Para ve Maliye Politikasının Etkileşimi

Bölüm-5: Para ve Maliye
Politikalarının Etkileşimi ve Politika
Karması
Ders Notları: Dr. Murat ASLAN
Bu notlar aşağıdaki kaynak ekseninde hazırlanmıştır:
Prof.Dr. Abuzer Pınar, Maliye Politikası Teorisi ve Uygulaması
Dr. Murat ASLAN
1
BÖLÜM-5
İKTİSAT POLİTİKASI
Para Politikası
•Faiz Oranları
Maliye Politikası
•Harcamalar
•Para Miktarı
•Vergiler
Belli varsayımlar altında her birinin etkisi ayrı tartışılırken, iki
politikanın birbiri ile etkileşim içinde olduğu bir gerçektir.
Para Politikası önce faiz oranlarını etkilediğinden politika
değişikliğinin ilk etkileri faiz oranına duyarlı sektörlerde, maliye
politikasının ilk etkileri de harcamaların artırıldığı ya da
vergilerin değiştirildiği sektörlerde görülmektedir.
Dr. Murat ASLAN
2
5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli
Maliye ve Para Politikalarının karşılıklı etkisi makroekonomide
IS-LM Modeli ile incelenir. Modelde fiyatlar sabit olduğu varsayılır.
Bu koşulda mal ve para piyasalarında denge, faiz oranı ve gelir
düzeyinin bileşiminde tanımlanır.
Para ve Maliye Politikalarının göreli etkinliği;
• Spekülasyon güdüsüyle para talebi ve
• Yatırım talebinin faize duyarlılığına bağlıdır.
Mal Piyasasında Denge IS ile ifade edilir ve planlanan
harcamaları gelire eşitleyen üretim düzeyi ile faiz oranı
bileşimlerini gösterir.
Toplam Yatırımlar;
I  I 0  i
Dr. Murat ASLAN
3
5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli
Tüketim Harcaması: C=C0+c(1-)Y
Yatırım Harcaması: I=I0-R
Kamu Harcaması:
G=G0
Net İhracat:
NX=NX0
Milli Gelir (Y) Denklemi:
Y=C+I+G+NX
Y= C0+c(1-)Y+ I0-R+G0 +NX0
Otonom harcamalar A0 ile gösterilirse ve milli gelir
denkleminde yerine koyulursa;
A0 = C0+ I0+G0 +NX0
Y= A0 +c(1-)Y-R
Y-c(1-)Y= A0 -R
Y=(A0 -R)
VE
1
 
1  c(1   )
Dr. Murat ASLAN
4
5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli
Sonucu elde edilir ki IS Eğrisi negatif eğimli ve
eğimi  ve  katsayılarına bağlıdır.
Y=(A0 -R) VE
1
________
=
1-c(1-)
 (çoğaltan katsayısı) arttıkça; IS Eğrisi
yatıklaşır.
 (yatırımların faiz oranına duyarlılığı)
arttıkça; IS Eğrisi yatıklaşır.
Dr. Murat ASLAN
5
5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli
•
Para Piyasasında Denge LM ifade edilir ve para
piyasasının dengede olduğu gelir ve faiz bileşimlerini ifade
eder. Reel para arzı (M/P) Merkez Bankası tarafından kontrol
edilmektedir. Para talebi ise şu şekildedir; L=Y-R
: İşlem güdüsüyle para talebinin gelire duyarlılığı
: Spekülasyon güdüsüyle para talebinin faize duyarlılığı
Denge durumunda; M/P=Y-R
olur.
• Mal ve Para piyasalarında eş anlı dengeyi çözmek için
IS ve LM denklemleri R cinsinden çözülürse;
Dr. Murat ASLAN
6
5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli
IS  R 
A0


Y

M
Y P
LM  R 

Bu iki denklemi de Y cinsinden çözdüğümüz zaman;
μα
βα M
Y
A0 
μ  κβα
μ  κβα P
Maliye
Politikası
Çarpanı
Para
Politikası
Çarpanı
Dr. Murat ASLAN
7
5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli
 Spekülasyon güdüsüyle para talebi sonsuz esnek ve yatırım
talebi faize duyarsız olduğu zaman, gelir düzeyi ancak maliye
politikası ile artırılabilir.
 Spekülasyon güdüsüyle para talebi faize karşı duyarsız ve
yatırım talebinin faiz esnekliği sonsuz olduğunda, geliri
artırmak para politikası ile mümkün olmaktadır.
 Esnekliklerin 0 ile 1 arasında olduğu durumlarda ise her iki
politikada etkili olur.
Dr. Murat ASLAN
8
5.1. Hicks-Hansen IS-LM Modeli
Faiz Oranı
(i)
R*
LM
E
IS
Y*
Gelir (Y)
IS ve LM eğrilerinin kesiştiği E noktasında hem ayrı
ayrı mal ve para piyasaları hem de iki piyasada eş
anlı denge vardır.
Dr. Murat ASLAN
9
5.1.1. Para Politikasının Etkisi
LM
i
i*
i1
LM1
E*
E1
IS
Y
Y*
Y1
Genişletici para politikası uygulamasıyla para arzının artması LM
eğrisini sağa kaydıracaktır. Para arzının artmasıyla faiz oranları
düşecek ve yatırım harcamaları artacak ve dolayısıyla gelir
artacaktır. Yeni denge E1 noktasında oluşacaktır.
Dr. Murat ASLAN
10
5.1.1. Para Politikasının Etkisi
• Para arzı azaldığında ise LM eğrisi sola kayar, faiz oranları
yükselir ve faiz oranlarının yükselmesi yatırım harcamalarını
azaltacağından gelir azalacaktır. Yeni dengede faizler daha
yüksek, gelir daha düşük olacaktır.
• LM eğrisinin yatay olduğu durumda, para politikası ile
para arzının değiştirilmesi LM eğrisini etkilemez, bu durumda
halk piyasadaki faiz oranı üzerinden piyasadaki bütün parayı
elinde tutmaya hazırdır (Likidite Tuzağı). Para arzı artışı faiz
oranlarını etkilemediğinden toplam talepte (özellikle yatırımlar)
etkilenmez ve gelir düzeyi değişmez.
• LM eğrisinin dikey olduğu (klasik durum) durumda, para arzı
arttığında LM sağa kayar ve gelir düzeyi maksimum düzeyde
Artar. LM eğrisi dikeyken para politikası gelir üzerinde
maksimum etkiye sahiptir.
Dr. Murat ASLAN
11
5.1.2. Maliye Politikasının Etkisi
LM
i
i1
i*
E1
E2
E*
Y*
IS1
IS
Y1
Y2
Y
Hükümet harcamaları artırıldığında veya vergiler azaltıldığında
IS eğrisi sağa, harcamalar azaltıldığında veya vergiler
artırıldığında IS eğrisi sola kaymaktadır.
Dr. Murat ASLAN
12
5.1.2. Maliye Politikasının Etkisi
• Genişletici maliye politikası uygulamasıyla kamu harcamaları
artırıldığında, IS sağa kayar. Artan harcamalarla birlikte gelir
artacağından para talebi artar ve faiz oranları yükselir. Faiz
oranlarının artması yatırım harcamalarını azaltacağından, gelirde
bir miktar azalma oluşur ve yeni denge E1’de (faiz oranları ve
gelir daha yüksek) sağlanır. Hükümet kamu harcamalarını
azaltırsa ise IS sola kayar ve yeni dengede faiz oranları ve gelir
daha düşük olur.
• LM eğrisi yatay olduğunda (likidite tuzağı durumunda),
maliye politikası gelir üzerinde maksimum etkiye sahiptir.
• LM eğrisinin dikey olduğunda (klasik durumda), maliye
politikasının gelir üzerinde hiçbir etkisi yoktur (Tam Dışlama
Durumu).
Dr. Murat ASLAN
13
5.1.3. Para ve Maliye Politikalarının Beraber
Değerlendirilmesi
• Ekonomik büyüme veya tüketimi artırma hedeflerine uygun
olarak farklı para ve maliye politikaları bileşimleri seçilebilir.
Maliye ve para politikalarının ne ölçüde kullanılacağı mevcut
ekonomik duruma ve karar alıcılara bağlıdır.
Para miktarındaki artış faizleri düşürmek yerine fiyatlara
yansıyorsa beklenen genişletici etki oluşmaz.
Yine genişletici maliye politikası da fiyat artışlarına neden
oluyorsa para talebi daha çok artacak ve faiz oranları daha çok
yükselecektir. Böylece yatırımlarda beklenen artış gerçekleşmez.
Dr. Murat ASLAN
14
PARA VE MALİYE POLİTKASI
Örneğin, faiz oranları etkilenmeden gelir artırılmak istendiğinde
genişletici para ve maliye politikaları
LM birlikte kullanılabilir.
LM1
i
E1
i1
i*
E2
E*
IS1
IS
Y*
Y1
Y2
Y
Kamu harcamalarının artırılması IS’yi sağa kaydırır ve faiz oranı
ile gelir düzeyi artar. Para arzı artırıldığında da LM sağa kayar ve
faiz oranı düşerken gelir yükselir. Yeni denge E2’de oluşur.
Dr. Murat ASLAN
15
5.1.4. Bütçe Kısıtı Altında Maliye Politikası ve
Servet Etkisi
• Kamu harcamalarının vergi, para basma veya DİBS ihracı
yoluyla finanse edildiğini varsayarsak; Bütçe Kısıtı,
B
G - T(Y)  M 
r
DİBS’nin 1/r fiyatından sürekli olarak işlem gördüğü
varsayılmaktadır. Bu koşul ekonomik durum ne olursa olsun
geçerlidir ve formüldeki araçların birindeki değişiklik, ancak
diğer araçtaki değişiklik ile mümkün olabilir.
Dr. Murat ASLAN
16
Değişen Araç
Uygulanan
Politika
Saf Maliye
Politikası
Denk bütçedeki
değişme (kamu
harcamalarının
vergiyle finansmanı)
DİBS (APİ) ile
finanse edilen bütçe
açık yada fazlası
Maliye-Para
Politikası
Para arzındaki
değişme (para ile
finans edilen bütçe
açık-fazla
Saf Para
Politikası
Açık Piyasa
İşlemleri (APİ)
Sabit Araçlar
G  T
B
 M  0
r
B
G-T
r
M  0
G - T  M
B
0
r
B
M 
r
G-T0
Dr. Murat ASLAN
17
• Başlangıçtaki bütçe kısıtında faiz ödemeleri ve bu ödemeler
üzerinden alınan vergiler hesaba katılmamıştır. Faiz ödemeleri F
İle gösterilip ilk formüle eklendiğinde;
B
G  F - T(Y  F)  M 
r
Bu denkleme göre; bütçe denk olsa bile borç sentlerine ödenecek
faiz için ya para basılması ya da ek borç senedi çıkarılması
gerekir.
Dr. Murat ASLAN
18
5.2. Açık Ekonomide Maliye Politikasının
Etkisi
• Uygulamada hiçbir ülkenin dışa kapalı olmadığı düşünülürse,
iktisat politikalarının hem iç dengeyi hem de dış dengeyi eş anlı
olarak sağlamayı amaçlamalıdır.
Açık bir ekonomide maliye politikası, döviz kuru ve dış ticaret
dengesini etkiler.
Mali genişleme durumunda, kamu borçlanması dolayısıyla artan
faiz oranları yabancı sermayeyi çeker ve yabancıların artan
yatırım talebi Türk Lirasının değerlenmesine sebep olur. Bunun
sonucunda da ihracat pahalı hale gelirken ithalat ucuzlar ve
ticaret dengesinde açık oluşur.
Dr. Murat ASLAN
19
• Döviz kuru dalgalanmaya bırakılarak serbest piyasada
belirlenir; ancak kısa ve orta dönemde döviz kuru yurt içi fiyat
düzeyini ve fiyat beklentilerini etkilerse tutarlı politikaların
uygulanması zorlaşır.
Para arzı ve döviz kurundaki büyümenin doğru bileşimi
önemlidir.
5.2.1. Mundell-Fleming Modeli
Bu model IS-LM modelinin uluslararası sermaye hareketlerinin
serbest olduğu açık ekonomide uygulanmasıdır. Model
kullanılarak uluslararası sermaye hareketlerinin serbest olduğu
açık bir ekonomide para ve maliye politikalarının faizler ve gelir
üzerindeki etkileri incelenebilir.
Dr. Murat ASLAN
20
• Ödemeler Dengesi; bir ülkenin yerleşiklerinin diğer ülkelerin
yerleşikleri ile yapmış olduğu işlemlerin kaydı olarak
tanımlanabilmektedir. Ödemeler dengesinin iki önemli hesabı
cari işlemler hesabı ve sermaye hesabıdır. Ödemeler dengesinin
sürekli dengede olabilmesi için yurt içi faiz oranlarının yurt dışı
faiz oranlarına eşit olması gereklidir.
Modelde, para ve maliye politikalarının gelir üzerindeki etkileri
döviz kurunun sabit döviz kuru ya da dalgalı döviz kuru olmasına
göre değişir.
Sabit Döviz Kuru; bir ülkenin parasının diğer ülke paraları
karşısındaki değerinin hükümetçe belirlenmesi ve sabit
tutulmasıdır. Bu sistemde döviz kuru belirlenen limitleri aştığında
Merkez Bankası piyasaya müdahale eder.
Dr. Murat ASLAN
21
• Dalgalı (Serbest) Döviz Kuru; bir ülkenin ulusal parasının
değerinin serbest döviz piyasasında arz ve talep ile
belirlenmesidir. Döviz kuru piyasada hiçbir devlet müdahalesi
olmadan serbestçe belirlenir. Bu sistemde kurun yükselmesi ülke
parasının yabancı paralar cinsinden değer kaybetmesi, urun
düşmesi ülke parasının yabancı paralar cinsinden değer
kazanması demektir. Hükümetin zaman zaman kura müdahale
etmesi kontrollü döviz kuru sistemidir. Bu müdahaleler döviz
rezervlerini ve parasal tabanı etkiler.
Sterilize Döviz Müdahalesi; döviz alım satımı parasal tabanı
etkilemez.
Sterilize Olmayan Döviz Müdahalesi; piyasadan döviz alım
satımı parasal tabanı etkiler.
Dr. Murat ASLAN
22
5.2.2. Mundell-Fleming Modeli ve Sabit Döviz
Kuru Sistemi
• Genişletici para politikası sonucunda para arzının artması
LM’yi sağa kaydırır ve faiz oranları düşeceğinden yatırımlar artar
ve dolayısıyla gelir artar. Ancak en başta yurt içi ve yurtdışı faiz
oranları eşit iken, para arzındaki artışla yurt içi faiz oranlarının
düşmesiyle ülkeden sermaye çıkışları olur ve ödemeler dengesi
açığı meydana gelir. Bu açık ulusal paranın değer kaybetmesine
sebep olacaktır. Bu şartlar altında sabit kurda Merkez Bankası
kur değerini korumak için döviz satıp piyasadan ulusal parayı
çekecektir. Bu işlem yurt içi ve yurt dışı faiz oranları
eşitleninceye kadar (LM başlangıç noktasına dönene kadar)
devam ederken Merkez Bankası rezervlerinde de azalma olur.
Dr. Murat ASLAN
23
Sabit Döviz Kurunda Para Politikası;
LM
i
i* = id
i1
E*
LM1
BP = 0
E1
IS1
Y
Y* Y1
Bu analizden para politikasının sabit döviz kurunda etkili
olmadığı anlaşılmaktadır. Merkez Bankası daraltıcı para
politikası uygularsa kuru korumak için piyasadan döviz alacaktır,
Bu durum piyasadaki para arzını artırır ve süreç LM eski yerine
24
gelene kadar devam eder. Dr. Murat ASLAN
Sabit Döviz Kurunda Maliye Politikası;
LM
E1
i1
i= id
E*
BP = 0
IS1
IS
Y* Y
Hükümetin kamu harcamalarını artırdığını varsayalım. IS sağa
kayacak, faiz oranları ve gelir artacaktır. Faizlerin artması
sermaye girişine neden olur ve ulusal para değer kazanır.
Dr. Murat ASLAN
25
Merkez Bankası ise kur değerini korumak için piyasadan döviz
alır ve para arzını artırır. Bu işlem yurt içi ve yurt dışı faiz
oranları eşitleninceye kadar sürer ve yeni denge daha yüksek bir
gelir seviyesinde (Y1) oluşur.
Sermaye hareketlerinin serbest olduğu sabit döviz kuru
sisteminde maliye politikası gelir üzerinde etkilidir.
Dr. Murat ASLAN
26
5.2.3. Mundell-Fleming Modeli ve Serbest
Döviz Kuru Sistemi
• Serbest döviz kurunda sermaye giriş ve çıkış miktarlarındaki
değişmeler döviz kurunu değiştirerek ödemeler dengesinin sıfıra
eşit olmasını sağlamaktadır.
LM
i
LM1
E2
E*
E1
i*= id
BP=0
IS1
IS
Y
Y*
Y2
Y1
Dr. Murat ASLAN
27
• Genişletici para politikası ile para arzının artırılması LM
eğrisini sağa kaydırır. Para arzındaki artış, faiz oranlarını düşürür
ve yatırımlar artar. Yatırımların artması geliri de artırır. Faiz
oranlarının düşmesi ülkeden sermaye çıkışlarına neden olur ve
ulusal para değer kaybeder. Ulusal paradaki değer kaybı yurt
içinde üretilen malları ucuzlatırken, ithal edilen mallar
pahalılaşır. Dolayısıyla ihracatın artarken ithalatın azalması net
ihracatı artırır ve IS sağa kayar. Yeni dengede E1 noktasında
sağlanır.
Bu noktada iç ve dış faiz oranları birbirine eşittir ve gelir daha
Yüksek bir seviyede oluşur.
Dr. Murat ASLAN
28
• Genişletici Maliye Politikasında; harcamalarda bir artışla IS
sağa kayar ve faiz oranları ile gelir seviyesi artar. İç faiz
oranlarının artması sermaye girişine ve ulusal paranın değer
kazanmasına neden olur. Ulusal paranın değerli olması ihracatı
azaltırken, ithalatı artırır ve ödemeler dengesi açığı oluşur. Net
ihracatta meydana gelen bu azalma IS’ nin eski yerine kaymasına
neden olur.
Sonuçta sermaye hareketlerinin serbest olduğu dalgalı (serbest)
kurda maliye politikasının bir etkisi yoktur.
Dr. Murat ASLAN
29
5.3. Avrupa Birliği’nde Maliye Politikası
• Dünya ekonomisinde para politikası merkezileşme
eğilimindedir. Bu eğilimin araçlarından biride para kuruludur.
Para Kurulunda ulusal para biriminin değeri uluslararası bir para
birimine veya birkaç para biriminden oluşan bir sepete
bağlanarak döviz kuru sabitlenir ve para arzındaki artış sadece
döviz alımı ile gerçekleştirilebilir.
Avrupa Birliği’nde üye ülkelerin tek para ve tek merkez
bankası uygulamasına geçmesiyle para politikası
merkezileşmiştir. Para politikasının temel hedefi fiyat istikrarı
olarak belirlenmiştir. Ancak bu durumun ulusal devletlerin
bağımsız para politikası uygulayamaması ve senyoraj geliri elde
edememesi gibi sonuçları vardır.
Dr. Murat ASLAN
30
• Para Politikasının tek elden yürütülmesini getiren Maastrich
Anlaşması, maliye politikalarında da eşgüdümü öngörür.
Eşgüdüm için de bazı kurallar belirlemiştir;
• Kamu kesimi borçlanma gereksinimi GSMH’ye oranı en fazla
% 3,
• Borç stokunun GSMH’ye oranı en fazla % 60 olacaktır.
Avrupa Birliği’nde maliye politikaları “sistemli” ve “sistemli
olmayan” maliye politikası olarak ele alınmaktadır.
Sistemli Maliye Politikası çerçevesinde, hükümetin harcama ve
vergilere ilişkin planı ile bunun gelecekteki vergilere ilişkin
sonuçları büyük ölçüde tasarruf ve yatırım kararlarında
içerilmektedir.
Dr. Murat ASLAN
31
• Sistemli Olmayan Maliye Politikası, kısa dönem
dalgalanmalarla ve para politikasının uluslarüstü bir otorite
tarafından belirlenmesi halinde, ulus devletlerin istikrar ve
büyüme programlarıyla ilgilidir. Sistemli olmayan maliye
politikaları açısından ülkeler arasında ciddi farklar ortaya
çıkabilmektedir. Diğer taraftan bu politikalar ortaya çıkan tekil
şokların etkinsizleştirilmesi için bir araç olarak kullanılabilir.
• Kamu yatırım harcamaları dışındaki harcama şoklarının
üretimin artırılmasında önemli bir etkisi yoktur.
• Para politikası etkileşimiyle ele alınırsa, maliye politikası
şokları faiz oranı üzerinde etkilidir.
Dr. Murat ASLAN
32
• Kamu maliyesi şoklarının etkisi ülkelere göre değişmekle
birlikte, ortak nokta harcama ve vergilerin sınırlı bir istikrar
etkisine sahip olduğudur. Ancak vergi artışları bütçe açığını
azaltırken harcama artışı açıkla finansmanı gerektirmektedir.
Sistemli olmayan maliye politikalarına para politikasının da
reaksiyon verdiği görülmekte, temel etki maliye politikasının
üretim ve enflasyon üzerindeki etkisinden ortaya çıkmaktadır.
Dr. Murat ASLAN
33