docProje sonuç raporu - Fındık Tanıtım Grubu
download 
Şikayet Transkript
Proje sonuç raporu - Fındık Tanıtım Grubu
TÜRKİYE BİLİMSEL VE TEKNİK ARAŞTIRMA KURUMU MARMARA ARAŞTIRMA MERKEZİ GIDA ENSTĠTÜSÜ FINDIKLARDA AFLATOKSĠN OLUġUMUNA ETKĠ EDEN FAKTÖRLERĠN VE ÖNLEYĠCĠ TEDBĠRLERĠN BELĠRLENMESĠ PROJESĠ 5024143 PROJE SONUÇ RAPORU DESTEKLEYEN KURULUġ: FINDIK TANITIM GRUBU 08/06/2005 GEBZE, KOCAELĠ FINDIKLARDA AFLATOKSĠN OLUġUMUNA ETKĠ EDEN FAKTÖRLERĠN VE ÖNLEYĠCĠ TEDBĠRLERĠN BELĠRLENMESĠPROJESĠ PROJE KODU: 08/06/2005 Güncel. Tarih Açıklama 5024143 Dr. Ferda Seyhan Ceyda Pembeci Doç Dr. Güner Özay Doç Dr. Güner Özay Hazırlayan Hazırlayan Kontrol Eden Onaylayan Gebze, KOCAELĠ Haziran, 2005 2 PROJE ELEMANLARI Adı Soyadı ÇalıĢtığı E-Posta Adresi Birim Projedeki Sorumluluğu Doç Dr. Güner ÖZAY GE [email protected] Yürütücü Dr. Ferda SEYHAN GE [email protected] Alan Koordinatörü Dr. Sena SAKLAR GE Sena [email protected] Alan Koordinatörü Dr. Ceyda Pembeci GE Ceyda.Pembeci @mam.gov.tr Mikoloji Lab. Sorumlusu Proje kapsamında çalıĢan diğer elemanlar rapor içinde belirtilmiĢtir. Bu raporlardaki verilere uyulmaksızın üretilecek ürünlerden TÜBĠTAK-MAM sorumlu değildir. Bu rapor kurumdan izin alınmadan reklam amaçlı kullanılamaz. YazıĢma Adresi: P.K. 21 41470 Gebze KOCAELĠ Tel: 0.262. 641 23 00 Faks: 0.262 641 23 09 WEB Adresi: mam.gov.tr 3 TÜRKİYE BİLİMSEL VE TEKNİK ARAŞTIRMA KURUMU MARMARA ARAŞTIRMA MERKEZİ GIDA BĠLĠMĠ ve TEKNOLOJĠSĠ ENSTĠTÜSÜ FINDIKLARDA AFLATOKSĠN OLUġUMUNA ETKĠ EDEN FAKTÖRLERĠN VE ÖNLEYĠCĠ TEDBĠRLERĠN BELĠRLENMESĠ PROJESĠ 5024143 SONUÇ RAPORU Mayıs 2002 – Mayıs 2005 DESTEKLEYEN KURULUġUN ADI: FINDIK TANITIM GRUBU 10/12/2004 GEBZE, KOCAELĠ 4 ÖNSÖZ TÜBĠTAK Marmara AraĢtırma Merkezi Gıda Enstitüsü fındık üreticilerimizin, ihracatçılarımızın ve ülke ekonomisinin zarara uğramasını önlemek amacı ile baĢlattığı fındıkta aflatoksin oluĢuma etki eden faktörlerin ve engelleyici tedbirlerin belirlenmesi konusundaki proje çalıĢmaları tamamlamıĢ bulunuyor. Proje çalıĢmaları iklim ve coğrafik koĢulların aflatoksin oluĢumuna etkisini belirlemek amacı ile üç yıl boyunca devam etmiĢ olup, bahçelerden örnekleme çalıĢmaları, öncelikli tedbirler konusunda çiftçiler, tüccarlar ve ihracatçıların eğitimi, broĢür, afiĢ ile bilgilendirme çalıĢmaları yürütülmüĢtür. 3 farklı bölge ve yükseklikte bulunan toplam 72 bahçeden örnekleme ve iki yıl boyunca iki farklı bölgede yürütülen hasat çalıĢmaları sonucunda alınan örneklerlerle yoğun analizler sonucunda elde edilen veriler deerlendirilerek aflatoksin oluĢumuna etki eden faktörler izlenmiĢ ve önleyici tedbirler belirlenmiĢtir.Bu çalıĢmalar sonucunda sadece aflatoksinsiz fındık için değil, aynı zamanda daha kaliteli fındık üretimi konusunda bilimsel bilgiler üretilmiĢ ve bu raporda yer almıĢ bulunmaktadır. Fındık Tanıtım Grubu tarafından desteklenen, Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı‟nın il ve ilçe teĢkilatları ile iĢbirliği içinde yürütülen ve yurtdıĢındaki fındık ithalatçılarının ve bilimsel çevrelerinin ilgiyle izlediği proje çalıĢmalarına destek veren Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı‟nın il ve ilçe teĢkilatları elemanlarına, çalıĢmalarımızı gerçekleĢtirdiğimiz 72 bölgedeki yöre halkı ve yerel yayın yapan medya mensuplarına, bahçelerinde 3 yıl boyunca örnekleme yapmamız konusunda desteklerini ve yardımlarını esirgemeyen değerli çiftçilerimize ve iklim ve coğrafi koĢullara rağmen en uzak noktadaki bahçelerimize ulaĢımımızı sağlayan TÜBĠTAK ve bölgedeki Ģöförlere, ÇarĢamba‟da gerçekleĢtirilen örnekleme ve eğitim çalıĢmaları sırasında ekip çalıĢmalarını görüntüleyen ve TRT 2‟de yapılan yayınlarla çiftçilerimizin bilinçlenmesine katkıda bulunan değerli TRT muhabiri Muhammer Öner‟e, örnekleme çalıĢmaları sırasında yardımcı olan FĠSKOBĠRLĠK elemanlarına, hasat ve kurutma çalıĢmaları sırasında yardımları ve destekleri ile çalıĢmalarımızı gerçekleĢtirmemizi sağlayan Akçakoca Kaymakamı Sayın Ali Uslanmaz‟a ve Orhan Gazi Ġlköğretim Okulu ve Giresun Fındık AraĢtırma Enstitüsü çalıĢanlarına teĢekkür ederiz. Gıda Enstitüsü olarak fındığın Türkiye için ne kadar önemli bir ürün olduğunun bilinci ile fındık üzerine bilimsel çalıĢmalarımız gelecekte de devam edecektir. Fındık ile ilgili sorunlar bilimsel çalıĢmalardan elde edilen veriler ıĢığında ve öneriler doğrultusunda fındık üretimi, ticareti ve ihracatı ile uğraĢan herkesin desteği ve iĢbirliği ile çözüme ulaĢabilecektir. Fındığın geleceğinin kurtarılması amacı ile yürütülen bu proje sonuçlarının uygulamaya aktarılması ve sürekli olarak bilimsel aktivitelerle Türk fındığının değerinin korunması ve arttırılması en büyük isteğimizdir. 5 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ ..................................................................................................................................5 ĠÇĠNDEKĠLER ......................................................................................................................6 1. PROJE YÖNETĠM BĠLGĠLERĠ ...................................................................................8 ÖDEMELER ve HARCAMALAR: ............................................................................................................. 11 PROJE PERSONELĠ .................................................................................................................................. 12 2. GĠRĠġ ......................................................................................................................... 14 SU AKTĠVĠTESĠ ve GÜVENLĠ DEPOLAMA NEMĠNĠN AFLATOKSĠN OLUġUMU AÇISINDAN ÖNEMĠ ...................................................................................................................................................... 18 3. FINDIKLARDA ĠYĠ TARIM UYGULAMALARI (GAP), ĠYĠ ÜRETĠM UYGULAMALARI (GMP) ve ĠYĠ DEPOLAMA UYGULAMALARI (GSP) ÖNERĠLERĠ 22 BAHÇELER ve HASAT YERLERĠ ............................................................................................................ 22 HASAT ÖNCESĠ ÖNLEMLER .................................................................................................................. 22 HASAT ...................................................................................................................................................... 23 HASAT SONRASI ĠġLEMLER (BAHÇE) ............................................................................................... 24 HASAT SONRASI ĠġLEMLER (FINDIK PROSESLERĠ) .......................................................................... 25 ĠġLENMĠġ FINDIKLARIN DEPOLANMAK ÜZERE TAġINMASI .......................................................... 28 DEPOLAMA .............................................................................................................................................. 28 4. 5. EĞĠTĠM VE BĠLGĠLENDĠRME................................................................................. 29 MATERYAL VE METOD ......................................................................................... 32 BAHÇELERDEN ÖRNEKLEME ............................................................................................................... 32 ANALĠZ YÖNTEMLERĠ ........................................................................................................................... 34 6. ÇALIġMA SONUÇLARI ........................................................................................... 36 BAHÇELERDEN ÖRNEKLEME ÇALIġMALARI .................................................................................... 36 KÜF ÇALIġMALARI SONUÇLARI .......................................................................................................... 39 Küf yükü açısından istatistiksel değerlendirme : ....................................................................................... 40 Su aktivitesi açısından istatistiksel değerlendirme : .................................................................................. 41 Bahçelerde Aflatoksin OluĢumu .............................................................................................................. 43 2004 yılı A.flavus ve A.parasiticus‟a Rastlama Yüzdeleri : ...................................................................... 44 2003 yılı A.flavus ve A.parasiticus’a Rastlama Yüzdeleri : ...................................................................... 46 2002 yılı A.flavus ve A.parasiticus’a Rastlama Yüzdeleri : ...................................................................... 49 BĠLEġEN ĠÇERĠKLERĠ :........................................................................................................................ 53 METEOROLOJĠ VERĠLERĠ ....................................................................................................................... 55 HASAT SONRASI UYGULAMAMLAR ve DEPOLAMA ÇALIġMALARI ............................................. 57 AKÇAKOCA‟da YÜRÜTÜLEN ÇALIġMALAR ................................................................................... 60 GĠRESUN‟da YÜRÜTÜLEN ÇALIġMALAR ........................................................................................ 61 DEPOLAMA ÇALIġMALARI ................................................................................................................... 64 ÇĠFTÇĠ HARMANLARI ............................................................................................................................ 70 KÜF TANIMLAMA SONUÇLARI ........................................................................................................... 74 TANIMLANAN KÜFLERĠN AFLATOKSĠN ÜRETME DURUMU........................................................... 76 FINDIKLARDA TOKSĠJENĠK KÜFÜN GELĠġĠMĠ VE TOKSĠN ÜRETME SÜRELERĠNĠN BELĠRLENMESĠ ÇALIġMALARI ............................................................................................................. 79 7. SONUÇLAR...............................................................................................................83 8. ÖNERĠLER ................................................................................................................85 9. KAYNAKLAR ...........................................................................................................88 EK 1 . 2002 POSTER ve BROġÜRÜ ................................................................................... 92 EK 2 . 2003 POSTER ve BROġÜRÜ ................................................................................... 93 EK 3 ÇĠFTÇĠ KAYIT FORMU ............................................................................................ 94 EK 4. 2002-2004 BĠLEġEN ĠÇERĠKLERĠ ...........................................................................95 EK 4 A- 2002 YILI VERĠLERĠ ................................................................................................................... 95 EK 4 B- 2003 VERĠLERĠ.......................................................................................................................... 100 EK 4 C - 2004 VERĠLERĠ......................................................................................................................... 105 EK 4 D ENZĠM ĠÇERĠKLERĠ ................................................................................................................. 110 6 EK 4 E MĠNERAL ĠÇERĠKLERĠ ............................................................................................................. 115 2002 MĠNERAL VERĠLERĠ ................................................................................................................. 115 2003 MĠNERAL VERĠLERĠ ................................................................................................................. 117 2004 MĠNERAL VERĠLERĠ ................................................................................................................. 119 EK 4 F YAĞ ASĠTLERĠ PROFĠLĠ ........................................................................................................... 121 EK 4 G AMĠNO ASĠT ĠÇERĠKLERĠ ....................................................................................................... 125 EK 5. METEOROLOJĠ VERĠLERĠ .................................................................................... 132 EK 6. 2002 AKÇAKOCA KURUTMA ÇALIġMA SONUÇLARI ..................................... 156 EK 7. 2003 AKÇAKOCA KURUTMA ÇALIġMA SONUÇLARI .................................... 164 EK 8. 2002 GĠRESUN KURUTMA ÇALIġMA SONUÇLARI ......................................... 170 EK 9. 2003 GĠRESUN KURUTMA ÇALIġMA SONUÇLARI ......................................... 179 7 1. PROJE YÖNETĠM BĠLGĠLERĠ Fındıklarda aflatoksin oluĢumuna etki eden faktörlerin ve önleyici tedbirlerin belirlenmesi amacı ile yürütülen proje kapsamında yürütülen faaliyetler; 1. 2002-2004 yılı örnekleme analizlerinin gerçekleĢtirilmesi ve sonuçların değerlendirilmesi gerçekleĢtirilmiĢtir. 2. Akçakoca ve Giresun Fındık AraĢtırma Enstitüsü‟nde hasat ve hasat sonrası çalıĢmalarının, depolanan 2002 ve 2003 örneklerinden belirli aralıklarla aflatoksin, su aktivitesi, küf tanımlama çalıĢmaları ve sonuçların değerlendirilmesi gerçekleĢtirilmiĢtir. 3. Depolama sırasında çapraz kontaminasyon etkisini incelemek amacı ile Giresun Fındık AraĢtırma Enstitüsünün bahçesi mahsulünden alınan 80 kg lık bir çuval fındığın, Giresun‟da bulunan kontrolsüz koĢullarda bir depoda 1 tonluk eski fındık yığınının altında bekletilmesi panlanmıĢ ancak aflatoksinli fındık tedarik edilemediği için çalıĢma gerçekleĢtirilememiĢtir. 4. Proje çıktıları ile ilgili olarak dönemsel raporlar ile bilgilendirme, sunuĢ ve çeĢitli toplantılarına katılımlar gerçekleĢtirilmiĢtir : Raporlar 1. Ara rapor Aralık 2002 2. Ara Rapor Eylül 2003 3. Ara Rapor Mart 2004 4. Ara Rapor Eylül 2004 Sonuç Raporu Haziran 2005 2005 Bilgilendirme Sunusu 4, 24 Mart 2005, FTG Toplantısı, ĠĠB, Ġstanbul. Draft Guidance Document for Competent Authorities for The Control of Compliance with EU Legislation of Aflatoxins, ġubat 2005 TÜBĠTAK görüĢü bildirildi . Codex Alimentarious için KKGM‟de hazırlık toplantısı, 13 Ocak 2005, Ankara 2004 8 INC Scientific Committee Meeting, 8-9 Aralık, 2004, Brüksel, "Proposed sampling plan designs to detect aflatoxin in tree nuts“, Kasım 2004 FDA'a TÜBĠTAK görüĢü bildirildi Codex Alimentarious için KKGM‟de hazırlık toplantısı, 8 Kasım 2004, Ankara Fallow-up of Aflatoxin Research Program and New Projects, 19. European Dried Fruits Meeting, 5 Kasım 2004, Hamburg, (sunus VW web sayfasına konulmuĢtur) Bilgilendirme Sunusu 3, 15 Eylül 2004, KĠB, Giresun. EU-Turkey Cooperation Scheme on Hazelnuts, 29 Temmuz 2004, Brüksel, Codex Alimentarious için KKGM‟de hazırlık çalıĢması (15-16 Nisan 2004, Ankara) Bilgilendirme Sunusu 2, 2 Mayıs 2004, FTG toplantısı, ĠĠB Ġstanbul Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Müdürlüğünde yapılan Aflatoksin ÇalıĢma Komitesine katılım ve Avrupa Komisyonuna sunulan rapor için bilgilendirme özet raporu (19 ġubat 2004 toplantısı için rapor) 2003 European Dried Fruits and Nuts Meeting, 21 Kasım 2003, Hamburg INC Toplantısı, 30 Haziran 2003, TÜBĠTAK MAM INC Kongresi, 7-8 Ağustos 2003, Conrad Oteli, Ġstanbul AB Heyeti Bilgilendirme sunuĢu, 8 Mart 2003, KKGM , Ankara The Almond Board, J.Adams, N.T. Ryan, R. Waycott Toplantısı, 6 Ağustos 2003, TÜBĠTAK MAM Hazelnut Council Meeting, 1Ağustos 2003, Giresun INC (International Nut Council) toplantısı, 30 Haziran 2003, TÜBĠTAK MAM EU Aflatoksin Komitesi Raporu Değerlendirme Toplantısı, Nisan 2003 FVO Avrupa Komisyon Değerlendirme Toplantısı, 03-08 Mart 2003 9 II. World Mycotoxin Forum, 17-18 ġubat 2003, Noordwick, Hollanda (posterimiz 60 poster içinden 1. lik ödülü ) Bilgilendirme Sunusu 1, 31 Ocak 2003, DTM , Ankara EU Aflatoxin Comitee Meeting (20-21 Ocak 2003, Brüksel) 2002 European Nuts Meeting, 15 Kasım 2002, Hamburg Aflatoxin Comitee Meeting, 14 Kasım 2002, Hamburg 10 ÖDEMELER ve HARCAMALAR: 29/05/2002‟de imzalanan proje sözleĢmesinin ilgili maddesine uygun olarak •80,000$ + KDV (15/05/2002) 1. Taksit •70,000$ + KDV (01/12/2002) 2. Taksit •50,000$ + KDV (29/05/2002) 3. Taksit •50,000$ + KDV (01/12/2003) 4. Taksit •30,000$ + KDV (29/05/2004) 5. Taksit ödemeleri yapılmıĢtır Ayrıca, projenin yutdıĢı toplantı sunumlarında TÜBĠTAK personeli seyehat masrafları FTG tarafından karĢılanmıĢtır. Önümüzdeki dönemlerde yapılacak ödemeler : •20,000$ + KDV (Proje sonuç raporu verildiğinde) ???? Proje kapsamında yapılan harcamalar, yapılan sunuĢlar ve tanıtımlar, bahçelerden örnekleme, eğitim ve saha çalıĢmaları için konaklama ve ulaĢım giderleri, deneysel çalıĢmalar için kimyasal malzeme ve sarf malzemeleri alımları, meteorolojik verilerin temini için gerçekleĢtirilmiĢtir. Ayrıca Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığının ulaĢım sağlayamadığı bölgelerde araç, saha çalıĢmaları sırasında fındık toplatmak amacı ile iĢçi tutma, bahçe sahiplerine ürün bedellerinin ödenmesi gibi için harcamalar yapılmıĢtır. 11 PROJE PERSONELĠ 2002-2005 proje döneminde görev alan personel ve görev dağılımı aĢağıda verilmiĢtir. Ayrıca, fındık ayıklama ve örnek hazırlama çalıĢmaları sırasında listedeki kiĢiler haricinde tüm GE personeli desteği olmuĢtur. Adı Soyadı Görevi Doç. Dr. Güner ÖZAY YÜRÜTÜCÜ Dr. Ferda Seyhan Alan Koordinatörü (Ordu-Samsun), eğitim, örnekleme çalıĢmaları, analizler (su aktivitesi, enzim), sonuçların değerlendirilmesi, raportör, Alan Koordinatörü (Giresun-Trabzon), eğitim, örnekleme çalıĢmaları, sonuçların değerlendirilmesi, Alan Koordinatörü, eğitim (Adapazarı-Düzce), örnekleme ve aflatoksin analizleri, sonuçların değerlendirilmesi, Mikoloji Lab. Sorumlusu- Küf SaflaĢtırma ve Tanımlama, sonuçların değerlendirilmesi, Dr. Sena Saklar Dr. Aysun Yılmaz (ayrıldı) Ceyda Pembeci AraĢtırmacılar Abdullah Türkmenler Aylin Seylam Aysun Ünlü AyĢe Bakan Banu Bahar Erdal ErtaĢ Esra Ağel Ferruh N.Adoğlu Gül Löker Gülçin Toklu Hayrettin Özer Halil Koçer Hülya Ölmez Songün Ġlter Teknisyenler Arif Selçuk Arzu Tanlası Basri Çırak Bilal Erdoğan Ender Gözüm Gökmen Serdar Ġbrahim Kelebek (emekli ) Murat Morkoyuncu Mehmet Ġzgi Muhlis Tekel Nabi Uygun Özlem Yolcular PaĢa Malkoç Recep Er ġaban Yılmaz Sedat Ünal Örnekleme Örnekleme Örnekleme ve Saha ÇalıĢmaları Örnekleme ve Saha ÇalıĢmaları, BileĢen Analizleri (ġeker Analizleri) Örnekleme, Örnek karĢılama ve Saha ÇalıĢmaları, Meteoroloji verileri BileĢen Analizleri (yağ, yağ asitleri kompozisyonu) Örnekleme, Eğitim Örnekleme ve Saha ÇalıĢmaları BileĢen Analizleri ( Ana bileĢenler, vitaminler) BileĢen Analizleri (Mineral) Örnekleme ve aflatoksin analizleri, sonuçların değerlendirilmesi, Örnekleme Ġstatistiksel Değerlendirme, eğitim, bileĢen analizleri (lif) Örnekleme Örnekleme, aflatoksin analizleri Küf ekimleri ve tanımlama Örnek hazırlama, aflatoksin analizleri ve su aktivitesi analizleri Örnekleme Mikoloji Laboratuarı Örnekleme, Saha ÇalıĢmaları, depo örnek alımları Örnekleme, su aktivitesi, enzim analizleri, depo örnek alımları su aktivitesi, enzim analizleri, Örnekleme Örnek karĢılama, örnekleme, bileĢen analizleri (vitaminler) Örnekleme ve Saha ÇalıĢmaları, Analizler, Depo Örnek Alımları BileĢen analizleri (yağ asitleri kompozisyonu, yağ içeriği) Örnekleme Örnekleme, lif analizleri Küf ekimleri ve tanımlama UlaĢım, Depo ve kurutma makineleri sorumlusu, saha çalıĢmaları 12 Serdar Yücel ġenol Erdoğan Tamer IĢık Vedat Yalçınkaya Sekreterler Fethiye Mergan Nilgün KurĢuncu (ayrıldı) Destek personeli: Mustafa GülmüĢ Erol Bolcalı Ethem Özsoy Toplam : 43 kiĢi + 3 kiĢi (ayrılan) Örnekleme BileĢen analizleri (ana bileĢenler-nem, kül, protein, vitamin) BileĢen analizleri (ana bileĢenler-nem, kül, protein) Örnekleme, depo örnek alımları OLUR‟ların ve görevlendirmelerin yazılması ve takibi, YazıĢmalar OLUR‟ların ve görevlendirmelerin yazılması ve takibi, YazıĢmalar Örnekleme, Saha ÇalıĢmaları Örnekleme, ulaĢım Örnek dağıtımı 13 2. GĠRĠġ Gıdalarda mikrobiyal faaliyetler, gıda bozulmaları ve/veya gıda zehirlenmelerine neden olabilmektedir. Gıdaların pH, su aktivitesi, toplam asitliği, koruyucuların varlığı, doğal mikro flora, besin içeriği, indirgenme potansiyeli, çevrenin kimyasal ve fiziksel özellikleri, gaz bileĢimi, depolama sıcaklığı ve bağıl nemi mikroorganizmaların faaliyetlerini etkileyen önemli unsurlardır. Küfler çok hücreli ve miselli morfolojiye sahiptirler. 30-110 m çapındaki tübüller hücrelerden oluĢurlar ve çeĢitli renklerdeki yapısı ile karakterizedir. Küfler havada bulunan birçok ince spordan geliĢirler. Bu mikroorganizmalar genellikle bakteriler ve mayalardan daha büyük pH değiĢiminde bulunabilmekte ve daha büyük sıcaklık varyanslarına sahiptirler. Bundan dolayı ençok sevdikleri pH 7 civarında olup, 2-8 aralığını da tolere edebilir. Küfler normal oda sıcaklığından soğuğa nazaran daha fazla hoĢlanırlar ve 90 civarındaki minimum su aktivitesine izin verirler, az miktardaki ozmofilik küfler 60 kadar düĢük su aktivitesinde bile geliĢebilirler. 90 veya üzeri su aktivitesinde bakteri veya maya daha efektif olarak geliĢirler ve küflerden daha fazla geliĢebilmek için var olan besinleri kullanırlar. Su aktivitesi 90 civarına geldiğinde küfler rahatlıkla geliĢirler. DüĢük nem içeriğine sahip olan gıdalardan unlu mamuller, peynirler ve kuru yemiĢler küf geliĢimi ile çok fazla bozulurlar (Marriott, 1995). Tarımsal ürünlerin üretimden hasat, depolama ve tüketimine kadarki evrelerde küfler tarafından meydana getirilen zararlanmalar önem taĢımaktadır. Tarımsal ürünlerin ve gıdaların küflerle kontamine olmaları sonucunda sağlık problemlerinin yanısıra kalite ve ekonomik kayıplar da meydana gelmektedir. Yapılan tahminlere göre dünya genelinde üretilen gıda ve diğer tarımsal ürünlerin %5-10‟u küfler tarafından insan ve hayvanların tüketemeyecekleri düzeyde bozulmaya uğratılmaktadır. Bunun neden olduğu ekonomik kayıplar sadece Avustralya için 10 milyon $ ve dünya geneli için tahmini 16 milyar USD olarak bildirilmektedir (Pitt ve Hocking, 1985). Küflerin tarımsal ürün ve gıdalarda meydana getirdikleri zararlanmalar, konidial geliĢmeleri veya sebep oldukları oksidasyon sonucu oluĢturdukları renk değiĢimi, dane ve ürün hasarları, çeĢitli enzimatik ve oksidatif reyaksiyonlara sebep olması sonucu ortaya çıkan zararlardır. 14 Fakat bütün bunların yanısıra sağlık açısından en önemli zararı uygun ortamlarda üretmiĢ oldukları ikincil metabolitlerinden “mikotoksin” adı verilen toksinlerdir (Moreu, 1979). Küflerin toksik karakterleri öncelikle genetik özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Genellikle küflerin ürettikleri toksinler özgün toksinlerdir yani her küf her toksini üretmez. Ancak yine de kesin sınırlamaya gitmek doğru olmayabilir. Çünkü bir küfün bazı zamanlarda birden fazla toksini sentezlemesi de söz konusudur (Wyllie and Morehouse, 1977; Ciegler and Kadis, 1971). Fındıkta küf bulaĢması yaygın olup, bazı türlerin geliĢmeleri insan ve hayvan sağlığı için önemli bir risk oluĢturmaktadır. Fındık özürleri arasında raf ömrünü kısaltan etkenlerin en önemlisinin küflenme olduğu belirtilmektedir. Küf geliĢimi bahçede baĢlamakta, hasat ve yetersiz ve/veya uygun olmayan kurutma koĢulları nedeniyle geliĢebilmekte, depolama ve taĢıma sırasında da oluĢabilmektedir. Kabuklu fındıkta hasat, kurutma ve depolama süresince Penicillium, Aspergillus ve Rhizopus cinsine ait türler bulunmuĢtur. Kabuklu fındıkta aflatoksin üreten A. flavus ve A. parasiticus cinsi küflerin geliĢmesi ağaçta baĢlamakta, hasat iĢlemleri boyunca artmaktadır. Harman ve depolamada kabuğu çatlamıĢ fındık taneleri dıĢında, ağaçtaki ve yerdeki kabuklu fındık tanelerinde A. flavus görülmemiĢtir. Ancak küf sayısı fındık dalında 105 koloni/g iken, yerde bir miktar daha arttığı görülmüĢtür. Bu miktar, harman, çevre ve iklim koĢullarına göre de değiĢebilmektedir. YağıĢ, sert kabuklu meyvelerde hasattan sonra oluĢan küf sayısı ve mikroflorayı etkileyen en önemli unsurdur. YağıĢın fazla olması durumunda, bakteri ve küflerin toplam sayısı 10 8 koloni/g 'a kadar yükselmektedir. Natürel ve kavrulmuĢ iç fındıkta Aspergillus flavus, A. niger, A. glaucus, Penicillum, Mucor, Fusarium küfleri bulunmuĢtur (Abdel ve Saber, 1993, Eke ve Göktan, 1987). Küfler, gıdaların protein, yağ, ve kanbonhidratlarını enzimatik faaliyetlerle parçalayarak gıdanın dokusunu değiĢtirmekte, yağ içeriğinin azalmasına, serbest yağ asidi miktarının artmasına, proteinlerin parçalanmasına, amino asit bileĢiminde değiĢime, renk değiĢimine, kötü koku oluĢmasına, tat değiĢimlerine ve ağırlık kaybına yol açmaktadırlar. Küfler sağlam gıdanın içine de girebildiklerinden bakterilerden daha fazla zarar vermekte ve toksijenik tipleri mikotoksin üretebilmektedir. (ICMSF, 1996). Mikotoksinler (aflatoksin, okratoksin, patulin vd.) sadece fındıkta değil, sağlık, tarım ve ekonomiyi etkileyebilecek dünya çapında önemli bir sorundur. Türkiye tarımdaki büyük potansiyeline koĢut olarak büyük miktarlarda tahıl, fındık, antepfıstığı, kuru meyve (kuru incir, kuru kayısı, kuru üzüm) üretmektedir. Üretim, hasat, kurutma, taĢıma, depolama ve 15 iĢleme sırasındaki yetersiz ve yanlıĢ uygulamalar fındıklarda aflatoksin oluĢumu riskini arttırmaktadır. Fındık ihracatında da karĢılaĢtığımız sorunların baĢında aflatoksin oluĢumu gelmektedir. Aflatoksin, Aspergillus flavus, A. paraticus ve A. nomius küflerinin fındıklara bulaĢması ile uygun koĢullar bulduğunda bu küflerin biyosentezi ile toksin üretimi sonucu oluĢurlar. Çok az sayıdaki tanede oluĢmaları söz konusu olsa bile insan sağlığı açısından çok düĢük miktarda olmaları dahi risk yaratabildiğinden hasat ve iĢleme sırasında bulaĢma olan tanelerin ayrılması ve iĢleme sırasında küf geliĢiminin önlenmesi son derece önemlidir. Çünkü küf geliĢimi durdurulabilmekte, küfler bir Ģekilde yok edilebilmekte iken aflatoksinlerin oluĢtuktan sonra yok edilmesi veya ortamdan uzaklaĢtırılması çok zordur. Fındıklarda aflatoksin oluĢumu ile ilgili literatürde bilgisi sınırlıdır. Aflatoksin hasat öncesi sert kabuklu meyvelerde ağaç üzerindeyken oluĢabildiği gibi hasat ve hasat sonrası aĢamalarda da oluĢabilmektedir (Özay, 1986, Mahoney, N. ve Molyneux, R.J. 1998). Hasattan itibaren kurutma iĢleminin gecikmesi, uygun olmayan koĢullarda bekletmedepolama gibi aĢamalar küf geliĢmesi ve aflatoksin oluĢumunu hızlandırmaktadır. Fıstıklarda (Pistachio vera) hasat ve hasat sonrası iĢlemlerin aflatoksin oluĢmasında ve dağılımındaki etkileri ve pazarlama ve tüketicilerin aflatoksinli ürünler tüketme riski Shatzki ve arkadaĢları tarafından 1995 yılından itibaren çalıĢılmıĢ ve bir dizi makale olarak yayınlanmıĢtır. (Shatzki, T.F.1995; Shatzki, T.F., 1995b; Shatzki ve Pan, 1996; Shatzki ve Pan, J.,1997; Shatzki, 1998; Shatzki. ve Koe, 1999) Yapılan çalıĢmalara göre aflatoksin örnekleme metodu önem taĢımaktadır. 10 kg‟lık örnekleme metodu ile satıcıların riski %58 iken 250 kg‟lık örneklemede risk %11‟e düĢmektedir. Hasat ve iĢleme koĢullarının iyileĢtirilmesi ile A.B.D. fıstıklarının 1981-1991 döneminde aflatoksin seviyesi 10ng/g‟dan 1.5ng/g‟a düĢürülmüĢtür. Ayrıca, hasat sırasında kaliteli ürün için fıstıkların ayıklama iĢleminden geçirilmesi aflatoksin bulunma riskini 2-4 kat azaltmıĢtır (Shatzki, 1995). Yapılan çalıĢmalarda aflatoksinli tanelerin %90‟ının, fıstıkların %4.6‟sını oluĢturan düĢük kaliteli ürünlerden kaynaklandığı ve bu tür ürünlerin ayrılmasının aflatoksin oranını 10 kat azalttığı sonucuna varılmıĢtır. Ayrıca, Amerika‟daki üretim koĢullarında iĢlenen fıstıklarda aflatoksin oluĢumunun tamamen bahçede olduğu ve iĢleme sırasında artmadığı gözlenmiĢtir (Shatzkive Pan, 1996). Yine Shatzki ve Pan tarafından 1997 yılında yayınlanan çalıĢmaya göre küçük daneli fıstıklarda aflatoksin dağılımı incelendiğinde, aflatoksin oranı 8 ng/g olarak tespit edilmiĢ ve ayıklanmamıĢ fıstıklardan 5-7 kat daha fazla toksin içerdiği saptanmıĢtır. Tüm bu çalıĢmalar hasat sırasında aflatoksin riski taĢıyabilecek ürünlerin ayıklanmasının yüksek önemini ortaya 16 koymaktadır. Ancak unutulmamalıdır ki, Amerika‟da fıstık iĢleme GMP (Ġyi Üretim Uygulamaları) kurallarına göre yapılmakta ve mekanik hasat yapılarak fıstıkların toprakla teması kesilmekte ve hasattan sonra fıstıklar kurutma tesislerine 24 saat içinde ulaĢtırılarak kurutma makineleri ile hızla kurutulmaktadır. Yukarıda verilen rakamlar bu noktalar göze alınarak değerlendirilmeli ve hasat sırasında aflatoksin önleme konusunda gerekli tedbirler biran önce alınmalıdır. ĠĢleme koĢullarının iyileĢtirilmesi ve ve iyi bir fiziksel ayırım ile aflatoksinli sert kabuklu yemiĢlerde aflatoksin miktarının %90 oranında azaltılabileceği belirtilmektedir (Almond Board Report Summary, 2002, Douglas, 2002, Galvez ve ark., 2003) Harmanda dıĢ kabuğu çatlamıĢ, zedelenmiĢ fındıklarda da aflatoksin bulunmuĢtur (Sanchis, 1988). Aflatoksin oluĢumu, ortam bağıl nemi (%RH) ile dolayısıyla ürünün su aktivetisiyle (aw) iliĢkilidir (Prado, 1991). GüneĢte kurutma sırasında, su aktivitesinin yüksek olduğu (0,98-0,80) ilk 6-10 günde aflatoksin oluĢabilmektedir. Naturel fındıklar ve kavrulmuĢ kıyılmıĢ fındıklar aflatoksin açısından riskli iken, kavrulmuĢ fındıklar daha dayanıklıdır. Su aktivitesinin 0.78-0.81 olduğu durumlarda (genellikle kek ürünleri) fındık aflatoksin ve ergosterol üretilmesi için iyi bir besi yeri oluĢturmaktadır. Fındıkta aflatoksin bulunması ve aflatoksinin kanserojen olması, fındığın riskli ürünler arasında yer almasına neden olmaktadır. Tüketici sağlığının korunması amacıyla dünya piyasaları 2000 yılına kadar, aflatoksin açısından riskli ürünlerde aflatoksin limitinin sıfıra indirilmesini hedeflemekte idi. Bu hedef doğrultusunda birçok ülkede aflatoksin B1 limiti 4'ten 2 ppb'a; aflatoksinlerin (B1, B2, G1, ve G2) toplam limiti de 10 ppb'tan 4 ppb'e indirilmiĢtir (Commission Regulation EC No 194/97). Avrupa Birliği (AB) Gıda ve Hayvan Sağlığı Ajansı, Türkiye‟nin Almanya ve Fransa‟ya ihraç ettiği Antep ve Siirt fıstığı, fındık ve kuru incirlerin, kanserojen bir madde olan aflatoksin B1 ve diğer aflatoksin türlerini, AB‟nin sağlık standartlarının öngördüğünden 4-7 kat fazla içerdiğini açıklamıĢtır. Bunun üzerine Türkiye‟ye gelen uzmanlar heyeti bir rapor yazarak, 11 incelemeden 5‟inde çok yüksek miktarda aflatoksin B1 bulunduğu, 6 incelemede de oranın AB yönetmeliğinin üst sınırında olduğunu belirtmiĢtir (Verstraete, 2003). Raporda, bu ürünlerin tüketildiği anda kısa vadede, baĢta karaciğer olmak üzere çeĢitli kanserlere neden olabileceği vurgulanmıĢ ve AB, bu ürünlerin ithalatının izlemeye alınmasına karar vermiĢtir. 4 ġubat 2002‟de AB Resmi Gazetesi‟nde yayımlanan karara göre Gıda Sağlığı ve Tarım ĠĢleri Genel Müdürlüğü‟nün laboratuvar analizi ile sertifikası olmadan söz konusu ürünlerin AB sınırlarından içeri girmemesine karar verilmiĢtir (DG- SANCO / 1256/2000-MR final). 17 Dünyanın en büyük fındık üreticisi olmamız nedeni ile fındık yetiĢtiriciliği ve iĢleyiciliği konuları üzerinde önemle durulması gerekmektedir. Fındık hasadı, öncesi ve sonrasında çeĢitli problemlerle karĢılaĢılmaktadır. YanlıĢ veya erken hasat, fındığın uygun olmayan koĢullarda, yetersiz düzeyde kurutulması veya nemli hava koĢullarında kurutulması baĢta aflatoksin sorunu olmak üzere bir çok kalite sorunları ile karĢılaĢmamıza neden olmakta ve büyük ekonomik kayıplar yaĢanmaktadır. Bu nedenle öncelikle fındıklarda aflatoksin oluĢumuna etki eden faktörlerin belirlenmesi ve önleyici tedbirlerin alınması gerekmektedir. Hasat ve hasat sonrası uygulamalarla aflatoksin oluĢması kontrol edilemediği takdirde, daha sonraki aĢamalar olan depolama ve iĢleme sırasında aflatoksin kontrolü zorunlu hale gelmektedir. Aflatoksinin kontrolü aflatoksinli partilerin ayrılmasını, aflatoksinli ürün miktarının azaltılmasını ve doğru depolama ve iĢleme yöntemleriyle yeni aflatoksin oluĢmasının önlenmesini içermektedir. Aflatoksini azaltma (dekontaminasyon / detoksifikasyon) yöntemleri: i) aflatoksinli ürünlerin ayrılması, ii) toksinin üründen uzaklaĢtırılması iii) toksinin fiziksel (ısıl iĢlem uygulamaları vd.), kimyasal, biyokimyasal uygulamalarla etkisizleĢtirilmesidir. Aflatoksinli ürünler sağlam ürünlerden fiziksel özellikleri itibarı ile de farklılıklar gösterebilmektedir. Bu fiziksel farklılaĢma özelliklerinden faydalanılarak ayırma iĢleminin üzerinde önemle durmak gerekmektedir. Ancak aflatoksinin detoksifikasyonu (toksik etkisinin yok edilmesi) sırasında gıda yada yemde yeni toksik/mutagenik maddeler oluĢabilmektedir (ICMSF, 1996). Bu nedenle, detoksifikasyona tabi tutulmuĢ ürünlerin insan veya hayvanların tarafından tüketilmesi Dünya Sağlık Örgütü tarafından uygun bulunmamaktadır. Dolayısı ile, ekonomik kayıpları en aza indirmek ve fındığın geleceğini kurtarmak için bu konuda öncelikle aflatoksin oluĢumunu engelleyici önlemler almak bir zorunluluktur. SU AKTĠVĠTESĠ ve GÜVENLĠ DEPOLAMA NEMĠNĠN AFLATOKSĠN OLUġUMU AÇISINDAN ÖNEMĠ Bilindiği gibi, gıda maddelerinin kalite kayıplarının önlenmesinde ve muhafazasında, su ve su ile ilgili parametrelerin önemli etkisi bulunmaktadır. Bu parametreler, gıda maddelerinin iĢleme ve muhafaza süresince kalitelerinin korunmasında; su miktarı, bağıl nem dengesi, su aktivitesi, kuru madde ve ozmotik basınçtır. Herhangi bir gıdanın belli bir sıcaklıkta, değiĢik 18 bağıl nem koĢullarında tutulması ile bir denge oluĢmaktadır. Bu denge sonucu gıda maddesinin nem içeriği ile, ortam bağıl nemi arasında bir iliĢki meydana gelmektedir, bu iliĢki ''sorpsiyon eĢ-sıcaklık eğrisi'' olarak ifade edilmektedir. Fazla nem içeren gıda maddelerinin ağırlık kaybıyla elde edilen eğriye ''desorpsiyon'', ortamdan nem alarak, ağırlık artıĢı sonucu oluĢturulan eğriye de'' adsorpsiyon'' eĢ-sıcaklık eğrisi denmektedir. Her gıdanın deneysel yolla saptanan kendine özgü sorpsiyon eĢ-sıcaklık eğrisi vardır (Labuza, 1984). Su aktivitesi ile sorpsiyon eĢ-sıcaklık eğrisi iç içe kavramlardır. Bir gıda maddesinin su aktivitesi değeri, ortam denge bağıl neminin 100'e oranı Ģeklinde ifade edilmektedir. Buna göre, herhangi bir gıda maddesinin nem içeriği bilindiği taktirde, kendi sorpsiyon eĢ-sıcaklık eğrisinden su aktivite değeri bulunabilmektedir. Bundan ürünün kurutulması ve depolama koĢullarının belirlenmesinde büyük ölçüde yararlanılmaktadır. Nitekim gıda maddelerinin kurutulması çalıĢmalarında desorpsiyon eĢ-sıcaklık eğrilerinden, kurutulmuĢ gıdaların muhafaza koĢullarının saptanmasında da adsorpsiyon eĢ-sıcaklık eğrilerinden yararlanılmaktadır. Gıda maddelerindeki kimyasal, biyokimyasal ve mikrobiyolojik değiĢimleri sınırlayan en önemli faktör su aktivitesidir. Su aktivitesi düĢtükçe, gıda maddesinin kalite kaybı da azalarak, muhafaza süresi uzamaktadır. Gıda maddelerinde meydana gelen kalite değiĢimleri ile su aktivtesi arasındaki iliĢki ġekil 1'de verilmiĢtir (Labuza, 1984). Sert kabuklu meyvelerin, dolayısıyla fındığın depolanmasındaki en önemli husus, öncelikle düĢük bağıl nem (% 50-60) daha sonra düĢük sıcaklık (5-10 C) koĢullarının sağlanmasıdır. Bağıl nemin %60- 70 arasında olduğu koĢullarda, enzimler aktif olmaktadır. % 70'in üzerinde olduğu zaman da küfler geliĢmeye baĢlamakta ve kalite kaybına neden olmaktadır (Hadorn ve ark. 1980). Gıdalarda sorpsiyon izotermi nem içeriği ve su aktivitesi arasındaki matematiksel iliĢkiyi vermektedir. Su aktivitesi özellikle kuru gıdaların kalitesini etkileyen önemli bir faktördür. Kimyasal reaksiyonlar ve mikrobiyal aktivite su aktivitesine bağlı olarak, 0,2-0,4 aralığına denk gelen ve tek sıra su molekülü olarak adlandırılan düĢük su aktivitesi değerlerinde en düĢük hızda gerçekleĢmektedir. Bu değerin üzerinde su aktivitesinde her 0,1‟lik artıĢ reaksiyon hızını %50-100 oranında artırmaktadır. Bu etki neme karĢı geçirgen bir ambalaj malzemesi sonucu kaynaklanabildiği gibi nem geçirgenliği düĢük bir ambalajda sıcaklık artıĢı ile ürünün su aktivitesinde artıĢ ile de gerçekleĢebilmektedir. Bu nedenle gıda maddesinin 19 sorpsiyon eĢ-sıcaklık eğrisinin ve yüksek sıcaklıklardaki davranıĢının belirlenmiĢ olması gerekmektedir (Labuza, 1985). ġekil 1. Gıdalarda bozulmaya mekanizmalarının su aktivitesi ile iliĢkisi. 20 Fındık %57-62 yağ oranı ile yağlı bir üründür. Fındıklar 3 C, %60 bağıl nemde kalitelerini koruyarak iki yıl depolanabilmektedirler. Bununla birlikte kavrulmuĢ fındıkların kaliteleri 1215 gün sonra bozulmaya baĢlamaktadır (Woodroof, 1975). Mikrobiyal aktivite sonucu bozulma kadar, kötü tat ve kokuların açığa çıkmasına neden olan acılaĢma da yağlı ürünlerin kalitesinin korunmasında önemli problemlerden biridir. Su aktivitesi yağın oksidasyonunu etkileyen en önemli faktörlerden biridir (Labuza, 1971). Fındıkların sorpsiyon izotermleri konusunda sınırlı sayıda çalıĢma yapılmıĢtır. Kalitenin korunması için iĢleme ve depolama sırasında en uygun koĢulların belirlenmesi ve uygulanması gerekmektedir. Fıstıkların sorpsiyon eĢ-sıcaklık eğrisi yüksek su aktivitesinde 20 C‟de aflatoksin oluĢumunun kontrolü açısından çalıĢılmıĢ ve 0.87‟nin üzerinde Aspergillus flavus‟un geliĢtiği ve 0.88‟de aflatoksin oluĢtuğu gözlenmiĢtir. 0.86‟nın altında daha çok rekabetçi kserofilik mantarların üremesi ile aflatoksin oluĢumu engellenmiĢtir (Denizel, 1976). Tek-seviye (monolayer) su içeriği kurutulmuĢ gıdaların fiziksel ve kimyasal stabilitesi açısından son derece önemlidir. Bu seviyede yağ oksidasyonu, enzimatik reaksiyonlar, kararma reaksiyonları, aroma maddelerinin ve yapısal özelliklerinin korunması gibi mekanizmalar en düĢük hızda geçekleĢmektedir. Tek-seviye su içeriği değeri BET ve GAB denklemleri ile sorpsiyon eĢ-sıcaklık eğrileri kullanılarak hesaplanabilmektedir(Labuza, 1984). Fındıklar kurutulduktan sonra iĢleme alınacakları zamana kadar kabuklu olarak depolanmaktadır. Kabukların ve iç kısmın kimyasal bileĢimleri farklıdır. Kabuk kısım daha çok nem tutan selülozik maddelerden oluĢmakta, iç kısım ise çeĢide ve yetiĢme bölgesine göre farklılıklar gösteren %55-65 oranında yağ içermektedir. Bu nedenle kabuklu ve iĢlenmiĢ fındıkların su aktivite değerli farklı nem içeriklerine tekabül etmektedir. Tüm bu özellikler dikkate alındığında tek bir güvenli depolama nem içeriğinden söz etmek doğru olmayacaktır. Ancak, naturel fındıkların %70 Bağıl Nemin altında depolanması küfler ve toksin üretiminin engellenmesi için yeterlidir. KavrulmuĢ fındıklarda ise su aktivitesi 0,30-0,20 civarlarında olduğundan ürünlerin açık olarak %70 Bağıl Nemde depolanması ürünün tekrar nem almasına ve gevreklik gibi duyusal özelliklerin bozularak, acılaĢma reaksiyonlarının hızlanmasına neden olacağından nem geçirmeyen ambalaj malzemesi ile paketlenerek depolanması önerilmektedir. 21 3. FINDIKLARDA ĠYĠ TARIM UYGULAMALARI (GAP), ĠYĠ ÜRETĠM UYGULAMALARI (GMP) ve ĠYĠ DEPOLAMA UYGULAMALARI (GSP) ÖNERĠLERĠ BAHÇELER ve HASAT YERLERĠ 1. Toprak sahipleri bahçe ile ilgili bilgilere sahip olmalıdır : Toprağın fındık üretimi için uygunluğu , yeraltı sularının akıĢı için uygunluk, insan sağlığı için zararlı olabilecek çevre koĢullarına (rüzgar, toprak veya toz kaynaklı bulaĢan veya kirlilik) maruz kalma, sulama veya diğer amaçlar için su kaynağına yakınlık 2. Bahçeler A.flavus/parasiticus‟un kolayca üreyebileceği diğer bahçelere (örnek : mısır) yakın olmamalı. Bahçeler, fındık ağaçlarına zarar verebilecek böcek üremesine neden olan bitkilerden uzak tututlmalı. 3. Bahçeler oluĢtururlurken fındık ocakları arasındaki mesafe engebeli ve düz arazilere uygun olarak Tarım Ġl Müdürlükleri tarafından önerilen açıklık kadar olmalı. Böylece bahçe içinde hava akımı sağlanarakk küflerin geliĢimi de engellenmiĢ olacaktır. Engebeli arazilerde sağlıklı kök geliĢimi, toprak kayması ve su kaybının önlenebilmesi, zirai mücadelenin rahatça yapılabilmesi için teraslama yapılması gerekmektedir. 4. Bahçe oluĢturulurken mikotoksin üretebilen küflerin geliĢmesine zemin hazırlayacak çürümüĢ maddeler uzaklaĢtırılmalı 5. Çiftçiler Ġyi Tarım Uygulamaları konusunda uzmanlar tarafından sürekli olarak küf geliĢimini arttırmayacak Ģekilde doğal ve sentetik gübreleme konusunda eğitilmiĢ olmalı. 6. Çiftçiler bölgede yaygın olan böcek ve zararlılar için doğru zamanda gerektiği kadar mücadele yapılması konusunda uzmanların görüĢlerini almalı. 7. Çiftçiler , hijyen ve insan sağlığı açısından risk oluĢturmaması için bahçeyi hayvan ve insan dıĢkılarına karĢı yeterli önlemleri almıĢ olmalı. HASAT ÖNCESĠ ÖNLEMLER 8. GeliĢme sezonunda, yol kenarındaki bahçeleri toz nedeni ile artabilecek kene ve diğer böceklere karĢı korumak için gerekli önlemler (sulama, asfaltlama, vs.) alınmalı. 22 Fındık ocaklarına bulaĢmayı önlemek amacı ile A.flavus/parasiticus veya diğer küf sporlarının yayılmasına neden olabilecek bahçe çevresindeki toprak iĢlenmeli. 9. Fındık için uygun olan pestisitler (insektisit, fungisit, herbisit, akarisit ve nemotisitler) gerektiği kadar böcekleri, küf bulaĢmasını ve diğer zararlıları minimize etmek amacı ile bahçede ve çevresinde kullanılmalı. Pestisitlerle ilgili kesin bilgiler kaydedilerek saklanmalı. 10. Kurak geçen dönemlerde uygulanabilecek bahçelerde ağacın stresini azaltmak amacı ile sulama yapılmalı, ancak suyun fındık veya yapraklarla teması engellenmeli. 11. Sulama vela ilaçlama gibi iĢlemler için kullanılacak suyun kalitesi kullanım amcına uygun olmalı. 12. Fındıkların toplanması, taĢınması ve depolanması sırasında kullanılan malzemeler (sepet, çuval, branda, vs.) ve makinalar (patoz) sağlık için zararlı olabilecek riskler taĢımamalı. Hasat öncesi bu malzeme ve makinalar temizlenmeli, toprak ve diğer bulaĢmaya neden olacak maddeleri içermemeli. 13. Yerel ve ulusal yetkililer, ticari kurumlar önderliğinde çiftçilerin aflatoksin bulaĢmasından kaynaklanacak riskler, küf, mikroplar ve zararlılardan kaynaklanabilecek bulaĢma rsiklerini azaltmak için güvenli hasat uygulamaları konularında sürekli olarak bilgilendirilmeleri gerekmektedir. 14. Fındıkların hasatında çalıĢan kiĢilerin hasat öncesi, hasat sırasında ve hasat sonrası iĢlemlerde uygulanması gereken hijyen ve temizlik konularında eğitimli olması gerekmektedir. HASAT 15. Meyvaların olgunlaĢma dönemi canlılar için en çekici dönemdir. Bu nedenle fındıkların hasatı, olgunlaĢma aĢamasından hemen sonra küf oluĢumunun ve böcekler tarafından istilasının önlenmesi açısından mümkün olduğunca hızlı yapılmalıdır. Fındıklarda, olgunlaĢma döneminde kabuklar böcekler tarafından delinebildiği, aĢırı olgunlaĢma nedeni ile çatlayabildiği için dalından koparılmadan önce aflatoksin oluĢumu söz konusu olabilmektedir. Bununla beraber, erken hasat edilen fındıklar %30 nem içeriğinin üzerinde olduğundan daha uzun sürede kurumakta, ayrıca olgunlaĢma sürecini tamamlamadığı için içerisinde bulunan maddeler (antioksidanlar, vitaminler, yağ asitleri ) olgunluk 23 aĢamasına gelmediğinden kalitesiz olmakta ve raf ömrü kısalmaktadır. Bu nedenle, fındıkların olgunlaĢma döneminde (yerel yetkililer tarafından açıklanan tarihlerde) kısa süre içerisinde toplanması gerekmektedir. 16. Hasat döneminde fındık bahçelerinde otların biçilmiĢ olması ve bahçenin A. flavus/parasiticus geliĢimine zemin oluĢturacak çürümüĢ maddelerden ve atıklardan temizlenmiĢ olması gerekmektedir. 17. Fındıklar, ocak dalları silkelenerek toplanıyorsa bu durumda fındıkların yere düĢmesini engelleyecek örtü veya benzeri malzemeler kullanılmalıdır. Hasat için fındıkların olgunlaĢıp yere düĢmesi bekleniyorsa bu durumda fındık bahçelerine kesinlikle hayvanların girmesi engellenmeli ve fındığın düĢeceği zemin temiz tutulmalı, uzamıĢ otlar kesilmelidir. A. flavus/parasiticus sporları toprağa yakın havada ve çürümüĢ maddelerde daha yoğun olduğundan, bulaĢma riskini azaltmak için fındıklar yere düĢtükten sonra mümkün olan en kısa sürede toplanmalıdır. 18. Fındıklar toplandıktan hemen sonra dal, yaprak çürümüĢ maddeler, böcek ve yabancı maddelerden uzaklaĢtırılmalıdır ve en kısa sürede zuruflarının uzaklaĢtırılacağı alana taĢınmalıdır. 19. TaĢıma sırasında fındıklar için hava alabileceği temiz çuvallar kullanılmalıdır. Kullanılan çuvallar temiz olmalı ve daha önce baĢka amaçlarla kullanılmamıĢ olmalıdır. 20. Fındıklar taĢınırken yükleme yapılan araç kuru, temiz olmalı, gözle görünür küf bulaĢığı olmamalıdır. Kullanılan araçlar temzilenebilen özellikte olmalı, fındıklar için bulaĢma riski taĢımamalıdır. Fındıklar hasat sonrası yaoılacak iĢlemler için hemen taĢınamıyorsa kuru ve temiz bir alanda muhafaza edilmeli, yağmurdan böceklerden, kemirgenlerden, kuĢ ve atık su temasından korunmalıdır. HASAT SONRASI ĠġLEMLER (BAHÇE) 21. Ağaçta kalan fındıklar hasattan sonra kıĢ sezonu boyunca olabilecek çeĢitli böcek istilasını engellemek amacı ile toplanmalıdır. 22. Her hasat dönem öncesi ağaçlar uygun Ģekilde budanmalı ve ilaçlanmalıdır. 23. Fındık bahçelerinde zemin temizliği yapılmalı, Aspergillus küflerinin kolonileĢmesini engellemek amacı ile çöp ve atıklar temizlenmelidir. 24 24. Hasat sırsında kullanılan malzemeler temizlenerek, küf, gübre, ilaç, toksik maddeler, kimyasallar gibi bulaĢabilecek çeĢitli maddlerden arındırılmıĢ temiz depolarda muhafaza edilmelidir. 25. Her hasat döneminde yapılan uygulamalar ve alınan ölçümler (sıcaklık, nem, bağıl nem, vb.) ve geleneksel yöntemlerde yapılan değiĢiklikler kaydedilmelidir. Bu açıklamalar küf geliĢimi ve toksin oluĢum nedeninin yıllık olarak açıklanabilmesi ve yapılan hataların tekrarlanmaması için son derece önemlidir. HASAT SONRASI ĠġLEMLER (FINDIK PROSESLERĠ) 26. Fındığın toplandıktan sonra zuruflarının uzaklaĢtırılması ve kurutma iĢlemleri, gıdaların iĢlenmesi için tasarlanmıĢ ve GMP uygulamaları olan tesislerde yapılmalıdır. Çünkü zuruflarından ayrılmıĢ ve güneĢte kurutulan fındıklar küf geliĢimi ve zararlılar tarafından hasar görmesi açısından büyük risk taĢımaktadırlar. Bu tür tesislerin olmadığı ve güneĢle kurutma yapılacak durumlarda fındıklar kısa sürede zuruf, çürük, tanelenmiĢ ve boĢ fındıklardan uzaklaĢtırılarak, mümkün olan en kısa sürede kurutulmalıdır. 27. Zurufların uzaklaĢtırılması iĢlemi hasattan hemen sonra yapılmalıdır. OlgunlaĢan fındıkların soldurulmasına gerek kalmadığından direkt olarak patoz ile zurufundan ayrılabilir. Ancak, patoz iĢlemi sırasında makina ayarları fındığın çeĢidine ve büyüklüğüne uygun olarak ayarlanmalı, çizik ve çatlakların oluĢmaması için özen gösterilmelidir. 28. Bazı fındık çeĢitlerinde zurufun ayrılması zor olabildiğinden soldurma iĢlemi gerekebilir. Bu durumda soldurma iĢlemi temiz bir zemin veya branda üzerinde, A. flavus/parasiticus sporlarının yayılmasını önlemek amacı ile engellenerek ince tabaka halinde serilerek yapılmalı zurufların çürümesi ve sergi sık sık havalandırılmalıdır. Soldurma yapılırken fındıkların böceklerden, kene gibi zararlı yada hayvanlardan, evcil hayvanlardan, küf, kimyasal veya mikrobiyal bulaĢmaalrdan, toz veya çürümüĢ maddelerden korunması gerekmektedir. Soldurma iĢleminin uzadığı ve gerekli durumlarda böcekleri kontrol etmek amacı ile fumigasyon yapılabilir. YağıĢların olduğu durumlarda fındıkların ıslanmasını engellemek amacı ile bu iĢlem bir çardak altında yapılmalı veya yağmurdan korunmayı sağlayacak pratik çözümler uygulanmalıdır. Serginin üzerinin naylonla örtülmesi veya serginin bohça Ģeklinde toplanması gibi uygulamalar fındıkların hava almasını önlediği ve kızıĢmaya neden 25 olduğu, dolayısı ile A. flavus/parasiticus geliĢimi için uygun ortam oluĢturduğundan bu tür uygulamalardan kaçınılmalıdır. YağıĢtan korumak amacı ile yapılan tentenin/çatının hava akıĢını sağlayacak yönde kurulması ve sergiden en az 20 cm yükseklikte olması gerekmektedir. 29. Zurufundan ayrılan fındıklar en kısa sürede kurutulmalıdır. Fındıklar güneĢte kurutuluyorsa kurtuma iĢlemi günün serin saatlerinde (akĢam üstü) sonlandırılmalıdır. Öğle saatlerinde ürünün toplanması çuvalın içinde sıcaklıktan dolayı nemin yoğuĢmasına ve küf geliĢimine zemin hazırlayabilir. iĢlemlerinde yağıĢlı havalara ve sabaha doğru oluĢan nemlenmemesi amacı ile önlemler alınmalıdır. GüneĢte yapılan kurutma çiğlenme için fındığın Soldurma iĢleminde olduğu gibi önlemler alınarak çardak/çatı sistemi kullanılmalı ve ürünün üzerinden hava akıĢı sağlanmalıdır. YağıĢ sonrasında ürün karıĢtırılarak havalandırılmalıdır. 30. Fındığın kurutulması sırasında topraktan gelebilecek bulaĢmayı engellemek, evcil hayvanlardan, kemirgen ve diğer zararlılardan koruma sağlamak, yağmurdan/çiğden korumak amacı ile projeden denenmiĢ olan ızgaralı kurtuma ekipmanları kullanılabilir. Bu ekipmanlar sezon sonrasında demonte edilebilirler. Ancak bu ekipmanların kullanım öncesinde temizliğine ve muhafaza edildiği depoda çapraz bulaĢmanın olmamasına dikkat edilmelidir. 31. Fındıkları hijyenik koĢularda ve kısa sürede kurutmak için kurutma makinaları kullanılmalıdır. Kurutma sıcaklığı 40 C‟nin üzerine çıkmamalıdır ve kuruma hızı fındık iç zarını bırakmayacak Ģekilde ayarlanmalıdır. Aksi takdirde fındıkların kurutma sonrası iç zarı atabilir ve raf ömürleri kısalır. 32. Kurutma iĢleminin sonunda fındıkların nem içeriği veya su aktivitesi kontrol edilmelidir. Ölçüm için alınan örneğin tüm yığını temsil etmesi için yığının farklı yerlerinden örnek alarak ölçüm yapmak gerekir. A. flavus/parasiticus 0,70 su aktivitesinin altında geliĢim gösteremezler ve toksin üretemezler. Bu nedenle fındıklar su aktiviteleri 25 C‟de 0,70‟in altında olacak Ģekilde kurutulmalıdır. Türk fındık çeĢitlerinde 0,70 su aktivitesi Tombul çeĢidi fındıklar için %5 nem içeriğine tekabül etmektedir. 33. Su aktivitesini veya nemi ölçmek için portatif cihazlar vardır. Bu cihazların kullanımı çok kolaydır, ancak kalibreli olmaları gerekmektedir. 26 34. Fındık iĢleme tesislerinde çalıĢan kiĢilerin temizlik ve personel hijyen kurallarına uymaları gerekmektedir. ĠĢletmede çalıĢanlar uygun koruyucu giyisiler giymeli ve gıda hijyeni ve iĢletmede yapılan uygulamalara yönelik uyulması gereken genel sanitasyon kuralları konusunda bilgilendirilmiĢ olmalıdırlar. ĠĢleme aĢamalarında aflatoksin bulaĢma riskini en aza indirgeyecek önlemler konusunda personelin haberdar olmasını sağlayacak sistemin kurulmuĢ olması gerekmektedir. 35. ĠĢletmeye giren hammadde ile, son ürünün iĢleme, paketleme iĢlemlerinin yürütüldüğü alanların ve depolarının, bulaĢmanın önüne geçilmesi için fiziksel olarak birbirinden ayırılması gerekmektedir. Eğer zuruf ayırma iĢlemi iĢletme ortamında yapılacaksa kurulacak olan yeni tesislerde bu alanın mutlaka ürün iĢleme bölümünden ayrı tutulması gerekmektedir. Toz yüklü havanın tesisin diğer alanlarına yayılması hvalandırma sistemi ile engellenmelidir. 36. ĠĢletme ortamında, aflatoksin için çapraz bulaĢmanın engellenmesi amacı ile kalite kontrol, izleme ve güvenlik sistemi süreçleri iĢleme süresince her aĢama için uygulanmalıdır. 37. Fındık iĢleme tesislerinde kullanılan ekipmanlar ve personel aflatoksin bulaĢmasını engellemek amacı ile zuruf ayırma/seçme/hazırlama/kurutma/depolama alanları için ayrı ayrı olmalı ve diğer alanlarda kullanılmamalıdır. Tesisteki atıklar düzenli bir Ģekilde uzaklaĢtırılmalı ve birikmesi önlenmelidir. 38. Yabancı maddeleri ve hasarlı fındıkları uzaklaĢtırmak için çeĢitli görsel veya elektronik seçme/ayırma teknikleri kullanılmalıdır. Fındıklarda gözle görünür dıĢkı bulaĢığı, böcek, çürüme ve diğer hasarlar uzaklaĢtırılmadan fındıklar iĢleme alınmamalı. 39. Son ürünler (yığın halinde veya tüketiciye gönderilmek üzere hazır natürel, kabuklu veya iç fındıklar) kalitelerini uzun süre koruyacak Ģekilde muhafaza edilmelidirler. Bunun için ürünlerin nem almasına dikkat edilemli, mikrobiyal veya küf bulaĢımına izin verilmemeli ve enzimatik aktiviteden dolayı olabilecek bozulmalar göz önünde bulundurularak taĢıma ve depolama koĢulları kontrol altında tutulmalıdır. 40. Her iĢletmenin kalite kontrol yapabileceği bir ünitesinin ve ekibinin olması önerilmektedir. Hammadde alım aĢamasında iĢletmeye kabul için karar verebilmek amacı ile aflatoksin ve nem analizlerinin yapılabileceği olanakların olması gerekmektedir. 27 41. ĠĢletmelerde gıda güvenliği yönetim sistemini uygulamak için en iyi uygulama HACCP (Kritik Kontrol Noktaları Tehlike Analizi : Hazard analysis Critical Control Point) uygulamasıdır. HACCP fındık endüstrisine uygulandığı zaman aflatoksin seviyesini azaltmaktadır.Fındık bahçelerinde aflatoksin oluĢumu çevre faktörlerine (iklim, böcekelr, vs.) bağlı olduğundan, bu faktörleri kontrol altında tutmak imkansızdır. Bu nedenle hasattan sonra, depolama aĢamasındaki küfler tarafından üretilen aflatoksin için kritik kontrol noktaları belirlenmelidir. Fındık iĢlemede en önemli kritik noktalardan biri olarak kurutma aĢaması sonrası seçilmeli ve kritik limit fındığın nem içeriği veya su aktivitesi olmalıdır. ĠġLENMĠġ FINDIKLARIN DEPOLANMAK ÜZERE TAġINMASI 42. TaĢıma amaçlı kullanılan alanlar temiz, kuru olmalı ve gözle görünebilecek küf geliĢimi bulunmamalıdır. Konteynırlar taĢıma sırasında kırılmalara ve ayrılmalara karĢı dayanıklı olmamlıdır. Toz, küf sporları, böcek ve yabancı maddelerin giriĢini engelleyecek Ģekilde izole edilmiĢ olmalıdırlar. Konteynırlarda taĢıma sırasında iklimsel veya gece-gündüz değiĢimine bağlı olarak sıcaklık farklılıklarından kaynaklanabilecek nem yoğuĢmalarına karĢı önlem alınmıĢ olmalıdır. 43. Fındıklar taĢıma alanlarından depolama alanlarına en elveriĢli koĢullarda aktarılmalıdır. Eğer farklı lotlar birlikte taĢınacaksa, ayırt edilebilecek Ģekilde fiziksel olarak birbirinden ayrılmıĢ olmalıdır. izlenebilmesi amacı ile Lotlara ilgili dökümanlarda kolaylıkla silinmeyecek Ģekilde kimlik numarası verilmesi gerekmektedir. DEPOLAMA 44. Depolama amaçlı kullanılan alanlar temiz ve kuru olmalı, küf geliĢimini önlemek amacı ile ortam bağıl nemi %70‟in altında tutulacak Ģekilde kontrol edilmelidir. Yağmur, kemirgen ve böcekler, su drenajına karĢı önlemler alınmalı, sıcaklık ve bağıl nem değiĢimleri minimize edilmelidir. Küf geliĢimini önlemek amacı ile eğer mümkünse, sıcaklık 0-10 C arasında tutulmalıdır. 45. Ġyi depolama uygulamaları (GSP: good storage practices) uygulanarak böcek ve küf seviyeleri minimize edilmelidir. Bu uygulama, tescilli insektisit ve fungusitlerin kullanımı veya gerekli önlemlerin alınması ile sağlanabilir. 28 4. EĞĠTĠM VE BĠLGĠLENDĠRME 2002 yılından itibaren yapılan eğitimlere 3500 kiĢinin üzerinde katılım olmuĢtur ve yıllara göre dağılım Tablo 1‟de verilmiĢtir. 2002-2004 yılında yapılan eğitimler TKB-Tarım Ġl/Ġlçe Müdürlükleri Elemanları, ihracatçılar, tüccarlar, çiftçiler ve muhtarların katılımı ile gerçekleĢtirilmiĢtir ve yapılan eğitimlerle ilgili detaylı bilgi Tablo2‟de verilmiĢtir. Tablo.1 Proje kapsamında yapılan eğitim bilgileri Eğitim Yılı 2002 2003 2004 Toplam Eğitim Sayısı 28 21 20 Çiftçi Eğitimi Sayısı 25 18 20 Çiftçi Eğitim Oranı 89 86 100 Toplam Katılımcı 2324 713 507 Tablo 2. Proje kapsamında verilen eğitimler EĞĠTĠM YERĠ KATILIMCI SAYISI TARĠHĠ KATILIMCI 29 Haz 2004 28 Haz 2004 13 Tem 2004 14 Tem 2004 28 Haz 2004 14 Tem 2004 14 Tem 2004 5 Ağu 2004 12 Tem 2004 13 Tem 2004 12 Tem 2004 13 Tem 2004 12 Tem 2004 29 Haz 2004 7 Tem 2004 30 Haz 2004 28 Haz 2004 30 Haz 2004 1 Tem 2004 7 Tem 2004 Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Eğitmen 2004 Ünye Fatsa Giresun Bulancak ÇarĢamba-Terme KeĢap BeĢikdüzü PerĢembe Yomra Tirebolu Trabzon Vakfıkebir Espiye Hendek Kocaali Akyazı Karasu Düzce Gölyaka Cumayeri 76 70 41 15 32 9 7 50 15 30 19 10 5 27 7 27 21 21 25 Dr. F. Seyhan Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. F. Seyhan Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. F. Seyhan Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. A. Yılmaz Dr. A. Yılmaz Dr. A. Yılmaz Dr. A. Yılmaz Dr. A. Yılmaz Dr. A. Yılmaz Dr. A. Yılmaz 2003 29 Akçakoca Fatsa Salıpazarı PerĢembe Samsun Espiye Bulancak Kocaali Akyazı KeĢap Karapürçek BeĢikdüzü Trabzon (merkez) Tirebolu Giresun (merkez) Karasu * ÇarĢamba Ordu Ünye Yomra Vakfıkebir 98 76 32 76 21 14 26 25 30 21 50 29 21 81 12 30 10 21 29 11 Akçakoca Ordu 152 135 10 Nis 2003 12 May2003 13 May 2003 26 May 2003 27 May 2003 16 Haz 2003 17 Haz 2003 17 Haz 2003 18 Haz 2003 18 Haz 2003 27 Haz 2003 19 Haz 2003 19 Haz 2003 20 Haz 2003 20 Haz 2003 02 Tem 2003 09 Tem 2003 10 Tem 2003 11 Tem 2003 10 Tem 2003 14 Tem 2003 2002 10 Nis 2002 17 Haz 2002 Ünye Fatsa Giresun Bulancak ÇarĢamba-Terme Ordu KeĢap BeĢikdüzü PerĢembe Fatsa Yomra Tirebolu Trabzon Vakfıkebir Espiye Hendek Kocaali Akyazı Karasu 60 60 50 150 500 10 40 40 30 15 50 82 40 41 50 75 25 50 50 13 Haz 2002 17 Haz 2002 17 Haz.2002 18 Haz 2002 18 Haz 2002 18 Haz 2002 19 Haz 2002 20 Haz 2002 20 Haz 2002 20 Haz 2002 21 Haz 2002 21 Haz 2002 21 Haz 2002 24 Haz 2002 24 Haz 2002 02 Tem 2002 03 Tem 2002 04 Tem 2002 08 Tem 2002 Çiftçi Muhtar Muhtar Muhtar TKB Elemanları Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi-Tüccar Tüccar-Ġhracatçı Tüccar-Muhtar Çiftçi Çiftçi Çiftçi Tarım il Müd. Elemenları Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Tüccar Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Çiftçi Dr. F. Seyhan Dr. F. Seyhan Dr. F. Seyhan Dr. F. Seyhan Dr. F. Seyhan Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. A. Yılmaz Dr. A. Yılmaz Dr. S. Saklar H. Ölmez Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. S. Saklar Dr. A. Yılmaz Dr. F. Seyhan Dr. F. Seyhan Dr. F. Seyhan Dr. S.Saklar Dr. S.Saklar F.Seyhan F.Seyhan F.Seyhan F.Seyhan S.Saklar S.Saklar F.Seyhan H.Ölmez S.Saklar S.Saklar F.Seyhan F.Seyhan S.Saklar E.Ağel S.Saklar E.Ağel S.Saklar H.Doğan H.Doğan H.Doğan H.Doğan 30 Ordu Terme Ünye Düzce Akçakoca Akçakoca Düzce 28 120 90 80 50 51 200 11 Tem 2002 12 Tem 2002 12 Tem 2002 25 Tem 2002 20 Ağu 2002 03 Eylül 2002 21 Ekim 2002 Tüccar Çiftçi-Tüccar Tüccar Ġhracatçı-Tüccar Ġmam Muhtar Çiftçi F.Seyhan F.Seyhan F.Seyhan F.Seyhan F.Seyhan F.Seyhan H.Doğan * : Katılımcı olmadığından eğitim gerçekleĢtirilemedi. Aflatoksinsiz fındık üretimi için verilen eğitimlerin yanı sıra TRT Trabzon Radyosu, TRT 2, Ünye (Yerel Radyo), Fatsa (Radyo Mega) ve Düzce (ÖNCÜ TV)‟de çiftçiler yerel radyo ve televizyonlarda bilgilendirilmiĢtir. Fındık üretimi ile ilgili herkesin bilgilendirilmesi amacı ile 2002 (EK 1) yılında 7000 adet broĢür (Fındık Üreticileri Ġçin Küf Ġle Mücadele Rehberi) 5000 adet afiĢ (Küfü Önlemek Ġçin Harekete Geçin) bastırılarak Karadeniz ve Doğu Marmara Bölgelerine dağıtımı sağlanmıĢtır. 2003 (EK 2) yılında ise broĢür ve poster içerikleri (Kaliteli Fındık için Elele ve Fındıkta Kalite Ġçin Harekete Geçin) bölgede yapılan çalıĢmalar ve ilk yıl alınan veriler doğrultusunda düzenlenmiĢ, 15 000 poster ve 30 000 broĢür bölgede Tarım Ġl ve Ġlçe Müdürlüklerinde, köy kahvelerinde ve camilerde yaygın olarak dağıtılmıĢtır. 31 5. MATERYAL VE METOD BAHÇELERDEN ÖRNEKLEME Denemelerde kullanılan fındıklar üretiminin en çok olduğu Karadeniz Bölgesinin 24 ayrı ilçesinde üç farklı yükseklikte (0-250 m, 250-500 m, 500-750 m) yer alan toplam 74 bahçeden alınmıĢtır (ġekil 2). Bahçelerin belirlenmesi aĢamasında Palaz, tombul, çakıldak veya badem çeĢitlerinden birinin baskın olması Bir yıl boyunca 110-120 kg ürün alınabilecek yaklaĢık 25-55 ocak iĢaretlenebilmesi Bahçe sahibinin 3 yıl boyunca birlikte çalıĢmayı kabul etmesi ĠĢaretlenen ocaklardan hasat dönemine kadar fındık toplamaması kriterleri dikkate alınmıĢtır. Her bahçeyi temsil etmek üzere fındık örnekleri her bahçeden ġekil 3‟e uygun olarak 5 ayrı yerden alınmıĢtır. 1 2 3 4 5 ġekil 3. Örnekleme planı Belirlenen noktalardan (1,2,3,4 ve 5) her birinde aynı çeĢitten 11 adet ocak etiketlenerek iĢaretlenmiĢtir (ġekil 3). Bahçelerdeki toplam ocak sayısı yaklaĢık 25-55 adettir. Her bir noktadaki 11 ocaktan alt ve üst dallardan yaklaĢık olarak toplam 3 kg örnek alınmıĢtır. Yaprak örnekleri için her bir ocaktan 2 adet yaprak alınmıĢtır. Toprak örnekleri için her bir ocak bölgesinden 100g olmak üzere toplam 500g toprak örneği alınmıĢtır. Örnekler soğuk zincir ile TÜBĠTAK MAM Gıda Enstitüsü (GE) laboratuarlarına ulaĢtırılmıĢtır. 32 1. Bölge AdapazarıDüzce 2. Bölge SamsunOrdu 3. Bölge GiresunTrabzon Kaynak: Harita Genel Komutanlığı ġekil 2. Aflatoksin Projesi Örnekleme Alanları 33 Örnekleme "Pestisit Laboratory Training Manual" Edited by Clifton E. Meloan 1996, published by AOAC International” „da belirtilen yönteme göre yapılmıĢtır. Örnek miktarı. belirlerken 98/53 EC direktifi dikkate alınmıĢtır. Proje kapsamında belirlenen bahçeler ile ilgili gübreleme, budama, tırpanlama, ağaç sıklığı gibi kimlik bilgileri EK 3 de verilen formlara kaydedilmiĢtir. ANALĠZ YÖNTEMLERĠ Bahçelerden örnekleme aĢamasında yapılan analizler: Mikrobiyolojik analizler (küf sayımı ve tanımlama) TÜBĠTAK MAM GE mikoloji laboratuvarına ulaĢtırılan fındık örneklerinden sayım ve Aspergillus flavus ve A. parasiticus‟un tanımlanması için iki farklı ekim tekniği kullanılmıĢtır. Örneklerdeki küf yükünün belirlenebilmesi için aseptik koĢullarda 25gram tüm fındık örneği alınıp 225ml‟lik seyreltim sıvısı içerisine eklenip homojenize edilmiĢtir. Homojenizasyon sonrasında dilüsyonlar yapılmıĢ ve sayım için DRBC (Dichloran Rose Bengal Agar) Agar‟a dökme plak yöntemi ile ekilmiĢtir. Ekimi gerçekleĢmiĢ olan örnekler 25 1 C‟lik inkübatörde 5-7 gün inkübasyona bırakılmıĢ ve sayımı gerçekleĢtirilmiĢtir. (Pitt ve Hocking, 1997, Samson ve Reen-Hoekstra, 1988,1995). Aflatoksin üreten küflerin tanımlanması Fındıklardan AFPA (Aspergillus flavus parasiticus Agar)‟ya direkt ekim sonrası turuncu reaksiyon veren kolonilerden özellikle farklı fındıklar üzerinde olanları seçilerek tanımlama yapabilmek için “E-ekim” tekniği kullanılarak saflaĢtırma yapılmıĢtır. Sonrasında tanımlama için MEA (Malt Extract Agar) ve CZP (Czapek Dox Agar) Agar üzerine 3 ve/veya tek nokta ekimi yapılmıĢ ve 5-7 gün 26 1 C‟de inkübasyona bırakılmıĢtır. Ġnkübasyon sonrası kültürler makro ve mikroskobik olarak incelenmiĢ ve tanımlama anahtarı kullanılarak küflerin identifikasyonu yapılmıĢtır (Samson and Hoekstra,1995,1988; Pitt and Hocking, 1997). Tanımlanan Küflerin Aflatoksin Üretme Durumu TanımlanmıĢ olan A. flavus ve A. parasiticus kültürlerinin toksijenik kapasiteye sahip olup olmadığını belirlemek için saflaĢtırılan kültürler, küflerin sekonder metabolit üretimi için 34 optimal ortam olan YES (Yeast Extract Sucrose) Agar‟a inokülke edilmiĢ ve 14 gün 25 C‟de inkübe edilmiĢtir (Samson and Hoekstra,1995). Aflatoksin (B1, B2, G1, G2) analizleri (akredite analiz) Aflatoksin analizi akredite analiz olup HPLC Metodu ile AOAC 2000, 999.07‟ye uygun olarak gerçekleĢtirilmiĢtir. Laboratuvara gelen örnekler su ile 1/1 karıĢtırlarak 5 lt kapasiteli blenderda (Waring) homojenize edilmiĢtir. Homojenize edilen örnekler AOAC 2000, 999.07 nolu akredite metoda uygun olarak immuno-affinity kolondan geçirilmiĢ, ve HPLC cihazında kolon sonrası türevlendirme ile miktar tayini yapılmıĢtır. (min tespit edilebilir seviye : B1>0,04ng/g, Toplam > 0,1 ng/g) Su aktivitesi (akredite analiz) o Su aktivitesi analizi akredite analiz olup Novatron,, Novasina aw analyzer cihazı ile 25 C sabit sıcaklıkta gerçekleĢtirilmiĢtir. BileĢen Analizleri: Protein* (Kjeldahl method, AOAC 1995) Nem* (etuvde kurutma yöntemi, AOAC 1995) Kül * (550oC de yakma yöntemi, AOAC) Yağ * (Tecator Soxtec System, HT Application Notes) Diyet lif * (AOAC, 1991) Toplam ve invert Ģeker : Lane Eynon Metodu, AOAC, 1995. Enzimler (Seyhan et. al, 2002) Vitaminler (HPLC Method, Dionex Vydac Applacation Note: 1994, AOAC, 1995Food.Chem.Vol.15, 1984, Manz,U.,Philip,C.K.1988) Mineraller ( Cu, Zn, Fe )*(AOAC, 1995) * : akredite analizler 35 6. ÇALIġMA SONUÇLARI BAHÇELERDEN ÖRNEKLEME ÇALIġMALARI Denemelerde kullanılan fındıklar üretiminin en çok olduğu Karadeniz Bölgesinin 24 ayrı ilçesinde üç farklı yükseklikte (0-250 m, 250-500 m, 500-750 m) yer alan toplam 74 bahçeden alınmıĢtır (ġekil 4). Ġl ve ilçeler Tablo 3‟de verilmiĢtir. Tablo 4. Örnekleme yapılan bahçeler (bahçe no- yükseklileri) ve 2004 yılı bahçelerden örnekleme (Sarı kutular örneklemenin gerçekleĢtiği dönemlerdir). Bölge ADAPAZARI Karasu Akyazı Hendek Bahçe Yükselik no (m) 1 0-250 2 250-500 3 500-750 7 8 0-250 250-500 9 500-750 10 0-250 11 250-500 12 500-750 14 0-250 250-500 15 500-750 16 0-250 17 250-500 18 500-750 0-250 13 Merkez DÜZCE Akçakoca 19 20 Cumayeri 21 Gölyaka SAMSUN Çarşamba 23 24 500-750 25 0-250 26 250-500 27 500-750 0-250 28 30 250-500 500-750 31 0-250 29 Terme Salıpazarı 2ö 3ö 4ö 5ö 6ö 7ö 8ö 8-12 May 0710Haz 28Haz03Tem 05-08 Tem 10-13 Tem 04-07 Agu 09-11 Agu 15-18 Agu 250-500 500-750 0-250 250-500 22 1ö 36 32 34-yeni 500-750 0-250 35-yeni 250-500 36-yeni 500-750 0-250 33 Merkez 37 38-yeni ORDU Ünye 39 40-yeni 41-yeni Fatsa 42-yeni 43 Bulancak 0-250 47 250-500 48 500-750 49 yeni 0-250 250-500 51 GİRESUN 53 54-yeni 55 Espiye Tirebolu 500-750 58 0-250 59 250-500 60 500-750 0-250 63 yeni 250-500 500-750 65 0-250 250-500 66 yeni 500-750 TRABZON 67 68 yeni Yomra 0-250 57 64 yeni Merkez 250-500 500-750 250-500 62 Vakfıkebir 500-750 0-250 56-yeni 61 Beşikdüzü 500-750 0-250 46 52 Keşap 0-250 250-500 45 50 Merkez 250-500 500-750 250-500 500-750 44-yeni* Perşembe 250-500 69 yeni 0-250 250-500 500-750 70 0-250 71 250-500 72 yeni 500-750 37 ġekil 4. Bahçelerde ocak iĢaretleme ve örnekleme çalıĢmaları 2002-2004 örnekleme planları Tablo 5‟de verilmiĢtir. Örnekleme çalıĢmalarına iklim koĢullarına bağlı olarak her yıl farklı dönemlerde baĢlamak zorunda kalınmıĢ ve örnekleme tarihleri buna bağlı olarak belirlenmiĢtir. Fındıklar bileĢen miktarlarını analiz edilebilecek kadar iç oluĢturmaya baĢlayana kadar aflatoksin, küf ve su aktivitesi analizleri, iç oluĢturmaya baĢladıktan sonra da belirli bahçelerde bileĢen analizler gerçekleĢtirilmiĢtir. Tablo 5. 2002- 2004 örnekleme planı Örnekleme No Bahçe Sayısı Tarih Ġç durumu Örnekleme ġekli yok yok Az Az Var Var Var Var KarıĢık KarıĢık KarıĢık KarıĢık KarıĢık KarıĢık KarıĢık KarıĢık Yok Yok Yok Var Var Var Var Var Var Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar 2004 1 2 3 4 5 6 7 8 72 72 72 8 72 72 8 Kalan 1 2 3 4 5 6 7 8 9 72 72 8 72 8 8 72 72 8 10-14 Mayıs 5-11 Haziran 28 Haz –3 Tem 4-5 Tem 10-13 Tem 4-7 Ağu 9- 10 Ağu 16Ağu-hasat sonrası 2003 26-30 Mayıs 16-20 Haziran 1-2 Temmuz 7-11 Temmuz 14-15 Temmuz 21-22 Temmuz 28-31 Temmuz 4-9 Ağustos 16-20 Agustos Devamı var 38 Tablo 5 devamı Örnekleme No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Bahçe Sayısı Tarih 72 8 72 8 72 8 + 13 5 + 42 2 2+6 2002 26-30 Haziran 8-12 Temmuz 15-19 Temmuz 22-26 Temmuz 29 Tem-2 Ağustos 5-9 Ağustos 12-16 Ağustos 19-23 Ağustos 26-30 Ağustos Ġç durumu Örnekleme ġekli Yok Az Var Var Var Var Var Var Var Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar Alt-Üst Dallar 2004 yılında toplam 8 örnekleme yapılmıĢtır. Ancak Nisan 2004 yılında yaĢanan don olayından kaynaklandığı belirtilen yanma nedeni ile bazı bahçelerde fındık oluĢmamıĢ veya örnekleme yapamayacak ölçüde az fındık olmuĢtur. Genellikle Ordu-Trabzon bölgesinde orta (250-500 m) ve üst (500-750 m) kesimlerdeki bahçelerde yanma problemi ile daha çok karĢılaĢılmıĢtır. Tablo 4. de örnekleme yapılabilen bahçeler sarı renk ile belirtilmiĢtir. Bu nedenle yanma olan bölgelerde FTG tarafından belirlenen kiĢilerle görüĢülerek yeni bahçeler aranmıĢtır. Dolayısıyla, örnekleme için yeni bahçeler tahsis etme zorunda kalınmıĢtır. Bazı bölgelerde (Ünye, PerĢembe, Bulancak, Espiye bölgelerinde üst kesimler; 500-750 m) yanma olayı yaygın olarak gözlendiğinden bu bölgelerden örnekleme yapılamamıĢtır. Fındıklar analiz edilebilecek kadar iç oluĢturmaya Temmuzun ilk haftasından sonra yapılan örneklemelerde baĢladığından 4. örneklemeden önce yapılan analizlerde genellikle fındıklar kabuklu olarak analize alınmıĢtır. KÜF ÇALIġMALARI SONUÇLARI Belirlenen örnekleme tekniğine uygun olarak bahçelerden alınan örnekler soğuk koĢullarda TÜBĠTAK MAM Gıda Enstitüsü (GE) laboratuarlarına en kısa sürede ulaĢtırılmıĢ ve sıcaklık, ağırlık ölçümleri yapılarak mikrobiyolojik ve toksikolojik analizlerinin yapılması için ilgili laboratuvarlara dağıtımı yapılmıĢtır. Tüm bahçelerden yapılan örnekleme çalıĢmaları sonucunda elde edilen küf ve su aktivitesi sonuçları Tablo 6‟da verilmiĢtir. 39 Tablo 6. Bahçelerden 2002-2004 yıllarında hasada kadar geçen dönem boyunca alınan örneklerin küf yükü ve su aktivitesi değerlerinin en yüksek ve en düĢük değerleri 2002 Min. – Mak. 2003 Min. – Mak. 2004 Min. – Mak. 1.80x101 - 3.40x105 0,95-0,98 Alt Dallar Küf aw 1x102 – 3.87x106 0.95 – 0.99 1.22x103 – 2.09x105 0.96 – 0.99 Üst Dallar Küf aw Küf Küf 1x102 – 3.60x106 0.96 – 0.99 1x106 – 6 .60x106 1x103 – 2.27x106 1.43x103 – 9.00x104 0.96 – 0.99 Toprak Yaprak Küf yükü açısından istatistiksel değerlendirme : Alt ve üst örneklerin toplam küf yükleri arasında hiçbir örnekleme dönemi ve bölgede önemli bir farklılık görülmemiştir. Alt ve üst dallardan yapılan örneklemelerde zamana bağlı olarak küf yükünün değişmediği tespit edilmiş ve bu nedenle 2004 yılında örnekleme planı yapılırken alt ve üst dallardan karışık örnekleme yapılmasına karar verilmiştir. Yüksekliklere göre karşılaştırma yapıldığında üç yıl boyunca yapılan örneklemelerde farklı yükseklikteki bahçelerin küf yüklerinin farklılık göstermediği görülmüştür. Bölgelere göre karşılaştırma yapıldığında küf yükü açısından Adapazarı-Düzce bölgesi ile Samsun-Ordu bölgeleri arasında önemli bir farklılık gözlenmemiştir. Giresun-Trabzon bölgesinin diğer bölgelerden çok az da olsa küf yükünün daha fazla olduğu, ancak bu artışın mikrobiyolojik açıdan anlamlı olmadığı tespit edilmiştir. Giresun-Trabzon bölgesinin küf yükünün az olmakla birlikte daha fazla çıkmış olması bu bölgeden örneklerin gönderilmesi sırasında yaşanan problemlere bağlı olarak ulaşım süresinin uzun olması ve sıcak yaz aylarında soğuk taşıma etkinliğinin azalmasından kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. Yıllara göre küf yükleri açısından değiĢim incelendiğinde Orta ve Doğu Karadeniz bölgeleri ve hasat dönemleri açısından 2002, 2003 ve 2004 yılları arasında önemli bir farklılık tespit edilmemiĢtir. 40 Su aktivitesi açısından istatistiksel değerlendirme : Küf geliĢmesi ve aflatoksin oluĢumu için önemli faktörlerden birisi olan su aktivitesi (aw) değerleri ġekil 6‟da, min. ve mak. küf, aw değerleri ve bileĢen içerikleri ise Tablo 6‟da verilmiĢtir. Bahçelerden yapılan örneklemelerde fındık örneklerinin minimum ve maksimum su aktivitesi değerleri 0,96-0,99 arasında değiĢmektedir. Hasat dönemine yaklaĢtıkça fındığın olgunlaĢmasına bağlı olarak su aktivitesi ve nem içeriği düĢmektedir (ġekil 6). 2004 Örnekleme Ortlama Aw Değerleri 0,990 0,985 Aw Değerleri 0,980 0,975 0,970 0,965 0,960 0,955 0,950 11.May 07-11 Haz 28 Haz-2 T em 6-7 T em 10-13 T em 06-10 Ağu 10.Ağu 16.Ağu Örnekleme Tarihi a) 2004 2003 Örnekleme Ortlama Aw Değerleri 0,990 Aw Değerleri 0,985 0,980 0,975 0,970 0,965 0,960 26-30 May 16-20 Haz 1-2 T em 7-11 T em 14-15 T em 21-22 T em 28-31 T em 4-9 Ağu 16-20 Ağu Örnekleme Tarihi b) 2003 41 2002 Örnekleme Ortlama Aw Değerleri 0,990 0,985 Aw Değerleri 0,980 0,975 0,970 0,965 0,960 0,955 0,950 26-30 Haz 8-12 T em 15-19 T em 22-26 T em 29 T em-2 Ağu 5-9 Ağu 12-16 Ağu 19-23 Ağu 26-30 Ağu Örnekleme Tarihi c) 2002 ġekil 6. 2003 yılı örnekleme çalıĢmaları sonucunda fındıkların su aktivitesi değerleri. Fındık iç oluĢturmaya baĢladıktan sonra bileĢen analizlerinin takip edildiği 3 bölgedeki 8 bahçede (Karasu-2 bahçe , ÇarĢamba-3 bahçe , Tirebolu – 3 bahçe) yapılan nem ve su aktivitesi analizlerinde istatistiksel değerlendirme yapılmıĢtır. Genel olarak, üst ve alt örneklemeler arasında önemli farklılık gözlenmemiĢtir. Bahçe yüksekliğine bağlı olarak örneklerin nem içeriğinde istatistiksel olarak p<0,05 düzeyinde önemli bir farklılık tespit edilmiĢtir. 500-750 m kuĢağındaki bahçelerden alınan örneklerinin daha yüksek neme (yaklaĢık %6) sahip oldukları görülmüĢtür. Ancak ÇarĢamba ilçesinde 0-250 ile 500-750 m örnekleri arasında bir fark gözlenmemiĢtir. Genel olarak bakıldığında ÇarĢamba örneklerinin nem içeriğinin Tirebolu ve Karasu‟ya göre daha yüksek, 0-250 m‟de, Tirebolu örneklerinin nem içeriğinin ise Karasu ve ÇarĢambaya göre daha düĢük (p<0,05) olduğu tespit edilmiĢtir. Aflatoksin üreten küflerden Aspergillus flavus için optimum büyüme aw‟si 0,98-0,99, optimum aflatoksin üretme aralığı 0,95-0,99 olarak verilmektedir. A.flavus, A.parasiticus ve A.nomius’un 0,99-0,80 aralığında geliĢebildiği ve bu küfler için minimum aw değerinin 0,82 olduğu kaydedilmiĢtir (ICMSF, 1996, Bresler, 1998, Holmquist, 1983, Nesci, 2003). Dolayısıyla küf geliĢimi için aw aralığı oldukça geniĢtir. A.parasiticus için aflatoksin üretebildiği minimum aw değeri 0,87, optimumu 0,95 olarak verilmiĢtir (ICMSF, 1996, 42 Bresler, 1998, Holmquist, 1983). Aynı Ģekilde, minimum 0,82 su aktivitesi değerlerinde bile toksin üretebildiğine göre aflatoksin üretimi için de aw aralığı oldukça geniĢtir. Ancak 0,98‟den 0,99 aw değerine çıkıldığında aflatoksin üretiminin A.parasiticus için yaklaĢık 2 katı oranında arttığı kaydedilmiĢtir. A.flavus için ise 0,96‟dan 0,98‟e çıkıldığında aflatoksin üretiminin bazı durumlarda yaklaĢık yarı değerine düĢtüğü, bazı durumlarda ise 2-7 kat artabildiği görülmüĢtür (ICMSF, 1996) . Örneklerin aw değerleri 0,97-0,99 arasında değiĢmektedir. Bu nedenle bu aralıktaki değiĢimin küf geliĢimi üzerinde istatistiksel olarak önemli bir farklılık yaratması beklenemez. Bahçelerde Aflatoksin OluĢumu 2002 yılında tüm bahçelerden hasada kadar geçen sürede toplam 7 bahçede düĢük miktarda tlanmıĢ ve sonuç özetleri Tablo 7‟de verilmiĢtir. Tablo 7. Hasat öncesi yapılan örneklemelerde minimum tespit sınırının üstünde bulunan aflatoksin analiz sonuçları Örnekleme Bölge adı No 3 5 5 6 7 9 10 KeĢap BeĢikdüzü Vakfıkebir Tirebolu Akyazı Gölyaka Karasu Bahçe No 52 61 65 59 7 24 1 Aflatoksin (ng/g) B1 nd nd nd nd 0,1 nd 0,56 Alt Dal Toplam 0,51 nd nd nd 0,1 nd 0,56 B1 nd nd nd nd nd 0,60 nd Üst Dal Toplam nd 0,15 0,14 0,77 nd 0,71 nd n.d.: tespit edilmedi, *minimum tespit limiti B1<0,04ng/g; toplam aflatoksin <0,1ng/g 2002 verilerine göre alt ve üst dallardan yapılan toplam 648 örnekleme sonucunda aflatoksine rastlama yüzdesi %1.54‟dür (ġekil 7). 2003 ve 2004 yılında tüm bahçelerden belirli aralıklarla alınan örneklerinde aflatoksin içerikleri minimum tespit sınırının altında (Aflatoksin B1<0,04 ng/g, Toplam Aflatoksin <0,1 ng/g) kaydedilmiĢtir. 43 2002 1,54% 98,46% Aflatoksin (0-1 ppb) Aflatoksinsiz ġekil 7. 2 2002 verilerine göre alt ve üst dallardan yapılan 648 örnekleme sonucunda aflatoksine rastlama oranı 2004 yılı A.flavus ve A.parasiticus’a Rastlama Yüzdeleri : 2004 yılında bahçelerden alınan fındık örneklerinde yüzey dezenfeksiyonu sonrası yapılan direkt ekimlerde A. flavus ve A. parasiticus rastlanma yüzdesi grafikleri ġekil 8‟de verilmiĢtir. Yeni tahsis edilen bahçelerde de Aspergillus flavus, A. parasiticus rastlanma sıklığı ayrıca incelenerek değerlendirilmiĢ ve sonuçlar tablo olarak ifade edilmiĢtir (Tablo 8). 2004 yılı örneklerinin A. flavus ve A. parasiticus‟a rastlama yüzdelerinde; 6. örneklemeye kadar artıĢ gözlenmiĢtir, 8. örneklemede ise azalma yada aynı seviyede kaldığı görülmektedir. 8. dönem örneklerinde, su aktivitesi değerlerindeki artıĢtan da gözlenebildiği gibi, örnekleme döneminde ortamın fazla yağıĢ alması veya diğer ekolojik değiĢimlere maruz kalması sonucunda yüzey florasının değiĢmesi nedeniyle A. flavus ve A. parasiticus‟a rastlama yüzdelerinde düĢüĢ meydana gelmiĢ olabileceği düĢünülmektedir (Prado, 1991). 100 % AFP 80 60 Ġç oluĢumu karasu kocaeli akyazý hendek 40 20 0 1. ö 2.ö 3.ö 5.ö 6.ö 8.ö Örnekleme no 44 a) Adapazarı Ġç oluĢumu 100 merkez akçakoca cumayeri gölyaka %AFP 80 60 40 20 0 1. ö 2.ö 3.ö 5.ö Örnekleme no 6.ö 8.ö b) Düzce Ġç oluĢumu %AFP 100 Çarþamba 80 terme 60 salýpazarý 40 20 0 1. ö 2.ö 3.ö 5.ö 6.ö 8.ö Örnekleme no c) Samsun ġekil 8. 2004 yılında yapılan örneklemelerde A. flavus ve A. parasiticus‟a rastlama yüzdeleri. Tablo 8. 2004 yılında Ordu, Giresun ve Trabzon Bölgelerinden alınan örneklerde A.flavus ve A.parasiticus‟a Rastlama Yüzdeleri 1ö İL Bölge Bahçe no 2ö 8-12 May 07-10Haz 70 34-yeni 35-yeni Merkez 36-yeni ORDU 37 20 0 0 0 38-yeni Ünye 39 Fatsa 41-yeni 40-yeni 3ö 28Haz03Tem 4ö 5ö 6ö 7ö 8ö 05-08 Tem 10-13 Tem 04-07 Agu 09-11 Agu 15-18 Agu 10 100 100 100 100 20 70 0 20 10 100 100 80 100 40 100 60 0 10 40 30 0 90 0 45 Perşembe Bulancak Merkez GİRESUN Keşap Espiye Tirebolu Beşikdüzü TRABZON Vakfıkebir Merkez Yomra 42-yeni 43 44-yeni* 45 46 47 48 49 yeni 50 51 52 53 54-yeni 55 56-yeni 57 58 59 60 61 62 63 yeni 64 yeni 65 66 yeni 67 68 yeni 69 yeni 70 71 72 yeni 0 10 70 30 50 70 50 40 20 50 60 50 0 10 40 40 0 40 70 30 0 60 60 60 40 20 10 60 0 10 50 20 40 70 0 10 0 0 60 60 20 100 10 30 50 20 60 70 100 60 60 20 10 10 20 70 30 100 100 40 100 100 100 100 100 70 20 20 40 100 100 100 20 10 10 40 0 0 0 20 0 10 0 20 0 0 0 0 10 20 20 20 20 0 0 50 20 40 0 10 10 60 0 0 0 0 100 70 90 70 20 0 0 0 0 20 2003 yılı A.flavus ve A.parasiticus’a Rastlama Yüzdeleri : 2003 yılı örnekleme çalıĢmalarına 26 Mayıs itibariyle baĢlanmıĢtır. Bu tarihten itibaren 14 Temmuz 2003 tarihine kadar olan örneklemelerde fındık örnekleri zuruflu olarak, bu tarihten sonraki örneklemelerde ise fındık içi yeterli büyüklüğe ulaĢtığı için zuruflarından ayrılarak incelemeye alınmıĢtır. Bu nedenle grafiklerde 14 Temmuz 2003 tarihine kadar olan küf analizleri bu tarihlerden sonrakilerden ayrı olarak değerlendirilmeye alınmıĢtır. 14 Temmuz‟a kadar olan örneklemelerde A.flavus/parasiticus’a rastlama yüzdesinin (AFP %) zuruflu olan fındıklarda çok düĢük olduğu ancak birkaç bahçede (Düzce-Merkez, Akçakoca, Ünye) az da olsa (%0-40 düzeyinde) artıĢ gösterdiği tespit edilmiĢtir (ġekil 9). Bu dönem boyunca kabuk ve fındıklarda yenebilir iç kısım tam olarak oluĢmamıĢtır. 07-11 Temmuz 46 arasında alınmıĢ olan bu örneklerde yüzey alanının artıĢına bağlı olarak zuruflu fındığın çevresel etkilere daha fazla maruz kalması AFP rastlanma yüzdesinde artıĢa neden olmuĢ olabilir. Ġç ve kabuk oluĢturmaya baĢladıktan sonra 14 Temmuz‟dan itibaren alınan örneklerde, analiz öncesinde zurufların büyük bir bölümü uzaklaĢtırılabilmiĢtir. Bunun yanı sıra fındıkların iç oluĢumuna bağlı olarak fındıkların besin öğelerinde (protein, yağ, Ģeker) artıĢ kaydedilmiĢtir (EK 4. BileĢen Tabloları). Bu değiĢimlere paralel olarak hasada yaklaĢtıkça AFP rastlanma yüzdesinin arttığı belirlenmiĢtir. 100 Merkez Akçakoca Cumayeri Gölyaka %AFP 80 60 Ġç oluĢumu 40 20 11.8.03 4.8.03 28.7.03 21.7.03 14.7.03 7.7.03 30.6.03 23.6.03 16.6.03 9.6.03 26.5.03 2.6.03 0 Örnekleme a) Düzce 100 Karasu Kocaeli Akyazı Hendek %AFP 80 60 Ġç oluĢumu 40 20 3 11 .8 .0 03 4. 8. 3 28 .7 .0 3 21 .7 .0 3 14 .7 .0 03 7. 7. 3 30 .6 .0 3 23 .6 .0 3 03 16 .6 .0 9. 6. 2. 6. 26 .5 .0 3 03 0 Örnekleme b) Adapazarı 47 3 3 3 03 11 .8 .0 4. 8. 28 .7 .0 3 03 11 .8 .0 3 4. 8. Çarşamba 21 .7 .0 Merkez Unye Fatsa Perşembe 14 .7 .0 03 3 Salıpazarı 7. 7. 60 3 Terme 30 .6 .0 3 03 3 03 16 .6 .0 3 23 .6 .0 3 30 .6 .0 3 7. 7. 03 14 .7 .0 3 21 .7 .0 3 28 .7 .0 3 9. 6. 2. 6. 26 .5 .0 %AFP 80 23 .6 .0 60 16 .6 .0 80 03 03 3 100 9. 6. 2. 6. 26 .5 .0 %AFP 100 Ġç oluĢumu 40 20 0 Örnekleme c) Samsun Ġç oluĢumu 40 20 0 Örnekleme d) Ordu 48 100 Bulancak Ġç oluĢumu Merkez 80 %AFP Keşap Espiye 60 Tirebolu 40 20 3 11 .8 .0 03 4. 8. 3 3 28 .7 .0 3 21 .7 .0 14 .7 .0 03 7. 7. 3 3 3 30 .6 .0 23 .6 .0 03 16 .6 .0 9. 6. 2. 6. 26 .5 .0 3 03 0 Örnekleme e) Giresun 100 Beşikdüzü Ġç oluĢumu Vakfıkebir 80 %AFP Merkez Yomra 60 40 20 3 11 .8 .0 3 3 03 4. 8. 28 .7 .0 21 .7 .0 3 14 .7 .0 03 7. 7. 3 3 3 30 .6 .0 23 .6 .0 16 .6 .0 03 9. 6. 03 2. 6. 26 .5 .0 3 0 Örnekleme f) Trabzon ġekil 9. 2003 yılında yapılan örneklemelerde A. flavus ve A. parasiticus‟a rastlama yüzdeleri. 2002 yılı A.flavus ve A.parasiticus’a Rastlama Yüzdeleri : 2002 yılı örnekleme çalıĢmalarına, projenin ilk yılı olması itibarı ile sözleĢmelerin imzalanması ile 26 Haziran itibariyle baĢlanmıĢtır. Bu tarihten itibaren 8 Temmuz 2002 49 tarihine kadar olan örneklemelerde fındık örnekleri zuruflu olarak, bu tarihten sonraki örneklemelerde ise fındık içi yeterli büyüklüğe ulaĢtığı için zuruflarından ayrılarak incelemeye alınmıĢtır. Bu nedenle grafiklerde 2-3 . örneklemelere kadar olan küf analizleri bu tarihlerden sonrakilerden ayrı olarak değerlendirilmeye alınmıĢtır. 1. dönem bileĢen denemeleri dıĢında 72 bahçeden alınan fındık örneklerinde yüzey dezenfeksiyonu sonrası yapılan direkt ekimlerde Aspergillus flavus, A. parasiticus rastlanma sıklığı ġekil 10‟da verilmiĢtir. Genel değerlendirmede tüm alanlarda ürün hasata yaklaĢtıkça Aspergillus flavus ve A. parasiticus rastlanma sıklığı artmaktadır. 100 DÜZCE MERKEZ 80 AKÇAKOCA Ġç oluĢumu %AFP CUMAYERĠ 60 GÖLYAKA 40 20 0 0 1 2 3 Örnekleme 4 5 a) Düzce 100 % AFP KARASU 80 KOCAELĠ 60 AKYAZI Ġç oluĢumu HENDEK 40 20 0 0 1 2 Örnekleme 3 4 5 b) Adapazarı 50 100 ÇARġAMBA % AFP 80 Ġç oluĢumu TERME SALIPAZARI 60 40 20 0 0 1 2 Örnekleme 3 4 5 c) Samsun 100 % AFP Ġç oluĢumu ORDU MERKEZ 80 ÜNYE FATSA 60 PERġEMBE 40 20 0 0 1 2 Örnekleme 3 4 5 d) Ordu 100 BULANCAK Ġç oluĢumu GĠRESUN MERKEZ 80 % AFP KEġAP 60 ESPĠYE TĠREBOLU 40 20 0 0 1 2 Örnekleme 3 4 5 e) Giresun 51 100 BEġĠKDÜZÜ % AFP 80 VAKFIKEBĠR Ġç oluĢumu TRABZON MERKEZ 60 YOMRA 40 20 0 0 1 2 Örnekleme 3 4 5 f ) Trabzon ġekil 10. 2002 yılında yapılan örneklemelerde A. flavus ve A. parasiticus‟a rastlama yüzdeleri. 52 BĠLEġEN ĠÇERĠKLERĠ : Fındıklar bileĢen analizi yapabilecek kadar iç oluĢturmaya baĢladıkları dönemden itibaren analize alınmıĢtır. Fındık örneklerinin 2002-2004 yılı bileĢen verileri EK 4 de verilmiĢtir. Fındıkların olgunlaĢma dönemine kadar bileĢimlerindeki değiĢimleri takip etmek amacı ile üç farklı yükseklikte tek çeĢit fındık örneği Ģartlarını sağlayan Karasu, ÇarĢamba ve Tirebolu ilçelerinde olgunlaĢma dönemi boyunca daha sık örnekleme yapılmıĢtır (Tablo 9). Tablo 9. Fındıkların olgunlaĢma sürecinde bileĢen özelliklerinin takibi amacı ile örnekleme yapılan bahçeler Bölge No Yer Adı 1. Bölge Karasu 2. Bölge ÇarĢamba 3. Bölge Tirebolu Bahçe No Yükseklik 1 3 25 26 27 58 59 60 0-250 m 500-750 m 0-250m 250-500 m 500-750m 0-250 m 250-500 m 500-750 m ÇeĢit Değirmendere Delisava Palaz Palaz Palaz Tombul Tombul Tombul Ana bileĢenler dikkate alındığında fındık olgunlaĢtıkça (EK 4 A-2002, B-2003, C-2004), Nem içeriği hasat dönemine doğru azalmaktadır. Ġç oluĢumu sırasında yaklaĢık %9080‟den hasatta doğru %30-25 nem içeriğine düĢmektedir. Protein, yağ, kül miktarı hasat dönemine doğru artmaktadır. Protein içeriğindeki artıĢa bağlı olarak Amino asit içeriklerindede hasat dönemine yaklaĢtıkça artıĢ eğilimi tespit edilmiĢtir. DoymuĢ yağ asitleri oranlarında hasat dönemine doğru belirli bir eğilim tespit edilememiĢtir. Ancak, hasat dönemine doğru tekli doymamıĢ yağ asitleri oranı azalmakta, ve çoklu doymamıĢ yağ asitleri oranı ise azalmaktadır. Çoklu doymamıĢ yağ asitleri tekili doymamıĢ ve doymuĢ yağ asitlerine oranla daha hızlı acılaĢmaktadır 53 bu nendenle fındığın olgunlaĢma aĢamasında toplanması oksidasyon stabilitesi açısından çok önemlidir. E vitamini ve folik asit içeriği hasata doğru artmaktadır. Bu da erken hasatın sakıncalarını sadece aflatoksin oluĢumu riski açısından değil beslenme ve koruyucu öellikler açısından da önemini bir kez daha ortaya koymaktadır. OlgunlaĢan fındık daha fazla vitamin içerecek ve daha fazla antioksidan yani E vitamini içermesi nedeni ile de fındığın oksidasyon stabilitesini arttıracaktır. Hasata doğru Ģeker oluĢumu gözlenmektedir. Elde edilen toplam Ģeker ve invert Ģeker sonuçlarına göre yıl bazında ve tekrar eden yıllarda ( 2002-2003-2004) çok büyük bir değiĢim göstermemiĢtir. Toplam Ģeker her üç yıl içinde %1-2.5 aralığında, invert Ģeker ise %0.5-1.5 aralığında değiĢmiĢtir. Enzim : Veriler tek bir bahçe ele alınarak incelendiğinde, yapılan değerlendirmede lipaz, peroksidaz ve polifenoloksidaz enzimleri olgunlaĢtıkça ve çeĢitler arası farklılık göstermekle birlikte genellikle aktivitelerinde hasata doğru azalma gözlenmektedir (EK 4 D-ġekil 1). Benzer durum diğer bahçe ve bölgelerden farklı yıllarda yapılan örneklemeler sonucu da elde edilmiĢtir (EK 4 D ġekil 3-5) Hasat dönemi sırasında yapılan örneklemelerde yüksek kesimlere (500-750 m ) ait bahçe örneklemelerinde enzim aktivitelerinin daha fazla olduğu gözlenmiĢtir (EK 4 D ġekil 1 : 500-750 m de 3, 27 ve 60 nolu bahçe örneklerinde aktiviteler daha fazla). Potasyum, kalsiyum, demir, çinko, magnezyum ve fosfor (K, Ca, Fe, Zn, Mg, P) içerikleri hasata doğru artmaktadır (EK 4 E). Hasata yaklaĢtıkça çeĢitler arası farklılık göstermekle birlikte genellikle amino asit içeriklerinde artıĢ gözlenmektedir (EK 4 F). 54 METEOROLOJĠ VERĠLERĠ Proje çalıĢmalarının yürütüldüğü Mayıs 2002 - 2005 tarihleri için meteoroloji verileri T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü, Döner Sermaye ĠĢletme Müdürlüğü‟nden (D.M.Ġ. Genel Md. Döner Serm. ĠĢlt. Md. 06120-Kalaba/ANKARA) temin edilmiĢtir. Meteoroloji verileri EK 5‟de verilmiĢtir. Meteoroloji verileri çalıĢılan her bölgeden temin edilemediğinden bütünü ifade edebilecek Ģekilde Ocak 2002- Nisan 2005 dönemleri kapsayan aralıklar için Akçakoca, Düzce, Ünye, Ordu Merkez, Giresun Merkez, Vakfıkebir ve Trabzon Bölgelerinden alınmıĢtır. Genel olarak bağıl nem değerleri değerlendirildiğinde Akçakoca bölgesinin diğer bölgelere kıyasla daha nemli olduğu ve hatta 2004 yılında hasat dönemini kapsayan Ağustos ve Eylül aylarında bağıl nem ortalamasının %87 olduğu tespit edilmiĢtir. Bağıl nem içeriklerine göre değerlendirme yapıldığında Akçakoca bölgesinin yüksek bağıl nem özelliği nedeni ile acilen kurutma çalıĢmalarını geliĢtirmesi ve makineli kurutma sistemlerini kullanması önerilmektedir. Yıllara bağlı olarak bağıl nem ortalamaları aĢağıdaki tabloda verilmiĢtir. Bağıl Nem Ortalamaları (%RH) 2002 2003 2004 2005 Akçakoca 83 82 84 81 Düzce 70 70 78 74 Samsun Merkez 76 79 Ünye 75 78 78 75 Ordu Merkez 75 74 74 71 Giresun Merkez 67 71 72 67 Vakfıkebir 73 72 75 80 Trabzon 72 74 74 68 Hasat dönemi (Ağustos-Eylül) bağıl nem ortalamaları aĢağıdaki tabloda verilmiĢtir. Aflatoksin riskini minimize etmek için fındığın 0,70 su aktivitesinin altına yani %5 nem içeriğine kadar kurtulması gerekmektedir. Bu nedenle kurutma yapılan bölgelerde özellikle hasat döneminde kurutmanın hızlı ve etkin bir Ģekilde doğal ortamda yapılabilmesi için bağıl nemin %70‟in altında olması gerekmektedir. Ancak, aĢağıdaki tabloda da görüldüğü gibi hasat döneminde fındığın yoğun olan yetiĢtiği bölgelerde bağıl nemin %70‟ in üzerinde olduğu gözlenmektedir. Bu da küflerin %70 bağıl nem üzerinde geliĢim gösterebilmesi nedeni 55 ile oldukça sakıncalı bir durumdur. Özellikle aflatoksin oluĢumunun %82 bağıl nem üzeri ortamlarda baĢladığı göz önünde bulundurulursa %80 üzerinde bağıl nem ortalaması olan bölgeler bu açıdan daha fazla risk taĢımakta ve bu bölgelerde acil önlemler alınması gerekmektedir (Prado, 1991, Sanchis, 1988). Hasat dönemi Bağıl Nem Ortalamaları (%RH) 2002 2003 2004 Akçakoca 84 82 87 Düzce 69 68 79 Samsun Merkez 76 80 Ünye 76 80 80 Ordu Merkez 77 77 75 Giresun Merkez 70 78 74 Vakfıkebir 76 74 74 Trabzon 74 76 75 56 HASAT SONRASI UYGULAMAMLAR ve DEPOLAMA ÇALIġMALARI Fındıklarda aflatoksin oluĢumunun hasat ve hasat sonresı iĢlemler sırasında takip edilmesi amacı ile 2002 ve 2003 yıllarında Giresun (Giresun Fındık AraĢtırma Enstitüsünde: GFAE) ve Akçakoca‟da (Orhangazi Ġlköğretim Okulu) gerçekleĢtirilmiĢtir. 2002 ve 2003 yılı hasat ve hasat sonrası yapılan çalıĢmalarda denenmiĢ olan çeĢitli toplama ve kurutma denemelerinin akıĢ planı Akçakoca ve Giresun için ġekil 11 ve 12‟de verilmiĢtir. Hasat çalıĢmaları sırasında çiftçilerin uyguladıkları en kötü koĢullar, ekonomik durumu iyi olmayan çiftçiler için aflatoksin oluĢumunu engelleyecek asgari tedbirleri içeren koĢullar ve aflatoksinsiz ve hijyenik olarak güvenli koĢulları içeren uygulamalar dikkate alınmıĢtır. Bu kapsamda, 2002 hasat çalıĢmaları sırasında (ġekil 11): - Dalından hasat edilen fındıklar jüt çuvala toplanarak jüt tente üzerinde soldurularak kurutulmuĢtur. - Tente üzerine dallıların silkelenmesi ile toplanan fındıklar jüt tente üzerinde soldurulmuĢ ve daha sonra beton üzerinde, ızgaralı ranza üzerinde ve makinede olmak üzere üç farklı Ģekilde kurutulmuĢtur. - Yere düĢen fındıklar jüt ve naylon çuvallara konularak Akçakoca Bölgesinde üç gün bekletilmiĢ, jüt çuvala konulanlar tente üzerinde betonda, naylona toplananlar ise Akçakoca‟da naylon sergi, Giresun‟da ise toprak üzerinde kurutulmuĢtur. 2003 yılı hasat çalıĢmalarında ise (ġekil 12) : - Dalından hasat edilen fındıklar naylon çuvala toplanarak naylon çuval içinde 10 gün bekletilmiĢ, toprak zemin üztünde soldurularak patoz iĢleminden sonra toprak üzerinde kurutlmuĢtur. - Tente üzerine dallıların silkelenmesi ile toplanan fındıklar jüt tente üzerinde soldurulmuĢ ve daha sonra beton üzerinde ve makinede olmak üzere iki farklı Ģekilde kurutulmuĢtur. - Tente üzerine dallıların silkelenmesi ile toplanan fındıklar ızgaralı ranza üzerinde soldurulmuĢ ve kurutulmuĢtur. - Yere düĢen fındıklar 7 gün yerde, 3 gün naylon çuvallarda bekletilmiĢ, patoz iĢleminden sonra toprak üzerinde kurutulmuĢtur. 57 FINDIK JÜT- Çuval SOLDURMA5-10 CM PATOZ NAYLON- Çuval 3 gün yerde bekletme PATOZ DALINDANhasat TENTE üzerine toplama YERDEN toplama JÜT- Çuval JÜT- Çuval SOLDURMABeton SOLDURMARanza SOLDURMARanza PATOZ PATOZ PATOZ KURUTMA-Ranza KURUTMA MAKĠNA KURUTMA-beton KURUTMA-toprak KURUTMA-Beton 5-DEPOLAMA Kontrolsüz 9-DEPOLAMA Kontrolsüz 14-DEPOLAMA Kontrolsüz 15-DEPOLAMA Kontrolsüz JÜT- Çuval JÜT- Çuval 16-DEPOLAMA Kontrolsüz SOLDURMABeton PATOZ KURUTMA-toprak 16-K DEPOLAMA Kontrollü %65RH, 5oC 21-DEPOLAMA Kontrolsüz ġekil 11. 2002 yılı hasat ve hasat sonrası yapılan çalıĢmalarda denenmiĢ olan çeĢitli toplama ve kurutma denemelerinin akıĢ planı 58 FINDIK JÜT- Çuval NAYLON- Çuval SOLDURMA5-10 cm, tente 7 gün yerde, 3 gün naylonda bekletme PATOZ PATOZ KURUTMA-beton KURUTMA-toprak 5-DEPOLAMA Kontrolsüz 9-DEPOLAMA Kontrolsüz DALINDANhasat TENTE üzerine toplama YERDEN toplama JÜT- Çuval SOLDURMARanza JÜT- Çuval SOLDURMARanza PATOZ PATOZ KURUTMA MAKĠNA KURUTMA-Ranza 15-DEPOLAMA Kontrolsüz 16-DEPOLAMA Kontrolsüz 16-K DEPOLAMA Kontrollü %65RH, 5oC 10 gün naylon çuvalda bekletme SOLDURMARanza PATOZ KURUTMA-toprak 20-DEPOLAMA Kontrolsüz ġekil 12. 2003 yılı hasat ve hasat sonrası yapılan çalıĢmalarda denenmiĢ olan çeĢitli toplama ve kurutma denemelerinin akıĢ planı 59 AKÇAKOCA’da YÜRÜTÜLEN ÇALIġMALAR Akçakoca hasat çalıĢmaları sırasında sarı yağlı fındıkla çalıĢılmıĢtır. 2002‟de Bölge halkı ile yapılan görüĢmeler sonunda hasat zamanının geciktiği ve normal Ģartlarda fındıkların dalından düĢmesi gerektiği halde, bu sürenin 10-15 gün geciktiği belirtilmiĢtir. Bu nedenle, bahçeden farklı dönemlerde hasat yapılarak farklı koĢullarda toplama, soldurma ve kurutma iĢlemleri gerçekleĢtirilmiĢtir. 5 Ağustos-3 Ekim 2002 tarihleri arasında yapılan hasat çalıĢmaları boyunca yoğun yağmur yağıĢı olmuĢtur. Hasat çalıĢmaları sırasında yapılan uygulamalar ile ilgili akım Ģeması ġekil 11‟de verilmiĢtir. Akçakoca‟da yapılan çalıĢmalar sonucu toplam 1771 kg zuruflu yaĢ fındık toplanmıĢ ve çalıĢmalar sonucunda 657 kg kuru fındık elde edilmiĢtir . Akçakoca Bölgesinde yapılan hasat çalıĢması, uygulamalara yetecek kadar küçük engebesi az bir bahçeden yapılmıĢtır. ÇeĢit olarak sarı-yağlı çeĢidi kullanılmıĢtır ve bu çeĢit Giresun Bölgesinde kullanılan Tombul çeĢidine kıyasla daha küçüktür. Daldan toplanarak erken hasat edilen fındıkların çatlak oranının (%19) diğer uygulamalara göre (%32-58) daha düĢük olduğu tespit edilmiĢtir. Ayrıca, daldan toplanarak naylon çuvalda 10 gün bekletilen ve yerde 7 gün, naylon çuvalda 3 gün bekletilen örneklerin randımanları (%48-49) önerilen uygulamaların randıman değerlerine (%52) kıyasla daha düĢük bulunmuĢtur. Naylon çuvalda bekletilen örneklerde uzun bekletmeden dolayı çürük fındıklar randımanda düĢüĢe neden olmuĢtur. ÇalıĢmalar sırasında yöre halkının yoğun ilgisi ile karĢılaĢılmıĢ ve ızgaralı ranza ve makine ile kurutma çalıĢmalarının yaygınlaĢtırılabileceği belirtilmiĢtir. Kurutma denemeleri hava koĢullarına bağlı olarak her bir uygulama için farklı sürelerde gerçekleĢmiĢtir. Dalından erken hasat edilen fındıkların %27 ancak geç hasat edilen fındıkların %25 nem içerdikleri tespit edilmiĢtir. Soldurma sonrası fındık nem içerikleri hava koĢullarına bağlı olarak %17-9 arasında değiĢim göstermiĢtir. Makine ile kurutma denemesi sonucunda soldurma sonrası %9 nem içeren fındıklar %6 neme kadar 15 saatte kurutulmuĢtur. Kurutma çalıĢmaları ile ilgili grafikler EK 6 (2002) ve EK 7 (2003)‟de verilmiĢtir. Naylon çuvalda 10 gün bekletilerek naylon çuvalın ortasından sıcaklık ölçümleri alınmıĢ ve değerler Tablo 10‟da verilmiĢtir. Naylon ve jüt çuvalda bekletilen örnekler arasında güneĢli günlerde 12-7 C sıcaklık farkı olduğu belirlenmiĢtir. Jüt çuvaldaki fındık sıcaklığı 25-30 C arasında değiĢirken Naylon çuvaldakiler 35-42 C olarak ölçülmüĢtür. Bu değerler, naylon çuvalın olumsuz etkisini ortaya koymaktadır. 60 ÇeĢitli uygulamalar sonucunda elde edilen veriler Tablo 11‟de verilmiĢtir. Bu ürünler farklı depo koĢullarında bekletilmiĢtir. Kontrolsüz depo koĢulları bağıl nem ve sıcaklık kontrolü yapılmayan, genellikle fındıkların depolandığı depo koĢullarını sağlayan ortamlar olup, kontrollü depo koĢulları ise TÜBĠTAK-MAM GE‟nin soğuk (5oC) ve %70 Bağıl Neminin altındaki koĢulları sağlayan depo ortamıdır. Kontrolsüz depolar özellikle hasadın yapıldığı Akçakoca (Fiskobirlik ve Tarım Ġl Müdürlüğü Dadallı Uygulama Merkezi ve Orhangazi Ġlköğretim Okulu Deposu) ve Giresun ‟da (Fiskobirlik ve Serende) ayarlanmıĢtır. Tablo 10. Naylon çuvalda bekletilen fındıkların öğle saatindeki sıcaklık kayıtları 24.08.2002 25.08.2002 26.08.2002 27.08.2002 28.08.2002 29.08.2002 30.08.2002 31.08.2002 01.09.2002 02.09.2002 SAAT 12:30 18:30 12:30 15:30 18:00 09:00 12:30 18:00 12:30 12:30 12:30 12:30 12:30 12:30 12:30 JÜT 28 30 27 27 30 27 25 27 25 - NAYLON 35 38 37 34 42 37 38 40 30 25 27 30 38 37 30 Hava Durumu GüneĢli GüneĢli GüneĢli Rüzgarlı Rüzgarlı GüneĢli GüneĢli GüneĢli GüneĢli GüneĢli GĠRESUN’da YÜRÜTÜLEN ÇALIġMALAR Giresun Fındık AraĢtırma Enstitüsünde (GFAE) yapılan hasat ve sonrası çalıĢmalarda Enstitüye ait fındık bahçesinden toplanan fındıklarla uygulamalar gerçekleĢtirilmiĢtir. GFAE fındık bahçesi çok geniĢ ve engebeli bir arazide bulunmaktadır. Fındıklar olgunlaĢtıkça bahçenin farklı bölgelerinden toplanmıĢtır. Bahçedeki bazı bölgeler yüksek kesimlere bazı bölgeler ise alçak kesimlere denk gelmektedir. Yüksek yerlerden gelen yağmur suları verilen gübreleri alçak bölgelere taĢımakta ve bu bölgelerde yetiĢen fındıklar aĢırı beslenerek kabuğunu çatlatmaktadır. Bütün engebeli araziler için bu durum geçerlidir. Bu nedenle çatlak ve randıman değerleri fındık ocaklarının arazideki konumuna göre değiĢim göstermiĢtir. Giresun bölgesinde hasat çalıĢmaları tombul fındık kullanılarak, 5 Ağustos-22 Ağustos 2002 tarihleri arasında Fındık AraĢtırma Enstitüsü‟nün bahçesinde yapılmıĢtır. Yine bu bahçeden 61 hasat edilen fındıklar kurutma denemelerinde kullanılmıĢtır. Hasat çalıĢması sırasında zaman zaman yağmur yağıĢı olmuĢtur. Hasat çalıĢmaları sırasında yapılan uygulamalar ile ilgili akım Ģeması ġekil 11‟de verilmiĢtir. Giresun‟da yapılan çalıĢmalar sonucu toplam 1800 kg zuruflu yaĢ fındık toplanmıĢ ve çalıĢmalar sonucunda 615 kg kuru fındık elde edilmiĢtir (Tablo 11). ġekil 11‟de görüldüğü gibi her hasat ve kurutma denemesi belli oranda çatlak fındık içermektedir. Çatlak fındıklar yağmur sularıyla ıslanmakta, eğer fındık yerden hasat ediliyorsa toprakta bulunan küflerle kontamine olmaktadır. Çatlak fındıklar aflatoksin oluĢması için büyük risk taĢımaktadır. Eğer fındıklar fabrikada kırılarak iĢlem görüyorsa ve çatlak fındıklar seçilmeden iĢlemeye alınıyorsa, çatlak fındıklar kırıldıktan sonra sağlam fındıkla karıĢmakta, sağlam fındıklara aflatoksin bulaĢma riski artmaktadır. Fındıklar genellikle dalında hasat zamanına yakın bir sürede çatlamaktadır. Özellikle Giresun bölgesinde arazi dik olduğu için yağmur suları verilen gübreyi arazinin çukur bölgelerine taĢımakta ve çukur bölgelerde yetiĢen fındıklarda fazla gübreden dolayı daha fazla çatlak görülmektedir. Kurutma denemeleri hava koĢullarına bağlı olarak her bir uygulama için farklı sürelerde gerçekleĢmiĢtir. Dalından hasat edilen fındıklar 05.08.2002 tarihinde hasat edilmiĢ, nem oranının %34 olduğu görülmüĢtür. 07.08.2002 tarihinde soldurma iĢlemi tamamlanmıĢ, havanın çok güneĢli olması nedeniyle nem miktarının %23.94‟e düĢtüğü görülmüĢtür. Diğer hasat denemeleri daha sonraki günlerde yapıldığı için fındıkların hasat edildiği zaman nem miktarlarının %26-27 arasında olduğu görülmüĢtür. Soldurma sonrası fındık nem içerikleri çok fazla değiĢmemiĢ, hava koĢullarına bağlı olarak %25-26 civarında kalmıĢtır. Makine ile kurutma denemesi sonucunda soldurma sonrası %26.46 nem içeren fındıklar %5.7 neme kadar 33 saatte kurutulmuĢtur. Giresun Fındık AraĢtırma Enstitüsü‟nde kurutma çalıĢmaları ile ilgili grafikler EK 8 (2002) ve 9 (2003)‟da verilmiĢtir. Akçakoca ve Giresun‟da yapılan hasat sonrası uygulamalarda iklim koĢullarına bağlı olarak 2002 ve 2003 yıllarında ranzada ve makinede yapılan kurutma denemelerinde herhangi bir farklılık oluĢmamıĢtır. Akçakoca‟da makinede yapılan kurutma ile fındıklar 40 C‟da %16,86 nemden % 5.23 nem içeriğine kadar 20 saatte, Giresun‟da ise %26.19 nemden %5.23 nem içeriğine kadar 32 saatte kurutulmuĢtur. Diğer kurutma uygulamaları iklime bağlı olarak değiĢim göstermiĢtir. Soldurma ve kurutma çalıĢmaları toplam olarak Akçakoca ve Giresun‟da sırası ile betonda kurutma için 5 gün ve 7 gün, ranzada kurutuma için 6 gün ve 7 gün sürmüĢtür. 62 Tablo 11. 2002 ve 2003 yılı Akçakoca ve Giresun hasat ve sonrası çalıĢmalar Bölge Adı Çatlak Sayısı/kg MAKİNA Akçakoca 2003 Giresun 2003 Akçakoca 2002 Giresun 2002 RANZA Akçakoca 2003 Giresun 2003 Akçakoca 2002 Giresun 2002 BETON ZEMİN Akçakoca 2003 Giresun 2003 Akçakoca 2002 Giresun Ran.% BaĢlangıç Nem % Soldurma Nem % Soldurma Süresi Son Nem% Kuruma Süresi 58 52 23,7 16,9 3 gün 5,2 20 saat 68 54 27 26,2 1 gün 5,4 32 saat 67 50 25,1 8,9 4 gün 4,5 18 saat 21 51 27 26,5 1 gün 5,7 33 saat 32 52 24,4 17,4 3 gün 5,3 3 gün 64 55 27,6 25,1 2 gün 5,3 5 gün 48 49 25,5 15,6 5 gün 5,4 4 gün 15 52 27 22,5 2 gün 5,4 6 gün 53 52 25,1 13,6 3 gün 4,38 2 gün 72 55 26,5 25,7 2 gün 5,76 5 gün 89 52 25,9 22,2 2 gün 4,73 4 gün 17 52 27 26,6 2 gün 5,46 4 gün 45 49 25,1 16,3 - 5,7 2 gün 62 55 26,5 12,3 - 7,3 2 gün 64 50 25,1 - 3 gün 6,5 4 gün 24 51 - 26,1 3 gün 5,9 4 gün 19 48 30,1 25-10,5 3 gün 5,3 2 gün 76 55 29,9 27,6-( ) soldurma yapılmadı 5,8 5 gün 15 47 27,4 17,4 3,5gün 4,8 2,5gün 11 54 - 21,9 2 gün 5,1 3 gün 2002 TOPRAK ZEMİN Akçakoca 2003 Giresun 2003 Akçakoca 2002 Giresun 2002 DALINDAN Akçakoca 2003 Giresun 2003 Akçakoca 2003 Giresun 2003 63 Hasat ve sonrası çalıĢmalarda 2002 yılında Giresun Bölgesinde yapılan uygulamarda yerden toplanarak toprak zeminde kurtulan örneklerde, 2003 yılında ise Akçakoca Bölgesinde yapılan uygulamalarda dalından erken toplanan ve toprak üstünde kurutulan örneklerde aflatoksine rastlanmıĢ ve değerler Tablo 12‟de verilmiĢtir. Tablo 12. 2002-2003 hasat ve sonrası çalıĢmalarda toplanan örneklere ait aflatoksin B 1 ve toplam aflatoksin analiz sonuçları Aflatoksin (ng/g) Örnek B1 Toplam Dalından erken toplanan ve 10 gün boyunca naylon çuvalda bekleyen ve toprak üstünde kurutulan örneklerde 0,42 0,60 7 gün yerde, 3 gün çuvalda bekletilen,ve toprak üstünde kurutulan örnekler 0,26 0,44 2003-1. Bölge 2002 – 2. Bölge Tente üstüne toplanan fındıklar (toplanmadan önce dalında iken) 0,13 0,17 Yerden toplanan fındıklar 1,02 1,02 3 gün yerde bekleyen ve naylon 2,18 3,18 çuvala toplanan ve patozdan sonra Hasat ve hasat sonrası yapılan soldurma, patoz ve kurutma iĢlemleri sırasında her bir aĢamadan örnekler alınarak fındıkların su aktiviteleri, küf analizleri ve aflatoksin içeriği GE laboratuvarlarında (Tablo 12) ve nem içerikleri ise belirli aralıkla bölgede hazır bulunan karavan tipi laboratuvarda yapılmıĢtır. Hasat sonrası iĢlemler boyunca fındıkların zamana bağlı nem içeriklerindeki değiĢim Akçakoca‟da yapılan hasat sonrası çalıĢmaları için EK 6-7 ġekil 1-12, Giresun Fındık AraĢtırma Enstitüsünde yapılan hasat sonrası çalıĢmaları için ise EK 8-9 ġekil 1-10‟da verilmiĢtir. DEPOLAMA ÇALIġMALARI Giresun‟da Fındık AraĢtırma Enstitüsü‟nde gerçekleĢtirilen çalıĢmalardan elde edilen ürünler tüccar depoları niteliğindeki depo koĢullarında (yerden toplanan ürünler) ve serenderde (daldan ve tente ile toplanan ürünler), Akçakoca‟da gerçekleĢtirilen çalıĢmalardan elde edilen ürünler ise tüccar depoları niteliğindeki kötü depo koĢulları özelliğini gösterebilecek rutubetli 64 bir depoda muhafaza edilmiĢtir. Giresun‟da depolanan 2002 ve 2003 örneklerinden toplam 12 kez örnekleme yapılmıĢtır. Giresun‟da yapılan 2003 hasat örneklerinin depolardan örnekleme çalıĢmalarına devam edilmektedir. Akçakoca‟da depolanan 2002 ve 2003 örneklerinde kurtlanma/kelebek olması nedeni ile depoda daha fazla bekletilememiĢ ve 11 örnekleme yapılabilmiĢtir. Ayrıca her iki bölgede gerçekleĢtirilen makine ile kurutma sonucunda elde edilen ürünler ise TÜBĠTAK MAM Gıda Enstitüsü kontrollü deposunda (5 C, %60-70 RH) muhafaza edilmektedir. Belirli aralıkla depolarda örnekler alınarak analizleri gerçekleĢtirilmektedir. 2002 ve 2003 yılı hasat sonrası iĢlemlerde depolarda bekletilen örneklerin analiz sonuçları Akçakoca ve Giresun için sırası ile Tablo 13-16‟da verilmiĢtir. 65 Tablo 13. Akçakoca 2003 hasat çalıĢmalarının depo örnekleri analiz sonuçları (aw, A. flavus ve A. parasiticus’a rastlama yüzdeleri(AFP %), küf yükleri ve aflatoksin içerikleri) 66 Tablo 14. Giresun 2003 hasat çalıĢmalarının depo örnekleri analiz sonuçları (aw, A. flavus ve A. parasiticus’a rastlama yüzdeleri (AFP %), küf yükleri, Aflatoksin içerikleri) 67 Tablo 15. Akçakoca 2002 hasat çalıĢmaları depo örnekleri analiz sonuçları (aw, A. flavus ve A. parasiticus’a rastlama yüzdeleri (AFP %), küf yükleri, Aflatoksin içerikleri) 68 Tablo 16. Giresun 2002 hasat çalıĢmaları depo örnekleri analiz sonuçları ((aw, A. flavus ve A. parasiticus’a rastlama yüzdeleri (AFP %), küf yükleri, Aflatoksin içerikleri) 69 ÇĠFTÇĠ HARMANLARI 2003 ve 2004 yıllarında hasat iĢlemlerine ek olarak yerden hasat yaparak toprak üstünde kurutuma yapan çiftçi harmanından alınan örneklerde yapılan aflatoksin, su aktivitesi ve toksin analiz sonuçları Tablo 17 ve 18‟de verilmiĢtir. 2003 yılında Akçakoca‟da 19 harman yerinden 12‟sinde ( 1,02-0,08 ng/g) Giresun‟da ise 10 harman yerinden birinde (0,12 ng/g) aflatoksine rastlanmıĢtır. Rastlanılan aflatoksin düzeyleri düĢük olmakla birlikte tüm örneklerde A. flavus ve A.parasiticus’a rastlanmıĢtır. (*) ile iĢaretli olan örnekler toksin üretebilen küf çeĢidi taĢıyan örneklerdir. Toksin üretebilen küfe rastlanılan örneklerin hepsinde aflatoksine rastlanılmamıĢtır. Ancak bu ürünler depolama sırasında potansiyel risk teĢkil etmektedir. 2004 yılında Düzce-Adapazarı, Ordu-Samsun ve Trabzon-Giresun‟da yerden hasat yaparak toprak üstünde kurutuma yapan çiftçi harmanından alınan toplam 50 örnekte yapılan aflatoksin, su aktivitesi ve toksin analiz sonuçları Tablo 15‟de verilmiĢtir. ġekil 9‟da 2003 ve 2004 yıllarında çiftçi harmanlarından alınan örneklerde aflatoksine rastlama yüzdeleri verilmiĢtir. 2003 yılında 4 ng/g toplam aflatoksin limitinin üzerinde örneğe rastlanılmamıĢtır. Düzce-Adapazarı Bölgesinde toplam 16 harman yerinden 6‟sında, Giresun-Trabzon bölgesinde ise 18 harman yerinden 2 sinde aflatoksine (toplam aflatoksin olarak maksimum 24,36 ng/g) rastlanmıĢtır. Genel olarak değerlendirildiğinde 50 örneklemenin %16‟sında aflatoksine rastlanılmıĢ ancak sadece %6‟sının 4 ng/g toplam aflatoksin limitinin üzerinde olduğu tespit edilmiĢtir (ġekil 13). Aflatoksin oluĢan tüm çiftçi örneklerinde su aktivitesi değeri 0,80 üzerindedir. Bu durum fındıklarda aflatoksin oluĢumunun harman yerinde fındıklar kurutulmadan önce hız kazandığını göstermektedir. Aflatoksin üreten küflerden Aspergillus flavus için optimum büyüme aw‟si 0,98-0,99, optimum aflatoksin üretme aralığı 0,95-0,99 olarak verilmektedir. A.flavus, A.parasiticus ve A.nomius‟un 0,99-0,80 aralığında geliĢebildiği ve bu küfler için aflatoksin oluĢturabileceği minimum aw değerinin 0,82 olduğu kaydedilmiĢtir (1-5). Dolayısıyla, fındıkların dalından koparıldıktan sonra hızla kurutularak su aktivitelerinin aflatoksin oluĢumunun engellenebilmesi için 0,82‟nin altına, toksijenik küflerin geliĢiminin de durdurulabilmesi için 0,70‟in altına düĢürülmesi ve bağıl nemi kontrol edilebilen depolarda %70 bağıl nemin altında depolanması gerekmektedir. 70 Tablo 17. 2003 çiftçi harmanlarından alınan örnekleme çalıĢmalarının analiz sonuçları Aflatoksin Harman Adı Aw AFP Rastlama % A-01 0,96 A-02 B1 (ng/g) Toplam (ng/g) 80 0,56 0,56 0,931 80 0,25 0,25 A-03 0,930 80 0,08 0,15 A-04 0,966 100* 0,46 0,46 A-05 0,973 60 0,32 0,32 A-06 0,968 100 0,51 0,51 A-07 0,973 30 0,46 0,46 A-08 0,780 80* 0,27 0,31 A-09 0,958 50 1,02 1,02 A-10 0,960 90 0,32 0,32 A-11 0,985 60* - - A-12 0,980 40 - - A-13 0,915 70 0,08 0,08 A-14 0,775 20 - - A-15 0,907 30 0,06 0,12 A-16 0,981 90 - - A-17 0,987 40 - - A-18 0,982 90 - - A-19 0,973 60 - - G-01 0,914 50 - - G-02 0,745 40 - - G-03 0,743 80 - - G-04 0,947 40* 0,04 0,12 G-05 0,909 70 - - G-06 0,964 40 - - G-07 0,924 70* - - G-08 0,984 90* - - G-09 0,929 40 - - G-10 0,853 40 - - G-11 0,891 60 - - *- Toksin üreten küf varlığı tespit edilen örnekler 71 Tablo 18. 2004 çiftçi harmanlarından alınan örnekleme çalıĢmalarının analiz sonuçları Harman Adı 31/08/2004 A-01 A-02 A-03 A-04 A-05 A-06 A-07 A-08 A-09 A-10 A-11 A-12 A-13 A-14 A-15 A-16 06/09/2004 O-01 O-02 O-03 O-04 O-05 O-06 O-07 O-08 O-09 O-10 O-11 O-12 O-13 O-14 O-15 O-16 23/08/2004 T-01 T-02 T-03 Aflatoksin Aw AFP Rastlama % 0,924 B1 (ng/g) Toplam (ng/g) 10 5,20 5,40 0,962 0 <0,04 <0,10 0,832 0 0,31 0,40 0,911 0 <0,04 <0,10 0,960 0 0,30 0,72 0,947 10 0,76 0,77 0,966 10 <0,04 <0,10 0,969 0 <0,04 <0,10 0,851 0 <0,04 <0,10 0,689 0 <0,04 <0,10 0,916 0 <0,04 <0,10 0,954 10 12,80 24,36 0,930 0 <0,04 <0,10 0,960 0 1,49 1,53 0,781 0 <0,04 <0,10 0,534 0 <0,04 <0,10 0,788 0 <0,04 <0,10 0,795 0 <0,04 <0,10 0,888 10 <0,04 <0,10 0,782 10 <0,04 <0,10 0,887 0 <0,04 <0,10 0,785 0 <0,04 <0,10 0,800 0 <0,04 <0,10 0,785 20 <0,04 <0,10 0,946 0 <0,04 <0,10 0,791 0 <0,04 <0,10 0,786 0 <0,04 <0,10 0,886 0 <0,04 <0,10 0,884 0 <0,04 <0,10 0,797 0 <0,04 <0,10 0,782 20 <0,04 <0,10 0,882 0 <0,04 <0,10 0,972 0 <0,04 <0,10 0,971 0 <0,04 <0,10 0,970 10 <0,04 <0,10 72 T-04 T-05 T-06 T-07 T-08 T-09 T-10 T-11 0,944 0 <0,04 <0,10 0,978 0 <0,04 <0,10 0,966 0 <0,04 <0,10 0,932 10 <0,04 <0,10 0,944 0 <0,04 <0,10 0,912 30 <0,04 <0,10 0,952 0 <0,04 <0,10 0,970 0 <0,04 <0,10 T-12 T-13 T-14 T-15 T-16 T-17 T-18 0,968 0 <0,04 <0,10 0,964 10 6,25 8,02 0,800 0 0,23 1,04 0,964 0 <0,04 <0,10 0,961 10 <0,04 <0,10 0,595 10 <0,04 <0,10 0,872 0 <0,04 <0,10 2003 0 2004 6 10 43 57 ġekil 13. 84 2003 ve 2004 yıllarında çiftçi harmanlarından alınan örneklerde aflatoksine rastlama oranları ( = 0,04-4 ng/g, : Toplam Aflatoksin< 0,04 ng/g tespit sınırı, : Toplam Aflatoksin : Toplam Aflatoksin > 4 ng/g ) 73 KÜF TANIMLAMA SONUÇLARI Fındıklardan direkt ekim sonrası turuncu reaksiyon veren kolonilerden özellikle farklı fındıklar üzerinde olanları seçilerek saflaĢtırma ve daha sonra tanımlama yapılmıĢtır. Sonrasında tanımlama için 3 ve/veya tek nokta ekimi yapılmıĢ (ġekil 14) ve 5-7 gün 26 1 C‟de inkübasyona bırakılmıĢtır. Ġnkübasyon sonrası kültürler makro ve mikroskobik olarak incelenmiĢ ve tanımlama anahtarı kullanılarak küflerin identifikasyonu yapılmıĢtır. (Samson and Hoekstra,1995,1988; Pitt and Hocking, 1997). ġekil 14. Tek veya 3 nokta ekim resimleri 2004 yılına ait örneklemeleri ve bu yıl içerisinde takibi devam eden 2002 ve 2003 depo örneklerini kapsayan hasat ve örnekleme çalıĢmalarında toplam 1268 tanımlama yapılmıĢtır. Tanımlanan küflerin %90‟ını Aspergillus flavus, %10‟unu Aspergillus parasiticus türlerinin oluĢturduğu tespit edilmiĢtir. Yeni dönem (2004) örneklemeleri, 2002 ve 2003 örneklemeleri, 2002 ve 2003 depo örneklerini kapsayan hasat ve örnekleme çalıĢmalarında toplam 8708 tanımlama yapılmıĢtır. Tanımlanan küflerin %91‟ini Aspergillus flavus, %9‟unu Aspergillus parasiticus türlerinin oluĢturduğu tespit edilmiĢtir. (ġekil 15). 74 9 91 A.flavus A.parasiticus A) 3 yıllık küf tanımlama sonuçları ( 2002-2003-2004: toplam 8708 adet küf tanımlaması) Küf Tanımlama 5000 100 90 60 1000 40 13 4 10 0 1268 2000 ÇeĢit % 3000 80 3760 4000 3532 Tanımlanan Küf No 96 87 20 0 2002 Tanımlanan küf No 2003 A.flavus 2004 A.parasiticus B) Projede yıllık olarak değerlendirilen küf tanımlama sonuçlarının farklı yıllarda elde edilen sonuçları (bir sonraki yılın sonuçları önceki dönemlerin sonuçalarını da içermektedir). ġekil 15. Küf tanımlama sonuçları 75 TANIMLANAN KÜFLERĠN AFLATOKSĠN ÜRETME DURUMU TanımlanmıĢ olan A. flavus ve A. parasiticus kültürlerinin toksijenik kapasiteye sahip olup olmadığını belirlemek için saflaĢtırılan kültürler, küflerin sekonder metabolit üretimi için optimal ortamda inokülke edilmiĢ ve 14 gün 25 C‟de inkübe edilmiĢtir (Samson and Hoekstra,1995). Bu işlem ekolojik koşullardan bağımsız olarak küflerin toksinojen olup olmadığını tespit amacı ile yapılmıştır. 2002 yılında incelenen küflerin toksinojen aktivitelerini belirlemek amacı ile yapılan testlerde 2002 yılında tanımlanan küflerin 2923 adedi toksin üretebilme özelliği yönünden incelenmiş ve 48 adedinin aflatoksin üretme özellikte olduğu, 2003 yılında tanımlanan küflerin 3069 adedi toksin üretebilme özelliği yönünden incelenmiş ve 112 adedinin aflatoksin üretme özellikte olduğu belirlenmiştir. Toksijenik küf belirlenmesi için 2004 yılında toplam 1310 küf toksin üretme kapasitesi açısından incelemeye alınmıştır. Bunun 603 adedinin (%46) toksin üretebildiği tespit edilmiştir. Bu sayılar oranlandığında projenin 3. yılında tanımlanan A.flavus ve A.parasiticus’ların %46’sinin toksinojenik olduğu tespit edilmiştir. Bu oran 2002 ve 2003 yıllarında yapılan verilerle karşılaştırıldığında oldukça yüksek bir rakamdır (Şekil 16). 603 toksijenik küfün 495'inin bahçelerden alınan örneklere ait olduğu ve bunun %39'nun 1. bölgeye (Adapazarı-Düzce), %40'ının 2. bölgeye (Samsun-Ordu) ve %21'inin 3. bölgeye (Giresun-Trabzon) ait olduğu belirlenmiştir. Dolayısıyla, toksijenik küflerin yıllar itibarı ile değişim gösterebileceği ancak doğal koşulların birbiriyle etkileşimi nedeni ile bölgeler arasında belirgin bir ayrım yapılamayacağı gözlenmiştir. Bu nedenle, hasat sonrası işlemlerin aflatoksin oluşum riski açısından çok daha önemli olduğu, toksijenik küf oranlarının yüksek olmasının aflatoksin oluşumu için kesin bir gösterge olmadığı ancak hasat sonrası işlemlerde alınacak tedbirlerle bu riskin azaltılabileceği bir kez daha ortaya konmuştur. Sonuç olarak, ortamda aflatoksin üretebilen küf olsa dahi, fındık dalından koparıldıktan sonra, hasat sonrası ve depolama işlemleri sırasında toksin oluşumunu engelleyici tedbirler alındığı takdirde aflatoksin oluşmayacaktır. Küflerin mikotoksin üretebilme potansiyelleri ile ilgili çeĢitli gıdalarda yapılan çalıĢmalarda (Tablo 19) toksin üretebilen küf oranının gıdanın özelliğine bağlı olarak çeĢitli ürünlerde %5,7-55 arasında olduğu yapılan araĢtırmalar tarafından belirtilmektedir (Munimbazi, C., ve ark. 1996, Vazquez Belda, B., ve ark. 1996, Doster, M.A., ve ark. 1994, Freitas Costa, ve ark. 2002, Jayaraman, P; ve ark. 1990, Kamphuis, H.J, ve ark. 1992). 76 100 4000 80 3069 3000 2000 40 1310 1000 3,6 1,6 60 46,0 0 Toksijenik ÇeĢit % 5000 2923 Tanımlanan Küf Sayısı Toxijenik çeĢitler (Aflatoxin +) 20 0 2002 2003 Tanımlanan Küf Sayısı 2004 Toksijenik çeĢit Şekil 16. Tanımlanan küflerin yıllara göre toksin üretebilme durumu Tablo 19. Küflerin mikotoksin üretebilme potansiyelleri ile ilgili yapılan çalışmalar Gıda Maddesi Ġsolasyon Adedi Burundi‟den çeĢitli gıdalar 95 izolasyon Rastlama Yüzdesi Kaynak %38,9-A. flavus Munimbazi, C., ve ark. 1996 %100-A. paraciticus Arzua‟da peynir yapım birimleri 120 Aspergillus türü 19% Vazquez Belda, B., ve ark. 1996 California fıstıkları 11 Aspergillus sp. %65 Doster, M.A., ve ark. 1994 % 24.6 mikotoksin Freitas Costa, ve ark. 2002 Brezilya kahvesi %13.1 aflatoksin Pirinç kepeği 34 örnek %55,2 toksijeik Jayaraman, P; ve ark. 1990 Mısır 35 örnek %5,7 Kamphuis, H.J, ve ark. 1992 77 Fındık gibi kuru gıda sınıfına giren mısırlarda benzer çalışma yapılmış ve incelenen 35 üründe oran %5,7 olarak tespit edilmiştir (Kamphuis, H.J, ve ark. 1992). Ancak literatürde fındık ile ilgili bu projede yapılan örnekleme sayısı kadar örnekle ve iklim koşullarına bağlı olarak ardarda yıllarda yapılan bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu projede elde edilen sonuçlar yıllara göre değişim göstermekle birlikte literatürde elde edilen verilerle benzer aralıkta olup sonuçlar açısından literatürü destekleyici boyuttadır. 78 FINDIKLARDA TOKSĠJENĠK KÜFÜN GELĠġĠMĠ VE TOKSĠN ÜRETME SÜRELERĠNĠN BELĠRLENMESĠ ÇALIġMALARI Fındıklarda toksijenik küfün geliĢimi ve toksin üretme sürelerinin belirlenmesi amacı ile laboratuvar koĢullarında oluĢturulan farklı ortamlarda aflatoksin oluĢumu izlenmiĢtir. Toksinlendirme çalıĢmalarında kabuklu ve iç fındıklar kullanılmıĢtır. Fındıklar daha önceki yıllarda yapılan sorpsiyon izoterm çalıĢması verilerinden yararlanılarak saf su ile 1. ve 2. çalıĢmada 0,97, 3. çalıĢmada ise 0,85 su aktivitesine ulaĢana kadar nemlendirilmiĢ ve dengeye ulaĢana kadar 5 C de muhafaza edilmiĢtir. Fındık projesi kapsamında çalıĢılmıĢ olan fındıklardan saflaĢtırılmıĢ ve toksik olduğu belirlenmiĢ olan 2059 nolu (A.flavus) kültürü kullanılmıĢtır. Fındık örnekleri iç ve kabuklu olarak A. flavus’un toksin üretebildiği optimum koĢul olan 0,97 Aw su aktivitesi ve toksin üretebilmeye baĢladığı 0,85 su aktivitesinde A. flavus ile aĢılanarak 26 1 C sıcaklıkta inkübe edilmiĢ ve belirli aralıklarla örnekler çıkarılarak aflatoksin oluĢumu izlenmiĢtir. Fındıkları aĢılamak için 1. ve 2. çalıĢmalarda 0,97 su aktivitesine ayarlanmıĢ ve toksijenik A. flavus ile aĢılanmıĢtır. Fındıklar aseptik koĢullarda hava geçirmeyen steril kavanozlara aktarılmıĢ ve A.flavus aĢılaması yapılmıĢtır. ÇalıĢmalar iki farklı kavanoza aĢılama yapılarak paralel gerçekleĢtirilmiĢtir. Tüm çalıĢmalarda, küf aĢılaması yapılmamıĢ kontrol örnekleri de aynı koĢullarda tutulmuĢ ve belirli periyotlarda analize alınmıĢtır. 1. çalıĢmada sterilize (otoklavlanmıĢ) 60g iç fındıklarda 0.97 aw‟de 107kob/ml‟lik spor süspansyonu (3,6ml/kavanoz) kullanılarak (Dorner ve Cole, 2002, Ellis ve ark., 1994, Montani ve ark., 1988, Bresler, 1995) sürenin tespiti hedeflenmiĢtir. Fındıklar 26±1 C‟de inkübasyona bırakılmıĢ ve günlük toksin ve aw analizleri yapılmıĢtır (ġekil 17). 2. çalıĢmada sterilize (otoklavlanmıĢ) 120g kabuklu fındıklar 0.97 aw‟de, 107kob/ml‟lik spor süspansyonu (7.2ml/kavanoz) kullanılarak inkübe edilmiĢtir. ÇalıĢmada 60 adet aĢılanmıĢ kavanoz, 15 adet aĢısız kavanoz (kontrol) , 22 adet otoklavsız kavanoz, 2 adet otoklavsız (kontrol) kullanılmıĢtır. Fındıklar 26±1 C‟de inkübasyona bırakılmıĢ ve günlük toksin ve aw analizleri yapılmıĢtır. Kabuklu fındıklar üç gruba ayrılmıĢtır : a ve b grubundaki fındıklara sterilize edilmeden aĢılama yapılmıĢ, c grubundaki kabuklu fındıklar ise aĢılma öncesi otoklavlanarak sterilize edilmiĢtir. 2. çalıĢma paralel iki kavanoza aĢılama yapılarak tekrarlanmıĢtır. 2. çalıĢmada kabuklu fındıklarda aflatoksin analizleri içi ayrılarak ve kabuk-iç karıĢık olarak iki farklı Ģekilde homojenize edilmiĢtir. 79 İç fındık - 0.97 Aw (Sterilize) 900 Aflatoksin (ng/g) F2-B1 800 F2-Total 700 F3-B1 F3-Total 600 500 400 300 200 100 0 0 2 4 6 8 10 Zaman (gün) ġekil 17. 0,97 Aw, 26 C de iç fındıklarda aflatoksin oluĢumu (1. çalıĢma) (F2 ve F3 paralel çalıĢmalar) 3. çalıĢmada 50g iç fındık sterilize edilmeden 0.85 aw‟de 107kob/ml‟lik spor süspansyonu (3ml/kavanoz) kullanılarak (Dorner ve Cole, 2002, Ellis ve ark., 1994, Montani ve ark., 1988) sürenin tespiti hedeflenmiĢtir. Fındıklar 26±1 C‟de inkübasyona bırakılmıĢ ve plan doğrultusunda belirli saat aralıkları ile toksin ve aw analizleri yapılmıĢtır (ġekil 18). 4. çalıĢmada 120g çatlakları ayrılmıĢ kabuklu fındık sterilize edilmeden 0.97 aw‟de 107kob/ml‟lik spor süspansyonu kullanılarak 26±1 C‟de inkübasyona bırakılmıĢ ve gülük olarak toksin ve aw analizleri yapılmıĢtır (ġekil 19). Elde edilen veriler değerlendirildiğinde ġekil 17, 18, 19 grafikleri elde edilmiĢtir. 1. çalıĢmada 0,97 Aw, 26 C de iç fındıklarda aflatoksin oluĢumu 2. günden sonra baĢlamıĢ ve oluĢumu hızla artarak 3. günde 500 ng/g, 8. günde ise 700 ng/g seviyesine ulaĢmıĢtır. 0,97 Aw, 26 C de yapılan 2. çalıĢmada sterilize edilmeyen kabuklu fındıklarda, aflatoksin analizinin içi ayrılarak veya kabuklu olarak homojenize edildikten sonra analiz edilmesinde önemli farklılıklar tespit edilmemiĢtir. Ancak kabuklu fındıkların sterilizasyon aĢamasında kabuklarının zarar gördüğü ve çatladığı gözlenmiĢtir ve aflatoksin oluĢumunda zamana bağlı olarak belirli bir eğilim kaydedilememiĢtir. Bunun nedeni bazı kavanozlardaki çatlak sayısına bağlı olarak aflatoksin oluĢumunda artıĢ olma olasığılı gösterilebilir. Aflatoksin oluĢumu sterilize edilmeyen fındıklarda iç olarak homojenize edildiğinde aflatoksin oluĢumu 10. günden sonra baĢlamıĢ ve ve oluĢumu hızla artarak 14. günde 451 ng/g seviyesine ulaĢmıĢtır. Sterilize edilmeyen fındıklarda homojenizasyon iç ve kabuk olarak karıĢık yapıldığında 80 aflatoksin oluĢumu 8. günden sonra baĢlamıĢ, ancak 14. günde hızla artarak 415 ng/g seviyesine ulaĢmıĢtır . Bu nedenle, aflatoksin analizinin içi ayrılarak veya iç ve kabuk karıĢık olarak homojenize edildikten sonra analiz edilmesinde önemli farklılıklar tespit edilmemiĢtir. Sterilize edilmek amacı ile otoklavlanmıĢ kabuklu fındıklarda çatlak fındık sayısı arttığından aflatoksin oluĢumu daha fazla gözlenmiĢ ve 8. günde seviyenin 212 ng/g'a, 14. günde ise 526 ng/g'a ulaĢtığı gözlenmiĢtir. 9,10 ve 11. günlerde çıkarılan örneklerde aflatoksin oluĢumunun az olması bu kavanozlarda çatlak fındık sayısının az olmasına bağlanmıĢtır. Daha düĢük su aktivitesinde iç ve kabuklu fındıklarda aflatoksin oluĢumunu saat bazında belirlemek amacı ile 3. çalıĢma gerçekleĢtirilmiĢtir. 0,85 Aw ve 26 oC de yapılan denemelerde naturel iç fındıklarda aflatoksin oluĢumunun ilk yarım saat içinde baĢladığı ve 1 saat içinde iki katına çıkarak 7.7 ng/g seviyesine ulaĢtığı tespit edilmiĢtir. 2. saatte 10 ng/g'a ulaĢan aflatoksin içeriği 10. günden sonra hızla artarak 13.8 ng/g seviyesinden 12. günde 112 ng/g seviyesine ulaĢmıĢtır. Veriler ġekil 18‟de verilmiĢtir. Ancak, aflatoksin artıĢının 0,97 su aktivitesi (aw) denemelerine kıyasla daha düĢük düzeyde olduğu tespit edilmiĢtir. Süre Aw Aflatoksin düzeyi 0,85 12. günde 100 ng/g 7. günde 700 ng/g 0,97 Naturel iç Fındık - 0,85 Aw (Sterilize edilmemiş) 120 B1 Total B1 Total 100 Aflatoxin (ng/g) Aflatoxin (ng/g) 20 15 Naturel iç Fındık-0,85 Aw (Sterilize edilmemiş) 10 5 80 60 40 20 0 0 0 10 20 Zaman (saat) a) 30 0 5 10 Zaman (gün) 15 b) ġekil 18. 0,85 Aw ve 26oC de yapılan denemelerde naturel iç fındıklarda (sterilize edilmemiĢ) aflatoksin oluĢumu a) Ġlk 30 saat, b ) tüm veriler Dördüncü çalıĢmada kabuklu fındıklarda aflatoksin oluĢumunu belirlemek amacı ile çatlak olanlar ayıklanarak su aktivitesi 0,97 Aw‟de dengelenmiĢ ve aynı koĢullarda küf sporu ile aĢılanmıĢtır. 81 Kabuklu Fındık, Aw= 0,97 T=26oC Aflatoksin (ng/g) 300 250 200 150 100 B1 50 Toplam 0 0 5 10 15 20 Zaman (gün) ġekil 19. 0,97 Aw ve 26oC de yapılan denemelerde çatlakları ayıklanmıĢ kabuklu fındıklarda (sterilize edilmemiĢ) aflatoksin oluĢumu Sonuç olarak, 1. ve 2. çalıĢmanın sonucunda fındıklarda aflatoksin oluĢumunun iç fındıklarda daha hızlı olduğu (iç fındıklarda : 3. günde 500 ng/g, 7. günde 700 ng/g) ve kısa sürede yüksek aflatoksin içeriğine ulaĢılabildiği, kabuklu fındıklarda ise çatlak oranına bağlı olarak iç fındıklara kıyasla aflatoksin oluĢumunun daha yavaĢ (14. günde 400-500 ng/g) gerçekleĢtiği tespit edilmiĢtir. Aflatoksin oluĢumunun düĢük su aktivitesinde (0,85) yüksek su aktivitesine (0,97) kıyasla daha yavaĢ ve düĢük düzeyde olduğu tespit edilmiĢtir. Aflatoksin oluĢumu iç fındıklarda 0,97 su aktivitesinde 2. günden sonra baĢlamıĢ ve oluĢum hızla artarak devam etmiĢ ve 8. günde 700 ng/g seviyesine ulaĢmıĢtır. Bununla beraber, 0,85 su aktivitesinde ise aflatoksin oluĢumu ilk saatlerden itibaren baĢlamıĢ ancak aflatoksin oluĢumu ilk 10 gün içerisinde 10-14 ng/g toplam aflatoksin düzeyinde sabit kalmıĢ daha sonra hızla artarak 12. günde 112 ng/g seviyesine ulaĢmıĢtır. Kabuklu fındıklarda gözle görünebilecek çatlaklarından ayıklandığı halde, toksijenik küf aĢılanması ile 0,97 su aktivitesinde 26 C‟de aflatoksin oluĢumu 4.günden sonra baĢlamıĢ ve 190-240 ng/g seviyesine ulaĢmıĢtır. Benzer çalıĢma iç fındıklarla yapıldığında aflatoksin oluĢumu 2. günde baĢlamıĢ ve 700-800 ng/g aflatoksin seviyelerine ulaĢmıĢtır. Dolayısı ile fındık kabuğunun aflatoksin oluĢumunu geciktirdiği ancak koruyucu bir bariyer görevi göremiyeceği gözlenmiĢtir. Bu nedenle fındıklar kabuklu olarak da depolansa mutlaka gerekli önlemlerin alıması gerekmektedir. 82 7. SONUÇLAR Bahçelerden örnekleme çalıĢmaları sonucunda 2002 yılında fındık dalında iken aflatoksine nadiren rastlanmıĢ (0.1-0.77 ng/g) ancak bu değerin çok düĢük olduğu ve toplam örneklemenin sadece %1,1‟ini oluĢturduğu belirlenmiĢtir. 2003 ve 2004 yıllarında aflatoksine tüm örneklemelerde minimum tespit düzeyinin altında rastlanmıĢtır. Hasat çalıĢmaları sırasında, en kötü hasat koĢulları uygulamaları sırasında, dalından erken toplanan ve 10 gün boyunca naylon çuvalda bekleyen ve toprak üstünde kurutulan örneklerde ve yerden toplanarak üç gün naylon çuvalda bekletilen ve toprak üstünde kurutulan örneklerde aflatoksine rastlanmıĢtır. Bu örneklerin hasattan kurutulma aĢamasına kadar çeĢitli aĢamalarında toksinojen küfe rastlanılmıĢtır, ancak tespit edilebilen maksimum aflatoksin miktarı 0,60 ng/g‟dır. Hasat iĢlemleri için önerilen kurutma tekniklerinin ( tente üzerine toplama, çardak altında kurutma, ranza üstünde veya makine ile kurutma) uygulanması aĢamasında toksijenik küfe rastlanmıĢ ancak aflatoksin oluĢumu gözlenmemiĢtir. Depolama aĢamasında yerden toplanan ve dalından toplanarak naylon çuvalda bekletilen örneklerin depolanması sırasında aflatoksine rastlanmıĢ (maksimum: 0,34 ng/g) ancak depolama aĢamasında su aktivitesinde önemli düzeyde (0,82 üzeri) artıĢ olmadığından aflatoksin düzeyinde herhangi bir değiĢim kaydedilmemiĢtir. Çiftçi ve tüccarların kötü koĢullarda depolama uygulamalarına benzer özellikte depo bulunamadığından, hasat örnekleri yığın halinde, havasız ve rutubetli ortamlarda muhafaza edilememiĢtir. Hasat örnekleri, proje çalıĢmaları için ayrılan özel odalarda bekletilmiĢ ve bu odalar gıdaların depolanması için uygun ortamlar olmasa da aflatoksin oluĢumunu hızlandıracak nitelikte kötü koĢullara sahip olamamıĢtır. Bu nedenle, proje çalıĢmaları kapsamında 2004 yılı depolama çalıĢması için rutubetli, havasız ve yığın halinde koĢulları sağlayacak ayarlanmıĢtır. depo PROGIDA tarafından Ancak, Giresun Fındık AraĢtırma Enstitüsünden alınan 80 kg‟lık kabuklu fındığın üzerini örtmek için 1 ton aflatoksinli fındık fındık bulunamadığından bu iĢlem yarım kalmıĢtır. Yağmur altında kalmıĢ ve uygun olmayan koĢullarda soldurulan veya kurutulan çiftçi harmanından 2003 ve 2004 yıllarında toplam 80 örnek alınmıĢtır. Aflatoksin tespit edilen harman örneklerinin tümü değerlendirildiğinde 80 örneklemenin %26‟sının 83 aflatoksin içerdiği, ancak iki yıllık çiftçi harman yerlerinden örnekleme sonunda sadece %4‟ünün (toplam aflatoksin olarak maksimum 24,36 ng/g) 4 ng/g toplam aflatoksin limitinin üzerinde olduğu tespit edilmiĢtir. Sonuç olarak, o 3 yıllık çalıĢma sonunda aflatoksin oluĢumunun baĢlayabileceği ancak olgunlaĢma aĢamasında aflatoksin oluĢum düzeyinin limitlerin üzerinde olmadığı, oluĢumun hasat sonrasında yoğunlaĢtığı tespit edilmiĢtir. o Aflatoksin oluĢumunun fındıkların erken hasat edilmesi, yaĢ olarak rutubetli ortamlarda naylon çuvalda bekletilmesi ve toprak üzerinde kurutma yapılması durumunda artıĢ gösterdiği, o YağıĢlı koĢullarda çiftçi harman yerlerinde kurutma iĢleminin uzun sürmesi durumunda (örnek: çiftçi harman örnekleri) limitlerin üzerinde aflatoksin oluĢabileceği tespit edilmiĢtir. o Aflatoksin üretebilen küf çeĢitleri oranı projenin son yılında (2004) artıĢ göstermiĢtir. 84 8. ÖNERĠLER Aflatoksin üretebilen küf çeĢitlerinin oranı ve dolaysısı ile aflatoksin oluĢumu iklim koĢullarına bağlı olarak artıĢ gösterebileceğinden aflatoksin üretebilen küflerin geliĢimini hasat ve hasat sonrası aĢamalarda kontrol altında tutmak ve aflatoksin oluĢumunu engellemek amacı ile çeĢitli tedbirlerin alınması gerekmektedir. Bu tedbirler proje raporunun giriĢ bölümünde GAP, GMP ve GSP uygulamaları kapsamında fındıklara yönelik detaylı olarak verilmiĢtir. Ancak, dünyada fındık üretiminde ve iĢlenmesinde liderliğimizi koruyabilmek, yeni pazarlara açılabilmek ve en önemlisi fındığın dolayısı ile fındık ile geçimini sağlayan yüzbinlerce ailenin geleceğini kurtarmak amacı ile alınması gereken önemli kararların ve önerilen uygulamaların hayata geçirilmesi son derece önemlidir. Bu proje çalıĢmaları ve sahada yapılan gözlemler ıĢığında aĢağıda belirtilen hususlara dikkat edilmesi ve gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. Hasat sonrası iĢlemler aflatoksin geliĢiminde en kritik aĢamalardır. Bu nedenle soldurma ve kurutma iĢlemlerinin en kısa sürede gerçekleĢtirilmesi gerekmektedir. Saha ve örnekleme çalıĢmaları sırasında kurutma iĢleminin makine ile yapılması önerilerinin uygulamaya aktarılması ve yaygınlalĢtırılması için bazı engeller olduğu gözlenmiĢtir. Kurutma makinesi için çiftçi yatırım yapsa bile hızla %5 nem içeriğine kadar kurutulan fındıklar, Ģu an uygulanan alım ve depolama iĢlemleri sırasında diğer fındıklardan farklı bir iĢleme tabi tutulmamaktadır. Bu nedenle, fındık alımı sırasında hızlı nem veya su aktivitesi ölçüm cihazları ile fındık nemi kontrol edilmelidir. %5 nem içeriğinin üzerindeki fındıklar alınmamalıdır. Ayrıca fındığın ölçüm sırasındaki neminden çok, dalından koparıldıktan sonra tespit edilen nem içeriğine düĢünceye kadar geçen süre önemlidir. Dalından koparıldıktan sonra fındığın 0,83 su aktivitesinin veya %7 nem içeriğinin üzerinde 2 günden fazla kalması aflatoksin oluĢum riskini arttırmaktadır. Bu nedenle, fındıklar aflatoksin üretebilen küflerin geliĢim gösteremeyeceği 0,70 su aktivitesi veya %5 nem içeriğine kadar hızla kurutulmalıdır. Ortalama yıllık 500 bin ton fındık üretimi olan ülkemiz küçük fındık üreticilerine sahiptir. Herbir üreticinin bir kurutma makinesi edinmesi hem ekonomik açıdan hem de enerji sarfiyatı açısından uygun değildir. Bu nedenle, gerekli önlemler alınarak (örnek : miras kanunu, sözleĢmeli tarım, vs.) fındık bahçelerinin bölünmesi engellenmelidir. Çünkü, birkaç dönümle geçimini sağlayamayan köylü geçim için baĢka uğraĢlar edinmekte ve çiftçilik gibi bilgi ve emek isteyen mesleği ihmal etmektedir. Kaliteli, verimli ve aflatoksinsiz fındık emek istemektedir. Ancak hasat sonrası kurtuma ve depolama iĢlemleri uzmanlık gerektiren gıda 85 iĢleme prosesleridir. Bu nedenle bu iĢlemler Ġyi Üretim Teknikleri ve Ġyi Depolama Teknikleri konusunda bilgiye ve alt yapıya sahip organizasyonlar tarafından yapılmalıdır. Kurutma ve depolama iĢlemlerinin kontrollü ortamlarda yapılması gıda güvenliği ve hatta Avrupa Birliği tarım politikaları açısından üzerinde durulan ve giderek önem kazanan ĠZLENEBĠLĠRLĠK konusunda da bir çok dar boğazın aĢılmasını sağlamıĢ olacaktır. Aflatoksin oluĢumu bahçede baĢlamakla birlikte üç yıllık proje çalıĢmalarında da görüldüğü gibi dalından yeni koparılmıĢ fındıktaki aflatoksinin ihracatı etkileyebilecek düzeyde olmadığı belirlenmiĢtir. Ġklim koĢulları ve doğal ortamın kontrolü, hasat sonrası iĢlemlerin kontrolünden çok daha zor olduğundan bu sevindirici bir sonuçtur. Ancak, elde edilen verilerden de görüldüğü gibi 2004 yılı ürünlerinde diğer yıllara kıyasla 10-20 kat daha fazla toksijenik küf oranına (%46) rastlanmıĢ ancak bahçelerden örnekleme çalıĢmalarında aflatoksine rastlanmamıĢtır. Bununla beraber, çiftçi harman yerlerinden alınan örneklerde diğer yıllara kıyasla AB limit değerlerinin (4 ng/g toplam aflatoksin) üzerinde örneklemeler (4-24 ng/g : toplam örneklerin %6‟sı) yapılmıĢtır. Ayrıca, 2002 ve 2003 yılları izleme çalıĢmalarında sistematik örnekleme sırasında aflatoksin bulunmamıĢ, projenin son yılında 2004 ürününde aflatoksine rastlanmıĢtır. Dolayısı ile bu sonuçlar hasat sonrası yapılan iĢlemlerin son derece önemli ve kritik olduğunu ve gerekli tedbirler için hızla hareket edilmesi gerektiğini göstermektedir. Bunun için, özetle kurtuma ve depolama iĢlemleri kontrollü ortamlarda ve gıda iĢleme/depolama kurallarına uygun olarak yapılmalı, fındıkların iĢlenmesi sırasında ayıklama ve fiziksel ayırma iĢlemleri etkin olarak yapılmalıdır. GELECEK DÖNEM ĠÇĠN ÖNERĠLER : Ġklim ve coğrafi koĢulların aflatoksin oluĢumu üzerine etkisini belirlemek amacı ile proje çalıĢmaları 3 yıl boyunca devam ettiği halde proje çalıĢmalarının son yılında aflatoksin üretebilen küf oranında 2002 ve 2003 yıllarına kıyasla sırası ile 29 ve 13 kat artıĢ kaydedilmiĢtir. Dolayısı ile AB ve uluslararası proje bilimsel çevrelerin proje çalıĢmalarını yakından takip etmesini göz önünde bulundurarak bahçelerden örnekleme ve daha kalıcı bir bilinçlendirme sağlamak amacı ile de eğitim çalıĢmalarının 2 yıl daha devam ettirilmesi, Tesislerden örnekleme çalıĢmalarına baĢlanamamıĢ olması nedeni ile bu çalıĢmaların kapsamını geniĢleterek ileri iĢleme aĢamalarının aflatoksin düzeyini azaltıcı etkisi üzerine etkisini belirlemek amacı ile önerilen projemizin (Ġleri ĠĢleme Teknolojilerinin Aflatoksin Dağılımı Üzerine Etkisi) gerçekleĢtirilmesi 86 Fındık kurutma iĢleminin mekanik yolla yapılmasını sağlamak amacı ile Karadeniz bölgesinin özelliklerine uygun bir kurutma makinesi tasarlamak ve bölgede örnek teĢkil edebilecek bir pilot ölçekli tesis kurmak ile ilgili projemizin gerçekleĢtirilmesi için gerekli desteğin sağlanması önerilmektedir. Bu proje kapsamında yapılan çalıĢmalarla temelde belirlenmesi gereken hususları açığa çıkarılmıĢ ve yeni projelere zemin hazırlamıĢtır. Bu nedenle, fındıkla ilgili bilimsel çalıĢmalar ve araĢtırma/geliĢtirme faaliyetlerini sürekli kılmak ve yenilikleri takip etmek fındığın geleceği için son derece önemlidir. 87 9. KAYNAKLAR 1. Abdel Hafez, A.I.I. , Saber, S. M., 1993; Mycoflora and mycotoxin of hazelnut (Corylus avellana L.) and walnut (Juglans regia L.) seeds in Egypt. 148(2): 137147 . 2. Almond Board Report Summary, Aflatoxin in Almonds: Effect of further Processing Summary Report, November 2002 3. Bresler, G; Vaamonde, G; Degrossi, C; Fernandez Pinto, V. Amaranth grain as substrate for aflatoxin and zearalenone production at different water activity levels. International-Journal-of-Food-Microbiology. 1998; 42(1/2): 57-61. 4. Bresler, G. Brizzio, S., Vaamonde, G. Mycotoxin producing potential of fungi isolated from amaranth seeds in Argentina, Int. Jr. of Food Microbiology, 25, 1995, 101108. 5. Ciegler, A.S. and Kadis, S.J., Fungal Toxins (In microbial toxins), Vol.VI, Acedemic Press, London, (1971) pp:563. 6. Commission Regulation (EC) No 194/97 . The maximum Aflatoxin levels in various nuts and groundnuts. 7. Commission Directive 98/53/EC . Sampling Procedure. 8. Commission Staff Working Paper, Analysis of Nut Sector, SEC (2002) 797, Brussels, 10/07/2002. 9. Denizel T; Rolfe EJ; Jarvis B. Moisture-equilibrium relative humidity relationships in pistachio nuts with particular regard to control of aflatoxin formation. Journal of the Science of Food and Agriculture; 27 (11) 1027-1034. 10. DG (SANCO) / 1256/2000-MR final. Report of a Mission Carried out in Turkey from 4th to 8th September 2000 inorder to Access the facilities and measures in place for the determination of aflatoxin levels in hazelnut. 11. Dorner, J.W, Cole, R.J; Effect of application of nontoxigenic strains of aspergillus flavus and A. parasiticus on subsequent aflatoxin contamination of peanuts in storage ; JR.Stored Product Research ; 38(2002), 329-339 12. Douglas L. Park, Effect of Processing on Aflotoxin, Mycotoxin and Food Safety, 2002, 173-179 13. Eke, D. ve Göktan, D., 1987. Kabuklu fındıklarda Aspergillus flavus geliĢmesi ve aflatoksin oluĢumu, Gıda Sanayi, 4, 36-43. 88 14. Ellis, Smith, Simpson, Ramaswamy, Doyon; Growt of aflatoxin production by A..flavus in peanuts stored under modified atmosphere packinig (map) conditions"; Int. Jr. Of Food Microbiology , 22 (1994) 173-187. 15. Freitas Costa, L.L; Scussel, V.M. Toxigenic fungi in beans (Phaseolus vulgaris L.) classes black and color cultivated in the state of Santa Catarina, Brazil. BrazilianJournal-of-Microbiology. 2002; 33(2): 138-144 . 16. Galvez, F.C.F, Francisco, M.L.D.L, Vıllarıno, B.J., Lustre A.O. ve Resurreccıon, A.V.A., Manual Sorting To Eliminate Aflatoxin from Peanuts,Journal of Food Protection, 2003, 66,1879-1884 17. Hadorn, H., Keme, T., Kleinert, J. and Zürcher, K., 1977. The behaviour of hazelnuts under different storage conditions, Rev. Choc., Confec., Bakery, 2, 25-36. 18. Hadorn, H., Keme, T., Kleinert, J., Messerli, M., and Zürcher, K., 1978. [Storage trials and quality tests on hazelnuts.] Lagerungsversuche und Qualitaetsprüfungen an Haselnüssen, Gordian, 78 (10), 300, 302-304, 306, 308, 310, 78 (11), 342-346, 348. 19. Holmquist , G.U., Walker H.W. and Stahr, H.M,Influence of Temperature, pH, Water Activity and Antifungal Agents on Growth Of Aspergillus flavus and A. Parasiticus,Journal of Food Protection,1983,48,778-782 20. ICMSF, 1996, Microorganisms in Food 5, Blackie Academic and Professional, Champman and Hall, New York. 21. Jayaraman, P; Kalyanasundaram, I Natural occurrence of toxigenic fungi and mycotoxins in rice bran. Mycopathologia. 1990; 110(2): 81-85. 22. Kamphuis, H.J., Horst M.I., Samson, M.A., Ramboust, F.M., Notermans, S. Mycological condition of maize products. Int. Jr. of Food Microbiology, 16, 1992, 237-245. 23. Labuza, T.P., 1971. Kinetics of lipid oxidation in foods, CRC Critical Reviews in Food Technology, 355-405. 24. Labuza, T.P., 1982. Shelf Life Dating of Foods. Food and Nutrition Press.Westport, Connecticut. 25. Labuza, T.P. 1984, Moisture sorption: practical aspects of isotherm measurement and use. viii + 150pp. ISBN 0-913250-34-1. 26. Mahoney N. Ve Molyneux R. J.,Contamination of Tree Nuts by Aflatoxigenic Fungi: Aflatoxin Content of Closed-Shell Pistachios,J.Agric Food Chem.,1998, vol:46,1906-1909 89 27. Moreu, C., Moulds, Toxins and Food, 2nd Ed., John Wiley&Sons., London, (1979), pp:477 28. Montani, Vaamonde, Resnik, Buera; Water activity influence on aflatoxin accumulation in corn, , Int.J.Food Mıcrobiology, 6 (1988), 349-353 29. Munimbazi, C.; Bullerman, L.B., Molds and mycotoxins in foods from Burundi. Journal of Food Protection. 1996; 59(8): 869-875. 30. Özay, G. 1986. Türk Antepfıstıklarında (Pistachia vera) aflatoksinler. E.Ü. Mühendislik Fakültesi Dergisi, B. Gıda Müh., 4(2), 41-49. 31. Nesci, A; Rodriguez, M; Etcheverry, M, Control of Aspergillus growth and aflatoxin production using antioxidants at different conditions of water activity and pH. Journal of Applied Microbiology. 2003; 95(2): 279-287. 32. Pitt, J.I., and Hocking, A.D., Fungi and Food Spoilage, Great Britain at University Press, Cambridge, (1997), pp:593 33. Pitt, J.I. and Hocking, A.D., Fungi and Food Spoilage, Acedemic Press, Sydney, (1985), pp:413 34. Prado, G; Vieira, M B C M; Nicacio M A S; Gloria, M B A, Effect of relative humidity on microbial contamination and aflatoxin production in peanut kernels. Ciencia e Tecnologia de-Alimentos. 1991; 11(2): 264-273. 35. Sanchis, V., M.L Quilez, R. Viladrich, I. VINAS and R.Canela, Hazelnuts as Possible Substrate for Aflatoxin Production ,Journal of Food Protection, April 1988, 51,289-292 36. Samson, R.A. and Van Reenen-Hoekstra, E.S., Introduction to Food Borne fungi , 3rd Ed., Grafisch bedrijf Ponsen&Looijen b.v., Wageningen, (1988), pp:299. 37. Samson, R.A. and Van Reenen-Hoekstra, E.S., Introduction to Food Borne fungi , 4th Ed., Ponsen & Looyen, Wageningen, (1995), pp:322. 38. Schatzki, T. F., Distribution of Aflatoxin in Pistachios. 1.Lot Distributions,J.Agric Food Chem.,1995,43,1561-1565 39. Schatzki, T. F., Distribution of Aflatoxin in Pistachios. 2.Distribution in Freshly Harvested Pistachios,J.Agric Food Chem.,1995,43,1566-1569 40. Schatzki, T. F., and JAMES L. P., Distribution of Aflatoxin in Pistachios. 3. Distribution in Pistachio Process Streams,J.Agric Food Chem.,1996,44,1076-1084 41. Schatzki, T. F., and JAMES L. P, Distribution of Aflatoxin in Pistachios. 4. Distribution in Small Pistachios,J.Agric Food Chem.,1997,45,205-207 90 42. Simsek, O., Arıcı, O., Demir, C. 2002, Mycoflora of hazelnut (Corylus avellana L.) and aflatoxin content in hazelnut kernels artificially infected with Aspergillus parasiticus. Nahrung, 46(3): 194-196 43. TÜBĠTAK-NATO Projesi, 1990, Moulds and Mycotoksins in Turkish Foodstuffs, NATO-TU Mycotoxins.) 44. Vazquez Belda, B.; FenteSampayo, C.A.; Quinto Fernandez, E; Franco Abuin, C; Rodriguez Otero, JL; Cepeda Saez, A Incidence of toxigenic molds in farm-level cheesemaking units from Arzua (La Coruna, Spain). Food Science and Technology International, 1996; 1(2/3): 91-95. 45. Woodroof, J.G., 1975. Tree Nuts, Production, Processing, Products. 2nd ed. Avi Publishing Company Inc., Westport, Connecticut. 46. Wyllie, T.D. and Morehouse, L.G., Mycotoxic Fungi, Mycotxicoses. (An Encyclopedic Handbook, Vol.1, Mycotoxic fungi and chemistry of mycotoxins), Marcel Dekker Inc., New York, (1977). 47. Verstraete, F., European Community Legistlation concerning Aflatoxin with reference to hazelnuts, 2003. EC Health and Consumer Protection Dirocterate. 91 EK 1 . 2002 POSTER ve BROġÜRÜ 92 EK 2 . 2003 POSTER ve BROġÜRÜ 93 EK 3 ÇĠFTÇĠ KAYIT FORMU BAHÇE KĠMLĠK BĠLGĠLERĠ Bahçe no: Bahçe sahibinin adı soyadı: Adresi: Telefonu: Bahçenin bulunduğu il/ilçe: Köyü: Yükseklik: Yönü (kuzey/güney): Alanı (dekar): Bahçede hasat zamanı: Ocak sayısı (dönümde): Ocaktaki dal sayısı: Ocak verimi (ort): Bahçenin (ocağın ) yaĢı: Bahçedeki fındık çeĢitleri: (baskın çeĢit belirtilecek) Kullanılan gübreler: Gübre adı Gübreleme tarihi Kullanılan ilaç: Ġlaç adı Ġlaçlama Tarihi Budama durumu: Hastalık belirtileri (fiziksel): Yaprak kararması görüldümü? Bahçede iĢaretli ocak sayısı Hazırlayan Adı/ soyadı: Tarih: Ġmza: 94 EK 4. 2002-2004 BĠLEġEN ĠÇERĠKLERĠ EK 4 A- 2002 YILI VERĠLERĠ %Nem 2002 -Alt Dallar-Nem Değerleri 100 1-A 80 3-A 25-A 60 26-A 40 27-A 20 58-A 59-A 0 0 1 2 3 4 5 Örnekleme No 6 7 8 60-A 2002 -Ust Dallar-Nem Değerleri 1-U 100 3-U %Nem 80 25-U 60 26-U 40 20 27-U 58-U 0 59-U 0 1 2 3 4 5 6 7 8 60-U Örnekleme No Ek 4 A-ġekil 1. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların nem içeriğindeki değiĢim. 95 2002- % Kül Değerleri 1-U 2,5 3-U 2,0 25-U % Kül 3,0 26-U 1,5 27-U 1,0 58-U 0,5 59-U 0,0 60-U 2 3 4 5 6 7 8 9 Örnekleme No Ek 4 A-ġekil 2. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların kül içeriğindeki değiĢim. % Protein 2002- % Protein Değerleri 3,0 1 2,5 3 25 2,0 26 1,5 27 1,0 58 0,5 59 0,0 60 2 3 4 5 6 7 8 10 Örnekleme No EK 4-A -ġekil 3. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların protein içeriğindeki değiĢim. 96 2002 -% Yağ Değerleri % Yag 60 1 50 3 40 25 30 26 20 27 10 58 0 59 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 60 Örnekleme No EK 4-A -ġekil 4. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların yağ içeriğindeki değiĢim. 2002 Örnekleme-Ġnvert ġeker % 5 1 Toplam Ģeker % 4 3 25 3 26 27 2 58 59 1 60 0 4 5 6 7 8 9 10 11 Örnekleme no EK 4-A -ġekil 5. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların invert Ģeker içeriğindeki değiĢim 97 2002 Örnekleme-Toplam ġeker % 5 1 3 Toplam Ģeker % 4 25 26 3 27 58 2 59 1 60 0 4 5 6 7 8 9 10 11 Örnekleme no EK 4-A -ġekil 6 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların toplam Ģeker içeriğindeki değiĢim 2002-E Vitamini 1 10 mg E vitamini /100 g 3 8 25 26 6 27 4 58 2 59 0 60 2 3 4 5 6 7 8 10 Örnekleme no EK 4-A -ġekil 7. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların E vitamini içeriğindeki değiĢim. 98 2002-Folik Asit 1 mcg Folik Asit /100 g 50 3 40 25 30 26 20 27 10 58 59 0 2 3 4 5 6 7 8 60 10 Örnekleme no EK 4-A -ġekil 8. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların Folik Asit içeriğindeki değiĢim. 2002 Örnekleme-Diyet Lif % (k.b.) Diyet Lif % (k.b.) 50 1 3 40 25 26 27 58 59 60 30 20 10 0 4 5 6 7 Örnekleme no 8 9 EK 4-A -ġekil 9. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların Diyet Lif içeriğindeki değiĢim. 99 EK 4 B- 2003 VERĠLERĠ 2003 Örnekleme-Nem Değerleri 100 1 %Nem 90 80 3 70 25 60 26 50 27 40 30 58 20 59 10 60 0 4 5 6 7 8 9 10 Örnekleme No Ek 4-B -ġekil 1. 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların nem içeriğindeki değiĢim. 2003 Örnekleme- Kül Değerleri % 2 1 3 Kül değeri, % 1,5 25 26 1 27 58 0,5 59 0 60 4 5 6 7 8 9 10 Örnekleme No Ek 4 B-ġekil 2. 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların kül içeriğindeki değiĢim. 100 2003 Örnekleme- Protein Değerleri % 12 1 10 3 25 Protein % 8 26 6 27 4 58 2 59 0 60 4 5 6 7 8 9 10 Örnekleme No EK 4-B -ġekil 3. 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların protein içeriğindeki değiĢim. 2003 Örnekleme- % Yağ Değerleri % Yağ 60 1 50 3 40 25 26 30 27 20 58 10 59 0 60 4 5 6 7 8 9 10 Örnekleme No EK 4-B -ġekil 4. 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların yağ içeriğindeki değiĢim. 101 2003 Örnekleme-İnvert Şeker % 2,0 1 3 İnvert şeker % 1,5 25 26 1,0 27 58 0,5 59 60 0,0 6 8 10 Örnekleme no EK 4-B -ġekil 5. 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların invert Ģeker içeriğindeki değiĢim 2003 Örnekleme-Toplam ġeker % Toplam Ģeker % 2 1 1,5 3 25 1 26 27 0,5 58 59 0 6 7 8 9 10 60 Örnekleme no EK 4-B -ġekil 6 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların toplam Ģeker içeriğindeki değiĢim 102 2003-E Vitamini mg E vitamini /100 g 5 1 3 4 25 3 26 27 2 58 1 59 0 60 5 6 7 8 10 Örnekleme no EK 4-B -ġekil 7. 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların E vitamini içeriğindeki değiĢim. 2003-Folik Asit 50 mcg Folik Asit /100 g 1 3 40 25 30 26 27 20 58 10 59 60 0 5 6 7 8 Örnekleme no 10 EK 4-B -ġekil 8. 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların Folik Asit içeriğindeki değiĢim. 103 % Diyet Lif 2003-Diyet Lif % 30 1 25 3 20 25 15 26 27 10 58 5 59 0 60 3 4 5 6 7 8 9 10 Örnekleme no EK 4-B -ġekil 9. 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların Diyet Lif içeriğindeki değiĢim. 104 EK 4 C - 2004 VERĠLERĠ 2004 Örnekleme-Nem Değerleri 100 1 3 80 %Nem 25 60 26 27 40 58 20 59 60 0 2 4 6 8 10 Örnekleme No EK 4-C -ġekil 1. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların nem içeriğindeki değiĢim. 2004- % Kül Değerleri 2,5 1 2,0 3 % Kül 25 1,5 26 27 1,0 58 0,5 59 60 0,0 3 4 5 6 Örnekleme No 7 8 Ek 4-C-ġekil 2. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların kül içeriğindeki değiĢim. 105 2004- Protein Değerleri 20 1 % Protein 16 3 25 12 26 27 8 58 4 59 60 0 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Örnekleme No EK 4-C -ġekil 3. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların protein içeriğindeki değiĢim. 2004-Yağ Değerleri 1- 50 3- 40 Yağ % 2530 26- 20 2758- 10 590 604 5 6 7 8 9 Örnekleme No EK 4-C -ġekil 4. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların yağ içeriğindeki değiĢim. 106 2004 Örnekleme-İnvert Şeker 2 1 İnvert Şeker % 3 1,5 25 26 1 27 58 0,5 59 60 0 4 5 6 7 8 9 Örnekleme No EK 4-C -ġekil 5. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların invert Ģeker içeriğindeki değiĢim 2004 Örnekleme-Toplam Şeker 5 1 3 Toplam Şeker % 4 25 3 26 27 2 58 1 59 60 0 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 EK 4-C -ġekil 6 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların toplam Ģeker içeriğindeki değiĢim 107 2004-E Vitamini 8 1- E vitamini (mg/100 g) 7 3- 6 25- 5 26- 4 27- 3 58- 2 59- 1 60- 0 4 5 6 7 8 9 Örnekleme No EK 4-C -ġekil 7. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların E vitamini içeriğindeki değiĢim. 2004-Folik Asit Folik Asit (mcg/100g) 50 13- 40 25- 30 2627- 20 58- 10 5960- 0 4 5 6 7 8 9 Örnekleme No EK 4-C -ġekil 8. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların Folik Asit içeriğindeki değiĢim. 108 2004 - Diyet Lif % (k.b.) Diyet Lif % (k.b.) 50 1 40 3 25 26 27 58 59 60 30 20 10 0 4 5 6 7 Örnekleme no 8 9 EK 4-C -ġekil 9. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde iç oluĢturmaya baĢlamasından hasata kadar geçen dönemdeki fındıkların Diyet Lif içeriğindeki değiĢim. 109 EK 4 D ENZĠM ĠÇERĠKLERĠ 1 Nolu Bahçe Örneğinin iç oluĢumundan Hasat dönemine kadar POD aktivitesi 2000 1800 POD aktivitesi (ABS/mg protein) 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 21 .8 .0 2 14 .8 .0 2 7. 8. 02 31 .7 .0 2 24 .7 .0 2 17 .7 .0 2 10 .7 .0 2 0 Örnekleme tarihi A) 1 Nolu Bahçe Örneğinin iç oluĢumundan Hasat dönemine kadar PPO aktivitesi 0,30 POD aktivitesi (ABS/mg protein) 0,25 0,20 0,15 0,10 Örnekleme tarihi 21.8.02 14.8.02 7.8.02 31.7.02 24.7.02 17.7.02 0,00 10.7.02 0,05 B) 1 Nolu Bahçe Örneğinin iç oluĢumundan Hasat dönemine kadar LĠPAZ aktivitesi 120 LĠP aktivitesi (ABS/mg protein) 100 80 60 40 20 Örnekleme tarihi 21 .8 .0 2 14 .8 .0 2 7. 8. 02 31 .7 .0 2 24 .7 .0 2 17 .7 .0 2 10 .7 .0 2 0 C) EK 4 D- ġekil 1. 1 nolu bahçeden (Karasu-0-250 m) 2002 yılında alınan fındık örneklerinde iç oluĢumundan hasat dönemine kadar geçen dönemdeki enzim aktivitesi değiĢimi (Aperoksidaz, B-polifenoloksidaz, C-lipaz aktiviteleri) 110 2002 HASAT ÖNCESĠ POD AKTĠVĠTESĠ 600 POD Aktivitesi (ABS/ mg Protein) 500 400 300 200 100 0 1-10 3-7 25-7 26-7 27-7 58-6 59-6 60-6 Bahçe No A 2002 HASAT ÖNCESĠ PPO AKTĠVĠTESĠ PPO Aktivitesi (ABS/ mg Protein) 120 100 80 60 40 20 0 1-10 3-7 25-7 26-7 27-7 58-6 59-6 60-6 Bahçe No B 2002 HASAT ÖNCESĠ LĠPAZ AKTĠVĠTESĠ 250 Lipaz Aktivitesi (ABS/ mg Protein) 200 150 100 50 0 1-10 3-7 25-7 26-7 27-7 58-6 59-6 60-6 Bahçe No C EK 4 D- ġekil 2. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde fındıkların hasat dönemdeki enzim aktiviteleri (A-peroksidaz, B- polifenoloksidaz, C-lipaz) 111 2002 Peroksidaz Aktivitesi POD (ABS/mg protein) 2,0 11,5 325- 1,0 2627- 0,5 585960- 0,0 0 2 4 6 8 Örnekleme No 10 12 A) 2002-Polifenoloksidaz Aktivitesi 0,25 PPO (ABS/mg protein) 1 0,20 3 25 0,15 26 27 0,10 58 0,05 59 60 0,00 0 2 4 6 8 10 Örnekleme No B) EK 4 D- ġekil 3. 2002 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde fındıkların hasat dönemdeki enzim aktiviteleri (A-peroksidaz, B- polifenoloksidaz) 112 2003-Polifenoloksidaz Aktivitesi PPO (ABS/mg protein) 5,0 1 3 4,0 25 3,0 26 27 2,0 58 59 1,0 60 0,0 4 5 6 7 8 9 10 Örnekleme No A) 2003- Peroksidaz Aktivitesi POD (ABS/mg protein) 5,0 1 3 25 4,0 3,0 26 27 58 59 60 2,0 1,0 0,0 4 5 6 7 8 9 10 Örnekleme No B) EK 4 D- ġekil 4. 2003 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde fındıkların hasat dönemdeki enzim aktiviteleri (A-peroksidaz, B- polifenoloksidaz) 113 2004-Peroksidaz Aktivitesi 12 1 POD (ABS/mg protein) 10 3 8 25 6 26 4 27 2 58 0 3 4 5 6 Örnekleme No 7 8 9 A) 2004-Polifenoloksidaz Aktivitesi 1 PPO (ABS/mg protein) 2 3 25 2 26 1 27 1 58 0 4 5 6 7 8 9 Örnekleme No B) EK 4 D- ġekil 5. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde fındıkların hasat dönemdeki enzim aktiviteleri (A-peroksidaz, B- polifenoloksidaz) 114 EK 4 E MĠNERAL ĠÇERĠKLERĠ 2002 MĠNERAL VERĠLERĠ 2002-Potasyum Potasyum(mg/100 g) 700 1- 600 3- 500 25- 400 26- 300 27- 200 58- 100 59- 0 60- 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Örnekleme No 2002-Magnezyum Magnezyum(mg/100 g) 160 140 1- 120 100 3- 80 26- 60 27- 40 20 58- 25- 59- 0 600 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Örnekleme No 2002-çinko 2,0 çinko (mg/100 g) 13- 1,5 2526- 1,0 270,5 5859- 0,0 600 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Örnekleme No 115 2002-Demir Demir (mg/100 g) 5 13- 4 25- 3 262 27- 1 5859- 0 600 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Örnekleme No Kalsiyum (mg/100 g) 2002-Kalsiyum 160 140 120 100 80 60 40 20 0 13252627585960- 0 1 2 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 11 Fosfor (mg/100 g) 2002-Fosfor 400 350 300 250 132526- 200 150 100 50 0 27585960- 0 1 2 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 11 116 2003 MĠNERAL VERĠLERĠ 2003-Potasyum Potasyum(mg/100 g) 700 1- 600 3- 500 25- 400 26- 300 27- 200 58- 100 59- 0 600 2 4 6 8 10 Örnekleme No 2003-Magnezyum Magnezyum (mg/100 g) 160 1- 140 3- 120 25- 100 80 26- 60 27- 40 58- 20 59- 0 600 2 4 6 8 10 Örnekleme No 2003-çinko 2,0 çinko (mg/100 g) 13- 1,5 2526- 1,0 2758- 0,5 5960- 0,0 0 2 4 6 8 10 Örnekleme No 117 2003 - demir 5 demir(mg/100 g) 14 325- 3 2627- 2 581 5960- 0 0 2 4 6 8 10 Örnekleme No 2003 - Kalsiyum Kalsiyum (mg/100 g) 160 1- 140 3- 120 25- 100 26- 80 27- 60 58- 40 59- 20 60- 0 0 2 4 6 8 10 Örnekleme No 2003 - Fosfor 400 1- Fosfor (mg/100 g) 350 3- 300 25- 250 26- 200 150 27- 100 58- 50 59- 0 600 2 4 6 8 10 Örnekleme No 118 2004 MĠNERAL VERĠLERĠ 2004-Potasyum 700 1- potasyum(mg/100 g) 600 3- 500 25- 400 26- 300 27- 200 5859- 100 600 2 4 6 Örnekleme No 8 10 2004-Magnezyum 160 1- magnezyum (mg/100 g) 140 3- 120 25- 100 26- 80 27- 60 58- 40 59- 20 60- 0 2 4 6 Örnekleme No 8 10 2004-Çinko 2,0 1- çinko (mg/100 g) 31,5 2526- 1,0 2758- 0,5 5960- 0,0 2 4 6 Örnekleme No 8 10 119 2004-Demir 5 13- demir (mg/100 g) 4 253 2627- 2 5859- 1 600 2 4 8 10 2004- Kalsiyum 160 kalsiyum (mg/100 g) 6 Örnekleme No 140 1- 120 325- 100 26- 80 27- 60 58- 40 59- 20 60- 0 2 4 6 Örnekleme No 8 10 2004-Fosfor 400 1- fosfor (mg/100 g) 350 3- 300 25- 250 26- 200 27- 150 58- 100 59- 50 60- 0 2 4 6 Örnekleme No 8 10 120 EK 4 F YAĞ ASĠTLERĠ PROFĠLĠ 2002-DoymuĢ Yağ Asitleri % DoymuĢ Yağ Asitleri 20 13- 15 2526- 10 275 5859- 0 600 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Örnekleme No A) 2002-Tekli DoymamıĢ Yağ Asitleri 1- 100 % Tekli DoymamıĢ Yağ Asitleri 3- 90 25- 80 26- 70 27- 60 58- 50 590 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 60- Örnekleme No B) 2002-Çoklu DoymamıĢ Yağ Asitleri 1- % Çoklu DoymamıĢ Yağ Asitleri 30 3- 25 25- 20 26- 15 27- 10 58- 5 590 0 1 2 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 11 60- C) EK 4 F –ġekil 1. 2002 bahçelerden yapılan örneklemelerde fındıkların hasat dönemine kadar A) doymuĢ yağ asitleri, B) tekli doymamıĢ yağ asitleri ve C) çoklu doymamıĢ yağ asitleri profilleri 121 1 nolu Bahce-2003 % Yağ Asitleri Oranı 100 ALTDoymuĢ ALT-Tek. DoymamıĢ ALT-Çok. DoymamıĢ USTDoymuĢ UST-Tek. DoymamıĢ UST-Çok. DoymamıĢ 80 60 40 20 0 4 5 6 7 8 9 10 Örnekleme No 3 nolu Bahce-2003 % Yağ Asitleri Oranı 100 ALT-DoymuĢ 80 ALT-Tek. DoymamıĢ ALT-Çok. DoymamıĢ UST-DoymuĢ 60 40 UST-Tek. DoymamıĢ UST-Çok. DoymamıĢ 20 0 4 6 Örnekleme No 8 10 EK 4 F –ġekil 2. 2003 yılında 1 ve 3 nolu bahçelerden alt ve üst dallardan yapılan örneklemelerde fındıkların hasat dönemine kadar doymuĢ yağ asitleri, tekli doymamıĢ yağ asitleri ve çoklu doymamıĢ yağ asitleri profilleri Önemli Yağ Asitleri : C16:0 C18:0 C18:1n9c C18:2n6t C18:2n6c C18:3n3 Palmitic Acid Methyl Ester Stearic Acid Methyl Ester Oleic Acid Methyl Ester Linolelaidic Acid Methyl Ester Linoleic Acid Methyl Ester Alpha Linolenic Acid Methyl Ester DoymuĢ Yağ Asitleri DoymuĢ Yağ Asitleri Tekli DoymamıĢ Yağ Asitleri Çoklu DoymamıĢ Yağ Asitleri Çoklu DoymamıĢ Yağ Asitleri Çoklu DoymamıĢ Yağ Asitleri 122 26 nolu Bahce-2003 ALT-DoymuĢ % Yağ Asitleri Oranı 100 ALT-Tek. DoymamıĢ ALT-Çok. DoymamıĢ UST-DoymuĢ 80 60 40 UST-Tek. DoymamıĢ UST-Çok. DoymamıĢ 20 0 4 5 9 10 27 nolu Bahce-2003 100 % Yağ Asitleri Oranı 6 7 8 Örnekleme No ALT-DoymuĢ 80 ALT-Tek. DoymamıĢ ALT-Çok. DoymamıĢ UST-DoymuĢ 60 40 UST-Tek. DoymamıĢ UST-Çok. DoymamıĢ 20 0 4 5 6 7 8 Örnekleme No 9 10 EK 4 F –ġekil 3. 2003 yılında 25, 26 ve 27 nolu bahçelerden alt ve üst dallardan yapılan örneklemelerde fındıkların hasat dönemine kadar doymuĢ yağ asitleri, tekli doymamıĢ yağ asitleri ve çoklu doymamıĢ yağ asitleri profilleri 123 2004-DoymuĢ Yağ Asitleri Oranı 1- 20 % DoymuĢ Yağ Asiti 315 2526- 10 2758- 5 5960- 0 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 A) 2004-Tekli DoymamıĢ Yağ Asitleri Oranı % Tekli DoymamıĢ Yağ Asiti 100 13- 90 2580 2670 2758- 60 5950 604 5 6 7 8 9 Örnekleme No B) 2004-Çoklu DoymamıĢ Yağ Asitleri Oranı % Çoklu DoymamıĢ Yağ Asiti 30 1- 25 325- 20 2615 27- 10 5859- 5 600 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 C) EK 4 F –ġekil 4. 2004 yılında bahçelerden yapılan örneklemelerde fındıkların hasat dönemine kadar A) doymuĢ yağ asitleri, B) tekli doymamıĢ yağ asitleri ve C) çoklu doymamıĢ yağ asitleri profilleri 124 EK 4 G AMĠNO ASĠT ĠÇERĠKLERĠ Aspartik asit 2002-1 nolu bahce (Değirmendere, 0-250 m) Treonin 3500 Serin Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3000 Glutamik asit Prolin 2500 Glisin Alanin 2000 Valin Metiyonin 1500 Isolöysin 1000 Löysin Tyrosin 500 Fenilalanin Histidin 0 2 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 11 Lysin Arjinin Aspartik asit 2002-3 nolu bahce (Delisava, 500-750 m) Treonin Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 Serin Glutamik asit 3000 Prolin Glisin 2500 Alanin 2000 Valin Metiyonin 1500 Isolöysin Löysin 1000 Tyrosin 500 Fenilalanin Histidin 0 3 4 5 6 7 8 Örnekleme No 9 10 11 Lysin Arjinin 125 2002-25 nolu bahce (Palaz, 0-250 m) Aspartik asit 3500 Treonin Serin Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3000 Glutamik asit 2500 Prolin Glisin 2000 Alanin Valin 1500 M etiyonin 1000 Isolöysin Löysin 500 Tyrosin 0 Fenilalanin 2 3 4 5 6 7 8 9 Örnekleme No Histidin Lysin Arjinin 2002-26 nolu bahce (Palaz, 250-500 m) Aspartik asit Treonin Serin Glutamik asit Prolin Glisin Alanin Valin Metiyonin Isolöysin Löysin Tyrosin Fenilalanin Histidin Lysin Arjinin Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2 3 4 5 6 7 8 9 Örnekleme No Aspartik asit 2002-27 nolu bahce (Palaz, 500-750 m) Treonin 3500 Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) Serin 3000 Glutamik asit Prolin 2500 Glisin 2000 Alanin Valin 1500 Metiyonin Isolöysin 1000 Löysin 500 Tyrosin Fenilalanin 0 2 3 4 5 6 Örnekleme No 7 8 9 Histidin Lysin Arjinin 126 Aspartik asit 2002-58 nolu bahce (Tombul, 0-250 m) Treonin 3500 Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) Serin 3000 Glutamik asit Prolin 2500 Glisin Alanin 2000 Valin Metiyonin 1500 Isolöysin 1000 Löysin Tyrosin 500 Fenilalanin Histidin 0 2 3 4 5 6 7 8 Arjinin Örnekleme No Aspartik asit 2002-59 nolu bahce (Tombul, 250-500 m) Treonin 3500 Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) Lysin Serin Glutamik asit 3000 Prolin 2500 Glisin Alanin 2000 Valin 1500 Metiyonin Isolöysin 1000 Löysin 500 Tyrosin Fenilalanin 0 2 3 4 5 6 7 8 Örnekleme No Histidin Lysin Arjinin Aspartik asit 2002-60 nolu bahce (Tombul, 500-750 m) Treonin Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 Serin Glutamik asit 3000 Prolin 2500 Glisin Alanin 2000 Valin 1500 Metiyonin Isolöysin 1000 Löysin 500 Tyrosin 0 Fenilalanin 2 3 4 5 Örnekleme No 6 7 8 Histidin Lysin Arjinin 127 Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 2003-1 nolu bahce (Değirmendere, 0-250 m) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3 4 5 6 7 8 Örnekleme No 9 10 2003-3 nolu bahce (Delisava, 500-750 m) Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 Aspartik asit Treonin Serin Glutamik asit Prolin Glisin Alanin Valin Metiyonin Isolöysin Löysin Tyrosin Fenilalanin Histidin Lysin Arjinin Aspartik asit Treonin Serin Glutamik asit Prolin Glisin Alanin Valin Metiyonin Isolöysin Löysin Tyrosin Fenilalanin Histidin Lysin Arjinin 128 2003-25 nolu bahce (Palaz, 0-250 m) Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 2003-26 nolu bahce (Palaz, 250-500 m) Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 2003-27 nolu bahce (Palaz, 500-750 m) Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 Aspartik asit Treonin Serin Glutamik asit Prolin Glisin Alanin Valin Metiyonin Isolöysin Löysin Tyrosin Fenilalanin Histidin Lysin Arjinin Aspartik asit Treonin Serin Glutamik asit Prolin Glisin Alanin Valin Metiyonin Isolöysin Löysin Tyrosin Fenilalanin Histidin Lysin Arjinin Aspartik asit Treonin Serin Glutamik asit Prolin Glisin Alanin Valin Metiyonin Isolöysin Löysin Tyrosin Fenilalanin Histidin Lysin Arjinin 129 2003-58 nolu bahce (Tombul, 0-250 m) Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 2003-59 nolu bahce (Tombul, 250-500 m) Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 Aspartik asit Treonin Serin Glutamik asit Prolin Glisin Alanin Valin Metiyonin Isolöysin Löysin Tyrosin Fenilalanin Histidin Lysin Arjinin Aspartik asit Treonin Serin Glutamik asit Prolin Glisin Alanin Valin Metiyonin Isolöysin Löysin Tyrosin Fenilalanin Histidin Lysin Arjinin 130 2003-60 nolu bahce (Tombul, 500-750 m) Amino Asit Ġçeriği (mg/100g) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3 4 5 6 7 Örnekleme No 8 9 10 Aspartik asit Treonin Serin Glutamik asit Prolin Glisin Alanin Valin Metiyonin Isolöysin Löysin Tyrosin Fenilalanin Histidin Lysin Arjinin 131 EK 5. METEOROLOJĠ VERĠLERĠ 2002 BAĞIL NEM VERĠLERĠ 2002- Akçakoca %RH-ort 120 100 80 60 40 20 0 5.11.01 13.2.02 24.5.02 1.9.02 10.12.02 20.3.03 10.12.02 20.3.03 2002- Düzce % RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 5.11.01 13.2.02 24.5.02 1.9.02 132 2002- Ünye % RH-ort 120 100 80 60 40 20 0 5.11.01 13.2.02 24.5.02 1.9.02 10.12.02 20.3.03 10.12.02 20.3.03 2002- Ordu %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 5.11.01 13.2.02 24.5.02 1.9.02 133 2002- Giresun %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 5.11.01 13.2.02 24.5.02 1.9.02 10.12.02 20.3.03 10.12.02 20.3.03 10.12.02 20.3.03 2002-Vakfıkebir % RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 5.11.01 13.2.02 24.5.02 1.9.02 2002-Trabzon %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 5.11.01 13.2.02 24.5.02 1.9.02 134 2003 BAĞIL NEM VERĠLERĠ 2003- Akçakoca %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10.12.02 29.1.03 20.3.03 9.5.03 28.6.03 17.8.03 6.10.03 25.11.03 14.1.04 4.3.04 2003- Düzce %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10.12.02 29.1.03 20.3.03 9.5.03 28.6.03 17.8.03 6.10.03 25.11.03 14.1.04 4.3.04 2003- Ünye %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10.12.02 29.1.03 20.3.03 9.5.03 28.6.03 17.8.03 6.10.03 25.11.03 14.1.04 4.3.04 135 2003- Ordu %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10.12.02 29.1.03 20.3.03 9.5.03 28.6.03 17.8.03 6.10.03 25.11.03 14.1.04 4.3.04 2003- Giresun %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10.12.02 29.1.03 20.3.03 9.5.03 28.6.03 17.8.03 6.10.03 25.11.03 14.1.04 4.3.04 2003- Vakfıkebir %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10.12.02 29.1.03 20.3.03 9.5.03 28.6.03 17.8.03 6.10.03 25.11.03 14.1.04 4.3.04 136 2003- Trabzon %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10.12.02 29.1.03 20.3.03 9.5.03 28.6.03 17.8.03 6.10.03 25.11.03 14.1.04 4.3.04 SAM SUN - Günlük Bağıl Nem ortalamaları, %RH 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1.1.02 1.4.02 30.6.02 28.9.02 27.12.02 27.3.03 25.6.03 23.9.03 137 2004 BAĞIL NEM VERĠLERĠ 2004-Akçakoca %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 25.11.03 14.1.04 4.3.04 23.4.04 12.6.04 1.8.04 20.9.04 9.11.04 29.12.04 17.2.05 2004-Düzce %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 25.11.03 14.1.04 4.3.04 23.4.04 12.6.04 1.8.04 20.9.04 9.11.04 29.12.04 17.2.05 2004-Ünye %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 25.11.03 14.1.04 4.3.04 23.4.04 12.6.04 1.8.04 20.9.04 9.11.04 29.12.04 17.2.05 138 2004-Ordu %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 25.11.03 14.1.04 4.3.04 23.4.04 12.6.04 1.8.04 20.9.04 9.11.04 29.12.04 17.2.05 2004-Giresun %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 25.11.03 14.1.04 4.3.04 23.4.04 12.6.04 1.8.04 20.9.04 9.11.04 29.12.04 17.2.05 2004-Vakfıkebir %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 25.11.03 14.1.04 4.3.04 23.4.04 12.6.04 1.8.04 20.9.04 9.11.04 29.12.04 17.2.05 139 2004-Trabzon %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 25.11.03 14.1.04 4.3.04 23.4.04 12.6.04 1.8.04 20.9.04 9.11.04 29.12.04 17.2.05 140 2005 BAĞIL NEM VERĠLERĠ 2005-Akçakoca %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 19.12.04 8.1.05 28.1.05 17.2.05 9.3.05 29.3.05 18.4.05 8.5.05 29.3.05 18.4.05 8.5.05 29.3.05 18.4.05 8.5.05 2005-Düzce %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 19.12.04 8.1.05 28.1.05 17.2.05 9.3.05 2005-Ünye %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 19.12.04 8.1.05 28.1.05 17.2.05 9.3.05 141 2005-Ordu %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 19.12.04 8.1.05 28.1.05 17.2.05 9.3.05 29.3.05 18.4.05 8.5.05 29.3.05 18.4.05 8.5.05 2005-Giresun %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 19.12.04 8.1.05 28.1.05 17.2.05 9.3.05 2005-Vakfıkebir %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 19.12.04 8.1.05 28.1.05 17.2.05 9.3.05 29.3.05 18.4.05 8.5.05 142 2005-Trabzon %RH-ort 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 19.12.04 8.1.05 28.1.05 17.2.05 9.3.05 29.3.05 18.4.05 8.5.05 143 2002 GÜNLÜK SICAKLIK ORTALAMALARI 2002-Akçakoca Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 5.11 -5,0 25.12 13.2 4.4 24.5 13.7 1.9 21.10 10.12 29.1 2002-DÜZCE Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 5.11 -5,0 25.12 13.2 4.4 24.5 13.7 1.9 21.10 10.12 29.1 21.10 10.12 29.1 -10,0 2002-Ünye Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 5.11 -5,0 25.12 13.2 4.4 24.5 13.7 1.9 144 2002-ORDU Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 5.11 -5,0 25.12 13.2 4.4 24.5 13.7 1.9 21.10 10.12 29.1 2002-GİRESUN Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 5.11 -5,0 25.12 13.2 4.4 24.5 13.7 1.9 21.10 10.12 29.1 2002-VAKFIKEBİR Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 5.11 -5,0 25.12 13.2 4.4 24.5 13.7 1.9 21.10 10.12 29.1 145 2002-TRABZON Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 5.11 25.12 13.2 4.4 24.5 13.7 1.9 21.10 10.12 29.1 146 2003 GÜNLÜK SICAKLIK ORTALAMALARI 2003-Akçakoca Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 10.12 -5,0 29.1 20.3 9.5 28.6 17.8 6.10 25.11 14.1 4.3 25.11 14.1 4.3 25.11 14.1 4.3 2003-DÜZCE Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 10.12 -5,0 29.1 20.3 9.5 28.6 17.8 6.10 2003-Ünye Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 10.12 29.1 20.3 9.5 28.6 17.8 6.10 147 2003-ORDU Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 10.12 29.1 20.3 9.5 28.6 17.8 6.10 25.11 14.1 4.3 25.11 14.1 4.3 14.1 4.3 2003-Giresun Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 10.12 29.1 20.3 9.5 28.6 17.8 6.10 2003-Vakfıkebir Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 10.12 29.1 20.3 9.5 28.6 17.8 6.10 25.11 148 2003-Trabzon Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 10.12 29.1 20.3 9.5 28.6 17.8 6.10 25.11 14.1 4.3 2002-2003 SAM SUN - Günlük Sıcaklık Ortalamaları , oC 35 30 25 20 15 10 5 0 1.1.02 -5 1.4.02 30.6.02 28.9.02 27.12.02 27.3.03 25.6.03 23.9.03 149 2004 GÜNLÜK SICAKLIK ORTALAMALARI 2004-Akçakoca Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 6.10 -5,0 14.1 23.4 1.8 9.11 17.2 -10,0 2004-Düzce Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 6.10 -5,0 14.1 23.4 1.8 9.11 17.2 -10,0 2004-ÜnyeGünlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 6.10 -5,0 14.1 23.4 1.8 9.11 17.2 150 2004-ORDU Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 6.10 -5,0 14.1 23.4 1.8 9.11 17.2 2004-Giresun Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 6.10 -5,0 14.1 23.4 1.8 9.11 17.2 2004-Vakfıkebir Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 6.10 -5,0 14.1 23.4 1.8 9.11 17.2 151 2004-T rabzon Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 6.10 -5,0 14.1 23.4 1.8 9.11 17.2 152 2005 GÜNLÜK SICAKLIK ORTALAMALARI 2005-Akçakoca Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 19.12 -5,0 8.1 28.1 17.2 9.3 29.3 18.4 8.5 2005-Düzce Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 19.12 -5,0 8.1 28.1 17.2 9.3 29.3 18.4 8.5 18.4 8.5 2005-Ünye Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 19.12 -5,0 8.1 28.1 17.2 9.3 29.3 153 2005-Ordu Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35 30 25 20 15 10 5 0 19.12 8.1 28.1 17.2 9.3 29.3 18.4 8.5 18.4 8.5 2005-Giresun Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 19.12 8.1 28.1 17.2 9.3 29.3 2005-Vakfıkebir Günlük Sıcaklık Ortalamaları (ToC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 19.12 8.1 28.1 17.2 9.3 29.3 18.4 8.5 154 2005-T rabzon Günlük Sıcaklık Ortalamaları (T oC) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 19.12 8.1 28.1 17.2 9.3 29.3 18.4 8.5 155 EK 6. 2002 AKÇAKOCA KURUTMA ÇALIġMA SONUÇLARI Akçakoca daldan soldurma % Nem içeriði (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 0 10 20 30 40 50 60 70 Süre (saat) EK 6. ġekil 1. Akçakoca Dalından toplanarak beton zeminde soldurulan fındıkların soldurma boyunca nem içerikleri değiĢimi Akçakoca daldan kurutma % Nem içeriði (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 72 82 92 102 112 Süre (saat) 156 EK 6. ġekil 2. Akçakoca Dalından toplanarak beton üzerinde kurutulan fındıkların kurutma boyunca nem içerikleri değiĢimi 157 Akçakoca ranza soldurma 30 % Nem içeriði (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 20 40 60 80 Süre (saat) EK 6. ġekil 3. Akçakoca- Tente ile toplanan ve ızgaralı ranza üzerinde soldurulan fındıkların soldurma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi Akçakoca ranza kurutma 30 % Nem içeriði (y.b.) 25 20 15 10 5 0 99 119 139 159 Süre (saat) 179 199 EK 6. ġekil 4. Akçakoca- Tente ile toplanan ve ızgaralı ranza üzerinde kurutulan fındıkların kurutma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi 158 Akçakoca makina soldurma 30 % Nem içeriði (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 20 40 60 80 100 Süre (saat) EK 6. ġekil 5. Akçakoca-Tente ile toplanan ve makinede kurutulacak fındıkların beton zeminde soldurma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi Akçakoca makina kurutma % Nem içeriði (y.b.) 10 8 6 4 2 0 0 5 10 Süre (saat) 15 20 EK 6. ġekil 6. Akçakoca- Tente ile toplanan ve makinede kurutulan fındıkların nem içerikleri değiĢimi 159 Akçakoca-Makine ile Kurutma 70 60 "M00: øC" "M01: øC" "M02: øC" "M11: øC" "M15: gk" "M16: gk" "M10: øC" SICAKLIK 50 40 30 20 10 0 0 100 200 300 400 500 600 700 800 ZAMAN EK 6. ġekil 7. Akçakoca-makine ile kurutma sırasında farklı noktalardan ölçülen sıcaklık kayıtları M02: Fındık Sıcaklığı, M00: GiriĢ havası sıcaklığı, M10: GiriĢ havası yaĢ termometre sıcaklığı M15: GiriĢ Havası Çiğlenme Noktası, M01: ÇıkıĢ Havası Sıcaklığı, M11: ÇıkıĢ Havası YaĢ Termometre Sıcaklığı, M16: ÇıkıĢ Havası Çiğlenme Noktası) Akçakoca-Makine ile Kurutma 80 "M05: %H" BAÐIL NEM 70 "M06: %H" 60 50 40 30 20 10 0 0 100 200 300 400 500 600 700 800 ZAMAN EK 6. ġekil 8. Akçakoca-Makine ile kurutma sırasında giriĢ (M05) ve çıkıĢ (M06) havasının bağıl nem değerleri 160 Akçakoca tente-beton soldurma % Nem içeriği (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 0 5 10 15 20 25 30 35 Süre (saat) EK 6. ġekil 9. Akçakoca- Tente ile toplanan ve beton zeminde soldurulan fındıkların soldurma boyunca nem içerikleri değiĢimi Akçakoca tente-beton kurutma % Nem içeriği (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 36 46 56 66 76 86 96 106 Süre (saat) EK 6. ġekil 10. Akçakoca- Tente ile toplanan ve beton zeminde kurutulan fındıkların kurutma boyunca nem içerikleri değiĢimi 161 Akçakoca yerden-jüt soldurma % Nem içeriği (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 0 10 20 30 40 50 60 Süre (saat) EK 6. ġekil 11. Akçakoca- Yerden jüt çuvallara toplanan ve beton zeminde soldurulan fındıkların soldurma boyunca nem içerikleri değiĢimi Akçakoca yerden-jüt kurutma % Nem içeriği (y.b.) 10 8 6 4 2 0 69 79 89 99 109 119 Süre (saat) EK 6. ġekil 12. Akçakoca- Yerden jüt çuvallara toplanan ve beton zeminde kurutulan fındıkların kurutma boyunca nem içerikleri değiĢimi 162 Akçakoca yerden-naylon soldurma % Nem içeriði (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 0 10 20 30 40 50 60 Süre (saat) EK 6. ġekil 13. Akçakoca- Yerden naylon çuvallara toplanan ve toprak zeminde soldurulan fındıkların soldurma boyunca nem içerikleri değiĢimi Akçakoca yerden-naylon kurutma 30 % Nem içeriði (y.b.) 25 20 15 10 5 0 66 76 86 96 106 116 126 136 146 Süre (saat) EK 6. ġekil 14. Akçakoca- Yerden naylon çuvallara toplanan ve toprak zeminde kurutulan fındıkların kurutma boyunca nem içerikleri değiĢimi 163 EK 7. 2003 AKÇAKOCA KURUTMA ÇALIġMA SONUÇLARI Akçakoca-yerden hasat-7 gün yerde 3 gün naylon çuvalda bekleme- 2003 30 % Nem (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 100 Süre (saat) 200 Ek 7-ġekil 1. Akçakoca 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların yere dökülmesi beklendikten sonra yerde 7 gün bekletilip, naylon çuvallara toplanılarak 3 gün naylon çuvalda kalan fındıkların nem içeriğindeki değiĢim. Akçakoca--yerden hasat-7 gün yerde 3 gün naylon çuvalda bekleme-toprakta kurutma 2003 30 % Nem (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 15 30 Süre (saat) EK 7-ġekil 2. Akçakoca 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların yere dökülmesi beklendikten sonra yerde 7 gün bekletilip naylon çuvallara toplanılarak 3 gün naylon çuvalda kalan fındıkların toprakta kuruması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. 164 Akçakoca yerden-jüt-betonda-soldurma-2003 30 % Nem (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 15 30 45 60 75 Süre (saat) EK 7-ġekil 3. Akçakoca 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların yere dökülmesi beklendikten sonra jüt çuvallara toplanılarak beton zeminde branda üzerinde soldurulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. Akçakoca yerden-jüt-betonda kurutma-2003 30 % Nem (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 15 30 Süre (saat) 45 EK 7-ġekil 4. Akçakoca 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların yere dökülmesi beklendikten sonra jüt çuvallara toplanılarak beton zeminde branda üzerinde kurutulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. 165 Akçakoca-Tente-betonda soldurma-makine-2003 30 % Nem (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 15 30 45 Süre (saat) 60 75 EK 7-ġekil 5. Akçakoca 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların tente üzerine silkelenerek jüt çuvallara toplanılması ve makineli kurtuma için beton zeminde branda üzerinde soldurulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. Akçakoca-Tente-betonda soldurma-Makinada Kurutma 30 % NEM - 2002 25 % Nem (y.b.) % NEM - 2003 20 15 10 5 0 0 5 10 15 20 25 Süre (saat) EK 7-ġekil 6. Akçakoca 2002 ve 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların tente üzerine silkelenerek jüt çuvallara toplanılması ve soldurulmasını takiben makineli kurutma sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. 166 Sıcaklık değerleri, °C 50 40 30 20 10 Hava-Çıkış Hava-Giriş Fındık 0 0 200 400 600 800 1000 1200 Süre (dk) EK 7-ġekil 7 . Akçakoca-2003-Kurutucu giriĢ-çıkıĢ ve fındık sıcaklık değerleri Bağıl nem, %RH . 100 80 60 40 20 0 0 200 400 600 800 1000 1200 Süre (dk.) EK 7-ġekil 8. Akçakoca-2003-Kurutucuya giren-çıkan havanın bağıl nemi, %RH 167 %Nem (y.b.) Akçakoca-Tente-Ranza- Soldurma-2003 30 20 ÜST ALT 10 0 0 10 20 30 40 50 60 70 Süre (Saat) A) % Nem (y.b.) Akçakoca Tente-Ranza Kurutma-2003 30 ÜST 20 ALT 10 0 0 15 30 45 Süre (saat) 60 75 B) EK 7-ġekil 9. Akçakoca 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların tente üzerine silkelenerek jüt çuvallara toplanılması ve ranza üzerinde soldurulması (A) ve kurutulması (B) sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. Nem % (y.b.) 20 2002 Ranza 15 2003 Ranza 10 5 0 0 20 40 60 Süre (saat) 80 100 120 EK 7-ġekil 10. Akçakoca 2002 ve 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların tente üzerine silkelenerek jüt çuvallara toplanılması ve soldurulmasını takiben makineli ranzada kurtuma sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. 168 Akçakoca Daldan -Erken Hasat-10 gün naylon çuvalda bekletme-Toprakta Soldurma-2003 35 % Nem (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 0 100 200 300 Süre (saat) EK 7-ġekil 11. Akçakoca 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların erken dönemde dalından naylon çuvallara toplanılması ve 10 gün boyunca naylon çuvalda bekletilmesi sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. Akçakoca Daldan -Erken Hasat-10 gün naylon çuvalda bekletme-Toprakta kurutma-2003 30 % Nem (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 15 Süre (saat) 30 45 EK 7-ġekil 12. Akçakoca 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların erken dönemde dalından naylon çuvallara toplanılması ve 10 gün boyunca naylon çuvalda bekletildikten sonra toprak üzerinde kurutulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. 169 EK 8. 2002 GĠRESUN KURUTMA ÇALIġMA SONUÇLARI % Nem içeriği (y.b.) Giresun-dalından-soldurma 36 34 32 30 28 26 24 22 20 0 10 20 30 40 50 60 Süre (saat) EK 8. ġekil 1. Giresun Dalından toplanarak beton zeminde soldurulan fındıkların soldurma boyunca nem içerikleri değiĢimi Giresun-dalından-kurutma % Nem içeriği (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 0 10 20 30 40 50 60 Süre (saat) EK 8. ġekil 2.Giresun- Dalından toplanarak beton üzerinde kurutulan fındıkların kurutma boyunca nem içerikleri değiĢimi 170 Giresun-ranzada soldurma Nem içeriği, % (y.b) 27 26,5 26 25,5 25 24,5 24 0 10 20 30 40 Süre (saat) EK 8. ġekil 3. Giresun- Tente ile toplanan ve ızgaralı ranza üzerinde soldurulan fındıkların soldurma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi Giresun-ranzada kurutma Nem içeriği, % (y.b) 25 20 15 10 5 0 0 50 100 150 Süre (saat) EK 8. 4. Giresun - Tente ile toplanan ve ızgaralı ranza üzerinde kurutulan fındıkların kurutma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi 171 Giresun-tente-beton-soldurma Nem içeriği, % (y.b) 27 26,5 26 25,5 25 0 10 20 30 40 Süre (saat) EK 8. 5. Giresun- Tente ile toplanan fındıkların beton zeminde soldurma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi Giresun-tente-beton-kurutma Nem içeriği, % (y.b) 30 25 20 15 10 5 0 0 20 40 60 80 100 Süre (saat) EK 8. ġekil 6. Tente ile toplanan fındıkların beton zeminde kurutma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi 172 Giresun-makina-soldurma Nem içeriği, % (y.b.) 28 27,5 27 26,5 26 25,5 25 0 5 10 15 20 25 30 Süre (saat) EK 8. ġekil 7. Giresun - Tente ile toplanan ve makinede kurutulacak fındıkların beton zeminde soldurma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi Giresun-kurutma-makina Nem içeriği, % (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 0 5 10 15 20 25 30 35 Süre (saat) EK 8. ġekil 8. Giresun - Tente ile toplanan ve makinede kurutulan fındıkların kurutma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi 173 Giresun-yerden-soldurma Nem içeriği, % (y.b.) 28 27 26 25 24 23 22 0 20 40 60 80 100 Süre (saat) EK 8. ġekil 9. Giresun – yerden jüt çuvala toplanan fındıkların toprak zeminde soldurma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi Giresun-kurutma-yerden-beton-jüt Nem içeriği, % (y.b.) 35 30 25 20 15 10 5 0 0 20 40 60 80 100 120 Süre (saat) EK 8. ġekil 10. Giresun – Yerden jüt çuvala toplanan fındıkların beton zeminde kurutma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi 174 Giresun-yerden-soldurma Nem içeriği, % (y.b.) 28 27 26 25 24 23 22 0 20 40 60 80 100 Süre (saat) EK 8. ġekil 11. Giresun – Yerden naylon çuvala toplanan fındıkların toprak zeminde soldurma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi Giresun-kurutma-yerden-naylon Nem içeriği, % (y.b.) 30 25 20 15 10 5 0 0 20 40 60 80 100 120 Süre (saat) EK 8. ġekil 12. Giresun – Yerden naylon çuvala toplanan fındıkların toprak zeminde kurutma iĢlemi boyunca nem içerikleri değiĢimi 175 Kurutucu giriş havası sıcaklığı, °C Giresun-Kurutucuya giren havanın sıcaklık değişimi, °C 50 45 40 35 30 25 20 0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 Süre (dk.) EK 8. ġekil 13. Makine ile kurutma iĢlemi sırasında kurutucuya giren havanın sıcaklık değiĢimi. Kurutucu çıkış havası sıcaklığı, °C Giresun-Kurutucudan çıkan havanın sıcaklık değişimi, °C 50 45 40 35 30 25 20 0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 Süre (dk) EK 8. ġekil 14. Makine ile kurutma iĢlemi sırasında kurutucudan çıkan havanın sıcaklık değiĢimi. 176 Giresun-Kurutucuda fındığın sıcaklık değişimi, °C Fındık sıcaklığı, °C 50 45 40 35 30 25 20 0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 Süre (dk.) EK 8. ġekil 15. Makine ile kurutma iĢlemi sırasında fındığın sıcaklık değiĢimi. Giresun-Kurutucuya giren havanın bağıl nemi, %RH Kurutucu havası giriş bağıl nemi, %RH 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 Süre (dk.) EK 8. ġekil 16. Makine ile kurutma iĢlemi sırasında kurutucuya giren havanın bağıl nem değiĢimi. 177 Kurutucu havası çıkış bağıl nemi, %RH Giresun-Kurutucudan çıkan havanın bağıl nemi, %RH 100 80 60 40 20 0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 Süre (dk.) EK 8. ġekil 17. Makine ile kurutma iĢlemi sırasında kurutucudan çıkan havanın bağıl nem değiĢimi. 178 EK 9. 2003 GĠRESUN KURUTMA ÇALIġMA SONUÇLARI Giresun-yerden hasat-7 gün yerde 3 gün naylon çuvalda bekleme-toprakta kurutma 2003 14 Nem % (y.b.) 12 10 8 6 4 0 5 10 15 20 25 Süre (saat) EK 9-ġekil 1. Giresun- 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların yere dökülmesi beklendikten sonra yerde 7 gün bekletilip naylon çuvallara toplanılarak 3 gün naylon çuvalda kalan fındıkların toprakta kuruması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. Giresun Daldan Erken Hasat-10 gün Naylon çuvalda bekletme-Toprakta Kurutma -2003 30 % Nem (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 20 40 60 80 100 Süre (saat) EK 9-ġekil 2. Giresun-2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların erken dönemde dalından naylon çuvallara toplanılması ve 10 gün boyunca naylon çuvalda bekletildikten sonra toprak üzerinde kurutulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. 179 Giresun-yerden-jüt-betonda soldurma-2003 Nem % (y.b.) 27 26 25 24 0 10 20 30 40 Süre (saat) EK 9-ġekil 3. Giresun - 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların yere dökülmesi beklendikten sonra jüt çuvallara toplanılarak beton zeminde branda üzerinde soldurulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. Giresun-yerden-jüt-betonda kurutma-2003 30 Nem %(y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 20 40 60 80 100 Süre (saat) EK 9- ġekil 4. Giresun - 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların yere dökülmesi beklendikten sonra jüt çuvallara toplanılarak beton zeminde branda üzerinde kurutulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. 180 Nem % (y.b.) 28 27 26 25 24 0 5 10 15 20 25 30 Süre (saat) % Nem (y.b.) A) 30 25 20 15 10 5 0 ALT ÜST 0 15 30 45 60 75 90 105 120 Süre (saat) B) EK 9-ġekil 5. Giresun- 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların tente üzerine silkelenerek jüt çuvallara toplanılması ve ranza üzerinde (A) soldurulması ve (B) kurutulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. Giresun-ranzada kurutma Nem içeriği, % 30 2002 25 2003 20 15 10 5 0 0 30 60 90 120 150 Süre, (saat) EK 9-ġekil 6. Giresun- 2002 ve 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların tente üzerine silkelenerek kurutulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. 181 Sıcaklık °C Giresun-2003-Kurutucu giriş-çıkış ve fındık sıcaklık değerleri 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Tgiriş Tçıkış Tfındık 0 500 1000 1500 2000 Süre (dk) EK 9-ġekil 7. Giresun -2003-Kurutucu giriĢ-çıkıĢ ve fındık sıcaklık değerleri Bağıl Nem (%RH) Giresun-2003-Kurutucuya giren-çıkan havanın bağıl nemi, %RH 100 RHin 90 RHout 80 70 60 50 40 30 20 0 500 1000 1500 2000 Süre (dk.) EK 9 ġekil 8.Giresun-2003-Kurutucuya giren-çıkan havanın bağıl nemi, %RH 182 Giresun-Tente-Betonda -Soldurma-Makina-2003 30 Nem % (y.b.) 25 20 15 10 5 0 0 5 10 15 20 25 Süre (saat) EK 9 ġekil 9. Giresun - 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların tente üzerine silkelenerek jüt çuvallara toplanılması ve makineli kurtuma için beton zeminde branda üzerinde soldurulması sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. Giresun - Tente- Betonda Soldurma- makinada kurutma 30 2003 Nem% (y.b.) 25 2002 20 15 10 5 0 0 5 10 15 20 25 30 35 Süre (saat) EK 9 ġekil 10. Giresun- 2002 ve 2003 hasat çalıĢmaları sırasında fındıkların tente üzerine silkelenerek jüt çuvallara toplanılması ve soldurulmasını takiben makineli kurutma sırasındaki nem içeriğindeki değiĢim. 183
