriyle olan iliflkilerini, bireyin temel hak ve özgürlüklerini belirleyen pozitif hukuk metinleridir.
Türk toplumu Anayasa kavram›yla 1876’da Kanun-i Esasi ad›yla tan›flt›. Millî
Mücadele bafllad›¤› s›rada da II. Meflrutiyet Dönemi’nde yap›lan de¤iflikliklerle bu
anayasa yürürlükte idi. Ancak 16 Mart 1920’de ‹stanbul’un iflgalinden sonra bu
anayasan›n pek de ifllevi kalmam›flt›. Zira 23 Nisan 1920’de Ankara’da çal›flmalar›na bafllayan Türkiye Büyük Millet Meclisi, ola¤anüstü yetkilerle donat›ld›¤› için
kendi kurallar›n› kendisi koymaya bafllad›.
Foto¤raf 6.5
Mustafa Kemal
Pafla ve vekiller
Meclis önünde 23
Nisan Bayram
kutlamas›nda
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
SIRA S‹ZDE
168
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Atatürk ‹lkeleri
ve ‹nk›lap
SIRA
S‹ZDE Tarihi-I
Türkiye Büyük Millet Meclisi yasama, yürütme zaman zaman da yarg› görevleD Ü fi Ü N E L ‹ M
rini üstlenerek güçler birli¤i ilkesini benimsemiflti. Misak-› Millî ile belirlenen vatan
topraklar›n› ‹tilaf Devletleri’nin iflgalinden kurtarmay›, Türk milletini ba¤›ms›zl›¤a
R U
ve özgürlü¤eS Okavuflturmay›
amaçl›yordu. Bu amaca ulaflmak için, bir yandan iflgalci güçlere karfl› verilen savafl› yönlendirirken öte yandan da ad›m ad›m yeni devleti oluflturacak
yap›yordu.
D ‹ K Kdüzenlemeleri
AT
Yeni devletin dayanmas› gereken temel unsurlar konusunda gerek Meclis içinde gerekse Meclis d›fl›nda kimi çal›flmalar›n yap›ld›¤›, programlar›n haz›rland›¤›
SIRA S‹ZDE
gözden kaçm›yordu. Bu programlar›n haz›rlanmas›nda yurt d›fl›ndan esen ideolojik rüzgârlar›n da etkisi vard›. Mustafa Kemal Pafla (Atatürk) Mecliste yapt›¤› konuflmalarda yeni
devletin dayanaca¤› temel düflüncenin “halkç›l›k” oldu¤unu belirteAMAÇLARIMIZ
rek yeni aray›fllarda bulunanlar› uyar›yordu.
N N
Halkç›l›k kavram›n›n
K ‹ T A P fikrî geliflimi ve Atatürk’teki anlam› hakk›nda genifl bilgi için Cezmi
Eraslan’›n “Yak›n Dönem Türk Düflüncesinde Halkç›l›k ve Atatürk” (‹stanbul 2003) adl›
çal›flmas›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Nitekim 13 Eylül 1920’de kendi imzas› ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›¤›’na 31 maddeden oluflan ve Vekiller Heyeti’nin siyasi, toplumsal, idari ve askerî görüfllerini özetleyen ve idare teflkilat› hakk›ndaki kararlar›n› yans›tan bir öneriyi sun‹NTERNET
du. Bu belge 18 Eylül 1920’de Meclis gündemine al›nm›fl ve uzun uzun tart›fl›lm›flt›r.
Tart›flmalar sonunda tasar› kimi ufak de¤iflikliklerle 20 Ocak 1921’de kabul edilmifltir. 24 maddeden oluflan bu anayasa siyasi yap› ve idari yap›y› belirlemek üzere iki
MAKALE
ana bölümden olufluyordu. Siyasi yap› bölümünde (1-10. madde) egemenli¤in kay›ts›z flarts›z millette oldu¤u düflüncesi anayasal hüküm hâline getirilmiflti. Yürütme gücü ve yasama yetkisinin milletin tek ve gerçek temsilcisi olan Büyük Millet Meclisinde topland›¤› kabul edilmiflti. Böylece Büyük Millet Meclisi aç›ld›¤› andan o güne
kadar yapt›klar›n› yasal bir çerçeve içine oturtarak egemenlik anlay›fl›nda köklü bir
dönüflümü gerçeklefltirmiflti. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Mutlak/Meflruti Monarfli
anlay›fl› yerine demokrasinin temel ögesi olan millet egemenli¤i anlay›fl›n› oturtmufltu. Anayasa Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi taraf›ndan idare olunur ve hükûmeti Büyük Millet Meclisi hükûmeti unvan›n› tafl›r hükmünü getirerek Osmanl› Devleti’nin art›k tarihe kar›flt›¤›n› onun yerine Türkiye Devleti’nin geçti¤ini belirtmifltir.
Türkiye Devleti Hükûmeti’nin de Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ad›n› tafl›yaca¤›n›
vurgulayarak Osmanl› Hükûmeti’nin yok oldu¤una dikkati çekmifltir. Anayasa Büyük Millet Meclisi üyelerinin vilayet halk›nca seçilece¤ini seçimin iki y›lda bir yap›laca¤›n› seçilen milletvekillerinin seçildi¤i ili de¤il tüm milleti temsil edece¤ini, hükûmet üyelerinin kendi içlerinden birini “‹cra Vekilleri Reisi” olarak seçece¤ini, “‹cra Vekillerinin” görev ve yetkilerinin bir yasa ile belirlenece¤ini, Meclis Baflkan›n›n
“‹cra Vekillerinin” kararlar›n› onaylayaca¤›n› belirtiyordu. Anayasa fleriat hükümlerinin yürütülmesi, genel yasalar›n de¤ifltirilmesi, kald›r›lmas›, anlaflma ve bar›fl yap›lmas›, yurt savunmas› gibi görevlerin de Büyük Millet Meclisine ait oldu¤unu vurguluyordu. Tüm bu hükümler Meclis Baflkan›n› devlet baflkan› konumuna getiriyor ve
yeni devlet de padiflah›n yerinin olmad›¤›n› örtülü bir flekilde benimsemifl oluyordu.
‹dari yap› bölümünde ise (11-23.madde); Anayasa ülkeyi vilayetlere, vilayetleri
kazalara, kazalar› da nahiyelere ay›r›yordu. Vilayetlere ve Nahiyelere “Muhtariyet”
veriyordu. Ancak d›fl ve iç politika, fler’i, adli ve askerî konularda, uluslararas› iktisadi iliflkiler d›fl›nda ç›kar›lacak yasalar çerçevesinde vak›flar, medreseler, e¤itim,
sa¤l›k, iktisat, ziraat, bay›nd›rl›k ve sosyal yard›m ifllerinin düzenlenmesinde Vila-
169
yet fiuralar›na yetki veriliyordu. Vilayet fiuralar› seçimle oluflacakt›. Vali, Büyük
Millet Meclisinin temsilcisi olarak vilayette bulunacak ve devletin genel ve ortak ifllerini yerine getirecekti. Kazalar valinin emri alt›nda kaymakamlarca yönetilecekti.
Nahiyeler nahiye müdürlerince yönetilecek. Nahiye Müdürünü Nahiye fiuras› seçecekti, Nahiye fiuras› da do¤rudan do¤ruya nahiye halk›nca seçilecekti. Nahiyenin
idare heyetini de Nahiye fiuras› seçecekti. Nahiye fiuras› ve idare heyetinin yarg›sal, iktisadi ve mali yetkileri olacak bunlar›n s›n›rlar› yasalarda belirlenecekti. 1921
Anayasas›n›n öngördü¤ü devlet düzeni, yerel yönetimlere ve yerinden yönetim ilkesine büyük bir önem veren ad› konmam›fl bir cumhuriyetti.
Meclise verilecek ad konusu daha Meclis aç›lmadan 11 Nisan 1920 günü Vilayet’te yap›lan toplant›da gündeme getirildi. ‹slamc›lar meclisin ad›n›n “Meclis-i Kebir” veya “Meclis-i Kebir-i Milli”, Türk Oca¤› yanl›lar› “Kurultay” Osmanl›c›lar ise
“Meclis-i Mebusan” olmas›n› istiyordu. Milliyetçi ve ink›lâpç› milletvekilleri ise
Meclisin ad›n›n “Büyük Millet Meclisi” olmas›n› istiyorlard›. fierif Bey de Meclisi
aç›fl konuflmas›nda “Büyük Millet Meclisini aç›yorum” cümlesini kullanm›flt›. Bununla birlikte, Meclis “Hukuk-u Esasiye Encümeni”, haz›rlad›¤› raporda, Meclisin
tan›m›n› yapt› ve Büyük Millet Meclisi ad›n› benimsedi (15 A¤ustos 1920). Daha
sonra da buna Türkiye eklenerek meclisin ad› Türkiye Büyük Millet Meclisi oldu.
Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan üyelerin; %34,2’si sivil bürokrasiden,
%24’ü serbest meslek sahiplerinden, %13,2’si askerlerden, %8,6’› din adamlar›ndan, %12,7’i yerel yönetimlerde görev alm›fl üyelerden, %4’ü doktor ve eczac›lardan, %1,2’si afliret reislerinden, %1’i teknik elemandan olufluyordu. Bu da TBMM’nin
tüm halk kesimini temsil etti¤ini gösteriyordu.
Türkiye Büyük Millet Meclisi genç ve e¤itim düzeyi yüksek bir meclisti. Üyelerinin
%39,4’ü yüksekö¤retim, %27’si ortaö¤retim ve %22’si medrese, %3,8’i meslek okulu
mezunudur. Milletvekillerinin %45’i fesli, %22’si kalpakl›, %18’i sar›kl›, %12,5’inin bafl›
aç›k, %1,2’si yöresel bafll›kl›yd›. Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan milletvekillerinin %50.1’i Türkçe d›fl›nda bir yabanc› dil biliyordu. 30 yafl grubunda Frans›zcan›n, 40
ve 50 yafl grubunda ise Arapça ve Farsçan›n belirleyici oldu¤u dikkati çekiyordu.
Ülke genelindeki okuma yazma oran›n› dikkate ald›¤›m›zda Büyük Millet
meSIRA Meclisindeki
S‹ZDE
buslar›n e¤itim durumlar›n› nas›l yorumlayabiliriz? Tart›fl›n›z.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin en belirgin özelliklerindenDbiri
ihtilalci olmas›d›r. Zira üyeler “kellelerini koltuklar›na alarak” Ankara’ya geldiklerini ifade etmiflS Oolmad›¤›
R U
lerdir. Daha ilk günlerde benimsedikleri Meclisin üstünde bir güç
düflüncesini 20 Ocak 1921’de ç›kard›¤› Anayasada egemenli¤i kay›ts›z flarts›z millete veren hükmü benimseyerek, Hilafetle Saltanat› birbirinden ay›r›p alt› yüz y›ll›k OsD‹KKAT
manl› Saltanat›n› 1 Kas›m 1922’de kald›rarak bu özelli¤ini aç›kça göstermifltir.
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi kendinden öncekilerle ve kendinden sonSIRA S‹ZDEZira de¤iflik
rakilerle karfl›laflt›r›lamayacak kadar demokrat bir özellik sergilemifltir.
siyasi düflüncelere sahip olan milletvekilleri ülkenin ve ulusun kurtuluflu için öngördükleri tüm düflünceleri meclis kürsüsünden aç›kça savunabilmifllerdir.
AMAÇLARIMIZ
Türkiye Büyük Millet Meclisinde etkili siyasal partiler oluflmam›flt›r. Küçük küçük gruplar oluflmufltur. Türkiye Büyük Millet Meclisine Türk ve Müslüman olmayanlar›n d›fl›nda kimse kat›lmam›flt›r. Bu nedenle gerek oluflum
gerekse
K ‹ T biçimi
A P
amaçlar› bak›m›ndan tam bir Millî Meclistir.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin üyeleri, Meclisten izin alarak Müdafaa-i Hukuk
derneklerinde çal›flm›fl, elde silah cepheye koflup askerlerle birlikte
köy
T E L E V ‹ vuruflmufl,
ZYON
2
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
170
köy, kasaba kasaba dolaflarak meclisin amaçlar›n› halk›na anlatm›fl, köylülerin üçler mahkemesi olarak adland›rd›¤› ‹stiklal Mahkemelerinde görev alarak halk›n huzurunu bozmaya kalkanlar› cezaland›rm›flt›r.
Milletvekilleri gaz lambas›yla ayd›nlanan, saç sobayla ›s›t›lan, çevredeki okullardan getirilen tahta s›ralarla donat›lan, gaz tenekesini masa olarak kullanan bir
Mecliste çal›flm›fllar, 100 lira maafl alm›fllard›r. Milletvekillerinin bir bölümü ö¤retmen okulunda yatm›fl, bir bölümü de otel odalar›nda, hanlarda kalm›fllar, sabah,
ö¤le, akflam tabldottan yemek yemifllerdir.
Farkl› toplum kesimlerinden, farkl› kökenden, farkl› dünya görüflüne sahip insanlardan oluflan Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, farkl›l›klar› derinlefltirmeden Mustafa Kemal Pafla’n›n etraf›nda toplanarak iflgalci güçleri yurttan kovmufl,
ömrünü tüketmifl Saltanat› kald›rarak cumhuriyete giden yolu k›saltm›flt›r. Millet
egemenli¤ine dayanan yeni bir devlet kurmufltur. 1 Nisan 1923’te yeniden seçimlerin yap›lmas› karar›n› alarak 16 Nisan 1923’te çal›flmalar›n› bitirmifltir.
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NDE OLUfiAN
GRUPLAR
Yeflil Ordu
‹tilaf Devletleri’nin Osmanl› topraklar›n› ad›m ad›m iflgal etmeleri, bir k›s›m Osmanl›
ayd›n›n›, Bat› emperyalizmine karfl› savaflan Bolflevizm’e (sosyalizme) yöneltmifltir.
Sivas Kongresi’ne kat›lan üyelerden baz›lar› gelece¤in flarkta oldu¤unu düflünerek, Anadolu’da Rusya’n›n yard›m›yla bir devrim yapmay› tasarlam›fllard›. Bunlar›n
öncülü¤ünü de Hakk› Behiç Bey yap›yordu. Sivas Kongresi sonras›nda gizli örgütlenmeye geçen bu kifliler, Millet Meclisi aç›ld›ktan sonra Yeflil Ordu ad›n› alm›fllard›r. On dört merkez üyesi milletvekili olan bu örgüt k›sa sürede büyümüfltür. Milletvekilli¤i ve ‹cra Vekilli¤i yetkilerinden yararlanarak rahatça çal›flan örgüt üyeleri, örgütlerini daha da gelifltirmek için, Mustafa Kemal Pafla’n›n ismini de kullanmaktan çekinmemifllerdir. Örgütlerinin kuruluflunu gösterir resmî bir belgeyi hükûmete vermedikleri için Yeflil Ordu Cemiyeti gizli örgüt olarak nitelenmifltir. Yeflil Ordu Cemiyeti’nin Ankara ve Eskiflehir’de de birer merkezi vard›.
‹slamc› sosyalizmi savunan Yeflil Ordu Cemiyeti, Haziran ortalar›nda “Nizamnamesini” yay›nlam›flt›r. III. Enternasyonale baflvurmufl fakat olumlu-olumsuz yan›t
alamam›flt›r. Haziran ay›ndan itibaren komünizm cereyan› Anadolu’ya yay›lm›flt›r.
Yeflil Orducular, Ethem Beyle (Çerkez Ethem) iliflki kurmufllard›r. Bu durum Mustafa Kemal Pafla taraf›ndan hofl karfl›lanmam›flt›r. Mustafa Kemal Pafla cemiyetten
eylemlerini durdurmas›n› istemifltir. Sosyalizmi tek kurtulufl yolu olarak gördü¤ünü söyleyen Ethem Bey, bu do¤rultuda kamuoyu oluflturmak için A¤ustos sonlar›nda “Seyyare-Yeni Dünya” adl› bir “‹slam Bolflevik Gazetesi” ç›kararak Yeflil Ordu Cemiyeti’nin propagandas›n› sürdürmeye devam etmifltir.
Mustafa Kemal Pafla’n›n 14 A¤ustos’ta Mecliste yapt›¤› konuflmadan sonra, sol
kesim aras›nda bir ayr›l›k bafllam›flt›r. Bu ayr›l›k, Yeflil Ordu’ya da s›çram›fl, bir k›sm› Sovyet Devrimi’ne benzer bir devrim modeli gelifltirmeye çal›fl›rken bir k›sm› da
ulusçu-halkç› bir düzen kurma modeli oluflturmaya yönelmifltir.
1920 Eylül’üne gelindi¤inde gizlilik temeli üstüne kurulan Yeflil Ordu Cemiyeti
tümüyle parçalanm›flt›r. Genel merkezi oluflturan bir iki üye d›fl›nda üyelerin ço¤u
hükûmetçe kurulan Türkiye Komünist F›rkas›’na (T.K.F.) girmifltir. Mustafa Kemal
Pafla, Ethem Bey’e de mektup yazarak, hem onun bu f›rkaya girmesini hem de denetiminde ç›kan Yeni Dünya gazetesini Ankara’ya tafl›yarak, f›rkan›n yay›n organ›
yapmas›n› istemifltir.
Yeflil Ordu’nun sol kanad›n› oluflturanlardan Naz›m Bey (Tokat) ise Yeflil Ordu’nun Türkiye Komünist F›rka’ya dönüflmesine karfl› ç›km›fl ve bu konuda çeflitli
bildiriler yay›nlam›flt›r. Naz›m Bey ve baz› arkadafllar› Yeflil Ordu’nun Türkiye Halk
‹fltirakiyun F›rkas›’na dönüfltü¤ünü belirtmifllerdir.
Halk Zümresi
Türkiye Büyük Millet Meclisi toplan›nca kimi milletvekilleri Rusya’da oldu¤u gibi
Anadolu’da da bir Bolflevik devrim gerçeklefltirmek için çal›flmalara bafllad›. 1920
A¤ustos’undan bafllayarak ortal›kta çeflitli programlar dolaflmaya bafllad›.
Mustafa Kemal Pafla’n›n sosyalizme karfl› fakat “kuvvetin, kudretin, hâkimiyetin,
idarenin do¤rudan do¤ruya halka verilmesini” öngören halkç›l›k yanl›s› olmas› ve
“bizim nokta-i nazar›m›z halkç›l›kt›r” diyerek TBMM Hükûmeti’nin ideolojisini Mecliste aç›kça ortaya koymas› bu milletvekillerinin halkç›l›k düflüncesi çerçevesinde
örgütlenmelerini gündeme getirdi. TBMM’de 60-70 kifliden oluflan bir grup milletvekili “Halk Zümresi” ad›yla ortaya ç›kt›(Eylül 1920). Yunus Nadi, Hakk› Behiç, Muhittin Baha, Dr. Adnan Bey gibi tan›nan isimler de bu zümre içinde yer ald›.
Yeflil Ordu’nun milliyetçilere ters düflmeye bafllad›¤› ve Türkiye sosyalizminden
söz edildi¤i bir s›rada ortaya ç›kan Halk Zümresi; bir de siyasi program yay›nlad› (8
Eylül 1920). Bu programa göre Halk Zümresi’nin amac›; ülkede kay›ts›z koflulsuz
halk› egemen k›lmak, ça¤›n koflullar›na ve halk›n ihtiyaçlar›na göre gerekli olan yenilikleri yapmak ve gerekli kurumlar› oluflturmak, ‹slamiyet’in kutsal esaslar›na dayanarak halk› Asr›saadetteki mutlulu¤a ulaflt›rmakt›. Halk Zümresi; yürütme gücünü ve yasama yetkisini halk›n büyük fluras›nda toplayacak, Büyük fiura 18 yafl›n› bitirmifl Liva halk›nca genel oy ile seçilecekti. Programa göre ülke; co¤rafi durumu ve
iktisadi konumu itibar›yla nahiye, kaza ve livalar marifetiyle idare olunacakt›. Halk
Zümresi; e¤itimin paras›z olmas›n›, kütüphanelerin ve okullar›n yayg›nlaflt›r›lmas›n›, ülkede okumam›fl kimsenin kalmamas›n› hedefliyordu. Vergi oranlar›n›n adalet
ölçüsünde belirlenmesini, iflçi ve köylülerin vergi yükünden kurtar›lmas›n› istiyordu. Topra¤›n denetiminin devlete ait olmas›n›, topra¤› olmayanlara hükûmetçe yeterince toprak verilmesini savunuyordu. Emekçilerin evlerinin sa¤l›k koflullar›na uygun hâle getirilmesini, eczane ve hastanelerin hükûmetin idaresi alt›nda bulundurulmas›n›, fakir çocuklar›n 16 yafl›na kadar hükûmetin denetimi alt›nda tutulmas›n›
öngörüyordu. Adaletin; üyeleri halk taraf›ndan seçilecek Halk Mahkemeleri taraf›ndan yerine getirilmesini istiyordu. Halk Zümresi ‹ttihatç›-‹slamc›-Sosyalist görüflleri
birlefltirmeye çal›flan siyasi bir oluflum olarak görülüyordu.
Islahat Grubu
Islahat (Reform) Grubu, egemenli¤in kay›ts›z flarts›z millete verilmesini, halk›n kendi ifllerini do¤rudan do¤ruya kendisinin yürütmesini amaçlamaktad›r. Yasama ile
yürütme yetkisinin Büyük Millet Meclisinde toplanmas›n›, Türkiye devletinin, Büyük Millet Meclisince yönetilmesini, Büyük Millet Meclisinin de iller halk›nca do¤rudan do¤ruya seçilmesini, yasalar›n konulmas›, de¤ifltirilmesi, kald›r›lmas›, antlaflma ve bar›fl›n yap›lmas› ve vatan savunmas› gibi temel yetkilerin Türkiye Büyük
Millet Meclisine verilmesini istemektedir. Bu grup Türkiye’nin co¤rafi ve iktisadi iliflkilerini göz önüne alarak ülkenin illere, illerin ilçelere, ilçelerin de bucaklara ayr›lmas›n›, vergilerin, olanak ölçüsünde azalt›lmas›n›, tutumlulu¤a (tasarrufa) en genifl
ölçüde özen gösterilmesini ve bütçenin denk olmas›n› istiyordu. En k›sa sürede ulusun bütün bireylerini okuryazar duruma getirmeyi, her ilde bir ö¤retmen okulu açmay›, ivedi olarak köylere ö¤retmen göndermeyi tasarl›yorlard›. K›zlar›n ö¤renimine ‹slam gelenekleri çerçevesinde, erkeklerinki kadar özen gösterilece¤ini belirten
171
172
Islahat Grubu, Sultanî okullar› kald›r›p il merkezlerinde yedifler y›ll›k idadi okullar›
açmak ve bu idadilerin son iki y›l›nda meslek okullar›na iliflkin program uygulamak
istiyordu. ‹llerin elveriflli görülenlerinde, uygulamal› tar›m okullar› ile ebe ve diflçi
ve küçük sa¤l›k memuru okullar› aç›lacakt›. K›y› ulafl›m› ve bu ulafl›m› güvenli bir
duruma getirmeye, madenlerden gere¤i gibi yararlanmak için iflçi örgütlenmesine
iliflkin yasalar ç›kar›lacakt›. Mülkiyet ve tasarruf hakk›n› her türlü sald›r›dan koruyaca¤›n›, genel ihtiyaçlar› yerli sermayelerle karfl›lamak için her türlü ortakl›klar› koruyaca¤›n›, gerek üretim, gerek tüketim için kooperatifler kurulmas›na yard›m edece¤ini söylüyordu. Bar›flta askerlik hizmeti olanak ölçüsünde az bir zamana s›¤d›r›lacakt›r. Savafl durumunda halk›n bütün bireyleri vatan savunmas›yla ilgili ödevleri
en büyük bir özveriyle yerine getirmeye ça¤r›lacakt›r.
‹stiklal Grubu
Mecliste Mustafa Kemal Pafla’ya hayranl›k duyan, ileri görüfllü 30-40 kadar milletvekili bir araya gelerek ‹stiklal Grubu’nu kurdular. Bunlar Mecliste “TerakkiperverMilliyetperver” ak›m› temsil edeceklerini aç›klad›.
Tesanüd Grubu
Mazhar Müfid (Hakkâri), Ferid (Çorum), ‹smail Suphi (Burdur), Mustafa (Dersim),
Rasim (Sivas), Yusuf ‹zzet Pafla (Bolu), Dr. Suat (Kastamonu), Tahsin (Marafl), fievket (Sinop), Abdulkadir Kemali (Kastamonu), Yusuf Ziya (Bitlis) beylerin ‹dare
Heyeti’ni oluflturdu¤u Tesanüd Grubu “Mutedil milliyetperver” milletvekilleri taraf›ndan kurulmufltu. Amaçlar›; ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi mecliste milletvekilleri
aras›nda dayan›flmay› sa¤lamay› amaçlam›flt›r.
Mecliste en örgütlü grup olarak tan›nm›fl, partileflmeyi düflünmemifltir. Bu nedenle de siyasi program yapmam›fllard›r.
Müdafaa-i Hukuk Gruplar›
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup)
Türkiye Büyük Millet Meclisinde ülkede kurulacak yeni düzen için yasalar Meclis
gündemine geldikçe milletvekilleri birbirlerini daha iyi tan›maya bafllad›lar. Ancak
bu tan›flma 1920 yaz›ndan itibaren ayr›flmalara yol açm›flt›.
Mustafa Kemal Pafla’n›n haz›rlad›¤› Halkç›l›k Program›’n›n “Teflkilat-› Esasiye
Kanunu” olarak Meclisce benimsenmesinden sonra, Meclisteki hizipleflmeler daha
da ço¤ald›. Bu geliflme; yasama, yürütme ve zaman zaman da yarg› görevini üstlenen TBMM’nin çal›flma düzenini olumsuz yönde etkiledi.
Meclis çal›flmalar›n›n mecliste oluflan gruplara dayan›larak daha düzenli bir hale gelece¤i san›ld› ise de bu beklenti gerçekleflmedi. Gruplar›n olumsuz tavr›ndan
rahats›z olan milletvekilleri de kendi aralar›nda toplan›p yeni bir grup kurarak,
meclis çal›flmalar›n› daha düzenli bir flekle sokmaya yöneldiler. Bu yeni geliflimi,
Refet Bey arac›l›¤›yla Mustafa Kemal Pafla’ya yans›tt›lar. Mustafa Kemal Pafla Meclisin temelini oluflturan ve tüm yurt yüzeyine yay›lm›fl bulunan, Müdafaa-i Hukuk
Cemiyetlerinin Meclis Baflkanl›¤› ile iliflkilerini daha düzenli bir hâle getirmelerini
istedi. Ard›ndan da Meclisteki “ink›lapç› zihniyete sahip” milletvekilleriyle gruplar
hâlinde vilayet kona¤›nda görüfltü. Onlar›n da düflüncelerini ald›ktan sonra, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu ad› alt›nda meclis içinde büyük bir grup
kurmaya karar verdi. Nitekim 10 May›s 1921’de TBMM’de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu kuruldu. Erkek Ö¤retmen Okulu konferans salonunda 133
milletvekilinin kat›l›m› ile ilk toplant›s›n› yapt›. Mustafa Kemal Pafla Grup baflkanl›¤›na seçildi. Gruba kat›lanlar›n say›s› giderek artt›.
Grubun bir baflkan›, iki baflkan yard›mc›s› ve on iki üyeden oluflan bir idare heyeti olacakt›. Bunlar grup genel kurulunca gizli oy ile seçilecekti. ‹dare heyeti
grupta görüflülecek konular› belirleyecek, üyeleri toplant›ya ça¤›racak ve toplant›
zab›tlar›n› tutacakt›. Bunlar alt› ayda bir yinelenecekti. Grup, masraflar›n› karfl›lamak üzere her üyeden iki lira ödenti alacak, grup üyelerinin yar›dan bir fazlas›
mevcut olmad›kça görüflmelere bafllan›lmayacakt›. Az›nl›k, ço¤unlu¤un karar›na
uyacakt›. Gruba girmek isteyenlerin baflvurusu idare heyetinde görüflülecekti.
Grup genel kurulu en az on befl günde bir kez toplanacakt›.
Grubun iki maddeden oluflan bir program› vard›:
1. Büyük Millet Meclisinde oluflan “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu”nun temel amac› millî mücadelenin bafl›ndan beri Erzurum, Sivas Kongreleri’nde saptanan ve son Osmanl› Meclis-i Mebusan› ile Büyük Millet
Meclisi taraf›ndan kabul edilen Misak-› Millî esaslar› içinde vatan›n tamam›n› ve milletin ba¤›ms›zl›¤›n› sa¤layacak bar›fl› elde etmektir.
Grup bu amaca ulaflabilmek için milletin tüm maddi ve manevi gücünü gerek görülen hedeflere yöneltecek ve kullanacak, ülkedeki resmî ve özel tüm
örgütleri ve kurulufllar› bu amaç do¤rultusunda kullanmaya çal›flacakt›r.
2. Grup, bu amac› gerçeklefltirmeye çal›flmakla beraber devlet ve milletin teflkilat›n›, Teflkilat-› Esasiye Kanunu dairesinde bölüm bölüm tespit edecek ve
haz›rlamaya çal›flacakt›r.
Böyle bir grubun kurulmas› ve baz› kiflilerin grup d›fl›nda b›rak›lmas› Gruba
karfl› tepkilere yol açt›. Hüseyin Avni Bey (Erzurum), Grubun benimsedi¤i programa karfl› ç›kt›. 1922 y›l› ortalar›nda Mecliste oldu¤u gibi Müdafaa-i Hukuk Grubu
içinde de tam bir dayan›flma yoktur. Grup ileri gelenleri Gruptaki da¤›n›kl›¤› giderebilmek için; Grupta kararlar›n oy çoklu¤u ile al›nmas›n›, herkesin düflüncesini
aç›kça söylemesini, yap›lacak oylamada oy çoklu¤u ile benimsenen karar›n meclisteki tart›flma ve oylamalarda da geçerli k›l›nmas›n›, hükûmet üyelerinin tümünün
de Gruba kat›lmas›n› zorunlu gördüler. Bu da baz› hükûmet üyelerinin tepkisine
yol açt›. Örne¤in fier’iye Vekili bu karara uymad›.
Mecliste âdeta bir siyasal parti ifllevini gören Birinci Grup, 1923 seçimlerinden
sonra siyasal parti biçimine dönüfltü ve Halk F›rkas› olarak ça¤dafl Türkiye’nin oluflumuna damgas›n› vurdu.
‹kinci Grup
Türkiye Büyük Millet Meclisinde Mustafa Kemal Pafla liderli¤inde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (10 May›s 1921) kurulduktan sonra meclisteki milletvekilleri üçe bölünmüfltü. Hükûmete yak›nl›klar›yla tan›nan milletvekilleri sa¤ tarafta, hükûmete karfl› olanlar sol tarafta, yafll› ve tarafs›z gözükenler de ortada oturmaya bafllam›flt›. Sa¤ yanda oturanlar Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’na ba¤l›
olan milletvekilleri olduklar› için örgütlü hareket ediyorlard›. Sol yanda oturanlar ise
örgütsüz olduklar›ndan 1921 ortalar›nda mecliste fazla bir etkinlik gösteremiyorlard›.
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu içinde yer alamayan kimi milletvekilleri Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni ve Necati Bey, Samsun Milletvekili Emin Bey,
Kastamonu Milletvekili Besim Bey, Kayseri Milletvekili R›fat Bey, Mersin Milletvekili
Selahattin Bey, Sivas Milletvekili Vas›f Bey, bir araya gelerek Meclis’te yeni bir grup
oluflturmaya çal›flt›. Bu çaba sonuç verdi ve 1921 sonlar› 1922 bafllar›nda muhalefet
daha örgütlü bir flekil ald›. Böylece Mecliste bir muhalefet grubu do¤du.
173
174
Foto¤raf 6.6
‹kinci grubun en
önemli
isimlerinden
Hüseyin Avni
(Ulafl) Bey
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinde
hükûmete karfl› muhalefet görevini yapan
bu grup, bir süre isimsiz olarak çal›flt›ktan
sonra; “biz de Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’ne mensubuz. Biz de o
cemiyet taraf›ndan seçildik. Bizim de ismimiz ayn› fakat iki numaral› grubuz” diyerek,
kendilerine ‹kinci Grup ad›n› takt›lar. Bafllang›çta 120 milletvekiline sahip olan ‹kinci
Grup’un daha sonra giderek üye say›s›n›n
azald›¤›, hatta Saltanat›n kald›r›lmas›ndan
sonra da¤›ld›¤› ileri sürülmüfltür. Bu iddian›n ortaya at›lmas›nda ‹kinci Grup’un kendine güçlü ve tutarl› bir baflkan bulamamas›n›n etkisi olmufltur. Zaman zaman Mersinli Cemal Pafla’n›n, Hüseyin Avni Bey’in, Hakk› Hami Bey’in ve Basri Bey’in baflkanl›klar›ndan söz edilmifl ise de bunlar aç›kça baflkanl›k görevini üstlendiklerini aç›klayamam›fllard›r. Böyle olunca da insanlar birer
birer gruptan kopmufllard›r.
‹kinci Grupçular, Millet Meclisinin hakk›n› ve hâkimiyetini savunmak, otokratik flef usulü bir idareye karfl› meflru ve yasal yan›t vermek, yasal kurallara ayk›r› millet egemenli¤i ile örtüflmeyen ayr›cal›klar›, örgütleri ve uygulamalar› ortadan kald›rmak için bu grubu kurduklar›n› belirtmifllerdir. Ancak Grup, yelpazesini oldukça genifl tutmufltur. Üyeleri aras›nda tutarl› bir görüfl birli¤i yoktur. Eski ‹ttihatç›lardan, ‹tilafç›lardan, Saltanatç›lardan, ‹slamc›lardan, Bolfleviklerden
üyesi vard›r. Ortak noktalar›; baflta Mustafa Kemal Pafla olmak üzere hükûmete
muhalefet etmektir. Zira hükûmette yer alamayanlar, yer ald›klar› hâlde bu yeri
koruyamayanlar, karfl›t olmay› bir meziyet sayanlar›n bu grupta toplanm›fl olduklar› söylenebilir.
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin demokratik bir nitelik kazanmas›nda
önemli bir görev yapm›fl olan ‹kinci Grup, Birinci Grup üyeleri taraf›ndan sürekli
olarak “programs›zl›kla, içtihads›zl›kla” suçlanm›flt›r. Ancak bunun do¤ru oldu¤unu söylemek pek de mümkün de¤ildir. Zira ‹kinci Grup; ülkenin yenilefltirilmesi
ve diriltilmesi için kendi içinden ay›rd›¤› milletvekillerinden oluflan bir özel komisyon kurarak program›n› haz›rlam›flt›r. Bu komisyonun haz›rlad›¤› program Grup
genel kuruluna sunulmufl ve 27 maddesi 9 Kas›m 1922’ye kadar görüflülerek benimsemifltir. Grubun önde gelen kiflilerinden Hüseyin Avni Bey savafl durumu bitmedi¤i için, “Misak-i Millî’de gedikler” aç›lmas›na neden olmamak amac›yla bu
program› aç›klamad›klar›n› belirtmifltir.
‹kinci Grubun program›nda; Türkiye’nin, millî s›n›rlar içinde özgür ve ba¤›ms›z bir devlet oldu¤u, yönetimin millet egemenli¤ine dayand›¤›, Türkiye topraklar›n›n bir bütün oldu¤u ayr›l›k kabul etmeyece¤i vurgulanm›flt›r. Her bireyin din ve
mezhep özgürlü¤ü de içinde olmak üzere tüm özgürlüklerinin korunaca¤›n›n alt› çizilmifltir. Yasal s›n›rlar içinde bas›n›n, e¤itimin, flirket kurman›n, toplant›lar›n
serbest olaca¤› belirtilmifltir. Her bireyin yasalar karfl›s›nda eflit oldu¤u, s›n›f, aile
ayr›cal›klar›n›n olmayaca¤›, siyasi suçlardan dolay› idam cezas›n›n verilmeyece¤i,
iflkence, angarya gibi her çeflit bask›n›n yasaklanaca¤› ilan edilmifltir. Devletin yasama ve yürütme yetkisinin Mecliste toplanaca¤›, bu yetkinin hiçbir flekilde pay-
lafl›lmayaca¤›, vazgeçilemeyece¤i, seçim yasas›n›n millî egemenli¤i yans›tacak flekilde de¤ifltirilece¤i vaat edilmifltir. ‹lkö¤retimin zorunlu olaca¤›, millî e¤itimin yöresel ihtiyaçlar› karfl›layacak flekilde ve uygulamal› olaca¤›, Türkçeyi do¤unun
özellikle de ‹slam dünyas›n›n bilim dili hâline getirmek için çal›fl›laca¤›, vergilerin
Millet Meclisi karar›yla sal›naca¤›, iktisadi kurulufllar›n korunaca¤›, bir devlet bankas›n›n kurulaca¤›, ba¤›ms›z bir demiryolu politikas› izlenece¤i gibi konular üzerinde durulmufltur.
‹kinci Grup, 1923 seçimlerine kendi iradesiyle kat›lmam›fl bunun sonucu olarak
da siyasal yaflamdan silinip gitmifltir.
CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR TÜRK‹YE’DE
KURULAN S‹YAS‹ PART‹LER
Siyasal partilerin ortaya ç›kmas› egemenlik anlay›fl›ndaki geliflmenin sonucudur.
Halk›n egemenli¤inin kullan›m›na izin verilmedi¤i yerde siyasal partiden söz etmek de zordur. Halk›n yönetime kat›lmaya bafllad›¤›, yönetenlerin gücünü görünmez ilahi güçlerden de¤il, yönetti¤i halktan ald›¤› düflüncesinin yerleflti¤i yerde iktidar› elde etme mücadeleleri de bafllam›fl, bu da siyasal partilerin oluflumuna yol
açm›flt›r. Parlamentonun yetkilerinin artmas› ve ba¤›ms›zl›klar›n›n güçlenmesi, temel hak ve özgürlük alan›n›n genifllemesi, eflit ve genel oy ilkesinin yayg›nlaflmas›, demokrasi kültürünün geliflmesi siyasal partileflme hareketinin de ivmesini art›rm›flt›r. Dünya tarihine bakt›¤›m›zda siyasal partiler Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’ndan sonra ortaya ç›km›fl, Frans›z ‹htilali’nden sonra yayg›nl›k kazanm›flt›r.
Partilerin egemen oldu¤u demokratik sistemler tek partili, çift partili ve çok
partili sistemler olarak ayr›l›r. Çok partili sistem; güçleri birbirine yak›n ikiden çok
partinin siyasal iktidar› ele geçirmek için özgürce birbiriyle mücadele etti¤i sistemdir. Bu sistemde her görüfl kendini özgürce ifade edebilir. ‹ki partili sistem; bir ülkede iktidar› ele geçirmek için birbirine yak›n iki büyük partinin oldu¤u sistemdir.
Bunlardan biri iktidar di¤eri muhalefet olur. Bu sistemde küçük partilerin pek etkisi olmaz.
Tek parti sistemi, iktidara uzun süre tek partinin egemen oldu¤u sistemdir. Bu
sistemde parti resmî bir görüflü yerlefltirmenin arac› durumundad›r. Parti ile devlet
bütünleflmifltir. Bu nedenle de muhalefetin do¤mas›na izin verilmez. Bunlar genellikle faflist ve komünist sistemler gibi demokrasi karfl›t› sistemlerde bulunurlar. Bunun yan›nda demokrasiye geçmek amac› güden kimi ülkelerde de ortaya ç›karlar.
Osmanl› Devleti’nde siyasal partili hayat 23 Temmuz 1908’de Meflruti sisteme
yeniden geçildikten sonra bafllad›. 1 Eylül 1324 (14 Eylül 1908) kurulan Osmanl›
Ahrar F›rkas›, Türk tarihinde parti ad›yla kurulan ilk siyasal parti oldu. 1908-1918
aras›nda çeflitli siyasal partiler kuruldu ise de döneme damgas›n› ‹ttihat ve Terakki Partisi ile Hürriyet ve ‹tilaf Partisi vurdu.
Mondros Mütarekesi’nden sonra Hürriyet ve ‹tilaf Partisi yeniden siyaset sahnesine dönerek ülke yönetiminde etkin olmaya bafllad›. Ancak ülkenin iflgale u¤ramas›na karfl› etkili bir direnifl göstermemesi ülkede Müdafaa-i Hukuk hareketi denilen yeni bir hareketi do¤urdu. Müdafaa-i Hukuk Hareketi, Anadolu’da giderek
güçlenirken ‹stanbul’da da yönetim bofllu¤undan yararlanan kifliler, gruplar, her
türlü siyasal partilerini kurarak aç›ktan aç›¤a ülkenin bütünlü¤ünü, halk›n birli¤ini
parçalay›c› eylemlere giriflmekten çekinmediler.
Mustafa Kemal Pafla’n›n önderli¤inde, Müdafaa-i Hukuk Hareketi Sivas Kongresi s›ras›nda Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad› alt›nda birlefltirildi.
Atatürk’ün liderli¤ini yapt›¤› bu cemiyet, Türkiye halk›n›n Misak-› Millî ile saptanan
175
176
s›n›rlar içinde ba¤›ms›z bir devlet olarak varl›¤›n› sürdürebilmesini sa¤lamak için
Millî Kurtulufl Savafl›’n› bafllatt›. Bunun için Ankara’da 23 Nisan 1920’de Türkiye
Büyük Millet Meclisini kurarak yeni bir devletin temelini att›. Türkiye Büyük Millet
Meclisinde Türkiye Komünist F›rkas› (Partisi) Türkiye Halk ‹fltirakiyun F›rkas› (Partisi) gibi etkisiz k›sa süreli baz› partiler kuruldu. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetine ba¤l› milletvekillerinden oluflan bu mecliste; zaman içinde çeflitli
hizipler olufltu. Bu geliflmenin, amac›n gerçeklefltirilmesini engelleyece¤ini düflünen Mustafa Kemal Pafla, kendi liderli¤inde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk
Grubu ad›yla Meclis içinde yeni bir siyasi örgüt kurdu. Birinci Grup olarak adland›r›lan bu örgüte karfl›, Meclisteki iktidar karfl›t› milletvekilleri ‹kinci ad›yla yeni bir
siyasi örgüt oluflturdular. Bunlardan Birinci Grup iktidar›, ‹kinci Grup muhalefeti
temsil etti. Kurtulufl Savafl› baflar›ya ulaflt›ktan sonra Mustafa Kemal Pafla’n›n, 6 Aral›k 1922’de ülkenin ça¤dafl dünyada sayg›n bir yere ulaflacak at›l›mlar› yapabilmesi için Halk F›rkas› ad›yla bir parti kuraca¤›n› belirtmesi, bir süreden beri geri plana itilmifl parti tart›flmas›n› yeniden alevlendirdi. 1 Nisan 1923’te Türkiye Büyük
Millet Meclisi seçimlerin yenilenmesi karar›n› al›nca Mustafa Kemal Pafla 8 Nisan
1923’te bir seçim bildirisi yay›nlad›. Bu bildiride lideri oldu¤u Anadolu ve Rumeli
Müdafaa-i Hukuk Grubunu (Birinci Grubu) Halk F›rkas›na (Partisine) dönüfltürece¤ini belirtti. Nitekim 9 Eylül 1923’te Halk F›rkas› kuruldu.
Türkiye Halk ‹fltirakiyûn F›rkas›
Yeflil Ordu hareketinin durdurulmas›na karar verilince Yeflil Ordu’nun sol kanad›n› oluflturan baz› kifliler Türkiye Komünist Partisine geçmedi. Bir süre gizli Türkiye Komünist Partisi ad› alt›nda çal›flmalar›n› sürdürdüler. 7 Aral›k 1920’de Tokat
Milletvekili Naz›m, Bursa Milletvekili fieyh Servet ve Afyon Milletvekili Mehmet
fiükrü, Baytar Binbafl› Hac›o¤lu Salih, Ziynetullah Nuflirevan eme¤i temel ilke alarak Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisini kurdular. Emek gazetesini ç›kard›lar. Yeflil
Ordu’nun taban›n› kendi yanlar›na çekmek için, Yeflil Ordu’nun, Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisi’ne dönüfltü¤ü propagandas›n› yapt›lar.
Parti; Afyon’da, Yozgat’ta Sivas’ta, Çorum’da, Akda¤madeni’nde aktivitesini art›rd›. ‹çiflleri Vekili, memurlardan bu partiye girenlerin görevlerine son verdi. Maarif Vekili, maarif müdürlerine bir genelge göndererek ‘’maarif mensuplar›n›n” bu
partiye girmelerine izin verilmemesini istedi.
Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisinin saltanat›n babadan o¤la geçmesine, dinî
esaslara dayanan tasarruf hakk›na; kiralama gibi “ülkeyi berbat eden” ve bir
avuç az›nl›¤›n ço¤unlu¤a egemen olmas›na yol açan haklara karfl› ç›kmas› ‹slamc› milletvekillerinin ve halk›n tepkisine yol açt›. Çerkez Ethem isyan›n› destekledikleri gerekçesiyle Salih Hac›o¤lu, Ziynetullah Nuflirevan ve baz› parti
üyeleri tutukland›.
Çerkez Ethem isyan›ndan sonra Mecliste, hükûmetin sol anlay›fl›n›n ilerisinde
olanlara karfl›, hem Türkiye Komünist Partisi hem de ‹slamc› milletvekilleri âdeta
ortak bir davran›fl içine girdiler. “Gafil ve hain” olarak niteledikleri Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisi üyelerini d›flar›dan para almakla suçlad›lar ve partinin kapat›lmas›n›, üyelerinin milletvekilli¤inden ç›kar›lmas›n› istediler.
Bu bask›lar karfl›s›nda Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisi yöneticileri 1 fiubat 1921’den
itibaren çal›flmalar›n› durdurduklar›n› bir bildiri ile aç›klad›lar. Nâz›m, fieyh Servet ve
Mehmet fiükrü Beyler, hükûmeti yasa d›fl› yollardan devirmeyi amaçlad›klar› gerekçesiyle ‹stiklal Mahkemesi’ne verildiler. Tokat Milletvekili Nâz›m Bey, H›yanet-i Vataniye Yasas›’n›n 2. maddesi uyar›nca 15 y›l hapse mahkûm edildi (9 May›s 1921).
177
Sakarya Savafl›’n›n zaferle bitmesinden sonra ülke içinde ve d›fl›nda gücünü iyice pekifltirmifl olan TBMM Hükûmeti, May›s ay›nda hükûmeti devirmek suçuyla tutuklanan sol düflünceli kifliler için bir af ç›kard›. Hapisten kurtulan bu kifliler k›sa süre sonra tekrar örgütlenmeye yöneldiler. 18 Mart 1922’de ç›karmaya bafllad›klar› Yeni Hayat Dergisi ile kamuoyu oluflturmaya çal›flt›lar. III. Enternasyonale ba¤l› olduklar›n› aç›klad›larsa da partiyi canland›ramad›lar. Hükûmet baflkan› olan Rauf Bey 21
Temmuz’dan itibaren sosyalistlerin çal›flmalar›n› yasaklad›. 2 Ekim 1922’de de ‹cra
Vekilleri Heyeti karar›yla Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisi tümüyle kapat›ld›.
Türkiye Komünist F›rkas›
Rusya’da Bolflevik ‹htilal sonunda Sosyalist temellere dayanan yeni bir düzen kurulmufltu. Türkiye Büyük Millet Meclisi aç›l›nca ilk iliflki Sovyet Rusya ile kurulmaya çal›fl›ld›. Sovyet Rusya’da emperyalizme savafl açan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetiyle iyi iliflki kurmay› ç›karlar›na uygun buldu. ‹ki ülke aras›nda kurulan iyi iliflkiler Sosyalist düflüncenin Anadolu’da yay›lmas›na yol açt›. 1920 sonbahar›nda Anadolu’da göz ard› edilemeyecek kadar geliflmifl bir “Bolflevik” kitle olufltu. Hükûmet bu kitleyi denetimi alt›na almak istedi.
Zira bu s›rada baz›lar› komünist bir parti kurarak Anadolu’da sosyalist bir düzene geçmenin mücadelesini veriyorlard›. Oysa “millet, meclis ve hükûmet” böyle
bir düzen yanl›s› olarak gözükmüyordu. Hükûmet, d›fl etkilerle ülkenin kimi yerlerinde hissedilen sosyalist hareketlenmeleri önlemek, hükûmete muhalif sol güçleri denetim alt›na almak, emperyalist düflmana karfl› verilecek savaflta Sovyetlerin
yard›m›n› daha da art›rabilmek için, 18 Ekim 1920’de Türkiye Komünist Partisi ad›
alt›nda bir parti kurdu. 9 kiflilik kurucu heyeti, 30 kiflilik “Merkez-i Umumisi” olan
partinin üyeleri aras›nda Hakk› Behiç Bey, ‹hsan Bey (Cebelibereket), Refik Bey
(Konya), Eyüp Bey (Eskiflehir), Tevfik Rüfldü Bey, Mahmut Esat Bey, Yunus Nadi
Bey, K›l›ç Ali Bey, Süreyya Bey gibi Türkiye Büyük Millet Meclisinin aktif üyeleri
vard›. Kurtulufl Savafl›’n›n asker kadrosunda önemli yerleri bulunan Fevzi Pafla, Kâz›m Karabekir Pafla, Ali Fuat Pafla, Refet ve ‹smet Beyler de Parti’ye dâhil olmufllard›. ‹flte bu nedenle Mustafa Kemal Pafla, partiyi kuran kiflileri “en k›ymetli, en
namuslu, en vatanperver” kimseler olarak nitelemiflti. Türkiye Komünist Partisi,
Rusya’da oldu¤u gibi Anadolu’da da iflçinin önderli¤inde proletarya diktatörlü¤üne dayanan bir komünizm kurmay› amaçlamamaktad›r. Türkiye Komünist Partisi,
Anadolu’nun ve Türk milletinin koflullar› farkl› oldu¤u için Türkiye’ye özgü yukar›dan gelen kanl› olmayan bir komünizmi benimsemifltir.
III. Enternasyonal’e ba¤l› oldu¤u ilan edilen bu partiyi, Hâkimiyet-i Milliye
ve Anadolu’da Yeni Gün gazeteleri desteklemifltir. Parti 1921 y›l› ortalar›nda
kapat›lm›flt›r.
Büyük Millet Meclisindeki baz› milletvekillerinin Bolfleviklik ve ‹slamSIRA
esaslar›
S‹ZDEa¤›rl›kl› guruplar oluflturmas›n›n zeminini de¤erlendiriniz.
Cumhuriyet Halk F›rkas›
3
Kurtulufl Savafl›’n›n baflar›yla bitirilmesinden sonra s›ra Yeni Türkiye Devletinin
O R U
ça¤dafllaflt›r›lmas›na gelmiflti. Ülkeyi ve milleti ça¤dafl uygarl›¤›nS ilerisine
tafl›yabilmek için ça¤dafl siyasal örgütlere ihtiyaç vard›.
Savafl s›ras›nda Türkiye Büyük Millet Meclisinde oluflturulan Müdafaa-i Hukuk
D‹KKAT
Grubu, Mudanya Mütarekesi’nden sonra art›k ifllevini tamamlam›flt›. Bunun bir siyasal partiye dönüfltürülmesi zaman› gelmiflti. Zira mecliste yaflanan kimi olaylar
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
178
da bunu zorunlu k›l›yordu. Nitekim Mustafa Kemal Pafla, 6 Aral›k 1922’de Halk F›rkas› ad›yla bir parti kuraca¤›n› aç›klad›.
Atatürk böyle bir parti kurmaktaki amac›n› flu noktalar üzerine oturtmufltu: Kurtulufl Savafl› baflar›s›n› siyaset, yönetim ve ekonomi alan›nda yap›lmas› gereken ink›laplarla tamamlamak, yap›lacak ink›laplar› bir programa dayand›rmak, bu programa halk› da katmak, kurulacak partiyi halkç›l›k esas›na göre yap›land›rmak.
Mustafa Kemal Pafla’n›n parti kuraca¤›n› aç›klamas› çeflitli tepkiler do¤urdu. Özellikle Halkç›l›k düflüncesine farkl› anlamlar yüklenmeye çal›fl›ld›. Mustafa Kemal Pafla ülkenin düflünen kiflilerini kurulacak partinin altyap›s›n› haz›rlamaya ça¤›rd›.
Onlar›n düflüncelerinden yararlanaca¤›n› aç›klad›. Bunun yan›nda kendisi de yurt
gezisine ç›kt›. Eskiflehir’de, ‹zmit’te, Bursa’da, Bal›kesir’de ve ‹zmir’de halkla görüflerek bu konuda görüfllerini aç›klad›. Bal›kesir’de Pafla Camii’nde, kurulacak parti
hakk›nda flunlar› söyledi:
“Bu milletin siyasi partilerden çok can› yanm›flt›r. fiunu aç›klayay›m ki baflka
ülkelerde siyasi partiler ekonomik amaçlarla kurulmufl ve kurulmaktad›r. Çünkü
o memleketlerde farkl› s›n›flar vard›r. Bir s›n›f›n ç›karlar›n› korumak için kurulan
siyasi partiye karfl›l›k öteki s›n›f›n ç›karlar›n› korumak için bir baflka parti kuruluyor. Bu da do¤ald›r. Bizim ülkemizde de ayr› ayr› s›n›f varm›fl gibi kurulan siyasi
partiler yüzünden karfl›laflt›¤›m›z olaylar bilinmektedir. Halk F›rkas› dedi¤imiz
zaman bunun içinde bir k›s›m de¤il, bütün millet dâhildir. Bir defa halk›m›z› gözden geçirelim. Memleketimiz çiftçi memleketidir. O hâlde milletimizin büyük ço¤unlu¤u çiftçi ve çoband›r. Bu böyle olunca buna karfl› büyük arazi ve çiftlik sahipleri akla gelir. Bizde büyük araziye kaç kifli sahiptir? Bu arazinin miktar› nedir? ‹ncelenirse görülür ki memleketimizin büyüklü¤üne nazaran hiç kimse büyük
araziye sahip de¤ildir. Bu arazi sahipleri korunacak insanlard›r. Sonra sanat sahipleriyle kasabalarda ticaretle u¤raflan küçük tüccarlar gelir. Kuflkusuz bunlar›n
ç›karlar›n›, geleceklerini korumak zorunday›z. Çiftçilerin karfl›s›nda oldu¤unu
düflündü¤ümüz büyük arazi sahipleri gibi bu ticaretle u¤raflanlar›n karfl›s›nda da
büyük sermaye sahibi insanlar yoktur. Kaç milyonerimiz var? Hiç. Biraz paras›
olanlara da düflman olacak de¤iliz. Tam aksine memleketimizde birçok milyonerlerin hatta milyarderlerin yetiflmesine çal›flaca¤›z. Sonra amele(iflçi) gelir. Bugün
memleketimizde fabrika, imalâthane vesaire gibi kurulufllar çok azd›r. ‹flçi say›m›z yirmi bini geçmez. Hâlbuki ülkeyi kalk›nd›rmak için daha çok fabrikaya ihtiyac›m›z var. Bunun için de iflçi lâz›md›r. O nedenle iflçiyi de korumam›z gerekir.
Bundan sonra ayd›n ve ulema denilen kifliler gelir. Bu ayd›n ve ulema kendi kendilerine toplan›p halka düflman olabilir mi? Bunlara düflen görev halk›n içine girerek onlar› ayd›nlatmak ve onlara ilerleme ve uygarlaflmada önder olmakt›r.
Farkl› meslek gruplar›n›n ç›karlar› birbiriyle iç içe girmifl oldu¤undan onlar› s›n›flara ay›rmak olas› de¤ildir. Onlar›n tümü de halkt›r. Halk Partisi halk›m›za siyasi e¤itim vermek için bir okul olacakt›r”.
Atatürk yurt gezilerini tamamlad›ktan sonra Meclisin yenilenmesi konusundaki
düflüncelerini hükûmet üyeleriyle de paylaflt›. Ancak bu konuda karar› Meclisin
vermesi gerekiyordu. Nitekim 1 Nisan 1923’te Ayd›n milletvekili Esat Efendi ve 120
arkadafl›n›n verdi¤i seçimlerin yenilenmesini öngören bir yasa teklifi, uzun ve fliddetli tart›flmalardan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan kabul edildi ve
seçimlerin yenilenmesi kararlaflt›r›ld›.
Halk F›rkas›n›n Siyaset ve Seçim ‹lkeleri
Seçim karar› al›n›nca siyasal örgütlerin seçim meydanlar›na inmesi ve adaylar›n› ve
seçim bildirilerini yay›nlamas› beklendi. Ancak Mustafa Kemal Pafla’n›n liderli¤ini
yapt›¤› Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu d›fl›nda hiçbir siyasi örgüt seçim alan›na inmedi. Mustafa Kemal Pafla, 8 Nisan 1923’te ivedi olarak çözülmesi
gereken ülke sorunlar›n›n neler oldu¤unu halka aç›klayan ve 9 maddeden oluflan
flu seçim bildirisini haz›rlad›.
“Ülkeyi ve milleti da¤›lmaktan ve yok olmaktan kurtarmak için milletten ald›¤›
mutlak yetki ile toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi millet egemenli¤ine dayanarak bir halk devleti kurdu. Üslendi¤i görevin önemli bir bölümünü yerine getirdi¤i için 1 Nisan 1923’te seçimlerin yenilenmesi karar›n› ald›. Önümüzdeki dönemde bar›fl› sa¤lamak, iktisadi geliflmeyi temin etmek ve her türlü örgütlenmeyi tamamlayarak ülkeyi ve milleti refaha kavuflturmak amac›m›z olacakt›r. Yeni çal›flma
sürecinde Meclisin ço¤unlu¤unu bu amaç etraf›nda toplayabilmek ve ülkeyi millet
egemenli¤i çerçevesinde siyasi örgütlenmeye kavuflturabilmek için bir Halk Partisi kurulacakt›r. Mecliste bulunan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu,
Halk Partisi’ne dönüfltürülecektir. Ad› geçen partinin halk egemenli¤ini, yenileflmeyi, maddi ve manevi alanda geliflmeyi esas alan genifl ve geliflmifl bir program›
tüm üyelerin görüfl ve onay›na sunacakt›r. Grubumuz afla¤›daki umdelerle (ilkelerle) yeni seçime kat›lmaya karar vermifltir. Bu umdeler ülkenin ivedi ihtiyaçlar›n›
karfl›lamak üzere birçok uzman›n görüflü ve ‹zmir’de toplanan ‹ktisat Kongresi sonuçlar›na göre belirlenmifltir.
Umde 1. Egemenlik kay›ts›z flarts›z milletindir. ‹dare yöntemi halk›n do¤rudan
do¤ruya kendi kaderini belirlemesi esas›na dayan›r. Milletin gerçek temsilcisi Türkiye Büyük Millet Meclisidir. Türkiye Büyük Millet Meclisi d›fl›nda hiçbir kifli, hiçbir makam, hiçbir güç milletin yazg›s›na egemen olamaz.
Umde 2. Egemenlik ve hükmetme yetkisi Türkiye halk›n›n gerçek temsilcisi
olan Türkiye Büyük Millet Meclisinin manevi flahs›nda toplanm›fl oldu¤u için, Türkiye Büyük Millet Meclisinin 1 Kas›m 1922’de verdi¤i Saltanat›n kald›r›lmas›na iliflkin karar de¤ifltirilmez ilkedir.
Umde 3. Ülkede iç güvenli¤in kesin olarak sa¤lanmas› en önemli görevlerden
biridir.
Umde 4. Mahkemelerin h›zl› bir flekilde adalet da¤›tabilmeleri sa¤lanacak, yasal mevzuat millî ihtiyaçlar›m›za, bilimsel hukuk anlay›fl›na göre yeni bafltan iyilefltirilecek ve tamamlanacakt›r.
Umde 5. Aflar yönteminde halk›n flikâyetine ve ma¤duriyetine yol açan k›s›mlar iyilefltirilecek, tütün ekimi ve ticaretini milletin yarar›na dönüfltürecek önlemler
al›nacakt›r. Mali kurumlar çiftçilere, sanayicilere ve ticaretle u¤raflanlara kolayca
borç verecek bir flekle getirilecek, ivedi ihtiyac›m›z olan demiryollar› için vakit geçirilmeden giriflimde bulunulacak, ilk e¤itim birlefltirilecek, tüm okullar›m›z ihtiyac›m›za ve ça¤dafl esaslara uygun hale getirilecek, sa¤l›k ve sosyal yard›m kurulufllar› iyilefltirilecektir.
Umde 6. Askerlik süresi k›salt›lacakt›r.
Umde 7. Milletin ba¤›ms›zl›¤› ve vatan›n savunulmas› u¤runda sakat kalan kiflilerin, ordu emeklilerinin, dul ve yetimlerinin sefaletine meydan vermeyecek önlemler al›nacakt›r.
Umde 8. Memurlar›n atanma, görevden ç›kar›lma, yükseltilme, ödüllendirme,
emekli edilme koflullar› belirlenecektir.
179
180
Umde 9. Ülkenin h›zl› bir flekilde onar›lmas› için özel flirketlerin kurulmas› da
özendirilecektir. Mali, iktisadi, idari ba¤›ms›zl›¤›m›z› sa¤lamak kofluluyla bir bar›fl
ortam›n›n oluflturulmas›na çal›fl›lacakt›r. Bu koflullar› sa¤lamayan bar›fl antlaflmas›n› kabul etmeyece¤iz.
Seçimler bittikten sonra Mustafa Kemal Pafla, 4 A¤ustos 1923’te “A¤ustos’un yedinci Sal› günü Halk F›rkas›na mensup yeni üyelerin baz› konular›n müzakeresi
için Meclis binas›nda ö¤leden sonra saat üçte haz›r bulunmalar›n› isteyen bir duyuru yay›nlad›. 7 A¤ustos 1923’te Müdafaa-i Hukuk Grubu’na ba¤l› milletvekilleriyle yapt›¤› toplant›da uzun bir konuflma yaparak ulusal mücadelenin bafllang›c›ndan Millet Meclisinin kurulufluna kadar Müdafaa-i Hukukun ve Halk Partisi’nin kurulma haz›rl›klar›n› anlatt›. Haz›rlanan 106 madde ile bir ekten oluflan tüzük tasar›s›n› tart›flmak üzere milletvekillerine da¤›tt›. Bu tasar›n›n ilk maddelerinde flöyle
deniyordu:
Madde l. Halk F›rkas› (Partisi); Cemiyetler Kanunu’na göre kurulmufl siyasi bir
cemiyettir. Amac›, millî egemenli¤in halk taraf›ndan ve halk için icras›na k›lavuzluk etmek ve Türkiye’yi ça¤dafl bir devlet hâline yükseltmektir.
Madde 2. Halk Partisi bir ihtilal partisi de¤il bir ink›lap partisidir. Tüm siyasal
mücadelesini yasalar çerçevesinde yapacakt›r. Türkiye’de tüm yasalar›n üstünde
yasan›n otoritesini egemen k›lmaya çal›flacakt›r.
Madde 3. Halk Partisine göre halk kavram›, herhangi bir s›n›fa özgü de¤ildir.
Hiçbir imtiyaz iddias›nda bulunmayan ve genellikle yasa karfl›s›nda mutlak eflitli¤i
benimseyen tüm bireyler halktand›r. Halkç›lar, hiçbir ailenin, hiçbir s›n›f›n, hiçbir
cemaatin, hiçbir ferdin imtiyazlar›n› kabul etmeyen ve yasalardaki mutlak hürriyet
ve ba¤›ms›zl›¤› tan›yan bireylerdir.
Madde 4. Halk Partisine her Türk ve d›flar›dan gelip Türk vatandafll›¤›n› ve uygarl›¤›n› kabul eden her birey girebilir.
Madde 5. Halk Partisi Genel Baflkan›n› Büyük Kongre seçer.
Bu tasar›y› incelemek üzere bir komisyon kuruldu. Tasar›n›n incelenmesi 9 Eylüle kadar sürdü ve 9 Eylül 1923’te Parti kuruldu. 11 Eylül 1923’te toplanan Halk
Partisi üyeleri Mustafa Kemal Pafla’y› Parti Baflkanl›¤›na, Baflvekil Ali Fethi Bey’i
Parti Grup Baflkanl›¤›na, Recep Bey’i de (Peker’i) Genel Sekreterli¤e seçti.
Foto¤raf 6.7
Mustafa Kemal
Pafla hükûmet
üyeleriyle
(F.Çakmak,R.Peker,
K.Özalp) bir arada.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
181
29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edilince Mustafa Kemal Pafla(Atatürk) Cumhurbaflkan› olarak fiilen Parti Baflkanl›¤›n› sürdürmeyi uygun görmedi ve 19 Kas›m
1923’te ‹smet Pafla’y› Parti Baflkan vekilli¤ine atad›. ‹smet Pafla da 20 Kas›m’da yay›nlad›¤› bildiri ile Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin flubelerini
Halk Partisi’ne ba¤lad›. Böylece Halk Partisi k›sa süre içinde yurdun dört bir yan›nda örgütlenmifl oldu.
Halk Partisi (F›rkas›), 10 Kas›m 1924’te al›nan grup karar› do¤rultusunda ad›n›n
bafl›na Cumhuriyeti ekleyerek Cumhuriyet Halk Partisi ad›n› ald›. Cumhuriyet’in
ilan›ndan ve Hilafetin kald›r›lmas›ndan sonraki geliflmeler Halk Partisi üyeleri aras›nda parçalanmaya yol açt›. Mustafa Kemal’in listesinden seçime girerek milletvekili seçilen ve daha sonra da Halk Partisi’nin üyesi olan baz› milletvekilleri partinin
izledi¤i politikaya ters düflerek Partiden istifa ettiler. Bunlar yeni bir parti kurarak
meclisteki çal›flmalar›n› sürdürdüler.
Cumhuriyet Halk Partisi, tek parti olarak 1927 y›l›na kadar çal›flmalar›n› ilk tüzük do¤rultusunda sürdürdü. 15-20 Ekim 1927’deki ikinci kongrede (birinci kongre olarak Sivas Kongresi’ni benimsemifllerdir) tüzü¤ünü daha da gelifltirdi. Ülkede yap›lan ink›laplara paralel olarak ideolojik do¤rultusunu da belirledi. Tüzü¤ün
ilk 7 maddesinde flu ilkelere yer verdi:
Madde 1. Cumhuriyet Halk Partisi, Cemiyetler Kanunu’na uygun olarak kurulmufl cumhuriyetçi, halkç›, milliyetçi, siyasi bir cemiyettir ve merkezi Ankara’dad›r.
Madde 2. Parti; Türk Milletinin konumunu ve refah›n› sürekli yükseltmekte
olan ve her türlü bask› zorbal›k yönetimine izin vermeyen tek devlet fleklinin Cumhuriyet oldu¤unu belirtir. Cumhuriyetin bugün ve gelecekte her türlü tehlike ve taarruzlardan korunmas›n›n en önemli bir vatan ve millet görevi oldu¤unu en temel
düflünce ve siyasi amaç sayd›¤›n› aç›klar.
Madde 3. Parti; din ve inanc› siyasetten ve siyasetin kar›flmas›ndan kurtararak
milletin, siyasi, içtimai, iktisadi tüm yasalar›n›, teflkilat ve gereksinimlerini pozitif
bilim ve teknolojinin ça¤dafl uygarl›¤a arma¤an etti¤i esaslara uygun olarak düzenler, devlet ve millet ifllerinde din ile dünyay› tamamen birbirinden ay›rmay› en
önemli görev sayar.
Madde 4. Parti; ulus egemenli¤i ve idareyi ilgilendiren tüm çal›flmalarda
halk taraf›ndan ve halk için ilkesini hâkim k›lmay› amaç edinmifltir. Yasa karfl›s›nda mutlak bir eflitli¤i kabul eden ve hiçbir ailenin ve hiçbir s›n›f›n, hiçbir cemaatin, hiçbir bireyin imtiyazlar›n› tan›mayan bireyleri halktan ve halkç› olarak kabul eyler.
Madde 5. Parti; vatandafllar aras›nda en sa¤lam ba¤›n dil birli¤i, his birli¤i, fikir birli¤i oldu¤una inanarak Türk dilini ve Türk kültürünü gelifltirmeyi ve ç›kar›lacak yasalar›n vazedilecek kanunlar›n velâyet-i ammesini ve her bireye eflit olarak uygulanmas›n› ana amaç sayar.
Madde 6. Cumhuriyet Halk Partisinin Genel Baflkan›: Partinin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Hazretleridir.
Madde 7. Bu genel esaslar, hiçbir flekilde de¤ifltirilemez.
Halk partisi tüzü¤ünün genel esaslar›nda bilhassa vurgulanan cumhuriyetçilik,
laiklik,
SIRA S‹ZDE
halkç›l›k ve milliyetçilik ilkelerini ve partiye atfedilen siyasi e¤itim vermek için bir okul
olma vasf›n› birlikte düflünerek iflaret etti¤i siyasi kültür birikimini de¤erlendiriniz.
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
182
Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1927 Kongresi’nde Cumhuriyetçilik, Halkç›l›k, Milliyetçilik ve Laiklik ilkelerini benimsedi¤i dikkati çekmektedir. Parti, Türkiye’yi bu
ilkeler do¤rultusunda ça¤dafl uygarl›¤a tafl›y›c› düzenlemeleri yapm›flt›r. Ayr›ca
Ça¤dafl Türk Devleti’nin nas›l kuruldu¤unun belgesi olan Atatürk’ün büyük eseri
Nutuk da bu kongrede okunmufltur. 1930’da Cumhuriyet Halk Partisi’nde yeni bir
ayr›flma yaflanm›flt›r. Serbest Cumhuriyet F›rkas› ad›yla yeni bir parti kurulmufl ise
de bu da uzun ömürlü olmam›flt›r.
Serbest Cumhuriyet F›rkas›’n›n feshinden sonra seçimler yap›lm›fl, ard›ndan da
10 May›s 1931’de Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n üçüncü kongresi toplanm›flt›r. Bu
kongrede Cumhuriyet Halk Partisi’nin ilk kez program› tart›fl›larak kabul edilmifl ve
1927 tüzü¤ünde de baz› de¤ifliklikler yap›lm›flt›r.
Partinin program›ndaki Cumhuriyetçilik, Halkç›l›k, Milliyetçilik, Laiklik ilkelerine Devletçilik ve ‹nk›lâpç›l›k ilkeleri de eklenmifl ve bunlar›n tan›mlar› yap›lm›flt›r.
9 May›s 1935’te yap›lan Dördüncü Kurultay’da ise dildeki sadeleflmeye uygun olarak F›rka ad› Partiye dönüfltürülmüfl ve Partinin benimsedi¤i ilkeler Kamalizm (Kemalizm) olarak adland›r›lm›fl ve bu ilkelerden baz›lar›n›n tan›mlar› yeniden yap›lm›flt›r. Bu ilkeler 5 fiubat 1937’de Anayasaya eklenmifltir.
Cumhuriyet Halk Partisi 1950’ye kadar iktidar partisi ve halka siyasi e¤itim veren okul olarak ülkenin ça¤dafllaflmas›nda belirleyici rol oynam›flt›r. Kuruluflundan
bafllayarak 10 Kas›m 1938’e kadar Partinin Genel Baflkanl›¤›n› Mustafa Kemal Pafla (Atatürk) yapm›flt›r. Onun vefat› üzerine ise Genel Baflkanl›¤› ‹smet ‹nönü sürdürmüfltür. 1923 tüzü¤ünde Genel Baflkan’›n Büyük Kongrece seçilece¤i belirtilirken, 1927 kongresinde bu hüküm de¤ifltirilmifltir. Cumhuriyet Halk Partisi’nin Genel Baflkan›’n›n F›rka’n›n kurucusu Gazi Mustafa Kemal oldu¤u belirtilmifltir. Bu
hüküm Atatürk’ün vefat›na kadar sürmüfltür. O’nun ölümü üzerine toplanan kurultayda Atatürk “ebedi baflkan” olarak kabul edilirken ‹smet ‹nönü de “de¤iflmez genel baflkan” olmufltur. Genel Baflkan’›n de¤iflmesi ölüm, görev yapamayacak kadar
hastal›k ve istifa gibi üç unsura ba¤lanm›flt›r.
Foto¤raf 6.8
Gazi, onuncu y›l
nutkunu verirken
hemen yan›nda
‹smet ‹nönü
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi’nde 1946’da çok partili siyasi hayata geçilene
kadar Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›, Serbest Cumhuriyet F›rkas› baflta olmak
üzere birtak›m partiler kurulmuflsa da onlar› kitab›m›z›n ikinci cildinde ele alaca¤›m›zdan burada yer verilmemifltir.
183
Özet
Osmanl› Meclisi Mebusan›ndan Büyük Millet Meclisine
geçifl sürecindeki geliflmelere ana hatlar›yla bak›ld›¤›nda Osmanl› toplumunun demokratik bilinç seviyesini
giderek art›rd›¤›n› göstermektedir. Gerçekten de Birinci ve ‹kinci Meflrutiyet Dönemlerinde edinilen tecrübe
birinci dönem Büyük Millet Meclisinde net bir biçimde
kendini göstermektedir. Mebusan Meclisinin mutlaka
toplanarak milletin meseleleri hakk›nda karar vermesi
konusundaki ›srar Osmanl› Hükûmeti’ni ve Padiflah› seçimleri yaparak meclisi toplamak hususunda harekete
geçirmifltir. Bu seçimlerde oluflan son Osmanl› Meclisi
Mebusan› da milletin ba¤›ms›zl›k arzusunu ortaya koyan Misak-› Millî’yi kabul ederek bütün dünyaya ilan etmifltir. Meclis böylece temel sorumlulu¤unu yerine getirmifl say›lmal›d›r. ‹stanbul’un fiilen ve resmen iflgalinden ve Meclisin feshinden sonra Erzurum milletvekili
s›fat›yla Mustafa Kemal Pafla’n›n yapt›¤› ça¤r›ya uyan
milletin temsilcileri Ankara’da Büyük Millet Meclisini
oluflturmufllard›r. Bu esnada ‹stanbul’daki meclisten gelen vekillerin kat›l›m› ve ‹stanbul’daki son gündemi de
dikkate alarak çal›flmalar yapmas› bu fikri devaml›l›¤›n
ve tecrübe birikiminin en aç›k göstergesidir.
Osmanl› Devleti’nin sonunda 1920’li y›llar itibar›yla okur
yazar oran›n›n %6-10 aras› oldu¤unu dikkate almal›y›z.
Bu durumda Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin
%39,4’ü yüksekö¤retim, %27’si orta ö¤retim ve %22’si
medrese, %3,8’i meslek okulu mezunu olmas› dikkat
çekicidir. Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan milletvekillerinin %50.1’i Türkçe d›fl›nda bir yabanc› dil biliyordu. 30 yafl grubunda Frans›zcan›n, 40 ve 50 yafl grubunda ise Arapça ve Farsçan›n belirleyici oldu¤u dikkati çekiyordu.
3-Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan üyelerin;
%34,2’si sivil bürokrasiden, %24’ü serbest meslek sahiplerinden, %13,2’si askerlerden, %8,6’› din adamlar›ndan, %12,7’i yerel yönetimlerde görev alm›fl üyelerden,
%4’ü doktor ve eczac›lardan, %1,2’si afliret reislerinden,
%1’i teknik elemandan olufluyordu. Bu da TBMM’nin
tüm halk kesimini temsil etti¤ini gösteriyordu. Meslek
ve e¤itim aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ülkenin alt› yüz y›ll›k
bir dünya devletinin ortaya ç›karabildi¤i bir elit tabaka
oldu¤unu göstermektedir.
Türkiye Büyük Millet Meclisinde ortaya ç›kan gruplara
bak›ld›¤›nda hemen pek ço¤unda Osmanl› Devleti’nin
son yüzy›l›nda ortaya ç›kan meselelerin çözümüne
odaklanm›fl olduklar› dikkat çekmektedir. Adli mesele-
lerde, toprak rejiminde, e¤itimde, idari yap›da reformlar yaparak ülkeyi ça¤dafllaflt›rmak, bunun yan› s›ra
gruplar›n önemli bir k›sm›n›n Rusya’da ortaya ç›kan
Bolflevik devriminden etkilendiklerini görmekteyiz. Bu
aç›dan milletvekilleri aras›ndaki guruplaflmalar›n keskinleflti¤ini söylemek mümkün olmakla beraber, sürecin geliflmelerini mutlaka kontrol etmek mevkiinde olan
Mustafa Kemal Pafla’n›n jeopolitik, stratejik ve uluslararas› dengeleri dikkate alarak komünist partisini bile arkadafllar›na kurdurarak kontrol etmeye çal›flt›¤›n› söylemek mümkün görünmektedir.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk döneminde kurulan
siyasi partileri tan›yacaks›n›z. Cumhuriyet’in ilan›na kadar olan dönem içerisinde Türkiye Halk ‹fltirakiyyun
F›rkas›, Türkiye Komünist Partisi ve Halk F›rkas› faaliyet göstermifltir. ‹lk ikisi Bolfleviklik fikri etraf›nda toplanan partiler dönemin flartlar› çerçevesinde belli bir
süre faal olmufl, bilahare kapat›lm›fllard›r. Halk f›rkas›
ise Gazi Mustafa Kemal idaresinde Meflrutiyet Dönemlerinin de birikimine sahip olarak s›n›f fark› gözetmeden, tamamen millî düflünceler ile Türk milletinin siyasi kültürüne katk› sa¤layacak bir okul olarak de¤erlendirilmifltir. Dikkat edildi¤inde Halk F›rkas›’nda ve zaman zaman Mustafa Kemal Pafla’n›n söylemlerinde de
Rusya deneyiminin etkileri görülecektir. Arada kurulan
ve k›sa ömürlü olan iki parti d›fl›nda Halk F›rkas› toplam 27 y›l iktidarda kalarak üstlendi¤i görevi yerine getirmeye çal›flm›flt›r.
184
1. Büyük Millet Meclisinin kabul etti¤i anayasal sistem
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kuvvetler ayr›l›¤›,
b. Parlamenter Sistem,
c. Kuvvetler Birli¤i,
d. Meclis hükûmeti sistemi,
e. Meflruti Monarfli,
2. Büyük Millet Meclisinin yapt›¤› ilk anayasa hangisidir?
a. Kanun-i Esasi,
b. Teflkilat-› Esasiye Kanunu,
c. Sened-i ‹ttifak,
d. Misak-› Milli,
e. Misak-› ‹ktisadi,
3. Teflkilat-› Esasiye Kanununun temelinde afla¤›dakilerden hangisi yer almaktad›r?
a. Mustafa Kemal Pafla’n›n haz›rlad›¤› halkç›l›k
program›,
b. Misak-› Milli,
c. Kanun-i Esasi,
d. Bolflevik fiura Sistemi,
e. Erzurum Kongresi Kararlar›.
4. Afla¤›dakilerden hangisi yasama, yürütme ve yarg›n›n Meclis’te toplanmas›n›n sebeplerinden olamaz?
a. Savafl hali dolay›s›yla millet ifllerinin süratli görülme ihtiyac›
b. Millet iradesini temsil eden Meclisin millet ifllerini de kendi görmesi gerekti¤i
anlay›fl›
c. Mustafa Kemal Pafla’n›n millî mücadele geliflmelerinin meflru müesseseler eliyle
yönetilmesi gerekti¤i inanc›
d. ‹stanbul’daki hükûmetlerin millî mücadeleyi engelleme giriflimlerine karfl› koymak
e. Cumhuriyet kuram›na göre bunun bir zorunluluk olmas›
5. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni oluflturan milletvekillerinin ço¤unlu¤u hangi meslek gurubundand›r?
a. Din adamlar›,
b. Serbest meslek sahipleri
c. Askerler
d. Sa¤l›k görevlileri
e. Sivil bürokrasi.
6. Osmanl› toplumunda okur yazar oran›n›n düflük olmas›na karfl›n Büyük Millet Meclisi üyelerinin e¤itim seviyesinin yüksek oluflu neleri mümkün k›lm›flt›r?
a. Toplumun her kesiminden ayd›nlar›n Millet Meclisi fikrine sahip ç›kmalar›n›,
b. ‹stiklal mücadelesini toplumun her kesiminin
benimsenmesini
c. Milletin iradesine sahip ç›km›fl bilincine ulaflmas›n›,
d. Milletvekillerinin hem Meclis’te hem cephede
hem de halk aras›nda çal›flmas›yla Meclis-halk
bütünleflmesinin fiilen gerçekleflmesini,
e. Hepsini.
7. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye Cumhuriyetinin ilk
partisidir?
a. ‹ttihat ve Terakki
b. Halk F›rkas›,
c. Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›
d. Serbest Cumhuriyet F›rkas›
e. Demokrat Parti,
8. Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi döneminde bolflevizme yönelen gurup afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Halk Zümresi,
b. Yeflil Ordu,
c. Islahat Grubu,
d. Tesanüt Grubu,
e. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu.
9. ‹kinci dönem TBMM’de kurulan Halk F›rkas›n›n kökeni meclisteki hangi guruba dayanmaktad›r?
a. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Gurubu
(Birinci gurup)
b. ‹kinci Gurup,
c. Halk Zümresi,
d. ‹stiklal Gurubu
e. Yeflil Ordu.
10. Mustafa Kemal Pafla, Halk F›rkas›n› kurarken toplumun hangi kesimin temsilcisi olmay› hedeflemifltir?
a. Çiftçiler,
b. ‹flçiler
c. Askerler
d. Türk halk›n›n tamam›
e. Büyük sermaye sahipleri.
185
Okuma Parças›
MECL‹S‹N KIYMET‹
Bu günlerde tarihi karar›n› verecek olan meclis hakk›nda dahil ve hariçte tarihi ta¤lit edecek(yan›ltacak)
mütalaalar serdedildi¤ini(düflünceler ifade edildi¤ini)
görüyoruz.
‹stanbul’da meclisi içinde ve ruhundan tan›mayan baz›
kalemler meclis için i¤neli sütunlar, ecnebi(yabanc›)
memleketlerinde meclisi ifline geldi¤i gibi tan›mak, tan›tmak isteyen baz› gazeteler de meclis hakk›nda mugalatal›(yan›lt›c›) makaleler yazd›lar.
‹kinciler için reddiyelere ihtiyaç yoktur: Meclisteki iki
gurubu mecliste ikilik zanneden, istiklal karfl›s›nda mecliste iki grup de¤il iki mebus bile olmad›¤›n› bilmeyen
baz› ecnebi mehafil(çevreler) ve ceraid(gazeteler), cehillerinin(bilgisizliklerinin) cevab›n› bu günlerde meclisten fiilen alacaklard›r!
Bizi ecnebilerin cehlinden ziyade kendi içimizdekilerin
aldan›fl› müteessir ediyor (üzüyor). Meclisi kendimiz iyi
bilmezsek harice nas›l bildirece¤iz.
Yedi tepenin üstünden baz› sadalar iflitiyoruz: Diyorlar
ki, meclisin ilmi seviyesi yüksek de¤ilmifl, cahiller alimlerden daha çok ve münevverler(ayd›nlar) ehliyetsizlerden daha azm›fl.
Hayata giden cehil hayat› götüren ilimden hay›rl›d›r.
Allahtan ki, meclis yüreksiz âlimlerle dolu olmad›,
iflimiz böyle âlimlere kalayd› bugün elimizde vatan
kalmayacakt›!
Diyorlar ki, meclis alelâcele topland› ve her yer o buhranl› devrede en ak›ll› adam›n› göndermedi.
‹yi amma biz ne ak›ll› adamlar biliriz ki, ak›llar›na o zaman bu davan›n baflar›laca¤›n› s›¤d›ramam›fllard›: Çok
ince düflündükleri için meclis azal›¤›n› kabul etmeyenlerin durendifl zekalar›ndaki hotkâml›k (bencillik), atinin (gelece¤in) makus (olumsuz) ihtimallerini düflünmeyerek büyük sadaya(ça¤r›ya) koflanlar›n tecellüdündeki feragatten daha k›ymetli midir?
Diyorlar ki, vatan›n münevverlerinden büyük bir k›sm›n›n ecnebi iflgaliyle vatan›n haricinde kal›fl› vatan›n dahilindeki ehliyetsizleri ikbal sahibi yapt› ve bu hâl ancak yeni intihabat yap›l›nca mündefi olacakt›r (ortadan
kalkacakt›r).
Vatan›n dahilindeki ehliyetsizlerin vatanla beraber vatan haricindeki o büyük bir k›s›m münevverleri de kurtar›fl› ehliyetsizlikse kurtar›lan münevverlerin kurtaran
ehliyetsizlere bu suretle flükran› kendi ehliyetlerine bir
niflane midir?
Ehliyetsizlerin ikbali yeni intihab(seçim)la kalkacakm›fl, demek ki o ikbal en ziyade mecliste göze bat›yor.
Fakat flimdi, davan›n sonunda pek cazibeli görünen
bu ikbal, davan›n bafl›nda herkesin geçmek istemedi¤i tehlikeli bir s›ratt›. bu günün ikbal cennetine girenler o k›ldan ince ve k›l›çtan keskin yoldan geçtiler, o
cennete girenlere g›pta ederken o yoldan geçenlere
hürmet edelim.
Demiyoruz ki, meclisimiz hatas›zd›r, meclisin bütün
azas› kemale ermifltir. Fakat flunu diyoruz ki, bu meclisin bütün noksanlar›n› örtecek ve bütün aksakl›klar›n›
unutturacak büyük bir meziyeti vard›r. O meziyet bu
meclisin ruhundaki muhasaladan (bileflke)do¤uyor, o
ruh hamasetten(yi¤itlik) bir flelale gibi coflkundur, o
ruh Sakarya’n›n kara günlerinde fennin tereddüdünü
yendi ve hesab›n sesini bo¤du. Sakarya’n›n kara günlerinden fleref günlerine geçerken dehan›n kumandas›,
zabitin kan›, Mehmet’in kahramanl›¤› kadar o ruhun da
hizmetini gördük.
‹stilan›n ordusu galip ve ma¤rur Ankara’ya ilerlerken
“ille burada müdafaa edece¤iz” diye ayak depreyen(direyen) mebuslar›n hamaseti yan›nda “Mirabo”nun meflhur celadeti fanus karfl›s›nda gece kandili gibi sönük
kal›yor.
Meclisteki bu ruhu ve bu ruhtaki kurtar›c› hamaseti görmemek için insanda mutlaka o ruhun z›dd› bir ruh olmak laz›m gelir!
K›ymetine emin oldu¤umuz kalemlerden rica ederiz;
yaz› yazmadan evvel düflünmüyorlarsa, bari yaz›lar›n›
basmadan evvel düflünsünler!
Yeni Gün: (Hergün bir düflünce): 1 Mart 1923. ‹smail
Habib.
Kaynak: ‹smail Habib Sevük, O Zamanlar, 1920-/1923
Ankara 2001, s. 229-231’den al›nm›flt›r.
186
1. c
S›ra Sizde 1
Büyük Millet Meclisinin toplanmas›nda davet sahibi konumunda olan Mustafa Kemal Pafla’n›n Mondros Mütarekesi’nden sonraki geliflmeleri bilhassa kendi faaliyetleri aç›s›ndan son derece ayr›nt›l› ve belgeli bir flekilde
aktarmas› millete karfl› bir sorumluluk hissinin gere¤idir.
Mütareke’nin imzalanmas›ndan itibaren milletin gelece¤ini ilgilendiren kararlar›n milletin temsilcileri taraf›ndan verilmesi gerekti¤ini savunarak Meclisin toplanmas›n› isteyen Mustafa Kemal Pafla, uzun u¤rafl›lardan sonra bunu gerçeklefltirdi¤inde ilk ifl olarak söz konusu sürecin bütün ayr›nt›lar›n› milletin temsilcileri ile paylaflt›¤› bir konuflma yapm›flt›r. Bu konuflmada davet sahibi
olarak sürecin nas›l geliflmesi gerekti¤i ve millî hakimiyet düflüncesi etraf›nda mücadelenin nas›l örgütlenmesi gerekti¤ini ortaya koymufltur. Bu yaklafl›m bugün için
millî iradeye sayg›n›n, demokratik anlay›fl›n bir gere¤idir. ‹radenin sahibi millettir, meclis onun temsilcisidir
dolay›s›yla onun ad›na hareket edenlerin neler yapt›¤›n› da milletin bilmesi gerekir. O günlerde de hakimiyeti milliye inanc›n›n bir gere¤i olarak bu tür bilgilendirmeler yap›lm›flt›r. Mustafa Kemal Pafla 1927 y›l›nda da
19 May›s 1919’da Samsun’a ç›k›fl› sürecinden ikinci kongrenin yap›ld›¤› günlere kadar geçen süreci kendi görüfl ve anlay›fl› çerçevesinde milletiyle paylaflm›flt›r.
2. b
3. a
4. e
5. e
6. e
7. b
8. b
9. a
10. d
Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu gözden geçiriniz
Yan›t›n›z Yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›na Kadar Türkiye’de Kurulan Siyasi Partiler” konusunu gözden geçiriniz
Yan›t›n›z Yanl›fl ise “Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nde Oluflan Gruplar” konusunu gözden geçiriniz
Yan›t›n›z Yanl›fl ise “Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nde Oluflan Gruplar” konusunu gözden geçiriniz
Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Cumhuriyetin ‹lan›na Kadar Türkiye’de Kurulan Siyasal Partiler” konusunu gözden geçiriniz
S›ra Sizde 2
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin e¤itim düzeyi
son derece yüksektir. Hele imparatorlu¤un sonunda
okur yazar oran›n›n %6 ‘larda dolaflt›¤› bir ortam için
meclisin seviyesi ortalaman›n çok üzerindedir. Mebuslar›n %39,4’ü yüksekö¤retim, %27’si ortaö¤retim ve
%22’si medrese, %3,8’i meslek okulu mezunudur. Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan milletvekillerinin
%50.1’i Türkçe d›fl›nda bir yabanc› dil biliyordu. 30 yafl
grubunda Frans›zcan›n, 40 ve 50 yafl grubunda ise Arapça ve Farsçan›n belirleyici oldu¤u dikkati çekiyordu. Bu
manzara gerek bat› gerekse do¤u kültürünü bilen bir
kadronun söz konusu oldu¤una iflaret etmektedir. Yine
üyelerin; %34,2’sinin sivil bürokrasiden, %24’ünün serbest meslek sahiplerinden, %13,2’si askerlerden, %8,6’›
din adamlar›ndan, %12,7’i yerel yönetimlerde görev alm›fl üyelerden, %4’ü doktor ve eczac›lardan, %1,2’si afliret reislerinden, %1’i teknik elemandan oluflmas› devlet
ve toplum sosyolojisinden haberdar bir kadro ile ifllerin
yürütüldü¤ünü göstermektedir. Bir manada toplumun
en e¤itimli, dünya geliflmelerinden ve ülke gerçeklerin-
187
den haberdar insanlar›n bir arada oldu¤u meclisin neden Türk demokrasi tarihinin en demokrat meclisi olarak adland›r›ld›¤›n› da izah etmektedir.
S›ra Sizde 3
Mecliste oluflan gruplar›n Bolfleviklik ve ‹slam esaslar›
a¤›rl›kl› guruplar oluflturmas› tamamen mücadelenin
geliflti¤i flartlarla ilgilidir. ‹ngiliz emperyalizmine karfl›
ortak güç olarak ortaya ç›kan Rusya’daki bolflevik devrimi ilan etti¤i esaslar dolay›s›yla tabii bir sempati ile
karfl›lanm›flt›. Buna ilaveten Nisan 1920 itibar›yla bafllat›lan görüflmeler sonunda k›t imkânlara karfl›n sa¤lanan
para, silah ve cephane yard›m› kendi ülkesinde baflar›ya ulaflan Bolflevik rejimine öykünmeyi art›rm›flt›r. Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetinin de Bolflevik yönetimi ile iyi geçinmeyi politikalar›na uygun görmesi
bu süreci desteklemifltir.
Buna ilaveten ülkedeki toplumun en temel ortak paydas› ‹slam dinidir. Daha 1880’li y›llardan bafllayarak geliflen bu e¤ilimin de siyasi programlarda yer almas› son
derece anlafl›l›r bir durumdur.
S›ra Sizde 4
Halk partisi tüzü¤ünün genel esaslar›nda bilhassa vurgulanan cumhuriyetçilik, laiklik, halkç›l›k ve milliyetçilik ilkeleri ekonomik ihtiyaçlardan da beslenerek parti
hayat›n›n tamam›nda belirleyici olan hususlard›r.
Halk F›rkas›’n›n tüzük esaslar› olarak ifade edilen ilkeler asl›nda Türkiye’nin son yüzy›l›na etki eden kavramlar›n birikimi olarak görülebilir. Zira 1860’l› y›llardan
beri tart›fl›lan cumhuriyet kavram›n›n ayd›nlar aras›nda
edindi¤i yer kadar ‹slamc›l›k politikalar› da 1880’li y›llardan itibaren toplumda önemli yer edinmiflti. ‹stiklal
Harbinin verildi¤i y›llarda toplumun flartlar›n› ve anlay›fl›n› dikkate alarak belirlenen ilkeler bir bütün hâlinde
elde edilen kazan›mlar›n muhafazas›n› hedeflemifltir.
Süreci toplumla beraber yaflayarak ö¤renen Halk F›rkas› yöneticilerinin de bu birikimi toplumun her kesimine
uygulamal› olarak ö¤retmeyi onlara okul olmay› hedeflemesi iddial› olmakla birlikte pragmatik bir yaklafl›m
olarak görülebilir. Zira son otuz y›l›n geliflmeleri sadece ayd›n kesim aras›ndaki tart›flmalar çerçevesinde oluflan afaki fikir tart›flmalar›yla de¤il toplumun her kesiminin y›llar süren savafllar ile birlikte art›s› ve eksisine
katlanarak idrak etti¤i bir zaman diliminde olmufltur.
Yaflayanlar yeni yetiflenlere bu birikimi aktararak vatandafll›k görevini de yerine getirmifl olacaklard›r.
A¤ao¤lu, Samet, Kuva-y› Milliye Ruhu, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, ‹stanbul 1973.
Arar, ‹smail, Atatürk’ün Halkç›l›k Program›, ‹stanbul
1963.
Atay, Falih R›fk›, Çankaya, ‹stanbul 1969.
Balkanl›, Remzi., Mukayeseli Bas›n ve Propaganda,
Ankara, 1961.
Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hat›ralar›, ‹stanbul 1955
Cebesoy, Ali Fuat, Millî Mücadele Hat›ralar›, ‹stanbul
1968.
Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet: ‹kinci
Gurup, ‹stanbul 1994.
Dumont Paul., “Revolution Imposible les Counants
d’opposition en Anatolie 1920-1921”, Cabiers du
Monde Russe et Sovietique, VoL XIX, 1-2.
Eraslan, Cezmi, Yak›n Dönem Türk Düflüncesinde
Halkç›l›k ve Atatürk, ‹stanbul 2003.
Günefl, ‹hsan., Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin Düflünsel Yap›s› (1920-1923), Eskiflehir, 1985.
Hâkimiyet-i Milliye, 3 A¤ustos 1336.
Kandemir, Feridun, Atatürk’ün Kurdu¤u Türkiye Komünist F›rkas› ve Sonras›, ‹stanbul 1966.
Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar
Atatürk’le Beraber, c.1-2, Ankara 1968.
Karabekir, Kaz›m, ‹stiklal Harbimizin Esaslar›, ‹stanbul 1969.
Karal, Enver Ziya, Atatürk’ten Düflünceler, Ankara
1982.
Karpat Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, ‹stanbul 1967.
Sonyel, Salahi.R. Türk Kurtulufl Savafl› ve D›fl Politika I, Ankara 1973.
Toprak, Zafer, “II. Meflrutiyette Solidarist Düflünce:
Halkç›l›k”, Toplum ve Bilim, 1977. Say› 1, s. 92123.
Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler (18591952), ‹stanbul 1952.
Tuncay, Mete, Türkiye’de Sol Ak›mlar, Ankara, Bilgi
Yay›nevi, 1978.
Yunus Nadi, Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl› ve ‹syanlar, ‹stanbul 1955.
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
Osmanl› Devleti’nin son döneminde tar›m, sanayi ve ulafl›m sektörünün durumunu aç›klayabilecek,
Osmanl› yönetiminin d›fl ticaret durumunu, para ve bankac›l›k sistemine bak›fl›n› analiz edebilecek,
Yirminci yüzy›l›n bafllar›ndaki durumu ile Osmanl› toplumunun Millî Mücadele’yi nas›l finanse etti¤ini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip
olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Tar›m Toplumu
• Sanayileflme
• D›fl Borçlar
• Millî Banka
• Tekalif-i Milliye Emirleri
‹çindekiler
Osmanl›’dan
Cumhuriyet’e
Ekonomik Geliflmeler
• OSMANLI
‹MPARATORLU⁄U’NUN SON
YILLARINDA EKONOM‹K DURUM
• OSMANLILARDA PARA VE
BANKA
• M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N
F‹NANSMANINDA ‹Ç
KAYNAKLAR
Osmanl›’dan Cumhuriyet’e
Ekonomik Geliflmeler
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NUN SON YILLARINDA
EKONOM‹K DURUM
Osmanl› toplumu XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar iktisat bilimine ve ça¤›n geliflmelerine uzak kalm›flt›r. Az›nl›klardan Sehak Efendi 1859 y›l›nda hediye olarak, litografya ile bas›lm›fl kitab› ‹lm-i Tedbir-i Menzil’i, devrin padiflah› Abdülmecid’e
vermifltir. Kitap Frans›z iktisatç› J.B.SAY (1767-1832)’›n görüfllerini içermekteydi.
1879 y›l›nda Ahmet Mithat, iktisadi konularda yazd›¤› yaz›lar›n› “Ekonomi Politik” bafll›¤› alt›nda toplam›fl ve kitap hâlinde yay›mlam›flt›r. Yaz›lar›nda az›nl›klar›n
denetiminde Osmanl› ekonomisinin nas›l ya¤ma edildi¤ini, Müslümanlar›n nas›l
ekonomi yönetimi d›fl›na itildi¤ini anlatmaya çal›flm›flt›r.
Bu geliflmeler d›fl›nda Osmanl› Devleti’nde ilk iktisat kitab›n›n yaz›lmas› ve bas›lmas› 1881’de Ohannes Efendi taraf›ndan gerçeklefltirildi. Yazar bu kitab›n› hocal›k yapt›¤› Mekteb-i Mülkiyede okutmufltur. Kitap büyük ölçüde Adam Smith’in görüfllerini tekrarlayan ve savunan bir nitelik tafl›yordu. Sak›zl› Ohannes Efendi ve
Portakal Mikail Pafla, Mekteb-i Mülkiyede verdikleri derslerde Osmanl› Devleti için
sanayileflmeyi kaynak israf› say›yorlard›. Yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde ise M. Cavit
Bey “‹ktisat ilkelerine ters düflen bir sanayileflme ülkeyi yoksullaflt›racakt›r” diyordu.
Gayrimüslimlerin Osmanl› Devleti için sanayileflmeyi elveriflsiz bularak
SIRA kaynak
S‹ZDE israf› saymalar› ile ‹kinci Dünya Savafl› sonras› Bat›l›lar›n Türkiye için tar›m toplumu olarak kalmay› tavsiye etmelerindeki amaçlar› aras›nda bir paralellik olabilir mi? Tart›fl›n›z.
1
V. Eldem’in de¤erlendirmelerine göre 20. yüzy›l›n bafllar›nda, Bat› Avrupa’da
S O R U yaklafl›k 44
kifli bafl›na ortalama gelir 170 dolar iken Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda
dolar idi. Ancak bu miktar ‹stanbul’da 66 dolara yükselirken Irak’ta 35 dolara
düflüyordu.
D‹KKAT
Cumhuriyet öncesi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun sosyoekonomik yap›s› hakk›nda elimizde tutarl› ve yeterli bilgiler yoktur. Bunun bafll›ca nedeni bu döneme ait
devlet arflivlerinin tasnifinin bitmemifl olmas›d›r. Eldeki bilgiler da¤›n›k ve s›n›rl›d›r. Örne¤in Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son y›llar›nda toplam nüfus ve nüfusun
di¤er özellikleri hakk›nda elimizde güvenilir veriler yoktur. Kullanaca¤›m›z
veriler
AMAÇLARIMIZ
genellikle baz› araflt›r›c›lar›n yapt›¤› tahminlerdir. 1919 y›l›nda Millî Misak’›n çizdi¤i s›n›rlar içinde kalan Osmanl› Devleti’nin nüfusu için elimizde güvenilir bir kaynak vard›r. Bu kaynak 14 Nisan 1919 y›l›nda yay›mlanm›fl bir belgedir.
K ‹ T A P Bu kaynak-
N N
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
190
tan elde edilen bilgilerle çeflitli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra ‹mparatorluk’un büyük kentlerinin nüfuslar›n› hesaplamak mümkün olmufltur.
1914 y›l› sonuna göre bafll›ca büyük kentlerin nüfuslar› flöyledir: ‹stanbul
1.122.000, ‹zmir 198.000, Bursa 76.000, Adana 64.000, Konya 49.000 ve Ankara
27.000. Görülüyor ki ‹mparatorluk’un bugünkü anlamda tek büyük kenti vard› o
da ‹stanbul idi.
Bu kentin özelli¤i devletin baflkenti olmas› yan›nda d›fl ticaretin de merkezi olmas› idi. ‹kinci s›rada yer alan ‹zmir de daha küçük çapta olmak üzere ithalat ve
ihracat›n yap›ld›¤› ikinci büyük liman kent özelli¤ini tafl›maktayd›. Di¤er bir deyiflle ülkenin Avrupa’ya aç›lan k›y›lar› kentleflmifl ve geliflmifl iken ‹ç Anadolu ve Do¤u Anadolu bütünleflme d›fl›nda kalm›flt›. Bat› Avrupa’da kentleflmeyi belirleyen olgu sanayi yat›r›mlar›n›n bafllamas› ile ortaya ç›kan ifl gücü talebidir. Oysa Osmanl›
Devleti ça¤dafl sanayi süreci d›fl›nda kald›¤›ndan ‹stanbul ve ‹zmir’de görülen
kentleflme iç ve d›fl ticaret yan›nda kamu hizmetlerinin yo¤unlaflmas› ile oluflmufltur. I. Dünya Savafl› sonras›nda bu kentlerin nüfuslar› tahmin edebilece¤imiz nedenlerle çok azalm›flt›.
Tar›m
‹stiklal Harbi öncesi Osmanl› Devleti’nde özellikle Do¤u ve Güney Do¤u Anadolu’da toprak - insan iliflkileri feodal düzen içindeydi. Aflar Vergisi ve bu uygulaman›n ortaya ç›kard›¤› mültezimlik tar›mda modernleflmeyi engellemiflti. Ulafl›m ve
haberleflme yetersizli¤i çiftçinin içe dönük üretimle yetinmesine yol açm›flt›. Bitlis
ve Diyarbak›r’da 51 ve daha büyük dönüm topra¤› iflleyenler egemen iken Bat›
Anadolu da ise iflletme büyüklükleri küçülmekte ve piyasaya yönelik üretimde art›fl görülmektedir. Miras yoluyla topra¤›n paylafl›lmas› nedeniyle ekilebilir topraklar küçülmekteydi.
Hemen her bölgede tah›l ekimi bitkisel üretimde belirleyici durumdayd›. Ekilebilir alanlar›n bir k›sm› mera, bir k›sm› da bak›ms›zl›ktan batakl›k hâldeydi. Mera alan›n›n genifl olmas› hayvanc›l›¤› kolay ve yayg›n hâle getirmiflti. Do¤al gübre büyük çapta yak›t olarak kullan›ld›¤› hâlde, ekim alanlar› s›n›rl› oldu¤undan
gübreleme yeterli düzeydeydi. Muhtemelen bu yüzden, hektar bafl›na verim yüksek gözüküyordu.
Geleneksel Osmanl› toprak düzeni Devlet’in çökmesiyle ifllemez hâle gelmiflti.
Bu boflluktan yararlanan derebeyleri, a¤alar, tefeciler özellikle Do¤u ve Güney
Do¤u Anadolu’da, köylüyü üzerinde çal›flt›¤› toprakla birlikte sahiplenmifltir. Köylü “maraba”, yani yetifltirdi¤i ürünün toplam› üzerinden pay alan üretici durumundayd›. Toprak mülkiyetini düzenleyen sistem karmakar›fl›kt›. Bu kar›fl›kl›ktan dolay› kendini güçlü hisseden her kifli ve grup Hazine’nin topraklar›na el koyabiliyordu. Merkezî idare aciz kal›nca valiler, mutasarr›flar, kaymakamlar, jandarma gibi
devlet memurlar› da topra¤a el koyarak toprak a¤as› hâline gelebiliyorlard›.
20. yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u içinde yaflayan insanlar›n ço¤unlu¤u k›rsal alanlarda tar›mla u¤rafl›rken kentlerde yaflayanlar memuriyet, askerlik
ve ticaret yapmaktayd›. Ticaret ile ço¤unlukla az›nl›klar u¤raflmaktayd›. Ancak
kentlerle k›rsal alan aras›nda iktisadi, sosyal ve kültürel iletiflim ve etkileflim yoktu. Örne¤in büyük kentlerin tah›l ihtiyac› iç piyasa oluflmad›¤› için ithalatla karfl›lan›yordu.
1838 Ticaret Anlaflmas› sonras›nda baflta ‹ngiliz mallar› olmak üzere her türlü
tar›msal ürün kentlerde yerli ürünlerin yerini alm›flt›. Zira Hükûmet tar›m kesimini
veya çiftçiyi koruyacak önlemler alam›yordu. Kapitülasyon rejimi alt›nda olan ül-
191
7. Ünite - Osmanl›’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Geliflmeler
ke, 1878-1913 döneminde her y›l ortalama 75 bin ton un, 65 bin ton pirinç ve 10
bin ton bu¤day ithal etmek zorunda kalm›flt›r. Bu yüzden her y›l yaklafl›k 12 milyon alt›n lira d›flar›ya ödenmifltir. Devletin koruyuculu¤undan ve kentlerin olanaklar›ndan uzak yoksul Anadolu halk› tar›mda kurakl›k ve k›tl›k yafland›¤› y›llarda açl›kla savaflmak ve ölümü kabullenmek zorunda kalm›flt›r.
Foto¤raf 7.1
Tar›ma elveriflli
topraklar› art›rmak
için millete
önderlik
gerekiyordu.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
S‹ZDEtar›m ürünü
Nüfusun %80’den fazlas›n›n tar›m ile u¤raflt›¤› bir ülkenin önemli SIRA
miktarda
ithal etmek zorunda kalmas› ne ile aç›klanabilir? Tart›fl›n›z
2
I. Dünya Savafl› y›llar›nda tar›m kesiminde üretime katk›da bulunan insanlar askere al›n›rken büyükbafl hayvanlar da askerî birliklerin emrine verilmiflti. Bu olgu
S O R U çal›flma, ektar›msal üretimin an›lan y›llarda azalmas›na yol aç›nca devlet “tar›mda
me yükümlülü¤ü” getirmiflti.
Bu uygulama Kurtulufl Savafl› y›llar›nda da önemini korumufltur.
Özellikle AnaD‹KKAT
dolu’da hayvan ve orman varl›¤› savafl y›llar›nda büyük tahrip görmüfltür. Henüz
kömür ve petrolü tan›mam›fl olan k›rsal kesim insan› enerji üretmek için ormanlar› bilinçsiz biçimde kesmifl, ya¤ma etmifltir.
‹lkel tar›m teknolojisi kullanarak ve hava koflullar› uygun gitti¤i y›llarda üretilen pamuk, tütün, afyon, tiftik, f›nd›k, üzüm, incir gibi geleneksel
tar›m ürünleri ihAMAÇLARIMIZ
raç edilmekteydi. Özellikle pamuk ekim ve üretiminde miktar ve kalitenin artt›r›lmas›nda önce ‹ngilizler sonra Almanlar etkili olmufllard›r. Fakat yabanc›lar “sömürge tipi çiftlikler” kurmaya gitmemifl ticaret ve ulaflt›rmay› eldeK tutmakla
‹ T A P yetinmifllerdir. Toprak al›m sat›m›n›n serbest olmas›ndan ve Türklerin yoksullaflmas›ndan
yararlanan Rum ve Ermeni cemaati genifl topraklar sat›n alm›fllard›r. Böylece Müslüman Osmanl›, az›nl›klar›n iflçisi durumuna gelmifltir. Kurtulufl
T E L E VSavafl›
‹ Z Y O N öncesine
kadar Türk köylüsü devletin sadece “vergi ver asker ver” yönündeki isteklerine
muhatap olmufltur. Bu yüzden köylü, devlet yerine, “ayan” veya “a¤a”n›n himayesine s›¤›nm›flt›r.
N N
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
192
Sanayi
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun 20. yüzy›l›n bafl›nda bile henüz sanayileflme yolunda
ciddi kararlar almad›¤› bilinmektedir. Devletin özellikle Saray’›n ve Ordu’nun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için kurdu¤u birkaç fabrikadan ve ülkede yabanc› sermayenin
kurdu¤u küçük ölçekli ve az say›da sanayi tesislerden baflka s›nai faaliyet yoktu.
Devlet sermayesiyle 1810 y›l›nda kurulan ve askerî kundura, çizme, palaska, fifleklik gibi mallar› imal eden Beykoz tesislerinden sonra, 1835 de çuha, fes, battaniye imal etmek üzere ‹stanbul’da Feshane Tesisleri kuruldu. Kadife, ipekli kumafl,
saten ve tafta üretmek için 1845’te Hereke Fabrikas› tesis edildi. Yine devlet eliyle
1850’de pamuklu dokuma ürünleri imal etmek üzere ‹stanbul Bak›rköy Bez Fabrikas› faaliyete geçti. Son olarak 1892’de Y›ld›z Çini Fabrikas› kuruldu. Bu büyük tesisler Cumhuriyet’ten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak ülkenin her kasabas›nda küçük atölyelerin, sanatkârlar›n var oldu¤unu belirtmek gerekir. Fakat
bu konuda resmî, ayr›nt›l› ve yeterli bilgi üretilmifl de¤ildir. Ülke içinde gümrük
birli¤i oluflmas› ve ulusal düzeyde pazar genifllemesi, 1873 y›l›nda ancak mümkün
olabilmifltir.
Parasal olanaklar› elveriflli ve tasarruf edebilen kesim genellikle asker ve sivil
bürokratlard›. Bu yüksek memurlar›, o zamanki ülke koflullar›na göre ald›klar› ücretler nedeniyle bugünün büyük zenginleri gibi görmek mümkündür. Günümüze
dek gelen ve hepimizin güzelli¤ini kabul etti¤imiz ‹stanbul yal›lar› zaman›n büyük
asker-sivil bürokratlar› taraf›ndan yapt›r›lm›flt›. Bu yüzden Müslüman-Türk ayd›nlar, genellikle devlet memuru veya asker olmay› tercih etmifllerdi. Ayr›ca ça¤dafl
geliflmelerin d›fl›nda kalm›fl olan e¤itim sistemi üretime yönelik ifl gücünün oluflturulmas›na olanak vermemifltir.
Büyük kentlerdeki az say›da s›nai faaliyetler yabanc›lar›n ya da ülkede yaflayan
az›nl›klar›n elindeydi. Müslüman Türkler, gerçek anlamda ekonomik faaliyetlerle
ancak II. Meflrutiyet’ten (1908’den) sonra ilgilenmeye bafllam›fllard›. Hristiyanlar
askere al›nmazlar bedel öderlerdi. Böylece yerleflme, ifl kurma veya meslek sahibi
olma zaman› bulurlard›. Oysa Müslümanlar seneler süren askerlik hizmeti veya savafllar nedeniyle sürekli ve düzenli ifl güç sahibi olma flans›na sahip de¤illerdi. F›rsat bulanlar genellikle bakkall›kla ifle bafllard›.
1913 ve 1915 y›llar›nda düzenlenen sanayi say›mlar› sonuçlar›na göre bugünkü
Türkiye s›n›rlar› içinde kalan s›nai tesislerinin da¤›l›m› faaliyet alan›na göre flöyleydi:
20 un de¤irmeni, 2 makarna fabrikas›, 1 bira fabrikas›, 6 konserve fabrikas›, 1
buz imalathanesi, 3 kireç-3 tu¤la imalathanesi, 7 kutu imalat›, 2 ya¤ imalat›, 2 sabun imalat›, 2 porselen imalat›, 11 tabakhane, 7 marangoz ve do¤rama atölyesi, 7
yünlü dokuma fabrikas›, 2 pamuk iplik ve dokuma fabrikas›, 30 ham ipek atölyesi, 1 ipekli dokuma fabrikas›, 5 çeflitli dokuma fabrikas›, 35 matbaa, 8 sigara kâ¤›d› fabrikas›, 5 madeni eflya fabrikas› ve 1 kimyasal ürün fabrikas› gibi...
Tüm s›nai faaliyetlerin ‹stanbul’da toplanmas›n› büyük ölçüde Saray’›n ve yüksek memurlar›n ‹stanbul’da uygun bir piyasa yaratmas›yla aç›klamak mümkündür.
Ayr›ca kamunun ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›n›n temel hedef al›nd›¤›n› da unutmamak gerekir. ‹stanbul d›fl›nda h›zl› büyüme ve flehirleflme, ticari faaliyetlerin yo¤unluk derecesine göre ‹zmir, Selanik ve Beyrut’ta olmufltur.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u imzalad›¤› uluslararas› antlaflmalar ve kapitülasyonlar
nedeniyle, Bat› Avrupa ülkelerinin tar›msal ve s›nai ürünlerinin tam bir pazar› hâline dönüflmüfltü. Eskiden ülke ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda büyük pay sahibi
olan küçük aile iflletmeleri ortadan kalkm›flt›. Yine de y›k›c› rekabete dayanarak
hal›c›l›k, bak›rc›l›k, silah imalat›, saraçl›k ve dokumac›l›k gibi alanlarda ayakta kalmay› baflaran küçük iflletmeler vard›.
193
Foto¤raf 7.2
Zaten çok az
say›da olan
fabrikalar›n
artmas› için
devletin önderli¤ine
ihtiyaç vard›.
(Nazilli dokuma
Fabrikas›nda
1937)
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Küçük sanayi teflvik ve yerli mal›n› koruma amac›yla 1913’de
Sanayi
D ‹ K K“Geçici
AT
Kanunu” ç›kar›ld›. Bu kanunla en az befl beygirlik güç kullanan ve 1000 Osmanl›
liral›k üretim arac›na sahip olan ve bir y›l boyunca 750 ifl günü yevmiyeli iflçi çal›flt›ran ifl yerleri bu kanunun getirdi¤i kolayl›klardan yararlan›yordu. Kanun vergi
muafiyeti, bedava arazi, geçici gümrük muafiyeti, kamunun öncelikle bu tesislerin
ürünlerini sat›n alma zorunlulu¤u gibi hükümler getirmifltir. Ancak
bu yasadan çoAMAÇLARIMIZ
¤unlukla az›nl›klar ve yabanc›lar yararlanm›flt›r.
N N
‹kinci Meflrutiyet Dönemi’nde ‹ttihat ve Terakki yöneticilerinin hayata
çal›flt›kK ‹ geçirmeye
T A P
lar› millî iktisat politikalar› hakk›nda genifl bilgi edinmek isterseniz Zafer Toprak’›n “Millî
‹ktisat” (Tarih Vakf› yay›nlar›, ‹stanbul 1995) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
1913 y›l›na göre yabanc› sermayenin toplam yat›r›mlar›n›n da¤›l›m› flöyleydi:
Madencilik
: 123 Milyon kurufl
Elektrik, havagaz›, su
: 343 Milyon kurufl
Tütün, tekel
: 265 Milyon kurufl ‹ N T E R N E T
‹malat Sanayi
: 265 Milyon kurufl
Özellikle büyük flehirlerdeki su, elektrik, havagaz›, telefon, tramvay gibi altyap› teM A K A L E olman›n tatl›
sislerinin iflletilmesi imtiyaz›na sahip yabanc› flirketler tekel durumunda
kârlar›n› elde etmifllerdi. Bat› sermayesinin Osmanl› ‹mparatorlu¤u içindeki ortaklar›
veya yard›mc›lar› olan az›nl›klar da uygun pay almay› baflarm›fl ve zengin olmufllard›.
Görülüyor ki yabanc› sermaye a¤›r sanayi yerine kolay ve k›sa vadede gelir getiren alanlara girmifltir. Ayr›ca gümrük duvarlar›n›n son derecede düflük olmas›, yabanc› ürünlerin iç piyasaya kolayl›kla girmesine olanak vermifltir.
Kurtulufl Savafl› s›ras›nda ülke, iflgal alt›nda bulunan ‹stanbul, ‹zmir gibi flehirlerdeki tüm s›nai faaliyetlerden yoksun idi. 1913-1915 sanayi say›m›na göre tüm iflyerlerinin %50 den fazlas› ‹stanbul’da toplanm›flt›. Kurtulufl Savafl› s›ras›nda Ankara’da kurulan el tezgâhlar›nda imal ve tamir ifllerini Askerî Sanayi Okulunda yetiflmifl birkaç usta yürütmüfltür.
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
194
‹lk elektrik enerjisi istasyonu 1902’de Adana’da kuruldu. 1913 y›l›nda benzer bir
istasyon ‹stanbul’da faaliyete geçti. Cumhuriyet Dönemi’nde ilk elektrik santrali
1948’de Etibank taraf›ndan kuruldu. Ba¤›ms›zl›k Savafl› bafllarken ülkenin her köflesinde maden arama ve iflletme imtiyaz› yabanc›lara verilmifl durumdayd›. Kömür iflletmelerinin %50’den fazlas› Frans›z ve ‹talyanlar›n kontrolündeydi. Ergani bak›r
madeni de yabanc›lar›n elindeydi ve imalat›n tamam› ham olarak ihraç ediliyordu.
‹mparatorlu¤un ihtiyac› olan bak›r, levha hâlinde ‹ngiltere’den ithal ediliyordu.
1921 y›l›na göre toplam 1298 maden iflletme imtiyaz›n›n sadece 259’u devlete aitti.
Ulaflt›rma
Avrupa’da Sanayi Devrimi 1750- 1820 aras›nda ulafl›m sektöründe de büyük yenilikler getirmifltir. 19. yüzy›l›n birinci yar›s›nda buharl› gemiler ve lokomotiflerle insan ve yük tafl›yan ve ülkeleri yak›nlaflt›ran yeni bir ulafl›m sistemi egemen olmufltu. Ancak Osmanl› Devleti’nin ça¤› izleyen bir sanayileflme politikas› olmad›¤› için
ulaflt›rma sektörünü yenileme ihtiyac› öne ç›kmam›flt›. Millî Mücadele’nin bafllad›¤›
günlerde Anadolu’da üç ulafl›m yolu vard›: Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Her
üçü de çok ilkel ve ihtiyac› karfl›lamaz durumdayd›. Ülke özellikle ça¤dafl anlamda
kara yolu ve deniz yolu tafl›tlar›na sahip de¤ildi. Deve, kat›r, at ve merkep tafl›mac›l›kta belirleyici araçlard›. Ba¤›ms›zl›k Savafl› s›ras›nda kullan›labilir tek ulafl›m arac› demir yoluydu. Bunlar›n yap›m› ise yabanc› sermayenin denetiminde ve kendi ç›karlar›na göre olmufltur. Örne¤in demir yolu hatlar› kurulurken hep k›y›lar yani Akdeniz ve Ege tercih edilmifl ve buradaki hatlar baflkent ‹stanbul’a ba¤lanmam›flt›r.
Böylece merkezî yönetimin ülkenin tümüne ulaflmas› ve güçlenmesi önlenmifltir.
Osmanl› Dönemi’nin sonunda mevcut bafll›ca demir yolu hatlar› flöyleydi:
1. Anadolu demir yolu (‹stanbul, ‹zmit, Eskiflehir, Ankara),
2. Ba¤dat hatt› (Eskiflehir, Afyon, Konya, Adana, Halep),
3 Mersin, Tarsus, Adana,
4. ‹zmir, Band›rma,
5. Band›rma, Bursa,
6. ‹zmir, Ayd›n, Afyon.
Bu hatlar›n tamam› yabanc› flirketlerce iflletilmekteydi. ‹lk demir yolu imtiyaz›
1856’da ‹ngiltere’ye ‹zmir-Ayd›n hatt› için verildi. Kömür sa¤lanamad›¤›ndan odun
Foto¤raf 7.3
Mustafa Kemal
Pafla’n›n Mersin
ziyaretinde Tarsus
istasyonunda
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
SIRA S‹ZDE
195
7. Ünite - Osmanl›’dan Cumhuriyet’e
SIRAEkonomik
S‹ZDE Geliflmeler
kullan›l›yordu, çok ilkel bir düzen içindeydi. ‹ngiliz flirketleri 1866 y›l›na gelindiD Ü fi Ü N E L ‹ M
¤inde 608 kilometre demir yolu hatt›n›n yönetimini ellerine alm›flt›.
Bir Avusturya flirketi “fiark Demir yolu” hatt›n›n yap›m›na 1871’de giriflti. AlO R U Ba¤dat ve
manlara ilk demir yolu imtiyaz› 1888’de verildi. II. AbdülhamidSKonya,
Basra Körfezi aras›nda demir yolu yap›lmas›na iliflkin imtiyaz› 27 Kas›m 1899’da
Deutsche Banka vermiflti. Bu imtiyaz› k›sa bir süre sonra 1902’de
Anadolu DemirD‹KKAT
yollar› Osmanl› fiirketi devralm›flt›. Bu flirket yine ayn› bankan›n denetimindeydi ve
o tarihte Haydarpafla-Eskiflehir-Ankara ve Eskiflehir-Konya hatlar›n› iflletmekteydi.
Demir yolu a¤›n›n denetimi ancak Millî Mücadele Dönemi’nde Ankara
Hükûmeti’nce sa¤lanm›flt›r. Bu kapsamda 19.7.1920 tarihinde Ankara Hükûmeti’nce
bir ‹flletme Umum Müdürlü¤ü kurulmufltur. Daha sonra cumhuriyet
idaresi bir yaAMAÇLARIMIZ
sayla demir yolu iflletmelerini devlet tekeline alm›flt›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
Cumhuriyet hükûmetlerinin devrald›¤› demir yolu miras› ve uygulad›klar›
hakK ‹ T politikalar›
A P
k›nda ayr›nt›l› bilgi için Atatürk Araflt›rma Merkezi’nin haz›rlad›¤› “Cumhuriyetin Demir
yolu Politikalar›” (Ankara 2010) adl› sempozyum kitab›n› okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Anadolu’da yerleflme yerleri aras›nda düzenli ve dört mevsim aç›k kara yolu
yoktu. Yol yap›m›nda mükellefiyet olmas›, merkezî bir örgütün bulunmamas› yol
yap›m›n› kaba ve gelifligüzel inflaatlar flekline dönüfltürmüfltü. 1919-1920 dönemin‹NTERNET
de befl ana kara yolu vard›:
1. Ba¤dat kara yolu (Samsun, Amasya, Sivas, Harput, Musul),
2. Ere¤li (Konya), Kayseri, Malatya, Harput, Diyarbak›r,
MAKALE
3. Kayseri, Sivas,
4. Halep, Urfa, Diyarbak›r,
5. Trabzon, Bayburt, Erzurum, ‹ran yolu.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Foto¤raf 7.4
Anadolu’da mevcut
yollar›n ço¤u ham
halde olup ço¤u
k›fl›n geçit
vermezdi.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Di¤er yollar iklim flartlar›n›n müsaadesine göre geçit veren ilkel yollard›. 1919’da
Türkiye’de 1000 civar›nda otomobil vard›. Bunlar›n 800 tanesi ‹stanbul’dayd›.
Dünya deniz tafl›mac›l›¤›nda kullan›lan buharl› gemileri, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ilk kez 1826’da ‹ngiltere’den sat›n ald›¤› gemiyle tan›m›flt›. Padiflaha Bo¤az’da
196
gezmesi için al›nm›flt›. ‹ngiliz ve Ruslar›n Bo¤az içinde ifllettikleri vapurlar vard›.
Osmanl›lar 1844 y›l›nda iki vapuru Bo¤az’da sefere koydu. “Fevaid-i Osmaniye”
ad› verilen deniz yolu iflletmesinin yönetimi Mustafa Faz›l Pafla ile Bogos Bey’e verilmiflti. 1851 y›l›nda Üsküdar’a günde dört sefer yapan Vesile-i Ticaret ve Girit vapurlar› sefere bafllad›. Yolculardan 25 para ücret al›n›yordu. 1849 y›l›na kadar ‹stanbul flehir hatt› vapurlar›na kad›n yolcu al›nmazd›. Türk bayrakl› gemilere de bu
tarihten sonra al›nmaya baflland›. “fiirket-i Hayriye” kurulduktan sonra ‹ngiltere’ye
6 gemi siparifl edildi ve bu gemiler 1854’den itibaren sefere bafllad›.
Kabotaj hakk›na sahip olmayan Osmanl›larda dolay›s›yla deniz ticaret filosu geliflmedi. Sahip olunan mevcut c›l›z filoyu ise I. Dünya Savafl› olumsuz etkiledi. Deniz ulafl›m› taka ve küçük motorlarla yap›l›yordu. Savafl sonunda sadece 6 gemi
kalm›flt›. 1920’lerde ithal mallar› genellikle deniz yoluyla ve yabanc› gemilerle ‹stanbul, Mersin ve Trabzon limanlar›na gelirdi.
Türk tersaneleri gemi yap›m›na bafllay›nca Bo¤aziçi’nde yabanc› bayrakl› gemilerin çal›flmas› sona erdi. 1923 y›l›nda ülkede 35 DW ton gibi küçük bir deniz ticaret filosu vard›.
‹stanbul içinde ulafl›m› sa¤layan temel tesislerden biri olan Galata Köprüsü demir köprü olarak 1878 y›l›nda II. Abdülhamid zaman›nda yapt›r›lm›flt›. Bugünkü
Galata Köprüsü hâline gelmesi 1912 y›l›nda bir Alman flirketi taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Hâlâ ‹stanbul halk›na hizmet veren Karaköy-Tünel aras›nda iflleyen yeralt› treni 1874 y›l›nda hizmete girmifltir.
Türkiye’de ilk düzenli posta teflkilat› Ekim 1840’da kuruldu. Bir kamu hizmeti
olarak devletçe yürütülmeye baflland›. 1840’da posta, 1855’te telgraf ve 1908’de de
telefon hizmetleri bafllat›ld›.
D›fl Ticaret
Osmanl› ‹mparatorlu¤u yönetimi kapitülasyonlar nedeniyle serbest d›fl ticaret rejimini benimsemek zorunda kalm›flt›r. Bu durum d›fl ekonomik iliflkilerde oldu¤u
kadar siyasette de ülkenin güçlü devletlerin denetimine girmesine yol açm›flt›r.
19.yüzy›lda imzalanan ticaret anlaflmalar›yla durum daha da kötüleflmifltir. Örne¤in
ülkede zaten son derece yetersiz olan yerli sanayii gümrük vergileriyle korumak
mümkün de¤ildi. Zira devlet 1838 anlaflmalar›ndan bafllayarak ithal mallar için
gümrük vergilerini %3 den yukar› ç›karma hakk›na sahip de¤ildi. Buna mukabil ihraç mallar› için gümrük bu miktar›n üç kat› idi. Bunal›m›n giderek büyüdü¤ü y›llar olan, Düyunu Umumiye ‹daresi’nin kuruldu¤u y›l ile I. Dünya Savafl›’n›n bafllad›¤› y›l aras›nda (1881-1914), ülkenin d›fl ticaret göstergeleri flöyledir:
Tablo 7.1
D›fl Ticaret (Milyon
Osmanl› Liras›)
Y›llar
‹thalat
‹hracat
Aç›k
1880
17,847
8,467
-9,350
1890
22,914
12,836
-10,077
1900
23,841
14,905
-8,936
1911
45,063
24,909
-20,154
1913
41,842
21,600
-19,242
Osmanl› d›fl ticaret istatistikleri 1878 y›l›ndan itibaren yay›mlanmaya baflland›.
Bu istatistiklerin mal guruplar›na göre sistematik tasnifi de 1907 y›l›ndan itibaren
mümkün oldu. Ayr›ca s›n›rl› say›da ülkeyle ilgili d›fl ticaret istatistikleri belirlenmekteydi. Ülke 1830-1913 aras›nda sürekli toprak kaybetti¤inden d›fl ticaretin hangi bölgeleri kapsad›¤› sorusu akla gelmektedir.
Ele al›nan dönemde d›fl ticaret aç›¤› süreklidir ve ihracat›n ithalat› karfl›lama
oran› yaklafl›k %55 düzeyindedir. D›fl ticaretin di¤er yönüne, ithalat ve ihracat›n ülkelere göre da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, an›lan dönemde siyasi geliflmelere paralel
olarak ortaya ç›kan ilginç bir geliflmeyle karfl›lafl›yoruz. 1890 y›l› sonuna göre Almanya’n›n gerek ithalat ve gerekse ihracat içindeki pay› yaklafl›k %2 civar›nda oldu¤u hâlde; 1913 y›l›na gelindi¤inde bu oranlar büyümüfl; ithalatta %17,6 ve ihracatta %8,3 düzeyine ç›km›flt›r. Buna karfl›l›k ‹ngiltere’nin pay› her iki yönde de
azalm›fl; ithalatta %50,6’dan %33,6’ya, ihracatta da %49,7’den %31,6’ya düflmüfltür.
Bir baflka deyiflle 1900-1913 y›llar› aras›nda Osmanl› d›fl ticareti içinde ‹ngiltere ve
Fransa’n›n paylar› düflerken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve ‹talya’n›n paylar›
yükselmifltir. Zira ‹ngiltere ve Fransa an›lan dönemde Rusya’y› da itilaflar›na dahil
ederek Osmanl› Devleti üzerindeki paylafl›m anlaflmalar›n› flekillendirmifllerdi. Bu
geliflmeye karfl›n II.Abdülhamid de millî birli¤ini yeni sa¤lam›fl olan Almanya’y› bir
denge unsuru olarak d›fl iliflkilerinde önemli bir noktaya getirmifltir.
Osmanl› Devleti tar›m ürünleri ve baz› madenler ihraç eden; temel tüketim mallar›, di¤er sanayi mallar› ile demir yolu malzemesi ve silah-cephane ithal eden bir
d›fl ticaret yap›s› içindeydi. ‹thalat ve ihracat büyük çapta deniz tafl›mac›l›¤› ile gerçeklefltiriliyordu. Deniz ticareti ise ‹ngiliz ve Frans›zlar›n elindeydi. Anadolu d›fl ticareti ‹stanbul d›fl›nda ‹zmir, Mersin, ‹skenderun, Samsun ve Trabzon limanlar›ndan gerçeklefliyordu.
Osmanl›-Alman ticari iliflkilerinde dönüm noktas› say›lacak olay, 1898 sonbahar›nda II. Wilhelm’in II. Abdülhamid’i ‹stanbul’da ziyaret etmesidir. Bu görüflmelerde Alman ‹mparatoru iki ülke aras›nda ortak giriflimler önerirken d›fl al›mlarda Alman mallar›n›n tercih edilmesini istemifltir. Bu ziyaretten sonra Alman giriflimcilerine verilen yat›r›m ve iflletme imtiyazlar›, özellikle demir yolu alan›nda, büyük boyutlara ulaflm›flt›r.
Alman sermayesi, demir yolu d›fl›nda Konya ve Adana ovalar›n›n sulama projeleriyle ilgilenmifltir. Özellikle tah›l ve pamuk üretiminde verimi artt›rmay› öngören
projeler, I. Dünya Savafl› nedeniyle uygulanamam›flt›r. Savafl sonras› dönemde Ankara Hükûmeti, emekli amiral Colby M. Chester’in bafl›nda bulundu¤u bir Amerikan flirketine, Nisan 1923’te befl bin km’lik demir yolu ve maden imtiyaz› verdi.
Cumhuriyet yönetimine haz›rlanan Ankara Hükûmeti ABD ile yak›nlaflmay› askerî
ve siyasi yönden uygun görmüfltür.
OSMANLILARDA PARA VE BANKA
Osmanl›larda ilk para 1327’de Orhan Bey zaman›nda kestirilen “gümüfl akçe”dir.
Bu para Fatih Dönemi’ne kadar (1479) kullan›lm›flt›r. Fatih Sultan Mehmet, döneminin ihtiflam›n› yans›tan kararlardan biri olarak, ilk Osmanl› alt›n liras› olan “Sultani’leri bast›rtm›flt›r. Böylece o tarihten itibaren piyasada çift metal para sistemine
geçilmifltir. 9 Ocak 1881 tarihli yasayla Osmanl› liras› para birimi olmufl ve böylece alt›n esas› yasallaflm›flt›r.
Avrupa’da devlet deste¤iyle üretilmifl mallar›n, Osmanl› piyasalar›n› iflgal etmesiyle d›fl ticaret aç›¤› h›zla büyüyünce, 17. yüzy›ldan itibaren paran›n ayar›n›n düflürülmesi uygulamas›na gidilmifltir.
Temel ödeme arac› durumunda olan “akçelerin de¤erlerine ba¤l› olarak, zaman zaman tedavülden çekilmesi karfl›s›nda, para arz›n› artt›rmak için piyasaya
yeni bir araç “para” ç›kar›lm›flt›r. Osmanl›-Rus Savafl›’n›n finansman›nda kullan›lmak üzere 1809 y›l›nda, “Befllik” ve “Alt›l›k” diye adland›r›lan yeni para çeflitleri
piyasaya sürülmüfltür.
197
198
Osmanl› Devleti’nde ilk kâ¤›t para uygulamas›, yani “Kaime”, 1840 y›l›nda gerçekleflti. Devletin piyasaya sundu¤u bu Kaimeler geri ödemeli ve %8 faizliydi. Bir
çeflit borçlanma arac› durumundayd›. Kaimeler alt›n veya gümüfl paralara irtibatl›
de¤ildi. ‹lk on y›l içinde miktar s›n›rl› tutuldu¤u hâlde, daha sonra miktar önemli
oranda artt›. Art arda gelen savafllar nedeniyle Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun büyük
mali s›k›nt› içine girmesiyle, “kötü para iyi paray› kovar” kural›na uygun olarak
“Akçe’ler piyasadan çekildi yerine “Kaime’ler egemen oldu. Ülke I. Dünya Savafl›’na girdi¤inde tedavülde egemen para “kaime” idi. Savafl y›llar›nda Almanya ve
Macaristan’dan sa¤lanan alt›n karfl›l›¤› kredi Düyunu Umumiye ‹daresine devredilmifl ve ‹darenin garantisi alt›nda 6,5 milyon liral›k kaime piyasaya sürülmüfltür. Savafl y›llar› boyunca alt›n sikkeler piyasaya ç›kmad›. Toplam para hacmi 5-6 milyar
kurufl civar›ndayd›. Ayr›ca depo edilmifl alt›n 2-3 milyon kurufl de¤erindeydi. 1 Alt›n lira 100 kurufl, 4,3 dolar, 18 mark idi. ‹stanbul’dan uzak illerde ulusal para yan›nda yabanc› paralar da kullan›l›yordu. Örne¤in Hicaz’da Riyal, Trabzon’da Ruble, Do¤u illerinde ‹ran paras› tedavül ediyordu.
I. Dünya Savafl› öncesinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun para sistemi üç farkl›
para biriminden olufluyordu. Alt›n ve gümüfl sikkeler ile konvertibl banknotlar dolafl›mdayd›. Osmanl› Bankas›n›n ç›kard›¤› banknotlar yard›mc› para niteli¤indeydi.
‹lk kâ¤›t para 1915’te tedavüle ç›kt›. 1918’de mütareke imzaland›¤›nda 1 alt›n lira,
333 kurufl idi. Ba¤›ms›zl›k Savafl› sonunda 625 kurufl oldu. 1930 y›l›nda 1567 say›l› Yasa yürürlü¤e girdi¤inde kur 930 kurufl civar›ndayd›.
Osmanl› Devleti, Bat› Avrupa’da yaflanan geliflme, sanayileflme ve d›fla aç›lma
sürecini yaflamad›¤› için, benzer bir bankac›l›k sistemine ihtiyaç duymam›fl ve teflvik de etmemifltir. Sadece Hazinenin iç ve d›fl borçlanmas›n› kolaylaflt›rmak ve sürdürmek yönünde, özellikle yabanc› bankalar›n hizmetine ihtiyaç duyulmufltur.
K›r›m Savafl›’ndan sonra Tanzimat Ferman›’na ek olarak ç›kar›lan 18 fiubat 1856
tarihli “Hatt› Hümayun”da, ekonomik ve mali sistemi yönlendirmek ve canland›rmak için bir banka kurulmas›n›n önemine iflaret edilmifltir. Bu karar›n ilan›ndan
çok k›sa bir süre sonra bir ‹ngiliz sermaye grubuna 500 bin ‹ngiliz liras› sermayeli
ve Bank-› Osmanî (Ottoman Bank) ad›n› tafl›yan bir banka kurma izni verildi. Kuruluflundan 7 y›l sonra 1863 y›l›nda Banka, Bank-› Osmanî-i fiahane’ye kat›larak faaliyetine son verdi. Günümüze Osmanl› Bankas› olarak gelen bu Banka, Frans›z‹ngiliz ortak sermayesiyle ve 30 y›l süreyle imtiyaz alm›flt›. Ancak bu imtiyaz süresi dönem dönem uzat›lm›flt›r. Bankaya Hazine ifllemleri yapma ve banknot ç›karma yetkisi verildi. Ayr›ca tüm ticari bankac›l›k ifllemleri yapma hakk› verilirken her
türlü vergi ve resimden muaf tutuldu. Banka 1863-1914 aras›nda alt›n karfl›l›kl›
konvertibl banknotlar ç›karm›flt›.
‹kinci yabanc› banka, merkezi Paris’te olan Kredi Lyone’dir. Bu banka faaliyetlerine 1933 y›l›na kadar devam etti. 19. yüzy›l›n sonuna do¤ru ve 20. yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ‹ngiliz ve Frans›zlarla ekonomik ve mali iliflkileri bozulurken Alman ve ‹talyanlarla h›zla geliflmiflti. Bu çerçevede Alman sermayeli iki banka; Deutsche Orient Bank 1906’da, Deutsche Bank 1909’da ülkeye geldiler ve II. Dünya Savafl› sonuna kadar da kald›lar. Alman bankalar›n› iki ‹talyan bankas›, 1911’de Banco Di Roma ve 1919’da Banco Commerciale ‹taliana izledi. Birincisi halen faaliyetini sürdürmekte olup, di¤eri 1977’de Türkiye’deki flubelerini tasfiye etmifltir. Daha baflka yabanc› bankalar da gelmifl fakat uzun ömürlü olamam›fllard›r. Gelen yabanc› bankalar, ülkeleriyle Osmanl› Devleti aras›nda özellikle ticari iliflkileri gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. Ayr›ca madencilik ve ulaflt›rma alan›na yat›r›m yapmay› tercih etmifllerdir.
Osmanl›lar›n ulusal bankac›l›k giriflimi Mithat Pafla önderli¤inde 1863’de Ziraat
Bankas› ve 1868’de ‹stanbul Emniyet Sand›¤› ile bafllam›flt›r. Mithat Pafla Nifl Valili¤i s›ras›nda Ruscuk-Pirot yöresinde kurdu¤u “Memleket Sand›¤›” ile Ziraat Bankas›n›n temelini atm›flt›r. Bu sand›klar bugünkü anlamda bir tar›m-kredi kooperatifi
olarak faaliyet göstermeye çal›flm›fllard›r. Yaklafl›k 20 y›ll›k bir deneyimden sonra
Memleket Sand›klar›, A¤ustos 1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 Milyon
Osmanl› liras› olan ve merkezi ‹stanbul’da bulunan Ziraat Bankas›’na dönüfltü. Bu
aflamada Banka’n›n sadece tar›m sektörüne kredi vermesi istendi.
‹stanbul Emniyet Sand›¤›, Mithat Pafla taraf›ndan Rusçuk’ta halk›n tasarruflar›n›
toplamak ve saklamak üzere faaliyete geçirilen “Emniyet Sand›¤›”ndan do¤mufltur.
1868 y›l›nda Sand›¤›n merkezi ‹stanbul’a tafl›nm›flt›r. Bir çeflit tasarruf bankas› gibi
çal›flan Sand›k 1984 y›l›nda Ziraat Bankas›’na kat›larak faaliyetine son vermifltir.
Yerli sermayeyle ilk banka ‹tibar-› Millî Bankas› ad›yla 1917’de kurulmufltu. ‹lk
y›lda personelin %90’n› Türkler d›fl›ndaki kifliler oluflturuyordu. Banka kay›tlar›
Frans›zca tutuluyordu ve ilk genel müdürü Avusturyal› idi. Bu banka 1924 y›l›nda
Türkiye ‹fl Bankas› ile birleflti.
1908-1923 y›llar› aras›nda, 11’i ‹stanbul’da, 13’ü Anadolu’da olmak üzere, 24
yerli banka kurulmufltur. Genellikle il merkezi veya ilçe düzeyinde faaliyet gösteren bu bankalardan 14’ü Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra da ayakta kalm›fllarsa da
bunlar›n sadece ikisi günümüze gelebilmifltir. Bunlar, Türk Ticaret Bankas› (Adapazar› ‹slam Ticaret Bankas›) ve Millî Ayd›n Bankas› (Tarifl Bank)’d›r.
Kamu Maliyesi
Osmanl› Devleti bir ‹slam devleti olarak kuruldu¤undan, devletin yönetiminde dinî kurum ve kurallar egemendi. Bu özelli¤e uygun olarak devletin temel gelir kayna¤› fleri vergilerdi. Ancak zaman içinde örfi vergilere de yer verilmifltir. Ülkede
“Tek Hazine”, “Tek Bütçe” ilkeleri 1856 y›l›ndan itibaren yürürlü¤e kondu. 1876
Meflrutiyet Anayasas› ile vergilemenin kanuna dayal› olmas› ilkesi getirildi.
Osmanl›larda devletin “Bat›” anlam›nda bütçe haz›rlamas› 1909’dan sonra olmufltur. Gelir-gider tahminlerinde büyük yan›lmalar oldu¤undan devlet yönetimi
büyük zorluklarla hatta krizle karfl› karfl›ya kal›yordu. Örne¤in, I. Dünya Savafl› y›llar›nda bu tahminlerdeki büyük dalgalanmalar ve büyük bütçe aç›klar› devleti
borçlanmaya zorlam›flt›. Osmanl› maliyesi 1881 y›l›nda yürürlü¤e giren “Muharrem
Kararnamesi’ ile Düyun-u Umumiye ‹daresinin denetimine girmiflti. 1876-1909 y›llar› aras›nda Osmanl› Devleti’ni yöneten II. Abdülhamid’in bu kararnameyi imzalamas›yla ülke resmen yar› sömürge hâline gelmifl oldu.
Düyun-u Umumiye ‹daresi yabanc› alacakl›lar› temsil eden befl ülke temsilcisi ile yerli alacakl›lar› ve Galata bankerlerini temsil eden 2 temsilcinin kat›lmas›yla 7 üyeden meydana geliyordu. Tarihçiler bu idareyi ikinci bir Maliye Bakanl›¤›
olarak dünyada benzeri az görülebilecek bir uygulama biçiminde nitelemektedirler. Osmanl› Devleti’nin ekonomik ve mali kaynaklar›n› denetim alt›na alan idare, gerek gördü¤ünde haciz yoluyla tahsilat yapabiliyordu. Böylece ba¤›ms›z
devlet olman›n belki de en önemli unsuru olan vergileme hakk› devletin elinden
al›nm›flt›. On civar›nda vergi çeflidinin gelirlerini do¤rudan Düyun-u Umumiye
‹daresi topluyordu. Birinci Dünya Savafl› öncesinde “vergilerin %5’i devletçe
do¤rudan toplan›rken %95’i mültezim (vergi gelirlerini devlet için toplayan memurlar)ler arac›l›¤›yla toplanmaktayd›.
I. Dünya Savafl› sonras›nda galip devletlerin iflgaline u¤rayan Osmanl› Devleti
ikinci bir yabanc› yönetimin denetimine girmiflti. Buna karfl› bafllat›lan Millî Müca-
199
200
dele ile Osmanl› topraklar› üzerinde siyasi ve iktisadi yönden üç ayr› karar merkezi do¤du; Anadolu’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, ‹stanbul’da Padiflah
Hükûmeti ve ‹flgal Kuvvetleri. Osmanl› Devleti ekonomik olarak ça¤›n gerisinde
kalm›fl, borçlar›n›n taksit ve faizlerini ödeyemeyen, ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybetmifl, topraklar› paylafl›lm›fl bir devlet durumundayd›.
1919 Y›l› Bütçesi, Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisi toplanamad›¤› için onaylanamam›flt›. Bu yüzden 1918 y›l› Bütçe Kanunu’nun 1919 y›l›nda da uygulanmas›
kararlaflt›r›ld›. 1920 y›l› bafl›nda toplanan Mebusan ve Ayan Meclisi bütçe çal›flmalar›n› yapmadan ‹ngiliz iflgal kuvvetlerince da¤›t›ld›. Ortaya ç›kan yasal ve mali
boflluk “avans kanunlar›” yoluyla doldurulmaya çal›fl›ld›. Meclis onay görevini ancak 28 fiubat 192l’de yapabildi. Onaylanan 1920 y›l› bütçesi 11,6 milyon lira aç›kla kapanm›flt›. Aç›k Osmanl› Bankas›ndan al›nan avanslar ve Hazineye ait tafl›nmaz
mallar›n sat›fl›yla kapat›lm›flt›. 1920 y›l› Bütçe gelirlerinin da¤›l›m›; %30 Aflar, %23
gümrük, %11 a¤nam, %9 tuz vb. vergi gelirleri biçimindeydi.
Osmanl› Devleti borçlanarak yaflamaya al›flm›fl bir idareye sahipti. Birinci Dünya Savafl› öncesinde devletin birikmifl borç miktar› 180 Milyon Osmanl› liras› kadard›. Bu borcun en önemli k›sm› d›fl borçlard›. 6 A¤ustos 1924’de yürürlü¤e giren Lozan Antlaflmas› ile toplam d›fl borç miktar› 161,3 milyon lira olarak belirlendi. Ancak borcun Osmanl› ‹mparatorlu¤u s›n›rlar› içinde olup da Lozan Antlaflmas› ile ayr›lan ve ba¤›ms›z hâle gelen ülkelerce de ödenmesi kararlaflt›r›ld›. Sonunda Osmanl› borcu olarak Türkiye Cumhuriyeti’ne düflen pay 85 milyon lira oldu.
Buna ek olarak 30 milyon kadar faiz hesap edildi, yani toplam 115 milyon lira
borç ortaya ç›kt›. Cumhuriyet Hükûmetleri borcu ödemeyi kabul etmifllerse de zaman› ve taksitleri üzerinde alacakl›larla uzun görüflmeler olmufltur. Kesin çözüme
193l’de Paris’te var›lm›flt›r. Bu antlaflmaya uygun olarak yap›lan ödemeler 1954 y›l›nda sona ermifltir.
M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N F‹NANSMANINDA ‹Ç
KAYNAKLAR
Savafl y›llar›nda 3 milyona yak›n insan silah alt›na al›nm›fl, bunun yaklafl›k bir milyonu flehit veya esir düflmüfl, kaybolmufl veya sakat kalm›flt›r. Savafl sonras›nda
toplumun 18-35 yafl aras›ndaki erkek nüfusunda büyük azalma olmufltu. Mustafa
Kemal Pafla iflgal alt›ndaki ‹stanbul’dan ayr›l›p Anadolu’ya geçti¤inde karfl›s›nda,
Balkan ve Birinci Dünya Savafl› nedeniyle çal›flma yafl›ndaki genç nüfusu k›r›lm›fl,
yoksul ve çaresiz bir halk bulmufltur. Anadolu büyük çapta öz tüketime dayal› ve
küçük aile iflletmelerinden oluflan ilkel bir tar›m toplumu özelliklerini tafl›maktayd›. ‹l, ilçe ve köyler aras›nda iletiflim ve ulaflt›rma a¤› bulunmad›¤› için iç ticaret henüz çok ilkel düzeyde ve s›n›rl›yd›.
‹stiklal Savafl› bafllang›çta Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin halktan toplad›¤› ayni
ve nakdi yard›mlarla finanse edilmifltir. Zaman içinde h›zla büyüyen “gönüllü milis teflkilat›n›n iafle, ibate ve silahland›rma” giderlerinin karfl›lanmas›n›n bir esasa
ba¤lanmas› Erzurum ve Sivas Kongrelerinde görüflülmüfl ve flu kararlar al›nm›flt›r:
• Kazalarda maliye teflkilat› ve levaz›m kurulacak ve milis kuvvetlerinin giderleri bu örgütlerce karfl›lanacak,
• fiah›s ve ailelerden al›nacak yard›m miktarlar› mahalle muhtar ve ihtiyar heyeti taraf›ndan verilecek mali belgelere dayand›r›lacak,
• Yard›m yapmaktan kaç›nacak kiflilere verilecek cezay› ilgili milis komutan›
belirleyecek,
• Yüz lira nakdi bedel ödeyenler 3 ay askerlikten muaf tutulacakt›.
Ankara’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti kurulduktan sonra, ilk mali karar olarak, Anadolu halk›n›n Osmanl› Hükûmeti’ne ödedi¤i vergilere el konulmufltur.
Özellikle “Düyun-u Umumiye” ve Tütün Rejisi ‹daresi gibi örgütlerin toplad›¤› devlet gelirlerinin Ankara Hükûmeti Hazinesine nakli sa¤lanm›flt›r. Bu aflamada, an›lan hükûmetin henüz bir devlet bütçesi yoktur. Yaflanan ola¤anüstü koflullar içinde gelir ve giderleri tahmin etmek mümkün de¤ildi.
Kurtulufl Savafl›’yla düzenli bir ordunun günü gününe ihtiyaçlar›n› karfl›lamak
durumunda olan Ankara Hükûmeti, ayn› zamanda örgütlenme ve yerleflme giderleri için de kaynak bulmak zorunda kalm›flt›. 5 A¤ustos 1921’de Büyük Millet Meclisinin ç›kard›¤› ola¤anüstü bir yasayla Mustafa Kemal Pafla’ya baflkomutanl›k görevi verilmifltir.
Bu amaçla Mustafa Kemal Pafla 7-8 A¤ustos 1921 tarihinde yay›nlad›¤› Tekâlif-i
Milliye Emirleri ile savafl›n gerektirdi¤i mal ve hizmetlerin teminine çal›flm›flt›r. Bu
emirler;
“1. Her ilçede birer ulusal vergi kurulu kurulacak, bu kurullarca toplanan fleyler ordunun çeflitli bölümlerine da¤›t›lacakt›r.
2. Yurtta her ev, birer kat çamafl›r, birer çift çorap ve çar›k haz›rlay›p Vergi Kuruluna verecektir.
3. Tüccar ve halk elinde bulunan çamafl›rl›k, bez, kaput bezi, patiska, pamuk,
y›kanm›fl ve y›kanmam›fl yün ve tiftik, erkek elbisesi, dikmeye elveriflli her
türlü yazl›k ve k›fll›k kumafl, kal›n bez, kösele, vaketa, taban astarl›¤›, sar› ve
siyah meflin, sahtiyan, dikilmifl ve dikilmemifl çar›k, potin, demir, kundura
çivisi, tel çivi, kundura ve saraç ipli¤i, nall›k demir ve yap›lm›fl nal, m›h, yem
torbas›, yular›, belleme, kolan, kafla¤›, gebre, semer ve urganlardan %40’›na
paras› sonra ödenmek üzere el konulacakt›r.
4. Eldeki bu¤day, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mercimek, kasapl›k
hayvanlar›, fleker, gaz, pirinç, sabun, ya¤, tuz, zeytinya¤› çay ve mumlar›nda yine %40’›na, paras› sonra ödenmek üzere teslim al›nacakt›r.
5. Ordu için halktan alman tafl›tlardan geriye kalanlar›n da ayda bir kez ve paras›z olarak 100 km’lik bir uzakl›¤a dek askerî ulaflt›rma ifllerinde çal›flt›r›lacakt›r.
6. Ordunun yedirilip giydirilmesine yarayacak bütün sahipsiz mallara el konulacakt›r.
7. Halk›n elinde bulunan savafla elveriflli bütün silah ve cephane üç gün içinde hükûmete verilecektir.
8. Benzin, vakum, gres ya¤›, makine ya¤›, don ya¤›, saatçi ve taban ya¤lar›, vazelin otomobil ve kamyon lasti¤i, lastik yap›flt›r›c›, buji, so¤uk tutkal, Frans›z tutkal›, telefon makinesi, kablo, pil, ç›plak tel, yal›tkan ve bunlara benzer gereçlerin ve gaz ya¤›n›n %40’›na el konulacakt›r.
9. Demirci, marangoz, dokumac›, tesviyeci, saraç ve arabac›larla bunlar›n iflliklerinin ifl ç›karma giderinin; kasatura, k›l›ç, m›zrak ve e¤er yapabilecek ustalar›n adlar›yla say›lar›n›n ve durumlar› tespit edilecektir.
10. Halk›n elinde bulunan dört tekerlekli yayl› araba, dört tekerlekli at ve öküz
arabas›yla ka¤n› arabalar›n›n bütün donat›m ve hayvanlar›yla birlikte, binek
hayvanlar›, topçeker hayvanlar, kat›rlar, yük hayvanlar›n›n, deve ve efleklerin %20’sine el konulacakt›r.”
Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla’n›n yay›mlad›¤› bu emirlerin “kanun kuvvetinde” oldu¤u hususu, Ankara’da 9 Ocak 1920’den itibaren ç›kan Hâkimiyet-i Milliye gazetesi arac›l›¤› ile halka duyuruldu. Oysa 28 fiubat 1921’de yürürlü¤e konan
201
202
Osmanl› Hükûmeti bütçe kanununun 8. maddesi, Ankara Hükûmeti’nin halktan
“her ne adla olursa olsun” vergi toplayamayaca¤›n› öngörmekteydi.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
3
Ülke içinde kendi
vatandafllar›n›n mali s›k›nt›lar›, d›flar›dan al›nan borçlar dolay›s›yla maSIRA S‹ZDE
li ba¤›ms›zl›¤›n ortadan kalkm›fl olmas›na karfl›n milletin elindeki malzemenin % 20 ila
%40’›n› devlete ve orduya tahsis etmeyi kabullenmesini nas›l yorumlayabiliriz? Tart›fl›n›z.
Kurtulufl Savafl› enflasyonsuz afl›ld›. Savafl y›llar›nda Anadolu’da kullan›lan paS O R U
ra Osmanl› Kaimeleriydi.
Kuvay› Milliye para basma yoluna gitmedi. Paran›n “sahib-i mülk” say›lan Padiflah’a ait oldu¤u halk aras›nda kabul görüyordu. Siyasal ve
askerî egemenlik alanlar› farkl› olmas›na karfl›n ayn› para piyasada dolafl›yordu.
D‹KKAT
Sonuç olarak, Kurtulufl Savafl›’n›n finansman› vergileme, el koyma, borçlanma
ve d›fl kredi gibi bafll›ca kaynaklarla gerçeklefltirilmifltir. Bunlarla birlikte en büyük
destek, ba¤›ms›zl›k için her fleyi feda etmeyi bir vatan görevi sayan Anadolu insan›n›n gönüllü katk›lar›ndan ve yard›mlar›ndan sa¤lanm›flt›r.
Anadolu
halk› ard› ard›na gelen Balkan Savafl›, Birinci Dünya Savafl› ve KurtuAMAÇLARIMIZ
lufl Savafl› nedeniyle insan›n›, hayvan›n› ve mal›n› kaybetmifl, yoksul ve çaresizdi.
Halk›n %80’den fazlas› geçimini tar›ma dayal› faaliyetlerden sa¤lamaktayd›. Ülkede yetiflmiflK ifl‹ gücü,
T A P deneyimli giriflimci, sermaye ve altyap› olmad›¤› gibi, yol gösterecek düzenli çal›flan kamu kurum ve kurulufllar› da yoktu.
17 fiubat - 4 Mart 1923 tarihlerinde ‹zmir’de toplanan Türkiye ‹ktisat Kongresi’nde al›nan
T E L Ekararlara
V ‹ Z Y O N uygun olarak, hükûmet ilk ulusal ticaret bankam›z olan Türkiye ‹fl Bankas›’n›n 1924’te faaliyete geçmesini sa¤lam›flt›r. Ard›ndan sanayi alan›nda kredi vermek üzere 1925 y›l›nda Sanayi ve Maadin Bankas› kurulmufltur. Çiftçi
kesiminin iste¤ine uyularak, yaklafl›k devlet gelirlerinin %30’unu sa¤layan Aflar
‹ N T E R N E T kald›r›ld›. 1927 y›l›nda “Teflvik-i Sanayi Kanunu” ile s›naVergisi yürürlükten
i yat›r›mlar özendirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda yani ulusal ekonomiye geçifl süreci içinde Hükûmet
M A K A L E öncellikle ele alm›flt›. Kamu kaynaklar› çok yetersiz olmakla
demir yolu yap›m›n›
birlikte yabanc› flirketlerin millilefltirilmesi bafllat›lm›flt›. Devlet d›fl ekonomik iliflkileri denetim alt›na almaktan uzakt›. Birinci nedeni ülkenin bir ‘merkez bankas›’
yoktu. ‹flleri yabanc› bir banka olan Osmanl› Bankas› yürütüyordu. Ayr›ca Lozan
Antlaflmas›’na ba¤l› “Ticaret Sözleflmesi”ne göre 1929 y›l›na dek Türkiye gümrük
tarifelerini de¤ifltirme hakk›ndan yoksundu.
Ana hatlar›yla belirlemeye çal›flt›¤›m›z bu olumsuz koflullar, ‘ulusal ekonomiye
geçifl dönemi’ diye niteledi¤imiz (1923-1930) dönemde at›l›m yapmay› engellemifltir. Gazi Mustafa Kemal ve arkadafllar› ‘Modern Türk Devleti Projesi’ne uygun olarak laik Türkiye Cumhuriyeti’nin yaflamas›n› sa¤layacak kurum ve kurulufllar›n yasalar›n› yürürlü¤e koydular. Ana hedef halk egemenli¤ine dayanan, ça¤dafl ve bilimi rehber alan yeni bir devlet düzeni kurmakt›.
Ülke içinde siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik sorunlar afl›lmaya çal›fl›l›rken
“1929 Büyük Buhran›” patlak verdi. Dünyay› sarsan bu ekonomik kriz özellikle tar›m ürünleri piyasalar›nda fiyatlar›n h›zla düflmesine neden oldu. Geleneksel tar›m
ürünleri ihracatç›s› olan Türkiye’nin döviz gelirleri h›zla düfltü. Dolay›s›yla tar›msal
ürünlerin üreticileri büyük bir yoksullaflma süreciyle karfl› karfl›ya kald›lar. Ulusal
ekonomik düzenini kurmaya çal›flan genç Türkiye Cumhuriyeti ‘ekonomik seferberlik’ ilan etmek zorunda kald›. Atatürk’ün önderli¤inde baflar›yla yürütülen siyasal, toplumsal ve kültürel reformlar yan›nda, bu kez h›zl› ve köklü iktisadi reformlar bafllat›ld›.
N N
203
Özet
Osmanl› Devleti’nin son dönemine ait çok güvenilir istatistiki verilerin olmamas› dönemi de¤erlendirmede bir
eksikliktir. Osmanl› Devleti’nin son döneminde tar›m,
sanayi ve ulafl›m sektörlerinin durumu hiç de iç aç›c›
bir durumda de¤ildi. Ancak genele bak›ld›¤› zaman
özellikle Do¤u ve Güney Do¤u Anadolu’da toprak - insan iliflkilerinin feodal düzen içinde oldu¤unu söylemek mümkündür. Aflar Vergisi ve bu uygulaman›n ortaya ç›kard›¤› mültezimlik tar›mda modernleflmeyi engellemiflti. Ulafl›m ve haberleflme yetersizli¤i çiftçinin
içe dönük üretimle yetinmesine yol açm›flt›. Devletin
do¤usunda 50 ve daha büyük dönüm topra¤› iflleyenler
egemen iken Bat› Anadolu da ise iflletme büyüklükleri
küçülmekte ve piyasaya yönelik üretimde art›fl görülmektedir. Miras yoluyla topra¤›n paylafl›lmas› nedeniyle ekilebilir topraklar küçülmekteydi.
Hemen her bölgede tah›l ekimi bitkisel üretimde belirleyici durumdayd›. Ekilebilir alanlar›n bir k›sm› mera,
bir k›sm› da bak›ms›zl›ktan batakl›k hâldeydi. Mera alan›n›n genifl olmas› hayvanc›l›¤› kolay ve yayg›n hâle
getirmiflti. Nüfusun %80-85 ‘i tar›m alan›nda çal›flmakta
ve geçimini sa¤lamaktayd›.
Devletin özellikle Saray’›n ve Ordu’nun ihtiyaçlar›n›
karfl›lamak için kurdu¤u bir kaç fabrikadan ve ülkede
yabanc› sermayenin kurdu¤u küçük ölçekli ve az say›da sanayi tesislerden baflka s›nai faaliyet yoktu.
Devlet sermayesiyle XIX. as›rda kurulan tekstil ve ordu
ihtiyac›n› karfl›lamaya yönelik büyük tesisler Cumhuriyet’ten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak ülkenin her kasabas›nda küçük atölyelerin, sanatkârlar›n
var oldu¤unu, belirtmek gerekir. Ülke içinde gümrük
birli¤i oluflmas› ve ulusal düzeyde pazar genifllemesi,
1873 y›l›nda ancak mümkün olabilmifltir.
Büyük kentlerdeki az say›da s›nai faaliyetler yabanc›lar›n ya da ülkede yaflayan az›nl›klar›n elindeydi. Müslüman Türkler, gerçek anlamda ekonomik faaliyetlerle
ancak II. Meflrutiyet’ten (1908’den) sonra ilgilenmeye
bafllam›fllard›. Hristiyanlar askere al›nmazlar bedel öderlerdi. Böylece yerleflme, ifl kurma veya meslek sahibi
olma zaman› bulurlard›. Oysa Müslümanlar seneler süren askerlik hizmeti veya savafllar nedeniyle sürekli ve
düzenli ifl güç sahibi olma flans›na sahip de¤illerdi. F›rsat bulanlar genellikle bakkall›kla ifle bafllard›.
Ulafl›ma gelince Osmanl› Devleti’nin ça¤› izleyen bir sanayileflme politikas› olmad›¤› için ulaflt›rma sektörünü
yenileme ihtiyac› öne ç›kmam›flt›. Millî Mücadele’nin
bafllad›¤› günlerde Anadolu’da üç ulafl›m yolu vard›:
Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Her üçü de çok ilkel
ve ihtiyac› karfl›lamaz durumdayd›. ülke özellikle ça¤dafl anlamda kara yolu ve deniz yolu tafl›tlar›na sahip
de¤ildi. Deve, kat›r, at ve merkep tafl›mac›l›kta belirleyici araçlard›. Ba¤›ms›zl›k Savafl› s›ras›nda kullan›labilir
tek ulafl›m arac› demir yoluydu. Bunlar›n yap›m› ise yabanc› sermayenin denetiminde ve kendi ç›karlar›na göre olmufltur. Örne¤in demir yolu hatlar› kurulurken hep
k›y›lar yani Akdeniz ve Ege tercih edilmifl ve buradaki
hatlar baflkent ‹stanbul’a ba¤lanmam›flt›r. Böylece merkezî yönetimin ülkenin tümüne ulaflmas› ve güçlenmesi önlenmifltir.
Ele al›nan dönemde d›fl ticaret aç›¤› süreklidir ve ihracat›n ithalat› karfl›lama oran› yaklafl›k %55 düzeyindedir. D›fl ticaretin di¤er yönüne, ithalat ve ihracat›n ülkelere göre da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, an›lan dönemde
siyasi geliflmelere paralel olarak ortaya ç›kan ilginç bir
geliflmeyle karfl›lafl›yoruz. 1890 y›l› sonuna göre Almanya’n›n gerek ithalat ve gerekse ihracat içindeki pay› yaklafl›k %2 civar›nda oldu¤u hâlde: 1913 y›l›na gelindi¤inde bu oranlar büyümüfl; ithalatta %17,6 ve ihracatta %8,3 düzeyine ç›km›flt›r. Buna karfl›l›k ‹ngiltere’nin pay› her iki yönde de azalm›fl; ithalatta %50,6’dan
%33,6’ya, ihracatta da %49,7’den %31,6’ya düflmüfltür.
Bir baflka deyiflle 1900-1913 y›llar› aras›nda Osmanl›
d›fl ticareti içinde ‹ngiltere ve Fransa’n›n paylar› düflerken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve ‹talya’n›n paylar› yükselmifltir.
Osmanl› Devleti, Bat› Avrupa’da yaflanan geliflme, sanayileflme ve d›fla aç›lma sürecini yaflamad›¤› için, benzer bir bankac›l›k sistemine ihtiyaç duymam›fl ve teflvik
de etmemifltir. Sadece Hazinenin iç ve d›fl borçlanmas›n› kolaylaflt›rmak ve sürdürmek yönünde, özellikle
yabanc› bankalar›n hizmetine ihtiyaç duyulmufltur.
I. Dünya Savafl› öncesinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
para sistemi üç farkl› para biriminden olufluyordu. Alt›n ve gümüfl sikkeler ile konvertibl banknotlar dolafl›mdayd›. Osmanl› Bankas›n›n ç›kard›¤› banknotlar yard›mc› para niteli¤indeydi. ‹lk kâ¤›t para 1915’te tedavüle ç›km›flt›.
Osmanl›lar›n ulusal bankac›l›k giriflimi Mithat Pafla Dönemi’nde 1863’de Ziraat Bankas› ve 1868’de ‹stanbul
Emniyet Sand›¤› ile bafllam›flt›r. Mithat Pafla Nifl Valili¤i
s›ras›nda Ruscuk-Pirot yöresinde kurdu¤u “Memleket
Sand›¤›” ile Ziraat Bankas›n›n temelini atm›flt›r. Bu san-
204
d›klar bugünkü anlamda bir tar›m-kredi kooperatifi olarak faaliyet göstermeye çal›flm›fllard›r. Yaklafl›k 20 y›ll›k
bir deneyimden sonra Memleket Sand›klar›, A¤ustos
1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 Milyon Osmanl› liras› olan ve merkezi ‹stanbul’da bulunan Ziraat
Bankas›’na dönüflmüfltür. Bu aflamada Bankan›n sadece
tar›m sektörüne kredi vermesi isteniyordu.
‹stanbul Emniyet Sand›¤›, Mithat Pafla taraf›ndan Rusçuk’ta halk›n tasarruflar›n› toplamak ve saklamak üzere
faaliyete geçirilen “Emniyet Sand›¤›”ndan do¤mufltur.
1868 y›l›nda Sand›¤›n merkezi ‹stanbul’a tafl›nm›flt›r. Bir
çeflit tasarruf bankas› gibi çal›flan Sand›k 1984 y›l›nda
Ziraat Bankas›’na kat›larak faaliyetine son vermifltir.
‹stiklal Savafl› bafllang›çta Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin halktan toplad›¤› ihtiyaç malzemeleri ve nakdi
yard›mlarla finanse edilmifltir. Zaman içinde h›zla büyüyen “gönüllü milis teflkilat›n›n iafle, ibate ve silahland›rma” giderlerinin karfl›lanmas›n›n Erzurum ve Sivas Kongrelerinde bir esasa ba¤lanm›flt›r.
Ankara’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti kurulduktan
sonra, ilk mali karar olarak, Anadolu halk›n›n Osmanl›
Hükûmeti’ne ödedi¤i vergilere el konulmufltur. Özellikle “Düyun-u Umumiye” ve Tütün Rejisi ‹daresi gibi örgütlerin toplad›¤› devlet gelirlerinin Ankara Hükûmeti
Hazinesine nakli sa¤lanm›flt›r. Bu aflamada, Meclis
hükûmetinin henüz bir devlet bütçesi yoktu. Yaflanan
ola¤anüstü koflullar içinde gelir ve giderleri tahmin etmek mümkün de¤ildi. Normal vatandafllar ise zaten
1911’den beri savafl hâlinde oldu¤undan elinde avucunda olan› da tüketmifl durumdayd›. Bütün bunlara
ra¤men ‹slam aleminden ve Rusya’dan silah, Rusya’daki Müslümanlardan para yard›mlar› ile ‹stiklal Savafl›’n›n giderleri karfl›lanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Mustafa Kemal Pafla’n›n baflkomutanl›¤a atand›ktan sonra yay›mlad›¤› “Tekalif-i Milliye Emirleri” ise Türk milletinin ba¤›ms›z yaflama azmini gerçeklefltirmek üzere
katland›¤› fedakârl›¤›n flahikas›n›; zirvesini oluflturmaktad›r. ‹stisnas›z her evin gücü ölçüsünde katk› sa¤lad›¤›
bu savafl ayn› zamanda toplumu milletlefltiren bir sürece de iflaret etmektedir.
205
1. Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda tar›m kesiminde üretime katk›da bulunan insanlar askere al›n›rken, büyükbafl hayvanlar da askerî birliklerin kullan›m›na verilmiflti. Bu olgu tar›msal üretimin an›lan y›llarda azalmas›na
yol aç›nca, devlet afla¤›daki uygulamalardan hangisini
yapm›flt›r?
a. Tar›mda çal›flma, ekme yükümlülü¤ü getirdi
b. Vergileri art›rd›
c. Toprak al›m sat›m›n› serbest b›rakt›
d. Her türlü tar›msal ürünün ithalat›n› serbest b›rakt›
e. Tar›m ürünlerine el koydu
2. Osmanl› Devleti’nde ülke içinde gümrük birli¤i oluflmas› ve ulusal düzeyde pazar genifllemesi hangi tarihte
mümkün olabilmifltir?
a. 1850 y›l›nda
b. 1835 y›l›nda
c. 1845 y›l›nda
d. 1873 y›l›nda
e. 1892 y›l›nda
3. Osmanl› Devletinde büyük kentlerdeki az say›da s›nai faaliyetler yabanc›lar›n ya da ülkede yaflayan az›nl›klar›n elindeydi. Müslüman Türkler, gerçek anlamda
ekonomik faaliyetlerle ancak ne zaman ilgilenmeye bafllam›fllard›?
a. Tanzimat Döneminde
b. Birinci Meflrutiyet Döneminde
c. II. Meflrutiyetten (1908’den) sonra
d. Balkan Savafllar›ndan sonra
e. Birinci Dünya Savafl›ndan sonra
4. Küçük sanayii teflvik ve yerli mal›n› koruma amac›yla 1913 y›l›nda ç›kar›lan “Geçici Sanayi Kanunu” nda
afla¤›daki hükümlerden hangisi yer alm›yordu?
a. Vergi muafiyeti,
b. Bedava arazi,
c. Geçici gümrük muafiyeti,
d. Kamunun öncelikle bu tesislerin ürünlerini sat›n
alma zorunlulu¤u
e. Az›nl›klar ve yabanc›lar öngörülen yeni ayr›cal›klardan yararlanmaz
5. Osmanl› Devletinde ‹lk elektrik enerjisi istasyonu
1902’de nerede kuruldu?
a. Adana’da
b. ‹zmir’de
c. ‹stanbul’da
d. Mersin’de
e. Tarsus’da
6. ‹lk demir yolu imtiyaz› 1856’da ‹zmir-Ayd›n hatt› için
hangi ülkeye verildi?
a. ‹ngiltere’ye
b. Almanya’ya
c. Fransa’ya
d. Rusya’ya
e. ‹talya’ya
7. Osmanl› Devleti’nde ilk ka¤›t para uygulamas›, “Kaime” hangi y›l gerçeklefltirildi.?
a. 1453
b. 1801
c. 1840
d. 1856
e. 1876
8. Osmanl› Devletinde 1917 y›l›nda yerli sermayeyle
kurulan ilk banka afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹tibar-› Milli Bankas›
b. Bank-› Osmani
c. Bank-› Osmani-i fiahane
d. Milli Ayd›n Bankas› (Tarifl Bank)
e. Türk Ticaret Bankas›
9. Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclis’inin toplanamamas› nedeniyle hangi y›l›n bütçesi onaylanamam›flt›r?
a. 1916
b. 1917
c. 1918
d. 1919
e. 1920
10. Lozan Antlaflmas› ile Osmanl› borcu olarak Türkiye
Cumhuriyeti’ne düflen pay ne kadard›r?
a. 55 Milyon lira
b. 75 Milyon lira
c. 95 Milyon lira
d. 115 Milyon lira
e. 145 Milyon lira
206
Okuma Parças›
Milliyet Fikrinin Do¤uflu, Uykusu, 1898’de Göz Aç›fl›,
Meflrutiyetin ilan› da Türklerin iktisat gözlerini kapayan
kal›n perde tam kald›rmam›fl ise de o karanl›k perdenin
aras›n› 1908 ink›lab› açm›flt›r ve Cumhuriyet devri bu
perdeyi s›y›rm›flt›r. Perde s›yr›l›nca etraf›m›z› saran atefli çok iyi gördük, anlad›k. Tehlike anlafl›ld›ktan sonra
çaresini bulmak mümkündür. U¤rafla u¤rafla, s›k›nt›lar
çeke çeke mutlaka bu f›rt›nadan kurtulaca¤›z, benim
itikad›m budur.
fiimdi gelelim eski halimize ve eski duygumuza:
‹stanbul Bafldefterdarl›¤›nda bulunmufl olan büyük babam Muhtar Efendiden kalma Vaniköyü’ndeki yal›m›zda ben dünyay› ilk görüp anlamaya bafllad›¤›m vakit aile doktorumuzun ad› Andonaki, eczac›m›z›n ismi Petraki idi. Babam›n sarraf› Artin di. Bakkal›m›z Bodosaki ,
terzimiz Karnik, kuyumcumuz Garpis, berberimiz Yani
idi. Yal›n›n önünden kay›kla geçen tefeci Miflon, gevrekçi Yanko, yemiflçi Vasil bize her gün mal satard›. Yal›da sandalc›m›z Dimitri idi. Ayvaz›n ad› ‹stipan idi; eve
gelen bohçac› kad›n Mannik dudu idi.
Biz, bu bir sürü yabanc›lar›n al›flveriflini çok tabii buluyorduk. Paralar›m›z› onlara düflünmeden verirdik. Çünkü ‹stanbul’un Türkleri ya Mevleviyet tahsisat› veya Arpal›k paras› alan bafl› sar›kl›lardan, yahut maafll› olarak
kalemlerdeki memurlardan ve zabitlerden ibaret idi ve
ticarete, sanayie esnafl›¤a hakaretle bakard›k. Bu iflleri
‹stanbullu beyler kendilerine lay›k görmezdi. ‹stanbul
Türkleri hemen hep haz›r yiyici idi. Anadoludan ve Rumeliden flehre gelen Türkler ise hamal, küfeci ve rençberlikten ileri geçmezlerdi ve bu zavall›lara “kaba Türk”,
“Leblebici Türk” derlerdi.
Bo¤aziçinden ‹stanbula bizi indiren vapurlar›n kaptanlar›n›n hiç birisi Türk de¤ildi. fiimendifer idarelerinde,
bankalarda, karantina ve fener idarelerinde tek bir Türk
görülmüfl de¤ildi.
Kitab›m›n birinci cildinde yazd›¤›m üzre gazetecilik ve
kitapç›l›k ve matbaac›l›k dahi her fley gibi Türk olmayanlar›n elinde idi. Günlük gazetelerin sahipleri Çörçil,
Filip, Mihran, Nikolaidi adl› idi. Mecmualar› Karabetler
ve Gasparlar, Ohannesler ç›kar›rd›. Türk tebaas› oldu¤u
halde Türklük ile alakas› hiç mesabesinde olan bu güruhun yan›nda daha ac›kl› bir güruh daha vard›. Bu da
‹stanbul veya ‹zmir’de belki yüz seneden beri yerlefltikleri ve ifller tuttuklar› halde ceplerinde, belki hiç tan›mad›klar› bir memleketin, ecnebi pasaportunu tafl›yan
Levantenler idi. Kapitülasyon rejiminden istifade eden
levantenler cennette imifl gibi vergisiz, kontrolsüz Tür-
kiye’de yaflarlard›. Ve bunlar›n her birinin o zamanki
hayat› ve imtiyaz› bugünkü ecnebi elçileri mertebesindeydi. Onlara “Firenk” derlerdi. ‹zmir’de Firenk mahallesi bile vard›r. Beyo¤lu onlar›n saltanat sürdükleri muhitti. Haraç veren sade Türklerdi. ve biz bu hali tabii bulurduk. Bizi sömürüp yiyen hastal›¤›n hiç fark›nda
de¤ildik. Haz›r yiyicilikte devam eder giderdik.
‹flte dedi¤imiz gibi bu iktisadi körlü¤ümüzün ilk ›fl›¤›
1855’te parlam›fl 1897’de Ermeni isyan›nda ilk eserini
vermifltir. O tarihte Saray bile ürktü, Mihran’›n “Sabah”
gazetesini muvakkaten kapad›. Bu sayede “‹kdam” içinde ç›rp›nd›¤› s›k›nt›dan kurtulmufltu. Halk art›k bir Türkün ç›kard›¤› gazeteye heves eyledi¤i için Sabah’›n kapal› kald›¤› günlerde ‹kdama al›fl›verdi ve ‹kdam› yaflatt›. Gene 1897’de ilk Türk eczanesi aç›ld›. fiehzadebafl›nda idi. Hamdi isminde idi.
fiimdi burada bir mühim noktaya temas edece¤im:
Ben bu hali gençlere, eski iktisadi körlü¤ümüzü anlatmak için yaz›yorum. As›rlarca iktisat hayat›nda kör yaflayanlar gözlerini açar açmaz derhal tacir, esnaf ve
san’atkâr oluvermezler ve böyle zanne düflüp reaksiyona kalkmak daha tehlikelidir. Ve ifl “fiövenlik” flekline
döner. Gençler haz›r yiyicili¤imizi göz önünde tutup iktisat hayat›nda “milliyet” ruhunu ve çal›flkanl›¤›n› yedire yedire getirmek gibi çok zor bir vazife bafl›na geliyorlar. Bunu unutmas›nlar.”
Kaynak: Ahmet ‹hsan (Tokgöz), Matbuat Hat›ralar›m (1888-1923) ‹kinci cilt Meflrutiyet ‹lan›ndan
Umumi Muharebeye Kadar 1908-1914, Ahmet ‹hsan
Matbaas›, ‹stanbul 1931, s. 111-114.
207
1. a
2. d
3. c
4. e
5. a
6. a
7. c
8. a
9. d
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
Son Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise” Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
Yan›t›n›z yanl›fl ise” Osmanl›larda Para ve Banka” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl›larda Para ve Banka “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Gayrimüslimlerin Osmanl› Devleti için sanayileflmeyi
elveriflsiz bularak kaynak israf› saymalar› ile ‹kinci Dünya Savafl› sonras› Bat›l›lar›n Türkiye için tar›m toplumu
olarak kalmay› tavsiye etmelerindeki amaçlar› aras›nda
görünür bir paralellik vard›r. Gayrimüslimler sanayileflmeye karfl› ç›kmaktad›rlar. Zira yurt d›fl›ndan gelen fabrikasyon mallar için kendileri arac›l›k etmekte ve geliri
paylaflmaktad›rlar. E¤er devlet sanayileflirse d›flar›ya döviz ödeyerek ald›¤› pek çok mal› ülke içinde yapacakt›r. Bu da d›fl ticareti adeta tekellerinde bulunduran gayrimüslim Osmanl› vatandafllar›n›n istemedi¤i bir fleydir.
Osmanl› co¤rafyas› Bat›’n›n sanayileflmifl ülkeleri için
hem ham madde kayna¤› hem de önemli bir pazard›r.
Tar›m ülkesi olarak kalmaya devam etti¤i sürece bu
vasf›n› sürdürecektir. Cumhuriyetle birlikte giriflilen sanayileflme hamlesi 1929 dünya iktisadi buhran› ile ke-
sintiye u¤rasa da sab›rla devam ettirilmifltir. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Bat› dünyas› ile birlikte olmak ihtiyac›n› duyan Türkiye’ye muhataplar› yine tar›m toplumu olarak geliflmesini tavsiye ederek mamul madde ve
sanayi ürünlerini kendileri temin etmeyi dayatm›fllard›r.
S›ra Sizde 2
Nüfusun %80’den fazlas›n›n tar›m ile u¤raflt›¤› bir ülkenin önemli miktarda tar›m ürünü ihraç etmesi ancak ilgili sahalarda koordinasyonun olmamas› ile aç›klanabilir. Tar›m ile u¤raflanlar mahallî piyasa ve flahsi ihtiyaçlar› için üretim yapmay› esas alarak çal›flmaktad›rlar.
Ülke içindeki ulafl›m a¤› yeterli olmad›¤› için hiç olmazsa flehirler aras› nakliye ile çevre illerin pazarlar›na yönelik üretim yapma ihtiyac› da hissedilmemifltir. Ülkenin tar›m alan›ndaki ithalat› verilerine bak›ld›¤›nda Osmanl› Devleti’nin son döneminde her alanda dünya sanayi ve tar›m›n›n ürünlerine ihtiyaç duyan bir aç›k pazar hâline dönüflmüfl bulundu¤unu söylemek mümkün
görünmektedir.
S›ra Sizde 3
Ülke içinde kendi vatandafllar›n›n mali s›k›nt›lar›, d›flar›dan al›nan borçlar dolay›s›yla mali ba¤›ms›zl›¤›n ortadan kalkm›fl olmas›na karfl›n milletin elindeki malzemenin % 20 ila %40’›n› devlete ve orduya tahsis etmesi tek
kelime ile fedakârl›¤›n zirve yapmas›d›r. Gerek insan
gücü gerekse ekonomik güç olarak sona gelinmesine
karfl›n mevcut olan›n da büyük oranda mücadele emrine tahsisi ancak Türk milletindeki bitmek tükenmek
bilmeyen ba¤›ms›z yaflama arzusu ile aç›klanabilir. Dünyan›n hiçbir yerinde bu kadar uzun bir savafllar döneminden sonra üstelik ortada geleneksel manada bir iktidar mercii var iken bafllat›lan ‹stiklal Mücadelesi’ne
böylesine destek sa¤layan bir millet yoktur.
208
Aysan, Mustafa, Atatürk’ün Ekonomi Politikas›, ‹stanbul, 1980.
Berkes, Niyazi, Türkiye ‹ktisat Tarihi I, II, Gerçek Yay›nlar›, ‹stanbul.
Çavdar, Tevfik, Milli Mücadele Bafllarken Say›larla
Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yay›nlar›, 1971.
Eldem, Vedat, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Ekonomisi,
Türk Tarih Kurumu Yay›n›, 1994.
F›nd›ko¤lu, Z.F., Türkiye’de ‹ktisat Tedrisat› Tarihçesi, ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›nlar›, 1946.
Kuruç, Bilsay, Belgelerle Türkiye ‹ktisat Politikas›,
SBF Yay›nlar›, Ankara, 1988.
Ökçün, Gündüz, Osmanl› Sanayii 1913,1915, SBF
Yay›nlar›, 1970.
Pamuk, fievket, Osmanl› D›fl Ticaret ‹statistikleri,
D‹E Yay›nlar›, 1995
Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli ‹ktisat (1900-1918),
Yurt Yay›nlar›, 1982.
Tezel, S. Yahya, Cumhuriyet Döneminin ‹ktisadi Tarihi, Yurt Yay›nlar› Ankara, 1986.
Ülken, Yüksel, Atatürk ve ‹ktisat, Türkiye ‹fl Bankas›
Kültür Yay›nlar›, 1982
Yeniay, ‹.Hakk›, Yeni Osmanl› Borçlar›, ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 1964.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Askerî geliflmelerden sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti’nin diplomatik görüflmeleri nas›l idare etti¤ini aç›klayabilecek,
Lozan Bar›fl Konferans›’nda Türk heyetinin hangi konularda büyük tart›flmalar yaflayarak Türk tezini kabul ettirmeye çal›flt›¤›n› aç›klayabilecek,
‹kinci dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yeni devletin oluflumunu tamamlayan kanunlaflt›rma faaliyetlerinin gerekçelerini aç›klayabilecek,
Mustafa Kemal Pafla’n›n yönetiminde Cumhuriyet’in ilan›na nas›l ad›m ad›m
gidildi¤ini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Tam Ba¤›ms›zl›k
• Az›nl›klar Meselesi
• S›n›rlar›n Belirlenmesi
• Millî Devletin Oluflumu
• Cumhuriyetin ‹lan›
‹çindekiler
‹nkilap Tarihi-I
Yeni Türk Devleti’nin
‹lan›: Lozan’dan
Cumhuriyet’e
• YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI:
LOZAN’DAN CUMHUR‹YET’E
• LOZAN KONFERANSININ
TOPLANMASI
• SINIRLARIN TESP‹T‹
• AZINLIKLAR ‹LE ‹LG‹L‹ MESELELER
• ‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER
• ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi
• CUMHUR‹YET‹N ‹LANI
Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›:
Lozan’dan Cumhuriyet’e
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI: LOZAN’DAN
CUMHUR‹YET’E
Mudanya Mütarekesi
26 A¤ustos 1922 tarihinde Büyük Taarruz bafllam›fl, 30 A¤ustos’ta Yunan ordusu tamamen kuflat›lm›fl ve büyük bir k›sm› imha edilmifltir. Yunan Baflkomutan› General
Trikopis de esir al›nm›flt›r. Mustafa Kemal Pafla’n›n “ Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri!” emriyle ilerleyen Türk kuvvetleri 9 Eylül’de ‹zmir’e girmifltir. ‹zmir’in kurtar›lmas›ndan sonra Türk kuvvetleri, ‹stanbul ve Çanakkale yönünde ilerlemeye
bafllam›flt›r. ‹ngiltere, bu bölgenin Müttefikler taraf›ndan beraberce korunmas› istemiflse de Fransa ve ‹talya buna itibar etmemifllerdir. 19 Eylül’de Frans›zlar askerlerini bölgeden çektikleri gibi ‹ngiltere Baflbakan› Lloyd George’un, dominyonlar›ndan yard›m kuvveti getirmek teflebbüsü de sonuçsuz kalm›flt›r.
‹tilaf Devletleri, 23 Eylül 1922 tariFoto¤raf 8.1
hinde verdikleri nota ile ‹zmit veya
‹smet Pafla ‹stanbul Bas›n›n›n Önemli ‹simlerinden Tevhid-i Efkâr
Mudanya’da bir toplant› yap›lmas›n›
Baflyazar› Velid Ebuzziya ile Mudanya’da
teklif etmifllerdir. ‹tilaf Devletlerine
verilen cevabi notada, Müttefiklerin
verdikleri güvence karfl›s›nda Türk
Ordusu’nun ‹stanbul ve Çanakkale
yönünde ilerlemeyecekleri belirtilmifltir. Ayr›ca, Edirne dahil olmak
üzere, Trakya’n›n Meriç Nehri’nin bat›s›na kadar derhâl boflalt›lmas› flart
koflularak mütareke görüflmelerine 3
Ekim’de Mudanya’da bafllanaca¤› ifade edilmifltir.
Mudanya Konferans›’nda Türkiye’yi ‹smet Pafla, ‹ngiltere’yi General Harrington, Fransa’y› General
Charpy, ‹talya’y› General Mombelli
temsil etmifltir. Konferans’a Yunanl›lar kat›lmam›fllard›r. Yunan delegeleri General Mazarakis ile Albay
Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi I, YKY,
Sar›yanis de Mudanya’ya gelmifller,
‹stanbul 1999.
ancak limanda bir Yunan gemisinde kalmay› tercih etmifllerdir.
212
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
T ESL OE VR‹ ZUY O N
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
MAKALE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
1
‹ngiltere’ninSIRA
sömürgelerinden
asker getirmek çabas›nda oldu¤u görülüyor, Zaten Birinci
S‹ZDE
Dünya Savafl› s›ras›nda da Avustralya, Yeni Zelanda ve Hindistan sömürgelerinden askerleri cepheye sürmüfltü. Afrika kökenli sömürge askerlerini cepheye süren ve ayr›l›kç› OsD Ü fi ÜErmenilerle
NEL‹M
manl› vatandafl›
ifl birli¤i yapan Frans›zlar›n da onlardan geri kal›r yan›n›n olmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Anadolu’ya istilac› güç olarak ç›kart›lan Yunanlar da Mudanya görüflmelerindeSyer
Öyleyse bu savafl meydanda kimler aras›nda, sahne geriO Ralmam›fllard›r.
U
sinde kimler aras›nda verilmifltir? Tart›fl›n›z.
D‹KKAT
Mütareke görüflmeleri 3 Ekim’de Mudanya’da bafllam›fl ve 11 Ekim’e kadar devam etmifltir. ‹lk toplant›da General Harrington Konferans’›n bafll›ca amac›n›n, çaSIRA S‹ZDE
t›flmalar›n durdurulmas›,
Do¤u Trakya’n›n Yunan kuvvetleri taraf›ndan boflalt›larak
Türklere teslimi ve yap›lacak bar›fl antlaflmas› için zemin haz›rlanmas› oldu¤unu ifade etmifltir.AMAÇLARIMIZ
Müttefik devletlerin temsilcileri, ‹smet Pafla’n›n Do¤u Trakya’n›n Yunanl›lar taraf›ndan terk edilmesi iste¤ini de kabul etmek zorunda kalm›fllard›r. 10
SIRA S‹ZDE
Ekim’de bütün konularda anlaflmaya var›lm›fl, 11 Ekim 1922 günü mütareke imza
edilmifltir. ‹mza
protokole göre Do¤u Trakya’n›n tahliyesine, sözleflmenin
K ‹ T edilen
A P
yürürlü¤e Dgirdi¤i
tarihten
itibaren bafllanacak ve 15 gün içinde tamamlanacakt›r.
Yunanl›lar çekildikçe idareyi Müttefiklere, onlar da Türklere b›rakacaklard›r. Yunan
k›talar›n›n Tçekilmelerinden
sonra 30 gün içinde Müttefikler de Trakya’y› tamamen
ESL OE VR‹ ZUY O N
boflaltacaklard›r. Mütareke 15 Ekim 1922 tarihinden itibaren yürürlü¤e girecektir.
N N
D ‹ K K A T ile Do¤u Trakya savafl yap›lmadan ve Yunan kuvvetlerince tahrip edilMudanya Mütarekesi
‹ N T E R N Eolmaktad›r.
T
meden kurtar›lm›fl
N N
SIRA S‹ZDE
Mudanya Mütarekesi’nin yap›lm›fl olmas› ile BMM ‹tilaf Devletlerince resmen
M A K A L E Trakya’n›n bar›fl antlaflmas›na b›rak›lmadan hemen boflalt›lmatan›nm›fl oluyordu.
AMAÇLARIMIZ
s› ile hukuken
de facto (fiilî) bir durum önlenmifl oldu¤u gibi bu süre zarf›nda
Trakya’n›n da Yunanl›lar taraf›ndan tahrip edilmesinin ve Yunan mezaliminin önüne geçilmifl oluyordu. Köklü bir bar›fl yap›labilmesi için gereken zemin de MudanK ‹ TileA haz›rlanm›fl
P
ya Mütarekesi
oluyordu.
LOZAN KONFERANSI’NIN TOPLANMASI
T E L E V ‹ Dönemi’nde
ZYON
Milli Mücadele
elde edilen askerî baflar›lar, siyasi baflar›lar› da beraberinde getirmifl, Mudanya Mütarekesi imzalanm›fl ve taraflar aras›nda k›smen sa¤lanan uzlaflman›n hukuki bir statüye dönüfltürülebilmesi için bir konferans toplanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
TBMM Hükûmeti konferans›n ‹zmir’de toplanmas›n› iste‹NTERNET
diyse de bu istek, Türk taraf›n›n itibar›n›n art›raca¤› ve Yunanistan’›n incinebilece¤i nedeniyle ‹tilaf Devletleri taraf›ndan kabul görmemifl, Konferans’›n tarafs›z olan
‹sviçre’nin Lozan
flehrinde toplanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Bununla birlikte Türk taMAKALE
raf›n›n iste¤i ve ›srar› üzerine Bo¤azlarla ilgili görüflmelere kat›lmak üzere Rusya,
Ukrayna ve Gürcistan da Konferans’a davet edilmifltir.
13 Kas›m 1922’de Bar›fl görüflmelerini Lozan’da bafllatmay› kararlaflt›ran Müttefik Devletler, 27 Ekim 1922’de konferansa Türk taraf›nda ikilik ç›karmak amac›yla
Ankara Hükûmeti ile birlikte ‹stanbul Hükûmeti’ni de davet etmifllerdir. 29 Ekim
1922’de Tevfik Pafla TBMM’ye gönderdi¤i bir telgrafla konferansa birlikte kat›lmay› teklif etmifltir.
Tevfik Pafla’n›n bu teklifi TBMM’de fliddetli tart›flmalara yol açm›fl, yaflanan tart›flmalar neticesinde Saltanat’›n kald›r›lmas› meselesini gündeme gelmifl ve 1 Kas›m
1922’de Saltanat kald›r›lm›flt›r. Saltanat’›n kald›r›lmas› ile Türk Milleti’nin yegâne ve
213
8. Ünite - Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›: Lozan’dan Cumhuriyet’e
meflru temsil hakk›n› eline alm›fl olan Ankara Hükûmeti, bar›fl görüflmelerinde daha rahat hareket imkân› bulacakt›r. Baflka bir ifade ile ‹tilaf Devletleri bundan böyle Ankara
yönetimi d›fl›nda ‹stanbul’da muhatap alaca¤› hiçbir makam ve merci bulamayacakt›r.
Saltanat’›n kald›r›lmas›n› takip eden günlerde Vahidettin aleyhinde ‹stanbul’da gösteri yürüyüflleri yap›lm›flt›r. Son Osmanl› hükûmeti’nin de 4 Kas›m tarihinde topluca istifa etmesi üzerine dayanacak bir gücü kalmad›¤›n› düflünen Vahidettin 16/17 Kas›m 1922
gecesi ‹ngilizlerin Malaya Z›rhl›s› ile sessiz
sedas›z ‹stanbul’dan ayr›larak ‹ngiltere’nin
himayesine geçmifltir. General Harrington bu
durumu yay›mlam›fl oldu¤u bir beyanname
ile duyurmufl ve beyannamenin bir nüshas›n› da Ankara Hükûmeti’nin ‹stanbul’daki
temsilcisi Refet Pafla’ya göndermifltir.
Lozan görüflmeleri için görevlendirilecek heyet de Ankara’da tart›flma konusu olmufltur. Mustafa Kemal Pafla, Lozan Konferans›’nda Türkiye’yi, Mudanya Mütârekesi’nde de görüflmeleri baflar›yla yürüttü¤ünü düflündü¤ü ‹smet Pafla’n›n temsil etmesini istiyordu. D›fliflleri Bakan› Yusuf Kemal Bey’in istifas› üzerine önce bu göreve getirilen ‹smet Pafla daha sonra Türk delegasyonu baflkan› olmufltur. Heyet flu kiflilerden oluflmufltur: Hariciye Vekili ‹smet
Pafla I. Delege, Sa¤l›k Vekili Dr. R›za Nur II. Delege olarak tayin edilirken mali müflavir olarak Hasan Saka ve Celal Bayar görevlendirilmifllerdir. Bu isimlere ek olarak adli, siyasi, askerî, ticari ve bahri müflavirler de tayin edilerek genifl bir dan›flmanlar grubu oluflturulmufltur.
Foto¤raf 8.2
Son Osmanl›
Sadrazam›
Ahmed Tevfik
Pafla.
Kaynak:
Yaflamlar› ve
Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi
I, YKY,
‹stanbul
1999.
Foto¤raf 8.3
Lozan’daki Türk
Heyeti Toplu Hâlde.
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
214
Lozan Konferans› görüflmelerine ‹ngiltere’deki Hükûmet de¤iflikli¤i sebebiyle
planlanandan bir hafta sonra 20 Kas›m 1922’de, saat 15.30’da Lozan’da, Casino
de Montbenon’da bafllanm›flt›r. Konferans’a Türkiye ile birlikte ‹ngiltere, Fransa,
‹talya, Yunanistan, Japonya, Romanya ve Yugoslavya (Eski S›rp-Karada¤, H›rvat,
Makedon) bütün maddeler üzerinde söz sahibi olarak Sovyet Rusya ve Bulgaristan ise yaln›zca Bo¤azlar görüflmelerine kat›lmak üzere ABD de gözlemci s›fat›yla kat›lm›flt›r.
Lozan Konferans›’nda Görüflülen Meseleler
Lord Curzon’un baflkanl›¤›nda 20 Kas›m 1922’de toplanan Lozan Konferans›’nda
meseleleri incelemek üzere üç komisyon kurulmufltur. I. Komisyon, topraklara, askerli¤e, bo¤azlara; II. Komisyon Türkiye’de yabanc›lar›n tabi olaca¤› rejime; III. komisyon ise iktisadi ve mali meselelere ait konulara bakacakt›. Komisyon baflkanl›klar›n›n da¤›l›m›ndan da anlafl›laca¤› gibi ‹ngiltere, Fransa ve ‹talya kendilerini en
çok ilgilendiren konular›n ele al›naca¤› komisyonlar›n baflkanl›klar›n› alm›fllard›r.
‹tilaf Devletleri’nin eski düzenin bir flekilde devam ettirilmesini istemeleri, Türkiye’nin ise kay›ts›z flarts›z ba¤›ms›z bir devlet olarak yaflamak istemesi üzerine uzlaflma sa¤lamak kolay olmayacak ve konferans, ‹tilaf Devletleri temsilcilerinin beklentilerinin aksine sekiz ay kadar sürecektir.
Konferans’ta Türk heyeti Misak-› Millî’nin gerçeklefltirilmesi için gayret gösterirken ‹tilaf temsilcileri Yunanistan’a karfl› kazan›lan zaferi pek de hesaba katmadan
Sevr’i esas alarak Türkiye’yi yenik bir devlet olarak görmek istiyorlard›. Türklerle
yap›lacak bar›fl antlaflmas›n›n esaslar›n›n tespit edilece¤i konferansta esasen Osmanl› Devleti’nin y›k›lmas›yla ortaya ç›kan as›rl›k meseleler görüflülecekti. I. Dünya Savafl›’ndan Avrupa’n›n en güçlü devleti olarak ç›km›fl olan ‹ngiltere, Lozan görüflmeleri süresince Türkiye’yi yaln›z b›rakmaya azami gayret gösterecektir. Böyle
bir anlay›fl ve politik bir tav›r karfl›s›nda Lozan’dan beklenen neticenin ç›kmayaca¤› da tabii idi. Nitekim antlaflma tasar›s›nda Ermenilere toprak verilmesi, kapitülasyonlar›n devam ettirilmesi, Osmanl› d›fl borçlar›n›n tamam›n›n Türkiye’ye ödetilmek istenmesi, savafl tazminat› ve tamirat bedeli, bo¤azlar›n statüsü gibi meselelerde anlaflmaya var›lamayacakt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
SIRA topraklar›
S‹ZDE
Türkiye Anadolu
üzerinde yap›lan savafltan galip ç›kmas›na karfl›n Lozan’da her
bak›mdan bask› alt›na al›narak bütün mali yükler üzerine y›k›lmak istenmifltir. Sebepleri
neler olabilir? Tart›fl›n›z.
31 Ocak 1923’te komisyonlarla müflterek bir oturum yap›lm›fl ve o güne kadar
O R U
Konferans’taS görüflülen
bütün konular yeniden gözden geçirilmifltir. Böylece son
flekli verilen 161 madde ve 7 ekten oluflan antlaflma metni Türk heyetine verilmifltir. Ancak Lord
taraf›ndan kaleme al›nan antlaflma tasar›s›n› içerik itibar›yD ‹ K KCurzon
AT
le Türk taraf›n›n kabul etmesi mümkün de¤ildi. Hâl böyle olunca Ankara Hükûmeti’nin de iste¤iyle 4 fiubat 1923’te Türk heyeti, antlaflma tasar›s›n› imzalamay› redSIRA S‹ZDE
dederek toplant›y› terk etmifl ve Türkiye’ye dönmüfltür.
Lozan’dan dönen Türk heyeti Türkiye Büyük Millet Meclisinde a¤›r elefltirilere
muhatap olmufltur.
Olumsuz sonuçlanan görüflmelerle ilgili TBMM’de Misak-› milAMAÇLARIMIZ
lî’den tavizler verildi¤i ve ‹smet Pafla’n›n Konferans’›n yükünü kald›ramad›¤› noktalar›nda yo¤unlaflan tart›flmalar yaflanm›flt›r. Di¤er taraftan mevcut durumda dayatmalar› kabul
anlafl›lan Meclis içinde de farkl› yaklafl›mlar ortaya ç›kK ‹ T etmeyece¤i
A P
m›flt›r. Yurdun düflmandan temizlenmesi ile Meclisin asli görevini tamamlad›¤› be-
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
lirtilerek bar›fla karar verecek Meclis için millet iradesine baflvurulmas› istenmifltir.
Bu esnada Meclisteki muhalif gurubun önemli ismi Ali fiükrü Bey’in bir cinayete
kurban gitmesi büyük tepki do¤urmufltur. Yap›lan görüflmelerden sonra 1 Nisan
1923 tarihinde Büyük Millet Meclisi büyük bir ço¤unluk ile seçimlerin yap›lmas›
karar›n› alm›flt›r.
Konferans’›n ilk döneminde en ciddi tart›flmalar ‹ngiliz donanmas›n›n ‹stanbul’da ve ‹ngiliz kuvvetlerinin Musul’da bulunmas› nedeniyle ‹ngiltere ile yaflanm›flt›r. Konferans’›n ilk k›sm›nda ‹ngiltere ile olan anlaflmazl›klar üzerinde durulmufl ve bu meseleler k›smen de olsa çözülmüfltür. Fransa’y› ilgilendiren mali ve iktisadi meseleler çözümlenememifltir. ‹talya’ya On ‹ki Ada verilmek suretiyle Türkiye üzerindeki istekleri itibar›yla tatmin edilmifltir.
‹smet Pafla, taraf devletlerin D›fliflleri Bakanlar›na, 8 Mart 1923 tarihli bir mektupla müracaat etmifl ve antlaflma üzerinde Türk Hükûmeti’nce yap›lmas› istenen
de¤ifliklikleri bildirmifltir. Devletler bu notaya 28 Mart 1923 tarihli bir nota ile cevap vermifller ve 4 fiubat’ta kabul edilen baz› fleylerin tekrar ele al›nmas›ndan flikâyet etmekle beraber bar›fl› elde edebilmek için görüflmelere haz›r olduklar›n› bildirmifllerdir. Bu geliflmelerden sonra heyetlerin Lozan’a gelmesi ile 23 Nisan 1923’te
Konferans’›n ikinci dönemi bafllam›flt›r. Bu görüflmelerde Türkiye’yi yine ‹smet Pafla temsil etmifltir. ‹ngiltere’yi Sir Horace Rumbold, Fransa’y› General Pelle, ‹talya’y›
ise Montagna temsil etmifllerdir.
SINIRLARIN TESP‹T‹
Türkiye’nin s›n›rlar› meselesinin görüflülmesine 22 Kas›m 1922’de Lord Curzon’un
baflkanl›¤›ndaki Arazi ve Askerlik Komisyonunda bafllanm›flt›r. Suriye s›n›r›n›n, 20
Ekim 1921’de Fransa ile imzalanan Ankara ‹tilafnamesi’nde belirlenen haliyle aynen
kabul edilmesi ve ‹skenderun ve Antakya’daki Türklerin kendi kültürlerini korumalar› konusunda Ankara ‹tilafnamesi’nin hükümlerine uyulmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
‹skenderun Sanca¤›, Misak-› Millî s›n›rlar› içinde mütalaa edilmesine ra¤men
Ankara ‹tilâfnamesi’nde millî s›n›rlar d›fl›nda kalm›flt›. Ankara ‹tilafnamesi ile Fransa, her ne kadar ‹skenderun Sanca¤›’n›n Misak-› Millî s›n›rlar› içine al›nmas›n› kabul etmemifl ise de özel bir statüyü kabul etmekle ileride Türk vatan›na ilhak›na
zemin haz›rlam›flt›r. Böylece ‹skenderun Sanca¤›, Suriye ile birlikte Frans›z mandas› alt›na girmifltir. Fransa daha sonra Suriye içinde Sancak bölgesi için özerk bir yönetim tesis etmifl, ‹skenderun Sanca¤›’n› da Halep’e ba¤lam›flt›r.
Bu arada 1923 y›l›nda Tayfur Sökmen’in baflkanl›k etti¤i “Antakya-‹skenderun
ve Havalisi Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” kurulmufl ve kurulan bu cemiyet, bölgenin
Türkiye’ye kat›lmas› yönünde faaliyetlerini sürdürmüfltür.
Karadeniz’de Rezve deresi s›n›r›na kadar gelen 1913 s›n›r› aynen kabul edilmek
suretiyle Bulgaristan s›n›r› belirlenmifltir.
Do¤u Trakya s›n›r›n›, Mudanya Mütarekesi’nde tespit edildi¤i flekilde Meriç
Nehri’nin teflkil etmesi ve Edirne ile birlikte (Harp tazminat› olarak) Karaa¤aç’›n da
Türkiye’de kalmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. M›s›r ve Sudan’da ‹ngiliz hâkimiyeti kabul
edilmifl, Trablusgarp üzerindeki haklardan da vaz geçilmifltir.
Konferans’ta Türkiye-Irak s›n›r›n›nda çözümü mümkün olamam›fl ve meselenin
Lozan’dan sonra dokuz ay içinde Türkiye ile ‹ngiltere aras›nda dostça belirlenmesi
kararlaflt›r›lm›flt›r. Böylece Musul meselesi Konferans’ta çözülememifl ve ileriye b›rak›lm›flt›r. Konferans’tan sonraki süreçte 1926’da imzalanan Ankara Antlaflmas› ile
Musul’un ‹ngilizlerin manda yönetimi alt›nda Irak’a b›rak›lmas›na karar verilecektir.
215
216
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Türkiye için hayati bir öneme sahip olan ve asgari vatan s›n›rlar›n› ifade eden
Misâk-› Millî’nin vazgeçilmez bir parças› Musul, ‹ngiltere için de gerek zengin “petrol kaynaklar›” gerekse “Hindistan yolunun emniyeti” bak›m›ndan ele geçirilmesi
zorunlu görülen stratejik ve iktisadi öneme sahip bir bölgeydi.
Musul Meselesi’nde Türkiye, Musul’un bir Türk topra¤› oldu¤u tezini siyasi, tarihî, etnografik, co¤rafi, ekonomik ve askerî gerekçelere dayand›r›larak ‹ngiltere’nin ortaya koymaya çal›flt›¤› iddialar çürütülmüfltür. Ortaya koyulan siyasi, tarihi, etnografik, co¤rafi, ekonomik ve askerî gerekçelere delillere ve ‹smet Pafla’n›n
bölgede “plebisit” yap›lmas› yönündeki teklifine ra¤men Lord Curzon Musul meselesinin Milletler Cemiyetine havalesi ve karar›n cemiyet taraf›ndan verilmesini
teklif etmifltir. ‹smet Pafla bu teklifi kabul etmemifl ve yaz›l› bir teklif yaparak MuSIRA Türkiye
S‹ZDE ile ‹ngiltere aras›nda bir y›l içinde ortak bir anlaflmayla çösul meselesini
zümlemek üzere Konferans program›ndan ç›kar›lmas›n› istemifltir.
Lozan’da halledilemeyen Musul meselesinin, Lozan sonras›ndaki dokuz ay zarD Ü fi Ü N E L ‹ M
f›nda Türkiye ile ‹ngiltere aras›nda görüflmeler yoluyla halledilmesi, bu mümkün
olmad›¤› takdirde meselenin Milletler Cemiyetine havale edilmesi kararlaflt›r›lm›flS Osonra
R U 19 May›s 1924 tarihinde ‹stanbul’da bafllayan ikili görüflmelert›r. Lozan’dan
de ‹ngiltere’nin Hakkari üzerinde de hak iddia etmesi üzerine bir sonuç al›namam›fl ve ‹ngiltere
6 A¤ustos 1924’te Milletler Cemiyetine götürmüfltür. Türk
D ‹ K Kmeseleyi
AT
taraf› burada da plebisit teklifinde bulunmufl ancak ‹ngiltere bu teklifi bölgede yaflayan halk›n cahil oldu¤u ve s›n›r ifllerinden anlamad›¤› gerekçesiyle reddetmifltir.
SIRA S‹ZDE
Musul meselesinin Milletler Cemiyetinde görüflüldü¤ü bir zamanda Türkiye’de ç›kan fieyh Sait isyan› Musul’un Türkiye’ye verilmesi tezini zay›flatm›flt›r. 5 Haziran
1926’da imzalanan
Ankara Antlaflmas› ile Musul’un ‹ngilizlerin manda yönetimi alAMAÇLARIMIZ
t›nda Irak’a b›rak›lmas›na karar verilecektir.
N N
Türk ‹stiklalK Harbi’nin
‹ T A P temel belgelerinden biri olan Misak-› Millî Lozan’da da Türk taraf›n›n baflar›s›n›n ölçütü olarak de¤erlendirilmifltir. Belgenin ortaya ç›k›fl›ndan temel meselelerinin çözümlenmesine kadar geçirdi¤i safhalar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için Mustafa
Budak’›n “ T‹dealden
Misak-› Milli’den Lozan’a D›fl Politika”, (Küre yay›nlar› ‹stanE L E V ‹ Z Y Gerçe¤e
ON
bul 2002) adl› çal›flmas›n› okuyabilirsiniz.
Bo¤azlar
‹ N T E R N E T en zor geçen görüflmelerinden biri Bo¤azlar meselesi üzerinLozan Konferans›’n›n
de olmufltur. Ruslar›n Bo¤azlarla ilgili görüflmelere kat›lmalar› ve Türk görüflüne
yak›n bir tav›r izlemelerine karfl›l›k ‹ngilizler, kendi isteklerini müttefiklerin iste¤iyAKALE
mifl gibi ileriMsürmüfllerdir.
Anlafl›laca¤› gibi Bo¤azlarla meselesinde sert tart›flmalar›n yaflanmas›n›n as›l nedeni Bo¤azlara, Karadeniz’e komflu olmayan devletlerin de
meseleye kar›flmalar›d›r.
Konferans’ta bo¤azlarla ilgili üç farkl› görüfl ortaya ç›km›flt›r:
1. ‹tilaf Devletlerinin görüflü: ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›n›n, hem ticaret
hem de harp gemileri için kesin olarak aç›k olmas›; bu aç›kl›¤›n güvencesi
olarak Bo¤azlar›n iki taraf›n›n askersizlefltirilmesi ve milletleraras› bir idare
kurularak bu idarenin kontrolünde yönetilmesi. ABD temsilcisi de hiçbir
millet için özel ayr›cal›k olmaks›z›n tam bir serbestlik olmas›n› ve dünya ticaretini hiçbir milletin engellememesi gerekti¤ini savunmufltur.
2. Rusya’n›n görüflü: Bo¤azlar, ticaret gemilerine ve bar›flç› gemilere daima
aç›k bulundurulmal›, ‹stanbul’un güvenli¤i Karadeniz’in bar›fl› ve k›y›lar›n›n
güvenli¤i sürekli güvence alt›na al›nmal›, Bo¤azlar gerek savaflta gerekse
217
bar›flta bütün harp gemilerine kapal› bulundurulmal›; Türkiye, Bo¤azlar›
tahkim edebilmeli ve bir savafl filosuna sahip olmal›d›r.
3. Türkiye’nin görüflü: Misak-› Millî’ye uygun olarak, ‹stanbul ve Marmara’n›n
güvenli¤i flart› ile Bo¤azlardan geçiflin serbest olmas›.
Lozan’da Bo¤azlarla ilgili ortaya konulan bu görüfller do¤rultusunda gerçekleflen görüflmelerde Türk hâkimiyetine zarar verebilecek olan bo¤azlar›n askerden
ar›nd›r›lmas› meselesi tart›fl›lm›flt›r. Sonunda Türk devletinin hâkimiyeti alt›ndaki
topraklarda bulunan ve Türkiye için özel bir öneme sahip olan Çanakkale ve Karadeniz Bo¤azlar›ndan yabanc› gemilerin serbestçe geçmesi prensip olarak kabul
edilmifltir. Bar›fl zaman›nda yabanc› ticaret gemilerine gündüz ve gece tam geçifl
serbestli¤i tan›nm›fl; savafl zaman›nda Türkiye tarafs›z ise bar›fl zaman›ndaki rejimin uygulanmas›; Türkiye savaflta ise tarafs›z gemilerin düflmana yard›m etmemek
flart›yla baz› s›n›rlamalarla Bo¤azlardan serbestçe geçebilmeleri kararlaflt›r›lm›flt›r.
Bo¤azlardan geçecek yabanc› gemilere nezaret etmek üzere bir Türk temsilcisinin
S‹ZDE
baflkanl›¤›nda anlaflmaya kat›lan devletlerinin temsilcilerindenSIRA
oluflan
bir Bo¤azlar
Komisyonu kurulmas› ve bu komisyonun görevini Milletler Cemiyetinin himayesinde yapmas› kabul edilmifltir. Bu komisyonda Türk temsilcinin
yan› s›ra Fransa,
‹ngiltere, ‹talya, Japonya, Rusya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve S›rbistan’›n
temsilcileri bulunacakt›. Ayr›ca Çanakkale m›nt›kas›nda sahilden 20 kilometrelik
O R U
bir bölge ile ‹stanbul Bo¤az›’n›n her iki taraf›n›n 15 kilometrelikS m›nt›kas›
asker ve
silahtan ar›nd›r›lacakt›.
Lozan’da Bo¤azlar meselesi her ne kadar çözülmüfl ise de Bo¤azlar›n
ve MarD‹KKAT
mara Denizi’ndeki adalar›n askersizlefltirilmesi Türkiye’nin egemenlik haklar›n› s›n›rland›r›yordu. Bir süre sonra Lozan Antlaflmas›’nda öngörülen
garanti ile haklar›SIRA S‹ZDE
n›n korunamayaca¤›n› anlayan Türkiye, flartlar›n de¤iflti¤inden bahisle Bo¤azlarla
ilgili statünün de¤iflmesi yönünde birtak›m teflebbüslerde bulunmufl ve 20 Temmuz 1936 y›l›nda Montreux Bo¤azlar Sözleflmesi imzalamak suretiyle
Bo¤azlar meAMAÇLARIMIZ
selesini iste¤i do¤rultusunda çözülecektir.
SIRA S‹ZDE
N N
K ‹veT bo¤azlar
A P
Dünyada de¤iflen dengelere karfl›n Cumhuriyet Dönemi’nde Karadeniz
hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için Selma Yel’in “De¤iflen Dünya fiartlar›nda Karadeniz ve Bo¤azlar Meselesi” (Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar›, Ankara 2009) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
Adalar
TELEV‹ZYON
Türk karasular› içinde bulunan irili ufakl› Akdeniz ve Ege adalar› Anadolu’nun huzuru ve güvenli¤i için büyük önem tafl›yan Anadolu’ya ba¤l› parçalard›. Ancak Lo‹NTERNET
zan’da görüflülen Adalar meselesinde Türkiye isteklerinin ancak çok az›n› alabilmifltir. Türkiye’nin tarihî ve hukiki durumu gözard› edilmifltir. Lozan’da ‹mroz, Bozcaada ve Tavflan adalar› Türkiye’ye b›rak›lm›flt›r. Bu adalar d›fl›ndaki Sisam, Sak›z, MiMAKALE
dilli, Limni ve Semadirek adalar› askersiz olmalar› flart›yla Yunanistan’a b›rak›lm›flt›r. Yunan birliklerinin iflgal ettikleri ‹mroz ve Bozcaada’dan çekildikten sonra Türkiye’nin buralarda yerli halk›n da söz sahibi olaca¤› bir yönetim uygulamas› ve Limni, Midilli, Sak›z, Sisam ile Nikarya (Lemnos, Mitylène, Chio, Samos et Nikaria) adalar›nda hiçbir deniz üssü ve askerî istihkâm kurmamas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
1912’den beri iflgal alt›ndaki Rodos ve on iki ada ile yanlar›ndaki adac›klar ve
karasular›m›zdaki Meis Adas›n›n ‹talyanlara verilmesi kabul edilmifltir.
K›br›s adas› 5 Kas›m 1914’ten beri ‹ngiltere’ye terk edilmifl say›lacakt›r. Bununla birlikte K›br›s’taki Türklerin iki y›l içinde Türk vatandafll›¤›na geçebilme imkân›
garanti alt›na al›nm›flt›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
218
Konferans’ta al›nan kararlar gere¤i:
M›s›r ve Sudan üzerindeki Türk haklar›ndan 5 Kas›m 1914 tarihinden geçerli olmak üzere vazgeçilmifl ve buralar ‹ngilizlere verilmifltir.
Filistin, Sina, Yemen, Asir, Hicaz ve Irak ülkeleri üzerinde de art›k Türkiye’nin
hiçbir hakk›n›n olmad›¤› kabul edilerek buralar ‹ngilizlere verilmifltir. Ancak Misak-› Millî’nin birinci maddesine giren Musul-Kerkük ve Süleymaniye ile Erbil üzerindeki Türk iddialar› bar›fl›n tasdikinden sonra Milletler Cemiyetinin karar›na göre Türkiye-Irak s›n›r› çizilirken göz önüne al›nacakt›r.
Türkiye’nin Tunus ve Fas üzerinde art›k hiçbir hakk› kalmam›flt›r. Bu ülkeler
Fransa’ya verilmifltir.
Türkiye’nin Trablusgarp ve Bingazi (bugünkü Libya) üzerinde art›k hiçbir hakk› kalmad›¤› ve buralar›n ‹talyanlara verilmesi kabul edilmifltir.
AZINLIKLARLA ‹LG‹L‹ MESELELER
Büyük devletlerin Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine kar›flmak için s›k s›k gerekçe olarak kulland›klar› az›nl›klarla ilgili meselelerin Lozan’da hassasiyetle ele al›nmas› tabii görünüyordu. Lord Curzon için az›nl›klar meselesi çok iyi bir propaganda malzemesi idi. Lord Curzon, bir yandan az›nl›klar meselesini kendi isteklerini elde
edebilmek için bir bask› arac› kullanmak isterken di¤er taraftan da Konferans’›n
kesintiye u¤ramas› hâlinde bunun sorumlulu¤unu Türk taraf›na yüklemek için mükemmel bir f›rsat olarak kullanmak istemifltir.
14 Aral›k 1922 tarihinde toplanan Az›nl›klar Alt-komisyonu baflkanl›¤›na seçilen
‹talyan Montagna, komisyonda incelenmesi gereken konularla ilgili haz›rlad›¤› plan›nda yer alan “Ermeniler için ulusal yurt” maddesini Türk heyetinin reddetmesi
üzerine 18 Aral›k 1922 tarihinde yap›lan oturumda sunulan tasar›da Ermeni yurdu
ve Ermeniler konusu yer almam›flt›r. 9 Ocak 1923 tarihinde Müttefikler, gayrimüslim az›nl›klar›n korunmas› konusundaki isteklerini s›n›rlam›fllard›r. Öte yandan
Türk taraf› genifl kapsaml› bir genel aff›n ilan› ve az›nl›klar› askerî görevden muaf
tutmay› reddetmifltir. Türk heyetinin bu konudaki kararl› tutumu sayesinde az›nl›klar meselesi Türk taraf›n›n iste¤i do¤rultusunda hâlledilmifltir.
Lozan’da az›nl›klar meselesi kapsam›nda Türkiye’de yerleflmifl Ortodoks Rumlar ile Yunanistan’da yaflayan Müslüman Türklerin mübadelesi (nüfus de¤iflimi)
konusu görüflülmüfltür. Al›nan karara göre, Türkiye içinde yaflayan Müslüman olmayan az›nl›klar hukuken ve fiilen Türk uyruklu say›lacaklar ve kendileri için her
türlü hay›r kurumu ve okul açabileceklerdir. Türkiye’de yaflayan Rumlarla Yunanistan’da yaflayan Türkler karfl›l›kl› olarak de¤ifltirilecekler, ‹stanbul’da yaflayan
Rumlarla, Bat› Trakya’da yaflayan Türkler bu de¤ifl tokuflun d›fl›nda tutulacaklard›r.
‹stanbul Rumlar› yay›n, okul açma, hastane ve vak›f ifllerinde serbest olacaklar,
Türk mahkemelerinde kendi dilleri ile ifade vermelerine engel olunmayacak, dinî
tatillerinde mahkemeye ça¤r›lmayacaklard›r. Bu haklar›n hepsi Bat› Trakya’daki
Türkler için de geçerlidir.Ayr›ca her iki tarafta kalm›fl olan harp esirleriyle sivil tutuklular›n derhâl memleketlerine iade edilmeleri kabul edilmifltir.
Türk taraf›n›n, Patrikhane’nin de mübadele kapsam›nda de¤erlendirilerek Türkiye’den ç›kar›lmas› iste¤i kabul görmedi¤i gibi yabanc› okullar›n da Türk kanunlar›na tabi olmak kayd›yla Türkiye’de kalmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Al›nan karara göre ‹stanbul’daki Rum-Ortodoks patrikhanesi yine ‹stanbul’da kalacak ve dokunulmazl›¤› olacakt›r. Yabanc› okullar, Türk Maarif Vekâleti müfettiflleri taraf›ndan teftifl edilebilecekler ve müdür muavinlerinden birisi Türk olacakt›r. Yabanc› hastaneler ise Sa¤l›k Bakanl›¤›nca kontrol edilebilecektir.
219
Lozan’da taraflar›n Türkiye’deki Rum as›ll› vatandafllar›n de¤iflimini kabul
karfl›n
SIRA etmelerine
S‹ZDE
patrikhane ve okullar›n kalmas›ndaki ›srar›n yak›n geçmiflte yaflananlar ile ba¤lant›s› var m›d›r? Tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
3
‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER
Osmanl› borçlar›, iflgal masraflar›n ödenmesi, savafl tazminat› veStamirat
O R U borçlar› gibi genel mali meseleler Maliye Alt Komisyonu’da ele al›nm›flt›r. Komisyon’un 2
Aral›k 1922 günkü oturumunda Türk taraf›, iflgal masraflar›n›n Türkiye taraf›ndan
D‹KKAT
ödenmesinin hiçbir flekilde mümkün olmad›¤›n› ve tamir masraflar›n›n
ancak mütekabiliyet (karfl›l›kl›l›k) esas›na dayanmas› gerekti¤ini savunmufltur. Yunanlar taSIRA S‹ZDE
raf›ndan Türklere ve mallar›na verilen zararlar›n tümünün tazmin
edilmesi hususunda ›srar etmifltir.
‹ngiltere ve Yunanistan Musul, ‹stanbul’un boflalt›lmas›, Osmanl› borçlar› ve kaAMAÇLARIMIZ
pitülasyonlar meselelerinde Türk heyetine çok zorluk ç›karm›fllard›r.
‹ki hafta dostça süren görüflmeler, ikinci haftadan itibaren ç›kmaza girmeye bafllam›fl, anlaflmazl›k had safhaya gelince Türk heyeti 4 fiubat 1923’te Ankara’ya dönmüfltür.
K ‹ T A P
20 Kas›m 1922- 4 fiubat 1923 aras›ndaki Lozan Konferans›’ndan ‹ngilizlerin Yunanistan’› aç›kça himaye etmesi ve Türkiye üzerindeki bask›s›, Bat› Trakya’n›n Yunanistan’a kalmas›na ve milyarlarca lira maddi ve ondan daha ac› manevi zararlar
TELEV‹ZYON
vererek Bat› Anadolu, Marmara ve Do¤u Trakya’y› harabeye çeviren
Yunanl›lardan
harp tazminat› al›nmas›n› imkâns›z hâle getirmifltir.
Konferans s›ras›nda bütün Osmanl› borçlar›n› Türkiye’ye ödetmek isteyen müttefiklere karfl› sürülen teze karfl› Osmanl›lar bu borçlar› ald›¤› zamanki
‹ N T E R N Etopraklar›n›n
T
tamam› Türkiye’de olmad›¤›na göre Türkiye de bütün borçlardan mesul olamazd›.
Türk tezi “Ya o topraklar› bize verin bizde bütün borçlar› kabullenelim veya o borçlardan bugün elimizde kalan topraklara göre hissemize düfleni öderiz”
M A K A L E fleklinde olmufltu. Müttefiklerin söz konusu topraklar› Türkiye’ye vermeye yanaflmalar› mümkün de¤ildi. O zaman da ikinci fl›kk› kabul etmek zorunda kald›lar. Fakat eski Osmanl› topraklar› üzerinde kurulan yeni devletler bunu kabul etmediler. Zaten Bat›l›lar›n onlara böyle bir konuda ›srar› da beklenemezdi. Antlaflmada al›nan karara
göre Osmanl› Borçlar›, Osmanl› Devleti’nden ayr›lan ülkeler aras›nda paylafl›lacak
ve Türkiye’nin pay›na düflen borçlar›n ödenmesi belirli taksitlere ba¤lanacakt›r.
Lozan’da Osmanl› d›fl borçlar› d›fl›nda ‹tilaf Devletleri’nin devam›nda çok ›srarc› olduklar› Kapitülasyonlar›n bütün sonuçlar›yla kald›r›lmas› mümkün olmufltur.
Ancak baz› Bat›l› uzmanlar Türk adliyesini düzenlemek için 5 y›l süreyle Türkiye’de dan›flmanl›k görevi yapacaklard›r.
143 maddeden oluflan Lozan Bar›fl Anlaflmas›, 24 Temmuz 1923’te Türkiye, ‹ngiltere, Fransa, ‹talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belçika devletleri aras›nda imzalanarak yürürlü¤e girmifltir. Bo¤azlara ait bölümünü ise
Sovyet Rusya temsilcisi ‹stanbul’da imzalam›flt›r. ABD Lozan’a gözlemci olarak kat›lm›fl, bu nedenle Antlaflma’y› imzalamam›flt›r. Antlaflma 23 A¤ustos 1923 tarihinde TBMM’de onaylanm›fl ve 6 Haziran 1924 tarihinde yürürlü¤e girmifltir.
Türkiye’nin istiklal harbini kazanmas›na karfl›n görüflme masas›nda bu baflar›n›n görmezden gelinmeye çal›fl›lmas› ve Misak-› Millî’de ortaya konan esaslardan
baz› noktalarda tavizler vermek zorunda kalmas› hiç flüphesiz iç ekonomik, sosyal
ve askerî flartlardan kaynaklanm›flt›r. Türkiye’nin istediklerinin hepsini alamamas›
durumunda savafla devam edebilme gibi bir seçene¤inin olmamas› kazan›mlar›n
belli bir düzeyde kalmas›na ve II. Dünya Savafl›’na giden y›llar›n uygun uluslararas› ortamlar›nda tamamlanabilmesine yol açm›flt›r.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
220
Sonuç olarak; Türk milleti I. Dünya Savafl›’ndan sonra kendisine hayat hakk› tan›mayan Sevres Bar›fl Anlaflmas›’n› kabul etmemifl, iflgallere karfl› ‹stiklal mücadelesine girmiflti. Kazand›¤› askerî zaferler sonunda imzalad›¤› Lozan Bar›fl Antlaflmas› ile de ba¤›ms›zl›¤›n› tüm dünyaya ilan etmifl oluyordu. Misak-› Millî’nin gerçeklefltirilmesi ve tam ba¤›ms›zl›¤›n sa¤lanmas› yolunda büyük bir kararl›l›kla yürütülen millî hareketin siyasi ve hukuki alanda bir baflar›s› olarak kabul edilmesi gereken Lozan Bar›fl Antlaflmas› yeni, ba¤›ms›z ve güçlü bir Türk devletinin kurulmas›n› sa¤layan bir antlaflma olmufltur.
ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin II. Dönem Çal›flmalar›
Türkiye Cumhuriyetini ilan etmenin yan›nda yeni devletin esaslar›n› belirleyecek
köklü düzenlemeleri yapacak olan ikinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 11 A¤ustos
1923 Cumartesi günü çal›flmalar›na bafllam›flt›r. Toplam üye say›s› 278 olan Mecliste 13 A¤ustos’ta yap›lan baflkan seçiminde mevcut 197 milletvekilinden 196 s›n›n
oyunu alan Gazi Mustafa Kemal meclis baflkan› olmufltur. Meclis hükûmeti esas›na
göre teflekkül eden kabine 14 A¤ustos günü belirlenmifl, mevcut 190 üyenin kat›l›m› ile yap›lan seçimde vekiller heyeti baflkanl›¤›na 183 oyla Fethi (Okyar) Bey getirilmifltir. Bakanlar Kurulu üyelerinin hepsi de 180 oyun üzerinde alarak Meclis’in
itimad›n› kazanm›fllard›r. Yeni meclis ilk olarak eski meclisin çal›flmalar›n› takdir
etmifltir. 23 A¤ustos’ta da Lozan Bar›fl Antlaflmas›’n› onaylam›flt›r.
Türk Ordusunun ‹stanbul’a Girifli
‹stanbul asl›nda daha Mudanya Mütarekesi sonras›nda Trakya’y› teslim almak üzere Ankara Hükûmeti taraf›ndan görevlendirilen Refet Pafla’n›n gelifliyle 19 Ekim
1922 tarihinde Türk askerîne aç›lm›flt›. 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan
Antlaflmas› hükümleri gere¤i Antlaflma Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan tasdik olunduktan sonraki alt› hafta içinde ‹stanbul’daki ‹tilaf askerleri boflalt›lacakt›.
Foto¤raf 8.4
‹tilaf Kuvvetleri
subaylar›n›n Türk
Sanca¤›n›
Selamlayarak
‹stanbul’dan
Ayr›l›fl› 5 Ekim
1922
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Ankara’da meclisin hükûmet baflta olmak üzere çal›flma organlar›n› teflkil etti¤i
14 A¤ustos’ta Salahaddin Âdil Pafla da ‹stanbul komutanl›¤›na atand›. 23 A¤ustos
1923’te ise Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Lozan Antlaflmas›’n› tasdik etmesiyle
221
‹stanbul’un boflalt›lmas› süreci resmen bafllat›ld›. 29 Eylül tarihinde önce yabanc›
askerler flehri terk ettiler, ard›ndan 1 Ekim de Bo¤azlar bölgesinin boflalt›lmas›na
dair protokol ‹stanbul komutan› S. Âdil Pafla ile Müttefik Kuvvetlerin baflkomutanlar› taraf›ndan imzaland›. Komutanlar ertesi gün Dolmabahçe Saray› önünde Türk
bayra¤›n› selamlad›ktan sonra Âdil Pafla’ya veda etmifllerdi.
6 Ekim 1923 tarihinde fiükrü Naili Pafla komutas›ndaki Türk askerleri ‹stanbul
halk›n›n büyük sevgi gösterileri aras›nda ‹stanbul’a girdiler. Böylelikle 13 Kas›m
1918’de fiilen ve 16 Mart 1920’de resmen bafllayan iflgal her manada sona ermifl
oluyordu. Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmeti de ‹stanbul halk›n›n yapt›¤› kutlamalara kat›lmak üzere bir heyet göndermiflti.
Ankara’n›n Baflkent Oluflu
Bundan sonra s›ra yeni devletin merkezinin belirlenmesine gelmiflti. Yeni devletin
merkezi için asl›nda Mustafa Kemal daha Eylül sonlar›nda gereken iflareti vermiflti. Gazeteci Hans Lazar’a verdi¤i 23 Eylül 1923 tarihli demecinde Ankara’n›n Türkiye Cumhuriyeti’nin Baflkenti olaca¤›n› kesin bir dille ifade etmiflti. Mustafa Kemal’in bu direktifi ‹smet Pafla taraf›ndan uygulamaya kondu. 9 Ekim 1923 tarihinde Malatya Mebusu ‹smet Pafla ve 14 arkadafl›n›n imzalar›yla mevcut geliflmeler ile
gelece¤e yönelik düflüncelerin merkezin Ankara flehri olmas›n› mecburiyet hâline
koydu¤u yolundaki teklifi Meclise verildi. Hilafetin merkezî olmas› sebebiyle ‹stanbul’un da öneminin daima korunaca¤›n› ifade eden teklifte devletin esasl› tarzda
teflkiline bafllamak lüzumuyla iç ve d›fl tereddütleri ortadan kald›rma gereklili¤i de
zikredilmifltir. Lozan’da elde edilebilen flartlar›n ülke emniyeti aç›s›ndan yeterli bulunamamas›n›n da Ankara’n›n jeopolitik konumunu güçlendirdi¤ine iflaret etmeliyiz. Böyle bir teklif ile düflman iflgalinden kurtulmufl dahi olsa ‹stanbul’un merkez
olarak kabul edilemeyece¤i tarafl› tarafs›z herkese gösterilmiflti. Merkezî ve yürütme organlar› ile her fleyden önemlisi eskisinden tamamen farkl› esaslara dayanan
milli hâkimiyet anlay›fl› ile yeni bir devlet, bütün kurumlar› ile flekilleniyordu. Nitekim 13 Ekim 1923’te Meclis’te görüflülerek kabul edilen ve Anayasa’ya dahil edilen madde ile “Türkiye Devleti’nin baflflehri Ankara flehri” olarak belirlenmifltir.
Ekonomik ve sosyal yat›r›mlar›n merkezi ‹stanbul olmas›na ra¤men
Ankara’n›n
baflkent
SIRA
S‹ZDE
seçilmesinin nedeni sadece emniyet flartlar› olabilir mi? Tart›fl›n›z.
CUMHUR‹YET‹N ‹LANI
4
SIRA S‹ZDE
Yeni devletin her fleyi ile ‹stanbul’daki yönetimden farkl› bir noktaya do¤ru gitti¤ini aç›kça gösteren bu geliflme Mecliste Hükûmete karfl› muhalefeti
S O R Uh›zla art›rmaya bafllam›flt›r. Bu muhalefete karfl›l›k Hükûmet Reisi ve ‹çiflleri Bakan› Fethi Bey
daha etkili olabilmek için ‹çiflleri Bakanl›¤› görevinden ayr›lm›flt›r. Ayn› s›rada Ali
D‹KKAT
Fuat Pafla da meclis ikinci reisli¤inden istifa etmifltir. Muhalifler, Fethi Bey’den boflalan ‹çiflleri Bakanl›¤›na Erzincan Mebusu Sabit Bey’in, meclis ikinci baflkanl›¤›na
SIRA S‹ZDE ile meflhur
Rauf Bey’in seçimini karar alt›na ald›rm›fllard›. Sabit Bey’in ittihatç›l›¤›
olmas›n›n Mustafa Kemal Pafla’y› rahats›z etti¤i ifade olunmaktad›r.
Bu durumda Mustafa Kemal’in daha seçimlerin hemen ertesinde haz›rl›¤›n›
AMAÇLARIMIZ
yapt›¤› projeyi uygulamaya koydu¤unu görüyoruz: Cumhuriyeti ilan etmek. 25 ve
26 Ekim günlerinde Hükûmeti Çankaya’da toplayarak son geliflmeler üzerine Hükûmetin istifa etmesi gerekti¤ini belirten Mustafa Kemal Pafla, mevcut Hükûmet
K ‹ T A P
üyelerinden hiç kimsenin yeni kurulacak kabinede görev kabul etmemesini istemifltir. Böylece Meclisteki muhalefet grubuna bir Hükûmet kurma imkân› tan›mak-
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
222
tayd›. Asl›nda bu ayn› zamanda bir iktidar mücadelesi, aç›ktan aç›¤a bir güç gösterisiydi. O zaman di¤er Hükûmet üyeleri gibi Meclis taraf›ndan seçilen Genelkurmay Baflkan› d›fl›nda bütün Hükûmetin istifas› ile muhalefet, kendi düflünceleri
çerçevesinde bir Hükûmet kurmak ve memleketi yönetmek flans›na kavufluyordu.
Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla, onlar›n uyumlu bir hükûmet kuramayacaklar›na, kursalar bile memleketi idare edemeyeceklerine inan›yordu. Burada Mustafa Kemal Pafla’n›n haz›rl›klar›n› çok yönlü gerçeklefltirdi¤ine iflaret etmeliyiz. 27
Ekim 1923 tarihli istifa yaz›s›nda Hükûmet, Türkiye Devleti’nin karfl› karfl›ya bulundu¤u mühim iç ve d›fl meselelerin kolayca hâlli için “Meclisin tam deste¤ine sahip,
gayet kuvvetli bir hükûmet’in kurulmas›na hizmet”in amaçland›¤›n› belirtmekteydi. Bu geliflme üzerine Mecliste çeflitli hükûmet listeleri oluflturulmaya bafllanm›fl,
ancak muhalefet grubu bir türlü tek bir liste üzerinde birleflememiflti. Yap›lan listelerde muhakkak Mustafa Kemal Pafla’n›n ekibinden bir veya birkaç bakan yer ald›¤› ve bunlar da yeni kabinede görev almay› reddettikleri için netice al›nam›yordu. Di¤er yandan ‹stanbul’daki muhalif bas›n organlar› da Rauf, Kaz›m ve Ali Fuat
Paflalar ile Dr. Adnan Bey’i ön plana ç›karan yay›n yapmaktayd›.
28 Ekim akflam›na kadar bir netice al›namay›nca Mustafa Kemal Pafla, Çankaya da toplad›¤› arkadafllar›na “yar›n Cumhuriyeti ilan edeceklerini” bildirmifl ve
meselenin hâlli için kendisinin Meclis’e ça¤›r›lmas› talimat›n› vermifltir. Mustafa
Kemal, kendisiyle “zaten ve tabiaten hemfikir olduklar›na flüphe etmedi¤i” Ankara’daki bütün arkadafllar›na dan›flmak lüzumunu hissetmedi¤ini belirtirken ‹smet
Pafla ile birlikte daha Temmuz ay›nda haz›rlatt›¤› metni yeniden gözden geçirmifltir. Buna göre, Teflkilat› Esasiye Kanunu’(Anayasa)nun birinci maddesine
“Türkiye Devleti’nin idare flekli cumhuriyettir” cümlesi ilave edilmifl ve dördüncü madde “Türkiye Devleti TBMM taraf›ndan idare olunur, Meclis, Hükûmet’in
yükümlülü¤ündeki görevleri Bakanlar Kurulu vas›tas›yla yerine getirir” flekline
getirilmiflti. Onuncu ve on birinci maddeler Cumhurbaflkan›’n›n konumunu belirlerken mevcut krizin hâlline yönelik düzenleme 12. maddede görülmektedir:
“Baflbakan, Cumhurbaflkan› taraf›ndan ve Meclis üyeleri aras›ndan seçilir. Di¤er
bakanlar baflbakan taraf›ndan yine Meclis üyeleri aras›ndan seçildikten sonra tamam› Cumhurbaflkan› taraf›ndan Meclis’in tasvibine arz olunur. Meclis, toplant›
hâlinde de¤il ise onay için Meclisin toplanmas›na b›rak›l›r”. Kabine sistemine geçifli sa¤layan bu düzenlemelere Meclis Anayasa Komisyonunda “Türkiye Devletinin dini ‹slam, resmî lisan› Türkçedir” maddesi de ilave olunmufltur. Bu madde
Anayasa’n›n ikinci maddesi olarak kanunlaflacakt›r.
29 Ekim günü Meclis yine eski hükûmetin yerine daha kuvvetli bir hükûmet
kurmaya çaba harcam›flt›r. Ancak bütün giriflimlerin sonuçsuz kalmas› üzerine
Çankaya’da al›nan karar gere¤i Meclis Baflkan›’n›n bu konuda kendilerini ayd›nlatmak ve yol göstermek üzere ça¤›r›lmas› teklifi yap›lm›flt›r. Davet üzerine Meclise
gelen Mustafa Kemal Pafla, Anayasa’n›n baz› maddelerinin aç›klama ve düzeltilmesi için haz›rlad›¤› metnini vermifl ve Anayasa Komisyonunda müzakere edilmesini
istemifltir. Burada Anayasa de¤ifliklikleri yerine düzeltmeleri tabirinin kullan›lmas›
olaya nas›l bak›ld›¤›n› göstermesi bak›m›ndan dikkat çekicidir. Kanun de¤iflikliklerinin tamam› hakk›nda konuflulmaya baflland›¤›nda söz alan Anayasa Komisyonu
Baflkan› Yunus Nadi Bey Mustafa Kemal’den gelen teklifleri küçük düzenlemelerle Meclise arz ettiklerini belirterek fleklî de¤ifliklik isteklerinin zaten var olan durumun ilan› olaca¤›na dikkat çekmifltir. Yunus Nadi Bey, en çok tepki çeken maddenin; “Türkiye cumhurbaflkan› Devlet’in de baflkan›d›r. Bu s›fatla lüzum gördükçe
Meclise ve Bakanlar Kuruluna baflkanl›k eder” fleklinin asl›nda tadil dahi olmad›¤›n›, zira as›lda da bu yetkinin Meclis Baflkan›’na verilmifl oldu¤unu belirtmifltir.
223
Bu düzenlemede etkili olan gerekçenin “millî meselelerin daha kolay ve h›zl›
bir flekilde hâlli” oldu¤una iflaret eden Yunus Nadi Bey, Meclis tatilde iken memleket meselelerinin sahipsiz kalmamas› gerekti¤ini ve bunun bir zaruret oldu¤unu
Meclis üyelerine anlatm›flt›r. Daha sonra söz alan Vas›f Bey (Saruhan/Manisa) milletvekili), Cumhuriyet idaresini kabul etmenin asl›nda Meclisin aç›ld›¤› günden itibaren zaten var olan bir durumu yasallaflt›rmaktan baflka bir fley yapmad›¤›n› belirtmifltir. Bu konuflmalardan sonra müzakere kâfi görülerek oylamaya geçilmifl,
Cumhuriyet’i ilan eden madde alk›fllar aras›nda aynen kabul edilmifltir. ‹kinci maddenin oylanmas›ndan önce söz alan Urfa milletvekili fieyh Saffet Efendi, devletin
dili ve dinine yönelik maddenin Anayasa’n›n ilk oluflturuldu¤u s›radaki flartlar›n
gere¤i unutuldu¤u için ilave edildi¤ini, Cumhuriyet’in ilan› ile “Hülefâ-i Raflidin dönemine dönüldü¤ünü” ifade etmifltir. Bu s›rada Yunus Nadi Bey komisyonu ad›na,
dinlerin serbestîsi ve kanun dairesinde korunaca¤›na dair hükümlerin bundan sonra da devam edecek düzenlemelerde yer alaca¤›n› bildirerek do¤mas› muhtemel
flüphelerin önüne geçmifltir. Cumhurbaflkan›’n›n süresinin bir seçim devresi yerine
üç seçim dönemi için seçilmesi gerekti¤i tart›fl›lm›flt›r. Daha sonra bütün siyasi partilerin de¤ifltirilmesini isteyece¤i bir husus olan Cumhurbaflkan›’n›n iktidar partisine ba¤l› de¤il bilakis “bütün milletin mal› olmas›” gerekti¤i savunulmufltur. Bu sözlerden sonra madde aynen kabul edilmifltir. Son olarak on ikinci madde ile Cumhurbaflkan›’n›n yetkilerine dair olan husus aynen kabul edilerek kanunlaflm›flt›r.
Böylece Cumhuriyet’in ilan› gerçeklefltirildikten sonra hemen Cumhurbaflkan›
seçimi yap›lmas› teklif edilmifl ve bu oturumda “158 azan›n oy birli¤iyle” Ankara
Mebusu Gazi Mustafa Kemal Pafla’y› Cumhurbaflkanl›¤›na seçtikleri ilan olunmufltur. Baflbakanl›¤a getirilen ‹smet Pafla hükûmeti güvenoyu alm›fl, ayn› gün Fethi
Bey Meclis Baflkanl›¤›na seçilmifltir.
Foto¤raf 8.5
Atatürk,
Cumhuriyet
Bayram›nda
Meclisten Ç›karken
‹smet ‹nönü ve
Kaz›m Özalp ‹le
Kaynak: Atatürk
Arflivi.
Yukar›da k›saca izah edilen geliflmelerin seyrinden de anlafl›laca¤› üzere Cumhuriyet’in ilan›n› sa¤layan Anayasa düzenlemeleri kendine has flartlar ve mülahazalar ile gerçeklefltirilmifltir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri s›rada haz›rl›ks›zl›klar›n› ve fikrî uyumlar›n›n tam olmad›¤›n› fark eden Mustafa Kemal Pafla
harekete geçmifltir. Cumhuriyet’in ilan›n›n meclis vas›tas›yla halk bilgilendirildikten
224
sonra yap›lmas› gerekti¤i iddias›yla muhalefet edenlere karfl› yine Mustafa Kemal
Pafla, “bir toplumda bir ink›lap yap›ld›¤› zaman elbette onun sebepleri vard›r. Ancak o ink›lab› yapanlar, inanmak istemeyen anut (inatç›)has›mlar›n› iknaya mecbur
mudur?” diye sormakla olaya nas›l yaklaflt›¤›n› aç›k bir biçimde ortaya koymufltur.
Cumhuriyetin Manas›
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 29 Ekim 1923 tarihinde ilan› ile alt› as›rl›k bir dünya devleti resmen y›k›lm›fl; ayn› millete dayanmakla birlikte anlay›fl›, sistemi ve idealleri farkl› bir kadronun idaresinde yeni bir devlet do¤mufltur. Cumhuriyet’in ilan›ndan amaç, medeni ve modern dünya ile Türkiye aras›nda aç›lan bofllu¤u bir an
evvel kapatmak, hatta muas›r medeniyet seviyesinin üzerine ç›kmakt›r. Hemen iflaret edelim ki kavram ve sistem olarak Cumhuriyet gerek son as›r Türk düflüncesinde gerekse Atatürk’ün düflüncesinde yeni ortaya ç›km›fl bir fley de¤ildi. Cumhuriyet Yeni Osmanl› düflüncesinde 1860’l› y›llardan itibaren tart›fl›ld›¤› gibi Atatürk’ün
de 1923’ten çok daha önceleri Türkiye’nin kurtuluflu için meflruti-monarfli tarz› bir
yönetimin yeterli olmayaca¤› fleklindeki düflünceleri bilinmekteydi.
Daha Erzurum Kongresi toplanmadan evvel mücadele baflar›ya ulaflt›¤›nda devlet fleklinin cumhuriyet olaca¤›n› yak›n arkadafllar› kadar o süreçte temas etti¤i Erzurum gençleriyle de paylaflt›¤›n› biliyoruz. Millî Mücadele’yi yürüten Türkiye Büyük Millet Meclisinin aç›l›fl›ndan itibaren bütün geliflmelerin bu hedefe yöneltildi¤i
anlafl›lmaktad›r. Bununla beraber toplumdaki genel kanaat ve mücadelenin baflar›s› garantilenene kadar cumhuriyetin ilan› hakk›ndaki düflünceler aç›kça dile getirilmemiflti. Bu, Mustafa Kemal Atatürk’ün her fleyi yeri ve zaman› geldi¤inde uygulamaya koyma tarz›ndaki ‹nk›lapç›l›k anlay›fl›n›n da bir gere¤i idi. ‹stanbul’da iflgal
kuvvetlerinin kontrolündeki Halife-Padiflah’›n millî mücadeleyi baltalay›c› mahiyetteki faaliyetlere ra¤men halk gerçek durumu bilmedi¤i için eski sistem ve müesseseler hakk›ndaki kesin hükümleri tam olarak aç›klamak faydal› görünmüyordu.
Her türlü iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Meclisteki milletvekilleri aras›nda da birbirinden çok farkl› düflünceler ve beklentiler hakim durumdayd›. Memleketin düflman iflgalinden, halife-padiflah›n esaretten kurtar›lmas› herkesin birleflti¤i
ana hedefti. Bununla birlikte Mondros Mütarekesi ile âdeta idam ferman› imzalanan Osmanl› Devleti’nden yeni bir devlet ç›karmak sürecinin önderleri aras›nda da
fikir ayr›l›klar› daha mücadele tamamen sona erdirilmeden önce ortaya ç›kmaya
bafllam›flt›r. Gerçekten de Millî Mücadele’yi baflar›ya ulaflt›ran Türkiye Büyük Millet Meclisinde halk hâkimiyetine dayanan yeni bir devlet kurmay› hedefleyen ve
Mustafa Kemal’in etraf›nda toplanan milletvekillerine mukabil mücadelenin baflar›lmas›ndan sonra Halife-Padiflah›n yeniden millet ve memleketin kaderine hakim
olaca¤› eski flekle dönülmesini savunanlar da vard›.
20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teflkilat-› Esasiye Kanunu’nun birinci
maddesiyle hâkimiyetin kay›ts›z flarts›z millete verilmifl olmas› eski rejim taraftarlar›n› rahats›z etmiflti. Millî Mücadelenin önemli isimlerinden Kaz›m Karabekir de bu
kesimin cumhuriyet aleyhtar› birtak›m tahriklerine maruz kalarak Mustafa Kemal’den izahat istemiflti. Kaz›m Karabekir’e verilen cevapta amac›n cumhuriyet de¤il, padiflah›n yetkilerini k›s›tlayarak milletin haklar›n›n sa¤lama al›nmas› oldu¤u
belirtilmiflti. Hâlbuki hâkimiyetin kay›ts›z ve flarts›z millete verildi¤inin belirtilmesi
o günlerin anlay›fl› ile zaten cumhuriyet demekti. Meclisin en yafll› ve hat›r› say›l›r
üyelerinden Abdurrahman fieref Efendi de cumhuriyetin ilan› günü bu maddeye
temasla gösterdi¤i manaya iflaret etmiflti.
Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla’n›n 24 Nisan konuflmas›nda Halife-Padiflah’›n konumunun mücadele baflar›ya ulaflt›ktan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan belirlenece¤ini ifade etmesi de asl›nda devlet fleklinin ve anlay›fl›n›n
ne yöne gitmekte oldu¤unu hiçbir flüpheye yer vermeyecek flekilde göstermekteydi. Hâkimiyet milletin temsilcilerinden oluflan Büyük Millet Meclisinin elinde olacakt›. Bütün bu göstergeler müsait ilk f›rsatta cumhuriyet idaresinin ilan edilece¤inin delili idi.
Bu s›rada Meclisteki muhalefetin durumu Falih R›fk› Atay’›n flu tarifine büyük
ölçüde uymaktad›r; “1923 y›l›n›n o haftalar›nda Büyük Millet Meclisinde Cumhuriyetçilik ak›m› var m›yd›? Hay›r. Mustafa Kemal ne yapsa ona itirazs›z raz› olacaklar dahi, içlerinden - keflke bunu yapmasa...- diyorlard›. Mustafa Kemal o mecliste
fikir tart›flmalar› ile tabii bir “ekseriyet” elde edemezdi. ‹nce politika taktikleri ile
bir teslimiyet havas› yaratmal› idi”.
Burada üzerinde önemle durmam›z gereken husus Mustafa Kemal’in durumudur. Büyük ölçüde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kontrolünde geçen bir seçimle oluflturulan ikinci Meclise birinci dönemden muhaliflikleri bilinen milletvekillerinden girebilenler yok denecek kadar azd›. Mustafa Kemal Pafla, Müdafaa-‹ Hukuk Grubu ad›na adaylar› tespit ve ilan ederek dâhil olduklar› seçimden baflar›l›
ç›kt›klar›n› düflünmektedir. Mustafa Kemal Pafla seçim sonuçlar›n› milletin kendisi
taraf›ndan ilan edilen esaslar› tamamen benimsedi¤inin göstergesi olarak de¤erlendirmifltir. Ancak geliflmeler yak›n çevresi içinde dahi cumhuriyetin ilan› hususunda onunla ayn› fikirde olmayan milletvekillerinin oldu¤unu gösterecektir.
Mücadeleye at›ld›¤› ilk günden itibaren Meclisi ön plâna ç›karan ve her hususta tam bir fikir birli¤i ile netice almaya çal›flan Mustafa Kemal Pafla’n›n bu tavr›
cumhuriyet konusunda o s›rada tarafl› tarafs›z her milletvekilini ikna etmenin
mümkün olmamas›n› bilmekten kaynaklan›yor olmal›d›r. Bütün üyelerin tek tek
ikna edilmesi gibi bir çaba elbette daha demokratik olurdu. Ancak demokrat davranmak u¤runa hedeften sap›lmas› ve neticenin bilinmeyen bir gelece¤e b›rak›lmas› pek makul bir hareket tarz› olamazd›. Zira hedef, her fleyden önce memleketi düflman iflgalinden kurtarmak idi. Evet, askerî harekât bitmiflti. Ancak bu baflar›
siyasi düzenlemeler ile pekifltirilmedi¤i takdirde milleti uçurumun kenar›na getiren
yönetim anlay›fl›n›n yeniden hakim duruma gelmesi, mevcut ortamda çok kolayl›kla gerçeklefltirilebilecek bir olayd›.
Önceki dönemlerde devleti kurtarmak ve düzeni ›slah etmek amac›yla yap›lanlar›n hep k›s›r, yar›m ifller oldu¤unun bilinci ile Mustafa Kemal Pafla, bir daha ayn› s›k›nt›lar› yaflamamak için gerekli gördü¤ü bütün köklü de¤ifliklikleri birbiri ard›na hayata geçirmifltir. Cumhuriyet’in ilan› anlay›fl de¤iflimi gibi son derece güç ve
zahmetli bir sosyal ink›lâb› gerçeklefltirmenin ilk ad›m›n› teflkil etmifltir. Cumhuriyeti Atatürk’ün en büyük baflar›s› ve Türk milletinin onun önderli¤inde gerçeklefltirdi¤i en büyük ink›lâp olarak anlamak ve iflaret etti¤i halk›n yönetimde etkinli¤ini bütün unsurlar› ile hayata aktarmak O’nu ve Türkiye Cumhuriyeti’ni anlaman›n
temel flart›d›r.
225
226
Özet
26 A¤ustos 1922 tarihinde bafllayan Büyük Taarruz ile
30 A¤ustos’ta Yunan ordusu tamamen kuflat›lm›fl ve büyük bir k›sm› imha edilmifltir. Türk kuvvetleri 9 Eylül’de
‹zmir’e girmifltir. ‹zmir’in kurtar›lmas›ndan sonra Türk
kuvvetleri, ‹stanbul ve Çanakkale yönünde ilerlemeye
bafllam›flt›r. ‹ngiltere, bu bölgenin Müttefikler taraf›ndan beraberce korunmas› istemiflse de mütareke sürecinde yaflanan gerginlikler dolay›s›yla Fransa ve ‹talya
bu ça¤r›ya itibar etmemifllerdir. 19 Eylül’de Frans›zlar
askerlerini bölgeden çektikleri gibi ‹ngiltere Baflbakan›
Lloyd George’un, dominyonlar›ndan yard›m kuvveti getirmek teflebbüsü de sonuçsuz kalm›flt›r. Art›k diplomasi sahne alacakt›r. Nitekim, ‹tilaf Devletleri, 23 Eylül
1922 tarihinde verdikleri nota ile ‹zmit veya Mudanya’da bir toplant› yap›lmas›n› teklif etmifllerdir.
‹tilaf Devletlerine verilen cevabi notada, Müttefiklerin
verdikleri güvence karfl›s›nda Türk Ordusu’nun ‹stanbul ve Çanakkale yönünde ilerlemeyecekleri belirtilmifltir. Ayr›ca, Edirne dahil olmak üzere, Trakya’n›n Meriç Nehri’nin Bat›s›na kadar derhâl boflalt›lmas› flart koflularak, mütareke görüflmelerine 3 Ekim’de Mudanya’da bafllanaca¤› ifade edilmifltir.
Mudanya Konferans›’nda Türkiye’yi ‹smet Pafla, ‹ngiltere’yi General Harrington, Fransa’y› General Charpy, ‹talya’y› General Mombelli temsil etmifltir. Konferans’a Yunanlar kat›lmam›fllard›r. Yunan delegeleri General Mazarakis ile Albay Sar›yannis de Mudanya’ya gelmifller,
ancak limanda bir Yunan gemisinde kalmay› tercih etmifllerdir. Savafl alan›nda galip olman›n ilk neticesi olarak Türkiye Do¤u Trakya’n›n hemen boflalt›lmas›n› muhataplar›na kabul ettirmifltir.
‹tilaf Devletleri’nin eski düzenin bir flekilde devam ettirilmesini istemeleri, Türkiye’nin ise kay›ts›z flarts›z ba¤›ms›z bir devlet olarak yaflamakta ›srarl› olmas› üzerine konferans kesintilere u¤rayacak ‹tilaf Devletleri temsilcilerinin beklentilerinin aksine sekiz ay kadar sürecektir.
Konferans’ta Türk heyeti Misak-› Millî’nin gerçeklefltirilmesi için gayret gösterirken ‹tilaf temsilcileri Yunanistan’a karfl› kazan›lan zaferi pek de hesaba katmadan
Sevr’i esas alarak Türkiye’yi yenik bir devlet olarak görmek istiyorlard›. Türklerle yap›lacak bar›fl antlaflmas›n›n esaslar›n›n tespit edilece¤i konferansta esasen Osmanl› Devleti’nin y›k›lmas›yla ortaya ç›kan as›rl›k meseleler görüflülecekti. I. Dünya Savafl›’ndan Avrupa’n›n en
güçlü devleti olarak ç›km›fl olan ‹ngiltere, Lozan görüfl-
meleri süresince Türkiye’yi yaln›z b›rakmaya azami gayret gösterecektir. Böyle bir anlay›fl ve politik bir tav›r
karfl›s›nda Lozan’dan beklenen neticenin ç›kmayaca¤›
da tabii idi.
Nitekim antlaflma tasar›s›nda, Ermenilere toprak verilmesi, kapitülasyonlar›n devam ettirilmesi, Osmanl› d›fl
borçlar›n›n tamam›n›n Türkiye’ye ödetilmek istenmesi,
savafl tazminat› ve tamirat bedeli, bo¤azlar›n statüsü gibi meselelerde anlaflmaya var›lamayacakt›r. Türk heyeti görüflmeleri terk ederek ülkeye dönecektir.
Yeni dönem çal›flmalar›na bafllayan Meclis bar›fl anlaflmas›n› tasdik ettikten sonra ilk ifl olarak yeni devletin
merkezini belirlemekle ifle bafllam›flt›r. ‹stanbul’da henüz Halife’nin olmas› ve Lozan’da elde edilebilen flartlar›n ülke emniyeti aç›s›ndan yeterli bulunamamas› baflkent seçiminde Ankara’n›n jeopolitik konumunu güçlendirmifltir. Böyle bir teklif ile düflman iflgalinden kurtulmufl dahi olsa ‹stanbul’un merkez olarak kabul edilemeyece¤i tarafl› tarafs›z herkese gösterilmiflti. Zira
merkezî ve yürütme organlar› ile her fleyden önemlisi
eskisinden tamamen farkl› esaslara dayanan millî hâkimiyet anlay›fl› ile yeni bir devlet, bütün kurumlar› ile flekilleniyordu. Nitekim 13 Ekim 1923’te Meclis’te görüflülerek kabul edilen ve Anayasa’ya dahil edilen madde
ile “Türkiye Devletinin baflflehri Ankara flehri” olarak
belirlenmifltir.
Cumhuriyetin ilan›n› sa¤layan Anayasa düzenlemeleri
kendine has flartlar ve mülahazalar ile gerçeklefltirilmifltir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri s›rada haz›rl›ks›zl›klar›n› ve fikrî uyumlar›n›n tam olmad›¤›n› fark eden Mustafa Kemal Pafla harekete geçmifltir.
Mustafa Kemal Pafla Erzurum Kongresi toplanmadan
evvel mücadele baflar›ya ulaflt›¤›nda devlet fleklinin
Cumhuriyet olaca¤›n› yak›n arkadafllar› kadar o süreçte
temas etti¤i Erzurum gençleriyle de paylaflm›flt›r. Millî
Mücadele’yi yürüten Türkiye Büyük Millet Meclisini de
aç›l›fl›ndan itibaren bu hedefe yöneltmiflti. Bununla beraber toplumdaki genel kanaat ve mücadelenin baflar›s› garantilenene kadar Cumhuriyet’in ilan› hakk›ndaki
düflünceler aç›kça dile getirilmemiflti. Bu, Mustafa Kemal Atatürk’ün her fleyi yeri ve zaman› geldi¤inde uygulamaya koyma tarz›ndaki ‹nk›lapç›l›k anlay›fl›n›n da
bir gere¤i idi.
Her türlü iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Meclisteki milletvekilleri aras›nda da birbirinden çok farkl› düflünceler ve beklentiler hakim durumdayd›. Memleketin
düflman iflgalinden, Halife-Padiflah’›n esaretten kurtar›lmas› herkesin birleflti¤i ana hedefti. Bununla birlikte
Mondros Mütarekesi ile âdeta idam ferman› imzalanan
Osmanl› Devleti’nden yeni bir devlet ç›karmak sürecinin önderleri aras›nda da fikir ayr›l›klar› daha mücadele tamamen sona erdirilmeden önce ortaya ç›kmaya
bafllam›flt›r. Gerçekten de Millî Mücadele’yi baflar›ya
ulaflt›ran Türkiye Büyük Millet Meclisinde halk hâkimiyetine dayanan yeni bir devlet kurmay› hedefleyen ve
Mustafa Kemal’in etraf›nda toplanan milletvekillerine
mukabil mücadelenin baflar›lmas›ndan sonra Halife-Padiflah’›n yeniden millet ve memleketin kaderine hakim
olaca¤› eski flekle dönülmesini savunanlar da vard›. 20
Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teflkilat-› Esasiye Kanunu’nun birinci maddesiyle hâkimiyetin kay›ts›z flarts›z millete verilmifl olmas› eski rejim taraftarlar›n› rahats›z etmiflti.
Milli Mücadelenin önemli isimlerinden Kaz›m Karabekir
de bu kesimin cumhuriyet aleyhtar› birtak›m tahriklerine maruz kalarak Mustafa Kemal’den izahat istemiflti.
Kaz›m Karabekir’e verilen cevapta amac›n Cumhuriyet
de¤il, padiflah›n yetkilerini k›s›tlayarak milletin haklar›n›n sa¤lama al›nmas› oldu¤u belirtilmiflti. Hâlbuki hâkimiyetin kay›ts›z ve flarts›z millete verildi¤inin belirtilmesi o günlerin anlay›fl› ile zaten cumhuriyet demekti..
Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla’n›n 24 Nisan konuflmas›nda Halife-Padiflah’›n konumunun mücadele
baflar›ya ulaflt›ktan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi
taraf›ndan belirlenece¤ini ifade etmesi de asl›nda devlet fleklinin ve anlay›fl›n›n ne yöne gitmekte oldu¤unu
hiçbir flüpheye yer vermeyecek flekilde göstermekteydi. Hâkimiyet milletin temsilcilerinden oluflan Büyük
Millet Meclisinin elinde olacakt›. Bütün bu göstergeler
müsait ilk f›rsatta Cumhuriyet idaresinin ilan edilece¤inin delili idi. Mustafa Kemal Pafla, meclisteki muhalefetin artmas› üzerine muhalifleri en kuvvetli olduklar› s›rada harekete geçmifltir. Muhalefet güçlü oldu¤u dönemde Hükûmet’in çal›flmalar›n› engellerken O, bu süreci mücadelenin baflar›ya ulaflmas› yolunda de¤erlendirmeye çal›flt›.
227
228
1. Afla¤›daki devletlerden hangisi Lozan’a sadece Bo¤azlar konusunu görüflmek için kat›lm›flt›r?
a. ‹ngiltere
b. Fransa
c. Sovyet Rusya
d. Yunanistan
e. Amerika
6. Afla¤›daki devletlerden hangisi Mudanya Konferans›na kat›lmam›flt›r?
a. Fransa
b. ‹talya
c. Yunanistan
d. ‹ngiltere
e. Amerika
2. I. Patrikhane
II. Savafl tamirat›
III. D›fl borçlar
IV. Nüfus Mübadelesi
Lozan’da görüflülen yukar›daki meselelerden hangileri
yaln›zca Türkiye ve Yunanistan’› ilgilendiren konulard›r?
a. Yaln›z I
b. II-III
c. II-IV
d. I-II-IV
e. I-IV
7. Afla¤›daki flahsiyetlerden hangisi Türkiye Büyük Millet Meclisinin ‹stanbul’daki temsilcisidir?
a. Refet Pafla,
b. Adnan Ad›var,
c. Rauf Bey,
d. Ali Fuat Cebesoy
e. ‹smet Pafla
3. Afla¤›daki antlaflmalardan hangisi, Türkiye’nin, Lozan Antlaflmas›’n›n egemenlik haklar›n› s›n›rland›ran
hükümlerden kurtulmas›n› sa¤lam›flt›r?
a. Türk - Rum nüfus mübadelesi
b. Balkan Antant›
c. 1926 Ankara Antlaflmas›
d. Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesi
e. Montrö Sözleflmesi
4. Afla¤›daki Devletlerden hangisi Lozan Konferans›’na
kat›lm›fl ancak Lozan Bar›fl Antlaflmas›’n› imzalamam›flt›r?
a. Fransa
b. ‹ngiltere
c. Almanya
d. Yunanistan
e. Amerika
5. I. Suriye s›n›r›
II. Kapitülasyonlar
III. Bo¤azlar
IV. Bat› Trakya
V. Irak s›n›r›
Yukar›daki meselelerden hangisi Lozan’da Misak-› Milli’ye uygun olarak çözümlenmifltir?
a. I
b. II
c. III
d. IV
e. V
8. Ankara’n›n baflkent seçildi¤i tarih afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. 23 Eylül 1923
b. 9 Ekim 1923
c. 23 Nisan 1923
d. 13 Ekim 1923
e. 29 Ekim 1923
9. Türkiye Cumhuriyeti hangi tarihte ilan edilmifltir?
a. 23 Nisan 1920
b. 29 Ekim 1923
c. 24 Temmuz 1923
d. 30 A¤ustos 1922
e. 6 Ekim 1922
10. Türkiye Büyük Millet Meclisi Saltanat› hangi tarihte
kald›rm›flt›r?
a. 23 Nisan 1920
b. 29 Ekim 1923
c. 13 Ekim 1923
d. 1 Kas›m 1922
e. 9 Eylül 1922
229
Okuma Parças›
‹K‹NC‹ ‹ST‹DÂ
Gazi Pafla Hazretleri’ne
Sen deyince “Sulhtan sonra isterim;
Herkes gibi bir fert olmak, hür olmak”
Hepimizde do¤du büyük bir vehim;
Gerçekten mi bu k›yamet kopacak?
Yeniden mi bafllayacak felâket?
Düflecek mi yine derde memleket?
Hay›r, asla! Yoktur buna bir imkan;
Fert olamaz bir milletin beflîri,
Hürdür belki mefkuresiz bir insan,
Hür olamaz vazifenin esiri...
Kimse yar›m b›rakamaz bir ifli,
Eserinin borçlusudur her kifli...
Gazi Pafla! Gerçi fazla yoruldun,
‹htimal ki rahata da muhtaçs›n,
Lakin Türk’ün t›ls›m›n› sen buldun
‹ksir gibi bu millete ilaçs›n...
Türk çocuktur yaflayamaz babas›z,
Karanl›kta k›lavuzsuz lambas›z...
Art›k çiftlik de¤il bir hür memleket,
“Malikane” yaz›lamaz tafl›nda...
Kahramanlar soyu olan bu millet,
Arslanlar› görmek ister bafl›nda...
Tehlikeli anda o kim himmet
Eylemiflse odur ancak mutemet...
Tepesinde kahramanlar olunca,
Bu memleket daim gitmifl ileri...i
‹lk s›raya harîs fertler dolun,
Pasl› kalm›fl kalbindeki cevheri...
Bu milletin hali olur pek yaman,
K›lavuzu olmazsa bir kahraman...
Gazi Pafla! Ulu Tanr› aflk›na
Elinden bu mülkü çürük b›rakma!
Ac› kurtard›¤›n yurdun halk›na,
Öksüz gibi boynu bükük b›rakma!
Mektebinde onu okut, çal›flt›r...
Yavafl yavafl halkç›l›¤a al›flt›r...
Neticeden anlafl›l›r isabet;
Yoktur senin gibi Türk’ü anlayan...
Bilen, ancak yapabilir bir hizmet,
Sensin asr› bilen, mülkü anlayan.
Bu milletin sen tutmazsan elinden,
Yanl›fl yola gidebilir cehlinden...
Sen yaln›z bir büyük insan de¤ilsin;
Sende sakl› nice meçhul kuvvetler...
Yaln›z dâhi ve kahraman de¤ilsin;
Hep sendedir bize mevhub nusretler;
Türk feyzinin kayna¤›s›n, tafl durma!
‹çten gelen hamleleri durdurma!
Tekâmülün zembere¤i dehand›r,
Tali’imiz sende etmifl tecelli...
Bizi mev’ud terakkiye ulaflt›r;
Bu da senin vazifendir besbelli...
Türk, hars›n› Garp’tan ödünç alamaz;
Nurlan›rken cihan nursuz kalamaz.
Ziya Gökalp
(Küçük Mecmua, Diyarbak›r, nr.21, 30 Teflrin-i evvel
1338/1922, s. 14)
Kaynak: Atatürk Devri Fikir Hayat› I, Haz›rlayanlar
Mehmet Kaplan ve di¤erleri, Ankara 1992, s. 36-38
230
1. c
2. e
3. e
4. e
5. b
6. c
7. a
8. d
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lozan Konferans›n›n Toplanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lozan’da Görüflülen Konular “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›rlar›n Tespiti “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi ve Mali Meseleler”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi ve Mali Meseleler”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mudanya Mütarekesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
‹ngiltere’nin emperyalist yay›lma politikalar›n›n temel
hususlardan biri kendi insan kaynaklar›n› muhafaza etmek ve baz› küçük ç›karlar karfl›l›¤›nda baflkalar›n› kullanmak olarak flekillenmiflti. I. Dünya Savafl›’nda da sömürgelerinden getirdi¤i askerlerin hayatlar› üzerinden
hâkimiyet mücadelesi yapm›flt›r. Savafl s›ras›nda ‹talya
ile imzalanan St. Jean Du Maurienne anlaflmas›yla Bat›
Anadolu’da ‹talyan hâkimiyetini kabul etmesine karfl›n
uzun vadede ç›karlar›na ters düfltü¤ü için Yunanlar›
devreye sokarak geliflmeleri kontrol etmeye çal›flm›flt›r.
Ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi ordular›n›n büyük
fedakârl›klarla gerçeklefltirdi¤i istiklal harbi karfl›s›nda
çaresiz kalm›flt›r. Frans›zlar›n da Ermenileri kullanarak
Anadolu’nun kaynaklar›n› sömürme çabas› mütareke
döneminde Adana, Urfa, Marafl ve Antep’in yi¤it insanlar›n›n flanl› ve kahraman direniflleriyle engellenmifltir.
Yunan delegeler Mudanya görüflmelerine bile al›nmam›flken Ermeniler de bar›fl görüflmeleri s›ras›nda devre
d›fl› kalmaktan kurtulamam›fllard›r. Bütün bunlar ‹stiklal Harbi sürecinde Yunanlar ve Ermeni iflbirlikçilerle
savaflmas›na karfl›n Türk milletinin as›l mücadeleyi perde arkas›nda bu piyonlar› kullanan emperyalist güçlere
karfl› verdi¤ini ortaya koymaktad›r.
S›ra Sizde 2
Türklerin Anadolu’ya gelmesiyle bafllayan mücadele
son dönemde Osmanl› Devletinin topraklar›n› paylaflmaya dönüflmüfltü. fiark meselesi olarak isimlendirilen
beklenti Balkanlardan, Anadolu’dan ç›karmak ve geldi¤i yere geri göndermekti. On dokuzuncu yüzy›l›n sonunda ‹ngiltere, Rusya ve Fransa bunu baflarmak üzere
kendi aralar›nda anlaflm›fllard›r. Emperyalist devletler
Osmanl› Devleti’nin Trablusgarp ve Balkan Savafllar›nda yenilmesiyle ümitlenmelerine karfl›n I. Dünya Savafl›’nda Türk milletinin gösterdi¤i direnç karfl›s›nda flaflk›na dönmüfllerdir. Bilhassa Çanakkale sular›na gömdü¤ü yenilmez armada ile savafl›n üç y›l daha uzamas›na
vesile olan Osmanl› Devleti’ni en a¤›r flekilde cezaland›rmak istiyorlard›. Dolay›s›yla görmek istedikleri hesap sadece savafl›n de¤il as›rlar›n biriktirdi¤i hesap oldu¤u için Türk milletini bir daha kendine gelip ba¤›ms›z yaflama mücadelesi veremeyecek hâle getirmek istiyorlard›. Bu sebeple Türk milletinin ba¤›ms›z yaflama
hakk›n› savafl sahas›nda elde etti¤ini göz ard› ederek
yenik devlet muamelesi yapmaya çal›fl›yorlard›.
S›ra Sizde 3
‹tilaf Devletleri temsilcilerinin Türkiye’deki Ortodoks
Rum vatandafllar›n de¤iflimini kabul etmelerine karfl›n
patrikhane ve okullar›n kalmas›ndaki ›srar›n yak›n geçmiflte yaflananlar ile do¤rudan ilgilidir. Zira Osmanl›
devletinde yaflayan gayrimüslimleri devlete karfl› k›flk›rtmak ve isyanlar›n› organize etmek için Bat›l› devletlerin en büyük iflbirlikçileri kilise ve okullar olmufltur.
Siyasi ve ekonomik yönden zay›f Osmanl› devletinin
topraklar› üzerindeki bu müesseseleri denetleyememesi büyük bir zaaf oluflturuyordu. Lozan’da da Türkiye
bilhassa Patrikhanenin ülke d›fl›na ç›kar›lmas›nda ›srarc› olmas›na karfl›n bir bütün hâlinde direnerek daima
ülke aleyhinde bir ortal›¤› kar›flt›rma aleti olmufl bu müesseselerin kalmas›n› kabul ettirmifllerdir.
S›ra Sizde 4
Ekonomik ve sosyal yat›r›mlar›n merkezi olmas›, dünyaca bilinirli¤i, mevcut en büyük flehir ‹stanbul olmas›na ra¤men sadece emniyet flartlar› dolay›s›yla Ankara’n›n baflkent seçilmesinin baflka sebepleri vard›r. Her
fleyden önemlisi, art›k eskiye dönüflün olamayaca¤›n›n
simgesi hâline gelen, âdeta millî mücadelenin dünyaya
tan›tt›¤› flehri baflkent yapmakt›. Ankara art›k hiçbir fleyin eski manada devam etmeyece¤ini bütün millete
göstermek için en güzel vesile kabul edilmifltir. D›fl devletlere de art›k tamamen farkl› dünya görüflüne, anlay›fl›na sahip bir kadro ile muhatap olduklar› mesaj› verilmek istenmifltir.
231
Akçora, Ergünöz, “Hatay’›n Anavatan’a ‹lhak›n›n Türk
D›fl Politikas›ndaki Yeri”, Atatürk Araflt›rmaMerkezi Dergisi, C. XI, S. 32, (Temmuz, 1995), s. 379404.
Armao¤lu, Fahir, 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi, 1914-1980,
Türkiye ‹fl Bankas› yay›n›, Ankara, 1984.
Atatürk, Kemal Nutuk,1919-1927, Atatürk Araflt›rma
Merkezi yay›n›, Ankara, 1989.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri III, Ankara, 1997.
Atay, Falih R›fk›., Çankaya, ‹stanbul, 1969.
B›y›kl›o¤lu, Tevfik Trakya’da Milli Mücadele, C. I,
TTK yay›n›, Ankara, 1987.
Bilsel, M. Cemil, Lozan, C. I-II, ‹stanbul, 1933.
Demirel, Ahmet., Birinci TBMM’de Muhalefet, ‹stanbul, 1994.
Dumont, Paul, Mustafa Kemal, (Çeviren. Zeki Çelikkol), Ankara, 1993.
Eraslan, Cezmi, “Atatürk ve Cumhuriyetin ‹lan› Üzerine
Düflünceler” Yeni Türkiye, Cumhuriyet Özel Say›s› I, say› 23-24 Ankara 1998, s.278-283.
Erkin, Feridun Cemal, Türk-Sovyet ‹liflkileri ve Bo¤azlar Meselesi, Ankara, 1968.
Ero¤lu, Hamza., “Türkiye Cumhuriyetinin ‹lan›”, Atatürk
Araflt›rma Merkezi Dergisi, VI, say› 16, s.7-26.
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk II (1920- 1927), Devlet Matbaas›, ‹stanbul, 1934.
Gönlübol, Mehmet - Sar Cem, Atatürk ve Türkiye’nin
D›fl Politikas›, (1919-1938), AAM yay›n›, Ankara,
1990.
Göztepe,Tar›k Mümtaz Osmano¤ullar›n›n Son Padiflah› Vahidettin Gurbet Cehenneminde, ‹stanbul, 1978.
Güneri, Süleyman Necati., Hat›ra Defteri (yay›na haz›rlayan Ali Birinci) ‹stanbul 1999.
Günefl, ‹hsan., Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin Düflünsel Yap›s› (1920-1923), Eskiflehir, 1985
Jaeschke, Gotthard Türk Kurtulufl Savafl› Kronolojisi II, (Mudanya Mütarekesi’nden 1923 Sonuna Kadar), Ankara, 1989.
Kansu , Mazhar Müfit., Erzurum’dan Ölümüne Kadar
Atatürk’le Beraber I, Ankara 1966.
Karacan Ali Naci, Lozan, ‹stanbul, 1971.
Kili, Suna- Gözübüyük, fieref, Türk Anayasa Metinleri, Ankara 1985.
Melek Abdurrahman, Hatay Nas›l Kurtuldu?, TTK yay›n›, Ankara, 1986.
Meray Seha, L., (Çeviren) Lozan Bar›fl Konferans›,
Tutanaklar, Belgeler, C. I, ‹stanbul, 1993.
Orbay, Rauf, Cehennem De¤irmeni, Siyasi Hat›ralar›m, C. II, ‹stanbul, 1993.
Özalp, Kaz›m, - Özalp, Teoman., Atatürk’ten An›lar,
Ankara, 1992.
Sar›nay, Yusuf, “Atatürk’ün Hatay Politikas›-II- (19381939)”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi, C.
XII, S. 35 (Temmuz, 1996).
Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kural, History of the
Ottoman Empire and Modern Turkey II, Cambridge 1985.
Sonyel, Salahi R. Türk Kurtulufl Savafl› ve D›fl Politika, C. II, Ankara, 1986, s. 317
Sonyel Salâhi R., “Lozan’da Türk Diplomasisi” Belleten, C. XXXVIII, S. 149, (Ocak 1974).
Soyak, Hasan R›za., Atatürk’ten Hat›ralar I, ‹stanbul
1973.
fiimflir, Bilal N. Lozan Telgraflar› I (1922-1923), TTK
yay›n›, Ankara, 1990.
Turan, Ömer “Lozan Bar›fl Görüflmelerinde Ermeni Sorunu”, Osmanl›’n›n Son Döneminde Ermeniler,
Ankara, 2002.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zab›t Ceridesi, devre
2, içtima senesi 1, cilt 1-3.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zab›tlar›,
C. III,
Türk ‹stiklal Harbi II. cilt, Bat› Cephesi, 6. K›s›m
IV. Kitap ‹stiklal Harbi’nin Son Safhas› (18 Eylül
1922-1Kas›m 1923), Ankara 1969.
Uçarol, R›fat, Siyasi Tarih, 1789-1999, ‹stanbul, 2000.

atatürk ‹lkeler‹

Transkript

Benzer belgeler

HABER tığ TEBER

İç Sayfalar

sayfa 11 - Spormeydani.org

Dergi A4 - ARI Magazin

Bu kart›n sahibinde Asperger sendromu ile birlikte Otizm hastal

Dar›s› LONDRA 2012 OL‹MP‹YATLARI`na