iş sağlığı ve güvenliği rehberi

Transkript

Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
REHBERİ
Bakanlığı
T.C. Çalışma
Çalışmave
veSosyal
SosyalGüvenlik
Güvenlik
Bakanlığı
İş Sağlığı
SağlığıveveGüvenliği
Güvenliği
Genel
Müdürlüğü
Genel
Müdürlüğü
İş Sağlığı
Sağlığıve
veGüvenliği
GüvenliğiAraştırma
EnstitüsüveMüdürlüğü
Geliştirme (İSGÜM)
Enstitüsü Başkanlığı
Adres: İstanbul
İstanbulYolu
Yolu14.
14.Km
KmErgazi
Köyler
/ ANKARA
Ergazi
/ Ankara
Telefon:
(0312)257
25716169090
– 91
• Faks:
(0312)
Telefon: (0312)
- 91
• Faks:
(0312)
257 257
16 1116 11
www.isgum.gov.tr
www.isgum.gov.tr
İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü
İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı
SÜT ÜRÜNLERİ İMALATI SEKTÖRÜNDE
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
REHBERİ
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
HAZIRLAYANLAR
Nihat EĞRİ
İSG Uzmanı
İlknur ÇAKAR
İSG Uzmanı
Seçil CEYLAN
İSG Uzmanı
Esin Aytaç KÜRKÇÜ
İSG Uzmanı
Meriç ÜNVER
İSG Uzman Yardımcısı
Betül Canan ÖZKAHRAMAN
Uğur AYDEMİR
Baskı
Kayıhan Ajans
0312 442 72 22
İÇİNDEKİLER
1. GİRİŞ
7
2. MEVZUAT
7
İÇİNDEKİLER
3. SÜT
ÜRÜNLERİ İMALATI SEKTÖRÜ
9
9
3.1. Sektör Hakkında
3.2. İstatistikler ve Genel Tehlikeler 1. GİRİŞ
1
10
4. TEHLİKELER
2. MEVZUATve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
1
11
4.1.ÜRÜNLERİ
Zemin
3. SÜT
İMALATI SEKTÖRÜ
4
11
4.2.
3.1.Ergonomi
Sektör Hakkında
4
4.3. Depolama
3.2. İstatistikler ve Genel Tehlikeler 5
4.4. Nakliye ve İç Ulaşım
4. TEHLİKELER ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
6
4.5. Elektrik
4.1. Zemin
6
4.6. Fiziksel Etkenler
4.2. Ergonomi
8
4.6.1. Gürültü
4.3. Depolama
10
4.6.2.
Aydınlatma
13
14
16
17
18
18
18
4.4. Nakliye
İç Ulaşım
4.6.3.
Termal ve
Konfor
12
19
4.6.4.
Titreşim
4.5. Elektrik
13
21
4.7.
İş Ekipmanları
4.6.Makine
Fizikselve
Etkenler
14
21
4.8. Kimyasallar
4.6.1. Gürültü
14
23
4.9. Kapalı Alanlarda Çalışma
4.6.2. Aydınlatma
4.10. Yüksekte Çalışma
4.6.3. Termal Konfor
4.11. Biyolojik Etkenler
4.6.4. Titreşim
4.12. Acil Durumlar
4.7. Makine ve İş Ekipmanları
Kaynakça
15
16
17
17
4.8. Kimyasallar
20
4.9. Kapalı Alanlarda Çalışma
21
22
4.11. Biyolojik Etmenler
22
4.12. Acil Durumlar
23
Kaynakça
24
25
25
25
27
24
Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi
5
1. GİRİŞ
İş sağlığı ve güvenliği (İSG), çalışanların sağlık, güvenlik ve genel refahlarını konu edinen bir alandır. Bu alana yapılan her yatırım, çalışma alanındaki en önemli kaynak olan insan kaynağının korunması için bir adımdır. İşverenlere,
İSG’ye gereken önemin verilmesi;
• Çalışan motivasyonunu arttırmak,
• Daha güzel bir çalışma ortamı oluşturmak,
• Kaliteli iş gücünün korunmasını sağlamak,
• Karar mekanizmasına çalışanların katılımlarını arttırmak,
• Verimliliği arttırmak gibi birçok katkı sağlar.
İSG’nin dikkate alınmadan çalışılması ise çalışanların iş kazası ve meslek hastalıklarına yakalanma ihtimallerini
büyük ölçüde arttırır. Bir iş kazasının çalışanın kendisine, ailesine ve çevresine, çekilen acı, maddi ve manevi zorluklar, stres, iş değişikliği, maluliyet gibi birçok olumsuz etkisi vardır. İşveren tarafında ise iş kazalarının maddi külfeti oldukça fazladır. Kazaların cezalar, ölüm ödemeleri, ambulans ve tedavi masrafları gibi doğrudan ve makine,
fabrika, iş gücü kaybı, yeni eleman alımı, yeni elemanın yetiştirilmesi gibi dolaylı masrafları vardır. Bu masraflara
bakıldığında, özellikle küçük ve orta ölçekli işyerlerinde meydana gelen büyük kazalar, işyerinin kapatılmasına
kadar giden zararlara neden olabilir.
İşverenlerin, çalışanların ve İSG profesyonellerinin İSG konusunda bilgilendirilmeleri ve meydana gelebilecek
kazaların ve meslek hastalıklarının dolayısı ile de maddi ve manevi zararların önlenmesi için Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü ile İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme
Enstitüsü Başkanlığı (İSGÜM) birçok çalışma yürütmektedir. Bu amaçla seminerler, konferanslar düzenlenmekte,
eğitimler verilmekte, kontrol listeleri, afişler, broşürler ve rehberler hazırlanmaktadır.
Bu rehber, ulusal ve uluslararası kaynakların incelenmesi ile küçük, orta ve büyük ölçekteki süt ürünleri imalatı
işletmelerine yapılan ziyaretler ışığında, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve bu kanun kapsamında çıkarılan yönetmeliklerle düzenlenmiş iş sağlığı ve güvenliği konusunda, NACE koduna göre “10.5 Süt Ürünleri İmalatı”
sektöründeki işverenleri, İSG profesyonellerini ve çalışanları maruz kalabilecekleri tehlike ve risklere karşı bilgilendirmek ve alınabilecek önlemler konusunda yol göstermek amacıyla hazırlanmıştır.
2. MEVZUAT
30 Haziran 2012 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, iş
sağlığı ve güvenliğine zamanın gerekliliklerine uygun bir bakış açısı getirmiştir. Bütün işkollarını kapsanması, işçi
tanımının yerine çalışan tanımı getirilerek kamu görevlilerinin de güvence kapsamına alınması bu kanunla beraber
çalışma hayatına sunulmuştur. Ayrıca yüksek tutulan cezalar, İSG’ye verilen önemi göstermekte, işverenler ile İSG
profesyonellerinin gerekli dikkat ve özeni göstermelerini sağlamaktadır.
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda önem arz eden konulardan biri de işverenlerin risk değerlendirmesi
yapma veya yaptırma zorunluluğudur. Bir sigortalı çalışanı dahi olan işyerleri kanun kapsamındadır ve bu işyerlerinde risk değerlendirmesi yapılması kanuni bir gerekliliktir. Risk değerlendirmesinin usul ve esasları İş Sağlığı ve
Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği ile düzenlenmiştir. Peki, risk değerlendirmesi nedir?
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununa göre;
“Risk Değerlendirmesi; işyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin
riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve
kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmaları” ifade eder.
Risk değerlendirmesi;
• Belirli risklerden etkilenecek çalışanların durumu,
• Kullanılacak iş ekipmanı ile kimyasal madde ve müstahzarların seçimi,
• İşyerinin tertip ve düzeni,
7

Belirli risklerden etkilenecek çalışanların durumu,

Kullanılacak iş ekipmanı ile kimyasal madde ve müstahzarların seçimi,

İşyerinin tertip ve düzeni,
Genç, yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile
İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma
ve Geliştirme
Enstitüsü Başkanlığı
kadın çalışanların
durumu,
dikkate alınarak, işyerinde uygulanacak İSG tedbirlerinin, çalışma şekilleri ve üretim yöntemlerinin, çalışanların sağlık ve güvenlik yönünden korunma düzeyini yükseltecek iyileştirmelerin
kararlaştırılması için bir kaza veya olay olmadan önce, gerektiği durumlarda çalışma ortamına ve
• Genç,çalışanların
yaşlı, engelli,bugebe
veya emziren
çalışanlar
gibi özel
politika gerektiren
gruplar
ile ölçüm,
kadın çalışanların
ortamda
maruz kaldığı
risklerin
belirlenmesine
yönelik
kontrol,
inceleme
durumu,
ve araştırmalar da göz önünde bulundurularak yapılan çalışmadır. Bu çalışma işyerinin idari yapılanmasının
heruygulanacak
kademesinde
olmalıdır.
dikkate alınarak,
işyerinde
İSGuygulanabilir
tedbirlerinin, nitelikte
çalışma şekilleri
ve üretim yöntemlerinin, çalışanların
sağlık ve güvenlik yönünden korunma düzeyini yükseltecek iyileştirmelerin kararlaştırılması için bir kaza veya olay
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda işyerleri faaliyet alanlarına göre az tehlikeli, tehliolmadan önce, gerektiği durumlarda çalışma ortamına ve çalışanların bu ortamda maruz kaldığı risklerin belirkeli ve çok tehlikeli olmak üzere 3 gruba ayrılmıştır. 28509 sayılı ve 26 Aralık 2012 tarihli Resmi
lenmesine yönelik kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmalar da göz önünde bulundurularak yapılan çalışmadır. Bu
Gazete’de yayınlanan İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Tebliği, faaliyet alanı NACE
çalışma işyerinin idari yapılanmasının her kademesinde uygulanabilir nitelikte olmalıdır.
kodlarına göre ayrılmış işyerlerine karşılık gelen tehlike sınıflarını belirlemiştir. Buna göre “C” 6331 sayılı
İş Sağlığı
ve Güvenliği
işyerleri
faaliyet
alanlarına
göre
tehlikeli,
ve çok tehlikeli
imalat
bölümünde,
“10”Kanununda
- gıda ürünleri
imalatı
başlığı
altında
yeraz
alan
“10.5”tehlikeli
– süt ürünleri
imalatı
olmak üzere
3 gruba ayrılmıştır.
sayılı
ve 26
Aralık
2012 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan İş Sağlığı ve
alt başlığına
ait tehlike28509
sınıfları
Tablo
1’de
gösterilmiştir.
Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Tebliği, faaliyet alanı NACE kodlarına göre ayrılmış işyerlerine karşılık gelen tehRisk değerlendirmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği Madde 12’nin
like sınıflarını belirlemiştir. Buna göre “C” -imalat bölümünde, “10” - gıda ürünleri imalatı başlığı altında yer alan
2’nci fıkrasında yer alan durumların gerçekleşmemesi durumunda, işyerinin tehlike sınıfına göre:
“10.5” - süt ürünleri imalatı alt başlığına ait tehlike sınıfları Tablo 1’de gösterilmiştir.
Çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için 2,
Risk değerlendirmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği Madde 12’nin 2’nci fıkrasında yer
alan durumların
gerçekleşmemesi
durumunda,
Tehlikeli
sınıfta yer alan
işyerleri işyerinin
için 4, tehlike sınıfına göre:
• Çok tehlikeli
yersınıfta
alan işyerleri
içinişyerleri
2,
Az sınıfta
tehlikeli
yer alan
için 6
• Tehlikeli
sınıfta
yer alan işyerleriBu
içinmaddeye
4,
yılda
bir yenilenmelidir.
göre tehlikeli veya az tehlikeli sınıfta yer alan süt ürünleri
imalatı
sektöründeki
firmalar,
tehlike
sınıflarına göre en geç 4 veya 6 yılda bir risk değerlendir• Az tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için 6
melerini güncellemelidirler.
yılda bir yenilenmelidir. Bu maddeye göre tehlikeli veya az tehlikeli sınıfta yer alan süt ürünleri imalatı sektöründeki firmalar, tehlike sınıflarına göre en geç 4 veya 6 yılda bir risk değerlendirmelerini güncellemelidirler.
Tablo 1: İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Tebliği, Süt Ürünleri İmalatı Sektörü tehlike sınıfları tablosu
NACE Rev.2_Altılı Kod
NACE Rev.2_Altılı Tanım
Tehlike Sınıfı
10.5
Süt ürünleri imalatı
10.51
Süthane işletmeciliği ve peynir imalatı
10.51.01
Süt imalatı, işlenmiş (pastörize edilmiş, sterilize edilmiş, homojenleştirilmiş
ve/veya yüksek ısıdan geçirilmiş) (katı veya toz halde süt hariç)
Tehlikeli
10.51.02
Peynir, lor ve çökelek imalatı
Tehlikeli
10.51.03
Süt tozu, peynir özü (kazein), süt şekeri (laktoz) ve peynir altı suyu (kesilmiş
sütün suyu) imalatı (katı veya toz halde süt, krema dahil)
Az Tehlikeli
10.51.04
Süt temelli hafif içeceklerin imalatı (kefir, salep vb.)
Az Tehlikeli
10.51.05
Sütten yapılan diğer ürünlerin imalatı (tereyağı, yoğurt, ayran, kaymak,
krema, vb.) (krem şanti dahil) (katı veya toz halde krema hariç)
10.52
Dondurma imalatı
Tehlikeli
10.52.01
Dondurma imalatı (sade, sebzeli, meyveli vb.)
Az Tehlikeli
10.52.02
Şerbetli diğer yenilebilen buzlu gıdaların imalatı
Az Tehlikeli
Bu rehberin hazırlanılmasında yararlanılan mevzuat şöyle sıralanabilir:
2
• 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu: İşyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık
ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini düzenler.
• İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği: İşyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılacak risk değerlendirmesinin usul ve esaslarını düzenler.
• Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği: Elle taşıma işlerinden kaynaklanabilecek sağlık ve güvenlik risklerinden, özellikle sırt ve bel incinmelerinden, çalışanların korunmasını sağlamak için asgari gereklilikleri belirler.
• Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik: İşyerinde bulunan,
kullanılan veya herhangi bir şekilde işlem gören kimyasal maddelerin etkilerinden kaynaklanan mevcut veya
ortaya çıkması muhtemel risklerden çalışanların sağlığını korumak ve güvenli bir çalışma ortamı sağlamak için
8
asgari şartları belirler.
• Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik: İşyerindeki risklerin önlenmesinin veya yeterli derecede azaltılmasının, teknik tedbirlere dayalı toplu korunma ya da iş organizasyonu
veya çalışma yöntemleri ile sağlanamadığı durumlarda kullanılacak kişisel koruyucu donanımların özellikleri,
temini, kullanımı ve diğer hususlarla ilgili usul ve esasları belirler.
• Sağlık ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği: İşyerlerinde kullanılacak sağlık ve güvenlik işaretlerinin uygulanması
ile ilgili asgari gereklilikleri belirler.
• Çalışanların Gürültü İle İlgili Risklerden Korunmasına Dair Yönetmelik: Çalışanların gürültüye maruz kalmaları sonucu oluşabilecek sağlık ve güvenlik risklerinden, özellikle işitme ile ilgili risklerden korunmaları için asgari
gereklilikleri belirler.
• Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik: Çalışanlara verilecek
iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerinin usul ve esaslarını düzenler.
• İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği: İşyerinde iş ekipmanlarının kullanımı
ile ilgili sağlık ve güvenlik yönünden uyulması gerekli asgari şartları belirler.
• Çalışanların Titreşimle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik: Çalışanların mekanik titreşime maruz kalmaları sonucu oluşabilecek sağlık ve güvenlik risklerinden korunmalarını sağlamak için asgari gereklilikleri belirler.
• İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmelik: İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalarda bulunmak
üzere iş sağlığı ve güvenliği kurullarının hangi işyerlerinde kurulacağı ve bu kurulların oluşumu, görev ve yetkileri, çalışma usul ve esasları ile birden çok kurul bulunması halinde kurullar arasında koordinasyon ve işbirliği
yöntemlerini belirler.
• İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik: İşyeri bina ve eklentilerinde bulunması gereken asgari sağlık ve güvenlik şartlarını belirlemektir.
• İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik: İş sağlığı ve güvenliği
hizmetlerinde görevli iş güvenliği uzmanlarının nitelikleri, eğitimleri ve belgelendirilmeleri, görev, yetki ve sorumlulukları ile çalışma usul ve esaslarını düzenler.
• İşyeri Hekimi ve Diğer Sağlık Personelinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik: İş
sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görevli işyeri hekimlerinin ve diğer sağlık personelinin nitelikleri, belgelendirilmeleri, eğitimleri, görev, yetki ve sorumlulukları ile çalışma usul ve esaslarını düzenler.
• İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik: İşyerlerinde acil durum planlarının hazırlanması, önleme,
koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk yardım ve benzeri konularda yapılması gereken çalışmalar ile bu durumların güvenli olarak yönetilmesi ve bu konularda görevlendirilecek çalışanların belirlenmesi ile ilgili usul
ve esasları düzenler.
• İşyerlerinde İşin Durdurulmasına Dair Yönetmelik: İşyerindeki bina ve eklentilerde, çalışma yöntem ve şekillerinde veya iş ekipmanlarında çalışanlar için hayati tehlike oluşturan bir husus tespit edildiğinde veya çok tehlikeli sınıfta yer alan maden, metal ve yapı işleri ile tehlikeli kimyasallarla çalışılan işlerin yapıldığı veya büyük
endüstriyel kazaların olabileceği işyerlerinde risk değerlendirmesi yapılmamış olması durumlarında işyerinin
bir bölümünde ya da tamamında bu tehlike giderilinceye kadar işin durdurulması ile bu Yönetmeliğe göre durdurma kararı uygulanmış işyerinde çalışmaya tekrar başlanmasına izin verilmesinin usul ve esaslarını belirler.
• İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Tebliği: 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 9’uncu
maddesi uyarınca işyerlerinin iş sağlığı ve güvenliği açısından yer aldığı tehlike sınıfları belirtilmiştir.
3. SÜT ÜRÜNLERİ İMALATI SEKTÖRÜ
İnek, manda, keçi, koyun ve deveden elde edilen süt, modern tesislerde işlenerek içme sütü, yoğurt, peynir, tereyağı, dondurma gibi birçok süt ürününe dönüştürülür. Üretilen sütün dünyada %84’ü, Türkiye’de ise %92’si inek
sütüdür[1]. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün verilerine göre Türkiye, 2012 yılında inek sütü üretimini
9
3. SÜT ÜRÜNLERİ İMALATI SEKTÖRÜ
İnek, manda, keçi, koyun ve deveden elde edilen süt, modern tesislerde işlenerek içme sütü, yoğurt, peynir,
tereyağı,
dondurma
gibi birçok
süt ürününe dönüştürülür. Üretilen sütün dünyada
İş Sağlığı ve Güvenliği
Araştırma
ve Geliştirme
Enstitüsü
Başkanlığı
%84’ü, Türkiye’de ise %92’si inek sütüdür[1]. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün verilerine göre Türkiye, 2012 yılında inek sütü üretimini 2011 yılına göre %15,8 arttırarak yaklaşık 16
milyon tona çıkarmıştır. Bu üretim miktarı ile dünyada en çok inek sütü üreten dokuzuncu ülke
sıralamasını korumuştur [2].
2011 yılına göre %15,8 arttırarak yaklaşık 16 milyon tona çıkarmıştır. Bu üretim miktarı ile dünyada en çok inek
[2]. (Tablo 2):
Türkiye’de
süt ürünleri
imalatı sektörü
4’e ayrılabilir
sütü üreten
dokuzuncu
ülke sıralamasını
korumuştur
Modern
koşullarda
çalışan 4’e
işletmeler
Türkiye’de
süt ürünleri
imalatı sektörü
ayrılabilir (Tablo 2):
İlkel
şartlarda
çalışan
işletmeler
• Modern
koşullarda
çalışan
işletmeler
Aile işletmeleri
• İlkel şartlarda
çalışan işletmeler
Mevsimlik çalışan mandıralar [1]
• Aileişletmeleri
Türkiye’de
çiğ mandıralar
sütün kullanım
alanlarının verildiği Tablo 2’ye bakıldığında Türkiye’de üretilen
[1]
• Mevsimlik
çalışan
çiğ sütün yalnızca %27’sinin modern fabrikalarda işlendiği görülmektedir. AB-15, ABD ve JaponTürkiye’de
çiğ gelişmiş
sütün kullanım
alanlarının
verildiği
Tablo
2’ye bakıldığında
Türkiye’de üretilen
çiğ sütün
ya gibi
ülkelerde
ise bu oranın
%100’
e yaklaştığı,
dünya ortalamasının
ise %53
olduğuyalnızca
%27’sinin
modern
fabrikalarda
işlendiği
görülmektedir.
AB-15,
ABD
ve
Japonya
gibi
gelişmiş
ülkelerde
ise bu oradüşünüldüğünde Türkiye bu alanda oldukça geri kalmıştır.[1] Bu düşük orana rağmen, süt ürünnın %100’e
yaklaştığı,
dünya
ortalamasının
ise
%53
olduğu
düşünüldüğünde
Türkiye
bu
alanda
oldukça
geri kalleri imalatı sektörü Türkiye İstatistik Kurumu(TÜİK) 2011 verilerine göre 39.101 şirketin faaliyet
mıştır.[1]
Bu
düşük
orana
rağmen,
süt
ürünleri
imalatı
sektörü
Türkiye
İstatistik
Kurumu
(TÜİK)
2011
verilerine
gösterdiği gıda sektöründe, fırın ve unlu mamuller imalatı sektörü ayrı tutulduğunda kalan 9.774 göre
[4]
39.101şirketin
şirketin %16’sını
faaliyet gösterdiği
gıda sektöründe,
fırın ve unlu mamuller imalatı sektörü ayrı tutulduğunda kalan
oluşturmaktadır
.
[4]
9.774 şirketin %16’sını oluşturmaktadır .
Tablo 2: Türkiye’de çiğ sütün kullanım alanları[1]
Modern Fabrikalar
27%
Mandıralar
33%
İşletmede Tüketim
20%
Sokak Satıcıları
20%
Süt ve Süt Mamülleri Değer Zinciri
Süt Hayvanı Yetiştiricisi
Çiğ Süt
4
Yetiştirici Birlikleri
TSUMB
Süt Hayvanı Yetiştiricisi
TDSYMB
Fabrika Süt Toplama Merkezleri
KOOPERATİFLER
Süt İşleme Tesisleri
Süt ve Mamülleri
Semt Pazarındaki
Satıcılar
Bakkal, Süpermarket,
Lokanta, Catering, Otel
Sokak Sütü
TÜKETİCİ
Şekil 1: Süt ve Süt Ürünleri Değer Zinciri [3]
Şekil 1’de süt ve süt ürünlerinin genel olarak hangi aşamaları izleyerek tüketiciye ulaştığı özet halde verilmiştir.
1’de ulaşması
süt ve süt
ürünlerinin
genel olarak
hangigibi,
aşamaları
izleyerek
tüketiciye
ulaştığı
özet araSütün Şekil
tüketiciye
birçok
aracı sayesinde
olabileceği
direkt olarak
sokak
sütü satıcıları
tarafından
halde
verilmiştir.
Sütün
tüketiciye
ulaşması
birçok
aracı
sayesinde
olabileceği
gibi,
direkt
olarak
cısız olarak da olabilmektedir.
sokak sütü satıcıları tarafından aracısız olarak da olabilmektedir.
3.2. İstatistikler ve Genel Tehlikeler
3.2. İstatistikler ve Genel Tehlikeler
Sosyal Güvenlik Kurumu’nun (SGK) 2011 yılı iş kazaları ve meslek hastalıkları istatistiklerine göre gıda sektöründe
Sosyalolmak
Güvenlik
Kurumu’nun
(SGK)
yılı hastalığı
iş kazaları
ve meslek hastalıkları
42’si ölümlü
üzere
2.661 iş kazası
ve 2011
3 meslek
raporlanmıştır.
2012 yılında istatistiklerine
ise kaza sayısı artarak
göre
gıda
sektöründe
42’si
ölümlü
olmak
üzere
2.661
iş
kazası
ve
meslek
rapor2.972’ye yükselmiştir. Bu kazaların 13’ü ölümle sonuçlanmıştır. Meslek hastalığı3 sayısı
ise hastalığı
değişmeyerek
3 olmuşlanmıştır.
2012
yılında
ise
kaza
sayısı
artarak
2.972’ye
yükselmiştir.
Bu
kazaların
13’ü
ölümle
[5]
tur . Süt ve süt ürünleri sektörü için ayrı bir raporlama bulunmamaktadır. Ancak
sektörün
gıda
sektörü
içerisin[5]
sonuçlanmıştır.
Mesleksüt
hastalığı
sayısı
ise sektöründe
değişmeyerek
3 olmuştur
. Süt ve
süt ürünleri
sektörü
deki payı
dikkate alındığında,
ürünleri
imalatı
kaza
sayısının yüksek
olduğu
düşünülmektedir.
için ayrı bir raporlama bulunmamaktadır. Ancak sektörün gıda sektörü içerisindeki payı dikkate
alındığında, süt ürünleri imalatı sektöründe kaza sayısının yüksek olduğu düşünülmektedir.
10
İngiltere’nin İş Sağlığı ve Güvenliği Kurumu(HSE)’nin verilerine göre süt ve süt ürünleri
fabrikalarında meydana gelen iş kazalarının ana nedenleri şunlardır:

Elle kaldırma ve taşıma - özellikle ağır yükler ve keskin köşeler

Kayarak düşme - ıslak zeminden dolayı
süt ve süt ürünlerinin genel olarak hangi aşamaları izleyerek tüketiciye ulaştığı özet
miştir. Sütün tüketiciye ulaşması birçok aracı sayesinde olabileceği gibi, direkt olarak
satıcıları tarafından aracısız olarak da olabilmektedir.
stikler ve Genel Tehlikeler
venlik Kurumu’nun
(SGK) 2011 yılı iş kazaları ve meslek hastalıkları istatistiklerine
İngiltere’nin İş Sağlığı ve Güvenliği Kurumu(HSE)’nin verilerine göre süt ve süt ürünleri fabrikalarında meydana
sektöründegelen
42’siiş ölümlü
olmak
üzere şunlardır:
2.661 iş kazası ve 3 meslek hastalığı raporkazalarının
ana nedenleri
2012 yılında• ise
sayısı
artarak
2.972’ye
yükselmiştir.
Bu kazaların 13’ü ölümle
Ellekaza
kaldırma
ve taşıma
- özellikle
ağır yükler
ve keskin köşeler
[5]
mıştır. Meslek hastalığı sayısı ise değişmeyerek 3 olmuştur . Süt ve süt ürünleri sektörü
• Kayarak düşme - ıslak zeminden dolayı
r raporlama bulunmamaktadır. Ancak sektörün gıda sektörü içerisindeki payı dikkate
• imalatı
Cisim çarpması
- genellikle
düşen
cisimler veya
el aletleri
a, süt ürünleri
sektöründe
kaza
sayısının
yüksek
olduğu düşünülmektedir.
• Zararlı maddelere maruziyet - kimyasallar, sıcak buhar, sıcak su
n İş Sağlığı ve Güvenliği Kurumu(HSE)’nin verilerine göre süt ve süt ürünleri
• Yüksekten düşme - seyyar merdivenler, basamaklar, tanklar veya tankerler
nda meydana gelen iş kazalarının ana nedenleri şunlardır:
• Nakliye - tanker veya forklift çarpması veya sıkıştırması
ldırma ve taşıma - özellikle ağır yükler ve keskin köşeler
• Makineler - kaldırma makineleri, konveyörler, paketleme makineleri[6]
k düşme - ıslak
dolayı çalışanların yakalandığı meslek hastalıklarının ana nedenleri şunladır:
Yine zeminden
HSE’ye göre sektörde
• Kas - iskelet
sistemi
hastalıkları
- elle
ve kaldırma
çarpması - genellikle
düşen
cisimler
veya
el taşıma
aletleri
Göreve bağlı
üst ekstremitesıcak
rahatsızlıkları
tekrarlanan
maddelere •maruziyet
- kimyasallar,
buhar, -sıcak
su paketleme işleri
• Gürültüye maruziyet sonucu oluşan duyma bozuklukları - homojenizatörler, doldurma makineleri
ten düşme - seyyar merdivenler, basamaklar, tanklar veya tankerler
• Kimyasalların solunması sonucu oluşan solunum iritasyonu - klor, hipoklorit, amonyak[6]
e - tanker veya forklift çarpması veya sıkıştırması
4. TEHLİKELER ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
eler - kaldırma makineleri, konveyörler, paketleme makineleri[6]
4.1. Zemin
e göre sektörde
çalışanların
meslek
hastalıklarının
ana
Süt ürünleri
üretimyakalandığı
tesislerinde birçok
riske
sebep olan tehlike
unladır:
kaynaklarından biri zemindir. Zemin kaynaklı tehlikeli olaylar kayma ve takılmadır. Bu olaylara genellikle zeminin ıslak, kirli, düzen-
kelet sistemi
elle taşıma
ve kaldırma
siz,hastalıkları
zarar görmüş -olması
veya zeminde
bulunan sabit ve belli ol-
mayan cisimler
neden olmaktadır.
Kayma veya
takılarak düşme
e bağlı üst ekstremite
rahatsızlıkları
- tekrarlanan
paketleme
işleri
sonucu hafif yaralanmalar, kemik kırılmaları veya ölümle sonuçla-
nabilecek
durumlar
meydana
gelebilir.
Kayma ve -takılma
herhanüye maruziyet
sonucu
oluşan
duyma
bozuklukları
homojenizagi
bir
noktada
olabilir
ancak
üretimin
olduğu
bölümlerde
daha
sık
doldurma makineleri
görülmektedir.
salların solunması sonucu oluşan solunum iritasyonu - klor, hiŞekil 2:2:
Islak
ve tereyağı
dökülmüş
zemin
HSE verilerine göre gıda imalatı sektöründe uzuv kaybı gibi ne- Şekil
Islak
ve tereyağı
dökülmüş
zemin
it, amonyak[6]
denlerle sonuçlanan önemli kazaların %35’i, 3 günden fazla istirahat gerektiren kazaların ise %25’i kayma ve takılma sonucu yaralanmalardan dolayı olmaktadır. Bu kazaların %80’i
kayma, %20’si ise takılma sonucu meydana gelmektedir [7].
Süt Ürünleri
İmalatı
Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi
Zeminin tehlike yaratacak duruma gelmesinin nedenleri
şöyle
sıralanabilir:
5
• Makine ve borulardan sızıntı veya akıntı olması
• Temizlik sonrasında zeminin ıslak kalması
• Zemini kayganlaştıracak tereyağı gibi maddeler dökülmesi
• Atıkların düzgün toplanmaması sonucu zemine yayılması
• Fabrikanın dışından içeri girilen noktalarda hijyen talimatlarına uyulmaması sonucu zeminin kirlenmesi
• Yaşlanma veya yeterli bakım yapılmamasından dolayı zeminin kaymazlık özelliğini yitirmesi
• Zeminde boşluk, kırık gibi bozukluklar olması
• Sabitlenmemiş paspasların bulunması
• Zemindeki paspas, farklı zemin kaplaması gibi bölümlerden diğerine geçişlerdeki kaymazlık farkı bulunması
• Zeminde gelişigüzel bırakılmış hortumlar, çöpler, kablolar gibi gereksiz malzemelerin olması
• Zeminde yükselti farklılıkları ve kapı eşiklerinin olması
11

Zeminde boşluk, kırık gibi bozukluklar olması

Sabitlenmemiş paspasların bulunması

Zemindeki paspas, farklı zemin kaplaması gibi bölümle
farkı bulunması

Zeminde gelişigüzel bırakılmış hortumlar, çöpler, kablol

Zeminde yükselti farklılıkları ve kapı eşiklerinin olması
Merdivenlerde basamakları belirtici kaymaz malzeme e
• Merdivenlerde basamakları belirtici kaymaz malzeme eksikliği
Merdivenlerin basamakları arasındaki yükseklik ve gen
• Merdivenlerin basamakları arasındaki yükseklik ve genişlik farklılıkları
Merdivenlerin korkuluklarının olmaması veya var olan
• Merdivenlerin korkuluklarının olmaması veya var olan korkulukların
masıuygun durumda olmaması
• Geçiş yollarının ve çalışılan bölümlerin yetersiz seviyede aydınlatılması
Geçiş yollarının ve çalışılan bölümlerin yetersiz seviyed
• Geçiş yollarında görüşü kısıtlayacak cisimler veya ayağa takılacak engeller bulunması
Geçiş yollarında görüşü kısıtlayacak cisimler veya ayağ
• Çalışanlara, yaptıkları işe uygun kaymaz özellikte ayakkabı temin edilmemesi veya çalışanların kaymaz özellik Çalışanlara, yaptıkları işe uygun kaymaz özellikte ayakk
teki ayakkabıları kullanmaması
rın kaymaz özellikteki ayakkabıları kullanmaması
• Mevsim koşulları: Kar,yağmur, buz gibi
Mevs
• Uyarıcı levhaların yetersizliği
Uyarı
• Çalışanların işin durumu, iş yükü, ye Çalışa
tersiz zaman gibi nedenlerden dolayı
zama
acele etmesi
mesi
• Çalışanların tehlikeli durumlara kayıt Çalışa
sızlığı
Şekil 3:
zemin
Şekil
3:Bozuk
Bozuk
zemin
lığı
• Soğuk odaların zemininde oluşan buzlar
Süt Ürünleri İmalatı
Sektöründe İşve
Sağlığı
ve Güvenliği
Rehberi alınmaması
6
• Ramak kalaların bildirilmemesi veya bildirilenlerin
kayıtlarının
tutulmaması
gerekli
önlemlerin
Zemin kaynaklı tehlikeli olaylardan korunmak için alınabilecek önlemler şunlardır:
• Zemindeki bütün kirlerin ve kaygan maddelerin acil olarak temizletilmesi
• Temizlik metodunun gözden geçirilerek doğru temizlik malzemeleri ve kimyasalların kullanıldığından emin
olunması
• Sürekli ıslanan, kirlenen bölümlerin sık aralıklarla uygun malzemelerle temizliğinin yapılması
• Sürekli ıslak olan bölümlerde zemine gerekli eğimlerin verilmesi, mazgal sayılarının arttırılması gibi drenajı
arttıracak önlemler alınması
• Islak, kaygan madde dökülmüş, yeni temizlenmiş ve benzeri bölgelerin uygun işaretler ile işaretlenmesi
• Makine ve boruların sızıntı yapan bölümlerinin tespit edilerek tamir edilmesi
• Zemin üzerinde çöp, gereksiz malzeme vb. takılmaya sebebiyet verebilecek maddeler bırakılmaması ve dağınıklıktan kaçınılması
• Zemindeki paspas gibi maddelerin sabitlenmesi
• Zeminin düzenli aralıklarla kontrol edilip gerekli onarımların yapılması
• Zemindeki yükselti farklılıklarının ve takılmaya sebebiyet verecek kısımların düzeltilmesi
• Çekmecelerin ve kapakların kullanıldıktan sonra kapatıldığından emin olunması
• Hortumların kullanıldıktan sonra düzenli bir biçimde sarılarak geçiş yollarından kaldırılması
• Kabloların zeminden geçmesinin önlenmesi
• Çalışma ortamının ve geçiş yollarının uygun şekilde aydınlatılması
• Zeminin, uygun kaymaz zemin kaplamaları ile değiştirilmesi
• Zeminin düzenli aralıklarla kaymazlığının kontrol edilip gerekli iyileştirmelerin yapılması
• Merdiven basamakları, ani yükseklik değişikliği olan noktalar gibi yerlerin uygun işaretleyiciler ile belirgin hale
getirilmesi
• Merdiven korkuluklarının uygun duruma getirilmesi ve kayma anında rahat tutunulabilecek şekilde olması
12
• Çalışanlara kaymaz özellikte uygun ayakkabılar temin edilmesi ve bu ayakkabıların kullanımına dikkat edilmesi
• Çalışanların önlerini görmelerini engelleyecek yükseklikte yükleri taşımalarının engellenmesi
• Yaya geçiş yollarında bulunan engellerin kaldırılması
• Tesis içinde mevsim şartlarına göre oluşabilecek buz ve karın geçiş yollarından bir an önce temizlenmesi ve
yağmur sularının birikmemesi için yeterli mazgal konumlandırılması
İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü
• Çalışanlara zemin kaynaklı tehlikeler ve riskler hakkında eğitim verilmesi
• İş organizasyonunun gözden geçirilerek çalışanların acele etmesinin engellenmesi
[7], [8], [9], [10],
İş Sağlığı
ve Güvenliği
Enstitüsü
Müdürlüğü
• Çalışanların
yaşadıkları ramak kala olayları veya gördükleri tehlikeleri
bildirmeye
teşvik
edilmesi.
4.2. Ergonomi
[11], [20]
Süt ürünleri üretim tesislerinde yapılan kaldırma, uzanma, tekrarlı hareket yapma gibi işler vü4.2.cudun
Ergonomi
Ergonomi
zorlanmasına neden olur. Bu zorlamalar kaslarda, tendonlarda, bağ4.2.
dokuda,
sinirlerde, da-
Sütişler
ürünleri
üretimzorlanmasına
tesislerinde
marlarda;
boyun,
omuz, kol,
bilek,
bacak, uzanma,
sırt ve bel
eklemlerinde
zedelenmeye
sebep
olur. Bu yapılan kaldırma, uzanma, te
Süt ürünleri
üretim
tesislerinde
yapılan
kaldırma,
tekrarlı
hareket yapma
gibi
vücudun
zorlanmasına neden olur. Bu zorlamalar kaslarda, tend
zedelenmeden
kaynaklı
hastalıklara
kas-iskelet
sistemi
hastalıkları
denir.cudun
neden
olur. Bu zorlamalar
kaslarda,
tendonlarda,
bağ dokuda,
sinirlerde,
damarlarda;
boyun,
omuz, kol, bilek, bamarlarda; boyun, omuz, kol, bilek, bacak, sırt ve bel eklemle
cak, sırt ve bel eklemlerinde zedelenmeye sebep olur. Bu zedelenmeden kaynaklı hastalıklara
kas-iskelet
sistemi kas-iskelet sistemi hasta
zedelenmeden
kaynaklı
hastalıklara
Vücudu zorlayan durumlar ana başlık olarak kuvvet uygulama, tekrarlı hareketler,
vücut
duruşu
hastalıkları denir.
Vücudu zorlayan
durumlar
ana başlık olarak kuvvet uygulam
ve sert yüzeye temas olarak adlandırılabilir. Bu durumlardan birden fazlasına
aynı anda
maruz
ve
sert yüzeye
temas
olarak
adlandırılabilir. Bu durumlardan
Vücudu
zorlayan
durumlar
ana başlık
olarak kuvvet
tekrarlı
hareketler,
vücut
duruşu
ve sert
yüzeye
kalmak,
maruziyet
şiddeti
ve maruziyet
süresi,uygulama,
kas - iskelet
sistemi
hastalıklarına
yakalanma
ihtikalmak, maruziyet şiddeti ve maruziyet süresi, kas - iskelet sis
temas
olarak
adlandırılabilir.
Bu durumlardan
birden fazlasına aynı anda maruz kalmak,
şiddeti
ve mamalini
büyük
ölçüde etkileyen
faktörlerdir.
malinimaruziyet
büyük ölçüde
etkileyen
faktörlerdir.
ruziyet süresi, kas - iskelet sistemi hastalıklarına yakalanma ihtimalini büyük ölçüde etkileyen faktörlerdir.
Şekil 4: İyi uygulama örneği: Çalışanların eğilerek yük kaldırmasının ve taş
hidrolik sistemi ve konveyörler
Kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarının ana sebepleri şöyle sıralan
Şekil 4:
4: İyi
Çalışanların
eğilerek
yük kaldırmasının
ve taşımasının
engellenmesi
için yapılmış hidrolik
sistemi ve
Şekil
İyi uygulama
uygulamaörneği:
örneği:
Çalışanların
eğilerek
yük kaldırmasının
ve taşımasının
engellenmesi
yapılmış
Kuvvetiçin
uygulama:
Çalışanlar bir cismi kaldırmak, indirme
konveyörler
hidrolik sistemi ve konveyörler
el arabasını itmek veya çekmek için; bir cismi tutmak için
olması durumunda kaslarda ve tendonlarda zedelenme m
bir cismin uzun süre boyunca taşınması veya tutulması du
Kuvvet uygulama: Çalışanlar bir cismi kaldırmak, indirmek veya taşımak için; bir cismi
veya şunlardır:
el arabasını itmek
önlemler
Kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarının ana sebepleri şöyle sıralanabilir:
Kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarının ana sebepleri şöyle sıralanabilir:
•
veya çekmek için; bir cismi tutmak için kuvvet uygularlar. Bu kuvvetin aşırı olması
durumunda kaslarda ve
• Kuvvet uygulanan işlerin yapılması için otomasyon sis
Kuvvet uygulama:
Çalışanlargelebilir.
bir cismi
kaldırmak,
indirmek
veyauzun
taşımak
bir cismi
veyaveya
tendonlarda
zedelenme meydana
Aynı
durum hafif
bir cismin
süre için;
boyunca
taşınması
• Çalışanın uyguladığı kuvveti en aza indirmek için işe
el arabasını
itmek
çekmek
için; bir cismi
tutmak
için kuvvet uygularlar.
Bu
kuvvetin
aşırı
tutulması
durumunda
daveya
oluşabilir.
Alınabilecek
önlemler
şunlardır:
ması
olması
durumunda
kaslarda
ve
tendonlarda
zedelenme
meydana
gelebilir.
Aynı
durum
hafif
• Kuvvet uygulanan işlerin yapılması için otomasyon sistemi kul• Yükleri
bir cismin uzun süre boyunca taşınması veya tutulması durumunda da oluşabilir. Alınabilecek
nabilir
lanılması
önlemler şunlardır:
• Taşınan
• Çalışanın uyguladığı kuvveti en aza indirmek için işe uygun me• Yük taş
Kuvvet uygulanan
kanik• sistemler
kullanılması işlerin yapılması için otomasyon sistemi kullanılması
kaldırm
engelle
şekilde
• Çalışanın
kuvveti
en aza
için
• Yüklerin
taşınması uyguladığı
için yüksekliği
ayarlanabilir
el indirmek
arabalarının
te-işe uygun mekanik sistemler kullanılması
min edilmesi
Yüklerin taşınması için yüksekliği ayarlanabilir el arabalarının temin edilmesi
• Yük taşırken eğilme, uzanma, baş üstüne kaldırma gibi ek hare- Şekil 5: Eğilerek ağır yük kaldırma
• TaşınanŞekil
yüklerin
ağırlıklarının azaltılması
5: Eğilerek ağır yük kaldırma
• Taşınan yüklerin ağırlıklarının azaltılması
•
•
Süt Ürünleri
İmalatı
Sektöründe
İş Sağlığı
ve Güvenliği Rehberi
Yük taşırken
eğilme,
uzanma,
baş
üstüne
8
kaldırma gibi ek hareketler yapılmasını
engellemek için çalışma ortamının uygun
•
Ağır yü
fından
•
Çalışan
eğitilm
13
ketler yapılmasını engellemek için çalışma ortamının uygun şekilde düzenlenmesi
• Ağır yüklerin iki veya daha fazla kişi tarafından taşınmasının sağlanması
• Çalışanların elle taşıma işleri konusunda eğitilmesi
• Tekrarlı hareketler: Dinlenmeden, uzun süreler boyunca aynı kas gruplarını çalıştırmak suretiyle yapılan hareketlerdir. İşin yapılış hızı, kasların dinlenmesi için verilen araların uzunluğu ve sayısı ile yapılan işin çeşitliliği
tekrarlı hareketleri doğrudan etkilemektedir. Alınabilecek önlemler şunlardır:
• Tekrarlanan işlerin yapılması için otomasyon sistemi kurulması
• Tekrarlı hareketlerin yapılması için gereken kuvvetin azaltılması
• İş programının çalışanların kaslarının dinlenmesi ve farklı kas gruplarının çalışması için çalışanlar arasında belirli aralıklarla iş değişimi yapılacak şekilde ayarlanması
• Her çalışanın kapasitesi farklı olacağı için çalışanların kendi çalışma hızlarını ayarlamalarına izin verilmesi
• Çalışanların acele etmelerini engellemek için belirli kotalar veya iş miktarı sınırlaması koymaktan kaçınılması
• Çalışanlara kısa aralıklarla kaslarını silkme, açma - germe gibi hareketlerle rahatlatması için süre tanınması
• Çalışanların, kaslarını nasıl dinlendirebilecekleri konusunda eğitilmesi
• Vücut duruşu: İş yapılırken alınan vücut şekli, fiziksel aktivite sırasında çalışan kasları etkilemektedir. Yanlış
duruş şekilleri, küçük kasların daha çok çalışıp büyük ve daha güçlü kas gruplarının etkin şekilde çalışmasını
engeller. Küçük kas gruplarının daha fazla çalışması kan akışını bozar ve erken yorulmaya sebep olur. Tekrarlı
ve uzun süreli uzanma, bükülme, eğilme, baş üstüne uzanma, diz üstünde çalışma, çömelme hareketlerinden
dolayı duruş bozuklukları oluşabilir. Alınabilecek önlemler şunlardır:
• Uzanma, eğilme gibi hareketlerin önüne geçilmesi için çalışma ortamının yeniden düzenlenmesi
• Malzeme ve ürünlerin diz ve omuz arası hizalarda depolanması
• Baş üstü noktalara uzanmayı engellemek için platformlar kullanılması
• Çalışanların doğru vücut duruşları konusunda eğitilmesi
• Sabit yükseklikli tezgah gibi her çalışanın boyuna uymayan çalışma araçlarının yüksekliği ayarlanabilir olanlarla
değiştirilmesi
• Sert yüzeye temas: Temas gerilimi, vücudun bölümlerinin sert
yüzeylere veya köşelere teması sonucu oluşur. Vücudun bazı bölümlerinde sinirler, tendonlar ve damarlar deriye yakın olduğu
için bu bölümlerin zarar görme ihtimali diğer bölümlerden fazladır. Parmaklar, avuç içleri, bilekler, ön kol(bilek ve dirsek arası),
dirsekler, uyluklar ve dizler daha kolay etkilenen bölümlerdir.
Alınabilecek önlemler:
• Araç - gereçlerin köşelerinin sivri olmamasına dikkat edilmesi ve
sivri kısımların yuvarla-tılması
• Diz üstünde çalışılması gereken durumlarda dizlerin altına konulacak pedler temin edilmesi
Şekil 6: Yanlış vücut duruşu ile çalışma
• Konveyörlerde çalışanların kollarını kenarlara dayamalarını engellemek için kollarını koyabilecek şekilde uygun
eklemeler yapılması
• Çalışanların uzun süreler boyunca sert veya sivri yüzeylere dayanmamaları konusunda eğitilmesi [12], [13], [14], [15]
4.3. Depolama
Depolara gerekli özenin gösterilmemesi, süt ürünleri fabrikalarında önemli tehlikeler ortaya çıkarmaktadır. Depolarda, bir kişinin maruz kalabileceği tehlikeler görülebileceği gibi birden çok kişinin hatta olası yangın durumlarında bütün fabrikanın etkilenebileceği tehlikeler de görülebilir. Depolardan kaynaklı tehlikeli durumlar şöyle
14
Depolara gerekli özenin gösterilmemesi, süt ürünleri fabrikal
karmaktadır. Depolarda, bir kişinin maruz kalabileceği tehlik
kişinin hatta olası yangın durumlarında bütün fabrikanın etki
lir. Depolardan kaynaklı tehlikeli durumlar şöyle sıralanabilir

Kayma, takılma

Yüksekten düşme

Çalışan üzerine cisim düşmesi

Cisime çarpma
sıralanabilir:

Forklift çarpması
• Kayma, takılma

Soğuk odalarda soğuğa maruz kalma sonucu veya sıcak ve
gelme sonucu hastalık
• Yüksekten düşme

Elle taşıma işleri sonucu kas - iskelet sistemi hastalıkları
• Çalışan üzerine cisim düşmesi

Yangın
• Cisime çarpma
Bu tehlikeli durumların nedenleri şunlardır:
• Forklift çarpması

Depoların düzensiz tutulması
sürekli
İstiflemenin
yapılması
• Soğuk odalarda soğuğa maruz kalma sonucu veya sıcak ve soğuk bölümler arası
gidipyüksek
gelme
sonucuve dengeli olmaması
hastalık
Depoların zeminine dökülen atık, su gibi kayganlaştırıcıla
• Elle taşıma işleri sonucu kas - iskelet sistemi hastalıkları

Depoların girişlerinde eşik olması veya deponun içerisi ile
farkı bulunması

Cisimlerin depolandığı rafların sağlam olmaması ve bu ra

Rafların düzensiz yerleştirilmesi

Kullanılan merdivenlerin uygun olmaması

Merdiven yerine rafların çıkıntılarının kullanılarak malzem
• Yangın
Bu tehlikeli durumların nedenleri şunlardır:
• Depoların düzensiz tutulması
• İstiflemenin yüksek yapılması ve dengeli olmaması
• Depoların zeminine dökülen atık, su gibi kayganlaştırıcılar
• Depoların girişlerinde eşik olması veya deponun içerisi ile dışarısı arasında zemin yüksekliği farkı bulunması
• Cisimlerin depolandığı rafların sağlam olmaması ve bu rafların
kaygan olması
Forklift
uymam
Sürekli
çalışılm
• Rafların düzensiz yerleştirilmesi
Yangına
• Kullanılan merdivenlerin uygun olmaması
Depolarda
önlemek içi
• Merdiven yerine rafların çıkıntılarının kullanılarak malzemelere
uzanılması
• Forkliftler ile çalışanların yükseğe kaldırılması
• Forklift kullananların talimat ve kurallara uymaması
Forklift
rılması
Şekil 7: Geçiş alanı dar, yangın önlemi alınmamış
depo
Şekil 7: Geçiş alanı dar, yangın önlemi alınmamış depo
Kayma
olmasın
mizliğin
zeminin
• Sürekli eğilerek veya baş üstüne uzanarak çalışılması
• Yangına karşı yeterli önlemler alınmaması
10
Depolarda görülebilecek tehlikeli durumları önlemek için yapılabilecekler şunlardır:
• Kayma genellikle zeminin kirli veya ıslak olmasından dolayı olduğu için zemin temizliğine gerekli özenin gösterilmesi ve zeminin kuru kalmasının sağlanması
• Depo girişlerindeki zemin seviyesinin deponun dış tarafı ile aynı tutulması, zemindeki engebelerin ve yükseklik
farklarının giderilmesi ve kapı eşiklerinin kaldırılması
• Deponun düzenli şekilde istiflenmesi ve ortada gelişigüzel malzeme bırakılmaması
• Deponun belirli aralıklarla temizlik ve düzen yönünden incelenmesi
• Yüksek raflara uygun ekipman kullanılarak çıkılması ve raflara basılmaması
• Kullanılan merdivenlerin yüksekliklerinin ve diğer özelliklerinin kullanılan alana uygun olması
• Yüksek yerlere ulaşmak için makaslı platform kullanılması
• Çalışanların forkliftlerin çatalında veya çatalına konulan malzemelerin üzerinde(örneğin, boş paletler) yüksek
yerlere kaldırılmaması
• Çalışanların ağır yükleri kaldırması için transpaletler kullanması
• Çalışanların iş yükünün ve iş dönüşümlerinin ayarlanarak çalışanlara yeterli dinlenme süreleri verilmesi
15

Çalışanların forkliftlerin çatalında veya çatalına konulan malzemelerin üzerinde(örneğin, boş
paletler) yüksek yerlere kaldırılmaması

Çalışanların ağır yükleri kaldırması için transpaletler kullanması

Çalışanların iş yükünün ve iş dönüşümlerinin ayarlanarak çalışanlara yeterli dinlenme süreleri verilmesi

Elle taşıma işleri hakkında çalışanların eğitilmesi

Yükseğe ulaşmak için kullanılan ekipmanların düzenli bakımlarının yapılması

Rafların düzenli yerleştirilmesi, raflardan ürün alırken diğer ürünlerin düşmemesi için dikkat
edilmesi ve rafların, üzerine konulacak ağırlığı taşıyabilecek malzemeden seçilmesi
• Elle taşıma işleri hakkında çalışanların eğitilmesi
• Yükseğe ulaşmak için kullanılan
ekipmanların düzenli bakımlarının yapılması
Rafların üzerine, taşıyabilecekleri azami yük ağırlığını gösteren uyarıcı levhalar konulması
• Rafların düzenli yerleştirilmesi,
raflardan
ürün
alırken
diğer
ürünlerin
düşmemesi
için dikkat edilmesi ve rafla Forkliftlerin
gerekli
belge
ve eğitimi
almış
sürücüler
tarafından kullanılması
rın, üzerine konulacak ağırlığı taşıyabilecek malzemeden seçilmesi

Keskin dönemeçlerin önlenmesi, forklift yollarının mümkünse forkliftlerin geri manevra yap-
• Rafların üzerine, taşıyabilecekleri
azami
yük ağırlığını
gösteren
uyarıcı levhalar konulması
masına gerek
kalmayacak
şekilde
ayarlanması
• Forkliftlerin gerekli belge
eğitimi
almış sürücüler
kullanılması
ve
Forklift
kullanıcılarının
gereklitarafından
talimatlara uygun
şekilde forkliftleri kullanması
• Keskin dönemeçlerin önlenmesi,
forklift
yollarının
mümkünse
forkliftlerin geri manevra yapmasına gerek kal Depoların
kapılarının
içeriden
de açılabilmesi
mayacak şekilde ayarlanması

Depoların yangına karşı korunaklı hale
getirilmesi
• Forklift kullanıcılarının gerekli
talimatlara uygun şekilde forkliftleri
kullanması
Uygun sayıda yangın söndürücü bulundurulması
• Depoların kapılarının içeriden
de açılabilmesi
Acil durumlarda deponun çeşidine
• Depoların yangına karşıkorunaklı
hale getirilmesi
•
•
göre
(örn; soğuk hava deposu) sönen lambaların yerine
yeteri kadar aydınlatma sağlaUygun sayıda yangın söndürücü
bulundurulması
yabilecek acil durum aydınlatma lambalaAcil durumlarda deponun çeşidine
göre (örn; soğuk hava deporı bulunması
su) sönen lambaların yerine yeteri kadar aydınlatma sağlayabi Deponun içinde dışarıya ikaz gönderebilecek acil durum aydınlatma
lambaları bulunması
Şekil 8: İyi uygulama örneği; düzenli depolama
lecek şekilde belli noktalara konumlandı[16],
rılmış
ikaz düğmeleri bulundurulması
• Deponun içinde dışarıya ikaz
gönderebilecek
şekilde belli nok[17], [18], [21]
talara konumlandırılmış ikaz düğmeleri bulundurulması [16], [17], Şekil 8: İyi uygulama örneği: düzenli depolama
İş Sağlığı [18]
ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü
Fabrika alanı içerisinde bulunan tır, tanker, kamyon, forklift, elektrikli
alanı içerisinde
bulunan güvenliklerini
tır, tanker,
transpaletFabrika
gibi taşıyıcılar,
çalışanların
ciddi ölçüde tehdit
kamyon, forklift, elektrikli transpalet gibi taşıetmektedir.
Bu
araçların
sürücülerinin
dikkat
etmesi
ve bu araçların kulyıcılar, çalışanların güvenliklerini ciddi ölçüde
lanıldığı alanlarda
alınması
önlemler şöyle sıralanabilir:
tehdit etmektedir.
Bu gereken
araçların sürücülerinin
dikkat etmesi ve bu araçların kullanıldığı
• Merdivenler,
rampalar
alanlardayükleme
alınması yerleri
gereken ve
önlemler
şöyledâhil bütün yolların, yaya
sıralanabilir:
ve araçların
güvenli hareketlerini sağlayacak ve yakınlarında çalışanlara
tehlike yaratmayacak
ve genişlikte
olması
Merdivenler,şekil
yükleme
yerleri ve rampalar
dâhil bütün yolların, yaya ve araçların gü-
ŞekilŞekil
9: İyi uygulama
örneği: Yaya
ve forklift
ayrılması
9: İyi uygulama
örneği;
yayayollarının
ve forklift
yolla-
rının ayrılması

• Araç ve venli
yaya hareketlerini
yollarının kullanıcı
sağlayacaksayısına
ve yakın-ve işyerinde yapılan işin
larında
çalışanlara
tehlikemalzeme
yaratmayacak
özelliğine uygun
genişlikte
olması,
taşınan yollarda yayalar için
şekil
ve
genişlikte
olması
yeterli güvenlik mesafesi bırakılması
Araç ve yaya yollarının kullanıcı sayısına ve işyerinde yapılan işin özelliğine uygun genişlikte
• Araç trafiğine
yollara
yakın
kapılar,
yaya
ve merdivenler arasında yeterli mesafe
olması,açık
malzeme
taşınan
yollarda
yayalar
içingeçiş
yeterliyolları,
güvenlikkoridorlar
mesafesi bırakılması
bulunması.
Araç trafiğine açık yollara yakın kapılar, yaya geçiş yolları, koridorlar ve merdivenler arasında
yeterli mesafe bulunması.
• Çalışma mahallerinde
yapılan iş, kullanılan makine ve malzemeler göz önüne alınarak, çalışanların korunması

mahallerinde
yapılan açıkça
iş, kullanılan
makine ve malzemeler göz önüne alınarak, çalıamacıyla Çalışma
araçların
geçiş yollarının
işaretlenmesi
şanların korunması amacıyla araçların geçiş yollarının açıkça işaretlenmesi
• Yüksekten
malzeme
düşmedüşme
riski bulunan
veya
çalışanların
tehlikeli
alanlara görevli olmayan kişi Yüksekten
malzeme
riski bulunan
veya
çalışanlarındüşebileceği
düşebileceği tehlikeli
alanlara
lerin girmesinin
engellenmesi
görevli olmayan
kişilerin girmesinin engellenmesi
alanlara
Tehlikeli alanlara
girme yetkisi
kişilerin
korunması için
için uygun
alınması
ve
• Tehlikeli
girme yetkisi
olan olan
kişilerin
korunması
uygunönlemlerin
önlemlerin
alınması
ve bu alanların açıkca
bu alanların açıkca belirlenmesi
belirlenmesi

Fabrikaya süt getiren tankerlerin boşaltma alanında duvara çok yaklaşmasını önleyecek te-

Forklifti kullanan çalışanlara, kullandığı modele ilişkin gerekli eğitimin verilmesi

Forklift kullanıcısının emniyet kemerini mutlaka takması
ve tankerin
üstüne
çıkan çalışanları
düşme
riskineçok
karşıyaklaşmasını
koruyan yaşam önleyecek
halatları
• Fabrikayaker
sütbariyeri
getiren
tankerlerin
boşaltma
alanında
duvara
teker bariyeri ve tankullanılması
kerin üstüne
çıkan çalışanları düşme riskine karşı koruyan yaşam halatları kullanılması
• Forklifti kullanan çalışanlara, kullandığı modele ilişkin gerekli eğitimin verilmesi
• Forklift kullanıcısının
emniyet zaman
kemerini
takmasıtaşıyıcının aşağı indirilmesi ve moForkliftin kullanılmadığı
parkmutlaka
freninin çekilmesi,
torun durdurulması
• Forkliftin kullanılmadığı zaman park freninin çekilmesi, taşıyıcının aşağı indirilmesi ve motorun durdurulması
16
Fabrika içerisinde, keskin dönüşlerin olduğu veya görüş açısının az olduğu bölümlerde forkliftler ve elektrikli transpaletlerin kör noktaları görebilmeleri için ayna
konumlandırılması
Forkliftlerin üzerinde forklifti kullanmaya
11
• Fabrika içerisinde, keskin dönüşlerin olduğu veya görüş açısının az olduğu
transpaletlerin kör noktaları görebilmeleri için ayna konumlandırılması

Araç trafiğine açık yollara yakın kapılar, yaya geçiş yolları, koridorlar ve me
yeterli mesafe bulunması.

Çalışma mahallerinde yapılan iş, kullanılan makine ve malzemeler göz ön
şanların korunması amacıyla araçların geçiş yollarının açıkça işaretlenmes

Yüksekten malzeme düşme riski bulunan veya çalışanların düşebileceği
görevli olmayan kişilerin girmesinin engellenmesi

Tehlikeli alanlara girme yetkisi olan kişilerin korunması için uygun önlem
bu alanların açıkca belirlenmesi

Fabrikaya süt getiren tankerlerin boşaltma alanında duvara çok yaklaşma
ker bariyeri ve tankerin üstüne çıkan çalışanları düşme riskine karşı koruya
kullanılması

Forklifti kullanan çalışanlara, kullandığı modele ilişkin gerekli eğitimin ve
Forklift kullanıcısının
kemerini mutlaka takması
bölümlerde
forkliftleremniyet
ve elektrikli

Forkliftin kullanılmadığı zaman park freninin çekilmesi, taşıyıcının aşağı i
torun durdurulması
• Forkliftlerin üzerinde forklifti kullanmaya yetkili kişilerin isim ve
fotoğraflarının bulunması
Fabrika içerisinde, keskin
ğu veya görüş açısının a
lerde forkliftler ve elekt
rin kör noktaları görebi
konumlandırılması
Forklift kullanımı sırasında dikkat edilmesi gereken hususlar ise
şöyle sıralanabilir;
Forkliftlerin üzerinde fo
yetkili kişilerin isim ve f
lunması
• Eğimli zeminlerde çok daha dikkatli hareket edilmesi
Forklift kullanımı sırasında d
gereken hususlar ise şöyle sır
• Forkliftin, belirlenen limit değerlerde, ani bir durumda güvenle
durulabilecek bir hızda kullanılması
• Köşelerde ve görüş açısının engellendiği yerlerde yavaşlanması ve
kornanın kullanılması
Eğimli zeminlerde çok d
ket edilmesi
Şekil
10:10:
Çalışanların
forklift ileforklift
güvenli kaldırılması
Şekil
Çalışanların
ile güvenli
kaldırılması
Forkliftin, belirlenen lim
bir durumda güvenle
hızda kullanılması
• Kullanıcının gideceği yola odaklanması
12
• Eğer yükden dolayı görüş kısıtlanıyorsa geri geri gidilmesi
• Üretici, yolcu koltuğu koymadıysa forkliftle yolcu taşınmaması
• Yük taşırken yükün devrilmemesi için yumuşak frenleme ile durulması
Köşelerde ve görüş açısının engellendiği yerlerde yavaşlanması ve kornanın kullanılması
• Eğimli bir yolda dönüş manevrası yapılmaması

Kullanıcının gideceği yola odaklanması

Üretici, yolcu koltuğu koymadıysa forkliftle yolcu taşınmaması

Yük taşırken yükün devrilmemesi için yumuşak frenleme ile durulması

Forkliftin, sabit bir cisim veya duvarın önünde duran birine doğru sürülmemesi

Forklift hareket halinde iken çatalın indirilip kaldırılmaması

Forkliftin, kapasitesinin üzerindeki yüklerle kullanılmaması [15], [16], [19], [21]
• Forkliftin, sabit bir cisim veya duvarın
önünde
duran
birine
doğrugerisürülmemesi
Eğer
yükden dolayı
görüş
kısıtlanıyorsa
geri gidilmesi
• Forklift hareket halinde iken çatalın indirilip kaldırılmaması
[16], [19]
Eğimli bir kullanılmaması
yolda dönüş manevrası[15],
yapılmaması
• Forkliftin, kapasitesinin üzerindekiyüklerle
4.5. Elektrik
Vücuttan elektriğin doğrudan veya dolaylı olarak geçmesine çarpılma denir. Çarpılma elektrik kaynaklı risklerin
4.5. Elektrik
başında gelir. Çarpılmaya ek olarak elektrik
kaynaklı yangın ve patlamalar da meydana gelebilir. Bu risklerin oluşVücuttan elektriğin
doğrudan
veyaortam
dolaylı olarak
geçmesine
çarpılma denir.
Çarpılma
elektrik Kurumu
masında ortamın ıslak oluşu, metal zeminle
kaplı oluşu
gibi
koşulları
önemlidir.
Sosyal
Güvenlik
kaynaklı risklerin başında gelir. Çarpılmaya ek olarak elektrik kaynaklı yangın ve patlamalar da
istatistiklerine göre 2012 yılında 459 çalışan
“elektrik
akımından
meydana
gelen
kazalara”
maruz
kalmıştır.
meydana gelebilir. Bu risklerin oluşmasında ortamın ıslak oluşu, metal zeminle kaplı oluşu gibi Elektrik
ortam koşulları
önemlidir. Sosyal
Kurumu istatistiklerine göre 2012 yılında 459 çalışan
kaynaklı risklerden korunmak için alınabilecek
önlemler
şöyleGüvenlik
sıralanabilir:
“elektrik akımından meydana gelen kazalara” maruz kalmıştır. Elektrik kaynaklı risklerden korun-
alınabilecek önlemler şöyle sıralanabilir:
• Elektrikle ilgili işlerin sadece yetkilimak
veiçin
uzman
kişilere yaptırılması

Elektrikle ilgili işlerin sadece yetkili ve uzman kişilere yaptırılması
koşulları
Elektrik tesisatının
çalışılanalınarak
ortamın koşulları
da dikkate
alınarak
güvenli şekilde döşendi• Elektrik tesisatının çalışılan ortamın
da dikkate
güvenli
şekilde
döşendiğinden
emin olunması
ğinden emin olunması
• Elektrik tesisatının düzenli bakımının
yapılması
Elektrik
tesisatının düzenli bakımının yapılması

Yeterli miktarda priz çıkışı bulundurularak çoklu prizlerin kullanımının engellenmesi
• Yeterli miktarda priz çıkışı bulundurularak
çoklu prizlerin kullanımının engellenmesi
Çoklu prizlerden çoklu priz çıkışının engellenmesi
Güç kaynaklarının uygun sigortalar ile korunması
• Çoklu prizlerden çoklu priz çıkışının engellenmesi

Kabloların üzerine basılabilecek şekilde zeminden geçmesinin önlenmesi
• Güç kaynaklarının uygun sigortalar ileUygun
korunması
kablo yolları kullanarak kabloların düzenli ve güvenli şekilde uzanmasının sağlanması
• Kabloların üzerine basılabilecek şekilde
zeminden
geçmesinin
önlenmesi
Kablo
ve bağlantı noktalarının
düzenli
olarak kontrolünün yapılması ve hasarlı olanların
derhal değiştirilmesi
• Uygun kablo yolları kullanarak kabloların
ve güvenli
şekil Elektrikdüzenli
işleri yapılırken
kullanılan
merdivenlerin yan kısımlarının elektriği iletde uzanmasının sağlanması
meyen malzemeden yapıldığından emin
olunması
• Kablo ve bağlantı noktalarının düzenli
olarak kontrolünün yapıl Elektrik panolarının olduğu noktalara yaması ve hasarlı olanların derhal değiştirilmesi
lıtkan paspaslar serilmesi

Elektrik panolarının ve sigorta kutularının
• Elektrik işleri yapılırken kullanılan merdivenlerin
kısımlarının
kilitli olduğundan yan
ve anahtarlarının
sadece yetkili kişilerde
bulunduğundan
elektriği iletmeyen malzemeden yapıldığından
emin
olunmasıemin
olunması
Makinelerin
bakımı yapılırken
elektrik
• Elektrik panolarının olduğu noktalara
yalıtkan paspaslar
serilmesi
bağlantılarının kesilmesi
Makinelerin
topraklamalarının
yapılması
• Elektrik panolarının ve sigorta kutularının
kilitli
olduğundan
ve
Yapılacak
işe uygun kişisel
koruyucu
doanahtarlarının sadece yetkili kişilerde
bulunduğundan
emin
olunnanım kullanılması
ması
[15], [20], [21]
Şekil 11: Panoların kapalı tutulması gerekmektedir.
Şekil 11: Panoların kapalı tutulması gerekmektedir.
13
17
•
Makinelerin bakımı yapılırken elektrik bağlantılarının kesilmesi
• Makinelerin topraklamalarının yapılması
Etkenler
• Yapılacak4.6.işeFiziksel
uygun
kişisel koruyucu donanım kullanılması [15], [20]
4.6.1. Gürültü
4.6. Fiziksel Etkenler
Gürültüye maruziyet, sektörün birçok alanında
görülen
bir durumdur. Süt ürünleri imalat
4.6.1.
Gürültü
fabrikalarında da çalışanlar genellikle makine
kaynaklı gürültüye
maruz kalmaktadırlar.
Gürültüye
maruziyet,
sektörün birçok alanında görülen bir durumÖzellikle sürekli olarak 85 desibel ve üstü
dur. Süt ürünleri imalat fabrikalarında da çalışanlar genellikle makiseviyede gürültüye maruz kalan çalışanlarda;
ne kaynaklı
gürültüye
maruz
kalmaktadırlar. Özellikle sürekli olarak
duyma
bozuklukları,
kulakta çınlama,
algıda
azalma,
iş veriminin
rahatsızlık-gürültüye maruz kalan çalışanlarda;
85 desibel
veazalması
üstü gibi
seviyede
lar görülebilir. Bu rahatsızlıkların kalıcı olma
duyma yüksektir.
bozuklukları, kulakta çınlama, algıda azalma, iş veriminin
ihtimalleri
azalması gibi rahatsızlıklar görülebilir. Bu rahatsızlıkların kalıcı olma
Çalışanların, ortamdaki gürültüye bir müddet
ihtimalleri
yüksektir.
sonra
alıştıklarını
sanmaları, ilerleyen zamanlarda ise ortaya çıkan kulak rahatsızlıklarının
Şekil 12: Kulak koruyucu KKD
Çalışanların,
ortamdaki
bir müddet sonra alıştıklarını sanŞekil 12: Kulak koruyucu KKD
yaşlanmayla
özdeşleştirilmesi,
bu gürültüye
tehlikenin
fark edilmesini engelleyebilmektedir. Bu “açık ama gizli
tehlikeye”
karşı alınabilecek
önlemler yömaları,
ilerleyen
zamanlarda
ise ortaya çıkan kulak rahatsızlıklarının
netimsel, mühendislik ve kişisel koruyucu donanım olarak 3 farklı açıdan şu şekilde sıralanabilir:
yaşlanmayla özdeşleştirilmesi, bu tehlikenin fark edilmesini engelleyebilmektedir. Bu “açık ama gizli tehlikeye”
Yönetimsel önlemler:
karşı alınabilecek
önlemler yönetimsel, mühendislik ve kişisel koruyucu donanım olarak 3 farklı açıdan şu şekilde
sıralanabilir: • Gürültülü makinenin daha az gürültülü olan bir makine ile değiştirilmesi
• Gürültü maruziyetini azaltmak için çalışanların gürültülü ortamlarda dönüşümlü olarak
çalıştırılması
Yönetimsel önlemler:
• Çalışma planlarının gürültülü ortamda en az süre çalışacak şekilde ayarlanması
• Gürültülü •makinenin
daha az gürültülü olan bir makine ile değiştirilmesi
Gürültülü ortamda mümkün olan en az sayıda çalışan bulunması
• Çalışanlara belirli
aralıklarlaiçin
işitme
testleri uygulanarak
gürültülüortamlarda
ortamın çalışanlar
üze• Gürültü maruziyetini
azaltmak
çalışanların
gürültülü
dönüşümlü
olarak çalıştırılması
rindeki etkisinin gözlemlenmesi ve alınan önlemlerin etkinliğinin gözden geçirilmesi
• Çalışma planlarının
gürültülü
ortamda
en gürültüye
az sürekarşı
çalışacak
ayarlanması
• Gürültülü bölümlerin
girişlerine
çalışanları
uyaran veşekilde
kişisel koruyucu
donanımların kullanımını hatırlatan ikaz levhalarının yerleştirilmesi
• Gürültülü
ortamda mümkün olan en az sayıda çalışan bulunması
Mühendislik önlemleri:
Gürültüyearalıklarla
sebep olan makinenin
az etkileyeceğigürültülü
bir noktaya taşınması
• Çalışanlara• belirli
işitmeçalışanları
testleridaha
uygulanarak
ortamın çalışanlar üzerindeki etkisinin göz•
Makinenin
gürültü
çıkaran
parçalarının
veya
tamamının
izole
edilmesi
lemlenmesi ve alınan önlemlerin etkinliğinin gözden geçirilmesi
• Makinenin gürültü çıkaran parçalarının başka maddeden yapılmış parçalar ile değiştiril-
• Gürültülü bölümlerin
girişlerine çalışanları gürültüye karşı uyaran ve kişisel koruyucu donanımların kullanımını
mesi
hatırlatan •ikaz
levhalarının
yerleştirilmesi
Makinenin
kullanılmadığı
zamanlarda kapatılması

Kişisel koruyucu donanımlar:
Mühendislik önlemleri:
• Çalışanlara ortamdaki gürültü seviyesine ve yaptıkları işe uygun koruyucu kulaklıklar te-
min edilmesi
• Gürültüye sebep
olan makinenin çalışanları daha az etkileyeceği bir noktaya taşınması
• Çalışanların koruyucu donanım kullanımının denetlenmesi
• Makinenin• gürültü
çıkaran
parçalarının
veyadurumunda
tamamının
izole edilmesi
Telsiz, telefon
gibi haber
verici araç kullanmak
olan çalışanlara,
telsizli kulaklıklar temin edilmesi [23], [24]
• Makinenin gürültü çıkaran parçalarının başka maddeden yapılmış parçalar ile değiştirilmesi
Süt Ürünleri İmalatı kullanılmadığı
Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği
Rehberi
•14 Makinenin
zamanlarda
kapatılması
Kişisel koruyucu donanımlar:
• Çalışanlara ortamdaki gürültü seviyesine ve yaptıkları işe uygun koruyucu kulaklıklar temin edilmesi
• Çalışanların koruyucu donanım kullanımının denetlenmesi
• Telsiz, telefon gibi haber verici araç kullanmak durumunda olan çalışanlara, telsizli kulaklıklar temin edilmesi [23], [24]
4.6.2. Aydınlatma
Yapılan işi, çalışanların sağlık ve güvenliğini, verimliliği etkileyen aydınlatma, öncelikle binanın yapım aşamasında
üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. Doğal ve/veya suni aydınlatma ile çalışanların rahat bir şekilde
çalışabileceği ortamlar oluşturulmalıdır. Aydınlatma;
• çalışanların tehlikeleri görmesini engellemeyecek,
• çalışılan ortama ve yapılan işe uygun olacak,
18
4.6.2. Aydınlatma
• yeterli seviyede aydınlatacak,
Yapılan işi, çalışanların sağlık ve güvenliğini, verimliliği etkileyen aydınlatma, öncelikle binanın
yapım aşamasında üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. Doğal ve/veya suni aydınlatma ile çalışanların rahat bir şekilde çalışabileceği ortamlar oluşturulmalıdır. Aydınlatma;

çalışanların tehlikeleri görmesini engellemeyecek,
çalışılan
ortama veyetecek,
yapılan işe uygun olacak,
• çalışanların renkler arasındaki ayrımı
yapmasına

yeterli seviyede aydınlatacak,
• parlama, titreme ve stroboskopik etkilere
neden vermeyecek,
çalışanların renkler arasındaki ayrımı yapmasına yetecek,
• çalışanların belli isteklerine uygun,
• ek tehlike yaratmayacak,
parlama, titreme ve stroboskopik etkilere neden vermeyecek,

çalışanların belli isteklerine uygun,

ek tehlike yaratmayacak,
uygun
yerlere
monte edilmiş
ve bakım veya onarımı zor olmayacak,
• uygun yerlere monte edilmiş ve bakım
veya
onarımı
zor olmayacak,

potansiyel patlayıcı ortamlarda uygun ex-proof özellikte olacak, şekilde olmalıdır.
• potansiyel patlayıcı ortamlarda uygun
ex-proof özellikte olacak, şekilde olmalıdır.
Aydınlatma ile ilgili tehlikeler ve çözüm önerileri şu şekilde sıralanabilir:
Yetersiz
aydınlatma
Aydınlatma ile ilgili tehlikeler ve çözüm
önerileri
şu şekilde sıralanabilir:
Yetersiz aydınlatma
• Düzenli aralıklarla lambaların temizlenmesi
• Bozuk lambaların en kısa zamanda değiştirilmesi
• Düzenli aralıklarla lambaların temizlenmesi
• Duvar boyası veya malzemesi değiştirilerek ışığı ortama daha çok yansıtan renk veya malzeme kullanılması
• Bozuk lambaların en kısa zamanda değiştirilmesi
• Lambaların önlerinde duran engellerin kaldırılması
• Lokal aydınlatma yapılması
• Duvar boyası veya malzemesi değiştirilerek
ışığı ortama daha çok yansıtan renk veya malzeme kullanılması
• Yapılan işin daha aydınlık bir noktaya taşınarak bu noktada yapılması
• Lambaların önlerinde duran engellerin
Aşırıkaldırılması
aydınlatma
• Lokal aydınlatma yapılması
• Lambaların yerlerinin değiştirilmesi
• Farklı çeşit lamba kullanılması
• Yapılan işin daha aydınlık bir noktaya
taşınarak
bu noktada
Doğal
aydınlatmanın
rahatsız ediciyapılboyutta olması
ması
Aşırı aydınlatma
• Işın geldiği pencerelere/bölümlere,
perde/jaluzi gibi ışığın şiddetini azaltacak engeller konulması
• Lambaların yerlerinin değiştirilmesi
• Ortamın yeniden düzenlenmesi
• Farklı çeşit lamba kullanılması
• Güneş ışığını tamamen geçirmeyen
cam kullanılması
Aydınlatma farklılıkları
Doğal aydınlatmanın rahatsız edici boyutta
olması
• Bozuk lambaların değiştirilmesi
• Işın geldiği pencerelere/bölümlere, perde/jaluzi
gibi ışığın
şidde• Daha karanlık bölüme
ek lambalar
konulması
tini azaltacak engeller konulması
• Ortamın yeniden düzenlenmesi
• Işığın yayılmasını engelleyen nesnelerin kaldırılması [22]
• Güneş ışığını tamamen geçirmeyen cam kullanılması
Şekil
13:Doğal
Doğal
veaydınlatma
suni aydınlatma
Şekil 13:
ve suni
15
Aydınlatma farklılıkları
• Bozuk lambaların değiştirilmesi
• Daha karanlık bölüme ek lambalar konulması
• Işığın yayılmasını engelleyen nesnelerin kaldırılması [22]
4.6.3. Termal Konfor
Termal konfor sıcaklık, nem, hava hareketi, kullanılan kişisel koruyucu donanım gibi etmenlerin çalışanlar üzerindeki etkilerini konu alır. Kişilerin ortam şartlarına verdiği tepkiler farklı olduğundan dolayı, termal konfor alanında
erişilebilecek en iyi nokta, çalışanların büyük çoğunluğunun makul ölçüde rahat hissettiği bir ortam oluşturmaktır.
Süt ürünleri üretiminde sıcaklık, çalışanların harcadıkları güç veya üretim bölümünde yüksek nem oranı gibi nedenler de göz önünde bulundurularak, çalışanları rahatsız edecek düzeyde olabilir. Tam aksine, süt ürünlerinin
belli şartlar altında tutulduğu soğuk odalarda çalışanlar da soğuğa maruz kalmaktadır. Çalışanların sıcak bölümlerden bu soğuk odalara sürekli geçmek durumunda olduğu bölümler de bulunmaktadır. Bu örneklere bakarak, süt
ürünleri imalatında, bölümlerin termal şartları değişiklik göstermektedir ve çalışanların en az derecede etkilenmesi için termal konfor şartlarının makul düzeyde tutulması gerekmektedir.
Termal konforun iyileştirilmesi için çevresel ve kişisel etkenler göz önünde bulundurulmalıdır.
19
Çevresel etkenler:
• Hava sıcaklığı
• Bir ısı kaynağının oluşturduğu radyant sıcaklık
• Havanın bağıl nemi
• Hava dolaşımı
• Mevsimsel değişiklikler
• Binanın yalıtımı
Kişisel etkenler:
• Çalışanların birbirleri arasında termal şartlara karşı gösterdikleri farklılıklar(örn; bazı çalışanların daha fazla
terlemesi, soğuğa karşı daha dirençli olması vb.)
• Çalışanların giysileri ve kullandıkları kişisel koruyucu donanımlar
• Yapılan iş
• Çalışanların yaşları, cinsiyetleri ve sağlık durumları
• Çalışanların soğuk veya sıcak ortama ne kadar süre maruz kaldıkları
• Belirli gruplar(örn; genç çalışanlar, hamileler vb.)
Termal konforun makul düzeyde tutulması için çalışanların çalışma zamanlarının, sürelerinin şartlara göre ayarlanması, dinlenme sürelerinin tekrar belirlenmesi gibi yönetimsel kontroller uygulanabilir. Ancak bu önlemler
genellikle kısa vadelidir. Bu önlemlerin dışında belli başlıklarda alınabilecek önlemler şöyle sıralanabilir:
Soğuk ortamlar için;
• Çalışma ortamının uygun sistemler kurularak çalışanların rahat ettiği sıcaklıklara kadar ısıtılması
• Genel ısıtmanın yetmediği bölümler için portatif ısıtıcıların kullanılması
• Soğuk ürünlere temasın en aza indirilmesi
• Hava akım hızının düşürülmesi ve cereyan olmasına sebep olan yerlere perde konulması
• Çalışanlara hava sıcaklığına, bulundukları bölüme ve yaptıkları işe uygun elbise temin edilmesi
• Soğuk zeminlere uzun süre temas eden çalışanlar için uygun ayakkabılar temin edilmesi
• Soğuk ortamlarda çalışanların belirli aralıklarla mola vererek ısınabilecekleri yerler sağlanması ve sıcak içecekler temin edilmesi
• Soğuk odalar veya dondurucular için soğuğa karşı koruyucu giysiler temin edilmesi
• Soğuk odalarda veya dondurucularda dönüşümlü olarak çalışılması
Sıcak ortamlar için;
• Sıcak borulara ve makine parçalarına yalıtım uygulanması
• Ortamın, şartlara uygun cihaz veya sistemlerle iklimlendirilmesi
• Güneş ışığına direkt maruz kalan çalışanların yerlerinin değiştirilmesi veya güneş ışığının girdiği noktalara uygun perdeler konulması
• Sıcak işlemlerde çalışanların ara sürelerinin gözden geçirilerek serinleyebilecekleri kadar zaman tanınması
• Sıcak işlem bölümlerinde çalışanların kıyafetlerinin bu bölümlere uygun olarak seçilmesi
• İlgili bölümdeki hijyen şartlarını etkilemeyecek havalandırma sistemleri kurulması
Genel olarak;
• Ortama ısı yayan kaynakların kontrollerinin yapılarak gerektiğinde yalıtım uygulanması
20
• Sıcak ortamlara serin, soğuk ortamlara sıcak hava akışı sağlanması ve gerektiğinde nemin azaltılması veya
arttırılması
• Sıcak veya soğuk alanlarda çalışma sürelerinin mümkün olan en aza indirilmesi
• Yapılan işin gözden geçirilerek gerektiğinde proseste değişiklikler yapılması
• İş kıyafetlerinin yapılan işe ve çalışılan ortama uygun olanının seçilmesi
• Kullanılan kişisel koruyucu donanımın çalışanları soğuktan koruduğuna veya çalışanları terletmediğine emin
olunması
• Her çalışanın ortam şartlarına vereceği tepkiler farklıdır. Bu sebeple iş kıyafetlerinde kendilerine göre değişiklikler yapabilirler. Bu değişikliklerin ek risk oluşturmadığına dikkat edilmesi ve ek risk oluşturmuyorsa hoş
karşılanması
• Ortam koşullarının sürekli olarak takip edilmesi
• Çalışanlara eğitim verilmesi alınabilecek temel önlemlerdir. [25], [26]
4.6.4. Titreşim
Süt ürünleri üretim tesislerinde çalışanların el - kol titreşiminden çok forklift veya üzerinde çalışılan makineden
kaynaklı tüm vücut titreşimine maruz kalındığı görülmektedir. Tüm vücut titreşimi sonucu vücutta rahatsızlık hissi
ve sırt ağrıları görülebilir. Alınabilecek önlemler şunlardır:
• Düzenli aralıklarla forklift ve makinelerin bakımlarının yapılması
• Yüksek titreşimli el aletlerinin daha az titreşimli olanla değiştirilmesi
• Forklift kullanıcılarının zemin durumuna göre forklift kullanım hızlarını ayarlaması
• Forklift kullanılan bölümlerde zemin bozukluklarının giderilmesi
• Forklift koltuğunun düzenli olarak uygunluğunun kontrol edilmesi
4.7. Makine ve İş Ekipmanları
Makine kaynaklı iş kazalarını önlemek ve çalışanları makinelerden kaynaklanabilecek tehlikelere karşı koruyabilmek için öncelikle tehlikeli noktaların tespitinin yapılması gerekmektedir. Makine kaynaklı iş kazaları başlıca şu
şekildedir:
• Çalışır vaziyetteki makinelere dokunma,
• Makine ile yapı arasına sıkışma,
• Makinenin hareket halindeki parça veya kısımlarına çarpma,
• Makineden sıçrayan malzemenin çarpması,
• Makinelerin döner aksamlarına bir uzvun sıkışması.
Şekil 14’da gösterilen SGK
iş kazası
zaman
ülkemizde
makine
kaynaklı iş kazalarının yüzŞekil2012
16’da gösterilen
SGKverilerine
2012 iş kazasıbakıldığı
verilerine bakıldığı
zaman
ülkemizde makine
kaynaklı
kazalarının yüzdesinin oldukça yüksek olduğu görülmektedir. 2012 yılında 13.401 makine kaydesinin oldukça yüksek işnaklı
olduğu
görülmektedir.
2012
yılında
13.401
makine
kaynaklı
iş
kazası
meydana gelmiştir.
iş kazası meydana gelmiştir.
Taşıt Kazaları
%5
%24
Kişilerin Düşmesi
%12
Makinelerin Sebep Olduğu Kazalar
Düşen Cisimlerin Çarpıp Devrilmesi
%18
%26
%15
Bir veya Birden Fazla Cisimin Sıkıştırılması,
Ezmesi, Batması, Kesmesi
Diğer
Şekil 14: İş kazalarının sebeplerine göre dağılımı
Makine veya iş ekipmanı
3’e ayrılabilir:
Şekilkaynaklı
14: İş tehlikeler
kazalarının
sebeplerine göre dağılımı

Mekanik Tehlikeler: Makinelerin hareketli parçalarının oluşturduğu tehlikeler

Mekanik Olmayan Tehlikeler: Makinelerden kaynaklı gaz emisyonları, kimyasal ve kimyasal
içeren yan ürünler, elektrik ve gürültü, basınçlı gaz gibi tehlikeler

Ulaşımdan Kaynaklı Tehlikeler: Uygun olmayan çalışma koşullarından kaynaklanan tehlikeler
Makinelerden veya iş ekipmanlarından kaynaklanan tehlikeler şu şekildedir:
21
%26
%15
Şekil 14: İş kazal
Makine veya iş ekipmanı kaynaklı tehlikeler 3’e ayrılabilir:

Mekanik Tehlikeler: Makinelerin hareketli parçalarının oluştu

Mekanik Olmayan Tehlikeler: Makinelerden kaynaklı gaz em
içeren yan ürünler, elektrik ve gürültü, basınçlı gaz gibi tehlik

Ulaşımdan Kaynaklı Tehlikeler: Uygun olmayan çalışma koşul
Makinelerden veya iş ekipmanlarından kaynaklanan tehlikeler şu şe
Makine veya iş ekipmanları kaynaklı tehlikeler 3’e ayrılabilir:

Makine içerisinde veya üzerinde çalışılması

Çalışanların yüksek bir yerden makine parçalarına ulaşmaya

Düşük veya çok parlak ışıkta çalışılması
• Mekanik Tehlikeler: Makinelerin hareketli parçalarının oluşturduğu tehlikeler
Yanlış, uygun olmayan ekipman kullanılması
Makinelerin amacı dışında kullanılması
• Mekanik Olmayan Tehlikeler: Makinelerden kaynaklı gaz emisyonları, kimyasal ve
kimyasal içeren yan ürünler,
Makine korumalarının yetersiz veya uygunsuz olması
elektrik ve gürültü, basınçlı gaz gibi tehlikeler

Uygun olmayan makine kontrol sistemleri(makinelerin yanlış
çalışması…)
• Ulaşımdan Kaynaklı Tehlikeler: Uygun olmayan çalışma koşullarından kaynaklanan
tehlikeler
Makine hak
Makinelerden veya iş ekipmanlarından kaynaklanan tehlikeler
şu şekildedir:
Makine ku
veya talima
• Makine içerisinde veya üzerinde çalışılması
Bakım ve k
Kişisel ko
maması
• Çalışanların yüksek bir yerden makine parçalarına ulaşmaya
çalışılması
Çalışma ala
• Düşük veya çok parlak ışıkta çalışılması
Uygun olm
kıyafetlerin
• Yanlış, uygun olmayan ekipman kullanılması
Makinenin
yasyon yay
• Makinelerin amacı dışında kullanılması
• Makine korumalarının yetersiz veya uygunsuz olması
Şekil
Makinelerin
hareketli
kısımlarının
kapatılması kapatılması
Şekil15:15:
Makinelerin
hareketli
kısımlarının
18
• Uygun olmayan makine kontrol sistemleri(makinelerin yanlışlıkla çalışmaya başlaması, hızlı çalışması...)
• Makine hakkında yeterli bilgi olmaması
• Makine kullanım talimatlarının olmaması veya talimatlara uyulmaması
• Bakım ve kontrollerin düzenli yapılmaması
• Kişisel koruyucu donanımların kullanılmaması
• Çalışma alanının dar olması
• Uygun olmayan kıyafetle çalışılması(bol kıyafetlerin makinelere sıkışması)
• Makinenin sürekli olarak gürültü veya radyasyon yayması
• Makinelerin çok sıcak veya çok soğuk yüzeylerinde uyarı levhası bulunmaması
Makinelerin
çokveya
sıcakkontrol
veya çok
soğuk yü• Makine hareketliyken
ayarlama
yapılması
zeylerinde uyarı levhası bulunmaması
• Bakım ve onarım
sırasında
kapalı bölümlerde
Makine
hareketliyken
ayarlamaçalışanveya
lara dışarıda gözcü
birinin
refakat etmemesi
kontrol
yapılması
Bakım ve onarım
sırasında kapalı bölüm• Makinelerin yalıtımlarının
zayıf olması
lerde çalışanlara dışarıda gözcü birinin
• Makinenin çalışma
mekanizmasına
erişebilmek için
refakat
etmemesi
güvenlik sisteminin
devre
dışına
bırakılması
Makinelerin yalıtımlarının zayıf olması
Makinenin
mekanizmasına
• Islak mekanlarda
elektrikli çalışma
ekipman
ile çalışılmasıerişe-
bilmek için güvenlik sisteminin devre dı-
Bu tehlikelere karşı alınabilecek
şına bırakılmasıönlemler:
Şekil 16: Koruyucu donanım kapanmadan çalışmayan bir makine
Şekil 16: Koruyucu donanım kapanmadan çalışmayan bir makine
• Makine Koruyucular:
Çalışanları elektrikli
makinelerin
tehlikeli
kısımlarından korumak için kullanılan aparatlardır. Çalı Islak mekanlarda
ekipman
ile çalışılması
şanların taşıyıcı bantlar, makinelerin dönen kısımları ve hızlı hareket eden parçalarına erişimlerini engellemek
Bu tehlikelere karşı alınabilecek önlemler:
için kullanılır. Mümkün olan her yerde sabit makine koruyucu kullanılmalıdır. Eğer sabit koruyucu mümkün
Makine Koruyucular: Çalışanları makinelerin tehlikeli kısımlarından korumak için kullanılan
değilse makinenin
kapağı açıldığında devreye giren güvenlik kilidi kullanılmalıdır. Koruyucunun yapısına en
aparatlardır. Çalışanların taşıyıcı bantlar, makinelerin dönen kısımları ve hızlı hareket eden
uygun malzeme seçilmelidir.
parçalarına erişimlerini engellemek için kullanılır. Mümkün olan her yerde sabit makine koruyucu kullanılmalıdır. Eğer sabit koruyucu mümkün değilse makinenin kapağı açıldığında
• Makinenin İzolasyonu:
Eğer gerekliyse makine uygun ekipmanla izole edilmelidir.
devreye giren güvenlik kilidi kullanılmalıdır. Koruyucunun yapısına en uygun malzeme se-
çilmelidir.
• Doğru Kontrol Mekanizmalarının
Seçilmesi: Durdurma ve başlatma düğmeleri kolay erişebilecek yerlerde olmalıdır. Bazı tehlikeli
makinelerde
iki Eğer
elle kontrol
sistemi
Kontrol
düğmeleri açıkça işaretlenmiş
Makinenin
İzolasyonu:
gerekliyse
makinekullanılmalıdır.
uygun ekipmanla
izole edilmelidir.
olmalıdır. Acildurdurma
düğmeleri
kolayca
erişebilir
yerlerde
olmalıdır.
Doğru Kontrol Mekanizmalarının Seçilmesi: Durdurma ve başlatma düğmeleri kolay erişe-
22
bilecek yerlerde olmalıdır. Bazı tehlikeli makinelerde iki elle kontrol sistemi kullanılmalıdır.
Kontrol düğmeleri açıkça işaretlenmiş olmalıdır. Acil durdurma düğmeleri kolayca erişebilir
yerlerde
olmalıdır.
Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı
ve Güvenliği
Rehberi

Kritik Güvenlik Sistemleri: Tehlikeli durumlarda çalışılması gereken yerlerde çalışanı korumak için kullanılan sistemdir. Eğer devreye girmezse çalışan tehlikeye maruz kalır. Bariyer,
devreye giren güvenlik kilidi kullanılmalıdır. Koruyucunun yapısına en uygun malzeme seçilmelidir.

Makinenin İzolasyonu: Eğer gerekliyse makine uygun ekipmanla izole edilmelidir.

Doğru Kontrol Mekanizmalarının Seçilmesi: Durdurma ve başlatma düğmeleri kolay erişebilecek yerlerde olmalıdır. Bazı tehlikeli makinelerde iki elle kontrol sistemi kullanılmalıdır.
Kontrol düğmeleri açıkça işaretlenmiş olmalıdır. Acil durdurma düğmeleri kolayca erişebilir
yerlerde olmalıdır.

Kritik Güvenlik Sistemleri: Tehlikeli durumlarda çalışılması gereken yerlerde çalışanı korumak için kullanılan sistemdir. Eğer devreye girmezse çalışan tehlikeye maruz kalır. Bariyer,
güvenlik kilidi, acil durdurma düğmesi kritik güvenlik sistemlerindendir.
• Kritik Güvenlik
Sistemleri: Tehlikeli durumlarda çalışılması gereken yerlerde çalışanı korumak için kullanılan
Bunlara ek olarak;
sistemdir. Eğer devreye girmezse çalışan tehlikeye maruz kalır. Bariyer, güvenlik kilidi, acil durdurma düğmesi
El aletlerinin düzenli bir şekilde tutulması
kritik güvenlik sistemlerindendir.

Makine ve iş ekipmanlarının bakım ve onarımının periyodik olarak güvenli koşullarda yapıl-
Bunlara ek olarak; ması
Bakım
onarım tutulması
öncesinde çalışır haldeki makinelerin durdurulması, makinenin düşebile• El aletlerinin düzenli
birveşekilde
cek parçalarının sabitlenmesi, mümkünse makinenin elektrik kaynağı kesilmesi, makinenin
• Makine ve iş ekipmanlarının
bakım
onarımının
periyodik olarak güvenli koşullarda yapılması
içindeki basınçlı
gaz,ve
buhar
gibi mevcut
zararlı maddelerin boşaltılması, yüksek
• Bakım ve onarımsıcaklıkta
öncesinde
çalışırmakinelerin
haldeki makinelerin
çalışan
soğumasıdurdurulması, makinenin
düşebilecek
parçalarının
sanın beklenmesi
ve eğer bakım
ve onarım
yüksektemakinenin
veya kapalı elektrik
ortamda kaynağı
yapılacaksa
bitlenmesi, mümkünse
kegerekli
güvenlik
tedbirlerinin
silmesi, makinenin
içindeki
basınçlı
gaz, alınması
buhar gibi

Kilitleme
ve
Etiketleme
Prosedürü:
mevcut zararlı maddelerin boşaltılması, yüksek Makisıcakneye veya soğumasının
makinenin kontrol
bölümüne
lıkta çalışan makinelerin
beklenmesi
ve
kilit ve etiket konulması suretiyle, makieğer bakım ve onarım
yüksekte
veya
kapalı
ortamda
nenin bakımı, temizliği ve tamiri gibi işleri
yapılacaksa gerekli
güvenlik
tedbirlerinin
alınması
yapılırken
başkalarının
makineyi
çalıştır•

Bütün güvenlik tedbirleri alındığı halde önlenemeyen riskler mev
ması önlemleri alınabilir.[27], [28], [29], [30]
4.8. Kimyasallar
Kimyasal maddeler doğal halde bulunan, üretilen, herhangi bir işlem
kazara oluşan her türlü element, bileşik veya karışımlardır. Kimyasal m
çok yerde ve birçok nedenle kullanılmaktadır. Kimyasal maddeler vüc
masını önlemek amacıyla kullanılan yönKilitleme ve Etiketleme
Prosedürü:
Makineye
veya
masolunum,
sindirim
ve deriden
emilmesi
Şekil17:
17:Makinenin
Makinenin
tamamının
koruyucular
ile izole
edilmesiyoluyla.
Şekil
tamamının
koruyucular
ile izole
edilmesi
temleri ifade eder.
kinenin kontrol bölümüne kilit ve etiket konulması suTehlikeli kimyasallar fiziksel tehlikelere veya sağlık sorunlarına sebep
retiyle, makinenin bakımı, temizliği ve tamiri gibi işleri yapılırken başkalarının
makineyi
çalıştırmasını
önlemek
akut veya
kronik şekilde
olabilmektedir.
amacıyla kullanılan yöntemleri ifade eder.
Tehlikeli kimyasal maddeler;
19
• Bütün güvenlik tedbirleri alındığı halde önlenemeyen riskler mevcutsa uygun
KKDoksitleyici,
kullanılması
önlemleri
alı- kolay alevlenir, alevlenir
Patlayıcı,
çok kolay
alevlenir,
[27],
[28],
[29],
[30]
nabilir.
aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için to
özelliklerden bir veya bir kaçına sahip maddeler,
4.8. Kimyasallar

Yukarıda sözü edilen sınıflamalara girmemekle beraber kimyasal,
Kimyasal maddeler doğal halde bulunan, üretilen, herhangi bir işlem sırasında,
atık olarak
veya
kazara oluşan
kolojik
özellikleri
ve kullanılma
veya her
depolama şekli nedeni ile ça
liği yerde
yönünden
risk oluşturabilecek
maddeler,
türlü element, bileşik veya karışımlardır. Kimyasal maddeler iş yerlerinde birçok
ve birçok
nedenle kullanılmaktadır. Kimyasal maddeler vücuda 3 şekilde alınabilirler; solunum, sindirim
ve deriden
emilmesi
yoluyla.
Mesleki
maruziyet
sınır değeri
belirlenmiş maddelerdir.
Tehlikeli kimyasallar fiziksel tehlikelere veya sağlık sorunlarına sebep olabilirler.
sorunları akut veya kronik
TehlikeliSağlık
kimyasallar;
şekilde olabilmektedir.
Patlayıcılar (Sivil Amaçlı, Askeri Amaçlı)
Tehlikeli kimyasal maddeler;

Oksitleyiciler
Alevlenebilirler
(Çok kolay,
Kolay, Alevlenebilir)
• Patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, toksik,
çok toksik, zararlı,
aşındırıcı,
tahriş
edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli
özelliklerden
bir
veya
bir
kaçına
Toksikler (Çok Toksik, Toksik, Zararlı)
sahip maddeler,

Korozifler (Aşındırıcı, Tahriş edici, Alerjik)
• Yukarıda sözü edilen sınıflamalara girmemekle beraber kimyasal, fiziko-kimyasal
veya toksi-kolojik özellikleri
Kanserojen-Mutajenler,
ve kullanılma veya depolama şekli nedeni ile çalışanların sağlık ve güvenliği
yönünden
risk oluşturabilecek
Çevre için tehlikeliler olarak gruplandırılır.
maddeler,
Kimyasal maddelerle çalışılırken alınması gereken önlemler şu şekildedi
• Mesleki maruziyet sınır değeri belirlenmiş maddelerdir.

Tehlikeli kimyasal maddelerle çalışmaların, teknolojik gelişmeler
makina ve ekipman yardımı ile yapılması

Alınan önlemlerin etkinliğini ve sürekliliğini sağlamak üzere yete
zetimin sağlanması
Tehlikeli kimyasallar;
• Patlayıcılar (Sivil Amaçlı, Askeri Amaçlı)
• Oksitleyiciler
Kimyasalların u
ve eski içecek v
nılmaması
• Alevlenebilirler (Çok kolay, Kolay, Alevlenebilir)
• Toksikler (Çok Toksik, Toksik, Zararlı)
Kimyasalların u
• Korozifler (Aşındırıcı, Tahriş edici, Alerjik)
Kimyasal madd
larının (MSDS) T
şılabilir bir nokt
• Kanserojen-Mutajenler,
• Çevre için tehlikeliler olarak gruplandırılır.
Kimyasal maddelerle çalışılırken alınması gereken
önlemler şu şekildedir:
Şekil 18: uygun
Kimyasallar
uygun
yerlerde muhafaza
edilmelidir
Şekil 18: Kimyasallar
yerlerde
muhafaza
adilmelidir.
20
Kimyasalların u
larına sahip, kili
haların olduğu
23
• Tehlikeli kimyasal maddelerle çalışmaların, teknolojik gelişmeler de dikkate alınarak, uygun makina ve ekipman yardımı ile yapılması
• Alınan önlemlerin etkinliğini ve sürekliliğini sağlamak üzere yeterli kontrol, denetim ve gözetimin sağlanması
• Kimyasalların uygun kaplarda saklanması ve eski içecek veya gıda kaplarının kullanılmaması
• Kimyasalların uygun şekilde etiketlenmesi
• Kimyasal maddelerin güvenlik bilgi formlarının (MSDS) Türkçe olarak ve kolay ulaşılabilir bir noktada bulundurulması
Birbirleri ile etkileşime girebilecek veya farklı koşullarda saklanması gereken kimyasalların
depolara alınması
• Kimyasalların uygunayrı
havalandırma
koşullarına sahip, kilitli alanlarda ve uyarıcı levhaların olduğu depolarda
saklanması
Kimyasal maddelerle çalışmaların mümkün olan en az sayıda çalışan ile yapılması
Çalışanların
maruz
kalacakları
madde miktarları
ve maruziyet
sürelerinin mümkün
olan en alın• Birbirleri ile etkileşime
girebilecek
veya
farklı koşullarda
saklanması
gereken kimyasalların
ayrı depolara
az düzeyde tutulması
ması

Yapılan iş için gerekli olan miktardan fazla tehlikeli kimyasalın üretim alanında bulundurul-
• Kimyasal maddelerle
çalışmaların mümkün olan en az sayıda çalışan ile yapılması
maması
• Çalışanların maruz
madde miktarları
ve maruziyet
sürelerinin
mümkünkullanılması,
olan en az taşınması,
düzeyde tutul kalacakları
Kimyasal maddelerin,
atık ve artıklarının
en uygun
şekilde işlenmesi,
depolanması ve bertarafı için gerekli düzenlemelerin yapılması
ması
Kimyasal
madde başka
kaba aktarılacaksa,
aktarıldığı
kabın uygun
ve okunabilir şekilde
• Yapılan iş için gerekli
olan miktardan
fazlabir
tehlikeli
kimyasalın üretim
alanında
bulundurulmaması
etiketlenmesi
• Kimyasal maddelerin, atık ve artıklarının en uygun şekilde işlenmesi, kullanılması,
taşınması, depolanması ve
Kimyasal maddelerle çalışanların mutlaka uygun KKD kullanması [19], [20]
bertarafı için gerekli düzenlemelerin yapılması
Kapalı
Çalışma aktarıldığı kabın uygun ve okunabilir şekilde etiketlenmesi
• Kimyasal madde4.9.
başka
bir Alanlarda
kaba aktarılacaksa,
Kapalı alan, içinde sürekli çalışılması için yapılmamış, giriş ve çıkışı kontrollü veya yasak olan
alanlardır. Süt ürünleri imalatı tesislerinde en öne çıkan kapalı alan tanklardır. Tesislerde bu
alanların
dışında başka kapalı alanlar da olabilir. Çalışma ortamında bir yerin kapalı alan olduğu
4.9. Kapalı Alanlarda
Çalışma
3 özelliği ile anlaşılabilir:
• Kimyasal maddelerle çalışanların mutlaka uygun KKD kullanması [19], [20]
Kapalı alan, içinde sürekli çalışılması için yapılmamış, giriş ve çıkışı kontrollü veya yasak olan alanlardır. Süt ürün Giriş ve çıkışı sınırlı olan(sadece bir giriş ve çıkış)
leri imalatı tesislerinde en öne çıkan kapalı alan tanklardır. Tesislerde bu alanların dışında başka kapalı alanlar da
Bir insanın
girebileceği
kadar
genişlikte
olabilir. Çalışma ortamında
bir yerin
kapalı alan
olduğu
3 özelliği ile anlaşılabilir:

Sürekli bir insanın bulunacağı düşünülerek tasarlanmamış alanlar (asansör boşluğu, çukur)
• Giriş ve çıkışı sınırlı olan(sadece bir giriş ve çıkış)
Kapalı alanları belirledikten sonra bu alanlardaki tehlikeler aşağıdaki başlıklar altında
• Bir insanın girebileceği
kadar genişlikte
incelenmelidir:
• Sürekli bir insanın
bulunacağı
düşünülerek
tasarlan Zararlı
atmosfer(oksijen
eksikliği,
havadaki kirleticiler
mamış alanlar (asansör
boşluğu,vb.)
çukur)
Dikkat çekmeyen
kaynaklarıtehli(makineKapalı alanları belirledikten
sonra bu güç
alanlardaki
ler yanlışlıkla çalıştırılabilir.)
keler aşağıdaki başlıklar altında incelenmelidir:
Hareketi engelleyen fiziksel engeller
• Zararlı atmosfer(oksijen
eksikliği, havadaki kirleticiler
Bu alanlarda depolanan malların sabit olvb.)
maması
• Dikkat çekmeyen güç kaynakları (makineler yanlışlıkla
Mekanik ve elektriksel tehlikeler
çalıştırılabilir.)

Ortamda patlayıcı ve yanıcı madde ve
• Hareketi engelleyengazların
fizikselvarlığı
engeller
Sağlıkmalların
ve güvenliği
eden diğer teh• Bu alanlarda depolanan
sabittehdit
olmaması
likeler
• Mekanik ve elektriksel tehlikeler
Kapalı alanlarda çıkabilecek problemleri
• Ortamda patlayıcı
ve yanıcı
madde
veizlenebilir:
gazların varlığı
önlemek
için şu
adımlar
• Sağlık ve güvenliği
eden
diğer tehlikeler
tehdit
Çalışma
ortamındaki
kapalı alanların belirlenmesi ve değerlendirilmesi
Kapalı alanlarda çıkabilecek problemleri önlemek için şu
adımlar izlenebilir: Çalışanların bu alanlara girmesini engelleyecek önlemler alınması
Şekil 19: Tankların içinde yapılan çalışmalar kapalı
19: Tankların içinde yapılan çalışmalar kapalı alan çalışması,
• Çalışma ortamındaki kapalı alanların belirlenmesi ve Şekil alan
çalışması,
üzerindeise
yapılan
çalışmalar
iseolarak
yüksekte
Bütün kapalı alanların uygun levhalar ve üzerinde yapılan
çalışmalar
yüksekte
çalışma
değerlendeğerlendirilmesi uyarıcılar ile işaretlenmesi
dirilir.çalışma olarak değerlendirilir.
24
21
• Çalışanların bu alanlara girmesini engelleyecek önlemler alınması
• Bütün kapalı alanların uygun levhalar ve uyarıcılar ile işaretlenmesi
• Kapalı alanlarda çalışacaklara gerekli eğitimler verilmeden bu alanlara girilmemesi
• Kapalı alana girilmeden önce hava koşullarının test edilmesi
• Kapalı alanların;
• oksijen miktarı, yanıcı, patlayıcı ve zehirli madde seviyeleri,
• izole edilme yöntemleri,
• havanlandırması,
• içeride çalışanlar için güvenlik halatları, şeritleri sağlanması,
• kullanılması gereken kişisel koruyucu donanım yönlerinden incelenmesi
• Kapalı alanda çalışan varken dışarıda bir gözcü görevlendirilmesi
• Düzenli eğitim gören ve tatbikat yapan bir kurtarıcı takım oluşturulması
• Kapalı alana girmeden önce çalışma sırasında ortaya çıkabilecek acil durumlara göre plan hazırlanması
• Yapılan iş sebebiyle içerideki değişimin düzenli aralıklarla kontrolünün yapılması [19], [27]
Yüksekten düşme, işyerinde meydana gelen ölümlü kazaların en önemli nedenlerinden biridir. Süt işletmelerinde
büyük depolama tankları, süt taşıma kamyonları ve merdivenler kazalara sebep olabilir. Daha güvenli bir çalışma
ortamı olması için yüksekten düşmeyi önleyebilecek adımlar şöyle sıralanabilir:
• Yüksekten düşme ihtimalinin olduğu noktalarda kaymaz zemin kaplaması kullanılması
• Korkuluk ve tırabzanların sabitlenmiş ve sağlam olması
• Yüksekte çalışırken güvenlik kemeri ve gerekli durumlarda güvenlik şeridi kullanılması
• Merdivenlerin sabitlenmesi ve merdivende çalışma süresinin kısa tutulması
• Merdiven basamaklarının kaymaz zemine sahip olması ve basamakların uyarıcı ve kaymaz şeritler ile belirgin
hale getirilmesi [28]
4.11. Biyolojik Etkenler
Süt, hayvansal kaynaklı bir besin maddesi olduğu için çeşitli biyolojik riskleri taşımaktadır. Hayvandan süte, sütten
insana geçebilen başlıca hastalıklar tüberküloz, brusella ve salmonelladır. Bu yüzden süt ürünleri üretim tesislerinde bu hastalıkların çalışanlara bulaşma ihtimali söz konusudur. Özellikle çiğ süt toplanan tanklarda mikroorganizmaların çoğalması kaçınılmazdır. Süt işletmelerinde çalışanları korumak amacıyla biyolojik risklere karşı şu
önlemler alınmalıdır;
• Enfeksiyonlardan korunmanın en önemli yolu kişisel hijyendir. Bu sebeple tesise, elleri ve vücudu gerektiğinde
yıkayabilecek lavabo ve duşların yerleştirilmesi ve bu bölümlerin temizliğine dikkat edilmesi
• Çalışanların küçük de olsa yaraları olması durumunda bu yaraların kapatılarak çalışılması
• Çalışanların periyodik sağlık kontrollerinin yaptırılması
• Çiğ süt toplanan tanklarda gerekli temizliğin düzenli aralıklarla yapılması
• Çalışanların çiğ sütle her türlü temasının önlenmesi
4.12. Acil Durumlar
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmeliğe göre acil durumlar; işyerinin tamamında veya bir kısmında meydana gelebilecek yangın, patlama, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanan yayılım, doğal afet gibi acil müdahale, mücadele, ilkyardım veya tahliye gerektiren olaylardır.
25
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında yer alan tüm işyerleri; çalışma ortamı, kullanılan maddeler,
iş ekipmanı ile çevre şartlarını dikkate alarak meydana gelebilecek ve çalışan ile çalışma çevresini etkileyecek acil
durumları önceden değerlendirerek muhtemel acil durumları belirler ve bu durumlarda yapılacak iş ve işlemler
dâhil bilgilerin ve uygulamaya yönelik eylemlerin yer aldığı bir Acil Durum Planını hazırlar. Bu nedenle;
• Acil durum planı hazırlanırken yapılmış risk değerlendirmesinin sonuçları, işin nevi, işyerinin konumu, etki
alanına giren işletmeler, alarm sistemleri, acil durum ekipmanlarının yeterliliği ve konumları gibi hususların
dikkate alınması
• Acil durum planında muhtemel acil durumların sıralanması (yangın, patlama, güç kesintisi, ilkyardım gerektiren durumlar, deprem, gıda zehirlenmesi, sabotaj vs.) ve bu durumlara yönelik önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler belirlenmesi
• Her acil durum için müdahale ve tahliye yöntemlerini içeren süreç şemalarının ve işletmede çeşitli konumlara
asılmak üzere tahliye planlarının hazırlanması
• Olası bir acil durumda iletişimi kolaylaştırmak için acil durum irtibat numaralarına, acil durum ekiplerinin iletişim bilgilerine ve hazırlanan tatbikat formuna acil durum planında yer verilmesi
• Acil durum ekipmanlarının tam olarak ve uygun konumlarda bulundurulması ve ekipmanlara ulaşımı engelleyecek nesnelerin konmaması
• Çalışanların tümüne verilecek acil durum eğitimleriyle ve tatbikatlarla acil durumlar hakkında işyerindeki tüm
çalışanların bilgilendirilmesi ve farkındalığın arttırılması maddelerine dikkat edilmesi, acil durumlarda olabilecek kayıpları en aza indirmek adına önemlidir.
26
Kaynakça
1. (2010). Dünya ve Türkiye Süt Endüstrisi Raporu. Ankara: Ambalajlı Süt ve Süt Ürünleri Sanayicileri Derneği(ASÜD).
2. Food and Agricultural Commodities Production. Mayıs 15, 2014 tarihinde Food and Agriculture Organization
of the United Nations: http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx adresinden alınmıştır.
3. Dünya ve Türkiye’de Süt Sektör İstatistikleri 2013. (2014). Ankara: Ulusal Süt Konseyi
4. Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri. (2011). Ocak 6,2014 tarihinde Türkiye İstatistik Kurumu(TÜİK): http://
www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 adresinden alınmıştır.
5. (2011 - 2012). İstatistik Yıllıkları. Ankara: Sosyal Güvenlik Kurumu(SGK).
6. Dairy products. Mart 10, 2014 tarihinde Health and Safety Executive(HSE): http://www.hse. gov.uk/food/dairy.htm adresinden alınmıştır.
7. Slips on wet and contaminated floors. Mart 11,2014 tarihinde Health and Safety Executive(HSE): http://www.
hse.gov.uk/food/slips.htm adresinden alınmıştır.
8. Slips and Trips eLearning Package. (2009, Şubat). Aralık 31, 2013 tarihinde Health and Safety Executive: www.
hse.gov.uk adresinden alınmıştır.
9. Preventing Slips and Trips at Work: A brief guide. (2012, Kasım). Aralık 30,2013 tarihinde Health and Safety
Executive: www.hse.gov.uk adresinden alınmıştır.
10.Prevention of Slips, Trips and Falls. (2013, Ocak 16). Aralık 19,2013 tarihinde Canadian Center for Occupational
Health and Safety: http://www.ccohs.ca adresinden alınmıştır.
11.Walking and Working Surfaces. (2013, Mart). Aralık 19,2013 tarihinde Health and Safety Ontario: http://www.
healthandsafetyontario.ca adresinden alınmıştır.
12.Understanding to Risks of Musculoskeletal Injury (MSI). (2008). WorkSafe BC.
13.Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace. Californai Department of Industrial Relations.
14.Denney, R, Hight, R., & Hurley, F. (2003). Ergonomics in Action: A guide to best practices for the food - processing industry. Sacramento: California Department of Industrial Relations.
15.(2010). Health and Safety in the Food and Beverage Industry. Department of Labor, South Africa.
16.Connon, C, Curwick, C, & Whittaker, S. (2001). Healthy Workplaces: Successful Strategies in the Food Processing Industry. Washington: Washington Department of Labor and Industries.
17.Warehousing and Storage - A guide to health and safety. (2007). Health and Safety Executive.
18.Warehousing and Storage - Keep it safe. (2007). Health and Safety Executive.
19.(2008). Health and Safety for Small - and Medium - Sized Food Processors. Vancouver: WorkSa-feBC.
20.Encyclopaedia of Occupational Health and Safety. (2012). International Labour Organization.
21.Using Work Equipment Safely. Health and Safety Executive (HSE).
22.Lighting at work. (1997). Health and Safety Executive.
23.Reducing The Risks From Occupational Noise . (2005). European Agency for Health and Safety at Work.
24.Sound Advice: A Guide to Hearing Loss Prevention Programs. (2006). Vancouver: WorkSafeBC.
25.Controlling thermal comfort. Ocak 27,2014 tarihinde Health and Safety Executive: www.hse.gov.uk adresinden alınmıştır.
26. Temperature. Ocak 27,2014 tarihinde Health and Safety Executive: www.hse.gov.uk adresinden alınmıştır.
27.Hazards of Confined Spaces for Food and Beverage Industries. (2006). WorkSafeBC.
27
28.Working at height. Şubat 13, 2017 tarihinde Health and Safety Executive: www.hse.gov.uk adresinden alınmıştır.
29.Akça, K. (2012). Makine Koruyucuları. Ankara: İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü(İSGÜM).
30.Akman, A, & Koç, U. (2013). Makinelerin Hareketli Noktalarına Temas Riskinin Değerlendirilmesi.
31.Machinery and Equipment Safety. Department of Consumer and Employment Protection, Government of
Western Australia.
28
Notlar:
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
......................................