qloballaşma prosesində qafqaz və orta asiya

Transkript

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
QAFQAZ UNİVERSİTETİ
AZƏRBAYCAN İQTİSADÇILAR İTTİFAQI
MINISTRY OF EDUCATION OF AZERBAIJAN REPUBLIC
QAFQAZ UNIVERSITY
THE UNION OF ECONOMISTS OF AZERBAIJAN
“ Q L O B A L L A Ş M A P R O S E Sİ N D Ə
Q A F Q A Z VƏ O R T A A Sİ Y A ”
MÖVZUSUNDA BEYNƏLXALQ KONFRANSIN
MƏ Q A LƏ L ƏRİ
ARTICLES
OF THE INTERNATIONAL CONFERENCE ON A THEME
“CAUCASUS AND CENTRAL ASIA IN
THE GLOBALIZATION PROCESS”
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ
HEYDƏR ƏLİRZA OĞLU ƏLİYEVİN
ANADAN OLMASININ 80 İLLİK YUBİLEYİNƏ HƏSR OLUNUR
IT IS DEVOTED 80 YEARS
OF THE PRESIDENT OF AZERBAIJAN REPUBLIC
HAYDAR ALIRZA OGLU ALIYEV
Bakı - 2003
“QLOBALLAŞMA PROSESİNDƏ
QAFQAZ VƏ ORTA ASİYA”
“MÖVZUSUNDA BEYNƏLXALQ KONFRANS
INTERNATIONAL CONFERENCE ON A THEME
“CAUCASUS AND CENTRAL ASIA IN
THE GLOBALIZATION PROCESS”
TƏŞKİLAT KOMİTƏSİNİN HƏMSƏDRLƏRİ / CO-CHAIRMEN OF ORGANIZING COMITEE:
Professor Erol ORAL, Akademik Ziyad SƏMƏDZADƏ
TƏŞKİLAT KOMİTƏSİNİN ÜZVLƏRİ / MEMBERS OF ORGANIZING COMITEE:
Dr. Osman Nuri Aras, Dr. Selim Özdemir, Prof. İmran Cəfərzadə, İ.e.d. Rəsul Balayev,
Dr. Alexander Magill, Qalib Şərifov, Yavuz Kahraman, Fikret Elma, Rövşən İbrahimov,
Kənan Bəşirov, Vüqar Hacıyev, Vəfa Qurbanova, Əhməd Əhmədov, Nailə Cabbarova, Rəşad
Hacıbalayev, Yeganə Məmmədova
ELMİ REDAKSİYA HEYƏTİ / SCIENTIFIC – EDITORIAL GROUP
Prof. Niftalı Qocayev, Prof. Ömer Okumuş, Prof. Arif Şəkərəliyev, Dr. Hakan Acar,
Prof. İmran Cəfərzadə, Prof. Məmməd Həsən Meybullayev, Dr. Məmmədəli Babaşov,
Dr. Osman Nuri Aras, Dr. Selim Özdemir, Prof. Fuad Məmmədov, İ.e.n. Sadıq Salahov,
İ.e.d. Rəsul Balayev, Dos. Eldar İsmayılov, Dr. Alexander Magill, Dr. Murat Erguvan
YARADICI QRUP / CREATIVE GROUP:
Dr. Osman Nuri Aras, Yavuz Kahraman
TƏRTİBAT / DESIGN
Sahib Kazımov
Bakı - 2003
İÇİNDƏKİLƏR
İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ
1
1. INTEGRATION OF GEORGIA WITH THE WORLD COMMUNITY
İsmail ÖZSOY
3
2. KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KIRGIZİSTAN EKONOMİSİNİN SON ON
YILININ DEĞERLENDİRİLMESİ
Süreyya SAKINÇ
9
3. KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE IMF POLİTİKALARININ SONUÇLARI:
AZERBAYCAN DENEYİMİ
Alkan SOYAK, Zenfira NESİROVA
14
4. KÜRESELLEŞMENİN GELİŞMEKTE OLAN ÜLKE EKONOMİLERİ ÜZERİNE
ETKİLERİ, KIRGIZİSTAN VE TÜRKİYE’DEN İKİ AYRI UYGULAMA ÖRNEĞİ
Mehmet CANDEMİR, Halil GÜNGÖR
21
5. MARKET ORIENTATION AND ORGANIZATIONAL PERFORMANCE IN
MAINLAND CHINA: TEST OF THE MARKET ORIENTATION SCALE (MARKOR)
Erdener KAYNAK, Ali KARA
27
6. ULUSLARARASI MALİ KRİZLER, IMF POLİTİKALARI, AZ GELİŞMİŞ
ÜLKELER, TÜRKİYE VE DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ
Halil SEYİDOĞLU
33
7. E-NTEGRASYON AÇISINDAN E-TİCARET KAFKASYA-TÜRKİYE ÖRNEĞİ
Fahriye GÖZGÜ, Halil MUTİOĞLU
40
8. ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN KOLLEKTİF İLİŞKİLERE BAKIŞI VE
SENDİKALARIN STRATEJİK YAKLAŞIMLARI
Ayhan GENÇLER, Adil OĞUZHAN
46
9. KARADENİZ EKONOMİK İŞBİRLİĞİ: DÜNYA EKONOMİSİ
AÇISINDAN GELECEĞİ
İrfan KALAYCI
52
10. AZERBAIJAN VALUATION IN THE LIGHT OF MODEL OF INDIAN
INFORMATION TECHNOLOGIES
Cihan BULUT
58
11. KÜRESELLEŞME VERSUS ULUS DEVLETLER GEÇİŞ EKONOMİLERİNİN
KIRILMA NOKTALARI
Geybullah GEYBULLAYEV, İbrahim Attila ACAR, İsmail BAŞARAN
64
12. FİNANSAL KÜRESELLEŞMENİN AZERBAYCAN ÖZELİNDE
KAFKASYA VE ORTA ASYA’YA ETKİSİ
Osman Nuri ARAS
72
13. GLOBALLEŞME SÜRECİNDE ULUS ÖTESİ İŞLETMELER, TÜKETİCİ
DAVRANIŞLARI VE AZERBAYCAN
Yavuz KAHRAMAN
80
i
14. TRANSFER OF TECHNOLOGIES: A META TAXONOMY
Arnold REISMAN
85
15. EKONOMİNİN YENİLENEN YÜZÜNDE E-TİCARET UYGULAMALARI: TİCARETİN
YENİ TEMELLERİNİN ARANMASI VE GELECEĞİNE İLİŞKİN DÜŞÜNCELER
Gürcan PAPATYA, Nurhan PAPATYA, A.Buğra HAMŞİOĞLU
97
SİYASƏT BÖLMƏSİ
1.
115
ULUSLARARASI TÜCARET HUKUKUNUN GELİŞMESİNDE TAHKİMİN ROLÜ VE
AZERBAYCAN UYGULAMASI
Hakan ACAR
117
2. ORTA ASYA ÜLKELERINDE SOSYAL GÜVENLIK SISTEMLERININ
SORUNLARI
Abdulhalim ÇELİK
123
3. KÜRESELLEŞME SÜRECINDEKİ KAFKASYA VE ORTA ASYA’DA “ÖTEKİ”
SORUNU
Alaeddin YALÇINKAYA
128
4. СРЕДНЯЯ АЗИЯ И КАВКАЗ МЕЖДУ РОССИЕЙ И США
Пламен ДИМИТРОВ
135
5. КАВКАЗ И БАЛКАНЫ ВO ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКЕ РОССИИ – АКЦЕНТЫ И
ПЕРСПЕКТИВЫ В ПРОШЛОМ И БУДУЩЕМ
Нина ДЮЛГЕРОВА
140
6. A THÜNİAN -WORLD SYSTEMS APPROACH TO THE INDUSTRIAL LOCATION
AND ENVIRONMENTAL PROBLEMS: THE NEW ROLE OF TURKEY AND
CAUCASIAN COUNTRİES İN THE GLOBAL PRODUCTION
Mehmet C. MARİN, Hakan ALTINTAS
144
7. SOME FEATURES OF CENTRAL EURASIAN CORRUPTION IN THE ERA OF
GLOBALIZATION
Irina Y. MOROZOVA
152
8. INDEPENDENT AZERBAIJAN'S STRATEGIC IMPORTANCE: PAST, PRESENT,
AND FUTURE
Robert V. BARYLSKI
156
9. GLOBALIZATION AND POST-COMMUNISM
Peter RUTLAND
164
10. СТРАТЕГИЧЕСКАЯ РОЛЬ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В
ГЛОБАЛИЗИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ
Фарход ТОЛИПОВ
168
11. KÜRESEL KENTLERİN REKABETÇİ POTANSİYELİ: BAKÜ KENTİ ÖRNEĞİ
Hakan ALTINTAŞ, Mehmet TAN
174
12. STRUCTURE OF PARLIAMENTS, TERMS OF PRESIDENCY AND
DEMOCRACY IN THE FRAMEWORK OF GLOBALIZATION
Shah-Ahmad MUTALOV
181
ii
13. THE SECURITY RELATIONS BETWEEN CHINA AND CENTRAL ASIA IN THE
GLOBALIZATION ERA
Gourbani KOSHAKI
187
MƏDƏNİYYƏT BÖLMƏSİ
211
1. İSLAM VE KÜRESELLEŞME
Kemalettin ÖZDEMİR
213
2. GLOBAL KÖYÜN “KUTSAL KİTABI”
Fethi Ahmet POLAT
219
3. KURESELLEŞMENİN PSİKOLOJİK SONUÇLARI
Canani KAYGUSUZ
228
4. KİMLİKSİZLEŞTİRMENİN KÜRESELLEŞMESİ
Halil MUTİOĞLU
235
5. TÜRK DÜNYASI ŞAİRLERİNİN TÜRK DİLİ ÜZERİNE YAZDIKLARI
ŞİİRLER VE DİL ANLAYIŞLARI
İskender PALA
240
6. ULUSLARARASI TURİZM EKSENİNDE KÜRESEL KÜLTÜRÜN
AZERBAYCAN YEREL KÜLTÜRÜNE YANSIMALARI
Derman KÜÇÜKALTAN, Gül Yılmaz KÜÇÜKALTAN, Adil OĞUZHAN
247
7. REFLECTIONS OF CULTURAL GLOBALIZATION IN TV PROGRAMMES
IN KYRGYZSTAN
Huriye KURUOĞLU
251
8. KÜRESELLEŞME VE KİMLİK
Muhittin AŞKIN
256
9. QLOBALLAŞMA PROSESİNDƏ DİNİ VƏ ƏXLAQİ DƏYƏRLƏR
Məmmədəli BABAŞOV
260
10. BİREYSEL KİMLİK VE KÜRESELLEŞME
Sırrı AKBABA
265
11. KÜRESELLEŞME DİN VE AHLAK
M. Zeki İLGAR
271
iii
İQTİSADİYYAT
BÖLMƏSİ
3
Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya
İqtisadiyyat bölməsi
INTEGRATION OF GEORGIA WITH THE WORLD COMMUNITY
İsmail ÖZSOY
International Black Sea University
Faculty of Economics and Administrative Sciences
Tbilisi / GEORGIA
[email protected], [email protected]
ABSTRACT
The achievement of independence in 1991 left Georgia with inefficient remains of the Soviet-era state systems. She
inherited large state-owned enterprises specializing in the products assigned by the Soviet system, which overrated
manufacturing industry and undervalued services, making Georgia dependent on other Soviet republics for a wide range of
products that were unavailable after 1991. After a short-term dictatorial regime, Eduard Shevardnadze maintained national
unity and tried to establish international contacts. With the support of IMF a political base for a market economy was layed in
1994. On the way to build a market-oriented and democratic community, Georgia has adopted some of the best laws and
institutional structures. While experiencing such a transformation in the social and economic structure within the country that
results in a modern society, Georgia has become a member or a participant of more than 105 international organizations,
recognizing the renewed importance of international organizations to integrate with the world community. Economists
generally agree on six requirements for a successful transition from socialism to a market-based system. In this study, we will
try to follow the steps taken by Georgia on that way.
Key words: Planned economy, market-based economy, democratic community, transition, privatization, reform,
homo societicus (man of society).
INTRODUCTION
Georgia is a strategically important Caucasian country situated at the crossroads of Europe and Asia and
well placed to serve as one of the world's major corridors for the shipment of oil and gas of the Caspian
countries. Regarded in its geopolitic and geoeconomic dimensions for its such favorable strategic location,1
Georgia is directly connected with the restoration of the historic Silk Road that will provide the cost-effective
utilization and safe transportation of the Caspian oil and gas to the international markets. Much of that gas and
oil will be exported to Europe and Asia through Georgia. Being such a fulcrum for east-west energy pipelines,
Georgia remains a key western interest in the Transcaucasus region. Thus, Georgia's development as a stable and
democratic country, and her increasingly integration into the global economy is of great importance.
During the Soviet period, Georgia had one of the highest living standards in the Soviet Union with its
people who were among the best educated, and with an economy based on agribusiness, science, medicine,
tourism, and aviation. Despite all, like other republics, she was not a part of the world community. The collapse
of the Soviet system forced Georgia to reorient the political, economic and social structure of the country. But,
immediately following the independence, the combined impacts of the civil war and economic reorientation on
the society have been devastating. The loss of markets in the former Soviet Union and the cease of the input flow
from the same source led to about 80 % decline in recorded GDP from 1990 to 1994. The dislocation of trade
and industry and the consequent loss of budgetary revenue urged the government to borrow. Thus, the
accumulation of large overseas official debts gave way to acceleration in the rate of inflation from 5 % in 1990
to 8380 % in 1994.
The short-lived dictatorial and paranoid regime of Zviad Gamsakhurdia in 1991, followed by the bloody
process of unseating him, gave Georgia a lasting reputation for instability that damaged prospects for foreign
investment and for participation in international organizations. As head of state in early 1992, Eduard
Shevardnadze, the most popular politician in Georgia, maneuvered to maintain national unity. He used his
familiarity with the world of diplomacy to establish international contacts, gain sympathy for Georgia and seek
economic ties. With the support of IMF privatization program was extended, conditions were eased and
communication systems were improved with joint enterprises in 1994. And a political base for a market
economy was prepared. Laying the groundwork for building a democratic society and expediting the transition to
the market economy, the transformation process in Georgia provided the framework for signing a formal
agreement between the European Union and Georgia in April 1996. This agreement has potentially opened the
door for Georgia to integrate into the Western Europe.
The country headed by Eduard Shevardnadze shaped vividly its decision to set up an open and democratic
society and ensure equality of all its citizens through the new constitution, free and fair elections, and the
1
See, Gakhokidze, Jemal, “Historical Geography and The Security of a Country”, Tacis, Second Quarter 2001, pp.21-31.
4
establishment of local democracy.2 Besides, the Government aimed to foster its integration into major regional
and international organizations. Georgia has been a member of more than 30 international organizations, and has
established formal diplomatic relations with 117 countries.
Economists generally agree on six requirements for a successful transition from socialism or so-called
planned economy to a market-based system. These are macroeconomic stabilization, deregulation of prices and
liberalization of trade, privatization, establishment of market-supporting institutions, social safety net and
external assistance.3 At the moment, notwithstanding some serious problems, Georgia is experiencing a
transition to a politically democratic and economically market-based system on the way to the integration with
the world community and she has been fulfilling these requirements together with establishing relationships with
international organizations. In this study, we will try to follow the steps taken by Georgia on that way.
BUILDING A MARKET-BASED ECONOMY
Georgia has chosen open markets and the rule of law as a path to economic growth in transition from a
command to a democratic and free market system. As the initial steps of transition to a market economy were
taken in February 1992, a new Anti-Monopoly Department was created within the Ministry of Economy of
Georgia. The legislation and competition policy aimed at the promotion of entrepreneurship, and the prohibition
of unfair competition, anti-competitive activities, misuse of market position, mergers, and other actions which
provoke or may provoke the restriction of elimination of competition on the market.4 The law on Monopoly
Activity and Competition, dated December 1996, is considered to be a foundation of Georgia’s commitment to
free and open markets.5 But, some critiques assert that the law on Prices and Principles of Price Formation
jeopardises the competition policy.6 Backed by the procedure of such legislative actions and with the assistance
of the International Monetary Fund (IMF) were taken drastic measures to overcome the crisis and to promote
economic reforms in late 1994. The main focus of the program was on the restoration of financial and budgetary
control. Credits, government employment and expenditures were reduced. Further liberalization of prices was
introduced and privatization was intensified. External donors and financiers funded various projects to support
the revival of the economy and to establish the legal and institutional infrastructure for a market economy.
Georgia's currency, the lari, which was introduced in 1995, was allowed to float freely in 1998. This
attempt resulted in the stabilization of the currency, and the halt of inflation. The inflation rate in 2000 was 4.6
percent, down from 10.9 percent in 1999,7 and 3.4 percent in 2001. It is expected to be around 5.9 in 2002. An
extremely low-level rate of inflation for such an emerging market economy as Georgia is a result of very strict
monetary policy implemented by the National Bank of Georgia with the support of IMF and World Bank.8 The
economy began to experience modest but increasing levels of GDP growth. The deficit in the state budget
realised 2.9 percent in 2001, exhibiting a decline from 3.6 percent in 2000.9 Price liberalization was nearly
complete since the liberalization of the price of bread in June 1996. This step toward price liberalization, which
was considered successful reform particularly in this field, did not affect the rate of inflation. Several projects in
the spheres of health, transport, municipal infrastructure and agriculture were financed by the Word Bank to
restore macroeconomic stability, to promote the resumption of growth and to improve living standards.10
In general Georgia has adhered to fiscal and monetary policies that promote balanced, sustainable
economic growth and facilitate the functioning of markets. However, it has poor rates of tax collection.
Consequently, the state budget remains highly dependent on external financing and loans from the National
Bank of Georgia. By evading tax obligations, the large 'shadow economy', places legitimate businesses at a
significant competitive disadvantage and inhibits their development. The 'shadow economy' accounts officially
stands between 40-60 percent of GDP but is commonly thought to be substantially higher.
As reorienting the economy towards the west, there has been an inevitable change in the mix of sectors
which are experiencing growth. Agriculture was the most responsive to the change from a command to market
economic system. Branches of industry are adjusting according to market principles. The service sector is
growing rapidly in size and sophistication in response to the needs of a market economy. The main reason for
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Now, Georgia is a presidential republic based on a classical democratic model consisting of an executive, legislative, and judiciary
branches. The Parliament represents the legislative power. The principles of the rule of law are based on the Constitution of 1995.
Case, Karl E.; Fair, ray C., Principles of Macroeconomics, Prentice-Hall, New Jersey, USA, 2002, pp. 451-5.
Lapachi, Ketevan, “Anti-Monopoly Regulation in a Transition Country: The Example of Georgia”, European Competition Law Review,
Sweet & Maxwell, Vol: 22, Issue: 9, September 2001, p. 375.
Lapachi, Ketevan, “ An Examination of the Present Competition Law of Georgia Using Pittman’s Criteria”, The Antitrust Bulletin, The
Journal of American and Foreign Antitrust and Trade Regulation, Spring 2002, p.190.
See, Lapachi, (2002), p. 205, with reference to Larry, Morgan, The Law on Prices and Principles of Price Formation: A Barrier to Free
Markets 1 (CEPAR Economic Commentary Report 6, Nov. 1997).
Problems of Economic Transition (Ed. Papava, Vladimer and Elene Chikovani), November/December 1997, p. 7.
Liparteliani, Lekso, “Georgia: A Decade of Transition”, Georgian Economic Trends, TACIS, 2002, No: 2, p. 101.
Liparteliani, op.cit., p. 104.
See for some, Problems, op.cit., p. 8.
this was the fast growth of transport, telecommunication and financial services sectors.11 The share of private
sector in the Georgian economy continues to increase both from internal growth within private enterprise and
from the government's continuing privatization program. The Parliament passed enabling legislation which
extends to private enterprises legal title to the land on which they stand. The process of registering titles to
agricultural land has been completed.
PRIVATIZATION
Privatization is considered one of the most important indicators of the transition. The Georgian
government has largely put into place the legislative framework to promote and sustain a free and competitive
market-oriented economy and to encourage foreign investment. The privatization of Georgian state assets was
initiated with the Law on Privatization of State Enterprises in 1992. This legislation provides for national
treatment of both foreign and local investors who wish to participate in the privatization process. The Law on
Privatization of State Property, adopted in May 1997, recognizes four forms of privatization: tender, auction,
lease buy-out, and direct sale. Parliament made a commitment that all new legislation beginning September 1,
1998 should be in full compliance with the legal norms of the European Community.
Important legislative milestones were reached in 2000 with the passage of key legislation aimed at
extending the scope of the privatization program, creating capital markets, promoting accounting reform, and
registering ownership of enterprise and agricultural land. State price controls are being phased out. With the
establishment of legal framework for the market economy in 1996, the right of possession of agricultural land
was conveyed to citizens of Georgia by the ‘Law on Agricultural Land Ownership’. This law would undoubtedly
lead to the complete privatization of agricultural land. The laws on ‘Monopolistic Activity and Competition’
dated June 1996 and on ‘Bankruptcy’ as well as other fundamental laws, were also adopted by Parliament. Thus,
the government together with the main ministries signaled its intent to implement these economic frameworks.
By the end of 1998 the privatization of small enterprises was largely completed, with 12,860 enterprises passing
into private ownership. Of these, approximately 80 percent were in the trade and services sectors.12
Over the years, the privatization is approaching its end because the amount of available companies is
diminishing. However, privatization of large enterprises such as telecommunications, energy, manufacturing
sectors is still ahead and presumably there will be small enterprises created as a result of restructuring. Thus, the
privatization process of small enterprises may last longer. Even though the privatization of small enterprises does
not necessarily imply their efficient operation in future, the existing resale market seems to be effective enough
to ensure the acquisition of assets by more capable owners, also increasing the competition. Giving the
customers freedom of choice enables market forces to provide sustained pressure on companies to increase
efficiency.13
REFORMING THE BANKING SYSTEM
The Georgian banking system is at the stage of development. The Law on the Central Bank, adopted in
1996, introduced a two-tier banking system consisting of the National Bank of Georgia (NBG) and commercial
banks.14 Since 1994, Georgia has embarked on a comprehensive program of banking sector restructuring, with
the help of U.S. experts. The reforms aiming at upgrading and enforcing prudential standards for commercial
banks have yielded positive results, particularly with regard to banking sector consolidation, leading to a sharp
reduction in the number of banks from 229 in early 1994 to 26 in 2001. The minimum authorized capital
requirement was raised incrementally15 after which some bank licences were revoked by the NBG. Further
reduction in the number of banks through mergers and outright closures is anticipated. Only licensed banks are
permitted to conduct hard currency transactions. Georgian law does not restrict the free flow of financial
resources. All these measures increased confidence in the banking system. Private commercial banks
commenced operations in 1989 when the liberalization in the financial system began. Foreign investment
accounts for approximately one third of total bank capital. More than twenty banks have been created with the
inclusion of foreign capital. Currently, more than forty banks operate under general licenses that allow them to
carry out international transactions and currency exchange operations.16
The portfolio investment regulatory system is currently being developed. The Law on Stock Markets,
adopted in December 1998, established the legal framework for the creation and operation of a stock market. The
law states licensing conditions for stock exchange, central depositary, brokerage companies and registrars. A
regulatory agency, the National Commission for Securities (NCS) was created to supervise all market
11
12
13
14
15
16
The share of services in 2001 amounted to 60 percent of GDP, compared to only 44 percent in 1996.
By sector, the large privatized enterprises included: Agriculture/Food (28.5%), Construction (18.5%), and Industry (15.2%).
Tacis, Georgian Economic Trends, 2002, No: 2, p. 45.
Banks & Bank Services in Georgia, GAT Advertising & Publishing Company, Tbilisi, 2000, p.5.
From 500 Lari in 1997 to 5 million Lari by the year 2001.
Presently, two foreign banks have branch offices in Georgia: Ziraat Bankasi, Turkey, and The Caucasus Development Bank, Azerbaijan.
6
participants. Georgian Stock Exchange (GSE) is a non-profit joint stock company established by brokerage
companies. Trading on the exchange market started in April 2000. The electronic trading system of GSE was
developed with the support of USAID.
Capital markets development took a giant leap forward with significant technical assistance from
international donors. The primary goal of the newly established Georgian Stock Market is to create a transparent,
liquid, and organized securities market with a viable trading mechanism. The stock market organizes public
trading of securities in compliance with the exchange rules and procedures, and disseminates information on
trading results and prices. The Law on Accounting, adopted in February 1999 required all joint stock companies
in Georgia to adopt international accounting standards by January 2000. Private firms are not authorized by law
or any regulation to adopt articles of incorporation or association that limit or prohibit foreign investment,
participation, or control of domestic enterprises.
TRADE AND FOREIGN INVESTMENT REGULATIONS
Georgia became a member of the World Trade Organization (WTO) in June 2000. This is another step
towards Georgia's integration into international trade. As a member of the WTO, Georgia has had access to
assistance in coordinating its legal framework with international norms. The ongoing customs reform
implemented with assistance of western consultants is expected to bring customs operation in compliance with
the Customs Code of 1997 and Law on Customs Tariffs of 1998. Pre-import certification was introduced in mid1999 by the British firm contracted to perform this function. The Law on Customs Tariff and Duty of 1998
provides for customs valuation of goods based on ‘internationally recognized practices’, as defined by the WTO.
Georgia is a leader in the former Soviet Union of developing the legal infrastructure for an attractive
investment climate. Georgia maintains no currency controls, allows foreign investment in all but a few sectors
deemed strategically important, and has implemented an impressive privatization program, including land
privatization. Georgia has signed agreements on a free trade regime with 8 CIS countries. The formal legislative
framework of Georgia concerning foreign investment conforms to internationally accepted norms and principles.
The legal framework governing ownership and privatization is provided by several related acts. Property rights
in the extractive industries, intellectual property rights and financial sector legislation are governed by several
laws in the western standards. The Georgian Constitution provides for protection of ownership rights,
specifically the universal rights to ownership, acquisition, disposal or inheritance of property. Foreign citizens
living in Georgia possess rights and obligations equal to those of the citizens of Georgia. The Constitution allows
restriction or revocation of property rights only in cases of extreme public necessity, and then only as directly
envisaged by law. Georgian law prohibits expropriation, that is nationalization, of foreign investments, except in
cases involving natural disasters, acts of God, other cases of force majeure,17 and epidemic emergencies.
Georgia is trying to integrate with the rest of the world by signing bilateral investment agreements.
Georgia has negotiated bilateral agreements on investment promotion and mutual protection with 25 countries.
Georgia's legal regime for dispute settlement procedures meets international standards. According to the
Georgian legislation, the rights and guarantees of a foreign investor cannot be less than the rights and guarantees
of Georgian individuals or legal persons. As for property rights, including those of foreign investors are
protected by the legislation.
Corruption seems to be the most serious problem of Georgia, like other post-Soviet countries, that threats
the establishment of a free and truly independent country. In July 2000 the Government of Georgia created an
Anti-Corruption Commission to deal with this problem.
SOCIAL POLICY AND SOCIAL SAFETY NET
Before the onset of transition, Georgia, like other transition economies, had well-developed social security
nets covering the same risks as in the developed countries. The cradle-to-grave protection was provided to the
entire population. But this comprehensive safety net left people with little experience in dealing with economic
uncertainty. Therefore, one of the problems that remains still unsolved is social safety net. The state social
security system technically provides pension, unemployment and maternity benefits. These benefits are
negligible, however, and the system is not running well. Currently, social policy reforms are among the top
priorities of the National Poverty Reduction and Economic Growth Program and acknowledged by the
government to be a long term strategic objective.
17
Force or power that can not be fought against.
CONCLUSION AND SUGGESTION
After experiencing a terrible practice under the Soviet system, being isolated from the modern world, now
Georgia has adopted some of the best laws and institutional structures on the way to a democratic and marketoriented community. The legislation of Georgia concerning foreign investment conforms to internationally
accepted norms and principles. The banking system has been reformed and many other regulations have been
made to meet the needs of the modern age. Privatization has nearly been completed. Georgia seems to have
virtually fulfilled the requirements for a successful transition from socialism to a market-based system except for
the social safety net.
While the legal framework for private business is largely in place, enforcement of laws and presidential
decrees is relatively absent or ineffective. The most urgent problem is the activity of ‘the state bureaucratic
monopoly’ that is, the restriction of competition by the activities of government bodies and officials. Old-minded
bureaucrats seem to be the most resistant powers against the reforms. Lack of sufficient staff to manage the new
market system appears to be an important problem.
Even though macroeconomic stabilization has been achieved, it realised at a level where the economy
suffers unemployment and low output. Therefore, the poor fiscal situation, poverty, unemployment, pervasive
corruption, and the arbitrary implementation of laws and regulations are the main problems of Georgia. The
country is being affected by such economic problems and the growing popular nostalgia for the materially more
beneficial ‘old days’, and frustration over the apparent lack of results from legislated reforms.
Despite the state social security system technically provides some benefits, these are negligible and the
system is not running well. Official government salaries have been eroded by inflation over the years to a point
where most are at or below subsistence level, and many civil servants seek to supplement their income by
opportunities their positions present. That seems to lay a favourable ground for corruption.
The poor enforcement of existing laws and illegal practices by Georgian officials has cast a shadow on
Georgia's performance as a transition economy. Pervasive nature of corruption and its high visibility have
stunted economic growth and seriously undermined the credibility of the Government and its reforms. The main
sources of corruption are lack of legal culture and the atmosphere of non-punishment. The lack of skilled
employees, economists and lawyers is another problem for the unsuccessful enforcement of laws. It is typical for
the best specialists to move from government to private structures and foreign institutions, for reasons including
low salaries and bad working conditions.
In order to remove corruption and to achieve a healthy and wealthy society in the long run, ‘homo
economicus’ must not be ultimate target as stated by some writers.18 He should be provided with moral values
including legal culture so that he may be concerned about the interests of the society and turn to a ‘man of
society’. Strong family ties between the members of a typical Georgian family eased so far the sever effects of
economic crises of 1990s. Likewise, ‘men of society’ can overcome all the problems including corruption that
cannot otherwise be solved.
Currently there is a transformation in the human dimension in Georgia as in other transitional economies.
This transformation took place firstly from homo sovieticus to homo transformaticus in the last decades of the
Soviet system, now homo transformaticus is changing to homo economicus. We don’t see homo economicus
sufficient for the future of these countries and offer a further study on the transformation of human dimension
and recommend it be improved to be ‘man of society’.
18
Problems of Economic Transition, p. 10.
8
REFERENCES
-
Banks & Bank Services in Georgia, GAT Advertising & Publishing Company, Tbilisi, 2000.
-
Case, Karl E.; Fair, ray C., Principles of Macroeconomics, Prentice-Hall, New Jersey, USA, 2002.
-
Gakhokidze, Jemal, “Historical Geography and The Security of a Country”, Tacis, Second Quarter 2001, pp.21-31.
-
Georgia: Country Studies (Edited By Glenn E. Curtis), Federal Research Division, Library of Congress, March 1994.
-
Georgian Law Review, Tacis, Second Quarter 2001.
-
Lapachi, Ketevan, “Anti-Monopoly Regulation in a Transition Country: The Example of Georgia”, European Competition Law
Review, Sweet & Maxwell, Vol: 22, Issue: 9, September 2001, p. 374-81.
-
Lapachi, Ketevan, “An Examination of the Present Competition Law of Georgia Using Pittman’s Criteria”, The Antitrust
Bulletin, The Journal of American and Foreign Antitrust and Trade Regulation, Spring 2002, pp.187-215.
-
Liluashvili, Gia, “Legal Culture, Problems and Some Solutions”, Khidi, No: 7, 2002, pp. 5-7.
-
Liparteliani, Lekso, “Georgia: A Decade of Transition”, Georgian Economic Trends, TACIS, 2002, No: 2, pp. 98-108.
-
Nadareishvili, Vakhtang, “Psychological Aspects of Law in Action”, Khidi, No: 7, 2002, pp. 8-9.
-
Nadirashvili, Shota, “Problems of Formation of Georgia as a Free Country”, Khidi, No: 7, 2002, pp. 3-4.
-
Papava, Vladimer; Beridze, Teimuraz, “Industrial Policy and Trade in Georgia”, Eurasian Studies, Winter 1996/97, No: 4, pp.
65-78.
-
Papava, Vladimer, Necroeconomics and Post-Communist Transformation of Economy, Publisher ‘Company Imperial’ Ltd.,
Tbilisi, 2001.
-
Problems of Economic Transition (Edited by Papava, Vladimer and Elene Chikovani), November/December 1997.
-
Ugrekhelidze, Niblia, “Malfeasance: Performing a Wrongful or Illegal Act”, Khidi, N0: 7, 2002, pp.13-15.
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KIRGIZİSTAN EKONOMİSİNİN
SON ON YILININ DEĞERLENDİRİLMESİ
Süreyya SAKINÇ
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Bişkek / KIRGIZİSTAN
[email protected]
ABSTRACT
This paper looks at lessons to be drawn from the ten-year experience of Kyrgyz economy in the period 1991 to 2001.
The Kyrgyz Republic has undertaken reform programs of liberalization and privatization in the early stages of transition
from centrally planned economy to market economy. But failling in political liberalization raised negative effects on
growth. The Kyrgyz Republic has advantages and potential gains from globalization. Kyrgyzstan should establish a balance
between gains and losses from globalization to provide for a sustainable growth and to reduce poverty.
GİRİŞ
1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, diğer eski Sovyet Cumhuriyetleri gibi Kırgızistan’da üretim artışında önemli düşüşler ve enflasyon oranında önemli yükselmeler görülmüştür. 1991 ve 1995 yılları
arasında GSYİH neredeyse % 50 oranında düşmüştür. Bu dönemde kamu gelirlerindeki düşmenin nedeni Rusya’dan yapılan doğrudan bütçe transferlerinin (1991’de % 13’e ulaşmıştı) kaldırılması olmuştur. Sonuçta enflasyon
oranı dramatik olarak yükselmiştir. Büyümede pozitif dönüşüm 1996 yılından itibaren başlamıştır. Gelirlerdeki
düşmeyi telafi etmek için hükümet sosyal harcamalar ile devlet kuruluşları ve tarıma yapılan transferleri azaltmıştır.
Bu dönemde sosyal refah harcamaları, eğitim ve sağlık harcamalarında da azalmalar görülmüştür. Eski Sovyetler
Birliği Ülkelerinde devlet teşebbüslerinin yanında, önemli sayılacak oranda özel girişim de bulunmaktaydı. Dünya
Bankası’na göre 1997 yılı için özel sektörün GSYİH’ya oranları Tacikistan ve Türkmenistan’da 20 ve 25;
Özbekistan’da 45; Kazakistan ve Kırgızistan’da ise sırasıyla 55 ve 60 olarak tahmin edilmekteydi ( EBRD, 1977).
1991-1995 döneminde ekonomide yaşanan hiperenflasyon ve resesyon sonrasında 1996’da büyümeye
geçilmiştir. 1996-2000 döneminde gerçekleştirilen % 5,4’lük büyüme oranı sürdürülebilirse, ekonomi ancak
2008 yılında, 1990’lardaki seviyesini yakalayabilecektir. 1995’ten sonra büyüme sürecine giren ekonomide 2000
yılında istikrarlı bir enflasyon oranı yakalanmıştır.Liberal politikalar izleyen Kırgızistan’da dış ticaret dengesi
bozulmuş ve dış borç stokunun GSYİH’ya oranı 2000’de % 132’ye yükselmiştir. 2000 yılı itibariyle fakirlik
sınırı altında yaşayanların toplam nüfusa oranı % 52,3’e yükselmiştir.
KIRGIZİSTAN EKONOMİSİNİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ (1992-2001)
Kırgızistan, bağımsızlığını kazandığı 1991 yılında başarılı bir ekonomik reform programı başlatmıştır.
Reform programı bazı şok önlemleri ve kapsamlı olarak devletin ekonomideki rolünü azaltacak yapısal
düzenlemeleri içermekteydi. Fakat, piyasa ekonomisinin yaratılmasına yönelik kapsamlı reform programı etkin
şekilde uygulanamamıştır. Bunun temel nedeni, Kırgızistan ekonomisinin eski Sovyetler Birliği Ülkeleri ile tam
entegrasyona dayalı olmasıydı. Kırgızistan, bugün kişi başına gelir ve yoksulluk indeksi sıralamasında Eski
Sovyetler Birliği Ülkeleri arasında en kötü ikinci ülke durumundadır.
SOVYETLER BIRLIĞI’NIN DAĞILMASI SONRASINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR
Sovyetler Birliğinin dağılması ve küresel ekonomik rekabetin sonucu olarak, diğer Türk Cumhuriyetleri
gibi Kırgızistan da çözümü zor sorunlarla karşılaşmışlardır. Bu sorunlar arasında; i) komşu ülkeler ile yapılmakta
olan ticaret ve transit ulaşımın kesintiye uğraması; ii) ulusal bütçede sosyal sübvansiyonların azaltılması; iii)
enerji, ulaşım gibi altyapı hizmetlerinde fiyat desteklerinin azaltılması; iv) su ve enerji kaynaklarına ulaşım ve
ortak kullanımın güçleşmesi; v) nitelikli işgücü kaybı; vi) ağır dış borç yükü; vii) doğrudan yabancı yatırımların
yetersizliği; viii) piyasa ekonomisinin yerleşmemesi sayılabilir.
Sovyetler Birliği döneminde sanayi-tarım ülkesi görünümü veren Kırgızistan, bağımsızlık sonrasında tarım
ülkesine dönüşmüştür. Nitelikli iş gücünün ülke dışına göç etmesi sonucu nitelikli işgücünün çalışan nüfusa oranı
ciddi oranda azalmıştır. Hammadde potansiyeli Sovyetler Birliği dönemine göre kullanım kapasitesinin çok altına
düşmüştür. En uygun çözüm, eski yapının tekrar onarımı değil, yeniden bir üretim modeli ve rekabetçi bir özel
girişimci kesimin yaratılmasıdır ( T. Koyçuyev, P. Koyçuyev, M. Koyçuyev, 2002, s. 26).
Kırgızistan ekonomisi Sovyetler Birliği döneminde gelişmiş bir sanayi sektörüne sahipti. Sovyet
döneminde Cumhuriyetler arasındaki giderek azalan ekonomik ilişkilerin yarattığı ekonomik bunalım Kırgızis-
10
tan ekonomisini 1991-1995 yılları arasındaki birinci dönemde ciddi bir krize sürüklemişti. Ekonomileri birbirine
bağımlı olan Cumhuriyetlerin bağımsızlık sonrası işbirliğine gidememeleri ve piyasa ekonomisine geçişte
yapılan hatalar, ekonomik krizlerin doğmasına ve derinleşmesine neden olmuştur. Bu dönem, merkezi planlı
ekonomik sistemin yıkıldığı ve reform programının biçimlendirildiği bir süreç olarak kabul edilmektedir. İkinci
dönem, 1996-2000 yılları arasındaki piyasa ekonomisinin oluşmaya başladığı ve reformların hayata geçirildiği
bir süreç olarak değerlendirilmektedir.
1991-1995 dönemi: 1991-1995 yıllarını kapsayan birinci dönemde, hızlı ve şok bir reform programı
başlatılmıştır. Bu dönemde, i) tüm ürün fiyatları serbest bırakılmış; ii) yoğun bir özelleştirme programı
başlatılmış; iii) vergi sistemi yeniden düzenlenmiş; iv) Katma Değer Vergisine geçilmiş; v) 1993’te ulusal para
birimi som kabul edilmiş; vi) dış ticaret rejimi libere edilmiş; vii) ithalat ve ihracat üzerinden alınan vergiler
azaltılmış; viii) tarım arazilerinin kira süreleri 99 yıla uzatılmış;ix) tarımda mekanizasyonla birlikte yeni
finansman araçları sağlanmıştır. Bu dönemde ekonomide tarımsal üretimin payı yükselmiştir.
Bu gelişmelere rağmen 1991-1995 arasında üretimde % 50 azalma gerçekleşmiş ve fiyatlar genel düzeyi
1992’de % 1244’e, yükselmiştir (Tablo 1). 1995 yılı itibariyle işletmelerin borçları 4,5 milyar som, depolarda
biriken ürün değeri 540 milyon som olarak gerçekleşmiştir. Her üç işletmeden biri zarar etmekteydi ve işletme
zararlarının toplamı 1995 yılında 94,2 milyon som’a ulaşmıştı. Tarım ürünlerine hükümet desteğinin azalması ve
üretimde azalma hammadde fiyatlarını yükseltmiştir. 1993 yılı sonu itibariyle Kırgızistan Birleşik Devletler
Topluluğu (BDT) ülkeleri arasında hayat pahalılığı en yüksek olan ülkeydi (Центр Экономических и
Социальных Реформ, 2000, s.13-14).
1995-2001 dönemi: 1996 yılından itibaren büyüme trendine güren ekonomi, yüksek enflasyonist
baskıdan da kurtulmuştur. 1996-2000 döneminde ekonominin düşük enflasyon ortamında ortalama % 5,5
büyümesi, işsizliğin, dış borç yükünün ve ödemeler dengesi açığının yükselmesine yol açmış ve bu dönemde kişi
başına gelir de sürekli düşüş göstermiştir (Tablo 1). 1998 Rusya finansal krizi sonrasında Kırgızistan döviz
kurları üzerine kontrol uygulamak zorunda kalmış ve som dolar karşısında % 36 devalüe edilmiştir. Bu
koşullarda enflasyon tekrar yükselmiş ve dış borç yükü artmıştır.
Kırgızistan, enflasyonla mücadelede para tabanlı istikrar programını ve kontrollü döviz kuru rejimini
benimsemiştir. Buna karşılık, uluslararası rezervlerinin yetersiz olması ve mali önlemleri almakta yetersiz
kalması gibi nedenlerle başarılı bir sabitlenmiş parite uygulaması için gerekli koşulları sağlayamamıştır.
Böylece, istikrar programı mali politikalarla-harcamaların azaltılması ve devlet teşebbüsleriyle ilgili bütçe
kısıtlamaları-yürütülmeye çalışılmıştır. Kırgızistan devlet teşebbüslerinin bütçe ile ilişkilerini kesmek amacıyla
yeniden yapılanmalarına öncelik vermiştir ( E. Gürgen, 2000).1996 yılından sonra pozitif büyüme özel tüketim
harcamalarını artırmamış ve yoksulluğun artışına engel olamamıştır. Üretimde öncü sektörler olan altın
madenciliği ve tarım sektöründeki üretim artışları da yoksulluğun artışına engel olamamıştır (World Bank
Progress Report, 2001, s. 5-6).
PLANLI EKONOMİDEN PİYASA EKONOMİSİNE GEÇİŞ SÜRECİNDE YAPISAL
REFORMLARDAKİ GELİŞMELER
Piyasa ekonomisi kurallarının işleyişini sağlayacak ekonomik ve siyasi reformların en önem taşıyanı
özelleştirme olmuştur. Piyasa sisteminin yerleşmesi ve özel sektörün ekonomideki payının artırılmasına yönelik
diğer reformlar ise fiyat liberalizasyonu, dış ticaret ve döviz kuru rejimlerinde liberalizasyon, bankacılık
reformu, faiz oranlarında liberalizasyondur ( Tablo 2). Kırgızistan, yapısal reform programlarının uygulanması
bakımından şok terapi yaklaşımını uygulamıştır.
Kırgızistan’da özelleştirmenin esas amacı, özel girişimler yaratarak serbest piyasanın oluşmasını sağlamak
ve devletin özel kuruluşlar üzerindeki doğrudan kontrolünü kaldırmaktır. Kırgızistan özelleştirme konusunda diğer
geçiş ekonomileri arasında yüksek bir performansa sahiptir. Rekabetçi bir piyasa oluşturmayı amaçlayan
özelleştirme gelir dağılımı, büyüme, işsizlik gibi makro değişkenlerde iyileşme sağlayamamış, tersine bozulmasına
yol açmıştır.
Özelleştirme süreci üç dönem altında incelenebilir. 1991-1994 yılları arasında küçük ve orta ölçekli
işletmeleri kapsayan kamu işletmelerinin % 54,65’i özelleştirilmiştir. 1994-1997 yılları arasında yaygın bir özelleştirme planı ile rekabetçi bir piyasa yapısı kazandırılmak istenmiştir. Bu dönemde sanayi sektörü başta olmak üzere
orta ve büyük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesi büyük ölçüde tamamlanmış ve bu dönemde özelleştirme oranı
%9,1 gerçekleşmiştir. 1998-2002 dönemi özelleştirme planı stratejik kuruluşların - enerji, telekominikasyon, petrol
ve gaz sektörü, hava taşımacılığı, altın madencilik sektörü gibi-özelleştirilmesini kapsamaktadır (Kırgızistan Devlet
Mülk Fonu, 2002). 2002 yılı için özelleştirmenin ulaştığı düzey, ortalama % 69,7 olarak gerçekleşmiştir. Sektörler
bakımından özelleştirme düzeyi ise, sanayi % 89,2; inşaat % 58,9; ulaşım % 57,6; ticaret ve katering % 97,5;
rekreasyon hizmetleri % 99,9 olmuştur (National Poverty Reduction Strategy, 2002, s. 116).
Kırgızistan’da özelleştirme yöntemlerinden en yaygın uygulananları kuponlu özelleştirme ve anonim
şirketleştirmedir (Tablo 3). 1994 yılından başlayarak kuponlu özelleştirmede ikinci aşama gerçekleşmiş ve
kuponlar ikincil piyasalarda (bankalar, özelleştirilen kuruluşların yöneticileri, devlet bankaları ve diğer finansal
kurumlar aracılığı ile) el değiştirmiştir. Bu süreç sonunda özelleştirilen kurumların mülkiyeti az sayıdaki kişi ve
kurumların elinde toplanmıştır.
Anonim şirket şeklinde yönetici ve çalışanlara hisselerin paylaştırılması biçimindeki ikinci yöntem,
özelleştirilen kurumların yöneticilerinin en büyük hisseyi almaları ve anonim şirketlerde yönetimi ele
geçirmelerine yardımcı olmuştur (T.Koyçuyev, 2002, s.77). Kırgızistan’da kuponlu özelleştirme sonrasında
mülkiyet dağılımında eşitsizlik yaratılmış ve nüfusun sadece % 3-7’lik küçük bir kısmı gerçek mülkiyet sahibi
olmuştur. Genel olarak değerlendirilirse, Kırgızistan’da özelleştirme uygulaması mülkiyeti tabana yaymayı
sağlamamış ve böylece servetin ve sermayenin belirli ellerde toplanmasına yol açmıştır.
Reformların ilk 5 yılında mal fiyatlarında hızlı ve düzensiz artışlar görülmüştür. Bunun nedeni, ekonomik
sistemin çöküşü ve üretim azalmasıdır. Para politikasının etkinliği ve kalıcı bir ekonomik büyümenin sağlanması
mali sistemin etkinliğine bağlıdır. Bankacılık sistemi dış şoklara karşı kırılgan bir yapıya sahiptir. Bankacılık
sektörünün rehabilitasyonu ve sermaye yapılarının güçlendirilmesi gerekmektedir. Bir diğer yapısal reform alanı
kamu yönetimi ile ilgilidir. Devletin ekonomideki rolünün azaltılması çabalarına paralel olarak kamu
kurumlarından işlevini kaybedenler kaldırılmış, personel alımlarında kısıtlamaya gidilmiştir.
Reform programlarının başarısı genel olarak değerlendirilirse şu sonuçlara varılabilir: i) Orta Asya
ülkeleri arasında Kırgızistan ve Kazakistan “açıklıkta” orta sıralardadır. Diğer Orta Asya ülkeleri ise alt
sıralarda yer almaktadır. ii) “İyi yönetişim” bakımından Kazakistan ve Kırgızistan hariç, diğer Orta Asya ülkeleri
son sıralarda yer almaktadır. iii) “Mevcut altyapı” bakımından Kazakistan, sıralamada diğer Orta Asya ülkeleri
arasında daha iyi durumdadır. iv) “Banka dışı mali sektör” göstergesi bakımından Kazakistan şaşırtıcı biçimde
iyi durumdadırlar. v) Azerbaycan ve Özbekistan da beklenmedik şekilde “yatırım performansı” bakımından iyi
durumdadırlar. vi) “İşletmecilik ve emek piyasalarında etkinlik” bakımdan Türkmenistan iyi durumdadır. vii)
“Politik koşullar”, “hukuk düzeni” ve “piyasalarda rekabet” bakımdan yapılan sıralamada Orta Asya ülkeleri
arasında hukuk düzeni bakımından Kırgızistan daha iyi durumdadır. viii) “Piyasalarda rekabet” bakımından
Kazakistan daha iyi durumdadır. Diğer orta Asya ülkeleri ise her üç gösterge bakımından da genelde alt
sıralardadır (Tablo 4).
1990’lı yıllarda başlayan ekonomik reform programı Kırgızistan’ın ekonomik performansını iyileştirmemiştir. Bunun nedenleri şöyle özetlenebilir:
i) ekonomik davranışları değiştirmek ve yeni politikalar ve teşvikler uygulamak uzun bir süreç alır; ii)
makroekonomik istikrar ve yapısal reformlar birlikte gerçekleştirilmeye çalışılmıştır; iii) çok sayıdaki önemli
alanda aynı anda reformlara başlanmıştır; iv) Kırgızistan küçük bir ülkedir ve coğrafik konumu elverişli değildir
(IMF Staff Country Report, 2000,s. 25).
KÜRESELLEŞMENİN NEDEN OLDUĞU SORUNLAR VE YARATTIĞI FIRSATLAR
Küreselleşmenin yarattığı sorunların yanında, Kırgızistan için ortaya çıkan yeni fırsatlar da vardır.
Kırgızistan Türk Cumhuriyetleri içinde demokratikleşme ve insan haklarının korunması bakımından önemli
gelişmeler göstermiştir. Hidro-enerji potansiyeli yüksektir. Orta Asya ülkelerine artan bir politik ilgi vardır.
Küreselleşme eğilimleri ve uluslar arası mali kuruluşların katkıları, reformları ve bölgesel işbirliğini
güçlendirmektedir.
Dünya Bankası’nın desteği ile geliştirilen 2010 yılı vizyonu üç önemli amaca odaklanmıştır: i) kalıcı bir
ekonomik büyümenin teşvik edilmesi; ii) yoksulluğun azaltılması; iii) kamu yönetiminin daha etkin, verimli ve
şeffaf hale getirilmesi (World Bank Progress Report, 2001, s. 7). Kırgızistan, diğer Orta Asya ülkeleri arasında
reformlara hızlı başlayan bir ülke olmasına rağmen, başarılı olamamıştır. Bankacılık sistemi ve finansal aracı
kurumlar gelişmemiştir. Dış borç yönetimi iyileştirilememiştir. Kamu yönetiminde iyileşme sağlanamamış ve
yolsuzluk önlenememiştir. Gelir artırıcı olarak vergi sisteminde reform gerekliliği sürmektedir. Kayıt dışı
ekonominin varlığı, vergi gelirlerinin artmasına engel olmakta ve dış borç yükünü ağırlaştırmaktadır.
Tüm sayılan olumsuzluk ve başarısızlıklara rağmen, Kırgızistan avantajlara ve potansiyellere sahiptir.
Kırgızistan, reform programlarının sürdürülmesi amacıyla uluslar arası mali kuruluşlardan ciddi yardımlar
almaktadır. Kırgızistan, Orta Asya ülkeleri arasında kişi başına en yüksek uluslar arası yardım alan ülkedir.
Reform programlarının sürdürülmesinde gerekli finansal yardımın sürekliliği, sorunların çözümünde önemli bir
avantaj sayılmalıdır.
Ayrıca, Kırgızistan Orta Asya’da demokrasinin işleyebileceğini gösterecek tek laboratuar ülke
konumundadır ve bu özelliğinin sürdürülmesi için uluslar arası toplumun koruması altındadır. Bölgesel enerji
kaynakları arasında hidro elektrik enerjisi bakımından zengin kaynaklara sahiptir. Kömür (Kazakistan) ve gaz
(Özbekistan) gereksinmesi karşılığında ödemelerini barter sistemi ile yapmaktadır. Bölgesel ticarette Rusya
Federasyonu ve Çin stratejik iki ortağıdır.
Kırgızistan ekonomisi, uluslar arası kuruluşların ve küreselleşmenin yarattığı baskı ve fırsatları doğru
şekilde algılayabilirse, küçük ülke olma avantajını da kullanarak bölgesinde finans ve ticaretin yoğunlaştığı bir
servis ülkesi olabilir.
12
Tablo 1. Kirgizistan’in Makro Ekonomik Performans Göstergeleri (1992-2001)
Yıllar
Büyüme Oranı
1992
-13,8
1993
-15,4
1994
-20,2
1995
-5,2
1996
6,9
1997
9,9
1998
1,8
1999
3,9
2000
5,2
2001
5,3
2079,7
1819,9
1510,6
1492,1
1872,4
1767,8
1645,9
1249,0
1364,6
1525,2
530
570
560
710
570
470
360
300
270
327,4
830,1
754,5
180,9
42,0
35,9
19,3
9,1
37,5
21,5
7
İşsizlik Oranı
n.a
1,7
4,1
5,7
7,8
5,7
5,9
7,2
7,5
7,8
Toplam Dış Borç /
GSYİH
Cari İşlem Dengesi /
GSYİH
Kamu Harcamaları /
GSYİH
Bütçe Dengesi /
GSYİH
Doğrudan Yabancı
Yatırım (milyon $)
n.a
32
39
51,1
63,2
76,3
90,2
133,1
132,0
124,1
-6
-9,2
-7.6
-15,7
-24,6
-7,8
-22,9
-15,4
-5,9
15
34
39
33
38
25
26
27
19,1
17,3
16,4
-17,4
-14,7
-11,7
-17
-9,3
-9,2
-11,3
-12,5
-10,2
-5,9
n.a
n.a
n.a
184,6
348,3
85,1
136,3
108,5
89,5
90,1
GSYİH (milyon $)
Cari Fiyatlarla
Kişi Başına
Milli Gelir ($)
Enflasyon Oranı
Kaynak: National Statistical Committe (1997-2001), National Bank of the Kyrgyz Republic, World Bank, and
International Monetary Fund.
Tablo 2. Orta Asya Ülkelerinde Yapısal Dönüşüm Reformları İndeksi (1998)
Ülke
Özel Sektör /
GSYİH
Özelleştirme
Büyük Ölçekli
İşletmeler
Küçük Ölçekli
İşletmeler
3
3
22
3-
4
4
2
2+
3
60
55
25
30
45
Kırgızistan
Kazakistan
Türkmenistan
Tacikistan
Özbekistan
Fiyat
Liberalizasyonu
3
3
2
3
2
Bankacılık
Reformu ve Faiz
oranı
Liberalizasyonu
32+
1
1
2-
Kaynak: European Bank for Reconstruction and Development, Transition Report, 1998, Table 2.1.
Tablo 3. Orta Asya Ülkelerinde Özelleştirme Yöntemleri (1999)
Kaynak: European Bank for Reconstruction and Development, “Transition Report,” Washington, D.C., 1999.
Ülke
Başarı Derecesi
Birincil Yöntem
İkincil Yöntem
Kırgızistan
3.0
Kupon
YÇO
Kazakistan
3.0
Kupon
Doğrudan Satış
Özbekistan
2.7
YÇO
Doğrudan Satış
Tacikistan
2.0
Doğrudan Satış
Kupon
Türkmenistan
1.7
YÇO
Doğrudan Satış
Özelleştirme sürecinin derecelendirilmesi - 1: En düşük düzey; 2: sınırlı; 3: %25’ten fazla özelleştirme;
4: % 50’den fazla özelleştirme; YÇO: Yöneticiler-çalışanlar mülkiyet ortaklığı (Anonim Şirketleştirme)
Tablo 4. Orta Asya Ülkelerinde Rekabetçi Olma ve Alt Sektörler Bakımından Sıralama (1998)
Rekabetçi
Olma
Ülke
Kazakistan
Kırgızistan
Özbekistan
Tacikistan
Türkmenistan
14
17
23
24
25
Rekabetçi
Olma
Göstergesi
-0.343
-0.496
-1.314
-1.351
-1.549
Açıklık
15
14
24
22
25
İyi
Yönetişim
12
15
22
24
25
Altyapı
Teknoloji
14
19
21
25
24
16
22
25
20
24
Mali
Sektör
11
14
23
21
25
İşletmecilik
İşgücü
Kurum
-lar
18
20
22
25
9
17
16
23
22
25
Kaynak: Jeffrey Sachs, Clifford Zinnes and Yair Eilat, Benchmarking Competitiveness in Transition Economies,
CAER II - Discussion Paper 62, Cambridge, MA, 2000, s. 27.
KAYNAKÇA
−
Центр Экономических и Социальных Реформ «Экономика Кыргызстана в последнее десятилетие ХХ века»
Министерство Финансов К.Р.2000
−
EBRD, Transition Report 1997, Table 2.1
−
Emine Gürgen, “Central Asia: Achievments and Prospects, Finance and Development”, Vol.37, Number 3, September 2000.
−
European Bank for Reconstruction and Development, “Transition Report”, Washington, D.C 1998.
−
European Bank for Reconstruction and Development, “Transition Report,” Washington, D.C., 1999.
−
IMF Staff Country Report No: 131, WashingtonD.C., 2000.
−
Kırgız Cumhuriyeti Devlet Mülk Fonu 1991-2001, Bişkek, 2002.
−
National Poverty Reduction Strategy 2003-2005, Bishkek. 2002.
−
National Statistical Committe (1997-2001)
−
National Bank of the Kyrgyz Republic
−
Turar Koyçuyev, Sovyet Sonrası Yeniden Yapılanma: Teori, İdeoloji, Realiteler, Çev. Seyfullah Çevik ve Cıldızbek Osmonaliev,
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yatınları:23, Bişkek, 2002.
−
Т. Койчуев, П. Койчуев, М. Койчуева «Избрав путь идти прямо к цели»
−
ИД «Наука и Образование» 2002
−
World Bank, Kyrgyz Republic Country Assitance Strategy-Progress Report, No: 23185, 2001.
−
Jeffrey Sachs, “Clifford Zinnes and Yair Eilat, Benchmarking Competitiveness in Transition Economies”, CAER II - Discussion
Paper 62, Cambridge, MA, 2000.
14
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE IMF POLİTİKALARININ SONUÇLARI:
AZERBAYCAN DENEYİMİ
Alkan SOYAK
Marmara Üniversitesi
İ.İ.B.F, İktisat Bölümü
TÜRKİYE
Zenfira NESİROVA
KORDSA
TÜRKİYE
THE CONSEQUENCES OF IMF’S POLICIES IN THE GLOBALIZATION
PROCESS: THE CASE OF AZERBAIJAN
ABSTRACT
IMF’s policies through to the World Economy have been changed in the globalization processes. Those policies have been
applied in transition economies such as Russia, Bulgaria, Romania, Azerbaijan since the begining of 1990’s. Particularly Azerbaijan,
an attraction center for the foreign capitals because of its rich oil rezerves, is the interesting case for examining the applications and
the implications of IMF’s policies. The aim of this study is to analyse some consequences of IMF’s reform policies in Azerbaijan
economy. Although IMF-style stabilization policies have been applied successfuly, there have been occured an unbalanced growth
between the oil sector and the other sectors in the transition period. In Azerbaijan, the share of the oil sector in the production of
GDP is increased from 16% to 37% between 1995 and 2001. This increase might be considered as favourable, but on the other hand,
the drop of non-oil sector’s share from 13% to 6% must be considered a serious problem for Azerbaijan economy. Additionally
wealth gained by oil production has been spent on nontradable goods in Azerbaijan, their prices relative to those of tradable goods
prices have rised. Since the real exchange rate would appreciate, international competitiveness of tradable good sectors seems to be
decreasing. In the literature, this phenomenon is called “Dutch Disease” which will drive to Azerbaijan economy more, to be
depended on IMF’s policies and foreign debt in the future.
GİRİŞ
Küreselleşme süreciyle birlikte IMF ve Dünya Bankası’nın dünya ekonomisine yönelik rol ve işlevlerinde
değişiklikler yaşanmaya başlamıştır. Doğu Bloku’nun yıkılmasıyla birlikte buradaki ülkelerin piyasa
ekonomisine geçişini yönetme rolünü de üstlenen IMF, bu ülkelerin çoğunda kendi politikalarını uygulama şansı
bulmuştur. Eski Sovyet Cumhuriyetlerinden Azerbaycan gibi zengin petrol kaynakları nedeniyle yabancı
sermaye açısından cazibe merkezi durumunda olan bir ülkede uygulanan IMF destekli politikaların gelişimi ve
sonuçları, ilginç bir alan araştırması niteliği taşımaktadır. Bu çerçevede bildirinin temel amacı ülkede uygulanan
IMF destekli politikaların bazı sonuçlarını ortaya koymak ve bu sonuçların ne denli sağlıklı bir ekonomiye
dayandığı konusunda saptamalar yapmaktır.
1. KÜRESELLEŞME SÜRECINDE IMF POLITIKALARI VE BAZI ÜLKE DENEYIMLERI
İktisadi alanda yaşanan küreselleşme sürecinin son dönemlerdeki biçimlenişini; teknolojideki gelişmelerin
yanı sıra, WTO, IMF ve Dünya Bankası gibi uluslar üstü örgütlerin küresel pazar ekonomisi idealini
gerçekleştirme adına dayattıkları serbestleştirme politikalarının ve bu örgütleri yönlendiren çok uluslu şirketlerin
(ÇUŞ) üretim ve sermayenin serbestçe yayılabilmesinin önündeki engelleri kaldırmaya yönelik baskılarının bir
sonucu olarak yorumlamak mümkündür (Soyak, 2002: 9). Bu süreç kaçınılmaz olarak bütün ülkelerin tek küresel
ekonomiye ve finans sistemine entegre olmasını ve ulus devletin düzenleyici gücünün uluslar üstü örgütlere
devredilmesini gerektirmektedir. Bu bağlamda IMF ve Dünya Bankası, gelişmekte olan ülkelerin (GOÜ) tek
küresel pazara yapısal uyum sağlaması ve onun bir parçası haline gelmesi için dış kredi ve borçlandırma
mekanizmalarını kullanmakta, bu süreci garanti altına almak için de istikrar ve yapısal uyum programları bu
ülkelere adeta dayatılmaktadır.
IMF temelde Bretton Woods Sistemi’nin bir ürünü olmakla birlikte bu sistem yıkıldıktan sonra da
varlığını güçlendirerek sürdürmüştür. Özellikle 1974 Krizi sonrasındaki oluşumlar neticesinde IMF, uluslararası
sisteme gözcülük eden ve sorunların çözümüne ilişkin mekanizmalar üreten bir kurum olma misyonunu
yüklenmeye başlamıştır. Bir ülke uluslararası finans piyasalarından borçlanmak istiyorsa, IMF’in denetiminden
geçmesi şart olmuştur. Ülke, IMF’ten onay alıyorsa uluslararası finans kurumları ve diğer ülkelerin de bu ülkeye
borç vermesinin yolu açılacaktır. IMF’in sistemdeki güveni tesis etmek için denetimindeki ülkelerin
15
ekonomilerini kontrol altında tutarak, bu ülkelerin borçlarını zamanında ve eksiksiz ödemelerini sağlamaya
yönelik politikalar üretmeye başlaması ise şaşırtıcı değildir. Kredi talebinde bulunan ülkenin IMF tarafından
oluşturulan standart IMF paketini hazırlayacağı niyet mektubu kanalıyla Fona vermesi ve taahhüt ettiği
politikaları IMF denetiminde uygulaması, uluslararası kredilere yeşil ışık yakılması için zorunlu bir husustur
(Soyak ve Bahçekapılı, 1998: 53-54)
1980’lerin sonlarına kadar devam eden bu süreç yaşanan politik, teknolojik ve iktisadi gelişmeler
nedeniyle 1990’lardan itibaren değişmeye başlamıştır. SSCB ve Doğu Bloku’nun dağılması, teknolojik
gelişmelerin artan hızı, bir çok ülkede daha liberal iktisat politikalarının uygulanması, ÇUŞ’lerin faaliyetlerinin
boyutu ve niteliğindeki değişmeler, WTO’nun kurulması ve faaliyete geçmesi, dünya finans sektörünün
büyümesi ve liberalize edilmesi gibi nedenlerle mal, sermaye ve para akımlarının önündeki engellerin ortadan
kaldırılması süreci hızlanmıştır. Ancak dünyada finansal sistemde ortaya çıkan dengesizlikler IMF’ yi bu konuda
da önlemler almaya yönlendirmiştir. Bu süreçte IMF uluslararası mal, sermaye ve para akımlarının önündeki
engellerin kaldırılmasına ve daha küresel hale gelen ekonomilerin finans piyasalarında dengesizliğe neden
olabilecek sorunların aşılmasına yönelik politikalar izlemeye başlamıştır. Kısacası IMF’in misyonlarına yenileri
eklenmiştir. Bu yeni misyonlar, günümüz küresel ekonomi koşullarında dünyanın herhangi bir bölgesinde
yaşanan veya yaşanacak finansal krizlerin önüne geçmek ve bunun yanı sıra eski Doğu Bloku ve Sahara-altı
Afrika ülkeleri gibi kapitalist ekonomiye entegre edilmeye çalışılan ülkelerin uyum sürecini hızlandırmak ve
yönetmek olarak belirginleşmektedir (Soyak ve Bahçekapılı, 1998: 55-56). Burada altı çizilmesi gereken husus,
ülkelerin dış krediler yoluyla bu entegrasyon sürecine sokuluyor olmalarıdır. Başka bir deyişle dış borç
mekanizması, IMF politikalarının GOÜ’lere dayatılmasında dinamik bir kanal niteliği taşıyabilmektedir.1
Bu süreçte ulusal ekonomisini dış kaynaklarla yönetmek zorunda kalan bir çok az gelişmiş ülkede IMF
destekli istikrar ve yapısal uyum programları uygulamaya konmuştur. Teorik olarak bakıldığında bu programlar
genellikle Ortodoks nitelikli politikalara dayandırılmaktadır (Bahçeci, 1997: 10-12). Bu programların temel
özelliği ülkelerin makroekonomik dengesizliklerini gidermek için bir taraftan para, maliye ve kur politikalarına
işlerlik kazandırılması, diğer taraftan da ikiz kuruluş Dünya Bankası güdümünde yapısal ve sektörel uyum
kredilerinin işletilmeye çalışılmasıdır. Ancak Dünya Bankası’nın bu kredileri de IMF’in onayına bağlıdır
(Stiglitz, 2002: 35). Dolayısıyla IMF tipi programların genellikle iki ayak üzerine kurulduğunu söylemek
mümkündür. Bunlardan birincisi ödemeler bilançosu dengesizlikleri, enflasyonla mücadele gibi istikrar
sağlamaya yönelik olup; maliye, para ve döviz kuru politikaları gibi alanları kapsar. İkincisi ayak ise yapısal
reformlar ayağı olup; bunlar da çeşitli ülke deneyimlerinde farklılaşmakla beraber genellikle özelleştirme,
sermaye piyasası reformu, finans sektörün güçlendirilmesi ile ilgili önlemlerden oluşur. Birinci tür önlemler ile
makroekonomik dengelerin yeniden oluşturulması, ikinci tür önlemler ile de özellikle kamu sektöründe mali
disiplinin sağlanması ve piyasa ekonomisine geçişin başlatılması amaçlanır (Parasız, 1995: 98).
IMF politikalarının nihai amacının, dış borçların en azından faizinin ödenmesini garanti altına alacak bir
makroekonomik ortamın yaratılması olduğu bilinen bir olgudur2. Johnson ve Schaefer’e göre IMF kredileri, tüm
kredilerde olduğu gibi geri dönüşünü sağlayacak koşulları taşımaktadır. Bu koşullar verilen ülkenin
gerekliliklerine bağlı olarak belirlenmekte ve bütçenin dengelenmesi, hükümet harcamalarının azaltılması,
hammadde ve nihai malların ihracatının artırılması gibi faaliyetleri kapsayabilmektedir IMF politikaları nadiren
borç verilen ülkelere yardımcı olmakta, büyük ölçüde bu ülkeleri bir durgunluğa yönlendirebilmektedir. Aynı
yazarların yaptığı bir araştırmada 1965’den 1995 yılına kadar IMF politikalarını uygulayan 89 az gelişmiş
ülkenin iktisadi durumu incelenmiştir. Bu araştırmanın sonuçlarına göre araştırmaya konu olan ülkelerden 48’i
IMF borçlanmasından önceki durumuna göre ekonomik açıdan bir ilerleme kaydedememiş, bu 48 ülkeden 32’si
daha da fakirleşmiş, 14’ünün ekonomisi ilk IMF borçlanmasını yaptığı yıla göre en az %15 küçülmüştür3.
ILO’nun yayınladığı ve Latin Amerika-Karayip ülkelerini kapsayan bir başka çalışmaya göre; bu ülkelerde
uygulanan IMF politikalarının gelir düzeyi ve istihdam artışı yaratmadığı, ekonomide yaşanan ekonomik
büyüme ve fiyat istikrarına rağmen halkın refahının olumlu etkilenmediği belirlenmiştir4. Stiglitz’e göre ise
1980’lerde uygulamaya konan IMF politikaları sonucunda Latin Amerika’da, Şili hariç diğer ülkeler büyümesiz
geçen 10 yılı telafi etmeye çalışmakta ve enflasyon düşürülse de sürekli işsizlik oranlarıyla karşı karşıya
kalmaktadırlar. 2001 yılında Arjantin’in çöküşü ise IMF için son fiyasko olarak yorumlanmaktadır. Kısacası
IMF temel misyonlarında başarısız olmuştur (Stiglitz, 2002: 36-40). Bu birkaç araştırma dahi göstermektedir ki,
IMF destekli politikaların en önemli maliyeti ülke ekonomilerinde üretimin düşmesi, dış borç yükünün giderek
yükselmesi ve refahın olumsuz etkilenmesidir. Bazı ülkelerde belirli bir büyüme trendi ve istikrar sağlansa da,
büyümenin bileşenlerine bakıldığında dış kaynakların ön plana geçtiği görülmektedir. IMF, Doğu Bloku’nun
yıkılmasıyla birlikte geçiş sürecini yönetme adına buradaki çeşitli ülkelere de kendi politikalarını dayatma fırsatı
1
2
3
4
GOÜ’lerin kendi ekonomileri üzerinde kontrol sağlamaya yönelik çabalarına karşılık, bu çabalara engel olma konusunda IMF’in rolünü
inceleyen kapsamlı bir çalışma için bkz; Cherl Payer, The Debt Trap: IMF and The Third World, Middlesex: Penguin Books, 1974.
Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz: Michel Chossudovsky, Yoksulluğun Kürselleşmesi, Çev: N. Domaniç, İstanbul: Çivi Yazıları, 1999.
http://www.bushcountry.org/news/columnists/jp-coussen/c_082802_jp-coussens-international-monetary-fund.htm,
Erişim Tarihi: 10.8.2002
http:// www.oitamericas99.org.pe/english/agenda/textadop/report/index.shtml, Erişim Tarihi: 12.8.2002
16
bulmuştur. IMF tipi politikalar Doğu Avrupa, Rusya ve eski SSCB Cumhuriyetlerinin çoğuna uygulanmıştır. Bu
politikalar sonucunda hemen tüm ülkelerde üretimin azaldığı tespit edilmiştir. Rusya’da üretim yarı yarıya
düşmüş, benzer sonuçlar Gürcistan, Ermenistan, Ukrayna, Bulgaristan, Romanya, Arnavutluk, ve Azerbaycan’ın
da başına gelmiştir5. Bu çerçevede bir sonraki bölümde Azerbaycan ekonomisinde geçiş döneminde uygulanan
IMF destekli ekonomi politikaları tanıtılmaya çalışılacaktır.
2. AZERBAYCAN EKONOMISINDE GEÇIŞ DÖNEMI VE UYGULANAN IMF DESTEKLI
POLITIKALAR
2.1. Geçiş Döneminin İlk Yılları (1991-1994)
SSCB döneminde Azerbaycan ekonomisi merkezi planlı ekonominin bir alt sistemi niteliğini taşımakta ve
ülkenin ekonomik organizasyonu ve işleyiş mekanizmaları SSCB’nin planlama stratejisi doğrultusunda biçimlenmekteydi. Sanayi tesislerinin tümü SSCB’nin ihtiyacına göre kurulmuş, dev tesislerden meydana gelmekteydi.
Azerbaycan ekonomisinin itici gücü niteliğindeki sanayii öteden beri petrol sanayii olmuştu. İhracatın genellikle rafine
petrol ürünleri, makine ve tekstil ürünleriyle, şaraptan oluşan çok önemli bir kısmı Rusya ve Ukrayna gibi diğer
Cumhuriyetlere gerçekleştirilirken, ithalatın da büyük kısmı yine bu Cumhuriyetlerden alınan gıda ürünleriyle, rafine
edilip yeniden ihraç edilmek üzere ithal edilen ham petrol ürünlerinden oluşmaktaydı (Azerbaijan, IMF Economic
Review, 1992: 3).
Azerbaycan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandıktan sonraki süreçte (1991 sonrası) mevcut ekonomik
yapının tasfiyesi nedeniyle çok önemli sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. Merkezi planlamaya göre
örgütlenilmesi nedeniyle bir çok tesisin durması veya üretimin atıl seviyede kalması söz konusu olmuş;
SSCB’deki işletmelerle ekonomik bağlantıların koparılması ve ülkenin diğer Cumhuriyetlerdeki pazar payını
kaybetmesinin yanı sıra SSCB döneminde merkezden sağlanan sübvansiyonların da kesilmesiyle birlikte
üretimde şok düşüşler yaşanmıştır. Bu süreç hiperenflasyon olarak yorumlanabilecek boyutlara varan enflasyon
olgusuyla birleşince ekonomik yapının bozulmasına yol açılmıştır. Buna ilaveten 1992-1993 yıllarında
Ermenistan’ın müdahalesiyle kaybedilen toprakların getirdiği iç politik kriz ve iç savaş tehlikeleri ülkenin
sosyoekonomik açıdan zayıflamasını beraberinde getirmiştir. Uygulanan yanlış para ve maliye politikaları
sonucunda ciddi bütçe ve dış ticaret açıklarıyla karşılaşılmıştır. Bütçe açıklarının Milli Bank (Azerbaycan
Merkez Bankası) vasıtasıyla kapatılmaya çalışılması, para arzının artmasına ve iç borç stokunun yükselmesine
neden olmuştur. Bu süreçte dolaşıma çıkarılan Manat (AZM) derhal değersizleşmeye başlamış ve örneğin ABD
$’ı karşısında 245 kat değer kaybetmiştir. Sonuçta 1992-1994 döneminde dış ticaret hacmi yaklaşık %50 azalmış
ve 1994 yılında ilk kez dış açık verilmiştir. 1992 yılında ekonomik yapıda herhangi bir radikal değişikliğe
gidilmeksizin gerçekleştirilen fiyat liberalizasyonu, enflasyonun 1994 yılında %1664’lük seviyelere gelmesinde
önemli etken olmuştur (Nesirova, 2002: 48-49). Geçiş döneminin başlangıcı olarak kabul edebileceğimiz 19911994 yılları arasındaki bazı makroekonomik göstergelere bakıldığında durumun vahameti açık bir şekilde
kendini gösterecektir: 1990 yılına oranla 1994 yılında GSYİH %53, sanayi üretimi %62, tarımsal üretim %44,
hane halkının tüketimi %75 ve tüm finansal kaynaklara yatırım anlamında gerçekleşen birikim %45 azalma
göstermiştir. Bu ekonomik düşüşün sonucunda ne yazık ki, hane halkının yaşam seviyesi 3,6 defa azalırken,
ortalama aylık reel ücret seviyesi %60’lık bir düşüş göstermiştir6. Bu veriler, geçiş döneminin ilk yıllarının aynı
zamanda köklü bir fakirleşme dönemi olarak Azerbaycan iktisat tarihine geçtiğini göstermektedir.
2.2. Ekonomide IMF Destekli Politikalar Dönemi (1995 ve Sonrası)
Geçiş döneminin ilk yıllarında ekonomide yaşanan kötü gidişat 1995 yılının başından itibaren iktisat
politikalarında köklü önlemlerin alınması gereğini ortaya çıkarmıştır. Aslında Azerbaycan ekonomik krizden
çıkma arayışlarında dış yardıma daha önceki yıllarda da sıcak bakmış ve 18 Eylül 1992 tarihinde IMF’e üye
olmuştur. Ancak IMF’ten ilk krediyi 19 Nisan 1995 tarihinde kullanabilmiştir. Aynı şekilde Dünya Bankası ve
Uluslararası Kalkınma Birliği'ne 1992'nin Eylül ayında katılınmış olmasına rağmen Dünya Bankası tarafından
finanse edilen ilk proje 1995'in Nisan ayında tasdik edilmiştir. Bunda savaşın sona ermesi, 1995 yılında yapılan
seçimlerle Azerbaycan’ın ilk parlamentosunun oluşturulması ve yeni iktidarın ekonomik krizle mücadelede
kararlılık göstermesinin rollerinin olduğu söylenebilir.7 Ancak IMF’in ve Dünya Bankası’nın Azerbaycan’da
böylesi bir reform programına 1995 yılından itibaren destek vermesinin altında çok daha farklı bir gerekçenin
aranması gerektiğini düşünüyoruz. 20 Eylül 1994 tarihinde dünyanın en önde gelen petrol şirketleri, Asrın
Mukavelesi adı verilen petrol anlaşmasının imzalanmasını sağlamış ve bu durum ülkenin dünya ile entegrasyonu
konusunda ilk ciddi adım olarak yorumlanmıştır (Yusifzade, 1996). IMF, petrol kaynaklarıyla yabancı
sermayenin iştahını kabartan böylesi bir petrol ülkesinin daha fazla ekonomik istikrarsızlık içinde bocalamasına
5
6
7
MAI ve Kürselleşme Karşıtı Çalışma Grubu, IMF Politikalarının Çeşitli Ülkelerdeki Sonuçları,
http://www.antimai.org/blt/enrjiyapiyolsen.htm, Erişim Tarihi: 15.08.2002
Bkz; Azerbaycan’da Yeniden Yapılanma ve Ekonomik Yükselişin Orta Vadeli Programının Esas İstikametleri (1997-1999), Azerbaycan
Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Yayını, Bakü, 1996, s.4-5 ve EIU Country Profile 1999-2000 (Azerbaijan), The Economic Inteligence Unit
Limited, 1999, s.8.
Bkz; Tapio Saavalainen, “Azerbaijan, Macroeconomic Stabilization and Reform”, http://www.imf.org, Erişim Tarihi: 21.11.2002
seyirci kalamamış ve dış krediye yeşil ışık yakmıştır.8 Diğer taraftan Dünya Bankası’nın Azerbaycan'a yardım
programının temel amacının da petrol kaynaklarını idare etmek için Hükümetin yapısal kapasitesini
güçlendirmek yönünde teknik yardım sağlamak ve reformları hızlandırmak için esas ilkeleri belirlemek olduğu
görülecektir.9 Sonuçta Azerbaycan hükümetinin teşviki ile dünyanın önemli ekonomik, finans kurumları ve
bankalarıyla ilişkiler kurulması için tedbirler alınmış, onların danışmanlık ve teknik yardımıyla iki ekonomik
paket 1995-1996 yıllarında uygulamaya konmuştur. Bu reform politikalarının IMF tarafından desteklenmesine
2000’li yıllarda da devam edilmiştir (Aliyev, 2002).
AZERBAYCAN-IMF İLİŞKİLERİNDE KRİTİK KREDİLER (1992-2001)*
18 Eylül 1992 tarihinde 117 Milyon SDR ile IMF’e katılındı.
Nisan 1995’de 46 milyon $’lık katkıyla IMF uzmanları istikrar programını hazırladı. Bu uzun dönemli
IMF-Azerbaycan işbirliğinin ilk ürünüydü.
Kasım 1995’de IMF, hükümetin 1995-1996 ekonomik reform programını 132 milyon $’lık krediyle
destekledi. Ekonomik reform programı sıkı para ve maliye politikalarıyla enflasyonun azaltılmasının yanı sıra
finans sektörünün yeniden yapılanması, fiyat yapısının rasyonelize edilmesi ve özelleştirmede hızlı bir gelişme
sağlamak gibi yapısal reformları da içermekteydi.
Aralık 1997’de toplam 64 milyon $’lık iki kredi daha onaylandı. Bu kredilerle enflasyonun düşürülmesi
ve büyümenin yeniden başlatılması gibi makroekonomik istikrara yönelik amaçlar söz konusuydu. Bu iki kredi
daha orta vadeliydi ve 1998 programını desteklemek için verilmişti.
Ocak 1999’da tasdik edilen 112 milyon $’ kredi ise 1999 ekonomik ve finansal programını desteklemek
ve 1998’de dünya petrol fiyatlarında yaşanan düşüşün ihracata yönelik olumsuz etkilerini gidermek için
verildi. Diğer taraftan bu krediyle kamu kesinin yeniden yapılandırılmasına yönelik yapısal reformlara da
destek verilmeye devam edildi.
Temmuz 2001’de Azerbaycan hükümetinin ekonomik reformlarını desteklemeyi sürdürmek için
Fakirliği Azaltma ve Büyüme Kolaylığı adı altında 100 milyon $’lık kredi verildi. Bu kredinin ana amacı,
makroekonomik istikrarı yeniden sağlamak, ekonominin petrol-dışı sektörlerinin büyümesini teşvik etmekti.
* Kaynak Aliyev, 2002.
Uygulamaya konan ekonomik paketlerin amaçları ise kısaca şunlardır: Finansal kesimde istikrarın
sağlanması; devletin kurumları ve mali düzeninin güçlenmesi; ekonomide yapısal değişikliklerin gerçekleştirilmesi ve özel mülkiyetin geliştirilmesi; üretimin artırılması; ekonomide iç ve dış yatırımları özendirecek
ortamın yaratılması; hane halkının yaşam seviyesinin iyileştirilmesini amaçlayan ve çeşitli sosyal grupların
durumlarını dikkate alan bir sosyal politikanın uygulanması. Bu çerçevede IMF destekli para, maliye, döviz kuru
ve dış ticaret politikasına yönelik düzenlemeler gerçekleştirilmiştir (Nesirova, 2002: 55).
3. AZERBAYCAN EKONOMISINDE IMF DESTEKLI POLITIKALARIN BAZI SONUÇLARI10
1995 sonrası döneme büyüme ve enflasyon açısından bakıldığında olumlu bir trendle karşılaşılmaktadır.
Uygulanan IMF destekli istikrar programıyla birlikte yeniden bir büyüme sürecinin başladığını söylemek
mümkündür. 1991-95 döneminde büyüme açısından gerçekleşen negatif değerlerin ardından, 1996’da %1.3,
1998’de %10 ve 2000’de %11.4’ük büyüme oranları sağlanmıştır. Bu büyüme oranlarına rağmen enflasyon
oranının giderek düştüğü, 1998 ve 1999’da negatif olduğu ve 2000 yılında TÜFE cinsinden %2.1’lik bir
ortalama yıllık enflasyon yaşandığını belirtmek gerekir (Bkz; Tablo 1).
Uygulanan sıkı para politikalarının neticesinde bankacılık kesimi yeniden yapılanmış, sistemden bazı
devlet bankaları da dahil bir çok banka çekilmek zorunda kalmıştır. Toplam banka sayısı 1995’de 210 iken 2000
yılında 59’a gerilemiş, toplam aktifler içerisinde kamu bankalarının payı azalarak, yabancı bankaların da ortak
olduğu özel bankaların payında önemli bir artış yaşanmıştır. Bu noktada ekonominin para ikamesi
(dolarizasyon) sürecine girdiği-nin altını çizmek gerekir. 2001 Eylül ayı sonunda banka mevduatlarının %81’i
dolardan oluşmuştur.11 1995 sonrasında uygulamaya konan IMF destekli sıkı para politikaları ve kontrollü
dalgalı kur rejimi neticesinde, özellikle 1997-1998 yıllarında meydana gelen yüksek sermaye girişleriyle
enflasyon kontrol altında tutulmaya çalışılırken, Manat aşırı değerlenmiş ve Rusya Krizi’nin de etkisiyle
8
9
10
11
Bunun bir yansıması olarak örneğin, 1992 ve 1999 arasında, genelde hükümetin petrol sanayiini yönetebilmesi ve geliştirmesi amacıyla
kurumsal yapısını güçlendirmesi için teknik yardım sağlayan projeler ile uluslararası yardım 639 milyon dolara ulaşmıştır. Bkz;
http://www.ceps.be/Pubs/2000/wd/stabpactturk/152turk8.php Erişim Tarihi: 10.9.2002
Tarık Aydın, “Azerbaycan ve Dünya Bankası”, Mutasyon. Net http://www.mutasyon.net/makaleler/taydin/default.asp Erişim Tarihi:
15.9.2002
Azerbaycan’a yönelik istatistiksel veriler şu kaynaklardan elde edilmiştir: Statistical Yearbook of Azerbaijan, 2001; EBRD Transition
Report, 2001; Azerbaycan Maliye Bakanlığı Verileri Aİİ Hesaplamaları, 2001 ve Economic Trends Quarterly Issue Azerbaijan, JulySeptember 2001, http://www.economic-trends.org, Erişim Tarihi: 4.4.2002. Veriler toplu olarak Tablo 1’de bulunabilir.
Bkz; Tacis, Azerbaijan Economic Trends, Ocak-Mart 2000, s.39 ve Economic Trends Quarterly Issue Azerbaijan, July-September 2001,
s. 123.
18
ihracatta önemli düşüşler yaşanmıştır. 1999 yılında dalgalı kur rejimine geçişle beraber Manat dolar karşısında
değer kaybetmeye başlamış ve bu durum ihracata yansımıştır12.
Dış ticaret verileri açısından bakıldığında 1994-1999 döneminde sürekli dış açık verilmesi söz konusu
iken 2000 yılında uygulanan kur rejiminin de etkisiyle ilk defa fazla verilmiştir (Bkz; Tablo 1). IMF destekli
politikaların dış ticaret alanındaki bir başka sonucu ise ülkenin dış ticaretinin ülkelere göre kompozisyonunda
yaşanan değişimdir. Daha önceleri BDT ülkelerine yapılan ihracat artık önemli ölçüde Avrupa Birliği ülkelerine
kaymıştır. Bu noktada özellikle İtalya ve Fransa’ya olan ihracatta bir artış yaşanmıştır. Toplam ihracatın çok
önemli bir kısmının petrol ürünleri olduğu düşünüldüğünde Asrın Mukavelesi’nin sonuçları kendini göstermeye
başlamıştır, denilebilir. 2000 yılına gelindiğinde Azerbaycan’ın uluslararası ticaretteki uzmanlaşma sürecinde
yaşanan değişimin sürdüğü görülmektedir. İhracatın petrol ve ürünlerine büyük ölçüde bağlı olması (2001’in
ikinci çeyreğinde toplam ihracatın %93’ü) petrol-dışı imalat sanayii ürünlerinin ihracatındaki düşüşlerin sebebini
oluşturmaktadır. Hatta ithalatta imalat sanayii malları ağırlık teşkil etmeye başlamış (toplam ithalatın %70’i) ve
bu durum 1990’ların başındaki pozisyonla uyuşmazlık göstermiştir. Dış ticaret yapısında yaşanan bu
değişiklikler; imalat sanayiinde ortaya çıkan ciddi gerilemeye, petrol malzemesi ithalatının artmasına ve hane
halkının ithal olunan yeni ürün çeşitlerine karşı artan eğilimine işaret etmektedir (Nesirova, 2002: 77).
IMF destekli sıkı maliye politikaları neticesinde kamu harcamalarında yaşanan azalmalara rağmen, kamu
gelirlerinde de gerçekleşen düşüşler, kamu finansman açığının kapatılmasında dış kaynak kullanımının artmasına
yol açmıştır. Bununla birlikte bütçe açığının finanse edilmesinde özelleştirmeden13 elde edilen gelir ve diğer
benzeri iç kaynaklardan da yararlanılmıştır. 2000 yılına gelindiğinde devlet gelirleri içersinde en önemi gelir
kaynağını KDV gelirleri oluşturmaktadır Cari açıkların finansmanında da yabancı kaynaklar kullanıldığından dış
borç stoku 1993’de 50 milyon$ civarında iken 2000 yılında 1.2 milyar$’a yaklaşmıştır. Hatta ihracat
gelirlerindeki artıştan daha hızlı bir dış borçlanma süreci yaşanmaya başladığını vurgulamak gerekir. Bu noktada
Uluslararası Kalkınma Teşkilatı, Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası, Japonya Uluslararası
Ekonomik İşbirliği Fonu gibi kurumlardan da kredi alınmış olmasına karşın, alınan dış kredilerde üstünlüğün
IMF ve Dünya Bankası’nda olduğunu belirtmek gerekir.
Bu aşamada bir hususa dikkat çekmek yerinde olacaktır: 1992-1994 döneminde sanayi üretimi petrol
sanayii dahil tüm sanayii alanlarında 1990 yılına göre ortalama %50 azalmışken, bu düşüş IMF destekli
politikaların uygulandığı 1995’ten sonra daha da hızlanarak 2000 yılında yine 1990’a göre %70 olarak
gerçekleşmiştir. Tarım ve perakende ticaret sektöründe de durum farklı değildir (Hooper, 1999: 51-52). Reel
değerlerle sınai üretim azalmakla birlikte, GSYİH’nın içinde petrol sanayiinin payı 1995’te %16.4’ten, 2001’in
ilk çeyreğinde %37’e ulaşmıştır. Aynı dönemde petrol-dışı sanayilerin payı ise %13’den %6’ya gerilemiştir.
Yine 2001 yılında ihracat gelirlerinin yaklaşık % 90’ı petrol ürünlerinden oluşmaktadır. Sağlanan büyüme
sürecinin en önemli itici gücünü petrol sanayi oluşturmuştur. Petrol sanayii ise önemli ölçüde yabancı sermayeye
bağımlıdır. Yalnızca doğal kaynaklara dayalı petrol sanayii itişli büyüme süreci ve bu sektörün aşırı kullanımının
getirdiği ekonomik yapı, diğer sanayilerin sağlıklı gelişmesini engellemekte, literatürde Hollanda Hastalığı
olarak anılan bu durum, Azerbaycan’ın dengesiz iktisadi büyümesine işaret etmektedir.
Hollanda Hastalığı ile birlikte makroekonomik istikrarın bozulmasına yönelik üç kanal işlemektedir:
Birincisi oil-boom ile birlikte ulusal paraya olan talep artmakta ve MB fiyat istikrarı adına reel döviz kurunun
(yabancı para karşısında ulusal paranın) aşırı değerlenmesine göz yumabilmektedir. İkincisi petrol gelirlerinin
miktarı ve toplanmasına yönelik belirsizlikler ödemeler dengesinin sürdürülebilirliğini riske atabilmekte ve
ayrıcalıklı olmayan dış borç sözleşmelerinin imzalanmasına ve dış borç yükünün artmasına yol açılabilmektedir.
Üçüncü olarak, beklenmeyen gelir akımları, hükümet harcamaları üzerine “ratchet etkisi” yaratabilmekte ve
ülkenin mali politikasının istikrarına yönelik bir tehdide neden olabilmektedir. Buna ilaveten ülkeye giren petrol
gelirleri rant-arama faaliyetlerini uyarabilmekte; doğal kaynak zengini ülkeler iktisadi büyümeyi olumsuz
etkilese de geniş bir bürokratik yelpazeyi ve rüşvet mekanizmalarını koruyucu politikaları teşvik etmektedirler.
Klasik Hollanda Hastalığı argümanı petrol sektörü ve petrol-dışı ticari sektörlerle, dış ticarete konu olmayan
sektörler arasındaki dengesiz büyüme üzerine odaklanır. Eğer petrol üretiminin yarattığı ilave zenginlik dış
ticarete konu olmayan mallara harcanırsa, ticari mallara göre dış ticarete konu olmayan malların fiyatları artar ve
reel döviz kuru aşırı değerlenir. Sonuç olarak geleneksel ticari malların uluslararası rekabet gücü azalır.
Azerbaycan örneğine bakıldığında dış ticarete konu olmayan sektörlerin (perakende ticaret, restoran ve otel gibi)
GSYİH içindeki payının petrol üreticisi olmayan geçiş ülkelerininkinden çok daha hızlı büyüdüğü görülecektir
(Rosenberg ve Saavalainen, 1998).
Azerbaycan’da bir taraftan istikrar politikaları ve özelleştirme dayatmaları nedeniyle sanayileşme
sürecinden uzaklaşan ekonomik yapı, diğer taraftan Hollanda Hastalığı nedeniyle rekabet gücü zayıflayan petrol12
13
Ayhan Karaca, Azerbaycan’da Ekonomik Dönüşüm Süreci Ve Reformların 10. Yılı,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/ayhan.htm, Erişim Tarihi: 15.9.2002
Şu ana kadar yalnızca küçük çaplı devlet kuruluş ve teşkilatlarının özelleştirilmesi sona ermiş, büyük çaplı devlet kuruluşlarının
özelleştirmesine ise daha yeni başlanmıştır. Aynı zamanda, halen devlet mülkiyetinde olan petrol-dışı sektöre ait kuruluşlarda verimli
yapısal değişiklikler yapılmamış, ülkede büyük potansiyele sahip fabrikalar olmasına rağmen Azerbaycan’ın sanayi potansiyeli bir hayli
zayıflamıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz: Nesirova, 2002, s.79-80.
dışı ticari sektörlerin varlığı; herhangi bir nedenle petrol geliri düştüğünde ve yabancı sermaye girişi
zayıfladığında, sürdürülebilir büyüme sürecinin sağlanması ve cari işlemler ile kamu açıklarının finanse edilebilmesi için bir dış borç pompasının çalışmasını gerektirecektir. Nitekim 1998’den 1999’a yabancı sermaye
girişinde gerçekleşen %50’lik bir azalma, derhal dış borçlanmayla kompanse edilmiştir. Dış borç/ihracat oranı
1993’de %6.3’ten, 1999’da %75,6’a yükselmiştir. Bu durumda özellikle petrol ihracat artış hızındaki bir
yavaşlamanın, ülkenin dış borç sorunuyla karşı karşıya kalmasına zemin hazırlayacağına dikkat çekmek gerekir.
Dış borçların GSMH’ya oranına bakıldığında, 1993’de %4 olan bu oranın 1999 yılında çok önemli bir artışla %
24.1'e yükselmiş olması, sürdürülebilir büyümenin kaynağına yönelik tehlike sinyallerinin çalması anlamına
gelmektedir.
Azerbaycan ekonomisinde uygulanan IMF destekli reform politikalarının sonuçları incelendiğinde,
istikrar politikalarındaki başarıya karşın ekonomik yapıda bazı önemli bozulmaların gerçekleştiğini belirtmek
gerekir. Petrol sektörüne dayalı bir ekonomik yapının birbiri içine geçmiş; ekonomik istikrarsızlık ve dengesiz
büyüme, dışa bağımlık, rant arayışına yol açma ve kaynak dağılımında etkinsizlik gibi temel sorunları
çözümlenmeksizin Azerbaycan’ın sürdürülebilir bir büyüme süreci gerçekleştirebilmesi zordur. Bu çerçevede
petrolden elde edilen servetin nasıl kullanılacağı önemli bir sorun haline gelmektedir. Bu bağlamda Azerbaycan
deneyimindeki en temel sorun, Ahbap-Çavuş Kapitalizminin ortaya çıkması kadar kamu kesimindeki rüşvet ve
suiistimalin de yüksek düzeyde oluşudur. Ülkeye yönelik petro-para akımı bu konudaki reformların yapılmasını
güçleştirmektedir (Aliyev 2002). Petrol gelirlerinin kolaylıkla elde edilmesi kamu harcama politikasının
zayıflamasına da neden olabilmekte, petrol fiyatlarındaki ani değişme devlet bütçesini etkileyerek uzun vadeli
dış borç ve faiz ödemelerinin artmasına yol açabilmektedir (WB Report, 1999: 11). Bu nedenle IMF, ülkenin
tüm petrol gelirlerinin toplanacağı ve kullanımının yönlendirileceği bir Petrol Fonu’nun kurulmasını desteklemiş
ve Azerbaycan Petrol Fonu kurulmuştur. Petrol sektörünün istikrarsızlıklarını kompanse edici bir sistem olarak
tasarlanmış olan bu fonun idare edilmesine yönelik zafiyet sergilenmesi, IMF ile olan ilişkilerin daha da köklü
hale gelmesine neden olacaktır. Sonuç olarak ülke ekonomisini yöneten kurumların petrol gelirlerini
sürdürülebilir bir büyüme sürecini sağlayacak ve büyümenin niteliğini değiştirecek bir kaynak dağılımı
mekanizmasıyla (petrol ve petrol-dışı ticari sektörler ile dış ticarete konu olmayan sektörler arasında) yönlendirmeye özen göstermesi kaçınılmaz bir zorunluluktur. Finansal kurum ve piyasaların tam olarak gelişmediği bir
ekonomide petrolden elde edilen gelir ve karların üretken yatırımlara yönlendirilmesi temel bir sorun teşkil
etmektedir. Bu sorunun çözülebilmesi ise, sosyalistçe olmasa da bir iktisadi planlama süreciyle ilişkilidir.
Tablo 1. Azerbaycan’da temel makroekonomik göstergeler
Nominal GSYİH (Milyar AZM)
Büyüme Oranı (GSYİH)
Sanayi
Tarım
GSYİH’nin Yapısı (%)
Sanayi
Tarım
G.S. Ulusal Yatırım (Milyon $)
GSYİH’nin %’si olarak sermaye formasyonu
Resmi işsizlik oranı
TÜFE (Yıllık ortalama)
Bütçe Açığı (GSYİH’nın %’si)
Net Yabancı Varlıklar (Milyar AZM)
Toplam Net Yurtiçi Varlıklar (Milyar AZM)
Baz Para (M2) (Milyar AZM)
İthalat-fob- Milyon $
İhracat-fob-Milyon $
Dış Ticaret Dengesi
Milyon $
GSYİH’nin %’si olarak
Cari Hesap Dengesi
Milyon $
GSYİH’nin %’si olarak
GSYİH’nın %’si olarak toplam borçlar
ABD $’ı cinsinden döviz Kuru (Yıllık Ortalama)
1995
10,669
-11,8
-21,4
-7,0
1996
13,663
1,3
-6,7
3,0
1997
15,791
5,8
0,3
-6,1
1998
17,203
10,0
2,2
6,2
1999
18,576
7,4
3,6
7,1
2000
21,940
11,4
6,9
12,1
2001
18,364
9,3
5,4
9,7
27,3
25,1
2,413
15,6
0,8
84,5
-5,2
875,3
30,1
957,6
985,4
612,3
25,8
24,7
3,181
29,1
0,9
6,8
-2,9
260,9
805,4
1,204.2
1,337.6
643,7
25,2
20,0
3,966
37,0
1,0
0,3
-2,4
858,2
571,6
1,556.3
1,375.2
808,3
22,0
17,9
4,483
37,6
1,1
-7,6
-1,8
565,4
579,6
1,218.5
1,723.9
677,8
21,9
19,0
4,632
24,5
1,2
-0,5
-2,4
1,240.2
87,7
1,404.3
1,433.4
1,025.2
25,4
18,0
19,0
1,2
2,1
-1,0
1,570.0
197,4
1,629.1
1,539.0
1,858.3
35,9
19,4
19,3
1,3
-0,4
0,7
2,463.7
-852,9
1,603.7
650,2
1,058.0
-373,1
-15,4
-693,9
-21,8
-566,9
-14,3
-1,046.2
-23,5
-408,2
-9
319,3
6,5
407,8
17,8
-400,7
-16,6
12,2
4,440.0
-931,2
-29,3
14,0
4,098.0
-915,8
-23,1
13,8
3,888.0
-1,364.5
-30,7
14,9
3,890.0
-599,7
-13,3
20,9
4,373.0
-167,8
-3,4
22,1
4,565.0
43,1
1,9
21,4
4,693.0
Kaynak: Economic Trends Quarterly Issue Azerbaijan, July-September 2001, s. 9 Koyu yazılmış olan 2001 değerleri
Ocak-Haziran dönemine aittir.
20
KAYNAKÇA
−
Aliyev, F, The International Monetary Fund and Reforms in Azerbaijan, Budapest, Hungary, February 2002.
−
Aydın, T., “Azerbaycan ve Dünya Bankası”, Mutasyon. Net, http://www.mutasyon.net/makaleler/taydin/default.asp Er. Tar: 15.9.2002
−
Azerbaijan, IMF Economic Review, Washington DC, May, 1992.
−
Azerbaycan’da Yeniden Yapılanma ve Ekonomik Yükselişin Orta Vadeli Programının Esas İstikametleri (1997-1999), Azerbaycan Cum.
Bakanlar Kurulu Yayını, Bakü,1996.
−
Azerbaycan Maliye Bakanlığı Verileri, Aİİ Hesaplamaları, 2001.
−
Bahçeci, S., Ortodoks ve Heterodoks İstikrar Programları: Seçilmiş Ülke Örnekleri ve 1994 Türkiye Deneyimi , DPT Yayınları, 1997.
−
Chossudovsky, M., Yoksulluğun Kürselleşmesi, Çev: N. Domaniç, İst: Çivi Yazıları, 1999.
−
EBRD, Transition Report, 2001.
−
Economic Trends Quarterly Issue Azerbaijan, July-September 2001, http://www.economic-trends.org, Er. Tar: 4.4.2002.
−
EIU, Country Profile 1999-2000 (Azerbaijan), The Economic Inteligence Unit Ltd,1999.
−
Hooper, M, Azerbaijan Investment Guide, US-Azerbaijan Chamber of Commerce, Washington DC, 20006, USA, 1999.
−
Http://www.ceps.be/Pubs/2000/wd/stabpactturk/152turk8.php Er. Tar: 10.9.2002
−
Http://www.bushcountry.org/news/columnists/jp-coussen/c_082802_jp-coussens-international-monetary-fund.htm Er. Tar: 10.8.2002
−
Http://www.oitamericas99.org.pe/english/agenda/textadop/report/index.shtml, Er. Tar: 12.8.2002.
−
Karaca, A., Azerbaycan’da Ekonomik Dönüşüm Süreci Ve Reformların 10. Yılı,
−
ttp://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/ayhan.htm, Er. Tar: 15.9.2002.
−
MAI ve Kürselleşme Karşıtı Çalışma Grubu, IMF Politikalarının Çeşitli Ülkelerdeki Sonuçları,
http://www.antimai.org/blt/enrjiyapiyolsen.htm, Er. Tar: 15.08.2002.
−
Nesirova, Z., Sovyetler Birliği Dağıldıktan Sonra Azerbaycan’da Ekonomik Gelişme, Yüksek Lisans Tezi, M.Ü, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul 2002.
−
Parasız, İlker, Kriz Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitabevi, 1995.
−
Payer, C., The Debt Trap: IMF and The Third World, Middlesex: Penguin Books, 1974.
−
Rosenberg C.B ve T. O. Saavalainen, “Dealing with Azerbaijan's Oil Boom”, Finance and Development, Vol.35, No.3, Sept. 1998.
−
Saavalainen, T., “Azerbaijan, Macroeconomic Stabilization and Reform”, http://www.imf.org , Er. Tar: 21.11.2002.
−
Soyak, A.,C.Bahçekapılı, “İktisadi Krizler-IMF Politikaları İlişkisi ve Finance and Development Dergisindeki Yansımaları", İktisat,
İşletme ve Finans Dergisi, Yıl.13, Sayı.144, 1998.
−
Soyak, A., Küreselleşme: İktisadi Yönelimler ve Sosyopolitik Karşıtlıklar (Derleme), İstanbul: Om Yayınevi, 2002.
−
Statistical Yearbook of Azerbaijan, 2001.
−
Stiglitz, J. Küreselleşme: Büyük Hayal Kırıklığı, Çev: A. Taşçıoğlu, D. Vural, İstanbul: Plan B Yayınları, 2002
−
Tacis, Azerbaijan Economic Trends, Ocak-Mart, Nisan-Haziran 2000.
−
The World Bank Report, Country Assistance Strategy For The Azerbaijan Republic, No:19892 - AZ, November 29,1999.
−
Yusifzade, K., “The Development of the Oil and Gas Industry in Azerbaijan”, Azerbaijan International, SOCAR Section, Summer, 1996 (4.2)
KÜRESELLEŞMENİN GELİŞMEKTE OLAN ÜLKE EKONOMİLERİ ÜZERİNE
ETKİLERİ, KIRGIZİSTAN VE TÜRKİYE’DEN İKİ AYRI UYGULAMA ÖRNEĞİ
Mehmet CANDEMİR
Ege Üniversitesi
İzmir / TÜRKİYE
Halil GÜNGÖR
Osman Gazi Üniversitesi
Ankara / TÜRKİYE
ÖZET
İki kutuplu dünyanın sosyalist kutbunu meydana getiren Sovyetler Birliğinin 1991 yılında çöküşü ile 1948
yılındanberi dünya tarihine yön veren parametrelerden biri ortadan kalmış,tek kutuplu olarak kapitalizmin önderliğinde
küreselleşme sürecine girilmiştir. Küreselleşme ülkeler arasında gelir dağılımı adaletsizliğine neden olmuştur.Dünya
nüfusunun %83’ü fakirleşirken %17’si daha da zenginlemiştir. Küreselleşme sonucu gelişmiş ülkelere devamlı sermaye akışı
çokuluslu şirketler vasıtasıyla sağlanmaktadır.Bu nedenle dünyanın neresinde olursa olsun çok uluslu şirketlerin önüne
çıkabilecek engeller ortadan kaldırılmak istenmektedir. Bu engellerin başında hammadde ve enerji tedarikindeki kaygılar
gelmektedir. Küreselleşmenin patronajlığını yapan ülkeler petrollerin %59’unu, doğal gazın %74 ünü tüketmektedirler,dünya
enerji kaynaklarının %75’i Ortadoğu, Kafkaslar ve Orta Asyada bulunmaktadır. Sosyalizmin yaşadığı yenilgiden sonra
küreselleşme taraftarları arasında paylaşımın en çok yoğunlaştığı bölgeler yine buraları olmuştur.
Gelişmekte olan Türkiye daha önceleri İMF, Dünya Bankası ve AB tarafından model alınması gereken ülke olarak
gösterilirken bugün tarihinin en büyük ekonomik bunalımını yaşayarak küreselleşmenin bedelini ödemektedir. Küresel
politikaların Türkiye’de acımasızca tahrip ettiği sektörlerden birsi de tarım olmuştur.Dünyada gıda bakımından kendine
yeterli 7 ülkeden birisi olan Türkiye buğdaydan pirince kadar bazı tarım ürünlerinin ithalatçısı durumuna düşürülmüştür.
Küreselleşmenin eski Sovyetlerden bağımsız kalan ülke ekonomilerine müdahaleleri ekonomik canlanmayı sağlamak
değil, sosyalizmi bir daha geri gelmeyecek biçimde tasfiye etmek için olmuştur. Kırgızistan ekonomik reformları en hızlı
uygulayan ve Dünya Serbest Ticaret Örgütünün koşullarını imzalayan başarılı ülkelerden biri olarak gösterilmektedir.
Yapılan bir araştırmaya göre devlete ait Kolhoz İşletlelerinin tamamına yakını özelleştirilmiş, ancak %50’si topraklarını
işleyebilmektedirler. Birim alandan elde edilen verim 1990 yılı öncesine göre üç kat azalmıştır.Tahıl ağırlıklı mono kültür
tarım yapılmaya başlanmıştır. Nüfusunun %60’ı kırsal kesimde yaşamaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin aksine
Kırgızistanda tarımda çalışan aktif nüfusun sayısı gittikçe artmaktadır. 2000 yılı itibariyle kamuya ait işletmelerin %60’ı
özelleştirilmiştir. Halk 2000 yılında 1990 yılına göre %34 daha fazla yoksullaşmıştır.
Sonuç olarak bu tebliğde küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerin ekonomileri üzerindeki etkileri ile ilgili bilgi
verilecektir. Daha sonra özellikle Türkiye ve Kırgizistandaki etkileri üzerinde durulacak, metin içinde ana hatları ile
belirtilen hususlarda daha kapsamlı bilgiler ortaya konmaya çalışılacaktır.
ABSTRACT
After the collapse of the Soviet union, which was the socialist block of the world against to the capitalist block, the
world has become one block or in the other words the world has entered into the globalization process in the leadership of
capitalism . The central argument made by the advocates of globalization is that globalization will rise welfare level of the
globe. However, it is seen that income distribution has increasingly worsened in disadvantageous of developing and less
developed countries. Because by the globalization process, the capital has transferred from these countries to the developed
or industrialized countries by the multinational companies. The 90% of the multinational companies (MNCs) is belong to the
developed countries.For this reason, the Middle East, Caucasus and Central Asia that are the owners of the 75% of energy
resources of the world, are the regions of conflicts and pressures mainly created by the industrialized countries.
After the collapse of the Soviet Union, Kyrgyzstan, which is a transition country from planned economy to the
market-based capitalism, has made economic reforms purposed by the IMF and the WB. One of the most important reforms
is privatization. Kyrgyzstan has preferred the mass privatization method to sell public enterprises. But, the inexperienced
managerial and technical staff on the privatization and some improper and unlawful sales have caused illegal forces to appear
and to increase poverty in the country. The GDP of 2000 is 34% less than the GDP of 1990.
In this presentation, it is aimed to consider the probable effects of globalization on the developed countries economies
and to discuss the effects of globalization on Turkey and Kyrgyzstan.
1.GİRİŞ
Teknoloji, iletişim ve bilişim alanlarında meydana gelen baş döndürücü gelişmeler insanlığa yepyeni
ufuklar açmıştır.Soğuk savaş döneminin iki kutuplu dünya düzeni değişmiş,tek süper güç olan ABD herşeyi
kontrolü altına almaya başlamıştır. Ayrıca AB, Japonya, Rusya ve Çin gibi güç odaklarından meydana gelen
ülkeler yeni bir uluslararası düzen oluşmuştur. Küreselleşme zaman içerisinde kendisinden bekleneni karşılama-
22
yamadığı için ekonomik ve güvenlikle ilgili olarak geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde sorunlar yaşanmasına neden olmuştur.
Özellikle finans piyasalarının küreselleşmesi fırsatları ve riskleri de beraberinde getirmiştir. İyi yönetilen ve
gelişmiş ekonomiler için küreselleşmenin inkar edilemeyen yararları olmuştur.Bu süreçte geri kalmış ve
gelişmekte olan ekonomilerden gelişmiş ekonomilere daha fazla kaynak aktarımı gerçekleşmiştir.Üçüncü dünya
ülkelerinde yaşam koşulları gittikçe kötüleşmektedir. Dünyada 3 milyar insan günde 2 $,1,2 milyar insan da
1$’dan daha za gelire sahip bulunmaktadır ( Tablo 1 ). Son 20 yılda 70’den fazla ülkede kişi başına düşen milli
gelir gerilemiştir. (www.turkab.net). Dünya savaşlarında hayatlarını kaybedelerdenlerin sayısından daha fazladır.
Hatta o iki yılda herhangi bir günde açlıktan ölenlerin sayısı Hiroşima’da ölenlerin sayısından daha fazla
olduğu.söylenmektedir ( Öke,2001 ).
Tablo 1. Bölgelere Göre Dünyada Bir Dolardan Daha Az Gelirle Yaşayanların Sayısı ( Milyon )
Dünyanın fakir bölgeleri
Doğu Asya ve Pasifik
Doğu Asya ve Pasifik(Çin hariç )
Doğu Avrupa ve Orta Asya
Latin Amerika ve Karayipler
Orta Doğu ve Kuzey Afrika
Güney Asya
Sub-sahra Afrika
Toplam
Çin hariç toplam
1987
417,5
114,1
1,1
63,7
9,3
474,4
217,2
1.183,20
879,8
1990
452,4
92
7,1
73,8
5,7
495,1
242,3
1,276,4
915,9
1998
267,1
53,7
17.6
60,7
6
521,8
301,6
1,174,9
961,4
Kaynak: World Bank, Global Economic Prospects and the Developing Countries 2001
Sovyerler Birliğini oluşturan Merkezi Doğu Avrupa ve Orta Asya ülkelerinin bağımsızlıklarını kazandıktan sonra reform uygulamarı sonucu özellikle Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonunda
ekonomi çökmüş, gelirleri ömenli ölçüde düşmüştür. ( Adda, 2001 ). Ancak sovyet sonrası bağımsız kalan
Polonya, Macaristan, Slovakya gibi Doğu Avrupa ülkelerinde kişi başına ulusal gelir artmış,ve ekonomileri
AB’nin ve diğer batılı ülkelerin yardım ve motivasyonları neticesinde gelişmiştir. Tablo 2 den de anlaşılacağı
gibi 1993 yılından itibaren bu ülkelere doğrudan yabancı yatırımların hızla arttığını görmek mümkündür.
Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının akışında da ülkeler arasındaki gelir adaletsizliğinin benzeri
görülmektedir. 1990 ylı verilerine göre dünya nüfusunun %14’ünü oluşturan ABD, AB ve japonya doğrudan
yabancı yatrımların %69,5’ini çekerken gelişmekte olan ülkeler yabancı sermayeye her türlü kolaylığı
sağladıkları halde ancak %30,5’ini çekebilmişlerdir ( Hisrt ve Thompson 1996 ).
Özelleştirmenin yabancı yatırımları çekmek için kaçırılmaması gereken önemli fırsatlardan biri olduğu
ileri sürülmektedir. Oysa bugüne kadar gerek Rusya federasyonu gerek Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin
bazıları kitlesel olarak küçük ve orta boy işletmeleri özelleştirdikleri halde 1994-2002 arasında yeterli doğrudan
sermaye yatırımlarını çekememişlerdir (KOGEB,2001). Bağımsız Devletler topluluğunda ekonominin iyi
yönetilememesi ve bunalıma girmesi 1987-88 yıllarında 6,5 milyon olan fakir sayısını uygulanan ekonomik
reformların ve küreselleşmenin de etkisiyle 1993-95 yıllarında 30,5 milyona yükseltmiştir( Yaman ,2002 ).
Tablo 2. Gelişmekte Olan Ülkelere Yapılan Doğrudan Yabancı Yatırımlar 1987-1995 ( Milyar $ ve % Olarak
Ortalama Yıllık Akışlar )
Bölgeler
Sahra -altı Afrika
Kuzey Afrika ve Orta Doğ.
Güney Asya
Uzak Doğu
Latin Amerika
Doğu Avrupa
Kalkınmakta olan tüm bölgeler
1997-98
1,7
2,1
0,4
7,1
7,0
0,1
18,4
1990-92
1,4
2,2
0,5
15,5
11,6
2,3
33,5
1993-95
2,3
3,2
1,4
44.9
18,1
8
77,9
1987-1995’in Toplam %’si
4
6
2
52
28
8
100
Kaynak: Dünya Bankası, Worl Debt Tables (1994-1996 ).
KÜRESELLEŞMENİN GELİŞMEKTE OLAN EKONOMİLER ÜZERİNE ETKİLERİ
Küreselleşme liberal ekonomik düzenin uluslararası yansıması olarak tarif edilmektedir.Bu yansıma gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomilere farklı şekillerde olmuştur. Gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere teknoloji, sermaye ve hizmet akımı, gelişmekte olan ülkelerden ise gelişmiş ülkelere hammadde ve ikitarflı sanayi
malları akımı olmaktadır. Bu akımlara anlam kazandırabilmek için 21.yüzyılın başlarında gelişmiş ülkelerle
gelişmekte olan ülkeler arasında yeni dönemde hukuksal ve kurumsal ortak kriterler oluşturmak amacıyla G20ler kurulmuştur. G-20’ler arasında Türkiye de bulunmaktadır.G-20’ler sözü edilen akımlarla serbestleşmeyi
arttırarak, piyasaları düzenleyen uluslararası kriterleri uygulamayı hedeflemektedir ( Öke,2001 ).
Gelişen dünya ticaretinden en fazla faydayı gelişmiş ülkeler sağlamışlardır. Bunun için çok uluslu
şirketleri kullanmışlardır ABD ticaretinin %80’ini çok uluslu şirketlerce yapılmaktadır. Petrol krizinin meydana
geldiği 1970’li yılların başlarında gelişmiş ülkelerdeki firmaların kar oranlarının gerilemesiyle yatırımlar
azalmış,sanayi dallarının tamamında üretim kapasitesi daralmış, enflasyon ve işsizlik artmıştır. 1970-1990
arasında gelişmekte olan ülkelerin borçları 3 kat artmıştır. (Neşecan,1994). Bu dönemde özel finans
kuruluşlarının kredileri resmi finans kuruluşlarınınkinden daha fazla artmıştır. Özel sermaye akışları daha çok
bir zamanlar Asya Kaplanları olarak adlandırılan Doğu Asya – Pasifikteki , ikinci olarak Latin Amerikadaki
gelişmekte olan ülkelere olmuştur (Tablo.2). O nedenle Finansal kriz önce Doğu Asya ülkelerini daha sonra da
Latin Amerika ülkelerini vurmuştur.
Tablo 3. Yıllar İtibariyle Gelişmekte Olan Ülkelere Akan Yabancı Sermaye Miktarı (Milyar $ )
Bölgeler
Doğu Asya /Pasifik
Latin Amerika/Karaibler
Avrupa – Orta Asya
Ota ve Güney Afrika
Güney Asya
Ortadoğu ve Kuzey Afrika
1990
19,3
12,5
9,5
0,3
2,2
0,6
1994
71
53,6
17,2
5,2
8,5
5,8
1996
108,7
31,2
31,2
11,8
10,7
6,9
Kaynak: D.T.M Dış Ticaret Dergisi,1998
Gelişmiş ülkeler çok uluslu şirketler vasıtası ile gelişmekte olan ülkelerin ucuz kaynaklarından azami
faydalanarak ihracata yönelik sanayiler kurmuşlar, ekonomilerini denetimleri altına almışlardır. Ayrıca
gelişmekte olan ülkelerin yerli firmaları ile ortaklıklar kurarak riskleri paylaşmakta ve yabancı olmalarından
dolayı karşılaşacakları zorlukları aşabilmekte, devletin tekelinde bulunan üretim alanlarına ekonomik reform
uygulamaları gereği olan özelleştirme planları ile girmeye çalışmaktadırlar. Dünya ekonomisi ile bütünleşme
sürecinde bazı kayıpların olabileceği bilinse de bütünleşme tamamlandığında zararların fazlasıyla karşılanacağı
umut edilmektedir (Muter ve arkadaşları, 2002).
Küreselleşme sürecinde gelişmiş ülkeler teknolojik üretimi, örgütlenmeyi ve finansal sistemi kendi tekellerinde bulundururken üretim gelişmekte olan ülkelerde yapılmaktadır. Bu çeşit bir küresel iş bölümü sermaye
tarafından belirlenmektedir. Ağır iç ve dış borç yükü altında bulunan gelişmekte olan ülkeler artık ululararası
finansman pazarlarına bağımlı duruma geldiklerinden ulus devletlerin çaresiz kaldıkları , etkinliklerini giderek
yitirdikleri söylenebilir. Neyin ne kadar , nerede üretileceğine, ne tür yatırımların yapılacağına uluslararası finans
kurumları tarafından karar verilmektedir (Şeylan,1994). Gelişmekte olan ülkelerin küreselleşme taraftarlarının
kararlarına uymaktan başka seçeneklerinin kalmadığı söylenebilir.
II.KÜRESELLEŞMENİN TÜRK EKONOMİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ
20. yüzyılın son çeyreğinde dünya ekonomisinin genel görünümü çarpıcı bir dönüşüm geçirmiştir.Bu
döşüm küreselleşme olarak tanımlanmıştır. Türkiye’de bu dönemde serbest piyasa ekonomisine geçilmiş,
uluslararası ticaret ve yabancı sermayeyenin önündeki engeller kaldırılmış, finansal piyasalarda liberalizasyona
gidilmiş, diğer dünya ekonomileri ile ulusal ekonomi arasında kapsamlı bir entegrasyon sağlanmış, böylece
istihdam ve ekonomik refahın artışı için bir potansiyelin yaratılacağı amaçlanmıştır.1980-90 arasında ticaretinde
ortalama %12,5 artış sağlanmış, ihracatın ithalatı karşılama oranı %75 olarak gerçekleşmişti. Türk ekonomisi
yarının devleri arasında gösteriliyor, dünyanın yükselen 10 büyük pazarından biri olarak kabul ediliyor,
gerikalmış ve gelişmekte olan ülkelere iyi bir model olarak öneriliyordu. Bu gelişmeler sunucunda Türkiyenin
mal ve hizmet İhracının dünya ıhracatından daha hızlı artacağı bekleniyordu. Yavaş büyüme durumunda ortalama %8,4, hızlı büyüme durumunda %9,8 artış olacağı tahmin ediliyordu ( T.C. Dış işleri Bakanlığı 2010-2020
Küresel Raporu ).
1979 yılında 70 sente muhtaç olan Türkiye 1980’lerin başında ihracatını arttırmak, kısa ve uzun vadede
borçlarını kapamak için plansız ve denetimsiz olarak dış borlanmaya açılmış, bugünkü hazin tabloyla karşı
karşıya kalmıştır. 1990’lı yıllarda Türkiye hızla üretimden uzaklaşmış ve rant alanına kaymıştır. Nihayet 1994
yılında Türkiye’de küresel özellikler taşıyan ilk finansal kriz meydana gelmiştir. Bu krizin şiddeti Güney
Asyadaki kadar olmamakla birlikte yine aynı özellikleri taşıdığı söylenebilir. Beş Nisan kararları olarak da
bilinen 1994 krizinin nedeni Türkiye’ye cari işlemler açığının ve merkez bankasının ihtiyacının dışında 11
milyar $ sıcak paranın girmesi sebeb olmuştur. Asyada meydana gelen kriz Türkiye’nin daraltıcı ekonomik
politikalar uyguladığı bu döneme rastladığından piyasaladan çıkan sıcak paranın kısa bir sürede ancak 565,3
milyon $ olması finansal piyasaları etkilememiş, daha çok reel sektörde hissedilmiştir
(www.direnis.com/yol/sayi ). Nihayet Türkiye 1999 yılında İMF ile anlaşma yapmak durumunda bırakılmıştır.
2000 yılının başında 3 aylık bir istikrar programı uygulamaya konmuş ve başarılı olunamamıştır. İthalat artmış,
cari açık 2-2,5 milyar $ olarak öngörülürken 8-10 milyar $’a yükselmiştir. Netice olarak kasım 2000 krizi
meydana gelmiştir. (www.toprakisveren) Kasım 2000 şoku yaşandığında döviz kuru 2001 Temmuzundan önce
biraz gevşetilseydi ya da 2001 yılının başlarında kur ayarlamsına gidilseydi 21 şubat 2001 krizinin
24
olmayabileceği ileri sürülmektedir. Ancak Temmuza kadar beklenilmesi ve o zamana kadar da programın
kendiliğinden gevşeyeceğinden bahsediliyordu. Bütün bu tahminler yapılırken Milli Güvenlik Kurulunda meydana gelen olay nedeniyle dolar 675 bin liradan bir milyon liranın üzerine çıkmış, %100 dolayında devalüasyon
yapılmıştır ( Akdiş, 2002 ) .
Türkiye’de meydana gelen ekonomik krize Rusya’nın maratoryum ilan etmesi de etkili olmuştur. Rusya
krizinden Türk ekonomisinin hem reel hem de finansal piyasaları büyük ölçüde etkilenmiştir. Rusyadaki mali
kriz gelişmekte olan piyasalardan yabancı yatırımcıların çıkışını başlatmış, sermaye hareketlerini olumsuz yönde
etkilemiştir. 1998 yılının ilk üç ayında Türk piyasalarından 7 milyar $ sıcak para yurt dışına çıkmış, bu da mali
sektörün küçülmesine kamunun iç boçlanmasından dolayı faiz oranlarının yükselmesine neden olmuştur (Akdiş,
2002).
Piyasaların özelleştirilmesinde Türk tarımının durumu çok dikkat çekicidir. Uygulanan yanlış politikalar
sonucu tarım sektöründe zor günler yaşanmaktadır. Türkiye İMF’ye verilen niyet mektubunda tarımsal
desteklerini aşamalar halinde tatamen kaldırmayı taahhüt etmiştir. Türkiye ürettiği tarım ürünleri bakımında
kendi kendine yeten dünyanın 7 ülkesinden biri iken bugün bir çok tarım ürününü ithal eder duruma gelmiştir
(Kazgan,2000 ).
Dünya kapitalizminin bunalımdan çıkış senaryolarında İMF politikaları fazla bir önem taşımamaktadır.
Burada küresel kapitalizmin işleyişi daha önemlidir. Küreselleşmeyi savunanlardan ABD’nin eline İkiz
Kulelerin vurulması ile Avrasya enerji kaynaklarını kontrol altına alması için önemli bir fırsat geçmiştir.
Afganistan’a askeri müdahale de bulunmuştur. Bu vesile ile Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde askeri üstler
kurmuştur. Bu gelişmelerin Türkiye’nin de yararınaymış gibi gösterilmeye çalışılmıştır ( www.toprakisveren ).
Son on yılda dünyada küreselleşmeden en çok etkilenen Türkiye ve Arjantin olmuştur. Arjantin kendi
parasını ABD dolarına eşitlediğinde İMF tarafından örnek ülke ilan edilmiştir. Türkiye de 1980-90 arasında
uyguladdığı ekonomi politikaları ile dünyanın gelişmekte olan ekonomileri için model olarak gösterilmiştir.
1995 yılında tek taraflı olarak Gümrük Birliğine bağlanan Türk ekonomisinin ihracatı ve iç piyasası söz
hakkının bulunmadığı AB’nin ilgili organları tarafından yönlendirilmeye başlanmıştır (Manisalı,2002).
Dışarıdan yönlendirilen Türk ekonomisi AB ile yaptığı ticaretinde her yıl yaklaşık 10 milyar $ zarara
uğratılmaktadır. Soğuk savaş döneminin sona ermesi ve küreselleşmenin hız kazanması ile çok uluslu şirketlerin
Türkiye üzerindeki etkileri genişleyerek ve derinleşerek devam etmiştir. ( Manisalı,2002).
III. KÜRESELLEŞMENİN KIRGIZİSTAN EKONOMİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ
Kırgızitan doğal kaynaklar açısından diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine göre daha fakir olduğundan
ekonomi büyük ölçüde tarıma dayalıdır. Geniş otlakların bulunması nedeniyle yaygın olarak küçük baş hayvan
yetiştirilmektedir. Fergane Vadisi ve Çüy Bölgesinin dışında tarımsal faliyetler sınırlıdır. Ülke nüfusunun %60’
kırsal kesimde yaşamaktadır. 2000 yılı verilerine göre ekonomik faaliyeler sonucu elde edilen GSYİH ‘da tarım
sektörü %36,6 ,sanayi sektörü % 22,5 paya sahiptirler. Sanayi sektörünün istihdamdaki payı ise %15’tir. ( Milli
İstatistik Komitesi Başkanlığı verileri , 2000). Kırgızistan Cumhuriyeti daha çok komşuları ve eski Sovyetler
Birliği ülkeleri ile ticari ilişkilerini geliştirmiştir.
Tablo 4. Kırgızistan’da GSYİH’nın Sektörlere Göre Dağılımı (%)
Sektörler
Tarım
Sanayi
İnşaat
Ulaştırma
Ticaret
Diğerleri
Toplam
1995
40,6
12
6,1
1,9
11
28,4
100
1996
46,2
11,1
6
2
10,4
24,3
100
1997
41,1
16,5
4,5
2,4
10,5
25,3
100
1998
35,9
16,3
4,5
2,3
12,6
28,3
100
1999
39,2
18,3
3,9
2,4
12,4
24,8
100
2000
36,6
22,5
3,1
1,9
12,8
24,1
100
Kaynak: Kırgızistan Cumhuriyeti Merkez Bankası Yıllık Raporları 2000.
Talo 4’ten de anlaşılacağı gibi 1995-2000 arasında GSYİH’da tarım sektörünün payı azalırken sanayi
sektörünün payında %79 oranında artış meydana gelmiştir. Geçiş döneminde özelleştirilen işletmelerin çoğunun
faaliyetlerinin durması ve ekonomiye katkılarının azalması, dış boç stokunun 2-3 kat atrması nedeniyle sanayi
üretiminde arzulanan ölçüde artışın olmadığı anlaşılmaktadır ( Egeli, Emsen, 2002 ).
Kırgizistan’ın serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinin başlarında sosyo ekonomik kriterler bakımından
Sovyet standartlarının altında olduğu belirtilmektedir. Kırgızistan’da ve diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde
geçiş döneminde ekonomik reformların finansmanı amacıyla Batı Avrupa Ülkeleri tarafından kurulan Avrupa
İmar ve Kalkınma Bankasının raporlarında da belirtildiğ gibi Sovyet Sisteminin bu ülkelerde çarpık bir miras
bıraktığı, kapalı bir ticaret bloku uluşturarak aşırı ihtsaslaşmaya gidildiği , özel sektörün tamamen saf dışı
bırakıldığı, tüm çabalara rağmen bağımsızlığını kazanmış eski sosyalist ülkeler arasındaki gelişmişlik farkının
ortadan kaldırılamadırılamadığı vurgulanmaktadır. Kırgızistan’ın ekonomisinin tarıma dayalı, ülkede halen
göçebeliğin hüküm sürdüğü, şehirleşme oranın düşük olduğu , COMECON sistemindeki bağımlılık oranının
Baltık Ülkelerine göre daha yüksek olduğu belirtilmektedir ( EBRD, 1999 ).
Orta Asya Türk cumhuriyetleri içinde geçiş sürecinde ekonomik reformları en hızlı uygulayan ülke
Kırgızistan’dır. Aynı zamanda Dünya Ticaret Örgütüne ilk üye olan ve kuralları imzalayan Orta Asya Türk
Cumhuriyetidir. Bu amaçla 1991-2000 yılları arasında kamu işletmelerinin %68,6’sı özelleştirilmiştir.
Sözkonusu özelleştirme politikaları ile özel sektör eksenli bir piyasa sistemi yerleştirilmeye çalışılmıştır. Piyasa
ekonomisinin yerleştirilmesi amacıyla uygulanan hızlı özelleştirme ülke ekonomisinin makro dengelerinin
bozulmasına neden olmuştur ( Deliktaş, 2002 ).
1996-2000 yılları arasında Kırgızistan ekonomisinin krizden çıktığı ve piyasa ekonomisinin oluşmaya
başladığı dönem olmuştur. Fakat piyasa bilincinin tam olarak geliştiğini söylemek güçtür. Ülkede gerçek manada
müteşebbis, ekonomist ve tüketici etiği tesis edilememiştir.Bu dönemde yıllık büyüme % 5 olarak gerçekleşmesine rağmen 2000 yılında ekonomiminin geldiği seviye 1990 yılının %66,4’ü kadar olmuş ve ülke öncesine
göre %33,6 daha fakirleşmirtir(Koychuev.2000).
Kırgızistan ekonomisinde küreselleşmeden en fazla etkilenen sektörlerden biri tarımdır.Tarımsal gelirin
%60’ını oluşturan hayvancılık sektörü de büyük zarar görmüş, ülkedeki hayvan sayısı hızla azalmıştır. 1997 yılı
verileri 1992 yılı verileri ile karşılaştırıldığında büyük baş hayvanlarda %24.5,domuzlarda % 64.3, kanatlılarda
%80 azalma meydana gelmiştir (Kırgızistan Milli istatistik Komitesi Başkanlığı, 1999). Çüy Oblasında yapılan
bir araştırma sonuçlarına göre mevcut ahır kapsitelerinin %49.3’ü, ağılların %89.9’u, kümeslerin de %90’ı kullanılmamaktadır.Hektardan elde edilen ortalama ürün verimi 1990 öncesine göre 3 kat azalmıştır. (Candemir,
Güngör, 2002 ).
Kırgızistan bağımsızlığını kazandıktan sonra İMF ve Dünya Bankasının tavsiyeleri ile 1992 yılından
itibaran merkezi plan sisteminin lağvedilmesi amacıyla ekonomik reformları uygulamaya koymuştur.1995
yılında toplam dış borcu 765 milyon $ iken 2000 yılında 1,703 milyon dol $’a yükselmiştir. Dış borcun 660
milyon dolarlık kısmı uluslararası ekonomik örgütlerden alınmıştır. Kırgızistan’ın toplam dış borcu GSYİH’nın
yaklaşık %135’i kadar olmuştur (Kırgızistan Merkez Bankası Yıllık Raporları, 2001). Sonuç olarak küreselleşme bu ülkenin dış borç sarmalı içine çekilmesine, reel sektörde belirsizliğe ve karmaşaya, işsizliğe, fakirliğe
neden olmuştur.
IV. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Dünyada hiçbir ülkenin olumlu veya olumsuz küreselleşmeden etkilenmemesi mümkün değildir.
Küreselleşmenin ekonomileri zayıf ve iyi yönetilmeyen ülkelerde ulusal tekellerin yerini uluslararası tekellerin
almasına sebeb olması gibi dezavantajları yanında insan haklarının ihlallerinin önüne geçilmesi, çevrenin
korunması ve çalışanların çıkarlarının güvence altına alınması gibi avantajları bulunmaktadır.
Gelişmekte olan ülkeler küreselleşmeden yararlanabilmek için kendi beşeri ve maddi altyapılarını hızla
iyleştirmeleri gerekmektedir. Başta egitim , sağlık, hukuk ,sosyal güvenlik konularında uluslararası normları
yakalamalıdırlar.
Gelişmiş ülkeler gelişmekte olan ülkelere küreselleşme sürecine uyum sağlayabilmeleri için ekonomik
yardımlarda bulunmaktadırlar. Bu yardımlar bilgili ve sorunlara doğru teşhis koyabilen yönetimler tarafında
uygun yerlerde kullanıldığı takdirde faydalı olacaktır. Ancak bu takdirde küreselleşmenin insanlığa faydası
arttırılabilecektir. Dünya barışı için, gelişmiş ülkelerin borç ödeme sıkıntısına düşen ülkelere küreselleşmeden
olumsuz etkilenmemeleri için borç yönetimi konusunda yardımcı olmaları gerekmektedir.
Gelişmiş ülkeler tarafinda üretilmiş ileri teknolojiler, bilgi birikimleri daha az kar karşığı gerikalmış ve
gelişmekte olan ülkelerle paylaşılmalıdır. Böylece küreselleşmeden tüm dünyanın faydalanması sağlanmalı,
barış ve huzur için de yaşanabilir bir dünya yaratmak için gayret safedilmelidir.
Uluslararası para ticareti mal ticaretinden 50 kat daha fazla artmıştır. Küreselleşen dünyada finansal
hareketlerin önüne geçilmesi olanaksızdır. Ancak finasal hareketlerin neden olduğu krizler döviz piyasaları
istikrara kavuşturularak önlenebilir. Bunun için katlı döviz kuru uygulamasına gidilebilir, işlemler vergilendirilebilir, kurlar sabitlenebilir, uluslararası bankacılık sistemi denetlenebilir,uluslararası uyarı sistemi oluşturulabilir. Kotalar kaldırlarak İMF garantili borçlanmaya gidilebilir. Ayrıca yolsuzluk ve kaçakçılıkla mücadelede
uluslararası işbirliği yapılmalıdır.İMF’ ABD Hazinesinin etkisinden kurtarılarak bağımsız bir kurum haline
getirilmelidir..
Küresel sermayeye gelişmiş ülkelerin ticaret fazlaları ve kayıtdışı ekonomiden elde edilen paralar da
katılmaktadır. Kayıtdışı ekonominin bir yolunu bulup piyasalara enjekte ettiği bu paralar Güneydoğu Asyada,
Rusya’da,Türkiye’de ve Arjantin’de ardısıra finansal krizler meydana getirmiştir. O nedenle Uluslararası
kayıtdışı ekonominin kontrol altına alınması gerekmektedir.
26
KAYNAKÇA
−
Add j, Ekonominin Küreselleşmesi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
−
Akdiş M, Küreselleşmenin Finansal Piyasalar Üzerindeki Etkileri ve Türkiye Pamukkale Üniversitesi İİBF. Ekim, 2002.
−
Candemir M, Güngör H, Çüy Oblasında Özelleştirilen Kolhoz İşletmelerinin Ekonomik Sorunlarının Tespiti, Yeniden
Organizasyonları ve Çözüm Önerileri, Kırgızistan – Türkiye Manas Üniversitesi 2002.
−
D.T.M, Dış Ticaret Dergisi , Ankara 2000.
−
Deliktaş E, Kırgızistanda Özelleştirme Süreci, 1991-2000,Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası Sempozyumu, 2-4 Mayıs
2002 Bişkek.
−
Dünya Bankası, World Debttables 1996.
−
EBRD.Transition Report, london, 1999.
−
Egeli H, Emsen S, Geçiş Ekonomilerinin Makro Ekonomik Performansları ve Kırgızistan Üzerine Bir Değerlendirme,
Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Üzerine Bir Değerlendirme Sempozyumu 2-4 Mayıs 2002 Bişkek.
−
Hirsrt P, Thompson G, Globalization in Question, Blackwell,1996,
−
Kazgan G, Tanzimattan 21,Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul, 1996.
−
Kırgızitam Milli İstatistik Komotesi Başkanlığı, Bişkek, 2000.
−
Kırgızistam Cumhuriyeti Merkez Bankası Yıllık Raporları, Bişkek 2000,
−
KOSGEB, T.C Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Bölgesel Kalkınma Enstitüsü Raporları, Ankara ,2001
−
Koychuev T,Sovyet Sonrasıyeniden Yapılanma, Teoeriler, İdeolojiler ve Gerçekler, Ekonmik ve Sosyal reformlar Merkezi ,Maliye
Bakanlığı Bişkek, 1999.
−
Mnisalı E, Soğuk Savaş Sonrası Türkiyenin Seçenekleri, Derin Yayınları İstanbul, 2002.
−
Manisalı E, Dünyada ve Türkiyede Büyük Sermaye,Derin Yayınları, İstanbul, 2002.
−
Muter N, Özdil T, Yımaz C, Globalleşmenin Gelişmekte Olan Ülkeler Üzerine Etkileri, Küreslleşme ve Geçiş Ekonomileri
Uluslararası Sempozyum, 2-4 Mayıs 2002 Bişkek.
−
Neşecan B, Kapitalizm ve Borçlanma Krizi,Bağlam Yayınları, İstanbul,1994.
−
Öke M.K, Küresel Toplum, avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Ankara 2001.
−
Şeylan G, Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, İmge kitabevi Ankara 1995
−
T.C Dış İşleri Bakanlığı Türkiye ve Dünya 2010-2020 Küresel Bir Aktörün Doğuşu, Ankara ,1990.
−
Wolrd Bank, Global Economic Prospects and the Developing Countries,2001.
−
www.turkab.net/kure/kure htm.
−
www.toprakisveren.org.tr/yayin/3520/ paylasim.htm.
−
www.direnis.com/yol/ sayi7
MARKET ORIENTATION AND ORGANIZATIONAL PERFORMANCE IN
MAINLAND CHINA: TEST OF THE MARKET ORIENTATION SCALE (MARKOR)
Erdener KAYNAK
Pennsylvania State University at Harrisburg
School of Business Administration
Middletown / USA
Ali KARA
Pennsylvania State University York Campus
College of Business Administration
York / USA
ABSTRACT
Past empirical marketing strategy studies conducted in the USA and western European countries concluded a stronger
relationship between market orientation and the company performance in cases of technological and market turbulence. The
objective of this study is to investigate the reliability and validity of the market orientation construct in a very different socioeconomic, cultural and business environment of Asia. Specifically, using MARKOR scale, this study investigates the market
orientations of the Chinese business managers who operate in a select number of industries/sectors in urban China. Study
results indicated that there were statistically significant differences between marketing-oriented and non- marketing –oriented
Chinese managers in terms of their responses to MARKOR statements. As well, higher level of market orientation of Chinese
companies operating in Beijing area was discovered. This is rather encouraging since there is a large body of the marketing
literature which supports the argument that higher levels of market orientation would lead to a better organizational
performance. Managerial and public policy implications of the study are also discussed.
INTRODUCTION
In recent years, market orientation of companies in both manufacturing and service industries has attracted a
significant amount of academic and practitioner interest in the current marketing literature (Kohli and Jaworski 1990;
and Han, Kim, and Srivastava, 1998). This is not a coincidence as the approach represents the implementation of the
marketing concept and characterizes a firm's inclination to deliver superior value to its customers on a continuous basis
(Slater and Narver, 1994). In other words, market orientation refers to the organization-wide generation of market
intelligence through Decision Support Systems (DSS), Marketing Information Systems (MIS), continuously
monitoring consumer response patterns by undertaking marketing research, dissemination of the intelligence across
company departments, and maintaining organization-wide responsiveness to the changes taking place in the company
market environment (Kohli and Jaworski, 1990). Most of the studies in this area, so far, have been conducted in the
developed countries of the West. To date, there has been relatively little research conducted on market orientation in
developing economies in general and transition (emerging) economies of Asia in particular.
As well, empirical studies conducted thus far have principally focused on businesses and industries located in
the U.S. and Western European countries (Horng, 1998). One study by Stoever (1989) suggested that foreign direct
investment in developing countries lagged because of the inward marketing orientation of state owned enterprises
investment promotion materials. While this study presents a pessimistic point of view regarding market orientation,
another study by Kaynak and Arbelaez (2000) provided a very positive perspective about market orientation in a Latin
American developing country. This study surveyed Colombian managers and concluded that not only market trends
continuously change in Colombia, but also indicated that marketing concept and market orientation pervaded the entire
organization of the firms investigated. As the globalization issues become essential to marketing practice, it is critical
to consider whether (1) the scale items “make sense” in other cultures/nations and languages, (2) subsequent measure
assessment would produce similar or comparable results (Kohli, Jaworski, and Kumar, 1993), and (3) comparability
means that the results obtained in the USA by use of the scale items can be used to make valid comparisons between
the countries covered by the research (Kumar 1999). The crucial question remains whether the construct developed in
an advanced developed country such as the USA is equally applicable in such different and turbulent environment of a
developing emerging economy (Hooly et. al, 2000). Which items should remain the same and which ones need to
altered/modified and the ones to be dropped?
The objective of the present study is to investigate the reliability and validity of the market orientation construct
in a very different socio-economic, cultural and business environment of Asia. Specifically, this study investigates the
market orientations of the Chinese business managers who operate in a select number of industries in urban China.
28
THEORETICAL BACKGROUND
Marketing is a key management function that is responsible for being an expert on the customer and
keeping the rest of the network organization informed about the customer and their expectations so that superior
value is created and delivered. As a result, companies must make long-term commitments to maintain the
relationship thorough quality, service, and innovation. Consequently, market orientation has become a
prerequisite to success and profitability for most firms.
Although there are some discrepancies in the use of the terms “market’ versus “marketing” orientation
terms, it generally consists of: (1) customer orientation and targeting, (2) profit through customer satisfaction,
and (3) integrated marketing organization-integration of efforts by all areas of the organization to satisfy
corporate goals by fulfilling customer needs and wants in a most desirable fashion. Although Kohli and Jaworski
(1990) accepted this definition, they viewed the profitability as a consequence of market orientation rather than a
part of it. They defined market orientation, as “organization-wide generation of market intelligence pertaining to
current and future customer needs, dissemination of the intelligence across departments, and organization-wide
responsiveness to this intelligence”. Market intelligence pertains to monitoring customers’ needs and preferences, but it also includes an analysis of how they might be affected by factors such as government regulation,
technology, competitors, and other environmental forces. Environmental scanning activities are subsumed under
market intelligence generation. Intelligence dissemination pertains to the communication and transfer of
intelligence information to all departments and individuals within an organization through both formal and
informal channels. Finally responsiveness is the action that is taken in response to the intelligence that is
generated and disseminated. Unless an organization responds to information, nothing is accomplished.
On the other hand, Narver and Slater (1990) argued that market orientation consists of three behavioral
dimensions (customer orientation, competitor orientation, and inter-functional coordination) and two decisionmaking criteria (a long-term focus and a profit focus). Ruekert (1992) defines market orientation similarly but
adds an explicit focus on strategic planning by business units. Shapiro (1988) argued that three characteristics
make a company market-driven: (1) information on all important buying influences permeates every corporate
function; (2) strategic and tactical decisions are made inter-functionally and inter-divisionally; and (3) divisions
and functions make well-coordinated decisions and execute them with a sense of commitment.
Since, market orientation has been one of the most important concepts studied in the discipline; scholars
have been interested in conducting empirical research that investigated market orientation. A substantial number
of studies have been published on this topic (see Wrenn 1997 for a detailed listing). One of the major issues that
the scholars agree is the lack of systematic effort to develop valid measures of market orientation. This becomes
even more problematic when one moves over national borders. Among several available scales for measuring
market orientation (Churchill 1979, Deshpande 1993, Wrenn 1997), perhaps the two most significant studies
sought to define and operationalize market orientation are Narver and Slater (1990) and Kohli and Jaworski
(1990). Based on an extensive review of literature on sustainable competitive advantage and marketing strategy,
Narver and Slater (1990) operationalized market orientation as consisting of three behavioral dimensions
(customer orientation, competitor orientation, and inter-functional coordination) and two decision-making
criteria (a long-term focus and a profit focus). On the other hand, based on an extensive literature review and
field interviews of managers, Kohli and Jaworski (1990) offer a more process-driven model that considers the
stages of generating, disseminating, and responding to market intelligence as the essence of market orientation
(Noble, Sinha, and Kumar 2002).
Previous research has predicted a positive relationship between market orientation and performance on the
assumption that a market orientation provides a firm with better understanding of its environment and customers,
which ultimately leads to enhanced customer satisfaction. However, research on the relationship between market
orientation and performance had produced mixed results (Voss and Voss 2000). Some empirical studies suggested
a positive relationship between market orientation and managers’ perceptions of overall firm performance
(Jaworski and Kohli 1993), managers’ perceptions and financial performance (Pelham and Wilson 1996; Slater and
Naver 1994), and managers’ perceptions and new product performance (Atuahene-Gima 1995, 1996; Pelham and
Wilson 1996; Slater and Naver 1994). At the same time, several studies did not support a direct positive
relationship between performance and market orientation (Jaworski and Kohli 1993; Han, Kim and Srivastava
1998). In summary, the relationship between company performance and market orientation may vary depending on
industry characteristics, customer characteristics, or the type of the performance measure used, the literature
generally supports the proposition that market-driven and innovative firms will outperform their competitors
(Gatignon and Xuereb 1997; Jaworski and Kohli 1993; Naver and Slater 1990; Slater and Naver 1994).
METHODOLOGY
A questionnaire was developed to collect the data for the study. Marketing orientation scale items used in
this study were mainly adopted from Kohli, Jaworski and Kumar (1993). Since most of the survey participants
had very good levels of English language, the questionnaire was developed in English language and also
administered in English. The questionnaire was first administered to a group of Chinese managers who were
attending an Executive MBA class offered by one of the co-researchers to pilot test it for clarity, comprehension
and consistency. As a result of this test, several questions were re-worded and a few of the attitudinal statements
were made more applicable to Chinese business environment. Adopted from Hooley et al. (2000), questionnaire
included several perceptual performance measures which were intended to understand company performance
based on self explicated responses. Finally, several other performance measures used, such as profit growth,
sales growth, market share and the like to see the relationship between higher levels of market orientation and
better company performance.
Data for the study was collected in the capital city of Beijing, China in March of 2002. Chinese
Manufacturers’ Association Beijing area membership list was used as a sampling frame. From this list of
companies, 300 companies were randomly selected for the survey. With the help of executive MBA students of
one of the universities in Beijing, marketing managers of the selected Chinese companies were contacted by
electronic mail where the survey instrument was enclosed as a word attachment file. In the cover letter, the
purpose of the survey was clearly explained and any outstanding questions were answered by one of the coinvestigators. Respondents were instructed to return the completed questionnaires by e-mail to one of the
researchers in the USA. After a two-week time period, 161 responses were received. A follow-up communication to the non-responding companies produced additional 33 responses. The total number of responses was
194. Because of incompleteness and response errors in some 15 questionnaires, they were eliminated from
further analysis. The analysis was based on 179 responses.
Chinese companies operating in Beijing area studied consisted mostly of banking, component and
computer hardware manufacturing, as well as consumer products manufacturing companies (61.3%). Most of the
companies were medium-sized and employed 100-499 persons (22.9%), 50-59 persons (21.2%), 1,000 and over
persons (20.1%). Two-thirds of the survey respondents were between the ages of 25-35, and maintained mostly
sales/marketing management and quality control management (58.4%) jobs. The sample consisted of
predominantly male respondents (nearly 70%); 44.7% of the respondent had individual annual income of less
than US$20,000, 24.6% had between US$20,000 to 40,000, and 11.2% had an annual income of US$40,000 to
50,000; all of the respondents possessed college education though the majority of them had college education in
engineering, business administration, and economics (a total of 48.6%).
Table 1. Correlations between MARKOR and performance measures (n=179)
Performance Measures
Perceptual Measures

Profit goals have been achieved

Sales goals have been achieved
ROI goals have been achieved
Our product(s) have a higher quality than that of our competitors
We have a higher customer retention rate than our competitors
We have a better reputation among major customer segments than our
competitors
We have lower employee turnover rate than that of our competitors
We have been more effective in new product development than our
competitors
Financial Measures

Current Sales level (million $)

Sales in the last 3 years (million $)
o 2001
o 2000
o 1999

Revenue growth in the last 3 years (%)

Market share in the last 3 years (%)
o 2001
o 2000
o 1999

Return on investment in the last 3 years
o 2001
o 2000
o 1999
30
Pearson
Correlation
Significance
(p-value)
0.252
0.001
0.236
0.161
0.385
0.425
0.429
0.002
0.052
0.001
0.000
0.000
0.168
0.455
0.031
0.000
0.268
0.002
0.206
0.217
0.191
0.106
0.018
0.013
0.035
0.242
0.223
0.189
0.217
0.017
0.051
0.022
0.011
0.045
0.113
0.921
0.697
0.333
ANALYSES AND RESULTS
A total of 179 Chinese marketing managers/executives provided data for the study. Analyses of the
Kohli, Jaworski, & Kumar (1993) scale produced strong overall Cronbach Alpha (.93). Also, alphas for the three
subscales were acceptable for this sample: intelligence generation scale, α=0.79; intelligence dissemination
scale, α=0.87; and responsiveness, α=0.92. Confirmatory factory analysis results indicated satisfactory results
for the dimensionality of the scale (GFI=0.91, AGFI=0.85, RMSEA=0.10, and TLI=0.84).
Table 1 shows the Pearson correlations between market orientation and the performance measures for the
whole data. Although it is difficult to talk about causality, this table shows the positive relationship between
market orientation measure and the perceptual and financial performance measures with few exceptions.
Table 2. Perceptual Performance Measures by Segment
High MO
N=99
For the last three years:
profit goals have been achieved
sales goals have been achieved
ROI goals have been achieved
Our product(s) have a higher quality than that of our competitors
We have a higher customer retention rate than our competitors
We have a better reputation among major customer segments than our competitors
We have lower employee turnover rate than that of our competitors
We have been more effective in new product development than our competitors
3.60
3.61
3.27
3.66
3.79
3.90
3.39
3.74
Low MO
N=67
2.92**
3.09**
2.90 ns
3.12**
3.09***
3.26***
2.92*
3.01***
* Significant at p<.01 ** Significant at p<.001 *** Significant at p<.0001
We then split the sample into two groups using cluster analysis. K-means clustering with 2 clusters was
used on MARKOR scales to split the respondents into high and low market orientation groups. These two
groups represented significantly different levels of market orientation as measured by MARKOR scale. Cluster 1
had an overall mean score of 3.98 and a size of n=99 whereas Cluster 2 had an overall mean score of 2.89 and a
size of n=67 respondents. Therefore, Cluster 1 may be labeled as High Market Orientation (High MO) and the
Cluster 2 may be labeled as Low Market Orientation (Low MO).
Table 2 shows the relationship between the MO groups and the answers to the performance measures as
perceived by the managers/executives. In general, High MO group perceived that most of the company
objectives were achieved, especially product development, reputation, customer retention rates and product
quality.
Table 3 shows the relationship between the MO groups and the performance measured in financial terms.
Companies in High MO group had higher sales, revenue growth, and market share. However, no significant
relationship was found on return on investment.
Table 3. Market Orientation and Performance Measures by Segment
Current Sales level (million $)
Sales in the last 3 years (million $)
• 2001
• 2000
• 1999
Revenue growth in the last 3 years (%)
Market share in the last 3 years (%)
• 2001
• 2000
• 1999
Return on investment in the last 3 years
• 2001
• 2000
• 1999
* Significant at p<.05 ** Significant at p<.01
High MO
N=99
13.628
Low MO
N=67
11.743 *
20.658
11.820
11.972
12.076 **
9.367 *
9.176 *
7.32
4.44 **
24.03
20.93
20.26
18.44 *
15.45 ns
13.57 *
14.19
13.29
12.15
15.30 ns
12.98 ns
12.56 ns
Finally, Table 4 shows the relationship between the types of the industry represented in each segment.
This provides support for the previous findings regarding the role of the industry market environment (i.e.
competition and turbulence) on the level of market orientation.
Table 4. Market Orientation by Industry
Type of Business
Banking
Telecommunications
Hardware
Manufacturing
Software
Textile
High MO
44.4
75.0
72.2
39.1
83.3
68.2
Low MO
55.6
25.0
27.8
60.9
16.7
31.8
Row percentages, Significant Chi-square at p<.05
DISCUSSION AND CONCLUSIONS
The research has demonstrated that the overall market orientation scale is a valid and reliable instrument of
market orientation in China. When presented with the scale, Chinese managers/ executives had little difficulty in
relating to these items. Also, the discussions during the in-depth interview phase of the research suggested that the
construct maintained its face validity. The reliability coefficients and the confirmatory factor analysis for the
market orientation constructs indicate that the scale was adequate based on criterion used in the literature.
An initial attempt was also made to examine the relationship between marketing orientation and organizational performances in a transition economy and provided empirical evidence to demonstrate the universal
applicability of marketing in totally different settings. In this case, it is a low context culture. The analysis
conducted in this study indicates that intelligence generation; dissemination and responsiveness were the major
factors that impacted a market orientation, which in turn, impacts the organization’s performance in Chinese
context.
Based on the demographics of the sample, it is believed that a large proportion of the managers/executives
that participated in the study had higher levels of market orientation. This finding is not surprising as these
companies are operating in a very competitive market environment where they face stiff competition from both
domestic and foreign companies. As well, most of these companies are serving the needs of sophisticated
consumer and institutional markets. This finding of higher level of market orientation of Chinese companies
operating in Beijing area is rather encouraging since there is a large body of the marketing literature which
supports the argument that higher levels of market orientation would lead to a better organizational performance.
LIMITATIONS AND DIRECTION FOR FUTURE RESEARCH
A number of areas for future research are suggested based on the above findings. First, market orientation
scales could be usefully applied to other settings. The first area comes to mind would be Greater China as a
similar type of a study among the Greater China countries/ provinces/territories of Singapore, Taiwan, Hong
Kong, and Macau would be illuminating. In terms of level of market development we can put these
countries/territories on a continuum from most advanced market system development (Singapore) to least
advanced market development system (China) and others may be in between where Hong Kong is next to
Singapore, Taiwan is next to China and Macau is in between Hong Kong and Taiwan. Market orientation
comparisons not only among the countries but also across industries/sectors in each country would produce very
insightful information. Second, another study may include companies which were not represented in the sample
of companies used in this study would provide further evidence of the generalizability and robustness of the
scale. Third, different performance measures such as customer satisfaction might be used to investigate the
relationship between market orientation and organizational performance in international settings.
32
REFERENCES
−
Atuahene-Gima, Kwahu (1995), “An Exploratory Analysis of the Impact of Market Orientation on New Product Performance,”
Journal of Product Innovation Management 12 (September), 275-293.
−
Churchill, G.A. (1979), “A Paradigm for Developing Better Measures of Marketing Constructs,” Journal of Marketing Research 16
(February), 64-73.
−
Deshpande, Rohit (1993), “Corporate Culture, Customer Orientation, and Innovativeness in Japanese Firms: A Quadrant Analysis,”
Journal of Marketing 57 (January), 23-37.
−
Gatignon, Hubert and Jean-Marc Xuereb (1997), “Strategic Orientation of the Firm and New Product Performance,” Journal of
Marketing Research 34 (February), 77-90.
−
Gray, B. J. S. Matear, and P. Matheson, (1998), “Market Orientation and Performance: Implications for Managers in Developing
Economies, in Marketing Research and Practice, Proceedings of the 27th EMAC Conference, May, 297-314.
−
Greenley, G. E., (1995), “Market Orientation and Company Performance: Empirical Evidence from UK Companies,” British
Journal of Management, 6, 1-13.
−
Han, J.K.; N. Kim and R. K. Srivastava, (1998), “Marketing Orientation and Organizational Performance: Is Innovation a Missing
Link?” Journal of Marketing 62 (October), 30-45.
−
Hirschman, E.C. (1983), “Aesthetics, Ideologies and the Limits of the Marketing Concept,” Journal of Marketing 47, 45-55.
−
Hooley, Graham, Tony Cox, John Fahy, David Shipley, Jozsef Beracs, Krzysztof Fonfara, and Boris Snoj (2000), “Market
Orientation in the Transition Economies of Central Europe: Tests of Narver and Slater Market Orientation Scales,” Journal of
Business Research, 50, 273-285.
−
Horng, Shun-Ching, (1998), “Market Orientation of Small and Medium-sized Firms in Taiwan,” Journal of Small Business
Management 36 (3), 79-85.
−
Kaldor, A.G., (1971), “Imperative Marketing,” Journal of Marketing 35 (Spring), 19-25.
−
Kaynak, E. and Arbelaez, H., (2000), “Managers’ Perceptions to the Evolution of the Marketing Concept: The Case of Columbia,”
Journal of International Marketing and Marketing Research, 25(1), 13-18.
−
Keegan, W.J. and Green, M. C., (2003), Global Marketing, Prentice Hall, Third Edition, Upper Saddle River, New Jersey
−
Kohli, Ajay K. and Bernard J. Jaworski, (1990), “Market Orientation: The Construct, Research Propositions, and Managerial
Implications,” Journal of Marketing 54 (April), 1-18.
−
Kohli, Ajay K., Bernard J. Jaworski and Ajith Kumar, (1993), “MARKOR: A Measure of Market Orientation,” Journal of
Marketing Research 30 (November), 467-77.
−
Kumar, V (1999), International Marketing Research, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey.
−
Narver, John D. and Stanley F. Slater (1990), “The Effect of a Market Orientation on Business Profitability,” Journal of Marketing 5
(October), 20-35.
−
Noble, Charles H., Rajiv K. Sinha, and Ajith Kumar, (2002), “Market Orientation and Alternative Strategic Orientation: A
Longitudinal Assessment of Performance Implications,” Journal of Marketing, vol. 66 (October), 25-39.
−
Pelham, Alfred M. and David T. Wilson (1996), “A Longitudinal Study of the Impact of Market Structure, Firm Structure, Strategy,
and Market Orientation Culture on Dimensions of Small-Firm Performance,” Journal of the Academ of Marketing Science 24 (1), 743.
−
Ruekert, Robert W., (1992), “Developing a Market Orientation: An Organizational Strategy Perspective,” International Journal of
Research in Marketing 9, 225-245.
−
Slater, Stanley F. and John C. Narver, (1994), “Does Competitive Environment Moderate the Market Orientation - Performance
Relationship?” Journal of Marketing 58 (January), 46-55.
−
Tse, Alan C B. (1998), “Market Orientation and Performance of Large Property Companies in Hong Kong,” International Journal of
Commerce & Management, 8 (1), 57-69.
−
Voss, Glen B. and Zannie Giraud Voss (2000), “Strategic Orientation and Firm Performance in an Artistic Environment,” Journal of
Marketing 64 (January), 67-83.
−
Vranesevic, T; Vignali, C; and Vignali, D (2002), “Culture in Defining Consumer Satisfaction in Marketing”, European Business
Review, 14(5), 364-374.
−
Wrenn, Bruce (1997), “The Market Orientation Construct: Measurement and Scaling Issues,” Journal of Marketing Theory & Practice 5
(3), 31-54.
ULUSLARARASI MALİ KRİZLER, IMF POLİTİKALARI, AZ GELİŞMİŞ
ÜLKELER, TÜRKİYE VE DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ
Halil SEYİDOĞLU
Doğuş Üniversitesi
Ekonomi ve Finans Bölümü
İstanbul / TÜRKİYE
ABSTRACT
Starting from the early 1990’s the world economy has entered a period characterized by financial globalization, a
process expected to produce effects to speed up the rate of development in the newly industrializing countries. However,
financial crises started to occur very frequently in the emerging economies which apparently show that they are closely
related to the ongoing financial liberalization process. In this paper, recent financial crises and the policies of the IMF are
examined by giving special emphasis to the experience of Turkey to draw conclusions for the emerging markets and the
transition economies.
Anahtar kelimeler: Küreselleşme, mali krizler, Türkiye, kalkınmakta olanülkeler
1. GİRİŞ: GÜNÜMÜZÜN KÜRESELLEŞME GERÇEĞİ
1990’lı yılların başından itibaren dünyada hızlı bir küreselleşme yaşanmaya başlanmıştır. Literatürde
küreselleşme sürecinin temelinde yatan gerçekler arasında iletişim ve bilişim teknolojisi alanında ortaya çıkan
gelişmeler vurgulanırken, kanımızca önemli bir gerçek göz ardı edilmektedir. O da Sovyetler Birliği’nin
dağılması ve dönüşüm ekonomileri diye bilinen yeni bağımsız devletlerin oluşumu ile iki kutuplu dünyadan tek
kutuplu bir dünyaya geçilmesi olgusudur.
İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemin temel özelliği ABD’nin önderliğindeki Batı Bloku ile Sovyetler
Birliği’nin önderliğindeki Doğu Bloku arasındaki ekonomik, siyasal ve askeri çekişmelere yol açan “soğuk
savaş”koşulları idi. Şimdi Sovyet Bloku’nun yıkılması ile ABD rakipsiz kalıyor ve bir anlamda tek başına dünya
liderliği rolüne soyunuyordu. Siyasal anlamda küreselleşme sürecini başlatan nedenler arasında soğuk savaş
döneminin kapanmış olması gerçeği üzerinde yeterince durulmaması kanımızca önemli bir eksikliktir.
Küreselleşme sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik yönleri olan çok-boyutlu bir süreçtir. Bazılarına göre
küreselleşme, dünya ülkelerini biribirine yakınlaştırmış ve dünyayı “büyük bir kasaba” durumuna getirmiş,
bazılarına göre ise Amerikan kültürünün dünyaya daha hızlı bir biçimde yayılmasından ve Amerikan
ekonomisinin dünya üzerindeki egemenliğinin pekiştirilmesinden başka bir amaca hizmet etmemiştir.
Ekonomik açıdan küreselleşmenin şu üç boyutu özellikle dikkat çekicidir: Bunlar uluslararası ticaret,
uluslararası üretim ve uluslararası mali akımlarla ilgili gelişmelerdir.
Ticaret alanında küreselleşme, ülkeler arasında mal ve hizmet akımları üzerindeki kısıtlamaların
kaldırılması veya azaltılması sürecini kapsar. Bu, aslında çok yeni olmayıp kökenleri İkinci Dünya Savaşı’nın
hemen sonrasına kadar inen bir gelişmedir. 1947 yılında imzalanan GATT’ın ana amacı özellikle sanayi
mamulleri üzerindeki ticaretin evrensel boyutlarda serbestleştirilmesini sağlamaktı. 1994 yılında GATT’ın yeni
kurulan Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’nün kapsamına alınmasına kadar geçen sürede de bu alanda oldukça
yoğun çalışmalar gerçekleştirilmiştir.
Bu genel yaklaşımın yanında, bir anlamda onu tamamlayacak biçimde, bölgesel entegrasyon hareketleri
de yaygınlık kazandı. Avrupa Birliği’nin açtığı yolu izleyerek gerek sanayileşmiş, gerekse dönüşüm ekonomileri
dahil, sanayileşme yolundakte olan ülkeler arasında çok sayıda bölgesel iktisadi gruplaşmalar ortaya çıktı. Bu iki
yaklaşım birlikte “bölgeselleşerek küreselleşme” adı verilen ve günümüzdeki hızlı küreselleşmenin de temelini
oluşturaran süreci başlatmış olmaktadır.
Küreselleşmenin üretim ile ilgili olan ayağını çok uluslu şirketler temsil eder. Günümüzde dünya
üretiminin çok önemli bir bölümü aynı anda birçok ülkede birden üretimde bulunan çok uluslu şirketler
tarafından gerçekleştirilmektedir. Bir anlamda bunun da aslında çok yeni bir gelişme olmadığı söylenebilir. Bazı
dev Amerikan şirketlerinin çok uluslulaşmaya başlaması İkinci Dünya Savaşı’nın hemen sonrasına inecek kadar
eski bir gelişmedir. Ancak teknolojideki ilerlemeler, ticari ve mali piyasaları serbestleştirmeye yönelik hükümet
politikaları, bu süreci hızlandırıcı etkiler doğurmuştur.
Küreselleşmenin asıl yeni olan yönü kanımızca mali küreselleşmeyle ilgilidir. Mali küreselleşme,
1980’lerin sonlarında ve 1990’ların başlarında ortaya çıkan bir gelişmedir. Mali küreselleşme süreci,
sanayileşmiş ve sanayileşme yolundaki ülke hükümetlerinin aldıkları kararlarla döviz ve sermaye işlemleri
üzerindeki kısıtlamaları kaldırarak ulusal piyasalarını dış mali piyasalarla bütünleştirmeleri olarak tanımlanabilir.
Mali küreselleşme kapsamında, özel fonlar yüksek getiri hedefi kapsamında ülkeler arasında oldukça serbest bir
biçimde dolaşmaya başlamıştır.
34
Küreselleşme tartışmalarında yabancı sermaye hareketleri merkezi bir rol oynar. Günümüzde gelişmiş
ülkelerde kurumsal yatırımcıların yönettiği fonlarda büyük artışlar olmuştur. Bilgi ve iletişim teknolojisindeki
gelişmeler de fonların dünya ölçeğinde kolayca hareket etmesine olanak sağladı. Gelişmekte olan ülkelere
yönelik fon akımlarının ise resmi kanallardan çok özel yatırımlar alanına doğru kaymış olması dikkat çekici bir
gelişmedir. Ayrıca, geçmişteki durumun tersine, bugünkü uluslararası sermaye akımlarının ödemeler bilançosunun cari işlemler bölümü ile olan bağlantısı zayıflamış, hatta tamamen kaybolmuştur.
Aşamalarına bakıldığında mali alandaki liberalleşmenin ilk olarak dolaysız yabancı sermaye yatırımları
alanında ortaya çıktığı görülür. Çoğu ülkeler, sürdürülebilir büyüme gibi amaçlarla öncelikle dolaysız yabancı
sermaye girişlerini özendirici mali politikalar izlemişlerdir. Bu gelişmeyi, uluslararası piyasalardaki tahvil ve
hisse senedi gibi menkul değerlere yapılan portfolyo sermayesi yatırımlarının liberalleştirilmesi izlemiştir. Bu
sürece son olarak “sıcak para” fonları da denilen kısa süreli sermaye akımları katılmıştır.
2. MALİ KÜRESELLEŞME VE EKONOMİK KRİZLER
Mali küreselleşme, bir anlamda sermaye faktörü üzerindeki serbest piyasa mekanizmasına uluslararası
kapsamda işlerlik kazandırma girişimi olarak düşünülebilir. Klâsik Ekonomik Teori açısından ise böyle bir
gelişmenin hem mikro, hem de makro düzeyde doğurabileceği önemli yararları bulunduğuna öncelikle işaret
etmek gerekir.
Çünkü, herşeyden önce piyasa sinyallerine göre gerçekleşecek kaynak tahsisi, kıt ekonomik kaynakların
dağılımında etkinliği artırarak, dünya üretimi ve refahının yükselmesine katkıda bulunabilecek bir gelişmedir.
Başka bir deyişle, uluslararası sermaye bu faktörün getirisinin, dolayısıyla verimliliğinin düşük olduğu
bölgelerden yüksek olduğu bölgelere doğru akacak, bu ise söz konusu faktörün ortalama verimliliğini artırarak,
dünya refahının artmasına katkı sağlayacaktır.
Makro ekonomik açıdan yabancı sermayenin kalkınmakta olan ülkelerde tasarruf ve döviz açıkları gibi
kalkınmadaki temel boşlukları kapayarak kişi başına düşen reel geliri yükseltici sonuçlar doğurması beklenebilir.
Nitekim yeni sanayileşmekte olan ülkelerde mali liberalleşmeye ağırlık verilmesinin altında yatan başlıca neden,
yabancı sermayeden yararlanarak bu ülkelerin kalkınma hızlarını yükseltmek istemeleridir.
Mali liberalleşme mikro düzeyde tasarrufçular, mali yatırımcılar ve işletme dışı kaynak kullanmak isteyen
firmalar açısından da önemli avantajlar sağlar (Saxton, 1998: 2). Bu sayede fon arz ve talep edenler kendi iç
piyasalarının dar kalıplarından kurtularak, dış piyasalara açılmakta, böylece de tasarruflarını daha iyi koşullarla
değerlendirebilmekte veya daha uygun koşullarla işletme dışı kaynak sağlama olanağı elde etmektedirler.
Bütün bunların yanında, kamu finansman açığı veren birçok ülkede hükümetlerin bu açıkların finansmanı
amacıyla yaygın biçimde ve daha çok kısa süreli mali sermaye akımlarını özendirici politikalar izledikleri
görülmektedir. Ancak, hükümetlerin bu doğrultuda izledikleri politikaların, bu çalışmada üzerinde durulduğu
gibi, mali piyasalarda belirsizlik yaratmakta ve ileride doğabilecek krizlerin tohumlarının atılmasına neden
olduğu görülmektedir.
Teorik yararlarına karşın, günümüzün önemli bir gerçeği de özellikle yeni gelişmekte olan ülkelerde sık
sık mali krizlerin yaşanması, bunun da söz konusu ülkelerde büyük ölçüde işsizlik, yoksulluk ve sefalete neden
olmasıdır. Günümnüzün gerçekleri açısından, mali krizler adeta yaşanan mali küreselleşmenin doğal bir sonucu
olarak ortaya çıkmaktadır. Maalesef Türkiye de sık sık mali krizler yaşayan ve bu krizlerden büyük refah
kayıplarına uğrayan ülkeler arasında yer almaktadır.
Mali krizlere karşı alınacak önlemler konusu, öteki gelişmekte olan ülkeler ve dönüşüm ülkeleri diye
adlamndırılan ülkelerin refah düzeyleri bakımından da çok önemlidir. Mali krizlerin doğuracağı yoksulluk ve
sefaletin önüne geçilebilmesi açısından yakın geçmişte ortaya çıkan krizlerin dikkatlice incelenmesi ve
bunlardan önemli dersler alınması gerekir.
Mali küreselleşme sürecinin tamamlandığı 1990’lardan sonra yeni gelişmekte olan ülkelerde ve Rusya
gibi dönüşüm ekonomilerinde çok sayıda krizler yaşanmıştır. Hafızalarda henüz canlı olarak yaşayan krizlerden
bazıları şunlardır: 1994 Meksika Krizi, 1997 Güney Doğu Asya Krizi, 1998 Rusya Krizi, 1999 Brezilya Krizi ve
2002 Arjantin Krizi. 1990’lardan sonraki dönemde Türkiye’de de 4 Nisan 1994 Krizi, Kasım 2000 ve Şubat
2001 gibi ciddi krizler ortaya çıkmıştır.
Bugünkü uluslararası ekonomik düzende, krize giren ülkelerin, dış finansman desteği sağlamak üzere IMF
(ve kısmen de Dünya Bankası) dışında başvurabilecekleri önemli bir kaynak bulunduğu söylenemez. Ancak son
deneyimler IMF’nin kriz yönetim politikalarının başarısına duyulan kuşkuların bir kez daha artmasına neden
olmuştur. Hatta bugünkü deneyimler, kriz içindeki ülkelere karşı IMF’nin şart koştuğu politikaların aslında
mevcut krizin daha da derinleşmesine neden olabildiğini göstermektedir.
1990’lardan sonra döviz kurlarının ve sermaye akımlarının değişken olduğu bir döneme girildi. Bu
değişkenlik bazan hem aşırı derecede büyük olmakta, hem de tahmin edilemeyen (unpredictable) ve
beklenmeyen (unanticipated) zamanlarda ortaya çıkmaktadır. Yeni sanayileşmekte olan ülkelere yönelik
uluslararası sermaye akımlarınnın temel özelliklerinden birisi de yoğun biçimdeki istikrarsızlıklardır.
Uygulamaya bakıldığında bu ülkelere yönelik yabancı sermaye akımlarındaki bir gelişme ve genişleme (boom)
aşamasını, çok şiddetli ve çok ani bir tersine dönüş hareketinin izleyebildiği görülmektedir. Bir ülkede ortaya
çıkan krizin etkilerinin hızlı bir biçimde ve kolayca başka ülkelere de yayılabilmesi de önemli bir özelliktir.
Uygulamadaki örneklerden, gelişmekte olan ülkelerde krizlerin farklı makroekonomik ortamlarda
gerçekleşebildiği anlaşılmaktadır. Örneğin Meksika ve Tayland gibi ödemeler bilançosundaki cari işlemler
açığının sürdürülemez olduğu ülkeler krize girebildiği gibi, bu açıkların nisbeten düşük olduğu Endonezya ve
Rusya gibi ülkelerde de krizler ortaya çıkabilmektedir. Öte yandan önemli bütçe açığı veren Rusya, Brezilya ve
Türkiye gibi ülkeler kadar, bazan bütçe fazlasına sahip Meksika gibi ülkelerde de krizler yaşanabilmektedir.
Gelişmekte olan ülkelerdeki mali krizler farklı nedenlere dayanmış olabilir. Ama hemen hepsinde ortaya
çıkan bir özellik, kriz öncesinde hızlı bir ekonomik genişleme sürecinin yaşanmakta olmasıdır. Faizlerin ve
kârlılık olanaklarının yüksekliği, ülkeye yoğun bir kısa süreli sermaye veya portfolyo sermayesinin girmesine
neden olmakta, bu da mali varlıkların fiyatlarında spekülâtif şişkinliklere yol açarak dış mali yatırımları daha da
özendirici (sürü etkisi) etkide bulunmaktadır.
Fakat, diğer yandan ülkeye giren yabancı sermaye, ulusal parayı aşırı değerlendirmekte (over-valuation),
bu da sonuçta ihracatı caydırarak, ithalatı genişletmekte ve cari işlemler dengesi üzerindeki baskıyı büsbütün
artırmaktadır (Osava, 2002: 15-17). Bu sürecin devamı ancak yeni dış sermaye girişlerine bağlı olduğundan, aşırı
değerlenmiş kur ve yüksek faiz politikaları adeta kronik bir nitelik kazanmakta ve sonunda ani bir mali krizin
patlak vermesine kadar uygulanmaktadır.
Hızla genişleyen ve yabancı sermaye girişlerine sahne olan bir ülkede, bu sürecin birdenbire duraksaması,
tersine dönerek bir kriz ortamına dönüşmesi oldukça ilginç bir gelişmedir. Hızlanan sermaye girişinin yarattığı
“aşırı ısınma” ortamında ülkedeki ufak bir ekonomik, siyasal veya doğal bir olay ya da gelişme, geleceğe ait
bekleyişleri aniden olumsuzluğa dönüştürebilmekte ve yabancı sermayenin kitleler halinde ana ülkelerine geriye
dönmesi için ilk kıvılcımı oluşturabilmektedir (Adelman, 1999: 8). Yakın geçmişteki mali krizlerin çoğunda
olaylardaki gelişmesi buna benzer bir gelişme çizgisi izlemiştir.
3. TÜRKİYE’DE MALİ KRİZLER
Türkiye’de yaşanan krizlerle yeni gelişmekte olan öteki ülkelerin deneyimleri arasında oldukça yakın bir
paralellik vardır. Türkiye’de de mali liberalleşmenin tamamlanmasından sonraki dönemde mali krizler sık
aralıklarla ortaya çıkmaya başlamıştır.
24 Ocak 1980 İktisadi İstikrar Kararlarıyla Türkiye’de dış ticaret liberalleştirilmiş ve Türk ekonomisi dışa
açılmıştır. Bundan sonraki dönemde Kambiyo mevzuatı da serbestleştirilmeye başlandı ve bu konuda 1989
yılında çıkartılan 32 sayılı karar ile mali liberalleşme tamamlanmış oldu.
Oysa mali liberalleşme sağlanırken Türk ekonomisinde önemli makroekonomik dengesizlikler devam
ediyordu. Kamu finansman açıkları, dış ticaret bilançosu açıkları ve yüksek enflâsyon bunların başında geliyordu.
Liberalleşme ile birlikte artan faizler, reel kurdaki gelişmeler ve sermaye hareketlerine ilişkin mevzuat
değişiklikleri 1989 sonrasında Türkiye’ye yönelik sermaye girişlerini önceki dönemlere oranla önemli ölçüde
özendirmişti.
Yukarıda da değindiğimiz gibi, kontrolsüz ve yoğun biçimde giren yabancı sermayenin bir mali krize yol
açması veya olası bir krizi kaçınılmaz duruma getirmesi doğal bir sonuçtur. Çünkü sermaye girişleri ekonomide
makro ekonomik ısınma veya “balon etkisi” de denilen yapay bir genişleme etkisi doğurur. Böylece ulusal para
arzı artarken, borsa spekülatif biçimde yükselmekte, ulusal para aşırı değer kazanmakta ve sonuçta ihracat
gerilerken ithalat şişmektedir.
Türkiye’de kısa vadeli “sıcak para” fonlarının ve portfolyo sermayesi girişlerinin de artmasıyla kriz öncesi
yıllarda dış ticaret bilânçosu açıkları ve kamunun borçlanma gereği önemli biçimde artmıştır. Bu açıklar ise bir
ölçüde yabancı sermayenin katkılarıyla finanse edilmiştir.
Ayrıca ülkedeki dış ticaret bilânçosu açıkları üzerinde uygulanan aşırı değerlenmiş kur politikasının da
önemli etkileri olmuştur. Hükümet, yabancı sermaye girişlerini özendirmek için yüksek faiz politikasının
yanında düşük kur politikası izlemiş, böylece aşırı değerlenmiş duruma gelen ulusal paradan ihracat gerilemiş,
ithalat özendirilmiştir. Krize sürüklenen öteki sanayileşmekte olan ülkelerde olduğu gibi, ülkeye giren yabancı
sermaye daha çok tüketim malları ithalatını özendirmiştir.
Aslına bakılırsa, 1980 başlarından dünyada yaygın bir liberalleşme akımı vardı. Bu akımın başlatılmasında İngiltere’de Thatcher ve ABD’de Reagan Hükümetleri tarafından uygulanan Friedman’cı ya da monetarist
politikaların önemli bir yeri vardır. IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası ekonomik ve mali kuruluşlar da bu
dönemde yeni sanayileşen ülkelere aşırı sayılabilecek ölçülerde liberal politikalar önermekte idiler. Çoğu ülke de
bu konuda aceleci hareket etmiş, gerekli alt yapıyı oluşturmadan ve temel makro ekonomik dengeleri kurmadan
dış mali piyasalara açılma doğrultusunda hızlı adımlar atmıştır. Görünen odur ki bu gelişmeler sonunda mali
krizlerin ortaya çıkmasıyla sonuçlanmıştır.
1994 krizi de dahil olmak üzere, Türkiye’de son yıllarda yaşanan krizlerde kamu kesimi borçlanmaları ile
bankacılık sektörünün sorunları önemli bir yer tutar. Ekonomik açıdan bankacılık kesiminin görevi ekonominin
reel kesimlerine fon akışı sağlamaktır. Ancak, kamunun finansman açığının giderek büyümesi, yaşanan
enflâsyon, bankacılık sistemindeki sermaye yetersizliği ve diğer yapısal sorunlar dolayısıyla bankalar bu
36
fonksiyonları gereği biçimde yerine getirememiştir. Devlete ait iç borçlanma senetlerinin yüksek reel getiriler
sağlaması bankaları, ellerindeki fonları işletmelere kredi olarak vermek yerine Devlete ödünç vermeye yöneltti.
Böylece bankalar adeta kamunun bütçe açıklarını finanse etmek amacıyla faaliyet gösteren kuruluşlar durumuna
geldiler.
Kamu borçlanma gereğinin faizler üzerindeki baskısı dolayısıyla iç faizlerle dış faizler arasındaki farkın
açılması, kısa vadeli sermaye girişlerini özendirici etki yaptı. Bu ortamda bankalar yurt dışından düşük faizlerle
borçlanıyor ve bu fonları kullanarak devlete ödünç veriyorlardı.
Ancak giderek ekonominin bir krize doğru sürüklendiğinden kuşkulanılması ve bir devalüasyon
olasılığının artması, bankacılık sistemindekipaniği tetiklemektedir. Diğer bir deyişle, böyle bir ortamda bankalar
pozisyonlarını denkleştirmek üzere zorunlu olarak döviz taleplerini artırırlar. Bu dövizi satın alabilmek için de
interbank piyasasında ulusal para ile borçlanmak isteyince faizler anormal biçimde yükselmektedir.
Kısacası, Türkiye’de 1989 sonrası dönemdeki sermaye girişleri kamu bütçesi ve dış ticaret bilançosu
açıklarının finansmanına hizmet etmiş, bunun sürdürülmesi de faiz ve kur arasındaki farkın sürekli korunmasını
gerektirmiştir. Bu durum gerçekte Türk ekonomisinin “yumuşak karnı”dır. İç ekonomide özel kesime yönelik
finansman olanaklarının önemli ölçüde kısıtlanması pahasına, bu politika uygulamaları sürdürülmüştür.
Geleceğe ait beklentilerin olumsuza dönüşmesi ve bir devalüasyon olasılığı karşısında ise yabancı fonlar kitleler
halinde ülkeyi terk etmeye başlayınca, mali panik başgöstermekte ve ekonomi krize itilmektedir. Mali alandaki
krizlerin reel ekonomiye yansıması ile birlikte ülkede üretim düşmekte, yatırımlar azalmakta ve işsizlik
yaygınlaşmaktadır.
4. TÜRKİYE’DE MALİ KRİZ VE IMF İLE DESTEKLEME ANLAŞMALARI
Türkiye yaşadığı yüksek enflasyonu çözümlemek için 1999’da bir istikrar programı hazırlayarak mali
destek için yarak IMF’ye başvurmuştu.
Üzerinde anlaşmaya varılan program aslında klâsik bir IMF istikrar programı idi. Kamu harcamalarının
kısılmasını, vergilerin artırılması, özelleştirmeye ve yapısal reformlara hız verilmesi gibi önlemleri içeriyordu.
IMF’nin onayladığı destekleme anlaşmasının dikkat çekici bir özelliği döviz kuru politikası ile ilgili idi.
Bu da temelde “para kurulu” (currency board) kapsamında bir sabit kur sistemi (exchange rate anchor) uygulamasını öngörüyordu. Para kurulu düzenlemeleri Arjantin’de ve bir kısım başka Latin Amerika ülkelerinde
denenmiş, başalı sonuçlar vermemiştir. Bu sistemin Türkiye’de yeniden uygulanmak istenmesi kuşkusuz ki
ilginç bir durumdur. Para kurulu uygulaması kapsamında TC. Merkez Bankası para arzını yalnızca ülkeye giren
döviz karşılığı olarak artırabilirdi, yani iç kredilere dayanarak Merkez Bankası’nın emisyonda bulunabilme
olanağı kaldırılmıştı.
İlk başlarda programın uygulanmasında bir ölçüde başarı sağlandı. Fakat giderek sabit kur rejiminin
sürdürülebilirliği ve cari işlemler açığının finansmanı konusunda iç ve dış çevrelerde önemli kuşkular doğdu.
Özellikle kamu kuruluşlarıyla ilgili reform çalışmalarının ve özelleştirmenin yavaş yürümesi, Türkiye gibi para
kurulu uygulayan Arjantin’deki olumsuz gelişmeler, ülkedeki siyasal belirsizlikler ve uluslararası sermayenin
yeni gelişen piyasalara duyduğu kuşkular sonucu 2000 yılının ikinci yarısından itibaren Türkiye’ye giren yabancı
mali sermaye önemli ölçüde azaldı.
Para kurulu uygulamasına dayalı olarak likidite yaratmanın dış sermaye girişlerine bağlanmış olması
nedeniyle, dış sermaye girişlerinin azalması likidite artış hızını da yavaşlattı. Likidite pozisyonunun sıkılaşması
ise kısa süreli faizlerin yükselmesine neden oldu. Faiz artışları bankacılık sektöründe büyük ölçüde olumsuz
etkilere yol açtı ve yabancı yatırımcılar açısından uygulanan programın sürdürülebilirliğine karşı endişeler
doğurdu. Bunun sonucunda 2000 yılı Eylülünün ikinci yarısında yabancı yatırımcılar fonlarını kitleler halinde
dışarıya çıkartmaya başladılar. Böylece Kasım ortalarında ekonomideki panik havası krize dönüşmüş oluyordu.
Kasım krizinden sonra alınan önlemler ve IMF ile varılan anlaşma dolayısıyla mali piyasalarda kısmi bir
istikrar sağlanmış gibi gözükmüş olsa da iç ve dış yatırımcı çevrelerdeki tedirgilik devam ediyordu. Bu arada
Şubatta Devlet’in üst kademelerinde ortaya çıkan bir anlaşmazılık Programa olan güveni tamamen sarstı ve
yeniden TL’den aşırı kaçışlar başladı. Bu koşullar altında IMF ile varılan destekleme anlaşmasının en önemli
yönünü oluşturan sabit kur uygulaması ve para kurulu düzenlemesine son verildi ve TL, 22 Şubat’ta yabancı
paralar karşısında dalgalanmaya bırakıldı.
Dalgalı kur sistemine geçiş sonucu Merkez Bankası’nın piyasanın ihtiyaçlarını karşılamaya başlaması ile
ödemeler sistemi yeniden işlemeye başladı, faizlerde de nispi bir düşüş sağlandı.
Şubat 2001 Krizinden sonra enflasyonu düşürmeye ve istkrarı sağlamaya yönelik olarak Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı adlı yeni bir program hazırlandı ve IMF ile yeniden anlaşmaya gidilerek ek kaynaklar
sağlandı
Yeni programda bankacılık sektörünün yeniden yapılanması, sağlam bir kamu maliyesinin oluşturulması
ve mevcut ekonomik yapının dönüştülmesi için yasal değişiklikler yapılması gibi önlemler büyük önem taşır.
Ama yeni programın en önemli özelliklerinden birisi uygulanan kur sistemiyle ilgilidir. Yeni sistem
değişken kur uygulamasına dayanır. Diğer bir deyişle, kurlar bir önceki uygulamada olduğu gibi belirli bir sepete
veya pariteye bağlı olmadan dalgalanmaya bırakılmıştır. Benimsenen ana ilkeye göre de önemli bir dalgalanma
olmadıkça Merkez Bankası piyasaya müdahale etmekten kaçınacaktır. Önceki mali krizin büyük ölçüde kurların
para sepeti gibi sabit bir pariteye bağlanmış olmasından kaynaklandığı düşünülürse bu değişikliğin önemi daha
iyi anlaşılır.
Kuşkusuz burada ilginç olan bir nokta böylesine birbiriyle çelişkili iki programın IMF tarafından
önerilmiş ve onaylanmış olmasıdır.
Aslında Türkiye, IMF’nin sabit kur, yüksek vergileme ve tedbirsiz mali politika uygulamalarını ödüllendiren geleneksel hatalı politikalarının son mağdurlarından birisidir. Bu hatalı politikaların öteki kurbanları
arasında Meksika (1994), Güney Doğu Asya Asya ülkeleri (1997-98), Rusya (1998) ve Brezilya (1999) da yer
almaktadır. IMF her birinde para istikrarını sağlamak için sabit bir kur sisteminin destekçisi olmuş, nihai
çöküntüyü görememiş ve bu politikaları kaygısızca önermeye de devam etmiştir.
Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı’nın uygulanmaya başlanması ile Türkiye ekonomik krizden yavaş
yavaş çıkmaya başladı, faizler düşme eğilimine girdi, dolar fiyatları geriledi, borsada nisbi bir istikrar oluştu ve
2002 yılının başından itibaren reel ekonomide yeniden üretim artışları sağlanmaya başlandı.
Özetle, öteki yeni gelişen ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de mali piyasaların liberalleştirilmesi ve dış
dünya ile bütünleştirilmesinden, dış tasarrufların iç tasarruflara eklenerek kalkınmayı hızlandırıcı etkiler
doğurması beklenirdi. Oysa mali liberalleşme gerçekte makro dengesizlikleri artırdı ve iktisat politikası
seçeneklerini daha da sınırlandırdı. Finansal küreselleşmenin tamamlandığı 1989-1990 yıllarından itibaren
giderek büyüyen kamu finansman açıkları, dış sermaye girişleri ve iç tasarrufların büyük bölümünün
kullanılması ile sürdürülebildi. Kalkınma sürecinde büyük önem taşıyan bankacılık sektörü, reel kesine yeterince
kaynak sağlayamazken, aldığı riskler ve kaynak sorunları nedeniyle makroistikrarı tehdit eder bir duruma geldi.
Bu politikalar ise sonuçta ülkeyi 1994 Nisan, 2000 Kasım ve 2001 Şubat krizlerine götürdü.
5. IMF’NİN KRİZ POLİTİKALARI
IMF, sabit kurlu Bretton Woods sisteminin bir kuruluşu olarak ortaya çıkmıştı. Bu dönemde uluslararası
mali sermaye akımları daha çok cari işlemlerden kaynaklanmakta idi. Oysa, daha önce de değinildiği üzere,
bugünkü mali küreselleşme döneminde sermaye akımlarının cari işlemlerle olan bağlantısı hemen hemen
kaybolmuştur.
Uluslararası kârlılık ve risk faktörlerine tabi olarak dünya ölçeğinde hareket eden sermaye, hacim olarak
ticaret akımlarından çok daha büyüktür. Bugün döviz kurlarında ve sermaye giriş ve çıkışlarında çok büyük bir
değişkenlik yaşanmaktadır. Oysa zaman içinde görev ve işlevlerindeki değişmelere ve ana statüsünde yapılan
uyarlamalara karşın IMF bu sorunlara göre tasarlanmış bir kuruluş değildir.
IMF, kriz içindeki ülkelere halâ klâsik reçeteler uygular. Bazan da, en son Türkiye örneğinde görüldüğü
gibi, krizdeki ülkelere çelişkili politikalar önermektedir. IMF kredileri “şartlılık ilkesi” kapsamında toplam
harcamaları daraltmaya, para arzını kısmaya, faiz oranlarını yükseltmeye ve vergileri artrırmaya yönelik
politikalardır. Bu uygulamalar ise ekonomide mevcut durgunluğu daha da derinleştirerek üretim ve satışların
düşmesine, firmaların borçlarını ödeyememesine, işsizliğe ve iflâslara neden olmaktadır. Dolayısıyla da kriz
dönemlerindeki IMF politikaları ülkedeki yoksulluğun daha da artması sonucunu doğurmaktadır (Schafefer,
2001: 25-28).
IMF’nin yeni sanayileşmekte olan ülkelere önermiş olduğu sabit veya istikrarlı kur politikaları aslında
mali krizleri daha da şiddetlendirmiştir. Kurlar istikrarlı tutulurken fiyat artışlarının önlenememesi, enflâsyonkur makasının açılmasına, diğer bir deyişle ulusal paranın aşırı değerlenmesine neden olmaktadır. Yeni gelişen
ülkelerin bu tür politikaları yabancı sermaye girişini özendirmede bir araç olarak kullanmak istedikleri
bilinmektedir. Bu gerçek göz önüne alındığında, söz konusu politikaların sonuçta makroekonomik
dengesizlikleri artırarak krizlere çok uygun bir ortam hazırladıkları kolayca anlaşılır.
Öte yandan, IMF’nin “kurtarma paketleri”nden gerçek anlamda yararlananlar krize sürüklenen ülkedeki
esnaf, sanayici, işçi, çiftçi gibi üretici sınıflar olmayıp, o ülkeye yatırım yapan yabancı sermayedarlardır. Bu
krediler hazinenin borçları niteliğinde olup, daha sonra toplanan vergilerle geri ödeneceklerdir. Dolayısıyla IMF
kredilerinin asıl yükünü taşıyan, ülkedeki vergi ödeyicileri durumunda olan halkın tümüdür. Oysa gerçekte bu
krediler kurtarma operasyonu kapsamında yurt dışındaki yatırımcıların alacaklarının ödenmesinde
kullanılmaktadır.
Aslında bugünkü şekliyle IMF’nin kurtarma operasyonları, birçok yönlerden yurt dışındaki yatırımcıları,
bir kaygıya kapılmadan yatırım davranışlarında aşırı risk altına girmeye yöneltici niteliktedir (Seyidoğlu, 2003:
458-460). Dış yatırımcılar hükümet garantileriyle veya IMF kurtarma faaliyetleriyle, bir kriz durumunda
yatırdıkları fonların geri ödeneceğinden emin bulunduklarından yatırımlarında gerekli özeni gösterme ihtiyacı
duymamaktadır.
Diğer bir deyişle, IMF’nin kurtarma plânları dış yatırımcıları yüksek risk taşıyan yatırımlar yapma
konusunda adeta bir kalkan gibi korumaktadır. Bu da onların “sürü davranışı” içinde hareket edip ekstra riskler
altına girerek yatırım yapmalarını özendirmektedir. Bu ise sonuçta IMF politikalarının dış yatırımcılar açısından
“ahlâki tehlike” (moral hazard) adı verilen olumsuz sonuçların ortaya çıkmasını özendirmesi demektir.
38
Belirtmek gerekir ki, IMF’nin kredi politikaları diğer bütün sakıncalarından arındırılmış olsa bile, bu
kredilerin krizlerin ortaya çıkmasından sonra verilmiş olması bile hastalığın zamanında teşhis edilememesi veya
önceden koruyucu önlemler alınamaması anlamına gelir. Oysa IMF’ye, üye ülkelerin kur politikalarını
“gözetlemek” (surveillence) gibi bir sorumluluk verilmiş bulunmaktadır. Sıkı sık yaşanan krizler IMF’nin bu
fonksiyonunu yetericce başarılı biçimde yerine getiremediğinin bir kanıtı sayılır
Özet olarak IMF’nin görev, faaliyet ve sorumluluklarının mali piyasaların serbestleştirildiği, dolayısıyla
sermaye giriş ve çıkışlarının ve döviz kurlarının değişken ve öngörülemez nitelikte olduğu günümüz dünyasının
gerçeklerine uyacak biçimde yeniden düzenlenmesi gerekir.
6. SONUÇ VE ÖNERİLER
Günümüzde yaşanan mali küreselleşme ile mali krizler arasında yakın bir ilişki olduğu reddedilemez..
1990’lardan sonra kısa aralıklarla Meksika’da, Güney Doğu Asya’da, Rusya’da, Brezilya’da, Türkiye’de ve
öteki yeni sanayileşmekte olan ülkelerde ortaya çıkan mali krizler bu ülkelerde büyük refah kayıplarına neden
olmuştur. Yakın bir gelecekte ise yeni krizlerin ortaya çıkmayacağı garanti edilemez. Bu konuda ise hazırlıklı
olmak, geçmiş krizlerden dersler çıkartmak alınacak önlemleri vakit geçirmeden uygulamaya koymak gerekir.
Günümüzde, mali krizlerle yabancı sermaye giriş ve çıkışları arasında yakın bir ilişki bulunduğu açıkça
görülmektedir. Bunu, krizlerin tek nedeninin yabancı sermaye olduğu biçiminde yorumlamak gerçekçi
olmayabilir. Kriz ortamını yaratan nedenlerin büyük ölçüde bu ülkelerdeki makroekonomik dengesizliklerle
ilgili olduğu reddedilemez.
Bununla birlikte mali küreselleşme ile, yabancı sermaye dolaşımındaki hızlanmanın, mali krizlerin daha
sık ortaya çıkması için çok uygun bir ortam hazırladığı da bir gerçektir.
Aslında, sermaye, üretimin temel faktörlerinden birisidir ve özellikle gelişmekte olan ülkelerin hızlı
kalkınmaları için sermayeye yoğun ihtiyaçları vardır. O bakımdan yeni gelişmekte olan ülkeler açısından asıl
sorun yabancı sermayenin olası olumsuz etkilerini en aza indirerek kalkınmalarında yabancı sermaye
faktöründen maksimum derecede yararlanmalarını sağlamaktır. Bunun için de sınırsız teşvikler yerine, bir
yandan yabancı sermayeyi özendirici politikalar izlenirken, diğer yandan da yabancı sermaye giriş ve çıkışlarını
düzenleyici ve denetleyici önlemler almalarında yarar vardır.
Bu konuda kısa ve uzun vadeli yabancı sermaye yatırımları arasında bir ayırım yapmak gerekir. Geçmiş
deneyimlerden de anlaşılacağı gibi, uzun vadeli sermaye akımları, özellikle de dolaysız yabancı sermaye, kriz
dönemlerinde önemli bir istikrarsızlık göstermemektedir. Portfolyo yatırımlarındaki istikrarsızlık biraz daha
fazla olmakla birlikte, kısa süreli yabancı sermaye akımları kadar da yüksek değildir. Kısa süreli yatırımlarda
görülen istikrarsızlık bu tür yatırımları nakte dönüştürüp ülke dışına aktarmanın yatırımcı açısından oldukça
kolay ve hemen hemen masrafsız oluşuyla ilgilidir.
O halde, mali krizler açısından asıl önem taşıyan, kısa süreli yabancı sermayeye ilişkin denetim ve
düzenleme mekanizmalarının oluşturulabilmesidir. Bu konuda en etkin çözüm, kuşkusuz ki tüm ülkeleri
kapsayacak biçimde uluslararası norm ve standartların belirlenmesidir. Bugünkü ortamda ise bu çok güç
görünmektedir. O bakımdan her ülke kendi yabancı sermaye politikasını kendisinin oluşturması zorunluluğu ile
karşı karşıyadır. Konulabilecek denetim önlemlerinin bir ölçüde caydırıcı etkisi olabileceği düşünülse de, olası
bir krizin zararları karşısında bunun çok daha önemsiz kalacağı söylenebilir.
Aslında yeni gelişmekte olan ülkelerde mali liberalleşmeye geçişin zamanlaması da oldukça önemlidir.
Makro ekonomik dengelerini kurulamadığı, yabancı sermaye konusunda gerekli denetim ve düzenlemelerin
oluşturulamadığı, sağlam bir bankacılık sisteminin kurulamadığı bir dönemde aceleci hareket edilerek mali
liberalleşmeye geçilmesi, ileride ortaya çıkacak önemli mali krizlerin habercisi durumundadır.
Uygulamadan da anlaşılacağı gibi, Türkiye’de görülenler dahil, mali krizlerin önemli bir nedeni, faiz ve
kur makasının açılmasıdır. Bunu önlemek için de ülkelerin aşırı değerlenmiş kur politikası uygulamalarından
özenle kaçınmaları gerekir.
Yeni sanayileşmekte olan ülkelerde yüksek faiz politikası izlemenin temel nedeni hükümetlerin
karşılaştıkları bütçe açıklarını iç ve dış borçlanma ile finanse etmeye çalışmalarıdır. Dolayısıyla asıl sorun kamu
kesiminin borçlanma gereğini azaltmak veya ortadan kaldırmaktır. Bunun için de asıl yapılması gereken geniş
bir tabana dayalı vergi politikası ile vergi gelirlerinin artırılması ve kamu harcamaları alanında, özellikle cari
giderlerden tasarruf sağlayıcı politikalar izlenmesidir.
Değinilen yurtiçi ekonomiye dönük önlemlerin yanında, döviz kuru politikalarına da ağırlık vermek
gerekir. Özellikle yüksek enflasyonlu ülkelerde sabit kur politikalarının izlenmesi kısa zamanda ulusal paranın
aşırı değerlenmesine neden olarak büyük ekonomik sakıncalar doğurmaktadır. O bakımdan makro ekonomik
dengesizlik içinde bulunan ülkelerin esnek kur sistemi uygulamalarının büyük önemi vardır. Esnek kur rejimi ise
döviz piyasalarına hiçbir hükümet müdahalesinin yapılmaması demek değildir. Bundan kastedilen merkez
bankası müdahaleleri ile geçerli döviz kurlarından ulusal parayı aşırı değerlenmiş bir duruma getirici
uygulamalardan özenle kaçınılmasıdır.
Bu konuda bankacılık sisteminin, temel fonksiyonu olan reel sektöre kaynak aktarımı fonksiyonunu
yerine getirecek biçimde yapılandırılması, güçlendirilmesi ve denetlenmesi de büyük önem taşımaktadır.
Krizlerin önlenmesi konusunda IMF politikalarının ciddi biçimde gözden geçirilmesi ve değişen koşullara
uygun yeni politikalar oluşturulması gerekir. Sabit kurlu Bretton Woods sisteminin bir kuruluşu olan IMF’nin
geleneksel olarak önerdiği toplam talebi daraltmaya yönelik politikalar (kemer-sıkma politikaları), krizin ortaya
çıkmasını önleyemediği gibi, çoğu durumda krize sürüklenen ülkelerde yoksulluğu daha da artırmaktadır. Yeni
benimsenecek politikaların asıl hedefi, IMF kredilerinden yabancı alacaklılar yerine kriz dolayısıyla üretim ve
satışları düşenlerin, işlerini kaybedenlerin, gelirleri azalanların yani özetle kriz mağdurlarının yararlandırılması
olmalıdır.
KAYNAKÇA
−
Adelman, Irma (1999). Editorial: Financial Crises-Causes, Consequences and Remedies. Department of Agricultural and Resource
Economics and Policy, Division of California at Berkeley, May.
−
Osava, Mario (2002). Tobin Tax, Financial Reforms to Avert Crises. TWN, Third World Network,
www.twnside.org.sg/title/tobin.htm. 18.11.2002.
−
Schafer, Brett D. (2003). Turkish Crises Creates Opportunity for Needed Economic Reform. Policy Research and Analysis, The
Heritage Foundation, www.heritage.org/Research/Middle East/EM723.cfm .04.02.2003.
−
Saxton, Jim (1998). “Financial Crises in Emerging Markets: Incentives and the IMF.” Joint Economic Committee, United States
Congress.
−
Seyidoğlu, Halil (2003). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama. Geliştirilmiş 15. baskı, İstanbul, Güzem-Can yayınları..
40
E-NTEGRASYON AÇISINDAN E-TİCARET
KAFKASYA-TÜRKİYE ÖRNEĞİ
Fahriye GÖZGÜ
T.C. Adnan Menderes Üniversitesi
Nazilli İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü
Aydın / TÜRKİYE
[email protected]
Halil MUTİOĞLU
T.C. Adnan Menderes Üniversitesi
Nazilli İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü
Aydın / TÜRKİYE
[email protected]
ÖZET
Geride bıraktığımız yüzyılda yaşanan bilimsel ve teknolojik gelişmeler ekonomik, toplumsal ve siyasal doğrultuda
çok boyutlu değişim-dönüşüm sürecini başlatmış, yerleşik yapıların sarsılmasına, geleneksel ilişkilerin kırılmasına, toplumsal
dokuların dönüşmesine yol açmıştır. Korku ve soğuk savaş temellerine dayanan dengelerin yerini ekonomik süreçlerin
belirlediği oluşumlar yer almıştır. Küreselleşmenin oluşturduğu bütünleşmelerle, bölgesel, etnik ve dinsel bloklaşmalar da
aynı süreçte oluşmaktadır. Küreselleşme olgusu ülkeler arasında sınırların kalkmasına, ulus-devlet kavramının aşınmasına yol
açmakla birlikte, gelişmiş olan ülkelerin global pazarlara hakim olma düşüncelerine yol veren bir süreçte olmuştur. Bu
gelişmeler ticari faaliyetlerin şeklini değiştirerek, elektronik ticaret uygulamalarının yaygınlaşmasında önemli rol
oynamaktadır. Özellikle de, bilgisayar ve İnternet teknolojisindeki gelişmeler elektronik ticarete yepyeni bir çehre
kazandırmıştır. Bu bağlamda, elektronik ticaret dünya ticaretinin küreselleşmesi açısından gelinen en son noktayı ifade
etmektedir. Elektronik ticaret, küresel ticari pazarda başarı kazanacak şekilde ekonomiye rekabetçi yapının ve işlerliğin
kazandırılması, rekabete dayalı bir üretim yapısının oluşturulması, müşteri ihtiyaçlarını anında karşılayabilecek kaliteli
üretim yapan esnek üretim ve teknolojilerin kullanılması ve yine iletişim, ulaşım ve finansal teknolojilerin piyasada büyük
pay oluşturmaya neden olacak şekilde entegre kullanımı gibi yeni arayışların ve çözümlerin üretildiği bir yeniden yapılanma
sürecini içermektedir.
Küreselleşen dünyada söz sahibi olmak isteyen ülkeler, dünya ticaret pastasından aldıkları payı artırabilmek için,
büyük uğraş vermekte, e-ticareti geliştirme yönünde çaba sarf etmektedirler. Yapılan değerlendirmelere göre, e-ticaret 2003
yılında 300 milyar dolarlık bir hacme sahip olacaklardır. 2005 yılında ise, dünya ticaretinin %25’i elektronik ticaret ile
gerçekleşecektir. Bu durum karşısında, Türkiye ve Türk Cumhuriyetler verimi artırma çabası yanında, aynı zamanda
geleceğe yönelik stratejiler oluşturma çabasında olmalıdır.
E-TRADE IN INTEGRATION POİNT OF VIEW: CAUCASS- TURKEY EXAMPLE
SUMMARY
Scientific and technological developments of the last century started a multidimensional change-transformation
process in economic, social and political spheres and caused the weakening of settled structures and traditional relations and
the transformation of social tissues. The formations designated by economic processes took place the balances based on fear
and cold war foundations. The integration made by globalisation is established in the same process with regional, ethnic and
religion bloc formations. Globalisation fact is a process that causes the dominance of developed nations in the field of global
markets in addition to its contribution to the disappearance of the border lines among states and erosion of the term “nation
state”. These developments have an effect on the widespread use of e-trade practices by altering the shape of trade facilities.
Particularly, the developments in computer and Internet technology loaded electronic trade a new appearance. In this manner,
electronic trade means the most advanced point in the globalisation of the world trade. Electronic trade implies restructuring
process in which new searches and formulations are formulated like yielding of competitive structure to economy in the way
of managing in the global trade market, construction of a production base based on competition, use of a flexible production
and technologies which manages high quality production.
The states that want to have a say in the global world work in order to increase their portions in the world trade and
develop e-trade. According to comments made, e-trade is going to have a 300 billion dollar volume in the year 2003. In 2005,
25% of total world trade will be made by e-trade. Related to this, Turkey and the Turkic Republic must study in order to
increase the productivity and formulate strategies about future.
41
Evrim sürecinde hayatta kalan tür en güçlü ya da
en akıllı olan değil, değişime en yatkın olandır.
Charles DARWIN
GİRİŞ
İçinde bulunduğumuz XXI. yüzyılda, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmeler, beraberinde yeni
ihtiyaçlar doğurmuştur. Bugün teknolojinin ulaştığı seviye, bireylerin ve devletlerin sosyal, kültürel ve siyasi
faaliyetlerini dijital bir ortamda yapmalarına imkan sağlamaktadır. Bu durum, piyasaların küreselleşmesine, tek
bir pazar haline gelmesine yol açmıştır. Artık içinde yaşadığımız ekonomi, bilgi ekonomisidir ve bu bilgi
ekonomisinde zenginliğin temel kaynağı bilgi ve haberleşmedir. Toplum alanında, ekonomide ve diğer tüm
alanlarda ortaya çıkan çok boyutlu ve dinamik gelişmelere özellikle bilişim teknolojisindeki gelişmelerin
eklenmesi ile ticaret de değişikliğe uğrayarak geleneksel usulleri aşıp bilgisayar ortamında gerçekleştirilebilecek
bir niteliğe kavuşmuştur. Bugün tarafların fiziki bağlantı ya da değişime girmeksizin elektronik-sanal ortamda
karşılıklı alışverişte bulunmaları ve daha bunun gibi sayısız işlem ve faaliyeti gerçekleştirmeleri bilinen terimiyle
e-ticaret yapmaları mümkündür.
Küresellik niteliği olan e-ticaretle ilgili politikaların saptanmasında ve bu faaliyetlerin düzenlenmesinde
başarılı olabilmek ancak, sözü edilen küreselleşmenin bir sonucu olan entegrasyonun göz önünde bulundurulmasıyla mümkün olacaktır.(1)
KÜRESELLEŞME VE ENTEGRASYON
Küreselleşme ülkeler arasındaki ekonomik, siyasi, sosyal ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik
ayrımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi
tanınması, ülkeler arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması gibi farklı görünen ancak, birbirleriyle bağlantılı olguları
içerdiği, bir anlamda maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çevresinde oluşmuş birikimlerin, milli sınırları
aşarak dünya çapında yayılması anlamına gelmektedir. (2)
Küreselleşme sürecini doğuran ve sürecin temel dinamiği olan eğilimler sanayi toplumundan bilgi
toplumuna, işgücü ağırlıklı teknolojiden yüksek teknolojiye, ulusal ekonomiden dünya ekonomisine, merkezi
yönetimden yerel yönetime, temsili demokrasiden katılımcı demokrasiye, hiyerarşiden hiperarşik görünümlü
şebeke ve sanal organizasyon yapılarına geçiş gibi sosyal, siyasal, ekonomik, yönetsel ve örgütsel faaliyetlerde
çeşitli transformasyonların yaşanmasına neden olmaktadır.(3)
Çok taraflı üretim, ticari ve mali ilişkilerin gelişmesi, küreselleşmeye hız kazandırdığı gibi, benzer
özelliklere sahip aynı coğrafi bölge içersinde olan ülkelerin güçlerini birleştirici yoğun bölgesel ilişkiler içersine
de itmektedir. Bölgesel bütünleşme ile ülkelerin ekonomik, siyasi, sosyal, kültürel değerleri, ortak hedefleri,
çıkarları paylaşmaları söz konusu olursa, bütünleşme hareketi daha başarılı sonuçlar verir.
Bölgesel entegrasyon hareketleri, gelecekte meydana gelecek bir küreselleşmeye, geniş çaplı bir serbest
ticari ve mali ortama geçişin bir aşamasını oluşturmaktadır. Fakat gelişmiş ülkeler, ekonomik ve sosyal
sorunlarla karşılaştıkları ölçüde içlerine kapanmakta, koruma siyasetlerine ağırlık vermekte ve aralarında
oluşturdukları blok içersindeki ilişkileri geliştirmeye öncelik tanımaktadırlar. Bloklaşmalar arttıkça, blok içi
ilişkiler önem kazanmakta, bloklar arası ilişkiler ile blokların, bloklar dışında kalan ülkelerle ilişkileri ikinci
plana itilmektedir. Bölgesel entegrasyonlar, çok taraflı serbestleşmenin güçlendirilmesine zemin hazırladıkları,
sürecin ileride genelleşmesini sağlayabildikleri ölçüde başarılı sayılacaklardır.(4)
Bu bağlamda, ekonomik ilişkiler ülkeler arasında değil giderek birbirleriyle ticaret yapan bloklar arasında
gelişecektir. Gerçekten önümüzdeki dönemde ortaya Japonya’nın çevresinde gevşek bir şekilde örgütlenmiş bir
Doğu Asya Bloğu ile bunun paralelinde Avrupa Birliği ve Kuzey Amerika olmak üzere üç blok çıkması ihtimali
vardır. Böylece, gerek yatırım gerekse ticaret ilişkileri iki taraflı ve üç taraflı antlaşmalarla yürütülecektir.(5)
Bölgeselleşme bir anlamda küreselleşmenin karşısında gözükse de, aslında bölgeler arasındaki ekonomik
ilişkiler arttıkça, küreselleşme için doğal bir ortam da yaratılmış olacaktır. Dolayısıyla, bölgeselleşmenin sınırlı
kaldığı bir ortamda küreselleşme sağlanamaz ve bölgeselleşmenin küreselleşmeyi hızlandırıcı etkisi zayıflar.(6)
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
COX, Buket Öztuna. Avrupa Birliği Hukukunda Elektronik Ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler. Pusula Yayıncılık, İstanbul, Eylül
2002, s.7.
KARLUK, Rıdvan. Uluslararası Ekonomik, Mali ve Siyasal Kuruluşlar. Turhan Kitabevi, Ankara, Şubat 1998, s.1.
ÖĞÜT, Adem. Küreselleşme ve Bilgi Toplumu Bağlamında Şebeke Ve Sanal Organizasyon Yapıları Ve Elektronik Ticaret. I.
Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli 2002, s.839.
KARLUK: a.g.e. s.4.
ÖĞÜT: a.g.e. s.840.
FELLENSTEİN, Craig Ron Wood. Exploring E-Commerce, Global E-Business and E-Society. Prentice-Hall, December, 1999, s.55.
42
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE E-TİCARET
Tüm dünyada ivme kazanan küreselleşme; ekonomik, siyasal ve sosyal bir çok açılımı gündeme
getirmekte ve ülkelerin hızla birbirlerine entegre olmalarına yol açmaktadır. Küreselleşme ve buna bağlı olarak
gelişen teknolojik gelişme, üçüncü bin yılda yaşanmakta olan hızlı değişimin yörüngesini işaret etmektedir.
Özelikle, bilişim ve multimedya teknolojisinin XXI. yüzyılda gelişimi ile dikkat çeken teknolojik gelişmeler
insanların çalışma tarzlarından, yaşam biçimlerine, eğlence kültürlerinden ticari faaliyetlerine pek çok yeni
uygulamayı gündeme getirmiştir.
Küreselleşme olgusu, ülkeler arası sınırların kalkmasına ve ulus-devlet kavramının aşınmasına yol
açmakla birlikte, gelişmiş ülkelerin global pazara hakim olma düşüncelerine yol veren bir süreç olmuştur. Bu
gelişmelerin, ticari faaliyetlerin şeklini değiştirerek, elektronik ticaret uygulamalarının yaygınlaşmasında önemli
rol oynadığı görülmektedir. Telefon, televizyon ve faks gibi cihazların gelişimi elektronik ticarete geçişi
sağlarken, bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler (özellikle İnternet teknolojisi ile birlikte) elektronik ticarete
yepyeni bir çehre kazandırmıştır. İnternet teknolojisinin kullanılması ile elektronik ticarette, gerek kapsam
açısından, gerekse ticaret hacmi açısından önemli gelişmelere tanık olunmuştur.(7)
Elektronik ticaret; küresel ticari pazarda başarı kazanacak şekilde ekonomiye rekabetçi yapının ve
işlerliğin kazandırılması, rekabete dayalı bir üretim tabanının oluşturulması, müşteri ihtiyaçlarını anında
karşılayabilecek kaliteli üretim yapan esnek üretim ve teknolojilerin kullanılması ve yine iletişim, ulaşım ve
finansal teknolojilerin piyasada büyük pay oluşturmaya neden olacak şekilde entegre kullanımı gibi yeni
arayışların ve çözümlerin üretildiği bir yeniden yapılanma sürecini içermektedir. Bu bağlamda, e-ticaret dünya
ticaretinin küreselleşmesi açısından gelinen en son noktayı ifade etmektedir.(8)
TÜRKİYE’DE ELEKTRONİK TİCARETİN GELİŞİMİ
Büyük bir hızla yaygınlaşmakta olan e-ticaretin vizyonu, bilgi ve iletişim teknolojileri aracılığıyla,
küreselleşme, rekabet üstünlüğü, uluslararası ticaretten daha çok pay alma ve sürdürülebilir sosyal ve
ekonomik kalkınmaya katkı olarak özetlenebilir. Bu durumda, Türkiye’nin e-ticaretin dışında kalması
düşünülemez. Türkiye’de de, e-ticarette yönelik bir takım çalışmalar mevcut olup, bunlar zorlu bir yolun henüz
başlangıcındaki girişimler niteliğindedir. Türkiye’de üzerinde yoğun olarak çalışılmakta olan e-Türkiye girişimi
ile e-ticaretin geliştirilmesi için gerekli koşulların oluşturulması çabalanmaktadır. (9)
Enformasyon çağının, yeni ekonomik düzenine geçiş sürecinde oldukça önemli bir aracı olan elektronik
ticaretin alt yapısını oluşturan telefon, bilgisayar ve İnternet gibi enformasyon teknolojileri alanında Türkiye,
dünyanın gerisinde de olsa, hızlı bir gelişim süreci yaşanmaktadır. 2002 yılı için, Türkiye’de 100 kişiye düşen
bilgisayar sayısı 7.8 dolayında ve her 100 kişiye düşen İnternet bağlantısı ise, 8.5 dolayındadır. Şimdilik düşük
gibi görünen bu oranların önümüzdeki yıllarda katlanarak artacağı tahmin edilmektedir.(10)
Grafik 1. Türkiye’de PC ve İnternet Kullanımı
25
(%)
14,3
15
10
5
22,1
20,5
20
1,7 2,5
3
4,5
5,1
7,2
7,8 8,5
16,7
10,4 11,1
0
1999
2000
2001
PC Penetrasyonu
2002
2003
2004
2005
İnternet Penetrasyonu
Kaynak: Andersen, Arthur. Değişim TR. İnternet’le Gelişimde Türkiye. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel
Yayın No: 565, İstanbul, 2001, 170 s.
Türkiye’de şirketlerin İnternet kullanımı ve elektronik işe geçiş süreçlerini incelemek amacıyla yapılan
araştırmaya katılan firmalar ortalama üç yıldır İnternet erişimine ve Mayıs 2000 itibariyle de firmaların %85’i Web
(7)
(8)
(9)
(10)
KESER, Aşkın. Küreselleşen Dünyanın Yeni Gerçeği Elektronik Ticaret, (Elektronik Ticaret, Derleyen: Veysel BOZKURT). Alfa
Yayınları, İstanbul 2000, s.19.
HASILOĞLU, Selçuk Burak. Elektronik Ticaret Ve Stratejileri. Türkmen Kitabevi, İstanbul 1999, s.96.
ENE, Selda. Elektronik Ticarette Tüketicinin Korunması ve Bir Uygulama. Pusula Yayıncılık, Eylül 2002, s.92.
ANDERSEN, Arhur. Değişim TR. İnternet’le Gelişimde Türkiye. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel Yayın No: 565, İstanbul
2002, s.169.
sitesine sahiplerdir (Grafik 1). Türkiye’de İnternet’in öneminin kavranmış olduğu ve iş hayatına girdiği görülüyor.
Ancak, elektronik işin, yani değer zincirindeki bütün süreçlerin ve ticaretin İnternet’e taşındığını söylemek pek
mümkün değildir. Türk firmaları tarafından elektronik işe yönelik olarak hedeflenen, öncelikli olarak iletişimi artırmak ve daha çok müşteriye ulaşmaktır. E-satın alma ve bütün iş süreçleri İnternet ile entegre ederek maliyetleri
azaltmak, pek çok firma için ikinci planda kalan ve uzun vadede düşünülen konulardır.
Türkiye’de İnternet’in yaygınlaşması ile birlikte, elektronik ticaret de gelişim göstermektedir (Grafik 2).
İnternet kullanımının başlangıç döneminde olması nedeniyle, on-line alışveriş Türk halkı için bir alışkanlık
haline gelmemiştir. 1999 itibariyle 150 bin kişi olarak belirtilen İnternet’ten alışveriş yapan kişi sayısı 2000 yılı
sonunda 450 bin kişiye yükselmiştir. 2005 yılına gelindiğinde ise, Türkiye’de elektronik ticarette bir patlama
yaşanacağı ve 16.5 milyon kişi olarak tahmin edilen İnternet kullanıcılarının yarısının İnternet’ten alışveriş
yapacağı, var olan koşullarda önemli değişimler olmayacağı varsayımıyla, öngörülmektedir.(11)
10000
5000
0
25
10
150
15
450
20
1000
1500
1999
2000
2001
2002
30
2400
35
50
60
8250
40
5250
20
(%)
Kişi Sayısı (bin)
Grafik 2. Türkiye’de E-Ticaret Yapan Kişi Sayısı Ve Penetrasyon Oranı
0
2003
2004
2005
Yıllar
E-Ticaret Yapan Kişi sayısı
E-Ticaret Yapan Kişi Oranı %
Türkiye’de elektronik ticaret pazar gelirlerinin, dünyadakine benzer bir eğilim izleyeceği görülmektedir
(Grafik 3). Kurumlar ve bireyler arası elektronik ticaret önümüzdeki yıllarda artacak ancak, bu artış kurumlar
arası elektronik ticaret için daha yüksek değere sahip olacaktır. Yapılan tahminlere göre, Türkiye’de 2000 yılı 40
milyon dolar olarak tahmin edilen elektronik ticaret hacminin, ilerideki yıllarda hızlanarak artacağı ve 2004
yılında 620 milyon dolara ulaşacağı öngörülmektedir.
Milyon Dolar
Grafik 3. Türkiye’de E-Ticaret Hacmi
800
600
400
200
0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Yıllar
Bireyler Arası E-Ticaret
Kurumlar Arası E-Ticaret
Elektronik ticaret yapısının ekonomik anlamda başarısı, güçlü ve güvenli bir iletişim altyapısı ile mümkün-dür.
Yüksek miktarda yatırım gerektiren ülke genelinde iletişim altyapısı oluşturulması ve güçlendirilmesi, Türkiye’-de
elektronik ticaret çalışmalarını doğrudan etkilemektedir. Elektronik ticaret konusunda çerçevelerin belirlen-mesi,
rekabet ortamının güçlendirilmesi, toplumun her kesimi tarafından erişilebilir İnternet altyapısının oluşturulması ve
elektronik ticaret servislerinin güvenli ortamlarda gerçekleştirilmesi, başarının ulusal çaptaki bileşenleridir.(12)
(11)
(12)
ANDERSEN: a.g.e. s.174.
CANPOLAT, Önder. E-Ticaret Ve Türkiye’deki Gelişmeler. T.C. Sanayi Bakanlığı Hukuk Müşavirliği, Ankara 2001, s.21.
44
ENTEGRASYON SÜRECİNDE E-KAFKASYA
Küreselleşme ile uluslararası ticaretin önündeki her türlü engelin kalktığı ve kalkmaya devam edeceği
günümüzde, dünyanın aldığı bu yeni düzende söz sahibi olmak ve yerini sağlamlaştırmak isteyen ülkeler, bu
amaç doğrultusunda, dünya ticaretinden aldıkları payı artırmak için, e-ticareti geliştirme yönünde çaba sarf
etmektedirler. Yapılan değerlendirmelere göre, e-ticaret 2003 yılında 300 milyar dolarlık bir hacme sahip
olacaktır. 2005 yılında ise, dünya ticaretinin %25’i e-ticaretle gerçekleşecektir. E-ticaret, OECD, UNCTAD ve
WTO gibi birçok uluslararası organizasyonun uzun zamandan beri sağlamaya çalıştığı daha kolay, uyumlu, ucuz
ve hızlı bir uluslararası ticari prosedür için bir çıkış noktasıdır. (13)
Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin de bu sürecin dışında kalmaları söz konusu olamaz.
Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri bu yeni ekonomik düzen içinde hak ettikleri yeri almak için, diğer
birçok ülke gibi kendilerine bölgesel ve global hedefler belirlemek, bu hedeflere ulaşmak için stratejiler ortaya
koymak zorundadırlar.
Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri oluşturacakları entegrasyonla, e-ticaret aracılığıyla küresel
pazardaki konumlarını, halihazırda bu konuda esaslı yol almış çok sayıdaki ülke, uluslararası kurum ve kuruluşa
nazaran (ABD, Japonya, WTO, OECD vb. gibi) daha fazla güçlendirmeleri zorunlu hale gelmiştir.
Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Entegrasyonu, yeni ekonomide kendine lider bir konum
kazandırabilmek için, e-Kafkasya girişimi üzerinde çalışmalara bir an önce başlamalıdır. E-Kafkasya’ya
yönelik, entegrasyon nezdinde tam bir e-ortak pazarının oluşturulmasının yeter şartlarının belirlenmesi ve bu
şartların hayata geçirilmesi için çalışmalara hız verilmelidir.
E-ticaretin geliştirilmesi için, Entegrasyon nezdinde oluşturulması gereken koşullar aşağıdaki şekilde
sıralanabilir.
• Entegrasyon yasal düzenlemesinin ve bunlara uyumlu üye devlet ulusal düzenlemelerinin oluşturulup,
e-ticaretin net bir yasal çerçeveye kavuşturulmasının ve uygulanmasının sağlanması,
• E-ticaretin yaygınlaştırılmasına doğrudan etkili vergilendirme, ödeme ve teslimat usullerine ilişkin
sistemin en kısa zamanda Entegrasyon nezdinde oluşturulup, üye ülkelerce uygulamaya konulmasını
sağlamak,
• Açık ağ kullanımı yaygınlaştırılmalı, bireysel kullanıcılar ve özellikle KOBİ’ler e-ticaret konusunda
bilgilendirmeli ve bilinçlendirilmelidir. E-Kafkasya amaçları doğrultusunda, tüm üye devlet
vatandaşlarının, okul, işletme ve kurumlarının birbirleriyle en hızlı şekilde iletişimin sağlanması
gerekmektedir. Bunu sağlayabilmesi için, şu anda Entegrasyon genelinde ve üye ülkeler genelinde
güvenliğin az ve erişiminin yetersiz olduğu İnternet sisteminin geliştirilmesi zorunludur. Bu anlamda
ivedilikle çözüm getirilecek sorunlar şunlardır: Dijital okur-yazarlığın sağlanması, ucuz İnternet
sistemleri, elektronik işlemlerde güvenlik, elektronik imza, KOBİ’ler için risk sermayesinin oluşturulması,
• Kullanıcıların erişeceği ağ sistemlerinin isimlerinin tahsis edilmesi, sınıflandırılması ve bunlar
yapılırken haksız rekabet koşullarının yaratılmaması için alan isimleri tahsis sisteminin şeffaf,
uluslararası normlara uygun olması,
• Üye ülkelerin ulusal düzeyde gereksiz yeni düzenlemeler yapmaktan kaçınmaları ve özellikle ticari
işlemlerde; ilave bürokratik işlemler, vergiler, tarifeler, onay kurumları yaratmamaları sağlanmalıdır.
E-ticaret açısından iç pazarın uygun işleyişinin, dahili sınırlar söz konusu olmaksızın sağlanmasına
yönelik, üye ülkelerin bilgi toplumu hizmetlerinin serbestçe dolaşımını sağlayacak düzenlemeleri ulusal
hukuklarında oluşturmaları hususunda birleştirici ve genel bir düzenleme yapılmalıdır. (14)
SONUÇ
XX. yüzyılın son on yılında ortaya çıkıp, gelişme imkanı bulan bilgi teknolojileri ve bilgisayar kullanımı,
XXI. yüzyılın başlarında da gelişmesine devam edecek ve hızla artan bir ivme gösterecektir. Çağın teknolojisini
yakalamanın, bilgi ve iletişimi en hızlı yolla sağlamanın en kolay yolu bilgisayar kullanımı ve İnternet kullanımının
artmasıdır. İnternet kullanımının yaygınlaşması ve bilgi aktarımında ortak birim olarak kullanılması, erişilebilecek
kitlenin ticari faaliyette bulunabilecek kadar çok sayıya ulaşmasını sağlamıştır. Çağa ayak uydurabilmek ve dijital
ekonomiden pay almak için gerekli olan İnternet, yeni pazarlar bulmak, elektronik iletişim ortamında ticaret
yapmak (e-ticaret) ve yeni iş ilişkileri kurmak için çok büyük bir avantaj sağlamaktadır.
Amaçlanan düzeyde e-ticaretin gerçekleşmesine Türkiye’nin olduğu kadar Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin de ihtiyacı vardır. Çünkü, ülkeler e-ticarete geçiş sürelerini kısalttıkları ölçüde uluslararası ticarette
üstünlük sağlayacaklardır. Ekonomik kalkınma ve toplumsal refahın sağlanmasında e-ticaret stratejik bir öneme
sahiptir. E-ticaretin gelişmesinin öncelik sırasına göre iki temel dayanağı vardır. Birincisi, bilgi ve iletişim
teknolojisinin altyapısının oluşturulması, ikincisi ise, yasal ve kurumsal yapılanmadır. E-ticaret ekonomisi bu
ikisinin birlikte sağlanmasını gerektirmektedir.
(13)
(14)
TAPSCOTT, Don. Digital Economy. The Mc Graw-Hill Companies, Inc., 1996, s.25.
COX: a.g.e. s.169
KAYNAKÇA
−
COX, Buket Öztuna. Avrupa Birliği Hukukunda Elektronik Ticaret ve Türkiye’deki Gelişmeler. Pusula Yayıncılık, İstanbul,
Eylül 2002,
−
KARLUK, Rıdvan. Uluslararası Ekonomik, Mali ve Siyasal Kuruluşlar. Turhan Kitabevi, Ankara, Şubat 1998
−
ÖĞÜT, Adem. Küreselleşme ve Bilgi Toplumu Bağlamında Şebeke Ve Sanal Organizasyon Yapıları Ve Elektronik
Ticaret. I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli 2002
−
FELLENSTEİN, Craig Ron Wood. Exploring E-Commerce, Global E-Business and E-Society. Prentice-Hall, December, 1999
−
KESER, Aşkın. Küreselleşen Dünyanın Yeni Gerçeği Elektronik Ticaret, (Elektronik Ticaret, Derleyen: Veysel BOZKURT).
Alfa Yayınları, İstanbul 2000
−
HASILOĞLU, Selçuk Burak. Elektronik Ticaret Ve Stratejileri. Türkmen Kitabevi, İstanbul 1999
−
ENE, Selda. Elektronik Ticarette Tüketicinin Korunması ve Bir Uygulama. Pusula Yayıncılık, Eylül 2002
−
ANDERSEN, Arhur. Değişim TR. İnternet’le Gelişimde Türkiye. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel Yayın No: 565,
İstanbul 2002
−
CANPOLAT, Önder. E-Ticaret Ve Türkiye’deki Gelişmeler. T.C. Sanayi Bakanlığı Hukuk Müşavirliği, Ankara 2001
−
TAPSCOTT, Don. Digital Economy. The Mc Graw-Hill Companies, Inc., 1996
46
ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN KOLLEKTİF İLİŞKİLERE BAKIŞI VE
SENDİKALARIN STRATEJİK YAKLAŞIMLARI
Ayhan GENÇLER, Adil OĞUZHAN
Trakya Üniversitesi, İ.İ.B.F
Edirne / TÜRKİYE
ABSTRACT
Since the Multinational Companies are the important actors in the process of globalization, they tend to effect the
agenda of the countries which they operate in. Their relations with the trade unions which they are important organizations in
business life are included in this. Trade unions are in the effort to develop their relations with the MNC’s that operate
globally. In this work, progress of MNC’s, impacts that they cause and the new strategic approaches developed by the trade
unions will be held.
Key words: Globalization, Multinational Companies, Trade Union, Global Agreements.
I. KÜRESELLEŞME
Küreselleşme, son zamanlarda ekonomiden siyasete, sosyal politika alanından kültürel alanlara kadar en çok
kullanılan adeta moda haline gelmiş sihirli bir sözcük gibi telaffuz edilmektedir. Sözcük köken olarak 400 yıl
öncesine gitse de, ilk olarak 1960’larda ortaya çıkmış ve 1990’lı yıllara gelindiğinde bilim adamlarının üzerinde
önemle durduğu bir sözcük olmuştur (Bozkurt, 2000:18-19). Entelektüeller, siyaset adamları, bilim çevreleri
tarafından farklı yaklaşımlar olsa da küreselleşme basit bir ifadeyle, uluslararası ticaretin genişlemesinin ötesinde,
ekonominin geçmişten daha çok uluslararasılaşmasının derecesidir. Bu da üretimin ve önemli ölçüde uluslararası
yatırımların, çok uluslu girişimlerin sınırlar ötesinde gerçekleştirilmesidir. General Motors’un iki yüzden fazla
ülkede bulunması, elli ülkede ve 30.000’den fazla üretici firmalarda üretimini gerçekleştirmesi gibidir. Ancak bu
gelişmeler sadece üretim düzeyinde değil, çok uluslu şirketlerin (ÇUŞ) giderek artması, ülkelerin iç piyasalarındaki
koşulları özel ve kamu sektörleri dahil olmak üzere taşımacılık ve hizmetler alanına kadar etkilemesidir (ICTFU,
2001:9). Küreselleşmenin kar peşinde koşan mega işletmelerin, totaliter kurumların tiranlığı olabileceği kuşkulu
yaklaşımlarına rağmen, belki de bu sürecin kazananlar ve kaybedenler arasındaki kutuplaşmaları küresel ekonomik
düzen içinde birbirlerine bağlayabilecek (Bozkurt, 2000:21-20) koşulları yaratabileceği de ileri sürülebilir. Çünkü
küreselleşme sürecine son vermek ne gerçekçi, ne de istenen bir durumdur. Önemli olan küreselleşmeyle birlikte
ortaya çıkan ihtiyaç ve beklentilerin karşılanabileceği uluslar arası kurum ve politikaların oluşturularak, sorunlarla
başa çıkılıp çıkılamayacağıdır (Taylor, 2001:118).
II. KÜRESELLEŞME SÜRECİNİN AKTÖRLERİ ÇOK ULUSLU ŞİRKETLER
ÇUŞ’lar küreselleşmenin itici gücü, en önemli aktörleri ve doğrudan dış yatırımların büyük oranda
uygulayıcısı konumundadırlar. Küresel ölçekte faaliyet gösteren şirketlerin hangisinin ÇUŞ olup olmadıkları ise
üzerinde yoğun tartışmaların yapılmasına rağmen, tanımda ortak bir uzlaşmaya da varılamadığı görülmektedir.
Bunda da yazarlar tarafından kullanılan kriterlere göre farklı tanımlamaların olmasındandır. Robinson tarafından
yapılan tanımlamada ise “Uluslararası Şirket, Uluslar ötesi Şirket, Uluslar üstü Şirketlerin” farklı şeyler oldukları,
ÇUŞ’ların “bir ülkeden yönetilmeye başlanan ve yabancı ülkelerdeki faaliyetin sanki asıl ülkede cereyan etmiş gibi
kabul edildiği firmalar” oldukları belirtilmektedir (Kutal & Büyükuslu, 1996:26-27). Bu niteliklere uygun faaliyet
gösteren şirketlerin davranış şekillerinde üç temel hareket yönteminin bulunduğu ileri sürülmektedir.Bunlar (Ball &
Mc Culloch, 1999:6): Dünya çapında pazarlarda var olmak. Bir ya da daha fazla işletmenin işlevsel alanlarını dünya
ölçeğinde standart operasyonel hale getirmek. Dünya çapındaki çalışmalarını birleştirmektir.
ÇUŞ’ların var olmalarının temel nedenini küresel iletişim yoluyla üretim ve dağılımda, rekabette avantaj elde
etmektir. Rekabette avantajlar ise dış faaliyetlerin yatay ve dikey alanlarda artması ile olmaktadır. Bir çok ÇUŞ dikey
(vertical) entegrasyon ile yabancı piyasalarda sıkça olan kusurları önlemek ve yabancı ülkeden hammadde ile anamal
üretimlerinin tedariklerinde başarı sağlayabilmektedir. Böylece, onlar daha iyi dağıtım ve hizmet için iletişimi
gerçekleştirebilmektedirler. Yatay entegrasyon ile ÇUŞ’lar tekelci güçlerini koruyarak, üretimlerinin yerel koşullarda
beğenilmesini sağlamak ve üretim kalitesinde daha tutarlı olmasını gerçekleştirmeyi hedeflemektedirler (Salvatore,
1998:377). Bu tür ilişkilerin doğuşunun İsa’dan önceki dönemde Phoenician’lı∗ ve Yunanlı tüccarların mallarını
satabilmek için temsilcilerini başka diyarlara göndermelerini ilkler olarak belirtmek mümkündür. 1600’lü yıllarda ise
Asya’da değişik branşlarda faaliyet göstermek üzere “İngiliz Doğu Hindistan Şirketi” ve aynı dönemlerde yine
Hollanda’lı firmalar rotalarını Doğu’ya çevirerek, Asya’da Hollanda (Dutch) Doğu Hindistan Şirketini kurmuşlardır.
∗
Günümüzde Suriye, İsrail ve Lübnan’ın yer aldığı topraklarda kurulmuş olan krallık.
47
Amerikan koloni tacirleri ise benzer metotlarla aynı işe 1700’lerde başlamışlardır. İlk başarılı Amerikan dış girişimi ise
İskoçya’da 1868 yılında kurulan Singer Dikiş Makinası fabrikasıdır. Bu yatırım 1880 yılında dünya çapında çok iyi
mal satan ve deniz aşırı ülkelerde üretim faaliyetlerine geçmeyi planlayan bir yatırım haline dönüşmüştür (Ball ve Mc
Culloch, 1999:9). Daha sonraki süreçte bu kuruluşlara Ford, General Motors, Chrysler, Coca-Cola, Kodak, Gillette,
Westinghouse gibi birçok şirketin katıldığı görülmüştür. Günümüz-deki ÇUŞ’ların en az %89’u AB, ABD ve Japonya
merkezlidir. 1990 yılından beri de bu oran %85-87 arasındadır. En büyük 500 şirketin 162’si ABD, 126’sı ise Japonya
orijinlidir. Gelişmekte olan ülke kökenli ÇUŞ sayısı, sadece birkaç taneyi geçmemektedir (UNI, 2001:7). Bu şirketler
rekabette avantajlı olmak ve adeta dünya ekonomisini yönlendirme gücüne sahip olabilmeyi gerçekleştirebilmek için
kendi aralarında birleşmelere gitmektedirler. Petrol şirketlerinden Mobil ile Exxon, Ford - Volvo, Renault – Nissan,
British Aerospace ile Marconi bu birleşmelere örnektir.
Faaliyetlerini birçok ülkeye yaymış ve milyarlarca dolarlık varlığa sahip olan bu kuruluşların dünya çıktısının
%25’ini, dünya ticaretinin 1/3’ünü gerçekleştirdikleri tahmin edilmektedir (Salvatore, 1998:377). Toplam satışlarına
göre ÇUŞ’ları, GSMH’larına göre ülkeleri de dahil ederek bir sıralamaya tabi tuttuğumuzda, 1995 yılı itibariyle, 190
milyar dolarlık GSMH’sı ile Dünya sıralamasında 22’nci olan Endonezya’dan sonra 184.4 milyar dolarlık cirosu ile
Japon Mitsubishi gelmekte, 25’nci sırada 169.5 milyar dolarlık GSMH’sı ile Türkiye’yi 169.2 milyar dolarlık cirosu
ile Japon Itochu ve 168.8 milyar dolar ile General Motors yer almaktadır (Ball & Mc Culloch, 1999:14-15). ÇUŞ’ların
cari işlemlerinin birçok ülke hasılasından daha fazla olduğu anlaşılmaktadır.
Etkinlikleri her geçen gün artan ÇUŞ’ların sayılarının günümüzde yaklaşık 63.000 olduğu, yabancı ülkelerde
690.000 çeşit faaliyette bulundukları tahmin edilmektedir. 1997 yılında en büyük 100 ÇUŞ’un yabancı ülkelerdeki
aktif varlıkları toplamı 1.79 trilyon doları bulmaktadır. 1998’de ise bir önceki yıla göre %7.2 artarak, 1.92 trilyon
dolara yükselmiştir. Yüz ÇUŞ’un 1993-1995 yılları arasında yabancı ülkelerdeki aktif varlıkları %30 artmıştır. Bu
firmaların 1998 yılında yabancı ülkelerdeki toplam satışlarının tutarı 2.06 trilyon doları bulmaktadır. Yüz büyük
ÇUŞ’un 1998 yılındaki toplam istihdamları 12.700 bin olup, 6.500 bin’ini yabancıların istihdamı oluşturmaktadır
(ICTFU, 2001:35). ÇUŞ’ların sahip oldukları kapasitelerine bakıldığında ortaya çıkan manzarada dünya ekonomisine,
para piyasalarına kısaca dünyanın gündemine etki edebilecek güce sahip oldukları anlaşılmaktadır.
III. ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN KOLLEKTİF İLİŞKİLERE ETKİSİ
ÇUŞ’lar faaliyetlerinden dolayı, olumlu ve olumsuz bazı sonuçlara neden olmaktadırlar. ÇUŞ’ların
meydana getirdikleri olumsuz etkilerin yol açabileceği sonuçların en aza indirgenebilmesi veya oluşmaması için
ülkeler tarafından çeşitli düzenlemelere gidildiği görülmektedir. Kanada, yabancı yatırımlarda Kanada’lıların
katılım payının %25’den daha az olması durumunda, bu kuruluşlara yüksek vergi uygulamaktadır. Hindistan’da
direkt yabancı yatırımların yapılabileceği sektörler belirlenmekte, onların işlemlerini düzenleyici kurallar
konmakta ve izne tabii olmaları koşulları uygulanmaktadır. Bazı gelişmekte olan ülkeler ise sadece ortak
yatırımlara (joint venture) izin vermekte, teknoloji transferi yapılmasını, yerli işgücünün eğitilmesini, girdilerin
ithalatının sınırlandırılmasını, kâr transferlerini, çevre düzenlemesine gereken önemin verilmesine yönelik şartlar
ileri sürmektedirler (Salvatore, 1998:381-382).
ÇUŞ’ların dünyayı tek bir Pazar durumuna getirme çabalarında emek piyasaları ve emek piyasalarının
yapıları da önemli ölçüde etkilenmektedir. Hükümetler tarafından yabancı yatırımların ülkeye çekilebilmesi için
mesleki alandaki ilişkilerin düzenlenmesine yönelik yasal düzenlemeleri yapmamak veya yapılsa dahi taviz
yoluna gittikleri de görülmektedir (Kutal, 2000:73-74). Meksika-Yucatan Eyaleti ve Ticaret Geliştirme
Bölümünün ABD gazetelerine verdikleri ilanlarda, işçi maliyetlerinin saatte bir dolar olduğu, eyaletin
havayoluyla ABD’ye doksan dakika uzaklıkta olduğu, firmalar tarafından bazı hizmetlerin buralarda yapılması
halinde yılda işçi başına yaklaşık 15 bin dolar tasarruf edilebileceği, şirketin kârlılık oranının yüksek olabileceği
ve işletme yöneticilerinin bu yerleşim yerlerinde oldukça iyi koşullarda bulunabilecekleri belirtilmiştir (Ekin,
2000:21-22). Bazı Asya ülkeleri tarafından verilen çeşitli ilanlarda ise yatırım yapılabilecek alanlarda sendika
kurmanın yasaklandığı belirtilmektedir.
Bu şirketlerin endüstri ilişkileri sistemini kontrol ve koordine etmeye yönelik çabaları ise ülkeden ülkeye
farklılık göstermektedir (Tokol, 2001). Etkileşimin farklı olmasında yatırımda bulunulan ülkenin hukuki, sosyal,
ekonomik koşulları ile ÇUŞ’ların çalışma ilişkilerine olan farklı yaklaşımları olmasındandır. Bazı ülkelerde yasal
sistem çalışma barışı, istihdam güvencesi, sendikacılık gibi alanlarda koruyucu iken, bazıları ise yabancı
yatırımları ülkelerine çekebilmek için daha esnek yaklaşım sergileyebilmektedirler. Bu nedenle, esnek
düzenlemeye veya yaklaşıma sahip olan ülkelerin özellikle de kollektif ilişkiler olarak nitelendirilen sendika ve
toplu pazarlık alanına ÇUŞ’ların etkisi daha yoğun olabilmektedir.
ÇUŞ’ların sendikacılık, toplu iş sözleşmeleri, işyerinde kontrol ve yönetime katılma gibi programlarda
gücün merkezde toplanabilmesi ve standart bir politika izlenmesine yönelik uygulamalarının olduğu da
görülmektedir (Kutal & Büyükuslu, 1996:82). Rusya’da faaliyet gösteren ÇUŞ’ların şubelerindeki istihdam
faaliyetlerine ilişkin işletme kültürünün oluşturulmasında ana şirketin sahip olduğu işletme değerlerinin ve
amaçlarının yavru şubeye önemli ölçüde transfer edildiği belirlenmiştir. ÇUŞ’ların bu ülkedeki faaliyetleri
sürecinde insan kaynakları politikalarının belirlenebilmesi için yapılan araştırmalardan elde dilen bulgulara göre,
organizasyon stratejisinin belirlenmesi ve işletme kültürünün kabul edilmesinde ana şirket ile şubesi arasında
48
pozitif korelasyonun olduğu saptanmıştır (Shekshnia, 1998:464). Nitekim IBM firması da faaliyette bulunduğu
ülkelerdeki şirketlerinde ortak bir yönetim anlayışının oluşturulabilmesi için insan kaynakları yönetimi rehberi
hazırlamıştır. Bu rehberde firmaların çalışanlarına tek tip statü uygulamalarını, benzer ücret yönteminin
yapılmasını ve sendikalardan kaçınılması gerektiği belirtilmiştir (Büyükuslu, 1998:47). Firmaların merkezin
politikalarını yerel düzeyde uygulama çabalarının yanında bazı ülkelerdeki istihdam faaliyetlerinde istihdam
güvencelerinin azaltılması /yumuşatılması, toplu pazarlıkta ademi merkezi anlayışın benimsenmesi gibi (Tokol,
2001) esnekleştirme ve kuralsızlaştırma gibi yöntemlerinde son zamanlarda ağırlık noktalarını oluşturması,
ÇUŞ’ların bireysel ve kollektif ilişkilerdeki etkilerinin oluşmasında önemli rol oynamaktadırlar.
Sermayenin, yatırımların, üretimin, tüketimin küreselleştiği bir ortamda, çalışan insanında ülkesi olmadığı
yaklaşımı ile işçi sendikalarının da ulusal sınırların ötesinde, uluslararası dayanışmayı ve işbirliğini hedeflemelidirler. Bu çerçevede özellikle, toplu pazarlık uygulamalarında uluslararası ölçekte bilgi ağı oluşturma ve
sendikal ilerleme için ortak politikalara ağırlık vermelidirler (Selamoğlu, 2000:60). Nitekim ÇUŞ’lar ile anlaşma
sürecinde bunun önemi daha da belirginleşecektir. Örneğin (ICTFU, 2001:36), çalışma ilişkilerine ilişkin
konularda merkez büro tüm kararların yerel yönetimlerde olduğunu sıkça ileri sürebilir. Yerel yöneticilerde,
karar almanın başka yerlerde olduğunu ve kontrolün kendilerinde olmadığını ifade edebilirler. Karar verme
süreci gerçekte her şirkette benzer olmasa da ana şirketin rolü olduğunu düşünmemiz gerekebilir. Özellikle de
çalışanların temel haklarının söz konusu olduğu, şirket davranışlarının ana sorumluluğunu merkezi düzeyde
saptamak gerekli olabilmektedir. Bu gibi karmaşık durumlarda da uluslararası sendikaların önemi ortaya
çıkmaktadır. Çalışanların uluslararası alandaki dayanışmalarının sağlanması amacıyla da ilk uluslararası işçi
sendikaları organizasyonu 1901 yılında Avrupa’da oluşturulmuştur (ICTFU, 2001:36, 19). Günümüze değin bu
amaçlara hizmet etmek için uluslararası düzeyde sektörlere, sanayie veya mesleklere göre kurulmuş birçok
organizasyon bulunmaktadır∗.
Uluslararası alanda sendikal örgütlenmelerin dışında ve ÇUŞ’ların yarattığı etkiler karşısında sendikalar
uluslararası kuruluşların destek ve denetimlerini talep etmişlerdir. İşveren çevreleri tarafından ise faaliyette
bulundukları ülkelerin yasalarına saygılı hareket ettikleri ileri sürülmüştür (Kutal, 2000:74). OECD tarafından
1976 yılında (ILO deklarasyonundan bir yıl önce) “Uluslararası Yatırım ve Çok Uluslu Girişimciler
Deklarasyonu” yayınlanmıştır. Bu deklarasyonda “Ulusal İşlem İlkeleri”nin oluşturulması, ÇUŞ’ların yerli
girişimcilerden daha az koşullar sağlamamaları gerektiği, faaliyette bulundukları ülkelerin sosyal ve ekonomik
gelişimine katkı sağlamaları tavsiye edilmektedir. Deklarasyon, Bakanlar Konseyi’nin 27 Haziran 2000’deki
Paris toplantısında yeniden revize edilmiştir. 1977 Kasım’ında da ILO, 58 maddeden oluşan deklarasyon
yayınlamıştır. Bu deklarasyonda “istihdam, eğitim, çalışma ve yaşam koşulları ile endüstri ilişkilerini içeren
sosyal konulardaki ILO’nun temel ilkelerine dayanan sosyal yaklaşımlar bulunmaktadır. Temel işçi haklarına
ilişkin değerlerin korunmasına yönelik BM tarafından da 1995 yılında Kopenhag’da düzenlenen “Sosyal
Kalkınma için Dünya Zirvesi” nde de yer verilmiştir (Taylor, 2001:121). ILO tarafından 1998 yılında çalışanlara
yönelik yedi temel ilkenin bütün üye devletler tarafından uyulmasını zorunlu tutan “Temel İş İlke ve Hakları
Deklarasyonu” yayınlanarak, emek ile ticaret arasında bir bağ kurularak, Dünya Ticaret örgütü üyelerinden
ILO’nun standartlarına uymaları talep edilmektedir.
Sendikaların çabaları sonucunda da Çalışma Konseyleri (ÇK) oluşturulması ile ilgili gelişme sağlanmıştır.
Bin işçiden daha fazla işçi çalıştıran ÇUŞ’ların Avrupa düzeyinde danışma mekanizmaları kurmaları istenmiş
(Selamoğlu, 2000:62), AB’nin Bakanlar Konseyi tarafından da 22 Eylül 1994 tarihinde kabul edilen direktifle,
Birlik içinde faaliyette bulunan, en az 1.000 işçi çalıştıran ve en az iki AB’ne üye ülkede yatırımları olan, her ayrı
ülkedeki firmalarında en az 150 işçi çalıştıran ÇUŞ’ların Avrupa İşyeri Konseyleri oluşturma zorunluluğu
öngörülmüştür. 1996 yılında Avrupa’da 400 farklı ÇUŞ’da 430’a yakın ÇK’nın faaliyette olduğu görülmüştür.
ÇUŞ’larda kurulan ilk ÇK’leri ise 1985 yılında Fransız şirketlerinde oluşturulmuştur (ICTFU, 2001:42). Konseyler,
çalışanları bilgilendirme ve danışmanlık konularında yardımcı olmaktadır (Büyükuslu, 1998:205). ÇUŞ’ların
faaliyetlerini bir ülkeden diğer bir ülkeye taşırken çalışanların bilgilendirilerek, haklarını korumaları sağlanmakta,
konseyin varlığı ile ülkeler arasındaki farklılıktan dolayı işçilerin karşı karşıya gelmeleri asgariye indirilmektedir.
Ayrıca ÇK taraflar arasında istek veya başvuru olması durumunda bilgi akışının sağlanmasını da içermektedirler.
ÇK’lar, ÇUŞ’ların farklı ülkelerde çalışanların veya temsilcilerinin de bir araya gelmelerine imkan sağlamakta,
yöneticiler ile çalışanlar arasında işbirliği ortamı tesis ederek sosyal diyalog ile endüstri ilişkileri bakımından
uzlaşmacı bir ortamın varlığına da alt yapı oluşturmaktadırlar. Bu süreçte de ÇUŞ’lar daha fazla standart dışı işçi
çalıştırma ve sendikalara daha uzak durma tavrını benimsemeye başlamışlardır (Tokol, 2001).
A. Çok Uluslu Şirketlerin Sendikalar İle İlişkileri ve Sendikaların Yeni Stratejileri
ÇUŞ’lar işyerini öne çıkaran yeni davranış şekilleriyle yerel organizasyonları yönetim ilişkilerinde daha
aktif duruma getirmektedirler. Büyüyen şirketler yönetim sorumluluğunu yerel yöneticilere kaydırmaktadırlar.
Ancak bu yeni yaklaşım ile yetki devrinin faaliyette bulunulan ülkenin düşük ulusal standartlarından
∗
ICTFU; Uluslararası Hür İşçi Sendikaları Konfederasyonu. WCL; Dünya İş Federasyonu. WFTU; Dünya Sendikalar Konfederasyonu.
ITC; Uluslararası Meslek Sekreterlikleri sayılabilir.
kaynaklanmış olabileceği kuşkusu da bulunmaktadır. Çünkü bu durum işletme ve çalışanlar ile ilgili önemli
kararların alınmasında merkez ile şube arasında bir sorun ortaya çıkarması da söz konusu olabilecektir. Böyle bir
sorun ile başa çıkabilmek için sendikaların küresel düzeyde oluşturabilecekleri sosyal ortaklıklar (ICTFU,
2001:35) önemli stratejik yardım sağlayabilir. Nitekim ICTFU’nun 16. Dünya Kongresinde “örgütlenme ve
toplu pazarlık özgürlüklerine ilişkin yerleşik evrensel ilkelerin her kıtada giderek daha çok sayıda ülkede
görmezden gelinip ya da çiğnendiği” belirtilmiştir (Sendikal Notlar, 2001:18).
ÇUŞ’lar ile sendikalar arasındaki ilişkilerde, ÇUŞ’lar ya sendikayı dışlayacaklardır ya da sendika ile
işbirliği içinde olacaklardır. Sendikalar ise işyerinin önemini kavrayarak ya mikro konsensüs içinde ya da
sendikalara yeni kimlik çabasında olabilirler (Kutal & Büyükuslu, 1996:194-195). Dünya’daki genel eğilim ve
ÇUŞ’ların artan etkinlikleri de sendikaları yeni örgütlenme biçimlerine yöneltmiştir. Sendikalarda ÇUŞ’lar gibi
uluslararası alanda bilgi aktarımı ve müzakere sürecini geliştirmektedirler. Dünya seviyesinde olması düşünülse
de Avrupa düzeyinde ITS’lerin düzenli toplantıları artmaktadır. ICTFU’nun da bu sürece önemli katkı sağlaması
beklenmektedir.
İletişim ve bilgisayar tekniklerindeki hızlı gelişim iş dünyasında aynı şirketlere bağlı işletmeler arasındaki
bilgi akışını inanılmaz ölçüde kolaylaştırmasına ve yönetimde koordinasyonun sağlanmasında katkı sağlarken,
sendikalar da bu tekniklerden yararlanma yoluna gitmektedirler. 19. yy sürecinde sendikalar sanayide teknoloji
yoğunluğunun artmasının çalışanların işlerini kaybetmelerine neden olduğu için teknolojik yeniliklere karşı
çıkarlarken, bilgi çağı ile birlikte iletişim teknolojisini günlük hayatta benimseme ve kullanmayı tercih ederek,
sendikaların gelişmeleri için bir araç olarak kabul etmektedirler. Sendikalar İnternet üzerinden örgütlenme, üye
kaydetme, hizmet verme, bilgilendirme gibi faaliyetlerini sanal alanda vererek küresel yeni yönelimlere ve
küresel şirketlere karşı kazanımlar elde etmeyi amaçlamaktadırlar.
Geleneksel sendikacılıktan farklı boyuta yönelen sendikalar, yeni öğeleri gündeme getirmektedirler. Bu
değişim ile birlikte (Şenkal, 2003 : 39-44); sanal grev yapma, kamuoyu oluşturma, çalışma hayatında meydana gelen gelişmeleri üyelerine bildirme, işçiler arasındaki kaynaşma ve işbirliğinin geliştirilmesi, toplu pazarlık görüşmelerinin yapılması, işçilerin eğitilmesi, örgütlenme gibi etkinlikleri sanal ortamda gerçekleştirmeye yönelmektedirler.
ITWF (International Transport Workers Federation – Uluslararası Taşımacılık İşçileri Federasyonu), 120
ülkede yaklaşık 5 milyon üyesi ile faaliyet gösteren önemli bir güce sahipken (Selamoğlu, 2002 : 60) online
hizmet vermek için 140 ülkeden 800 sendikaya üye 15.5 milyon üyesi olan UNI (Union Network International –
Uluslararası Sendika Ağı) üyeleri arasında bir ağ oluşturmayı, yeni teknikler ile hizmet sunmayı hedeflemiştir.
ÇUŞ’ ların olumsuz etkilerini en aza indirgeyebilmek, sendikaların gücünü arttırarak bu şirketlerde sendikalaşmayı sağlayabilmek için UNI yeni sendikal birlikleri devreye sokmuştur. Bu birliklerin oluşturulmasındaki
amaç, üyeler arasında etkinliklerde eşgüdüm sağlanarak, üyelerden birinin deneyim ve uzmanlıklarından diğer
üyenin etkinliklerini desteklemek için yararlanmaktır. Çok Uluslu Sendikal Birliklerin etkinlikleri ise (UNI,
2001:16 ): Deneyimleri paylaşmak ve şirket yönetimi ile bir araya gelmek için uluslararası toplantılar düzenlemek. Uluslararası işleyiş ilkeleri, protokol/yönetim kodları (yasası) geliştirmek ve onaylamak. Şirket yönetimi
ile küresel toplantılar düzenlemek. Dayanışma eylemleri düzenlemek. Aynı şirketin çalışanları ile ilgili küresel
boyutta öne çıkan uluslararası eylem günleri belirlemek. Birlik bültenleri yayınlamak ve web sayfaları düzenlemek. ÇUŞ’ ların girişim etkinlikleri hakkında enformasyon veri tabanlarını geliştirmek. ÇUŞ’lar tarafından
gerçekleştirilen farklı toplu sözleşme anlaşmalarını karşılaştırma araştırmaları yapmak ve yayınlamaktır.
1996 yılında bir Amerikan şirketi olan Sprint’in San Francisco’daki yan kuruluşunda (La Conexion) sendikal
örgütlenme sürecine giren İspanyol işçilerini işten çıkarma uygulamasına karşı durmak için işçileri desteklemek
amacıyla Uluslararası Posta, Telefon, Telgraf tarafından uluslararası bir dayanışmaya öncülük ettiği görülmektedir.
Alman Telekomünikasyon Sendikası’da Alman Telekom’undan Sprint’le planladığı ortaklık için 2.7 trilyonluk
ortaklık sermayesini devreye sokmadan önce anlaşmanın bir parçasını oluşturan çalışma standartlarının öncelikli
olarak şart koşulmasını talep etmişlerdir (Taylor, 2001:124). 1.115 işyerine sahip Toys ‘R’ Us oyuncak şirketinin
İsveç’te açtığı üç işyerinde diğer ülkelerdeki şubelerinin hiçbirinde sendika olmama-sından dolayı sendikayı kabul
etmeyerek toplu pazarlık yapmaya yanaşmamıştır. Ancak, işyerinde bulunan sendikanın üyesi bulunduğu FIET,
ulusal ve uluslararası düzeyde dayanışma çağrısında bulunarak, bu şirketin ürünlerinin boykot edilmesini istemiştir.
Diğer ülkelerden sendikalar ve İsveç halkı da boykota katılarak, tüketicinin de desteğiyle şirketin üç ay sonra toplu
sözleşme yapması sağlanmıştır. İngiltere’deki Liverpool liman işçileri grevine de elektronik posta ve internette web
sayfası yoluyla uluslararası destek sağlanmıştır. Japon Bridgestone şirketindeki ücret kesintileri, çalışma koşullarının giderek kötüleşmesi ve greve giden 2.300 işçinin işten çıkarılması, işçilerin bazılarının yerlerinin değiştirilmesi
karşısında ICEM (International Federation of Chemical, Energy, Mine and General Workers’ Unions – Uluslararası
Kimyevi, Enerji, Maden ve Genel Çalışanlar Sendikaları Federasyonu) web sitesindeki adresleri ve şirket yönetiminin elektronik posta kutusunu Amerikan Birleşik Çelik İşçileri Sendikası’na vererek, sendikanın “siber grev”
gerçekleştirmesine yardımcı olmuştur. Sanal sendikacılığın uluslararası alanda sendikalar arası dayanışmayı
arttırdığı görülmektedir (Tokol, 2000:147-148). Benzer uygulamaya UPS’ de grev devam ederken sendika, grev
hakkındaki gelişmeleri üyelerine ve kamuoyuna bildirmek için web sitesini kullanmıştır (Şenkal, 2003:35).
UNI tarafından da iş dünyasının toplumsal sorumluluğunun arttırılabilmesi, işçilerin kendi işyerlerinde
söz sahibi olabilmeleri için mümkün olabilen her yerde sendika temsilcilikleri aracılığıyla çalışma konseylerinin
50
oluşturulmasına çalışılmaktadır. UNI’ nin çok uluslu birlikler oluşturma çalışmasının bir amacı da küresel
düzeyde çalışma konseylerinin geliştirilmesidir. İlk Bölgesel Çalışma Konseyleri Aralık 1999’da Afrika’da
Barclays’de kurulmuş ve bu bankanın Londra’ da ki insan kaynakları yöneticilerinin katılımıyla yılda iki kez
toplantı yapılması kararlaştırılmıştır. Benzer oluşumlar, Latin Amerika’daki İspanyol bankaları ve Asya’da da
HSBC için kurulmuştur (UNI, 2001:17-18). Finans sektöründe küresel düzeyde faaliyet gösteren kuruluşlarda
konseyleri işlerliğe kavuşturmak ve bunları diğer sektörlere de yayabilmeyi hedeflemektedir. ICEM’ de
sektöründeki üye sendikalar ve onların aynı şirketlerinde çalışan üyeleri arasında ağ oluşturma çabalarına ağırlık
vermektedir. Böylece eskiden birbirleri ile bağlantıları olmayan ayrı işçi grupları arasında bağlantıyı sağlayarak
farklı sendikal yöntem ve geleneklerin korunmasını, sendikalar arasında düzenli stratejik enformasyon alışverişini kolaylaştırmaktadır. Bu ağlar sayesinde de üye örgütlerin onlar adına merkezdeki şirket yönetimine
müdahalelerini kolaylaştırmaktadır (Sendikal Notlar, 2001a:41). İşverenlerin ve şirketlerin koşullara göre
uyguladığı esnek yöntemleri sendikalarda, örgütlenmeye ilişkin stratejilerinde yoğunlaştırmaları gerekmektedir.
Ancak, İnternet aracılığıyla üyelerine hizmet sunmayı sendikalar tercih etseler de bu sendikaların
toplumsal tabanlarıyla olan somut ilişkilerinin yerini tam anlamıyla tutması beklenmemelidir. Sendikaların esnek
girişimleriyle birlikte, üye tabanlarını güçlendirmek amacıyla, istihdam içinde boyutları her gün büyüyen ve
sendikalaşmaya soğuk bakan beyaz yakalıların, gençlerin ve kadın işçilerin enformal sektörde veya atipik
çalışma faaliyeti içerisinde bulunanlara yönelerek, potansiyel üye alanlarında yoğunlaşmaları gerekir.
Nitekim bireysel ilişkilerin hız kazandığı günümüzde ÇUŞ’ların sendikasız işyeri oluşturma çabalarının
başarısız olduğu Ford ve General Motors’da yapılan araştırmalarda sendikasız endüstri ilişkilerine dayalı
ortamlarda işçi- işveren arasındaki huzursuzluğun arttığı görülmüştür (Kutal & Büyükuslu, 1996:196).
Günümüzde de sendikalar değişen koşullara uyum sağlayarak etkinliklerini arttırmalı, ulusal temelde kurulmuş
olan sendikalar, ÇUŞ’lar ile pazarlık güçlerini arttırmak, diğer sendikalar ile dayanışmalarını geliştirmek ve
çalışma yaşamına ilişkin sorunların çözümünde daha aktif roller üstlenebilmeleri için uluslararası boyuttaki
örgütlenmede yoğunlaşmaları gerekmektedir. Ulusal bazlı sendikal oluşumların ve örgütlenmelerin küresel
temelde faaliyet gösteren önemli kararlarda hızlı ve etkili karar alabilme gücüne sahip olan ÇUŞ’lar karşısında
başarılı olabilmeleri olasılığı düşüktür.
B. Çok Uluslu Şirketlerin Toplu Pazarlık Yaklaşımları ve Toplu Pazarlıkta Yeni Stratejiler
ÇUŞ’ların endüstri ilişkilerine olan yaklaşımları standart olmadıkları için toplu pazarlık alanındaki
eğilimleri de farklılaşabilmektedir. İngiltere’de faaliyet gösteren Nissan ve Toshiba işletmelerinde, bünyelerinde
bulunan birim veya yavru şirketlerde örgütlenmiş olan sendikalar ile tek bir sözleşmenin bağıtlanabilmesi için
“tek masa anlaşması” yöntemi uygulanmaya çalışılmıştır. Bu şekilde firmalar bünyesinde harmonize ve tek
statülü işyeri şartları yaratılması düşünülmüştür. Ancak bazı ÇUŞ’lar tarafından ise adem-i merkezi toplu
pazarlık düzeyinin tercih edildiği de görülmektedir. Bu yöntemle de piyasada ve üretim şekillerinde meydana
gelebilecek olan değişikliklere yavru işletmelerin yeni koşullara kendilerini kolaylıkla uyarlayabilecekleri
esnekliğin tanınması hedeflenmektedir (Kutal & Büyükuslu, 1996 : 192).
ÇUŞ’larda yeni stil anlaşma olarak da nitelendirilen firma tavsiye konseyi veya firma danışmanlık
konseyi gibi konseylerin (Toshiba’da olduğu gibi) kurulmasıdır. Bunlara benzer nitelikte Almanya’daki çalışma
konseylerinde yöneticiler ile işçi temsilcileri bir araya gelmektedirler (Kutal & Büyükuslu, 1996:193). ÇUŞ’ların
anlaşmazlık olması veya taraf olan işçi sendikası ile ters düşmeleri durumunda sendikanın veya grevin etkisini
kırabilmek için başka ülkelerdeki yavru işletmelerine üretimlerini kaydırdıkları da bilinmektedir.
Uluslararası alandaki sendikacılığında uzun dönemdeki amacı, ÇUŞ ağlarının bölgesel, ulusal, veya diğer
kurumsal gündemlerden tamamen bağımsız olarak ele alınmalıdır. Uzun vadede sendikaların amacı küresel
düzeyde ÇUŞ’larla toplu pazarlığı gerçekleştirmek olmalıdır (Taylor, 2001:128). ÇUŞ’lar ile küresel düzeyde
faaliyet gösteren sendikalar arasında da son zamanlarda gerçekleştirilen anlaşmalarda daha fazla ortak değerleri
paylaştıkları görülmektedir. ÇUŞ’lar minimum çalışma standartlarının küresel düzeyde uygulanabilmesi için
üzerlerine düşen yükümlülükleri küresel sözleşmeler ile teyit etmektedirler. Bu gelişmenin retorik bir yaklaşım
olmadığı, bunun rekabet güçlerinin bir parçasını oluşturduğu ileri sürmektedirler. Küresel anlamda kabul
edilebilecek ilk sözleşmenin ise Fransız kökenli Danone ile IUF arasında 1985 yılında gerçekleştirilmiş olanıdır.
ÇUŞ’ların sendikalar ile küresel sözleşme gerçekleştirmeleri sürecine en son otomotiv sektöründe faaliyet gösteren
şirketler katılmışlardır. Volkswagen Küresel ÇK’i ile IMF (International Metal Workers Federation-Uluslar arası
Metal İşçileri Federasyonu) arasında “Endüstri İlişkileri ve Sosyal Haklar Deklarasyonu” içeren anlaşma Haziran
2002 tarihinde imzalanmıştır. Volkswagen’in ardından birkaç hafta sonra aynı sektörde bulunan DaimlerChrysler’de de benzer bir sözleşme imzalanmıştır. Volkswagen ve Daimler-Chrysler’in imzaladıkları sözleşmeler,
bu şirketlerde dünya çapında çalışan iki milyon işçiyi kapsamaktadır. Bu sözleşmelerin bir veya birkaç şirket
tarafından imzalanmış olmasının diğer şirketler üzerinde de baskı oluşturduğunu ileri sürmek mümkündür. Bu tip
sözleşmeleri imzalayan şirketler genellikle batı kökenli olmakla birlikte, bunların arasında Yeni Zelanda (Fontera)
ve Güney Afrika (Anglo Gold) şirketleri de görülmektedir. Volkswagen’in kabul ettiği sözleşmedeki esaslar yedi
başlık altında toplanmaktadır. Bunlar; sendikalara üye olabilme ve temsil edilebilme hakkı; ırk, renk, inanç,
vatandaşlık ve sosyal orijine tabiiyet gibi ayrım yapılmaması; zorla ve gönülsüz çalıştırmama; çocuk işçi
çalıştırmama; yasaların ve sektörün gerektirdiği düzenlemelere uymak; ulusal ve sektörel çalışma sürelerine uymak;
güvenli ve temiz bir çalışma ortamı tesis etmektir (Graham & Bibby, 2002:4-6).
Çalışma yaşamında ortak değerlerin ve ilkelerin paylaşıldığı, insani bir görünümün kazandırılması BM
tarafından da 1999 yılında Davos’da düzenlenen Dünya Ekonomik Forumu’nda “Küresel Sözleşme” nin
oluşturulması önerilmiştir. Bu toplantıda, BM Genel Sekreteri Kofi Annan, tarafından yapılan konuşmada,
şirketleri ve iş dünyasının kuruluşlarını “insan hakları, çalışma standartları ve çevre uygulamaları konularında
temel değerleri benimsemeye, desteklemeye ve onaylamaya davet ederek”, şirketlerin bunların gerçekleştirilmesinde başarılı olabileceklerini de ifade etmiştir. Davos zirvesinden beri Küresel Sözleşmenin oluşturulabilmesi
yönünde “İnsan Hakları, Emek ve Çevre” üç temel konu başlığında, dokuz ilkede toplanmıştır (UNI, 2001:22).
BM tarafından gerçekleştirilmeye çalışılan küresel sözleşmede ve ÇUŞ’lar ile ITS’ler arasında yapılan
anlaşmalarda (IUF ile Danone, IFBWW ile IKEA arasında imzalanan anlaşmalar) toplu sözleşme sisteminin
çatısını oluşturulması hedeflenmektedir. Bunların ulusal ya da yerel düzeyde yapılan sözleşmelerin yerine
geçmesi söz konusu değildir. Ancak, bu anlaşmalar ile düzenlenecek toplu sözleşmelerde temel haklara ilişkin
esasların güvence altına alınması sağlanmaya çalışılmaktadır. Yapılan anlamalarda da temel oluşturan konuları
sendikal örgütlenmenin serbestliği, işte kadın ve erkek eşitliği, işçilerin eğitimi (geleceğin teknolojilerini
hazırlamak), ayrımcılığın önlenmesi, toplu pazarlık yapılması, işten çıkarılanların şirket içinde iş bulmalarında
yardımcı olmak içermektedir. Bu tür sözleşmeleri imzalayan şirketlerin sözleşmede yer alan ilkeleri, küresel
boyuttaki tüm faaliyetlerinde de uygulamaları beklenmektedir. Küresel sözleşmelerin uygulanabilirliğinin
arttırılması, yeni ekonomik yapılaşmanın bireyselleştiriciliği ile ÇUŞ’ların nicel ve nitel yoğunlaşmalarının
kollektif ilişkiler düzeni üzerine olan olumsuz etkilerinin en aza indirgenebilmesi çabasını taşımaktadır.
IV. SONUÇ
Sanayi devrimi sürecinden beri çalışanların hak ve menfaatlerinin korunmasında sendikalar öncü rolü
oynamaktadırlar. Toplumların en örgütlü aktörleri konumundaki sendikaların üretimde emeğin nitelik değiştirmesi,
istihdam ilişkilerinin farklılaşması ve gittikçe çoğalan ÇUŞ’lar karşısında yeni paradigmalar oluşturması
gereksinimi doğduğu görülmektedir. Sendikaların da yeni küresel güçler olan ÇUŞ’ların “küresel düşün, yerel
davran” yaklaşımını, “yerel düşün, küresel davran” ilkesine dönüştürdükleri ve ulusal düzeyde klasik örgütlenmeler
yerine, uluslararası dayanışmanın öneminin kavrandığı, yeni teknolojik uygulamaların denendiği, örgütlenme ve
dayanışmanın uluslararası boyuta taşındığı, toplu pazarlıkta evrensel prensiplerin yerleştirilerek küresel bir koda
dönüştürülmesi çabalarını arttırmaktadırlar.
KAYNAKÇA
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
Ball, D&W. Mc Culloch. (1999), International Business, The Challenge of Global Competition, Seventh Edition, Boston: Mc Graw Hill Press.
Bozkurt, V. (2000), “Küreselleşme: Kavram, Gelişim ve Yaklaşımlar”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, (Der. Veysel Bozkurt), Bursa: Alfa
Yayınları.
Büyükuslu, A. R. (1998), Globalizasyon Boyutunda İnsan Kaynakları Yönetimi, İstanbul: Der Yayınları.
Ekin, N. (2000), “Küreselleşme ve Çalışma Yaşamında Dönüşüm”, Prof.Dr.Yüksel Ülken’e Armağan, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi
Yayını.
Graham, I. & A. Bibby. (2002), “Global Labour Agreements: A Framework for Rights”, World of Work Magazine, December, No:45.
ICTFU. (2001), A Trade Union Guiede To Globalisation, December, Brussels.
Kutal, G & A. R. Büyükuslu. (1996), Endüstri İlişkileri Boyutunda Çok Uluslu Şirketler ve İnsan Kaynağı Yönetimi Teori ve Uygulama,
İstanbul: Der Yayınları.
Kutal, G. (2000), “Çokuluslu Şirketlerin Ulusal Devletler ve Uluslar arası Kuruluşlar Tarafından Sosyal Politika Alanında Denetim Sorunu”,
Prof.Dr.Nusret Ekin’e Armağan, TÜHİS Yayın No: 38.
Salvatore, D. (1998), International Economics, Sixth Edition, New Jersey: Prentice Hall.
Selamoğlu, A. (2000), “Yoğunlaşan Sosyal Sorunlarıyla Küreselleşme”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, (Der. Veysel Bozkurt), Bursa: Alfa
Yayınları.
Sendikal Notlar. (2001), Sendikal Örgütlenme, Dünya Sendikal Hareketi Dosyası-3, Kasım, Petrol-iş.
................. (2001a), 21. Yüzyılda Sendikalar, Dünya Sendikal Hareketi Dosyası-1,Mayıs, Petrol-iş.
Shekshnia, S. (1998), “Western Multinationals’ Human Resource Practices in Russia”, European Management Journal, Vol:16, No:4,
August.
Şenkal,A. (2003), “İletişim Teknolojisi ve Sendikalar (Sanal Sendika ya da İnternet Sendikacılığı)”, Çimento İşveren, C:17, S:1, Ocak.
Taylor, R. (2001), “Sendikalar ve Ulusötesi Endüstri İlişkileri”, Sendikal Notlar, S.10, Ağustos.
Tokol, A. (2000), “Küreselleşme ve Endüstri İlişkilerine Etkisi”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, (Der. Veysel Bozkurt), Bursa: Alfa Yayınları.
.............. (2001), “Çok Uluslu Şirketler ve Endüstri İlişkilerine Etkileri”, İş Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, C:3,
S:2,http://www.isguc.org/dergiarsivi4.php.
UNI. (2001), Networked Solidarity: Multinationals and Workers’ Capital, 1st UNI World Congress 5-9 September 2001 Berlin,
http://www.union-network.org/UNIsite/Events/Congress/Index.html.
52
KARADENİZ EKONOMİK İŞBİRLİĞİ: DÜNYA EKONOMİSİ
AÇISINDAN GELECEĞİ
İrfan KALAYCI
İnönü Üniversitesi
İİBF, İktisat Bölümü
Malatya / Türkiye
[email protected]
BLACK SEA ECONOMIC COOPERATION: ITS FUTURE
IN TERMS OF THE WORLD ECONOMY
ABSTRACT
Black Sea Economic Cooperation (BSEC) established in 1992 under the leadership of Turkey in the course of
globalist and regionalist movements accelerated. The agreement was signed by eleven countries (Albania, Armenia,
Azerbaijan, Bulgaria, Georgia, Greece, Moldova, Romania, Russian Federation, Turkey and Ukraine) that all have borders to
Black Sea except Albania and Greece. The main goals of the agreement were to reach welfare and stabilization. Some
economic and political changes at the time like establishment of newly independent states after the collapse of the Soviet
Union, and global and regional integration movements in the world pushed Turkey to take initiative to set up such kind of
organization in her region. BSEC covers 19 million square kilometers of land, 330 million of population and 310 billion
dollars of trade capacity among its members. It is also one of the most youngest and dynamic establishment in the world. It is
settled on the richest energy resources that makes it center of attraction. After the 1998 Yalta Summit, BSEC started to set up
its organization. Its top decision organ is the Council of Foreign Ministers. Also, Assembly of Parliamentarians, Council of
Business, and Black Sea Trade and Development Bank established. Many members of the organization have some problems
to overcome. In addition to political problems, lack of capital for the countries that gain their independence newly should be
emphasized. Also Turkey has problems on the road to be a member of European Union. Nevertheless, BSEC's function for
the world economy is very important. If energy resources managed rationally, the region and the world economy may get big
benefit from this potential. Finally, it can be said that BSEC will able to serve to the world economy much more if it is
transformed to a “Single Market”.
Key words: Black Sea Economic Cooperation, world economy, globalization.
1. GİRİŞ
Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) projesi, dünyada küreselleşme ve bölgeselleşme hareketlerinin
yoğunlaştığı bir konjonktürde ortaya çıktı. Türkiye’nin öncüsü olduğu bu proje, Karadeniz Havzası ülkelerini
biraraya getirecek bir sözleşmeye dönüştürüldü ve 25 Haziran 1992'de İstanbul'da 11 ülkenin devlet ya da
hükümet başkanları tarafından imzalandı: Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan,
Moldavya, Romanya, Rusya Federasyonu, Türkiye, Ukrayna ve Yunanistan. Bu birbirinden farklı ülkeler; refah,
barış ve istikrarı bölgesel düzeyde sağlayarak dünya ekonomisine güç katmayı amaçlamışlardır.
KEİ’nin, 1987’de bir proje olarak düşünülmesine ve 1998’de Yalta Konferansı'nda bir örgüt olarak
yoluna devam etmesine –bölge içinden ve dışından kaynaklanan- bir çok gelişme yolaçmıştır.
KEİ teorik olarak ve başlıca üç alt siyasal coğrafyayı (Kafkasya, Orta Doğu, Balkanlar) ve üç denizi
(Karadeniz, Ege, Hazar) birleştirmiştir. Şu haliyle ne bir serbest ticaret bölgesi ve ne de gümrük birliği
modelinde olmasa da, KEİB dünya ekonomisinin geleceğinin tasarlanmasında dikkate alınan bir bölgedir.
2. KEİ SÖZLEŞMESİ VE KURUMLARI
KEİ Sözleşmesi; temel amaç ve ilkelerden oluşan bir çerçeveye dayanmaktadır (bsec.gov.tr, 1992): Helsinki
Nihai Senedi ve Paris Şartı olarak da bilinen Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) ilkelerine dayanarak;
- Yeni bir barış ve güvenlik çağını şekillendirmek (madde 1),
- İnsan hakları ve temel özgürlüklere dayanan ekonomik demokrasi ve sosyal adaletten ileri gelen refahı
geliştirmek (md.2),
- Ülkelerarası karşılıklı yarar sağlamaya dayalı ekonomik işbirliğini arttırmak (md.3),
- AGİK sürecine ve Avrupa boyutunda bir ekonomik bölge kurulmasına, tarafların dünya ekonomisiyle
daha fazla bütünleşmesine katkıda bulunmak (md.5),
- Aralarındaki ekonomik işbirliğini yükümlülüklerine ters düşmeyecek ve taraf ülkelerin uluslararası
kuruluşlarla olduğu kadar –o zamanki adıyla- Avrupa Topluluğu (AT) ve bölgesel gelişmeler içindeki işbirliği de
dahil, üçüncü taraflarla ilişkilerin sürmesini engellemeyecek şekilde geliştirmek (md.7),
- Karadeniz’in dostça ve iyi komşuluk ilişkilerini arttırıcı bir barış, istikrar ve refah denizi olmasını
sağlamak (md.8),
53
- (Hükümetler arası işbirliği çerçevesinde) Ekonomik işbirliğinin aşamalı bir şekilde arttırılacağını ve bu
süreç içinde öncelikleri saptarken, tarafların özel ekonomik koşullarını, çıkarlarını, kaygılarını ve özellikle pazar
ekonomisine geçiş halindeki ülkelerin sorunlarını dikkate almak (md.10),
- Karşılıklı görüşmeler yoluyla ortak projeleri finanse edecek fonlar kurmak, işadamlarının serbest
dolaşımını kolaylaştırmak; küçük ve orta ölçekli işletmeleri desteklemek (md.12-14),
- (Çevrenin korunmasıyla ilgili olarak) Karadeniz’in çevresel sorunlarının çözülmesinin insanların
mutluluğu için önemli olduğu bilinciyle, ülkelerin ekonomik kalkınmasının sürdürülebilir büyüme ile
sağlanmasının yaşamsal olduğu doğrultusunda hareket etmek (md.4), amaçlanmıştır.
Sözkonusu ilke ve kararları uygulamak üzere, KEİB'nin örgüt yapısı şu organlardan oluşturulmuştur:
Dışişleri Bakanlar Konseyi, KEİ Parlamenterler Asamblesi (KEİPA), KEİ İş Konseyi (KEİK), Karadeniz Ticaret
ve Kalkınma Bankası.
3. KEİB'NİN DOĞUŞUNA YOLAÇAN NEDENLER
KEİB’nin kuruluşunu bir çok etmen hazırlamıştır. Bu etmenlerin bir bölümü üye ülkelerin coğrafi,
ekonomik, tarihsel ve siyasal yapılarının benzer özelliklerinden; bir bölümü de dünya konjonktürünün bu
bölgede örgütlü bir işbirliğini zorunlu kılmasından kaynaklanmıştır. Bir genelleme ile, denilebilir ki, KEİ; dış
ticaretin yararlarının fazla olması ve dünya piyasalarında rekabet olanakları ve stratejilerinin artması, dünyanın
her tarafında uluslararası ekonomik birleşmelerin giderek artması, SSCB'nin çözülüp bağımsız devletler
doğurması ve bu arada I. Körfez Savaşı sonlarında ABD eliyle Yeni Dünya Düzeni’nin ilan edilmesi, -o zamanki
adıyla- AT güçlü bir birliğe dönüşürken Türkiye'nin de bölgesinde merkez bir ülke olmak istemesi gibi çeşitli
unsurların biraraya gelmesiyle ortaya çıkmıştır.
3.1. Dış Ticaret Yararları ve Rekabet Olanaklarının Genişlemesi
Birbirinden oldukça farklı farklı ülkeleri dış ticarete yönelten nedenler; ulusal doğal kaynakların ve
üretimin yetersizliği, uluslararası üretim maliyetleri, fiyatları ve kalitesinde görülen farklar, tüketici gelir ve
tercihlerinin ayrı olması vb. biçiminde sıralanabilir. KEİ ülkeleri de ticareti ve artan rekabet olanaklarını, işbirliği
için hareket noktası seçmişlerdir. Gerçekten de, bütün dünyada yakınlaşma ya da birleşmelerin genel ve ilk
dinamiğini oluşturan, ticaret ve ekonomik çıkarların en-çoklaştırılması anlamında “pazar maksimizasyonu”dur.
3.2. Ekonomik Entegrasyon hareketlerinin Artması
Her kıtada aktif ya da pasif nitelikli entegrasyon hareketleri, KEİ ülkeleri için ciddi bir esin kaynağı
olmuştur. Birkaç örnek: Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET), Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (LAFTA),
Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA), Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA), Asya Serbest
Ticaret Bölgesi (AFTA), Orta Afrika Gümrük ve Ekonomik Topluluğu (UDEAC), Arap Ortak Pazarı, Ekonomik
İşbirliği Örgütü (ECO), Güney Doğu Asya Ulusları Topluluğu (ASEAN).
3.3. SSCB'nin Çözülüşü ve Çöküşü
SSCB ve Doğu Avrupa’daki çözülmeyi başlatan bir çok etmenden sözedilebilir: Sovyetler’in Batı’daki
teknolojik gelişmeye ve uluslararası rekabete uyum gösterememesi, ABD’nin Sovyet ekonomisini çökertmek
adına petrol fiyatlarını uzun süre düşük düzeyde tutması, Batı’dan Sovyet düzeni aleyhine sistematik
propagandanın yapılması, mevcut düzene bürokratizmin egemen olması, vb... Burada, dönemin Genel Sekreteri
ve Devlet Başkanı M. Gorbaçov’un kapitalist Batı dünyasıyla uzlaştığını belgeleyen "detant" (yumuşama)
politikaları ile kapitalizmi ithal ettiğini ifade eden "glasnost" (dışa açılma) ve "perestroika" (yeniden yapılanma)
reformları özel bir önem taşımaktadır. Kimine göre Sovyet düzenini son tahlilde çökerten, SSCB’ye serbest
piyasa ekonomisi ve Batı demokrasisini getirmeyi vaaddeden, bu iki uygulamadır. Kimine göre ise Gorbaçov’un
politikaları, Sovyetler'i dışarıya açarak düzeni ayakta tutmaya çalışmıştır. Gerçekten de Sovyetler Batı
kapitalizmine ve demokrasisine kapılarını açtı, ama çok güçlü dışsal şoklarla kendi içinde yavaş yavaş çözüldü
ve savaşsız bir şekilde tarihe gömüldü. SSCB’nin dağılmasıyla Baltık, Kafkas, Orta Asya ve diğer
cumhuriyetleri tek tek bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bazıları Rusya Federasyonu öncülüğünde Bağımsız
Devletler Topluluğu adı altında oldukça gevşek bir entegrasyon kurdular. Bir bakıma KEİ, yeniden şekillenmiş
olan bu coğrafyada ortaya çıkan boşluğun doldurulması ihtiyacından doğmuştur.
3.4. Avrupa Birliği'ne Doğru Gidiş ve Türkiye'nin Bölgesel Bir Güç Olmaya Çalışması
1987'de Türkiye AT'ye tam üyelik için başvuru yaparken, AT Tek Devlet takvimini işletmeye devam
ediyordu. Bu arada Türkiye, -şimdiki adıyla- Avrupa Birliği (AB) üyeliğinin gerçekleşmeme olasılığına karşı,
bölgesinde bir güç unsuru olma çabasını da sergiliyordu. Karadeniz havzası merkezli bir işbirliği böyle bir
amaca hizmet edebilirdi. Türkiye önderliğinde, başlangıçta SSCB, Romanya ve Bulgaristan KEİB için dört
kurucu devlet olacaktı. SSCB'nin dağılmasından sonra KEİB üyeliği yeniden gözden geçirildi ve bunun
kapsamının, Karadeniz'e sınırdaş olmadığı halde, aynı zamanda bir AB ülkesi olan Yunanistan'a kadar
genişletildi. (Yunanistan’ın KEİB üyeliği anlamlıdır: Zira Yunanistan aracılığıyla KEİB’nin AB’ye rakip ya da
54
alternatif bir girişim olmadığı kanıtlanmak ve de AB üyesi bir ülkenin üzerinden KEİB için bir takım üstünlükler
elde edilmek istenmiştir.) Kısacası Türkiye, KEİB'nin iddiasını şöyle ortaya koymuştur: Ülkeler, ikili ya da
çoklu ama örgütlü olarak ticari çıkarlarla birbirlerine yakınlaşırlarsa, her ülkenin başta sanayisi olmak üzere
bütün ekonomik sektörleri gelişecek ve bundan dolayı içerisinde bulunduğu bölge her türlü gerginlikten
temizlenecektir.
4. KEİB'NİN EKONOMİK ENTEGRASYON AŞAMASI
İlk planda KEİB'nin EFTA benzeri bir serbest ticaret bölgesi ya da AT benzeri bir gümrük birliği niteliği
taşıması düşünülmüştü. Oysa piyasa kurum ve kuralları hiç yerleşmemiş, merkezi planlamadan henüz tam
çıkamamış, rekabete dayalı fiyat mekanizmasının bulunmadığı, paraları konvertibl olmadığı ve ticari bankaların
bile gelişmediği -Sovyet kökenli ve Doğu Avrupa uzantılı- KEİ ülkeleri arasında bunun olanaksızlığı anlaşıldı.
Sarp sınır kapısından "sınır ticareti" diye giren malların haksız rekabetle ticareti aşırı bir düzeye çıkınca,
yetkililer, sadece bu durumu denetim altına almayı tek hedef olarak seçmekle yetindiler (Kazgan, 1999:423).
4.1. Serbest Ticaret Bölgesi
KEİB; EFTA ya da NAFTA gibi bir serbest ticaret bölgesi değildir. Çünkü serbest ticaret bölgesine dahil
ülkeler, aralarındaki ticarette gümrük tarifelerini ve miktar kısıtlamalarını kaldırır, fakat birlik dışında kalan üçüncü
ülkelere karşı özel tarifelerini uygularlar. Yani, aynı mal birlik üyesi bir ülkeden ithal edildiğinde tarife ödenmezken, üçüncü ülkelerden ithal edildiğinde ise, ulusal mali yasalarda öngörülen oranda bir gümrük vergisi ödenir.
4.2. Gümrük Birliği
Serbest ticaret bölgesinden daha ileri bir aşamayı ifade eden gümrük birliğinde, hem üyelerin kendi
aralarında ve hem de birlik dışında kalan üçüncü ülkelere karşı ortak bir gümrük tarifesi uygulanır. Bu anlamda
KEİB, AT'nin bir kanadı olan gümrük birliğine ya da Orta Afrika Gümrük Birliği'ne de hiç benzememektedir.
4.3. Ortak Pazar
Daha gelişmiş bu entegrasyon aşaması, gümrük birliğinin somut üstünlükleriyle birlikte hem üretim
faktörlerinin ve hem de insanların hiçbir engelle karşılaşmaksızın üye ülkelerin sınırları içerisinde serbestçe
dolaşımını sağlar. Buna göre, KEİB'nin Avrupa Ortak Pazarı ya da Arap Ortak Pazarı gibi bir boyutu da yoktur.
4.4. Parasal ve Ekonomik Birlik
KEİB'nin başlangıcından günümüze kadar geçen sürede, parasal ve ekonomik birliğe dönüşeceğine ilişkin
herhangi bir iddiada bulunulmamıştır. Parasal birlik, üye ülkelerin ulusal paraları arasında sabit bir kur ilişkisine
dayanır; ulusal para ile mali politikaların uyumlaştırılmasını öngörür. Ekonomik birlik ise, ortak pazarın tüm
özelliklerine sahip olduğu gibi, aynı zamanda para, faiz, vergi, kamu harcamaları, dış ticaret, fiyat ve diğer
politikaların uyumlaştırılmasını gerektirir. Entegrasyonun bu aşamasında, üye ülkelerin bireysel olarak makro
ekonomik politika izleme serbestisi önemli ölçüde, birlik düzeyinde bir üst organa devredilir. Sözkonusu
uluslarüstü bu resmi organ sayesinde tek para, tek merkez bankası ve de ortak ekonomik politikalar belirlenir ve
uygulanır. Bunun başarısı; Birliğe katılan ülkelerin egemenlik hakları üzerinde herhangi bir hak iddia etmemesi,
"karşılıklılık" ilkesine uyması ve kendisini bir ülkenin çeşitli bölgelerinden biriymiş gibi düşünmesi biçiminde
üç önemli unsura bağlıdır.
Peki KEİB nedir? KEİB projesinin “fikir babası” sayılan Şükrü Elekdağ'ın (1992) deyimiyle, “KEİB
sözleşmesi, bütün bunlardan farklı olarak, bölgesel bir işbirliğini yönetecek ilkeler envanteri niteliğindedir.
KEİB ile tasarlanan işbirliğinin amacı, üye ülkelerin uzun vadede aralarında bir serbest mübadele bölgesi
kurmalarıdır.”
5. KEİB'NİN ÜSTÜNLÜKLERİ VE KISITLARI: DÜNYA EKONOMİSİ AÇISINDAN ANLAMI
Bu bölümde, KEİB dünya ekonomisi açısından üstünlükleri ve zayıf tarafları ile bir arada tahlil edilmiştir.
5.1. Üstünlükler
KEİB sahip olduğu genç nüfus yapısı, zengin enerji kaynakları, değişik sanayi ihraç ürünleri, turizm
potansiyeli ve sergilediği küreselleşme vizyonu yönünden bazı üstünlüklere sahiptir.
5.1.1. Dinamik Nüfus
KEİB’nin faaliyet gösterdiği alan yaklaşık 19 milyon km²’lik olup hitap ettiği toplam üretici ve tüketici
sayısı 330 milyon kişidir. Rusya, toplam alanın %88’ini, toplam nüfusun ise %45’ini kapsamaktadır. Türkiye ve
Ukrayna Rusya’yı izlemektedir. 2000 yılı’na göre Bölge’de kentsel nüfus oranı %60’a yakındır.
5.1.2. Enerji Deposu
KEİB en başta su ve petrol olmak üzere doğalgaz, bor, uranyum, demir, bakır, kömür zengini olduğundan
bir tür “enerji deposu” sayılmaktadır. Örneğin, Türkiye bor rezervleri açısından dünyanın sayılı ülkeleri arasında
yer alırken; Rusya kömür ve linyintte ilk üç, petrolde ise ilk beş ülkesinden biridir. Dünya petrol liginde KEİB,
Azerbaycan ve Romanya da hesaba katıldığında, Körfez’den sonra ikinci sıradadır.
5.1.3. Sanayi Kolları - İhraç Ürünleri
KEİB petrol ve doğalgaz ürünleri dışında bazı önemli sanayi ihraç ürünleri konusunda da sözsahibidir:
Tekstil (Türkiye ve Romanya), elmas (Ermenistan), çay (Gürcistan), şarap (Moldavya), ulaştırma teçhizatı
(Ukrayna), altın ve uranyum (Rusya).
5.1.4. Turizm Potansiyeli
KEİB’yi oluşturan her bir ülkenin coğrafi yapısı ve arkeolojik tarihi, turizm açısından ayrı birer değer
taşımaktadır. Dolayısıyla turizm sektöründe yapılacak iyileştirmeler sayesinde Bölge, büyük miktarda “turizm
katma-değeri” yaratabilecektir.
5.1.5. Küreselleşme Vizyonu
Ekonomik küreselleşme nimetlerini ve handikaplarını KEİB ülkelerine de yaymaktadır. Özellikle
kapitalistleşme sürecindeki dönüşüm ekonomileri, dışa açılmayla birlikte, özellikle doğrudan yatırım cinsinden
yabancı sermayeyle tanışmışlardır. En fazla yabancı sermaye çeken ülkeler Romanya, Rusya ve Türkiye’dir.
5.2. Kısıtlar
KEİB Avrupa ve Asya’dan oluştuğu için bir tür “Avrasya Topluluğu” görünümündedir. Bu ilgi çekici
özelliğine karşılık gerilim bölgesi olmaktan farklı kalkınma düzeylerinde bulunmaya, ekonomik sistem
farklılığından bir dizi ortak ekonomik soruna kadar pek çok kısıtı olan bir örgüttür.
5.2.1. Gerilim Bölgesi
KEİB'nin özellikle Kafkas koridorunda yer alan ülkeler arasında ya sıcak çatışma ya da psikolojik savaş
sözkonusudur (örneğin Azerbaycan -Ermenistan). Ayrıca bazı ülkeler de kendi içinde gergindir (örneğin, Rusya
ve Gürcistan).
5.2.2. Ekonomik Sistem, Demokrasi ve Kalkınma Düzeyindeki Farklılık
Eski SSCB'den kopan ve Doğu Avrupa bloğunda yer alan ülkelerin ekonomik sistem ve siyasal yönetimle
ilgili dönüşümleri bilinmektedir. KEİ örgütünün, bu ülkelerde serbest piyasa ekonomisinin yerleşmesine katkı
sağlayacağı düşünülmüştür. Türkiye ve Yunanistan piyasa ekonomisini göreceli olarak başarılı uygulamaktadır.
KEİ ülkelerinin tümü farklı kalkınma düzeylerine sahiptir. Ayrıca bu ülkeler kendi içinde de bölgesel bir
"dezentegrasyon" yapısındadır. Ortak tarafları, hiç birinin Batı Avrupa, ABD ya da Japonya düzeyinde dünya
ekonomisini etkileyebilecek kadar bir yüksek gelir düzeyine sahip olmamasıdır. KEİB'de Rusya Federasyonu,
ekonomik gelişmişlik açısından ABD, Japonya ya da Almanya düzeyinde etkin olmasa bile, bir çok yönüyle
sivrilmiştir: Eğitim-kültür, temel bilimler, askeri ve uzay sanayi açısından en gelişmiş olanıdır. Diğer ülkeler ise
farklı kalkınma düzeylerine sahiptir ve bu durum KEİB için kayda değer bir dilemmadır.
5.2.3. Ekonomik Sorunlar
Gelir düzeyi: Genel bir gelir sınıflandırmasına göre, KEİB genellikle alt ya da üst-orta gelirli ülkeler
özelliğini taşımaktadır. Kişi başına düşen GSYİH’ye göre (2000 yılı için) Yunanistan 11 bin $ ile Bölge’nin en
zengini iken; 300-650 $ grubunda Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Moldavya ve Ukrayna; 1000-1700 $
grubunda Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Rusya yer alırken; Türkiye ise, ünlü Şubat 2001 krizine kadar
3000 $ ile yetinmiştir.
Enflasyon: KEİB'de, Yunanistan hariç enflasyondan çok, hayat pahalılığı en büyük sorundur. 1993'te
%1000’lerle ifade edilen hiperenflasyonla karşılaşmış olan eski Sovyet bloku, 2001 verilerine göre ortalama
fiyatlarda beklenen istikrarı sağlamıştır
İşsizlik:KEİB'nin asıl en büyük sorunu, yüksek oranlardaki kayıtlı işsizlik oranlarıdır. 2000 yılı
kayıtlarına göre, en fazla işsiz %17 ile Bulgaristan, en düşük -Azerbaycan hariç- %7 ile Moldavya’da
yaşamaktadır. Bölge ekonomileri arasında ticari ilişkiler geliştikçe ve yeni yatırım alanları açıldıkça işsiz sayısı
azalabilecektir.
Zayıf para: Euro bölgesinde yeralan Yunanistan hariç, hiçbir KEİ ülkesinin para birimi sağlam para
özelliğini taşımamaktadır. Özellikle Türk Lirası Dolar ve Euro başta olmak üzere pek çok dünya ülkesinin parası
karşısında sürekli dalgalanma içerisindedir.
Döviz kuru birliğinin olmayışı: KEİ ülkeleri için iç ve dış konvertibilitenin birarada oluşması anlamında
tam konvertibilite yoktur.
56
Ödemeler açığı ve dış borç: KEİB'de ayrıca ödemeler dengesi ve dış borç sorunları da bulunmaktadır.
Rusya, bir istisna olarak, 1998-2000 yılları arasında cari işlemler fazlası veren bir ülkedir. Türkiye, izlediği kur
çıpalı döviz politikası yüzünden 2000 yılında 10 milyar $ civarında CİB’te açık vermiştir. 2000 yılı itibariyle, dış
borçlulukta başı ise 160 ve 130 milyar $ ile Rusya ve Türkiye çekmektedir.
6. PROJELER VE “KARADENİZ ORTAK PAZARI” SEÇENEĞİ
KEİB planladığı projeleri hayata geçirebilirse, üyesi olan ülkelere biraz daha nefes aldırabilecektir.
Örneğin; Mavi Akım ve Bakü-Ceyhan-Yumurtalık Boru Hattı enerji merkezli projeler nasıl gerçekleştirildi ise;
aynı şekilde, Bakü-Tiflis-Ceyhan ve Bakü-Tiflis-Erzurum ham petrol boru hatları projeleri, ayrıca uluslararası
mali desteklemelerle serbest sınır ve kıyı ticareti, Pan-Avrupa ulaşım bölgesi, ortak turizm alanlarına yönelik
diğer projeler de gerçekleştirilebilir. Böylece sadece KEİB değil, aynı zamanda dünya ekonomisi de
büyüyebilecektir.
KEİ'nin yakın bir zamanda daha gelişmiş bir entegrasyon modeline, örneğin "Karadeniz Ortak Pazar"a
dönüştürülmesi halinde; yatırım akışı, sermaye ve teknoloji transferi, emeğin küreselleşmesi hızlanacaktır.
Böylece Karadeniz havzası, şu anda sahip olduğu “dinamizm”i %100 arttırabilir.
7. KEİB’NİN DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ YERİ
Acaba KEİB dünya ekonomisinin neresinde durmaktadır? Bir kere KEİB, dünya ekonomisinin önemli bir
bileşenidir. 2001 yılına göre dünyanın toplam GSYİH'si 31.2 trilyon $ olup, bunun küçük bir dilimi KEİ
ülkelerine düşmektedir. Tablo 1’de seçilmiş KEİB ülkeleri arasında, dünya GSYİH liginde Rusya 16., Türkiye
27., Ermenistan ise en alt sıralarda yeralmaktadır.
Dünya “ihracat+ithalat” hacmi 12.4 trilyon $ kabul edildiğinde, KEİB ülkelerinin toplamdaki payının hızla
arttırılması gerektiği ortaya çıkacaktır. “İhracat / GSYİH” ve “İthalat / GSYİH” bazında dünya ölçüleri, ortalama
%20'dir. Buna göre, Bulgaristan'ın ulusal gelirinin önemli bir bölümünü dış ticarete dayandırdığı, fakat
Yunanistan'ın, ilk ölçüye göre ihracat gelirlerine hiç ağırlık vermediği anlaşılmaktadır. Türkiye ise, bu konudaki
dünya ortalamalarına en yakın KEİB ülkesidir.
Tablo 1. Seçilmiş KEİB Ülkelerinin Dünya Ekonomisindeki Konumu: 2001
KEİB
İhracat
(milyar $)
5.1
0.343
11.4
103.1
31.3
11.6 (b)
9.5
Dünya
İhracat.
payı %
0.1
0.01 (a)
0.2
1.6
0.5
0.2
0.2
Bulgaristan
Ermenistan
Romanya
Rusya
Türkiye
Ukrayna
Yunanistan
Dünya
6.121
100
İthalat
(milyar $)
7.2
0.8
15.6
59.0
41.4
11.8 (b)
29.9
Dünya
ithalat.
payı (%)
0.1
0.01 (a)
0.2
0.9
0.6
0.2
0.4
GSYİH
(milyar $)
13
2
40
310
148
38
116
6.324
100
31.284
GSYİH
sırası
73
131
52
16
27
54
32
İhracat/
GSYİH
İthalat /
GSYİH
39.3
18.1
28.5
33.3
21.2
8.2
55.9
46.0
38.9
19.0
28.0
25.8
19.6
20.2
(a): Kaynakta "0.00" olarak belirtilmiş, ancak bu teorik olarak mümkün olamayacağından yazar tarafından "revize"
edilmiştir. (b): 1999 yılı.
Kaynak: dtm.gov.tr, 2001.
8. AVRUPA BİRLİĞİ: GÖLGESİ, KEİB'YE KADAR UZANIYOR...
Yunanistan: AB'nin tam üyesi olmanın bütün üstünlükleri sayesinde ayaktadır. Nüfusuna göre ulusal gelir
yaratmada AB'nin en geri, ama KEİB'nin en ileri ekonomisidir.
Doğu Avrupa: Bulgaristan ve Romanya, AB'nin şu anda genişleme çemberinde bulunmakta ve AB ile tam
üyelik için müzakerelerine devam etmektedirler. Maastricht ekonomik kriterlerini ve diğer koşulları
gerçekleştirdikleri taktirde 2007'de tam üye olacaklardır. Arnavutluk da (eski Yugoslav Cumhuriyetleri'nin
yanısıra) AB'nin şimdiden yakın izlemeye aldığı bir ülkedir. Şu durumda, Arnavutluk Avrupa coğrafyasında yer
aldığı halde en geri kalmış ülkedir. Bu arada pazar genişliği ve siyasal istikrar açısından “geçer not” alanlardan
birinin, Ukrayna olduğu belirtilebilir. Rusya’nın ise AB ile özel ortaklık anlaşması yaptığı bilinmektedir.
Kafkas ülkeleri (Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan): Bunlar, KEİB ve dünya ekonomisi açısından
etkinlikleri en az ülkeler arasında yeralmaktadır. Ancak yer altı kaynaklarının çeşitliliği ve zengin potansiyel
rezervleri, bu ülkeleri özellikle en yakınındaki AB nezdinde vazgeçilmez kılmaktadır.
…ve Türkiye: Batı ile ilişkilerini her zaman üst düzeyde tutmuş bir ülke olarak AB'ye tam üyelik yolunda
yoğun çabalar göstermektedir. Üç kıtanın arasında bulunması, ona eşsiz derecede "jeo-stratejik", "jeo-politik" ve
tabiki "jeo-ekonomik" nitelikler kazandırmıştır. Ancak Batı'dan bakılınca, halen üçüncü dünya ülkelerinden
biriymiş gibi değerlendirilmesi en büyük handikapıdır. Eğer Türkiye, ekonomik ve siyasal dengelerini iyi ve
sürekli kurabilirse, AB'ye tam üye olabilecektir. Böylece KEİB (şimdi Yunanistan ve daha sonra Bulgaristan ile
Romanya'nın ardından) dördüncü bir AB üyesini kazanmış olacaktır. Böylece Kafkaslar ve Rusya Türkiye ile
sınır ya da kıyı komşusu olmaktan dolayı AB'nin de komşusu olacaklardır. Bu durum kendiliğinden pozitif
dışsal ekonomiler yaratacaktır.
9. SONUÇ
KEİB, yukarıda sayılan pek çok kısıta karşın, dünya ekonomisinin istikrarı açısından bir "güvenlik şeridi"
ya da "emniyet sigortasıdır". Ortadoğu'dan sonra en zengin petrol rezervleri Rusya ve Hazar bölgesindedir.
Petrolün Batı dünyasına taşınmasında Türkiye çok önemli bir güzergahtır. Bu bölge, diğer işlenmemiş madenler
açısından da dikkate değer bir zenginlik sergilemektedir. Bu genel zenginliğin bütün dünya ekonomisi açısından
bir katma değer yaratması için bu bölgede barış ve istikrarın egemen olması ön koşuldur. Bu noktada, dünya
ekonomisi konjonktürü hesaba alındığında Karadeniz Ortak Pazarı'nın olabilirliliği üzerinde de düşünülmelidir.
KAYNAKÇA
−
Elekdağ, Şükrü (1992). "KEİB'in Başarı Şansı Yüksektir", Barometre, 17 Ağustos.
−
Kazgan, Gülten (1999). Tanzimat'tan XXI. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi: 1.Küreselleşmeden 2. Küreselleşmeye, İstanbul: Altın
Kitaplar Yayınevi.
−
Summit Declaration on Black Sea Economic Cooperation: Istanbul 25 June 1992, http://www.bsec.gov.tr/summit.htm (erişim
tarihi: 20 Nisan 2003.)
−
T.C. Dış Ticaret Müsteşarlığı, Dünya Ülkeleri Milli Hasılaları ve Dış Ticaret Verileri 2001,
http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayı13/ulkegos.xls (erişim tarihi: 3 Mayıs 2003.)
58
AZERBAIJAN VALUATION IN The LIGHT OF
MODEL OF INDIAN INFORMATION TECHNOLOGIES
Cihan BULUT
Qafqaz Üniversitesi,
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
ÖZET
Günümüz dünyasında toplumlar ve kültürler çok hızlı bir değişim ve dönüşüm sürecine girmiştir. Bu yeni yapılanma
çağına “bilgi çağı” ve yeni yapılanan topluma da “bilgi toplumu” denilmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin sahip oldukları
genç nüfus avantajı, bilgiye dayalı teknolojilerin üretimini kolaylaştırarak geri kalmışlık kısır döngüsünden kurtulma fırsatı
vermektedir. Eğer gelişmekte olan ülkeler sahip oldukları genç nüfus için yeterli eğitim-öğretim standartları sağlayabilir,
gerekli yapısal değişimi oluşturabilirlerse bilgi teknolojilerine yönelik üretimler vasıtasıyla gelişmiş ülkeler seviyesine
ulaşma imkanı bulabileceklerdir. Bilgisayar temelli bilgi teknolojilerinin üretilip pazarlamasında son yıllarda ciddi gelişim
gösteren Hindistan’ın başarısı ve bu başarıyı hazırlayan oluşumlar incelemeye değer özelliktedir. Bu çalışmada da, bilgi
teknolojilerinin gelişimi ve ekonomik etkileri açısından Hindistan’da elde edilen başarılar ile Azerbaycan’daki mevcut ve
potansiyel durum araştırılarak karşılaştırılmaktadır. Böylece Azerbaycan’ın bilgi teknolojileri üretimindeki başarı imkanı
ortaya çıkarılmaya çalışılmaktadır.
INTRODUCTION
In the world today, societies and cultures have experienced very rapid exchange and transformation processes.
The manifestation of these changes gives us the terms, ‘The communication age’ and the communication society’.
Naturally information does not only pertain to our century. The history of mankind is the history of information. In
ancient times philosophy, the law in Rome, religion in Middle Age Europe, technique in the industrial societies were
the information that ruled those societies. In those days scientific and technological information moved slowly from
place to place and was available only to academics. Nowdays, scientific and technological information is seen to be the
ruling kind information. Consequently, it is stressed that in the communication Age and communication Society that
there is a rapid dissemination of information. Today all kinds of information can be reached rapidly by large masses of
populations through the use of speedy of communication techniques. Computer based information technologies are
playing principal role in production, proceeding storage and obtaining information.
Having the advantage of a young population, developing countries are taking the opportunity to exit from the
vicious circle of backwardness. If developing countries could provide efficient, quality education for their young
population, they could initiate the necessary structural changes, which would establish information technologies, then
be able to develop production-oriented facilities. Over the last years the marketing and production of computer based
information technologies, has been a considerable success and these successes what are to be found in India, other
countries also desire similar achievements. It is very important to identify the present positions and the potential of
countries interested in information technology. Similarities and dissimilarities that are revealed through Indian IT
achievement allow the potential of other countries to be assessed and their chance of achievement obtained.
Also in this work, by researching the existing position in Azerbaijan with the achievements in India with
respect to the development of information technologies and their economic effects. Thus, we try to bring to light
Azerbaijan’s possible achievement in the production of information technologies.
1. UNDERDEVELOPMENT -A VICIOUS CIRCLE ON THE GLOBALIZED WORLD
The principal element for economic development is a capital. To obtain capital, countries either have to
economize or borrow. In developing countries, inefficient utilization of these facilities has precluded the
formation of a capital. A lack of capital prevents investment and the realization of sustainable growth. It
precluded the formation of production and capital in those countries. Consequently, those countries by
discounting the vicious circle caused underdevelopment cannot reach the level of developed countries.1
Progress on information technologies that has dominated this century has become the principal determiner
of economic activities. These new innovations are the products science and technology and have given a rise to
the more effective dispersion of economic resources and the prominent increase in production capacity.
1
Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue, Macroeconomics, International Edition, McGraw-Hill Book Company, 1996, p. 461,
59
Information technologies indexed the classic factors of production to the required technology; only after
getting information on this technology, will there be a possible facility for its implementation. If the information
is unsatisfactory it precludes any implementation.2
The progress of information technology with activity in the economy increased beyond national
interaction, in an international relationship of production-consumption, helped to speed-up the shift towards the
globalisation. Inter-state competition has increased the R&D expenditure oriented towards information and
technology. Those countries, which maintain efficient expenditure on R&D and reflect the results obtained in
their economy, can outstrip their competitor’s economy.3
Due to rivalry less well-developed countries, cannot obtain sufficient capital to allow them to fully
develop efficient R&D facilities. Accordingly these countries are left behind and cannot make-up the economic
difference to become developed countries. These countries will have to find a means, by which they can close
the gap between the developed and the developing countries. Because of the unwillingness to accept
backwardness, developing countries are in pursuit of new investigations and technologies.
In developing countries the young population has a greater ability to study than the older population,
therefore, the feasibility of production systems based on scientific technologies seems to be very high.
Accordingly, less developed countries have to find ways to educate the potential of the young population that
they possessed to handle high-level scientific technologies. An education that is based on computer and software
technologies are very important in this issue.
2. GENERAL SOCIAL-ECONOMIC INDEXES OF INDIA
After many years living under the domination of Britain, India gained its independence on 15 August in
1947. Mahatma Gandhi led the struggle for liberty, but it was the 25th January 1950 before British soldiers
withdrew. Indian people celebrate this date as Independence Day.4
Many social differences manifest themselves in India; these include language, religion, ethnic and cultural
norms. Approximately, 1 billion and 30 million of population are consists of 72% Indo-Arian, 25% Dravidian,
3% Mongoloid and etc. Again the populations of India are consisted of 80% Indian, 14% Muslim, 2.4%
Christians, 2% Sikh, and 1.6% Buddhist.
India has an area of 3.287.000 km2, with a population density of 319 per square kilometre. The rate of
urbanization is 30 percent with a working population of 370 million; the ratio of unemployment is rather high.
65% of the population are employed in agriculture, 6% in services, 5% in construction, 4% in communication
and 20% are in another sectors. Due to the 1986 reform that instituted gratis eight-year education for all children,
the rate of literacy increased to over 50 percent. Very desirable universities, which have world standard
education, were founded, these universities specialize in mathematics, science and engineering.
The economy of India negatively affected by high tariffs and lack of labialisation of work and employment
rules. A Reform Program is in operation in all sectors to modernize industry. Thus, economic life will be changed.
The policy of the government is transparent, foreign investments are encouraged, foreign trade handicaps are
lightened. With the insistence of the World Trade Organization, various works have been fulfilled oriented towards
the liberalization of the economy. With the assistance of the reforms of 1990-1991, the proportion of foreign trade
to GNP shifted from 14% to 20%, entry of foreign capital has risen to 11 billion dollars, and foreign exchange
assets have risen from 2.2 billion dollars to 26 billion dollars and having an economic growth rising from 3% to
6%. Moreover, 36.9 billion dollar exports and 41.5 billion dollar imports has given a 78.4 billion dollar foreign
trade capacity. With its GNP of 490.5 billion dollar, India is rated the twelfth country of the world, but according to
purchasing power parity of IMF is the sixth with its GNP of 1 trillion dollar.5
3. A DEVELOPMENT OF INFORMATION TECHNOLOGIES AND THE EXISTING POSITION
OF INDIA
Besides its flourishing economy and civil life India possesses one of the oldest and the richest cultures in
the world. In this cultural wealth, there is a very important part of philosophy and wisdom that has continued
from the past to the present. According to claims the first university of the world with its 10,500-student capacity
was established in 700 BC in Taksila in India. Even, in the fourth century BC Nalanda University was seen as
one of the biggest successes of Ancient Indian education.6
2
3
4
5
6
Rıza Kandiller, “İktisadi Faaliyetlerde Bilginin Değeri ve Önemi” Nisan 2000, www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI.htm, 19 Şubat
2003.
Joe Tidd, John Bessant, Keith Pavitt, Managing Innovation, John Wiley Sons Ltd. England, 1997, pp. 81-82.
History of India, http://adaniel.tripod.com/history.htm, 20 Şubat 2003.
Merve Çelebi, “Hindistan’ın Temel Ekonomik Göstergeleri ve Türkiye-Hindistan Dış Ticareti”, http://www.izto.org.tr/rapor/mh/ana.htm,
01 Ağustos 2002.
Science and Technology Profile of India, http://www.commonwealthknowledge.net/Counprof/stpindia.htm, 21 Şubat 2003.
60
Besides its majestic past Indian science, showed a Renaissance in the first half of 20th century. By the use
of science and technology, the Indian government aimed to implement a social-economic development, which
should show success in period of forty years. When India gained its independence, the infrastructure of science
and technology roes from 10 million Rupees to 30 million Rupees. There is very significant progresses in
research and development in high technology fields such as nuclear energy, space research, an electronic
apparatus and equipment of defence. The government has taken stable action on science and technology with the
introduction of a ‘not-give-up’ element of social-economic development of this country.7
Indian weighted software and information technologies have improved in 3 ranks. Briefly these ranks are:8
Body Shopping Stage: In the 1970’s while India was demonstrating a state control attitude, well-educated
Indians were going abroad because of the better living and working conditions (brain drain). During this time the
Indians living abroad were enjoying significant successes and living in harmony with host populations and
showed a certain solidarity among themselves.
On-Site Stage : The Indians who went to the U.S. and established their own businesses markedly
increased the value of their companies. By the 1990’s with liberalization and deregulation in India, those
foreign-based Indian businessmen started to take part of their capital to India. The software-electric-electronic
revolution began under the Premiership of Radjiv Gandhi and continued through the vision and supplements of
the Minister of Finance Manmohan Singh. Narisimha Rao has continued to give encouragement on this subject.
The strategy of the On-Site Stage was to increase the size of businesses and locate them near the client. This is a
major undertaking with a low value added to the businesses.
Offshore Stage: A period of time from the middle of 1990’s to the present, during this period thousands
of local and foreign concerns gave software services and started do businesses in India, on the condition of that
those concerns offered a software service to the U.S., England, Europe, Japan and other countries. These
companies have made an impression on the global market. As a result of these activities, India has obtained from
the information technologies sector an employment allocation of some five hundred thousand people and
approximately, eight billion dollars of export revenue (GNP of 21%).
4. GENERAL SOCIAL-ECONOMIC INDEXES OF AZERBAIJAN
Azerbaijan became an Independent Turkish Democratic Republic between the years of 1918-1920’s after
freeing itself from the domination of the Russian Empire. In 1920, Azerbaijan again suffered Russian
occupation. After the dissolution of this union up to the year of 1991’s, Azerbaijan has earned its independence.
The armed aggression of Armenia that began at the break-up of the USSR continued until the case-fire on 12th
May in 1994.
With the dissolution of the USSR and gaining its independence, economic construction oriented to
specialization and work sharing ended, the country lost its Soviet markets. Reforms for the overall equilibrium of
the economy were necessary but were not realized. A large part of the expenditure of the budget was spent on
war, more than one million people became refugees, the occupation of twenty percent of its territory, the lack of
foreign investment, little privatisation of the industrial sector, importation barriers for intermediate goods
necessary for state industry and the war in Chechnya dragged Azerbaijan into an Economic crisis.9
Due to the problems that occurred after the war and the dissolution of the Soviet Union, the growth rate
for national income was -23.1% in 1993, -19.7% in1994, and -11.8% in 1995. The rates of inflation have
increased due to the war economy to the quartet place of a digit. Together with the cease-fire on May 1994, and
precautions taken after 1995, inflation demonstrated a downward trend. After the second half of 1996 the
economy reached a positive growth rate.10 Thus, the following economic growth rates were recorded in 1996
1.3%, in 1997 5.8%, in 1998 10.1%, in 1999 3.7%, in 2000 11.4%, in 2001 9.9%, 2002 9.5%. Inflation
decreased to 1.8% in 2000, 1.5% in 2001.11
Thus, by providing economic stability in the country, the time was right for putting further reforms on the
government agenda to consolidate and make further economic progress. The oil and gas sector has become a
vehicle for the realization of these reforms. Large portions of those sectors were opened to foreign investment
with the “Agreement of the Century” that was signed on the 20th October in 1994. The flow of foreign capital
was speeded up by that agreement. A new privatisation law went before the Azerbaijan Parliament on 7th January
in 1993. The acceptance of this law means that the investment of foreign capital into the economy is accelerated.
During the period 1993-2000, 167 state companies were privatised and became public companies. The 10th
August 2000 started the second privatisation stage, to increase the number of state companies transferred to the
7
8
9
10
11
Hindistan Büyükelçiliği, www.indembassy.org.tr/html 22 Şubat 2003.
Ufuk Batum, “Hindistan Bilgi Teknolojileri Modeli ve Türkiye” Haziran 2002, www.chp.org.tr/bykp/BT-Raporu.htm, 31 Temmuz 2002.
Sinan Oğan. “Bağımsızlığının Onuncu YılındaAzerbaycan Ekonomisi Ve Türkiye İle Ekonomik İlişkileri”
http://www.ceterisparibus.net/arsiv/s_ogan.pdf, 12 Mart 2003.
Azerbaycan Cumhuriyeti, http://www.bolcontact.com/ulkeler/AZER/azer2.htm, 29 Mart 2003.
Azerbaijan Economic Performance, http://www.adb.org/Documents/Reports/Annual_Report/2001/aze.asp. 29 Mart 2003.
public sector. Through the increase in the number of public companies it is intended to increase exports, reduce
imports, and to gain employment.12
Azerbaijan possesses 86,600 km2 of territory and 95 people per kilometre. The population consists of 90%
Azeri, 3% Russian, 2% Armenian and 5% of other groups. 50% of the population live in urban areas and 49.3% in
rural areas. Of the 3,727,000 labour forces, 40% work in agriculture, 7% in industry, and 53% in services. 32.3% of
the population works for the state and 67.7% in the private sector. The per capita income is 756 dollars. The richest
natural resources are fossil fuels; there are 200 billion barrel of oil and 640 trillion m3 gas reserves. Over the age of
15 the literacy rate is 98.8%. There is an 11-year compulsory education system in Azerbaijan. In a state where there
are 4551 general education institutions, 1,686,000 students are taking educations. 120,500 students are taking
education in 40 universities of which there are 25 state and 15 state licensed private universities.13
5. THE EXISTING POSITION OF INFORMATION TECHNOLOGIES IN AZERBAIJAN
The Azerbaijan Republic possesses a very significant accumulation of subject matter on social sciences and
technology. It researches the efficient use of restorable and non-restorable natural resources. In the country, there
are about 130 scientific research institutions that depend on the Ministry of Education. Those institutions research
the chemical and metallurgy fields, which aids the development of number of production sectors. Institutions and
government offices, which control education and research, are: The Commission of High Education, The Academy
of National Science, The State Commission over the Science and Technology, and The Ministry of Education.14
However, with a government budget from which there is a low allocation for research, specialist
scientists from the Soviet period went abroad because they did not have sufficient facilities after independence.
Generally looking at the number of specialists relevant to the scientific exodus in the ratio of gross national
product to research development in the 1990’s period, the decrement in Azerbaijan is low compared to other post
Soviet countries. Azerbaijan needs more scientific specialists to meet its research requirements.15
The rapid progress made in the oil and gas sector after 1994 has brought new investment together with
information technology and communication equipment, there is significant progress in these fields assisted by
foreign capital. Along with the 51% state-owned AzTelecom, there are two mobile telephone operators namely
Azercell (GSM 900) and Bakcell (GSM 2000). Azercell is the most widely used operator with over 500,000
subscribers. The Ministry of Communication entered into negotiations with some associations on the
establishment of third mobile operator. These operators are making investments directed to services like Internet,
SMS and banking facilities.16
Moreover, AzEuroTel formed on the part of the Ministry of Communication and LUKoil-Europe Ltd. has
tried to bring the latest technologies to the country by digitising the local distributors and old service suppliers.
One of the biggest Internet providers, with 40% of share of the market, of the country, AzEuroTel functioned to
increase Internet utilization by satellite connection. National and international communication services are
developing through new system technologies to provide 24 hours connection to world information resources and
with the sectors of finance and trade.17 Through the command that was signed by the President of Republic the
dated 21st March 2001, privatisations and the development of telecommunication companies will continue.
Important progress has also been made on information technologies, which are important to education
activities. The President of the Azerbaijan Republic Heydar Aliyev has constituted a State Commission, to make
studies on providing the education system with a means of integration into the world education system. 160
academics have been given an opportunity in to become specialists in that field and more than 3000 students who
obtain their bachelor’s degree are sent abroad every year to further their education. Similarly some 2000 students
from around fifty countries have permission to study in Azerbaijan. President Heydar Aliyev signed a special
command concerning the Academy of National Science for the development of science and technology, which was
put on the Parliamentary agenda to legalize arrangements on scientific studies. The World Bank and UNESCO
gives aid to Azerbaijan for education. The Ministry of Education and the World Bank 2003-2013 have prepared an
active program directed to the development of education. Since 1993 the portion of the budget to education was
enhanced 10 times, and increased to 1.216 billion manat. The State Program on reducing poverty and increasing
economic development had accepted to give study equipment to students as 2003 to classes of 5 and 11 free of
charge. A number of areas have been evaluated to ascertain how education can take advantages from information
and technology.18
12
13
14
15
16
17
18
İnformasiya ve Kommunikasiya Texnologiyaları, Ülke Üzre İcmal, Azerbaycan, Beynelhalk Ticaret Merkezi, İlkin Variant, Baki,
2002, s. 5.
Statistical Yearbook of Azerbaycan 2002 and Azerbaijan ın Figures 2003, State Statistical Committee of Azerbaijan Republic.
National Information Comunication Tecnologies Strategy (NICTS), http://www.gateway.az/cgi-bin, 02 Nisan 2003-04-02
G.N. Egorov, Economic Transformation, Industrial Potential and Current Status of Integration of the CIS Countries: The Rol of
Science and High-technology, pp. 25-26, UNIDO, 2000, Vienna, http://www.unido.org/userfiles/PuffK/egorow.pdf, 01 Nisan 2003.
Michael A. Lally, Seymur Khalilov, “Sector Snapshot: Information Tecnologies” USACC Investment Guide to Azrbaijan 2001, p. 80,
Baki, 2002.
Nuri A. Ahmedov, AzEuroTel Welcomes Full Competition. www.internationalspecialreports.com/ ciscentralasia, 05 Nisan 2003.
Misir Merdanov, “Heyder Eliyev ve Azerbaycan Tehsili” Azerbaycan Müellimi Gazetesi, No: 10(8014), 7-13 Mart 2003, s. 3.
62
In the educational sphere the success of private schools, which were opened by external and volunteer
associations, is striking. Particularly the Private Turkish High Schools opened with the encouragement of the
President Heydar Aliyev. The achievements of these schools in both university entrance examinations and in
domestic and foreign Olympiads are very important. The President of Azerbaijan expressed his feelings on this
topic with these words: “Turkish Schools do very good work. This shows an enhancement of our relationships,
and hopefully I want to express that these schools help us for extensive education of younger generation in
Azerbaijan.” These schools have attempted to provide the necessary material and spiritual facilities to continue
this success.
Technological Achievements Index (TAI) for Azerbaijan, weighs leaning against the valuation of the
United Nations Development Program on a modern information and technology product, is 0.379. However the
allocation for scientific and technological development by GNP was 0.2 and is rather lower than the other CIS
countries (0.9). The 2002 Human Development Report issued by UNDP defined issues, which relate to the
present position of science and technology in Azerbaijan as:19
♦ the utilization rate of global technology compared to similar countries is the highest.
♦ the literacy rate of the population and general education level is very high and can be enhanced by making
education reforms.
♦ the share of the state in the development of science and technology is insufficient and must be increased.
the present orientation towards the development of natural sciences is insufficient; more
effort should be placed in this area.
♦ the efficiency and performance of education staff and equipment must be improved to closely pursuit and
plan education programs.
During Soviet times a space and space related research facilities were apparent in Azerbaijan. An
Institution of National Space Sciences has made this research since 1975. In the course of time it was the source
of much research and development, this centre that has kept in a structure. Owing to insufficient financial
support and the prolonged war with Armenia many organization and research institutions, lost many of their
specialists and were unable to do any significant research. Given the necessary financial support this centre may
possibly become a space centre in a regional base.20
With the assistance of the International Trade Organization, The State Commission for Student Admission
connected with the development and direction of information technologies in Azerbaijan, has started to arrange
national programs oriented towards strategic spheres. Some development groups (National Strategy, Normative
Legal Infrastructure, the Use of the Language and the Alphabet of Azerbaijan, Regional Information Centres,
Project and Internet Services) have been created in National Information and Communication Centre. These
groups are determining the way and methods for the development period of communication technologies in
Azerbaijan until 2011. These developments that are planned to its realization in three stages to be 2002-2003,
2004-2007, 2008-2011.
6. A COMPARISON OF AZERBAIJAN AND INDIA IN A TRANSITION TO INFORMATION
TECHNOLOGIES
India has had striking successes in areas of utilization and marketing of information technologies when
compared with Azerbaijan. Although both countries are dissimilar in the population and geography, there are
some common factors on which the comparison of both countries can be made. These are stated below:
External Opening: Until the 1970’s influenced by Russia, India followed a protective policy, but has
now been opened to the outside world. Azerbaijan declared its independence by its severance from the Soviet
Union in 1991 and the following years started the process of opening its doors to the west.
National Income: India has a per capita income level of 455 dollars, a sector distribution of national
income in this form; 26% agriculture, 27% industry, and 47% services. Azerbaijan has a per capita income level
is 766 dollars. The sector distributions of national income are 15% agriculture, 40% industry, and 55% services.
Azerbaijan is submitting more advanced level in per capita income and also in sector distribution,
Income Distribution: Poverty is wide spread in India. By opening to the world after the 1990’s, the
middle class expanded. 150 million of the population possess a sufficient income; the other 900 million of the
population have an income of around 1 dollar per day. With the deterioration of income distribution in the
transition period after the independence of Azerbaijan economically it is in a better condition than India.
Education: Through the 1986 reforms in India, the literacy rate increased to 56 % by making 8 yearly
educations free of charge. But only those students who are high performers are able to obtain education in the
fields of engineering and mathematics and there are too few of these students. The literacy rate of Azerbaijan is
98.8% and the quality is being increased by new reforms. Furthermore, there is an important potential in the
19
20
Azerbaijan Human Development Report 2002, United Nations Development Program, Baku, 15 August 2002, pp. 77-80.
Arif S. Mehtiyev, Azerbaijan’s National Aerospace Agency New Directions, Azerbaijan International,
http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/32_folder/html, 02 Nisan 2003
engineering fields in Azerbaijan, but this potentials needs to be improved to reach modern world standards.
Work is already being carried out to improve education standards.
Political Structure: The political structure of India is formed by an administration, which constitutes a
coalition of 23 parties within the leadership of Indian Nationalist BJP. But in Azerbaijan the majority of
members of parliament belong to the New Azerbaijan Party and there is political stability within the country.
National Resources: Both these countries have rich natural resources but have a poorly skilled
workforce. These resources and scientific infrastructure could be improved by organization. The oil and gas
resources of Azerbaijan have an importance, which bears positively on its other resources.
Foreign Language: The second language in India is English. The second language in Azerbaijan was
Russian but is now declining in use. However both countries need to increase the use of English as a second
language.
Economic Reforms: The Economic liberalization efforts of India, the acceleration of privatisation
activities is giving an importance to exports, to provide foreign capital. India’s observance of industrial patents,
has allowed it to integrate into the world economy. Azerbaijan, by adopting free market economy regulations has
taken very significant steps towards privatisation. Azerbaijan has enthusiastically begun to work on foreign
capital in every field, given an importance to its relationship with international economic institutions, and invited
new technologies into the country. It has started significant reform operations to educational services, which are
directed toward the younger generation.
Economic Centres: In the economic development of India the Bombay Trade Centre, and ‘Bangalore
Silicon Valley’ were established. In Azerbaijan Baku is an important trade centre, while Sumgait, an industrial
town, could become a silicon valley with appropriate assistance.
External Support: India gets support of America in many areas because of its strategic importance in the
region. There are also some very important influences behind the development oriented towards information
technologies. The United States is an important client of software programs from India. Azerbaijan should seek
client markets for its home produced information technology products. Azerbaijan is in a very important
strategic position within the Caucasus region. Possessing energy resources make this position more strategic.
Briefly, when compared to India, Azerbaijan is more advantageous for economic development due to its
position and potential.
CONCLUSION AND SUGGESTIONS
Electronic technologies are affecting human and environmental development. Naturally, as a result of these
change processes, production based on the attainment of information, has became a determining structure for
economic development. Consequently, countries, which provide facilities regarding information technology, will be
able to find significant opportunities in a global market. Appreciating that Azerbaijan has an information
technology sector, it’s very important seriously considering the following points:
1- increasing reforms, oriented to the education of the younger population, must be continued. Orientation to
information technologies in schools must be increased. Modern education facilities must provide effective
foreign language education.
2- the improvements to economic development made by the ministry has to be accelerated and directed towards
structural modifications.
3- increased development of substructure investment and energy production must be encouraged to improve the
development of information technologies.
4- measures to enhancement of competition and quality on the productions of private sector must be taken.
Cooperation between the university and private sector must have made to find the easiest way to form an
environment oriented to the production of information technologies.
5- the present inducement aimed at the head of oil and other fields to enhance the technological transfer of
foreign capital into the country must be improved.
6- an increase in cooperation with developed countries and international organizations to improve technologies
and production activities.
7- measures must be taken to accelerate direct capital investment. The sensitivity of this issue must be extended
to all sectors and units.
8- there must be assigned a place that will be able to work as Silicon Valley possessed to secure from
earthquake, necessary substructure and communication facilities.
9- a Ministry of Technology should be established to coordinate the improvement of the production of information technologies. Alternatively new departments within the structure of the ministries should be opened.
Azerbaijan has a large potential in its young population. This potential must be developed to ensure a sound
technological future in which Azerbaijan plays a leading role in the global village. Young people should be
encouraged to be users and producers of information technologies. Through energy and technology production
Azerbaijan may be able to reach a developed nation status.
64
KÜRESELLEŞME VERSUS ULUS DEVLETLER
GEÇİŞ EKONOMİLERİNİN KIRILMA NOKTALARI
Geybullah GEYBULLAYEV
İbrahim Attila ACAR
İsmail BAŞARAN
Süleyman Demirel Üniversitesi
Almata / KAZAKISTAN
ÖZET
Küreselleşme son dönemin tüm dünyayı saran bir trendidir. Ulus devletler bir yanda yükselen değer olarak
milliyetçilikle var olurken, öte yanda küreselleşmenin etkisiyle varlıklarını kaybetme noktasındadırlar. Bu anlamda
küreselleşme karşısında yeniden şekillenebilecek yapılanma da ulus-devlet sistemi olacaktır. Yönetim gücünü paylaşan ulusüstü aktörler, ulus devletlerin varlığını kaydi hale getirmektedir. Özellikle Kafkaslardaki yapılanmalar için bir yanda aynı
kaderden gelenlerle işbirliği, öte yanda dünyanın gündemindeki gelişmelere duyarlılık etkili olacaktır.
SUMMARY
Globalization has been a recent trend affecting every actor in the world. On the one hand the nation-state is gaining
power via nationalism as a rising value, on the other hand it is loosing its power by the negative impact of globalization on it.
Correspondingly, the nation-state system will restructure against or with golabalization. The upward power shift of nationstate can be regard as end of the nation state. Particularly corporation of common path sharing states in Qafqaz will increase
the volatility of these states againts unfolding developments in the agenda of the world.
GİRİŞ
Son yirmi yıldır dünyayı etkileyen en önemli gelişmelerden birisi olan küreselleşme, hakkında en çok
yazılan, konuşulan ve değerlendirmeler yapılan bir konu haline gelmiştir.
Bu çalışmada küresel süreçte meydana gelen değişmelerden ulus devletin hangi alanlarda etkilendiği
incelenmektedir. Ulus-devletlerin özellikle Kafkaslar ve Orta Asya Cumhuriyetlerindeki devletlerin bu yeni olgu
karşısındaki vaziyeti ve stratejik konumlarıyla bağdaşmayan durumu örneklendirilecektir. Yeni bağımsızlığına
kavuşan bu devletlerin izledikleri politikalar ulus devletlerin kırılma noktalarını göstermesi açısından önemlidir.
Dünyada oluşan resmi ve resmi olmayan örgütlenmeler, ulus-devletlerin egemenlik alanlarını daraltırken bu
örgütlerin yetkileri ise giderek genişlemektedir. Bu süreçte yerel ve bölgesel yönetimlerin bir yükseliş içine
girdikleri görülürken merkezi yönetimlerin bu süreçte yetki ve etkinliklerinde bir daralma görüldüğü
söylenebilir.
Bu çalışmada özellikle ulus-devletlerin küreselleşme karşısında hangi alanlarda gerilediği ele alınmakta
ve bu sürecin Kafkaslar ve Orta Asya’da yeni bağımsızlığını elde eden cumhuriyetler açısından durumu
incelenmektedir.
Çalışma; küreselleşme ve ulus devlet olgularına terminolojik bir girişle başlamakta, ulus devletin güç
kaybettiği alanlar ve ulus devletin yetkilerini paylaşan ulusüstü aktörlerin etkisi değerlendirildikten sonra Geçiş
Ekonomileri olarak adlandırılan devletlere ilişkin bir değerlendirme sunulmaktadır.
1. KÜRESELLEŞME VE ULUS-DEVLET OLGUSUNA YÖNELİK DEĞERLENDİRMELER
Yaşadığımız çağ ulusal kültürlerin, ekonomilerin ve sınırların ortadan kalkmaya yüz tuttuğu, siyasal
kutuplaşmaların kalktığı, hemen her alanda liberal eğilimlerin güç kazandığı, teknolojinin akıl almaz bir hızla
geliştiği ve toplumsal hayatın büyük bir kısmının küresel süreçler tarafından belirlendiği bir çağdır.
Küreselleşme sosyo-kültürel, politik ve ekonomik ilişkilerin coğrafi uzaklığa bağlı olmadan teknolojik ve
ideolojik olarak ilerleyen bir gelişme olarak nitendirilebilir.1 Devlet otoritesi coğrafi sınırlara bağlı olduğu için
bu ilerleme ulus-devletlerin görevleriyle ilgili yeni bir tanımlama yapılması sonucunu doğurmaktadır. Bu
kısımda ilk olarak küreselleşme konusunda değinilecek ve ardından ulus devletin konumu ilgilenecektir.
1
Ruud LUBBERS and Jolanda KOOREVAAR; Nation State and Democracy in the Globalizing World,
http://www.xs4all.nl/~koorevaa/html/n_state.html, (13-5-2002).
65
1.1. Küreselleşme Olgusu
Son yıllardaki baş döndüren değişmeler eski dönemlere göre çok farklı, yeni bir döneme adım atıldığını
göstermektedir. İkinci Dünya Savaşı’nın bitiminden Berlin Duvarı’nın yıkıldığı 1989 tarihine kadar devam eden
Soğuk Savaşın bitmesiyle, uluslararası yeniden yapılanma ve dünya düzeninin geleceği konusundaki tartışmalara
bütün dünya ilgi göstermektedir.2 Bu hızlı değişim sürecinde gündemdeki kavramlardan en önemlisi ve en çok
tartışılanı küreselleşme olmaktadır. Bu süreçle birlikte kimileri tam ve gerçek anlamda “küresel” bir duruma
gelmekte, kimileri de yerelliklerinin içinde kalmaya devam etmektedirler.3
Küreselleşme olgusunun açıklanması çeşitli açılardan ele alınsa da tanımın esas noktasında ekonomik
küreselleşme görülmektedir. Tüm olumsuzluklarına rağmen son yıllardaki gelişmeler ile küreselleşme, daha
kalıplaşmış, dünyada yeni standartlar getirmiş, sabit hatta kaçınılmaz olarak varlığını hissettirmektedir.4
Küreselleşme Ülkelerin içe kapanıklıktan kurtulup dışa açılması, iç ve dış ekonomik ilişkileriyle devlet
denetiminin azalması ve özelleştirme en göze çarpanlarındandır.5
Küreselleşme sürecinde bilgi ekonomisinin öne çıkması, dünyada yaşanan yeni liberal politikaların
yükselişi, çok uluslu sermayenin tüm dünyaya yayılışı ve insanlarda bitmek bilmeyen merak güdüsü etkili
olmuştur. Küreselleşme sürecinde demokratikleşme, çok
kültürlülük, hukukun üstünlüğü, çevresel
sürdürülebilirlik, terörizm ve organize suçlarla mücadele, ekonomik ve sosyal insan hakları ve liberalleşme gibi
değerler de öne çıkmaktadır. Küreselleşme başka bir deyişle insanın/bireyin keşfedilmesidir. Haklar ve
özgürlükler bir anda bütün dünyada savunulur ve hak, aranır hale gelmiştir.
Küreselleşme dünya çapında ulusal kimliklerin, ekonomilerin ve sınırların çözüldüğü, sosyal hayatın
küresel süreçten etkilendiği ve daha bağımlı hale geldiği, dünyanın ekonomik bütünleşmeye gittiği , toplumların
daha çok benzeşmeye başladığı, tek bir küresel kültürün ortaya çıkmasını veya toplulukların kendi kimliklerini
ve özgünlüklerini ifade etme ve tanımlaması anlamına gelmektedir.6
1.2. Ulus-Devlet Olgusu
M.Ö. 1000’li yıllardan itibaren kentler ticaret merkezleri haline gelmeye başlamış, bu gelişme bir yandan
refah artışına diğer yandan para ekonomisiyle birlikte sermaye sınıfının gelişimine yol açmış ve bir düzen arayışı
içine girilmişti.7 Kentlerdeki ekonomik gelişmeye paralel olarak, kentlilerin de bağımsız yönetim kurma
çalışmaları ortaya çıkmıştı. Ulus-devlet sanayileşmenin ihtiyacı olan ulusal boyutta pazar sınırlarına
genişlemenin bir gereği olarak ortaya çıktı. Batılı ulus-devletlerin temeli, özel mülkiyetin korunmasına dayalı
bir ekonomik sistemdir. Bu süreçte yerel yönetimlerin ve şehir devletlerinin bazı yetkileri ulus-devlete
aktarılarak merkezi otoritenin oluşumu sağlanmıştır. Batı dışındaki sanayileşmemiş toplumlar da sanayileşmiş
ülkelerin baskı ve yıkımlarından kurtulmak için ulus-devleti bir yönetim modeli olarak kabul edip
benimsemişlerdir. Böylece dünya haritası bir ulus-devletler haritası haline gelmiş, İkinci Dünya Savaşı sonrası
50 olan devlet sayısı günümüzde 200’ü geçmiştir.8
Günümüzde ulus-devlet, göreli olarak, giderek etkinliğini yitirmektedir. Dünya ticaretinin çok yüksek
oranda gelişmesi, uluslararası sermaye hareketlerinin dünya çapında akım kolaylıkları ve yeni teknolojilerin
ülkeler arasında hızla yayılması, geleneksel ulus-devletin kurumsal ve hukuksal altyapısını zorlamaktadır.
İletişim ve ulaşım teknolojilerindeki gelişmeler nedeniyle mal ve hizmetlerin, ülke sınırları dışında kolaylıkla
ulaşılabilir hale gelmesi, ulus-devlet’in kendi kendine yeterli olma özelliklerini geçersiz hale getirmiştir. Son
dönemde bölgesel organizasyonların etkinliğinin artması konudaki en önemli gelişmedir. AB’nin Euro’ya geçişi,
yerel parlamentoların da AB parlamentosuna bağlı hale gelmesi bunun örneğidir.
Çokuluslu şirketlerin gelişmesiyle birlikte sınır ötesi ticaret, önemli boyutlarda gelişmiş ve elektronik fon
transferi sistemlerinin yaygınlaşmasıyla da sermaye hareketleri olağanüstü bir akıcılık kazanmıştır. Askeri
olarak, sadece kara harekatları ile yapılan savaşlara, uçak ve milislerle bir 3. boyut eklenmiş ve “ulus-devlet”,
kendi sınırları içerisinde, sınırları korumaya dayalı savunma anlayışıyla kendisini güvende hissedemeyecek bir
noktaya gelmiştir. “Ulus-devlet”ler bilgi teknolojileri vasıtasıyla hızla birbirlerine yaklaştıkları için kendilerine
özgü ideolojik ayrıcalıklarını da kaybetmişlerdir.9 Yaşadığımız küreselleşme süreci ulus devletlerin saygınlığının
da sorgulanmasına yol açmıştır ve küresel sermaye politikaları ise ulus-devletlerin beklentilerinin tersini
yaratmaktadır.10
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Richard FALK; Yırtıcı Küreselleşme, Çev. Ali Aksu, Küre Yayınları, İstanbul, 2001, s.13.
Zygmunt BAUMAN; Küreselleşme, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1999, s.9.
G. William DAUPHINAIS, Grady MEANS ve Colin PRICE; Ceo’ların Bilgiselliği, Çevirenler Uğur ALPAKAY, Gülden ŞEN, ve
Erdal TOPPARMAK; Sistem Yayıncılık, İstanbul, 2002, s.31.
Thomas FRIEDMAN; Küreselleşmenin Geleceği, Çev. Elif SAYAR, Boyner Holding Yayınları, İstanbul; 2000. s.31.
Hasan TUTAR; Küreselleşme Sürecinde İşletme Yönetimi, Hayat Yayıncılık, İstanbul, 2000, s.17.
Deniz Ülke ARIBOĞAN; Globalleşme Senaryosunun Aktörleri, Der Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2001, s.66.
İlhan DÜLGER; “Ulusal Ekonomiden Küresel Ekonomiye Geçerken Milli Devlet”, Yeni Türkiye Dergisi, 21.Yüzyıl Özel-II, Yıl 4
Sayı 20, Mart-Nisan, 1998, s. 994.
Haluk TÜKEL; “Küreselleşme Kıskacında Ulus-Devlet”, Görüş Dergisi, Sayı 62, H a z i r a n 1998, s.62.
Samir AMİN; Küreselleşme Çağında Kapitalizm, Çev. Vasıf Eranus, Sarmal Yayınevi , İst, 1999, s.131.
66
Küreselleşme, devletin müdahalesini en aza indirgeyen mali liberalleşme sonrasında, uluslararası mali
sistemin işleyişinde kamusal düzenlemelerin yerini, piyasanın almasında aracılık etmektedir. Şirketlerin etkinliği
devletin kararlarında meşruiyet sorunu gündeme getirmekte ve bir demokrasi açığına dönüşmektedir.11 Bu
durum bir yetki paylaşımı sorununu doğurmaktadır.Uluslar arası örgütlerde sivil toplum kuruluşlarına, bölgesel
entegrasyonlardan yerel yönetim kuruluşlarına hatta çok uluslu şirketlere kadar bir takım yetkilerin
paylaşımında söz edilebilir.
1.2.1. Ulus-Devletin Yetkilerini Paylaşanlar
Ulus-devletlerin konumundaki değişiklikler küreselleşmeyle birlikte başlamış değildir. Fakat bu
dönemde ulus-devletlerin eskiden beri kullandığı bir çok yetkinin kendisinin dışında bazı birimlerce kullanıldığı
veya kullanılmak istendiği görülmektedir. Ulus-devletlerin yetkilerini kullanan birimler de aynı şekilde
küreselleşmeyle ortaya çıkan birimler olmasalar da; bunların fonksiyonlarının bu süreçte arttığı görülmektedir.
Ulus-devletlerin bazı yetkilerini uluslararası örgütler, bölgesel örgütlenmeler, sivil toplum kuruluşları, yerel
yönetim kuruluşları ve çok uluslu şirketler kullanmaktadır.
1.2.1.1. Uluslararası Örgütler
Günümüz dünyasında ülkeler arasında ekonomik, politik ve teknolojik bağların artması, aralarındaki
işbirliği hareketlerini zorunda kılmaktadır. Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Dünya
Bankası (WB), Birleşmiş Milletler (UN) gibi kuruluşlar küreselleşme sürecinde daha aktif bir şekilde rol
almaktadırlar. Bu kuruluşlar küreselleşmeyle nitelenen dönemden önce kurulmalarına rağmen; etkileri ve
işlevleri yakın zamanda daha da artmaktadır.12
Küreselleşme sürecinde ulus-devletleri ekonomik yönden bağımlı hale getiren IMF ve WB’dir. Bu iki
uluslararası finansman kuruluşu özellikle verdikleri kredi ve hibelerle birlikte gelişmekte olan ülkeleri kendine
bağlamaktadır. Kredi verdikleri gelişmekte olan ülkelere dayattıkları koşullarla, küreselleşme sürecine
uyumlaştırma amacı taşımaktadır.
1.2.1.2. Bölgesel Örgütlenmeler
Dünyada oluşan bölgesel örgütlenmeler ulus-devletlerin elindeki bazı yetkilerini ve karar alma süreçlerini
etkilemektedir. Dünya bir taraftan küreselleşirken, diğer taraftan da bölgeselleşmektedir. Günümüzde üç ayrı
kıtada bölgesel bloklaşmalar oluşmaktadır. Avrupa Kıtasında AB ve EFTA, Amerika Kıtasında NAFTA ve
LAFTA, Asya Kıtasında ASEAN ve Asya-Pasifik bölgesinde ise APEC en önemli bölgesel ekonomik
entegrasyonlar arasındadırlar. Bölgesel bütünleşmelerin daha ilerlemiş şekillerinde üçüncü ülkelere karşı gümrük
birliğinin uygulanması, üretim faktörlerinin üye ülkeler içinde serbest dolaşımı ve üye ülkeler arasında
ekonomik, sosyal ve siyasal politikaların uyumu13 gibi politikalar görülmektedir.
Bölgesel bütünleşme içersine giren ülkeler üçüncü ülkeler karşısında tek başlarına olduklarından daha
büyük bir pazarlık gücünü elde etmekte ve daha güçlü bir müzakere pozisyonu yakalamaktadırlar.14 Bugün
bölgesel örgütlenmenin dışında kalan ülkelerin ekonomik yönden gelişmesi ve yaşaması zorlaşmaktadır.
Dünyada küreselleşme olgusunun yanında yoğun bir bloklaşma eğilimi görülmektedir. Bu gidişle küresel
ekonomik faaliyetler içinde itici güç ulus-devletler olmayacaktır.15 Bölgesel örgütlenmenin içersindeki devletler
bu örgütlerin politikalarına uymak zorundadır. Sadece kendi meclislerinde alınan kararlara değil; bu örgüt
merkezlerinde alınan kararlara da uymak durumundadırlar.
1.2.1.3. Sivil Toplum Kuruluşları
Sivil toplum kuruluşlarının faaliyet alanı; demokratikleşme taleplerinden insan haklarına, mesleki
çıkarların korunmasından çevrenin korunmasına kadar çok geniş bir alanı kapsar. Bu amaca uygun olarak resmi
otoriteyi ve kamuoyunu etkilemeye çalışmaktadırlar. Sivil toplum kuruluşları yalnızlaşan bireylerin, grupların
birliktelik arama biçimleri, kısacası bireylerin üstünde oluşmuş yapılanmalardır. Bunlar arasında Uluslararası Af
Örgütü’nden Greenpeace, kadın örgütlerinden, yerel düzeydeki örgütlenmelere kadar bir çok sivil toplum
kuruluşu vardır.16
Küreselleşmenin getirdiği iyi yönetişim anlayışıyla birlikte merkezi yönetim ve yerel yönetimlerinden
başka, sivil toplum kuruluşları da geniş bir aktörler yelpazesi içersinde yönetim sistemine dahil olmaya
11
12
13
14
15
16
Dominique PLIHON; “Mali küreselleşme dünya ekonomisinin işleyişini değiştirdi”,
http://www.ideapolitika.com/arsiv/9/dominique.htm, 23-3-2001.
Cem SOMEL; “Az Gelişmiş Perspektifinden Küreselleşme”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl:5, S.18, 2002, s.142.
Nevzat GÜRAN, İsmail AKTÜRK; Uluslararası İktisadi Kuruluşlar, Tuğra Ofset, 5. Baskı, Isparta, 2001, s.13.
Okan AKTAN; “Bölgesel Bütünleşmeler: Global Serbestleşmeden Bölgesel Anlaşmalara”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari
Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 1, 2000, s.35.
Kenichi OHMAE; Ulus Devletin Sonu: Bölgesel Ekonomilerin Yükselişi, Çev. Zülfü DİCLELİ, Türk Henkel Yayınları, İstanbul, 1996,
s.113.
Sencer AYATA; “Toplumbilim Açısından Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları, 4.Baskı,
Ankara, 1999, s.65
çalışmaktadır.17 Ulus-devletler karar süreçlerinde artık sivil toplum kuruluşlarını da dikkate almak zorunda
kalmışlardır. Ulus-devletler çeşitli karar süreçlerine STK’leri de almaktadır. Başlangıçta dikkate alınmayan bu
kuruluşlar ulus-devletlerin egemenlik haklarını paylaşmaktadırlar.
1.2.1.4. Yerel Yönetim Kuruluşları
Yerelleşmeyi demokrasinin bir gereği olarak siyasetin tabana yayılması biçiminde görenler olduğu gibi,
küresel sermaye güçlerince ulus-devleti zayıflatmak için yerelleşmenin bir araç olduğunu savunan görüşler de
vardır. Merkezi hükümetin altındaki yönetimler, faaliyetlerinin gittikçe ulusal sınırların dışına taşmasıyla ve
uluslarüstü kurumların yaratılmasıyla, ulus-devletin tekelinde olan kendileri ile ilgili işlerdeki yetkilerini
kullanmak istemektedirler.18
Bir yandan uluslarüstü kimlikler oluşurken ulusal kimlikler aşındırılmakta, diğer yandan alt kültür
kimlikleri ulusal kültürün önüne geçirilmektedir. Dünya çapında azınlıkları korumaya yönelik politikalara bu
açıdan bakıldığında yerelleşme adına ulus-devletler bünyesinde azınlık haklarının körüklenmesi, ulus devletleri
zayıflatma siyasetinin bir parçası olarak karşımıza çıkmaktadır.19
Ulus-devletin zayıflaması ve güçsüzleşmesi karşısında verilen iki tür tepkiden söz edilebilir. Ulusdevletin hem üstüne çıkılmakta hem de yerel birimlerce altı oyulmaktadır. Sonuçta ulusal ekonomi ve kültürlerin
hakim olduğu bir dönemde ulus-devletlerin karşısına iki zıt yön, küreselleşme ve yerelleşme çıkmaktadır.20
Küreselleşmenin yerel yönetimlere yansıması, yerel yönetimlerin ulus-devletleri by-pass ederek
uluslarüstü organizasyonlara eklemlenmesidir.21 Küreselleşme toplumun ulus-devletle özdeşleşmesini daha
sorunlu bir sürece sokarken, ulusal ve yerel arasındaki mevcut bağlantıları eskisinden çok daha fazla ciddiye
almaya zorlamaktadır.22
1.2.1.5. Çokuluslu Şirketler
Küreselleşme süreci ile ilgili yapılan analizlerde en çok ulus-devletler ile çokuluslu işletmeler ve bunlar
arasındaki çıkar ilişkileri üzerinde durulmaktadır. Bu alanda yaygın görüş, çokuluslu şirketlerin dayattığı
küreselleşme sürecinin ulus-devletin iktidarını ve etki alanını daralttığı, uluslararası ekonomik ilişkilerde
rekabeti arttırıp ve bölgesel entegrasyonların gelişimine ortam hazırladığı şeklindedir.23
Küresel düzenin oluşumunu, sürecin işlemesini ve devamını sağlamada, çoğu bazı bağımsız uluslardan da
büyük olan birkaç yüz dev şirket rol oynamaktadır.24 Küresel sermaye dünyanın çeşitli yerlerinde kendisine rakip
olan şirketleri yavaş yavaş teslim almakta, çöken iflas eden şirketleri kendisine bağlı birer şube haline
dönüştürmektedir.25 İçinde bulunduğumuz dünya ekonomisinde kamu güçleriyle özel güçler arasındaki çizgi
gittikçe daha belirgin olmayan bir duruma doğru gitmektedir.
Küresel sermaye ve finans sisteminin tüm dünyada egemenlik gücünü giderek artırması, önündeki ulusal
ve sosyal politikaların kaldırılmasını talep etmesi, küresel ayrıcalıklar26 ağını sürekli genişletmesine ortam
hazırlamaktadır. Küreselleşme ve yabancı yatırımların gelişmekte olan ülkelerde gelir dağılımını bozduğu
görülmektedir. Bu durumda temel kalkınma sorununu aşamamış ülkeler, yabancı yatırım ve sermaye ihtiyacı ile
ulusal ve sosyal duyarlılıklar arasında uygulayacakları politikalar arasında sıkışıp kalmaktadır. Çokuluslu
şirketlerin sayısı ve egemenlik alanları artarken ulusal ekonomilerin kendileriyle ilgili ulusal karar alabilme
süreçleri yok olmaktadır.27
1990’lı yıllardan itibaren birçok ülkenin ulusal gelirinden daha fazla sermayesi olan şirketler, küresel
ölçekte etkin olmaya başlamıştır. Devletlerin uluslararası ticarette rolleri azalırken çokuluslu şirketlerin rolü hızlı
bir şekilde artmaktadır.28 Ekonomik devler haline dönüşen küresel şirketlerin yanında devletler ısrarla
sınırlandırılmak istenmektedir. Uluslararası sermaye kendi faaliyet alanlarının önünde ulusal hükümetleri
kendilerine bir rakip ve engel olarak görmektedir. Bu nedenledir ki, ulusal hükümetlerin ekonomik faaliyetlerle
kendilerine rakip olmaları istenilmemektedir.
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
Bilal ERYILMAZ; Kamu Yönetimi, Erkam Matbaası, İstanbul, Ekim-2000, s.28.
Zerrin TOPRAK KARAMAN; “Küreselleşmede Yönetimin Etkisi”, Türk İdare DergisiYıl67, Sayı 409, Aralık-1995, Ankara, s.46.
Cem EROĞUL; “Ulus Devlet ve Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları, 4.Baskı, Ankara,
1999, s.50.
Stuart HALL; “Yerel ve Küresel : Küreselleşme ve Etniklik”, Çeviren S. Hakan TUNCEL, Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi,
Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1998, s.47.
Alpaslan IŞIKLI; “Konferans”, Yerel Yönetimler ve Küreselleşme, Türk Belediyeler Birliği Derneği-Konrad Adenauer Vakfı
Yayını,Ankara, 2001, s.17.
E. Fuat KEYMAN; Küreseleşme, Devlet, Kimlik/Farklılık: Uluslar arası İlişkiler Kuramını Yeniden Düşünmek, Alfa Yayınları,
İstanbul, 2000, s.26.
Taner TİMUR; Küreselleşme ve Demokrasi Krizi, İmge Kitabevi, 2.Baskı,Ankara, 2000, s.21.
Robert Went; Küreselleşme, Çeviren, Emrah DİNÇ, Yazın Yayıncılık, İstanbul, 2001, s.71.
Anıl ÇEÇEN; “Dünyadaki ve Bölgedeki Gelişmeler Açısından Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”, Güldikeni
Yayınları, 4.Baskı, Ankara, 1999, s.90.
AMİN, a.g.e. , s.131.
Durmuş ÖZDEMİR; “Küreselleşme, Ekonomik Büyüme ve Çokuluslu Şirketler”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, yıl:5, S.18, Şubat,
Mart, Nisan 2002, Ankara, s.243.
Öznur YÜKSEL; Uluslar arası İşletme Yönetimi ve Türkiye Uygulamaları, Gazi Kitabevi, İkinci Baskı, Ankara, 1999, s.103.
68
Sermaye piyasalarının küreselleşmesi ve sermaye hareketlerinin liberalizasyonu nedeniyle daha yüksek
kar peşindeki sermaye sahipleri dünyanın bir çok yerinde hükümetlerin kurulması devrilmesi alanlarında etkili
olabilmektedir. 29 Ulus-devletler uluslararası sermaye sahiplerinin sadece ekonomik alandaki müdahalelerinden
değil, aynı zamanda siyasi müdahalelerinin etkilerinden kendilerini kurtaramamaktadır.
1.2.2. Ulus-Devletlerin Gerilediği Alanlar
Ulus- devletlerin beli alanlarda da gerilediği görülmektedir. Dünya ekonomisindeki hızlı gelişme ve
değişmeler ulusal ekonomileri etkilemiştir. Ayrıca hükümetlerin iktidarı kullanırken bir çok kesimin etkisinde
kaldığı ve tek başına kullanamadıkları görülmektedir. Ulus-devletler dünyadaki hızlı iletişim sistemleri
karşısında kendi kültür politikalarını koruyamaz olmuşlardır. Ulusal kültürlerin yerini küresel kültürlere veya
etnik yerel kültürlere bıraktığı gözlenmektedir.
1.2.2.1.Ulus Devletlerin Ekonomiye Müdahalelerinin Sınırlandırılması
Ulus-devletlerin egemenliklerinin temelindeki parasal güç, ulusal ekonomiler için çok önemli bir yer
tutmaktadır. Günümüzde ulus-devletler, para unsurunu dolayısıyla ulusal ekonomileri denetlemede büyük
zorluklarla karşı karşıya kalmaktadırlar. Paranın elektronikleşmesi nedeniyle, para ve sermaye akışı dünyanın bir
köşesinde kapanan borsadan sonra bu borsadan çıkan insanlar vasıtasıyla dünyanın diğer köşelerindeki borsalarla
internet üzerinden hareket sağlanmakta ve işlemler devam edebilmektedir. Ulus-devletler egemenliklerinin
göstergelerinden olan para ve bilginin akışını ve dolaşımını kontrol edemez bir duruma gelmektedir.30 Ulusal
hükümetler küreselleşmeyle birlikte geleneksel ekonomik kontrol mekanizmalarını kaybetmektedirler.31
Ekonomi sadece ulus-devletlerin almış olduğu kararlar ve tedbirlerle yürütülemez olmuştur.
Ulus devletler ekonomik gelişmeler üzerinde artık eskiye oranla daha az etkiye sahip olmakla birlikte,
hükümetler ve meclisler sınırlar arasındaki mal, hizmet ve sermaye hareketleri üzerindeki kontrollerinden
bilinçli olarak vazgeçmektedirler. Bu nedenle, ulusal ekonomi politikalarının eskiye oranla anlamlı olmadığı,
ülke ekonomilerinin dışa açılması gerektiği ve uluslararası yapıya ayak uydurabilmekle kalkınmanın olabileceği
tüm ulusal hükümetler tarafından kabul edilmektedir. Ülkeler özellikle büyük ticaret devi küresel firmaları
ülkelerine çekmek için ellerinden geleni yapmakta ve bu şirketlerden çekinmek yerine, bu şirketlerin gelmesini
engelleyen koşulları ortadan kaldırmaya çalışmaktadırlar.32
Ulusal sınırları aşan ekonomik bağlar arttıkça, ülkeler işsizlik, ekolojik kirlenme ve yoksulluk gibi
sorunların karşısında geleneksel stratejilerle sorunları çözemez olmuşlardır. Bu sorunların çözmek veya en
azından etkilerini hafifletmek için de eskiden olduğu gibi aşırı hükümet harcamaları yapma olanakları ellerinde
kalmamıştır. 33
Ulus-devletlerin ekonomide etkinliğinin azalmasının nedenlerinden biri de özelleştirme olmuştur. Ulusdevletlerin ortaya çıkmasından 1980’lere kadar yayılmacı ve müdahaleci fonksiyonları gerileyen devletin, aynı
zamanda ekonomideki rolüne dair sınırlı bir anlayış tüm dünyada kabul görmeye başlamıştır.34
Esnek üretim, düşük maliyet ve teknolojik yeniliklere açık yapılarla ihracata yönelme özelleştirme
eğilimlerini hızlandırmıştır. Geri ve hantal teknoloji ile üretimini sürdürmeye çalışan kamu kuruluşlarının
özelleştirilmesi, liberalleşmenin temel unsuru olarak değerlendirilmektedir.35 Gelişmiş ülkelerde, korumacı
devletin sonu, kamusal kurumların ekonomik plan fikrini terk etmesi, para ayarlamalarıyla ilgili işlevin bağımsız
mercilere aktarılması, kamu işletmelerinin özelleştirilmesi, bir yandan da sosyal politikalardaki iddiaların
gerilemesine yol açmıştır.
1.2.2.2. Ulus-Devletlerin Siyasal Alanının Daralması
Hükümetler iç ve dış politika alanındaki yetkilerini giderek yitirmektedir. Küreselleşmeyle ilgili yapılan
tartışmalarda bir görüşe göre hükümetler vatandaşlarını piyasa güçleri karşısında savunamamakta, onların
olumsuz etkilerinden vatandaşlarını koruyamamaktadır. Bir diğer görüşe göre ise; halkı düşünen piyasa güçleri
başarısız hükümetlerden vatandaşlarının çıkarlarını korumaya çalışmaktadır. İki farklı yaklaşımın ortak noktası
şudur: piyasaları etkileyenler ve sermaye sahipleri güçlenmekte; yönetimi elinde bulunduranlar ise güçsüz
politikacılar ve yöneticiler haline gelmektedirler. Küreselleşme ulusal hükümetlerin gücünü zayıflatmakta,
politikacıların etki alanını azaltmakta ve siyasetin sınırlarını daraltmaktadır.36
29
30
31
32
33
34
35
36
Armand MATTELART; Şebekelerin Küreselleşmesi, http://bodabas.tripod.com/SebeKur.htm, 17-8-2002.
Mehmet ALTAN; “Dünya-Türkiye Küreselleşme ve Değişim”, Küyerel Düşünce Grubu Paneller Dizisi, Küyerel Yayınları, İstanbul, 1997, s.11.
Lester C. THUROW; Kapitalizmin Geleceği, Çevirenler Serpil DEMİRTAŞ ve Nebil İLSEVEN, Sabah Kitapları, İstanbul, 1997, s.106.
William KNOKE; Cesur Yeni Dünya: Yirmi Birinci Yüzyıl İçin Bir Yol Haritası, Çev. Zülfü DİCLELİ, Türk Henkel Dergisi
Yayınları, İstanbul, 1997, s. 174.
WENT, a.g.e.
Pir Ali KAYA; “Küreselleşme Sürecinin Değerlendirilmesinde ILO’nun Tavrı”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, Derleyen, Veysel
BOZKURT, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000, s.194.
Nusret EKİN; Küreselleşme ve Gümrük Birliği, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 1999-47, İstanbul, 1999, s. 338.
Martin WOLF; “Ulus-Devlet Küreselleşmeye Karşı Durabilecek mi?”, Türkiye ve Siyaset Dergisi, Sayı 5, Ankara, Kasım-Aralık 2001, s.211.
Çatışan ve çoğu zaman yarışan yönetim araçlarının oluşturduğu karmaşık bir sistemde tek seviye olan
devletle siyaset, daha fazla çok merkezli bir duruma gelmektedir. Siyasi liderlerin toplumlarında saygınlıklarını
yitirmelerinin yanısıra, söyledikleri de artık eskisi gibi vatandaşları tarafından önemsenmemektedir.37
Hükümetlerin tercih ettiği uluslararası ekonomik ve siyasal bütünleşmenin sonucunda demokratikleşmeye bağlı
olarak önemli sorunlar ortaya çıkmaktadır. Sorunların en önemlilerinden biri, hükümetlerin bir açıklık
politikasını seçtikten sonra kendi toplumlarını eskisi gibi kontrol etmesi ve uyguladıkları politikalar konusunda
halkını ikna etmesi zorlaşmaktadır.38
1.2.2.3. Kültür Politikaları
Berlin Duvarı’nın yıkılması sonrasında, popüler kültürün küreselleşmesi ile dünya düzenine yön verme
mücadelesi arasında büyük bağlantılar vardır. Bilişsel küreselleşme olarak isimlendirilebilecek bu yapı, özellikle
televizyonlar ile Amerikan yaşam tarzının yüceltilmesi ve ABD’nin jeopolitik taleplerinin meşrulaşmasına sebep
olmaktadır.39 Amerikan kültürü küresel kültür olarak dünyaya yansıtılmakta, buna karşı ulus-devletler kendi
kültürlerini koruma ve geliştirme görevlerini yerine getirirlerken büyük zorluk çekmekte hatta başarısız
olmaktadırlar.40 Yine insanlar uydu antenler ve internet gibi araçları kullanarak ulus-devletlerin denetim ve
sansüründen uzak bir şekilde bilgiye ulaşabilmekte, yabancı kültürlerin etkisine girebilmektedirler.
2.Küreselleşme Olgusu Karşısında Geçiş Ekonomilerinin Durumu
Ulus devletler küreselleşmenin yan etkilerini bölgesel birliklerle azaltmaya çalışmaktadır. Yeni kurulan
devletlerin önemli bölgeselleşme girişimi, 25 Temmuz 1992 tarihinde kurulan Karadeniz Ekonomik İş Birliği
(KEİB-Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Gürcistan, Ermenistan, Moldova, Romanya, Rusya, Türkiye,
Ukrayna) girişimidir. Daimi sekretaryası İstanbul’da bulunan KEİB’in organları, hükümetlerarası karar alma
organı olan Başkanlar Konseyi (6 aylık dönemlerle Troika sistemi çerçevesinde çalışıyor. Parlamentolar arası
organ (Bulgaristan ve Yunanistan yer almıyor), KEİB İş Konseyi‘nden oluşuyor. (Başkanlık 6 ayda bir
değişmektedir) Mali organı ise, temsil örgütü 6 Mayıs 1997 tarihinde Selanik’te kurulan “Karadeniz Ticaret ve
Kalkınma Bankası”dır.
Avrasya Bölgesi ile ilgili bir başka organizasyon, Baltık devletleri dışında kalan eski Sovyet
Cumhuriyetleri (BDT-Moldova, Ukrayna, Beyaz Rusya, Rusya Federasyonu, Gürcistan, Azerbaycan,
Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan), Romanya, Bulgaristan’dan
oluşmaktadır.
Ekonomik İşbirliği Organizasyonu (ECO) bir heyecanla başlayıp bir sessizliğe gömülen bir örgütlenmeyi
göstemektedir. 1964 yılında Türkiye, Pakistan ve İran tarafından Kalkınma için Bölgesel İşbirliği adı altında
kurulan bu teşkilat, 1985 yılında ECO’ya dönüşmüştür. SSCB’nin dağılmasında sonra ise teşkilata Azerbaycan,
Orta Asya Ülkeleri ve Afganistan da katılmıştır.
Türkiye’de yaşanan ulusal kimlik arayışı, küreselleşme süreci içerisinde bulunan/bulunmayan tüm
ülkelerin gündemindedir. Rusya’nın dağılma süreci sonrasında Sosyalist sistemden kapitalizme yönelen ve
kimlik bunalımındaki Doğu Avrupa ülkeleri, AB’ye üye adayı olarak yeni kimlik arayışlarına girdiler.
Öncelikle, hükümetler, son 50 yıldır harcamalarını ve buna paralel olarak gelirlerini devamlı arttırmaya
muvaffak olmuşlardır. Gelir ve harcama olarak, devletin, ekonomide sürekli artan payı nedeniyle, piyasaları ezici
bir hakimiyeti olduğu ve bu durumun, ekonomide etkinlik ve verimliliği azalttığı ortak bir kanıdır. Gelirlerin ve
harcamaların azaltılması ve özelleştirmelerin gerçekleştirilmesi artık genel bir kabul görmektedir. Bu anlayış,
“ulus-devlet”lerin gönüllü olarak piyasalar karşısında güçlerinden fedakarlık etmeleri anlamına gelmektedir. Her
şeye rağmen, hükümetlerin karşısında piyasaların güçlenmesi, devletin küçülerek yeniden yapılanması, küresel
bir rekabet içerisinde beklenen liberalizasyonu her alanda sağlamaya yeterli olmamaktadır.
Önümüzdeki yıllarda bölgeselleşme süreçleriyle ulus-devletlerin dağılmasının getireceği ufalanma ve
güçsüzleşme bir ölçüde aşılabilecektir. Ancak bu ne kadar yaygınlaşabilir, bunu öngörmek gerçekten zordur.41
SONUÇ
Küreselleşme sürecinde ulus devletlerin klasik egemenlik haklarını koruyabildiğini söyleyebilmek
mümkün değildir. Günümüzde devlet, bir yandan bütünleşmeye doğru giden oluşumlarla küresel değerler
kazanırken, diğer yandan etnik faktörlerle parçalanmaya ve bölünmeye doğru giden bir sürecin içersinde
bulunmaktadır.
Dünyadaki bütün değişmelere ve ulus-devletin gücünü yitirdiğiyle ilgili iddialara rağmen, günümüzde
hala ulus-devletler uluslararası arenanın en güçlü aktörleridir. Dünya küresel ölçekte bir ulus-devletler
sistemidir. Bu sistem içinde ulus-devletler, çok çeşitli politik, ekonomik, sosyal ve iletişim ilişkileri içindedirler.
37
38
39
40
41
Antony GIDDENS; Elimizden Kaçıp Giden Dünya, Çeviri Osman AKINHAY, Alfa Basın Yayım, İstanbul, 1999, s.21.
WOLF; a.g.e, s.219.
Richard FALK; a.g.e, s.41.
HALL; a.g.e. s.47.
Mustafa ÖKMEN; “Küreselleşme Sürecinde Kapitalizm, Ulus-Devlet ve Liberal Demokrasi”, Yeni Türkiye, Sayı 25, 1999, s. 220.
70
Ulus devletler dünya ölçeğinde bir uluslararası ilişkiler sistemine temel oluşturmaktadır. Ulus-devletlerin özerk
yapıları ve işlevleri uluslar üstü kurumların baskılarıyla aşınmaya başlamış olmasına rağmen küresel değişim
içersinde ulus-devletlerin yerine konabilecek bir organizasyon ortaya çıkmamıştır.
Özellikle askeri konulardaki meydan okumalar ve dünyada oluşan terörist hareketler giderek ulusal
sınırların ötesine uzanarak ulus-devlet çerçevesini aşmaktadır. Tüm dünyayı tehdit eden terörist hareketler
genellikle ulusal otoritesi zayıf ülkeler içersinde beslendiği için bu gün dünya terörle mücadelede konusunda
ulus-devletlerin varlığının ve otoritesinin gereğine inanmaktadır.
Geçiş ekonomileri ve özellikle Türk Cumhuriyetleri nezdinde değerlendirildiğinde, küçük ve özellikle
ekonomik sıkıntıları olan devletlerin üstelik devlet tecrübeleri olmayan ülkelerin problemlerinin daha büyük
olduğu.görülecektir. Küreselleşme olayları ise böyle devletleri daha fazla etkiler ve hatta devletin kaybı ile
sonuçlanabilir. Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri acı da olsa bu gruba dahil edilebilir. Komşu devletlerin
uzun yıllık etkisini ve şimdiki tepkilerini göze alırsak durumun ne kadar zor olduğu aydınlığa kavuşur. Bu ve
diğer yazılmayan sebeplerden Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri kolektif veya bölgesel anlayışla hareket
etmeye mecburdurlar. Ve şunu er geç anlamak zorundadırlar.
Önce değinelim ki, bu Cumhuriyetler bir uzun coğrafi kuşağın- kemerin devamıdır; birbirleriyle
komşudurlar, toprak bağlılıkları vardır, birbirleri vasıtasıyla geçit, komünikasyon ağları kurabilir ve dünyaya
açılabilirler. Bu ülkelerin güçlü yanlarına satırbaşı olarak bakıldığında şunlar görülecektir:
i) Tesadüfi değil ki, berpası göz önünde tutulmuş, eski “İPEK YOLU” onların arazisinden geçiyor ve
ilişkilerinin iyi olduğu takdirde birbirleriyle çalışabilirler. Özellikle belirtelim ki “İPEK YOLU” projesinin
iştirakçiliği olan 36 büyük devletler arasında onların hepsi yer almıştır. Bu büyük proje kesinlikle onların
kollektif hareket etmelerini talep eden ve tatmin edecek bir çalışmadır. Artık 3 yıla yakın zamandır ki büyük
arazilerde bu projenin gerçekleşmesi için kara, su, demiryollarının yeniden yapılanmasını gerektiriyor. Bu
devletler birbirlerine güvenemezseler, destek vermezseler, karşılıklı işbirliği yapmazsalar ekonomik
problemlerini de çözemeyeceklerdir.
ii) 2002-2004 yıllarında inşası yapılacak ve Hazar Petrollerini taşıyacak olan Bakü-Tiflis- Ceyhan petrol boru
kemeri (hattı) yaklaşık 3 milyar ABD dolarına ulaşır. Bu borudan yılda 50 milyon ton petrol taşınabilecektir ve ancak
bu halde semereli- verimli olabilecektir. Böyle olduğunda tek başına Azerbaycan’ın bu miktarda petrol üretmesi
mümkün değildir. Tabii ki bu imkanı koruyabilmek, faydalanmak, verimliliği artırmak için Kazakistan ve
Türkmenistan gibi kardeş, Türk soylu cumhuriyetlerin bu projeye iştiraki hem gerekli, hem faydalı, hem de mutlaktır.
iii) Aynı sözleri Bakü-Erzurum doğal gaz boru hattı için de söyleyebiliriz. Bu boru hattı ile taşınacak doğal
gazın yaklaşık üçte bir hissesi Azerbeycan’a aittir. Kalan hisse doğal olarak Türkmenistan ve Kazakistan’ın
hesabınadır. En azından daha ona göre ki bu cumhuriyetlerin her ikisinin kendi petrol ve doğal gazının yurt dışına
taşıması ve satması için ilave yollar aramasına, yeni boru hatları kurmasına ihtiyaçları vardır. Onlar böyle
çevrelerindeki ayrı ayrı komşu devletlerle petrolü ve doğal gazı taşırlar. Zaten Bakü- Tiflis- Ceyhan petrol boru hattı,
Bakü-Erzurum doğal gaz hattı vardır ve bu çevrelerdeki ülkeler neden yeni boru hatları yapsınlar? Daha az masrafla,
büyük ekonomik çıkarlar sağlayabilmek ve kollektif hareket etmek açısından da bu işler ciddi birer örnektir.
iv) Kafkasya Cumhuriyetleri, elece de Orta Asya Cumhuriyetleri kendi aralarında ve birbirlerine bağlı ve
birbirlerini birleştiren eski Sovyetler döneminde yaratılmış çok güzel karşılıklı, hava, su, demiryolu ve
karayollarına sahiptirler. Onlardan faydalanmak ancak karşılıklı işbirliği esasına göre olabilir.
v) Bunların dışında Kafkasya ve Orta Asya’da bu cumhuriyetleri birbirine bağlayan enerji hatları
mevcuttur. Zamanında onlar birbirlerine enerji sağlamışlardı. Bu ve diğer yeni projelerin her biri ayrı ayrı ele
alındığında bu cumhuriyetler için tek başına çok zor yapılabilecek, yenilenebilecek çalışmalardır. Ancak bir
yerde olduklarında, kollektif hareket ettiklerinde onların gerçekleşmesi mümkündür. Zaten Kafkasya ve Orta
Asya cumhuriyetlerinde maliye imkanlarının sınırlı olması yeni mali kaynakların aranması gerekliliğini sonuçta
ortak işbirliği gerekliliğinin göstergesidir.
vi) Bu cumhuriyetler farklı yer altı ve yer üstü kaynaklara, farklı sanayi sektörlerine, farklı üretime ve
malzemelere sahiptirler. Kendi aralarında Ortak Pazarın oluşturulması, karşılıklı alış-veriş ile hepsinin iktisadi
menfaatini sağlayabilecek faktörlerdendir. Onlar bir araya gelirlerse gerekli olan her şeye sahiptirler.
vii) Bu cumhuriyetlerin her birisinde diğerlerinin milli vatandaşları ve milleti yaşamaktadır. Çok sayılı
karışık ailelere sahiptirler. Bu da onların bir araya gelebilmesini gerekli kılan faktörlerdendir.
viii) Nihayet Sovyetler döneminde sanayi sektörleri karşılıklı bağlılıklar prensibi ile kurulmuş, son
mahsulün üretimi ve tüketimi de birbirine bağlanmıştır. Sadece bu çalışmayı devam ettirmek özü; bu
cumhuriyetlerin birbirine destek vermesini talep ediyor.
ix) Bu cumhuriyetlerin taşımacılık organizasyonu, hava hattı dışında, bütün diğer vasıtalarla birbirlerine
bağlıdır. Mutlaka birlikte işbirliğinin olmasını mutlak ediyor. Ve tabii ki taşımacılar bunların farkındadırlar.
Bağımsızlığın teminatı, ekonominin iyileşmesi büyük devletlerin tesirinden kurtulma, bağımsız
politikanın yürütülebilmesi, uluslar arası kurumların tesirine düşmemek için de Kafkasya ve Orta Asya
Cumhuriyetlerinin birbirlerine ihtiyaçları vardır. Ve tabii ki onların iyice şunu anlaması gerekiyor ve hiç zaman
kaybetmeksizin küçük iddiaları bir kenara bırakarak büyük amaçlar için ortak işbirliğini ve gerekli tedbirlerin
alınmasını zorunlu kılıyor.
KAYNAKÇA
−
Ruud LUBBERS and Jolanda KOOREVAAR; Nation
http://www.xs4all.nl/~koorevaa/html/n_state.html, (13-5-2002).
State
and
Democracy
in
the
Globalizing
World,
−
Richard FALK; Yırtıcı Küreselleşme,( Çev. A. Aksu), Küre Yayınları, İstanbul, 2001.
−
Zygmunt BAUMAN; Küreselleşme, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1999.
−
G. William DAUPHINAIS, Grady MEANS ve Colin PRICE; Ceo’ların Bilgiselliği, (Çev. U. ALPAKAY, Gülden ŞEN, ve E
TOPPARMAK, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 2002.
−
Thomas FRIEDMAN; Küreselleşmenin Geleceği, (Çev. E. SAYAR), Boyner Holding Yayınları, İstanbul; 2000.
−
Hasan TUTAR; Küreselleşme Sürecinde İşletme Yönetimi, Hayat Yayıncılık, İstanbul, 2000
−
Deniz Ülke ARIBOĞAN; Globalleşme Senaryosunun Aktörleri, Der Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2001. Zerrin Toprak
KARAMAN; Kent Yönetimi ve Politikası, Anadolu Matbaacılık, 4. Baskı, İzmir, 1998.
−
İlhan DÜLGER; “Ulusal Ekonomiden Küresel Ekonomiye Geçerken Milli Devlet”, Yeni Türkiye Dergisi, 21.Yüzyıl Özel-II, Yıl 4
Sayı 20, Mart-Nisan, 1998.
−
Haluk TÜKEL; “Küreselleşme Kıskacında Ulus-Devlet”, Görüş Dergisi, Sayı 62, H a z i r a n 1998.
−
Samir AMİN, Küreselleşme Çağında Kapitalizm, (Çev. V. Eranus), Sarmal Yayınevi , İst, 1999.
−
Dominique PLIHON, “Mali küreselleşme dünya ekonomisinin işleyişini değiştirdi”,
http://www.ideapolitika.com/arsiv/9/dominique.htm, 23-3-2001.
−
Cem SOMEL, “Az Gelişmiş Perspektifinden Küreselleşme”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl:5, S.18, 2002.
−
Nevzat GÜRAN, İsmail AKTÜRK; Uluslararası İktisadi Kuruluşlar, Tuğra Ofset, 5. Baskı, Isparta, 2001.
−
Okan AKTAN; “Bölgesel Bütünleşmeler: Global Serbestleşmeden Bölgesel Anlaşmalara”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve
İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 1, 2000.
−
Kenichi OHMAE, Ulus Devletin Sonu: Bölgesel Ekonomilerin Yükselişi, Çev. Zülfü DİCLELİ, Türk Henkel Yayınları, İstanbul,
1996.
−
Sencer AYATA; “Toplumbilim Açısından Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı
4.Baskı, Ankara, 1999.
Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları,
−
Bilal ERYILMAZ; Kamu Yönetimi, Erkam Matbaası, İstanbul, Ekim-2000.
−
Zerrin TOPRAK KARAMAN; “Küreselleşmede Yönetimin Etkisi”, Türk İdare Dergisi. Yıl 67, Sayı 409, Aralık-1995, Ankara.
−
Cem EROĞUL; “Ulus Devlet ve Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”, Güldikeni Yayınları, 4.Baskı,
Ankara, 1999.
−
Stuart HALL; “Yerel ve Küresel : Küreselleşme ve Etniklik”, Çeviren S. Hakan TUNCEL, Kültür, Küreselleşme ve Dünya
Sistemi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1998.
−
Alpaslan IŞIKLI; “Konferans”, Yerel Yönetimler ve Küreselleşme, Türk Belediyeler Birliği Derneği-Konrad Adenauer Vakfı
Yayını,Ankara, 2001.
−
E. Fuat KEYMAN, Küreseleşme, Devlet, Kimlik/Farklılık: Uluslar arası İlişkiler Kuramını Yeniden Düşünmek, Alfa
Yayınları, İstanbul, 2000.
−
Taner TİMUR; Küreselleşme ve Demokrasi Krizi, İmge Kitabevi, 2.Baskı,Ankara, 2000.
−
Robert Went; Küreselleşme, Çeviren, Emrah DİNÇ, Yazın Yayıncılık, İstanbul, 2001.
−
Anıl ÇEÇEN; “Dünyadaki ve Bölgedeki Gelişmeler Açısından Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme”,
Güldikeni Yayınları, 4.Baskı, Ankara, 1999.
−
Durmuş ÖZDEMİR; “Küreselleşme, Ekonomik Büyüme ve Çokuluslu Şirketler”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl:5, S.18, Şubat,
Mart, Nisan 2002, Ankara.
−
Öznur YÜKSEL, Uluslar arası İşletme Yönetimi ve Türkiye Uygulamaları, Gazi Kitabevi, İkinci Baskı, Ankara, 1999.
−
Armand MATTELART, Şebekelerin Küreselleşmesi, http://bodabas.tripod.com/SebeKur.htm, 17-8-2002.
−
Mehmet ALTAN; “Dünya-Türkiye Küreselleşme ve Değişim”, Küyerel Düşünce Grubu Paneller Dizisi, Küyerel Yayınları,
İstanbul, 1997.
−
Lester C. THUROW, Kapitalizmin Geleceği, (Çev. S. DEMİRTAŞ - N. İLSEVEN), Sabah Kitapları, İstanbul, 1997.
−
William KNOKE, Cesur Yeni Dünya: Yirmi Birinci Yüzyıl İçin Bir Yol Haritası, Çev. Zülfü DİCLELİ, Türk Henkel Dergisi
Yayınları, İstanbul, 1997.
−
Pir Ali KAYA; “Küreselleşme Sürecinin Değerlendirilmesinde ILO’nun Tavrı”, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, Derleyen, Veysel
BOZKURT, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000.
−
Nusret EKİN; Küreselleşme ve Gümrük Birliği, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 1999-47, İstanbul, 1999.
−
Martin WOLF; “Ulus-Devlet Küreselleşmeye Karşı Durabilecek mi?”, Türkiye ve Siyaset Dergisi, Sayı 5, Ankara, Kasım-Aralık 2001.
−
Antony GIDDENS; Elimizden Kaçıp Giden Dünya, Çeviri Osman AKINHAY, Alfa Basın Yayım, İstanbul, 1999.
−
Stuart HALL, “Yerel ve Kültürel: Küreselleşme ve Etniklik”, Kültür Küreselleşme ve Dünya Sistemi, Der.: Anthony D. King,
Çev. Gülcan Seçkin, Ümit Hüsrev Yolsal, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1998.
−
Mustafa ÖKMEN, “Küreselleşme Sürecinde Kapitalizm, Ulus-Devlet ve Liberal Demokrasi”, Yeni Türkiye, Sayı 25, 1999.
72
FİNANSAL KÜRESELLEŞMENİN AZERBAYCAN ÖZELİNDE
KAFKASYA VE ORTA ASYA’YA ETKİSİ
Osman Nuri ARAS
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
ÖZET
Küreselleşme, maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin milli sınırları aşarak
dünya çapında hızla yayılması anlamına gelmektedir.
Bir süreç olarak küreselleşme SSCB’nin dağılmasının ardından önemli bir ivme kazanmıştır.
Bağımsızlıklarını kazandıkları günden beri etkisi altına aldığı Kafkasya ve Orta Asya ülkeleri üzerinde ise
küreselleşmenin etkisinin günümüze kadar daha çok olumsuz yönünün ağırlıkta olduğu görülmektedir. Azerbaycan’a 1994
yılından itibaren yabancı sermaye girmektedir. Ancak yabancı sermayenin daha çok petrol sektöründe yoğunlaşıyor olması
ülke açısından bazı sorunları da birlikte getirmektedir. Finansal küreselleşmenin Azerbaycan’a etkisinin, genel anlamda
yabancı sermayenin girdiği tüm Kafkasya ve Orta Asya ülkeleri açısından sözkonusu olduğu da görülmektedir.
Anahtar Sözcükler: Küreselleşme, Finansman, Azerbaycan, Yatırım.
GİRİŞ
Tarihi süreçte ortaya çıkan bir olgu olarak değerlendirilebilecek olan küreselleşme; teknoloji, haberleşme
ve ulaşım alanında hızlı gelişmenin verdiği ivme sonucunda, uluslararası ticaretin yaygınlaşması, emek ve
sermaye hareketlerinin artması, ülkeler arasındaki ideolojik kutuplaşmaların sona ermesi ile ülkelerin ekonomik,
siyasal ve sosyo-kültürel açıdan birbirleri ile daha güçlü etkileşime girmeleri ve birbirlerine yakınlaşmaları
olarak tanımlanabilir.
Bu bakımdan küreselleşme kavramı; belli fikirlerin, görüşlerin, pratiklerin, olayların, teknolojilerin ve
kurumların, küresel ölçekte bulunur hale gelmesini veya dünya ölçeğinde ulusal kimliklerin, ekonomilerin ve
sınırların çözüldüğü, sosyal hayatın büyük bir bölümünün küresel süreçler tarafından belirlendiği bir dünya
algılamasını ifade etmektedir.
Kapitalizmin ortaya çıkıp gelişmeye başladığı ve ülkeler arasındaki ekonomik ilişkilerin artmaya başladığı
1870-1914 yılları arasında ulaşım ve haberleşme ağlarının gelişmesiyle dünyanın farklı yerleriyle fiziki temas kurma
imkanı ortaya çıkmış ve bunun doğal bir sonucu olarak, başta ekonomik olmak üzere, ülkeler arasındaki ilişkiler hızla
artmıştır. 1870-1914 arasındaki zaman süreci; serbest mal hareketliliğinin ve sermayenin çok hızlı bir şekilde gelişme
gösterdiği, insanlar tarafından telgraf teknolojisinin geliştirilmesi ve vapur yapımıyla birlikte uluslar arası iletişim ve
taşımacılığın daha hızlı, kolay ve ucuz hale geldiği bir dönem olmuştur1. Birinci Dünya Savaşı’na kadar gelişme
eğilimi gösteren küreselleşme süreci, 1914-1945 arasında düşüş eğilimi göstermiş, ancak İkinci Dünya Savaşı
sonrasında tekrar yükseliş trendine geçmiştir. 1980’li yıllardan itibaren bu süreç daha da hızlanmış ve 1990’ların
başlarında planlı ekonominin hakim olduğu eski Doğu Bloku ülkelerinin ekonomik ve siyasi çöküşüyle birlikte
dünyanın tek kutuplu veya tek merkezli olması küreselleşme sürecini doruğa ulaştırmış oldu.
Süreç dikkate alındığında küreselleşmeye etki eden temel faktörler arasında; ulaşım, enformasyon, mikroelektronik ve haberleşme (internet-intranet-uydu haberleşmesi), alanındaki teknolojik gelişmeler; uluslararası
kuruluş ve hükümet politikalarındaki değişim ile birlikte yaşanan ticari ve finansal liberalleşme hareketleri;
hükümetlerin deregülasyon politikaları ve teknolojik gelişmeler sonucu firmaların stratejilerindeki değişmeler,
1990’ların başında komünizmin çökmesiyle birlikte soğuk savaş döneminin ve ülkeler arasındaki ideolojik
kutuplaşmaların sona ermesi; iletişim ve ulaşım teknolojisindeki gelişmelerle tüketici tercihlerinde yaşanan
değişmeler; ekonomide zararlı dışsallıkların oluşmasına neden olan uluslararası sorunlara çözüm bulma
zorunluluğu dikkat çekmektedir2.
1. EKONOMİK KÜRESELLEŞME
Pazarları, araçları, aktörleri ve kuralları farklılık arz eden bir olgu3 olan küreselleşme kavramı, farklı
kültürel, ekonomik ve siyasi süreçleri anlatmak için kullanılmaktadır. Zira her toplumsal olay ve süreç, zorunlu
olarak ekonomik, politik ve kültüreldir ve bu süreçler, hiçbir zaman birbirinden bağımsız olarak ortaya çıkmaz
1
2
3
Ersan ÖZ, “Globalleşme Nedir?”, http://www.geocities.com/kemalgokcan/golobel.html, 12.03.2003.
“Global Yapılanmada Yeni Rota”, http://www.activefinans.com/activeline/sayi19/globalyapilan.html, 12.03.2003; C.C.Aktan ve H.Şen,
Globalleşme,
Ekonomik
Kriz
ve
Türkiye,
Ankara:
TOSYÖV
Yayınları,
1999.
http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003
Nesrin Nas, “Küreselleşme Dönüm Noktasında mı?”, http://www.anap.org.tr/anap/kisisel_sayfalar/nesrin_nas/kuresellesme.htm,
13.03.2002
73
ve gelişmez. Bu anlamda küreselleşme, ekonomik, siyasal ve kültürel olmak üzere üç ana perspektiften
yaklaşılabilir.
Ekonomik Küreselleşme, genel anlamda ülke ekonomilerinin dünya ekonomisiyle entegrasyonunu, yani
dünyanın tek bir pazarda bütünleşmesini ifade etmektedir. Bir başka deyişle ekonomik küreselleşme, reel ve
finansal pazarların ve aktivitelerin uluslarüstü bir ağ oluşturması ile sermaye, işgücü, üretim ve modern
ekonomide en önemli üretim faktörü olan bilginin uluslarüstüleşmesi yoluyla dünya ekonomilerinin birbirleriyle
entegrasyonu olarak tanımlanabilir4.
Ekonomik küreselleşme sürecinde bilgisayar, iletişim uyduları, faks ve cep telefonu gibi araçlar bir
yandan, üretimde verim kolaylaştırırken; diğer yandan da, mal, hizmet ve sermaye mübadelesi alanlarındaki
işlemleri çok çabuklaştırmak suretiyle piyasaların birbiriyle gitgide içiçe girmesi sonucunda ülkeler birbirine son
derece yakınlaşmış ve , mal ve hizmetler ile uluslararası sermaye hareketleriyle ilgili sınır-ötesi işlemler
çeşitlenerek artmıştır. Küreselleşme kavramı bu tanımla bir ekonomik sistem kavramıdır5.
Bu süreçte küresel firmalar önemli bir fonksiyon üstlenmekte ve bu firmalar vasıtasıyla teknoloji gelişmiş
ülkelerden gelişmekte olan ülkelere doğru yayılmaktadır. Telekomünikasyon, bilgi ve ulaşım teknolojisindeki
hızlı gelişmeler, GATT, WTO ve IMF gibi uluslararası kuruluşların çabalarıyla dünya ekonomisinde sağlanan
liberalleşme hareketleri, ülkelerin hızlı ve sürdürülebilir ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmede piyasa
ekonomisinin önemini kavramaları, uluslararası firmaların sınır-ötesi satış yapma ve maliyet düşürmek amacıyla
daha ucuz kaynak sağlama gibi faktörler ekonomik küreselleşmeye ortam hazırlamıştır. Mal ve hizmetler ile
üretim faktörlerinin, yani emek, sermaye ve teknolojinin uluslararası alanda mobilitesi sonucu mal ve hizmet
piyasalarının entegrasyonu ekonomik küreselleşme ile sonuçlanmıştır6.
2. EKONOMİK KÜRESELLEŞMENİN FİNANSAL BOYUTU
Ekonomik küreselleşme, kendisini üretim ve finansal faaliyetlerin küreselleşmesi olmak üzere iki farklı
alanda göstermektedir.
Üretimde Küreselleşme: Üretimin küreselleşmesi, ülke bazında faaliyet gösteren firmaların üretim
faaliyetlerini diğer ülkelere ve kıtalara yaymalarını ifade etmektedir. Üretim faaliyetleri küresel firmalar
aracılığıyla sınır-ötesi sabit sermaye yatırımı, sınır-ötesi iştirak, fason imalat anlaşmaları gibi değişik şekillerde
uluslararası arenaya taşınmaktadır. Üretim alanı olarak bütün dünyayı hedefleyen bu firmalar, üretim
faaliyetlerini maliyet avantajı sağlayacak ülkelere kaydırmanın yollarını aramakta ve faaliyetlerini hammadde
maliyeti, ara malı maliyeti, işgücü maliyeti ve dışsal maliyetler açısından daha cazip gördükleri ülkelere
kaydırmaktadırlar7.
Sanayileşmiş ülkeler teknoloji ağırlıklı üretimini kendi ülkelerinde yaparken hammaddeyi ithal, mamul
ürünlerini ise ihraç ediyorlardı. Simdi ise pazara yakın üretim, modüler üretim (bir ürünün belirli parçalarını bir
modül seklinde ele alıp, en iyi ve en ucuz nereden temin ediliyorsa orada ürettirme ve sonunda bu modülleri
birleştirerek, pazarlama) ve tamamen bilgiye dayalı üretim söz konusudur.
Üretimin küreselleşmesi ile özellikle mikro-elektronik ve motorlu taşıt üretimi gibi alanlarda ‘küresel
fabrikalar’ ortaya çıkmıştır. Küresel firmalar etkinlik ve verimliliği ön plana çıkarmakta ve küresel rekabet
koşullarını kendi lehlerine çevirebilmek için sürekli yenilik yapmak ihtiyacı duymaktadırlar. Böylece, bir malın
üretiminin değişik safhalarını oluşturan araştırma-geliştirme, parçaların hazırlanması, montajı, tamamlanması ve
kalite kontrol gibi safhalar bir ülkeyle sınırlı kalmayıp; karşılaştırmalı üstünlüğe bağlı olarak tek bir üretim hattı
içinde birden çok ülkeye yayılmıştır8.
Finansal Küreselleşme: Küreselleşmenin en yaygın ve en yoğun olarak yaşandığı finansal faaliyetlerin
küreselleşmesi ise sermayenin, daha düşük risk ve daha yüksek kazanç sağlamak amacıyla herhangi bir coğrafi
kısıtlamaya maruz kalmadan sınır-ötesi alanlara yayılmasıdır. Özellikle 1980’li yıllarda ve sonrasında finansal
faaliyetlerin küreselleşmesinin, hızlı bir gelişme göstermesi ile uluslararası finansal piyasaları birbirinden ayıran
sınırlar hemen hemen ortadan kalkmıştır. Bu süreç, uluslararası sermaye hareketlerinin kaynağının, kanallarının
ve hacminin değişmesine neden olmuştur. Bu gelişmelerin temelinde, gelişmekte olan ülkelerin uluslararası
finansal faaliyetleri kendi ülkelerine çekmek için uygulamaya koydukları deregulasyon politikaları, esnek kur
rejiminin benimsenmesi, finansal araç türlerindeki hızlı artış, telekomünikasyon araçları gibi siyasal, kurumsal
ve teknik faktörler yer almaktadır.
4
5
6
7
8
C.C.Aktan ve H.Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, Ankara: TOSYÖV Yayınları, 1999, s.2. http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003
Coşkun Kırca “Küreselleşme Nedir?”, http://www.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2002/02/24/yazarlar/yazarlar39.html, 16.03.2003
C.C.Aktan ve H.Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, Ankara: TOSYÖV Yayınları, 1999. http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003
Mustafa Akdenizli, “Globalleşme ?”, http://www.uta-stuttgart.de/bulten052001/Globallesme/globallesme.html; C.C.Aktan ve H.Şen,
Globalleşme,
Ekonomik
Kriz
ve
Türkiye,
Ankara:
TOSYÖV
Yayınları,
1999.
http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003
C.C.Aktan ve H.Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, Ankara: TOSYÖV Yayınları, 1999. http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/boyutlar.htm, 15.03.2003
74
Uluslararası sermaye hareketleri, doğrudan yabancı sermaye yatırımları, portföy yatırımları ve diğer
yatırımlardan oluşmaktadır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları, bir firmanın yabancı bir ülkede doğrudan
veya iştirak halinde yatırım yapması ve yatırımın yönetimine katılması demektir. Buna karşın portföy
yatırımları, tasarruf sahiplerinin ya da yatırımcının bir kazanç elde etmek için uluslararası sermaye
piyasalarından menkul kıymetler satın almaları şeklinde yaptıkları yatırımlardır. Diğer yatırımlar ise, hazine
bonosu ve tahvil alım satımıyla oluşan kısa ve uzun vadeli sermaye hareketleridir. Özetle, küresel ekonomik
entegrasyonun bir diğer boyutu olan uluslararası sermaye hareketlerinin büyüklüğünü, doğrudan yabancı
sermaye yatırımları ile diğer ülke borsalarında yapılan hisse senedi ve tahvil alım satımı hacmi ile ölçmek
mümkündür.
Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının GSYİH’ya oranı, tüm dünyada son yılda önemli bir artış
göstermiştir. Tüm dünya ülkelerinde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının GSYİH’ya oranı, 1987 yılında %
1.5 iken bu oran 1997 yılında % 2.5’e yükselmiştir. Orta gelirli ülkelerde -ki bunlar, gelişmekte olan ülkeler
olarak adlandırılabilir- doğrudan yabancı sermaye oranında çok ciddi bir artış olduğu dikkat çekmektedir.
Ekonomideki para sistemi, finansal serbestleştirme, finansal aracısızlık ve finansal bölünmezlik adı
altında bilinen üç önemli olayın birleşik etkisi altında 20-25 yıldan beri önemli değişim geçirdi. Bu bakımdan
finansal küreselleşmenin özellikleri şöyle sıralanabilir9:
Finansal Serbestleştirme: Finansal serbestleştirme, finansal kuruluşların faaliyetlerini düzenlemek için,
devlet tarafından saptanmış kuralların artan oranda kaldırılması anlamına gelir. Klasik ekonomistler tarafından
sebepsiz olmayan bir şekilde istenen piyasa mekanizmalarına göre devlet düzenlemesinin geri gelmesini
kolaylaştırmak düşünülüyor. Somut bir şekilde, zengin ülkelerin çoğunda: esnek (dalgalı) kur sisteminin hakim
olduğu uluslararası para sistemine daha uygun olarak döviz işlemlerinin de uluslararasılaştırıldığı bir döviz
politikasına doğru yönelimlerin artmakta olduğu, yeni finansal ürünlerin çeşitlenmesi ve faiz oranlarının
azalması devam ettirilerek banka sektöründe rekabetin kolaylaştırıldığı özlendi.
Para Sisteminin Aracısızlığı: Şirketlerin ve devletin değerli kağıt (hisse senedi veya tahvil) çıkararak
faaliyetleri için gerekli kaynakları topladığı "finansal piyasalar" sisteminde, bu kaynakların banka kredileri ile
finanse edildiği "borçlanma ekonomisi" sistemine göre, işlemlerin araçsız ve doğrudan gerçekleşme imkanı daha
fazladır. Maliyetin önemli olabildiği bu finansman şekli özellikle faiz oranlarının yüksek olduğu bir ortam
içerisinde 80'li yılların başından itibaren kullanıldı. Borç senetlerinin ve tahvil kağıtlarının emisyonları, ama aynı
zamanda değişken sermayeli yatırım şirketlerinin gelişimi (SICAV), ortak yatırım sermayeleri (FCP), altın
kazançları (MATIF, faiz oranlarının takası) 80'li yıllarda giderek artan olaylar olarak gözlendi.
Ulusal Pazarların Bölünmezliği: Döviz denetimlerinin kaldırılması, büyük dünya pazarının kurulmasının
ekonomik küreselleşmeyi sembolize ettiği üçüncü ülkelerden sağladıkları ödünç verilebilir fonlarla, kendi
faaliyetlerini finanse eden yatırımcıların işlerini çok kolaylaştırdı. Döviz piyasaları üzerindeki anlaşmalar artışı
ile fiyat eşitliğinden yola çıkan bu finansal piyasalar entegrasyonunun, uluslararası mal takaslarına göre
özerkmiş gibi göründüğünü dikkate almak gerekir. Para teorisi, finansal alanın gelişiminin başlıca mantığı gibi
görünmektedir.
3. KÜRESELLEŞMENİN EKONOMİK YARARLARI
Küreselleşme uzun dönemde hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde ekonomik refahın artmasına
katkıda bulunmaktadır: Bir taraftan gelişmekte olan ülkelerin daha geniş ticari pazarlara, daha büyük sermaye
girişine sahip olmasına, diğer taraftan da bu ülkeler için ihraç ya da ithal edilebilir malların genişlemesine ve bu
ülkelerin teknolojik gelişmelerden daha fazla yararlanmasına imkan vermektedir. Sonuçta, küreselleşme
sürecinin ortaya koyduğu değişimden her iki ülke grubu da yarar sağlamaktadır.
Ekonomik açıdan değerlendirildiğinde sermaye, yatırım getirisi yüksek olan yerlere gittikçe, mal ve
hizmetler karşılaştırmalı üstünlüğe sahip ülkeler tarafından üretildikçe ve özelleştirme sonucu etkinlik arttıkça, bu
değişiklikler küreselleşen ekonomideki bütün katılımcılar arasında paylaşılacak büyük kazançlar sunmalıdır. Bu
ekonomik etkinlik kriterlerinin etkilerini tekrar güçlendirmek, bilgi teknolojilerindeki hızlı değişimler ve
otomasyon (bilgisayar teknolojilerinin gelişimi) küresel iletişimin maliyetlerini olağanüstü bir şekilde düşürmektedir. Hızlı, kolay ve ucuz iletişim ağı kıtalararası ölçekte üretim organizasyonlarını hızlandırmakta ve ülkelerarası
büyük sermaye değerlerinin hızlı hareketliliği, ülkeler bazında, yeni prodüktivite anlayışlarının hızla inşasını
mümkün kılmaktadır ve sonuçta bu tür gelişmeler tüm ülkeler tarafından benimsenmekte ve uygulanmaktadır.
4. KÜRESELLEŞMENİN EKONOMİK ZARAR VE ENDİŞELERİ
Küreselleşmenin karşısındaki en önemli tehdit; nimetlerinden faydalanabilen “küresel elitler” ile dışarıda
kalanlar arasındaki uçurumun büyümesi. Küresel elitler sadece diğer ülkelerden değil kendi toplumlarındaki alt
sınıflardan bile farklılaşıyorlar ve bu fark zamanla büyüyor.
9
Jérôme BOCO, http://www.ifrance.com/STTeliot/globalisation.html?, 24 Temmuz 2001’den naklen Recep Emre Eriçok “Mali
Globalleşme”, http://www.istanbul.edu.tr/iktisat/bolumler/maliye/bulten7/ceviri.htm, 17.03.2003
Küreselleşme süreci ne yazık ki, dünya ölçeğinde refahın gelişimi, fakirliğin önlenmesi ve adaletin
sağlanmasına katkıda bulunmamıştır. Aksine son yirmi yılda dünya ölçeğinde yoksulluk artmış, gelir
dağılımında toplumları tahrip edecek kutuplaşmalar ve dünyanın fakir bölgelerinde açlık ve kıtlık ortaya
çıkmıştır. Hatta ekonomik olarak güçlü olan batı ülkelerinde bile orta direk zayıflamış fakirlik bir sosyal problem
olarak algılanmaya başlamıştır. Küreselleşme sürecinin, gelişmiş ülkelerin sosyal yapısını değiştirdiği de bir
gerçektir. Ancak gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkelere göre, küreselleşme karşıtı faaliyetlerden kendilerini
daha iyi koruyabilmektedirler 10.
Dünyada son 100 yılda, son 10 bin yılda meydana gelen refah artışından daha büyük bir refah artışı
yaşamıştır. Ancak, Sanayi Devrimi’nin ardından başlayan zenginleşme süreci aynı devletlerin ve aynı ulusların
öncülüğünde sürdürülmüş, iki buçuk asır sonunda da bu devletlerin lehinde büyük bir dengesizlik ortaya
çıkmıştır11.
Eşit olmayan büyüme süreçleri ve gelir dağılımının bozukluğu belli ekonomileri daha fazla olumsuz
yönde etkilediğinden, ülkeler arasındaki hayat standardı açığını arttırıp, ülkeler arası gelişmişlik düzeyini
farklılaştırarak, küresel ekonomi açısından risk, içsel ve/veya bölgesel çatışma konularını gündeme getiriyor12.
Neticede dünya nüfusunun yüzde 10’unu oluşturan kesim dünya toplam gelirinin yüzde 70’ini elde eder hale
gelmiştir.
Bilgi ve enformasyon sektörlerinin öne çıkması sanayi toplumunun mavi yakalı işçisine olan talebi
azaltmış ve belirli sektörler dışında firmalar küçülme yoluna gitmişlerdir. Aynı zamanda bu süreç beyaz yakalı
bilgi işçisine olan talebi arttırırken milyonlarca mavi yakalı işçi istihdam sürecinin dışında kalmıştır. Yaşanan
gelişmeler hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde işsizlik sorununu ortaya çıkarmıştır13. 150 milyon
işsizin bulunduğu ve 900 milyon kişinin eksik istihdamda kaldığı dünyada, sosyal harcamalar her geçen gün
kısılmaktadır14.
Dünya ekonomisinin farklı ülkeler arasında bölünmesi, bunların tümüne aynı oranda yaramamakta, tersine
gelişmekte olan veya geçiş sürecindeki ülkeleri gelişmiş ülkelere ucuz hammadde (petrol, madenler, tarımsal
ürünler) ve ucuz emek sağlamaya mahkûm etmektedir. Bu süreç eşitsizliği azaltacağına daha da arttırmaktadır.
Daha yoksul olan ülkeler, (teknolojik geriliklerinden dolayı) daha fazla emek barındıran ürünlerini, üretimi daha
pahalı ve daha kolay olan (üretim araçlarının niteliği ve niceliği dikkate alınarak) gelişmiş ülke ürünleriyle
değiştirmeye mecbur kalmaktadırlar.
Küreselleşme sürecinde çok uluslu şirketlerin ve gelişmiş ülkelerin etkin konumda olduğu bir yönüyle
tekel mahiyetinde oldukları görülmektedir.
Ekonomik küreselleşmede çok uluslu şirketler önemli bir rol üstlenmişlerdir. Birkaç çokuluslu şirketin
dünya üzerindeki egemenliği, doğal olarak, en yüksek bireysel kâr arayışında olan kapitalist gelişmeden
kaynaklanmaktadır.
Çok uluslu şirketler küresel ölçekte oluşturdukları üretim-dağıtım kanalları yoluyla rakiplerine karşı
oldukça önemli bir rekabet avantajı elde etmektedirler. Küresel reel ve finansal piyasalara girme önemli bir
avantaj sağladığı gibi, bu piyasalarda yer alan aktörlere de büyük fırsatlar sunmaktadır15.
Küreselleşme ile artan dış ticaret ve dolaysız yabancı sermaye yatırımları, gelişmiş ülkelere
yönelmektedir. Buna karşın, özellikle gelişme sürecinde büyük önem taşıyan dolaysız yabancı sermaye
yatırımlarından buna en çok ihtiyaç duyan gelişmekte olan ya da geçiş sürecindeki ülkelerin elde ettiği fayda çok
sınırlı bir düzeyde kalmaktadır16.
Öte yandan sermaye hareketleri küreselleşme sürecinde daha çok, kısa vadeli ve spekülatif alanlara
yönelmektedir. Hacim ve karakter açısından biçim değiştiren yabancı sermaye hareketleri özellikle gelişmekte
olan ülke ekonomilerini olumsuz yönde etkilemekte, bu ülkelerde makro-ekonomik istikrarsızlığa ve finansal
krizlere sebep olmaktadır. Enformasyon ağlarıyla finans piyasalarının birbirine bağlı olduğu bir küresel
ekonomide uluslarüstü sermayenin çok kısa zamanda mevcut ülkeyi terketmesi Rusya ve Asya krizlerinde
görüldüğü gibi Küresel krizlere neden olmaktadır.
Ulusal hükümetlerin uluslarüstü sermaye ve çokuluslu şirketler karşısında politika oluşturmada yetersiz
kalmasına karşın dünya finans piyasalarında yaşanan krizi engelleyebilecek küresel düzeyde kurumlarda henüz
oluşmuş değil. Mevcut kurumlar günümüzde finans piyasalarında yaşanan krizlere çözüm bulamamaktadırlar.
Çözüm olarak önerilen uluslararası para hareketlerinin uluslar arası vergilendirmeyle kontrol altına alınması ve
10
11
12
13
14
15
16
Ersan ÖZ, “Globalleşme Nedir?”, http://www.geocities.com/kemalgokcan/golobel.html, 12.03.2003; Numan KURTULMUŞ ,
Röportaj,Yeni Düşünce Dergisi, 3-9 Ağustos 2001. http://www.saadetistanbul.org/basin01.html, 14.03.2003
Hüseyin Tanrıverdi, “ILO ve Küresel Emek Stratejileri”, http://www.zaman.com.tr/2002/07/05/yorumlar/default.htm, 15.03.2003; Nesrin
Nas, “Küreselleşme Dönüm Noktasında mı?”, http://www.anap.org.tr/anap/kisisel_sayfalar/nesrin_nas/kuresellesme.htm, 13.03.2002
“Global Yapılanmada Yeni Rota”, http://www.activefinans.com/activeline/sayi19/globalyapilan.html, 12.03.2003
13.03.2002
Hüseyin Tanrıverdi, “ILO ve Küresel Emek Stratejileri”, http://www.zaman.com.tr/2002/07/05/yorumlar/default.htm, 15.03.2003
“Global Yapılanmada Yeni Rota”, http://www.activefinans.com/activeline/sayi19/globalyapilan.html, 12.03.2003
Özlem Özkıvrak-Dilek Dileyici, “Globalleşme, Bölgeselleşme, Mega Rekabet ve Türkiye”, http://www.econturk.org/dtm7.htm,
12.03.2003
76
yabancı sermayeye belli koşullarda izin verilmesi gibi yöntemlerin uygulanabilirliği ise ülkeler arasındaki
eşitsizlikler de dikkate alındığında mümkün gözükmemektedir17.
Küreselleşme ile gelişmekte olan ülkelerin milli gelir ve ihracatları içinde sanayi ürünlerinin payı gittikçe
artmakta ancak teknoloji üretmekten uzak kalmaktadırlar. İthal teknolojiye bağımlılık ise, sağlıksız dış denge ve
sık sık dış şoklara maruz kalmayı beraberinde getirmektedir.
Yine küreselleşme ile ülkeler arasındaki gelir dağılımında adaletsizlik ve çevre sorunları da artmaktadır.
5. FİNANSAL KÜRESELLEŞMENİN AZERBAYCAN’A ETKİSİ
Bağımsızlığın kazanılmasının ardından, Azerbaycan’da petrolün yanı sıra, petrol dışı sektörlerin de batı
sermayesine açılması girişimleri oldu. Bunun için önce serbest piyasa ekonomisine geçişin hukuki altyapısını
oluşturmaya yönelik çalışmalara girişildi. 1991 yılından başlayarak yabancı yatırımların korunması için bazı
önlemler alınmıştır. 18 Ekim 1991 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Devlet Bağımsızlığı Hakkında
Anayasa maddesinin kabulünden sonra, ilk önemli adım 1992 yılında atıldı. 15 Ocak 1992’de “Yabancı
Yatırımların Korunması” hakkında kanun kabul edilmiş, ülke arazisinde yabancı yatırımların hukuki ve iktisadi
esasları belirlenmiş ve korunması için devlet garantisi verilmiştir. Zaman içerisinde üzerinde çeşitli düzeltmeler
yapılarak güncelleştirilen bu kanun ile Azerbaycan hükümeti yabancı sermayeye; kanunların değişmesi,
millileştirme, istimlak, tazminat, zararın ödenmesi, transfer ve gelirini kullanma gibi hususlarda devlet garantisi
verdi. Bağımsızlık sonrası serbest piyasa ekonomisine geçiş kararı alan ve yabancı sermayeye kapılarını açan
Azerbaycan’a karşı yabancı sermayenin ilgisi gecikmedi. Özellikle zengin petrol ve doğal gaz kaynaklarına
yönelen yabancı sermaye şirketleri yanı sıra diğer sahalarda da ilk yıllarda çoğalmaya başladı18.
Azerbaycan ekonomisine yabancı sermayenin akımı 1994 yılından itibaren başlamıştır. 1994-97 yıllarında
yabancı sermayenin ülkeye akımını sağlamak amacıyla yapılan kanuni ve idari düzenlemeler sonucunda yabancı
sermayenin reel olarak akımının sağlanmaya başlandığı görülmektedir.
1994 yılından başlayarak Azerbaycan’a yabancı sermayenin akını yıldan yıla artarak 1998’de maksimum
miktara çıkmıştır. Ancak 1998 Rusya krizinin Azerbaycan’da etkisini göstermesiyle, ülkeye gelen yabancı
sermaye ve kurulan yabancı şirketlerin sayısı hızla azalmaya başlamıştır.
2000 yılının son aylarından itibaren yabancı sermaye girişinin yeniden arttığı görülmektedir. Kanunlarda
yapılan bazı değişiklikler, gümrük ve vergi oranlarının kısmen azaltılması ve bu süreci devam ettirilmesi,
yabancı sermayenin korunması ve bu yolda devlet tarafından atılın adımlar yabancı sermaye artışına hareketlilik
kazandırmıştır.
Makroekonomik yapının istikrara kavuşması, özel sektörün güçlendirilmesine yönelik düzenlemeler ve
petrol sektörünün daha da geliştirilmesi Azerbaycan’a dünya finans merkezlerinden yüksek sermaye akımının
gerçekleşmesi için geniş imkanlar oluşturmaktadır19.
Azerbaycan petrol sektörüne yapılan önemli miktarlardaki yabancı yatırım neticesinde eski Sovyet
Cumhuriyetleri içinde en hızlı büyüyen ekonomilerden biri haline gelmiştir. Azerbaycan ekonomisindeki
büyüme petrol sektöründen ve petrol sektörüne bağlı inşaat faaliyetlerinden, ulaşım sektörlerinden ve az
miktarda tarım sektöründen kaynaklanmaktadır. Ekonominin geri kalan kısmında ise genel bir durgunluk
hakimdir. Diğer sahalarda önemli adımların atılamaması durumunda yakın gelecekte herhangi bir gelişme olması
beklenmemektedir.
Doğrudan yabancı yatırımlar Azerbaycan’ın ekonomik canlanmasında anahtar rolü oynamıştır. Ekonomik
iyileşme daha çok petrol sektörüne yapılan doğrudan yabancı yatırımın sonucu olarak son derece yüksek
düzeyde sermaye yatırımı ile desteklenmiştir. Doğrudan yabancı yatırımların önemli kısmı petrol üretimi ve
çıkarımı alanlarına olmuştur.
Kişi başına düşen yabancı sermaye hacmine göre, Azerbaycan BDT ülkeleri arasında ilk sırada yer
almaktadır. Günümüzde Azerbaycan’da sosyo-ekonomik kalkınmanın sağlanması amacıyla, işsizliğin azaltılması,
halkın refah düzeyinin yükseltilmesi ve Azerbaycan’ın uluslararası ekonomik ilişkilerinin genişlemesi için önemli
adımlar atılmıştır20.
Toplam yatırımlar ve toplam yatırımlar içinde yabancı yatırımların payı yıllar itibariyle şöyledir:
17
18
19
20
13.03.2002
Ercan Sancak, Azerbaycan İqtisadiyyatı, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, Bakı-1999, s.44; “Investment Possibilities of Azerbaijan”,
Ekspert, No.7-8, 2001, s.20.
“Azerbaycan Respublikasının Sosial-İqtisadi Veziyyeti”, Milli Bank İllik Hesabat-2000, Azerbaycan Respublikası Milli Bankı, Bakı,
2001, s.22.
İmran Ceferzade, “Esaslı İnkişaf İlleri”, İqtisadiyyat, 18 Oktyabr-1 Noyabr 2001, s.3.
Tablo 1. Azerbaycan’da Yatırım Miktarı21 (Milyon $)
Yıllar
Toplam Yatırımlar
Dahili yatırımlar
Yabancı yatırımlar
Yıllar
1998
Toplam Yatırımlar
1932.2
Dahili Yatırımlar
460.2
Yabancı Yatırımlar
1472
1994
303
153
150
1999
1571
479.9
1091.1
1995
544.0
168.9
375.1
2000
1441.4
514.4
927
1996
932
311.5
620.5
2001
1561.8
470
1091.8
1997
1694.5
387.2
1307.3
2002
2100
400
1700
Azerbaycan ekonomisinde yabancı sermayenin GSMH’da ağırlığı yüksek düzeydedir. 1996-2000 yılları
arasında yabancı yatırımların hacmi GSMH’nın %30’dan %35-40’a kadar yükselmiştir.
Tablo 2. Yabancı Yatırımlar22 (milyon $)
Yıllar
Toplam
Finansal Kredi
Petrol Sektörü
Diğer Sektörler
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
150
375.1
620.1
1307.3
1472.0
1091.1
927
1091.8
220.4
101.5
196.3
120
336.2
262.9
192
139.8
416.2
780.1
891.8
544.5
546.1
820.5
14.9
102.8
330.9
460.2
210.4
118
79.3
2002 yılında toplam yabancı yatırımlar 1.700 milyon $ olmuştur. Bu rakam Ermenistan ve Gürcistan’a
yapılan yabancı yatırımların iki-üç katına tekabül etmektedir. Kişi Başına 211 $ düşen yabancı yatırım oranı, bir
çok ülkeden yüksektir. 2003 ve 2004’de ise bu oranın artması beklenmektedir.
Son sekiz yılda % 80’i yabancı olmak üzere toplam 13 milyar $ yatırım yapılmıştır.
1994-2002 yıllarında yapılan doğrudan yabancı yatırımların sektörel dağılımı şöyledir23: Petrol %84,
sanayi (petrol dışı) %3, ulaşım ve haberleşme %23, inşaat %5, diğer %6.
Azerbaycan’a başlıca yabancı sermaye akımı; uluslararası finans kuruluşlarının kredileri, doğrudan
konulan sermayeler, petrol primleri, diğer kredi ve sermayeler şeklinde olmaktadır. Ülkeye gelen yabancı
sermayenin büyük çoğunluğu kredi karakterlidir, yani gelecekte ilave faizlerle geri verilecektir. Uluslararası
maliye kurumlarından alınan kredilerden başka, petrol sektörüne yöneltilen sermayeler de aslında kredilerdir ve
bunlar çok yüksek faiz oranları ile birlikte Azerbaycan petrolü hesabına geri verilmelidir. Son üç yılda ülkeden
dışarıya sermaye akımının artış eğiliminin de bununla bağlı olduğu görülmektedir.
Dünya Bankası ve İngiltere’nin “Oxford Analytical” şirketi tarafından yapılan hesaplamalara göre, geçiş
sürecinin on yılı içerisinde Azerbaycan, Orta ve Doğu Avrupa’nın, Orta Asya’nın eski sosyalist 26 ülkesi
arasında, yabancı yatırım hacmi itibariyle beşinci sırada yer almıştır. Azerbaycan’a yapılan toplam yabancı
yatırım hacmi, Polonya, Rusya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti gibi devletlerden daha yüksek olmuştur24.
Özellikle enerji sektörü ve petro-kimya alanında yatırımlar artarak sürmektedir. Ancak diğer sahalarda
özellikle de gıda ve tekstil sektöründe yatırım ortamı istenilen düzeye çıkarılamamıştır. Bu husus bazı açılardan
yatırımcılar için bir dezavantaj olarak görülse de özellikle de piyasa payı ve piyasaya ilk girme gibi sebepler
dahilinde bu durum bir çok açıdan avantaj olarak da algılanabilir. Yabancı yatırımcılar ülkeye davet edilmekte
ve onlara her türlü kolaylıkların yapılacağı vaad edilmektedir. Genelde Azerbaycan’da yabancı sermaye olumlu
karşılanmaktadır25.
Hazar enerji kaynaklarının üretimi için toplam 40 milyar $’dan fazla bir yatırım 2010 yılına kadar
yapılacağı hesaplanmaktadır26.
Bakü’de faaliyet gösteren İngiltere’nin “MAİ Consulting” firmasının araştırmalarına göre, 2030 yılına
kadar ise yatırımların toplamı 135 milyar $’a ulaşacaktır27.
21
22
23
24
25
26
27
Azerbaycan Statistik Göstericileri 2002, ARDSK Yayınları, Bakı, 2002, s.379
Azerbaycan Statistik Göstericileri 2002, ARDSK Yayınları, Bakı, 2002, s.379
Investors’ Handbook, International Conference Investing in Azerbaijan- Gateway to the Newly Insdependent States, Baku, May 7-9
2003, s.36.
Gubad İbadoğlu, “Azerbaycan’ın Kalkınma Stratejisinde Petrolün Rolü:Ortodoks Bakış Açısıyla”, 2023 Dergisi, S.18, 15 Ekim-2002,
ss.72-75.
Nizami Süleymanov, Azerbaycan’ın İktisadi Tarihi, Bakü, 2001, s. 232; Sinan Oğan, “Bağımsızlığının Onuncu Yılında Azerbaycan
Ekonomisi ve Türkiye İle Ekonomik İlişkileri”, www.ceterisparibus.net/arsiv/s_ogan.pdf. 12.03.2003.
Amanda Batters, Hart’s Evroil, West Byfleet U.K., Vo.8,I.7, July-1997, s.12.
D. A. Mamedov, O. A. Aliyev, "Kontrakt Veka i Ago Vliyaniye Na Ekonomiçeckoye Rzvitiye Azerbaicanskoy Respublika" (Asrın
Kontraktı ve Azerbaycan'ın İktisadi Gelişmesine Etkisi), Azerbaycan XXI Asrın Astanasında, (Ziyad Semedzade), s.87.
78
Azerbaycan’da mevcut rezervlerin geliştirilebilmesi, ekonomilerin teknolojik yapılarının yenilenmesi,
üretim yapılarının çeşitlendirilmesi, yeni haberleşme ve ulaşım ağlarının oluşturulabilmesi içinde gerekli olan
yabancı sermayenin artarak ülkeye gelmesinin sağlanması gerekmektedir.
Azerbaycan’da yatırımların daha çok petrol sektörüne yapılması ve bu doğrultuda GSMH’nın önemli bir
bölümünün petrol gelirlerinden oluşması endişe vericidir: 1994-2002 yılları arasında yatırımların %64’ü petrol
sektörüne yapılırken, petrol ve petrol gelirlerinin ihracat içindeki payı %90 civarında olmuştur. Öte yandan bütçe
gelirlerinin ise %50’si petrol ve petrol ile ilgili alanlardan elde edilmektedir. Azerbaycan’ın yeniden yapılanma
sürecinde bağımsızlığını kazanan bölgedeki diğer ülkelere göre ekonomik bakımdan daha iyi bir konumda olmasında
enerji kaynakları büyük önem taşımış olmakla birlikte, ekonomide tek bir sektöre bağımlı olması yani bütçenin petrol
gelirlerine petrol gelirlerinin ise dünya piyasalarındaki konjonktüre bağımlı olması endişe vericidir.
Petrol sektörünün tek taraflı gelişimi nedeniyle dünya piyasalarındaki fiyat değişmeleri GSMH üzerinde
dalgalanmalara neden olmaktadır. Bu durum 1998 Rusya krizinde açıkça görülmüştür.
Azerbaycan ekonomisi öncelikle “Hollanda Sendromu” diye ifade edilen; bir bölgenin veya bir sektörün
hızlı gelişimi karşısında diğer bölgelerin veya sektörlerin gelişmemesi sonucunu doğuracak bir tehlike ile karşı
karşıyadır. Hollanda Sendromu’na göre, doğal kaynakların yoğun olarak işletilmesi ekonomide dış ticarete konu
olan diğer alanları olumsuz şekilde etkileyecektir. Azerbaycan’da ihracatın %80-85’inin petrol ve petrol
ürünlerinden oluşması böyle bir tehlikenin işareti olarak değerlendirilebilir.
Bir diğer etki ise, üretimde en önemli faktörlerden biri olan işgücünün sektörel dağılımı yoluyla olacaktır.
Gelişmekte olan sektörde ücretlerin yükselmesi nedeniyle, sözkonusu sektör ekonominin diğer sektörlerindeki
kalifiye işgücünü kendine doğru çekecektir. Bu durum sonuçta diğer sektörlerde üretimin aşağılara düşmesine
neden olacaktır. Azerbaycan’da petrol sektöründe toplam 75 bin kişi çalışmaktadır. Sektörde çalışanlar diğer
sektörlere oranla daha yüksek maaş almaktadırlar28.
Petrol dışı sektörlerde ise yabancı sermayeli ve müşterek işletmelerin faaliyetlerinin daha çok erken gelir
getiren hammadde yönlü ve hizmet sahalarına yöneldikleri görülmektedir.
Ayrıca yatırımların hemen hepsinin Abşeron bölgesinde, hatta Bakü’de toplanması sonucu, diğer
bölgelerde yabancı sermayenin yok denecek kadar az olması da Azerbaycan ekonomisi açısından önemli bir
tehlikedir. Halbuki ülkede bir çok bölge yabancı yatırımların faaliyeti için; güçlü üretim ve teknik potansiyelin
yaratılması, uzman kadroların bulunması ve teşkili, zengin biyolojik ve mineral ihtiyatların varlığı, tüketim ve
üretime dönük teknik donanım ürünlerinin geniş bir pazara sahip olması, jeo-siyasi durum, ulaşım ve coğrafi
konumdaki üstünlükler ve ipek yolunun yeniden inşası gibi çok elverişli şartlara sahiptir29.
Toplanan vergilerin yaklaşık %90’ı Bakü’nün payına düşmektedir. Aslında bu durum bir başka açıdan
değerlendirildiğinde, Bakü haricinde ülkenin ekonomik şartlarının iyi olmadığını göstermektedir30.
Uluslararası finans kuruluşlarından alınan krediler ve finans kuruluşlarının verdikleri tavsiyelerin ülkede
makroekonomik istikrarın sağlanmasında büyük rol oynamasına karşın, reel sektörde üretimin seviyesinin ve
veriminin yükseltilmesi ve halkın sosyal güvenliğinin artması gibi sosyo-ekonomik problemlerin çözümünde
farkedilir değişiklikler sağlamaması31.
SONUÇ VE ÖNERILER
Her geçen gün ivme kazanarak devam etmekte olan küreselleşme süreci sadece bir slogan olarak
algılanmaktan öte, çok iyi tetkik edilmek mecburiyetinde olunan bir süreçtir. Kafkasya ve Orta Asya ülkeleri için
küreselleşme, küresel güçlerin gelişen pazarlarından biri olmak şeklinde değil küresel denklemde etkin olmak
şeklinde anlaşılmalıdır.
Gelişmekte olan ülkelerin; tek başlarına yurt içi tasarrufları ile gelişmelerini tamamlayamadıkları,
günümüzde dış yardımların yerini giderek dış ticaret ve uluslararası yatırımların aldığı ve sürekli ithal-ikameci
sanayileşmenin ülkelerin sağlıksız gelişimiyle sonuçlandığı bilinmektedir. Sonuç olarak; gelişmekte olan
ülkelerin dünyadaki değişimlerden uzak kalmaları pek mümkün ve yararlı gözükmemektedir. Bu doğrultuda
dünya ekonomisi ile bütünleşmenin yolu günümüzde serbest piyasa sistemine sahip olma ve serbestleşme
eğilimlerine uyum sağlama; hukuki, ekonomik ve teknolojik prosedürlerin bütünleştirilmesi ve uluslar üstü
kuruluşlarca çizilen çerçevelere uyum şeklinde ortaya çıkmaktadır.
Küreselleşmenin yararlı bir süreç olabilmesi için atılımın ve paylaşımın daha adil olması, çocuk ve kadın
haklarına çok daha değinebilmesi ve sadece kentlerin değil kırsal kesimin de sorunlarını göz önüne alması
28
29
30
31
N. Aliyev, E. Şahbazov, Haydar Aliyev ve Azerbaycan Petrol Sanayisinin Gelişimi, Azerbaycan İnternational Matbaası, Bakü, 1998, s.82.
R. X. Şaulov, “Müteqillik Şeraitinde Regional İnkişafın Strategiyası”, Azerbaycan İqtisadi İslahatlarının Heyata Keçirilmesi
Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, s.91; Zerife
Musayeva, “Böyük İpek Yolu ve Azerbaycan Nefti”, Böyük İpek Yolu ve Azerbaycan Nefti, Mars-Print, Bakı, 1999, ss.34-46.
Nazim İmanov, “İlk On İlin Yekunları: İqtisadiyyat”, Meşveret, No:7(43), Oktyabr 2001, s.36.
V. E. Rüstemov, “Azerbaycan İqtisadiyyatının Struktur Yenidenqurulmasında Xarici Kapitalın Rolu“, Azerbaycan İqtisadi İslahatlarının
Heyata Keçirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı,
2001, ss.27-28; R. X. Şaulov, “Müteqillik Şeraitinde Regional İnkişafın Strategiyası”, Azerbaycan İqtisadi İslahatlarının Heyata
Keçirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001,
ss.84-86.
gerektiğine işaret ederek bu konuda, hükümetler, sivil toplum örgütleri, özel sektör şirketleri ve uluslararası
yardım kuruluşlarının sıkı işbirliği gerekmektedir.
Küreselleşme insanlar arasında refah düzeyi açısından farklılıklar da yarattığından göçler kaçınılmaz
olmaktadır. İnsan refahı yüksek olan ülkelere göç artmaktadır. Bunu önlemenin yolu bu ülkelere daha güçlü
ülkeler tarafından kaynak aktarılması ve insan refahının yükseltilmesidir.
Dünyadaki gelişmeleri gözardı etmeden, küreselleşme sürecini yok saymadan bu sürecin, gelişmekte olan
ve geçiş sürecindeki ülkelerin menfaatleri doğrultusunda da yönlendirilmesi gerekmektedir.
Küreselleşmenin tüm dünyaya olumlu katkısının olması için, uluslararası kurumların, uluslararası
şirketlerin ve gelişmiş ülkelerin, öncelikle bölgeler arasındaki gelir dengesizliklerini ortadan kaldırmaya yönelik
küresel politikalara ağırlık vermeleri gerekmektedir.
Aksi takdirde küreselleşme büyük ve güçlünün daha da büyüyüp güçlenmesine, küçük ve zayıfın daha da
geri kalmasına sebep olacaktır. Dolayısıyla dikkatli olunmadığı takdirde küreselleşmenin zararlarının daha
baskın olacağını dikkatten kaçırmamak gerekir.
Küreselleşmenin doğru algılanmaması halinde; doğal kaynakların suistimal edilmesine ve çevreye zarar
verilmesine, işçi haklarının ihlaline (örneğin ücretlerin eşitlenerek gelirlerin düşmesine ve iş emniyetinin ortadan
kalkmasına), gelir dağılımının bozulmasına (uluslararası ticarete erişim olmadığı durumda zenginin zengin
fakirin ise fakir kalmasına), sermaye hareketlerinin sürekli lokasyon değiştirmesi yüzünden ülkelerin büyüme
potansiyellerinin altında kalmalarına neden olacaktır.
Dünya ekonomisini yönlendiren ve dünya gelirinden çok büyü pay alan, her zaman güçlü ekonomiler
olmuştur ve dünyada her alanda meydana gelen gelişmeler sadece ekonomik gücün kaynağını değiştirmektedir.
Çağımızda yaşanan teknolojik devrim bilgiyi ekonomik gücün kaynağı konumuna getirmiştir. Bugün dünya
ticaretinin büyük bir kısmını gerçekleştiren gelişmiş ülkeler, sermaye yoğun üretim tekniğinden bilgi yoğun
üretim tekniğine geçmiş olan ülkelerdir ve ekonomik küreselleşme sürecinde uluslararası büyük rekabet yarışı bu
ülkeler arasında gerçekleşmektedir. Dünya ekonomisi ile bütünleşmenin tek başına bir anlam ifade etmediği
görülmektedir. Önemli olan dünya ekonomisinin belkemiğini oluşturan gelişmiş ülkelerle birlikte küreselleşme
sürecinde yer almak ve büyük rekabet yarışına katılabilmektir. Rekabet eşitler arasında olur. Bu durumda
gelişmekte olan ülkelerin yapmaları gereken şey rekabet edebilecek güze ulaşacak şekilde küreselleşme sürecini
kendi lehlerine işletebilmektedir.
Piyasa ekonomisinin dünya geneline yayıldığı ve devletin ekonomideki rolü ve payının sınırlanması
yönündeki eğilimlerin arttığı günümüzde, ekonominin itici gücünü bireyler oluşturmakta ve uluslar arası rekabet
yarışında ancak, bireye yatırım yapan, bilgi yoğun sanayiye dayalı, sağlıklı bir ekonomik yapıya sahip olan
ülkeler yer alabilmektedir. Dolayısıyla dönüşüm sürecindeki ülkeler bilgi ekonomisine yatırıma da yer veren bir
politikaya sahip olunmalıdır.
Gelişmekte olan veya geçiş sürecindeki ülkeler için uluslararası rekabet gücünü arttırmanın, sağlıklı bir
ekonomik yapıya kavuşma ve hızlı kalkınma ile mümkün olacağı açıktır. Üç ayrı gelişmeden söz etmek de
mümkündür; Küreselleşme, bölgeselleşme ve yerelleşme. Fakat, küreselleşme dediğimiz olgu aslında
bölgeselleşen dünyanın önemli iki bölgesinin, yani Kuzey Amerika'da ortaya çıkan NAFTA bölgesi ve
Avrupa’da ortaya çıkan Avrupa Birliği bölgesinin kültürünü, eğitim sistemini, teknolojisini tüm dünyaya yavaş
yavaş yayması, hissettirmesi ve hatta zaman zaman da empoze etmesinin bir sonucudur. Yani, ilk iki gelişme bir
noktada birleşiyor.
Küreselleşme süreci içerisinde entegrasyon hareketleri her ne kadar zıt bir hareket olarak gözükse de,
diğer taraftan normalde bölgesel çapta kalan entegrasyon hareketlerinin nihayette küreselleşmeyi hazırlayıcı
birliktelikleri getireceği de iddia edilmektedir.
Günümüzde kendi kendini besleyen bir süreç haline gelen küreselleşme yanında bölgeselleşme
eğilimlerinin güçlenmesi de dikkate değer bir gelişmedir. Bu süreçte uluslararası rekabetin şiddetlenmesi ile
beraber ülkeler arasında bölgesel bütünleşmelerin önemi artmıştır. Avrupa Kıtasında Avrupa Birliği (AB),
Amerika Kıtasında Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA) ve Asya Kıtasında Asya-Pasifik
Ekonomik İşbirliği (APEC) gibi bölgesel ekonomik bütünleşmeler, küreselleşme eğilimleri karşısında güçlü
kutuplaşma eğilimlerini yansıtmaktadır. Ülkeler, bölgeselleşme hareketleri içinde yer alarak, rekabet güçlerini
arttırmaya çalışmaktadırlar.
Kafkasya ve Orta Asya ülkelerinin kendi çıkarları için demokratikleşme ve serbest piyasa ekonomisine
geçişte daha hızlı mesafe almaları gerekmektedir. Küreselleşme sürecinin sıkıntılarını en fazla yaşayan
gelişmekte olan veya geçiş sürecindeki ülkelerin durumlarını iyileştirmek ve dünya genelinde daha adil bir düzen
sağlamak için, küresel ekonomide ahlaki, yasal ve ekonomik kuralların kabul edilmesi ve ekonomiyi
yönetmesine kesinlikle ihtiyaç duyulduğu tartışmasız kabul edilen bir gerçektir. Evrensel değerlerle bütünleşen
ve insanlar arasında sorumluluk ve dayanışmayı sağlayan yaşama hakkı ve insan haysiyetini gözeten bir
ekonomik, siyasi ve sosyal ahlak anlayışının yaygınlaşmasına ihtiyaç vardır.
80
GLOBALLEŞME SÜRECİNDE ULUS ÖTESİ İŞLETMELER, TÜKETİCİ
DAVRANIŞLARI VE AZERBAYCAN
Yavuz KAHRAMAN
Qafqaz Üniversitesi
İİBF, İşletme Bölümü
Bakü / AZERBAYCAN
GİRİŞ
Globalleşme, kıtalararası teknolojik bağlantılarla piyasalar ve bireyler yoluyla mesafeleri birbirine
bağlayan bir ağ olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun gerçekleşmesinde ulus ötesi işletmeler önemli bir role
sahiptir.
Bu işletmeler köken ülkenin haricinde yabancı bir ülkede fiziki sermayeye sahip olan ve bunu işleten
firmalardır. Çokuluslu işletmeler genel olarak bu anlamda ulus ötesi işletmelerdir. Bunlar toplumun tüketimin
kalıplarının şekillenmesi üzerinde ciddi etkiye sahiptir.
Ulus ötesi işletmelerin toplum üzerinde özellikle tüketici davranışları üzerinde kalıcı etkiye sahiptirler. Bu
çalışmada tüketici davranışlarının ortaya çıkmasında etkileri olan kültürel, bireysel ve grup etkileri olmak üzere
üç ana başlık altında Azerbaycan’dan örneklerle incelenecektir.
GLOBALLEŞME VE ULUSAL KÜLTÜR ÜZERİNE ETKİLERİ
Globalleşme, ülkelerarasındaki ekonomik, politik, sosyal, finansal, çevresel, kültürel, ulusal güvenlik ve
uluslararası teknolojik bağlantılar, piyasalar ve bireyler yoluyla kıtalararası mesafeleri birbirine bağlayan bir ağ
olarak tanımlanmaktadır.1 Ülkelerin kendilerine has maddi ve manevi değerlerinin, bu değerler etrafında
oluşmuş birikimlerinin, milli sınırları aşarak dünya çapında yayılması anlamına gelmektedir. En kısa tanımıyla
globalleşme “ulusal boyutta yapılanların bütün dünya küresine taşınabilmesidir.”2
Globalleşme ulus ötesi işletmelerin elinde, kontrolden giderek çıkan, hızlı bir haberleşme devriminin
yarattığı bir bilgi patlaması sürecidir. Bu süreç tüm eski yapıları, gelenekleri, kuralları, kurumları, hatta
devletleri yıkarak, bir çığ gibi, bir sel gibi dünyayı sararak büyümektedir.3 Bu süreç ulusların arasındaki
ekonomik, sosyolojik, demografik farklılıkları ortadan kaldırmakta; yerel ya da ulusal kültürler yerine ortak bir
tüketim kültürü yaratmaktadır. İletişim araçlarının gelişmesi ve etkinliğinin artmasıyla özellikle kültürel
globalleşmenin yaşanmasını sağlamaktadır. Kültürel globalleşmenin boyutu, uydu yayınları vasıtasıyla
medyaların etkinliğinde artmaktadır. Dünya “global bir köy”e dönüşmektedir. Dünyanın her yerinden her an
haberdar olmak mümkün hale gelmiştir. Ancak bu haberler ise özellikle TV aracılığıyla tek boyutlu kültürel
ürünler olarak sunulmaktadır. Dolayısıyla bu yayıncılıkta, kültürel enformasyon üretimini elinde bulunduran
hâkim ülkelerin “kültür kodları” ve “kültür modelleri” diğer ülkeleri etkilemektedir.
Bu bağlamda yabancılaşma meydana gelmektedir. Milli kültür kodları ile yabancı kültür kodlarının
çatışması ve uyumsuzluğu, sosyo-kültürel hayatta ikilemlere ve bunalımlara neden olmaktadır. Medya
vasıtasıyla sunulan enformatik kültürün etkileri, özellikle Azerbaycan açısından önem arz etmektedir. Görece
hâlâ geleneksel toplum özelliklerini koruyan Azerbaycan’da toplum, çok kanallı özel uydu TV yayıncılığının
başlamasıyla sınırsızca yapılan ve yabancı kaynaklı TV programları ile yoğun bir şekilde, tek boyutlu kültürel
etkiyle karşı karşıya kalmış durumdadır. Dolayısıyla Azerbaycan günümüzde bu değişimin bunalımlı sürecine
dahil olmuş bulunmaktadır. Bu sürecin gerçekleşmesinde en önemli rolü ulus ötesi işletmeler üstlenmektedir.
ULUS ÖTESI İŞLETMELER VE KÜLTÜREL ETKİLERİ
Ulus ötesi işletmeler, köken ülkenin haricinde yabancı bir ülkede fiziki sermayeye sahip olup bunu işleten
firmalardır. Bunlar günümüzde dünyayı örümcek ağı gibi sarmış durumdadırlar. En tepedeki üç yüz işletmenin
toplam varlıkları kabaca tüm dünyadaki üretim varlıklarının dörtte birini oluşturmaktadır."4 Bu işletmelerin
dayattığı sistem mevcut kültürleri yıkıp yerine kendi kültürel bakış açısını kabul ettirme çabasındadır. Çünkü her
kültüre özgü ayrı bir ürün üretememektedirler.
Ulus ötesi işletmelerin amaçlarına ulaşmada yaptıkları faaliyetlerden çarpıcı bir örnek: BIOGEN firması
şimdiden bağışıklık sisteminin önemli bileşenlerinden olan alfa-interferonunun genetik kodunun mülkiyetini,
1
2
3
4
Esin Can Mutlu: Uluslararası İşletmecilik, Beta Yayınları, İstanbul 1999
Canan Çetin: Yeniden Yapılanma, Girişimcilik, Küçük ve Orta Boy İşletmeler ve Bunların Özendirilmesi, Der Yayınları,İstanbul, 1996
Giddens A, Elimizden Kaçıp Giden Dünya. (Çev.:Akınhay O), Alfa Yayınları, İstanbul, 2000
Fikret Başkaya: "Sömürgecilik, Emperyalizm, Küreselleşme", Öteki Yayınevi 1997
81
AMGEN firması ise kan hücrelerinin oluşumuna yardım eden eritroposiyetinin mülkiyetini almış durumdadır.
DNA dizilerine aynen ticari bir mal gibi patent verilmesi düşünülmektedir. İlaç şirketi Smith-Kline-Beecham
Amerikan Ulusal Sağlık Enstitüsünden Craig Venter'in araştırma bulgularının mülkiyet haklarını satın almıştır.
Klonlamanın yaygın kullanımı şimdilik yaygın değil ama insan vücudunun istenmeyen kısımlarına
müdahale edilmeye çoktan başlanmıştır. Tüm dünyada kadınlar estetik operasyonlar geçirmekte erkekler
reklamlarda gördükleri vücutlara sahip olmak için çok yüksek maliyetlerin altına girmektedirler. Kozmetik
sektörü müşteri yaşını 10 yaşa kadar indirmiş durumda ve daha ilkokul çağındaki çocuklar bile fettan görünmeye
çalışmaktadırlar.
Ulus ötesi işletmeler insanın tüketim davranışına doğrudan müdahale eder hale gelmiştir. Hükümetler
politikalarında ulus ötesi işletmelerin çıkarlarını kollayarak onların çalışmalarını desteklemektedirler.5 Böylece
hızla insanların tüketim taleplerindeki davranış kalıpları değiştirilmeye çalışılmaktadır.
TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI VE BELİRLEYİCİ FAKTÖRLER
Tüketici davranışı insan davranışının alt bölümlerinden biridir. İnsan davranışı bireyin çevresiyle
etkileşime geçtiği bütünsel süreci ifade eder. Tüketici davranışı satın alma bağlamında insan davranışının özel
türüyle ilgilenir. Buradan hareketle tüketici davranışı aşağıdaki gibi tanımlanabilir; “ Tüketici davranışı, hangi
mal ve hizmetlerin kimden, nasıl, nereden, ne zaman satın alınacağı yada satın alınıp alınmayacağına ilişkin
bireylerin kararlarına ait süreçtir”.6
Bu süreçte tüketici davranışı; bireyler arası etkileşimin belirleyicileri ile bireysel belirleyicilerin bir
fonksiyonu olmaktadır. Globalleşen dünyada Ulus ötesi işletmeler bireylerin tüketim davranışlarını ortaya
koymada ciddi etki etmektedirler.7
Tüketicilerin bilinçli olmasının yanında kararsız davranan bir tüketici kitlesinin varlığı söz konusudur.
Kesinlikle satın alan bir ideal tüketici artık olmayacaktır. Tatmin olamayan bir tüketici kitlesi olduğundan
davranışların takip edilmesi de güçleşmektedir. Yapılan müşteri tatmin anketlerine yüksek skor verdikleri halde
diğer firmalara yönelen ve sadakatsiz davranan tüketiciler artmaktadır.8 Tüketici davranışının ortaya çıkmasında
kültürel, bireysel ve grup etkileri olmak üzere üç temel etken mevcuttur.
A. Kültürel Etkiler
Toplumun tüketim yapısındaki değişimler tüketici davranışlarını yakından ilgilendirmektedir. Çünkü,
toplumda yer alan bireyler aynı zamanda birer tüketici rolünü üstlenmişlerdir. Bu anlamda toplum ve tüketim
arasındaki ilişki ve yapılanmalar ortaya konulabilirse tüketici davranışları daha rahat açıklanabilir.
Kitle haberleşme araçlarının gelişmesi ve etkinliğiyle düşüncelerde ve hayat tarzlarında standartlaşma
sağlanmış, böylece kitle kültürü meydana gelmiştir. Kitle kültürü, kapitalist ekonomik sistemin tüketim
boyutunda anlam kazanmaktadır. Kitle psikolojisi bağlamında, reklam ve moda endüstrileriyle tüketim teşvik
edilmektedir. Tüketim pazarının bir müşterisi olan birey, maddi hazlara yönelik hedonistik bir kültür içinde
hayatını sürdürmektedir. Bu maddi hayat tarzı ve kitleselleşme, insanları özüne yabancılaştırmaktadır.
Belirlenmiş tüketim kalıpları olgusu da ideolojik bir yönlendirmeyi içermektedir. Hiç ihtiyaç olmasa da
reklam kampanyalarıyla bir talep oluşturulmakta, bir tüketim kültürü ve bir tüketici kimliği oluşturulabilmekte,
diğer yandan bu malları almaya muktedir gelire sahip bir toplum oluşturulabilmesi gerekmektedir.
Kennedy, yoksul güneyde piyasa ekonomisinin yanı sıra muazzam sosyal yatırımlara ihtiyaç olduğunu,
ancak Batı'nın dayattığı "tüketim kültürü"nde sorunun bu yanının göz ardı edildiğini vurgulamaktadır.
Globalleşme tek düze tüketim kültürünün bütün dünyadaki egemenliğidir. Yani bütün dünyada insanlar
aynı Coca Cola veya Pepsi Cola’yı içmekte; aynı köfteyi Burger, Mc Donalds veya Burger King yemekte; aynı
ayakkabı Nike veya Adidas’ı, aynı pantolonu Blue Jean, Lewis veya Wrangler’i giymektedir. Bu kültür sadece
ilanlarda ve reklamlarda değil, hemen hemen medyanın her dalında, her sanat ve kültür etkinliğinde, televizyon
dizilerinde, firma ve marka bazında bütün dünyaya empoze edilmektedir.
Globalleşen dünya üzerinde tek bir bakış açısına sahip insan kitlesi oluşturma isteğinin başka örneği şu
satırlarla ifade edilebilir. "Yalnız Taıwan ve Kore giysileri, İtalyan ayakkabıları, Japon otomobilleri ve
oyuncakları, Fransız parfümleri, Alman mutfak araçları ve bir sürü kedi, köpek, kuş yiyecek ve malzemeleri gibi
akla gelmeyecek eşyalar alınmaktadır. Ham kahve alıp hazırlamak o denli kolay ve ucuzken onu terk edip yüz
gramlık Nescafe paketini boşaltıvermekte fincanına, ya da Lipton çay torbasını sıcak suyun içerisine
sallayıvermektedir. Televizyonda saatlerce süren sözde eğlence programları, gerçekte tümüyle yeni çıkan
markaların ya da ne işe yarayacağı bilinmeyen ürünlerin tanıtılmasına ayrılmış durumdadır. İşsiz insanlar en
temel ihtiyaçlarını bile giderebilecek durumda değildirler. Süper marketlerin geniş park yerlerinde bekleyen
yüzlerce otomobil, tepeleme dolu alış veriş arabalarını iten insanları gören bir yabancı ülkenin ekonomik bir
5
6
7
8
Klonileşelim Güzelleşelim: http://www.akabe.com.tr/okumanotlari6.htm
C.Glenn Walters, Consumer Behavior Theory and Practice, Richard D.Irwin, Inc.,1974
Mehmet Oluç, " Satın Alıcıların Davranışlarının Dinamikleri I", Pazarlama Dergisi, Yıl:5, Sayı:27, Mayıs 1991
Murat Hakan Altıntaş, Tüketici Davranışları, Müşteri Tatmininden Müşteri Değerine, Alfa Basım Yayın, Kasım 2000
82
bunalım içinde olduğuna inanmakta güçlük çekmektedir." Bu satırlar bakın nereden alınmış: "Kuşkusuz, bu
satırları okurken diyeceksiniz ki, bunları hep biliyoruz. Ne gerek vardı şimdi burada böyle uzun uzadıya
yinelemeye? Ne ki bu alıntılar dünyanın öbür ucundaki Şili'nin durumunu gözler önüne sermektedir."9
Yukarıdaki satırlar Azerbaycan ile ilgili değildir. Şili'deki bir gazetecinin yazısından alınmıştır! ‘Tek bir bakış
açısına sahip insan kitlesini’ sistem için kullanmak çok daha kolay olacaktır.
Burada belirtilmek istenen nokta başka kültürlerin almasını kötü görme ve karşı çıkma değildir. Karşı
çıkılan nokta egemen kültürün diğer milletlerin öz kültürlerini zorla yok etmesi noktasıdır.
Reklamcılar daha zengin ve daha iyi doyum sağlayan bir hayat tarzını tüketicilere göstermektedirler. Daha
mutlu bir hayat tarzına ulaşmak ise daha çok tüketerek mümkündür. Tüketiciler çıkışlarını bu düşünce tarzına
göre yaptıklarından satın alma ve karar mekanizmalarını da buna göre oluşturmaktadırlar. Tüketici
davranışlarının bir çoğu hedef yönelimlidir ve bütün bu hedefler tüketimle sonuçlanan belirli bir çıktı üzerine
odaklaşır. Arzulanan bir çıktı; hedefin belli bir tipi olarak tanımlanmaktadır. Bu durum nihai nokta olarak
isimlendirilir. Ancak tüketim hedeflerini nihai durumlar şeklinde sınırlandırmak mümkün değildir.10 Yaşanan
tecrübeler bu nihai noktalara iletişim ile sürekli olarak eklemeler yapıldığını göstermektedir.
İnsanların sınırsız isteklerine vurgu yapılmakta ve her geçen gün mevcutlara yeni ilaveler yapılmaktadır.
Yeni üretilen mal ve hizmetlere toplumda öncelikle merak uyandırılmaktadır. Daha sonra onları potansiyel
müşteri haline getirmek için yeni tüketici davranış kalıpları oluşturulmaktadır.
Ancak toplumun bütünü bu reklamı yapılan malları alabilecek gelir düzeyine sahip değildir. Reklamı
yapılan ürünü almak isteyip maddi imkansızlıktan dolayı alamayan tüketici gelirini arttırıcı yeni yöntemlere
başvurmaktadır. Bu yeni yöntemler ekonomik yapılanmayı, rüşvet, yolsuzluk ve köşe dönme felsefesinin
artmasını, dolayısıyla toplumda insanların birbirine ve düzene yabancılaşmasını ortaya çıkarmaktadır.
Özellikle medya tarafından sınırsızca ve tek boyutlu aktarılan enformasyon, kitleleri sürü olarak
yönlendirmektedir. Kâr uğruna her şey mübah sayılmaktadır. TV’nin yabancı kültürel kodlar sunması günlük
hayatın tüm yönlerinde; selamlaşmadan yiyeceklerimize ve giyeceklerimize kadar her alanda etkisini
göstermektedir. Bütün program içerikleri itibariyle, TV vasıtasıyla olumsuz davranış modelleri önerilmektedir.
Tüm boyutlarıyla, aile mahremiyetimize kadar girmiş olan TV, hayatımızın vazgeçilmez bir parçası olmuştur.
Böylece devamlı bilgi bombardımanı altında kalan insanlar her şeyi talep eder duruma gelmiştir. Tükettikçe
doymayan, durmadan tüketen davranış, süreklilik kazanmıştır. Bireylerin kendileri de bu davranış değişiminin
gerçekleşmesinde önemli role sahiptir.
B. Bireysel Etkiler
Günümüz tüketicilerinin satın aldığı mal veya hizmetten tatmin olmadıkları gözlenmektedir. Bu durum
görünürde tüketicilerin beklentilerinin yükselmesinden kaynaklanabilir. Ancak, esas nokta psikolojik olarak
gerçekleşen karşılaştırmalardır. Tatmin olamayan bir tüketici kitlesinin davranışları da değişken olmaktadır.
Çünkü tüketim insanı bir şeyi, hangi türden olursa olsun tüketme hazzını ‘atlama’ korkusuyla yatıp
kalkmaktadır.11 İnsan oğlu sınırsız isteklerde bulunan bir varlıktır. Daima ulaştığı noktadan daha ilerisini
isteyecek ve tatmin olmayacaktır.
Günümüzde bireyler arası ilişkiler genelde resmi düzeyde ve ilk etapta dış görünüşe göre
gerçekleşmektedir. Sosyal varlık olan insan evinde ailesi ve yakınlarıyla beraber olup, iletişim ve etkileşim
kurma yerine TV yada bilgisayar gibi bir kısım aletlerin karşına geçip onlarla iletişime geçmekte ve onların
empoze ettikleri bireysel dünyalarında yaşamaktadırlar.
Bireyler artık kendi farklılıklarının üstün olduğunu düşünerek kararlar almaktadırlar. Bir anlamda
tüketicilerde ve toplumda bir dağılma yaşanmaktadır. Tüketiciler tek bir merkezde değil bireysel anlamda
dağınık olarak yer almaktadırlar.12 Önceleri toplum menfaati daha önemli iken şimdi ferdin menfaati daha
önemli hale gelmiştir. Önceden ‘ücrette, iyi ve güzel bir nesneye talipli olmada kardeşini kendi şahsına tercih
etme’ prensibi yerini egoizmin getirdiği bencilliğe bırakmaktadır. Şimdilerde en iyisi, en fazlası, en kalitelisi, en
güzeli hep önce ‘benim olmalıdır’ öne çıkmaktadır. Tüketim davranışı da bu egoizm felsefesine göre şekillenmiş
bulunmaktadır. Tüm simgeler, düşünceler ve kıstaslar gitgide standartlaşmaktadır.
Her birey en küçük grup olan aile biriminde başlayarak, değişik sosyal, ekonomik, dinsel ve mesleksel
gruplara üyedir.13 Bu durum yoğun biçimde yaşanmaktadır. Modern toplum bireye üyesi olduğu örgütlere göre
değer vermektedir. Bu örgütlerde kendi kültürlerini üyelerine empoze etmektedirler. Üyeler kendilerini
isimlerinin yanında üyesi oldukları gruplarda aldıkları ünvanlarla ifade etmektedirler. Toplum içinde de bu
ünvanlarına göre değer görmektedirler.
9
10
11
12
13
Çetin Yetkin, "Türkiye'de Askeri Darbeler ve Amerika", Ümit Yayıncılık 1995
Richard P.Bagozzi, Utpal Dholakia, "Goal Setting and Goal Striving in Consumer Behavior", Journal of Marketing, Vol:63, (Special
Issue) 1999
Baudrillard, Jean: Çeviren: Hazal Deliceçaylı- Ferda Keskin, Tüketim Kültürü (okuma notları-6), Ayrıntı Yayınları, 1. Basım, İstanbul,
1997
A.Fuat Firat, Clifford J.Shultz II, “ From Segmentation to Fragmentation Markets and Marketing Strategy in the Postmodern Era",
European Journal of Marketing, Vol:31, No:3/4, 1997
Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Psikolojinin Temel Kavramları, 3.Baskı, Remzi Kitabevi, 1992
Alt kültür bir ulusal kültürün, üyelerinin davranışlarında benzer modellerin görüldüğü sosyal statü, din
gibi özellikler etrafında değerlendirilen alt bölüm olarak tanımlanabilir. Ulus, cinsiyet, din, yaş, sosyal sınıf gibi
alt kategorilere ayrılmaktadır. Ayrıca çekirdek değerlere göre, tüketici tutumlarını ve davranışlarını belirleyen
inanç sistemlerine göre de pazarlar bölümlendirilmektedir.14 Ancak teknolojik değişimler neticesinde internetin
getirmiş olduğu sanal ortamdaki birliktelik, internette yer alan insanların adeta tek bir alt kültüre sahip oldukları
göstermektedir. İnternet ulusların alt kültürlerine yönelik kategorilerin üstünde kalmaktadır. Dolayısıyla sanal
toplum içerisinde tüketici davranışları da değişmektedir.
Tüketicilerin arzuladıkları bir hayat vizyonlarının olması onların isteklerini ve beklentilerini ateşler.15
Tüketicilerin hayat vizyonları hızla değişmektedir. Tüketim toplumu her geçen gün medya, internet ve eğitimin
etkisiyle birbirlerine biraz daha benzeşmektedir.
Tüketim toplumunda işletmeler tüketicileriyle duygusal bir bağ içerisine girmekte ve onların istediklerini
sağlamak için çaba harcamak durumundadırlar.16 Bu anlamda tüketici davranışları kapsamında tüketicinin
firmaya yönelik algıları ve öğrenme süreci ile bir güven oluşacak ve firmanın yaptığı ufak hataları göz ardı
edecektir.17 Tüketicilerin firmalara karşı bağlılıkları arttırılmaktadır. Bu bağımlılığı firma tüketici kitlesinin
davranışları üzerine etki ederek sağlamaktadır.
Tüketici satın aldığı mal veya hizmetlerin fonksiyonel özelliklerinin ve değerinin yanında malın veya
hizmetin kendisi ve toplum açısından sahip olduğu sembol değerine de önem vermektedir. Tüketici zihninde
oluşan bu değerlerin öğrenilmesi ise tüketici davranışlarının temel çalışma alanlarından biri haline gelmektedir.
Tüketim toplumunda birey öncelikle kendini beğenmeye ve kendinden hoşlanmaya özendirilmektedir.
C. Grup Etkileri
Ülkelerin gelir düzeylerinin artmasıyla insanların hizmet tüketim davranışlarında da artış ortaya
çıkmaktadır. Tek amacı kar olan kapitalizm, ürünlerini pazarlamak için her tür yol ve yöntemi denemektedir.
Varolan yoksulluk, işsizlikle birlikte halkın alım gücünün düşmesini de hesap ederek yeni satış politikaları
geliştirmekte ve ürünlerini tüketicilerin önüne çok çeşitli alım seçenekleriyle sunmaktadır.
Ürünün kalitesi, cazibesi, tüketiciye kazandırdığı ilave değer gibi bir kısım etkenler taleplerin değer odaklı
olmasına neden olmaktadır. Azerbaycan’da modern dayanıklı tüketim mamullerinin Azeri insanının hayatına
girme süreci çok hızlı şekilde gerçekleşmektedir. Halk dayanıklı tüketim mamullerini kullanmaya ve modern
yaşam tarzına teşvik edilirken; halkın içinde bulunduğu ekonomik durum ve imkanlar göz ardı edilmektedir.
Elektrik ve su kullanımında problemler olduğu, böyle bir ortamda bu sektörün gelişmesi gerçekten zor
görünmekte iken tam tersine hızla artmaktadır. Halkın gelir seviyesinin düşük, altyapı şartlarının yetersiz olduğu
böyle bir dönemde söz konusu ürünlerin kitlesel kullanım ürünleri haline gelmesi Azeri halkının çok özgün olan
yapısının doğru kullanılmasıyla bu gerçekleşmektedir. Azerbaycan’daki ekonomik ilişkilerinin mahiyetini
anlamak ve açıklamak için devlete ya da piyasa ilişkilerine bakmak yeterli olmayacaktır. Ekonomik hayatı
anlayabilmek için karşılıklı ilişkilere, kayıt dışı ekonomiye ve Azeri toplumunun ailesel olan toplumsal
ilişkilerine bakmak gerekecektir.
Her ulusun tüketicisi kendi ulusal kültürünü oluştururken aynı zamanda evrensel bir kültürün oluşmasını
sağlamaktadır. Küresel pazarlama açısından ortak kültürü paylaşan, benzer algıların yaşandığı, alışkanlıkların
birbirine benzemeye başladığı bir pazar oluşmaya başlamıştır. Dolayısıyla farklı ülkelerin tüketici davranışları da
aynı stratejik kararlara konu olmaktadır. Küresel anlamda ulusal tüketiciler başka ulusların kültürlerini
tüketmektedir. Bu da onların kültürlerinden etkilenerek davranışlarının değişmesine neden olmaktadır. Kültürün
pazarlanması ise tüketicilerin davranış yapılarının nasıl değiştiğinin belirlenmesi ile mümkün olacaktır.
Örneğin dün olmayan fakat bugün var olan ve vazgeçilemezler sıralamasında yer alan ihtiyaçlar listesine
bakmak gerekir. Buzdolabı, çamaşır makinası, TV, cep telefonu, bilgisayar vb. bildiğimiz bir çok kolaylıkları
sağlayan araç gereçler her geçen gün yenileri eklenerek devam etmektedir. Tüketim toplumu bir doyumsuzlar
toplumudur. Her gün, her an yeni doyumsuzluklar oluşturularak insanlar birer doyumsuz varlıklar haline
getirilmektedir. Bütün bunlar küresel bazda tüketim davranışlarına etki ederek sağlanmaktadır.
Küreselleşmenin getirdiği imkanlardan yararlanırken bir yandan da bu küreselleşme sürecinin kontrolünü
kendi elimizde tutmamızı sağlayacak yeni modeller geliştirilmesine büyük ihtiyaç var. Çünkü küreselleşme artık
dünyanın en gelişkin beyinlerini birbirleriyle çok yakın bir etkileşmeye sokmaktadır. Böylece firmalar her yeni
mamulde yeni bir imajla tüketicinin karşısına çıkmaktadırlar.
14
15
16
17
Philip Kotler: (Çev: Nejat Muallimoğlu) Pazarlama Yönetimi, Millennium Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 2000
Chris B.: http://www-personal.umich.edu/~cmbs/ChrisB/pages/kit5pg2.html
Carol Lichti: "Loyal Followers Find Loyal Customers Through Research, Behavior,Branding and Trust"
http://www.insidebiz.com/hamptonroads/cover/cover041999.htm
Carol Lichti: "Customer Values Find Loyal Custom How to Keep People on Your Side in These Disloyal Times", Inside Business,
Sunday April 4, 1999, http://www.richmond.com/insidebusiness/output.cfm?ID=1298
84
GLOBALLEŞMENİN AZERBAYCAN’DA TÜKETİM KÜLTÜRÜNE ETKİLERİ
Azerbaycan halkı bağımsızlık sonrasında kendine “yeni bir kimlik” aramaktadır. Bu yeni kimliğin
oluşmasında devlet politikası önemli role sahiptir. Azerbaycan devlet yönetimi ve halkı Prezident Haydar Aliyev’in
gösterdiği yolda ilerlemektedir. Azerbaycan’ın mevcut konumu dikkate alındığında bölgede stratejik konuma sahip
bir ülkedir. Mevcut stratejik önemine göre geleceğini yapılandırmaktadır. Bu yapı dört yönlü ilerlemektedir.
Birincisi, Azerbaycan %89’u Türk18 (1995’e göre) olan bir ülke olması nedeniyle Türk dünyası ile
entegrasyona geçmiş bir ülkedir. Türk dünyası ile yakın ilişkiler içerisindedir. İkinci aşamada halkının %93.4
Müslüman (1995’e göre)19 olan bir ülke ve İslam dünyası ile ilişkilerini arttırmaktadır. Üçüncü aşamada ABD ve
batılı ülkeler ile ilişkilerini yoğun şekilde yürütmektedir. Özellikle petrol ve gaz sektöründe daha çok bu
ülkelerin ilgili şirketleri Azerbaycan’da faaliyetlerini yürütmektedir. Azerbaycan devleti uluslararası teşkilatların
her birine üye olma çabası içerisinde ve bunlarla yakın alakalarını devam ettirmektedir. Dördüncüsü eski
müttefiki Rusya ve BDT ülkeleri ile yakın alakalarını sürdürmektedir.
Azerbaycan piyasasında esasen yukarıda zikredilen dört istikamette kıyasıya bir rekabet mevcuttur. Her
bir ülkenin ulus ötesi şirketleri faaliyetlerini bu rekabet ortamında yürütmektedir. Ulus ötesi şirketler köken ülke
kültürünü faaliyetlerine yansıtmaktadır. Öncelikle örgüt içi kültürde bu görülmektedir. Daha sonra ürettiği
ürünlere kültürlerini yansımaktadır. Toplum da temelde yukarıda bahsedilen dört eğilimde malları tüketmektedir.
Her bir kesim kendine göre tükettikleri mallarda marka yapmış şirketlerin mallarını tüketmede özen
göstermektedir. Toplumun diğer kesimleri de bunlara özenmekte ve onlar gibi tüketme gayreti içerisindedir.
Toplum kanaatkar toplumdan tüketen tatminsiz toplum haline getirilmektedir. Dünyanın birçok ülkesinde
faaliyet gösteren ulus ötesi şirketlerden Azerbaycan piyasasında faaliyetlerine yoğun şekilde devam etmektedirler.
SONUÇ
Açıklamalardan da anlaşılacağı gibi günümüzde globalleşme hızla ilerlemektedir. Bunun ilerlemesinde ulus
ötesi işletmeler önemli bir rol üstlenmektedir. Ulus ötesi işletmeler piyasaya her geçen gün yeni mal ve hizmet arz
etmektedirler. Bu yeni arzın talebin oluşmasını sağlamak için bir kısım faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Bu
faaliyetleriyle muhtemel tüketici kitlelerinin davranışları üzerinde etki yapmak için çalışmalarını yoğunlaştırmaktadırlar. Dolayısıyla dünyada tüketim davranışlarında birbirine benzeyen tüketici kitleleri oluşturulmaktadır. Bu
kitleler birbirine benzeyen mal ve hizmetleri talep eder duruma getirilmektedir. Burada kültürler etkileşimde
olacaktır. Ancak önemli olan baskın kültürün diğer milli kültürleri yok etmemesidir.
Bu noktada tüketici davranışları önümüzdeki yıllarda pazarlama açısından çok önemli bir rol
üstlenecektir. İnsan davranışları değiştikçe tüketici davranışları da değişecektir. Bu noktada tüketici davranışını
etkileyen faktörler, bunları yönlendiren etkenlerin tespiti gibi konular önemli noktalar olacaktır.
KAYNAKÇA
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
18
19
A.Fuat Firat, Clifford J.Shultz II, “ From Segmentation to Fragmentation Markets and Marketing Strategy in the Postmodern Era",
European Journal of Marketing, Vol:31, No:3/4, 1997
Baudrillard, Jean: Çeviren: Hazal Deliceçaylı- Ferda Keskin, Tüketim Kültürü (okuma notları-6), Ayrıntı Yayınları, 1. Basım, İstanbul, 1997
C.Glenn Walters, Consumer Behavior Theory and Practice, Richard D.Irwin, Inc.,1974
Canan Çetin: Yeniden Yapılanma, Girişimcilik, Küçük ve Orta Boy İşletmeler ve Bunların Özendirilmesi, Der Yayınları,İstanbul, 1996
Carol Lichti: "Customer Values Find Loyal Custom How to Keep People on Your Side in These Disloyal Times", Inside Business,
Sunday April 4, 1999, http://www.richmond.com/insidebusiness/output.cfm?ID=1298
Carol Lichti: "Loyal Followers Find Loyal Customers Through Research, Behavior,Branding and Trust"
Chris B.: http://www-personal.umich.edu/~cmbs/ChrisB/pages/kit5pg2.html
Çetin Yetkin, "Türkiye'de Askeri Darbeler ve Amerika", Ümit Yayıncılık 1995
Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Psikolojinin Temel Kavramları, 3.Baskı, Remzi Kitabevi, 1992
Esin Can Mutlu: Uluslararası İşletmecilik, Beta Yayınları, İstanbul 1999
Fikret Başkaya: "Sömürgecilik, Emperyalizm, Küreselleşme", Öteki Yayınevi 1997
Giddens A, Elimizden Kaçıp Giden Dünya. (Çev.:Akınhay O), Alfa Yayınları, İstanbul, 2000
http://www.insidebiz.com/hamptonroads/cover/cover041999.htm
Klonileşelim Güzelleşelim: http://www.akabe.com.tr/okumanotlari6.htm
Mehmet Oluç, " Satın Alıcıların Davranışlarının Dinamikleri I", Pazarlama Dergisi, Yıl:5, Sayı:27, Mayıs 1991
Murat Hakan Altıntaş, Tüketici Davranışları, Müşteri Tatmininden Müşteri Değerine, Alfa Basım Yayın, Kasım 2000
Philip Kotler: (Çev: Nejat Muallimoğlu) Pazarlama Yönetimi, Millennium Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 2000
Richard P.Bagozzi, Utpal Dholakia, "Goal Setting and Goal Striving in Consumer Behavior", Journal of Marketing, Vol:63, (Special
Issue) 1999
www.cia.gov
www.cia.gov
www.cia.gov
TRANSFER OF TECHNOLOGIES: A META TAXONOMY
Arnold REISMAN
Sabanci University,
Graduate School of Management,
Istanbul / TURKEY,
Reisman and Associates, Shaker Heights,
OH / USA
[email protected]
ABSTRACT
Transfer of Technologies takes place among various kinds of players, takes on various kinds of modalities and is done
for various motivations. Its literature is very disjoint and disparate transcending several academic disciplines and professions.
This paper presents a way to define the field in its entirety and delineate all of its facets in a manner that is parsimonious yet
discriminating.
Key Words: Technology Transfer, meta research, taxonomy, classification
1. INTRODUCTION
1.1. Background
Technology Transfer (TT) is key to development and to competitiveness. Firms use it to improve their
competitive advantage [Baughn and Osborne (1989)]. It is used to enhance the competitiveness of an entire
industry, a region within a nation’s boundaries and an entire nation-state [Reisman (1989b)]. As in the case of the
Caucasus it can enhance development of a multi-nation geographic region. It is a means toward economic progress,
social development, quality of life, and even of culture and of value systems [Reddy and Zhao ((1990)].
TT is an emerging field of knowledge in which institutional interest is rapidly expanding. Using the two key
words in any Web-based search engine will quickly attest to that. As is often the case in an emerging area or
discipline, its descriptive as well as normative theories and data available are fragmented and disjointed. (1) There
is no general model or structure for the field; people merely string information and insight on an invisible thread
and hope that the thread continues to hold. (2) This is especially so because TT is of concern, to several major
professions, in addition to several basic social-science disciplines. Moreover, it is of concern to policymakers in the
public, private, and the not-for-profit sectors, and to decision-makers at the company or institution, community,
regional, and national levels. It also is of interest to the multinational economic communities, some of which are
established (e.g., EU), some of which are emerging (e.g., the Istanbul based, Black Sea Economic Cooperation
Business Council), and some which have been relegated to history (e.g., the COMECON). [Reisman and Zhao
(1991)].
Although there is at least one professional society dedicated to TT and the Journal of Technology
Transfer1 is now in its 28th volume year; economists, sociologists, anthropologists, engineers, and management
theorists have established an interest in TT over a much longer period. And, yes they have contributed to TT
knowledge albeit within their own disciplinary confines. Not surprisingly, the very definition of TT differs
across the many disciplines addressing this subject. The scope of TT has rarely been delineated or systematically
analysed. Though a variety of TT taxonomies have been published, currently, TT can be understood only in a
limited way from a strict disciplinary framework, and or a specific aspect.
1.2. Previous taxonomic works
Because of TT’s multifaceted and multidisciplinary nature a meta (cross-disciplinary) approach is needed
to study TT as a subject area. Reddy and Zhao (1990)] did an extensive review of TT literature as viewed from
different perspectives by some disciplines. In [Reisman (1989b)] this author suggested a generic taxonomy
framework for TT based on categorizing the various TT “players” e.g., the providers, transferors, or transmitters
and the receivers, transferees, or users. [Zhao and Reisman(1992)] offered a synthesis of TT taxonomies
transcending all of the disciplinary approaches. That synthesis incorporated interdisciplinary dimensions which
were much broader in scope and had a wider variety of potential uses/objectives than any TT taxonomy existing
as of 1992. Kumar, et al., (1996a,b) created a taxonomy of motivations for TT. This paper on the other hand,
presents a meta TT taxonomy which incorporates or subsumes all of the above.
1
“The only international forum focussing purely on the transfer of technology”. http://www.kluweronline.com/issn/0892-9912/current
86
1.3. Motivations and uses for this taxonomy
As will be shown in Section 3 there are no fewer than 173 fairly independent TT attributes. Thus the
number of distinct and meaningful combinations of these attributes is staggering2.
That number represents
distinctly different potential TT modalities3. This fact alone is pregnant with meaning. Because of the enormity
of this subject it is no wonder then that the very mention of TT conjures different meanings to different people
and in fact different meanings to the same person at different times.
This taxonomy serves as a framework for classifying the subject matter and the papers published in the
various academic disciplines’ literatures concerned with TT. Because it furthers our understanding of TT at both
the conceptual and the operational levels it is intended for the researcher who chooses to study TT in an
interdisciplinary manner. While the educator can use this taxonomy to present the TT subject matter in a
comprehensive, comprehendible manner, the novice can grasp the wide spectrum of transactions possible in
technology transfer. Even a seasoned worker can use it to pinpoint the market niche, and structural, operational,
and other characteristics of his or her involvement in technology transfer and do so in the context of the overall
realm of possibilities. It can aid corporate or institutional managers and/or directors in developing TT strategies
for growth/expansion, mergers, acquisitions, and/or divestitures. Policy makers can use it to formulate
meaningful technology and/or TT policies. It facilitates seeing the forest while at the same time knowing the
exact size, shape, color, and texture of any tree. In general it allows us to identify the wide spectra of TT
practices and of TT related theory and findings. It allows for a systematic classification of any and all papers
published irrespective of the author(s)’ disciplinary base. Moreover, the taxonomy can facilitate marketing of TT
curricula or courses through its efficient description of the field's diversity, richness, importance, relevance, and
the many aspects that need to be understood and managed.
It can be used as an organizing framework in collecting and/or collating TT related data at the company/
institution, region, economic sector, and/or national levels for purposes of:
doing meta research on TT:
adoption of an integrative approach - an interdisciplinary approach,
development of new concepts
describing the extent of the practice:
by design
by diffusion
pinpointing voids/weaknesses in transfer: mechanisms
in institutions
in policies
pinpointing “ports of opportunity”: to communities/states/regions /countries to companies
to research institutions
to professions
to scientific disciplines
to individual researchers.
[Zhao and Reisman(1992)]
It can also serve as a vehicle for collecting data to describe the profile or mix of transfer practices in
and/or by; an enterprise, a community, state, or region for purposes of:
Stating job creation and/or employment levels
Stating wealth generation
Stating dollar expenditures
Justifying fund raising
Setting priorities for:
Public fund allocations
Philanthropic giving
Philanthropic fund raising
Identifying voids in services provided.
If such data are compiled in a uniform manner across companies/institutions in a given industry,
community, and/or region, researchers, planners, policy analysts, and policymakers would have a better
grounding for their efforts. Lastly, vendors can use this taxonomy for developing marketing strategies.
The need for taxonomic research in any but especially in an emerging field of knowledge or practice is
well documented as in Cooper (1988, 1989), Goffman (1980), Reisman (1987) to mention but a few. The
methodologies for doing such work are also well established [Cooper (1988, 1989)], [Reisman 1987,
1988,1989a], as are some of its uses [Reisman (1971, 1992)], [Reisman and Buffa (1962)], [Reisman et al.,
(1986, 2003, 1986)], [Reisman and Xu (1994,1996)], [Taft and Reisman (1965)], and [Gattoufi et al. (2003)]
2
3
It is in the order of 10
Configurations of transactions or of contracts.
2.
DISCUSSION:
2.1 Meta research and taxonomies
As a general matter it is important to publish the results or findings of good research in a given field of
knowledge. It is also important to systematically review the totality of such publications on some periodic
basis. Literature concerned with the history and philosophy of science is replete with admonitions to that effect.
Such systematic reviews represent research on research or what is sometimes called meta research (MR). The
objectives of MR are many [Reisman et al. (2003)]. At times it is dedicated to consolidation of the knowledge
domain [Reisman 1992]. There are at least two efficient and effective ways of consolidating knowledge. One
of these is to create a taxonomy and the other is to create a generalized framework (a general model or theory)
that subsubsumes all existing models facts or theories within that field. The above are not mutually exclusive. In
fact they are complimentary. A taxonomy displays the subject’s domain in terms that are easy to understand, to
communicate, to teach, to learn, and to work with. More specifically a taxonomy can be used:
1. To efficiently and effectively classify any and all contributions/publications for purposes of storage,
recall, sorting, and or bibliometric/statistical analyses. Because such classification results are
meaningfully machine readable they, in turn, clearly enable further meta research [Reisman (1979, 1992)]
2. To identify voids in the literature and hence directions/specifications for research to be performed
[Reisman (1988, 1989a)] and [Vogel, and Weterbe, (1984)]
Classification of papers based on a taxonomy makes similarities and differences among studies very clear
and it does so in a most efficient and effective a manner. This in turn vividly displays the similarities and the
differences among the various contributions, thus demonstrating the relationship of all contributions and the
practical applications. It provides a framework by which all of the existing knowledge can be systematically
filed and therefore efficiently and effectively recalled. By providing what amounts to an aerial view- a picture of
the territory- helps to identify the voids in the literature. Stated differently:
Knowledge consolidation is a means to various ends, and it is also an end itself. It is a means
toward the end of more efficient and more effective teaching and learning of new or existing
knowledge. It is a means toward the end of more efficient storage and more effective recall and/or
retention of knowledge. It is a means toward a more efficient and more effective processes of
research leading to the yet unknown, to the design of the yet unavailable, and it is means toward
more efficient problem solving…
(Reisman [1979], pp. 29)
Morever,
The key to taxonomy effectiveness rests on criteria of comprehensiveness, parsimony and
usefulness. Obviously, to be effective, a taxonomy must represent the full spectrum of the research
chosen for categorization. Thus, comprehensiveness is a necessary condition for effectiveness. It
is, however, not sufficient. To further be effective, a taxonomy should be parsimonious. It should
not include unnecessary categories. Finally, to be considered effective, the taxonomy should be
robust and generally useful. The categories should be reasonably if not mutually exclusive, i.e.,
non-overlapping, reasonably distinct, meaningful, commonplace, and descriptive to allow
utilization by a wide variety of interested persons. [Vogel and Weterbe (1984).].
The current attempt to create a taxonomy for TT may have its own disadvantages but it does not suffer
from ambiguity. It proceeds in an arborescent way (Reisman 1992) as illustrated in Figure 1.
Figure 1. Attribute Vector Description Based Taxonomy (Reisman, 1992)
88
3. A META TAXONOMY FOR TECHNOLOGY TRANSFER:
3.1 Actors involved in TT
By definition TT involves at least two actors - a provider and a receiver. However each of these could represent
a scientific discipline, a profession, an industry, an economic sector, a geographic region or an entire society or
country.
3.2 Transaction characteristics
3.2.1 Duration
A single transaction may be consummated at once, (a one-time purchase of a technology). Or, it may be a
long-term relationship between the various parties, (cases involving joint ventures). This dimension is important
for technology transfer transactions because it usually implies something about the nature of the technology exchanged, the responsibilities of each party, the strategies and capabilities of transferor and transferee, and the
influence of third parties.
3.2.2 Costs
A transaction may or may not have any direct financial ramifications or obligations. Some transactions
have no monetary income whatsoever to the TT provider and zero cost to the receiver. [Arrow (1969), Johnson
(1970)]. Such may be the case in professional exchanges at conventions, conferences, conversations,
correspondence, or through journal articles. Other transactions may involve considerable amounts of monetary
obligations, (sales of hardware and/or intellectual property on a onetime basis or as part of a long-time joint
venture) [Rosenberg and Frischak (1985)]. Moreover, financial considerations could include, in whole or in part,
in-kind transfers of goods and/or services. If such is the case, the transaction involves the form of commerce
known as barter or more broadly as countertrade [Reisman et al., (1988, 1989)]
Parenthetically it is noted that many researchers question the appropriateness of the term "transfer" as TT
may or may not involve financial costs. For example, Vaitsos (1975) laments its inappropriateness from a
commercial perspective, arguing that "transfer" connotes the free, non-commercial movement of something from
one location or possessor to another. In the business world, however, technology transfer usually implies a "sale"
of some technology. For this reason the term "commercialisation of technology" has been argued to be generally
more appropriate [Farrell (1979)].
The significance of this dimension lies in its relevance to the issues in TT research and practice such as
pricing of transfer, concentration of technology, cost of resource requirements, determinants of transfer costs,
technology transfer payment, conflict and code of conduct in international technology transfer, and the
effectiveness of transfer.
3.2.3 Modalities
A third important characteristic describing TT transactions is the modality involved. This can be separated
into seven primary categories: External transfer from one entity (organization) to another and internal transfer
among separate units of an organization [Kroner, (1980)] In the former category the transaction could take place
in such forms as joint ventures, licensing or cross-licensing, cooperation agreements, sales, publications,
conferences, visitors, and/or work-study programs. In the case of internal transfer, one organizational unit may
form a joint venture with another, [Shortell and Zajak (1988)] may license or cross-license one another, or may
simply exchange information. Additionally, the TT modalities can be described by; duration, payment
requirement, network involved, the direction of TT flow, and whether the technology is proprietary or not.
3.3 Motivations
Many motivations exist for the parties described in ¶3.1 to participate in TT. In fact as will be shown there
are at least 81 such motivations that are fairly independent of each other. These are grouped into; Economic,
Social, Operational, Strategic, Global and Personal categories.
3.4. Disciplines
At least four classical academic disciplines have been involved in TT over time. They are; economics,
anthropology, sociology and management. Each views the role of TT differently and each has a unique
perspective on TT.
3.4.1 Perceived role of TT
In economics it is economic growth.
In anthropology it is cultural change and advancement of society.
In sociology it is improvement of social life.
In management it is strengthening of firm's competitiveness, gains, financial and other benefits.
3.4.2 Perspectives taken in the academic disciplines
In economics they are macroeconomic, nation-state, politico-economic and the flow and content of
technology.
In anthropology they are cultural, institutional, and geographic.
In Sociology it is institutional and the nature of the technology, .
In management they are ownership, control, the nature, modality and the Phase of TT.
3.5. The Taxonomy
In what follows, TT and therefore its related literature are first classified on four basic factors. Under each
of these factors, the most discriminating attributes are listed. The full taxonomy is illustrated in Figure 2 wherein
each contribution can be given an identification code based on specified keys:
Key 1: Actors (Transferors/Transferees). Allows two domains, the first describes the provider the
transferor and the second the receiver the Transferee with a detailed specification for each. Thus, using Figure
2; (1.1.1/1.2.2) means that the transfer is made from a discipline to a profession. On the other hand
(1.1.1/1.1.2/1.2.1/1.2.2) indicates that disciplines and professions were represented on both the providing and the
receiving sides.
Key 2: Transaction Types. This is subdivided into seven domains. The first specifies an external transfer and
the second an internal transfer. The third and forth respectively indicate the time duration and the need for payment,
while the other three are concerned with the nature of the TT, its flow direction(s) and the extent of the network
involved. Thus, using Figure 2; (2.1.1.2/ 2.3.1/2.4.1/2.5.2/2.6.3), means it is a conference involving external transfers
of short duration with no payment involved. However, it involves a network having more than two nodes and the
exchanges are multidirectional involving non-proprietary materials.
Key 3: Motivations. This is subdivided into six domains. Respectively they specify the Economic, Social,
Operational, Strategic, Global, and Personal factors. Using Figure 2; (3.6.1/3.6.2/3.6.4/3.6.5/3.6.8) means that all
of the motivations are personal and that there is a multiplicity of these.
Key 4: Disciplines. This is subdivided into four domains. Respectively they specify Economics
Anthropology, Sociology, and Management. Thus using Figure 2; (4.4.2/4.4.9) signifies a horizontal transfer of
management technology across national boundaries.
Figure 2. A Taxonomy of Technology Transfer Literatures
Actors:
Transaction Types:
Motivations:
Disciplines
( . . /. .) : ( . ./ . ./ . ./ . .) : ( . ./ . ./ . ./. ./ . ./ . .) :
( . ./ . ./ . ./ . .)
Key 1: Actors:4.
1.1 Transferors
1.1.1. Scientific disciplines
1.1.2. Professions
1.1.3. Industries
1.1.4. Economic sectors
1.1.5. Geographic regions
1.1.6. Societies/countries.
1.2. Transferees
1.2.1. Scientific disciplines
1.2.2. Professions
1.2.3. Industries
1.2.4. Economic sectors
1.2.5. Geographic regions
1.2.6. Societies/countries.
Key 2: Transaction Types
2.1 External Transfers
2.1.1. Information exchange
2.1.1.1. Programs: (Sabbaticals, scholarship programs such as the Fulbright awards,
work-study arrangements, internships)
2.1.1.2. Conferences and Symposia: (This Conference)
2.1.1.3. Technical Correspondence: Memoranda, reports (This paper)
2.1.1.4. Free Technical Services: (Consultation, training )
2.1.1.4. Professional-Journal Publications: (Management Science, The Journal of
Engineering and Technology Management, etc. )
4
In some cases a paper can rightfully be classified as belonging to two or more of the designations provided in any one key. In such cases
each designation is shown but separated by “/” . Thus (2.2.1./5.2) signifies that the paper studies a knowledge domain’s historic
directions. Moreover the paper defines OR/MS in general to be the Knowledge Domain.
90
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.1.2. Sales
2.1.2.1. Sales of Equipment and/or Intellectual Properties: (A single piece of
equipment or an entire system such as a factory, turn-key projects, etc., a
formula, new designs, drawings, blueprints, procedures, market surveys,
demographic statistics)
2.1.2.2. Sales of Services: (Consulting assistance, user manuals, equipment
maintenance)
2.1.3 Cooperative agreement
2.1.3.1. Co-production: (The GE (USA) - SNECMA (French) collaboration in the
aerospace industry
2.1.3.2. Co-research (the U.S. Human Genome Project, a 13-year effort coordinated
by the Department of Energy and the National Institutes of Health)
2.1.3.3. Co-design (Arrow anti missile system (USA and Israel), The UK
“Watchkeeper” unmanned spy plane project(UK, USA, Israel))
2.1.4 Arm's length licensing
2.1.4.1 Licensing: Conveyance of manuals, blueprints, design drawings, or data;
provision of technical and managerial assistance.
2.1.4.2 Cross Licensing: (same as above)
2.1.5 Franchising (McDonald’s hamburgers in USSR, Holiday Inn Hotels in USA).
2.1.6 Joint venture
2.1.6.1 Equity Joint Venture: Maruyasu Industries (Japan) – Curtis Products (USA)
joint venture in the automobile industry .
2.1.6.2 Contractual Joint Venture: AMC (USA) - Beijing (China) Automotive
Industry joint venture
Internal Transfers
2.2.1 Internal information exchange
2.2.1.1 Meetings: Technical meetings, managerial meetings
2.2.1.2. Correspondence: Memoranda, reports
2.2.1.3. Publications: Newsletters, journals
2.2.2 Cooperative agreement (Similar situations as in 3.)
2.2.3 Arm's-length licensing (Similar situations as in 4.)
2.2.4 Internal joint venture Equity joint ventures between divisions
2.2.5 Wholly owned subsidiary IBM's R&D units in Japan or Intel’s in Israel
Time duration
2.3.1 Short term
2.3.2 Long term
Payment requirement
2.4.1 None
2.4.2 Required
Network
2.5.1 Two nodes
2.5.2 Multi nodal
Flow
2.6.1 Unidirectional
2.6.2 Bi-directional
2.6.3 Multidirectional
Nature of TT
2.7.1 Proprietary
2.7.2 Non-Proprietary
Key 3. Motivations
3.1
Economic Factors
3.1.1 Cost savings
3.1.2 Economic growth
3.1.3 Increased earnings in hard currency
3.1.4 Generation of foreign exchange (other than hard currency)
3.1.5 Improved balance of trade
3.1.6 Generation of exports
3.1.7 More equitable trade agreements
3.1.8 Increased tax revenues
3.1.9 Increased sales
3.1.10 Taking advantage of. tax and tariff laws
3.1.11 Increased royalties
3.1.12 Increased sales of technology
3.1.13 Improved profitability
3.1.14 Improved knowledge/database
3.2
Social Factors
3.2.1 Improved quality of life
3.2.2 Improved physical health status
3.2.3 Increased employment
3.2.4 Elevation of social or political status
3.2.5 Cultural enrichment, cultural evolution
3.2.6 Advancement of society
3.2.7 Improved environment through improved/new technology
3.2.8 Improved crime-fighting capabilities
3.3 Operational Factors
3.3.1 Changes in scale of production or service
3.3.2 Improved input material
3.3.3 Improved reliability of delivery dates
3.3.4 More efficient use of capital and labor
3.3.5 Upgraded labor skills
3.3.6 Access to alternative sources of supply
3.3.7 Increased production capacity
3.3.8 Working out trade deals under constraints
3.3.9 Reducing risk of over-demand forecast
3.3.10 Improved problem solving skills
3.3.11 Better purchasing capability
3.3.12 Increased mechanization/automation
3.3.13 Improved process yields
3.3.14 Changing from intermittent to mass flow processes
3.3.15 Improved communication capabilities
3.3.16 Temporal improvement: ability to do work faster
3.3.17 Moving towards standardization
3.3.18 Long-term arrangements that feed technology enhancement
3.3.19 Designing for market segments
3.3.20 Long-term arrangements that feed technology enhancements
3.3.21 Larger market for participating multinational companies
3.3.22 Improved R&D
3.3.23 Vertical and horizontal integration of an industry
3.3.24 Improved access to new technology and know-how
3.3.25 Exposure to future technical innovations
3.3.26 Improved sales opportunities
3.3.27 Gaining access to new markets
3.3.28 Accelerated introduction of a new product model
3.3.29 Opportunity to start new business
3.3.30 Productivity gains
3.3.31 Improved user satisfaction
3.3.32 Improved process innovation
3.3.33 Improved quality of conformance
3.3.34 Greater degree of computerization resulting in higher accuracy and speed
3.4 Strategic Factors
3.4.1
3.4.2
3.4.3
3.4.4
3.4.5
3.4.6
3.4.7
3.4.8
3.4.9
3.4.10
3.4.11
3.5
Improved product and service quality of design
Improved product innovation
Entry into international market
Improved volume flexibility
Improved product/service flexibility
Improved managerial flexibility
Improved handling customer complaints/ after sales service
Improved agility: reduction in idea. to- market time
Improved product and service design
Improved physical properties of the product
Improved performance characteristics of products/services
Global factors
3.5.1 Improved reconnaissance capabilities
3.5.2 Improved war/defense capabilities
3.5.3 Improved space technological capabilities
3.5.4 Improved transportation capabilities
3.5.5 Improved political image
3.5.6 Enhanced influence
92
3.6
Personal Factors
3.6.1 Benefits from learning
3.6.2 Gratification from teaching/sharing knowledge
3.6.3 Quid pro quo with colleagues
3.6.4 Enhanced status in the discipline/profession
3.6.5 Enhanced marketability
3.6.6 Increased entrepreneurship skills
3.6.7 Improved personal benefits-higher personal income
3.6.8 Enhanced travel opportunities
Key 4. Disciplines
4.1: Economics
4.1.1 Vertical TT
4.1.2 Horizontal TT
4.1.3 Physical item TT
4.1.4 Information TT
4.1.5 Industry – industry TT
4.1.6 Sector-sector TT
4.1.7 Region-region TT
4.1.8 Domestic TT
4.1.9 International TT
4.1.10 West-East TT
4.1.11 North-South IT
4.2: Anthropology Crosscultural TT
4.2.1 Group program
4.2.2 Community program
4.2.3 Village program
4.2.4 Rural program
4.2.5 Urban program
4.3: Sociology
4.3.1 Diffusion of innovation
4.3.2 Adoption of Innovation
4.3.3 Di1fusion of social technology
4.3.4 Diffusion of non- social technology
4.3.5 Centralized di1fusion
4.3.6 Decentralized di1fusion
4.4: Management
4.4.1 Vertical TT
4.4.2 Horizontal TT
4.4.3 Physical item TT
4.4.4 Information TT
4.4.5 Industry – industry TT
4.4.6 Sector-sector TT
4.4.7 Region-region TT
4.4.8 Domestic TT
4.4.9 International TT
4.4.10 West-East TT
4.4.11 North-South TT
4.4.12 Material TT
4.4.13 Design TT
4.4.14 Capacity TT
4.4.15 TT imparts operational capability
4.4.16 IT imparts duplicative capability
4.4.17 IT imparts innovative capability
4.4.18 Market level TT
4.4.19 Production level TT
4.4.20 R&D level TT
4.4.21 Inter-firm TT
4.4.22 Intra-firm TT
4.4.23 Internal TT
4.4.24 Arms-Length TT
4.4.25 TT to wholly owned subsidiary
4.4.26 TT to joint venture
4.4.27 TT to independent company
3.6 Elaboration on above taxonomy
3.6.1 Classifications of Previously published TT taxonoomies
All previously published TT taxonomies attributable to this author in whole or in part, will now be
shown to be special cases of Figure 2.
A delineation of categories of the various parties known to participate in TT transactions was the starting
point in this taxonomic effort overall. These are: Scientific Disciplines (D) Professions (P) Industries (I) Economic
sectors (S) Societies/Countries (C) and their pairwise matrix is reproduced in Figure 3. [Reisman (1989b)]. That
paper can now be shown to be a very special subcase of the Figure 2 taxonomy. Specifically it is
(1.1.1/1.1.2/1.1.3/1.1.4/1.1.5/1.1.6/1.2.1/1.2.2/1.2.3/1.2.4/1.2.5/1.2.6). All 12 entries begin with the numeral 1,
e.g., that paper’s taxonomy dealt only with characteristics of the TT providers and receivers. However there are
six entries with the second numeral being 1 and another six with that numeral being 2. This indicates that
providers are classified separately from the receivers.
As can be seen from Figure 3, there are 21 pair-wise (transferrer/provider to transferee/receiver/
beneficiary) possibilities in Figure 2. If three different player categories are involved in a TT transaction there are
10 distinct possibilities, 6 with four categories, 3 with four categories and 1 with all six categories, for a total of
40. However, if one distinguishes the transferors from the transferees as is the case in the Taxonomy of Figure 2,
the number of possibilities (combinations and permutations) significantly increases.
Figure 3. Matrix of “Pair-Wise Technology Transfers - From Reisman (1989b)
If classified in terms of Figure 2, the Reisman and Zhao (1991) taxonomy of TT types of transactions or
modalities would be a subset of all entries starting with the numeral 2. The reason for it being a subset is the
fact that included in Key 2 are a number of attributes as those in 2.5, 2.6, and 2.7, which were not included
Reisman and Zhao (1991).
A brief review of the articles that address motivations for TT indicates that Reisman, Fuh, and Li (1988)
delineated the benefits to the trading partners as a result of barter or countertrade (BC). They suggested 16
specific advantages of BC that can accrue at the macro (national) as well as at micro (enterprise) level.
Significantly, most of these advantages apply to TT as well and hence they appear in Figure 2. By culling the
literature, Kumar et al. (1996a,b) synthesized a total of 54 advantages for TT. They went on to suggest 20
advantages not indicated in the existing literature. If that paper were classified using Figure 2 it would have 54
separate entries all starting with the numeral 3.
The synthesis of taxonomies across various academic disciplines, [Zhao and Reisman (1992)] delineated
several TT advantages for each discipline. These included an advancement in economic growth (economics),
positive cultural climate (anthropology), improvement of social life (sociology), strengthening of a firm's
competitiveness, and financial and other gains (management). A Figure 2 classification of that paper would
have 49 entries all starting with the numeral 4.
Clearly this taxonomy subsumes as special cases all of the previous works (published in refereed journals)
by this author on this subject.
3.6.2 Further Elaboration
Elshout (1995) studied the significance of reverse TT from both the developing and industrialized
countries' viewpoints. According to the author, the developing country benefits by becoming financially
attractive, through hard currency earnings, a growth in its technology level, and development of a highly skilled
work force through ties with an industrialized country. The benefits for the industrialized country were primarily
in better purchasing power (wider choice, lower costs) and a better competitive position.
Klevorick et al. (1995) listed benefits of technology transfer to the production process. These include
improvement in process yields, product and service design, and the product's physical properties and
performance characteristics. They also encompassed the ability to change from intermittent to mass flow
94
processes, to design for the market, and to move towards standardization. These suggested 23 specific measures
of TT effectiveness from the viewpoint of sponsors, developers, and adopters. Several can be viewed as TT
benefits or motivations; job creation, earning of royalties, starting of new businesses, solving technical problems,
generation of new products, user satisfaction, cost savings, new commercial customers and sales, market share,
productivity, and competitive advantage gains, and improved return on investment.
As indicated, several researchers have identified different sets of motivations or benefits that can occur
due to TT. By grouping similar benefits, it was found that these motivations could be classified under the
following five categories: economic, social, operational, strategic, and personal. These categories may well be
revisited and refined in future research. Figure 2 supports the above factors from both the transferrer and
transferee viewpoints. Because these benefits come from several different sources, we have modified some of the
wording and reorganized and regrouped them so as to maintain consistency with the structure of this paper. We
recognize that there may be some overlap between them, especially since some of these belong to more than one
category. As an example, consider the motivation of Cost Savings. It overlaps More Efficient Use of Capital and
Labor among the Operational category of factors and Productivity Gains in the Strategic category. Moreover,
they are all related to the economics of both the transferee and the transferrer but with differing connotations as
suggested by their multiple classifications. Some motivations found explicit in the literature, such as Reduced
Process/Product Cost (Madu 1989), do not appear in Figure 2 as they are subsumed in Cost Savings.
3.6.3 Summary
This paper synthesizes all of the above and adds a number of additional advantages so that the total
number of attributes stands at 1735. A classification of this paper would require all 173 end points6 of Figure 2.
4. CONCLUDING REMARKS
The Periodic Table of Chemical Elements [Mendeleev (1889)], the most widely known and used
taxonomic schema, currently shows 112 well described elements. Yet to-date only 92 of these have been found
in nature, and only 50 or so are incorporated in the multitudes of molecules and compounds used in laboratories
and in our daily life. Chemistry as we know is a very broad domain of knowledge with many sub-disciplines of
its own and also as a part of a great many others. On the other hand TT as shown has 173 very real
dimensions/attributes, which in combinations, like molecules in chemistry, make up real TT possibilities.
Reasoning by analogy, it is no wonder that the very mention of TT conjures up so many different meanings to
different individuals. This taxonomy is a way of defining and circumscribing the field while at the same time
identifying each of its many constituents. Like the Periodic Table this taxonomy can be used to specify TT
configurations currently non-existent in the field or in practice.
Literature reviews are playing an increasingly important role in social scientists’ definition of knowledge
[Cooper (1988)]. Integrative reviews are clearly the most useful reviews as they show the similarities and the
differences between the individual contributions. More importantly they classify or "pigeon-hole" each
contribution in the overall context of the field. At the macro level they can be used to identify voids in a field's
knowledge base [Reisman (1988, 1989a, 1992)]. A good taxonomic schema is indispensable to an effective
review of a literature and especially to the efficiency of its presentation. At the micro level they have aided
individual researchers in expanding the scope of information gleaned from a given data base and or in designing
the data collection itself. Used as a checklist the taxonomy can enhance creativity in designing a mode of TT and
or in writing papers on the subject. However, no taxonomy no matter how well thought out, should ever be
considered as final. Rather, it should be thought of as a stepping-stone to more comprehensive, more discriminating, more parsimonious and/or manageable classifications of the subject. It should not be treated as binding or
constraining the definition and/or scope of the field of knowledge it addresses. As the subject emerges either in
depth or in breadth the taxonomic work must follow. In the best of circumstances taxonomies lead to such
expansions and/or extensions.. There is no better example of the above admonitions then the Periodic Table of
Chemical Elements. As an aid to educating neophytes in a subject it has no equal. It has also served as a guide to
research chemists for well over a century. Yet, over the decades, it had to be periodically reviewed and revised, a
process which it is safe to say, is still ongoing. So it is and should be for TT.
In a systematic fashion, this paper attempts to bring together much of what we know as to why
technology transfer takes place in the world of commerce, and industry; among the professions and among individual practitioners; and the role it plays in national and regional policy making. It shows the importance of TT
to each type of participating entity on the providing and on the receiving ends.
5
6
Only the end branches of Figure 2 are included in this count.
It should be recognized that a typical TT transaction, proposal, agreement, contract, or published paper, would require but a few entries.
The reason for these papers having such cumbersome classifications is because they each represent a taxonomy of a very large domain
of knowledge albeit a subset of the domain circumscribed by Figure 2.
Specifically, the taxonomy or classification of the various TT “actors”, their motivations, and the
modalities of their transactions as provided here may prove to be a useful tool for TT practitioners and for those
entering the field as:
1. It puts on the table for the TT practitioners as well as those who are not TT specialists the rationale
underlying TT actions. As such it provides good baseline information.
2. It should help those who are writing proposals to develop more convincing arguments for considering a
TT scheme. As a practical matter, one or more of the motivations contained in Figure 2 should find their
way into business proposals.
Lastly, as a domain of knowledge and practice, TT has much in common with that of countertrade
[Reisman (1997)]. Both serve national and regional development processes. In turn this conference serves as a
platform for TT toward that very end.
REFERENCES
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
Arrow, K (1969). Classificatory Notes on the Production and Transmission of Technological Knowledge. American Economic
Review, Papers and Proceedings.
Baughn, C. C. and Osborne, R. N. (1989) "Strategies for successful technological development," Technology Transfer, vol. 14, nos.
3 & 4, pp. 5-13.
Cooper, C.M. (1988) Organizing Knowledge Syntheses: A Taxonomy of Literature Reviews. Knowledge in Society, Vol. 1, pp. 104126.
Cooper, C. M. (1989) "Meta-analysis and the integrative research review," a paper presented at the meeting of the Operations
Research Society of America/The Institute of Management Sciences, New York.
Elshout, J. (1995) "Significance of Reverse Transfer of Technology and Experiences with its Promotions in Industrial Countries."
Technovation 15, no. 2 (1995): 423-435.
Farrell, T.M.A (March 1979). A Tale of Two Issues: Nationalization, the Transfer of Technology, and the Petroleum Multinationals
in Trinidad Tobago. Social and Economic Studies, pp. 234-281.
Gattoufi, S., Oral, M., and Reisman, A. (2003) “A Taxonomy for Data Envelopment Analysis” Working Paper SUGSM – 02-15.
Sabanci University, Istanbul. Forthcoming in the Journal of Socio Economic Planning Sciences
Goffman, W. (1980). Scientific Information Systems and the Principle of Selectivity. Praeger Publishers, New York.
Johnson, H.G. (1970). The Efficiency and Welfare Implications of the International Corporation, in C. Kindle-Berger (ed.)
International Corporation. Cambridge, MA: MIT Press, pp. 35-56.
Klevorick, A., R. Levin, R. Nelson, and S. Winter. (1995). "On the Sources and Significance of Interindustry Differences in
Technological Opportunities." Research Policy24185-205.
Kroner, M. (January 1980). U.S. International Transactions in Royalties and Fees: 1967-1978. Survey of Current Business, pp. 2935.
Kumar, A., J. Motwani and A. Reisman, (1996a), "A Taxonomy of Motivations for the Transfer of Technology", Proceedings
Annual Meeting of the Technology Transfer Society, pp. 469-476
Kumar, A., J. Motwani and A. Reisman, (1996b), "Transfer of Technologies: A Classification of Motivations" The Journal of
Technology Transfer, Vol. 2 1, No 1-2, pp. 34-42,
Madu, C. (1989). "Transfer Technology to Developing Countries Critical Factors for Success." Long Range Planning 22, no. 4 115124.
Mendeleyev, D. I. (1889). "The periodic law of the chemical elements (Faraday Lecture)", Journal of the Chemical Society, vol. 55,
pp. 634-656,; reprinted in Lectures Delivered Before the Chemical Society 1869- 1928, (Faraday Lectures, Chemical Society),
London: Chemical Society.
Reddy, M.and L Zhao, (1990). "International technology transfer: A review," Research Policy, vol. 19, no. 4, pp. 285-307, August.
Reisman, A. (1971) Managerial and Engineering Economics, Allyn & Bacon Publishing Company of Boston, 530 pages
Reisman, A. (1979) Systems Analysis in Health-Care Delivery, Lexington Books, Lexington, Mass. 311 pages
Reisman, A (1987). Expansion of Knowledge via Consolidation of Knowledge. Proceedings ISMIS-87 Second International
Symposium on Methodologies for Intelligent Systems, ORNL 6417, Oak Ridge National Laboratory.
Reisman, A. (l988). “Finding Researchable Topics Via a Taxonomy of a Field of Knowledge”. Operations Research Letters, Vol. 7,
No.6, pp. 295-301.
Reisman, A. (1989a) "A systems approach to identifying knowledge voids in problem solving disciplines and professions: A focus
on the management sciences," Knowledge in Society: The International Journal of Knowledge Transfer, vol. 1, no. 4, pp. 67-86,
Spring.
Reisman, A. (1989b) "Technology transfer: A taxonomic view," Journal of Technology Transfer, vol. 14, nos. 3 & 4.
Reisman, A. (1992) Management Science Knowledge: It’s Creation, Generalization and Consolidation, Quorum Books Publishing
Company, Westport, CT, 495 pages
Reisman, A. (1996). "Barter and Countertrade the Well Established Form of Trade: A New Frontier for OR/MS", International
Journal of Operations and Quantitative Management, Vol. 2, No. 1, pp. 35-47
Reisman, A. (1997). "Impact of Technology Transfer, Barter and Countertrade On The Competitiveness of Firms in International
Markets", Globalisation and Competitiveness: Implications for Policy and Strategy Formulation. M..Oral and O.Kettani, Eds.
Bilkent University Press, Ankara, Turkey. pp. 53-73
Reisman, A, Agarwal, R. and Fuh D.C. (1989). “Seeking out Profitable Countertrade Opportunities”. Industrial Marketing
Management, Vol. 18, pp. 65-72.
Reisman, A. and Buffa, E.S. (1962) “A General Model for Investment Policy”, Management Science, Vol.8, pp. 304-310, April.
96
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
Also, Models for Production and Operations Management, E.S. Buffa, Wiley, 1963, pp.402-416; and Models and Analysis for
Production Management, M.P. Hottenstein, International Textbook Company, Scranton, PA., pp.53-60, 1968.
Reisman, A, Fuh, D.C. and G. Li (1988). “Achieving an Advantage with Countertrade”. Industrial Marketing Management, Vol. 17,
pp. 55-63.
Reisman, A., Kumar, A , Oral, M., and Konduk, B.C. (2003). “A Taxonomy of Meta Research in OR/MS and Classification of the
Literature”. Working Paper.
Reisman, A., Ritchken, P. H., Pollack-Johnson, B., Dean, B. V., Escueta, E. S., and Li, G. (1986) "On the voids in US national
education statistics," Journal of Economic and Social Measurement, vol. 14, no. 4, pp. 357-365,
Reisman, A., and Xu, X. (1994) “Operations Research in Libraries: A Review of 25 Years of Activity”, Operations Research,
Vol.42, No.1, pp.34-40, Jan.-Feb.
Reisman, A. and Xu, X. (1996), " Libraries" A Chapter in: Encyclopedia of Operations Research and Management Science, Ed.
S.I. Gass and C.M.Harris, Kluwer Academic Publishers, Boston, pp. 340-343. Also, in 2nd Edition.
Reisman, A., and Zhao, L. (1991) "A Taxonomy of Technology Transfer Transactions Types." Journal of Technology Transfer 16,
no. 2 (Spring): 38-42.
Rosenberg, N., and C. Frischtak (1985). Preface in N. Rosenberg and C. Frischtak (eds.)
International Technology Transfer: Concepts, Measures, and Comparisons. New York: Praeger Publishing Co.,
Shortell, S.M., and E.J. Zajac (1988). Internal Corporate Joint Ventures: Development Processes and Performance Outcomes.
Strategic Management Journal, Vol. 9, pp. 527542.
Taft, M. and Reisman, A. (1965) “The Conservation Equations: A Systematic Look”, Journal of Hydrology, Vol.III: Nos.3/4,
pp.161-179, November
Vaitsos, C.V. (1975). The Process of Commercialization of Technology in the Andean Pact, in H. Radice (ed.) International Films
and Modern Imperialism. Harmondsworth: Penguin Press.
Vogel, D.R., Weterbe, J.C., (1984). “MIS research: A profile of leading journals and universities”. Data Base,
Fall: 3-14.
Zhao, L., and. Reddy, N. M. "Managing International Technology Transfer Negotiation: A Social Exchange Perspective."
Technovation 13, no. 6 (1993): 383-397.
Zhao, L., and Reisman, A. (1992) “Toward Meta Research on Technology Transfer”, IEEE Transactions on Engineering
Management, Vol.39, No.1, 13-21, February
Arnold Reisman received the B.S., M.S., and Ph.D. degrees in engineering from the University of California
at Los Angeles. He is a registered Professional Engineer in California, Wisconsin, and Ohio. His work
experience includes extensive world-wide consulting, teaching and research as Professor of Operations
Research at Case Western Reserve University in Cleveland, Ohio, from where he retired in 1995. He is
currently President of Reisman and Associates – a consulting firm. In 1999 he was named Visiting Scholar
(Graduate School of Management, Network Faculty) at Sabanci University, Istanbul, Turkey, and a Visiting
Professor (Graduate Program in Construction Management) at the Istanbul Technical University. His current
research interests are technology transfer, knowledge generation, and countertrade/barter both in the for-profit
and in the not-for-profit sectors. He is/was a member of the Engineering Management Society, American
Society of Mechanical Engineers (Senior Member), The Institute of Industrial Engineers (Fellow), the
Operations Research Society of America (Senior Member), The Institute of Management Science, and the
American Association for the Advancement of Science (Fellow) among others. He has published 15 books and
over 200 refereed papers in academic and or professional journals He is also listed in Who's Who in America,
Who's Who in the World, American Men and Women of Science, and Two Thousand Notable Americans.
Lastly, he is an avid sculptor, working in wood, stone and various metals.
EKONOMİNİN YENİLENEN YÜZÜNDE E-TİCARET UYGULAMALARI:
TİCARETİN YENİ TEMELLERİNİN ARANMASI VE GELECEĞİNE İLİŞKİN
DÜŞÜNCELER
-Azerbaycan İmalat İşletmelerinin/Yöneticilerinin Bakış Açılarını İncelemeGürcan PAPATYA
Süleyman Demirel Üniversitesi,
İİBF İşletme Yönetim ve Organizasyon ABD
Almata / KAZAKISTAN
[email protected]
Nurhan PAPATYA
Süleyman Demirel Üniversitesi,
İİBF İşletme Üretim Yönetimi ve Pazarlama ABD
Almata / KAZAKISTAN
[email protected]
A.Buğra HAMŞİOĞLU
Kafkas Üniversitesi,
İİBF İşletme Üretim Yönetimi ve Pazarlama ABD
Kars / TÜRKİYE
[email protected]
ÖZET
1990’lı yılların ikinci yarısında olgunlaşan yeni ekonomi kavramı, bilişim teknolojileri üzerinde örgütlenmiş iş
dünyasının yeni performans alanıdır. Bu performansı, yeni pazar/pazarlama koşulları şekillendirmektedir. Sürekli değişen
bilişim mallarının üretimi ise, daha etkili ve daha bütüncül ilişkilerin boyutlarını nitelemektedir. Süreçte teknolojik
atılımlardan ne ölçüde yararlanıldığı temel belirleyicidir.
Günümüzde bir çok işletme yeni oluşan e-ortam deneyimlerini paylaşarak, değer yaratmak için uğraş ver-mektedir. Sanal
işletmeciliğin de köken düşüncesini oluşturan e-ortam yapılanması, geniş yelpazeli iş konspetlerini ile kesintisiz, sürekli ve karşı
etkileşimli faaliyetlerin ana platformu olmaktadır. Ancak bu platformda “müşteri merkezlilik” stratejik bir tercih olmaktan
çıkmıştır. Dolayısıyla, yeni rekabet dinamiği müşteriyi ağ içine dahil edilerek, fırsatlardan daha etkili yararlanılmasını; böylece
etkinleşen ilişkilerin geniştirilmesini hedeflenmektedir. Hız, sürekli uyum, tam zamanlı tepki tamamlayıcı koşullardan
olmaktadır.
Yeni ekonominin iş/ticaret kavramında devrim etkisi yaratması süreçte gerçekleştirilen performansa ilişkin
değerlendirilir. Burada makro ekonomik etkenlerin rolü ise yadsınamaz. Ancak şu açıktır ki, iş dünyasında e-ticaret modelleri ve
uygulamaları, sürekli olarak yeni ekonomiyi bütünleştirici etkide bulunmaktadır. E-ticaret kapsamında süreklilik ve kesintisiz iş,
arz-talep pozisyonu -gerek yapısal, gerekse işlevsel olarak- işletmeleri her an yenilenme içine sokmaktadır.
E-ticaret modelleri, genel olarak işletmeden işletmeye (B2B-business to business), işletmeden müşteriye (B2Cbusiness to customer), müşteriden müşteriye (C2C-customer to customer), müşteriden işletmeye (C2B-customer to business)
değerlendirilmektedir. Bununla küresel etki yaratma, ağda bütünleşme ve eşgüdümleme, sonuçları ençoklama ve maliyetleri
enazlama ya da fırsatları ortaklaşa-paylaşma hedeflenmektedir. Dolayısıyla e-ticaret modelleri ve uygulamaları, yeni ticari
hayatın ana gereklerinden/buluşlarından biri olmaktadır.
Bu eksende Azerbaycan işletmelerinin de konumu büyük önem taşımaktadır. Azerbaycan işletmelerinin
/yöneticilerinin yeni ekonomi ve e-ticarete bakış açılarını ivedilikle değerlendirmesi ve geleceğe ilişkin düşüncelerini hızla
oluşturması bir zorunluluktur.
İşte bu çalışma, Azerbaycan işletmelerinin yeni ekonomi ile çokça söz edilen e-ticaret modellerine ve uygulamalarına
ilişkin bakış açılarının, beklentilerinin, zorunluluklarının ve sorunlarının belirlenmesine ve buna bağlı bir takım önerilerin
geliştirilmesine yöneliktir.
Araştırmada ampirik kanıtlar/bulgular sağlanmaya yönelik olarak Azerbaycan imalat sanayi sektöründe faaliyet
gösteren ve web sayfasına sahip 35 işletme dahil edilmiş ve araştırma sınırlandırılmıştır. Araştırmada anket yöntemi
kullanılmıştır. E-posta ve faks aracılığıyla gönderilen anketler, SPSS paket programı ile değerlendirilmiş ve yorumlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Yeni Ekonomi, Yaygın Ağlar, Bilişim Malları, Sanal İşletme/İşletmecilik,İşletme Eko-lojisi,
Bilişim/İnternet Teknolojileri, E-Ticaret ve E-Ticaret Modelleri, Müşteri Merkezlilik, Site Cinselliği/Web İmaj, İş Konsepti
Buluşçuluğu, Değer tabanlılık
98
E-TRADING APPLICATIONS: SEARCHING NEW FUNDAMENTALS AND IDEAS RELATED TO FUTURE
ACTIVITIES: STUDYING THE POINT OF VIEWS OF AZERBAIJANI MANUFACTURING BUSINESS
ORGANISATIONS/ADMINISTRATORS
ABSTRACT
The concept of economy, taking progress in the second half of the 1990s, is the new performance field for the
business world organised on the data processing technologies. The new market or marketing conditions give shape to this
performance field. The productions of continuously changing data processing products characterise the dimensions of more
efficient and more totalitarian relations. In this process, making use of new technological progresses is basic determiner.
Nowadays many business organisations sharing these e-media experiences are trying to create new values. The
formation of e-media forming the basic idea of imagery business administration is the main platform of uninterrupted,
continuous and interactive activities together with widespread business concepts. However, “costumer-orientation” is not a
strategic preference any more. Therefore, it has been aimed to make use of the opportunities more efficiently and, thus it has
been aimed to widen the interactive connection through including the customer into the network by means of the new
competition dynamics. Impetus and continual harmony are the major conditions.
The revolutionary impact of new economical business/trading concepts influence the materialised performance. The
role of the macro-economic factors cannot be denied. Yet, it is apparent that e-trading models and applications have
continuous collecting impact. Continuous and uninterrupted business and supply and demand position (both structurally and
functionally) renovate the business organisations in e-trading field.
E-trading models include (B2B) business-to-business, (B2C) business-to-customer,(C2C) customer to customer and
(C2B) customer-to-business methods. Creating global impact; becoming a united whole and co-ordination; increasing the
profits and decreasing the cost price; and collectively and sharing opportunities have been aimed. Therefore, e-trading models
and applications are one of the necessities or inventions of new trading life.
On this scope, the position of Azerbaijani business organisations has great importance. It is necessary that Azerbaijani
enterprises / administrators evaluate these new economy and e-trading, and form their ideas concerning the future acts
rapidly.
This study focuses on the point of view of Azerbaijani administrations for new economy and greatly mentioned etrading methods and applications, their expectations, necessities and determining the problems and related to these problems
improving a number of proposals.
In this study, 35 business organisations have been included and classified who are active in Azerbaijan manufacturing
industry sector and have web sites. In this study questionnaire method has been used. The questionnaires, which were sent
through e-mail and facsimile, have been evaluated and interpreted by SPSS packet programme.
GİRİŞ
Yeni ekonomi bilişim teknolojilerinin oluşturduğu ve olgunlaştırmaya devam ettiği, 21.yy başında
yaratılan bir performanstır. Ölçeklenebilirlik, hız, teknolojik gelişme, müşteri odaklılık, güven ve güvenlik gibi
temel değerler üzerinde şekillenen yeni ekonomi, işletme faaliyetlerini kökten değiştirmiş/dönüştürmüş
genişlemesine ve derinlemesine ivme kazandırmıştır. Bu süreçte e-ticaret, BT dayalı ve yaygın ağlar üzerinde
yapılan tüm ticari faaliyetlere yön vermektedir. E-ticaret modelleri, işlerin yapılma biçimlerini ve yapılacak işleri
etkileyerek, önemli bir çalışma bütünü oluşturmaktadır.
Bu çalışma, yeni ekonomi ile çokça söz edilen e-ticaret modellerine ve uygulamalarına ilişkin
Azerbaycan imalat işletmelerinin bakış açılarının, beklentilerinin, zorunluluklarının ve sorunlarının
belirlenmesine yönelik uygulamalı bir çalışmadır. Bununla, tüm dünyada önemi her gün artan e-ticaret
uygulamalarını Azerbaycan imalat işletmeleri üzerinden değerlendirmek, geleceğine ilişkin düşünceleri
incelemek ve buna bağlı bir takım öneriler geliştirmek hedeflenmektedir.
1. YENİ EKONOMİ KAVRAMI VE İŞ DÜNYASINDAKİ DEĞİŞİM
Yeni ekonomi, bilişim teknolojisi (BT) üzerinde örgütlenmiş geniş ve derinlemesine ilişkiler sistemi
olarak -hem bugünü anlamlandırma, hem de yarını şekillendirme konusunda- yerini almış gözükmektedir.1 Buna
ürün/hizmet kompozisyonlarındaki değişim, işin nitelik ve yapısındaki değişiklikler, işgücü olarak “altın
yakalılar (entelektüel sermaye insanları)”ın artan rolü, yüksek ve ileri teknoloji, yaygın ağlarda ve geniş
bantlarda çalışma ve iş yapma pozisyonu eşlik etmektedir. Bu nedenle BT, ekonominin bir sektörü değil, bizzat
kendisi olarak kabul edilmektedir.2
1
2
Yeni ekonominin yeni olduğundan çok, 150 yıldır söz edilen büyük değişimlerin yenilendiğini; yenilenmenin de yeni pazar/pazarlama
koşullarının şekillendirilmesi gerekliliği işaret edilmektedir. Dolayısıyla yeni ekonomi yeni koşullara bağlı ortaya çıkan, daha güçlü ve
daha bütünsel ilişkiler sistemini nitelemektedir. Ancak eskisine nazaran ekonomide işlerin daha hızlı ve farklı şekilde yapılması,
ekonomik faaliyetin “yeni” olarak adlandırılmasında büyük rol oynamıştır. Bkz. AKIN H. B. (2001), Yeni Ekonomi, (Konya: Çizgi Ya. No.
39/9) s. 1-5; Ayrıca Bkz. AKIN H. B. (2002), “Yeni Ekonomi: Yeni Olan Nedir? 20.Yüzyılın Son Moda Kavramının Analizi”, I. Ulusal Bilgi,
Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli, s. 1-12.
MANDEL M. J. (1999), “The New Economy: For Bette or Worse”, Business Week, No. 3600 (October 19), s. 23.
1.1. Yeni Ekonominin Anlamı ve İş Dünyasındaki Değiştirdikleri
Dijital ekonomi, e-ortamlı ekonomi gibi çeşitli şekillerde adlandırılan yeni ekonomik düzen (new
economy), 1990’lı yılların ikinci yarısının artan performansını niteler.3 Burada bilgisayar, bilginin yönetimi ve
ekonomik olarak ele alınması ya da bilginin elde edilmesi, korunması, işlenmesi ve dönüştürmeye ilişkin
paylaşılması sürecini tamamlar.4 Üretilen süreçte bilgisayar, temel üretim faktörü “bilgi”yi ön plana çıkarır ve
dönüştürür.5 Dolayısıyla meydana gelen etki ya da dalgalanma, yeni teknoloji olarak “yüksek teknoloji ya da
entelektüel teknoloji”nin gelişmesine ivme kazandırmaktadır.6 Bu durum imalat sektöründen çok entelektüel
sektörlerin değerlendirilmeye başlanmasına neden olmuştur.7 Bu sektörlerin ürünleri olarak “bilişim malları”,
yeni ürün tanımı içinde ele alınmaktadır.
Ayrıca yeni ekonomi özellikle; yeniden yapılandırma ve sürdürme konusunda, coğrafya kavramlarını,
pazar anlayışını, değer zincirini, organizasyon ve çalışmalarını, müşteri profili, tercihi ve duruşunu, karşılıklı
ilişki ve bağımlılıklarını, rekabetini, stratejilerini, yeteneklerini, çözümlerini ve sermaye anlayışını hızla
değiştirerek, daha duyarlı ve dönüşüm kudretine sahip “sanal işletmeciliğe” geçişte önemli rol oynamıştır.8
Sanal işletmecilik, geniş yelpazeli iş konseptleri ile kesintisiz, sürekli ve karşı etkileşimli olarak teknoloji
yoğun bir atmosferin üretimidir. Her ne kadar sanallık ya da “sanki’lik” söz konusu edilse de, sonuçları itibariyle
“gerçek”tir ve yaratılan değer, tepkimeli bir içeriğe sahiptir.9 Ancak yeni ekonomi işletmeleri olarak sanal
işletmenin performansını çalışanlar nitelemektedir.10
Diğer tandan eskisini dönüştüren yeni ekonominin, ortak çalışmayı ve bir çok alanda yeniliği ve
organizasyonel değişimi yaratması,11 ölçeklenebilirlik, hız, teknolojik gelişme, müşteri odaklılık, güvenlik,
güven gibi değerlerin ön planda değerlendirilmesine yol açmıştır. Ölçeklenebilirlik, mevcut kaynaklarla ne
ölçüde bir kitleye ulaşılabileceği, ölçekleri artırma yolları ve doğru ölçeğe yakalayabilme ile
ilişkilendirilmektedir. Bu nedenle işletmeler, hangi noktada ölçeklendirmeye gideceği ve hangi noktada başarı
koşullarının aranacağı konusu üzerinde ısrarla durulmaktadır. Hız ilk olma, üstünlüğün öncelikle yakalanmasına
ve bunun için işbirliği yapabilmesine, ortak platformda rekabet edebilmeye yönelik ürünün/hizmetin
geliştirilmesine katkı sağlar. Burada teknolojik gelişmelerden ne ölçüde yararlanıldığı da önem taşır. Çünkü bu
süreci nitelemede BT ve ilişkin stratejiler belirleyici olmaktadır.12
Özellikle müşteri eksenli çalışmalar ve stratejiler değerlendirilmektedir. Bu yönde yapılacak çalışmalar
önemli bir üstünlük verecektir. Kaldı ki, değişen müşteri profili ve istekleri/ihtiyaçlarına bağlı; sınırsız seçenek
portföyü içinde ve çok güçlü rakipler karşısında tercih yöneliminin yaratılması ve müşteri sadakatinin
yaratılması daha çok ve ilave çalışmaları gerektirmektedir. Ancak müşterinin aradığı güvenin sağlanması, eortamda olmadığı kadar zor görülmektedir. Bir çok işletme bunun için e-ortamda mümkün oldukça,
rakiplerinden daha fazla iletişim sağlamak, ticareti kolaylaştırmak, deneyimleri paylaşmak ve değerler sunmak
yoluna gitmektedir.
1.1.1. Anlamı ve Üstünlüklerini Konuşmak
Öğrenilen o ki, işletmeler yeni gerçeklikte çalışmalarını, işlerini, süreçlerini ve modellerini ya da bilgi
birikimini, deneyimlerinin, tanınmışlık ve markalarını, ürün/hizmet risk ve güvenirliklerini, daha dinamik ve
yaratıcı, teknoloji ve verimlilik temelinde yeniden ele almaları gerekmektedir. Artık müşteri merkezlilik
çerçevesinde müşteri hoşnutluğu, yeni teknolojilerle daha etkili ve etkin karşılama olanağı ve değerin üretilmesi,
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Yeni düzenin nitelemek için “yeni ekonomi” kavramı, sadece Silikon Vadisi’nin simgelediği yeni bilişim ve iletişim teknolojilerinin
ortaya çıkışı değil, buna ilaveten, bu teknolojilerden eski ekonominin de gittikçe daha çok yararlanmak olduğunu ifade etmektedir.
Yenilenen Ekonomi-UNICE Benchmarking Raporu 2001, (İstanbul: MESS), s. 6; ÖĞÜT A. (2002), Bilgi Çağında Yönetim,
(Ankara: Nobel Ya.), s. 50.
DESOUZA K.-R. EVARISTO (2003), “Global Knowledge Management Strategies”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1,
s. 62–67.
SÖYLEMEZ A. (2001), Yeni Ekonomi, (Ankara: Boyut Kitapları), s. 14-21; KÜÇÜKYILDIRIM A. I. (2000), “İbrahim Kavrakoğlu ile
Söyleşi: Yeni Ekonomide İsim Önemli Değil?”, Para Dergisi, S. 8 (30 Mayıs), s. 30-31.
DREW S. (2003), “Strategic Uses of Ecommerce by SMEs in the East of England”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1, s.
79–88.
Entelektüel sektörler beşeri, fiziksel ve entelektüel kaynakları tamamlayıcı sektör olmaktadır. Bkz. ERDOĞAN S. (2002), “Makro
Ekonomik Etkileri Açısından Yeni Ekonomi”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli, s. 15.
KRAMER K. L.-J. DEDRİCK (2002), “Strategic Use of Internet and E-Commerce: Cisco Systems”, Journal of Strategic Information
Systems, Vol. 11, s. 5-29; Ayrıca Bkz. CENGİZ G. P. (2001), “Yeni Ekonomi Herşeyi Değiştiriyor”, İnfomag Dergisi, S. 3(Ocak), s. 66-67;
MANDEL, s. 42.
KIRCIOVA İ. (2001), İşletmelerarası Elektronik Ticaret, (İstanbul: İTO Ya.), s. 14-16; MESS [Ed.] (1999), Büyüme Stratejileri(Çev.
L. CİNEMRE), (İstanbul: MESS Ya. No. 305) içinde; RAYPORT J. F.-J.J. SVIOKLA, “Sanal Değer Zincirinden Yararlanmak”, s. 167187.
ITTNER C. D.-R. A. LAMBERT-D. F. LARCKER (2003), “The Structure and Performance Consequences of Equity Grants To
Employees of New Economy Firms”, Journal of Accounting and Economics, Vol. 34, s. 89–127.
KODAMA M. (2003), “Transforming an old-Economy Company into A New Economy-The Case Study of A Mobile Multimedia
Business in Japan,” Technovation, Vol. 23, s. 239-250.
JALLAT F.l.i.-M. J. CAPEK (2001), “Disintermediation in Question: New Economy, New Networks, New Middlemen”, Business
Horizons, (March-April), s. 53-60.
100
stratejik bir tercih olmaktan çıkmış; bir zorunluluk ya da doğal bir süreç olarak belirginleşmiştir. Çünkü yeni
ekonomi ekonomik büyüme, ekonomik gelişme, BT, internet ve teknolojik değişim alanında etkileri hızla
büyümektedir.13
Yeni ekonomi işletmeleri rekabetin dinamik yapısı içerisinde, hızlı ve erişimi olanaklı olmaya yönelik
didinmelere kolaylık sağlamaktadır. Böylece, yaratıcı fikirlerin oluşması, oluşan fikirlerin değerlendirilmesi ve
izlenmesi fırsatı yaratmaktadır. Süreçte müşteri tamamen belirleyici ve etkileyicidir. Geliştirilecek tüm iş ve iş
modelleri müşteri hoşnutluğunu sağlamaya ilişkindir. Bu ise, işletmeleri, sürekli yeni beklentilerle karşı karşıya
bırakmakta, yeni konum için yeni biçimlendirme içinde olmasını gerektirmektedir.
İş/işletme dünyasındaki bu yönelim ya da yaşanan bu paradigmik değişim∗, yeni kurallar kadar, o güne
değin benzersiz uygulama koşullarını oluşturma olanağı da vermiştir.14 Bu koşullar, sistemin çalışması ve
geleceğe erişmesi açısından gerekmektedir. Bu koşullar şöyle nitelendirilebilir:15
- İnsanları (müşteileri) ağ içine dahil etmek: Ağ değeri, ona dahil olan insanlarla birlikte artar.
- Sistemi açık hale getirmek: Varlığın ve yaşamanın temeli, üretilen değer kadar artar. Kapalı sistemlerin
varlıklarının sürdürebilmesinin tek şansı açık hale gelmektir.
- Tepe noktasından ayrılmak: İşletmeler daha büyük başarılar gerçekleştirmek için, alışkanlıklarını terk
etmesi gerekir.
- Fırsatları daha fazla önemsemek: Sorunları çözmek yerine, sorunları yakalamaya odaklanmak gerekir.
- İlişkileri güçlendirmek: Ağ ekonomisinde amaç, ilişkilerin gücünü ve etkisini artırmaktır.
Ancak, yeni ekonomi kavramında “hız”, sürekli değişen koşullara uyum sağlama ve tam zamanlı tepki
gösterme açısından büyük önem taşır. Dolayısıyla yeni ekonomide anahtar sözcükler, hız ve kesintisiz paylaşım
olmaktadır. Hız, ürün yaşam çevrimlerini, yenilik ve teknolojiye dayalı ürünlerin eşzamanlı üretimini, üretime
yönelik dönüşüm sürecine katılmalarını sağlamaktadır. Ancak, kesintisiz paylaşıma bağlı “güven ve güvenlik” ile
ilgili çalışmalarda yaratılan önemli boşluklar, sistemde yeni sorun alanları ortaya çıkarmaktadır.16
İşletmeler, müşterilere ve ilgilenenlere sunduğu hizmetleri, özellikle web sayfaları ile gerçekleştirilmektedir.17 Dolayısıyla internet devrimiyle birlikte işletmeler iyi tasarlanmış ve kötü tasarlanmış web sayfası
olan işletmeler olarak ayrılmaktadır. Diğer bir deyişle işletmelerin yeni ekonomide faaliyet etkinliği web
üzerinden pazarlama ve iş yapma formüllerine ya da fiziksel ortama göre farklılık göstermektedir. Web imajı ve
bir sitenin cinselliği ya da müşterinin e-ortamdan beklentileri David Siegel şu “8C” ölçütlerine bağlamlanır:
Tablo 1. Web İmaj: Site Cinselliği için Temel ölçütler
Beklentiler
Topluluk (Community)
Süreklilik (Continuity)
Kolaylık (Convenience)
Kişiye Özel
(Customization)
Alışveriş (Commerce)
İçerik (Content)
Bağlılık (Commitment)
Kontrol (Control)
Tanımı
Birbirine benzeyen insanlarla rahatlıkla buluşabilme ve rahatlıkla iletişim kurabilme.
Aradan ne kadar zaman geçerse geçsin, kaldığı yerden devam edebilme.
Aranan bilgiye, ürüne hızla ve kolaylıkla erişebilme.
Görmek istenilenleri, gerek duyulanları görmek isteme, görmek istemedikleriyle rahatsız
edilmeme ve kişiye özel hizmet verilmesini tercih etme.
Web’ten alışveriş ve işlem yapmanın daha hızlı ve kolay olması.
Çok derin bir içerik hazırlanması ve bu içerik içinden işine yarayacakları kolaylıkla seçebilme.
Gelecekte de yardım alacağından emin olma, gereksinimlere ve isteklere ulaşmada kendisine
yardımcı olunmasını isteme.
İlişkinin kontrolünü kendi elinde tutmayı, kişisel bilgilerin nasıl kullanılabileceğine ise
tamamıyla kendisinin karar vermesini isteme.
Kaynak: SIEGEL D. (2000), “Web Sitesinde Başarının Sırları”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi, Y. 8 S. 7(Temmuz), s. 91.
Tüm bu söylenenlere bağlı olarak denilebilir ki, BT’deki gelişmeleri izlemek ve ağ teknolojisi ile bu
teknolojiyi gerektiği gibi kullanmak büyük önem taşır. Bu önem, teknolojilerin ekonomiyi tetikleme gücüne
sahip olmasından kaynaklanır. Yeni ekonomi kavramının daha iyi anlaşılması için özellikle son yıllarda herkesin
dilinde olan ve yeni ekonomi kavramının temel dinamiğini oluşturan “internet ve e-ticaret” kavramını
unutmamak gerekir.
13
∗
14
15
16
17
Bkz. POHJOLA M. (2002), “The New Economy: FActs, İmpacts and Policies”, Information Economics and Policy, Vol. 14, s. 133–144.
Değişimin yerleşmesi ve kalıcı olabilmesinde, davranışları, süreçleri belirleyen ve anlayışları şekillendiren dünya görüşü.
ÇELİK T. (2000),”Yeni Ekonomi Nereye Gidiyor?”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi, (Aralık),s.137.
Bkz. KUECHLER W. Jr.-V. K. VAİSHNAVİ-D. KUECHLER (2001), “Supporting Optimization of Business-to-Business E-Commerce
Relationships”, Decision Support Systems, Vol. 31, s. 363–377.
WRIGHT A. (2001), “Controlling Risks of E-commerce Content”, Computers & Security, Vol. 20, s. 147-154; ADDISON T. (2003),
“E-commerce Project Development Risks: Evidence From a Delphi Surveyl”, International Journal of Information Management,
Vol. 23, s. 25–40; BARBER R. (2001), “Managing X-commerce”, Network Security, No. 5 (1 May), s. 9-12.
Bkz. LATİF H. -G. UÇKUN-C. HATİPOĞLU (2002), “Rekabet Stratejilerinde Yeni Bir Boyut: Web İmaj”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve
Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli s. 901-910; Ayrıca Bkz. “E-Ticarette Kim Kimdi?”, Globus, (Nisan 2000), s. 130-131.
Buna göre, yeni ekonominin işletmelere sağladığı üstünlükler şöyle kristalize edilebilir: Ekonomi statik
bir yapıdan daha dinamik bir yapıya kavuşmuştur, işletmelere 7 gün 24 saat iş yapma olanağı doğmuştur, iş
yapma şekilleri değişmiştir, müşteri merkezlilik ön plana çıkmıştır, pazarlama stratejileri gelişmiştir, yeni
piyasalara giriş sağlanmıştır, yeni faaliyet alanları doğmuştur.18
1.1.2. İş Dünyasında Yarattığı Değişim ve Değiştirdikleri: İşletme Ekolojisi
Yeni ekonominin özünde küreselleşme ve hızla yaygınlaşan BT vardır. Aynı zamanda bu iki faktör, diğer
faktörler/semptomlarla birlikte ekonomiyi dönüştüren itici güçler olmaktadır.19 Bu noktada yeni ekonominin itici
güçleri, aynı zamanda geleceğin belirlenmesinde de etkileri nitelenebilir. Bu temel itici güçler aşağıda
özetlenmiştir:20
Yaşanan küreselleşme ve bilgi ekonomisi: Yaşanan küreselleşme sürecinin en temel dinamiği, BT ve buna
paralel iletişim ağında yaşanan benzersiz değişimdir.21 BT, zaman ve mekan kavramlarını değiştirmiş ve her
türlü durağanlığa bir akışkanlık ve dinamizm kazandırmıştır. İnternetin yaşamı yeniden şekillendirmesi, ortak
yaşam alanları yaratması, ulusal sınırların görece ortadan kalkması, yerel değerlerin evrensel değerler karşısında
önemini kaybetmesi ve sanal dünyanın sınırsız hayal gücüne, sonsuz mekan sağlaması küreselleşmeye ivme
kazandırmıştır. Küreselleşme sürecinde olan teknolojik değişimin hızı ile teknolojik değişimin farkına varma
arasındaki farkı yakalamak olası negatif yönlü etkilerden kurtulabilme olanağı sağlayabilir.
Entelektüel temelli yaklaşım ve iş konsepti buluşçuluğu : BT ile birlikte insan düşüncesi ve entelektüel
sermayesi daha da önem kazanmıştır. Çünkü teknolojiyi üreten de, kullanan da insandır. Sonuçta “insan temelli
yönetim” anlayışı ötesinde “entelektüel sermaye temelli yönetim” temel alınmaktadır.22 Burada insanın hayal,
bilgi, yaratıcılık, deneyim gibi soyut nitelikli değerine önem verme, entellektüelliğe dayalı etkinliklere yatırım
yapılması temel strateji olarak benimsenmektedir. Bu süreçte, iş konsepti buluşçuluğu önemli bir etki gücü
olarak kabul görmektedir. İş konsepti yeni işlerin yaratılmasında ve mevcut olanların üzerinde radikal
düzenmelerin yapılmasında benzersiz bir yaklaşımı içerir. Öyle ki, BT’nin kaldıraç etkisi yaratması ilerisine
erişebilmesi ancak, yeni iş konseptlerine bağlıdır. İş konsepti, değişik iş konseptlerinde çarpıcı bir düzeyde yeni
yaklaşımları hayal etme kapasitesini de besleyecektir.23
Artan müşteri bilinci ve Değer tabanlı ekonomi: Yeni ekonomi her alanda özellikle yeni ürünlerde
olağanüstü çeşitliliğe ve artışa neden olmuştur. Bu yenilik ve çeşitlilik karşısında müşterinin artan bilinci, sanal
işletmeleri de müşteri bilinciyle eşleştirme faaliyetlerine hız vermiştir. Yani, bilinç, gelişen rekabetin “etki ajanı”
olarak kullanılmaktadır. Ayrıca gelişen bilinç, e-iş/ticari yaşamda değer üzerinden rekabeti gerektirmektedir. Bu
süreçte işletmelerin müşteri oluşturmak ve müşteriyi elde tutma çalışmalarında daha çok yaratıcılığı
körüklemektedir.24 Dijital pazar koşullarında, gerek üretilenlerin, gerekse müşterilerin birlikte değer üretmesi,
analiz etmesi, bir “değer ekonomisi”ni oluşturarak, değere duyarlı süreçleri, paylaşılan tanımları, işlevsel
kararlarda çok aktörlü çalışma ilklerini de gelişmesine yol açmaktadır. Bunun için, tüm paydaşların değer
beklentilerini belirlemek ve “değer tabanlı bir bakış” sağlamak gerekliliği ortaya çıkmaktadır.25
Güç için işbirliği ve değişen pazar yapıları: İşbirliği, belli bir işleve odaklanan bir tür ortaklık gerektirir.
İşbirliği, olan süreci etkiler ve yönlendirir. Bu noktada işbirliğinin en büyük yarattığı katkı süreç içinde olanlara
yarattığı güçtür; ya da başkalarının işlevlerine katacağı görüş ile güçlenmektir. Bu nedenle yeni ekonomide
işbirliği, güç sağlamaya ilişkin temel bir ilkedir; bu ilke ortaklara değişik yollar arama olanağı sağlamaktadır.
Dolayısıyla olgunlaşan işbirliği, e-pazarın yeniden yapılanmasında ve değişmesinde büyük rol oynamaktadır.26
Yanısıra, sağlanan e-işbirliği ölçek ekonomisi yaratarak, karın ençoklanması ve maliyetlerin enazlanmasına katkı
sağlayacaktır.27 Bu nedenle yeni ekonomide her işletme kendi ölçek ekonomisini oluşturmak zorundadırlar.
Fakat bunun için işletmelerin, kaynaklarını etkin kullanmaya, etkin yönetimsel uygulamalar gerçekleştirmeye ve
değişen e-pazar koşullarına sürekli uyum sağlamaya yönelmesi ve ağ modelini oluşturulması gerekir.
Yeni iş modelleri ve bütünleşme: Yeni iş modelleri, işletmelerin hem varlıklarını sürdürebilmesi, hem de
sürdürülebilir rekabet üstünlüğünü sağlayabilmeleri için gereklidir. Bu süreç, BT’nin yakından takibini ve
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
ÖNCÜ F. (2002), ePazarlama, (İstanbul: Literatür Ya. No. 77).
SHROH K. (1999), “Is There A New Economy”, Challenge, Vol. 42, No. 4 (July/Agust), s. 3.
Hazel Henderson (1999), “Vıewıng ‘The New Economy’ From Dıverse Forecastıng Perspectıves”, Futures, Vol. 30, No. 4, s. 267–275;
Ayrıca Bkz. GOTTINGER H. (2003), “The Ecology of the New Economy: Sustainable Transformation of Global Information,
Communications and Electronics Industries”, [Book review] Technological Forecasting & Social Change, Vol. 70, s.193–194.
ULUGAY O. (2001), Küreselleşme Korkusu ve 2001 Krizi, (İstanbul: Timaş Ya. No. 50), s. 83.
Bu yönde bir çalışma için Bkz. ACUNER T.-K. Tan ŞAHİN (2002), “Entelektüel sermaye’nin ölçülebilirliği Üzerine Herustik (Sezgisel)
Bir Araştırma”, 10.Ulusal Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, 23-25 Mayıs, s. 40-56.
HAMEL G. (2000), Devrimin Başına Geçin (Çev. N. ELHÜSYNİ), (İstanbul: MESS Ya.), s. 30-34 ve 86-91.
Bkz. HANAN M. (1996), Yarının Rekabeti (Çev. Z. KUTEVİN-E. KUTEVİN), (İstanbul: İnkilap Ya.), s. 135-150.
ZOTT C. -R. AMIT-J. DONLEVY (2000), “Strategies for Value Creation in E-Commerce: Best Practice in Europe”, European
Management Journal, Vol. 18, No. 5, s. 463–475, WALTERS D. -G. LANCESTER (1999), “Value-Based Marketing and Its
Usefulness to Costomers”, Management Decisions, Vol. 37, No. 9, s. 697-708.
FİTZ-ENZ J. (1999), Büyük Kuruluşlar İnsanı Nasıl Değerlendiriyor (Çev. G. ŞEN), (İstanbul: Sabah Ya. No. 100/24), s. 123-124.
HOLZMULLER H. H.-J. SCHLUCHTER (2002), “Delphi Study About The Future of B2B Marketplaces in Germany”, Electronic
Commerce Research and Applications, No. 1, s. 2–19.
102
yaratıcılığın önemine bağlamlanır. E-pazarda pazar konumunun korunması ve sürdürebilmesi ise, stratejik
yeteneklerin sürekli geliştirilmesini gerektirir.28 Ayrıca yeni ekonomide karşılıklı/sürekli bağımlılık bütünleşme
konusunda doğal bir süreci oluşturur. Karşılıklı/sürekli bağımlılık düşüncesi olgunlaşmamış sanal işletmelerin
sürdürülebilir rekabet şansı zayıf olmaktadır. Ancak, e-ortamda karşılıklı/sürekli bağımlılığın sürdürülebilir
olması da ayrı bir önem taşımaktadır. Bunun için bütünleşmiş değerler ile verimlilik, etkinlik, etkililik, karşılık
ve diğer performans unsurlarının birlikte gerekli sinerjinin oluşturulmasına yönelmesi sağlanması beklenir.29
Dolayısıyla işletme ekolojisinde şu alanlara bağlı değişim yaşanmış ve/veya yaşanmaktadır:30
- İnternet kullanımının artması: Yeni ekonomiyi güçlü kılan internet kullanımını erişim üssü sağlamak;
buna yönelik olarak insangücü ve işlemleri geliştirmek hedeflemek gerekir.31
- Pazarın genişlemesi: Yaygınlaşan internetle, iş/faaliyetler, açılan yeni pazarlara yönelerek, çok önemli
fırsatlar yaratılmaktadır.
- Ticarette yaratılan dinamizm: Daha çok alıcının birlikte ulaşması, böylece arzla talebin çakışması ve çok
daha verimli olma olanağına erişilmektedir.
- Maliyetlerdeki azalma: İş modellerinin olgunlaşması ciddi olarak işlem maliyetlerini azaltmakta, değerini
yükseltmektedir.
- Gelişen müşteri hizmetleri ve talepleri: Maliyetlerdeki düşme, daha etkin ve gelişen müşteri hizmetlerine
uygulama olanağı sağlamaktadır.
- İşlem hızının artması: Mevcut ortamda mevcut işlem hızının artması, yeni oyuncularla daha da
güçlenmektedir. Online sistemler ve uygulamalar, bir çok işleme hız kazandırmaktadır.
- İş dünyasındaki büyük işletmelerin desteği ve katılımı: Çoğu büyük işletmenin internet ortamında bir
araya gelmesi, ilginin artmasına ve e-ortamın desteklenmesine yol açmaktadır.
2. YENİ EKONOMİNİN TEMEL BİLEŞENİ OLARAK E-TİCARET: YENİ İŞ AÇILIMLARI
20.yy’ın son yarısında BT’nin geliştirilip bütünleştirilmesi ile sonuçlarının kestirilmesi çok güç etkiler
doğuran bir dönem de başlamış oldu. Ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel hemen her alanda hüküm süren bu
dönüşüm en fazla iş/işletme dünyasını etkiledi. Bu süreçte BT’nin son derece popüler bir alan haline gelmesi
birbiriyle sürekli bilgi paylaşım olanağı sağlayan “küresel ağ”ın rolüne bağlı açıklanmaya çalışıldı.32 Bu BT’nin,
büyük ölçüde internet ve internet temelli uygulama çağrışımlarıyla ve internetten ayrı düşünülmemesine yol açtı.33
Yanısıra işletmeler, küresel ölçekte rekabet avantajı, işletme lojistiği, daha kolay pazarlama ve satış
olanağı, müşteri geri beslemesi ve bilgilendirme desteği, küresel iletişim olanağı, satıcı desteği ve ağ kurma gibi
nedenlerle e-ticarete yönelimini belirginleştirdi.34 Bu bağlamda özellikle e-ticaret, endüstriyel ülkeleri ilgiyi
artıran ve son zamanlarda dünya gelişmesine katkıda bulunan güçlü bir fenomen haline geldi.35
2.1. E-ticaretin Kapsamı ve Dinamikleri
E-ticaretin etki alanı küresel ağ kapsamında açıklanır. Her geçen gün bu etki alanı büyümekte ve kapsam
güçlenmektedir. Ancak, bu yönde hatalı varsayımlar/yaklaşımlar üretilmektedir. Diğer bir deyişle, yeni ortaya
çıkan e-pazarlarındaki ticaret hacmini ve teknolojik altyapı farklılıklarına bağlı açıklamalar yapmaya çalışmak,
hatalı bir varsayımdır/yaklaşımdır. Daha somut olarak örneğin, ABD ile Çin arasındaki gerek ekonomik, gerekse
teknolojik altyapı karşılaştırıldığında önemli farklılıkların görülmesi doğaldır.36 Yine de tüm bu farklılıklara
rağmen, e-pazarda e-ticaret hacmi hızla artmaya devam etmektedir.
Cambridge Forrest düşünme tankı 1998’de 43 milyar dolar olan işletmeler arası internet ticareti 2003 yılı
için 1,3 trilyon dolara yükseleceği, bunun tüm ticaretin % 90’ını oluşturacağı öngörmüştür.37 Diğer bir öngörü
de, Gartner Grubu geliştirmiş; 2003 yılı için 3950 milyon dolar, 2004 yılı için 7290 milyar dolar intenet
ticaretinin olacağını öngörmüştür.38 Öngörüler ne olursa olsun, gelecekte e-ticaretin ve internet kullanımının –ki,
ABD’de 2001 yılında 379 milyon kişi olan beklenti, 1999 yılından itibaren 2 kat artması, öngörü sahiplerinde
2030 yılında 1 milyar internet kullanıcısı olacağı beklentisi içine sokmuştur- her geçen gün artacağı şüphe
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
PAPATYA N. (2002), Sürdürebilir Rekabetçi Üstünlük Sağlamada Kaynak Tabanlı Stratejik Pazarlama Yaklaşımı, (Kütahya:
DPÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), s. 14.
Bkz. DEMİREL H. (2000), “Dijital Ekonominin Yeni İş Modelleri,” Capital Dergisi, (Ocak), s. 148-152.
“E-Ticaret”, İnfomag Dergisi, S. 3 (Ocak 2001), s. 21.
Bu yönde ABD’de Ulusal Bilim Vakfı /National Science Foundation) tarafından kurulan ve bilgisayarı birbirne bağlayan geniş ağ ile
(1983) internet sisteminin dayanağı bir “ortak adresleme ve iletişim platformu”nun hayata geçirilmesi etkili olmuştur. Bkz. MILLER R.
(1999), Economics Today, (New York: Addision on Wesley), s. 776.
Bkz. DÜREN Z. (1999), 2000’li Yıllarda Yönetim, (İstanbul: Alfa Ya.), s. 54
AKIN, Yeni Ekonomi, s. 45.
HAŞILOĞLU S. B. (1999), Enformasyon Toplumunda Elektronik Ticaret ve Stratejileri, (İstanbul: Türkmen Kitapevi), s. 95.
LEFEBVRE L. A.-E´lisabeth LEFEBVRE (2002), “E-commerce and virtual enterprises: issues and challenges for transition economies”,
Technovation, Vol. 22, s. 313–323.
HALEY G. T. (2002), “E-commerce in China Changing Business as We Know It”, Industrial Marketing Management, Vol. 31, s. 119124.
OLSEN C. (1999), “Accounting for A New Economy”, Outlook, Vol. 67, No. 1(Spring), s. 27.
Gartner Gruop (2000 January 27).
götürmez bir gerçek olarak belirginleşmektedir.39 Bu belirginleşen tabloya koşut ister istemez dijital pazarın
büyüyeceğini, bilgisayar destekli yeni sektörlerin oluşacağını, olan sektörlerin yenileneceğini ve işgücü
niteliğinin yükselmesine yol açacağını söylemek yanlış olmayacaktır.40
Diğer yandan, e-ticaret için yasal olarak belirlenen/belirlenecek kurallar ve mevzuatın kalitesi, kreditör
hakları, paydaşların hakları vs. gibi tamamlayıcı unsurlar internet teknolojisinin bütünleştirmesi açısından büyük
önem taşır.41 E-ticaret bir işletmenin e-ortamda, açık ve yaygın ağlar üzerinden söz konusu olan/olabilecek tüm
üretim/ticari faaliyetleri kapsar.42 Kısaca ticaretin e-ortamda gerçekleştirilmesi, internet teknolojisine dayalı, yeni
iş bağlantıları kurma, pazar ve yeni yapıları ortaya çıkarma, projeler geliştirme, mal/hizmet alış-verişi yapma,
gibi ticari faaliyetleri vurgular. Yanısıra, e-ticarete ilişkin katılım kararları, sadece işletmeler için değil, ulusal
ekonomi programlarının geleceği için de önemi artmaktadır.43
Gelecek iş dünyasının kurallarını, çalışmalarını ve modellerini etkileyen e-ticaret, modern anlamıyla artan
“iş, arz-talep ve sürekli değişen müşteri ihtiyaç/istekleri” karşılayabilmek için gerek yapıları, gerekse işlemleri
yenileme durumunu özetler.
Bazı ulusal ve uluslararası kuruluşların “e-ticaret” tanımlarına aşağıda yer verilmiştir.44
• Mal ve/veya hizmetlerin üretim, reklam, satış ve dağıtımlarının iletişim ağları üzerinden
yapılmasıdır. (WTO-Dünya Ticaret Örgütü)
• Sayısallaştırılmış yazılı metin, ses ve görüntülerin işlenmesi ve iletilmesine dayanan kişileri ve
kurumları ilgilendiren tüm ticari işlemlerdir. (OECD-İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı)
• Doğrudan fiziksel bir değiş tokuş işlemine gerek kalmadan tarafların elektronik olarak iletişim
kurdukları her türlü iş etkinliğidir. (İGEME-İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi)
Tüm bu tanımlar incelendiğinde, e-ticaret internet ortamında gerçekleştirilen her türlü ticari ve iş
etkinlikleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer bir bakış açısıyla e-ticaret bilgi, hizmet ya da ürünün internette
bağlı olarak hedef kitlede talep oluşturma, potansiyel müşteriler bulma, ticari ve lojistik desteği sağlama ve
pazarlama etkinliklerini niteler.45 Yani, e-ticaret, yaratıcı düşünce sonuçlarını ençoklamaya, buna karşılık üretim
maliyetlerini enazlamaya yönelik stratejik bir faaliyettir.46
Bu faaliyetler sürekli karşılıklı bağımlılığı kapsamaktadır. Öyle ki, işletmeler ve müşteriler alışverişlerinde kendilerini fiziki çevre ile sınırlandırmadan, faaliyetlerini gerçekleştirmekte; hatta, müşteriler satıcı
duruma gelebilmektedir. Diğer yandan, işletmeler için genişleyen pazar potansiyeli ve dünya ekonomisiyle
bütünleşme süreci, maliyetlerdeki düşüşlere eşlik etmektedir. Bu nedenle işletmeler rekabet üstünlüğü ve
sağlayacakları üstünlüğü sürekli kılmak için interneti ya da e-ticareti önemli bir etken olarak değerlendirilmek
zorundadır.47
Bu bağlamda e-ticaret ile; işletmeler faaliyetlerini yerel, uluslararası ve küresel alanda daha
kolaylaştırmış, pazarlara giriş engelleri yıkılmış, iş/ticaret etkinlikleri ve duyarlılıkları artmış, yeni iş yapma
yöntemleri ortaya çıkarmış, uyumlu ve yüksek kaliteli e-etkileşim sağlanmış, yüksek katma değerli iş yaratılmış,
maliyetleri düşürmüş, donamın nakliyatı hariç, uygun olan bütün alanlarda faaliyetlerini “e” hale gelmiş
olacaktır.48
2.1.1. E-Ticaret Modelleri
Günümüzde e-ortamlı on-line alış-veriş, on-line bankacılık, on-line yatırım, on-line ödeme faaliyetlerine
uyum sağlanmaya çalışılmaktadır.49 Bu uyuma yönelik çalışmalar, işletmelerin e-ortamda daha çok
uzmanlaşarak, müşteri ve tedarikçilerle ağlar üzerinden tam bütünleşme içine girmeleri; yeni ve yüksek düzeyli
sorumluluk almalarına, etkili uyum ve esnekliğe, uzmanlaşma ve uzlaşmaya, yalınlık ve etkinliğe, gerçek
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
LEE H. G. -D. H. CHO-S. C. LEE (2002), “Impact of e-Business İnitiatives on Firm Value”, Electronic Commerce Research and
Applications, Vol. 1 (2002), s. 41–56.
WAGNER C. G. (1999), “Digital Engine Powers New Economy”, Futurist, Vol. 33, No. 4 (April), s. 20; Buna yönelik e-ticaret uygulamaları
örnekedinmeleri için Bkz. JUTLA D.-P. BODORK-Y. WANG (1999), “Developing Internet E-Commerce Benchmarks’”, Information
Systems, Vol. 24, No. 6, s. 475-493; Ayrıca Bkz. SEÇKİN S. (2000), “Yükselen Değerler”, Capital Dergisi, (Nisan), s. 72-76.
Bkz. NDUBIZUL G.-B. ARINZE (2002), “Legal Determinants of The Global Spread of E-commerce”, International Journal of
Information Management, Vol. 22, s. 181–194.
“Şimdi E-Ticaret Zamanı”, Form Dergisi, (Haziran 2000), s. 50-55.
DEBRECENY R.-M. PUTTERILL-L. L. TUNG-A. L. GILBERT (2002), “New Tools for The Determination of E-commerce Inhibitors”,
Decision Support Systems, Vol. 34, s. 177– 195.
Bkz. http//dtm.gov.tr; BİÇKES M. (2002), “Elektronik Ticaret”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Mart-Nisan), s. 39.
HEUNG V.C.S. (2003), “Barriers to Implementing E-commerce in The Travel Industry: A Practical Perspective”, Hospitality
Management [Research note], Vol. 22, s. 111–118.
Bu stratejik tercihte genel olarak 4S (Scope, Site, Snergy ve System) karması önemli görülür. Alanda, strateji ve amaçlar, sitede web ve
yenilik, sinerjide bütünleşme, sistemde teknolojik boyut düşünülür. Bkz. CONSTANTINIDES E. (2002),”The 4S Web-Marketing Mix
model”, Electronic Commerce Research and Applications, Vol. 1, s. 57–76.
BOZKURT V. (2000), Elektronik Ticaret, (İstanbul: Alfa Ya.), s. 67-69.
DEMİRDÖĞEN O. (1994), “Elektronik Ticaret”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Mayıs-Haziran), s. 13; ERSOY Z. (2000), “Elektronik
Ticaretin Ekonomik ve Sosyal Etkileri”, Para Dergisi, (Mart), s. 26-31.
EASTIN M. S. (2002), “Diffusion of E-Commerce: An Analysis of The Adoption of Four E-Commerce Activities”, Telematics and
Informatics, Vol. 19, s. 251–267.
104
zamanlılık ve açıklılığa yöneltmektedir. Bu bir anlamda işletmelerin toplam maliyetlerin düşürülmesinde ve
tasarruf sağlanmasına kilit rol oynamaktadır.50 Bu ilişkileri aşağıdaki şekilde görmek mümkündür.
Şekil 1. E-Ticaret ile İşletmelerin Maliyet Dönüşümü
İşlem maliyetleri
Müşteriye maliyet
E-ticaret
Üretici maliyetleri
Pazar/pazarlama maliyeti
Kaynak: DULUPCU M. A.-A.M. KÜÇÜKKALAY (2001), Yeni Ekonomi: Ekonomik Gelişmenin Devrimsel Yüzü
Mü Yoksa Evrimsel-Teorik Bir Meydan Okuma Mı?, (Eskişehir), s. 46.
E-ticaret kapsamında genel anlamda dört temel model üzerinde durulmaktadır: B2B-(Business to
Business) işletmeden işletmeye, B2C- Business to Customer) işletmeden müşteriye, C2C-(Customer to
Customer) müşteriden müşteriye, C2B-(Customet to Business) müşteriden işletmeye şekinde gerçekleşmektedir.∗
Bu sayede, değişen iş biçimleri, işletmelere sürdürülebilirlik açısından yeni olanaklar sunmaktadır.51 Yeni
ekonomiyle birlikte yalnızca ticaret değil, toplumsal yaşam ve bilgi akış yöntemleri de değişime/dönüşüme
uğramaktadır.52 İnternet ve girişimci ruhun kombinasyonu yeni ekonomide, daha önceleri elde edilmesi çok güç
olan daha yeni iş modellerinin oluşması mümkün kılarak, işletmeleri en son müşterilere sunuşta yeni yollar
açar.53 Maliyetleri büyük ölçüde düşürerek, hem işletmeler, hem de müşterilerin kazanacağı, mükemmel şekilde
işleyen bir sistem oluşturma gücü sağlanmaktır. Bir açıdan bu eksen yeni ekonominin temel taşının işletmeler
değil bireyler ya da entelektüel sermaye olduğunu vurgulamaktadır. Dolayısıyla işlerin yapılma biçimlerinin
değişmesi ağda “birey merkezli yeni ekonomi”nin oluşmasına yol açmış ve böylece entelektüel sermayenin
yönetme gereğini netleştirmiştir.
1.3.2.1. İşletmeden İşletmeye (B2B) E-Ticaret
B2B (Business to Business) ya da işletmeden işletmeye e-ticaret, işletmenin kendi ihtiyaçlarını başka bir
işletmeden karşılaması ve iletişimin sağlanması durumudur. Burada sektörün yapısı, işişn karmaşıklığı ve dijital
işgörme kapasitesi baskın faktörlerdir.54 B2B e-ticaret modelini uygulayan işletmeler, bu pazar yerleri
aracılığıyla istedikleri ürünü alıp satmaktadır.55 İşletmeler bu yolla hem iş süreçlerini hızlandırmakta, hem de
maliyet avantajı sağlamaktadırlar.56
Söz konusu faaliyetler çoğunlukla “extranet”, işletmeler arası sistemler (IQS) ve “e-pazaryeri” üzerinden
gerçekleştirilmektedir.57 İşletmeden işletmeye internet yoluyla pazarlama faaliyetleri; ürünlerin son kullanıcıya
ulaşmadan önceki satış ve transferleri, ortak girişimler (Joint venture) ve tedarik zinciri faaliyetleri, üretim
sözleşmeleri, ürünlerin dağıtım ve pazarlanması, ürün ve hizmetlerin destek hizmetleri uygulamaları
kapsamaktadır. Bu sinerjiyi oluşturmaya ya da sinerjiyi kaldıraç olarak kullanmaya yöneliktir.58 Dolayısıyla B2B
pazarlama faaliyetleri, işletme faaliyetlerinin özel ve kamusal ağlar/internet ortamında finansal transferleri, online değişmeleri, açık artırmaları, ürün ve hizmetlerin teslimatını, tedarik zinciri faaliyetlerinin diğer işletme
faaliyetleri ile bütünleşik gerçekleştirilmesini ifade eder.59
50
∗
51
52
53
54
55
56
57
58
59
MARİOTTİ S.-F. SGOBBİ (2001), “Alternative paths for the growth of e-commerce”, Futures, Vol. 33 s. 109–125; Ayrıca Bkz. “Şimdi
E-ticaret Devrimi”, Form Dergisi, (Haziran 2000), s. 20-21.
Çalışma kapsamında, işletmelerin e-ticareti değerlendirilmiştir. Bu açıdan bireylerin/vatandaşların kamu idaresi ile olan ticari ilişkileri
değerlendirilmemiştir.
Bkz. LUMPKIN G.T.- SCOTT B. D.- GREGORY G. D. (2002), “E-Commerce Strategies: Achieving Sustainable Competitive
Advantage and Avoiding Pittfalls”, Organizational Dynamics, Vol. 30, No. 4, ss. 325-340.
KARAHAN K. (2002),”Yeni Ekonomi ve Pazarlama Anlayışı İlişkisi”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Eylül-Ekim), s. 4-7.
JELASSI T.-S. LEENEN (2003), “An E-Commerce Sales Model for Manufacturing Companies: A Conceptual Framework and a
European Example”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1, s. 38–47.
LEROUX N.-M. S. WOTERMAN Jr.-E. D. MATHIAS (2001), “Dominats Factors Impacting The Development of Business-to-Business
(B2B) E-Commerce in Agriculter”, International Food and Agribusiness Management Review, No. 4, s. 205-218.
HEMPEL P. S.-Y. K. KWONG (2001), “B2B e-Commerce in Emerging Economies: i-metal.com’s Non-Ferrous Mentals Exchange in
China”, Journal of Strategic Information Systems, Vol. 10, s. 335-355; Ayrıca Bkz. “Digital Yükselen Pazarlar”,Capital Aylık
Ekonomi Dergisi Eki, (Haziran 2001), s. 6-7.
“E-İş Rehberi”, İnfomag Aylık Bilgi ve İletişim Teknolojileri Dergisi, (Eylül 2001), s. 34-35.
EASTON G.-L. ARAUJO (2003), “Evaluating the impact of B2B e-commerce: a contingent approach”, Industrial Marketing
Management, No. 5561, s. 1– 9.
Walid MOUGAYAR, Opening Dijital Markets, (McGrawHill Companies, New York: 1998), s. 17.
DENİZ R. B. (2001), İşletmeden Tüketiciye İnternette Pazarlama ve Türkiyedeki Boyutları, (İstanbul: Beta Ya.), s. 13-26; Ayrıca
Bkz. GILLEN D.-A. LALLC (2002), “The Economics of The Internet, The Neweconomy and Opportunities For Airports”, Journal of
Air Transport Management, Vol. 8, s. 49–62.
1.3.2.2. İşletmeden Müşterilere (B2C) E-Ticaret
E-ticaret iş modellerinin ikinci boyutunu B2C (Business to Consumer) İşletmeden Müşterilere e-ticaret
oluşturur. “www teknolojisi”ndeki baş döndürücü gelişmeler neticesinde ortaya çıkan “sanal mağaza” uygulamaları ile işletmeler, birçok ürünü doğrudan müşteriye satış yapmaya başlamasına bağlı değerlendirilebilecek
B2B e-ticaret müşteriye, özellikle zamandan tasarruf ve alış veriş kolaylığı sağladığı için tercih edilen bir
faaliyet olarak, e-ticaretin en çok kullanıldığı bir alandır. 60 Potansiyel müşteriyi tutmak ve yeni pazarlar bulmaya
yönelik idealize bir sistemi nitelemektedir.61
Günümüzde bilgi güç anlamına gelmekte ve internet kullanıcısı olan müşteriler, önemli ölçüde bilgi ve
dolayısıyla güç potansiyelini ellerinde tutmaktadırlar. İşletmeden müşteriye yönelik ticaret faaliyetlerinde
müşteriler, evlerinden, işyerlerinden veya internet cafelerden bilgisayar yardımıyla internete bağlanarak pek çok
ürün ve hizmete 24 saat boyunca ulaşarak satın alma olanağına sahiptirler.
Ancak B2C maliyetlerde tasarruf, satış ve pazarlama faaliyetlerinde etkinlik, “e” pazarlara ulaşma, kolay
alış-veriş ve zaman tasarrufu, ürün/hizmete ilişkin zengin bilgi ve karşılaştırma olanağı verse de; sosyal boyutun
zayıflığı, dağıtım ve teslimatla ilgili sorunlar ile dolandırıcılık yapılması, ürün iadesine ilişkin sorunlar açısından
zayıflıklara sahiptir.62
1.3.2.3. Müşteriden İşletmeye (C2B) E-Ticaret
C2B (Müşteriden İşletmeye) e-ticaret, yeni teknolojilerin müşteriye sağladığı üstünlükler ile e-ticarette
geldiği son yansıma noktası olarak ifade edilmektedir. Müşterilerin, ürün veya hizmet satan işletmelere teklif
sunması esasına dayanan bu e-ticaret modeli, günümüzde kullanımı yaygınlaşan ve gelecekte önemli bir noktaya
ulaşacağı düşünülen bir iş modeldir. Örneğin, 2003 yılında B2B e-ticareti 1,3 trilyon dolara erişmesi beklentisine
karşılık, C2B ile on-line yoluyla harcanan para miktarı her yıl 2 kat artarak, 2004 yılında yaklaşık 100 milyon
dolar olacağı beklenmektedir.63
C2B uygulamalarında inisiyatif son kullanıcıya geçmektedir; son kullanıcının belirli bir ürün veya hizmet
için satıcı tarafa bir teklifte bulunması ve satıcının bu teklifi değerlendirerek yanıt vermesi şeklinde bir süreç
izlenmektedir. Genellikle aracılar üzerinden yürüyen bu süreç, başta tatil rezervasyonları, uçak biletleri olmak
üzere birçok farklı alan için geçerlilik kazanmaktadır.64
1.3.2.4 Müşteriden Müşteriye (C2C) E-Ticaret
BT’nin müşterilere sağladığı birçok avantaj söz konusudur. Bilgiye daha kolay ulaşma, farklı alternatifleri
kolaylıkla belirleme ve bunlar arasından özgürce seçim yapabilme, üreticilerin mal veya hizmetlerini
şekillendirmelerinde onlara yol gösterme gibi birçok konuda söz sahibi olan müşteriler; internetin sunduğu diğer
bir avantaj olan sınırsız iletişim ile, artık ticari faaliyetlerde alıcı rolünden sıyrılıp bu ticaretin
gerçekleştirilmesinde satıcı rolüne de soyunabilmektedir. Müşteriden müşteriye e-ticaret; asıl işi ticaret olmayan
son kullanıcıları, çeşitli ürün ve/veya hizmetleri elektronik kanallar üzerinden satmaları ve almaları sürecine
verilen genel addır. Günümüzde bu tür ticaretin en yoğun olarak gerçekleştiği ortamlar açık artırma siteleri
olmaktadır.65
3. UYGULAMA: AZERBAYCAN İMALAT İŞLETMELERİNİN/YÖNETİCİLERİNİN ETİCARETE BAKIŞ AÇILARINI İNCELEME
Bu uygulama bölümünde Azerbaycan işletmeciliğinin genel bir değerlendirilmesi yapıldıktan sonra,
Azerbaycan işletmelerinin/yöneticilerinin yeni ekonomi ve e-ticarete bakış açılarının ortaya konulmasına ve
geleceğe ilişkin düşüncelerinin gerekliliği üzerinden teorik olarak tartışılan konunun ampirik kanıtlarının
sağlanmasına çalışılacaktır.
60
61
62
63
64
65
AKTAN B.-A. ARSLAN (2002), “İş Hayatında İnternet Kullanımı ve Elektronik Ticaret’e (E-Commerce) Genel Bir Bakış”, Standart
Ekonomik ve Teknik Dergi, (Ekim), s. 85-86.
HAŞILOĞLU, s. 94.
DENİZ, s. 13-26; Ayrıca Bkz. DEMİRHİNDİ M. (2003), Yeni Ekonomi Bağlamında İşletme dünyasını Yönlendiren Temel İş
Stratejilerinin Değerlendirilmesi, (Isparta: Süleyman Demirel Ünv. SBE yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi), s. 39.
CHANG K.C.-J. JACKSON-V. GROVER (2002), “E-commerce and Corporate Strategy: An Executive Perspective”, Information &
Management, No. 2023, s. 1–13.
DEMİRHİNDİ, s. 40-41.
Özellikle Auction.com, ebay.com, yahoo!auction gibi sitelerde bir çok son kullanıcı ticari işlemlerini gerçekleştirebilmektedir. Bkz.
STANDIFIRD S. S. (2001), “Reputation and E-Commerce: eBay Auctions and The Asymmetrical Impact of Positive and Negative
Ratings”, Journal of Management, Vol. 27, s. 279–295; Ayrıca Bkz. ”E-Ticaret Modelleri Olgunlaşıyor”, İnfomag Aylık Bilgi ve
İletişim Teknolojileri Dergisi, S. 19 (Mayıs 2002), s. 27-40.
106
3.1. Azerbaycan İşletmeciliği: Konumlandırması ve Değerlendirme
Azerbaycan Kafkasya-ötesinin doğu kısmında; yüzölçümü 86.600 km2’dir. Bölgenin en önemli özelliği
tarihi geçit ve ticaret yolları üzerinde bulunmasıdır. Toplam yüzölçümünün %16,9’u ekili alanlar, %3,4’ünü
dikili alanlar, %26’sını çayır ve meralar, %11,4’ünü ormanlar, %42,3’ünü tarım dışı diğer alanlar
oluşturmaktadır. Yaklaşık arazi yapısının %50’si dağlıktır. İklimi kuru ve subtropikal karakterlidir. Kuzey
bölgesinde kuru karasal iklim hakimdir.
Ülkenin kültürel ve tarihsel konumu M.Ö ve M.S. devirlere uzanmaktadır. M.Ö devirlerde yaşayan Sakaİskit dönemine ve M.S da Selçuklular, Safaviler, Afşar-Kaçar dönemi ve hanlıklar devrine kadar taşınmaktadır.
Azerbaycan genç bir nüfus yapısına sahiptir. Ülkede eğitim küçük yaşta başlamaktadır. Ülkede 10 Üniversite, 11
Yüksekokul ve Enstitü bulunmaktadır. Nüfusun %35,6’sı tarım ve ormancılık, %12,3’ü imalat, %7’si inşaat,
%12,9’u ticaret sektörlerinde ve %32,1’i diğer sektörlerde çalışmaktadır.
Ülkede ulaşım kara, demiryolu ve hava yolu ile sağlanmakla birlikte deniz taşımacılığı da yapılmaktadır.
Azerbaycan gelişmiş bir ulaşım sistemine sahip olmakla birlikte, alt yapısını ve ekipmanlarını etkili olarak
kullanamamaktadır. Ayrıca Azerbaycan, Gürcistan ya da Rusya üzerinden Karadeniz yolu ve İran üzerinden
olmak üzere iki uluslararası yoldan Batıya açılması, stratejik bir özellik kazandırmaktadır.
Azerbaycan verimli tarımsal arazilere ve petrol, doğalgaz ve demir cevherlerini de içeren geniş maden
cevher kaynaklarına sahiptir. Ülkede özellikle kurşun, çinko, bakır, demir cevheri, barit, arsenik, mermer, kireç
taşı, siyanit, maden tuzu ve kaya tuzu çıkarılmaktadır. Petrol ve doğalgaz üretimi diğer doğal zenginlik
kaynaklarına göre birinci sıradadır. Ülkenin tarımsal ürünleri ise; üzüm, pamuk, tütün, sebze ve meyvedir.
Ülkenin GSYİH’laya katkısı 2000 yılı verilerine göre 4,2 dir.
Ülkenin imalat sektör portföyü; ağır imalat (yakıt-enerji, makine ikmal, kimya, orman ürünleri), hafif
imalat (dokumacılık, dikiş, deri-kürk) ve gıda imalatından oluşmaktadır. Sektörde yer alan bir çok imalat
işletmeleri beklenen atılımı sağlama potansiyeline sahiptir. Gıda ve içki imalat Azerbaycan imalat sektörünün %
38,6’sını oluşturmaktadır. Dokuma, giyim ve deri imalat toplam imalat üretiminin % 24’lük bir paya sahiptir. Bu
imalat kolu büyük, orta ve küçük işletmelerden oluşmaktadır.
Azerbaycan zengin petrol ve gaz rezervlerine sahip olması nedeniyle, daha çok makine ve metal imalat ile
petrol-gaz ekipmanları imalatı üzerine gelişme göstermektedir. Azerbaycan’da ticaretin güçlendirilmesi için,
petrol sektöründe üretimin artırılmasına, diğer Türk Cumhuriyetleri arası ticaretin yeniden canlandırılmasına ve
yeni pazarlar oluşturulmasına yönelik çalışmalar ivedilikle sürdürülmektedir.66
Ancak SSCB döneminde uygulanan merkezi planlama çerçevesinde Azerbaycan’ın imalat ülkesi değil de,
tarım ülkesi olarak biçilen rolün ülke imalat sektörünün oluşması ve geliştirilmesindeki olumsuz etkisi özellikle
hissedilmektedir. Mevcut imalat tesislerlerinin eski teknoloji ile düşük gerçekleşen verimliliği bununla
bağlantılıdır. Ülkede üretilen imalat mallarının % 80’ni nihai ürünlere oranla katma değeri düşük hammadde ve
yarı mamul şeklindedir. Tekstil imalatında küçük ve orta ölçekli pek çok tesis mevcut olmasına karşın,
verimlilikleri istenen düzeyde değildir. Kamunun özel işletmeleri teşvik ve geliştirmeye yönelik özelleştirme
çalışmaları devam edilmekte; verimli küçük ve orta ölçekli işletmelerin yabancı sermaye ile birlikte kurulması
teşvik edilmektedir.67
3.2. Araştırmanın Tanıtılması: Amacı ve Yöntemi
Araştırmanın Amacı: Araştırmanın amacı, Azerbaycan’da faaliyet gösteren imalat işletmelerinin yeni
ekonomi ile çokça söz edilen e-ticaret modellerine ve uygulamalarına ilişkin bakış açılarının, beklentilerinin,
zorunluluklarının ve sorunlarının belirlenmesine ve buna bağlı bir takım önerilerin geliştirilmesine yöneliktir.
Bununla, daha sonra yapılabilecek Türkiye uygulaması ile karşılaştırmalı bir ampirik çalışma kanıtlarının
sağlanması hedeflenmiştir.
Araştırmanın Veri Toplama Yöntemi: Araştırmanın ana kütlesi Azerbaycan’da faaliyet gösteren Azeri
kökenli imalat işletmeleri oluşturmaktadır. Ana kütle ile ilgili bilgiler İGEME’den (İhracatı Geliştirme Etüd
Merkezi), TİKA’dan (Türk İşbirliği Kalkınma Ajansı) edinilmiştir.
Öncelikle TİKA’dan Kafkasya ve Orta Asya bölgesinde faaliyet gösteren 400’lük liste elde edilmiş; ancak
Azerbaycan yanısıra Kazakistan ve Özbekistan kökenli işletmeler olması dolayısıyla İGEME verilerine
yönelinmiş; İGEME’den 55’lik bir Azerbaycan işletme listesi elde edilmiştir. 55’lik listeden daha sonra,
Azerbaycan’da faaliyet gösteren ve web sayfasına sahip 35’lik imalat işletme listesi oluşturulmuştur.
66
67
Bkz. Azerbaycan Ülke Raporu, (Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Ya. No. 32, Ankara, Ekim 1996), s. 1-66.
http//www.igeme.gov.tr.
Tablo 2. Araştırma Kapsamına Alınan Sektör Dağılımı ve Ürün Tanımları Özeti
Sektör türü
Dokuma, Giyim ve Konfeksiyon
Orman Ürünleri Sanayi
Gıda, içki sanayi
İşletme
sayısı
2
2
10
Basım ve Kağıt Ürünleri Sanayi
Makine ve Metal İşleme Sanayi
4
9
Kimya ve Cam-Plastik Sanayi
Petrol ve Petrol Ürünleri Sanayi
Toplam
5
3
35
Sektör ürünü tanımları
Halı ve kilim
Kapı, laminer, mobilya
Konserve, meyve suları, turşu, çay üretimi, ayçiçeği ve mısır yağı, unlu
mamuller, et ve et ürünleri, şarap, domates, marmelat, balık işleme,
fındık ve fıstık
Posta pulları, posta kartları ve zarfları, poster ve takvim üretimi
Alimünyum ve alt ekipmanları, hafif metal parçalar, çelik tel, kontrol
kabloları, bilgisayar ekipmanları
Seramik ve fayans yapıştırıcısı, sülfirük asit, boya üretimi
Ham petrol üretimi, petrol ekipmanları, neftin
Kaynak: İGEME verilerine bağlı düzenlenmiştir.
Bu bağlamda araştırma kapsamına Azerbaycan’da faaliyet gösteren ve web sayfasına sahip 35 değişik
imalat sektör işletmesi seçilmiştir. Dolayısıyla araştırma, çalışmanın yapıldığı tarih itibarıyla internette web
sayfasına sahip ve erişimi kolay imalat sektörü işletmeleri ile sınırlandırılmıştır.
Araştırmada seçilen işletmelerin üst düzey/sahiplerine anket uygulanmış ve anket 2003 yılı Ocak-Şubat
ayı içinde yapılmıştır. İşletmelere anketler e-posta ve faks yoluyla gönderilmiş; 20 tanesinden yanıt alınmıştır.
Diğer işletmeler çeşitli nedenlere bağlı olarak ankete yanıt vermemiş/veremeyeceklerini bildirmişlerdir. Böylece
20/35=0,57(%57) yanıt oranı elde dilmiştir.
Anket kağıdıyla toplam 5 soru sorulmuştur.∗ Bu sorulardan ilk 2 soru, demografik ve mevcut durumu
tespit etmeye yönelik tamamlayıcı soruları içermektedir. Diğer 3 soru ise; e-ticaret kapasitesi ve tutumlarına, eticaret yapmaya yönelten faktörler ya da e-ticarette en önemli zorlayıcıların tespit edilmesine; e-ticaret iş
modelleri ve temel uygulama süreçlerini saptamaya ilişkin değerlendirilmiştir. Araştırma verilerinin
değerlemesinde SSPS 10.0 for Windows istatistiki paket programı kullanılmış; anket sorularından elde edilen
sonuçlar, frekans dağılım tabloları yardımıyla açıklanmaya çalışılmış ve aşağıdaki bulgular elde edilmiştir.
3.3. Araştırma Bulguları ve Analizi
Araştırma kapsamındaki işletmelere ait temel bilgilerin dökümü aşağıdaki gibidir:
Tablo 3. İmalat İşletmelerinde Çalışan İşgören Sayısı
Ölçeği/Çalışan Personel Sayısı
Frekans
5
8
6
1
20
1-24
25-50
51-100
100 den fazla
Toplam
Dağılım %
25
40
30
5
100
Araştırma kapsamına alınan işletmelerin % 40’ı küçük ölçekli olup; % 100’ü özel işletmedir.
Tablo 4. Uygulanan E-Ticaret Modelleri
E-Ticaret Modelleri
İşletmeden İşletmeye
İşletmeden Müşteriye
Müşteriden İşletmeye
Müşteriden Müşteriye
Toplam
Frekans
13
7
20
Dağılım %
65
35
100
Araştırma kapsamındaki işletmelerin % 65’ü işletmeden işletmeye e-ticaret modelini,%35’i ise işletmeden
müşteriye e-ticaret modelini kullandıkları ortaya çıkmaktadır.
∗
Anket soruları, “Dotcom Pricewaterhouse Coopers Dotcom’ların bir Yılının Sorgulanması”, İnfomag Dergisi (Ekim 2001), s. 89-93’den
yararlanılarak hazırlanmıştır.
108
Tablo 5. E-ticaret Yapmada Web ile İlgili Düşünceler
Öncelik/Önemlilik
İş Modellerini Uygulama ve Güvenlik
Hedef Müşteriyi Belirleme
Değişen Sürekli Pazar/Pazarlama Dinamikleri
Teknoloji Etkinliği ve Amaç Farklılaşması
Ticaret Kapsamının Değişen Kuralları
Müşteriyi Konumlandırma veya Müşterinin Konuşlanması
Site Çekiciliği ya da Sanal Etkileşimin Yönü
Toplam
Frekans
5
4
3
3
2
2
1
20
Dağılım %
25
20
15
15
10
10
5
100
Anket sorularına yanıt veren işletme yöneticilerinin % 25’si, web’te karşılaştıkları zorlukların başında, yeni
iş modellerini uygulama zorluğu ve güvenlik ihtiyacı olarak görmektedirler. % 20’si hedef müşteriyi belirleme
olarak görmekte, % 15’i değişen sürekli pazar/pazarlama dinamikleri ve teknoloji etkinliği ve amaç farklılaşması
olarak görmekteler. % 10’u ticaret kapsamının değişen kuralları ve müşteriyi konuşlandırma veya müşterinin
konuşlanması olarak görmekte.% 5’i ise site çekiciliği ya da sanal etkileşimin yönü olarak görmekteler.
E-ticaret kapasitesi ve tutumlarına, e-ticaret yapmaya yönelten faktörler ya da e-ticarette en önemli
zorlayıcıların tespit edilmesine; e-ticaret iş modelleri ve temel uygulama süreçlerini saptamaya ilişkin sorulara
ilişkin verilerin değerlendirilmesi de şöyledir.
Tablo 6. E-ticaret Kapasitesi ve Tutumları
Öncelik/Önemlilik
Pazarlamaya Odaklanmak
Maliyet ve Genel Giderleri Azaltmak
İnternet ticareti ile daha çok karlılığı artırma yolları aramak
Daha iyi ürün kalitesi arzulamak
Yeni müşteri kazanmaya çalışmak
Müşteri için güvenilir bir servis amaçlamak
Satış Gücü ve daha fazla satış elemanı sağlamaya çalışmak
Müşteri ile olan ilişkileri artırmak
Toplam
Frekans
5
4
3
2
2
2
1
1
20
Dağılım %
25
20
15
10
10
10
5
5
100
İlişkin anket sorularına yanıt veren işletme yöneticilerinin % 25’si pazarlamaya odaklanma seçeneğini
hem e-ticaret kapasitesi, hem de işletme karlılığını artırmada birinci öncelikli etken olarak görmekte; % 20’si
maliyet ve genel giderleri azaltmak seçeneğini ikinci öncelik olarak görmektedir. % 15’i internet ticareti ile daha
çok karlılığı artırma yolları aramayı üçüncü öncelik olarak görmektedir. % 10’u daha iyi ürün kalitesi arzulamak,
yeni müşteri kazanmaya çalışmak ve müşteri için güvenilir bir servis amaçlamayı dördüncü öncelik olarak
görmektedir. %5’i ise müşteri ile olan ilişkileri artırmayı, satış gücü ve daha fazla satıl elemanı sağlamaya
çalışmayı beşinci öncelik olarak görmektedir.
E-ticaret’e yönelten etkenler ya da en önemli zorlayıcıların ne olduğu sorulmuş ve aşağıdaki yanıtlar
alınmıştır.
Tablo 7. E-Ticaret Yönelten Etkenler ya da En Önemli Zorlayıcılar
Frekans
Dağılım %
5
4
3
3
2
2
1
20
25
20
15
15
10
10
5
100
Öncelik/Önemlilik
Küresel merkezli olmak
Daha değerli karlar elde edebilmek
Yeni müşteriler kazanmak ve o müşterileri elde tutmak
İyi hizmetler sunabilmek
Web sitelerinin tasarımını geliştirebilmek
Etkin pazarlama ve reklam yapabilmek
Rakiplere ayak uydurabilmek
Toplam
Anket sorularına yanıt veren şirket yöneticilerinden % 25’i e-ticarete yönelten etkenlerin başında küresel
merkezli olmayı en önemli zorlayıcı olarak görmektedir. % 20’si daha değerli karlar elde edebilmeyi ikinci en
önemli zorlayıcı etken olarak görmektedir. % 15’si yeni müşteriler kazanmak ve o müşterileri elde tutmayı
üçüncü en önemli zorlayıcı olarak; % 10’u web sitelerinin tasarımını geliştirebilmek ve etkin pazarlama ve
reklam yapabilmeyi dördüncü en önemli zorlayıcı olarak; ve % 5’si ise rakiplere ayak uydurabilmeyi beşinci en
önemli zorlayıcı olarak görmekteler.
E-ticaret iş modelleri ve temel uygulama süreçlerine ilişkin soruya verilen yanıtlar ise aşağıdaki gibidir.
Tablo 8: E-İş modelleri: Temel Uygulama Süreçleri
Frekans
Dağılım %
6
5
4
3
2
20
30
25
20
15
10
100
Öncelik/Önemlilik
Pazarın izlenmesi
Tarafların buluşmasını sağlamak
Reklamların yapılması
Kanıtlanmış ürünler/en iyi servislerin önerilmesi
Rakiplerin izlenmesi
Toplam
Anket sorularına yanıt veren işletme yöneticilerinin % 30’u pazarın izlenmesini e-iş modelinin ayakta
kalmasını sağlayan temel süreçlerin başında görmektedir. % 25’i tarafların buluşmasını sağlamayı ikinci; %
20’si reklamların yapılmasını üçüncü temel süreç olarak görmektedir. % 15’si kanıtlanmış ürünler/en iyi
servislerin önerilmesini dördüncü, % 10’u ise rakiplerin izlenmesini beşinci temel süreç olarak görmektedir.
110
SONUÇ: E-TİCARETİN GELECEĞİ VE AZERBAYCAN İMALAT İŞLETMELERİNE ÖNERİLER
Bilişim teknolojileri (BT) hem yeni ekonomiyi dönüştüren; hem de eskisini kullanan eşgüdümleme
teknolojileridir. Pazarı ve işletmeleri yeniden örgütleyen/yapılandıran, yeni çalışma biçimlerini uyaran ve yaşam
tarzlarını değiştiren, insanları yetkilendiren, daha etkili ve verimli bir hizmet üretimlerini güçlendiren, teşvik
eden, yaygınlaştıran BT tüm ekonomilerin yenilenmesini sağlamakta; bilgisayar ağları ile iletişim ve işbirliği
engellerini ortadan kaldırarak işletmelerde sinerji oluşumunu ve ortaklaşa girişimciliği desteklemektedir. Öyle
ki, BT web teknolojileri ile bütünleşerek, iş dünyasında kapsamlı ve büyük bir değişim üretmektedir. E-ticaret
manipülasyonu ile de, ölçeği önemli olmaksızın tüm işletmelerin e-rekabet ortamına çıkmasına olanak
sağlamakta, daha önce hayal edilmesi bile mümkün olmayan sektörlerin doğuşuna, varolanların dönüşmesine
veya yok olmasına neden olmaktadır.
Bu bağlamda yeni ekonomi ve e-ticaret, gelecekteki başlıca sorunlarının giderilmesiyle, tüm dünyada
iş/işletme hayatın en büyük gereklerinden biri olmayı sürdüreceğe benzemektedir. Özellikle de güven/güvenlik
sorunlarının giderilmesi, alt yapının oluşturulmasına ve dünya genelinde e-ticaretin yaygınlaşmasına katkı
sağlayacağı düşünülebilir. Diğer yandan, e-ticaret gelecekte tüm sektörlerde –hem niceliksel hem de nitelikseldönüştürücü etkiler gerçekleştiren bir güç/araç konumuna gelecektir.
Tüm bu cümlelere bağlı olarak e-ticaretin geleceğini şu temel başarı koşulların sağlanmasına bağlı
düşünmek mümkündür:
• Vizyonu Oluşturma ve Paylaşma: Genellikle vizyon arzulanan gelecekte yaşamaya ilişkin bir resmin
çizilmesi ve paylaşılması gerekliliği şeklinde düşünülür. Yeni ekonomi ve e-ticaret bağlamında vizyon, geleceği
biçimlendirme, rekabet avantajı için yaratıcı işletme stratejilerini geliştirme, performans ve verimliliğe ilişkin
pozitif dönüşümleri sağlama olanağı vermektedir. Bu yüzden işletmelerin e-ticarette başarısı için, e-işletme
vizyonunu oluşturması ve sektörel olarak paylaşımını sağlaması gerekmektedir.
• Yeni Fikirlere Açıklık ve Teşvik Edilmesi: Yeni ekonomi ve e-ticaretin temelinde değişen pazar koşullar,
yeni fikirlere ve yeni iş konsepti buluşçuluğuna yönelik çalışmaların gerektirmektedir. Geleceğin iş/işletme
dünyasına açık bir işletme, her şeyden önce yeni iş konseptleri için eskilerin öldürülmesi gerektiğini bilir. Buna
yönelik entelektüel ve yaratıcı insan dokusunu, geliştirici enstrümanlar olarak kullanır. Dolayısıyla işletmelerin
e-ticaret başarıları, geliştirilen vizyon kapsamında her türlü yaratıcı, yenilikçi ve değerli iş konseptlerine açık bir
çalışma yönteminin benimsemesini gerekmektedir.
• Teknik ve Bilişim Bilgisini Önemseme: Yeni ekonomi ve e-ticaretin temelinde BT’ni gerektiği gibi bilmek
ve en iyi şekilde kullanmak yatar. BT’nin etkinliğini, üretilen bilgi besler. İşletme yöneticilerinin ve çalışanların
gerekli bilgi ve donanıma sahip olması, üretilecek bilgi için gerekir. Ancak, bilginin hayata aktarılması zor ve
uzun soluklu bir süreçtir. İşletmelerin bu süreçte BT’ni etkin kullanmak yanında, gerekli olan süreç
teknolojilerini de oluşturmaları gerekmektedir.
• Strateji Geliştirme ve Dinamizm Sağlama: Dinamizm değişen rekabet ve pazar/müşteri yapılarına bağlı
hızlı ve esnek davranışa bağlıdır. İşletmeler bu sayede rekabetin gerektirdiği manevraları gerçekleştirebilir ve
gerekli kararları hızlı şekilde verebilirler. Sürecin performansı, strateji uygulama başarısı ve üretilen değer ile
ölçümlenir. Bu bağlamda işletmelerinin dinamizmi, e-stratejileri ve değer üzerinden benzersizlik üretmeye
ilişkin düşünülmesini gerektirmektedir.
• Pazar Sektör Deneyimini Artırma ve paylaşma: Yeni ekonomi ve e-ticaret iş süreçlerinde başarılı olmak
isteyen işletmeler için önemli bir faktör pazar/pazarlama alanında gerekli bilgi birikimini ve deneyimi, yeni eortam kapsamında değerlendirmesi gerekir. Pazar ve sektörde eski alışkanlıkları değiştirmek ise oldukça zor
olabilir. Ancak, eski sektör deneyimleri ile yeni ekonomi alanında yeterli olabilmek olanaksızdır. İşletmelerinin
bu yöndeki çalışmalarını ivedilikle gerçekleştirmeleri gerekmektedir.
• Müşterilerin elde edilmesi, korunması ve Sadakatinin Sağlanması: Yeni ekonomi özellikle işletme süreç
ve yapılarının yeniden yapılandırılmasını sürdürülebilirlik açısından zorlar. Sanal işletme dinamikleri, hedef
müşterilerin belirlenmeni ve elde edilen müşterilerin hızla kaybedilmesini doğal olarak kabul etmektedir. Bu
noktada işletmelerin yeni gerçeklikte çalışmanın zorluğunu kabul etmesi gerekir. işletmelerinin e-ortamda
müşteri ilişkilerini kurmak, olgunlaştırmak ve sürdürmek için e-MİY (e-müşteri ilişkileri yönetimi) çalışmalarını
yenilenen bir perspektifte düşünmeleri gerekmektedir.
• Müşterinin konuşlandırılması ya da Müşterinin Konuşlanması: E-iş ortamında en zor olan, işletmelerin
müşteriyi konuşlandırması ya da müşterinin işletmeyi konuşlandırması olmaktadır. Çünkü müşteri web sitesinde,
işletmeye bir ”tıklama” mesafesinde yakın olduğu bir gerçektir. Müşterisini konuşlandırmayan bir işletmenin eortam çalışmalarını gerçekleştirmesi zordur. Aynı şekilde müşterisinin zihninde konuşlanmamış bir işletmenin
de başarılı olmasını beklemek olanaksızdır. Bu nedenle işletmelerin müşteri ilişkilerinin gücünü ve etkilerini,
değer tabanlı bir bakış açısı içinde gerçekleştirmesi gerekir. Bunun için işletmeler, “veri madenciliği” sistemini
hızla hayata geçirmesi gerekmektedir.
• İş Modellerini Uygulama ve Güvenlik ile İlgili Çalışmaların Sürdürülmesi: İşletmelerin iş süreçleri,
fiziksel ve fiziksel olmayan kaynaklarını etkin, etkili ve verimli kullanılabilmesi için gerekli bir çerçeve sağlar.
Yanlış iş modelleri, yanlış pazarlama yeteneklerini ya da yeteneklerin geliştirilmemesine neden olur. E-ticaret
için modellerin bütünleşik ve ardaşık bir şekilde ele alınması gerekir. Buna yönelik sistemin gerek kendi gerekse
dışsal nedenlere bağlı oluşabilecek olumsuzlukları önceden önlem alması gerekir. Güvenlikte yapılan bir hata,
avantajın bir diğer işletmeye geçmesine yol açar. Burada işletmelerin kendi dokularına uygun ve gelecekte
başarının sürdürebilirliğini sağlayacak, etkin iş süreçlerini yaratmaları ve uygun iş modellerini bir an önce
güvenli bir şekilde uygulamaya sokmaları gerekmektedir.
• Değer Temelli Müşteri Yaklaşımı ile Bütünleşme Yönelik Çalışmalar: Yeni ekonomi ile artan iş hacmi,
gelişen müşteri bilinci müşterinin değer tabanlı ekonomilere yönelmesine neden olmuştur. Değere duyarlı ve
paylaşılan süreçler üzerinden işletme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi, bütünleşme konusundaki çalışmalara hız
verilmesine neden olmaktadır. İşletmelerin müşteri ile birlikte yaratacakları değer üretme platformlarını
oluşturmaları, eski-yeni arasında sıkışan müşterinin kaygılarını azaltmaları gerekmektedir.
• Teknoloji Etkinliğinin Sağlanması ve Amaca İlişkin Odaklaşma: Teknolojinin etkinliğini bilmek ve sahip
olmak, o teknolojinin verimli kullanılmasına yardımcı olur. Teknolojinin kaldıraç etkisi, etkin/etkili
kullanılabildiği ölçüde mümkündür. İşletmelerin bu yönde yaklaşımları, teknolojiye sahip olmanın ötesinde,
teknolojinin kullanılabileceği alternatif alanların ve etkinliklerinin düşünülmesini gerektirmektedir.
• Site Cinselliği ya da Sanal Etkileşim Özelliklerini Sağlama: Fiziki varlıkların sanal hale gelmesine olanak
veren ve sanki’lik ölçeğinden gerçekleştirmeye dönüşüm için site cinselliğinin oluşturulması gerekir. Site
cinselliği, yeni yaklaşımlara bağlı olarak hayal kapasitenin kullanılması ve çekiciliğinin sürekliliğini sağlamaya
yönelik bir kapasitedir. Bu açıdan işletmelerin genel olarak site cinselliğini sağlamak için “web imaj”ı (görsel
denge, ana sayfa, renk ve tipografi vs seçimi) kağıtlar üzerinden çıkararak, zihinlerde şekillendirmesi gerekir.
Hazırlayacakları web sayfalarının, müşteri davranışlarını yönlendirmek değil, müşteri davranışlarının
şekillendirdiği bir düşüncede ele alması daha yararlı olabilir.
• Sürekli Değişen Pazarlama Dinamiklerini Kullanma ve Etkili Pazarlama Yapısı Oluşturma: E-ticaretin
yarattığı pazar/pazarlama, sanal dünyanın hayal gücü birikimine bağlı ve paralel bir nitelik göstermektedir.
İşletmelerin, bu sanal dünya hayal gücü birimini kullanması, farkındalık açısından gereklidir. Ancak farklılık
yaratmak için daha çoğuna ihtiyaç vardır. Çünkü yaratılan fark, olası negatif yönlü etkilerden kurtulabilme
olanağı sağlayacaktır.
• E-Ticaret Kapsamının Değişen Kuralları-Zaman ve Mekandan Bağımsız Erişim Sağlama: E-ortamda
pazarlama dinamikleri her geçen gün değişime uğramakta ve bu değişmelere bağlı olarak, etkin bir pazar yapısı
oluşmaktadır. Özellikle ürün hayat seyirlerinin kısalması, kompozisyonları değişmesi ve yeni ürün/hizmetlerin
ortaya çıkması etkin bir pazarlama bilgisine ve tecrübesine sahip olunması gerekmektedir. Sanal ortamın
zamandan ve mekandan bağımsız gelişen ve sürekli kendiliğinden yenilenen/katilizlenen kurallara bağlı olarak,
işletmelerin e-ticaret vizyonlarını dönüştürmeleri gerekmektedir.
Bu koşullara bağlantılı olarak araştırma kapsamındaki Azerbaycan imalat işletmelerine ilişkin şu öneriler
kristalize edilebilir:
Azerbaycan imalat işletmeleri yeni ekonomiye ve buna bağlı olarak ortaya çıkan e-ticaret ve e-iş
kavramlarına olumlu yaklaşımlarını, gerekli alt yapı elemanlarına sahip olmamaları nedeniyle sürdürememektedir.
İşletmelerin bir an önce alt yapı eksikliklerini gidermeleri ve gerçekçi bir vizyon edinmeleri gerekmektedir.
Azerbaycan imalat işletmelerinin e-ticarette karşılaştıkları en büyük sorun, e-iş modellerini uygulama ve
güvenlik endişeleri olmaktadır. Bu endişeden kurtulabilmek için işletmelerin mevcut e-pazar/pazarlama
koşullarını etkili ve sürekli bir şekilde analiz etmeleri gerekmektedir.
Azerbaycan imalat işletmelerinin karşılaştıkları bir diğer önemli sorun da, hedef müşteriyi belirleme, elde
etme ve koruma olmaktadır. Bunun için, işletmelerin “veri madenciliği” sistemini ve müşterileri ile birlikte
değer ürete platformlarını oluşturmaları ve araştırmaları; sıkı bir e-iletişim (MİY) içine girmeleri
gerekmektedir. Bu hem bugün, hem de gelecek açısından büyük önem taşıyacaktır.
Azerbaycan imalat işletmelerinin müşteri odaklılıktan müşteri merkezlilik eksenine kayması
gerekmektedir. Geliştirilecek müşteri merkezli bir pazarlama anlayışı içinde ve müşteri merkezli stratejileri
geliştirmeleri ise bir zorunluluk oluşturmaktadır.
Azerbaycan imalat işletmelerinin site cinselliği için “web imaj” çalışmalarını önem vermeleri, gerekirse
profesyonel yardım almaları gerekmektedir. Bunun için sahip oldukları web sitelerini sürekli güncellemeleri,
ürün ve faaliyetleri konusunda bilgilendirmeleri öncelikle değerlendirilmedir.
Azerbaycan imalat işletmelerinin sadece işletmeden işletmeye e-ticaret modelini kullanması ileride
entegre çalışma fırsatının kaybedilmesine yol açabilir. Bütünleşik değerlendirilmeyen e-ticaret model konsepti,
acımasız rekabet ortamında işletmelere dezavantaj oluşturacaktır. Bu nedenle işletmelerin diğer e-ticaret
modelleri ile entegre bir çalışma içinde bulunmaları gerekir.
Sonuç olarak Azerbaycan imalat işletmelerinin, yeni ekonomi ve buna bağlı e-ticarete yönelik bakış
açıları her ne kadar olumluluk gösterse de, bu olumluluğu geliştirmek, yaygınlaştırabilmek için gerekli adımları
atılması ve içerik kazandırması gerektiği açıktır. Dolayısıyla yeni ekonomi ve e-ticaret kapsamında işletmelerin,
gelecek fırsatlarını yakalama/tehditlerinden kaçınabilme durumu temel başarı koşullarının sağlamasını
gerektirmektedir. Çünkü, sağlanan koşullar, Azerbaycan imalat işletmeleri yeni iş dinamiklerini, modellerini ve
biçimlerini benimseme konusunda daha yatkın hale getirme olanağı sağlayacaktır.
112
TEŞEKKÜR
Çalışmamıza pozitif katkılarından dolayı, ankete katılan Sn. Azerbaycan İmalat İşletmeleri Yöneticilerine/
Yönetimine; gerekli desteği esirgemeyen İGEME Uzmanları Sn. Oya Benli ve Sn. Banu Bektaş’a; Sn. TİKA
yetkilileri’ne ve Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Sn. Yrd.Doç.Dr.Cengiz YANIKLAR’a
teşekkür ederiz.
KAYNAKÇA
−
ACUNER T.-K. Tan ŞAHİN (2002), “Entelektüel sermaye’nin ölçülebilirliği Üzerine Herustik (Sezgisel) Bir Araştırma”, 10.Ulusal
Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, 23-25 Mayıs, s. 40-56.
−
ADDISON T. (2003), “E-commerce Project Development Risks: Evidence From a Delphi Survey1”, International Journal of
−
AKIN H. B. (2001), Yeni Ekonomi, (Konya: Çizgi Ya. No. 39/9) .
−
AKIN H. B. (2002), “Yeni Ekonomi: Yeni Olan Nedir? 20.Yüzyılın Son Moda Kavramının Analizi”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim
Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli, s. 1-12.
−
AKTAN B.-A. ARSLAN (2002), “İş Hayatında İnternet Kullanımı ve Elektronik Ticaret’e (E-Commerce) Genel Bir Bakış”,
Standart Ekonomik ve Teknik Dergi, (Ekim), s. 85-86.
−
Azerbaycan Ülke Raporu, (Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Ya. No. 32, Ankara, Ekim 1996), s. 1-66.
−
BARBER R. (2001), “Managing X-commerce”, Network Security, No. 5 (1 May), s. 9-12.
−
BİÇKES M. (2002), “Elektronik Ticaret”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Mart-Nisan), s. 39.
−
BOZKURT V. (2000), Elektronik Ticaret, (İstanbul: Alfa Ya.).
−
CENGİZ G. P. (2001), “Yeni Ekonomi Herşeyi Değiştiriyor”, İnfomag Dergisi, S. 3(Ocak), s. 66-67.
−
CHANG K.C.-J. JACKSON-V. GROVER (2002), “E-commerce and Corporate Strategy: An Executive Perspective”, Information
& Management, No. 2023, s. 1–13.
−
CONSTANTINIDES E. (2002),”The 4S Web-Marketing Mix Model”, Electronic Commerce Research and Applications, Vol. 1,
s. 57–76.
−
ÇELİK T. (2000),”Yeni Ekonomi Nereye Gidiyor?”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi, (Aralık), s.137.
−
DEBRECENY R.-M. PUTTERILL-L. L. TUNG-A. L. GILBERT (2002), “New Tools for The Determination of E-commerce
Inhibitors”, Decision Support Systems, Vol. 34, s. 177– 195.
−
DEMİRDÖĞEN O. (1994), “Elektronik Ticaret”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Mayıs-Haziran), s. 13.
−
DEMİREL H. (2000), “Dijital Ekonominin Yeni İş Modelleri,” Capital Dergisi, (Ocak), s. 148-152.
−
DEMİRHİNDİ M. (2003), Yeni Ekonomi Bağlamında İşletme dünyasını Yönlendiren Temel İş Stratejilerinin
Değerlendirilmesi, (Isparta: Süleyman Demirel Ünv. SBE yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi).
−
DENİZ R. B. (2001), İşletmeden Tüketiciye İnternette Pazarlama ve Türkiyedeki Boyutları, (İstanbul: Beta Ya.).
−
DESOUZA K.-R. EVARISTO (2003), “Global Knowledge Management Strategies”, European Management Journal, Vol. 21,
No. 1, s. 62–67.
−
DREW S. (2003), “Strategic Uses of Ecommerce by SMEs in the East of England”, European Management Journal, Vol. 21, No.
1, s. 79–88.
−
DULUPCU M. A.-A. M. KÜÇÜKKALAY (2001), Yeni Ekonomi: Ekonomik Gelişmenin Devrimsel Yüzü Mü Yoksa EvrimselTeorik Bir Meydan Okuma Mı?, (Eskişehir).
−
DÜREN Z. (1999), 2000’li Yıllarda Yönetim, (İstanbul: Alfa Ya.).
−
EASTIN M. S. (2002), “Diffusion of E-Commerce: An Analysis of The Adoption of Four E-Commerce Activities”, Telematics and
Informatics, Vol. 19, s. 251–267.
−
EASTON G.-L. ARAUJO (2003), “Evaluating the impact of B2B e-commerce: a contingent approach”, Industrial Marketing
Management, No. 5561, s. 1– 9.
−
ERDOĞAN S. (2002), “Makro Ekonomik Etkileri Açısından Yeni Ekonomi”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi
Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli, s. 15.
−
ERSOY Z. (2000), “Elektronik Ticaretin Ekonomik ve Sosyal Etkileri”, Para Dergisi, (Mart), s. 26-31.
−
FİTZ-ENZ J. (1999), Büyük Kuruluşlar İnsanı Nasıl Değerlendiriyor (Çev. G. ŞEN), (İstanbul: Sabah Ya. No. 100/24).
−
Gartner Gruop (2000 January 27).
−
GILLEN D.-A. LALLC (2002), “The Economics of The Internet, The Neweconomy and Opportunities For Airports”, Journal of
Air Transport Management, Vol. 8, s. 49–62.
−
HALEY G. T. (2002), “E-commerce in China Changing Business as We Know It”, Industrial Marketing Management, Vol. 31, s.
119-124.
−
HAMEL G. (2000), Devrimin Başına Geçin (Çev. N. ELHÜSYNİ), (İstanbul: MESS Ya.).
−
HANAN M. (1996), Yarının Rekabeti (Çev. Z. KUTEVİN-E. KUTEVİN), (İstanbul: İnkilap Ya.).
−
HAŞILOĞLU S. B. (1999), Enformasyon Toplumunda Elektronik Ticaret ve Stratejileri, (İstanbul: Türkmen Kitapevi).
−
HEMPEL P. S.-Y. K. KWONG (2001), “B2B e-Commerce in Emerging Economies: i-metal.com’s Non-Ferrous Mentals Exchange
in China”, Journal of Strategic Information Systems, Vol. 10, s. 335-355.
−
HEUNG V.C.S. (2003), “Barriers to Implementing E-commerce in The Travel Industry: A Practical Perspective”, Hospitality
Management [Research note], Vol. 22, s. 111–118.
−
HOLZMULLER H. H.-J. SCHLUCHTER (2002), “Delphi Study About The Future of B2B Marketplaces in Germany”, Electronic
Commerce Research and Applications, No. 1, s. 2–19.
−
ITTNER C. D.-R. A. LAMBERT-D. F. LARCKER (2003), “The Structure and Performance Consequences of Equity Grants To
Employees of New Economy Firms”, Journal of Accounting and Economics, Vol. 34, s. 89–127.
−
JALLAT F.l.i.-M. J. CAPEK (2001), “Disintermediation in Question: New Economy, New Networks, New Middlemen”, Business
Horizons, (March-April), s. 53-60.
−
JELASSI T.-S. LEENEN (2003), “An E-Commerce Sales Model for Manufacturing Companies: A Conceptual Framework and a
European Example”, European Management Journal, Vol. 21, No. 1, s. 38–47.
−
JUTLA D. -P. BODORK-Y. WANG (1999), “Developing Internet E-Commerce Benchmarks’”, Information Systems, Vol. 24, No.
6, s. 475-493.
−
KARAHAN K. (2002),”Yeni Ekonomi ve Pazarlama Anlayışı İlişkisi”, Pazarlama Dünyası Dergisi, (Eylül-Ekim), s. 4-7.
−
KIRCIOVA İ. (2001), İşletmelerarası Elektronik Ticaret, (İstanbul: İTO Ya.).
−
KODAMA M. (2003), “Transforming an Old-Economy Company into A New Economy-The Case Study of A Mobile Multimedia
Business in Japan,” Technovation, Vol. 23, s. 239-250.
−
KRAMER K. L.-J. DEDRİCK (2002), “Strategic Use of Internet and E-Commerce: Cisco Systems”, Journal of Strategic
Information Systems, Vol. 11, s. 5-29.
−
KUECHLER W. Jr.-V. K. VAİSHNAVİ-D. KUECHLER (2001), “Supporting Optimization of Business-to-Business E-Commerce
Relationships”, Decision Support Systems, Vol. 31, s. 363–377.
−
KÜÇÜKYILDIRIM A. I. (2000), “İbrahim Kavarkoğlu ile Söyleşi: Yeni Ekonomide İsim Önemli Değil?”, Para Dergisi, S. 8 (30
Mayıs), s. 30-31.
−
LATİF H. -G. UÇKUN-C. HATİPOĞLU (2002), “Rekabet Stratejilerinde Yeni Bir Boyut: Web İmaj”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve
Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Hereke-Kocaeli s. 901-910.
−
LEE H. G. -D. H. CHO-S. C. LEE (2002), “Impact of e-Business İnitiatives on Firm Value”, Electronic Commerce Research and
Applications, Vol. 1 (2002), s. 41–56.
−
LEFEBVRE L. A.-E´lisabeth LEFEBVRE (2002), “E-commerce and virtual enterprises: issues and challenges for transition
economies”, Technovation, Vol. 22, s. 313–323.
−
LEROUX N.-M. S. WOTERMAN Jr.-E. D. MATHIAS (2001), “Dominats Factors Impacting The Development of Business-toBusiness (B2B) E-Commerce in Agriculter”, International Food and Agribusiness Management Review, No. 4, s. 205-218.
−
LUMPKIN G.T.- SCOTT B. D.- GREGORY G. D. (2002), “E-Commerce Strategies: Achieving Sustainable Competitive
Advantage and Avoiding Pittfalls”, Organizational Dynamics, Vol. 30, No. 4, ss. 325-340.
−
MANDEL M. J. (1999), “The New Economy: For Bette or Worse”, Business Week, No. 3600 (October 19), s. 23.
−
MARİOTTİ S.-F. SGOBBİ (2001), “Alternative paths for the growth of e-commerce”, Futures, Vol. 33 s. 109–125; Ayrıca Bkz.
“Şimdi E-ticaret Devrimi”, Form Dergisi, (Haziran 2000), s. 20-21.
−
MESS [Ed.] (1999), Büyüme Stratejileri(Çev. L. CİNEMRE), (İstanbul: MESS Ya. No. 305).
−
MILLER R. (1999), Economics Today, (New York: Addision on Wesley).
−
NDUBIZUL G.-B. ARINZE (2002), “Legal Determinants of The Global Spread of E-commerce”, International Journal of
−
OLSEN C. (1999), “Accounting for A New Economy”, Outlook, Vol. 67, No. 1(Spring), s. 27.
−
ÖĞÜT A. (2002), Bilgi Çağında Yönetim, (Ankara: Nobel Ya.).
−
ÖNCÜ F. (2002), ePazarlama, (İstanbul: Literatür Ya. No. 77).
−
PAPATYA N. (2002), Sürdürebilir Rekabetçi Üstünlük Sağlamada Kaynak Tabanlı Stratejik Pazarlama Yaklaşımı, (Kütahya: DPÜ
Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi).
−
POHJOLA M. (2002), “The New Economy: FActs, İmpacts and Policies”, Information Economics and Policy, Vol. 14, s. 133–144
−
SEÇKİN S. (2000), “Yükselen Değerler”, Capital Dergisi, (Nisan), s. 72-76.
−
SHROH K. (1999), “Is There A New Economy”, Challenge, Vol. 42, No. 4 (July/Agust), s. 3.
−
SIEGEL D. (2000), “Web Sitesinde Başarının Sırları”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi, Y. 8 S. 7(Temmuz), s. 91.
−
SÖYLEMEZ A. (2001), Yeni Ekonomi, (Ankara: Boyut Kitapları).
−
STANDIFIRD S. S. (2001), “Reputation and E-Commerce: eBay Auctions and The Asymmetrical Impact of Positive and Negative
Ratings”, Journal of Management, Vol. 27, s. 279–295.
−
ULUGAY O. (2001), Küreselleşme Korkusu ve 2001 Krizi, (İstanbul: Timaş Ya. No. 50).
−
WAGNER C. G. (1999), “Digital Engine Powers New Economy”, Futurist, Vol. 33, No. 4 (April), s. 20.
−
Walid MOUGAYAR, Opening Dijital Markets, (McGrawHill Companies, New York: 1998).
−
WALTERS D. -G. LANCESTER (1999), “Value-Based Marketing and Its Usefulness to Costomers”, Management Decisions, Vol.
37, No. 9, s. 697-708.
−
WRIGHT A. (2001), “Controlling Risks of E-commerce Content”, Computers & Security, Vol. 20, s. 147-154.
−
ZOTT C. -R. AMIT-J. DONLEVY (2000), “Strategies for Value Creation in E-Commerce: Best Practice in Europe”, European
Management Journal, Vol. 18, No. 5, s. 463–475.
−
Yenilenen Ekonomi-UNICE Benchmarking Raporu 2001, (İstanbul: MESS).
−
“Digital Yükselen Pazarlar”, Capital Aylık Ekonomi Dergisi Eki, (Haziran 2001), s. 6-7.
114
−
“Dotcom Pricewaterhouse Coopers Dotcom’ların bir Yılının Sorgulanması”, İnfomag Dergisi (Ekim 2001), s. 89-93.
−
“E-İş Rehberi”, İnfomag Aylık Bilgi ve İletişim Teknolojileri Dergisi, (Eylül 2001), s. 34-35.
−
“E-Ticaret”, İnfomag Dergisi, S. 3 (Ocak 2001), s. 21.
−
“E-Ticarette Kim Kimdi?”, Globus, (Nisan 2000), s. 130-131.
−
“Şimdi E-Ticaret Zamanı”, Form Dergisi, (Haziran 2000), s. 50-55.
−
”E-Ticaret Modelleri Olgunlaşıyor”, İnfomag Aylık Bilgi ve İletişim Teknolojileri Dergisi, S. 19 (Mayıs 2002), s. 27-40.
−
http//www.igeme.gov.tr.
−
http//www.dtm.gov.tr.
Ek 1. Araştırma Kapsamındaki Azerbaycan İmalat İşletmeleri Listesi
Şirketler
Mega Basım Yayım ve Ticaret Aş.
Kompass Azerbaıjan Company
Uc NOQte Gezeta
Azermarka Şirketi
Atropen Kommersiya istehsalat Firması
Faaliyet Alanları
Poster takvim
Takvim, kart, bilgisayar ekipmanları
Takvim poster
Posta pulları, posta kartları ve zarfları
Halı, kilim
Azerxalca Elmi-Yaradici İstehsalat Birliği
Halı, kilim
Azersun Holding Mehdd Mesuliyetli Cemiyet
Capian Fish Co.Azerbaıjan
Agro Service Limited
Masalli Konserv ATSC
Miri Pak Senaye ve Ticaret Kompaniyası Miri
Pak Industry&Commercial Company
Azerpak-Azerbaycan-Türkiye BM
Nabran Qapali Tipli Sehmdar
Gence Serabı-1 ATSC
Goycay Konyak Zavodu GZK
Baki Serab-1 ATSC
AL-Bil Ltd. Şti.Bilfa Boyaları
Metane-A Şirketi
Dünya Plastik Kicik Muessisesi
Masinqayirma Zavodu B.Serdarov Adına
Bak-Pim
Ayçiçeği mısır yağı
Balık işleme
Badem, helva, kuru üzüm, domates
Domates işleme
Konserve meyve suları, reçel, marmelat,
turşu.
Süt karbonat, şarap, et ve et ürünleri
Reçel marmelat, meyve suları, ve ketçap.
Şarap
Kırımız ve beyaz şarap
Brandy, Votka, şarap.
Astar, boya, Metal, zift
Sentetik, alçıtaşı, seramik, mika
Plastik torba ve çanta
Kaplama çerçeve, plastik boru
Fiber, galss, pencere ve mobilya,
Aliminyum
Polyester madeni levha
Bilgisayar ekipmanları
Hafif metal parçalar, yangın ekipmanları
Uretan Azerbaycan Turkiye-Bm
Mac Center
Kaspi Yıldiz Azerbaıjan Türkiye Birge
Muessisesi
Baki Kondisıoneri
Azerbaycan Aluminıumu ASC
Ulduz Azerbaycan Elmi İstehsalat Birliği
Baki Polad Burazlar ASC
Gence Gil-Torpaq Istehsalat Sahesi
Semsan Company NN Kicik Muessisesi (Baki
Ofisi)
Gorgud Holding
Leopard LTD Komparasiyesi
İtochu Oil Exploration(Azerbaıjan) Inc. Cıeco
Azerbaıjan
Conoco Azerbaıjan Baranch Office Conoco
(U.K) Limited Representative Office
Alkan LTD Mehdut Mes’uliyyetli Elmi teknoloji
Cemmiyyet
Buzdolabı ve komprasör
Aliminyum ve ekipmanları
Telefon ve telefon kablosu
Kontrol kabloları, ip, metal
Alimünyum Oxide
Alimimyum, Metal, çivi, perçin, bakır
işleme
Mobilya kapı ve pencere, parke döşeme
Okul sıraları, mobilya
Petrol ürünleri, neftin
Ham petrol
Petrol rafinerisi, vakum pompaları
Bu Tablo İGEME verilerine bağlı düzenlenmiştir.
Sektör Türü
Basım/Kağıt Üretimi
Dokuma, Giyim ve
Konfeksiyon
Dokuma, Giyim ve
Konfeksiyon
Gıda
Gıda
Gıda
Gıda
Gıda, içki üretimi
Kimya, Cam-Plastik
Kimya, Cam-Plastik
Kimya, Cam-Plastik
Kimya, Cam-Plastik
Kimya, Cam-Plastik
Makine ve Metal işleri
Orman Ürünleri
Orman Ürünleri
Petrol ve Petrol
Ürünleri
Petrol ve Petrol
Ürünleri
Petrol ve Petrol
Ürünleri
SİYASƏT
BÖLMƏSİ
ULUSLARARASI TÜCARET HUKUKUNUN GELİŞMESİNDE
TAHKİMİN ROLÜ VE AZERBAYCAN UYGULAMASI
Hakan ACAR
Qafqaz Üniversitesi,
Hukuk Fakültesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
ÖZET
Uluslararası ticaretin gelişmesinde bir ülkeden bir başka ülkeye sermaye transferinin yapılabilmesi, büyük şirketlerin
az gelişmiş ülkelere yatırım yapabilmesi, gidilecek ülkenin hukuki güvenlik açısından emniyet telkin eder şekilde gelişmiş
olmasına bağlıdır. Fakat yatırımcı şirketlerin genellikle gelişmiş, yatırım yapılacak ülkenin ise genellikle gelişmekte veya az
gelişmiş ülke olması, hukuk sahasında da yabancı yatırımcı için bir takım problemler ortaya çıkartması ihtimalini
artırmaktadır. Özellikle SSCB’den ayrılan ülkeler batı ülkeleriyle ticari sahada entegrasyona girmek ve daha hızlı bir gelişme
kaydetmek için yoğun bir çaba içerisindedirler. Fakat bu ülkelerde hukuk sahasında henüz istenen gelişmenin olmaması,
yabancı yatırımcıların bu ülke hukuklarına ve mahkemelerine tabi olmadan ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümlenmesi
ve hukuki risk faktörünü en aza indirme ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Hususen bu ülkelerde büyük sermaye girişni
gerektiren alt yapı ve enerji sahalarındaki sözleşmelerin tarafının genellikle devlet olması, ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkların
çözümlenmesinde o ülke mahkemelerinin insafına tabi olmak elbette ki yabancı yatırımcı için mahzurlu olabilecektir. Bu
noktada o ülkenin uluslararası tahkimi kabul edip etmediği önem arz etmektedir. Bugün SSCB’den ayrılan ülkelerin hemen
hemen tamamı uluslararası tahkimi kabul etmiş ve yabancı mahkeme kararlarının tanınması ve tenfizi ile alakalı New York
Konvansiyonuna taraf olmuştur. Bu durum yatırım yapacak ülkeler için riski en aza indirecek bir ortam oluşturmaktadır. Bu
çalışmada Azerbaycan hukukunda uluslararası ticari tahkim konusundaki düzenlemeler, diğer hukuk sistemleri de nazara
alınarak mukayeseli olarak incelenecek ve Azerbaycan milli mahkemelerinin, yabancı hakem kararlarının üzerindeki
denetleme yetkisi incelenerek, Azerbaycan uluslar arası tahkim sisteminin lex mercatorianın gelişimine ne kadar müsaade
ettiği araştırılacaktır.
I. GENEL OLARAK TAHKIMİN NİTELİĞİ VE MİLLETLERARASI TAHKİM
Günümüz hukuk literatüründe tahkim, taraflar arasında doğmuş veya doğması muhtemel uyuşmazlıkların
devlet yargısı dışında taraflarca seçilen, ve hakem adı verilen şahıs veya şahıslar tarafından nihai olarak karara
bağlanmasını ifade eden bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır1. Gerçekten tarafların kendi aralarındaki
ihtilafların uzman şahıslar tarafından, hızlı, ucuz bir şekilde karara bağlanması isteklerinden dolayı ortaya çıkan
tahkim müessesesi, milli hukuklar tarafından da yaygın bir şekilde kabul edilmekte ve hukuki bir çerçeveye
oturtulmaktadır. Bu hukuki çerçeve tahkim müessesesinin daha etkin ve suistimallerden uzak ve adil bir karar
mekanizması olarak faaliyet göstermesini temin etmek amacını taşımaktadır. Tahkimin hızlılık, objektiflik,
uzmanlık, ucuzluk gibi özellikleri uluslararası ticari uyuşmazlıkların çözümünde çok daha büyük önem taşımakta
ve yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
Milletlerarası tahkim kavramı üzerinde doktrinde farklı görüşler olsa da2, Milletlerarası Ticari Tahkime
İlişkin UNCITRAL Kanun Örneği (UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration)
milletlerarası tahkimi şu şekilde tanımlamıştır:
“Tahkim aşağıdaki hallerde milletlerarasıdır:
a. bir tahkim sözleşmesinin taraflarının işyerlerinin, sözleşmenin yapıldığı tarihte ayrı devletlerde olması
halinde,
b. aşağıdaki yerlerden birinin, tarafların işyerlerinin bulunduğu devletten başka bir yerde olması halinde:
i. tahkim sözleşmesinde veya tahkim sözleşmesine dayanarak belirlenmiş olan hallerde tahkim yeri,
ii. ticari ilişkiden doğan yükümlülüklerin önemli bir bölümünün ifa edileceği yerlerden biri veya
ihtilafın konusunun en çok bağlantılı olduğu yer,
c. tarafların tahkim sözleşmesinin konusunun birden çok devletle ilişkili olduğunu açık bir şekilde kabul
etmeleri halinde”3.
Görüldüğü üzere, UNCITRAL’ın kabul ettiği usulde tarafların iş yerlerinin yada tahkim yerinin veya ifa
yerinin farklı yerlerde olması halinde milletlerarası tahkimin varolduğu sonucuna ulaşılabilecek, hatta bunların
hiç birisi olmasa bile tarafların kendi aralarında yapmış oldukları sözleşmede tahkimin konusunun birden çok
devletle ilişkili olduğu konusunda anlaşmaları milletlerarası tahkimin ortaya çıkması için yeterli olacaktır. Bu
1
2
3
ŞANLI Cemal, Milletlerarası Ticari Tahkimde Esasa Uygulanacak Hukuk, Ankara, 1986, s. 17.
AKINCI, Ziya, Milletlerarası Ticari Hakem Kararları ve Tenfizi, Ankara, 1994, s. 46-55.
NOMER Ergin/EKŞİ Nuray/GELGEL Günseli, Milletlerarası Tahkim, Beta Yayınları, İstanbul 2000, s. 7.
117
Siyasət bölməsi
şekliyle milletlerarası tahkimin ortaya çıkmasında taraf iradelerine önemli ölçüde öncelik verildiği
görülmektedir. Tarafların aralarında çıkması muhtemel uyuşmazlığın milletlerarası tahkime tabi olarak
çözümlenmesini istemelerindeki en önemli faktör şüphesiz 150 den fazla devletin taraf olduğu 1958 tarihli
“Yabancı Hakem Kararlarının Tanınması ve Tenfizine İlişkin New York Konvansiyonu”dur. Taraf olan ülke
sayısının çokluğu taraf ülkelerde verilmiş olan hakem kararlarının, milli tahkim kararlarına nazaran daha kolay
bir prosedüre tabi olarak tanınması ve tenfizini mümkün kılmaktadır.
Yatırımcı şirketler açısından çok büyük ehemmiyet taşıyan ve yatırım yapılacak ülkelerin hukukuna ve
milli mahkemelerine tabi olmayı, meydana gelen hukuki değişikliklerin ortaya çıkarabileceği zararları ifade eden
hukuki risk faktörü, milletlerarası ticari tahkim kararlarının tanınması ve tenfizi konularında milletlerarası
kuruluşlar ve milli hukuk sistemleri tarafından yapılan düzenlemeler sonucunda ciddi oranda azaltılmıştır.
Yapılan düzenlemeler gelişmekte olan ülkeler açısından yabancı sermaye yatırımlarını çekebilmek, gelişmiş
ülkelerin tesirinde olan milletlerarası kuruluşlar açısından ise üyelerine en az riskle yeni yatırım imkanları
sunmak amacını taşımaktadır. Bu yönüyle tahkim taraflara sağlamış olduğu, gerek milli mahkemelerden ve
bunların tabi olduğu usul kurallarından bağımsız mahkemelerin seçilmesi gerekse uyuşmazlığın esasına
uygulanacak hukukun serbestçe belirlenmesi imkanlarıyla, taraflara daha sözleşmenin başında bilmedikleri bir
hukuka tabi olma problemini ortadan kaldırmakta ve uluslararası ticaretin gelişmesinde önemli rol oynamaktadır.
II. ULUSLAR ARASI TİCARET HUKUKU (LEX MERCATORIA) KAVRAMI VE ULUSLAR
ARASI TAHKİM İLİŞKİSİ
Uluslararası ticaretin gelişmesinde ve globalleşmesindeki önemli kavramlardan birisi de “uluslararası
ticaret hukuku (lex mercatoria)” kavramıdır. Bu kavramın ortaya çıkmasındaki esas sebep, uluslararası ticaretin
ihtiyaçları nazara alınarak, uluslararası ticareti milli hukuklardan farklı bir hukuk sistemine tabi kılma gereğidir.
Gerçekten birden fazla devlet tabiyetinde olan kişi ve kuruluşların klasik borçlar kanunu kurallarından oluşan
milli hukuk sistemlerine tabi olmaları çoğu zaman uluslararası ticaretin ihtiyaç ve gerekleriyle çatışmaktadır. Bu
ihtiyaç nazara alınarak birçok uluslararası örgüt ve kuruluş uluslararası ticari sözleşmelere tatbik edilmek üzere
borçlar kanunu niteliğinde düzenlemeler yapmışlardır. Bu kuruluşlar arasında BM ve AB’ni saymak
mümkündür. BM bünyesinde oluşturulan “Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu (UNCITRAL)” Uluslararası
mal satışlarına ilişkin prensipler tespit etmiş ve bunların tatbikini üye ülkelere tavsiye etmiştir4. Yine AB
tarafından, üye ülkelerde tatbik edilmek üzere uluslararası ticari sözleşmeleri düzenleyici birçok direktif, tüzük
ve tavsiye kararları çıkartılmakta ve üye ülkelerin iç hukuk mevzuatlarını bu kurallara uygun hale getirmeleri
istenmektedir. Hatta bundan da öte “AB Borçlar Kanunu” hazırlık çalışmaları yapmak üzere bir komisyon
oluşturulmuş ve komisyon bir taslak metin hazırlamıştır. Bunun dışında usule uygulanmak üzere de yine
uluslararası tahkim kurumları (UNCITRAL, ICC) tarafından, milli hukuklara duyulan ihtiyacı en aza indirecek
şekilde usul kuralları belirlemekte ve bu kuralları uyuşmazlıklara doğrudan doğruya uygulamaktadırlar. Bu
şekliyle taraflar uyuşmazlığa bakan mahkemenin kanunlar ihtilafı kurallarının tespit edeceği bir milli hukuka tabi
olmaksızın, milli hukuklardan bağımsız ve uluslararası ticaretin gereklerine göre hazırlanmış bir hukuk sistemine
tabi olma şansını elde etmektedirler. Aksi takdirde uyuşmazlığa tatbik edilecek kanunlar ihtilafı kuralıyla hiç
arzu etmedikleri bir milli hukuk sistemine tabi olmaları kaçınılmaz olacaktır. Bu da uluslararası ticaretin
ihtiyaçlarına cevap verir bir durum değildir.
Üzerinde durulması gereken bir diğer husus da, uluslararası ticaret hukukunun ancak milli hukukların izin
verdiği ölçüde gelişme sürecini tamamlayabileceğidir. Çünkü, gerek tarafların usule ve esasa uygulanacak
hukuku seçmelerinde belli bir ülke hukukunu seçme zorunda olup olmamaları konusundaki milli hukukların
yaklaşım tarzı, gerek tahkim mahkemesinin uyuşmazlığa tatbik edeceği usul kurallarının tahkim yeri
mahkemelerinin denetimine tabi olma sınırı, gerekse tahkim merciinin vermiş olduğu kararın bir diğer devlet
tarafından tanınması ve icra edilmesi bu kararların ve tahkim prosedürünün milli hukukların insiyatifinde olduğunun bir göstergesidir. Elbette mahalli nitelikteki ilişkiler bakımından tahkim devlet yargısı ile rekabet eden ve
devletin korumak istediği menfaatleri ve kişileri tehdit edebilecek bir kurumdur. Bu sebeple tahkimin devlet
yargısının denetiminde olmasının faydası aşikardır. Fakat milletlerarası ticari tahkimin konumundaki farklılık
bunun denetiminin aynı yoğunlukta olmamasını gerektirmektedir. Bugün birçok milli hukuk sisteminde, ticari
hakem mahkemelerinin milli mahkemelerin denetimine tabi olmasınırı ciddi oranda azaltılmış ve alınan kararların tanınması ve icra edilmesi milli hakem kararlarından daha farklı ve kolay bir prosedüre tabi kılınmıştır.
Milli mahkemelerin lex mercatoria’ya tabi olarak verilmiş olan hakem kararlarını denetlemeleri iki
aşamada gerçekleşmektedir. Birinci aşama, hakem kararının verileceği yer olan tahkim yeri milli
mahkemelerinin denetlemesidir. Tahkim yeri mahkemesinin denetleme yetkisinin tümüyle kaldırılması halinde
geçersiz bir hakem kararı sonucu kaybeden tarafın söz konusu hakem kararının geçersizliğini her ülkede ispat
etmek zorunda kalacağı, hatta kaybedenin davacı olması halinde bu imkandan dahi mahrum olabilmesi mümkün
4
BONELL, J. Michael, “The UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts and the Principles of European Contract Law:
Similar Rules for the Same Purposes”, 26 Uniform Law Review (1996), s. 229.
118
Siyasət bölməsi
olacaktır5. Fakat bu denetlemenin sınırını uluslararası ticaret hukukunun gerekleri teşkil etmelidir. Aksi takdirde
sadece iç hukuka uygunluk açısından yapılan bir denetleme neticesinde verilen bir iptal kararının uluslararası
ticaretin gereklerine uymaması halinde geçerli bir iptal kararı olarak kabul edilememesi gerekir. Burada
uluslararası ticaretin kamu düzeni prensipleri dikkate alınarak bir denetleme yapılması uygun olacaktır6. Bu
şekliyle milletlerarası ticari tahkim, milli hukukların uluslararası ticaretle bağdaşmayan gereksiz
kısıtlamalarından kurtulacak ve kaybeden tarafın mağduriyeti önlenecektir. Bu yaklaşım tarzı, 1961 Tarihli
Ticari Tahkime ilişkin Avrupa-Cenevre Konvansiyonunda da görülmektedir. Konvansiyonun IX. Maddesinde
tenfiz yeri ülkesinin her iptal kararını dikkate almayacağı öngörülmüş, tahkim yeri ülkesinin hakem kararını iptal
edebileceği durumlar sınırlayıcı olarak belirtilmiştir7.
Çeşitli milli hukuk sistemlerinin tahkim yeri mahkemelerinin milletlerarası nitelikli ticari tahkime
müdahalesini engelleyen kanuni düzenlemeleri kabul etmektedirler. Mesela, Belçika 1985 tarihli düzenlemede
hiç bir tarafın Belçika vatandaşı olmadığı durumlar için, hakemlerin yetkilerini aşmaları veya hakemlerin haksız
fiili gibi durumlar dahil olmak üzere mahkemelerinin hakem kararını iptal yetkisini kaldırmıştır. İsviçre 1987
tarihli düzenlemesi ile taraflardan hiç birinin İsviçre vatandaşı olmadığı durumlarda, taraflar arasında
“mahkemelerin hakem kararlarını iptal etme” yetkisini ortadan kaldıran sözleşme yapmasına izin vermektedir8.
Fakat burada belirtilmesi gereken husus hakem mahkemelerinin bütünüyle milli mahkemelerin denetiminden
ayrılmasının milletlerarası ticari tahkim kurumuna faydadan çok zarar getirecektir. Çünkü tahkim prosedürünün
cereyanı esnasında hakemlerin bir yolsuzluğa, eşitlik ilkesini zedeler bir yanlışlığa sapmaları halinde, mağdur
olan taraf için en büyük güvence milli mahkemeler olacaktır. Aksi takdirde hakimin yolsuzluğunu farklı bir ülke
olan tenfiz ülkesinde ispat etme durumu ortaya çıkacaktır ki bu da mağdur olan taraf ve tenfiz mahkemesi için
ispatı çok zor bir durumdur.
Milli mahkemelerin, uluslararası ticaret hukuku ilkelerine göre verilmiş hakem kararlarını denetlemesindeki ikinci aşama ise tanıma ve tenfiz davası aşamasındadır. Aleyhine karar çıkmış ve hakkında tenfiz davası
açılan tarafın bu karara itiraz etmemesi halinde herhangi bir problem olmadan karar icra edilecektir. Fakat
verilen kararın gerekli şartlar yerine getirilmeden alındığı düşüncesi varsa bu durumda itiraz söz konusu olacak
ve tenfiz mahkemesi kendisine çizilen sınır dahilinde itirazı değerlendirmeye alacaktır. Yabancı hakem kararlarının tanınması ve tenfizi ile alakalı New York Konvansiyonuna taraf olan ülkelerin çokluğu nedeniyle, tenfiz
mahkemesinin denetleme sınırını genellikle bu konvansiyonun şartları belirleyecektir. Fakat doktrinde lex
mercatoria’ya tabi olarak verilen bir kararın tenfizi aşamasında bazı problemlerin ortaya çıkacağı, dolayısıyla da
tenfiz edilemeyeceği görüşleri mevcuttur. Bu görüşlerin temelini tarafların usule veya esasa tatbik etmek üzere
seçmiş oldukları hukukun mutlaka bir milli hukuk olması gerektiği düşüncesi teşkil etmektedir. Fakat değişik
hukuk sistemlerinin gelmiş olduğu nokta itibariyle, hakem mahkemelerinin almış olduğu kararların mutlaka bir
milli hukuka tabi olmasının gerekli olmadığı kabul edilmektedir9.
Günümüzde yoğun şekilde devam eden bu çalışmaların amacı, sözleşmenin taraflarının tamamen hür
iradeleriyle hem uyuşmazlıkların görüleceği milli mahkemeler dışı mercileri seçme, hem de gerek sözleşmenin
esasına gerekse usule uygulanacak hukuku tespit etme imkanına sahip olmalarını temin etmektir. Bu şekilde
uluslararası bir ticari sözleşmenin tarafları kendilerini hukuki açıdan güvenlikte hissedecek ve daha rahat bir
şekilde uluslararası ticari sözleşmelerin altına imza atabileceklerdir.
5
6
7
“
a.
b.
c.
d.
8
9
AKINCI, s. 78. Gerçekten başka bir ülkede verilen hakem kararının o ülkede denetlenmemesi halinde aleyhine bir başka ülkede tenfiz
davası açılan tarafın verilen kararın haksızlığını ancak tenfiz aşamasında ispat edebilme durumu ortaya çıkacaktır ki, bu da bir başka
ülkede tahkim aşamasında cereyan eden bir usul hatasının tenfiz ülkesinde ispatı gibi çok zor bir durumu ortaya çıkarmaktadır.
Uluslararası ticaretteki kamu düzeni ilkesi, milli hukukların kamu düzeni ilkelerinden farklı ve daha liberal mahiyette olacağı açıktır.
Bu madde şu şekildedir:
İşbu Sözleşmeye tabi bir hakem kararının Akit bir Devlet ülkesinde iptal edilmesi, iptalin karar altına alındığı Devlet hakem kararının,
ülkesi içinde verildiği veya kanununun hükmüne tabi olarak ittihaz edildiği devlet olmadıkça ve iptal kararı aşağıda yazılı sebeplerden
birine dayanılarark verilmedikçe, hakem kararını diğer bir Akit Devlet ülkesinde tanımandan veya icradan çekinme sebebhi teşkil
etmiyecektir.
Hakemlik anlaşması imzalayan taraflar haklarında tatbiki gereken kanun gereğince ehliyetsiz iseler veya zikri geçen anlaşma taraflarca
tabi kılındığı kanuna, eğer bu bapta sarahat mevcut değilse veya
İptal talebinde bulunan taraf hakemin tayininden veya hakem prosedüründen usulü dairesinde haberdar edilmemiş, yahut da diğer bir
sebep yüzünden iddia ve müdafaa vasıtalarını ikame etmek imkanını elde edememiş ise veya
Hakem kararı, hakem mukavelesinde veya hakem şartında yer almayan bir uyuşmazlığa ilişkin ise yahut hakem mukavelsei veya hakem
kararının hakemliğe tabi tutulan meseller hakkındaki hükümleri bunun dışında kalan hükümlerinden ayırt edilebilecek durumda ise
hakemliğin şumulüne giren hükünlerin iptal cihetine gidilmeyebilir.
Hakem mahkemesinin teşekkülü veya hakem usulünün cereyanı tarafların anlaşmasına ve anlaşma olmıyan hallerde, bu sözleşmenin IV.
madde hükmüne uygun olmamış ise.” Bkz. NOMER/EKŞİ/GELGEL, s. 161.
AKINCI, s. 79
AKINCI, s. 81vd.
119
Siyasət bölməsi
III. AZERBAYCAN HUKUKUNDA MİLLETLERARASI TAHKİM
1. GENEL OLARAK
SSCB’nin dağılma süreci içerisinde bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, bir devlet politikası olarak
gelişmiş ülkelerle ticari sahalardaki entegrasyonunu gerçekleştirebilmek amacıyla bir dizi kanun kabul etmiştir.
Milletlerarası tahkim ile alakalı olarak Azerbaycan’da halen “ Azerbaycan Cumhuriyeti Hukuk Usulü
Kanunu”nun (AHUK) 462-477. maddeleri, “Milletlerarası Tahkim Hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti
Kanunu”10 (MTHK) ve New York Konvansiyonu hükümleri yürürlüktedir11.
MTHK’nun genel yapısına bakıldığında UNCITRAL’ın tahkim ile alakalı model kanunlarından istifade
edilerek hazırlandığı görülmektedir. Bu kanunun 3. maddesine göre milletlerarası tahkim şu şekilde tanımlanmıştır:
“Tahkim aşağıdaki hallerde milletlerarası kabul edilir:
• Tahkim sözleşmesi yapıldığında tarafların işyerleri farklı ülkede ise,
• aşağıdaki yerlerden birisi tarafların işyerlerinin bulunduğu ülkelerden farklı bir ülkede ise
o tarafların tahkim sözleşmesinde belirtmeleri halinde tahkim yeri,
o ticari ilişkilerden doğan borçların esas bölümünün ifa edilmesi gereken yer veya sözleşme konusunun
en çok irtibatlı olduğu yer,
• taraflar tahkim sözleşmesi ile, sözleşmenin birden fazla ülke ile irtibatlı olduğu konusunda anlaşmışlarsa.”
Görüldüğü gibi bu kanunda da milletlerarası tahkimin varolması dolayısıyla da bu kanun hükümlerinin
tatbik edilmesi için tarafların işyerlerinin veya işyerleri ile tahkim yerinin ve ifa yerinin farklı ülkelerde olması
gerekmekte, ayrıca bunların hiçbirisi olmasa bile tarafların sözleşme ile birden fazla ülke ile irtibatlı olduğunu
kabul edebilecekleri belirtilmektedir. Dolayısıyla burada da UNCITRAL örnek kanununda olduğu gibi sözleşmenin birden fazla ülke ile irtibatlı olması kıstasının milletlerarası tahkimin mevcudiyeti için gerekli olduğu
ortaya çıkmakta bundan da öte taraflara irade serbestisi ile tabi olacakları sistemi belirleme imkanı verilmektedir.
2. TARAFLARIN HUKUK SEÇİMİ
Lex mercatoria’nın gelişimindeki en önemli unsurlardan birisi tarafların serbest iradeleri ile her hangi bir
milli hukuka tabi olmayan, uluslararası ticaret hukukunun gerekleri nazara alınarak ortaya çıkan kuralların
uygulanmasını kararlaştırabilmeleridir. Milli hukuk sistemlerinin uluslararası tahkime ilişkin kurallarının gerek
usuli konularda, gerekse esasa ilişkin konularda tarafların lex mercatoria ilkelerini seçmelerine izin verdiği
ölçüde uluslararası ticaret hukukunun globalleşmesi temin edilebilecektir. Aksi takdirde yerel ihtiyaçlar nazara
alınarak hazırlanan hukuk kurallarının çizdiği sınırlar dahilinde uluslararası ticaret hukukunun gelişmesi
mümkün gözükmemektedir.
Tahkim mahkemesinin, tahkim prosedürünün gerçekleştirilmesi sırasında tabi olacağı kuralları ifade eden
usul kuralları açısından meseleye bakıldığında, milli mahkemelere nazaran daha serbest bir şekilde usule ilişkin
kuralları tatbik edebileceğini söyleyebiliriz. Azerbaycan MTHK’nun 19.maddesinde tarafların bu kanuna aykırı
olmamak şartıyla, tahkim mahkemesinin tabi olacağı usul kaidelerini belirleyebileceği belirtilmiştir. Böyle bir
hukuk seçiminin yapılmamış olması halinde ise, yine bu kanın hükümlerine aykırı olmamak şartıyla, tahkim
mahemesi uygun göreceği usul kuralları çerçevesinde davaya bakacaktır. Yani mahkeme halihazırda bulunmuş
olduğu ülkenin usul kurallarını (lex fori) uygulamak zorunda değildir. Kendisinin uyuşmazlığın niteliğine göre
belirleyeceği ilkeler çerçevesinde uyuşmazlığa bakacaktır. Görüldüğü gibi burada tarafların usul kurallarını
kendilerinin belirleyebileceği ve bunun sınırını MTHK’nun teşkil ettiği ifade edilmiştir. Yine hukuk seçimi
olmaması halinde tahkim mahkemesinin tatbik edeceği usul kuralları MTHK’a aykırı olmamalıdır12. Burada
sanki usul kurallarının Azerbaycan hukuk usulü kurallarına tabi olacağı, yani usule ilişkin lex mercatoria
kurallarının tatbik sınırını, bir milli usul hukukunun çizeceği gibi bir mana ortaya çıkmaktadır. Fakat burada
Azerbaycan’ın yerel usul kurallarını düzenleyen AHUK değil, uluslararası ticaretin gerekleri nazara alınarak
kabul edilen özel kanun niteliğindeki MTHK, tatbik edilecek usul kurallarının sınırını çizmektedir. Hakemlere
10
11
12
“Beynelhalq Arbitraj Hakkında Azerbaycan Respublikası Kanunu”, Tarih: 18 Kasım 1999, No: 757-IQ.
10.06.1958 tarihinde kabul edilip, 07.06.1959 tarihinde yürürlüğe giren “Yabancı Hakem Kararlarının Tanınması ve Tenfizi Hakkındaki
New York Konvansiyonu”nu Azerbaycan 29.02.2000 tarihinden itibaren uygulamaya başlamıştır. Azerbaycan bu Konvansiyonu herhangi
bir çekince koymaksızın kabul etmiştir. (http://www.jurisint.org/cgi-bin/disp.pl/pub/01/en/152.htm)AHUK, yabancı mahkeme ve tahkim
kararlarının tanınması ve tenfizi ile alakalı hükümler ihtiva etmektedir. Bu kanuna göre özel kanun niteliğindeki MTHK ise Azerbaycan
sınırları dahilindeki tahkimlere tatbik edilecektir. Uluslar arası tatbikatta her ne kadar tanıma ve tenfiz ile alakalı genel usul kanunları
dahilinde düzenlemeler yapılırken, Azerbaycan hukukunda, tahkim prosedürünün yerine getirilmesi ile alakalı olması gereken MTHK’da
tanıma ve tenfiz ile alakalı hükümlere de yer verilmiştir. Halbuki Azerbaycan yukarıda da belirtildiği gibi tanıma ve tenfiz ile alakalı New
York konvansiyonuna da taraftır ve konvansiyon hükümleri aynı anda yürürlüktedir. Yine aynı konu ile alakalı olarak genel kanun
niteliğindeki AHUK’da da yabancı hakem mahkemesi kararlarının tanınması ve tenfizi ile alakalı hükümler bulunmaktadır (m.474-477).
Bu da bir yorum sorununu ortaya çıkartmaktadır. Bu konu ayrı bir inceleme konusu olduğundan burada daha fazla yer verilmeyecektir.
UNCITRAL’ın model kanununun 19. maddesinde de aynı şekilde düzenleme vardır. bkz. . (http://www.jurisint.org/cgibin/disp.pl/pub/01/en) ;AKINCI, 85; NOMER/EKŞİ/GELGEL, s.44.
120
Siyasət bölməsi
tanınan yetkiler içinde hangi delillerin davada ileri sürülebileceğini tespit de vardır. Tabi burada hakem heyeti
uluslararası ticaretin gereklerini nazara alarak delilleri tespit edecek ve diğer usul kurallarını belirleyecektir.
Tahkim mahkemesinin uyuşmazlık konusuna uygulayacağı maddi hukuk normalarını ifade eden esasa
uygulanacak hukuk açısından da MTHK, gelişmiş ülkelerdeki genel eğilime paralel olarak, tarafların esasa
uygulanacak hukuku serbestçe seçebileceklerini belirtmiştir (m. 28). 28. maddede tarafların mutlaka bir devlet
hukukunu seçmelerine ilişkin zorunluluk düzenlenmemiştir. Ancak maddenin ikinci fıkrasında tarafların bir
devlet hukukunu seçmeleri halinde bunun o devletin kanunlar ihtilafı kuralları dışındaki maddi hukuk kurallarını
seçildiği şeklinde yorumlanması gerektiğini ifade etmektedir. Esasa uygulanacak hukuk konusunda tarafların bir
hukuk seçimi yapmaması halinde ise tahkim mahkemesinin uygun göreceği kanunlar ihtilafı kurallarına göre
hangi hukuk uygulanması gerekiyorsa onu maddi hukuk normu olarak olaya tatbik edecektir. Görüldüğü gibi
burada bir hukuk seçimi yapılmaması halinde mutlaka bir devlet hukukunun uygulanacağı anlaşılmaktadır13.
Türk hukukundan farklı olarak Azerbaycan hukukunda tahkim mahkemesinin hakkaniyet ve nasafet ilkeleri
çerçevesinde bir çözüme ulaşabileceği düzenlenmemiştir. Bu şekliyle Azerbaycan hukukunda esasa uygulanacak
hukuk konusunda Lex Mercatori ilkelerinin tatbikinin oldukça daraltılmış olarak kendini gösterdiği
söylenebilecektir14.
3. AZERBAYCAN MAHKEMELERİNİN DENETLEME YETKİSİ
Uluslararası tahkimin gelişebilmesi için milli hukuk sistemlerinin yaklaşım tarzının önemli olduğu
yukarıda belirtilmişti. Denetlemenin yoğunluğu arttıkça milletlerarası tahkim müessesesinin gelişmesi
zorlaşmaktadır. Fakat tahkimin cereyan ettiği ülkenin, tahkim prosesini hiç bir şekilde denetlememesi halinde
özellikle hakemlerin eşitlik ilkesine riayet etmemeleri, rüşvet almaları gibi bir durumun söz konusu olması
durumunda aleyhine karar verilen taraf için telafisi çok güç durumlar ortaya çıkabilecektir. Bu yüzden çoğu ülke
mevzuatlarında sınırlı da olsa tahkim yeri ülkesi mahkemelerinin tahkim mahkemesi üzerindeki denetim yetkisi
düzenlenmiştir15. Azerbaycan hukukunda da MTHK’da ön görülen sistemde, Azerbaycan İktisat Mahkemelerinin bazı konularda, tahkim mahkemesi üzerindeki denetim yetkisi kabul edilmiştir (m. 6). Buna göre tahkim
prosesinin devamı esnasında aşağıdaki hallerde Azerbaycan İktisat Mahkemesinin denetleme yetkisi söz konusu
olacaktır:
1. Kanunda belirtilen süre içerisinde taraflardan birisi hakem tayin etmezse veya tayin edilen iki hakem
üçüncü hakemi seçemezlerse, hakem seçimi İktisat Mahkemesi tarafından yapılır (m.11).
2. Tahkim mahkemesinin, taraflardan birinin hakemlerin reddedilmesine ilişkin itirazını kabul etmememesi
halinde, bu karara karşı İktisat Mahkemesine itiraz edilebilir (m. 13).
3. Hakemlerin görevlerini yerine getirmemesi halinde, taraflardan biri İktisat Mahkemesinden hakemin
görevine son vermesini isteyebilir (m.14).
4. Tahkim mahkemesinin yetkili olmadığı veya yetkilerine aştığına ilişkin itiraz İktisat Mahkemesine
yapılabilir(m. 16).
Tahkim kararı kabul edildikten sonra, tahkim mahkemesinde verilen bu karara karşı İktisat Mahkemesine
34. maddede belirtilen hallerde iptal davası açılabilecektir. Bu haller şunlardır:
1. Taraflardan birinin itirazı halinde;
a. Tahkim sözleşmesinin, taraflardan birinin ehliyetsiz olması, ya da tarafların tahkim sözleşmesine
uygulanacak hukuk seçimi yapmaları halinde bu hukuka; böyle bir hukuk seçimi olmaması halinde
ise Azerbaycan hukukuna göre geçersiz olması sebebiyle,
b. Taraflardan birinin savunma haklarına riayet edilmemesi halinde,
c. Hakem mahkemesinin verdiği karar tahkim sözleşmesinde düzenlenmeyen bir konuda verilmişse,
d. Tahkim mahkemesinin teşkili ve hakemlerin seçilmesi, tahkim sözleşmesine veya sözleşmede bu
konuda bir düzenleme yoksa MTHK’ya uygun şekilde yerine getirilmemişse,
2. Tarafların itirazı olmaksızın mahkemenin re’sen aşağıdaki halleri tespit etmesi halinde;
a. Azerbaycan hukukuna göre, verilen karar tahkim sözleşmesinin konusu olamaz ise,
b. Hakem kararı Azerbaycan hukukuna göre kamu düzenine aykırı bir karar ise, İktisat Mahkemesi
tarafından iptal edilebilir.
Görüldüğü gibi Azerbaycan hukukunda, Azerbaycan’da gerçekleşen bir tahkim halinde İktisat Mahkemelerinin tahkim yeri mahkemesi olarak çok geniş bir denetleme ve kontrol yetkis vardır. Fakat özellik 34.
maddede düzenlenen konuların tamamı 1958 tarihli New York Konvansiyonuna göre tenfiz aşamasında tenfiz
13
14
15
1961 tarihli Cenevre Konvansiyonu’nun VII. maddesinde de hakemlerin yetkili saydığı kanunlar ihtilafı kurallarının göstereceği hukukun
uygulanacağı belirtilmiştir. AKINCI, 84; NOMER/EKŞİ/GELGEL, s.161.
21.06.2001 tarihinde kabul edilen 4686 sayılı Türk Milletlerarası Tahkim Kanunu’nun 12/C maddesi hakem veya hakem kurulunun,
tarafların uyuşmazlığın esaasına uygulanacak hukuk kurallarını kararlaştımamış olmaları halinde, uyuşmazlık ile en yakın bağlantı içinde
olduğu sonucuna vardığı devletin maddi hukuk kurallarına göre karar verebileceğini belirtmiştir. Burada da doğrudan doğruya bir milli
hukukun uygulanması söz konusudur. Fakat aynı kanunda Lex Mercatorianın tatbiki açısından daha ileri bir düzenleme yapılarak hakem
veya hakem kurulunun, tarafların açıkça yetkilendirmeleri halinde hakkaniyet ve nasafet kurallarına göre karar verebileceği
düzenlenmiştir.
Bkz. AKINCI, s. 86-93.
121
Siyasət bölməsi
mahkemesi tarafından yapılacak denetimlerin de kapsamına girmektedir. Dolayısıyla, aynı konuda tahkim yeri
mahkemesi olarak Azerbaycan İktisat Mahkemesinin bu konularda denetim yapması gereksiz ve zaman
kaybettirici bir durumu ortaya çıkarmaktadır. Uluslararası tatbikatta, tahkim yeri mahkemesinin denetleme
yetkisi genellikle tahkim mahkemesinin teşkili ve hakemlerin eşitlik ilkesini bozucu hareketleri halleriyle
sınırlandırılmaktadır. New York Konvansiyonuna üye ülkelerin sayısı da dikkate alındığında, Azerbaycan
MTHK tatbik edilerek verilen bir kararın tanınması ve tenfizi aşamasında zaten tenfiz mahkemesi tarafından bir
denetim yapılacaktır.
Uluslararası tatbikat açısından, Azerbaycan Hukukunda görülen bir başka farklılık da, Azerbaycan’ın
New York Konvansiyonuna taraf olması dolayısıyla herhalukarda tatbik edeceği tanıma ve tenfiz şartlarının,
aynen MTHK’da yer almasıdır. Azerbaycan Anayasasına göre kanunlardan önce uygulanması gereken New
York Konvansiyonu hükümlerinin, ayrıca uluslararası tahkimi düzenleyen bir kanunun içine konulmasının
kanunlaştırma tekniği açısından gereksiz olduğunu düşünmekteyiz. Bu durum aynı konudaki düzenlemenin
yarışmasına sebep olacak ve Milli Meclis tarafından kabul edilen bir uluslararası sözleşmenin hükümlerinin
öncelikle uygulanması gereğinden dolayı New York Konvansiyonu hükümlerine öncelik tanınacaktır.
SONUÇ
Görüldüğü gibi Azerbaycan, bağımsızlığını yeni kazanan diğer ülkeler gibi, uluslararası tahkim
konusunda gerekli düzenlemeleri yapmış ve yabancı sermayenin ülkeye girişi için gerekli şartlardan birisi olan
hukuki güvenlik ilkesini temin edecek önemli düzenlemeler yapmıştır. Kısa bir zaman içerisinde, uluslararası
alanda yaygın şekilde kullanılan örneklerinden de yola çıkarak yapılan kanunlaştırmalar gerçekten takdire
şayandır. Bununla beraber yapılan kanunlarda mevcut olan bazı tercüme yanlışlıkları ve aynı konuda birden fazla
kanunda düzenleme yapılması bazı yorum sıkıntılarını ortaya çıkarabilecek nitelikte gözükmektedir. Uluslararası
tahkim konusundaki düzenlemelerin genel itibariyle çağdaş ve lex mercatorianın uygulanmasına ve gelişmesine
izin verir mahiyette olduğu söylenebilir. Fakat gerek İktisat Mahkemelerinin denetleme yetkisine dahil olan
konuların fazlalığı, gerekse esasa uygulanacak hukuk konusunda tarafların bir hukuk seçimi yapmamaları
halinde, tahkim mahkemesinin uygun göreceği kanunlar ihtilafı kuralının gösterdiği hukukun uygulanacak
olması lex mercatorianın tatbikatını sınırlayıcı sonuçlar doğuracaktır.
KAYNAKLAR
−
AKINCI, Ziya, Milletlerarası Ticari Hakem Kararları ve Tenfizi, Ankara, 1994.
−
BONELL, J. Michael, “The UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts and the Principles of European Contract
Law: Similar Rules for the Same Purposes”, 26 Uniform Law Review (1996).
−
NOMER Ergin/EKŞİ Nuray/GELGEL Günseli, Milletlerarası Tahkim, Beta Yayınları, İstanbul 2000
−
ŞANLI Cemal, Milletlerarası Ticari Tahkimde Esasa Uygulanacak Hukuk, Ankara, 1986.
−
http://www.jurisint.org/cgi-bin/disp.pl/pub/01/en
122
ORTA ASYA ÜLKELERINDE SOSYAL GÜVENLIK SISTEMLERININ
SORUNLARI
Abdulhalim ÇELİK
Kocaeli Üniversitesi
Gebze – İzmit / TÜRKİYE
[email protected]
ÖZET
Orta Asya ülkelerinin Sovyetlerin dağılmasıyla gelen hesapsız ekonomik şokun etkisini bazıları hariç üstlerinden
atmışlardır.1989’dan önce bazı ülkeler ekonomik durgunluk yaşıyorlardı.Dağılma ile birlikte ekonomik durgunluğun uzun
süren etkisiyle devletin sosyal harcamalarının düşmesi insani yaşama standartları ve sağlık kalitesinin de düşmesine yol
açmıştır.Ekonomik istikrasızlığın atlatılmasıyla günümüzde bazıları hariç yüksek büyüme ve düşük enflasyon rakamlarına
ulaşılmıştır.Bu gelişmeler insani yaşama standartlarının korunması ve refah düzeyinin yükseltilmesi açısından önemlidir.
Anahtar Kelimeler: Orta Asya, dönüşüm, sosyal güvenlik
ABSTRACT
Central Asian countries except some countries passed away untold economic shock due to fallen Soviet Republics.
Before 1989 some countries went into stagflation process. Collapse of Soviet system with stagflation had been fallen down
state’s social spending causes decreased standards of human being needs and quality of health services.
Today’s Central Asian countries but some reached high growth and lower inflation rates. These developments are so
important that protecting standards of basic human being needs and lifting up level of welfare.
Key words: Central Asia, transition, social security
GİRİŞ
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya ülkeleri, bir yandan küreselleşme
şartlarının etkisiyle uluslar arası sisteme uyum sağlamaya çalışırken bir yandan da vatandaşlarına insani yaşama
standartlarını sağlamak ve bunu korumak gibi zorlu bir çabanın içerisindedirler. Beşeri, teknik, iletişim ve
sermaye faktörlerinin yetersizliğini yaşayan bu ülkeler,
piyasa ekonomisi şartlarına adapte olurken
kendilerinden kapasiteli ekonomilerle rekabet etmek zorundadırlar.
Orta Asya ülkelerinin Sovyetlerin dağılmasıyla gelen hesapsız ekonomik şokun etkisini bazıları hariç
üstlerinden atmışlardır. 1989’dan önce bazı ülkeler ekonomik durgunluk yaşıyorlardı. Dağılma ile birlikte
ekonomik durgunluğun uzun süren etkisiyle devletin sosyal harcamalarının düşmesi insani yaşama standartları
ve sağlık kalitesinin de düşmesine yol açmıştır. Ekonomik istikrasızlığın atlatılmasıyla günümüzde bazıları hariç
yüksek büyüme ve düşük enflasyon rakamlarına ulaşılmıştır. Bu gelişmeler insani yaşama standartlarının
korunması ve refah düzeyinin yükseltilmesi açısından önemlidir.
Bu çalışmada piyasa ekonomisine geçiş halindeki Orta Asya’daki beş cumhuriyetin sosyal güvenlik
sorunları çeşitli yönleriyle ele alınacaktır. Türk Cumhuriyeti olması nedeniyle Azerbaycan istatistiklere dahil
edilmiştir. Konunun daha iyi anlaşılması için geçiş halindeki gelişmiş ekonomilerden Macaristan ve Polonya ile
karşılaştırma yapılmıştır.
1. SOVYETLER BİRLİĞİ SONRASI ORTA ASYA ÜLKELERİNİN EKONOMİLERİ
Sosyalist ekonomik sistemden piyasa ekonomisine geçen bütün ülkeler, ilk yıllarda ekonomide büyük
düşüş yaşamıştır. GSYİH % 40 ve üzerinde düşmüştür. Günümüzde bile 1989’daki değerlerinin altındadır.
Enflasyonun aşırı yükselmesi, para biriminin değer kaybı, bütçe açığı dikkat çeken kötü gelişmeler olmuştur.1
Üretim başlangıçta hızla düşerken günümüzde önemli bir oranda yükselmiştir. Orta ve Doğu Avrupa’da 1994’de
üretimde yıllık artış % 3.0 iken 2001’de % 3.1 düzeyinde gerçekleşmiştir. BDT ülkeleri ve Moğolistan’ın
genelinde bu oranlar 1994 için -14.5 iken 2001’de 6.2 seviyesine yükselmiştir.2
Orta Asya ülkeleri diğer BDT (CIS) ülkeleri gibi başlangıçta büyük bir makroekonomik istikrarsızlıkla
karşılaşmışlardır, fakat yüksek enflasyon nispeten hızlı bir şekilde kontrol altına alınabilirdi.3 Orta Asya ülkeleri,
1
2
3
Abdulhalim Çelik, Küreselleşme Sürecinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüşümü, Ankara, 2002, s.60.
IMF, Annual Report-2002, Washington, 2002, s.4.
Johannes Linn, “Central Asia: Ten Years of Transition”, Central Asia Donors' Consultation Meeting, (Berlin, Germany, March 1,
2002), (Çevrimiçi)
http://lnweb18.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocumenthttp://lnweb18.worldbank.
org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocument, 23 Şubat 2003, s.2.
123
Siyasət bölməsi
piyasa ekonomisine geçişte başlangıç şartlarında diğer ekonomilere kıyasla olumsuz sosyal ve ekonomik şartlara
sahiptir. Türk cumhuriyetleri ortalama ömür, sağlık,çocuk ölüm oranları ve konut imkanları açısından Sovyet
standartlarının altında bulunmaktadır. Ayrıca bu cumhuriyetlerde tarımın ekonomideki payı daha yüksek iken
şehirleşme oranı düşük bir seviyede kalmıştır.4 Tarımın payı en yüksek Özbekistan’da % 44.6, en düşük
Tacikistan’da %19 düzeyindedir. Geçiş halindeki gelişmiş ekonomilerin başında gelen Macaristan’da % 14.1,
Polonya ‘da ise % 7 dir. Hizmetler sektörü bu ülkelerde gelişmemiştir. Üretim için gerekli teknik ve sosyal
altyapı hizmetleri yetersiz düzeydedir. Bu ülkeler, Sovyetler Birliği’nin en fakir ve en az gelişen ülkeleri
arasındadır. Sovyetler çökmeden Batıda en az bilinen ülkelerdi. Orta Asya’nın yeni ülkeleri üçlü bir dönüşümle
karşılaşmışlardır: eski Sovyetler Birliği’nin çöküşü ile karşılaştıkları ekonomik şoku düzeltmek, planlı
ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş ve politik geçişin devam ettirilmesi.5
Geçişin ilk yıllarına göre bugün daha istikrarlı durumdadırlar. Orta Asya ülkelerinde piyasa ekonomisine
geçiş süreci sosyal güvenlik sistemlerini etkilemektedir.6 Ekonomiler 1989’daki şoku atlatmış ve eskiye kıyasla
belli bir istikrara kavuşmuş durumdadır. Orta Asya ülkelerinin enflasyon ve büyüme verileri BDT ülkelerinin
standartlarının üstündedir. BDT genelinde GSYİH’de 2002 yılı büyüme oranı %5.5 olarak tahmin edilirken, bu
oranların Kazakistan’da % 10.0, Kırgızistan’da % 6.0, Tacikistan’da % 7.0, Türkmenistan’da % 16.0 ve
Özbekistan’da % 4.0 düzeylerinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Enflasyon oranı BDT genelinde 2002 yılı
tahminleri ortalama yaklaşık % 16 iken Kazakistan ve Kırgızistan’da % 7, Tacikistan’da % 12, Türkmenistan’da
% 15 ve Özbekistan’da % 22 düzeylerinde beklenmektedir.7
Ülkelerin piyasa ekonomisine uyumu Kazakistan ve Kırgızistan’da daha ileri düzeyde, Türkmenistan ve
Özbekistan’da daha az bir düzeyde karma bir süreci göstermiştir. Ancak bazı ülkeler(özellikle Kırgızistan ve
Tacikistan)hala ilk ekonomik şokun uzun süren etkisi altındadırlar. Yüksek borçların ağır yükü düşük kişi
başına gelirleri ile gelişen ülkelerin en fakir ülkeleri arasında yer almaktadırlar. Piyasa kurumları ve kapasite
yapısı bu ülkelerde yavaş ilerlemiştir.8
2. ORTA ASYA ÜLKELERİNDE SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ VE SORUNLARI
Sosyal güvenliğin yeni modelleri ve daha geniş bir terimle ifade edilirse sosyal siyasetin kendisi kamu
tartışmasının merkezi durumuna gelmiştir. Politik gelişmeler reform programlarının sosyal etkisini ikinci plana
itmiştir.9 Politikacılar geçişin sosyal karışıklıklarını anlamakta güçlük çekmişlerdir. Kısa dönemde, devlet
bunların istikrar programlarının ters etkilerini yumuşatmak için müdafaa etmek ve sosyal tansiyonu düşürmek
için geniş tedbirler almak zorunda kalmıştır. Bu adımlar yükselen fiyatları dengelemek için yoksulluk
yardımlarını kapsamıştır.
a. Demografik Eğilimler ve Sosyal Güvenlik
Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla demografik eğilimler de kötüleşen göstergeler arasında sayılmaktadır.
Orta Asya ülkelerinde nüfus artış hızı son on yılda azalan bir eğilim göstermiştir. Doğumlar azalırken bebek ve
anne ölümleri artmıştır. Nüfusun artması sosyal güvenlik açısından nüfusun kendini beslemesi için olumlu bir
gelişmedir. Sosyal güvenlik sisteminde yardım alanlar yanında katkıda bulunanların sayısı da önemlidir.
Orta Asya ülkeleri genç bir nüfusa sahiptir. UNDP’nin 1995 yılı İnsani Gelişme Endekslerine göre
Kırgızistan’da 17 yaşın altındaki nüfusun oranı % 44 18-59 yaş grubundaki nüfusun oranı % 47.7 ve 60 yaşın
üstündeki nüfusun oranı ise % 8.3 iken Özbekistan’da 14 yaşın altındaki nüfusun oranı % 43, 15-65 yaş
grubunun oranı % 49.2 ve 65 yaşın üstündeki nüfusun oranı ise % 7.7’dir. Nüfus artış hızının düşmesi ve yaşlı
nüfusun artması sosyal güvenlik harcamalarının artmasına yol açacaktır.
Orta Asya ülkelerinde nüfusun büyük bir kısmı kırsal kesimde yaşamaktadır. Bu ülkelerde şehirleşme
oranı düşüktür. Kentlerde yaşayan nüfusun oranı Kazakistan’da % 44, Kırgızistan’da % 35.6, Türkmenistan’da
% 46.4, Özbekistan’da % 49, Tacikistan’da ise 28.7 dir. Türk Cumhuriyetleri arasında şehirde yaşayan nüfusun
en yüksek oranı % 53.2 ile Azerbaycan’da bulunmaktadır. Buna karşılık geçiş halindeki gelişmiş Macaristan’da
bu oran % 63.7, Polonya’da % 62 düzeylerindedir.10 Kırsal kesimde yaşayan nüfusun istihdamı ve geliri
düzensizidir. Sosyal güvenlik açısından yeterli ve düzenli bir gelire kavuşmak için sanayileşmenin gerçekleştirilmesi ve sanayi ve hizmetler sektörlerinde çalışan nüfusun miktarını artırmak gerekmektedir. Oysa Orta Asya
ülkelerinde nüfusun büyük bir kısmı düzensiz istihdamın yaygın olduğu tarım kesiminde çalışmaktadır.
4
5
6
7
8
9
10
Şahin Yaman, “Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Reformların 10 Yılı”,
(Çevrimiçi)http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/reform.htm, 22 Şubat 2003, s.2.
Linn, s.2.
TİSK, Dünyada Sosyal Güvenlik Alanındaki Gelişmeler ve Türkiye, Ankara, 1994, s.6.
United Nations, World Economic Situation and Prospect 2002, New York, 2002, s.43.
Linn, s.2-3.
United Nations, Social Situation :1993, New York, s.142-143.
UNDP, “Human Development Under Transition,:Summaries of National Human Development Reports 1995: Europe and CIS,
(Çevrimiçi) http://www.undp.org/rbec/nhdr/1996/summary/contents.htm, 22 Şubat 2003.
124
Siyasət bölməsi
b. Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Yetersizliği ve Finansman Sorunları
Orta Asya ülkelerinde sosyal harcamalar bütçe içinde önemli bir yer tutmasına rağmen geçiş halindeki
diğer ülkeler ve BDT ülkelerine kıyasla oldukça düşüktür. Hükümet tarafından yapılan sosyal harcamalar
uluslararası standartlara, Orta Avrupa ve hatta Rusya ile kıyaslandığında bile çok düşük kalmıştır. Tacikistan
Orta Asya standartlarının en gerisinde yer almıştır.11
Sosyal güvenlik kapsamı dışında kalanlara bir çeşit gelir yardımı yapılmakta ise de ihtiyaçlar karşılanamamaktadır. Sosyal harcamaların düşük düzeyde olması yaşama standartlarının ve sağlık hizmetlerinde kalitenin
düşmesine ve hizmet açığının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Yüksek oranlı işsizlik, negatif büyüme ve reel
ücretlerdeki düşüşler geçiş ekonomisine sahip ülkelerin yaşadığı istikrar sorunlarıdır.12 Bu ülkelerin geçiş
sürecini olumlu geçirmeleri için uluslararası kurumların ve diğer ülkelerin yardımlarına ihtiyaçları vardır.
c. İstihdam, İşsizlik ve Kayıt Dışı İstihdam
İstihdam neredeyse bütün BDT ülkelerinde azalmıştır.13İstihdam azalmaya devam etmektedir. Genç
nüfusa sahip bu ülkelerde işsizlikte ani artışlar olmuştur. İşsizlerin bir bölümü kayıtlıdır. Bu ülkelerde ekonomik
durgunluğun yaşanmasıyla iş imkanları azalmıştır.
Finansmanı etkileyen ve gelir kaybına yol açan kayıt dışındaki istihdamdır. Bu bireylerin çoğunluğu, sosyal sigorta korumasından yoksundur. Bunlar gelir ve sağlık risklerine oldukça duyarlıdır. Katkı ile yardımlar arasındaki oransızlık ve kayıt dışı istihdamda büyüme, fonların etkili işlemesini ve verimini olumsuz etkilemiştir.14
d. Diğer Ortak Sorunlar
Orta Asya ülkelerinde demokratik kurumlar, sivil toplum ve sosyal sermayenin oluşum süreci yavaştır.
Sivil toplumun ve gönüllü kuruluşların güçlenmesine rağmen bazı ülkelerde (özellikle Kırgızistan) ters
istikamette gelişmeler olmuştur. Bölgesel işbirliği kurulan bazı kuruluşlara rağmen asgari seviyede olup beş ülke
ve liderleri arasında kişisel çekişmeler yaşanmaktadır.15
Bütün ülkeler ciddi fakirlik sorunu ile karşı karşıyadırlar. Sovyetlerin dağılmasıyla bu ülkelerde toplam
ulusal gelir neredeyse yarı yarıya düşmüştür. Fakirlik, ciddi olarak Tacikistan’da görülmektedir. Bu ülkede
insanların % 70-80’i fakirlik sınırında yaşamaktadır. Ayrıca bu ülkelerde eşitsizlikte giderek artmaktadır.16
e. Özel Sorunlar
Ülkelerin Ulusal İnsani Gelişme Raporlarına göre diğer önemli sorunları şunlardır:
i. Kazakistan: 1970’lerin sonunda ekonomik durgunluk yaşayan Kazakistan’da 1975-1985 arasındaki
dönemde bütün eski Sovyetler Birliği’nin ülkeleri arasında en düşük ulusal gelir ve işgücü verimliliğine sahip
olmuştur. Bu dönemde sağlık ve eğitime devlet desteği azalmıştır. 1980 ortalarında ekonomide yeniden
yapılanma ile birlikte sosyal sistem geniş destek görmeye başlamıştır.
ii. Kırgızistan: Kırgızistan’da bazı tüccarlar, çeşitli ülkelerden mal alıp bu ülkede satmakla kendilerini
kayıt dışı sektörün şartlarına adapte etmişlerdir. Kırgızistan’da fakirlik sürekli artmaktadır. 1992-1993 dönemi
göz önüne alınırsa ortalama gerçek gelir 1/3 oranında azalmıştır. 1993’de nüfusun % 24’ü asgari ücretin altında
bir gelire sahip olmuştur.17
iii. Tacikistan: Tacikistan dağlık bir ülkedir. Birçok yerinde nüfus yoğunluğu düşüktür. Ulaşım ve
iletişim diğer ülkelere kıyasla az gelişmiştir. Tacikistan’da, endüstriyel kapasitenin sadece % 30’u kullanılmaktadır. Bu oran Tacikistan’ı BDT’nin en az gelişmiş ülkesi yapmaktadır. Fiyatların kontrolü enflasyonun 1992’de %
7400 ve 1993’te % 1065 olarak gerçekleşmesiyle imkansız hale gelmiştir. Bu gelişmeler, gelirlerde nispi
durgunluğun ikiye katlanmasına yol açmıştır. Ücretlerin uzun süre ödenmemesi ya da ödemelerin ertelenmesi ile
durum daha da kötüleşmiştir. İşsizlik, özellikle başta kadınlarda olmak üzere artmıştır. Birçok işyeri ve fabrika
enerji yokluğu ve diğer nedenlerle kapatılmıştır. Belirgin gizli işsizlik vardır. 1993’de 106 bin işçi ödemesiz
ayrılırken sadece kayıtlı işsizlerin % 23’ü ( 1994’de % 16’ya düştü) işsizlik yardımı alabilmiştir.
Eğitim ve sağlık hizmetlerinde yaşanan bütçe kesintileri yüzünden öğretmenler ve sağlık personelinin
durumu daha da kötüleşmiştir. Satın alma gücündeki düşme özellikle kadınlar ve çocuklarda beslenme
yetersizliğine yol açmıştır. Yaşlı ve emekliler, Sovyet döneminde devlet desteğinden yoksun olmakla birlikte
düzenli katkılarda bulunmaktan aciz kalmışlardır. İkiye katlanan enflasyonla Emekli Aylığı Fonu’ndaki açıklar
11
12
13
14
15
16
17
Linn, s.3.
United Nations, Older Persons in Countries with Economies in Transition: Designing a Policy Response, New York, 1997, s.69.
Wolf Scott, “Recent Changes in Social Conditions of Countries in Transition : Eastern Europe, the Baltic States and the Commonwealth
of Independent States”, UNRISD Discussion Paper No.117, April 2000,
http://www.unrisd.org/80256B3C005BCCF9/(search)/B321105A86C37EC880256B67005B758F?Opendocument&highlight=2,central,asi
a&fromsearch=yes&query=central+asia, 23 Şubat 2003, s.11.
ISSA, Social Protection in Europe, Outline of Social Security Programmes, 1.B., Geneva, 1996, s.14-15.
Linn, s.3
Linn,, s.3.
UNDP, a.g.e.
125
Siyasət bölməsi
büyük oranlara ulaşmıştır. Sosyal korumaya yönelik devlet harcamaları toplam devlet bütçesi içinde 1985’te %
8.7’den 1994’te % 1.4’e düştü. 1993’te 784 bin emeklinin ödemeleri bundan oldukça etkilenmiş ve 1994’te
ödemeler durdurulmuştur. Özürlü, dul ve yetim, hastalar, güçsüzler, mülteciler ve yaşlılar bu yıkıcı eğilimin
etkisi altında hayatta kalabilmek için kendi mal varlıklarını satmak zorunda kalmışlardır.
iv. Türkmenistan: Kadınlarda istihdam oranı geçiş döneminde sürekli yüksek olmuştur. 1970 yılında %
39.5 olan istihdam oranı 1993 yılında % 41.2’ye yükselmiştir. Kadınlarda işsizlik oranı ise 1995 yılında % 39.5
olmuştur. Ulusal ekonomideki yapısal değişikliklerden dolayı işsizlik artmıştır.
v. Özbekistan: İyi bir potansiyeli olmasın rağmen geçmişte Sovyetler Birliği’nin en fakir bölgelerinden
birisi olmuştur. 1989 ve 1993 arasında geçiş döneminde hızlı bir enflasyon yaşanmıştır. 1992’den sonra gerçek
gelir düşmüştür. Sosyal koruma sisteminin sürdürülmesi bu düşüşün daha fazla olmasını engellemiştir.
Özbekistan’da yaşam standartları düşmekte ve fakirlik artmaktadır.18
SONUÇ
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla diğer BDT ülkelerinde olduğu gibi Orta Asya ülkelerinin ekonomik ve
sosyal göstergelerinde negatif bir eğilim hızlı bir şekilde kendini göstermiştir. Ekonomik büyüme, üretim ve
istihdamdaki düşüşlerle birlikte enflasyon oranlarında hızlı bir artış olmuştur. Ekonomideki kötü eğilimler
devletin sosyal sisteme desteğini azaltmıştır.
Geçiş halindeki ekonomilerin sorunları ülkelere göre farklılıklar göstermektedir. Orta Asya ülkeleri ile
Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin ekonomilerinin sorunlarını birbirinden ayırmak gerekmektedir. Orta Asya
ülkeleri, diğer BDT ülkeleri ve Orta ve Doğu Avrupa gibi piyasa ekonomisine geçiş halindeki ülkelere kıyasla
daha az gelişmiş ekonomilere sahiptir. Orta Asya ülkelerinde sosyal koruma harcamaları çok düşüktür. Fakirlik
giderek artmaktadır.
Orta Asya ülkeleri, aynı coğrafyada yer almasına rağmen birbirlerinden farklı sorunlara ve gelişme
eğilimine sahiptirler. Bu bakımdan alınacak tedbirler ülkelere farklılık göstermelidir. Piyasa ekonomisine geçiş
halindeki bu ülkelerde şu tedbirler uygulanmalıdır.
• Ekonomik büyümede istikrarın sağlanması ve enflasyonun kontrol altına alınması,
• Piyasa ekonomisine geçiş halinde ekonomide yeniden yapılanma programı ile vatandaşların bundan
mağdur olmasını önleyecek eş zamanlı bir sosyal program devreye sokulmalıdır.
• Ülkelerin gelişmesini sağlayacak altyapı yatırımları tamamlanmalıdır.
• İşgücünün eğitimine ve işsizlere vasıf kazandırılmasına önem verilmelidir. Bunun için Dünya Bankası
gibi uluslar arası kurumlardan proje desteği sağlanmalıdır.
• İnsani yaşama standartlarının ve sağlık hizmetlerinde kalitenin korunması için sosyal koruma harcamaları
artırılmalıdır.
18
UNDP, ag.e.
126
Siyasət bölməsi
KAYNAKÇA
−
Çelik, Abdulhalim, Küreselleşme Sürecinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüşümü, Ankara, 2002
−
ILO, “Social Security: Issues, Challenges and Prospects”, Report VI, International Conference 89th Session :2001, 1.B., Geneva,
International Labour Office,2001, (Çevrimiçi)http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/ilc/ilc89/pdf/rep-vi.pdf, 12.9.2001
−
IMF, Annual Report, 2002, Washington,2002
−
Linn, Johannes, “Central Asia: Ten Years of Transition”, (Çevrimiçi)
http://lnweb18.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocumenthttp://lnweb18.world
bank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocument, 23 Şubat 2003
−
Scott, Wolf, “Recent Changes in Social Conditions of Countries in Transition : Eastern Europe, the Baltic States and the
Commonwealth
of
Independent
States”,
UNRISD
Discussion
Paper
No.117,
April
2000,
http://www.unrisd.org/80256B3C005BCCF9/(search)/B321105A86C37EC880256B67005B758F?Opendocument&highlight=2,centr
al,asia&fromsearch=yes&query=central+asia,23 Şubat 2003
−
TİSK, Dünyada Sosyal Güvenlik Alanındaki Gelişmeler ve Türkiye, Ankara, 1994
−
UNDP, “Human Development Under Transition: Summaries of National Human Development Reports 1995: Europe and CIS,
(Çevrimiçi) http://www.undp.org/rbec/nhdr/1996/summary/contents.htm, 22 Şubat 2003
−
United Nations, World Economic Situation and Prospect 2002, New York, 2002
−
United Nations : Older Persons in Countries with Economies in Transition: Designing a Policy Response, New York, 1997.
−
United Nations, Social Situation :1993, Nerw York
−
Yaman, Şahin, “Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Reformların 10 Yılı”,
(Çevrimiçi)http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/reform.htm, 21 Şubat 2003
Tablo 1: Hükümetlerin Genel Sosyal Harcamaları (US$ Kişi Başına)
Kazakistan
Özbekistan
Kırgızistan
Tacikistan
Karşılaştırma
Macaristan
Polonya
1995
33
21
4
199
98
Eğitim
1999
40
27
12
4
183
68
1995
16
12
3
210
126
Sağlık
1999
29
10
6
2
337
181
1995
23
24
3
402
413
Emeklilik
1999
87*
36
14
3
394
534
Diğer Sosyal Harcamalar
1995
1999
10
15
10
3
5
2
3
126
184
240
189
Kaynak: Johannes Linn, “Central Asia: Ten Years of Transition”, Central Asia Donors' Consultation Meeting Berlin,
Germany, March 1, 2002, (Çevrimiçi)
http://lnweb18.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocumenthttp://lnweb1
8.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocument, 23 Şubat 2003, s.12
*
Sosyal güvenlik ve refah ödemeleri dahildir.
127
KÜRESELLEŞME SÜRECINDEKİ KAFKASYA VE
ORTA ASYA’DA “ÖTEKİ” SORUNU
Alaeddin YALÇINKAYA
Celal Bayar Üniversitesi, İİBF
Manisa / TÜRKİYE
GİRİŞ
21. yüzyılın başı itibarıyla Sovyet sonrası cumhuriyetlerin siyasal yapıları bir dereceye kadar istikrar
kazandığı halde, toplumsal ve kültürel hayattaki arayış ve dönüşümde hızlı hareketlilik sürmektedir. Sosyalist
dönemin tek kültürlü, tek kimlikli toplum oluşturma projesi, yaklaşık yetmiş yıl süren bütün baskılara ve üç nesil
geçmesine rağmen hedefe ulaşamamıştır. Sovyet Sonrası cumhuriyetlerde, Rusya Federasyonu da dahil, gerçek
kimliğini bulma ve yaşatma yönünde geçmiş döneme tepki yönündeki arayışlar sözkonusudur. Yerel, ulusal,
bölgesel, dinsel gibi boyutlarıyla kimlik arayışı ve aşama aşama yeniden kazanılan veya kazanıldığına inanılan
kimlikler ile yeni siyasal talepler gündeme gelmekte veya mevcut siyasal yapı yeniden tanımlanmaktadır. Bu
aşamada gelişen globalleşme olgusu ile, Batı teknolojisi ve ürünü bütün dünyaya olduğu gibi eski Sovyet
cumhuriyetlerine yoğun olarak girerken, mevcut yapıyı çökertmekte, bu anlamda globalleşme Batının egemenlik
sürecinin hızlanması olarak yaşanmaktadır. Böylece batı kültürü ve değerleri ile bunlarla beslenen kimlik
unsurları yoğun olarak dünyayı ve bölgeyi istila etmektedir.
Kafkasya ve Orta-Asya’da, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından on yıl sonra, siyasal ve ekonomik
dönüşümlerde belirli bir istikrar kazanılmakla birlikte önemli kimlik sorunu yaşanmaktadır. Genel olarak
dünyanın geri kalan kısımlarında da kimlik problemleri gündeme gelmektedir. Globalleşme ile yaşanan ulusdevletin zayıflaması sonucu çeşitli boyutları ile milli kimlikler daha az şey ifade etmekle beraber, yöresel, ikincil
veya etnik kimlikler daha sık gündeme gelmeye başlamıştır. Bununla beraber, demirperdenin çöküşü ile ortaya
çıkan alanlardaki kadar yoğunluk ve şiddette diğer bölgelerde yaşanmamaktadır. İletişim ve ulaşım araçlarındaki
gelişme ve serbestleşmenin sonucu olarak, devletin temel unsurlarından biri olan “aynı kaderi paylaşan” ulus
kimliği, doğal olarak zayıflamakta, çünkü sadece aynı devleti paylaşan insanların kaderi aynı olmadığı, devlet
sınırlarının önemli ölçüde eski fonksiyonlarını kaybetmesiyle diğer devletlerin vatandaşlarıyla da ortak
mutluluklar, sevinçler ve üzüntülerin yaşandığı anlaşılmıştır. Bu aşamada paradoksal olarak alt veya yerel
kimliklerin, genellikle siyasal bir talep içermeden yeniden yoğunlaşarak ortaya çıkması ise sosyal psikolojik
açıdan ele alınması gereken, bireyin “öze dönüş ihtiyacı” ile ilgilidir. Eski demirperde dışındaki ülkelerde alt
kimliklerin yeniden güncelleşmesi ile demirperde bölgesinde yaşanan veya yaşanması muhtemel, “amip
bölünme” tehlikesi taşıyan, siyasal talep içerikli alt kimliklerin durumu birçok yönüyle farklıdır. En azından,
farklı tarihi ve siyasi süreçlerin ürünü olan birçok alt kimliklerin, sahip oldukları toplumsal hafızaya göre farklı
talepleri olacaktır ki bu aşamada kimlik tanımında “öteki” sorunu gündeme gelmektedir. Bu tebliğde, Sovyetler
sonrası bağımsızlığını kazanan ülkelerde yaşanan kimlik sorununun sağlıklı çözümünde, bölgesel ve iç
çatışmaların kaynağı olmayacak bir şekilde ve gerçekçi olarak “öteki”nin belirlenmesi üzerinde durulacaktır.
Kafkasya ve Orta Asya’da, -bunlara bir dereceye kadar Balkanlar ve Doğu Avrupa da katılabilir- ulus
devlet kimliği yaşanmadan bir bakıma “küresel kimlik” yaşanmış, en azından yaklaşık üç nesil boyunca siyasal
sistem, eğitim ve diğer toplumsal iletişim araçları ile bu kimliği sürekli empoze etmiştir. Üstelik bu kimlik
sadece o ülkenin veya Sosyalist sistemin değil uzun vadede bütün dünya insanlarının zorunlu ve mutlu kimliği
olacaktı. Irkı, rengi, etnik ve dini kökeni ne olursa olsun, kısaca “yoldaş” kimliğinin benimsetilmek (özellikle
Türk kökenli halklar açısından Ruslaştırmak) zorunda bırakıldığı 70 yıl boyunca, buna karşı en şiddetli
toplumsal hafıza reaksiyonunun Kafkaslar ve Orta Asya’da görüldüğü kabul edilir.1 Sovyet insanını oluşturmada
başarısız olan yönetimin Ruslaştırma konusundaki baskısı ise mevcut etnik kimliklerin modern dünyanın
gerektirdiği şartlarda dönüşümünü ve güçlenmesini sağlamıştır.2
SOVYET DÖNEMİ KİMLİK İLİŞKİLERİ
Geçmiş dönemin bir bakıma global kimliği durumundaki “yoldaşlık” kavramı, kendisini önemli ölçüde
öteki olan başta sermaye olmak üzere kapitalist unsurlar ile tanımlamaktaydı. İşçi, köylü, kısaca “mutlu” insanın
en büyük düşmanı olan kapitalizm veya bunun daha ilkeli olan feodalizme karşı mücadele ile yaratılan ortak
kimlik sözkonusu idi. Bu kimliğin kaybedilmesiyle insanlar bilinçaltında çok daha köklü olarak yaşamakta olan
1
2
Örneğin bkz.: Aleksandre Bennigsen, Soviet Muslim Intelligentsia in Central Asia, Ideologies and Political Attitudes, Ankara, METU,
1986, ss.4-6.
Emin Gürses, Milliyetçi Hareketler ve Uluslararası Sistem, İstanbul, Bağlam, 1998; s.154.
128
Siyasət bölməsi
etnik, dinsel veya yerel kimliklerine süratle döndüler. Bu aşamada ortaya çıkan bağımsız devletler, önemli
ölçüde ulus-devlet modeli ortaya koymaya çalışmışlardır. İlginçtir ki, Sovyetler öncesinde genellikle ulusdevletin bulunmadığı, Sosyalizm şemsiyesi altındaki bu “ulus-devletler”in Sovyet rejimi tarafından yaratıldığı
bir gerçektir. Ayrı dil, alfabe, etnik kimlik adları ile kazandırılmaya çalışılan alt kimlikler, özellikle Türk kökenli
halklar arasında ortak etnik, kültürel ve dini kimliği yıkmaya yönelikti. Bu dönemde Moskova yönetiminin
Baltık Denizi’nden Bering Boğazı’na kadar bütün Ruslar için tek alfabe uygulamasına karşın Türkler için 36 ayrı
alfabe düzenlemesi ilginçtir. Böylece asırlarca iç içe yaşamış toplulukları her geçen gün birbirinden
uzaklaştırarak Rus ortak kültürü ve Yoldaş kimliği altında birleştirmeyi amaçlamıştır. Her ne kadar başlangıçta
ulusal dillerin terkedilmesi yönünde görünüşte bir baskı olmayıp, fakat insanlar daha iyi bir iş bulmak istedikleri
için Rus dili öğrenmeye başlamış olsalar da, aslında Rusça öğrenmek birinci sınıf vatandaş olmanın gereği
olarak karşımıza çıkmaktadır.3 Benzeri uygulamalar ile bastırılmış kimlik duygusu daha yoğun olarak
bilinçaltında gelişmiştir. Bununla beraber, demografik yapıda, özellikle Stalin döneminde uygulanan göçlerle ve
Rusların Rus olmayan halklar arasına yerleştirilmesi uygulamaları ile önemli değişikliler yapılmıştır. Bu
uygulamalar günümüzde ve yakın gelecekteki etnik veya kimlik sorunlarının temelini oluşturmuştur.
Hemen belirtelim ki, etnik temelli kimlik sorunu ile ulus-devletlerin oluşmasındaki “öteki” konusu,
sadece Kafkas veya Orta Asya cumhuriyetlerinin gündeminde olmayıp, Rusya Federasyonu ile Baltik
cumhuriyetleri, Balkanlar ve Dogu Avrupa için de sözkonusudur. Bu sorun değişik şiddette 20. yüzyılda
bağımsızlığını kazanan diğer ülkeler için de geçerlidir. Diğer bağımsız ülkelerde olduğu gibi, Sovyet sistemi de
halkları, yeni bir kimlikle asimile ederken, yerel ve etnik değerleri, kabile bağlarını zayıflatmış, bir bakıma
bağımsızlık sonrası tek milli kimlikli devletlerin temelini atmıştır.4
70 yıllık “yoldaş” kimliği, global bir Sosyalist devlet vatandaşlığından, ulus-devlet vatandaşlığına
geçerken yeniden eski etnik kimliklerin ön plana çıkmasının, küreselleşme ile ulus-devletin zayıfladığı bir
dönemle eş-zamanlı olarak yaşanması, toplumsal hafızalarda travmalara neden olmuştur. Sağlam ve köklü
kültürel değerler ile siyasal kültüre sahip olan toplumlar, bu aşamayı daha sorunsuz olarak geçirmeye
çalışmaktadırlar. Letonya ve Estonya örneklerinde, Sovyetler sonrası etnik kimlikler geliştirilirken, İkinci Dünya
Savaşı’nda bu Baltık cumhuriyetlerinin bağımsızlığına son veren “Ruslar” öteki kabul edilmiştir.5 Bu ülkelerdeki
Rus nüfusu ve kalıntıları ise istenmeyen, düşman varlıklar haline gelmiştir. Bununla beraber, uluslararası destek
ve bir bakıma toplumsal-psikolojik terapiler ile olgunlaşmakta olan bu demografik “iltihap” tedavi edilme yoluna
gitmiştir. Ancak Kafkaslar ve Orta Asya’da siyasal sistemlerin belirledikleri ile vatandaşların sahiplenmek
istedikleri arasında çatışmalar olabilmektedir. Yoğun Rus varlığı ve etkisi, kültürel ve siyasal hayata yön
vermeye devam edip, ekonomik ve sosyal sorunlar birçok ülkede Sovyet dönemini aratırken, ulus-devletlerin
belirlediği siyasal çerçevede gerçek kimlik arayışı sürmektedir.
SOVYETLER SONRASI
Sovyetler sonrası bağımsızlığını kazanan ve “ulus-devletleşen” eski Sovyet cumhuriyetleri, Avrupa
dışında genellikle yaşanmış olan süreci izlemek zorunda kalmıştır. Yani önce devlet bağımsızlığını ilan etmiş,
daha sonra ulus oluşturma projesi uygulamaya konmuştur. Devletin temel unsurlarından olan “millet” varlığına,
nitel ve nicel anlamıyla sahip olmak bakımından diğer cumhuriyetler Azerbaycan kadar şanslı değildir. Bu
zenginlik ağır bir bedel ödemeyi gerektirdiğinden, gerek Sovyetler öncesi Azerbaycan’ın 1918-1920 arasında
bağımsızlık tecrübesi gerekse SSCB’nin dağılma aşamasında Rusların 20 Ocak 1990’da Bakü’de yaptııı katliam
ile sonraki olaylar ve Rus-İran desteği ile Ermenistan’ın Azerbaycan topraklarındaki işgalini sürdürmesi, tarihi,
ekonomik, sosyal unsurları ile etkili bir “öteki” kavramını ortaya çıkarmış, bunun sonucu olarak nispeten güçlü
bir milli kimlik gelişmiştir. Diğer cumhuriyetlerde genellikle izlenen, cumhuriyeti kuran veya bağımsızlığı
gerçekleştiren güçlü liderin karizması çevresinde oluşturulmaya çalışılan milli kimlik, sosyal ve tarihi açıdan
sıkıntılara neden olmaktadır. Liderlere karşı düzenlenen suikastlar da bu aşamada önemli fonksiyonlar
görmektedir. 1990’larda yaşanan, sonuç itibariyle cumhuriyetlerde “öteki”ni belirleme konusunda önemli
işlevler yüklenen provakatif eylemlerle, cumhuriyetlerde yaşayan genellikle komşu cumhuriyet vatandaşlarının
“ötekileştirilmesi” gerçekleşmiş, ancak suni olarak oluşturulmuş bu yapıdaki eylemler de suni olarak algılanmış,
toplum katmanlarından önemli destek bulamamıştır.
3
4
5
Emin Gürses bu konuda şu tespiti nakletmektedir: “Ulusal dillerin terkedilmesi yönünde bir baskı yoktu. Fakat daha iyi iş bulmak isteyen
biri için Rus dilini öğrenme gereksinimi vardı. Kafkas cumhuriyetlerindeki Rus okullarında çocuklarının eğitimi için bir yer bulmak
konusunda insanlar arasında büyük bir rekabet vardı.” a.g.e; s.151.
Örneğin bir Hollanda sömürgesi iken bağımsızlığını kazanan Surinam’da 1945 sonrası kentleşme ile etnik kargaşalar ve asimilasyon
uygulamaları birlikte gerçekleşmiştir. Bu aşamada gelişen bir Flemenk-Surinam kültürü ile yaşanan asimilasyon, kültürel bakımdan
birleşmiş bir Surinam kimliğini şekillendirmiştir. Bununla beraber tarihi temelli ve inatçı etnik ayrılıklar, mevcut dengeyi tehdit
etmektedir. Aonghas St-Hilaire, “Ethnicity, assimilation and nation in plural Suriname”, Ethnic and Racial Studies, Routledge, Part of
the Taylor & Francis Group, Volume 24, Number 6/November 1, 2001, ps.998-1019.
Vamık D. Volkan, “Letonya’da İstenmeyen Cesetler, Bir Arıtma Girişimi” Kanbağı, Etnik Gururdan Etnik Teröre, İstanbul, Bağlam,
1999; 162-171 ve “Estonya Deneyimi, ‘Gayri Resmi Diplomasi’nin Bir Örneği İşbaşında”, aynı eser, ss.235-264.
129
Siyasət bölməsi
Tito'nun şöyle dediği bilinmektedir: "Yugoslavya'nın 6 cumhuriyeti, 5 milleti, 4 dili, 3 dini, 2 alfabesi ve
tek partisi var."6 Etnik kimliğin değişik boyutları açısından birçok ayrı özelliği olan halkları aynı devlet çatısı
altında (partide) barışık bir şekilde yaşatan ve ülkesini kalkındıran Tito, yaşadığı dönemde ülkesinin fotoğrafını
bu şekilde vermektedir. Bu fotoğraf, Tito'nun birbirine zıt çıkarları olan (veya olduğu algılanan), kültür temelleri
farklı insanları, her kesimin kabul edebildiği bir zeminde toplamayı ve kaynaştırmayı -geçici de olsabaşardığının göstermektedir. Bununla beraber, her etnik aidiyet aynı zamanda farklı “öteki”ni yarattığı halde, bu
ötekiler parti çatısı altında, global-bölgesel-ulusal bir çizgide gidip gelen bir kimlikle taçlandırılmıştır. Şüphesiz
bu ülkedeki insanların, "öteki" durumunda olanlarla barışık yaşamasının kendisinin de çıkarına olduğunu, bu
şekilde kendisinin varlığının devam ettiğini kabul etmeleri öncelikle belirli bir hukuki zeminin oluşturulması ve
geliştirilmesiyle gerçekleşebilmiştir. Bununla beraber, uluslararası sistemde yaşanan konjonktür Tito'nun bu
programının gerçekleşmesini kolaylaştırmıştır. Tito'nun kişisel yetenekleriyle birlikte, kendisini böyle bir
programı yapmaya ve uygulamaya zorlayan etkenlerden birisinin de onun çoğunlukta olan Sırp değil de Hırvat
kimliği olduğunu düşünüyoruz. Bütün bunlarla beraber yaşanan olaylar, sadece bütün ulusların kabul edebileceği
bir hakça düzenlemenin çıkarları çatışan bu insanları bir arada tutmaya yetmeyeceğini göstermiştir. Sovyetler
Birliği'nde ise Gürcü asıllı Stalin'in birçok etnik grubu bir arada tutması başarısının altında, uygulamalar çok
farklı olmakla birlikte Yugoslavya'nınkine benzer bir takım özellikler sözkonusu olabilir.
Sovyetler Birliği'nin parçalanmasından sonra Asya ve Avrupa'da ortaya çıkan yeni devletler ile daha önce
Doğu Bloku'na mensup olup SSCB güdümünde olan cumhuriyetlerin karşılaştıkları problemlerden başta geleni
belirttiğimiz gibi etnik kimlik konusudur. Hem Kafkaslar ve Türkistan'ı Rusya'nın kontrolü altına alan Çarlık
yönetimi ve hem de 1917 Devrimi'nden sonra kurulan Bolşevik yönetimi etnik kimlik konusunda önemli
deneyimler yaşamış, kapsamlı politikalar geliştirmiştir. Rus olmayan ırkları Sovyetleştirme adı altında
Ruslaştırma, Rus güdümüne sokma, kısa ve uzun vadede etnik kimlik bilinçlerini ortadan kaldırmayı hedefleme
şeklinde özetleyebileceğimiz bu politikaların konusu, sadece Müslümanlar veya Türkler değil, aynı zamanda
Slav kökenli olup Rus olmayan Ukraynalılar ile birlikte Almanlar ve Baltık halkları gibi topluluklar da olmuştur.
Sovyetler Birliği'nin parçalanmasından sonra daha önceki baskı, eritme, göç, asimilasyon politikalarına karşı,
birikmiş bilinçli tepkiler, uygulamalar gündeme gelmiştir. Bununla beraber Türk cumhuriyetlerinin etnik
yapısındaki gelişmeler başta Kazakistan ve Tacikistan olmak üzere bölge ülkelerinin politikalarını önemli ölçüde
etkilemekte ve yönlendirmektedir. Siyasi bağımsızlığını kazanan cumhuriyetler, bu bağımsızlıklarını
pekiştirmek, uzun vadede garanti altına almak için Rus etkisini azaltmak, en azından bölgeye Rusya'nın olumsuz
ilgisine son vermek istemektedirler. Bunun için Ruslara karşı etnik kimlik bilinçlerini pekiştirmeye ve
geliştirmeye, eski dönemlerde yıpranan, ezilen, ikinci sınıf muamelesi gören, ekonomik ve sosyal bakımdan geri
bırakılan ülkenin eski sahipleri olan "yerlileri", yeniden ülkenin gerçek sahibi haline getirmeye çalışmaktadırlar.
Bu aşamada Ruslar, farklı boyutlarda “ötekileşme” sürecine girmişlerdir.
Sovyet yönetiminin ayırımcı politikaları, özellikle cumhuriyetlere adını veren etnik grupların uluslaşma
süreçlerini, etkilemiş ve hızlandırmıştır. Dönem sonunda modern anlamıyla belirli bir bilinç düzeyine ulaşmış
olan etnik gruplar, siyasi oluşumlara dönüşmeye başlamıştır. Sovyetler’in dağılma safhasındaki ulusal birimlerin
son topluluklar olduğu ve tarihi gelişimin sona erdiğini ileri sürmek mümkün değildir. Ancak geçen süre
zarfında belirli bir olgunlaşma ve direnç tecrübesi yaşayan Türk toplulukların yeniden kazandıkları ulus bilinci
ile bundan sonra ortaya çıkabilecek olan aynı tip uygulamalara, baskılara karşı gerçek bir muhalefet göstereceği
anlaşılmıştır.7
Sovyetler Birliği'nin yıkılmasıyla Kafkaslar ve Orta Asya’da Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan,
Kazakistan gibi belirli kültürel altyapıları olan ulus devletler ortaya çıkmıştır. Sovyetleştirme dönemine tepki
olarak bağımsız ulus devletlerde uluslaşma süreci ise devam etmektedir. Ancak bu sürecin de belirli bir canlılık
veya etkinlik süresi olup sonsuza kadar gideceği düşünülemez. Bundan sonraki gelişmelerin, yeni üst ulusal
kimlikte ve globalleşme sürecinin etkisiyle bölgesel ve küresel kimliklerle birleşme şeklinde mi yoksa alt
bölünmeler yönünde mi olacağını yönetimlerin halklarla olan ilişkileri ve “öteki” sorunun çözümünde rol
oynayacak çevre şartları belirleyecektir. Günümüz bağımsız Türk cumhuriyetleri için her iki istikamette de
belirli bir altyapı sözkonusudur. Türk kökenli ulusların Türk kimliği yönünde dayanışma ve işbirliği dönemine
girmeleri, farklılıkların ihmal edilmesi, ortak yanların ön plana çıkarılması, karşılıklı işbirliği ve yardımlaşma ile
Avrupa Birliği ülkelerinde yaşanan benzeri süreç gündeme gelebilir. Türk kökenli cumhuriyetlerin geliştirmeye
çalıştıkları ilişkiler, gerekli toplumsal destek ve katılımı bulamadığı takdirde Arap Birliği benzeri temel
konularda etkisiz bir uluslararası örgüt de doğabilir. Bunun yanında çoğu cumhuriyette bulunan, bir kısmı
Sovyet döneminde suni olarak oluşturulmuş etnik özerk birimler ve topluluklar bir dereceye kadar ulus bilinci
kazanmışlardır. Bunların kültürel, siyasal ve ekonomik bakımdan baskı veya haksızlığa uğradıkları izlenimlerini
edinmeleri, daha ileri özerklik taleplerini gündeme getirecek, alt ulusal kimlikleri güçlendirecektir.
Türk kökenli halklar lehine bir takım politikalar uygulanırken kendi cumhuriyetlerinde yerleşmiş olan
Ruslar ile Rusya'nın ürkütülmemesine genellikle dikkat edilmektedir. Kazakistan örneğinde olduğu gibi,
Rusya'nın, yeraltı kaynakları bakımından son derece zengin ve bölge nüfusunun yaklaşık yüzde 80'i Ruslarla
6
7
Umur Talu, Milliyet, 26 Mart 1999.
Rupert Emerson, Sömürgelerin Uluslaşması, çev. Türkkaya Ataöv (Ankara, Türk Siyasi İlimler Der. Yay., 1965); s.114.
130
Siyasət bölməsi
meskun olan Kuzey Kazakistan'ı istemesine karşılık, Kazak yönetimi başkentini bu bölgeye taşıyarak cevap
vermiştir. Kazak yönetimi, ülkesindeki ve diyasporadaki Kazaklara birçok ayrıcalıklar tanırken Ruslara karşı
politikalarında son derece ihtiyatlı davranmakta, Rusların “ötekileşmesi”nin ortaya çıkaracağı muhtemel
tehlikeler sezilmektedir. Diğer bölgelerde yoğun bulunan Kazakların özellikle gençlerin Kuzey Kazakistan'a ve
yeni başkent yapılan Astana'ya (Akmola) yerleşmeleri teşvik edilmektedir. Kazakistan ve diğer cumhuriyetlerde,
etnik bilincin gelişmesi yönündeki politikalar, Sovyetler Birliği dönemine bir tepki niteliğindedir. Bu politikaları
cesaretlendiren etkenlerden biri de Türk kökenli halkların hızlı nüfus artışı ve mevcut nüfusun Ruslara göre
oldukça genç olmasıdır. Demografik yapıdaki gelişmeler ile ulusal bilinçlenme ve hareketlerden yeni
politikaların etkilenmesi, eski dönemdeki göç ve asimilasyon politikalarına tepki niteliğindedir. Bütün bunlar,
bölge ülkelerinin siyasi hedeflerini, bu hedefleri benimsemeye zorlayan veya teşvik eden şartları birlikte ele
almayı gerektirmektedir.
Çıkarları çatışan, birbirini “öteki” kabul eden etnik toplulukları aynı siyasi çatı altında başarılı bir şekilde
toplaması bakımından Stalin Rusyası ile Tito Yugoslavyası'nda, her iki lider de oldukça farklı etnik grupları bir
yönetim altında toplayabilmişlerdir. Bununla beraber bu başarının altındaki en önemli etken her iki liderin kişisel
özellikleridir. Bu özellik Tito'da farklı halkları çıkarları konusunda ikna edebilme başarısıdır, bir yönüyle
güvendir. Stalin'de ise korku ile bu korkuyu sürekli ve etkili kılacak mekanizmaları görmekteyiz. Stalin sonrası
totaliterleşme döneminde "korku" etkeni yönetimin her kademesine yayılarak varlığını sürdürmüştür. Bununla
beraber farklı etnik grupları bir arada tutan gerçek etken durumundaki korku veya güvenin kişisel olduğu,
dolayısıyla sözkonusu birlikteliğin de gerçekçi bir zemine oturmadığı ortaya çıkmıştır. Her iki halde de belirli
bir otorite gerçeği, sanal zeminlerde bu birlikteliği sağlamada başarılı olmuştur. Ne var ki, bilinçaltındaki “öteki”
varlığını hep korumuş, sosyal ve siyasal ilişkilerde yönetimin otoriterliği bu duyguyu pekiştirmiştir. Belirli bir
süre çatışmanın görülmemesi, sadece taleplerin ertelenmesi ve kümülatif hale gelmesinden başka bir şeye
yaramamıştır. Otoriter yönetimin çatışma kaynağı olması, gerek sömürge yönetimlerinde gerekse sömürge
sonrası bağımsızlık mücadelesi ile kurulmuş olan birçok yönetimde görülen özelliklerdendir.8
Bütün bunlarla beraber, başta Kafkaslar olmak üzere gerek Rusya federasyonundaki gerekse bağımsız
cumhuriyetlerdeki etnik problemler veya etnik potansiyelli problemler ertelenmiş olup çözüm konusunda zamanını ve olgunlaşmasını beklemektedir. Gerçekçi olmayan, hatalı politikalar mevcut etnik kimliklere ilaveten
yeni kimliklerin oluşumunu, karşılıklı olarak işbirliğine son derece muhtaç olan toplulukların birbirini
“ötekileştirmesini” gündeme getirirken, bunların bağımsız aktör veya bağımsız devlet olma yönündeki hırsları da
kamçılaması, bölgesel istikrarsızlıkların kaynağı olması sonucunu doğurabilecektir.
“ÖTEKİ”NİN BELİRLEDİĞİ SİYASİ REKABET
1917 ihtilali döneminde, Lenin'in bayraklaştırdığı kültürel otonomi ve çok uluslu federasyon başta Türk
kökenli halklar olmak üzere Rusların dışındaki uluslar için de oldukça çekici olmuştur. Bununla beraber Lenin'in
ulus sorunu konusundaki bildirisi dikkatle incelendiğinde aslında bu konuda herhangi spesifik bir teorinin
olmadığı görülür. Tıpkı 1991 sonrası Rusya Federasyonu için sözkonusu olduğu gibi, Lenin iktidarının ilk
yıllarında da bütün Rusya ve gelecekteki federasyon halklarını kucaklayacak, bir kısmı için cazip gelirken
diğerlerini ürkütmeyecek sihirli bir teori bulmak mümkün değildi. Bunun yanında, ulus hakları ile ilgili herhangi
bir iyimser beklentinin de Sovyetler Birliği'nin dağılmasına kadar sözkonusu olmadığı görülür.9
Özellikle çok uluslu devletler açısından, uluslar kompozisyonunu en iyi değerlendirip temsil edebilen
yönetimi oluşturmak oldukça zor bir konudur. Ulusların nicel ve nitel yapılarındaki değişimlere yönetimin
zamanında veya önceden gerçekçi karşılığı vermesi, muhtemel talepleri karşılayacak veya şiddetini kıracak
çıktılar üretmesi yanında mevcut düzenden çıkarı olanların tepkilerinden sistemin sarsılmasını önlemek çok daha
zor bir durumdur. Esasen bütün Sovyet halkları için geçerli olan, ulus sorununu kökünden çözen ve farklı etnik
toplulukları bir arada, ortak bir kader inancı etrafında yaşamaya sevkeden teorik çerçevenin bulunamamasına
rağmen -ki böyle bir çerçeve tanım gereği gerçek dışı- genelde pragmatik bir tavırla halkların Sovyet kontrolü
altına alınmaları sağlanmıştır. Bu kontrolün sürekliliği özellikle Lenin ve Stalin'in ilk yıllarında 3-6 aylık
ömürleri olan cumhuriyetler dizisi ile gerçekleştirilmiştir. Böylece Türk topluluklarının uluslararası aktör ve
bağımsız devlet yönündeki bütün ümit, heyecan ve beklentiler tüketilmiştir. Moskova merkezli siyasi yapılanma
politikasına 1924 ve 1936 anayasaları ile son şeklinin verildiği düşünülmüştür. Bu anayasalar, teorik olarak
bağdaştırılamayan çıkarları hukuksal bakımdan uzlaştırmaya çalışan, gerçeklerden uzak olduğu halde "ideal"in
belgeleridir. Bununla beraber "önemli ve denkleştirilmesi olanaksız eşitsizliklerle bölünmüş bireyler arasında
hiçbir siyasal topluluğun kurulamayacağı bilinen bir şeydir."10 Çünkü bu örnekte olduğu gibi, yönetimin
otoriterliği nispetinde halkların birbirini “ötekileştirmesi” keskinleşmiş, farklı toplulukların ortak bir kaderi
benimsemeleri, mevcut yönetimi içselleştirmeleri imkansızlaşmıştır.
8
9
10
John Burton, Conflict: Resolution and Provention (London, The Macmillian Press Ltd., 1990); s. 72.
Nicholes Stergerdt, "Origins of the Constructivist Theory of the Nation", Nation and Nationalism, ed.: Sukumer Perivail (London, Central
European University Press, 1995); ss.84-85. John Burton, bugüne kadar çok kültürlü veya çok uluslu temele dayanan çatışmalara bir çözüm
bulunamadığını belirtir, çatışmaların sosyo-politik sistemin bir parçası haline geldiği ve nihayet sistemi yıktığını söyler; a.g.e., s.138.
Edward Hallet Carr, Milliyetçilik ve Sonrası, çev.: Osman Akınhay, 2. Baskı (İstanbul, İletişim Yay., 1993); s.62.
131
Siyasət bölməsi
Bireyler arasındaki uçurum, bölge, etnik grup, sosyal statü bakımından farklılıkları belirgin hale gelen,
Sovyetleri oluşturan temel aktörler açısından da sözkonusudur. Bu durumda temel aktör olan "Büyük Rus"
karşısında diğerlerinin gücü sözkonusu olmamaktadır. Belgelerde, kağıt üzerinde varlıkları görülen aktörlerin
1991 sonrasında gerçek aktör durumuna gelmeleri, baskılara maruz kalarak kimlik ve uluslaşma bilinci edinme
sürecine giren topluluklardan ayrı olarak, belirli bir kurumsallaşma ve bir dereceye kadar kültürel özerkliğin
ortaya çıkardığı bir ulus-devlet gerçeği ile açıklanabilir. Öte yandan, etnik veya bölgesel bir özelliği bulunmadığı
halde devletin totaliter niteliği içerisinde önemli yer tutan kuruluşlar, bürokratik karar organları, zaman
içerisinde kendi kişisel çıkarlarını ön plana çıkarmış, bağımsızlaşmış, kapitalist sistemdeki çok uluslu şirketler
gibi uluslararası aktör haline gelmiştir. Devletin ekonomik, siyasal ve askeri gücünün somutlaştığı bu örgütler de
yeni gelişmelerde bir dereceye kadar bağımsız aktör rolü oynayabilmektedirler.11 Komünist Partisi, KGB, Ordu
gibi kurumlar veya bunların alt birimleri belirli bir bağımsızlık, özerklik aşamalarına girmiştir. Bununla beraber
bağımsızlıkları merkezi hükümete karşı gelişmiş olup bir dereceye kadar yöneticilerin etnik kimliklerinin
etkisine girmişlerdir.
Daha Sovyetler Birliği dağılmadan önce, başta Alexsandre Bennigsen olmak üzere bazı araştırmacılar,
Rusların aleyhine bağımsızlaşan kurumlara nüfuz ederek bunları merkezi yönetimden adeta kopartan demografik
yapı değişikliğinin 2000'li yıllarda Sovyetler Birliği'nin sonunu getireceğini haber vermişlerdir. Bununla beraber
demografik yapıdaki nitel değişikliklerin nicele dönüşmesi beklenemeden başka nedenlerden dolayı Sovyetler
dağılmıştır. Ancak, bölgede yaklaşık iki asırdır etkin olan Rus egemenliği, mevcut ekonomik, sosyal ve askeri
ilişkiler Rusya'nın fiili etkisini sürdürmeye neden olmuştur. Paradoksal olarak bu gelişmenin her aşaması, diğer
etnik topluluklar açısından, Rusların daha da “ötekileşmesi” sonucunu doğurmuştur. Demografik yapıdaki
gelişmelerden etkilenen politikalar, bölge ülkelerinin siyasi ve idari kararlarındaki "etik'i" yeniden tanımlamaya
yol açmaktadır. Etki tepki ilişkisi içinde tırmanan etnik kaygıların yönlendirebileceği politikalar, devlet veya
özerk bölge gibi mevcut aktörleri amip bölünmeye götürmeye neden olabilir.
YENİ AKTÖRLERDE KİMLİK SORUNU VE “ÖTEKİ”NİN ÖNEMİ
Emerson'a göre "..halkların zor denetlenen içgüdüleri, demografik sınırların içinden çıkılmaz bir şekilde
biribirine girdiği durumlarda, çok defa aşırı kargaşalıklara yol açmaktadır."12 Öte yandan kapitalizme özgü bir
olgu olduğu zannedilen ulus sorunu ilk başlarda Polonyalı Rosa Luxemburg hariç II. Enternasyonal'e üye
Marksistlerin dikkatini çekmemiştir. Ancak Rusya'daki 1905 devrimi Avusturyalı Marksist Otto Bauer'in
deyişiyle "tarihsiz ulusların uyanışı”nı ortaya çıkarmış oldu. Bu durum ulusların yok olup gitmeye yazgılı
olduklarını ileri süren Engels'in tahminlerini çürütmüştür. Bununla birlikte daha 1903'den itibaren de Rusya
sosyal demokrasisi için ulus sorunu örgütlenme temelinde kendisini göstermiştir.13
1917 ihtilali öncesinde etnik temelli örgütlenmeler ile belirli bir teorik tartışma altyapısının oluşturduğu
devlet, etnik grup, etnik politika tartışmaları devrimden sonra "İskender'in kılıcı" ile gündemden düşmüştür.
Bununla beraber konu, doğası gereği yok olmamış bilinçaltındaki önemini korumuştur. Daha Sovyetler
dağılmadan Türk kökenli halkların bulunduğu bölgenin önemi ile buna karşılık maruz kaldıkları kültürel
ayırımcı politikalar, potansiyel etkinliklerini daha güçlü hale getirmiştir. Bu şartlar altında, gayri Rus olduğu
halde örneğin Ermeniler, sahip oldukları kültürel, ekonomik ve siyasal ayrıcalıkları nedeniyle, Ruslarla aynı
yoğunlukta “ötekileşmiştir.”
Kafkaslar ve Türkistan'ın doğal kaynak ve madenler bakımından son derece zengin olması, bağımsızlığını
kazanan ülkelerin bundan sonraki politikalarının güçlü ülkeler tarafından izlenmesi ve yönlendirilmesi sonucunu
doğurmuştur. Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan zengin petrol ve doğalgaz yataklarına,
Kazakistan, Tacikistan ve Özbekistan zengin maden rezervlerine sahiptir. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından
sonra, bölgede eğitim ve beceri sahibi olan önemli bir işgücü ortaya çıkmıştır. Yetişkinlerin okuma-yazma
oranları ve eğitim göstergeleri diğer Asya ülkelerininkinden farklıdır. Bölgeden çıkmış olan birçok bilim adamı,
mühendis ve matematikçiler dünya çapında üne sahiptirler. Bütün bu gerçeklerin, her bir ulus ve etnik grup için,
tam özgürlük veya daha geniş özerklik istikametinde yönlendirici etkisi sözkonusudur.
Sovyet sonrası bağımsızlık ilanları ile birlikte Türk cumhuriyetleri açısından ortaya çıkan durum sadece
kadroların, bayramların, alfabenin değişmesi değil, aynı zamanda son derece merkezi bir yönetimle uygulanmış
ayrıntılı bir modelin ve çok tayin edici bir zihniyetin tasfiyesi sözkonusu olmuştur. Azerbaycan dışındaki Türk
kökenli cumhuriyetlerin bağımsız cumhuriyetlere geçişi, merkeze dayatılan ayrılıkçı, bağımsızlık talep ve
hareketlerden çok merkezin kendi kendini tasfiyesi, bazı Sovyet yazarlarının deyimiyle "merkezin intiharı"
sonucu gerçekleşmiştir. Bu durumu ilgili ülke halkları “bağımsızlık başımıza düştü”14 şeklinde dile getirmektedirler. Böyle bir durum, bağımsızlık sonrası ulusal kimliğin oluşmasında gerekli olan “öteki”nin temininde
11
12
13
14
Kenneth Waltz, George H. Quester, Uluslararası İlişkiler Kuramı ve Dünya Siyasal Sistemi, Çev.: Ersin Onulduran (Ankara, A. . SBF, 1982);
ss.131-133.
Rupert Emerson, a.g.e.; s.110.
Claudie Weill, "Marksizm ve Ulusal Sorun", Uluslar ve Milliyetçilikler, Der.: Jean Leca, Çev.: Siren Demen (İstanbul, Metis, 1998); s.153.
Günay Göksu Özdoğan, "Sovyetler Birliği'nden Bağımsız Cumhuriyetlere: Uluslaşmanın Dinamikleri", Bağımsılığın İlk Yılları, Büşra
Ersanlı Behar (Ankara, Kültür Bakanlığı, 1994); ss.39-40.
132
Siyasət bölməsi
bir bakıma yoksulluk nedeni olmuştur. Bununla beraber, Sovyetler Birliği dönemindeki Moskova'ya bağlılığı
gerektiren karmaşık ilişkiler sisteminin bir bölümü devam etmektedir. Bu yönüyle 'Sovyetler Birliği belirli
oranda cumhuriyetlerde yaşamaktadır' demek mümkündür.
2003 yılı itibariyle, Azerbaycan'ın yaklaşık beşte biri Ermenistan işgali altında bulunurken, iki ülke
arasındaki anlaşmazlıkların çözümü için yapılan teşebbüslerden bir sonuç alınamamıştır. 1998 yılında
Ermenistan'da yapılan seçimlerle uzlaşmazlık karşıtı olan Koçaryan devlet başkanı olmuştur. Muhtemel uzlaşma
ile bölgede Azerbaycan Ermenistan'ı diyebileceğimiz bağımsızlığa yakın özerk bir Karabağ devleti ortaya
çıkabilecektir. Bunun yanında Nahçıvan'la Azerbaycan arasında Ermenistan ülkesi bulunmakta olup doğrudan
bir sınır yoktur. Güney Azerbaycan ise halen İran yönetimi altında bulunduğu halde bu bölgenin kuzeydeki
gelişmelerden etkilenmeyeceği düşünülemez. Sınır ötesi kültür özerkliği taleplerinin bölgede oldukça zengin bir
altyapısı bulunmakta olup bu taleplerin karşılanması ile gelişmelerin nereye varacağı oldukça karmaşık bir
hesaptır. Başarısız yönetimler ve uzlaşmaz tutumlar sürdüğü takdirde bölgedeki amip bölünmelerin daha başka
boyutları da gündeme gelebilecektir. Azerbaycan'daki bölünme potansiyeli, yukarıda belirttiğimiz durumlar
gözönüne alındığında bir dereceye kadar Kazakistan, Özbekistan, Kırgısiztan, Türkmenistan ve Tacikistan için
de sözkonusudur. Gürcistan böyle bir potansiyele belki de en ileri düzeyde sahipken, Ermenistan için bu tür
tehlikenin sözkonusu olmaması, Moskova'nın Sovyet dönemi boyunca bilinçli politikalarının sonucudur.
Örneğin Kırgızistan'daki yüksek orandaki Rus nüfusu, Rus göçünün bir sonucudur. Ermenistan'a böyle bir göç
olmadığı gibi, II. Dünya Savaşı’nda Hitler’le işbirliği yapan Ermeniler dahi genel etnik politika sayesinde
sürgüne tabi tutulmamıştır. Bu ayrıcalığın sonucu olarak, Ermenistan, Azerbaycan halkı açısından son derece
etkili bir “öteki” haline gelmiştir. Sınır ötesi etnik yapı ile 1990’larda yaşanan Azeri-Ermeni-Rus ilişkilerindeki
gelişmeler açısından, Azerbaycan için İran da diğer bir önemli “öteki” haline gelmiştir.
Marksizmin, toplumların gelişme sürecinde kapitalizm öncesi geçici bir aşama olarak kabul ettiği
milliyetçilik olgusunun, bu ideolojinin uygulama alanı bulduğu en önemli örnek durumundaki Sovyetler
Birliği'nde ortadan kalkması beklenmekteydi. I. Dünya Savaşı sonrası şartları altında, Çarlık Rusyası'nın
parçalanmasıyla ortaya çıkan birçok etnik grup ve ulusu bünyesinde toplayan bu devlet içerisinde zamanla tek
bir millet, Sovyet ulusunun oluşturulması hedeflenmekteydi. Bu dönem uluslararası ilişkiler aktörleri de birçoğu
kuruluş sürecini yaşayan ulus devletlerdi. Çarlık Rusyasının yıkılmasıyla açıkta kalan birçok ulus veya etnik
grup kendi bağımsız devletlerini kurma yoluna girmiş, belirli adımları atmışlardı. Benzer süreç Sovyetler
sonrasında da yaşanmıştır.
Siyasal istikrarsızlık, toplumsal adaletsizlik ve güvensizlik gibi unsurlarla beslenen etnik hareketler, dış
düşmanlarını yani “ötekini” belirledikten sonra kendi kaderlerini tartışma noktasına ulaştırmış ve bundan sonra
devlet aşaması yahut devletin ulusal kimliğinin ve buna bağlı hedeflerin yeniden belirlenmesi aşaması gündeme
gelmiştir. Sovyetler Birliği'nin değişik dönemlerinde farklı boyutlarda uygulanan asimilasyon politikaları,
gelişme yeteneği olmayan birçok etnik hareketi budamış, fakat başta güven olmak üzere gerekli altyapıyı
kuramadığından eski kökler kar altında, yapay ve zorlama düzenin eriyip yok olmasını beklemişlerdir.
Uluslararası ilişkiler aktörleri olarak dinlenme, gelişme veya olgunlaşma evrelerini yaşayan toplulukların
birçoğu 1990 sonrasında yeniden devlet olarak karşımıza çıkmıştır. Bununla beraber sorunlar, çok daha karmaşık
ve çözümü ertelenmiş olarak varlığını korumaktadır. Aktör bazında öncesi ve sonrası ile bir amip bölünme
sürecinin yaşandığı Sovyetler döneminin belirli oranlarda başta Rusya Federasyonu olmak üzere
cumhuriyetlerde sürmesi beklenmekteydi. Merkezden uzak veya merkeze karşı gelebilecek bölge veya
cumhuriyetleri kontrol altında tutabilmek için oluşturulan etnik yapılar, bugün birçok eski Sovyet cumhuriyeti
için, özellikle Türk cumhuriyetleri için potansiyel sorun özelliği taşımaktadır. Bu cumhuriyetlerde bundan sonra
bölünmelerin yaşanmaması, toplumların resmi ideolojiye hapsedilmeleri veya hareket alanının kısıtlanmasıyla
değil fakat vatandaşlarının devlete güven ile hak ve özgürlüklere sahip olmasıyla, yönetici kesimin mensup
olduğu etnik topluluğun “ötekileşmemesiyle” mümkün olabilecektir.
Yönetici çoğunluğun mensup olduğu topluluğun diğer etnik gruplar nezdinde “öteki” haline gelmesi ile
tırmanan gerilim, “mazlum” grubun ayrı bir devlet veya bölgesel sistem haline gelmesine kadar devam eder.
Sovyetler sonrası oluşan siyasi tabloda bu etnik özellikler çeşitli oranlarda çoğu cumhuriyetler için sözkonusu
olduğu halde, yeni cumhuriyetlerin genellikle kapalı, otoriter, baskıcı bir yönde siyasal kurumsallaşmalarını
gerçekleştirdikleri izlenmektedir. Bu tür politikaların azınlık durumundaki kimlikler tarafından farklı boyutlarda
algılandığı da bir gerçektir. Yeni aktör veya aktör adayı durumundaki devletlerin olgunlaşmaları,
kurumsallaşmaları, iç ve dış politikalarında rüştlerini ispat etmeleri, vatandaşlarının hareket alanını kısıtlamakla
başarıya ulaşacağı beklenemez. Bu durumda belirli bir süre sonra Sovyetler Birliği'nin yaşadığı dağılmanın, Tito
sonrasında Yugoslavya’da izlendiği gibi eski Sovyet cumhuriyetlerinde de yaşanması, uluslararası sistemdeki
gelişmelere bağlı olarak gündeme gelebilecektir. Bosna Hersek Sırbistanı gibi örneğin Kuzey Kazakistan'da bir
Kazakistan Rusyası, Urallar'da bir Rusya Kazakistan'ı, Kırgızistan'da bir Fergana Rusyası, Özbekistan'da bir
Karakalpakistan türü devletlerin ortaya çıkması yönünde etnik altyapı mevcuttur.15 Yönetimi elinde
15
Carr, çağımız dünyasının birbiriyle rekabet eden birkaç güç merkezi etrafında döndüğünü belirttikten sonra modern yaşamın tüm
karmaşıklığının bölünme yaratmaya eğilimli olduğunu belirtir; Milliyetçilik ve Sonrası; s. 65. Bununla beraber eski Sovyet cum-
133
Siyasət bölməsi
bulunduranların kendi kimliği istikametinde bir bakıma asimilasyon uygulaması yerine, genellikle batı
toplumlarında olduğu gibi eğitim sistemi ile, en az bunun kadar etkili olan sanayileşmiş olmanın sonucu, etnik ve
kültürel farklılıkların homojen bir yapıya dönüştürülmesiyle karşılıklı var olmalarını (veya aynı oranda yok
olmalarını) sağlayan programı, en azından bu yönde sadece resmi açıklamalarla değil fakat uygulamalarla
toplumun inandırılması sonucu bölünme olgusu gündeme gelmeyebilecektir.16
Eski Sovyet cumhuriyetlerinde, başta eğitim ve okur-yazarlık olmak üzere toplumsal göstergeler, etnik
sorunların yoğun olarak yaşandığı diğer Asya ve Afrika ülkelerinden çok farklı özellikler göstermektedir. Bu
özelliklerin, bölgede demokratikleşme-otoriterleşme kavgasının mevcut siyasi yapıların devamı veya
değişmesini belirleme konusunda da etkili olacağı beklenmektedir. Böyle bir durum, komşularını veya iç içe
yaşadığı halkları “ötekileştiren” azgelişmişlik ruhunun gittikçe zayıflayacağı ümidini beslemektedir. Bu koşullar
altında siyasal alanın eninde sonunda demokratikleşme yönünde gelişmeyi kolaylaştıracağı mümkün olduğu
halde, bölgesel ve bölge dışı müdahaleler, özellikle otoriter yönetimlerle, yönetimlerin tekçi ve baskıcı
özelliklerini destekler yönde yapılan anlaşmalar gerçek istikrarı geciktirme yönünde etkili olacaktır. Elde
ettikleri ayrıcalıkları garanti altına almak isteyen çok uluslu şirketlerin çıkarları, demokratikleşme ve daha geniş
katılım yönündeki doğal gelişmeyi engelleyecektir. Bu durum ise baskı altında kalan veya kaldığına inanan etnik
grupların ayrılış ve bölünme yönünde bilinçlenme ve olgunlaşma sürecine girmelerine neden olacaktır.
SONUÇ
Klasik “böl-yönet” uygulamasının değişik versiyonlarının gündeme gelmesi ile azgelişmiş ülkelerin temel
özelliği olan komşularıyla bitmeyen anlaşmazlık, eski Sovyet cumhuriyetleri için de gündeme getirilirken,
aslında emperyalist komplolar yararına Stalin döneminde şekillendirilen son derece uygun bir jeo-politik miras
bırakılmıştır. Bu yapı çerçevesinde her ülkede bulunan komşu ülke vatandaşları, değişik vesilelerle kışkırtılarak
iç ve dış siyasal istikrarsızlık hedeflenmiş, böylece SSCB sonrasında Rusya Federasyonu’nun patronluğunda
kurulan Bağımsız Devletler Topluluğu’nun devreye sokulması amaçlanmıştır. Benzer sorunlarla Rusya
Federasyonu’nda da yoğun olarak karşılaşılma tehlikesi ile, diğer cumhuriyetlerdeki yoğun Rus nüfusunun
durumu, 21.yüzyıl başında etnik kimliklerle siyasal istikrarsızlığı bozma uygulamalarının gittikçe azalmasına
neden olmuştur.
Sosyo-ekonomik yapılar ile Sovyet uygulamalarında yaşanan tecrübeler genellikle etnik çatışmayı
önleyici bir bilinçlenmeye neden olmuş bununla beraber küreselleşme sürecindeki kimlik sorunu varlığını
sürdürmektedir. Bu aşmada sınır tanımayan iletişim araçları ile gerçek ihtiyaçları karşılayan uluslararası örgütler,
bir bölgedeki sorunun zamanında ve doğru bir tarzda çözülmediği takdirde, bu sorunun çapına göre herkesi
ilgilendireceği gerçeğinden hareketle, yeni ve gerçekçi işlevler yüklenerek sorunun evrimini en az tahribatla
gerçekleşmesini sağlayabilir. “Bireyin teknolojik imkanlar aracılığıyla gittikçe artan oranda enformasyon ağına
dahil olabilme yeteneği uluslararası örgütlerin yükselen popülaritesi gibi olgularla ifade edilebilmektedir.”17
Küreselleşme sürecinde etkinleşen, belki küreselleşmenin motoru durumundaki uluslararası örgütler, yerelulusal-bölgesel anlaşmazlıkların çözümünde gittikçe daha etkili ve kabul gören kurumlar haline gelirken, siyasi
talep potansiyeline sahip alt grupların karar mekanizmalarına taşınmasını sağlamaktadır. Bu aşamada güçlenen
yeni kimliklerin “öteki”leri ile daha sağlıklı ve barışçı ilişkileri gündeme gelmektedir.
Kafkaslar ve Orta Asya’da her ülke veya alt grup için değişik açılardan farklı “öteki”ler sözkonusu
olmakla birlikte, müreffeh bir gelecek için ortak bir öteki bulmak, zoru başarmak gerekmektedir. Örneğin bir
Azerbaycan vatandaşı kendi kimliğini belirlerken, büyük bir ihtimalle “öteki” olarak, Ermeni, Rus, İranlı gibi
yakın tarihte yaşanmış olan ve halen sürmekte olan işgalin sorumlularını görecektir. Fakat bu kimlik tanımlaması
uzun vadede sağlıklı değildir, çünkü belirttiğimiz gibi azgelişmişliğin birinci özelliği komşularıyla düşmanca
ilişkilere sahip olmaktır. Benzeri durum diğer cumhuriyetler için de sözkonusudur. Bu bildiride sunulan
gerçekler ve değerlendirmeler ışığında bütün bölge ülkeleri ve halkları için geçerli olabilecek sağlıklı, müreffeh,
gelişmeye açık ve global “biz”lerin oluşmasını destekleyecek, gerçek bir “öteki”ni öneriyorum. Bu “öteki”
herhangi bir etnik grup olmayıp, “bölgenin kaynaklarını, zenginliklerini sömürmek isteyen, genellikle bölge
dışından gelen veya bölge dışı güçlerin acentası durumunda olan emperyalizm ruhu”dur. Hemen belirteyim ki,
geleceğe güvenle bakmak isteyen Rusya Federasyonu vatandaşları için de bu “öteki” fenomeni geçerli olup,
Rusların önemli bir kısmı, komşularını sömürmek yerine işbirliğini savunmakta, mevcut sıkıntıların sorumlusu
olarak, emperyalist politikaları görmektedir.18 Öte yandan, “Global öteki” olarak, “emperyalist güçlerin” kabulü,
genellikle diğer “ötekiler” gibi toplumsal hafızada travmaya neden olmayıp, Sovyet ve Türk halklarının kültürel
değerlerinin sağlıklı bir dönüşüm aracı olarak ta karşımıza çıkacaktır.
16
17
18
huriyetlerinin ekonomik, sosyal ve siyasal anlamda modernleşmesi ile bölünmesinin hızlanacağı görüşü, geleneksel toplumsal yapının
çözüldüğü batı toplumlarında genellikle birleşme yönünde gelişmeler yaşandığını dikkate aldığımızda geçerli bir iddia olamaz.
Ernest Gellner, Nations and Nationalism (Londra, Blackwell, 1983); ss.108-109, n.1.
Deniz Ülke Arıboğan, Kabileden Küreselleşmeye Uluslararası İlişkiler Düşüncesi, İstanbul, Sarmal, 1998, s.203.
Mesela bkz.: Sergei Ivanov ñ Vakhtang Shelia, "Pipeline Policy", Moscow Times, September, 1997. Bu makalenin tercümesi, Alaeddin
Yalçınkaya (der.), Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatları, İstanbul, Bağlam, 1998, ss.173-178’dedir.
134
СРЕДНЯЯ АЗИЯ И КАВКАЗ МЕЖДУ РОССИЕЙ И США
Пламен ДИМИТРОВ
София Ст. Климент Oхридский Университет
София / БОЛГАРИЯ
Район Кавказа и Средней Азии обхватывает 8 государств, ни одного из которых не имеет выхода в
открытое море. Геополитическим центром указанного района является Каспийское море. В шельфе этого
большого озера эсть залежи энергоносителей, которые являются основным богатством стран региона. В
ходе геополитического анализа необходимо учитывать факт, что шесть государств региона являются
мусюльманскими, а две страны принадлежат к православному культурному миру, при этом они –
неславянские.
До распада Советского союза имперское владычество Кремля в Средней Азии и на Кавказе не
было ставлено под сомнение. Однако после 1991 г. произошли существенные изменения. Возникли
восьми независимых и относително слабых государств в регионе. Это создало все предпосылки для
острого геополитического соперничества между региональными и глобалными великими силами.
Претензии на влияние на бывшие советские республики в Средней Азии и на Кавказе имеют Турция и
Иран, но основными претендентами для превозходства в регионе являются Россия и США. Стремления
Москвы к сохранению ее доминантного положения в Средней Азии и на Кавказу основываются на
следующих факторах:
- географический. Россия расположена в непосредственной близости к Средней Азии и Кавказу
- Культурно-исторический. Россия и регион Средней Азии и Кавказа имеют общую историческую
судьбу на протяжении больше века. В период 1922-1991 г. жители Советского союза приобрели
специфический менталитет, который позволил некоторым ученым рассуждат о наличии “homo
soveticus”. Большинство настоящих государственных руководителей стран Кавказкого и
Среднеазиатского региона принадлежали к кругам высшей советской номенклатуры. До сих пор, а
может быть, и в следющие одно-две десятилетия, русский язык останется “лингва франка” в
регионе от Черного моря к западу до Китая на востоке
- Военный. И после распада Советского союза России остается второй военной силой в мире,
которая располагает войсками и/или военными базами в большинство стран Кавказа и Средней
Азии.
- Экономический. Средняя Азия и Кавказ на протяжение многих лет были интегрированы к
советскому экономическому пространству, центр которого является Россия. Основны пути для
экспорта каспийского нефта и газа до сих пор проходят через Россию. В Москве и в другие
русские города работают миллионы экономические мигранты из Средней Азии и Кавказа, которые
периодически высылают деньги своим родственикам в своих родных государств1.
США являются сравнително новым геополитическим участником игры для региона Средней Азии
и Кавказа, но их влияние постоянно увеличивается. Оно базируется на следующие факторы:
- Экономические. США являются самым болшьим потенциальным рынком каспийского нефта и
газа. США в качестве самого богатого государства в мире располагают с необходимыми
средствами для инвестиций в нефтяной и газодобывающей индустрии Казахстана, Туркменистана
и Азербайджана.
- Военные. США уже располагают войсками и базами в некоторые из среднеазиатских республик и
с военными советниками в Грузии и их военное присуствие в регионе будет прочным.
- Культурное. Благодаря продуктов массовой культуры, примерно кино и музыка, США являются
основными источниками культурных порывов в современном мире. Несмотря на то, что
Азербайджан и большинство государств Средней Азии мусульманские, они, все таки, подвержены
американскому культурному влиянию.
После распада Советского союза Россия имела изначалную претензию быть его наследником в
геополитическом отношении. Москва однако не располагала достаточными ресурсами, чтобы играть эту
роль. Россия так и осталась огромной державой, но ее население почти в два раза меньше чем население
бывшего Советского союза. Особенно драматичным был спад в российской экономике. За период 19911998 гг. промышленная продукция страны уменьшилась на 68%2. В сельском хозяйстве спад между 1990
и 1999 гг. - 45%3. В первом десятилетии после 1991 г. российская экономика потерпела значительную
1
2
3
Смотри например: Юнусов, А. Миграция населения постсоветского Азербайджана.– МЭиМО, 2002, №1, с.98-106.
Андрианов, Владимир. Конкурентоспособность России в мировой экономике. – МЭиМО, 2001, №5, с.31-43, здесь с. 33.
Демьяненко, В. Сельское хозяйство Росии и США. – МЭиМО, 2001, №8, с.47-58.
135
Siyasət bölməsi
декапитализацию из-за низкого уровня инвестиций и утечку денег за границу. Кроме того в стране
появились конкурентные Кремлю властовые центры, какими являются экономические олигархи и
региональные политические лидеры. Только после прихода к власти Владимира Путина Кремль вернул
себе право быть единственным источником политического капитала в России и таким образом стало
възможным уделение Москвой более серьезного внимания внешней политике.
В последнем десетилетии ХХ века мировой баланс сил имел три несовпадающих равновесных
точек – экономическую, военную и политическую. В военном плане Россия была силой номер два, в
политическом – присутствовала в лидирующей шестерке, а в экономическом она не входила в первую
десятку. Именно сохраненная военная мощь была основным фактором, позволяющим Кремлю
поддерживать свои международные претензии.
В десетилетии после 1991 г. Россия находилась очень далеко от возрождении империи в ее
Романовском или коммунистическом вариантах. Реальные геополитические задачи, решаемые Москвой,
могут быть разпределенны в трех зонах. Первая охватывает территорию самой России, вторая включает
бывшие советские республики (т. наз. “ближнее зарубежье”), а третья простирается на территории
государств бывшего соцлагеря. За несколько лет Россия была вытеснена из третьей зоны, боролась с
переменным успехом во второй и еще должна была решать опасный конфликт в первой (Чеченский).
В первые месяцы после распада СССР в российском МИДе одерживает верх видение, что Россия
должна уйти из всех бывших советских республик, не вмешиваясь в междуэтнические и региональные
конфликты, и что она должна содействовать процессу интернационализации их разрешения. Некоторое
время спустя эта концепция была частично ревизирована. Некоторые политики и эксперты настаивают
на том, чтобы все постсоветское пространство должно рассматриваться как зона жизненного интереса
для России. Есть однако и противоположный взгляд, следуя которому Россия не должна форсировать
экономическое и политическое взаимодействия со слаборазвитыми государствами СНГ так как
импульсы, идущие от таких партнеров могут только усилить “азиатщину” в стране. Таким образом
перспектива России – в интеграции с Западом, а не в системе СНГ4.
За тот же период США находились в существенно разной ситуации. После распада Советской
империи США оказались в позиции бесспорного мирового лидера. Американская экономика на 40%
крупнее экономики ее ближайшего соперника, а оборонные расходы США равны расходам следующих
6-ти государств, вместе взятых. В то же время отпадание коммунистической угрозы создало серьезные
затруднения в определении непосредственного национального интереса США. По мнению одного
американского исследователя, централный парадокс однополярности заключается в том, что США
имеют огромное влияние, но имеютт ограниченное представление о том что им надо делать со своей
силой5. Война в Персидском заливе 1991 г. на некоторое время дала ясный орьентир о направлении
изпользования американской мощи. Затем истэблишменту в Вашингтоне становится все труднее
объединится с ясным видением внешнеополитических приоритетов странаты. Ситуация резюмирована
наилучшим образом Сэмюелом Хантингтоном – он говорит: “Необходимость в нахождении силы,
которая служила бы американским целям, заменена поиском целей, где могла бы быть использвана
американская сила”6.
Усиление влияния в районе на Кавказа и Средней Азий являлось важной, но не главной целью
евразийской политики Вашингтона в периоде 1991-2001 гг. В фокусе американского внимания была
Россия. В периоде распада Советского союза до 11-ого сентября 2001 года основная цель американской
политики в Евразии было предотвращение возрождения советской империи. США поощряли
геополитического плюрализма в Средней Азии и на Кавказе, чтобы вывести региона из русской сферы
влияния.
Самым важным процессом, протекающим в кавказском регионе и в Средней Азии в первом
постсоветском десятилетии являлось усиленное строительство национальных государств. После распада
советского государства местные элиты в бывших республиках СССР отбросили комунистическую
идеологию и ориентировались на национализм. Он стал основой, на которой старые лидеры строили
свою новую легитимность. Заполученная независимость рассматтривалась прежде всего как
независимость от Москвы. Все народы рассматриваемого региона занялись созданием собственной
национальной митологии, в которой чаще всего роль “плохих парней” отводилась русским. После 1991 г.
доля русскоязычного населения в бывших советских республиках имеет тенденцию к уменьшению. Это
результат эмиграции, а в Средней Азии - и разницы в уровне рождаемости между русскими и
соответными титульными этносами. Однако надо отметить, что этот процесс начался еще в советское
время. В 80-х годах ХХ века в управлении на кавказских и среднеазиатских республиках уже
доминируют представители местных этносов7.
4
5
6
7
Резникова, Оксана. Модернизация России и взаимодействие в СНГ. – МЭиМО, 2000, №3, с.58-66.
Stephen, M. Walt. Two Cheers for Clinton’s Foreign policy. – Foreign Affairs, March/April 2000, pp.63-79, here pp. 64.
Хънтингтън, Самюъл. Ерозията на американските национални интереси. – Военен журнал, София, 1998, бр.4, с.104-114, тук 108.
Мирский, Г. Русская нация и российская диаспора. – МЭиМО, 2002, №10, с.110-114, здесь с.111
136
Siyasət bölməsi
Распад централизированной советской экономической системы привел к тяжелому кризису в
Средней Азии и Кавказе. Новые государства в регионе потерпели экономический срыв, в сопровождении
с деиндустриализацией, а в некоторых государствах региона и с деурбанизацией. На многих местах
обострились экологические проблемы, являющиеся следствием неразумного использвания природных
ресурсов в советское время. Характерным явлением для всех стран региона стала экономическая
эмиграция. Согласно некоторым данным после 1991 г. Азербайджан потерял одну четверть своего
населения, а Армения – одну треть8.
В политическом плане все государства Средней Азии и Кавказа формально восприняли принцип
западной парламентской демократии, но на практике во всех восьми государствах региона все нити
власти сосредоточены в руках президентов. Это представители старой советской номенклатуры, часть
которой успешно приспособилась к новым условиям. Ни в одной из бывших южных советских
республиках не было установлено настоящей демократии. Политические режимы в этих государствах
варьируют от мягкого авторитаризма в районе Кавказа до откровенного тоталитаризма в
посткомунистическом варианте, который был наложен в Туркменистане. Этническая гетерогенность в
Средней Азии и большие потоки беженцев в кавказских республиках являются причиной серьезных
политических усложнений.
Кроме того в некоторых районах Средней Азии (Таджикистане, Узбекистнае) распад
коммунистической системы привел к возрождению досовременных форм социальных отношений, таких
как клановые связи. Институциональная инфраструктура в восьми государствах региона очень слаба,
власть сильно персонифицирана, а гражданское общество на практике все еще не существует.
Во внешенополитическом плане за десятилетие после 1991 г. для государств Средней Азии и
Кавказа самыми значимыми являются отношения с Россией. Все они вошли в доминируемое Москвой
СНГ. Однако распад Советского союза открыл дорогу для больших транснациональных компаний для
проникновения в богатых нефтью и газом Каспийский район. Это ускорило вовлечение Кавказа и
Централной Азии в глобализационные процесы и создало предпосылки для уменьшения влияния
России. Кроме США в пространстве между Черным морем и Китаем появились и другие соперники
России, какими являются Турция и Иран. Сами бывшие советские республики не имеют потенциала
быть самостоятельными геополитическими игроками, но постепенно они научились лавировать между
различными стратегическими альтернативами во внешней политике. В резултате желанный
американцами геополитический плюрализм в районе на Кавказа и Средней Азии стал реальным фактом.
После 11-ого сентября геополитическая значимость Средней Азии и Кавказа была
преопределенная. Основная сцена глобального военно-политического напряжения перенеслась в
Централную и Южную Азию. Кавказ и Средняя Азия стали основным елементом американской
стратегии для изолации и капсюлирования источников тероризма в Афганистане, Иране и на Ближнем
востоке. Кроме того каспийские нефтяные залежи стали более желаной алтернативой сильной
американской петролной зависимости арабов. В своем стремление получит поддержку государственных
лидеров Кавказа и Средней Азии, Вашингтон готов закрыть глаза для их авторитарных управленческих
порядков.
Эксперты считают, что в Каспийском бассейне находятся между 4 и 6% мировых запасов нефти и
7-10% залежей природного газа. Проблема однако заключается в том, что за изключением России все
остальные каспийские государства нуждаютсе в транзитных маршрутах для доставки своих
энергоносителей к потребителям.
Драма 11 сентября 2001 г. и прагматичный внешнеполитический курс президента Владимира
Путина привели к постепенному сближению между Вашингтоном и Москвой. США понимают, что у
России нет достаточного потенциала, чтобы быть их соперником в борьбе за глобальное лидерство на
планете. Путин также дает себе отчет об этом факте. Поэтому в последние два года россияне и
американцы находят все больше точек соприкосновения в своих внешнеполитических целях.
В начале 21-го века экономическое и военно-политическое присутствие США в Кавказе и Средней
Азии уже довольно осязаемо. Война против талибов в Афганистане явилась поводом и причиной
установления американских военных баз в Узбекистане и Киргизстане. Вашингтон также ведет
переговоры и о базах в Таджикистане. Весной 2002 г. американские военные советники появились в
Грузии. Все это стало возможным после того как осенью 2001 г. Россия отказалась от принципа
недопущения постоянных военных баз третьих стран на территории стран СНГ.
Один из самых спорных моментов в разрешении каспийского геополитического пасьянса – вопрос
о реальных целях Москвы и Вашингтона в регионе. Картина усложнена значительно присутствием
мощных российских и американских энергийных компаний. С одной стороны им следвало получать
поддержку со стороны своих правителств, но с другой - в стремлении получения максимальной прибыли
эти компании могут вести самостоятельную политику в отношении государств Каспийского региона. В
8
Тренин, Д. Большая игра с неопределенной сумой. – МЭиМО, 2002, №7, с.118-122, здесь с.121.
137
Siyasət bölməsi
эпоху глобализации национальные государства являются основными, но не единственными субъектами
международных отношений. Так, например президент российской нефтяной компании “Лукойл”
налаживает свои отношения с Азербайджаном прямыми встречами с президентом этой страны, а не через
посредничество МИДа России. Такой подход объясним если иметь ввиду, что только за первую
половину 2002 г. “Лукойл” инвестировала в Азербайджан около 600 миллионов долларов США9. К
настоящему моменту основные цели Москвы и Вашингтона в районе Кавказа и Средней Азии могут
быть определены следующим образом. Россия стремится:
1. Чтобы основная часть каспийской нефти и газа продолжала транзитироваться через ее территорию
по ее трубопроводам.
2. Не позволить установление американской доминации в регионе
3. Сохранить свое военное присутствие в странах Кавказа и Средней Азии
4. Остановить проникновение исламского фундаментализма с юга.
5. Обеспечить доступ для российских компаний к експлуатации энергоресурсов Каспийского
бассейна.
Как бы странным не казалось, но защита прав русскоязычного населения в Средней Азии и
Кавказа не находится среди основных приоритетов российского государства в начале 21-го века.
Основные цели США в регионе Кавказа и Средней Азии следующие:
1. Обеспечить себе возможность закупать значительные количества каспийской нефти – это означает
разрабатывание новых нефтяных залежей и диверсификация маршрутов экспорта сырья.
2. Остановить распространение исламского фундаментализма вне его тепернешних очагов. Это
предполагает превращение района Средней Азии и Кавказа в своеобразный санитарный кордон,
который надо изолировать от влияний из Афганистана и Ирана.
3. Получить постоянные военные базы в Средней Азии, а в дальней перспективе может быть и в
кавказских республиках для превентивных ударов по террористическим очагам в Ближнем
Востоке и Южной Азии.
4. Помочь инвазии американских компаний в разрабатывание каспийских энергоресурсов.
Очертаные таким образом цели Москвы и Вашингтона в регионе не предполагают будущих
сериозных конфликтов между Россией и США. Россия конечно не будет довольна если большинство
стран между Черным морем и Китаем переориентируются к США, но она не предприняла бы никаких
драматичных мер для предотвращения такого развития событий, если оно станет неизбежным.
Экономизирование российской внешней политики позволило Москве легче принять необходимость
сожительства ее военных баз в Средней Азии с американскими. В экономическом плане за последние
один-два года Россия переменила рубежи, которые она защищала. Сопротивление Москвы строительству
нефтепровода Баку-Тбилиси-Джейхан уже прекращено. Сейчас основная цель Москвы – не позволить
чтобы по этому маршруту протекало слишком большое количество каспийской нефти. В этой связи
Россия предупредила, что не допустит проложения трубы по дну Каспийского моря, по которой
Казахстан мог бы транспортировать часть своей нефтедобычи к Баку и оттуда к Джейхану10. Сейчас
самой важной задачей Москвы является удерживание российской и казахской нефти и газа в одном
экспортном бассейне под физическим и политическим контролем России. Достижение этой цели
выглядит вполне реалистично, так как в июне 2002 г. президенты Путин и Назарбаев подписали
несколько договоров, по которым в следующие 15 лет по российским экспортным маршрутам будут
проходить по 45 миллионов тонн казахской нефти ежегодно11. Для сравнения – экспорт казахской нефти
по другим маршрутам в настоящий момент не более 3 миллионов тонн в году.
Одна из основных причин того, что Россия постепенно теряет свое влияние в Средней Азии и на Кавказе
– это невозможность Москвы помогать финансово бедным странам региона. В то же время США готовы
инвестировать деньги в форме помощи и займов, пытаясь выиграть политические дивиденты. В
американском проэктобюджете за 2004 г. помощь трем среднеазиатским республикам увеличена.
Узбекистан получит $ 42 млн. против $ 31,5 млн. за 2003 г., Киргизстан – $ 40 млн. против $ 36 млн. за
2003 г. и Таджикистан - $ 35 млн. против $ 22,5 млн. за 2003 г.12 Помощь для маленькой Армения еще
больше - $ 90 млн., но это можно объяснить наличием сильного армянского лобби в США. Надо
отметить, что после 11 сентября 2001 г. США перенаправили часть помощи для бывшего Советского
союза от европейских республик к азиатским.
Государства Средней Азии и Кавказа дают себе отчет в том, что если у них нет ресурса быть
самостоятельными геополитическими игроками, лучшим дла них вариантом будет придерживаться
орбиты бесспорного мирового лидера. Таким образом США, которые отдалены на тысячи километров от
9
10
11
12
Независимая газета, 27.12.2002 г.
Независимая газета, 4.03.2003 г., с.5.
Sokor, Vladimir. Lock, stock and barrel: Moscow and Kazakh oil transit. Russia and Eurasia Review, Volume 1, Issue 3. July 2, 2002.
http://russia.jamestown.org/pubs/view/rer_001_003_001.htm
Независимая газета, 10.02.2003 г., с.10.
138
Siyasət bölməsi
Евразии, практически превратились в шестое каспийское государство, наряду с Россией, Казахстаном,
Азербайджаном, Туркменистаном и Ираном. Американцы бесспорно находятся в наилучшей позиции,
чтобы воспользоваться фактом, что глобализация ведет к обесцениванию географического фактора в
борьбе за региональное и мировое превосходство.
В районе Кавказа Грузия и Азербайджан ясно заявили о своей прозападной ориентации и даже
выразили желание присоединится к НАТО. Из среднезиатских государств самым твердым союзником
США является Узбекистан, у которого есть претензии быть регионалной силой номер один13. К все более
близким связям с Вашингтоном стремятся Киргизстан и Таджикистан. Неожиданно в начале 2003 г.
президент Туркменистана обратился к США с просьбой о помощи в развитии нефте- и газодобычи14.
Даже Казахстан, в котором есть огромный процент этнических русских, готов лавировать между
Москвой и Вашингтоном, чтбы извлечь больше выгод. На сегодняшний момент с твердой пророссийской
ориентацией остается только Армения, которая видит в российском факторе единственную возможность
компенсировать свое изолированное географическое положение и транспортную блокаду со стороны
Азербайджана и Турции.
В целом в регионе на Средней Азия и Кавказа постепенно оформляется новая геополитическая
конфигурация, при которой усиленное присутствие американцев сбалансировано фактом, что Россия
контролирует основные маршруты экспорта нефти и газа. В пользу Москвы – наличие дуги
нестабилности южнее Средней Азии и Кавказа, которая включает Афганистан, Иран и районы,
населенные курдами. Племенные вражды в Афганистане и исламисткий режим в Иране пока еще
закрывают путь каспийской нефти и газа к портам Индийского океана. Серьезное ослабление российских
геополитических позиций может наступить, если Афганистан станет более надеждным и стабильным
государством или если фундаменталисты будут вытеснены из власти в Иране.
В следующие годы и Россия, и США будут заинтересованы в поддержании стабилности в Средней Азии
и на Кавказе. Во имя этой цели Москва и Вашингтон склонны поддерживать теперешних президентов
стран региона, не смотря на то, что они управляют недемократическими способами. При смене лидеров
могут возникнуть серьезные сотрясения, связанные с борьбой между различными политическими и
этническими лобби, которые стремятся к власти. При другом сценарии в странах Средней Азии и
Кавказа может разгорется борьба между пророссийскими и проамериканскими лобби. Это может вызвать
Москву и Вашингтон вмешаться решительнее в защиту своих протеже. В наихудшем варианте открытая
диктатура в среднеазиатских республиках может оказаться последней преградой перед амбициями
исламистов к власти (как уже случилось в Алжире).
В следующие годы прочность возникшего союза между Москвы и Вашингтона будет испытанная на
геополитической арене, расположенной между Черного моря и Китая. В Средней Азии и на Кавказе
сещуствует возможность для осуществления американско-руского конодоминуума, который, может
быть, будет в состояние бороться с проникновением исламисткого фундаментализма и парировать
геополитические амбиции Китая. Но эсли Россия и США вступят в новый этап острого соперничества, то
резултаты этого соперничества могут оказатсья в самом начале более ощутимы в Средней Азии и на
Кавказе.
13
14
Khaitov, Ata. Central Asian responses to the Iraq crisis: Hopes and fears. Russia and Eurasia Review, Volume 2, Issue 5, March 4, 2003.
http://russia.jamestown.org/pubs/view/rer_002_005_002.htm
Независимая газета, 3.03.2003, с.3.
139
O
–
Университет Варна Фрии
.,
.
.
,
,
,
,
.
.
,
)
,
(
.
,
-
.
,
,
.
,
-
,
-
1877/1878 .,
.
,
1853-1856
.
.
,
,
“
.
,
”.
,
,
. 30- – 50.
–
.
-
,
(
“
”
).
,
.
“
”,
-
“
”
) “
,
).
“
(
” (
”
) “
“
,
-
“
“
“
“
”,
”
”
,
”
(1859, 1864
“
”
,
.)
.1
-
,
.
,
(
,
.
”
”
,
.
,
“
”.
-
1877/1878
,
–
.
,
,
.
,
.
.
.
,
,
1879 .
,
,
80-
-
,
.
–
.
,
.
,
,
,
,
,
,
“
,
”.
.
1
,
.
,
Блиев, М.М., Дегоев, В.В. Кавказская война, Москва, 1994
140
Siyasət bölməsi
.
,
,
.
,
,
,
.
.
.
90.
,
,
,
.
,
2001
-
-
.
,
,
,
.
.
.
,
,
,
.
,
,
,
,
.
,
.
,
.
.
,
,
.
,
,
,
,
.
.
.
,
,
,
,
,
.
,
.
.
,
,
.
.
,
.
,
.
,
.
,
.
,
–
.
.
,
.
,
,
.
,
,
,
,
,
.
,
.
,
,
,
(
“
”),
.
.
,
.
,
-
.
.
.
,
.
.
,
,
,
.
.
,
.
•
,
?
,
.
,
.
,
.
•
,
,
,
,
,
,
.
.
141
Siyasət bölməsi
•
.
•
-
.
.
19
2002 .
.
,
,
;
;
;
/
;
;
;
;
.
–
(
)
.
В новой ситуации, которая сложилась в связи с Иракским кризисом, по новому можно
рассматривать взаимоотношения Россия-Балканы-Кавказ. С одной стороны Россия активно
углубляет свои отношения с Германией, Францией, Китаем, которые дают ее уверенность. Но
Россия все больше будет в зависимости зависить от других держав и уже не сможет самостоятельно
решать не только чужих, но и своих проблем. Это означает, что она все меньше и меньше будет
иметь возможность одной убеждать и отстаивать свои интересы. Это означает также, что бывшие
социалистические страны и советские республики будут и дальше отдаляться от нее в сторону США
и его союзников и искать от них решение своих проблем, не беспокоясь так сильно, как раньше, что
скажет и что сделает Россия.
142
A THÜNİAN -WORLD SYSTEMS APPROACH TO THE INDUSTRIAL LOCATION
AND ENVIRONMENTAL PROBLEMS: THE NEW ROLE OF TURKEY AND
CAUCASIAN COUNTRİES İN THE GLOBAL PRODUCTION
Mehmet C. MARİN, Hakan ALTINTAS
Kahramanmaraş Sütçü İmam University
Faculty of Economics and Administrative Sciences
Kahramanmaraş / TURKEY
ABSTRACT
This paper is an attempt to develop a new approach to the industrial location by utilizing the Thünian Agricultural
Location Theory, a micro-level approach, and the World Systems Theory, a macro-level approach. This new model is then
applied to the locational choices of environmentally insensitive industries in the context of the globalization. As the spatial
reconfiguration and reorganization of the industry takes place on a global level, it brings about new changes in the spatial
distribution of functions in production, industrial production processes, and re-division of the labor. It is expected that while
some countries will form the core of industrial production characterized by intensive use of telecommunication and
information technologies, the others that may loosely be identified as peripheral countries, are by low-tech, low-value-added,
labor-intensive, and environmentally insensitive industrial production. Peripheral countries as the centers of low-tech and
low-value-added production in an increasingly competitive global market have to face both with environmental problems
resulting from relocation of the industrial production, the competition from other less developed or developing countries for
this low-tech industries, and a pressing urging need to develop in a short period.
The study uses Turkey and Caucasian Countries as a case to support the theoretical approach developed in this paper.
It employs statistics related to such as industrial characteristics, foreign direct and indirect investment to study environmental
implications of the theory for the case countries.
1. INTRODUCTION
Globalization of the world economy has substantially changed economic relations in many ways. Trade
and factor mobility among regions and countries have increased, thereby fostering interregional competition and
affecting the division of labor across space (Krieger-Boden 2000: 3). Economic activities are not certainly
evenly distributed in space, but rather follow some predictable patterns such as rank-size rule or gravity law
(Arcangelis and Mion 2002). Research shows that even locations with similar characteristics in time can slowly
develop quite distinctive economic structures, as economic activities move in and out. This process may go on at
different scales. At the urban level it can account for the formation of cities whereas at global level for
concentration of economic activities and thus income inequalities (Venables 1999).
One salient feature of economic geography in a global age has been an increase of regional inequalities
resulted by economic integration. Decreases in inter-regional transaction costs and increasing returns enhance
incentives for both capital and labor to move in core regions. Core regions can take advantages of larger market
sizes, a high diversity of goods that increases both firms’ productivity and consumers’ utility (Combes and
Lafoucade 2003).
Globalization also increased advanced nations’ concerns over impacts of this process on the location of
industry in that they thought it may move to developing and less developed countries such as China at the their
own expenses (Krugman and Venables 1995). Moreover, it has been suggested that globalization and free trade
may have serious implication for environment across space. According to the pollution havens hypothesis, lowincome developing countries will be pollution havens where dirty industry relocates. The alternative hypothesis
the factor endowment hypothesis, on the other hand, predicts that dirty capital-intensive industrial process should
move to relatively capital abundant countries (Antweiler et al 1998).
This paper first summarizes the literature review of the spatial economics related to industrial location and
then attempts to explain the foreign direct investment (FDI) in the industry in Turkey and Azerbaijan from a
Thünian World System Approach that integrates von- Thünen theory of the agricultural location theory and
Wallerstien World System theory. Here it is contended that with globalization Turkey and Caucasian countries
such as Azerbaijan have slowly been involving into a periphery that supply the core Western Europe with natural
resource and industrial goods produced through an environmentally dirty process.
2. THEORIES OF SPATIAL ECONOMICS
The concentration and dispersion of economic activities as a whole or sector across space is determined
by the interplays of several forces. Marshall who wrote in the 1890s points out that technological externalities,
benefits arising from thick labor markets, and backward and forward linkages associated with relationships of
143
Siyasət bölməsi
firms that are linked through the production and supply of intermediate goods and services respectively lead to
spatial concentration of economic activities. While these forces foster spatial concentration of economic
activities, centrifugal forces operate in opposite direction, encouraging dispersion. Some of the major centrifugal
forces are supply of immobile factors, including land and labor that vary in space; external diseconomies such as
congestion costs and pollution; and spatially dispersed consumers that firms need to be close in order to meet
their demands (Venables 1999).
In other words, the most important factors that shape the economic geography are comparative
advantages, scale economies, diseconomies, and transaction costs. These three forces function together to
determine the location of industries, concentration and de-concentration of economic activities, urban
agglomeration, and formation of core-periphery relations (Krieger-Boden 2000).
A location that yields more profit attracts firms, which in turn raise wages. The profitability of location is
determined by many factors, among which are labor costs and productivity, social structure of the economy, and
geography or location relative to sources of the demand and supply. Location of industry close to their markets
carry within the seeds of international inequality, however. Once established, economic centers provide large
markets that further attract new firms. This allows increasing wages that in return support larger market size. On
the other hand, international wage differences or primary factor costs operate in opposite direction. When the
primary factors are lower, ceteris paribus, in a location, the more profitable it becomes. This is a force of
international equality (Venables 2001).
In general, all industries would, ceteris paribus, attempt to locate in countries with abundant factor
supplies, good market access, and proximity to suppliers. When the trade is perfectly free of tariffs, the
distribution of demand becomes unimportant and supply alone determines where the production is located. This
is the case in which the comparative advantages characterized by technology or endowment differences define
the structure of production over space. Thus, transport costs and other trade restrictions make both supply and
demand important considerations. When transport costs vary systematically with distance, then geographical
factors become important and together with comparative advantage determine industrial location (MidelfartKnarvik et al 2001). Transportation costs come in to play in location of industry in that the location of demand
matters. Countries with different locations have different accesses and thus market potentials, shaping their
industrial structures. If demand and prices of intermediate goods vary across space, effects of backward and
forward linkages will be present, encouraging industries to locate close to their supplier and customer industries
(Midelfart-Knarvik et al 2001).
Venables and Limão (2001) develop a Heckscher-Ohlin-von Thünen model of international specialization
to study trade and production patterns of countries. This study provides a framework for assessment of the
economic effects of distance. It takes a center of economic activity as given and then shows how the structure
and income of countries varies with locations in increasing distances from this center. The results demonstrate
that the world spatially divide up into zones that have different production activities, factor prices, and real
incomes. Moreover, while some of these zones are oriented toward export, some import substituting, and others,
may be totally autarkic.
Similarly, Venables (2001) shows that trade-off between forces that concentrate and centrifugal forces that
disperse economic activities in space provides a simple relationship between costs of distance and international
inequalities. There is an international wage gradient that declines as distance to market increases. New technologies
affect this wage gradient, and thus international inequalities, by reducing costs of the transportation. As transport
costs declines, the wage gradient across space tends to flatten. On the other hand, this simplistic view of the effects
of information and communication technologies (ICT) may be misleading: First, effects of a new ICT on the costs
of distance may be mixed and complex. While some activities can be transformed into digitized data and
transmitted from distance locations, most cannot. Second, not only does the geographical location determine a
firm’s profitability through ease of market access, but also via access to clusters of related economic activities
(Venables 2001). An empirical study on the industrial location in European Union countries found that both
comparative advantage and economic geography variables including transportation costs were statistically
significant in determining the location of production (Midelfart-Knarvik et al 2001).
Two opposing theories explaining the root of the international inequality are neoclassical economics
(NCE) and a set of quasi-Marxist theories called World System theory (WST) or dependency theory. Theories
based on NCE claim that although global economic growth produced a relative inequality, it is not spatial;
growth in one location does not necessarily require exploitation of the resources in or lead to poverty in another
place. Moreover, participation in world trade should affect all economies the same way and lead to growth. By
contrast, the WST suggests a close relationship between economic developments of countries. The poverty or
underdevelopment in other regions was a precondition for the European growth. The international trade only
benefits developed countries. At the beginning of 1800s, per capita incomes in all countries were relatively
equal, the highest being twice of the poorest. At the end of 1800s the per capita income of countries like Britain,
US, Canada, and Argentina was 10 times those of Asia and India (Schwartz 1994).
144
Siyasət bölməsi
As the globalization of economy has not left any culture and remote geography untouched, also it has
increased the concern over the environment. Increases in income growth have raised the issue of whether the
liberalization of trade and globalization has contributed to the environmental degradation (Beghin 2000).
In developed countries there has been a concern over whether dirty industry move to developing countries
equipped with inadequate tools, economic sources, and personal to control the environmental pollution. The
theory goes like this: as the industrial countries impose string environmental regulations on firms, it raises
production costs, forcing firms to migrate into areas with lower environmental costs. This is because industrial
countries lose their comparative advantage in dirty industries relative to developing countries. On the other hand,
developing countries are concerned over whether trade liberalization will promote specialization in dirty
industries, thus aggravating environmental damage (Dean 2000).
Antweiler et al (1998) develop a theoretical model to decompose changes in the emission resulting from
income growth into its components of scale, composition, and technique effects. Using a single equation reduced
form and cross-country time series, they estimate changes in SO2. They argue that this estimation could not
distinguish the extent to which the trade policy itself affected emissions, because trade policy was expected to
generate these three effects. The estimations showed that trade liberalization shifted the composition of the
output toward dirty goods in low-income countries. However, this effect was small. Finally, adding the
composition effects to indirect calculations of impacts resulting from trade liberalization on scale and technique,
the authors conclude that overall the trade liberalization was ‘good for the environment.’
Trade liberalization may have direct and indirect effects that offset each other. Dean (2000) using Chinese
water pollution data and a simultaneous equation shows that on the one hand trade liberalization increased the
comparative advantage of China in pollution-intensive goods and therefore pollution damage was aggravated
with increasing openness of the country. On the other hand, location of these dirty industries led to an increase in
wages at the same time. This, in turn, significantly reduced the emission growth. In other words, trade
liberalization indirectly mitigated the environmental pollution.
3. A THÜNİAN WORLD SYSTEM MODEL OF INDUSTRIAL AND
ENVIRONMENTAL POLLUTION LOCATION
This paper integrates von Thünen’s agricultural location theory and the WST to analyze production and
consequently its environmental impacts in Turkey and Azerbaijan. Von Thünian’s theory of agricultural location
theory rests on a set of simplified assumptions that except transportation costs and market prices hold production
costs, productivity, and other economic-geographic attributes constant. Individuals farming on ubiquities space
purchase urban goods from and sell their farm products at nearby city. Because each also has to pay
transportation costs, the transport costs should be subtracted from the market price, resulting in a declining net
return as distance to market increases. Thus, in a perfect market landlords with lands that have better access to
the city center should demand a higher rent. Relatively higher rents, in turn, encourage farmers to employ more
intensive type of land uses, as distance to the city declines. Moreover, because each use or product has a
different transportation rate, with distance the decline of the rent derived from each use should be different (von
Thünen 1966).
Developed by Wallerstein the WST claims that crisis in the feudal economic structure cleared the way for
new technological innovations in production and development of the markets, while incentives for long-distance
trade, superior military and means of transportation enabled Europeans to contact and establish economic ties
with many people in regions that favored accumulation of wealth in European core. Once established, these
relationships sustained an occupational and geographic division of labor in which a capital-intensive production
process was reserved for the core whereas peripheral countries provided low-skill labor and raw materials used
in the industrial core. These unequal relationships ultimately led to unequal development patterns (Wallerstien
1976; Schwartz 1994). The WST argues that there is a constant transfer of surplus from periphery to core
countries as a result of unequal exchange in the international market. This occurs because peripheral countries
with their low wages have to spend more labor hours to produce a good compared to the core countries.
However, they exchange this goods with those of core countries embodying a given hours of high wage work.
Moreover, peripheral countries have inadequate internal markets. This forces them to be export-oriented
(Schwartz 1994). Some other countries that are in the semi-periphery functioned as a buffer in reducing impacts
of inequality that takes place between the core and periphery. Moreover, states played a crucial role in
maintaining the hierarchical structure by directing profits to monopoly producers in the core and protecting the
capitalist economic system from dangers. Starting with minor advantages, the core exploited this to create a
world in its own capitalist image. The world with its all resources is devoted to accumulation of capital and
profits on the basis of the international exchange (Wallerstien 1976; Schwartz 1994). Participation in the world
economy determines what structure of class, export production and ultimately power a state has. As the
economic expansion increases, it leads to specialization and thus differentiating states into core and periphery
(Schwartz 1994).
145
Siyasət bölməsi
Figure 1 and 2 show the conceptual model in this paper. In Figure 2, core countries, which function as a
market where international exchange of goods takes place and prices are determined, affect net return, for
transport costs must be subtracted from the sale prices. Thus, proximity to the core/market is advantageous for a
firm. This encourages industry to move in areas close to the market, which in turn on the one hand raises
production costs attributable to high wages, higher rents, congestion, and pollution. On the other hand, by
enabling firms to be close to their customers and suppliers, it reduces transaction costs. As closer a firms gets to
the core, the higher value-added products it should produce because of raising wages, rents, and other factor
prices. As Schwartz (1994) points out that this “sorts economic regions into regular zones producing goods with
varying degrees of value added.
Globalization of
Economic
Movement of
Industry
C
R1
R2
M
P
Core & Periphery
Environme
Inequality
Market/ Core d1
d2
Periphery countries
Distance from core
Figure 1. Theoretical framework
Figure 2. Concentration of economic activities across space
As value added varies, so too does the potential for national (or regional) income and thus inequality, and
so, too, do the level of resources available to the state, and thus vulnerability to predation” (Schwartz 1994).
Furthermore, each ring of production is not only characterized by a mix of product types but also by production
systems (Schwartz 1994; von Thünen 1966). In other words, each zone that may represent regions are expected
to utilize different systems of production ranging from capital or high-tech-intensive to unskilled labor intensive
types of systems. In Figure 2, where up to d1 C type of production takes place is core or closest to the core
countries. Relatively higher prices for wages and other production factors result in a production system that is
based on skilled, capital and technological intensive production systems. As distance to the core countries
increases, there is accompanying change in the production system. Furthermore, Figure 2 can be interpreted with
respect to the location of environmental pollution that is associated with industrial production process. Higher
socioeconomic standards in the core countries make location of dirty industry unattractive in that citizens are
more environmentally contentious and tend to impose relatively string regulations on dirty industrial process. On
the other hand, poor countries with economic development priorities tend to have lax environmental regulations
and impose relatively lower environmental costs in order for attracting industry. This leads to dirty process of the
industrial production to concentrate in developing peripheral countries.
4. THE NEW ROLE OF TURKEY AND AZERBAIJAN IN THE GLOBAL PRODUCTION
Caucasian countries including Azerbaijan, Armenia, and Georgia have been developing by their own,
while at the same time have been functioning as a periphery of regional superpowers such as Arab Caliphates,
Byzantium, Iran, Ottoman Empire, and Russia. Whenever these superpowers were in decline, the Caucasian
countries could find a room to develop and strengthen their own statehoods. As a part of USSR, Caucasian
countries had quite dynamic economies, but due to their inaccessibility were simply a periphery of a huge
country that at large extent determined the economic structure of the region. With the dissolution of the USSR,
newly emerging Azerbaijan, Armenia, and Georgia began to attract not only the interests of regional powers but
also US, and Western European countries that had their own interests in the region. The increase in the
attractiveness of the region, and particularly Azerbaijan, is partially attributable to the rich oil reserves in the
Caspian Sea. This new interest can be seen in such projects as the Organization of Black Sea Economic
Cooperation and Transportation Route Europe-Caucasus–Asia (TRACECA) (Rondeli 1999).
The economic structures of EU countries have significantly changed since 1980s. Showing an increasing
convergence during 1970s, the EU countries began to specialize after 1980. One of characteristics of this new
development has been the expansion of relatively high technology and high skill industries. Furthermore, many
146
Siyasət bölməsi
industries have experienced significant changes in their locations. Another noticeable pattern was that slowgrowing and unskilled labor-intensive firms that have been in a decline for a long time moved to and were
concentrated in the periphery where the wages were lower. A number of medium and high-tech industries as
well as high growth sectors with activity that spread out from the central European countries dispersed over a
larger space (Midelfart-Knarvik et al 2000)
One of the best indicators to measure core periphery economic characteristics is labor productivity. Figure
3 shows the labor productivity of the 15 EU countries whose productivity was taken as 100, Turkey, and some
other European countries for the years2002 and 2003. Labor productivity in Turkey in 2002 was around 35% of
the EU’s average. Another noticeable figure in this statistics is that clearly productivity in few EU countries that
include Luxemburg, Ireland, Italy, Belgium, France, Norway, Iceland, and Finland is over the EU average. These
countries, US, and some other EU countries
Figure 3. Labor productivity - GDP in PPS per person employed relative
Source: Eurostate
to EU-15 (EU-15=100)
with higher productivity may be considered as the core that determines the production systems in
periphery and semi-peripheral countries such as Turkey, Malta, Hungary, Cyprus, Romania , Azerbaijan, and
other Caucasian countries. Another indicator for identifying a core and periphery country may be gross domestic
national product (GDP). According to Table 1 per capita GDP was over the EU’s
147
Siyasət bölməsi
Table 1. GDP of EU countries
Source: European commission (2000), p.11
€19, 928 in most of these countries except Greece, Italy, Portugal, Spain, and United Kingdom. The per capita
GDP in Turkey for 2000 was € 2758.18 and in
Figure 4. The share of low and high-tech industries in total OECD
Source: OECD (2001), p.60-64
trade over time
Azerbaijan was € 590.90 in 2001. In the last decade, the share of high-technology industries has
significantly increased in total OECD trade. By contrast, the shares of medium-low-and low technology
industries have gradually declined despite the fact that there has been an increase of over 30% in the average
value of exports and imports of these industries during 1990s (see Figure 4) (OECD 2001). Expenditures
on the environmental research and development in OECD and EU countries have been steadily increasing since
1981 (See Figure 5).
148
Siyasət bölməsi
Figure 5. Environmental R&D in the government budget by area
Source: OECD (2001), p. 13-64.
Theoretically, one would expect to find similar expenditure in Azerbaijan and Turkey to be increasing due
to reflections of the international environmental policies at home, but with smaller rate than those in advanced
countries. Table 2 indicates that in Azerbaijan, too, total capital investments with the goal of improving
environment has been increasing from 1990 up to 1995, but then this trend went down until 1998 and then up at
this date, and finally down again.
Table 2. Main capital investments purposeful for environment protection and rational utilization of natural resources
Total,
million,
Manat
of which for
protection of
atmosphere
Water
resources
Land
1990
1992
1994
1996
1998
2001
2,9
55,5
4202,3
18998
19153
6355,5
0,4
12,1
1312,8
8444
3250
885,5
1,9
27,4
761
1727
12525
3826,4
0,6
16,0
2088,9
8827
3378
1643,6
Source: The State Statistical Committee of Azerbaijan Republic, 2002
Table 3 shows the foreign ventures in Azerbaijan between 1995 and 2001.
Table 3. Activities of foreign and joint ventures
Year
Total ventures
1995
1999
2000
2001
Industry
293
775
549
609
Construction
65
149
109
141
12
79
48
58
Source: The State Statistical Committee of Azerbaijan Republic, 2002
Like other statistics, this, too, shows a volatile trend that increased in 1999 to 775 total ventures, But then
declined to 549 and then increased again 2001 to 609. A similar pattern characterizes both industry and
construction.
5. CONCLUSION
This paper was an attempt to analyze changes taking place in Turkey and Azerbaijan in the process of
globalization. The paper contended that countries such as Turkey and Azerbaijan, which are remoter from
European core countries that gained initial advantages through a set of innovations in production and trade, have
149
Siyasət bölməsi
slowly been involving into periphery that supply the core with natural resources and industrial products
produced through an environmentally dirty process.
Although there was not adequate statistics to support the argument presented, it provided an initial stage
in developing a theoretical framework and some statistical evidence for analyzing impacts of the globalization.
As globalization continues to bring various cultural, economic, and political structures closer to each other, it
will further integrate economic activities, resulting in a core-periphery structure of economic activities in space.
REFERENCE
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
Antweiler, W. et al. (1998). “Is Free Trade Good for Environment?.” Working Paper 6707, National Bureau of Economic Research
from http//www. nber.org/papers/w6707.
Arcangelis, G.D. and G. Mion (2002). “Spatial Externalities and Empirical Analysis: The case of Italy.”
Beghn, J. C. (2000). “Environment and Trade in Developing Economies: A Primer for the World Bank's Global Economic Prospects
2001.” Working Paper 00-WP 247 Center for Agricultural and Rural Development, Iowa State University Ames, Iowa.
Dean, J. M. (2000). “Does Trade Liberalization Harm the Environment? A New Test.” Revision of CIES Policy Discussion Paper
0015 (March 2000) Centre for International Economic Studies University of Adelaide Adelaide, SA 5005 Australia. From
http://www.adelaide.edu.au/cies
Eurostat, (2003) from http://europa.eu.int/comm/eurostat/Public/datashop/print-product/EN?catalogue=Eurostat&product=1- eb021EN&mode=download
Hummels, D. (1999). “Have International Transportation Costs Declined?” University of
Chicago, Graduate School of Business.
Krieger-Boden, C. (2000). “ Globalization, Integration and Regional Specialization.” Kiel Working Paper No. 1009. Kiel Institute of
World Economics, Kiel, Germany.
Midlefart-Knarvik et al (2001). “Comparative advantage and economic geography: estimating the determinants of industrial location
in the EU.”
Midlefart-Knarvik et al (2000). “The Location of European Industry.” Report prepared for the Directorate General for Economic and
Financial Affairs, European Commission.
Rondeli, A. (1999). “Southern Caucasus - Reemerging Region.” From www.traceca.org/rep/marco/mp46.pdf.
Schwartz, H. M. (1994). State versus Markets: History, Geography, and the Development of the International Political Economy.
New York: St. Martin’s Press.
Venables, A. (1999). “Cities and Trade: External Trade and Internal Geography in Developing Economies.” World Development
Report, ‘Entering the 21st Century’.
Venables, A. (2001). “Geography and International Inequalities: the Impacts of New Technologies.” Paper prepared for World Bank
Annual Bank Conference on Development Economics, Washington May 2001.
Combes, P. and Lafourcade, M. (2003). “Transport Costs, Geography, and Regional Inequalities.”
http://www.enpc.fr/ceras/lafourcade/
Wallerstein, E. (1976). The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the
Sixteenth Century. New York: Academic Press, pp. 229-233.
Von Thünen, J. H. (1966).Von Thünen’s Isolated State, First Edition, ed. P. Hall. Oxford: Pergamon Press.
OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2001. (2001). “Towards a knowledge-based economy.” From
http://www1.oecd.org/publications/e-book/92-2001-04-1-2987/
The State Statistical Committee of Azerbaijan Republic (2002), from
http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/en/012_1.shtml.
150
SOME FEATURES OF CENTRAL EURASIAN CORRUPTION IN
THE ERA OF GLOBALIZATION
Irina Y. MOROZOVA
Institute of International Research of Asia
HOLLAND
Theoretical framework:
The increasing public interest in corruption encourages scholars of various fields to establish research
programs on corruption. The programs usually can be found in either consulting projects or in academic
research. In my presentation I address, first of all, the current discourse on corruption among academicians. The
inter-discipline approach to corruption studies involves not only social-economic and political studies, but also
history and cultural studies, upgraded by the newest achievements of world systemic analysis and other theories.
All these only complicates the challengeable task of a scholar, who finds oneself without a number of unified
methods, on the one hand, and has to monitor an endless stream of emerging information in the field.
The discourse on corruption appears in capitalist center with highly developed state structures and spreads
into the rest of the world, getting stimulus on the new ground. So far, the researchers claim that corruption in this
way or that existed in times immemorial; however, people used to percept and view it in the way different from
the present-day definition. Thus, the logical step in speculation would be the question: if corruption stands as
something foreign to nation-state, democratic values and the so-called “sustainable development” or it is the
accompanying product of capitalist expansion? In other words, corruption in its modern definition could either
slow down the “normal” development (being anti-development) or follow behind market-state institutions (being
the backside of globalization processes). The first case stands more or less clear, as it sticks to the point of
universal democratic values and market economy. The latter is seeking to incorporate all parts of the world into a
single good-working economic system, designing similar patterns of development for different peoples, regions
and population sectors. If a region is considered to be non-developed or underdeveloped or some social groups
create an obstacle for democratization, then among other accusations corruption appears. The second version is
less explored, but it finds itself at the point of emergence of new soft science paradigms.
Corruption and globalization:
The first discourse on corruption among Western sociologists and political analysts appeared in the 1960s,
when the former colonies acquired independence. Since that time this theme has become a mean of influence on
political regimes and reforms in the new countries. Obviously nobody could claim that corruption had not existed
in those countries before or it had not been in the nature of colonial rule, as no one was able to argue that it did
not exist in the core-capitalist states. The discourse on corruption just had to add a brick to the ideological
construction of universalistic development that Asian and African countries were supposed to adopt.
The illusive benefice of universalism was marked by the collapse of the socialist block and the appearance
of Francis Fakuyama’s “End of History”. However, the enormous political and social disorder in post-Soviet
space showed the continuation of history. It is important to remember that the disintegration of the USSR
happened on the background of the development of scientific-technical revolution, and the new conflicts were
developing simultaneously to the expansion of computer technologies and Internet. The latter so dramatically
and intensively have been changing the world economy, international business and every-day life of people in
advanced areas around the globe, - that the new term “globalization” was born, marking the start of the new era
of the humanity.
Ideologists of globalization put it in the same “positive” range with “democratization”, “civil society and
human rights”, “free market economy” and etc. At the opposite pole among other “sins” there were “shadow
economies” and “corruption”. However, the expansion of globalization did not lead to the diminishing of
corruption. Quite the contrary, - with the forming of “gray” or “black” zones of economic stagnation and regress,
such as Central Asia and Caucasus, Russian North and Siberia, Mongolia, Northern-Western regions of China,
most African and many Latin American countries, - corruption only widened, deepened and increased.
Nowadays corruption looks like a global threat, as it is connected with the interference of criminal groups into
international and local economies, geopolitics and governmental structures. International crime, as well as
international terrorism, has been the backside of the current globalization process.
In this presentation I do not claim to find an answer to the above-indicated problems, but to give some
analysis to corruption in post-Soviet space, particularly in Caucasus and Central Asia.
It is commonly known that post-Soviet Central Eurasia is considered to be one of the most problematic
regions in modern corruption studies. According to the Corruption Perceptions Index calculated by Transparency
151
Siyasət bölməsi
International, Azerbaijan occupies the 7th (2001)1 or 8th (2002)2 place among the most corruptive countries of the
world, Kazakhstan – has moved from the 19th (2001) to the 15th (2002). However, even this index cannot provide
us with a real picture of how corruption is spread in those countries, since it is calculated from the data, which is
available from the region at the moment. This explains why such countries like Turkmenistan that has recently
closed its statistics to the world or Tajikistan, where statistical institutions were ruined during the civil war, do
not appear in the list. There is also another not less important factor, which brings hesitation about the
adequateness of such evaluations, and it lies in the sphere of modern geopolitics. As far as the research of
Transparency International depends on the data sources coming from institutions that represent Western
consulting, the results just cannot fail to reflect the current trends in international politics, especially, the US and
EU activities in the region. In the last report the specialists of Transparency International themselves mentioned a
possible existence of double standards in the struggle against corruption. For instance, the US administration is
“closing eyes” on Uzbek corruption and started increasing its credits to Uzbek government after the latter
allowed to use its bases for the military operation in Afghanistan.
So far, the proper estimation and especially, understanding of contemporary corruption in Central Eurasia
cannot come in correct numbers, indexes, tables or diagrams. In my opinion, the goal may be reached only if one
views the corruption as a systemic phenomenon with social-cultural and historical characteristics.
Eurasian post-Soviet phenomenon of corruption:
Above I have already dwelled upon systemic phenomenon of corruption and crime in contemporary world
and argued that it was a parallel process of globalization. However, there are also systemic differences between
corruption in post-Soviet Central Eurasia and other highly corruptive regions in Latin America and East Asia.
For instance, Venezuela, Indonesia and Nigeria are facing the situation, when criminal and corrupt organizations
reproduce themselves and coexist with legal market sector3. Eurasian corruption involves all state and market
structures. A very interesting description of it one can find in the articles by the expert K. Maidanik:
“Mercantilization of life in the post-Soviet space became a breeding ground for criminalization of consciousness
under the conditions of sharp social division into two poles (the poor and the rich – I. M.) and absence of the
state of law”4. If it is really the “criminalization of consciousness”, as Maidanik argues, then there is no need in
bringing light to the problems of corruption, in working with publicity and mass media, since those measures are
unlikely to stop people from being corruptive. In other words, the criminal field, being outside all ethnic and
national contradictions, reaches the global level. The process of criminalization in Central Eurasian countries,
blocking the development of the “civilized” state and market structures, but at the same time providing a real
functioning of social system, turns to be a “criminal involution”5 or anti-development. Even those experts, who
promote international anti-corruption projects in Central Eurasian states, admit that it is impossible to eliminate
that type of total corruption, it can be only minimized6.
To understand historical-cultural roots of present day corruption in Central Eurasia one should have at
least a brief look at its social transformation in the 20th century. By the 1960s the social-administration system in
Central Asia and Caucuses was completely rebuilt. This was possible because the main principle of the Russian
communists – redistribution of power in many ways corresponded to the traditional institutions that had been
formed on the territory of Central Eurasia by the 20th century. Traditional society, naturally divided into several
(usually four) social-age groups (according to the communal principle)7, could easily get to the hierarchy of the
Soviet nomenclature. When modern specialists in Central Asia write about difficulties in forming stable market
infrastructure in the region they imply this particular hierarchical structure of power-patron relations. This
“super-alliance” of traditional society and “real communism” is the main stumbling-block in the development of
the region today since it does not provide people with a proper understanding of market structures and
democracy. For instance, the Chairman of Investment Agency of Kazahkstan D. Kuan'shev says: "We don't have
any plan on attracting investments, since it's impossible. It's too individual, like making a few people fall in love
with you at one time"8. This quotation demonstrates a queer perception of Central Asian policy makers and
economists of corruption, a special mentality that views bribes as a normal “tax”.
There is also a problem of the lack of adequate legislature in all the former Soviet republics. However, a
bigger problem is the situation, when even existing laws are not observed. In the criminal code of Kyrgyzstan
(which not so long ago was considered to be the most democratic country in Central Eurasia) there is even an
article of anti-corruption character, still nobody has been convicted according to it.
1
2
3
4
5
6
7
8
Global Corruption Report 2003. ed. by Robin Hodess. Transparency International. 2001, P. 236.
Global Corruption Report 2003. ed. by Robin Hodess. 2003, P. 265
K.L. Maidanik “Ot ugolovnoi statji k global’noi probleme” (“From a criminal code to a global problem”) // Vostok, no. 1 (2000), p. 70.
Ibn, p. 69.
Ibn, p. 68.
Taksanov A. 2001 “Tsentral’naya Aziya: piramida korrupstii zdes’ prostoit tysiacheletiya” (“Central Asia: the pyramid of corruption
would be standing for ages”). Navigator, (June 14).
This principle is described by Russian philosopher A. Zinoviev in his book Kommunizm kak realnost, (Moscow, 1994).
Source: “Gazeta dlya bossa” (“Newspaper for a boss”). 28.03.2000.
152
Siyasət bölməsi
Privatization and clientelism:
Immediately after the collapse of the USSR privatization of state-owned enterprises in Central Asia and
Caucasian republics turned out to be a “criminal revolution” or criminal redistribution of property, as it was
dominated by corruption and clientelism. Using the metaphor by the American sociologists David Stark, - “the
economy was not moving from plan to market, but more from plan to clan”9. Clan (and family) identity is
preserved in contemporary Central Eurasia. This ancient principle of social relations has become a mean of
survival for nowadays’ population of the region in hard economic reality. The most exemplary situation one can
find in Tajikistan, where it even led to civil war at the beginning of the 1990s. In this country considerable sums
from the state budget are just redistributed among clans. The same happens about grants from donor-countries
and international organizations, this money mostly go not for reforms, but for clans’ interests.
Oil and drug types of corruption:
In the states possessing considerable amounts of strategic resources (especially, oil and gas) corruption to
a great extent is connected with these industries and business, in the countries lacking it, there are mainly drug
production and trade that become the feeding soil for corruption. Thus, corruption scandals about Kazahk oil and
personal accounts of Nazarbaev family in Western banks have been already covered at international level. Such
newspapers as "Washingtin Post", "Los-Angeles Times", "Wall Street Journal", "Washington Times", "Financial
Times" published a number of articles on those accounts, personalities involved and super high honoraries that
Kazakh government is paying to its lobbyists in the USA10. In Azerbaijan and Georgia the top politicians run
national oil business and tend to keep silent about the real profits from the industry.
As for Caspian states (Azerbaijan, Turkmenistan, Kazakhstan) attention of anti-corruption initiatives is
mostly fixed on oil and gas, for “Oshskii junction” countries (Uzbekistan, Kyrgyzstan and Tajikistan) the focus
is made on drugs production and trade. Central Eurasia is an important link in the network of criminal
economics, the “Great Silk (Drug) Road” is crossing its steppes and deserts. The drugs’ deliveries from Central
Asia to Europe are increasing with an alarming rate. According to the UN experts, the heroin production in
Afghanistan has dramatically enlarged after the fall of Taliban regime there. More poor Tajik families are being
involved into illegal drug business now, as for those people, who do not have an access to education and legal
jobs, black trade is the only way of survival. Special services of Russia report, the heroin’s flows through the socalled “Oshskii junction” have multiplied lately11. According to some estimation made by the Chairman of the
State Customs Committee of the Russian Federation M. Vanin, about 80% of heroin, 70% of opium and 60% of
marihuana penetrate into Russia through Kazakh borders12.
Corruption and politics in Central Eurasia:
Corruption provides functioning of central and local politics. In some countries it united with and became
undividable from regimes more or less of dictatorship character. In Turkmenistan corruption is monopolized by
the state, which is associated with one man - the President in power. In this case the critics and accusations are
addressed either to officials, especially if it is desirable to withdraw them, or to struggling against each other
clans. In authoritarian Uzbekistan the President is famous for his public speeches against corruption. That served
as a basis for purges among local administration13. In some countries corruptive practices are used in running
Presidential election campaigns14.
Corruption and international investments:
In most cases corruption is considered to be a serious obstacle for different kind of investments,
international aid and activities of foreign companies in Central Eurasia. In this regard the region is losing a lot
from potential profits. According to the materials of “Wall Street Journal”, in 1999 only 5 billions US dollars
went to Central Asian and Caucasian republics from 150 billions of investments into developing countries. One
of the key reasons for it is corruption. As I already mentioned above, the problem of corruption exists not only at
top governmental, but at all levels of society. Representatives of foreign companies permanently complain about
local officials, claiming bribes from them. Because of this, such big companies like “British Airways” and
“KLM” have closed their offices in Baku.
9
10
11
12
13
14
Stark, D., Bruszt, L. Postsocialist Pathways: Transforming Politics and Property in East Central Europe. Cambridge University press, 1998.
See, for instance, “Financial Times” 14.11.2000, “Washington Post” 25.01.2001.
Source: Kyrgyz-Press Information Agency 2002 (March 19).
Vasil’eva V. 2002 “SNG gotovitsya k narkolavine” (“The CIS is preparing for a drug- avalanche”). Nezavisimaya gazeta (Independent
Newspaper) (Oktober 1).
In November 1998 the President Karimov went to Samarkand and Navoi oblasts and made changes in administration system. In a year he
issued the Edict “On regulation of organizing inspections over private firms”, the main idea of which was to provide a strong vertical
control over small business and to exclude any possible horizontal checking.
In January 1999 the President Nazarbaev von 80 % of votes. According to some expert estimations, the costs of his election campaign
accounted for about 100 million US dollars. During the campaign he addressed the Kazakh Parliament to strengthen struggle against
corruption.
153
Siyasət bölməsi
On the other hand, the attitude of the US and European governments towards situation with corruption in
Central Eurasia is not always entirely transparent. The double standards are not the product of anti-Western
moods; they do really exist. I already mentioned the case of Uzbekistan. There are also no adequately wide
discussions on the situation with human rights in Turkmenistan. The accusations of corruption could appear,
when it is desirable to interfere in home politics of developing states in order to change their strategic foreign
policy. The possibilities exist even for stepping on a state’s sovereignty. At the end of November 2001 the
administrator of the UN Development Program Kalman Miztsei warned the President Rahmonov during the visit
to Tajikistan that the country may not see international assistance any longer if the measures against corruption
were not taken15.
There have been even some speculations that transnational oil corporations can establish direct influence
on governments in Caspian region. It is commonly known that some transnational organizations like The World
Bank create special terms for oil projects in “underdeveloped” (and so far highly corruptive) countries like Chad.
Conclusion:
The contemporary total corruption in Central Eurasia is brought to life as a result of the latest
development of world system. On the ruins of socialist well fare, with renewed archaic and traditional elements
in the society, under the circumstances of international struggle for resources and high-tech economy, - Central
Eurasians faced the challenges of survival. The collapse of the USSR, sharp economic crises, and poor living
conditions led to criminalization of consciousness that made post-Soviet corruption such a special phenomenon.
Clientelism in privatization, business and politics, illegal lobbyism in oil industry, drug trade, - those are the
most typical features of corruption in Caucuses and Central Asia.
However, the role of the USA, EU countries, international organizations and transnational corporations is
not always indisputably positive in the struggle against corruption in the region. Firstly, as these actors have their
own strategic interests in the region, the double standards in dealing with developing countries remain. Secondly,
their missions could have only very little impact on internal social life of Central Eurasian republics, because for
considerable structural changes the modern world system needs to transfer into substantially new reality.
15
Source: Radio Svoboda. November, 27, 2001.
154
INDEPENDENT AZERBAIJAN'S STRATEGIC IMPORTANCE:
PAST, PRESENT, AND FUTURE
Robert V. BARYLSKI
University of South Florida
USA
INTRODUCTION
How will the Anglo-American decision to overthrow and reconstruct the political systems of Afghanistan
and Iraq influence the greater Caspian region in general and Azerbaijan in particular? The search for answers
begins with historical background, Azerbaijan's first decade as an independent state, the 1990's. The second
section analyzes the Caspian Energy Hub's development and evolution from 1990-2015. The paper's third and
fourth sections identify how Afghanistan and Iraq could change the Caspian's competitive position and briefly
discuss American and Russian encounters with peoples of Islamic heritage. Next, the paper discusses oil cartels
and security alliances needed to promote price stability and regional peace. The paper's last section focuses on
Russia's recent successes and their impact on the Caspian system. The paper's Conclusion summarizes the
findings and makes several policy recommendations.
THE 1990'S--POLITICAL DEVELOPMENT: A PRELIMINARY ASSESSMENT
When the first Russian empire collapsed into civil war and revolution in 1917, the first independent
Azerbaijan briefly emerged from the imperial wreckage. It survived for some two years, 1918-1920, until the
Russian empire reorganized itself and reclaimed most of its lost territories. Azerbaijan lost its independence for
two main reasons. First, none of the great powers was willing to challenge Russia in the Caucasus. Second,
Russia's Bolshevik government had the political will and the political-military capacity to impose its will on
Azerbaijan. Third, independent Azerbaijan did not have the internal military-political capacity to govern and
defend itself.
In the late 1980's, when Azerbaijan began its second drive for national independence, the geopolitical
situation was changing. Azerbaijan's Communist Party's ability to govern was being undermined by Mikhail
Gorbachev's reforms and the Armenian nationalist challenge to Azerbaijan's territorial integrity. Further, Iran's
1979 revolution and the Soviet regime's failed Afghanistan project weakened the old Cold War barrier between
the USSR and its southern neighbors.
Gorbachev's reforms undermined the Azerbaijani Communist Party's ability to solve Azerbaijan's most
important challenges. Moscow ordered the Communist parties of Armenia and Azerbaijan to settle the Karabagh
crisis but refused to back them with the Soviet military force and other coercive measures required to suppress
and disarm the Armenian Karabagh nationalists. As a result, Armenia and Azerbaijan both entered a period of
profound political crisis. Moscow's policies undermined and destroyed the Communist Party's ability to stop the
conflict and created conditions in which Popular Front opposition parties with little actual political experience
challenged the Communist establishment for power.
Gorbachev responded to winter 1989-90's political turmoil by sending Soviet military and armed police.
Azerbaijan was invaded by the very armed forces that were supposed to defend the Soviet Union, including
Azerbaijan, from foreign attack. Gorbachev reshuffled Azerbaijan's leadership trying to bring the Communist
Party and the Popular Front into a cooperative working relationship. However, Gorbachev refused to take the
decisive steps required to end the Karabakh conflict. And, he also prevented Azerbaijan from building
professional armed forces capable of defending Azerbaijan's territorial integrity. Gorbachev's actions severely
damaged the Communist Party's ability to govern.
From 1991 to 1993, Azerbaijan entered a period of political instability. The Communist Party lost its
legitimacy and its internal cohesion. The Popular Front government under Abulfaz Elchibey replaced it but also
failed. Elchibey alienated politically experienced Communist elites instead of incorporating them into a national
unity government. Lacking professional armed forces, Elchibey failed to halt the Armenian nationalist rebellion
which seized some 20% of Azerbaijan. Refugees fled towards Baku and their presence added to the capital
region's discontent and instability. Boris Yeltsin, like Gorbachev before him, favored Armenia and the Armenian
nationalists and was content to see Azerbaijan weakened geopolitically. Further, by promoting closer
cooperation between independent Azerbaijan and Iran's Azeri regions, Elchibey provoked Iran which aligned
itself with Russia and Armenia in an informal alliance to separate Azerbaijan from Turkey.
155
Siyasət bölməsi
Azerbaijan's political instability was a serious threat to Azerbaijan's vital national interests. Without a
strong, cohesive government and more realistic foreign policies, Azerbaijan could not achieve its goal of
building a new, prosperous, independent Azerbaijan in partnership with the major international oil companies
and their governments. This is the primary reason why in 1993, the nation's political elites opted to rebuild
national political cohesion around Heidar Aliyev, the nation's most prominent and senior political leader and
statesman. And, about one year after Aliyev's return to power, he triumphantly announced Azerbaijan's first
giant oil contracts, the so-called "Deal of the Century." Further, although he was not able to recover territory
lost to the Armenian secessionists, his diplomacy helped to halt the war.
On the one hand, it is easy to heap blame on the Popular Front government for its strategic and tactical
mistakes in domestic and foreign policy. On the other hand, the Popular Front deserves credit for reviving the
ideals of Azerbaijan's first democratic republic. And, there is a strong general consensus that these ideals are the
national goals towards which current and future generations will strive. Aliyev's Yeni Azerbaijan Party and the
opposition parties agreed that a transition towards a more liberal political system needed to take place. The main
debate was about how and when it would happen. It is easier to build a democratic republic when a nation is at
peace and when the national economy is growing. Those conditions were not present in the early 1990's.
By 2002, Azerbaijan had consolidated its national independence and was completing the first stage in its
post-Soviet, redevelopment into a globally significant, energy producing and exporting center. The BakuSumgait region was emerging as the most important business, cultural, educational, and industrial center in the
Caucasus and on the Caspian. Azerbaijan was becoming the main land link between Iran and Russia and the
bridge between Turkey and Central Asia. However, Armenian secessionists still controlled 20% of Azerbaijan,
the refugee problem had not been solved, and overall national economic recovery was just beginning. Azerbaijan
enjoyed strong, positive relationships with the United States, Great Britain, and Turkey and improved relations
with Russia and Iran; but no single power or set of powers was willing to resolve the Karabagh issue in
Azerbaijan's favor.
FIRST TWO STAGES IN THE CASPIAN ENERGY HUB'S CONSTRUCTION: 1990-2015
It is useful to divide the grand plan for the Caspian's development into two main stages. The first stage
begins in 1990-1991 with the collapse of the Soviet Union and ends in 2005-2006 when the Baku-T'blisi-Ceyhan
export pipeline begins carrying oil. The first stage developed in response to Western interests and focused on
send energy exports to the west and northwest. The second stage will focus on Asian routes. New oil and natural
gas fields will be developed and new southern and eastern export routes will be built to serve Asia's growing
demand for energy.
Building the Caspian Energy Hub--a third major energy producing region between Russia and the Middle
East, became part of British and American foreign policy in the 1990's. British interest in Azerbaijan was evident
before the Soviet Union collapsed and Azerbaijan became an independent state in December 1991. British
Petroleum was the most visible early player in Azerbaijan. America's Chevron was the main early player in
Kazakhstan. The April 1993 Tenghiz oil field development contracts grabbed world attention. Azerbaijan's Deal
of the Century came in 1994 and consolidated the Caspian's new reputation and status. Thus, 1993-1994 was the
pivotal year in the Caspian's new post-Soviet entry into the global energy market.
British and American thinkers argued that the Caspian could help reduce the world energy market's
dependence upon Russia and the Middle East. The strategy needed new East-West pipelines; otherwise, the new
Caspian oil would end up flowing to world markets through Russia and the Middle East. Major new pipelines
needed two things: large quantities of oil to justify their construction and military-political power to protect the
export routes.1
Ten years after Azerbaijan and Kazakhstan became independent, construction had not yet begun on the
main East-West pipeline linking Baku via Tbilisi with Turkey's main oil export port at Ceyhan. When the BTC'
construction began in September 2002. Kazakhstan was already exporting oil through the CPC which linked the
big Tenghiz fields to the Russian pipeline system. Further, new discoveries in Kazakhstan were making
Kazakhstan the larger producer compared to Azerbaijan. The situation evolved towards an energy hub with
many pipelines like spokes on a wheel instead of the Anglo-American, East-West model designed to consolidate
the Caspian's Western, Turkish, and NATO-European orientation. Additional southern and southeastern export
route alternatives were also starting to become attractive.
As the Caspian region entered the 21st century, it became clear that finding export routes would in the
long run not be a problem. The greatest challenge was finding enough oil to make the Caspian region a major,
energy center capable of sustaining high levels of production over a long period of time. The Middle East with
its proven oil reserves, some 2/3 of the world's total, could not be challenged by the Caspian unless enormous
undiscovered reserves were found. Investment in exploration and testing became extremely important, perhaps
1
See Robert V. Barylski, "Russia, the West, and the Caspian Energy Hub;" Middle East Journal, Volume 49, No. 2, 1995, pp. 217-232.
The many export routes strategy always made more economic sense than concentrating primarily on the East-West export route.
156
Siyasət bölməsi
more important than the competition over the export routes. Without enormous new proven reserves, the Caspian
would decrease in strategic importance.
The petroleum industry is global and competitive. At the beginning of the twenty-first century, global
daily demand was from 72-75,000,000 bbd. The Caspian's daily production, somewhat more than 1,500,000,
b/d, conservatively estimated, was about two to three percent of total world supply, significant but not vitally
important. By comparison, Russia was exporting approximately 5,000,000 b/d and Russian government and oil
executives were promoting Russia as the best alternative to the Middle East for Europe and East Asia.2 Further,
as will be argued below, Anglo-American 2003 military-political intervention in Iraq and Anglo-American postwar reconstruction plans for Iraq require major new investment in Iraq's oil industry and increases in Iraqi
production. In light of these developments and in the absence of any major new oil discoveries, the Caspian
region will be an important but not a major element in the world energy equation.
The Caspian will be competing with the Russian and the Middle Eastern energy production and
transportation systems. It will be the smaller and the weaker of the three competing energy producing and
exporting systems unless major new discoveries are found there. Skeptics such as Alex Rasizade argue that ten
years of intensive exploration have not found such fields and are unlikely to find them.3 Optimistic realists such
as Jayhun Mollazade argue that the Caspian has the reserves needed to produce and export the 2.5 to 3,000,000
b/d of pipeline capacity, including of course, the 1,000,000 b/d needed for the Baku-Tbilisi-Ceyhan, main export
route.4 Thus, I would argue that in 2006, the first stage in the Caspian Energy Hub's development will have
been completed.
The second stage in the Caspian's development is likely to involve China and Iran and new pipelines
and export arrangements that move product towards the East and South. It assumes new economically viable oil
and natural gas discoveries, improved prospects for cooperation with Iran, a change in Irano-American relations,
and a steady rise in China's demand for imported oil and natural gas.5 China began importing more oil than it
exported in 1993 and in 2002 China's demands for additional imports "accounted for 80% of the newly,
increased world demand."6 During the first stage of the Caspian hub's development, Iran became a player in
Caspian oil and gas exports in spite of American displeasure. These early successes suggested that Iran would
eventually become a major player when and if relations improved between Tehran and Washington. At the turn
of the century, the world oil industry was beginning to anticipate such changes and some Caspian oil was
moving into Iran.7
Sabit Bagirov has looked backed on the Caspian oil rush's first decade and drawn up a very interesting
balance sheet showing proven reserves, potential additions to those reserves, major production projects, the
companies involved, the dollar costs of those projects (about $70 billion), and the list of some two dozen
countries with significant investments in the region.8 The data prove that a Caspian Energy system has come
into existence and suggest that it will develop into something more complex than a grand, new East-West
energy line. The region is developing global links and ties.
In 1990, the Caspian was a Soviet lake. People dreamed of breaking the Moscow government's hold on
Azerbaijan and its energy resources. By 2001, Azerbaijan and Kazakhstan had made substantial progress
consolidating their new positions as independent states in world affairs. In partnership with major international
oil companies and their governments, they completed the first stage in the Caspian region's redevelopment into
an energy production, transportation, and exporting center of global importance. The hub model with pipelines
radiating outward in various directions encouraged pipeline owners to compete for the export business. This
helped reduce the cost of exporting oil and improved Azerbaijan and Kazakhstan's sense of export route security.
Several competing export routes were better than one dominant route.
AFGHANISTAN-2001, IRAQ-2003, AND THE CASPIAN ENERGY HUB
The Caspian Energy Hub is one of several major strategic projects competing for British and American
attention and funding. Anglo-American commitments to reconstruct Afghanistan and Iraq changed the Caspian
Energy Hub's place in the priority ranking of short and mid-term strategic projects. Further, if America is
modestly successful in Afghanistan and Iraq, America will feel less pressed to promote the Caspian Region as a
separate, third energy hub, in competition with Russia and the Middle East. The Caspian will be competing with
2
3
4
5
6
7
8
See Eugene Khartukov, "Russia's Oil Majors: Engine for Radical Change," the Oil & Gas Journal, 27 May 2002, pp. 20-32.
See Alex Rasizade, "Azerbaijan after a decade of independence: less oil, more graft and poverty;" Central Asian Survey Vol. 21, No. 4,
2002, pp. 349-370.
See Dr. Jayhun Mollazade, "The Evolution of the Caspian Sea Region as a Geo-political Hub;" Caspian Crossroads; Volume 6, No. 2,
September 2002, pp. 2-5. Here is the list of pipelines and their capacities as projected for circa 2005: Baku-Tbilisi-Ceyhan: 1,000,000
b/d; Baku-Novorossiysk: 250,00 b/d; Caspian Pipeline Consortium: 1,300,000 b/d; Baku-Supsa: 200,000 b/d.
For a Chinese analysis see, Yuan Chunqiang, "The Global Energy Situation After the War in Iraq;" Beijing Review, 3 April 2003, pp. 38-40.
See Ibid., page 40.
See Dean E. Gaddy, "Iran Expands Middle East Influence;" Oil & Gas Journal, 5 March 2001.
See Sabit Bagirov, "The Caspian Sea: The World's New Energy Center?;" Caspian Crossroads, Vol. 6, no. 1, 2002, pp. 19-25. Sabit
Bagirov is the former head of the State Oil Company of Azerbaijan.
157
Siyasət bölməsi
Iraq for new American and British attention and funding because Great Britain and the United States have
committed themselves to restore and expand of Iraq's oil production, the economic engine that will drive Iraq's
political, economic, and social reconstruction. As soon as the war ended in April 2003, American oil executives
were predicting that Iraq could be producing 6,000,000 b/d by 2010. However, this is the most optimistic
forecast, one that assumes heavy investment in Iraq and OPEC policies that give Iraq increased market share.9
The United States used to see the Caspian as a strategically important, new energy hub, one that could be
developed quite, but not completely, independently of the older Russian and greater Persian Gulf energy
production and export centers. This was an extension of America's dual-containment policy aimed at Iraq and
Iran respectively. If America had had stronger, more positive relationships with Iran and Iraq, there would have
been less American interest in keeping the Caspian region's new energy system distinct and separate from the
Middle East.
When British and American governments decided to wage war to remove Saddam Hussein, they
committed themselves to post-war reconstruction which, if successful, would change the Middle East. Success in
Iraq requires better relations between the United States and Iraq's majority Shiite Arab population and this
implies better relations with Shiite Iran. Dual containment will be buried with Saddam's regime. Success with
Iraq and Iran will help Iran to become a bigger player in the Caspian Energy hub.
Of course, the strategic arguments for diversification will still be valid. There will be a continuing interest
in the Caspian region's development. The Caspian will become better integrated into the Russian, Middle
Eastern, and Southwest Asian regions. However, for the immediate future, Iraq's reconstruction will have top
priority. And, if, and when relations improve substantially with Iran, the United States and Great Britain will be
tempted by Iranian investment opportunities as well. Thus, the Caspian region will receive less short-term
attention from the United States and Great Britain, although the Anglo-American coalition will remain interested
in the region's steady development into an important contributor to the global oil and natural gas supply.
Azerbaijan's cooperation in the Bush administration's war against terrorism and war against Saddam
Hussein's regime helped to overcome American congressional resistance to direct security assistance for
Azerbaijan. In January 2003, President Bush cited national interest and suspended Section 907 of the Freedom
Support Act which restricted security aid to Azerbaijan, restrictions imposed by American congressmen in
response to Armenian concerns.. However, the White House took pains to reassure American friends of Armenia
that American security aid to Azerbaijan could not enhance Azerbaijan's ability to launch a war of liberation in
Nagorno-Karabakh. The President informed Congress that American security aid to Azerbaijan, "Will not
undermine or hamper ongoing efforts to negotiate a peaceful settlement between Armenia and Azerbaijan or be
used for offensive purposes against Armenia."10 Thus, Azerbaijan's support for American policies in Afghanistan
and Iraq won some dividends. However, America's new interest in the Caucasus was overshadowed by its major
investments in Central Asia and both were less important than the American commitment to rebuilding Iraq.
Ankara's rejection of American requests for direct land access to Northern Iraq through Turkey damaged
Turkey's political position in the United States. Since Turkey is Azerbaijan's most important supporter in the
greater Caspian region, this was not a positive development for Azerbaijan.
In 2001 and 2002 Russia gained by cooperating with the United States in the war to overthrow the Taliban
regime in Afghanistan. But in 2003, Russia lost some of its new political capital by joining France and Germany
to resist the Anglo-American diplomatic drive to win clear United Nations approval for the war to overthrow
Saddam Hussein. Nevertheless, the United States shifted its position on the Chechen rebellion. America became
less critical of Russia and more willing to support actions that cut off the flow of arms, supplies, and money to
the Chechen rebels. America also modestly expanded security cooperation with Georgia and Azerbaijan. Russia
and Georgia began cooperating more productively to bring the Pankisi Gorge region under better control, a
region Russia saw as a staging area for the war of Chechen secession. America provided Georgia with military
assistance designed to improve Georgia's ability to conduct such operations. However, this did not prevent
Russia from making some modest improvements in its security relations with Azerbaijan since 9/11.11
America's decision to go to war and to remove Saddam Hussein's regime in March 2003 forced
Washington's policy makers to become more goal-oriented towards the greater Iraq region, including the
Caspian. This necessarily changes the quality of American attention towards the Caspian. The United States will
probably insist that all parties concerned refrain from any action that creates instability in the region. In the
competition between security realism and democratic idealism, initially the realist trend gained and America's
need for stability in Central Asia and the Caspian overshadowed efforts to promote political liberalization. In the
short run, this is certainly the case. America will not look kindly upon any power or political movement that
creates negative distractions in the Caucasus or Central Asia while the United States is so heavily focused on
9
10
11
See "Dispute Over Postwar Iraq Oil Control Getting Nastier" by the editors of the Oil & Gas Journal, 14 April 2003, pp. 20 ff.
See "President Bush Extends Section 907 Waiver;" Azerbaijan Weekly Update, January 20, 2003.
On 27 February 2003, the defense ministers of Azerbaijan and Russia signed new military defense cooperation agreements. On 20
February 2003, the two respective national security ministers signed cooperative agreements relating to crime, drug trafficking, and
international terrorism.
158
Siyasət bölməsi
Iraq's political reconstruction, primarily, and Afghanistan's secondarily. However, American idealism attached
itself to the realist war in Iraq and American leaders were openly calling for a progressive, politically liberal
Iraq. Thus, the Iraq war's political implications are at best still unclear. If the idealists are victorious, political
liberalization will be enhanced.
RUSSIAN AND AMERICAN LEARNING ABOUT ISLAMIC HERITAGE ISSUES
Russia and the United States are both slowly learning how to respond to political ferment in the Islamic
world. When the Cold War ended, Russia and the United States became involved in Islamic-heritage area political
redevelopment problems. Neither country was prepared psychologically for this new set of challenges. Russian and
American policy makers lacked sophistication about the peoples of Islamic heritage, the result of attitudes formed
over the centuries regarding the peoples of the East and their "proper" subordinate position in the world.
The American diplomatic and military establishment is slowly beginning to adjust psychologically to the fact
that America has become directly and deeply engaged in the Islamic crescent's, post-Cold War ferment. The
conflicts in Kuwait, Bosnia, Kosovo, Afghanistan, and Iraq are part of the instability associated with the Islamic
world's, post-Cold War, modernization and political reconstruction. Further, the United States is deeply involved in
the Arab-Israeli conflict over state formation. For America and Britain to be successful in Iraq, their leaders will
have to develop more sophisticated understanding about Islam, especially Shiite Arab values. A liberated Iraq
means an Iraq with Islamic political parties and a government, that if not a mild form of an Islamic republic, will at
least give traditional Islam a special place of honor. A long term American partnership with such an Iraq would
help America to position itself within the Islamic world and avoid being marginalized as an enemy of Islam.
The Russian political establishment ended up at war with some of its own citizens of Islamic heritage in
Chechnya. Moscow's troubles began with its ill-conceived thrust into Afghanistan in 1978-79. However, one
year after withdrawing from Afghanistan, Moscow made another gross mistake by using military force against
the citizens of Baku. Its military-political intervention into Azerbaijan in January 1990, revealed major gaps in
Muscovite understanding about its own Soviet citizens of Islamic heritage. From the traditional Muscovite point
of view, the "little" peoples of Islamic heritage do not have the right to respectful attention and do not really have
to be listened to and understood. Centuries of Russian imperialist political culture still impede Russian state
acceptance of the idea that Russians and former Soviet citizens of Islamic heritage have major grievances which
must be addressed with justice and sympathy.12
OLD CARTELS AND NEW SECURITY ALLIANCES
America will concentrate heavily on Iraq's reconstruction. In order to finance the new Iraq, there will be
an intensive effort to restore and expand Iraqi energy exports. If the world's producers begin sending more and
more oil into the world markets, prices will fall and all major exporters will suffer. Thus, America's plans for
Iraq and for the Caspian and Russia's plans for economic growth based on increased energy exports and
moderate energy prices would all be damaged by a collapse in world oil prices resulting from bringing too much
new oil to market too quickly. This suggests that the United States will support OPEC efforts to manage world
supply and world prices in cooperation with important, non-OPEC producers. High level international
cooperation to keep the energy markets healthy will be an American priority for years to come.
This points to a need for cartels with OPEC at the core, a different attitude towards globalization than
advocated by free marketers. The world economy would benefit from steady supplies and fair predictable prices
for oil and natural gas. This requires high-level and complex cooperation between all the countries seeking
greater revenues from oil sales and from all who seek to bring major new supplies to market in the coming
decade. America now views such strategic cooperation, energy supply, and energy price planning as positive.
America is in the process of rethinking its alliance systems. Iran and Iraq played key roles in building and
destroying America's Middle Eastern security systems. The first major alliance, the Baghdad Pact died in Iraq's
1958 revolution. Its successor, CENTO, died in Iran's 1979 revolution. The United States would like to promote
a new regional security system for the Middle East. This goal requires improved relations with Iraq and Iran and
progress on the Israeli-Palestine front.
Although NATO has been expanding towards the Caucasus and Turkey is a member of NATO, my guess
is that the United States would prefer to see a strong regional system to develop in association with NATO. In
November 2002, Azerbaijan achieved Associate Status at NATO and Azerbaijan repeatedly stated its interest in
eventually joining NATO.13 NATO however appeared hesitant to make a commitment to regular membership for
Georgia, Armenia, and Azerbaijan. Karabakh remained a stumbling block. A greater Caspian security system
should naturally emerge from the Caspian Energy Hub. As the export routes develop, Russia, Turkey, and Iran
will have a major stake in the region's security and the United States will support their cooperation.
12
13
I am writing a book on this subject, how the Russian state's attitudes and policies towards peoples of Islamic heritage developed and
evolved over the centuries.
See Azerbaijan Weekly Update, 25 November 2002.
159
Siyasət bölməsi
THE RUSSIAN ENERGY SYSTEM: RUSSIA'S POSITIVE SELF-ASSERTION
The greater Caspian region's globalization had two main causes. The first was the Soviet Union
fragmentation into fifteen states and Russia's democratization and post-Soviet economic depression. Domestic
political changes in Russia undermined the political and economic foundations of Muscovite imperialism. The
second was the Anglo-American decision to promote the East-West Energy Corridor and to develop the Caspian
region's energy resources a third energy hub more or less independent of Russia and the Middle East. Further,
the East-West Energy Corridor was part of America's larger Russian strategy, preventing the Soviet Union from
rebuilding itself into a menacing Eurasian power. This explains America's indifference and lack of support for
efforts to build the CIS into an effective common market and collective security system.14
During the first decade of the 21st century, Russian and American attitudes towards the Caucasus,
Central Asia, and the pipelines began to shift. The rapprochement had three causes. First, the United States
lacked the resources to replace the old Soviet economic system with new contracts and trade arrangements
capable of compensating for the Soviet economic system's breakdown. Adding Turkey to the equation helped a
little but not enough to give the three Caucasian states and the five Central Asian states confidence in their
economic futures. Second, 9/11 compelled the United States to give higher priority to Central Asia and to face
the harsh economic facts there.15 Third, post-Yeltsin Russia began to function better and slowly developed an
improved ability to assert itself positively in the Caucasus and Central Asia. This new confidence came from the
world oil cartel's ability to keep world oil prices in the new $25 per barrel range. This had a major positive
impact on the Kremlin treasury and the Russian economy. By 2003, Russian oil production had increased to over
8,000,000 b/d, a 25% increase over post-Soviet lows. Further, Russia strengthened and deepened its position as
Central and Western Europe's main energy supplier.
Russia increased its capacity to export natural gas and oil to Western Europe faster than the greater Caspian
region. Further, and in spite of the serious underinvestment in Russia's energy transportation infrastructure, Russia
convinced Kazakhstan rather quickly and Turkmenistan less quickly to increase their cooperation with Russia in
order to gain faster access to the Eurasian energy system. Further, in spite of the Chechen war, Azerbaijan was able
to export some of its new oil through the Northern route. Russia even expanded its energy trade with Turkey
through the Blue Stream natural gas project and enhanced its growing relationship with Turkish commercial and
business interests, especially in the construction industry. Russia implemented a more constructive policy towards
the Caspian Sea and advanced its interests through a series of bilateral agreements which improved Russia's ratings
and gave Kazakhstan and Azerbaijan more confidence. As a result, Russia became a more positive player in the
region, a major change from the early 1990's. By 2002, the Russians were cutting across the East-West Energy
Corridor instead of attacking and avoiding it. (It is interesting that Russians of Azeri heritage played a prominent
role in Russia's positive self-assertion in the energy field.)
Mikhail Chumalov, the author of a major Russian study of the Caspian region, concluded that Russia
greatest asset in the drive to reassert Russian influence over the Caspian and the former Soviet Union is its energy
transportation system, After carefully analyzing and evaluating the region's ethnic conflicts and Russia's support for
various secessionist movements, he concluded that they did more damage to Russia's national interests than good.
In retrospect it was unwise for Russia to use Abkhazian and Armenian secessionist movements to prevent Armenia,
Georgia, and Azerbaijan from cooperating and promoting new economic, political, and security arrangements
designed to enhance the region's independence from Russia. The conflicts caused tremendous damage to Armenia,
Georgia, and Azerbaijan and promoted anti-Russian sentiment and a culture of lawlessness, violence, and revenge
which undermined Russia's efforts to find regional allies in its war against the Chechen secessionists and to retain a
major Russian military and security presence in Georgia, Armenia, and Azerbaijan. Since the ethnic trump cards
produced more problems than benefits, Chumalov argued in 1999, that it was time for Russia to adopt a more
constructive approach and a more natural economic strategy based on transportation links.
Chumalov argues that the transportation links are Russia's best trump card in the game to rebuild the
former Soviet economic community. He wrote:
Glavnym instrumentom vozdeistviia na SNG mozhet stat' kontrol' nad
putyami transportirovki nefti i gaza. Kak bylo pokazano vyshe, rossiiskie
marshruty vygodnee i nadezhnee chem al'ternativnye. Etot kozyr' nado
ispol'zovat' maksimal'no.16
14
15
16
Compare, for example, America's attitudes towards Western European defense and economic integration after World War II with
America's lukewarm to unfriendly attitude towards the CIS project after the Cold War.
By this I mean that there is no easy solution to the damage done by the collapse of the integrated Soviet economic system. Neither
Turkey nor the United States can provide the investment needed to provide the jobs that the old Soviet system provided. Russia will have
to be involved and it is uncertain that Russia wants the intensive economic involvement the region needs.
Mikhail Yu. Chumalov, Kaspiiskaya neft' i mezhhdunatsional'nye otnosheniia; Moskva: TsIMO, 2000, page 350.
160
Siyasət bölməsi
The Putin administration adopted this strategy. Unfortunately, it is more difficult to end the secessionist
movements than to start them. Further, it is a gross oversimplification to blame Kremlin covert operations for all
of them. And, ethnic nationalism would be relatively easy to overcome if economic profit were the primary
engine driving the secessionists.
By early 2002, some analysts began to argue that Russia had won the Caspian pipeline competition
because Russia's northern routes were carrying about 1,000,000 b/d and the "Anglo-American" East-West
pipeline (BTC) was not even under construction.17 However, it was the Caspian Energy Hub model that was
winning, the many pipelines model favored by economic realities and geopolitical common sense.
CONCLUSION: THE CASPIAN HUB'S EVOLUTION--POLICY IMPLICATIONS
Two events--the Soviet Union's fragmentation and China's opening to foreign investment and trade,
brought the greatest changes to the international system at the end of the 21st century. Azerbaijan's main
problems and opportunities were caused by the Soviet system's economic, political, and security collapse. The
country was not ready for independence when independence was thrust upon it. Its political system was too
fragmented and its military forces were too weak to overcome the Armenian secessionists. And, there was
nothing ready and available to replace the old Soviet planned economy.
From 1990-1993, Azerbaijan went through an enormously complex, state-viability crisis. It needed new
allies and partners to avoid becoming a weak, semi-colony of post-Soviet Russia or other, strong neighbors. It
needed a government capable of rebuilding state political/administrative unity. It needed authoritative leadership
to defend Azerbaijan's territorial integrity.
From 1993-2003, Heidar Aliyev and his Yeni Azerbaijan Party began rebuilding Azerbaijan. Diplomacy
was a major part of his strategy. The country needed investors and allies to convert Azerbaijan's dormant oil and
natural gas deposits into a permanent income stream capable of financing post-Soviet reconstruction. Azerbaijan
was fortunate that its national interests, Great Britain's, and America's coincided on two key points:
consolidating Azerbaijan's national independence and making the Caspian region into a significant source of oil
and natural gas for the world economy. Azerbaijan, Great Britain, and the United States--their governments and
their energy corporations made substantial commitments to energy development and to regional peace-making.
Their cooperation was designed to convert the Caspian Sea, which had until recently been a Soviet lake, into a
region that Washington and London would proclaim part of their respective vital, national interests. This was
Westernization and real politik not globalization. Its main goal was to promote an East-West energy production
and export system, a third energy system quite independent of the Russian and Middle Eastern systems.
However, Russia used carrot and stick policies, overt and covert operations to protect and promote its
influence in the Caucasus and the greater Caspian region. The controversial Russian strategy had major
successes and failures. By 2002, it became clear that Russia would win a substantial part of the Caspian energy
export business. Instead of a system dominated by an East-West pipeline, it became clear that the Caspian export
pipeline system would end up resembling a hub, a wheel with spokes sending exports in various directions.
By 2003, two points were clear. First, the Caspian would definitely become a significant part of the world
energy system. Second, it would be somewhat less important in terms of oil volume produced and somewhat less
independent from the Russian and Middle Eastern systems than some Western strategists originally hoped.
Afghanistan (1991) and Iraq (2003) drew American and British attention away from the Caspian and
towards Central Asia and the Middle East. Iraq's reconstruction required major new investment by the major oil
companies and the strategy of financing Iraq's reconstruction through oil sales meant that the United States and
Great Britain would press to increase Iraqi oil production. The grand plan for a more progressive Iraq also
pointed toward improved relations with Iran and new British and American interest in investment opportunities
in Iran's energy sector. The net result will be less interest in the Caspian and less Western resistance to more
Iranian involvement in the Caspian pipeline system.
Between 1999 and 2003, OPEC and other petroleum exporting countries managed supply and demand
quite well and recovered from the price collapses of 1998-1999. Such cooperation will be extremely important to
Azerbaijan in the future. Keeping oil prices in the $25.00 range is in the best interests of the advanced industrial
states and the developing oil-exporting countries such as Azerbaijan and Kazakhstan. Thus, supporting the cartel
makes good sense.
Security management will need new ideas and new models. Azerbaijan will find it more difficult to enter
NATO than to have modest support from NATO. The United States and Great Britain will encourage regional
security cooperation and will hesitate to make firm, major defense alliances with countries in the region. The
unresolved Karabakh problem will continue to be a stumbling block to a really firm collective security
agreement. In the longer run, the US will strive for a new Middle Eastern security system and perhaps support
building a new, greater Caspian security system.
17
See Robert R. Smith, "Politics, Production Levels to Determine Caspian Area Energy Export Options;" the Oil & Gas Journal, 28 May
2001, pp. 33-38.
161
Siyasət bölməsi
After a decade of decline, Russian influence began increasing as Russia shifted towards a more positive
and profitable strategy towards the Caspian region. Moscow won a significant share of the Caspian's oil and gas
export business .
Azerbaijan is located within an interesting competitive triangle formed by Russia, Turkey, and Iran.
Azerbaijan has a vital interest in building productive relationships with all three countries and in helping to
prevent conflicts between them. As trade and commerce expand across the region, Baku will naturally emerge as
the region's commercial and cultural center. Domestic political reform--especially financial accounting and
business practice reform, is needed to realize this goal.
The first decade's work, 1993-2003, created the international partnerships required by Azerbaijan to
survive the post-Soviet crisis and to establish its new post-Soviet energy investment and development program.
Diplomatic work to sustain and enhance those partnerships will continue to be vitally important. However,
domestic political development is an equally, if not more important task. To keep winning new investments in an
increasingly competitive international energy market, Azerbaijan needs steady work at improving the business
climate. Globalization means that capital moves more freely. New opportunities for investment in Middle
Eastern and Russian oil are just over the horizon and will compete with the Caspian. If Azerbaijan wants to hold
and to attract new capital and to make Baku the Caspian's premier commercial center, it will need more intensive
and systematic attention to business and financial institutional strengthening.
162
GLOBALIZATION AND POST-COMMUNISM
Peter RUTLAND
Wesleyan University
Government Department
Middletown / USA
For 70 years the Soviet Union provided the main alternative model of modernization to that of liberal
capitalism. The collapse of the USSR coincided with the rise of the concept of “globalization,” which came to
signify the universalization of liberal capitalism, with a corresponding set of political and cultural values.
Were these two processes connected? Did globalization accelerate the Soviet collapse – or did the Soviet
collapse accelerate globalization? Did the modernization which socialist states undertook prepare them for
globalization, or weaken them? Is the post in post-Soviet the same as the post in post-modern?
GLOBALIZATION AND THEORIES OF HISTORY
As Fukuyama presciently noted, the end of the Cold War meant the End of History, understood as a
succession of stages of development. Socialism was above all a theory of history – more exactly an alternative
history to that actually crafted by the West.
Prior to globalization, economic and political development was understood diachronically: as a succession
of stages or events, organized spatially across the territory of sovereign states. The most important thing to know
about the socialist countries was that they were different because a proletarian revolution happened in Russia in
1917, and this revolution was replicated by force of arms in various other countries around the globe after 1945.
With globalization this historical understanding of the human project has been replaced by a synchronic
vision in which events happen simultaneously, outside space and time. Modernization, which globalization
replaced, was a stages theory of history, while globalization focuses on integration in real time. The essence of
globalization is precisely the revolution in communications technology which has abolished time and to an
extent (a lesser extent) abolished space too. In theory, any country or people can avail themselves of the
economic potential of the new frontier by opening their doors to the international division of labor and the
foreign capital and technology.
Both globalization and modernization are teleological – they reject the idea that history is cyclical, they
believe that the future will not be like the past, they believe that the present is witnessing the birth of a new era.
Is history really teleological, or cyclical? One can argue that globalization began in the 1800s, and peaked
in 1914, when colonialism was at its height – as measured by the percent of GDP of the leading economies that
was internationally traded, and by the percent of the world population that was living under foreign rule. If
history is indeed cyclical rather than teleological, one can expect the globalization trend to reverse itself –
perhaps because of war, ecological catatrophe, or demographic crisis.
KEY FEATURES OF GLOBALIZATION
The following lists six key features of globalization and briefly assesses their significance for the postsocialist countries. The first three features are widely acknowledged, the following three are rather more
innovative and controversial.
1) Technological/information revolution
The defining technology of the Cold War was nuclear weapons. The defining technologies of the global
era are communication systems that shrink time and distance: TV, jet aircraft, satellites, computers, microchip,
mobile phones, Internet, freight containers. These technologies cause a trend towards harmonization of cultural
values – the medium brings a certain message.
The socialist countries were pretty modern by globalization standards. They led in peak technologies like
space rockets and satellites – without which the telecommunications revolution would not have been possible.
They did pretty well in some aspects of mass diffusion of technology (literacy rates, gender equality). But they
were backward in terms of the mass adoption of new consumer technologies (backward compared to the West,
but advanced compared to most of the Third World.)
In general they were champions of the wrong type of modernity: what Giddens calls “heavy” modernity
(machinery, territory) rather than “light” modernity (risk, flexibility and uncertainty). Still, some types of
“heavy” modernity (oil deposits, pipelines, etc.) are still crucial to the economic development of many postsocialist countries. And some of the human capital and educational infrastructure from the Soviet era still has
163
Siyasət bölməsi
relevance. Russian teams routinely win first place in international high school computing contests, and it was a
Russian who invented the first Gameboy game, Tetris, and the Nike swoosh.
According to the World Values Survey (Inglehart) one of the lasting impacts of Soviet modernization was
a certain secularization of mass value systems, which refers not just to religious belief but also a broader
complex of values including attitudes towards gender roles.
2) Economic revolution
In economics globalization is characterized by a new orthodoxy (the Washington Consensus) about the
economic policies necessary to ensure growth. This consensus includes the following elements:
- floating exchange rates;
- lowering of trade barriers;
- the Green Revolution in agriculture;
- cheap energy (thanks in part to nuclear power);
- the rise of the service sector as the predominant employer and wealth-generator;
- the rise of trans-national corporations, able to move production to the cheapest location;
- weakening of governments’ capacity to regulate their national economy; and
indeterminacy in comparative advantage in the wake of scale economies and externalities (clustering).
One can work down the checklist and note the extent to which the various post socialist countries have
been able to adjust and exhibit these characteristics.
Although this “Washington Consenus” has its critics (for example, Stiglitz), no viable alternative has been
put forward in the post-socialist bloc. The closest would be the “Uzbek model” of state planning espoused by
Islam Karimov, or the Soviet-style political economy of Alyaksandr Lukashenka in Belarus. But neither of these
“models” have emulators outside their borders.
It is clear that this formula is not working in pulling all countries out of poverty (EBRD, World Bank). On
the contrary inequality between and within countries is growing at an alarming rate, with the world polarized
into winners and losers.
This leads to the question: What determines success or failure among countries that embrace
globalization, that buy into the reform package? Are objective factors (initial conditions) responsible for success
or failure, or can policy choices and political struggles make a difference? Various scholars have suggested
factors such as geography, or the presence of civil society, as decisive in determining the winners and losers. The
main conclusion of most studies of the post-socialist bloc is that initial economic conditions drive most of the
success/failure, but macro-economic stabilization and structural reform can still make a positive contribution.
According to the EBRD studies successful adoption of the Washington Consensus package adds about 3% GDP
growth per annum for each 1 point increase in reform on the EBRD reform scale.
3) The triumph of liberal democracy
The Global Era also means the collapse of the socialist alternative and the triumph of liberal democratic
values. Some places resist the trend, motivated primarily by radical Islam, or ethnic nationalism. The spread of
democracy in principle has the added advantage of fewer international conflicts, because established
democracies almost never go to war with each other.
However, although formally democratic institutions have spread to more countries than ever before in
history, the quality of these democracies leaves much to be desired. There is widespread recognition of a gap
between form and content: the formal installation of democratic institutions (“façade democracy”) does not lead
to regimes which are genuinely responsive to popular demands. Optimism about the democratic opening of the
1980s has been replaced by a growing sense of a democratic closure. There is recognition that both democratic
and market institutions take time to build, that Fedexing the Federalist Papers to Minsk will not turn Belarus into
a liberal democracy. Attempts to force the pace of change from outside, by loan conditionality or other
instruments of influence, may even be counter-productive.
4) Localization: the politics of nationalism
Does globalization involve convergence to a single set of cultural values (does it equal Americanization)?
Arguably, this is not so. The characteristic process of globalization is adaption of new technologies and ideas to
local conditions: localization or customization is the dominant trend.
Television is a fine example: while many US serials are shown abroad, more typical is the practice of
copying the US format and making locally-produced serials and game shows. This applies still more strongly to
complex economic and political institutions which are less easy to export than a Terminator movie.
At the political level, one has seen globalization accompanied, more often than not, by a resurgence of
nationalism rather than its withering away. Every state requires some appeal to a distinctive political identity ie.
nationalism. States can move out along the nationalism axis at the same time as they move out along the
globalization axis. Poland, Hungary, Czech Republic, Slovenia and the Baltics all found integration with
164
Siyasət bölməsi
international instiuttions and economic liberalization to be highly compatible with assertations of national
identity – just as Britain had combined jingoism and imperialism with economic liberalism in the mid 19th
century.
Each nation has to find compatibility among nationalism, regionalism and economic globalism. The
dilemmas facing President Putin are not different from those facing Chancellor Schroeder, or Governor Ishihara
of Tokyo: preserving national values and characteristic institutions while adapting to the challenges and
possibilities of globalization.
5) Horizontal ties
Globalization does not converge on a single culture: nor does it originate from a single source. Some
countries make their own contributions to global culture, and some countries take their popular culture
“horizontally” (Mexican soap operas in Russia) and not “vertically” from America. However, there is still a large
gap between countries which are Generators versus Consumers of global culture. Russia itself is probably still
capable of being a culture generator as it was even in the 19th century, when it was still economically peripheral.
Regionalization has been increasing along with globalization – regional trade and political groupings
(European Union, NAFTA, Mercosur, ASEAN, etc) have increased in importance. The post-socialist countries
are disadvantaged in this regard. Their own regional organizations (CIS, GUUAM) are exceptionally weak, and
their participation in regional groupings like the EU has been a source of division rather than cohesion.
This raises the broader question of deficiencies in global governance. While there is a global economy
there is no global government. Trans-national political institions have failed to keep pace with the revolution in
communications and economics. Global interconnectedness (the Butterfy effect) means that economic or
political problems in obscure parts of the globe (an export slump in Thailand in 1997, a run on the banks in
Russia in 1998) can trigger economic meltdowns and terrorist catastrophes on distant shores.
6) Polarization
Globalization clearly has a divisive and unequal effect. There is a gap between countries which are
keeping up with globalization and those which are falling behind and become essentially excluded from the
global system.
Within individual countries, a minority of society has access to the new information technology while the
minority are passive consumers or are simply excluded. The political implications of this increasing social
stratification have not yet been thought through, but they do not augur well for democracy.
The growing inequality between nations is connected to the growing inequality within nations by the
ruling political and economic elites, who have the task of mediating this relationship. Other culture-brokers
managing this gulf (pace Wedel) can be found in transnational corporations; in NGOs; in international agencies;
and for that matter in terrorist cells and criminal groups.
Most of the post-socialist countries seem to belong to the category of countries that have lost from
globalization. In only four former Soviet bloc countries - Poland, Slovakia, Slovenia and Hungary - is economic
output now above the level of 1989. In the longer-term, it looks likely that Russia, the Balts and most of the
Balkans will recover, but the outlook looks less rosy for the remaining countries.
What policy measures should be adopted to deal with the absolute losers from globalization? At present,
the international community’s policy repertoire is limited. Some losers are sealed off and left to their fate. This
category includes the mini-states which have emerged in the post-socialist bloc with a degree of local
sovereignty but not recognized by the international community: Trans-Dniestr, Chechnya, Abkhazia, Karabakh.
Some regions become the subject of international protectorates (scuh as Bosnia and Kosovo). The remaining
countries, struggling to adapt to globalization, are advised to be patient, and to keep trying the policy package of
liberal democracy and market reform which has so far failed to bear fruit.
165
Siyasət bölməsi
BIBLIOGRAPHY
−
Hilary Appel, “The Ideological Determinants of Liberal Economic Reform,” World Politics, vol. 52, no. 4, 2000.
−
Anders Aslund, How Russia Became a Market Economy (1995)
−
Benjamin Barber, Jihad versus McWorld (1996)
−
Maxim Boycko, Privatizing Russia (1995)
−
Andrei Shleifer, and Robert Vishny and Harry G. Broadman, Russian Trade Policy Reform for WTO Accession (World Bank (ed)
Discussion Paper No. 401, 1998).
−
William Coleman and Regionalism and Global Economic Integration (1998)
−
Geoffrey Underhill (eds)
−
Oleg Davydov, Inside Out : The Radical Transformation of Russian Foreign Trade, 1992-1997 (1998)
−
Jon Elster, Claus Offe Institutional Design in Post -communist Societies. and
−
Ulrich K. Preuss, Rebuilding the Ship at Sea (1998)
−
Mike Featherstone, Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity (1991) (ed)
−
European Bank for Transition Report Update (May 2000) Reconstruction and Development
−
Peter Evans, “The Eclipse of the State? Reflections on Stateness in an Era of Globalization” World Politics, vol. 50, no. 1, 1997.
−
Steven M. Fish, “The determinants of economic reform in the post-communist world,” East European Politics and Societies, vol. 12,
no 1, 1998.
−
Geoffrey Garrett, Partisan Politics in the Global Economy (1998)
−
Francis Fukuyama, “The end of history?” National Interest, summer 1989.
−
Anthony Giddens, Runaway World (2000)
−
Stanislaw Gomulka, “The IMF-supported programs of Poland and Russia, 1990-94,” Journal of Comparative Economics, Vol. 20,
1995, pp. 316-46.
−
Joel Hellman “Winners take all: the politics of partial reform in post-communist transitions,” World Politics, vol. 50, no 2, 1998.
−
Hans-Henrik Holm, Whose World Order? Uneven Globalization and the End & Georg Sorensen (eds) of the Cold War (1995)
−
Jerry F. Hough, The Logic of Economic Reform in Russia (2000)
−
Ronald Inglehart, “Political culture and democratic institutions: Russia in global perspective.” Paper presented at American Political
Science Association conference, Washington DC, 31 Aug-2 Sept. 2000.
−
Simon Johnson, et al, “The unofficial economy in transition,” Brookings PapersEconomic Activity, no. 2, 1997.
−
R.L. Barry Jones, Globalization and Interdependence in the International Political Economy (1995)
−
Robert Kaplan, “The Coming Anarchy,” Atlantic Monthly February 1994.
−
Robert Kaplan, “Was Democracy Just a Moment?”, Atlantic Monthly, Dec. 1997.
−
Jeffrey Kopstein and “Geographic Diffusion and the Transformation of the David Reilly, Postcommunist World,” World Politics,
vol. 53, no. 1, 2001.
−
Susan Linz and Gary Krueger, “Enterprise restructuring in Russia’s transition economy,” Comparative Economic Studies, vol. 40,
no. 2, 1998.
−
Paul Krugman, Pop Internationalism (1997)
−
Stephen McBride, Globalization and its Discontents (2000) and John Wiseman (eds)James H. Mittelman The Globalization
Syndrome (2000)
−
Mitchell Orenstein, Out of the Red. Building Capitalism and Democracy in Post-Communist Europe (2001)
−
Deborah Palmieri,“Russia and the NIS in the World Economy,” Slavic Review, and Richard Ericson
−
Vladimir Popov, “Will Russia achieve fast economic growth?” Communist Economies and Economic Transformation, vol. 10, no.
4, 1998.
−
Andrei Shleifer and David Stark and László Bruszt, Without a Map: Political Tactics and Economic Reform in Daniel Treisman
Russia (2000) Postsocialist Pathways. Transforming Politics and Property in East Central Europe (1998)
vol. 54, no. 3, 1995.
−
Joseph Stiglitz, Whither Reform? (World Bank, April 1999)
−
David G. Tarr and Constantine Michalopoulos, Trade Performance and Policy in the New Independent States (World Bank 1996)
−
Daniel S. Treisman, “Fighting inflation in a transitional regime – Russia’s anomalous stabilization,” World Politics, vol. 50, no. 2,
1998.
−
Paul Welfens and Evgeny Gavrilenkov (eds), Restructuring, Stabilizing and Modernizing the New Russia (2000)
−
Janine Wedel Collision and Collusion: the Strange Case of Western Aid to Eastern Europe (1998)
−
World Bank, From Plan to Market: 1996 Development Report (1997)
166
СТРАТЕГИЧЕСКАЯ РОЛЬ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В
ГЛОБАЛИЗИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ
Фарход ТОЛИПОВ
Университет мировой экономики и дипломатии
Ташкент / Узбекистан
ВВЕДЕНИЕ
В 1999 году Пентагон провел детальную стратегическую оценку Центральной Азии. При этом
Афганистан рассматривался как предмет наибольшей озабоченности для безопасности КавказскоЦентральноазиатской зоны. Как известно, эта зона была передана в сферу ответственности Центрального
командования Минобороны США. Тем самым, макрорегион Центральной Азии и Кавказа обнаружил
свою новую стратегическую роль в мировой политике – роль, которая в решающей степени обусловлена
фактом приобретения своей независимости и международной субъектности.
В этом контексте Центральная Азия оказалась в фокусе стратегического и аналитического
рассмотрения. Причем, так называемый центральноазиатский вопрос требовал не только выработки
определенных практических политических позиций государств мира в отношении к данному региону, но
и, прежде всего, изучения собственно его феноменологии, поскольку обнаружилась проблема выработки
концептуальных внешнеполитических стратегий самих государств региона.
«…Этот регион, окруженный четырьмя ядерными державами (и, возможно, скоро пятой) и членом
НАТО, важен в полной мере. Мы не должны рассматривать его как придаток чего-то или как задний
двор какой-либо страны» (1).
Всеобъемлющий процесс политической, экономической, культурной и социальной трансформации, разворачивающейся в странах Центральной Азии можно изучать на основе одного из двух
принципиально различных подходов. Первый подход требует рассматривать все эти страны как единый
интегрированный регион. Другой подход предопределяет рассмотрение региона как разделенного,
дезинтегрированного на пять стран. Ученые, имеющие дело с Центральной Азией, основывают свои
подходы на исторических, этнических, культурных, экономических, геополитических или даже
демографических факторах. На мой взгляд, однако, все эти факторы воспринимаются, как правило, как
нечто неизменное или как независимые переменные. Я думаю, роль контекста столь велико, что
независимая, в одном случае, переменная может стать зависимой – в другом.
Контекст, в котором происходят Центрально-азиатские процессы, очень сложен. Методология,
которая предлагается в данной статье, основана на учете этой сложности контекста таким
специфическим образом, что все выше упомянутые факторы рассматриваются сквозь призму
стратегического анализа (или стратегической целесообразности).
Такие цели, как экономическое благосостояние, культурное и социальное процветание,
устойчивое развитие, национальная безопасность, стабильность и независимость стран и народов в этой
части мира, зависят в значительной степени от того, как мы будем представлять характер, сущность и
динамику их пост-советской трансформации. Данная статья представляет собой попытку рассмотреть
возможность действий Центрально-азиатов на международной арене в качестве единого центра силы,
единого субъекта международных отношений.
СТРАТЕГИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
После устрашающих взрывов 11 сентября 2001 года в одночасье как бы вся система миропорядка
получила мощную встряску, побудившую мировое сообщество пересмотреть саму парадигму
международных отношений. А в новой парадигме, как мы понимаем, не просто найдется место для
Центральной Азии – до недавнего времени периферии мировой политики – а этот регион будет играть
одну из стратегически важных ролей в мире.
Центральная Азия представляет собой обширный регион с территорией около 4 млн. км.2 и
населением в 55 млн. человек. Ее геополитическая роль обусловлена промежуточным положением
между Хартлэндом и Римлэндом - ареалами перманентного геополитического противоборства мировых
держав. С Запада естественная граница проходит по береговой линии Каспия, на востоке по горным
системам Джунгарского Алатау Тянь-Шаня, на юге совпадает с Хорасанскими горами, а также реками
Амударья, Пяндж и Амрек.
Страны Центральной Азии занимают важнейшее геополитическое и геоэкономическое положение,
являясь мостом, соединяющим государства Азии и Европы. Столетия назад через этот регион проходили
167
Siyasət bölməsi
маршруты Великого Шелкового Пути из Европы в Китай и Индию, и в настоящее время странами
региона и другими заинтересованными государствами мира предпринимаются усилия по восстановлению этих маршрутов - современным автомобильным и железнодорожным транспортом. Дело в том,
что в последние годы все большее число стран проявляет повышенный интерес к сухопутному
сообщению между Европой и странами Азии и идея создания нового Шелкового пути становится все
более популярной.
В перспективе роль Центральной Азии еще более возрастет, так как со строительством
трансазиатской железнодорожной магистрали, развитием автомобильных дорог и открытием
транспортных коммуникаций на территории Афганистана появляются новые возможности выхода
через Иран и Пакистан к Персидскому заливу и Индийскому океану. Кроме того, более полное
использование транспортного коридора ТРАСЕКА, связывающего в единую сеть национальные
железнодорожные и автомобильные дороги пяти Центрально-Азиатских и трех Закавказских
государств с выходом в Европу, позволит поднять международное значение региональных
транспортных путей, расширить их транзитные возможности, создать прочную основу для
привлечения инвестиций. (2)
Уместно, в этом отношении, было бы вспомнить, на мой взгляд, важное и точное замечание
американского аналитика Росса Мунро: «Новый «Шелковый путь» современных железных и скоростных
автомобильных дорог, который предоставил бы Китаю сухопутный выход далеко на запад, в конечном счете
в Европу и Иранские порты в Персидском заливе, имел бы громадные стратегические последствия, возможно,
сравнимые со значением, которое однажды имело открытие Суэцкого и Панамского каналов» (3).
МЕНЯЮЩИЙСЯ СТАТУС-КВО В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
Что мы понимаем под глобализацией? Под глобальным развитием мы будем понимать совокупность
политических, экономических, социальных, культурных, экологических, психологических изменений,
происходящих во всемирном масштабе в результате жизнедеятельности людских сообществ и имеющих
системное значение для прогресса всего человечества. Исследуя процессы глобализации, известный
российский ученый А.И. Неклесса сделал интересный вывод: «В мире возникла новая география –
целостность, определяемая не столько совокупностью физических просторов, сколько возможностью
синхронного мониторинга событий в различных точках планеты в режиме реального времени. А также
способностью цивилизации к оперативной проекции властных решений в масштабе всей планеты… Новое
качество мира – его глобализация – проявилось также в том, что в 1990-е годы почти вся планета оказалась
охваченной единым типом хозяйственной практики. Возникли также новые, транснациональные субъекты
действия, слабо связанные с нациями-государствами, на территориях которых они разворачивают свою
деятельность. Соответственно изменились принципы построения международных систем управления,
класс стоящих перед ними задач, да и вся семантика международных отношений…. В итоге прежняя
национально-государственная схема членения человеческого универсума все отчетливее приобретает
форму нового регионализма и групповых коалиций» (4).
Политическая глобализация вызвала дискуссии о характере формирующегося нового мирового
порядка (НМП). Однако этот НМП еще не получил однозначной оценки со стороны политиков и
политических исследователей. И вряд ли по этому вопросу достижим консенсус. Думается, любая
формула НМП, основанная на представлении об N-полюсном мире, будет уязвимой, поскольку это
представление a priori ограничено рамками силового рассмотрения мировой политики, в то время как
эти рамки становятся все более размытыми, не отчетливыми, а собственно сила – все более
диффузионной. Так, например, вряд ли униполяростью характеризуется миропорядок, поскольку
униполь (США) никак не задает еще тех «последних» параметров политического бытия, под которые
следовало бы подстраиваться другим элементам униполярной мировой системы. В этом смысле, даже Зб.
Бжезински не мог не признать, что США станут последней империей мира. (5) Униполь может служить в
качестве концепта лишь для описания переходной модели, но вряд ли - венцом «конца истории», вряд ли
- детерминантой мирового порядка.
Американское могущество бесспорно, но американская гегемония – не бесспорна; американские
ценности бесспорны, но Пакс-Американа – не бесспорна. Это парадокс, может быть, но не дилемма. Сам
факт признанного мировым сообществом американского лидерства и глобального превосходства – это
«вещь-в-себе» и самоценное явление. Оно необходимо, но не достаточно для нового мирового порядка,
поскольку даже по американским стандартам не плюралистично.
Другая крайность - многополюсность миропорядка. Истина здесь в том, что много полюсов
создадут скорее беспорядок, чем порядок. Да и многополюсность еще не есть ipso facto признак
демократизации международных отношений, которой пытаются обосновывать свою концепцию
приверженцы многополюсности, поскольку полюсы мира, представляя из себя разные цивилизации,
разные социально-политические системы, вряд ли не будут соперничать между собой, преследуя свои
собственные интересы, как это было в период биполярного порядка. В сравнении с однополюсным
168
Siyasət bölməsi
миром, многополюсный миропорядок станет, если можно так выразиться, плюралистичным наизнанку,
поскольку плюрализм в этой формуле будет выражаться исключительно в этой «магической» цифре N.
Как представляется, наиболее демократической формулой НМП был бы Pax-Democratica. На мой
взгляд, только расширяющийся мир демократий может претендовать на право определять содержание и
характер миропорядка. Это та идея, против которой никакая держава не будет голосовать «против».
Нам важно в рассмотрении Центральной Азии контекст глобализации учитывать именно с точки
зрения регионализма и групповых коалиций.
Идея международной демократии легко экстраполируется в идею региональной демократии,
которая жизненно важна для стран Центральной Азии. Для них национальная демократия и региональная
демократия, как видится, взаимно обусловливают друг друга. Более того, концепция региональной
демократии, что интересно, может выполнять не просто интеграционную роль, но и посредством этого и
геополитическую, поскольку она является важнейшей предпосылкой и гарантией не конфликтных, не
безразличных по отношению друг к другу внешнеполитических стратегий государств региона.
Проекция НМП на регион Центральной Азии вызвала геополитическую трансформацию этого
региона и приобретает контуры новой «Большой игры». В контексте формирующегося нового мирового
порядка и меняющегося статус-кво в Центральной Азии анализ стратегического присутствия США в
данном регионе и стратегического партнерства между Узбекистаном и Соединенными Штатами есть по
сути вопрос о политической субъектности, совместной и индивидуальной, центральноазиатских
государств в мировой политике. Поэтому это узбекско-американское партнерство приобретает не
только сугубо двустороннее, но, в силу своих импликаций, и региональное измерение. Таким
образом, оно может быть рассмотрено с точки зрения целесообразности региональной интеграции, т.е.,
другими словами, в плане придания нового и значительного импульса этому процессу.
Итак, вопрос об изменении статус-кво в Центральной Азии сводится к вопросу о перспективах
региональной интеграции. И если стратегическое присутствие США в регионе стало отражением его
системной геополитической трансформации, то историческая ответственность всех пяти государств –
Казахстана, Кыргызстана, Таджикистана, Туркменистана и Узбекистана – заключается в том, чтобы
превратить эту трансформацию в центростремительный процесс.
МОДАЛЬНОСТЬ НОВОЙ «БОЛЬШОЙ ИГРЫ»
В большинстве аналитических работ по Центрально-азиатской геополитике этот регион
рассматривается как имманентно конфликтный. «Большая игра» многим видится как игра с нулевой
суммой.
Верно подмечено, что “безопасность молодых государств этого региона подтачивается также и тем
фактом, что США, Россия и Китай не могут прийти к созидательному [подчеркнуто мною – Ф.Т.]
политическому консенсусу по своим глобальным интересам в этом регионе… Готовы ли Россия и Китай
поступиться своими интересами в этом регионе и смириться с еще большим присутствием здесь США?”
(6). Тем временем, при анализе региональной геополитики возникают два важных вопроса, а именно: 1)
Насколько несовместимы или совместимы интересы глобальных и региональных держав –
участников «Большой игры» в Центральной Азии? 2) Допустим, что опасения России о неизбежном
расширении присутствия в данном регионе стран, интересы которых противоречат интересам России, в
случае ослабления российского влияния здесь в какой-то мере оправданы. Следовательно, Россия
должна, по мнению многих российских геополитиков, препятствовать реализации странами Центральной
Азии, в частности, альтернативной «транспортно-коридорной политики». Что же делать тогда этим
странам, которые имеют свои интересы и не могут перманентно зависеть в выборе своей
внешнеполитической стратегии от мнимых или реальных опасений России?
Приходится констатировать, что мы на сегодняшний день, к сожалению, еще не имеем
полноценных ответов на эти вопросы. В большинстве случаев можно наблюдать лишь упрощенное
толкование очень сложных и неоднозначных процессов, идущих в Центральной Азии. Это относится и к
вопросу об американском присутствии в Центральной Азии. Вряд ли заслуживает сколь-нибудь
серьезного внимания подозрения и утверждения о недружелюбном по отношению к России решении
Узбекистана или Кыргызстана предоставить свое воздушное пространство и аэродромы воинским
контингентам США, участвующим в антитеррористической операции в Афганистане. А ведь именно
такого рода подозрения стоят за утверждениями о том, что американское военно-политическое
присутствие в центральноазиатских странах вступает в противоречие с интересами России, Китая, Ирана
и других традиционных геополитических соперников США. Но именно закостенелость традиционных
представлений о роли и статусе данного региона не позволяет многим аналитикам и политикам понять
фундаментально новую политическую ситуацию, сложившуюся в Центральной Азии. Она заключается в
том, что этот регион не может далее оставаться в положении буфера между борющимися
геополитическими противниками.
169
Siyasət bölməsi
Мало того, мне кажется, собственно смысл геополитической трансформации Центральной Азии,
которую отразило американское вхождение в Хартлэнд, либо не понимается полностью, либо искажается
намеренно некоторыми ангажированными аналитиками. Сегодня важно понять, что американское
присутствие в Центральной Азии востребовано интересами не столько геополитическими, сколько
интересами региональной и международной стабильности и безопасности, и должно быть, хоть и не
перманентным, но продолжительным.
Несмотря на заявления Госдепартамента и Минобороны США о том, что США не намерены
создавать постоянные базы в регионе, все же это не означает полного выхода после завершения
антитеррористической кампании в Афганистане. Военное присутствие определенного масштаба
необходимо на ближайшую перспективу, поскольку оно не только будет создавать атмосферу
геополитического баланса в Центральной Азии, но и способствовать странам региона в повышении
уровня их боевой готовности и укреплении системы национальной и региональной безопасности.
Наиболее точно, как мне представляется, цели США выразил известный американский ученый
Фредерик Старр: «Цель Америки не в том, чтобы увеличивать иностранные войска в регионе. Напротив,
она стремится помочь центральноазиатам и афганцам укрепить свои собственные границы и, со
временем, сделать присутствие всех иностранных войск, включая американские, ненужным. Чтобы это
произошло, все соседние страны и, особенно, Россия и Китай должны убедиться, что регион растет в
большей безопасности в военном, политическом и экономическом отношении». (7)
В своем выступлении перед сенаторами в подкомитете по Центральной Азии и Кавказу Комитета
по международным делам Сената Ф. Старр обоснованно указывает на сохраняющиеся еще в некоторых
российских политических кругах пережитки имперского мышления и предупреждает об этом так: «Этот
имперский пережиток постепенно пройдет, но пока он остается угрозой. Это означает, что
центральноазиаты после сотрудничества с США будут неизбежно испытывать удвоенное давление
России, если мы внезапно покинем регион без участия в долгосрочных потребностях безопасности. То,
что мы хорошо относимся к В. Путину, не меняет этой реальности». (8)
Стоит отдать должное американскому эксперту по Центральной Азии, который заметил, что
старая «Большая игра» не может быть адекватной стратегией глобальных держав в данном регионе.
«Основная истина, на которой любое рассмотрение безопасности для Центральной Азии должно
основываться, заключается в том, что ни одна отдельная страна или две страны не могут обеспечить
адекватную среду безопасности для центральноазиатского региона. Окруженные ядерными
государствами и грозными региональными державами, каждая из которых имеет тесные исторические и
культурные связи с регионом, Центральная Азия не может зависеть в вопросах своей безопасности ни от
одной из них без того, чтобы подвергать опасности безопасность всех других» (9).
КОМПЛЕКС БЕЗОПАСНОСТИ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ VIS-A-VIS КОМПЛЕКСА
БЕЗОПАСНОСТИ СНГ
Центральная Азия представляет из себя т.н. «комплекс безопасности», если использовать термин
Б. Бузана. По его определению, комплекс безопасности – это группа государств, чьи интересы
безопасности связывают их достаточно тесно, что их национальная безопасность не может реалистично
рассматриваться отдельно друг от друга (10). Исходя из такого видения Центрально-азиатского
регионализма, нетрудно придти к выводу о необходимости и возможности создания рассматриваемыми
странами своей региональной системы коллективной безопасности. Более того, такая система была бы
объективно в интересах мировых держав, прежде всего традиционных соперников в «Большой игре» –
США и РФ.
Поэтому значение и роль Центральной Азии в меняющемся мире в решающей степени будет
зависеть от характера взаимоотношений между самими ее странами, степени региональных
интеграционных процессов. В этой связи преобразование Центральноазиатского экономического
сообщества (ЦАЭС) в организацию Центрально-Азиатского сотрудничества (ОЦАС) в декабре 2001
года символизирует новый этап в эволюции этого регионального объединения. ЦАС должен стать
новой формой коллективного поиска не только экономических, но и геополитических решений,
которые бы отвечали интересам всех государств Центрально-Азиатского сотрудничества.
Уместно, в этой связи, вспомнить важный пример общей воли и действий – принятое в 1997 году
всеми пятью Центрально-азиатскими странами решение о создании в регионе зоны свободной от
ядерного оружия (ЗСЯО). В условиях почти полного окружения региона государствами, обладающими
ядерным оружием, особенно в свете совсем недавнего (май, 1998г.) испытания Индией и Пакистаном
своего ядерного оружия, единая воля Центрально-Азиатских стран о создании ЗСЯО – не просто еще
одно отражение исторически предопределенного интеграционного процесса в регионе, но и вполне
ясный признак общего взгляда на основы и способы обеспечения региональной безопасности.
Упомянутый выше Ф. Старр считает, что Соединенные Штаты должны быть готовы сохранять
свои силы в регионе до тех пор, пока всеобъемлющая структура безопасности не будет иметь место. Он
170
Siyasət bölməsi
предлагает следующую простую формулу долгосрочной структуры безопасности: «Мы будем выводить
наши войска из Центральной Азии, но вы должны сделать то же самое, или не вводить ваши силы, если
их сейчас там нет. Результатом будет Центральная Азия без иностранных сил» (11). Думается, эта
концепция, при всей свое простоте, содержит в себе геополитически инновационный подход,
заключающий в том, что Центральная Азия ценна сама по себе, она значима не в качестве объекта
притязаний внешних держав, а в роли самостоятельного политического субъекта, который может
активно способствовать делу укрепления международной безопасности тем, что, если можно так
выразиться, сама позаботится о себе.
Все эти соображения приводят нас к заключению о том, что наиболее адекватной формулой
безопасности для Центральной Азии может быть следующая: первичность ЦАС и вторичность
других механизмов создания архитектуры региональной безопасности. Эту формулу не следует
понимать как призыв к центральноазиатам не участвовать в каких-либо организациях в решении
вопросов безопасности, не создав коллективную систему между собой, а как стратегическую установку
на то, что всякое участие в вышеуказанных международных организациях и, в целом, мировой политике,
страны Центральной Азии должны подчинить идее и перспективе обеспечения коллективной
безопасности в регионе.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
Некоторые аналитики заговорили о нео-Плане Маршалла для Центральной Азии. Думаю, эта
концепция заслуживает серьезного внимания и обсуждения. Действительно, План Маршалла,
предложенный для послевоенной Европы, не просто способствовал возрождению экономик
западноевропейских стран, но и стал первотолчком последующей реальной и успешной их интеграции. А
европейцы именно в интеграции видели способ восстановления стратегической значимости в мировой
политике и условие обеспечения мира, дальнейшего развития и процветания.
Напомним, в этой связи, как в новой Стратегии национальной безопасности США, принятой в
сентябре 2001 года рассматривается вопрос об американской помощи. «Соединенные Штаты должны
инвестировать время и ресурсы в строительство международных отношений и институтов, которые
могут способствовать разрешению локальных кризисов, когда они возникают. Соединенные Штаты
должны быть реалистичны относительно своей возможности помогать тем, кто не желает или не готов
помочь самим себе. Где и когда люди будут готовы сделать свою часть работы, там и тогда мы будем
стремиться действовать решительно». (12)
Новую стратегию США, возможно, следует воспринимать и как своеобразное послание в адрес как
традиционных, так и новых друзей и партнеров. Решительно поддержав антитеррористическую
кампанию, Центральноазиатские страны сумели добиться в определенной мере «разрядки
напряженности», признаки которой в последние годы стали возникать в отношениях между ними и
США. Теперь самое важное для стран данного региона – сохранить тенденцию сближения с
Соединенными Штатами и сделать это, избегая возобновления традиционного
геополитического соперничества мировых и региональных держав в Центральной Азии по
модели «игры с нулевой суммой». Американское военно-политическое присутствие в регионе в
связи с антитеррористической операцией в Афганистане стало своеобразным тестом как для США,
РФ, КНР и других внерегиональных субъектов центральноазиатской геополитики, но и собственно
для внутрирегиональных субъектов. Как новые независимые государства Казахстан,
Кыргызстан, Таджикистан, Туркменистан и Узбекистан построят свои отношения с США – на
основе индивидуальных национальных интересов или с учетом факта существования
общерегиональных интересов – вот главный вопрос сегодняшней повестки дня американоцентральноазиатских отношений.
171
Siyasət bölməsi
ЛИТЕРАТУРА
−
S. Frederick Starr. The War Against Terrorism and U.S. Bilateral Relations with the Nations of Central Asia. U.S. Senate
Committee on Foreign Relations Subcommittee on Central Asia and the Southern Caucasus 13 December 2001.
−
См. подробнее: «Центральная Азия: геоэкономика, геополитика, безопасность», под ред. Р. Алимова, Ш. Арифханова, С.
Ризаева и Ф. Толипова. – Ташкент: «Шарк», 2002.
−
Munro, R.H. “China, India, and Central Asia”, in J.Snyder, ed., After Empire. The Emerging Geopolitics of Central Asia
(Washington: National Defense University Press,1995), p. 130.
−
Неклесса А.И. Ordo Quadro – четвертый порядок: пришествие постсовременного мира. – Полис, № 6, 2000.
−
Zb. Brzezinski,. The Grand Chessboard. American Primacy and its Geostrategic Imperatives (Basic Books – Harper Collins
Publishers, Inc, 1997).
−
Акимов Т. Мудрая обезьяна на вершине горы, или Грозит ли распад государствам Центральной Азии. – ИАЦ “Евразия”,
15 мая 2000г.
−
Starr, F. The United States, Afghanistan, and Central Asia, Nordic Newsletter of Asian Studies no. 3 / 2002.
−
−
−
Buzan, B. People, States and Fear. An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era (Boulder, Colorado:
Lynne Rienner Publishers, 1991), p. 190.
−
−
The National Security Strategy of the United States of America. На сайте http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf
172
KÜRESEL KENTLERİN REKABETÇİ POTANSİYELİ: BAKÜ KENTİ ÖRNEĞİ
Hakan ALTINTAŞ
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi
İ.İ.B.F., Kamu Yönetimi Bölümü
Kahramanmaraş / TÜRKİYE
Mehmet TAN
Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Bölümü
Sultanahmet - İstanbul / TÜRKİYE
ABSTRACT
Cities are greatly changed by the advancement of science and technology, the intensification of global economic
forces, the globalisation of production, the changing nature of wealth creation and the specialization and the division of
knowledge. In this globalising world, capital concentrates on some certain cities, the so called “world cities” or “global
cities”, which have a crucial role to organise the worldwide economy. In this process, the role of cities is shifted from
industrial production to knowledge-based development. In last decades, it is observed that this globalisation process is
effecting Baku. The city, with its geographical and strategic location, historical and cultural assets, dynamism and functional
capacities that it carries, is in the process of transformation towards becoming a global city. The new developments modes
are emerging in the areas of industrial sectors that attract global capital and investments. The impacts of these developments
on the socio-economical and spatial aspects of the city are being analysed. The purpose of this paper is to analyse the
potentials of Baku in the context of global city. It also explores the main obstacles in the way of Baku, in order to be a world
city and how these obstacles can be overcome.
ÖZET
İleri düzeyde bilim ve teknolojik gelişmeler, küresel ekonomik güçlerin yoğunlaştığı; üretimin küreselleştiği; refah
yaratımı ve uzmanlaşma ve bilginin yayılımı kentlerde büyük bir değişime neden olmaktadır. Günümüzün küreselleşen
dünyasında, sermaye “dünya kentleri” veya “küresel kentler” adı verilen dünya ekonomisinin kumanda merkezlerinde
yoğunlaşmaktadır. Endüstri üretimini temel alan gelişmeden bilgi tabanlı gelişmeye doğru olan süreçte kentler önemli roller
üstlenmektedir. Küreselleşme sürecinin etkileri özellikle son on yıl içerisinde Bakü kentinde gözlemlenebilir.
Transformasyon süreci içinde olan Bakü’nün coğrafik ve stratejik bir yerleşim alanına, tarihi ve kültürel zenginliklere,
dinamik ve işlevsel bir kapasiteye sahip olması küresel kent konumuna ulaşacağını göstermektedir. Endüstri alanlarındaki
yeni gelişme modelleri küresel sermaye ve yatırımlar için cazibe merkezi olmaktadır. Bu gelişmelerin sosyo-ekonomik ve
kentin uzamsal yayılımındaki etkileri analiz edilecektir. Bu çalışmada, Bakü kentinin küresel bir kent olabilmesi için mevcut
potansiyelinin değerlendirilmesi ve karşılaşılan güçlüklerin çözümüne yönelik önemli faktörler irdelenecektir.
I. KÜRESEL KENTLER, KÜRESEL ETKİLEŞİM ALANLARI
Kentleşme özellikle XX. yüzyılın en önemli olgularından biri olmuştur. Bu yüzyılın ikinci yarısından
başlayarak dünya, özellikle gelişmiş ekonomilerin yönlendirmesi ile, daha küresel (global) bir bakış açısına
yönlenmiş ve dünya ekonomik sistemi bu sürecin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Küreselleşme sürecinin
ekonomileri birbirlerine eklemlemesi, kentleşme olgusunu da yerellikten dünya ölçeğine taşımıştır. Bu gelişme
ile birlikte kentleşmeye koşut olarak metropolleşme ve kentsel sistemlere koşut metropol sistemler
tanımlanmaya başlanmıştır.
Metropolleşme süreci, 4 aşama ve farklı süreçler olarak tanımlanmaktadır. Birinci süreç metropolleşme,
sade ya da basit bir kenti ya da kentsel bütünü, kentsel bölge ya da metropol statüsüne getiren süreç olarak
tanımlanır. Ayrıca, metropolün, mekansal büyüklüğü ile tanımlanmış büyük kente göre üstlenmek zorunda
olduğu rolleri de ifade eder. İkinci süreç, üretim faaliyetlerinin yarattığı dinamizm ile yönlendirilmiş dünya
kentleri ya da uluslararası kentlerin ortaya çıkmasına neden olan süreç olarak tanımlanmaktadır. Üçüncü süreç,
işgücü ve yatırımların odaklaşma, yoğunlaşma mekanizmaları ve kapasiteleri üzerine kurulmaktadır. Bu süreç
tanımı daha çok sanayiye dayalı ekonomik yaşam ve özellikle dışsallıklar üzerine kurulmaktadır. Dördüncü
süreç ise; metropol içi ayrışmayı öne çıkarmaktadır. Bu süreç içinde eş zamanlı olarak birbirine ters oluşumlar
yaşanmaktadır: Örneğin gücün bir alanda yoğunlaşması, yüksek teknolojiye dayalı işlevler aynı zamanda
eşitsizlikleri, güvensizlikleri ve huzursuzlukları da ortaya çıkarmaktadır. Küresel kentler, küresel etkileşim
alanları olarak yerel ve bölgesel gelişme sürecinde, küresel ekonominin alt yapısının yeniden
biçimlendirilmesinde, olmazsa olmaz şartlarının yeniden tanımlanmasında ayrıcalıklı bir konuma sahiptirler.
Gerçekten de küresel kentler plânlamacılara ve uygulayıcılara, dünyanın her tarafında yerel, bölgesel, ulusal
ekonomik gelişmenin sağlanması için nelerin yapılması gerektiği konusunda eşi benzeri bulunmaz bir aksiyon
173
Siyasət bölməsi
aracı vermektedir. Kentlerin geleneksel rolleri gereği olarak hüküm sürdükleri yerel, bölgesel ve ulusal beylik
alanları yeni ekonomik sistem gereğince aşılmakta, kentler birbiriyle rekabet edebilmek için giderek artan bir
trendle küresel pazarla yoğun bir ilişki içine girmektedir. Küresel kentlerin rekabet edebilme gücü uluslararası
yatırımları çekebilme cazibesiyle orantılı olarak artmaktadır. Rekabet edebilme gücünü açık bir şekilde
tanımlamak güçtür. Küreselleşme bağlamında rekabet kavramı konusunda çeşitli argümanlar vardır. Rekabet
genellikle bir ekonominin sağlamlığını, performansını veya pazar gücünü koruması olarak tanımlanmıştır. Diğer
bir görüşe göre ise rekabet, ekonomik yapının dayanağı ve sektörel uzmanlaşmanın yanında genel koşulların,
örneğin kurumsal verimliliğin niteliği, alt yapısal genişlemenin kalitesi ve verimliliğe etki eden diğer etmenlerin
tamamının bütünsel olarak ulusal sisteme yansıması olarak değerlendirilmiştir. Başka bir görüş ise, rekabetin
yalnızca sürdürülebilir değişim faktörlerinin üretimsel gelişmeyi sağlamasını (teknoloji, insan kaynakları vb.)
değil, aynı zamanda ekonomik yapının ve politikaların nasıl biçimlendirilmesine yönelik çabaları da içerdiğini
belirtmektedir (Begg, 1999: 795). Bu yaklaşımların tamamında rekabet, insana ve fiziksel sermayeye yapılan
yatırımların etkinliğinde ve kurumsal ve örgütsel kapasitelerin artırılması olarak kabul edilmiştir. Bu sonuçtan
hareketle bazı kentlerin performansının diğer kentlerden neden daha iyi olduğunu rekabet kavramı ile açıklamak
olanaklıdır. Kentler için bu yaklaşım ne getirmektedir? Bu sorunun yanıtını aramadan önce küresel kentlerdeki
rekabet olgusu konusunda şu açık tanım kabul edilmelidir. Kentsel rekabet bir derecelendirme sistemi olarak
kentlerin ürettiği mal, hizmet ve sermayenin geniş çaplı olarak bölgesel, ulusal ve uluslararası pazarların
ihtiyacını karşılamaya yönelik faaliyetler olarak ele alınırken, diğer yandan da vatandaşların gerçek gelirinin
artırılması, yaşam kalitesinin yükseltilmesi ve sürdürülebilir kalkınmanın başarılması olarak nitelendirilmektedir
(Lever ve I. Turok, 1999: 791). Bu tanım, esnek arazi kullanımı, sahip olunan bir pazar, rekabet edebilme
yeteneği kazanma, eğitimli ve hünerli emek gücü, modern etkin alt yapı, yerel yönetimlerce ihtiyaçların
karşılanması, yüksek çevresel standartlar ve yaşam kalitesidir. Bu tanımlamalarda da vurgulandığı üzere,
rekabetçi yapı için verimli etkin bir kurumsallaşmanın hem yerel hem de ulusal seviye de sağlanmasının önemi
büyüktür. Gerçekten de rekabetçi yapı için daha iyi bir örgütsel performans gerekmektedir. Bakü, kentler arası
oluşan ağ tipi örgütlenme içinde etkin ve potansiyel taşıyan konumuyla, öncelikle bölgesinde yeni roller ve etki
alanları yaratabilecek düzeydedir. Bu düzeyin küresel boyutu ise bugün önemli bir tartışma konusudur. Küresel
kentlerin küreselleşme rüzgârından etkilenme düzeyi ancak rekabetçi performansları, ekonomik, örgütsel
kapasite ve yerel etmenlerce ölçülebilir.
Şekil 1: Kentsel Performans Göstergeleri
ŞEKİL 1: KENTSEL PERFORMANS GÖSTERGELERİ
Ekonomik Performans
Ölçütleri
• Kişi başına düşen milli gelir
• İşçi başına düşen milli gelir
• İşçi başına düşen milli gelire
brüt değer eklenmesi
• Büyüme veya üretim oranları
•
•
•
•
•
Organizasyonel Kapasite
Ölçütleri
Yönetsel organizasyon
Stratejik ağlar
Liderlik
Uzamsal ekonomik koşullar
Vizyon ve Strateji
•
•
•
•
Konumsal Ölçütleri
Emek
Arazi
Alt yapı
Yaşam Kalitesi
Şekil:1 bize hangi kentlerin rekabetçi yapıları gereği başat, daha önemli veya daha önemsiz olarak
derecelendirilmelerinin birtakım ölçütlere göre mümkün olacağını betimlemektedir. Kentlerin rekabetçi yapıları,
onların küresel sermayeyle olan doğrudan bağlantılarını da ortaya çıkarmakta, etkili organizasyon performansı
ve odak-cazibe merkezlerine dönüşümü gerçekleştirmektedir. Bakü’nün küreselleşmeyle boyutlanan ve yeni
açılımlar kazanan, kentin güncel mekânsal oluşum potansiyellerinin ortaya konularak yeni yörüngesinde
temelleşen ana eksenden sapmadan, mevcut yapılanmaya eklenen, yeni gelişme halkalarıyla mekânsal dokuda
yatay ve düşey doğrultuda büyümesi sağlanmalıdır. Kentin büyümesi aynı zamanda yeni sorunlar ve çelişkilerin
yaratıcısı durumundadır. Bu çalışmada, Bakü’nün küresel kent olabilmesi için üstesinden gelmesi gereken
engelleri iki temel teorik yaklaşım kullanılarak açıklamaya çalışacağız. Bunlardan birisi Bakü’yü rekabetçi bir
konuma getirecek olan “organizasyon kapasitesi”dir. Organizasyon kapasitesi “sürdürülebilir kalkınma ve temel
gelişme plânlarının gerçekleşmesi için yardımcı olacak tüm aktörlerin bu konuya odaklanmaları, yeni fikirler,
uygulanabilir politikalar geliştirme yeteneklerinin bütünü” olarak tanımlanmaktadır ( Van den Berg ve Braun,
1999: 787). Organizasyon kapasitesi bu çerçeve içerisinde, yönetsel organizasyon, stratejik ağlar, liderlik,
uzamsal-ekonomik koşullar, vizyon ve strateji kentlerin performansını belirleyen önemli etmenlerdir. Bu
etmenler Van den Berg tarafından geliştirilmiş ve literatüre kazandırılmıştır.
174
Siyasət bölməsi
Yönetsel Organizasyon: Kurumsal çerçeve ve karar almayla ilgili aktörlerin faaliyet gösterdiği yapıdır.
Metropol belediyenin eylemsel iş birliği “co-operativeness” kentin etkinlik performansı, yönetsel ve plânlama
prosedürü en önemli değişkenler olarak ortaya çıkmaktadır. Kamusal ve özel sektör aktörlerinin ilgi alanı olan
projelerin fonksiyonel olarak yönetimi ve kamu yararı ile özel sektör kalkınma plânları arasında hakem rolü
oynayacak denge kuracak yönetsel yapının önemi başat olarak ön plâna çıkmaktadır.
Stratejik Ağlar: Kentlerin performansındaki etkileri gittikçe artmaktadır. Günümüzde, yönetiminin kendi
başına karar verme inisiyatifi süreç içinde sınırlı olduğundan, kentlerdeki kamu ve özel sektör arasındaki denge
ve etki ön plâna çıkmakta, gelişmenin yeni dinamikleri arasındaki karşılıklı etkileşim örgüsü çıkar gruplarının
çok yönlü istemlerinin proje olarak tasarlanıp uygulanması aşamasında stratejik ağlar ön plâna çıkmaktadır. Söz
konusu stratejik ağlar kamusal, yarı-kamusal ve özel sektör aktörlerinin aynı projedeki çıkarlarının ortak bir
noktada buluşması kentin performansını artıracaktır.
Liderlik: Kentin performansındaki etkisi diğer tüm bileşenlere eşittir. Anahtar kavram olarak yer almakta
veya organizasyonun yeni ve mevcut ağsal ilişki örgüsündeki potansiyel projelerin ve çeşitli aktörlerin
yönetilmesinde önemli bir konuma sahiptir.
Uzamsal-Ekonomik Koşullar: Metropol alanlar birçok insan kaynaklarının faaliyet içinde olduğu
yoğunlaşmış yerleşim birimleridir. Bu tür faaliyetler sonucu uzamsal ekonomik koşullara karşı tehdit edici
engeller veya fırsatlar ortaya çıkmaktadır. Metropol kentin başarısı için uzamsal-ekonomik koşullar ve ağsal
örgü çok önemli bir rol oynamaktadır. Kompleks problemlerin aşılmasında, çeşitli aktörler arasındaki uyumun
sağlanmasında özellikle sosyal ve siyasal desteğin sağlanarak metropol alanlara yönelik çözümler üretilmektedir.
Vizyon ve Strateji: Kentsel tüm politikaların metropol gelişme plânları doğrultusunda uygulanması
olarak tanımlanır. Bu stratejiler ile tüm ilgili aktör ve araçların açıkça saptanan amaca kesin olarak
yönlendirilmelidir. Bu yaklaşım tüm sürdürülebilir kalkınma plânlarında kabul edilen bir öneridir. Böylece
plânın uygulanmasında ortaya çıkabilecek olası engeller ve çelişkilerin önüne geçilmesi sağlanmaktadır. Küresel
kentlerin plânlanmasında, tüm faktörlerin kombinasyonu sağlanarak bağımsız hareket etme fonksiyonun ortaya
çıkarılması amaçlanmaktadır. Böylece kentler rekabetçi performans kabiliyetine sahip olarak bilgi ağları
aracılığıyla tüm seviyelerde her aktörün ihtiyacı olan bilgi akımının oluşumuna katkıda bulunacaktır. Kentlerin
liderlik ve vizyon kapasiteleri gelişecektir. Bakü’nün küresel kent olması için olmazsa olmaz şart olan kentsel
performans Şekil:1’de gösterilmiştir.
II. BAKÜ KENTİNİN REKABETÇİ POTANSİYELİ
Azerbaycan’ın başkenti -en büyük sanayi, bilim ve kültür merkezlerinden biri olan- Bakü (yerli
söylenişiyle: Baki) Hazar denizinin batısı ve Abşeron yarımadasının güneyinde 400 21 kuzey enlemi ile 480 20
doğu boylamı arasında en az 2 bin yıldan fazla tarihsel geçmişi olan bir petrol merkezidir (Türk Ansik., 1987:
97). Bir yandan Bayıl, bir yandan Zık burnu diğer yandan da Nargen Adası ile kapalı bulunan Bakü, Hazar
Denizi’nin en güzel ve doğal limanıdır. En son Ruslar tarafından 1806 yılında işgal edilen Bakü 1920 yılında
Azerbaycan’ın başkenti oldu. Bakü Doğu Avrupa’nın ve Yakın Doğu’nun en büyük kentlerinden biridir.
Sovyetler Birliği’nde de üçüncü büyük kentidir. Bakü’nün şu anki yüzölçümü 2200 km2 ve nüfusu 1.807.000’dür
(1927’de ise 300.000). Halk Azeriler, Ruslar, Tatarlar ve Dağıstanlılardan oluşan kentde çoğunluğu Azeriler
teşkil etmektedir. X. yüzyıl Arap yazarlarında kentin adı Bakâh, Bakü, Bakûh ve Bakûye şeklindedir. Bad
(rüzgar) ve kûbe (döğen) sözlerinden olma Farsça Badkûbe adı burada esen şiddetli rüzgarlarla ilgili olarak “yel
döğen” anlamında söylenirse de W. Barthold ve Bakülü bilginler kentin Sasaniler’den Nuşirevan tarafından
yaptırılmış olduğu söylentisi gibi, bu yorumun da sonradan uydurulduğunu sanırlar (Türk Ansik., 1987: 98).
Bakü adının burada bulunan tabii ateşler dolayısıyla ateş kültürü ile ilgili olarak eski Gucerat (Hindistan’da)
dilinde “ateşe doğru” anlamına gelen Bak’hü kelimesinden geldiğini düşünenler de vardır. Bakü adına tarih
kayıtlarında ilk kez İS 885’te rastlanır (Ana Britannica, 1987: 219). Eski Yunan ve Roma kaynaklarında Bakü
adına rastlanmaz. Feodalizm döneminde Bakü kentinin yakınlarında küçük ama güçlendirilmiş aile kulelerinden
oluşan yapı ekilebilir alanların merkezine kurulmuştur. Bu savunma sistemiyle herhangi bir saldırı kolaylıkla
engellenmiştir.
Bakü kenti, tarih boyunca Hazar denizinin batı sahili boyunca en yoğun nüfusu barındırmıştır. Orta
Çağda, Bakü doğumlu Abed ar-Rashid kentin erken dönemdeki tasvirini 1403 tarihinde şu şekilde ifade etmiştir
(CIE, 1995). “Kent, iki alışılmadık biçimde kuvvetlendirilmiş taştan yapılmış iki kaleye sahiptir. Bunlardan en
büyüğü deniz kenarının yanında dalgaları engelleyen yüksek duvarlarla örülüdür. Moğollar kaleyi ele
geçirememiştir. Diğer kale ise öbür kaleden daha yüksek ve tepe kısmı korsanlar tarafından tahrip edilmiştir.
Bakü’nün en belirgin özelliği gece gündüz sürekli esen rüzgardır. Bazen insanlar rüzgarın direncine karşı
koyamaz atlar ve koyunlar kendilerini karada tutamayarak denize doğru sürüklenir. Günlük iki yüz deve
yükünden fazla katran ve neft çıkarılır. Başka bir neft kuyusundan çıkarılan beyaz yasemin nefti gece gündüz
bitmeyen bir özelliğe sahiptir ve bin dinara kiralanabilir. Neft kuyularının civarında sarı renkli katı toprak mum
gibi yanıcı bir maddedir. İnsanlar bu maddeyi parçalar haline getirerek evlerinin ve banyolarının ısıtımını
sağlar”. Arap coğrafyacıları Bakü’ye “neft yeri” (Ard-ün nefate) demiştir.
175
Siyasət bölməsi
Feodalizm döneminde Bakü kentinin yakınlarında küçük ama güçlendirilmiş aile kulelerinden oluşan yapı
ekilebilir alanların merkezine kurulmuştur. Bu savunma sistemiyle herhangi bir saldırı kolaylıkla engellenmiştir.
Bakü kenti, tarih boyunca Hazar denizinin batı sahili boyunca en yoğun nüfusu barındırmıştır (CIE, 1995). Bakü
kalesinin surları yaklaşık 22 hektarlık bir alanda tepelik bir arazide konumlanmış ana kent merkezini
çevrelemektedir. Surların çevresinde, körfezi bir amfi tiyatro gibi çevreleyen tepelerin yamaçlarında, modern
Bakü’nün düzgün caddeleri ve görkemli binaları yer alır. Arkeologlar, tarihçiler, mimarlar, iç mimarlar ve eldeki
verilere göre Bakü kalesinin en eski ve özgünlüğünü korumuş olan yapısı sahil kıyısına yakın olarak inşa edilmiş
bölümdür (CIE, 1995). Bakü kentinin erken dönemine ait anılarına bu bölümde rastlanabilmesi hiç de şaşırtıcı
değildir. Bakü İçerişehir denilen eski ve Bayırşehir denilen yeni bölümlerden oluşmaktadır. XII ve XV. yüzyıllar
arasında yapılmış İçeri Şehir Bakü’nün en eski yapılarını heykel ve müzelerini içeriyor. İçeri Şehir, labirenti
andıran dar sokakları ve eski binaları ile ilginç bir görünüm sunar. Burada “Şirvanşahlar Sarayı”, “Kız Kulesi”
ve diğer bir çok tarihi yapılar yer alıyor. Bakü kentindeki feodalizm çağının en parlak dönemi o zamanlar
başkent olan Şirvan’da meydana gelen deprem sonrasında yaşanmıştır. Depremden sonra başkent Baküye
taşınmıştır. Bakü kalesi bundan sonraki dört yüzyıl boyunca asıl biçimini almıştır. Sağ kolda “Çemberekent”, sol
kolda petrol tasfiyehanesi ve neft depoları bulunan Karaşehir vardır. Kuzeyde “Şamahı yolu” diye ün alan
mahalle yöresinde gelişip yayılan Bayırşehir ise, geniş caddeleri ve yeni yapılarıyla oldukça Avrupalı bir kentdir.
Eşsiz güzellikteki ve zarif Şirvan Sarayı, kalenin en üst bölümüne yeniden inşa edilmiştir. Saray’da değişik
amaçlarla kullanılan dokuz servis binası vardır. “Divan-khana” ve Şirvan şahlarının aile mezarlıklarının olduğu
kısım, taşlara nakşedilmiş süsleme sanatının en güzel örneklerini sergilemektedir. Bakü’deki eski ve yeni
yapılar, Badamdar denilen bir çeşit aktaştan yapılır. Yontulmağa elverişli olan bu yumuşak taş, havanın etkisiyle
gittikçe sertleşir ve aşınmaz bir hale gelir, bu özelliğiyle Bakü mimarisinin güzelliğini sağlayarak “Doğu’nun
Parisi” olarak adlandırılmaktadır.
III. KÜRESEL KENTLER HİYERARŞİSİ VE BAKÜ KENTİ
Büyük Bakü kenti, Apşeron Yarımadasının hemen tümünü ve ilçe düzeyinde 48 yönetim birimini kapsar.
Bunlardan bazıları yarımadanın ucunda yer alan adalarda, biri de Hazar Denizinde, Bakü’den 100 km uzaklıkta,
kazıklar üzerine kuruludur. Dünya metropolleri ile ilgili olarak yapılan çalışmalarda Bakü “Gamma Metropol”
oluşum içinde olan kentler sınıfı içerisinde gösterilmiştir. Bu özelliği, Bakü’nün özellikle 1980’li yıllardan sonra
gösterdiği değişim ve dönüşümün bir sonucudur denilebilir. Bu bağlamda New York Paris, Tokyo, Londra,
Chicago, Frankfurt, Hong Kong, Los Angeles, Milano ve Singapur Alfa Dünya Kentleri, San Francisco, Sidney,
Toronto, Zürih, Brüksel, Madrid, Mexico City, Sao Paulo, Moskova, Seul ve İstanbul Gamma Dünya Kentleri,
ve Bakü’nün de içinde bulunduğu 37 kentte Gama Dünya Kenti oluşumu içinde olan kentler olarak
tanımlanmaktadır. The Economist dergisinin Londra merkezli araştırma grubunun 130 kent üzerinde yaptıkları
araştırmada Bakü kenti 99. sırayı almıştır (EIU, 2002). William Mercer tarafından 39 kriter kullanılarak yapılan
çalışmada kirlilik oranı en yoğun yaşanan kentler arasında Mexico City, Baku, Dhaka, Mumbai, Almaty ve New
Delhi kentleri gösterilmiştir. Globalization and World Cities Study Group and Network adlı grubun
çalışmalarında Bakü kentinin dünya kenti oluşum sürecinde olan kentler kategorisinde gösterilmiştir. (GaWC,
2002).
Bu tanımlamalar Bakü’de bulunan hizmet sektörünün küreselleşmiş yapısına bağlı olarak geliştirilmiştir.
Bu bağlamda küreselleşmiş hizmet sektörü düzleminde Bakü’nün üst düzey metropol olarak Orta Asya bölgesini
Moskova ile birlikte kontrolü altında tuttuğu görülmektedir. Ayrıca özellikle bağımsızlıklarını kazanmış
cumhuriyetlerin dünya ile bağlantılarını sağlayan Bakü Orta Doğu ve Orta Asya Bölgesinde de oldukça geniş bir
etki alanına sahiptir. VIII. yüzyıldan beri çıkarılan petrol Bakü’nün kent olarak gelişiminde çok büyük role
sahiptir. Bakü dünyanın en büyük metropol alanlarından birisi olmaya çalışmaktadır. Gerçekten de Bakü hızlı bir
büyüme trendine sahiptir. Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa ülkelerindeki politik değişikler sonrası, Bakü
konumunun sağladığı avantajlarla hızlı bir gelişme süreci içerisine girmiştir. Bu yeni değişim dalgası kenti yeni
fırsatlara doğru açarken, eskiden Avrupa ile Asya arasında olan ekonomik aktivitelerin geçişken yapısını da
değiştirmiş, kent giderek küresel kent olmaya doğru içsel ve dışsal dinamik faktörler tarafından zorlanmıştır.
Şimdilerde Avrupa-Asya petrol başkenti unvanı kullanılmaktadır. Kent serbest pazar bölgesi olarak politik,
sosyal ve ekonomik başkent hizmeti vermeye başlamıştır. Bakü kenti, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütünün
Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Moldavya, Ukrayna, Rusya, Gürcistan, Türkiye, Avrupa ve Asya ülkeleri
arasında ekonomik birlik kurularak geniş ekonomik ve sosyal ilişkiler ağının yayılmasında İstanbul kentiyle
birlikte öncü bir rol oynamıştır.
B. Derudder, P. J. Taylor F. Witlox ve G. Catalano tarafından yapılan ampirik alan araştırmasında 100
küresel strateji data bankası kullanılarak küresel düzeyde faaliyet gösteren firmaların 234 kentteki çalışmaları
analiz edilerek 22 farklı kentsel alan tanımı yapılmıştır. Odak ve hibrit üyeliklere göre dizayn edilen bu alanlar
hiyerarşik ve bölgesel süreçlerin etkisi altındadır (GaWC, Ekim 2002). Bu araştırmada Bakü kenti III. alansal
bölge beşinci bant’ta bireysel üyeler bölümünde Tianjin, Guangzhou, Baku, Labuan, Nagoya kentleriyle birlikte
gösterilmiştir (Şekil: 2).
176
Siyasət bölməsi
Şekil 2: Küresel Kent Alanlari
Kaynak: http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb88.html#tab6
Bakü kentinin rekabetçi performansı, kentin farklı ekonomik etkinlikleri, organizasyon kapasitesi
konumsal ölçütlerce belirlenmektedir. Bakü’nün ekonomisi artık kendi metropol sınırları ile sınırlı değildir.
Bakü’nün küreselleşme sürecinin siyasal, ekonomik ve kültürel içeriği ve mekânsal etkileriyle Azerbaycan
içinde özellikle diğer metropollere göre çok daha net, yoğunluklu ve hızlı bir değişim ve etkileşim sürecinin
yaşandığı görülmektedir. Kentin sahip olduğu endüstriyel çeşitliliği yaymak için yoğun çaba harcamaktadır.
Bakü Zerdüşizmin kutsal bir kenti iken petrolün bulunmasıyla önemli bir ticari merkez olmuştur. Tiflis-BatumMahaçkala-Rostov-Moskova-Culfa demiryolu ağının odağında bulunan Bakü kenti ve Azerbaycan’da 750 millik
demiryolu sistemi mevcuttur. Uydu kentlerden kent merkezine her gün 150,000 yolcu seyahat etmektedir. Aynı
zamanda Hazar Denizi’nin en güzel ve donmaz limanında bulunduğu için Astrahan-Pehlevi ve Ashabad deniz
yollarının da merkezidir. Hazar denizindeki filo aracılığıyla sayıları 30’u aşkın ülkeyle ve 125 limanla ticari
faaliyetler sürdürülmektedir. Bakü Krasnovodsk feribotu ile üç bin millik mesafede bulunan Avrupa kentleri,
Rusya ve diğer Orta Asya ülkelerine seyahat etmek mümkündür. Geniş kapasiteli limanı sebebiyle deniz
taşımacılığında da söz sahibi olması ve ayrıca ülke içi hava ulaşımında hizmet veren Bina havaalanının
bulunması kentin önemini artırmaktadır. Bina havaalanından farklı ülkelerdeki 70 kentle hava ulaşım ağı
kurulmuştur. Sovyetler Birliği’nin başlıca taşımacılık, ticaret, sanayi ve kültür merkezlerinden biri olarak sürekli
gelişmiştir. Coğrafi konumunun avantajları ve yer altı kaynaklarının zenginliği (petrol, maden tuzu, kaya tuzu
kurşun, safran, çinko, bakır, demir cevherleri, barit, alünit, kobalt, arsenik, mermer, kireçtaşı, siyanit) kentin hızlı
bir gelişme trendi göstermesine ve Güney Kafkasya ticaretinde birincil bir yer tutmasına yol açmıştır. Kentin ve
ülkenin en büyük yer altı zenginliği petroldür. Petrol ve doğal gaz, Bahar, Kum Adası, Neft Taşları, Neftçale ve
Sangaçal’da çıkarılmaktadır. Azerbaycan’da petrol, Hazar Denizine uzanan Apşeron yarımadasında, Kura nehri
kıyılarında, Kabristan Bölgesinde ve Gence yakınlarında bulunmaktadır. Soğuk Savaş döneminde SSCB’nin
petrol ihtiyacının tamamına yakın bir kısmının Azerbaycan tarafından karşılandığı göz önüne alındığında
Azerbaycan’ın ve özellikle Bakü kentinin jeo-stratejik önemi daha fazla anlaşılmaktadır (İTO, 1992: 20).
Bakü’de ilk petrol üretim teşebbüsleri 1770 yılında Bakü Hanı tarafından yapılmış, fakat bu teşebbüs verimli
olmamıştır. Modern tarzda yapılmayan bu üretim faaliyeti 1871 yılına kadar devam etmiştir. Ancak, 1872
yılından sonra yeni metotlar ve Amerika’daki üretim sistemlerine uygun olarak yeni petrol kuyuları açılmış ve
modern tesisler kurulmaya başlanmıştır (İTO, 1990: 241). Azerbaycan’da 1874 ve 1899 yılları arasında bir kısmı
yabancı sermayeli olmak üzere 29 tane ortak petrol şirketi kurulmuştur. Batı kaynaklı yabancı sermayenin
girmesiyle kent hızla büyüdü; ilki 1859’da inşa edilmiş olan rafinerilerin çoğalması ve petrolü Batum’a
nakledecek Bakü-Batum petrol boru hattının döşenmesi kentin gelişmesini hızlandırdı; banliyölerde pek çok
tesis kuruldu ve uydu kentler oluştu (TDV, 1991: 550). Bu olumlu gelişmelerle birlikte petrol üretiminde önemli
ölçüde artış sağlanmıştır. XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da yıllık petrol üretimi 10 milyon tondan fazla
olup, dünya üretiminin yarısı kadardır (Bagirov, 1996: 28). Aynı dönemde Rusya’nın petrol üretiminin ise
%97.7’si de Azerbaycan tarafından sağlanıyordu. Yıllar içerisinde Azerbaycan’ın petrol üretiminin düşmesine
rağmen, petrol sanayi çok hızlı gelişme göstermiştir. Bu gün ülkede ağır sanayinin temelini petrol sanayi
oluşturmaktadır (HAK, 1997: 180). Azerbaycan’ın bilinen petrol rezervleri yaklaşık 8 milyar varil olup, 1989
177
Siyasət bölməsi
verilerine göre petrolün %77’si Hazar Denizi’nden sağlanmaktadır (TIKA, 1996: 16). Ancak Azerbaycan’ın
enerji rezervleri tam olarak bilinmemektedir. Bazı uzmanların tahminlerine göre potansiyel petrol rezervleri
yaklaşık 40 milyar varil, doğal gaz rezervleri ise 500 milyar m3’dür (UN, 1997: 50). 1980’li yıllarda Azerbaycan,
Sovyetler Birliği’nin en büyük üzüm üreticisi konumunu kazanmıştır. Üzüm üretimi tüm birliğin ve Kafkas
ülkelerinde üretilen üzüm miktarına eşittir. Pamuk, sebze, çay, turunçgiller, zeytin, fındık tarımsal faaliyetler
sonucu gıda ve konserve endüstrisi hızlı bir gelişme süreci içine girmiştir. Bakü’de bir şampanya fabrikası da
kurulmuştur. Petrolcülükle ilgili olarak Bakü’de çeşitli maden sanayi ile tunç dökümcülüğü, makine atölyeleri ve
türlü fabrikalar oldukça gelişmiştir. Bakü’de 228.000.000 kv. kuvvetinde bir elektrik merkezi, demir
imalathaneleri, çimento, kereste, tütün, un, çelik ve deri fabrikaları mevcut olduğu gibi, Kafkas demiryollarının
merkezi tamirat atölyeleri ile Hazar denizinin gemi ve vapur tamirat dokları da Bakü’de bulunuyor (İA, 1993:
260). Bakü’de 1919’da açılan Devlet Üniversitesi’nin yanı sıra 1945’de kurulan Azerbaycan Bilimler Akademisi
ve çok sayıda diğer üniversiteler ve enstitüler faaliyet halindedir. Bakü’de 90’nı aşkın hastane ve 40 senatoryum,
pansiyon ve dinlenme evlerinin sağlık giderleri tamamen veya kısmen ticaret sendikaları tarafından
karşılanmaktadır. Tedavi hizmetleri ücretsizdir. Çeşitli tiyatrolar, opera ve bale kuruluşları, 180’den fazla
kütüphane, 30 müze, 100’den fazla klüp, 6 tiyatro ile birçok resim ve sanat galerisi burayı bir eğitim ve kültür
merkezi haline getirmiştir. Devlet senfoni orkestrası, devlet dans birliği ve devlet tiyatroları uluslararası çapta ün
kazanmıştır. Bakü dün olduğu gibi bugün de bir basın ve yayın faaliyetleri merkezidir. Azerbaycan’da
yayımlanan Azerice ve Rusça gazete ve dergilerin çoğu burada çıkmaktadır.
IV. SONUÇ
Modern ve tarihi yapıların yan yana görüldüğü Bakü’de kent, ekonomik ve sosyal büyümesiyle birlikte
kalenin dışında gelişmiş ve modern Bakü İçerişehrin dışında teşekkül etmiştir. Kent yeni yönetim binaları ve
sosyal tesisleriyle gösterdiği modern görünüm, hipermarketleşme ve ardından dev alışveriş merkezlerinin
gelişimi ve buna paralel plazalar olarak tanımlanan dev ofis merkezleri ve ardından küreselleşmenin bir parçası
olarak kabul edilen gökdelenleşme süreci Bakü’nün üstlenmeyi hedeflediği misyon açısından mükemmel bir
ticari yapılanmayı da tanımlamaktadır. Uzun dönemli Bakü Büyükşehir sınırları gelişim planı 2000 yılında
yapılmıştır. Bakü kentinin dinamik kapasitesinin temeli olan üç yapı ön plana çıkarılmaya çalışılmaktadır.
Bunlar, kente küresel bir kimlik kazandırılması ve sürekli gelişimin sağlanması, ileri derecede uzmanlaşmış
sanayi ve doğal kaynakların etkin-verimli kullanımına yönelik stratejik girişimlerdir. Bakü Büyükşehir
sınırlarının 70 mil yarıçapında bulunan ilçe ve kasabalarıda absorbe ederek uzamsal gelişiminin sağlanması
kentin küresel konumunu güçlendirecektir. Bakü’deki Merkezî İş Alanı’nın (MİA) yeni biçimi, üst düzey
hizmetlerin yoğunlaşma alanlarını ve küreselleşmenin mekânsal etkilerini ortaya koymaktadır. Bakü,
Azerbaycan’nın diğer ekonomik aktivitelerinde olduğu gibi finansal hizmetler ve diğer hizmet sektörlerinin de
merkezî konumundadır. Ulusal bir merkez olarak gelişen Bakü, Azerbayca’nın ekonomik ve ticari ilişkilerinde
uluslararası ilişkilerini kuran kent olarak büyümüştür. Bakü bu özellikleri ve hizmet sektöründe sahip olduğu
rekabet avantajları ile bölgesel bir finans ve hizmet merkezi olmaya adaydır. Kent, büyük Azerbaycan ve Türk
holdinglerinin, şirketlerinin, yabancı sermayeli şirketlerin, mali kurumların merkezi konumunda ve uluslararası
ticari ve ekonomik ilişkilerin en yoğun yaşandığı yerdir. Bu itibarla uluslararası niteliği yüksektir. Ancak
uluslararası niteliği Türkiye, Rusya ve dış dünya arasındaki ilişkilerin kurulmasından kaynaklanmaktadır.
Bölgesel bir petrol ve hizmet merkezi olarak Bakü dış dünya ile tüm bölge ülkelerinin ilişkilerinin
sağlanmasında aracı olacak bir merkez konumuna gelecektir.
178
Siyasət bölməsi
KAYNAKÇA
−
“Karadeniz İşbirliği Bölgesi”. İTO Dergisi. İzmir Ticaret Odası Yayınları. İzmir, 1992.
−
“S.S.B.C’indeki Türk Cumhuriyetlerinin Sosyo-Ekonomik Analizleri ve Türkiye ile İlişkileri.” İTO Yayını1990-22. İstanbul, 1990: 241.
−
Bagirov, S.,“Azerbaijan Oil:Glimpses of a Long History.”Journal of Int.Affair 1996: 28.
−
“Türkiye ve Türk Dünyası.”Harp Akademisi Yayınları. İstanbul, 1997:180.
−
“Azerbaycan Ülke Raporu.” TİKA. Ankara, 1996: 16.
−
“Azerbaijan Investment Guide.” UN, 1997: 50.
−
“Baku, Azerbaijan.” Compton’s Interactive Encyclopedia Compton’s New Media 1995.
−
“Bakü.” Türk Ansiklopedisi. (5. cilt ). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987: 97-98.
−
“Bakü.” Ana Britannica. (3. cilt ). İstanbul: Ana Yay., ve Encyc., Britannica, 1987: 219.
−
“Bakü.” İslam Ansiklopedisi. (2. cilt ). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993: 259-261.
−
“Bakü.” Türkiye Diyanet Vakfı.(3. cilt ). İstanbul: TDV Yayınları, 1991: 550-551.
−
“Azerbaycan Ülke Raporu.” TİKA. Ankara, 1996: 16
−
“Azerbaijan Investment Guide.”UN, 1997: 50
−
http://www.immigration.lt/ru/news/2002_03_12_vancouver_tops.htm [27 Şubat 2003].
−
GaWC Data Set 4 (2002). Erişim: http://www.lboro.ac.uk/gawc/datasets/da4_6c.html .
−
Hierarchical Tendencies and Regional Patterns in the World City Network: A Global Urban Analysis of 234 Cities (22 Ekim 2002).
Erişim: http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb88.html#tab6 [27 Şubat 2003].
−
History of Azerbaijan (2002). Erişim: http://www.azerivista.com/history1.html.
−
Begg I. “Cities and Competitiveness.” Urban Studies 36. (1999): 795-809.
−
Lever ve I. Turok. “Competitive Cities: Introduction to the Review, Urban Studies 36. (1999): 791-793).
−
Leo Van den Berg ve Erik Braun. “Urban Competitiveness, Marketing and the Need for Organising Capacity.” Urban Studies 36.
(1999): 987-999.
−
Vancouver third in global survey of leading Cities. (11 Mart 2002) Erişim: Melbourne, Vancouver Top City List. (4 Ekim 2002).
Erişim: http://www.cnn.com/2002/WORLD/europe/10/04/world.cities/#fulllist.
179
STRUCTURE OF PARLIAMENTS, TERMS OF PRESIDENCY AND DEMOCRACY
IN THE FRAMEWORK OF GLOBALIZATION
Shah-Ahmad MUTALOV
Institute of Averaged Languages
UZBEKISTAN
International practice is always referred to when establishing structure of democratic institutions in
Central Asia and Caucasus. Namely, bicameral structure of parliaments was justified with reference to the world
practice. There are bicameral and unicameral parliaments in the region.
Justification for having bicameral parliaments is that administrative regions must be represented
separately, and be able to advocate their interests in Parliament. Then, what is justification for one of them to be
upper ones? Representatives of territories form upper chamber in the USA because the USA was formed of
significantly independent (from each other) British colonies in North America. There the structure that had been
borrowed from then existing parliaments was to safeguard relative independence of the States. Upper chamber
of the British Parliament originates from struggle between old and new aristocracy. In France it was struggle
between third estate and monarchy, aristocracy and clergy.
Difference in development of democracy in industrial countries and that of the region in question is that
democratic institutions have emerged there in the process of struggle between large social groups (classes)
capable of forcing their will, and usually bicameral parliaments are typical of the countries where there was
dramatic struggle between aristocracy and lower classes, or old and new aristocracy, or when a state emerged as
a union of significantly independent territorial units.
In the case of the countries of the region in question “democracy” is being built “top down”, i.e. by former
official and non-official elite of the Soviet time. Thus, reference to “world practice” has questionable value. For
instance, democracy requires government officials to be changed though elections as often as possible. World
practice of democracy demonstrates that the optimal period for elections is four, or five years. Where president’s
term in office is 7 years, either President is a ceremonial figure, or presidential power is balanced by popularly
elected Head of Government. It is not the case in Caucasus and Central Asia. Extension of president’s term who is
Head of executive and controls the Legislative does not foster democracy. There are no essential territorial
differences in the countries of the region where bicameral parliaments exist, or will be established, or the
composition principles do not reflect this structure. For instance, in Kazakhstan and Kyrghyzstan upper chambers
are composed of representatives of old Soviet “oblasts” with no background history of independence, or ethnic
specificity. Bicameralism in the region may be justified only if both chambers are equal, and formed of equal
number of representatives of ethically specific territories (e.g. Karakalpakistan in Uzbekistan, Mountain
Badakhshan in Tajikistan) and the rest of territory of the country, with, probably, representation of other ethnic,
linguistic, and cultural minorities. That would mean formation of federation, or confederation.
Table 1. Comparative Data on Parliaments
Country
Parliament
Ethnic
homogeneity
index
MPs’
terms
Type of
election
Government
position
possible
Mode of work
Armenia
Azerbayjan
unicameral
unicameral
96/2//2
90/3.2/2.5/2//2.
31
4
5
popular vote
popular vote
no
no
two (3 and 4 months) sessions
two 4 months sessions
Georgia
unicameral 2
popular vote
no
two (4 and 5 months) sessions
Kazakhstan
bicameral
popular vote 4
no
permanent Senate and Majilis
Kyrghyzstan
bicameral
70.1/8.1/6.3/5.7/ 4
3/1/8//5
53.4/30/3.7/2.5/ 4
2.4/1.4//6.6 3
52.4/18/12.9/2.5 5
/2.4//11.8
popular vote 5
no
Tajikistan
bicameral
Turkmenistan
unicameral 8
Uzbekistan
64/25/3.5//6.6 6
9
unicameral
5
popular vote 7
77/9.2/6.7/2//5.1 5
popular vote
80/5.5/5/3/2.5/1
.5//2.5
popular vote
5
180
Legislative Assembly –
permanently; Assembly of
People’s Representatives sessions
no for members not less than two sessions a
of standing
year
units
no
permanent
no for
members of
standing units
4 one and a half day sessions
a year
Siyasət bölməsi
1
Note: 1998 est. Almost all Armenians live in the Mountain Karabakh region.
To be bicameral, Council of Republic and Senate, “after due conditions are in place”. Council of Republic to be
elected according to proportional rule, Senate to consist of Senators elected from Abhazia, Adjaria, and other territorial units
(majoritarian), and 5 Senators appointed by the President.
3
Note: 1999 census
4
Senate – 39 seats (previously 47) elected by Deputies of local Representative bodies, 7 Senators appointed by
President; other members are popularly elected, two from each of the 14 oblasts, the capital of Astana, and the city of
Almaty, to serve six-year terms, 50% rotation in two years; the Majilis - 77 seats; 66 MPs are elected by majoritarian, 10
MPs are elected from the winning party's lists; members are popularly elected to serve five-year terms; popular vote.
5
Bicameral Supreme Council (Zhogorku Kenesh) consists of the Assembly of People's Representatives (70 seats;
members are elected by popular vote to serve five-year terms) and the Legislative Assembly (35 seats; members are elected
by popular vote to serve five-year terms)
6
Note: Russian, 3.5%, declining because of emigration.
7
Supreme Assembly (Majlisi Oli) consists of the Assembly of Representatives (Majlisi Namoyandagon), lower
chamber, 63 seats; members are elected by popular vote to serve five-year terms, and the National Assembly (Majlisi Milliy),
upper chamber, 33 seats; members are indirectly elected, 25 selected by local deputies, 8 appointed by the president; all serve
five-year terms.
8
Unicameral People's Council (Khaliq Maslahaty, more than 100 seats: President, Members of Mejlis, 1
Representative from each “etrap”, Chairman of Supreme Court, Chairman of Highest Economic Court, Prosecutor General,
Members of Cabinet of Ministers, Governors and Mayors; meets infrequently), is formally the Supreme Representative body,
actually ruled by President and dominated by Executive. Assembly (Majlis - 50 seats; members are elected by popular vote
to serve five-year terms) is unicameral legislative body. Mejlis is subordinated to Khaliq Maslahaty. Mejlis can delegate
legislative power on some subject to President (Art. 66).
9
Constitutional Laws have passed in Uzbekistan on transformation of the Parliament into bicameral one.
2
Belgium where interests of different ethnic communities composing the society is an example of the kind
of political order that should be reasonably followed. Of course, composition of the Legislative does not mean
automatic solution of ethnic tensions. Positive statement here is that ethnic peculiarities should be taken into
account together with dissemination of tolerance, including ethnic tolerance.
Generally, size of legislative body tends to be a cube root of population.1 “Plurality elections always tend
to be disproportional, but this tendency is reinforced when the membership of the legislature is significantly
below the cube root of the population.”2
Let us say Δ/N index of cubic rule distortion. Among the countries of the region under question only
Georgian Parliament has more seats than cube root of population. The last column if Table 2 gives ranks of
compliance with cube root rule.
Table 2. Cube Root Rule
Country
Armenia
Azerbayjan
Georgia
Kazakhstan
Kyrghyzstan
Tajikistan
Turkmenistan
Uzbekistan
Membership
(N)
131
125
235
116
105
96
50
250 (220**)
Cubic root of
population*
149
200
171
256
168
188
167
293
Δ
Δ/ N
18
75
-64
90
63
92
117
43 (73)
0.14
0.6
- 0.27
0.78
0.6
0.96
2.34
0.17 (0.33)
Rank of
compliance
2
4
1
5
4
6
7
3 (3)
*The closest integer number
** When bicameral
1
2
Lijphart, Arend. Patterns of Democracy: government forms and performance in thirty-six countries. New Haven, Conn.: Yale University
Press, 1999. p. 154.
Taapega, Rein, and Matthew Sobert Shugart. Seats and Votes: The Effects and Determinants of Electoral Systems. New Haven and
London: Yale University Press, 1989. p. 156-67. Cited according to: Lijphart, Arend. Patterns of Democracy: government forms and
performance in thirty-six countries. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1999. p.154-155.
181
Siyasət bölməsi
SEATS BY PARTY
Table 3. Armenia
Parties
Unity Bloc (Republican Party, People's Party of Armenia)
Stability Group (independent Armenian deputies who have formed a bloc)
Armenian Communist Party
Armenian Revolutionary Federation (Dashnak)
Law and Unity Party
National Democratic Union
Law-Governed Party
independents
unfilled
Seats
61 (41, 20)
21
10
8
7
6
6
10
2
Note: Total number of parties is 13. Seats by party change frequently.
World practice tells that presidential governments benefit two party systems. From this point of view many
countries of the region have excess number of parties. For the political parties in the region it might be reasonable
to merge and form opposition to the government representatives in Parliament, and initiate amendments of the
Laws on Elections securing a provision that a Government official elected to the Parliament must quit his/her
position (if not already in place). Opposition must forget their microscopic view differences that caused
macroscopic break, and form a party, or enroll merged party, or not engage in politics at all as individual right
provide. The bold example is Uzbekistan with four official parties and no essential differences between them.
Table 4. Azerbaijan
Parties
New Azerbaijan Party and allies
Azerbaijan Popular Front
Civic Solidarity Party
Party of National Independence of Azerbaijan
Musavat Party
Communist Party of Azerbaijan
Azerbaijan Popular Front "traditionalist"
Compatriot Party
Seats
108
6
3
2
2
2
1
1
Note: Total number of parties is 12 (CIA World Factbook. 37 according to Azerbaijan Republic web site).
Opposition parties regularly factionalize and form new parties.
Table 5. Georgia
Parties
Seats
Citizen's Union of Georgia
"Revival" Union Party
Industry Will Save Georgia
Abkhaz (government-in-exile) deputies
Independents
Other
130
58
15
12
17
3
Note: Total number of parties is 13.
Table 6. Kazakhstan
Parties (Majilis)
Otan
Civic Party
Communist Party
Agrarian Party
People's Cooperative Party
Independents
Seats
23
13
3
3
1
34
Note: most independent candidates are affiliated with parastatal enterprises and other pro-government institutions.
Total number of parties and movements is 14.
182
Siyasət bölməsi
Table 7. Kyrghyzstan
Parties (total seats by party in the Supreme Council)
Union of Democratic Forces
Communists
My Country Party of Action
independents
other
Seats
12
6
4
73
10
Note: Total number of parties is 22
Table 8. Tajikistan
Parties
Assembly of Representatives
People’s Democratic Party of Tajikistan
Communist Party
Islamic Rebirth Party
Other
Vote
65%
20%
7.5%
7.5%
Note: Total number of political parties is 8
TURKMENISTAN
Seats by party data is not available. All 50 elected officials preapproved by President NIYAZOV; most
are from the Democratic Party of Turkmenistan, formal opposition parties are outlawed; unofficial, small
opposition movements exist underground or in foreign countries.
Table 9. Uzbekistan
Parties
People’s Democratic Party
“Selfless” National Democratic Party of Uzbekistan
Adolat Social Democratic Party
National Renaissance Party
Citizens’ groups
Local government
Vacant
Seats
49
54
11
10
16
107
3
Note: Total number of parties is 4. They never form coalitions.
Political scientists sometimes talk about Oriental democracy as opposed to the Western one. The models
of democracy presented in the constitutions are quite Western ones or, better to say, shared, common to all the
mankind.. Namely all the countries have constitutions, and the constitutions provide for rule by people,
separation of power, guarantee basic human and civil rights, freedoms, and define duties, guarantee for freedom
of associations, that the mass media shall be free and act in accordance with the law, it shall bear responsibility
for trustworthiness of information in a prescribed manner, censorship is impermissible, electoral systems with
equal, universal and direct suffrage by secret ballot. Models of democracy that is derived from the Constitutions
do not manifest any Caucasus, or Central Asia, or Oriental understanding of democracy.
Number of seats in parliament by parties shows that in the countries of the region with exception of
Azerbaijan, Georgia, Tajikistan coalition of any two parties cannot not form majority or overcome the group of
representatives of the Executive. Again it tells that merge of minor parties would contribute to development of
democracy. As the republics are presidential ones the parties do nor form the Governments.
“Majoritarian system is known to be more beneficial to strong parties. And two –party systems typify the
majoritarian model of democracy and multiparty systems the consensus model.”3 As distribution of seats in the
Parliament of Uzbekistan shows the strongest “party” is the executive, and the smaller the elected body the
stronger beneficial effect for the strong party, i.e. for bureaucracy in Uzbekistan.
The number of parties does not matter by itself. For instance, effective number of parties in recognized
democracies such as Botswana, Jamaica, Bahamas, Barbados, Trinidad and Tobago, New Zealand, and Malta is
between 1 and 2.4 In addition, presidential cabinets benefit two-party system.
3
4
Press, 1999. p. 63
Press, 1999. p. 112
183
Siyasət bölməsi
Table 10. Removal of Presidents
Country
Armenia
Azerbaijan
Georgia
Kazakhstan
Kyrghyzstan
Tajikistan
Turkmanistan
Uzbekistan
“Impeachment” Conditions
High treason or felony. Art. 57
In order of impeachment. Art. 11; 103
High treason or other crimes. Art. 75.2.
High treason. Art. 47
High treason or felony. Art. 51
Breach of oath or crime. Art. 72
Breach of Constitution and laws. Art. 60
As consequence of illness. Art. 96
Table 11. Comparison of Presidencies in the Region
Elements
President is
Armenia
Head of State
Azerbayjan
Head of State
Georgia
Kazakhstan Kyrghyzstan Tajikistan
Turkmenistan Uzbekistan
Head of State Head of
Head of State Head of State Head of State Head of
and
State and of and of
State and of
Commanderin-Chief,
Guarantor of
independency
of Judicial
Head of
Executive
Commanderin-Chief
Guarantor of
independency
of Judicial
Head of
Executive,
Commander- Executive
Executive
Executive
Commander Commander- CommanderExecutive
Commander- in-Chief
-in-Chief
Commander- in-Chief
in-Chief
in-Chief
in-Chief
Age of
eligibility for
the office
35
35
35
35 to 65
Term in the
office
5
5
5
7 (originally 5
was 5)
Participation in
appointment of
Judicial
officials
Appoints 4
members and
Chairman of
Constitutional
Court (total 9
members), and
Chairmen and
members of
other Courts
Participates
(Constitutional
and Supreme
Courts),
appoints (other
Courts)
Appoints 3
Participates
Judges (of
total of 9) of
Constitutional Court,
proposes
nominees for
Supreme
Court
Power to
dismiss
Parliament
Has
Does not
have
Does not
have
Has
35 to 65
Participates
Has
35 to 65
40 to ?
35 to ?
5
life-time
7 (was 5)
Participates Appoints
(nominates
Chairmen
and Deputy
Chairmen,
and
Members of
Constitutional,
Supreme,
and Highest
Economic
Courts)
Does not
Has
have
Participates
Has
Table 12. Constitutional Models of Democracy and Common Criteria of Democracy
Commitment to the ideals of democracy and social justice are expressed one way or an other in the
Preambles of all Constitutions.
General Criteria of Democracy
Rule by people. Constitutions (written
or unwritten)
Separation of power
Guarantee for liberties and freedoms.
Protection of rights.
Free media without censorship as
realization of the freedom of speech.
Right to obtain information
Electoral system with universal suffrage
by secret ballot.
Criteria of Democracy from Constitutions
The people are the sole source of state power. (Ar., Art.2; Az., Art.1;
Kz., Art. 3.1; Kr., Art. 1.3; Tj., Art. 6; Tr., Art. 2; Uz., Art. 7)
The principle of the separation of power. (Ar., Art. 5; Az., Art.10; Kz.,
Art. 3.4; Kr., Art. 7, Para 2; Uz., Art. 11)
Guarantee for liberties and freedoms. Protection of rights. (Ar., Ch. 2;
Az., Ch. 3,4; Ge., Art. 7, Ch. 2; Kz., Art.12-26, 28-30, 32; Kr., Sect. II,
III; Tj., Art. 5, Ch. 2; Tr., Art. 3, 11, Sect. II; Uz., Art. 13, Ch. 7, 89, 10
Freedom of information (Ar., Art. 24; Ge., Art. 19; Tj., Art. 30; Tr.,
Art.26; Uz., Art. 29), ban of censorship. (Az., Art. 39; Ge., Art. 23.2,
Art. 24.2; Kr., Art. 36.1;
Censorship is impermissible. (Uz., Art. 67)
Electoral system with equal, universal and direct suffrage by secret
ballot. (Ar., Art.3; Ge., Art.28; Kz., Art. 3.2, Art. 51.5; Kr., Art. 1.6;
Uz., Art. 117)
184
Siyasət bölməsi
Table 13. Electoral formulae
Armenia
majoritarian
and
proportional
Azerbayjan
majoritarian
and
proportional
Georgia
majoritarian
and
proportional
Kazakhstan
majoritarian
Kyrghyzstan Tajikistan
Turkmenistan Uzbekistan
majoritarian majoritarian majoritarian majoritarian
In Uzbekistan bicameral structure of legislature (following practices of Kazakhstan and Kyrghyzstan)
supposes lower chamber working out drafts, and deemed to be professional politicians. Two main reasons were
presented to have bicameral parliament: to have professional politicians in parliament and to protect interests of
the regions (viloyat). The first reason is good by itself, if taken abstractly. Even some people in political
opposition5 took the reason at almost face value. To make more accurate judgment one has to look at the
proposed mechanism of forming the two cambers.
The Lower Chambers elected by popular vote, and work on draft legislation, the Upper Chamber to be
elected by local government bodies. The Central Government is supposed to report to the Upper Chamber.
Given the strict control of the executive over local representative bodies, this regulation means that the
Government will report to itself, that means not accountable government. The Lower Chamber is supposed to
submit the drafts to the Upper one for pass. That means that the executive strictly controls legislature. It is
supposed that the elected members (permanently working in Senate for Uzbekistan) of the Upper Chamber will
not hold offices as the sign of their independence from the executive, but each of them will think of his/her work
after expiration of parliamentary duties.
Professional politicians grow in political parties and public organizations. Deputies must be mature politicians
at the time they bid for elected offices. And political parties were the builders of democracy in developed countries.
Democracy except democracy of primitive formation is not inexpensive. As economic conditions and
lack of democratic traditions in Central Asia and, in particular, in modern Uzbekistan do not allow for fast
establishment of full scale democracy the politics should not produce facade of democratic country trying to
please (unsuccessfully) the West but should honestly accept reality, recognize that the level of democracy in the
country is very poor, and gradually to build institutions of democracy: accountability of government, free and
fair elections, freedom of speech and expression, political and economic rights of citizens. But it is utopia to
believe that those who have power will voluntarily transfer it. The way out here is education, including education
with help of developed countries.
As the conference covers the region of Caucasus and Central Asia we have to consider North Caucasus as
well. North Caucasus is part of Russian Federation, a unitarian state despite the name, indices cannot be applied
to them without reservations. Non the less, we consider that there are variations in performance and differences
in the level of democracy. They have to be represented in Russian Parliament as national units of real federation
(confederation) with no differentiation of their statute based of their size of proportion on native ethnic group in
the population. It seems to be the only way to reconcile rights of peoples to self-determination with international
standard of integrity of states that is political practice although scientifically may be contested.
5
Abdumannob Pulat. EURASIA INSIGHT January 26, 2002. UZBEKISTAN'S REFERENDUM: THE DANGERS OF OVERDRAMATIZING THE SITUATION A EurasiaNet Commentary by Abdumannob Polat: 1/26/02
185
THE SECURITY RELATIONS BETWEEN CHINA AND CENTRAL ASIA IN THE
GLOBALIZATION ERA
Gourbani KOSHAKI
Taiwan National University
TAIWAN
After the collapse of Soviet Union, on the world geopolitics stage emerged some dramatically changes.
Within which is the creation of a new area as central Asia, with its unique economic and security characteristics.
Today central Asia is regarded as a potential energy source for global market and is facing very serious security
problems as drug trafficking, separations, radical religionist, terrorism, pollution, illegal immigration and so on.
But for china the most immediate need was security and economic needs. For china that has a very busy
and critical security complex in its south and eastern borders and the rivalry with the U.S in that region has
exhausted china, the security and stability it its western borders was very important. The weak states, which
emerged from the disintegration of Soviet Union, had a long border with china. Further more the Turkic ethnicity
of these states could revive the sound of pan-Turkism that its first target in china would be Xinjiang Uigur
autonomous province. So any action that could stabilize the western borders was appreciated. The other element
was the growing American presence and participation in the Central Asian region under different excuses, like
economic or humanitarian or others. To find a deterrent mechanism for the U.S influence also was very
significant.
The economic aspect of the importance was mainly because of oil and gas. Not exactly because of the
regions oil and gas, but to secure china in energy field. The security of energy supply plus the economic
prosperity that the pipeline could bring to other energy field in its way through Xinjiang is a very charming
project for china. Further more the growing central Asian market with developing it economy can be a plus very
important for china’s western territory’s economy.
In this paper I have tried to introduce the security and economic importance of the western region of china
for that. On the other hand I have tried to introduce the essence of the relations between china from one side and
other countries like the U.S, Russia, and central Asia from the other side. Further more I have focused on
Shanghai Cooperation Organization, as an organization and the essence of it.
In this paper I have had some question as follows:
What is the impact of globalization on china?
What is the role and goal of china in Central Asia?
What is the role of the regional players in the security aspect?
What is the essence of SCO?
CHINA AND ITS PROBLEMS:
1. China and Globalization
Chinese president in his address to APEC on Nov. 2000 said closer economic and technological ties
between nations and regions constitute a positive factor to promote world peace and stability. On the other hand
Globalization had negative economic consequences, including a widening economic gap between and within the
nations. Also china concerns about the potential negative political and cultural consequences of Globalization as
some great powers try to force their own values, economic regime, and social system on the others1.
In china there are two main groups who concern about Globalization. First the Reformers who are the
current policy makers and believe china may not changing fast enough to meet the challenges of Globalization
but china don’t have other choice for present time. Chinese officials know that it will takes some sacrifice abut
social stability, traditions and traditional thinking, endure cultural confusion, and carry out painful political
reforms.2
What makes Chinese officials beware more and more is because what have happened following Asian
financial crisis, which devastated East Asian economy. The other one was US/NATO attack on Yugoslavia in
1999 and mistake bombing of Chinese embassy. For Chinese it was a key element of US strategy aimed at
achieving global hegemony.3
1
2
3
Banning Garrett . China faces, debates, the contradictions of Globalization. Asian Survey, Vol. XLI, No.3, May/June 2001 university of
California press (p.409)
Ibid (p.413)
Ibid (p.411)
186
Siyasət bölməsi
China has tried to outweigh the costs of globalization. China is one of the great winners of globalization
among the developing countries and has been the top recipient of foreign direct investment for the five past
years. Furthermore china has obtained advance technology and management skills as a result of it’s participation
in the process.4
Second are the hard liners who view Globalization as a threat to Chinese value, independence, and
sovereignty, contending that china have to go out of Globalization process.5
Nationalists and leftists who represent this group believe that the Peace and Development strategy is
reflecting globalization values and although sounds good but is signed to serve great powers. For them “Peace”
is opposite of the use of force to defend china’s sovereignty and Development means GDP growth, not equality.6
China’s approach to foreign policy in the 1980s and 1990s has emphasized nationalism, sovereignty, and
zero-sum balance of power politics which and be described as neo-realist approach. In many relations
establishments China has acted as counter-balance to the U.S. In Chinese eyes, America is not only a global
hegemon that needs restraining but may also pose a threat to the stability and statues of china itself.7
After 9/11
In the aftermath of Sep.11 US has focused on war whereas its economy is slowed down but china is as
usual focusing on its economy and getting progress.8
China’s security policy
The idea of “New Concept of Security” emerged from the context of the July 1998 defense white paper,
China’s National Defense.
China’s New Security Concept has three parts:
1. The relations among nations should be established on the basis of the Five Principles of Peaceful
Coexistence:
Mutual respect for territorial integrity and sovereignty
Mutual non-aggression
Non-interference in each other’s internal affairs
Equality and mutual benefit
Peaceful coexistence
2. In the economic field, all countries should strengthen mutually beneficial cooperation, open up to each
other, eliminate inequalities and discriminatory policies in economic and trade relations, gradually reduce the
development gaps between countries, and seek common prosperity.
Such steps can form the economic basis of global and regional security. Maintaining a normal and sound
economic, trade, and financial order calls for not only a perfect macro-economic management system as well as
a sound system of economic operations, it also calls for strengthening regional and international economic
contacts and cooperation, so as to jointly create a stable and secure external economic environment.
3. All countries should promote mutual understanding and trust through dialogue and cooperation, and
seek the settlement of divergences and disputes among nations through peaceful means.
These are the political basis and premise of global and regional security. Each country has the right to
choose its own social system, development strategy, and way of life, and no other country should interfere in the
internal affairs of any other country in any way or under any pretext, much less resort to military threats or
aggression.
The statement was similar to “Five Principles Of Peaceful Coexistence”. What was compelling about the
“New Concept of Security” at the time was the context in which it was trotted out. This was clearly not in line
with Deng Xiaoping’s oft-quoted dictum that in international affairs China should “keep a low profile and never
take the lead.”
An increasingly globalized world with an increasingly strong and dominant superpower—the United
States. And the “New Concept of Security” provides a framework for political, economic, and security relations
in a future multipolar world order
Throughout the 1990s, some Asian nations began to view China’s growing national power and Beijing’s
perceived regional aspirations with increasing suspicion and concern. So the “New Concept of Security” was
offered to the region as part of a larger diplomatic effort to debunk the (so-called) “China threat theory.” Other
actions taken by the PRC included:
4
5
6
7
8
Ibid(p.413)
Ibid (p.410)
Ibid(p.416)
Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum: Convergent or Divergent Interests.
Asian Survey, Vol. XL, No.2 March/April university of California press (P.378)
David Ding “Sep.11 and china” Okanogan University College Dec.9 2001, http://www.iir.ubc.ca/cancaps/conf2001/ding2001.PDF
187
Siyasət bölməsi
Capitalizing on its favorable image as a “responsible actor” during the Asian financial crisis, Acting in
concert with the “Nuclear Club” countries to condemn the South Asian nuclear detonations, Heralding its
“strategic partnerships” around the globe,
Grandstanding about its decision at the 15th Party Congress to demobilize another 500,000 troops from
the PLA, china’s participation in multilateral Track I and Track II security forums, Agreeing in principle to take
part in talks aimed at establishing a “Code of Conduct” in the South China Sea.
Some scholars believe that the “New Concept of Security” didn’t work in the world real politics, just
worked in Central Asia. The reason is: First, all of the countries in the region agree they share a common
security problem: the vulnerability of their borders and what the Chinese term the “three evils” of "terrorism,
separatism, and extremism." Second, Central Asia is a region where for the most part (at least before 911) there
was precious little US presence, except to political one. Third, it is a region where China and Russia are the
dominant powers. And fourth, it is one region where some countries see China as a potential solution to concerns
about a lingering (pre-independence) Russian hegemony.9
Pan-turkism
The foundations of the pan-Turkic movement go back more than a century. The publication of the
newspaper "Tercuman" by Ismail-bey Gaspirali in 1883 was the first major event in the history of pan-Turkism.
Gasirali’s sloganwas: "Unity of thought, unity of language, unity of action" (Fikerde, telde ve eshte berdemlek)
has been an inspiration for successive generations of Crimean Tatar, Volga Tatar, and Azerbaijani intellectuals.
Gaspirali attempted to establish a common Turkic language by eliminating Persian and Arabic loan words
from a simplified version of Ottoman Turkish. But various Turkic dialects by then had already matured as
languages in their own right, Ottoman Turkish being only one among several. A common language therefore
failed to take hold. Later, the Soviets deliberately exacerbated these differences by imposing different alphabets
on the Turkic peoples of the USSR
"Turk," a periodical established in Cairo in 1902, was also active in promoting pan-Turkism as an
alternative to westernization and pan-Islamism.
The first theoretical work of pan-Turkism was written by a Kazan Tatar, Yusuf Akchura. In 1904, he
published an essay, "Och Tarzi Seyaset" ("Three Kinds of Politics") in which he articulated the basic tenets of
pan-Turkic ideology. Four years later, in 1908, an Azerbaijani, Ali Husseinzade published an article
"Turkileshmek, Islamlashmek, Zamanlashmek" ("Turcization, Islamification, Modernization") that further
developed pan-Turkic ideas. But the major theoretical contribution to this ideology was made by a Turk, Zia
Goek-Alp. His book "The Basic Principles of Turkism" was published in 1923 and became the idelogical
foundation of pan-Turkism.
The Bolshevik revolution of 1917 in Russia virtually killed pan-Turkism in its infancy. Any attempts at
achieving Turkic unity were severely suppressed by the Communists. Moreover, Moscow did its utmost to
divide and weaken Turkic peoples.
The collapse of the USSR in 1991 created conditions for the revival of the pan-Turkic movement. Turkey
was no longer the only independent Turkic state. Uzbekistan, Azerbaijan, Turkmenistan, Kyrgystan, and
Kazakhstan became free
Russia, China, Iran, Bulgaria, Greece, and Afghanistan have sizable Turkic minorities and will view any
movement toward Turkic unity as a threat to their territorial integrity.
For china if the Central Asian states don’t cooperate, the revival of pan-turkism may create huge
problems.10
China-CA
Although china does not intent to challenge Russia in Central Asia which is Russia’s sphere of influence,
but still china has significant stakes in the region. Because of:
1- CA neighbors chin’s Xinjiang Uighur autonomous Region (XUAR) and instability in the CA region could
cause serious problems in XUAR.
2- Until 1993 that Chinese oil explorations in Tarim Basin produced no fruit, china was hoping to produce
its own oil needs but now china is a net importer of oil and wants access to CA oil resources.
3- China is looking to CA market to sell its products.11
4- To china CA is one of the main engines for economic growth in XUAR. in 1993 CA already accounted
furthermore than half of XUAR’s US$912 million foreign trade and XUAR’s export to the five states
9
10
11
David M. Finkelstein “China’s “New Concept of Security” – Retrospective & Prospects” Paper prepared for the National Defense
University Conference Washington DC, 30-31 October 2001, http://www.ndu.edu/inss/China_Center/MFinkelstein.htm
By Sabirzyan Badrettin “Pan-Turkism Past Present and Future”, http://www.turcoman.btinternet.co.uk/turkism.htm
Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship Asian Survey, Vol. XL, No.2 March/April
university of California press (p.365)
188
Siyasət bölməsi
were valued at US$240 million or 3.5% of Xinjiang provincial product. China by opening more border
outposts championed revivaling the Silk Road.12
For china to work on CA has two edges 1- to promote economic growth and security in CA. 2-To show
respect to Russian dominant role in the region.13
China’ trade with CA is rising from US$463 million in 1992 to US$872 million in 1997.china’s trade with
Uzbekistan and Kyrgyzstan went from US$ 85 million in 1992 to US$281 million in 1996. After Tajikistan civil
war finished, its trade with china shot up 72.53% in 1997from previous year. While Turkmenistan’s also made
significant gains, having risen 32.87% from 1996to 1997.
China has a dynamic economy that is interesting for CA, besides china can able the region to accesses to
economics of East Asia. China has two strategic transportation corridors for such trade- the second TransEurasia railway and the Uzbekistan-kyrgystan–Xinjiang Highway built in 1997 – and 11 trade port with CA.14
In the short term, china is seeking to expand economic cooperation with Kazakhstan in the energy sector
and to boost security ties with Kyrgyzstan and Kazakhstan by providing military aid.15
In a public opinion polling that US department of state has carried out, a big number of CA population
don’t trust in china’s intentions,(56% in Kyrgyzstan, 40% in Uzbekistan, and 52% in Kazakhstan ).16
In year 2001 china and Central Asian countries’ trade amounted to US$1.507billion that comparing with
year 2000 shows 16.7% reduction.
In year 2001 china’s export to Central Asia was about US$ 491 million that comparing with year 2001
shows 35.8% reduction. During the same time, china’s import from Central Asia was amount US$1.016 billion
that shows just 3.2% decline comparing with last year.
Until year 2001, china’s investment has amounted to US$550 million, whereas central Asian states
investment in china is just about US$4 million.17
CHINA AND CENTRAL ASIA IN DETAILS:
China-Kazakh
1992
Jan. 3 the two sides signed the communiqué on the establishment of diplomatic relations between China
and Kazakhstan.
February 24-28, 1992 the two sides signed the government agreement on the establishment of the SinoKazakhstan Inter-Government Committee of Cooperation in Economy and Trade and Science and Technology,
the agreement on the opening of Chinese shops in Kazakhstan and the agreement on the provision of Chinese
equipment and commodity loans to Kazakhstan. The trade volume between China and Kazakhstan in 1992
reaches US$369.1 million, of which Chinese export is US$227.93 million and import US$141.17 million.
1993
The trade volume between China and Kazakhstan in 1993 reaches US$434.37 million, increasing by 18%
over 1992. Of the total volume Chinese export is US$171.69 million and import US$263.04 million.
1994
The trade volume between China and Kazakhstan in 1994 reaches US$335 million, decreasing by 22.7% as
compared with 1993. Of the total volume Chinese export is US$138 million and import US$196 million.
1995
November 17-20, the Sino-Kazakhstan Inter-Government Committee of Cooperation in Economy and
Trade and Science and Technology (also known as “the Mixed Committee” in abbreviation) held its second
meeting in Almaty. The trade volume between China and Kazakhstan in 1995 reaches US$391 million,
increasing by 28.6% over 1994. Of the total volume Chinese export is US$75.447 million and import US$316
million.
1996
December 17-25, the third meeting of the Sino-Kazakhstan “the Mixed Committee” was held in Beijing.
The trade volume between China and Kazakhstan in 1996 reaches US$459 million, increasing by 17.6% over
1995. Of the total volume Chinese export is US$95.306 million and import US$364 million.
12
13
14
15
16
17
Ibid (p.367)
Ibid (p.378)
Ibid (p.370)
Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia (p.21),
http://www.carlisle.army.mil/ssi/pubs/2002/usintrst/usintrst.pdf
Ibid (p.22)
china trade book, year of 2002 (p.322)
189
Siyasət bölməsi
1997
May 26-30, Xinjiang -Tianjin Export Commodities Fair was held in Almaty. June 4, China bought sixty
percent of the shares in AKTOBEOIL, an oil and gas company in Kazakhstan.
The trade volume between China and Kazakhstan in 1997 reaches US$527.4 million, increasing by 14.6%
over 1996. Of the total volume Chinese export is US$94.6 million and import US$432.78 million.
1998
April 14-16, the fourth meeting of the Sino-Kazakhstan “the mixed Committee” was held in Almaty. The
trade volume between China and Kazakhstan in 1998 reaches US$636 million, increasing by 20% over 1997. Of
the total volume Chinese export is US$205 million and import US$431 million.
1999
March 5, China, Kazakhstan, Russia, Korea, Mongolia and Viet Nam signed the agreement on the
consultation of the transshipment volume of the 1999 import, export and transit freights and the safeguard
measures. The trade volume between China and Kazakhstan in 1999 reaches US$1138 million, increasing by
79.2% over 1998. Of the total volume Chinese export is US$496 million and import US$644 million.
2000
October 26-27, the fifth meeting of the Sino-Kazakhstan Inter-Government Committee of Cooperation in
Economy and Trade and Science and Technology was held in Beijing. The trade volume between China and
Kazakhstan in 2000 reaches US$1557 million, increasing by 36.7% over 1999. Of the total volume Chinese
export is US$494 million and import US$644 million.18
Kazakhstan is interested in economic cooperation still they have some concern about Chinese economic
domination. Between the CIS members, Kazakhstan was the second biggest trade partner of china in year 2001.
Their mutual trade amounted to US$1.288 billion.19
Kyrgyzstan-china
1992
January 5,Chinese minister of Foreign Trade and Economic Cooperation and Vice Foreign Minister paid a
visit to Kyrgyzstan, and the two sides signed the joint communiqué on the establishment of diplomatic relations
between China and Kyrgyzstan.
According to the statistics of the Chinese General Administration of Customs, the total trade volume
between China and Kyrgyzstan in 1992 is US$35.48 million.
1993
June 4, the first Kyrgyz ambassador accredited to China, presented his Letter of Credence to President
Jiang Zemin.
The total trade volume in 1993 is US$102.24 million, of which Chinese export is US$ 36.55 million and
import US$65.87 million
1994
April 22-25. The two sides signed six documents, namely, the agreement on the provision of Chinese
government loan to Kyrgyzstan, the agreement on the establishment of the Sino-Kyrgyz Inter-Government
Committee of Economic and Trade Cooperation, the notes to be exchanged on China's donation of general goods
to Kyrgyzstan, the agreement on cooperation between the China Council for the Promotion of International
Trade and the Kyrgyz Chamber of Commerce and Industry, the agreement on cultural cooperation between the
two Governments, and the certificate concerning the exchange of instruments of ratification of the consular
treaty between the two countries.
The total trade volume in 1994 is US$105 million, increasing by 2.7% over the previous year. Of the total
volume, Chinese export is US$29.925 million and import US$75.45 million.
1995
The two sides signed the agreement on cooperation in science and technology between the two
Governments, the agreement on quality certification of import and export commodities and the agreement on
educational cooperation for the period of 1995-1999 between the education and science ministries of the two
countries
The total trade volume in 1995 is US$231 million, increasing by 119.2% over the previous year. Of the
total volume, Chinese export is US$107 million and import US$124 million.
18
19
“china and Kazakhstan” china, ministry of foreign affairs 2002, http://www.fmprc.gov.cn/eng/4372.html
china trade year book of 2002 (p.322)
190
Siyasət bölməsi
1996
April 26 both sides attended the Shanghai Five summit. July 3-4,The two sides signed the Boundary
Agreement Between the People's Republic of China and the Kyrgyzstan Republic, the joint statement of China
and Kyrgyzstan, the treaty of civil and criminal judicial assistance, the agreement on civil air transport, the
agreement on mutual assistance and cooperation between the customs administrations of the two countries, the
agreement on cooperation in meteorological technology, the agreement on banking cooperation, and the notes to
be exchanged on the donation of general goods by China to Kyrgyzstan.
Sep.6, the two sides signed in Bishkek the Agreement on the Opening of Border Ports and the Control
Regime Between the Government of the People’s Republic of China and the Government of the Kyrgyz
Republic. The total trade volume in 1996 is US$105 million, decreasing by 54.3% as compared with the
previous year. Of the total volume, Chinese export is US$68 million and import US$37 million
1997
April 24, two sides attended the second summit of Sanghai Five in Moscow. The total trade volume in
1997 is US$106 million, increasing by 1% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is
US$61.53 million and import US$36.02 million.
1998
February 18-19, the agreement on highway transportation between the Governments of China, Kyrgyzstan
and Uzbekistan was signed in Tashkent April 26-30 the two sides signed the joint statement on further
developing and deepening the relations of friendly cooperation, the extradition treaty, the agreement on
economic and trade cooperation and the outline agreement on the provision of the Chinese government loan of
discounted interest to Kyrgyzstan, July 3, the two sides attended the Shanghai Five summit in Almaty/
Kazakhstan May 16, The Beijing－Bishkek air route opened officially. The total trade volume in 1998 is US$198
million, increasing by 85.8% over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$172 million and
import US$25.69 million.
1999
August 24-26 the two sides attended the Shanghai Five summit in the bishkak/ Gyrgyzstan. The total trade
volume in 1999 is US$135 million, decreasing by 31.9% as compared with the previous year. Of the total
volume, Chinese export is US$103 million and import US$32 million.
2000
July 3-5, the two sides attended the Summit Meeting of the Shanghai Five in Dushanbe August 29,china
with regard to the situation in the southern part of Kyrgyzstan, denounced the invasion of the southern part of
Kyrgyzstan by the international terrorists and expressed the support for the Kyrgyz Government in its fight
against the invasion. The total trade volume in 2000 is US$177.61 million, increasing by 31.7% over the
previous year. Of the total volume, Chinese export is US$110.17 million and import US$67.44 million.20
The border demarcation with china, involved the return of territory, sparked mass demonstrations in
March 2002 and opposition by parliament.
In the protest against the Kyrgyz central government, US troops seemed to support the government as
Russians did.21
Between the CIS members, Gyrgyzstan had the forth-biggest trade relations with china that amounting to
US$119million in year 2001.22
Tajikistan- china
1992
January 4-5, the Chinese government delegation led by Minister Li Lanqing of Foreign Trade and
Economic Cooperation, and Vice Foreign Minister Tian Zengpei paid a visit to Tajikistan, and the two sides
signed the communiqué on the establishment of diplomatic relations.
between China and Tajikistan in 1992 is US$2.75 million, of which Chinese export is US$ 1.95 million and
1993
March 7-11, the two sides signed the Joint Statement on Basic Principles of Mutual Relations Between the
People's Republic of China and the Republic of Tajikistan, the agreement on mutual exemption of visas for
official business travel, the protocol on cooperation between the Foreign Ministries of the two countries, the
agreement on the encouragement and mutual protection of investment, the agreement on the provision of
20
21
22
China and Kyrgyzstan/ Ministry of foreign affairs of china /2000, http://www.fmprc.gov.cn/eng/4374.html
Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia (p.29)
china trade year book of 2002 (p.322)
191
Siyasət bölməsi
Chinese commodities loan to Tajikistan, the agreement on scientific and technological cooperation, the
agreement on radio and television cooperation, the summary of talks on air transport, the agreement on tourism
cooperation, the agreement on cooperation in public health and medical science and other documents.
The total trade volume between China and Tajikistan in 1993 is US$12.36 million, of which Chinese
export is US$ 6.48 million and import US$5.88 million.
1994
Nov.10-18, the two sides signed the agreement on the provision of Chinese government loan to Tajikistan
and the notes to be exchanged on the provision of humanitarian aid. The total trade volume in 1994 is US$3.18
million, decreasing by 74.2% as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is
US$0.68 million and import US$2.5 million.
1995
The total trade volume in 1995 is US$23.859 million, increasing by 651% over the previous year. Of the
total volume, Chinese export is US$14.611 million and import US$9.242 million.
1996
April 26,the two sides attended the first “Shanghai Five” summit meeting in Shanghai September 1620,the two sides signed the Joint Statement of the People's Republic of China and the Republic of Tajikistan, the
treaty of civil and criminal judicial assistance, the agreement on economic and trade relations, the agreement on
cooperation in environmental protection, the protocol on communications cooperation, and the agreement on
educational cooperation.
The total trade volume in 1996 is US$11.715 million, decreasing by 50.9% as compared with the previous
year. Of the total volume, Chinese export is US$7.64 million and import US$4.075 million.
1997
April 24, the two sides attended the second “Shanghai Five” summit meeting in Moscow. October 2531,two sides held consultation on the boundary question between the two states in Beijing
The total trade volume in 1997 is US$20.23 million, increasing by 72.6% over the previous year. Of the
total volume, Chinese export is US$11.05 million and import US$9.18 million.
1998
June 21-24, the two sides signed the outline agreement on the provision of the Chinese preferential loan to
Tajikistan and the notes to be exchanged on the Chinese free aid to Tajikistan.
July 3, the two sides attended the third “Shanghai Five” summit meeting in Almaty. The total trade
volume in 1998 is US$19.32 million, decreasing by 4.9% as compared with the previous year. Of the total
1999
August 11-14, the two sides signed the Boundary Agreement Between the People’s Republic of Chine and
the Republic of Tajikistan, the Joint Statement on the Further Development of the Relations of GoodNeighborliness, Friendship and Mutual Cooperation Between the People’s Republic of Chine and the Republic
of Tajikistan, the Agreement on Highway Transport Between the Government of the People’s Republic of Chine
and the Government of the Republic of Tajikistan, the Agreement on Cooperation in the Prohibition of Illicit
Traffic and Abuse of Narcotic Drugs, Psychotropic Substances and Controlled Precursor Chemicals Between the
Government of the People’s Republic of Chine and the Government of the Republic of Tajikistan. The total trade
volume in 1999 is US$8.04 million, decreasing by 58.2% as compared with the previous year. Of the total
2000
July 5, President the two sides attended the Summit Meeting of the Shanghai Five in Deshanbe.
The total trade volume in 2000 is US$17.17 million, increasing by 113.5% over the previous year. Of the
total volume, Chinese export is US$6.79 million and import US$10.38 million.23
Uzbekistan-China
1992
January 2-3, the Chinese Government Delegation led by Minister Li Lanqing of Foreign Trade and
Economic Cooperation and Vice Foreign Minister Tian Zengpei paid a visit to Uzbekistan, and the two sides
23
China and Tajikistan/ Ministry of foreign affairs of china /2000, http://www.fmprc.gov.cn/eng/4443.html
192
Siyasət bölməsi
signed the communiqué on the establishment of diplomatic relations, the economic and trade agreement between
the Governments of the two countries and other documents.
March 12-14, The two sides issued a joint statement, and signed the agreement on the establishment of
Inter-Government Committee of Economic and Trade Cooperation, the agreement on the encouragement and
mutual protection of investment, the agreement on the provision of the Chinese commodity loan to Uzbekistan,
the protocol on the consultations between the foreign ministries of the two countries, the protocol on cooperation
in posts and telecommunication, the summary of the talks between the civil aviation administrations of the two
countries, the letter of intent concerning television cooperation, the agreement on banking cooperation, the
agreement on information exchange and cooperation, the agreement on agricultural cooperation, the agreement
on cooperation in science and technology, the agreement on cooperation in culture, education, public health,
tourism and sports, the protocol concerning railway transport cooperation, and other documents.
between China and Uzbekistan in 1992 is US$47.52 million, of which Chinese export is US$ 33.89 million and
1993
The total trade volume between China and Uzbekistan in 1993 is US$54.26 million, of which Chinese
export is US$ 42.80 million and import US$11.46 million.
1994
April 18-20, the two sides signed the agreement on the provision of the Chinese commodity loan to
Uzbekistan, the agreement on civil aviation transport, the agreement on cooperation between the China Council
for the Promotion of International Trade and the Ministry of Foreign Economic Relations of Uzbekistan.
The total trade volume between China and Uzbekistan in 1994 is US$124 million, increasing by 127.9%
over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$51.45 million and import US$72.209 million
1995
The total trade volume between China and Uzbekistan in 1995 is US$119 million, of which Chinese
export is US$47.566 million and import US$70.986 million.
1996
July 2-3, the two sides signed the Joint Statement of the People's Republic of China and the Republic of
Uzbekistan, the agreement on railway transport cooperation, the agreement on avoidance of double taxation, and
the notes to be exchanged on the Chinese free aid to Uzbekistan.
The total trade volume between China and Uzbekistan in 1996 is US$187 million, increasing by 58% over
the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$38.15 million and import US$149 million.
1997
The total trade volume between China and Uzbekistan in 1997 is US$202 million, increasing by 6.9%
over the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$61.53 million and import US$141 million.
1998
The total trade volume between China and Uzbekistan in 1998 is US$90.26 million, decreasing by 55.5%
as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$57.88 million and import
US$32.36 million.
1999
July 19 to 20, Chinese Vice Foreign Minister led a delegation to the "6+2" conference at vice foreign
minister level on the Afghanistan Issue, which was held in the Uzbekistan capital Tashkent.
Nov.8-10, during a summit meeting in china, the two sides signed the Joint Statement of the People's
Republic of China and the Republic of Uzbekistan on the Further Development of the Relations of Friendship
and Cooperation Between the Two Countries, the Extradition Treaty Between the People's Republic of China
and the Republic of Uzbekistan, the Agreement on Cooperation in Information and Communication Between the
Government of the People's Republic of China and the Government of the Republic of Uzbekistan, the
Agreement on Protection of Intellectual Properties Between the Government of the People's Republic of China
and the Government of the Republic of Uzbekistan, the Outline Agreement Between the Government of the
People’s Republic of China and the Government of the Republic of Uzbekistan on the Provision of the Chinese
Preferential Loan to Uzbekistan, the Agreement on Cooperation Between the Ministry of Public Security of the
People's Republic of China and the Ministry of Home Affairs of the Republic of Uzbekistan, the Agreement on
Cooperation Between the Institute of Diplomacy of the People’s Republic of China and the World Economy and
Foreign Affairs University of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Uzbekistan, the Agreement on
Education Cooperation Between the Ministry of Education of the People’s Republic of China and the Ministry of
193
Siyasət bölməsi
Higher and Specialized Secondary Education of the Republic of Uzbekistan, and the Agreement on Tourism
Cooperation Between the National Tourism Administration of the People’s Republic of China and the National
Tourism Corporation of the Republic of Uzbekistan.
The total trade volume between China and Uzbekistan in 1999 is US$40.33 million, decreasing by 54.8%
as compared with the previous year. Of the total volume, Chinese export is US$27.388 million and import
US$12.94832.36 million.
2000
July 5, during the Summit Meeting of the Shanghai Five in Deshanbe, china President met with
Uzbekistan President who attended the Summit Meeting as an observer.
between China and Uzbekistan in 2000 is US$51.47 million, increasing by 27.6% over the previous year. Of the
total volume, Chinese export is US$39.43 million, up by 44%, and import US$12.03 million, down by 7.1%, as
compared with the previous year.24
Uzbekistan is ranking number six in mutual trade with china in 2001. their mutual trade at this year
amounted to US$58 million.25
China’s approach toward multilateralism
Although china always had been reluctant to accept the benefit of multilateralim for it-self, but in 1996
china apparently concluded that accepting the constrains that coming with multilateral settings was preferable to
the risk of isolation and encirclement and could help foster a reputation for responsible international behavior.
The Shanghai Five not only could improve security environment in CA in favor of china, but also was a
confidence making measure in the Asia pacific region citing that “china threat theory” is just a myth, and
evidence that, china actually plays a constructive role in preserving peace and stability in its peripheral area.
Also in 1996 china signed the CTBT and supported the nuclear non-proliferation regime.26
China was looking to Multilateralism for the both security concerns and economic interests. SCO would
facilitate china’s access to CA energy supplies and help to cope with a growing concern about the risks of
foreign support for Islamic separatism in china’s western provinces.27
Internal china
China the vast west development plan
In 1999 the authorities in Xinjiang province decided to allocate http://news.bbc.co.uk/2/hi/asiapacific/524844.stm one-hundred-and-eighty billion Yuan for conservation and the improvement of energy,
telecommunications and transport facilities over the next five years. The plans include two large water-control
projects in northern Xinjiang, and planting of trees and grass in the south to improve the environment and
building of a 4000km. pipeline from southern Xinjiang to Shanghai to stimulate the development of natural gas
resources.28
China and oil
Gas
China has huge gas reserves in the Tarim Basin in Xinjiang, a mountainous and on occasion lawless
region, and is desperate to make them accessible to the rest of the country. Petrochina, China's top oil company,
has signed a deal with a consortium led by Anglo-Dutch energy group Shell to build an west-to-east pipeline
across the country.
The companies want to finish building the 4,000km pipeline by 2004, at which time 12 billion cubic
meters of gas a year should flow from Xinjiang through eight intervening provinces and across both the Yangtse
and Yellow Rivers all the way to Shanghai.
Petrochina, will take a 50% stake in the project, with consortium members Shell, US-based ExxonMobil
and Russia's Gazprom taking 15% each. The remaining 5% will go to Sinopec, China's main indigenous oil firm.
The project is likely to cost around $20bn, with pipeline construction, at a price tag of $5.5bn, largely paid
for by the three foreign firms. Upstream spending, the industry term for the cost of exploration and development
rather than refining and shipping, will cost the companies a further $3.3bn.29
24
25
26
27
28
29
China and Uzbekistan/ Ministry of foreign affairs of china /2000, http://www.fmprc.gov.cn/eng/4467.html
china trade book ,year of 2002 (p.322)
Avery Goldstein” The diplomatic face of china’s grand strategy: A rising power’s emerging choice”. The china Quarterly . number 168
/Dec.2001 (p.843) university of London, UK.
Ibid
Cash boost for Xinjiang BBC world- Asia pacific, http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/524844.stm
“Trans-china pipeline deal signed”/ BBC world service July 4, 2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/2092313.stm
194
Siyasət bölməsi
Oil
Chinese most important oil fields for the present time are located in northeast region , namely: Da Qing,
Sheng Li and Liao He .The drive to discover new resources in Xinjiang has met with only modest success.
China’s current level of oil production stands at about 3.3 million barrels per day, which leaves a deficit of some
300,000-500,000 barrels per day. The level of oil import rose tenfold in just eight year from about
100,000barrels daily in 1990 to more one million in 1997.30
The International Energy Agency prediction forecasts of net imports amounting to some four million
barrels per day by 2010 for china, which could rise to eight million by 2020. This is some 40% greater than the
current amount of oil that Japan imports and about 85% of current level of imports to either the U.S or Western
Europe.31
For china security of energy supply is very important. Today china is importing oil through its cost lines
that is sensitive to blockade, as are the sea-lanes through the Malacca Strait and the South China Sea. In this
context, Kazakhstan oil resources are attractive as an alternative source of supply. But why china hesitates to
build the pipeline to Kazakhstan? The answer is: First, there would be the immediate and substantial cost of
constructing a pipeline that doesn’t provide the least expensive route for oil import. Second, China would then
be tied to a source of oil that will never be among the cheapest in the world and may even be rendered
uncompetitive if oil price fall to US$10 per barrel again. Third, the existence of this pipeline will act as
disincentive to develop economically viable and environmentally friendly substitutes for oil products in the
transport sector which is within the highest consumers of oil in china.32
If china persist in its approach to achieving security of energy supply, than have to construct an oil
pipeline that would be described as being uneconomic. In that case china would enhance its security of oil supply
and regional political influence, while CA would increase its foreign exchange earnings from petroleum and
strengthen an important political relationship.33
China-Russia
During the 1990s two nations cooperated on a number of fronts: arms sales, military training, trade,
investment, energy, and the resolution of border disputes. Although, the economic components of this
relationship have not been fruitful yet, but the political rhetoric continues.34
Still china believes national military power is the primary guarantee of comprehensive security. So
formation of a strategic partnership with Russia is of great importance for china. Boris Yeltsin’s visit to china in
1992 paved the way toward bilateral ties, and resulted in Jiang Zemin’s visit to Russia in 1994 and their joint
announcement as establishing a “constructive partnership”. At the third summit meeting in china in April 1996
they redefined the relationship as” strategic co-operative partnership”35
Regardless of it be cooperation inside a multilateral structure as SCO or Sino-Russia mutual co
operations, china keeps making clear that they will not creating any military alliance.36
This strategic partnership has been largely due to three external factors.
1- The eastward expansion of NATO
2- The strengthening of the US-Japan security allies.
3- Since of weakness felt by both Russia and china in a unipolar world.
In June 2001china and Russia signed "Good-Neighborly Treaty on Friendship and Cooperation" that was
the first formal treaty of friendship between the two in decades.37
But this partnership faces some challenges:
In Russian side the liberals believe since Russia is willing to integrate into Europe, the quasi-alliance
with china does not make sense.
Military leaders worry about security consequences of selling advance weapons to china.
Many analysts are suspicious about china strategic intentions about Siberia and Far East territory of
Russia and Chinese demographic expansion. Some other believe china is using Russia to gain leverage over US
and went the time comes china is gone.38
30
31
32
33
34
35
36
37
38
(p.385)
Asian Survey, Vol. XL, No.2 March/April university of California press
Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum:(p.388)
Ibid P.393
Ibid p.396
Ibid P.381
Avery Goldstein” The diplomatic face of china’s grand strategy: A rising power’s emerging choice”(p.848)
Avery Goldstein” The diplomatic face of china’s grand strategy:..” (p.850)
Sean Yom “Russian Chinese pact, a great game victim”/Asia times on time Jul.30, 2002
http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/DG30Ag01.html
Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship Asian Survey, Vol. XL, No.2 March/April
university of California press
195
Siyasət bölməsi
The realist camp that dominates Russia’s foreign policy also favors a steady course in the partnership with
china, despite the lingering doubts about the relationship’s stability. 39
Russia is very cautious about china’s activity in Russia’s Far East. The sparse population, the regions
under developed economy, and the weakness of the Russian military in the area makes the region vulnerable to
Chinese domination. The situation is exacerbated by the moves of regional governments in the Russian Far East
and by the Sakha Republic toward greater autonomy.40
In china side the question is not whether this partnership is in china’s interest or not, but rather how far it
can go. Some Chinese analysts see Russia is using china as a bargaining chip to get better deal with the west.
Russia’s current policy toward china is a choice forced upon them by circumstances. For them it is very obvious,
when Russia retains its strategic alliance with India who is identifying china as its archenemy. Some Russians
debate china is a friend or foe but nobody doubt India is a friend.41
Both china and Russia recognize that the lack of natural geographic barrio between them make it all the
more important that they maintain a non-confrontational relation at minimum. In fact a partnership is now a
strategic necessary.42
On the other hand china sees Russia as a vital stabilizing force in CA. Still disintegration of Russian
Federation rabid nationalism in Russia would not be in china’s short-term interest, while an economically and
militarily strong Russia might yet result in an uncomfortable neighbor in the long term.43
Theoretical Analysis About Sino-Russian Relations
Neorealist theory cites at least three factors that tend to hinder cooperation among states: 1- fear of
defection 2- concern for relative rather absolute gain. 3- fear of vulnerability under interdependence. All of them
can be applied for Sino-Russian relations. So they can suggest they can’t cooperate. But on the other hand they
see at least three factors that favor greater Sino-Russian cooperation in CA: 1- presence of a common threat that
is US attempts to extend its hegemony to the region and also Islamic exrtrimism.2- presence of existing and
extensive bilateral military cooperation. 3- the both sides possess a nuclear deterrent that favors cooperation.44
Contingent realism argues that state’s attitude toward cooperation is dependent on the security
environment and there are many conditions therein that favor mutual efforts. They suggest several ways to
escape prisoner’s dilemma:
1-Increasing incentives to cooperate by increasing the gain of mutual cooperation (CC) and/or decreasing
the cost the actor will pay if he cooperates and the other does not
(CD)
2-Anything that decreases the incentives for defecting by decreasing the gains of taking advantage of the
other.(DC) and/or increasing the cost mutual non-cooperation(DD).
3-Anything that increases each side’s expectation that the other will cooperate.45
The situation between Russia and china conforms to all three scenarios.
Neo-liberalists argue that a cooperation amoung state is more likely because of emergence of international
institutions and regimes. Such structure increases the likelihood that states will interact with one another
regularly and frequently. Moreover having institutions in place makes it easier for states to exchange
information, monitor one another’s actions, and punish defector.46
But so far Russia has shown little interest in cooperating with china over economic integration. There are
some explanations for that. One is that Russia regards CA as its exclusive zone and to bring in an outsider
remains a taboo in Russia. The other one is to cooperate with china for regional economic integration doesn’t
bring anything for Russia and still may lose its political dominance in CA.47
On the Boundary Question
The total length of the Sino-Russian boundary line is about 4,370 kilometers, of which the eastern section
is about 4,320 kilometers and the western section about 54 kilometers. There exists the boundary question
between the two countries left over from history. Based on the treaties concerning the present boundary between
the two countries, in accordance with the recognized norms of international law and in the spirit of equal
consultation and mutual understanding and accommodation, the two sides, after years of negotiations, have
delimited 97% of the alignment of the boundary line and signed the Agreement on the Eastern Section of the
Boundary Between China and Russia and the Agreement on the Western Section of the Boundary Between
39
40
41
42
43
44
45
46
47
Ibid P.364
Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum (p.382)
Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship (p.363)
Ibid p.364
Philip Andrews-speed and Sergei Vinogradov. China’s involvement in Central Asian petroleum(p.381)
Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship(p.372)
Ibid
Ibid p.373
Ibid p.374
196
Siyasət bölməsi
China and Russia on May 16, 1991 and September 3, 1994 respectively. On December 9, 1999 China and Russia
signed the Protocol on Delineation of the Eastern Section of the Boundary Line Between China and Russia and
the Protocol on Delineation of the Western Section of the Boundary Line Between China and Russia. The
signing of the above-mentioned documents and the successful conclusion of the boundary demarcation work
marks the formal confirmation in legal form of the sections of the boundary that have been agreed upon by China
and Russia through consultation, and for the first time in the history of relations between the two countries the
agreed-upon boundary line has been accurately staked of on the spot.
At present, the alignment of the boundary line in the areas of the Heixiazi Island and the Abagaitu Islet in
the eastern section of the Sino-Russian boundary has not yet been delimited and the two sides are continuing
negotiation for settlement.48
Problem between two sides
The influx of Chinese migrant workers has become a topical issue in some Central Asian states as well as
in Russia's Siberia, underpopulated but rich in natural resources. According to Russia's Interior Ministry, every
year more than 500,000 Chinese "tourists" come to Russia, but not all of them return to China, staying on
illegally. There are more than a million Chinese illegal migrants in Russia, that situation be called “Chinese quiet
colonization”.49
The Chinese intelligence is conservative and very closed security. In general Sino Russian intelligence
cooperation seems to be lass developed than Russian-western interaction in this sphere.50
According to the Statistics of the General Administration of Customs of China, the total trade volume
between China and Russia in 2000 is US$8.003 billion, increasing by 39.9% over 1999. Of the total volume,
Chinese export is US$2.233 billion, increasing by 49.2% over 1999 and Chinese import US$5.77 billion,
increasing by 36.6% over 1999.51
After 9/11
Because they have the same problems about the Islamic movements, they supported US-led war on
terrorism and taken the same position on the meaning of terrorism which could serve their interests regarding
Muslim separatists.
In current situation Russia and china are taking benefits of US activities. But US will lose their support if:
1- US seeks long term military presence in the region
2- In a disagreement about the future of Afghan government between Russia and US.
3- US expands its military actions in Iraq
4- US uses “war on terrorism” to justify the Missile Defense System.52
Sino-American relations
In 1972 President Nixon made an historic trip to China during which he signed the Shanghai
Communiqué. As part of the policy of developing counterweights to the USSR, the US adopted a 'one China
policy' and recognized that Taiwan is part of China. In 1979 the US established relations with the People's
Republic of China and transferred diplomatic recognition from Taipei, in Taiwan, to Beijing.
During the Clinton administration, the U.S government pursued a policy that emphasized the use of
economic leverage to actively promote human rights and democracy in China. "Constructive engagement" was
the title were used and entailed maintaining trade and high level dialogue while still pushing for human rights
and democratic reform, and avoiding outright confrontation, hoping that maintaining co-operation will help
develop democratic forces in the Chinese leadership and society. Human rights have been the most visible point
of contention between China and the US since the 1989 Tiananmen Square crackdown
Relations with China have also been complicated by the Asia-gate scandal surrounding funding for
President Clinton's 1996 re-election campaign, in which it is alleged that money was illegally funded into the
campaign by foreign organizations and individuals, including Chinese officials, to gain influence. US-China
trade reached $57.3bn in 1995, with the $40bn trade deficit against the US.
The US currently has approximately 100,000 soldiers in the Asia-Pacific region. China perceives the
continued presence of the US in Asia as unwelcome, viewing with some concern strengthened security alliances
48
49
50
51
52
China and Russia / Ministry of foreign affairs of china /2000
http://www.fmprc.gov.cn/eng/4419.html
Russia weekly/ May 30, 2002, China eyes close partnership with post-soviet states/ By Sergei Blagov
http://www.cdi.org/russia/208-8.cfm
Artem V. Malgin “shanghai Cooperation Organization and security in central Asia”
http://www.rosalux.de/Ausland/rb/pdf_symp_beij/Malgin.pdf
China and Russia / Ministry of foreign affairs of china /2000
David Ding “Sep.11 and china”/ Okanogan University College Dec.9 2001
http://www.iir.ubc.ca/cancaps/conf2001/ding2001.PDF
197
Siyasət bölməsi
between the US and Japan and Australia. China has called for an abrogation of the five bilateral alliances the US
has in Asia, arguing that they are unnecessary after the end of the Cold War and that "Asians can protect Asian
security." China is particularly concerned at the possibility that the US may pursue a policy of containment and
the Chinese takes any hint of such a stance very seriously. China is against the US plans for TMD. China is a
signatory to the Nuclear Non-Proliferation Treaty and signed the Comprehensive Test Ban Treaty in 1996.53
After 9/11
Sino-American relations suffered from some incidents that kept the mutual relations relatively cold until
the 9/11.Bush administration rejected the notion of a strategic partnership with china and instead chose strategic
competitor. Many then even speculated that china was going to serve as the new evil empire for the U.S. the
bilateral relations plunged to a very low point in April 2001 over the American spy plane event. Further damage
occurred when the U.S declared would do whatever it takes to defend Taiwan.
After 9/11 the situation changed. During the APEC summit, which held in Oct.2001 in, shanghai U.S
president began to talk about “constructive cooperation” with china. The U.S officials said: you will never hear
the words strategic competitor again”.
The US needs china’s support for its presence in the region because:1- china is a major regional power. 2china is a member of UN Security Council and US needs its support in the UN.
China cooperates with US because: 1- china wants to be known as a committed to international laws actor.
2- china seeks international support for its war against local Muslim separatists. China claimed until the Nov.
2001 it has signed 13 international anti-terrorist treaties and ten of which have been ratified. Chinese also shared
their intelligence on Afghanistan with US.
Conditions
China’s cooperation had some conditions as:
1- US military actions are justified on the ground of self-defense. American actions must be based on
“concrete evidence” and in accordance with the international law, and no civilian casualties.
2- Every action must be taken with the UN Security Council’s authorization.
3- The next afghan government must be friendly to china
China’s concern about US presence
US forces are very near to Chinese borders, and the perceived American tendency towards “humanitarian
intervention”
The China’s gains:
1- US reduced its stress on human rights
2- Taiwan issue sidelined in US foreign policy, and US reaffirmed its “one china policy”
3- Chinese government using terrorist activities accusations to act against Xinjiang population by
claiming that about 1000 ethnic Uighurs of East Turkistan separatists who joined the Al-Qaeda got
trained in Afghanistan and was fighting in Chechnya, Kashmir and Afghanistan.54
US-CA
In February 2002 U.S. secretary of state Colin Powell told the House International Relations committee
that America “will have a continuing interest and presence in central Asia of a kind that we could not have
dreamed of before.”55
Although during the 1990s US initiated military engagement with CA to support the regional integration
with western political-military institutions and encouraged them to adopt market-oriented reform and
democratization, but it was just after Sep.11 that anti-terrorism campaign made US acquiring temporary basing
in this region.56
In June 1, 2002 Bush outlined his three silos of his foreign policy:
1- Defending the peace against threats from terrorists and tyrants.
2- Preserving the peace by building good relations among great powers.
3- Extending the peace by encouraging free and open societies.57
But US policies in the CA has big contradictions because US to get military basing right have given
rewards to the regions authoritarian leaders.
53
54
55
56
57
“Sino-US relation under the spotlight”/ BBC world serive Oct.30, 1997
http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/far_east/15395.stm
David Ding “Sep.11 and china”/ Okanogan University College Dec.9 2001
Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia(p.V)
Ibid
Ibid P.1
198
Siyasət bölməsi
The U.S government have decided to give more help to the Central Asian states including; Gyrgyzstan,
Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan. Except Turkmenistan, the others are within the campaign to combat
terrorism in the region58
US Security concerns
The US primitive security concern was nuclear weapons in Kazakhstan and its proliferation. Since 1994
US helped Kazakh to shut down the Aktau fast breeder reactor and remove nuclear materials.
In 1999 Uzbek and US signed agreement to dismantle and decontaminate a biological weapon research facility.
To sum up US security concern in CA during the 1990s was non-proliferation, anti-terrorism and drug trafficking.59
But after all to create a stable environment for energy export was the ultimate goal.
Sep.11.
After Sep.11 event the anti-terrorism became the first priority for US in the region. So US start to increase
or create the financial helps and programs to Central Asian countries, like: Foreign military financing (FMF) ,
non-proliferation, anti-terrorism, demining and related programs(NADR) or Freedom Support Act(FSA).60
Although Bush was not very positive toward multilateralism , but after 9/11 paid more attention to the
regional and international organizations for anti-terrorist campaign. In Dec.13-14, 2001, OSCE held an
international conference in Bishkak on enhancing security and stability in CA, but their main focus was on preventive measures like democratization, economic development, crime prevention and border control.{2-1-p.9}
In an opinion polling in late 2001 most of the region people declared their dissatisfactory about American
military presence in CA. opposition in Kazakhstan 77%, in Kyrgyzstan 72%. Only in Uzbekistan people
supported a permanent US military presence (61%) .
In kyrgyzatan 47% supported the government policy to give US basing right and 49% disagreed. In
Kazakh 86%supported the government decision not to give US army a basing right. in Uzbekistan 82.4%
supported government decision to allow US forces use their base. But all of them prefer a greater UN role for
regional peacekeeping; Kazakh71.2%, Uzbk72.3% and Kyrgyzstan 82.1%.61
Since 9/11, the focus of US security interest has shifted from Kazakh to Uzbek, that exposed Kyrgyz to
Uzbek encroachments on its borders in the name of anti-terrorism activities.62
US-Russia
Russia chosen to cooperate with US in anti-terrorist campaign and let US to have bases in the CA,
furthermore had a conciliatory stance on US decision to withdraw the ABM treaty, in return, Russia expecting
US lower the sound of criticism about Russia policy in Chechnya, or future operations in Georgia, better terms
for repayment of Soviet era debt and WTO entry.63
Although many Russians are not satisfied with US presence in CA, but putin,s government have chosen
the economic and political levers to keep its influence. In Jan. 2002 Russia called for the formation of a Eurasian
gas alliance, including Turkmenistan, Kazakhstan, Uzbekistan and Russia. The alliance would export gas to
Europe via Russia’s Gazprom, which will give Russia a power to control gas output of member states.64
China US relations
After 9/11 us-Russia cooperation has improved dramatically, facilitating the expanding US security role
in the CA. on the other hand china which was a big concern for US proved a cooperative partner in persuading
Pakistan to work closely with the US in the anti-terrorism struggle, sharing intelligence and financial information
about terrorist groups.65
Cooperation
Chinese leaders believe that after 9/11, the US focus on anti-terrorism coalition building would counter
unilateralist trends and reduce the focus on china as a potential threat to US interests in Asia. Chinese officials
plan to attract US cooperation on Taiwan issue and support for Chinese policies to combat Uigur separatism.
Although china is concerned about the security implications of a long-term US military presence in
central Asia but after 9/11, china have tried to share its information about financial flows of suspected terrorist
groups, held talks with US officials about coordinating anti-terrorism activities, provided humanitarian aid to
Afghanistan and urged Pakistan to assist the US-lead coalition and reduce tension in Kashmir.66
58
59
60
61
62
63
64
65
66
The U.S increases its help to Central Asian states/ BBC world service, 2003. 02.04
http://www.bbc.co.uk/persian/business/030204_he-cisaid.shtml
Ibid p.4
Ibid p.7
Ibid p.31
Ibid p.36
Ibid p.23
Ibid p.25
Ibid p.8
Ibid pp.19,20
199
Siyasət bölməsi
Challenges
Although US-china cooperation got better after 9/11 but US activities have changed the security
environment for china. For example Russia and Pakistan (china’s two key allies) tilted toward US, relations
between US and India have improved. US nuclear posture and national security strategy, US military bases in
CA have confirmed Chinese officials of US aspiration for global dominance. So Chinese officials are trying to
adjust their security policy by choosing some kind of multilateral cooperation in regional security frameworks to
exclude US participation.67
In the year 2002 annual NATO Security Conference, China mentioned that the current world order neither
capable of bringing peace and prosperity, nor maintaining either of them. China didn’t directly pointed at U.S,
but the whole language was indicative to that.68
US military programs in CA
Central Asia and the Caspian Sea region are declared areas of 'special US interest'.
Since September 1997 annual multinational military exercises have been held in Kazakhstan, Kyrgyzstan
and Uzbekistan under NATO's Partnership for Peace (PfP) program. However, the US presence in Central Asia
in the security field was very limited before September 11. Moscow remained the main guarantor of security in
the region.69
The first country in the CA, which was chosen by US for military-to-military cooperation was
Kazakhstan. They signed a defense cooperation agreement in 1994,which was to involve dialogue on defense
doctrine, training, and budgets. In 1997 they expanded the cooperation to include nuclear security and defense
conversion assistance.
Since 1993 military officials from CA began to receive training in Germany as a part of GermanAmerican security initiative.
In the 1994 all of CA states except Tajikistan, joined NATO’s PfP program. In 2001 Tajikistan also
committed to joining NATO’s Partnership for peace program.
In December 1995 Kazakhstan, Kyrgyzstan and Uzbekistan with the support of NATO’s CENTCOM
formed a peacekeeping unit, “Centrazbat”, to maintain stability in CA and enable the three members to share
information on tactics in support the UN peacekeeping missions.70
Central Asia
CA is all participants of NATO cooperation initiatives such as Euro-Atlantic Partnership Council, and
Partnership for Peace Program, and except Uzbekistan they are member of the CIS collective Security Treaty.
Uzbekistan in 1999 withdraws from security arrangements but still on the bilateral base participates in the United
Air Defense System with Russia. In the summer of 2001,the Central Asian states created a Rapid Deployment
Forces with the dominant Russian participation.71
Although the border problems re solved but in Central Asia, some elites and local opposition like in
Kyrgyz Stan and Kazakhstan in their criticism against the central government use the border issue. Tajikistan is
less liable to this kind of problem. So the border question still is a problem.72
There are four key issues that make the core concern or the demotic and foreign policies of the CA
governments: 1- Nationhood. 2-Political stability. 3- Economic development. 4-Reducing their dependence on
Russia. These priorities are often in conflict with each other.
From economic prospect china is a source of manufactured products and investment and may be
considered a model of successful transition from planned economy to market one. Politically china may be used
as a counterweight to Russia. Still, closer relation with china is unlikely to irritate Russia as much as their
contacts with the U.S.{3-4-p.384}
The low oil prices of 1998 have shown the Caspian governments how uncompetitive their petroleum
resources are. The recent volatility and uncertainty of oil prices and the potential availability of new sources of
petroleum supply in the Persian Gulf may together force the Central Asian states to focus on commercial rather
than political criteria in their choice of export routes.73
67
68
69
70
71
72
73
Ibid pp.02,21
Martin Sieff “china wants its new world order to oppose US version”/2002 United Press International
http://www.rense.com/general19/oppo.htm
Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11”. Institute for Defence Studies & / India/
Apr-Jun 2002 Vol. 26 No.2 (pp. 265-276)
http://www.idsa-india.org/an-apr6.htm
Elizabeth Wishnick : Growing U.S. security interest in central Asia (pp.9-11)
Artem V. Malgin “shanghai Cooperation Organization and security in central Asia”
Ibid
(p.396)
200
Siyasət bölməsi
Regional organizations
As we see in the globalization, economic integration is coming first. In the CA region we can see three
economic integrations: CIS, CAU, ECO
CIS is Russia centric organization. The volume of CA trade with CIS is falling steadily. For example the
share of Kazakhstan export to CIS from 56% in 1993 declined to 44% in 1997, meanwhile its import from CIS
during the same time declined from 60% to 53%.
Similarly for Uzbekistan, from 1994 to 1997, its import from CIS fell from 52.6% to 32% and total export going
to CIS went from 66.7% to 22,8%.74
CAU is found in 1994 by Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzsatn. And in 1998 Tajistan became a full
member. This organization is not doing that great. The intra-regional export from 1994 to 1996 fell from US$
2.1billion to US$ 1 billion. The main problem is that they produce roughly the same set of goods so the market
for them is somewhere else.
ECO includes CA five states and Iran, turkey, Azerbaijan. Afghanistan and Pakistan. Although the
organization encompasses more that 350 million people, covers about eight million square kilometers of
territory, and the combined GDP of its members totals about US$420 billion and all of them are Muslim
countries, but the because the members practically are not like-minded so its progress is very slow e.g. the intraECO trade accounts for less than 5% of member states’ total trade.75
Shanghai Cooperation Organization (SCO)
After the collapse of the Soviet Union in 1991, Russia and the three newly independent Central Asian
states (Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, which share borders with China) continued the process. The three
Central Asian states, fearing a divide-and-rule approach by China, insisted that negotiations should continue to
be conducted on a strictly bilateral basis with Russia and as a group with them. An understanding in principle for
resolving the border dispute was reached by 1996, with a task for a technical demarcation of the long border. The
five states decided that the mutual confidence engendered by the negotiations should serve as the foundation for
closer regional cooperation.
After five years of annual summits and ministerial meetings, the Central Asian states finally became
confident enough to transform the original bilateral setting into a multilateral arrangement. When SCO was
officially inaugurated in Shanghai in June 2001, with Uzbekistan also joining in, leaders of the six countries
pledged to give the SCO an institutional foundation to be a truly regional organization, by agreeing to establish a
secretariat in Beijing and an anti-terrorism center in Bishkek, Kyrgyzstan as soon as possible.76
The question that is likely to be calling the shots within the SCO is nobody's secret. Russia and China are
set to become "driving forces" of the SCO, the Russian Interfax news agency quoted a Kremlin source as saying.
Russia and China prioritize efforts to improve global security to secure democratic world order and a "multipolar world", Putin was quoted as saying.77
China has sought to play a leading role in the SCO and promote economic cooperation among it’s
members in an effort to counterbalance growing US economic interest in CA particularly in the energy sector.78
The first summit of this organization was held in shanghai (1996), the second one held in Moscow (1997),
the third one in Almaty, Kazakhstan (1998), the forth one in Bishkek, gyrgyzstan (1999), the fifth one in
Dushanbe, Tajikstan (2000), the sixth one in Shanghai (2001) and the seventh one in St. Petersburg (2002).
Chronicle events are as follow:
1960-1970: Soviet Union sent some one million soldiers to tighten Sino-soviet 7400km boarder that
caused mutual relations deteriorated.
1998/May: china and USSR signed an agreement to reduce the border guards.
1990 April 24: Two sides signed a treaty to reduce the border guards and to the military confidence
making measures. This treaty became the base for further discussions.79
1996
April 26, 1996, The "Agreement on Strengthening Military Confidence in Border Areas" was signed at
Shanghai on April 26, 1996, by Russia, China, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan, which came to be known
as the Shanghai Five. The agreement focused on confidence building measures (CBMs) in minute detail to ward
off the possibility of any military clash. A 100-km zone on both sides of the border of member countries is
repeatedly emphasized in the agreement as an area of reduced military activity.
74
75
76
77
78
79
Shi Ping Tang. Economic Integration in Central Asia: The Russian and Chinese Relationship(p.368)
Ibid p.369
Tang Shi Ping “the future of the Shanghai Cooperation Organization” Institute of Defense and Strategic Studies/ Nanyang Technological
University, Singapore. http://www.ntu.edu.sg/idss/Perspective/research_050223.htm
Sergai Balgov “China, Russia raise Central Asia stakes”/ Asia Times online June 20, 2001
http://www.atimes.com/c-asia/CF20Ag02.html
china National Defense Press 2001. 06. 01 baijing
201
Siyasət bölməsi
1997
Second summit in Moscow in 1997, the Five signed the "Agreement on Mutual Reduction of Military
Forces in the Border Areas." It aimed at reducing the number of the border forces to the level of defensive
purposes, promoting transparency, mutual trust and making military activities on the border predictable and
subject to supervision 80
September 24-25 signed the Supplementary Boundary Agreement Between China and Kazakhstan.
September 24-27, china and Kazakhstan sighed the general agreement on the projects of oilfields
development and pipeline construction between the China National Petroleum and Natural Gas Corporation and
the Ministry of Energy and Mineral Resources of the Republic of Kazakhstan.
1998
From 1998 the members began to focus on economics more that before. Further more before this year the
discussions were between china in one-side and Central Asian states and Russia from the other side, but from
this year they start a round table discussion.
July 3, 1998 Almaty summit .The Shanghai Five began to take note of the threat to regional security
posed by the ongoing conflict in Afghanistan, the growth of drug trafficking, mounting religious extremism,
separatism, aggressive nationalism and illegal immigration in the region and declared their commitment to fight
these forces.
July 4, 1998 they signed the second supplementary agreement on the border between China and
Kazakhstan, which marks a complete and thorough settlement to the
question of the 1700-kilometre-long boundary between China and Kazakhstan
1999
The immediate backdrop to the fourth summit at Bishkek on August 25, 1999 was provided by the
increased activity of Islamic militants in the region, particularly in the Batken region of Kyrgyzstan, Uzbekistan
and Chechnya and Dagestan in Russian Caucasus. Therefore, the accent at the summit was on reaching an
agreement on appropriate joint measures against terrorism, drugs and arms trafficking. It resulted in the decision
to set up an anti-terrorist center at Bishkek.
July 7-15, 1999 they signed the agreement on the provision of the Chinese Government loan of RMB
Yuan 100 million to Kazakhstan.
August 24, 1999 the shanghai five summit
November 23-27The two sides signed the joint statement on the further strengthening of comprehensive
cooperation between China and Kazakhstan in the twenty-first century, the joint communiqué on complete
settlement of the boundary question between China and Kazakhstan, the agreement on cooperation between the
two countries in anti improper competition and anti monopoly, and other documents.
2000
July 5, Shanghai 5 summit in Dushanbe took place.81
Thus, the Dushanbe summit declaration in July 2000 endorsed Sino-Russian positions on multi-polar
world, Anti- Ballistic Missile (ABM) treaty, opposed the US plan to build National Missile Defence (NMD)
system and the deployment of Theatre Missile Defence (TMD) system in the Asia Pacific region. It supported
China's position of opposing the possible incorporation of Taiwan in the TMD system.82
Russia and China actually promised that, if asked, they would send forces to defend other states from
terrorism, secessionism, separatism, etc. This represented the first time China had ever formally pledged in a
treaty to project military power beyond its borders, a major precedent in its policies.83
Shanghai summit (2001)
In June 2001 Shanghai Five was renamed Shanghai Co-operation Organization (SCO) after Uzbekistan
was admitted as the sixth member. Uzbekistan had attended the Dushanbe (July 2000) summit as an observer
and was admitted as a full member in Shanghai summit in June 2001. "Sanghai Organization of Cooperation has
been formed on bas on is of the agreements on strengthening of trust in military sphere and on mutual arms
reductions signed in Shanghai and Moscow in 1996 and 1997. The principles reflected in the above-stated
agreements determine the basis of relationship between the member-states of Shanghai Co-operation
Organization.84
80
81
82
83
84
Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11”. Institute for Defence Studies & / India/
Apr-Jun 2002 Vol. 26 No.2 (pp. 265-276) http://www.idsa-india.org/an-apr6.htm
“china and Kazakhstan” china, ministry of foreign affairs 2002
Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11”
Stephen Blank “The Shanghai cooperation organization: a post-mortem”, Nordic Institute for Asian Studies
http://eurasia.nias.ku.dk/nytt/stories/storyReader$72
Jyotsna Bakshi “Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After September 11”.
202
Siyasət bölməsi
Its military cooperation structure is deliberately modeled in part on the old Soviet-led Warsaw Pact and it
includes nations with more than a quarter of the human race with more than 2 million soldiers under arms. The
SCO, also referred to as the “Shanghai Pact”, is to preserve what is called "multi-polarity" in the world. "Multipolarity" is a Russian and Chinese diplomatic word for opposing U.S. global domination.85
The Shanghai group took the first practical step towards joining forces in the security sphere when their
border-guard chiefs, at a meeting in Kazakhstan in April 2001 , agreed to set up a coordinating body to exchange
information and conduct joint security operations in Central Asia.
China proposed to "use the experience of the Collective Security Treaty [a defence pact among six former
Soviet states] in preparing basic documents" of the SCO.86
The deployment of U.S. and NATO bases in the region has raised the need [for the SCO] to work towards
establishing in future a full-fledged military union. The union is going to be between Russia and China, as three
other members of the SCO, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan, are already members of the defence pact
with Russia. The sixth member, Uzbekistan, withdrew from the Russian-led pact in 1999 and did not attend the
Shanghai group border-guard April meeting.87
But U.S. statements and moves to retain its military presence in Central Asia since the toppling of the
Taliban have infuriated Russian officials. Now some of them compare the move to the United States abandoning
its 1990-91 pledge to Soviet President Mikhail Gorbachev never to try and expand NATO to include former
Soviet Warsaw Pact military allies in Central Europe. But at the 1997 NATO Madrid summit, the United States
did just that, opening the way for the three states -- Poland, the Czech Republic and Hungary -- to join the
Atlantic Alliance.88
St. Petersburg summit (2002)
The rules finalized at the St. Petersburg summit. The presidents of the six member nations of the
Shanghai Cooperation Organization (SCO) endorsed their charter and agreed to establish an antiterrorism center in the Kyrgyz capital of Bishkek after their one-day summit Friday
The SCO charter provides a solid legal basis for the development of the six-nation organization .The
charter expounds on the principles, purpose and task of the organization, procedures for adopting new members,
legal effects of the organization's decisions, and the means of cooperation between the organization and other
international organizations.
The organization stated in a declaration that:
1- They are not an alliance directed against other states,
2- The Charter also defined joint actions to crack down upon all forms of terrorism, separatism and
extremism and other cross-border crimes as one of the organization's basic tasks.
3- The organization opposes all terrorist acts and added that anti-terrorism should be conducted on the basis
of international laws and norms and should not adopt double standards
4- The organization supports the establishment of nuclear-free zones including an initiative raised by
Uzbekistan to establish a nuclear-free zone in Central Asia.
5- The organization also welcomes the new treaty signed by Russia and the United States on the further
substantial reduction in strategic offensive weapons, and considers it a positive contribution to nuclear
disarmament.
6- Meanwhile, the SCO encourages its members to start cooperation in all areas of their interest, such as
politics, trade, economy, defense, environment, science and technology, education, energy, transportation,
and finance.
7- The secretariat of the SCO, a permanent unit of administration, which is responsible for coordinating
activities within the framework of the SCO, is based in Beijing, China, according to the Charter.
The organization also welcomes the new treaty signed by Russia and the United States on the further
substantial reduction in strategic offensive weapons, and considers it a positive contribution to nuclear
disarmament.89
SCO members may want such a center to vet or offset American efforts to establish military bases around
the region. The SCO's self-perception and its potential value to other nations have both sharpened since the USled war on terrorism began in October 2001.
Some initiatives, such as a "Silk Road" transportation project that member states adopted after the West
endorsed a separate transportation initiative called TRACECA90, (Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia)
85
86
87
88
89
Martin Sieff “china wants its new world order to oppose US version”
Vladimir radyuhin “Russia and china forge defence union Center for research on globalization 23 April 2002
http://www.globalresearch.ca/articles/RAD204A.html
Ibid
Martin Sieff “china wants its new world order to oppose US version”
“Shanghai cooperation approves center of anti-terror”/ China Internet information center
http://china.org.cn/english/FR/34120.htm
203
Siyasət bölməsi
seem designed to compete with American interests. So whatever trade-initiatives it pursues, the SCO is likely to
oppose or at least differ from American-led security plans for the region.
When the Uzbeks joined the group in 2001, the organization's emphasis on antiterrorism and on
monitoring religious groups sharpened. The six governments signed a "Shanghai Convention to Combat
Terrorism, Separatism and Extremism," which is supposed to outline the purposes of the joint anti-terrorism
center in Bishkek The chiefs of the SCO nations' border guard services met in Almaty on April 24 to coordinate
approaches to regional problems like terrorism, drug trade and illegal migration.
In January, China enthused about the SCO's potential role in building "regional anti-terror mechanisms."
This language hints at China's fears about separatist unrest growing among the Uighurs. Uzbek President Islam
Karimov has long authorized the roundup and, according to human rights activists, the torture of members of
Hizb-ut-Tahrir, a radical but nonviolent group that seeks to restore an Islamic caliphate in the region.
Kyrgyzstan's government has become increasingly strident about its insistence on quelling revolutionary
movements. And Russia has long advocated collective security action to deal with perceived threats in Central
Asia.91
After September 11 incident
The SCO has been tested by the potential benefits and risks of each member’s response to U.S global call
to arms against terrorism. Russia struck bargains with America based on its strategic interests. So too did
Tajikistan, Uzbekistan, and Gyrgyzstan, all of which allowed U.S troops on their soil in an attempt to check
overwhelming Russian influence.92
Russia offered to share intelligence and the use of its air space and bases to the USA for search, rescue
and humanitarian purposes.
Uzbekistan saw in the war against terrorism in Afghanistan an excellent opportunity to forge security ties
with the U.S in a bid to achieve multiple gains, particularly military action against the Islamic Movement of
Uzbekistan (IMU. In return, Uzbekistan sought security guarantees from the USA. Knowledgeable sources said
Uzbekistan offered its military bases to the USA without consulting SCO partners. It was a set- back to the
grouping. More significantly, Uzbekistan did not participate in the meeting of the CIS Chiefs of General Staff
held in Moscow on September 26. Neutral Turkmenistan was the other country that did not send its
representative to the meeting. Uzbekistan's decision to join the SCO, though it had withdrawn from Russia-led
CIS collective security treaty in 1999, was seen as a manifestation of its desire to maneuver between Russia and
China within the SCO
Other Central Asian states co-coordinated their stand with Moscow. Kazakhstan, Kyrgyzstan and
Tajikistan offered air bases for US troops operating in Afghanistan. However, the US did not accept the Kazakh
offer to avoid further antagonizing Russia and China.93
This underlined china’s lack of strategic influence in CA while opening the door to U.S. whereas before
9/11 CA was a testing ground for Chinese and Russian cooperation and competition. But new situation gave
china a weaker stance comparing with Russia and America. Chinese officials are trying to revitalize the SCO,
and are focusing on members’ unity and cooperation. Furthermore they were stressing the importance of shifting
the anti-terrorism battle to the UN’s hand. They say U.S should no longer dominate the issue.94
At the instance of the Chinese, an extra-ordinary meeting of the SCO foreign ministers took place in Beijing on
January 7, 2002, to discuss the issues of regional security and co-operation as well as recent events in Afghanistan. The
joint statement issued after the meeting made no mention of the US role in the region, but it emphasised the leading
role of the United Nations in the struggle against international terrorism. The statement read:
"The SCO member states believe that the global system of counteraction against terrorism should be
based on regional, sub-regional and national structures and firmly intend to complete the creation of a SCO antiterrorist structure in Bishkek in the near future."95
The entrance of another great power in the game of regional geopolitics almost certainly will affect the
viability of a recently established entity called the Shanghai Cooperation Organization (SCO) comprising Russia,
China, Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, and Kyrgyzstan. Moreover, much to the alarm of Moscow and
Beijing, its Central Asian members, particularly Uzbekistan, wholeheartedly welcomed US troops onto their soil.
The war on terrorism brought an American rapprochement with Russia that has troubled Chinese
leadership. The May Treaty of Moscow-Washington, followed by the creation of the NATO-Russian Council,
90
91
92
93
94
95
The TRACECA program: designed to develop a transport corridor on a west-east axis from Europe, across the Black Sea, through the
Caucasus and the Caspian Sea to Central Asia.
Sergai Balgove “Shanghai cooperation Organization prepares for new role” Moscow April 29, 2002
http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav042902.shtml
“china still odd man out in Central Asia”/ Strategic forecasting LLC. Jan.7, 2002
http://inic.utexas.edu/~bennett/__338/SCO-02jan7.pdf
“Sino-US relation under the spotlight”/ BBC world serive Oct.30, 1997
“china still odd man out in Central Asia”/ Strategic forecasting LLC. Jan.7, 2002
204
Siyasət bölməsi
raised considerable disquiet in Beijing, which worried that Russia would be pulled into the orbit of the West and
hence would no longer invest in the SCO.
But Moscow still maintains strong ties with its eastern neighbor, with which it shares a border of 4,600
miles. Bilateral trade is greater with China than with the US; the Chinese military also buys more than $1 billion
in Russian arms annually.
Diplomatically, both countries stand together on such issues as their opposition to US National Missile
Defense and to their zero-tolerance approach to Islamist and separatist movements.96
Although the campaign against terrorism may be abused to violate the human rights but the United States
has not been vigilant about condemning human rights violations since September 11.
Membership
Countries as far apart as Mongolia, Iran and even the USA have been mentioned as wishing to join the
SCO, besides India and Pakistan. But in view of lack of consensus on other members, perhaps Mongolia would
be the only country that might join the group in the near future.97
Pakistan formally applied for the membership of the Shanghai grouping. China reportedly lobbied
Pakistan’s case strongly but others-notably Russia and Tajikistan-opposed it.
Arguments
Central Asian states themselves were torn by their own internecine struggles, many of which revolved
around Uzbekistan that has hegemonic pretensions and highhanded energy, water, and border policies towards
its neighbors. Further more Uzbekistan under the pressure from Russia forced to attend this organization and
resisted efforts to make the SCO into an Anti-American alliance or an effective military-political bloc. It was
purely an instrument for cooperation and nothing more according to President Islam Karimov. 98
But still there are some other dispute exists in the region and border disputes are among them:
Kazakh-uzbek border dispute
The uzbek-Kazakh border has also some problems. For example the villages of Bagys and Turkestan, and
the strategically important Shardara water reservoir located in the disputed area. Bagys and Turkestan occupy
over the 54km long section of the borderline and has 539000 hectares of fertile land
In post-Soviet years, lukewarm relations between the neighbors have been soured by border problems.
Although an agreement has been reached on 96% of the 1150 kilometer of the common border. In late 1990s the
tiny villages of Bagys and Turkestan have turned into a battleground for nationalists.99
Uzbek-Gyrguz border dispute
The borders of Central Asian region, which established by Soviet dictator Joseph Stalin in the 1920s until
mid1990s had few clear markers. Still there is some disputes about that in the region.
Although the borders among uzbek-gyrgyz have lone been problematic. But during March 1999 they was
even more at risk because of Uzbek efforts to shift border markers. Gyrgyzstan says Uzbek officials are shifting
the borders between the two countries in Uzbekistan's favor. In some places, they said Uzbeks are moving border
markers much as 24 km from the position defined by agreements between the two states.100
Tajik-Uzbek border dispute
On October 5 and 6 2002, both sides agreed on 86 per cent of the 1,283 km long frontier at the Central
Asian Cooperation Organization summit. But still some disputed areas remain - particularly in Tajikistan's Sogd
Oblast. There was an escalation in that area that led to the implementation of Uzbekistan's strict visa regime
toward Tajiks in 2000, and its decision to plant land mines along some stretches of the border.101
Theoretical definition for security and its application for SCO
In the international relations we can distinguish some sort of security arrangements that are significant to
know them. In this way it could be easy to recognize the ongoing situation in the given security environment and
predict its evolutions.
96
97
98
99
100
101
Sean Yom “Russian Chinese pact, a great game victim”/ Asia times on time Jul.30, 2002
http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/DG30Ag01.html
Stephen Blank “The Shanghai cooperation organization: a post-mortem”
Wednesday/July 31, 2002, Kazakh-uzbek border dispute triggers off national emotion
http://www.cacianalyst.org/2002-07-31/20020731Kazakh-Uzbek_Relations.htm
Bruce Pannier “Central Asia: Border Dispute Between Uzbekistan And Kyrgyzstan Risks Triggering Conflict” Radio liberty
http://www.rferl.org/nca/features/1999/03/F.RU.990308134050.html
Rashid Abdullo October 11, 2002 /Tajik-Uzbek Border Progress
http://www.muslimuzbekistan.com/eng/ennews/2002/10/ennews11102002_2.html
205
Siyasət bölməsi
From the most important one are: security community (SC), security regime(SR), collective security(CS),
and collective defense(CD).
The definitions of security community
The SC don’t identify any enemy
Common identity or interest
The multilateralism between the members is intensive and membership is restricted
A like-minded group of states
Based on the norms, attitudes, practices and habits.102
Although SCO have not appointed any particular enemy, but almost it is obvious that the grouping created
to counterweigh U.S. although it is not unanimous between the members.
Although the member states are seeking multilateralism, but in reality we saw the member states reacted
differently to the U.S initiatives in the region after 9/11, but I think although the members have announced the
membership is open for any country that carries the same understanding as the original members of SCO, but
they have rejected the membership of Pakistan, and India, and have not invited Iran in.
SCO member states actually don’t have common identity even during the communist era china and Soviet
Union couldn’t make a common identity.
It is for sure that the members are not like-minded. Some of them have colonial background but the some
have been colonized. So the major direction of each could be different. As one may require independence, the
other may ask for re-control. And as one may see the outsiders as threat, the other may see the insider is a real
threat.
Based on the norms, attitudes, practices and habits.
The norms or the attitudes that they have taken are mostly based on china’s one. Because the four Central
Asian members have not have that mature international experience to solve their border disputes with china in a
peaceful way. Russia for sure is not that kind of the states that will surrender about its borders. So the main
engine of the cooperation is the china’s will. In this way the actual meaning of Sanghai Spirit that has mentioned
in the SCO must be affiliated to chin’s spirit not the original place of conference.
To me the SCO is not a security community.
The definition of collective security
Based on We Feeling
Always is multilateral
Punish the aggressor who is inside the group by force
It is more concern to punish the aggression than to prevent the aggression.
War is not an illegitimate means to solve the dispute
Not necessarily needs high interdependence or interaction or functional cooperation
Usually needs cooperation among the major military powers
Based on some legal agreements103
In my way to evaluate the SCO’s being Collective Security or not, can say:
In fact SCO does not have a sense of “we selling”. They are non-like minded.
It tries to do multilaterally, but till now not that much success have gained.
The main target of SCO is outside the grouping; in fact the main players of the organization are concerned
about the U.S than the members.
Although the other specifications of Collective Security and SCO meet each other, but because the main
threat in present day is not from a member but from outside and the members of SCO still are not like-minded.
To me it seems that SCO is not a collective Security, but is very near to the
concept of that.
The definitions of Collective defense
There is a pre-recognized enemy between the members
The members may use some peacekeeping machinery or diplomatic techniques to forceful settle a conflict
Try to deter or balance a common threat
There is an alliance directed against another state or states.104
In SCO the member states didn’t mentioned directly about the enemy, nut in reality and act they may have
the U.S in their mind.
102
Amita Acharya “Constructing Security Community”, in his constructing a security community in Southeast Asia (London: Routledge,
2001) pp. 17,18
103
Ibid pp.19,20
104
Ibid p.19
206
Siyasət bölməsi
They try to make a kind of balance, not to let the U.S find enough footsteps in the region, and also get
extra power through TMD, and NMD and so on.
They didn’t mentioned any country and try not to stimulate any country or any kind of arms race.
Although they have announced that they are not an alliance against any one. But the reality seems to be
different. And for sure they use diplomatic or other pacific forceful means to convince the other, as they may use
economic leverage or others. As we see what happens between Uzbekistan and Tajikistan, or how Russia
enforces its will on the Georgia or Kazakhstan (about Russian minorities or…)
To me, SCO is very near to a collective defense; just the problem is that they are not very like-minded.
Security regime
A group of states cooperate to manage their disputes and avoid war by seeking to mute the security
dilemma both by their own action and by their assumption about the behavior of others.
The security regime may develop within an otherwise adversarial relationship in which the use of force is
inhibited by the existence of a balance of power or mutual deterrence situation like the situation between USA
and USSR during the cold war.
The use of force is not always forbidden in SR
The no-war situation is not a long term one
The functional linkage and interdependence is not necessary for SR
In the SR there is not a We Feeling sense.105
Actually the SCO members tried to solve their disputes peacefully because they felt that they have a
common threat. They used their goodwill actions and the other party responded the same. When they started to
solve the border disputes that was remained for a long time ago.
They have created a regime to prevent the spread of weapons, anti-terrorist environment, a nuclear free
zone, and a base for further collective cooperation.
At this moment the cooperation is because they need it but it can develop or it can retreat. Just depends on
so many factors.
It just helps to reconfirm the policies within a pre-existing BOP, internally, and cooperate for a common
policy or statements externally.
And for sure they don’t have a We Feeling sense.
So the common specifications of SCO make it similar to a kind of security regime.
Other regional security arrangements:
GUUAM
The grouping includes Georgia, Ukraine, Azerbaijan and Moldova and was created with Western support
in 1997 to challenge Russia's perceived domination. The group expanded to become GUUAM in April 1999
with the addition of Uzbekistan. However, Uzbekistan recently found common ground with Moscow and
concluded a security treaty with Russia in May 2000.106
CIS collective Security
On October 10, 2000, Russia, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan signed a treaty on the
creation of the Eurasian Economic Community. Moves were also made to strengthen the collective security
treaty of the Commonwealth of Independent States (CIS).107
Rapid reaction Force
On the eve of the Shanghai summit (June 2001), the six member states of the CIS collective security
treaty (Russia, Belarus, Armenia, Kazakhstan, Kyrgyzstasn and Tajikistan) held a summit meeting on May 25 in
the Armenian capital of Yerevan. They decided to proceed with the creation of a 3,000-man rapid reaction force,
providing one battalion each. The headquarters of the rapid reaction force is to be in Bishkek. The joint
statement issued on the occasion affirmed the readiness of the member states to repel any incursions by the
Islamic militants into Central Asia. In fact; the main responsibility for providing security to the region was to be
shouldered by the Russia-led collective security treaty. For instance, Times of Central Asia (Bishkek) remarked
that: "The SCO anti-terrorist Center, however, may do little more than co-ordinate information between the six
member states".108
CICA
Conference on interaction and Confidence-Building Measures in Asia (CICA) is founded on June 4, 2002
by Kazakhstan president’s avocation of such organization for more than a decade. The main aim of the group is
105
Ibid pp.18,19
Sergai Balgov “China, Russia raise Central Asia stakes”
107
108
Ibid
106
207
Siyasət bölməsi
to fight against terrorism, drug trafficking, illegal migration and water resource management. The member states
are: Afghanistan, Azerbaijan, china, Egypt, India, Iran, Israel, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Mongolia, Pakistan, the
Palestinian Authority, Russia, Tajikistan, Turkey, and Uzbekistan.109
6+2
The group was set up in August 1997 to form a contact group on Afghanistan, and includes it’s neighbors;
Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, china, Iran, Pakistan, plus America and Russia.110
Islam in CA
Central Asians are mainly moderate Sunni Muslims, but repressive regimes, corrupt elites, and poverty
made the region a breeding ground for radical movements.
Actually there are two main Islamic groups has base in CA 1- Islamic Movement of Uzbekistan (IMU) 2Hizb-ut-Tahrir(although it is not a violent group but an illegal one) 111
For the Central Asian states, Islamic radicalism means harassing or imprisoning even moderate Muslim
leaders, monitoring all religious groups and sustaining a regime of secularization within civil society.112
Conclusion
The U.S policy:
About the regional politics the main thing is as follows:
The U.S tries to divide the SCO member states in general and china-Russia in particular till get enough
chance to extend its power to the region. the most significant activities is the closer relation to Russia,
Uzbekistan, and even china itself.
The U.S government tries to create mutual military co-operations with individual members to neutralize
the SCO’s achievements. In this regard the U.S government have increased its aids to Central Asian states
especially Uzbekistan.
Essence and Future of SCO
The organization doesn’t have very powerful likeminded feelings in security aspects. in the Russia and
Central Asian parts, because in so many thing still these countries are using the soviet heritage, like language,
technology, infrastructure, education, arms and so on, there are some likelihood. But china is different with them
and the relation needs to be developed, although all of them have experienced the communist era.
The war against terrorism that US started in the essence is different with what Russia and china are
concerning about. The 9/11 is occurred against America and is a very natural consequence of its foreign policy.
Now why china and Russia must bothering themselves with something is not directly is not their case? Unless
they receive some benefit like economic privilege or international recognition toward local human rights
violence. So china and Russia go as far as their government interests takes them and US must not expect more
than that.
Some critics claim that the Organization is stillborn, because it couldn’t have proper reaction about the
events of 9/11. but we need to remember at that time SCO just was three month old. And the very unlike
Uzbekistan was the main disharmonic player.
From the texts studied above, we can understand that Russia and china try to coexist in the region and
china actually respects the Russian sphere of influence.
The future of the SCO will be reflect of three different aspects:
Sino-Russian relations,
US presence in Central Asia, and
The response to Islamic movements
If Russia was disagreeing, china couldn’t penetrate the region easily. And if Russia establishes good
relations with the U.S, at that time china will be sidelined. Unless, china grasp the opportunity and through
economic engagement involve the regional states in a long-term interaction.
Before 9/11 the region states ware searching help to deal with their internal relative legitimacy and
religious rebel problems. But after 9/11 so many things and priorities changed. In the past to solve these
problems need to count on regional organizations but once US anti-terrorist battle gives them money, and
international recognition there must be some hesitation to fully depend on SCO.
In the region Uzbekistan in nature and behavior is different with the others; it does not have border with
china and Russia, it has a quite independent movement toward west. Uzbekistan actually has problem with the
organization’s entire member. But why it applied to attend the organization or better to say why Russia asked
109
Ibid p.19
111
Ibid p.28
112
Sean Yom “Russian Chinese pact, a great game victim”
110
208
Siyasət bölməsi
Uzbekistan to attend SCO, goes back to power politics and struggle between Uzbekistan and Kazakhstan in the
regional level for leading title, and between Uzbekistan and Russia in the international level for the Uzbekistan
being freely making policy or following the guidelines of Russia, on the other hand. In this way Uzbekistan can
be controlled and its policy be checked and polished if necessary.
Still SCO remains important for Russia as well as china. China needs its western border security, and
three Central Asian states that have border with it, play significant role. But Russia just with Kazakhstan has
common border, and needs some sort of mechanism to keep its supervision on the region even when reduces its
economic aids to the regional states.
They have claimed that the relationship is partnership and is not alliance does really work for the security
cooperation. But it has been very obvious that the main purpose of Russia and china was to reduce the presence
and activity of the U.S in the region.
To me, SOC is a kind of loose security regime that is very near to collective defense. Processing toward a
kind of collective security and not security community.
China and globalization
In security field china is getting close to multilateral aspect of cooperation china. tries to prove that is a
trustworthy and responsible actor, who is seeking strategic partnership.
China to overcome the challenges of the globalization needs to secure its internal environment by using
the rules of globalization game. China needs to reduce the sounds of separatism in a pacific and proper way.
Although SCO will give china the forceful leverage for suppression of the separatists, but china at the same time
needs to convince the other observers like Taiwan, that china is a logical and understanding government. So the
economic development in the Xinjiang, and other sounds of not supporting the separatism, Pan-Turkism, and
being prosperous when are not independent from western countries. To say it simply , china wants people like
china from inside and not by force.
209
MƏDƏNİYYƏT
BÖLMƏSİ
Siyasət bölməsi
211
İSLAM VE KÜRESELLEŞME
Kemalettin ÖZDEMİR
Bayero Üniversitesi
NİJERYA
Küreselleşme yakın dönemin üzerinde en çok tartışılan konularındandır. Akademik ve siyasi çevrelerle, iktisatçıların çeşitli yönleriyle üzerinde fikir yürüttükleri hususların da başlarında gelmektedir. Meydana gelen ve küre-sel
olduğu gözlenen problemler ve bunlara karşı alınabilecek tedbirler onları en çok meşgul eden hususlardandır.
Bir kısım ilim adamları tarafından akademik yönü öne çıkarılarak değerlendirilen küreselleşme birkaç ülkede
odaklanan uluslar arası, çok uluslu sermayenin ve küresel şirketlerin koydukları prensipler karşısında millî devletlerin
yetersiz kalmaları, politika üretememeleri sebebiyle eşitsizlik, yoksulluk, işsizlik, çevrenin fazla kirlenmesi ve
dolayısıyla eğitim ve sağlık alanında olumsuzluklar yaşanmakta, terör ve şiddetin artmasına sebebiyet verdiği iddia
edilmekte ve müsebbibin, aktörün ortada görünmediği ancak varlığı katiyen belli bir kısım elitler olduğu ifade
edilmektedir. Millî devletlerin, üzerinde karar alınan değil bizzat karar içinde bulunan ve karar veren olma kavgası
vereceği ifade edilmektedir.
Ekonomik olarak başladığı iddia edilen küreselleşmenin zamanla siyasi ve kültürel boyutlara sahip olduğu ve
toplumları seküler bir yapılanmaya sevk ettiği, kimliksiz bir dünya devletine götürdüğü de iddia edilen hususlar
arasındadır.
Esasen küreselleşme dünyanın kurulduğundan, insanlık yaratıldığından beri mevcut olan ilk peygamber ve ilk
insan Hz. Adem'le karşımıza çıkan bir vakıadır. Mutlak kudret sahibi yüce yaratıcının her şeyi öğrenmeye muhtaç
bütün kullarına dünya ve ahiret mutluluğunu elde etmeleri için gönderdiği evrensel ilahî mesajın muhatabının bütün
bir kainat olması ile ortaya çıkan bir hadisedir. Gerçekte bütün ilahî dinlerin zuhurunda tebliğlerini bütün insanlara
teşmil etmeleri ilahî dinlerin cihanşümul olduğunu bize anlatmaktadır.
İlk insan ve ilk peygamberle başlayan ve genişleyerek, büyüyerek bütün kavim ve kabilelere ulaşan
küreselleşme yakın dönemde iktisadî, siyasi, sosyal ve kültürel unsurları da içine alarak yayılmasını devam ettirerek
günümüze kadar gelmiştir. Küresel olabilme evrensel sistemin yani ilahi vahyin hakkıdır.Küreselleşme ancak
cihanşumul özelliği bulunan sistemler için mümkündür. Evrensel olmayan sistemler yerel olmaya mahkumdurlar
İlahî dinler ve özellikle İslam dini evrenseldir ve hayatın bütün yönlerini içine almaktadır.Belki İslam hakkında
en rahat söylenebilecek husus onun evrensel (cihanşümul) olduğu keyfiyetidir. Aslında hak ve hakikat adına olduğu
iddiasıyla ortaya çıkan her din evrensel olmak durumundadır. Çünkü hakikat ontolojik düzlemde izafi (kişiye,
topluma, zamana, mekana v.s.ye göre) olamaz. Hak ve hakikat bir zamana, topluma inhisar edemez. İzafi olan, sınırlı
olan hakikatın kendisi değil, onunla ilgili düşünceler, yorumlar ve sistemlerdir. İslam evrenseldir, çünkü o tarih
boyunca hep var olagelen hak inancın ta kendisidir. O, kendi kendine yeterli olmak durumundadır, çünkü son dindir.
İnsan var oldukça bu din onun ihtiyacını karşılamaya yetecektir.Zaten evrenselliğin merkezi manası da budur. Daha
önceki dinler bildirdikleri mesaj açısından evrensel idiler, önlerindeki zaman ve mekan açısından değil. Oysa İslam bu
açıdan da evrenseldi, çünkü ondan sonra başka bir din gelmeyecektir. "Başka vahiy yok" demek, dünya durdukça
İslam duracak demektir.(1) İslam dininin küreselleşmeden hiçbir endişesi de söz konusu değildir. Bilakis
küreselleşmesi onun tabiatında bulunmaktadır. Küreselleşme imkanları İslamın yayılmasının da vesilesidir. İnsanlara
ulaşmada önemli bir köprüdür. Ancak Allah hiçbir zaman insanları inanmaya zorlamaz. İnanmalarını arzu eder ancak
mecbur etmez. İradenin hakkını teslim eder. Kararlarına müdahale etmez. Müslümanlara adaleti emreder, zulme
müsamaha etmez. İslam devletinde insanların inançlarının farklı olması haklarını almalarına hiçbir zaman engel teşkil
etmemiştir. Allah, inanan inanmayan bütün insanların, bütün varlıkların rızklarını verendir. Ondan başka rızık veren de
yoktur.
Küreselleşme çok öncelerden başlayan bir sürecin devamı iken bugün özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra
bilgi, iletişim ve ulaşım sektöründeki gelişmelerle globalleşmenin geçmiştekinden çok farklı bir süreçte devam ettiği
enformasyon teknolojilerindeki fevkalade gelişmelerin hem sebebi hem de neticesi olarak dünyanın global bir köy
haline gelmesi konu ile ilgilenen hemen herkes tarafından bilinmektedir. Kitle iletişim araçlarında meydana gelen
fevkalade gelişme ; bilgi, haber, finans akışını tahmin edilmeyecek ölçülerde artırmış, ülkeler ve insanları birbirinden
ayıran coğrafî, fizikî engelleri nerdeyse ortadan kaldırmıştır. Artık dünyanın bir ucundan diğer ucuna anında ulaşmak
sıradan bir olay haline gelmiştir. Globalleşme ile pek çok kavramın da muhtevası değişmiştir. Eskiden çevremizdeki
birkaç köy yada şehirle veyahut ülke ile sınırlı olan komşuluk ilişkileri artık kıtaları ve hatta bütün dünyayı ilgi alanı
içine almıştır. Şimdilerde bir kısım siyasi fikirler, akımlar ve kültürler millî sınırları zorlamakta ve global bir kimlik
kazanmaktadır. Daha önceleri millî hükümetlerin sorumluluk-larında olan görevler şimdi onların kapasitelerini aşar
duruma gelmiştir. Ülkelerin güvenlik, refah, çevre meseleleri, uyuşturucu trafiği, terörizm, nükleer silahlar, salgın
hastalıklar, insan hakları gibi konular artık uluslar arası politikalardan ayrı düşünülememektedir. Öte yandan kültürel
globalleşme ile ortaya çıkan kültür sadece batı kültürüdür. Kısacası batılı değerlerin dünyada hakimiyet kurmasıdır.
213
Mədəniyyət bölməsi
Dünyada çok sayıda farklı kültür mevcuttur. Yerel kültürlerin, global kültürü benimsediği ölçüde ancak kültürel
globalleşme gerçekleşmesi söz konusu olabilecektir. Fakat yerel kültürlerin global kültüre karşı reaksiyon göstermesi
ihtimalden öte mutlak gerçekleşecek bir vakıadır. Diğer taraftan kültürel globalleşmenin ortaya çıkardığı batı tüketim
anlayışının ve hayat tarzının diğer ülkeler için nasıl bir tehdit oluşturacağı izahtan varestedir. Globalleşme ile batı
felsefesinin insanların şahsî ve sosyal hayatlarına verecekleri onları mutlu etmeyecektir. Küreselleşme ile insanlar
birbirlerini tanıma ve yakınlaşma imkanları bulurlarken ve hatta bundan etkilenirlerken hayatlarını, yaşama
biçimlerini, kimliklerini çok da kolay değiştiremezler. Coğrafi ve fiziki sınırlar bütünü ile kalkmaz ve dünyada tek
devlet düşüncesi bir ütopya , bir hayal olarak kalır.
Bugün batı emperyalizminin önündeki en büyük engel herhalde İslam dinidir. Sahip bulunduğu esasları ile
zuhurundan sonra çok kısa bir süre içinde Endülüs'ten Çin'e kadar çok büyük bir coğrafyada yalnız Müslümanları
değil sair din müntesiplerini büyük bir huzur ve saadet içinde yaşatmış onların idarede Müslümanları tercih etmelerine
vesile olmuştur. Materyalist Batı medeniyetinde bulunmayan veya eksik veya yanlış olan nice hususlar var ki bunlar
Kuran'da en mükemmel şekliyle mevcuttur.
Batı felsefesi ile Kur'an hikmetinin insanların şahsi hayatlarına verdikleri ders şöylece karşılaştırılabilir :
Batı felsefesinin talebeleri her menfaatli şeyi kendisine hak sayan ve menfaati için en değersiz şeye kulluk
edebilecek, zavallı bir firavun haline gelir. Bir lezzet için sonsuz aşağılanmayı kabul edebilen dik başlı bir inatçıdır.
Büyüklük taslayan bir zorbadır. Kalbinde bir dayanak noktası bulmadığı için gücü, kuvveti olmayan kendini beğendirmeye çalışan aciz bir zorbadır. Hem yalnızca kendini düşünen bir menfaatperesttir. Bütün gayreti sadece bedenî
arzularını, isteklerini tatmindir.Şahsî menfaatini mensup olduğu milletin çıkarı içinde arayan bencil bir entrikacıdır.
Hikmet-i Kuran'ın talebesi ise varlıkların en büyüğüne ibadete tenezzül etmeyecek bir kuldur. Cennet gibi en
büyük bir nimeti bile ibadetinin gayesi yapmayacak onurlu bir kuldur. Mütevazıdır, halim selimdir. Yaratıcısından
başkasına boyun eğmez. İhtiyaçlarını ve zayıflığını bilir. Fakat yaratıcısının kendisi için hazırladığı ahiretteki serveti
sebebiyle gönlü toktur. Yaratıcısının sonsuz kudretine dayandığı için güçlüdür. Yalnız Allah için ve onun namına ve
fazilet için çalışır, gayret gösterir.
Materyalist Batı felsefesinin ve Kuran hikmetinin insanlığın sosyal hayatına verdikleri ders şöyle mukayese
edilebilir :
Batı felsefesinin sosyal hayatta dayanak noktası kuvvettir, hedefi menfaattir. Hayatın bir mücadele olduğuna
inanır. Toplumu birbirine bağlayan unsurun ırkçılık, olumsuz milliyetçilik olduğunu düşünür. Ürünü, meyvesi ise nefsin arzularını tatmin ve insanî ihtiyaçları artırmaktır. Halbuki kuvvetin işi saldırmaktır, menfaatin gereği boğuşmaktır,
mücadelenin gereği çarpışmaktır. Irkçılık ise başkasını yutmakla beslenir. Bu felsefe sebebiyle insanlığın saadeti nasıl
mümkün olacaktır ?
Ancak Kur'an'ın beşere hediye ettiği hikmete göre dayanak noktası kuvvet değil haktır. Gayede menfaate bedel
fazilet ve Allah rızası söz konusudur. "Hayat mücadeledir." prensibi yerine hayatı bir yardımlaşma olarak görür.
Cemaatleri birbirine bağlayan unsur ırkçılık yerine din, sınıf ve vatan bağıdır. Amacı nefsin kötü arzularına set çekip,
ruhu yüksek hasletler ve erdemliliğe teşvik edip insanı gerçek insanlığa ait mükemmelliğe ulaştırmaktır. Hakkın gereği
ittifaktır, faziletin gereği dayanışmadır. Yardımlaşma birbirinin imdadına yetişmekle mümkündür. Dinin gereği
kardeşliktir. Nefsin kötü arzularını engellemekle ruhu yüceliklere sevk etmenin neticesi dünya ve ahiret mutluluğunu
elde etmektir.(2)
Globalleşme, küreselleşme, yeni sistem, yeni düzen, yeni toplum ifadeleri arkasında sekülerleşme ile maziye,
tarihî dinamiklere, dine kasdedilme düşünülmektedir. Oysa ki değiştirilmek istenen şey ne elbise ne de evdir. Bin
küsur seneden beri milletin canıyla kanıyla bütünleşmiş ve benliğine işlemiş mânâdır. Küreselleşme adıyla sömürü
düzeni kurmak isteyen güçler modern çağın gerekleri olduğu fikrini uyararak yeniden bir koloni devri başlatmak
düşüncesindedirler.
Bir kısım batılı ülkeler kendilerini demokrasinin bekçileri, işgal ettikleri ülkeleri de terörizme destek veren
ülkeler olduğu iddiasıyla terör meydana getirmektedirler. Bizim dünyamızın hayat hakkı olmadığına inanan batı
düşüncesi bundan sonra bu hakkı da elimizden almak için elinden geleni yapacaktır. O, sadece kuvvete inanır. Hayat
felsefesi ise sadece menfaati ve çıkarı olmuştur. Gücü yettiği zaman ezmek ister, başa çıkamayacağı zaman da zilletle
ayak öpecektir. Yaşamayı kuvvetinin tabii hakkı sayar. En küçük menfaati karşısında dünyayı ateşe vermekte tereddüt
etmeyecek kadar zalimdir. Düşünce dünyası bu ölçüde karanlık bir felsefenin ortaya bir yenilik koyabilmesi insanlık
adına bir yeniden yapılandırma gerçekleştirmesi mümkün değildir. Onun her vaadi bir aldatmacadır. Zaten dayandığı
dinamikleri tükenmiş bir dünyanın ne yenilenmeye ne de başkalarına yenilik düşüncesi ilham etmeye gücü
yetmeyecektir. Eğer dünya çapında bir yenilenme olacaksa, şüphesiz yıllar boyu çeşitli mağduriyetlerin,
mazlumiyetlerin, mahkumiyetlerin bilediği, çağıyla hesaplaşmaya hazırladığı İslam'ın; zamanları, mekânları aşan
prensipleri ve Kuran'ın hergün biraz daha gençleşen, ölümsüz düsturları sayesinde gerçekleşecektir.
(3)
‫ﻦ‬
َ ‫ﺸﺮِﻳ‬
‫ﻦ ُﻣ َﺒ ﱢ‬
َ ‫ﺚ اﻟﻠّ ُﻪ اﻟ ﱠﻨ ِﺒﻴﱢﻴ‬
َ ‫ﺣ َﺪ ًة َﻓ َﺒ َﻌ‬
ِ ‫س ُأ ﱠﻣ ًﺔ وَا‬
ُ ‫ن اﻟﻨﱠﺎ‬
َ ‫آَﺎ‬
“İnsanlar bir tek ümmet idi. Sonra Allah müjdeleyici ve uyarıcı olarak peygamberleri gönderdi...”
İlk insanlar, ilk peygamberler sayesinde bir ümmetti. Bir asıldan ve bir kökten gelmiş olmaları sebebiyle
bir bütün ve bir cemaat idiler. Onlar, dinsiz, vahşi, mütecaviz ve cahil değillerdi. Ancak sonradan bir kısım ârızi
sebeplerle ihtilaf, ayrılıklara düşüp birliklerini bozdular. İlk insanın, ilk peygamber olması onları birleştiren bir
214
unsur idi. Sonra insanların tabiatlarına bazı maslahatlar için aynı zamanda birer imtihan vesilesi olsun diye
dercedilen bazı duygular hükümlerini icra etmeye başlayınca; aklın, mantığın yerini his ve hevesler aldı.
hidayetin yerine heva gelip oturdu. Derken ittifak ve vahdet ihtilafa yenik düştü, ve Allah(c.c) temelde, saffet ve
istikamete programlanmış insan fıtratını bir kere daha özüne uyarmak ve kalbiyle hakikatler arasındaki engelleri
bertaraf etmek için, yeni yeni peygamberler göndererek insanoğullarına hayrın neticesini ve şerrin akıbetini
göstermekle onları temkin ve teyakkuza çağırdı.(4)
‫س‬
ُ ‫َﻳ ﺎ َا ﱡﻳ َﻬ ﺎ اﻟﻨﱠ ﺎ‬
K.Kerim'de Allah (c.c.)
hitabını 19 ayrı yerde bütün insanlara tevcih buyurur. Ey
İnsanlar beyanı ile başlayan ayetlerde bütün insanlık muhatap alınır. İnansın inanmasın bütün insanlığı alakadar
eden evrensel mesaj sunulur. Bütün insanlara hitap İslam dininde bir nevi küreselleşmenin mevcudiyetinin
delili olarak değerlendirilir. Kuran-ı Kerîm'in Arap dili ile gelmiş olması onun yalnızca Araplar için olduğunu
göstermez. Kuran-ı Kerîm'in hitabı "Ey Araplar !" şeklinde de değildir. O "Ey İnananlar !", "Ey İnsanlar !", "Ey
Ademoğlu !" şeklinde hitab eder. Bu hitaplarda dahi İslamın evrenselliğini görmemek mümkün değildir.
Her peygamber içinde yetiştiği topluma mesajını duyururken Peygamberimizin bütün insanlığa hitap
etmekte olduğu ve bütün insanlık için rahmet olarak gönderildiği de mukaddes beyanlarla ifade edilir. Numune
olarak birkaçını takdim edelim :
(5)
‫ﻦ‬
َ ‫ﺣ َﻤ ًﺔ ِﻟ ْﻠﻌَﺎﻟَﻤﻴ‬
ْ ‫ك ِاﻟﱠﺎ َر‬
َ ‫ﺳ ْﻠﻨَﺎ‬
َ ‫َوﻣَﺎ َا ْر‬
Biz seni bütün insanlar için sırf bir rahmet vesilesi olman için gönderdik.
(6)
‫س ﺑَﺸﻴﺮًا َوﻧَﺬﻳﺮًا‬
ِ ‫ك ِاﻟﱠﺎ آَﺎ ﱠﻓ ًﺔ ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
َ ‫َوﻣَﺎ َا ْر‬
Ey Resûlüm, Biz seni bütün insanlığa rahmetimizin müjdecisi, azabımızın uyarıcısı olarak gönderdik.
(7)
‫ﻦ ﻧَﺬﻳﺮًا‬
َ ‫ن ِﻟ ْﻠﻌَﺎﻟَﻤﻴ‬
َ ‫ﻋ ْﺒﺪِﻩ ِﻟ َﻴﻜُﻮ‬
َ ‫ن ﻋَﻠﻰ‬
َ ‫ل ا ْﻟ ُﻔ ْﺮﻗَﺎ‬
َ ‫ك اﻟﱠﺬى َﻧ ﱠﺰ‬
َ ‫َﺗﺒَﺎ َر‬
Hayır ve bereketi ne muazzamdır o Zatın ki bütün ins ve cinni uyarsın diye o has kuluna doğruyu eğriden
ayıran Furkan'ı indirdi.
Peygamberimiz de pek çok mukaddes beyanında bu hususu ifade buyurur.
Bunlardan İmam Buhari'nin el-Camiu s-Sahihinde zikredilen,
.‫ﻓﻀﻠﻨﻲ رﺑﻲ ﻋﻠﻰ اﻷﻧﺒﻴﺎء ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم أو ﻗﺎل ﻋﻠﻰ اﻷﻣﻢ ﺑﺄرﺑﻊ‬
(8) ‫ﻗﺎل أرﺳﻠﺖ اﻟﻰ اﻟﻨﺎس آﺎﻓﺔ‬
"Benden evvel her peygamber yalnız kendi kavmine gönderilmişti. Ben ise bütün insanlığa gönderildim."
beyanı misal olarak zikredilebilir.
Resul-u Ekrem, çağdaşı olan hükümdarlara yazdığı mektuplar, İslamın hem de çok kısa bir zaman içinde
bütün bir dünyaya yayılması, Efendimizin ümmetinin sürekli artarak çoğalması da Onun davetinin alem şümul
olduğunun isbat eden hususlardandır.
‫ﺷﻌُﻮﺑًﺎ‬
ُ ‫ﺟ َﻌ ْﻠﻨَﺎ ُآ ْﻢ‬
َ ‫ﻦ َذ َآ ٍﺮ َوُاﻧْﺜﻰ َو‬
ْ ‫ﺧَﻠ ْﻘﻨَﺎ ُآ ْﻢ ِﻣ‬
َ ‫س ِاﻧﱠﺎ‬
ُ ‫ﻳَﺎ َا ﱡﻳﻬَﺎ اﻟﻨﱠﺎ‬
‫ﻞ‬
َ ‫( َو َﻗﺒَﺎ ِﺋ‬9) ‫ﻋ ْﻨ َﺪ اﻟّﻠ ِﻪ َاﺗْﻘﻴ ُﻜ ْﻢ‬
ِ ‫ن َا ْآ َﺮ َﻣ ُﻜ ْﻢ‬
‫ِﻟ َﺘﻌَﺎ َرﻓُﻮا ِا ﱠ‬
Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir kadından yarattık. Birbirinizi tanıyıp sahip çıkmanız için milletlere,
sülâlelere ayırdık. Şunu unutmayın ki Allah'ın nazarında en değerli, en üstün olanınız, içinizden takvada (Allah'ı
sayıp haramlardan sakınmada) en ileri olandır.
İnsanlar bir erkek ve bir kadından yaratılmışlardır. Adem'in evlatlarındandırlar ve kardeştirler.Aynı
aileden gelmektedirler. Esasen birbirlerine karşı üstünlükleri de sadece Allah'ı tanıma ve itaatleri ile
mümkündür. Ve mukaddes mesaj bütün insanlığadır.
‫ل اﻟّﻠ ِﻪ ِاَﻟ ْﻴ ُﻜ ْﻢ ﺟَﻤﻴﻌًﺎ‬
ُ ‫س ِاﻧّﻰ َرﺳُﻮ‬
ُ ‫ﻞ ﻳَﺎ َا ﱡﻳﻬَﺎ اﻟﻨﱠﺎ‬
ْ ‫ُﻗ‬
(10)
De ki: Ey insanlar ben sizin hepinize Allah tarafından gönderilen Peygamberim. Burada Peygamberimiz
sadece Müslümanlara değil yeryüzünde inanan inanmayan bütün insanlara hitap etmekte ve onlara nasihatta
bulunmaktadır.
Allah'ın Kur'an-ı Kerîm'de bütün insanlığa hitabına pek çok örnek vardır, fikir vermesi adına birkaçını
takdim edelim :
(11)
‫ﺴﻨًﺎ َواَﻗﻴﻤُﻮا اﻟﺼﱠﻠﻮ َة وَاﺗُﻮا اﻟﺰﱠآﻮ َة‬
ْ‫ﺣ‬
ُ ‫س‬
ِ ‫َوﻗُﻮﻟُﻮا ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
215
İnsanlara tatlı söz söyleyin, namazı hakkıyla eda edin, zekâtı verin.
(12)
‫ن‬
َ ‫س َﻟ َﻌﱠﻠ ُﻬ ْﻢ َﻳ ﱠﺘﻘُﻮ‬
ِ ‫ﻦ اﻟﻠّ ُﻪ اﻳَﺎﺗِﻪ ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
ُ ‫ﻚ ُﻳ َﺒﻴﱢ‬
َ ‫آَﺬِﻟ‬
İşte böylece Allah insanlara, zararlardan sakınıp korunmaları için ayetlerini iyice açıklar.
(13)
‫ن‬
َ ‫ﺸ ُﻜﺮُو‬
ْ ‫س ﻟَﺎ َﻳ‬
ِ ‫ﻦ َا ْآ َﺜ َﺮ اﻟﻨﱠﺎ‬
‫س وَﻟ ِﻜ ﱠ‬
ِ ‫ﻋﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎ‬
َ ‫ﻞ‬
ٍ‫ﻀ‬
ْ ‫ن اﻟّﻠ َﻪ َﻟﺬُو َﻓ‬
‫ِا ﱠ‬
Doğrusu Allah insanlara lütûfkârdır, fakat insanların çoğu şükretmezler.
(14)
‫ﻦ‬
َ ‫ﻈ ٌﺔ ِﻟ ْﻠ ُﻤﺘﱠﻘﻴ‬
َ‫ﻋ‬
ِ ‫س َو ُهﺪًى َو َﻣ ْﻮ‬
ِ ‫ن ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
ٌ ‫هﺬَا َﺑﻴَﺎ‬
İşte bu, bütün insanlara yöneltilen bir açıklamadır, haramlardan korunacak muttakîler için bir hidayet ve
bir öğüttür.
(15)
‫س‬
َ ‫ﻞ‬
ٍ‫ﻀ‬
ْ ‫ن اﻟّﻠ َﻪ َﻟﺬُو َﻓ‬
‫ِا ﱠ‬
Gerçekten Allah insanlara karşı büyük lütuf sahibidir.
(16)
‫ب‬
ُ ‫س َﻳ ْﻮ َم َﻳﺎْﺗﻴ ِﻬ ُﻢ ا ْﻟ َﻌﺬَا‬
َ ‫َوَا ْﻧ ِﺬ ِر اﻟﻨﱠﺎ‬
Azabın geleceği günü hatırlatarak insanları uyar !
Artık son mukaddes kitabın emirlerinin ve onun yüce tebliğcisinin beyanlarının sadece geçerli olduğu
hususu da pek çok ayetle ifade edilmektedir.
‫ن‬
َ ‫س َو َﻳﻜُﻮ‬
َ ‫ﺷ َﻬﺪَا َء‬
ُ ‫ﺳﻄًﺎ ِﻟ َﺘﻜُﻮﻧُﻮا‬
َ ‫ﺟ َﻌ ْﻠﻨَﺎ ُآ ْﻢ ُا ﱠﻣ ًﺔ َو‬
َ ‫ﻚ‬
َ ‫َوآَﺬِﻟ‬
(17) ‫ﻢ ﺷَﻬﻴﺪًا‬
ْ ‫ﻋَﻠ ْﻴ ُﻜ‬
َ ‫ل‬
ُ ‫اﻟ ﱠﺮﺳُﻮ‬
Böylece Biz sizi örnek bir ümmet kıldık ki insanlar nezdinde Hakk'ın şahitleri olasınız ve Peygamber de
sizin hakkınızda şahit olsun.
(18)
‫س‬
ِ ‫ن ُهﺪًى ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
ُ ‫ل ﻓﻴ ِﻪ ا ْﻟ ُﻘﺮْا‬
َ ‫ن اﻟﱠﺬى ُا ْﻧ ِﺰ‬
َ ‫ﺷ ْﻬ ُﺮ َر َﻣﻀَﺎ‬
َ
Ramazan ayı ki insanlığa bir Rehber olan, Kur'an o ayda indirildi.
(19)
‫س َﻟﻠﱠﺬى ِﺑ َﺒ ﱠﻜ َﺔ‬
ِ ‫ﺿ َﻊ ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
ِ ‫ﺖ ُو‬
ٍ ‫ل َﺑ ْﻴ‬
َ ‫ن َا ﱠو‬
‫ِا ﱠ‬
İnsanların ibadet yeri olarak yeryüzünde yapılan ilk bina Mekke'deki Kabe olup pek feyizlidir insanlar
için hidayet rehberidir.
(20)
‫س‬
ِ ‫ﺖ ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
ْ ‫ﺟ‬
َ ‫ﺧ ِﺮ‬
ْ ‫ﺧ ْﻴ َﺮ ُا ﱠﻣ ٍﺔ ُا‬
َ ‫ُآ ْﻨ ُﺘ ْﻢ‬
Ey Ümmet-i Muhammed! Siz insanların iyiliği için meydana çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz.
(21)
‫س َرﺳُﻮﻟًﺎ َوآَﻔﻰ ﺑِﺎﻟّﻠ ِﻪ ﺷَﻬﻴﺪًا‬
ِ ‫ك ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
َ ‫َوَا ْر‬
Ey Resûlüm! Seni bütün insanlara Elçi gönderdik. Allahın buna şahit olması yeter de artar !
(22)
‫س‬
ِ ‫ﺤﺮَا َم ِﻗﻴَﺎﻣًﺎ ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
َ ‫ﺖ ا ْﻟ‬
َ ‫ﻞ اﻟّﻠ ُﻪ ا ْﻟ َﻜ ْﻌ َﺒ َﺔ ا ْﻟ َﺒ ْﻴ‬
َ ‫ﺟ َﻌ‬
َ
Allah Kâbe'yi, o hürmete layık Mabedi, insanların din ve dünya hayatları için bir nizam vesilesi kılmıştır.
‫ت ِاﻟَﻰ‬
ِ ‫ﻈُﻠﻤَﺎ‬
‫ﻦ اﻟ ﱡ‬
َ ‫س ِﻣ‬
َ ‫ج اﻟﻨﱠﺎ‬
َ ‫ﺨ ِﺮ‬
ْ ‫ﻚ ِﻟ ُﺘ‬
َ ‫ب َا ْﻧ َﺰ ْﻟﻨَﺎ ُﻩ ِاَﻟ ْﻴ‬
ٌ ‫( اﻟﻨﱡﻮ ِر اﻟﺮ ِآﺘَﺎ‬23)
Elif Lam Ra. Bu, insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.
216
(24)
‫ل ِاَﻟ ْﻴ ِﻬ ْﻢ‬
َ ‫س ﻣَﺎ ُﻧ ﱢﺰ‬
ِ ‫ﻦ ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
َ ‫ﻚ اﻟ ﱢﺬ ْآ َﺮ ِﻟ ُﺘ َﺒ ﱢﻴ‬
َ ‫َوَا ْﻧ َﺰ ْﻟﻨَﺎ ِاَﻟ ْﻴ‬
Ey Resûlüm! Bu Zikri (Kuran'ı) indirdik ki kendilerine indirileni insanlara açıklayasın.
(25)
‫ﻖ‬
‫ﺤﱢ‬
َ ‫س ﺑِﺎ ْﻟ‬
ِ ‫ب ﻟِﻠﻨﱠﺎ‬
َ ‫ﻚ ا ْﻟ ِﻜﺘَﺎ‬
َ ‫ﻋَﻠ ْﻴ‬
َ ‫ِاﻧﱠﺎ َا ْﻧ َﺰ ْﻟﻨَﺎ‬
Biz bu Kitabı, insanların faydası için sana hak ve gerçek olarak indirdik.
‫ب َو ُﻣ َﻬ ْﻴ ِﻤﻨًﺎ‬
ِ ‫ﻦ ا ْﻟ ِﻜﺘَﺎ‬
َ ‫ﻦ َﻳ َﺪ ْﻳ ِﻪ ِﻣ‬
َ ‫ﺼ ﱢﺪﻗًﺎ ِﻟﻤَﺎ َﺑ ْﻴ‬
َ ‫ﻖ ُﻣ‬
‫ﺤﱢ‬
َ ‫ب ﺑِﺎ ْﻟ‬
َ ‫ﻚ ا ْﻟ ِﻜﺘَﺎ‬
َ ‫َوَا ْﻧ َﺰ ْﻟﻨَﺎ ِاَﻟ ْﻴ‬
َ ‫ﺣ ُﻜ ْﻢ َﺑ ْﻴ َﻨ ُﻬ ْﻢ ِﺑﻤَﺎ َا ْﻧ َﺰ‬
ْ ‫ﻓَﺎ‬
‫ﻋَﻠ ْﻴ ِﻪ‬
َ (26) ‫ل اﻟّﻠ ُﻪ‬
Sana da, daha önceki kitapları, hem tasdik edici, hem de onları denetleyici olarak bu Kitabı, gerçeğin ta
kendisi olarak indirdik.
Burada "müheymin" kelimesi öbür kitaplar üzerinde denetleyici, kontrolcü ve şahit demektir. Kur'an
önceki kitaplar bakımından tasdikine başvurulacak bir mercidir. Kur'an'dan önce her millete ayrı hidayet, ayrı
şeriat verilmiştir. Kur'an-ı Kerîm ile bütün hidayet yolları birleştirilmiş her devrin ve her milletin ihtiyacı
giderilmiştir.
Şimdi Müslüman'a, İslam alemine bir görev düşmektedir. Bozulmuş olan dünya nizamını ıslah adına
mukaddes mesajı bütün insanlığa yeniden duyurmak.Bu ayet de müslümanı bu göreve davet etmekte
‫ﻀ ُﻬ ْﻢ‬
َ ‫س َﺑ ْﻌ‬
َ ‫ﻻ َد ْﻓ ُﻊ اﻟّﻠ ِﻪ اﻟﻨﱠﺎ‬
َ ‫ﻦ اﻟّﻠ َﻪ ذُو َوَﻟ ْﻮ‬
‫ض َوﻟَـ ِﻜ ﱠ‬
ُ ‫ﻷ ْر‬
َ ‫تا‬
ِ ‫ﺴ َﺪ‬
َ ‫ﺾ ﱠﻟ َﻔ‬
ٍ ‫ِﺑ َﺒ ْﻌ‬
‫ﻦ‬
َ ‫ﻋﻠَﻰ ا ْﻟﻌَﺎَﻟﻤِﻴ‬
َ ‫ﻞ‬
ٍ‫ﻀ‬
ْ ‫( َﻓ‬27)
“Eğer Allah’ın insanlardan bir kısmının kötülüğünü diğerleriyle savması olmasaydı elbette yeryüzü
fesada uğrar (ve alt üst olurdu). Ne var ki Allah bütün alemlere (hususiyle de insanlığa) karşı lütuf ve kerem
sahibidir.”
İnsanlar belli maksat ve maslahatlar için, tabiatlarına yerleştirilen bir kısım duygularını, dinin ehlileştirici
disiplinlerine tabiî tutarak yararlı hale getirmezlerse, her zaman mütecaviz ve tahripkar olabilirler. Böyle
mütecaviz ve tahripkarların olumsuzluklarına fırsat vermemek ve tahdit edilmemiş iradeleri tadil etmek için
Allah, insafsız ve imansıza karşı inançlıyı, zalim düşünceye karşı hakperest ruhları, mütecavizlere karşı adil
insanları, insanî sevgi ile dopdolu olanları yaratmıştır ki, tabiattaki denge gibi, insanlar arasındaki, muvazene
teessüs edebilsin.
Hatta, aklı, imanı, irfanı olan kimselerin, yeryüzü fesada teslim olmuşsa, onu kurtarmaları, olmamışsa da
böyle bir ihtimal söz konusu ise, salahın devamı için, kargaşa yanlılarını, bozguncuları zabt u rabt altına almaları
bir vecibedir. Bunun için ilim irfan yuvaları tesis eder, insanları rehabilite edecek merkezler açar, gerekirse
lobiler oluşturur, birlikler kurar ve çok alternatifli halas ve ıslah yolları belirler, fitne ve fesadın menfezlerini
tıkar, fitne kapılarının açılmasına fırsat vermezler.
Küreselleşme ile biz tamamen ilahî menşe'li cihan şümul islamî mesajı bütün insanlık alemine sunma
fırsatını bulmaktayız. Evrensel olan İslam Dini'nin getirdiği çözümler dışında dünyanın huzur ve sükun bulması
mümkün değildir. Hali alem buna şahittir. Asr-ı Saadette bütünüyle yaşadığı sonraları Emevî, Abbasî, Selçuklu
ve Osmanlı ile bulduğu huzuru şimdi bütün bir insanlık alemine yeniden takdim ecdadımıza, Efendimize ve
başta Kainatın Sahibi'ne karşı borcumuzdur. Ve esasen bu görev varlık sebebimizdir.
Dünya modernleştikçe küreselleşecek küreselleştikçe sekülerleşecek ve din hayatın içinde yer almayacak
şeklinde düşünülüyordu. Bir kısım ülkelerde din ve özellikle İslam Dini ve Müslümanlar baskılarla yıldırılmaya
çalışılıyordu. Bütün bu olumsuzluklara rağmen insanların dine daha çok yöneldikleri ve onu yaşamaya daha
ciddi çalıştıkları müşahede edilmiştir. Buna göre sekülerlik tarihî bir yanılgı olmuştur. İnsanlık dine bir yöneliş
içerisindedir. İnsanlık aleminden dinin sökülmesinin mümkün olmayacağı ve dinsiz bir toplumun payidar
olmayacağı ve esasen bu hususun beşer tabiatına da aykırı olduğu görülmüştür.
Esasen batının muhtaç olduğu sistemler, değerler İslam'ın bünyesinde mevcuttur. Rahmeti Sonsuz'un
tavzifinin, takdirinin bereketiyle bin yıl İslam dünyasına rehberlik ve muhafızlık yapan bu millete yeniden bir
görev düşmektedir. Milletimizin ecdadından tevarüs ettiği bu husus onun tabiatının bir parçası haline gelmiştir.
İslamiyet yaşlı dünyamız için tek şans ve tek alternatiftir. İslam'a teveccüh ile küreselleşmeden dolayı
meydana gelebilecek her türlü olumsuzluğu bertaraf etmek mümkündür. Yeniden kainatın şerefi Hz.
Muhammed'in (salat ve selam onun üzerine olsun) mukaddes mesajının etrafında bir araya gelmek, Onun
ümmeti olmanın şuurunda olmak sadece İslam dünyasının değil, yaşlı küremizin karanlıklardan aydınlıklara
çıkmasının vesilesi olacaktır. Onun 15 asır önce getirip beşere hediye ettiği hürriyet ve imkanlara beşer İnsan
Hakları Evrensel Beyannamesi ile ancak 15 asır sonra yaklaşabilmiş ve bu esaslar batıda bu kadar uzun süre
217
sonra meriyet imkanı bulabilmiştir. Küreselleşme hiçbir zaman dinin alternatifi değildir. Onun böyle bir özelliği
de yoktur. Fakat dinimizin özünde küreselleşme ve bizim eski tabirimizle alemşümul, cihanşümul olma özelliği
mevcuttur.
KAYNAKLAR
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
(11)
(12)
(13)
(14)
(15)
(16)
(17)
(18)
(19)
(20)
(21)
(22)
(23)
(24)
(25)
(26)
(27)
Aydın Mehmet S. İslamın Evrenselliği,10
S.Nursi, Sözler, 169
2, Bakara, 213
Gülen M.Fethullah, Kur'andan İdrake Yansıyanlar I,93
21, Enbiya, 107
34, Sebe', 28
25, Furkan, 1
8 Ahmed ibn el-Hanbel, el-Müsned, 5/248
49, Hucûrat, 13
7, Araf, 158
2, Bakara, 83
2, Bakara, 187
2, Bakara, 243
3, Âli İmran, 138
10, Yunus, 60
14, İbrahim, 44
2, Bakara, 143
2, Bakara, 185
3, Âli İmran, 96
3, Âli İmran, 110
4, Nisa, 79
5, Mâide, 97
14, İbrahim, 1
16, Nahl, 44
39, Zümer, 41
5, Mâide, 48
2, Bakara, 251
218
GLOBAL KÖYÜN “KUTSAL KİTABI”
Fethi Ahmet POLAT
Selçuk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi
Konya / TÜRKİYE
BDU İlahiyat Fakultesi
Bakü / AZERBAYCAN
İbn Abbas’tan naklen: “Adem’in boyu altmış zirâ’ya (4080 cm), indirildiğinde şunları söylemişti: “Allah’ım! Evinde
komşundum. Senden başka Rabb’im, Sen’in dışında her hangi bir gözeticim yoktu. Dilediğim şeyi yer, dilediğim yerde
eyleşirdim. Sonra beni bu mukaddes dağa indirdin. O zaman da meleklerin arşı tavaf ederken çıkardıkları sesleri işitir,
Cennet’in güzel kokularını alırdım. Ama daha sonra beni yeryüzüne indirdin ve boyumu altmış zirâ kıldın. Artık o sesleri
duyamaz, hiç bir şeyi göremez oldum. Üstelik daha önce aldığım Cennet kokusu da kayboldu gitti.” Allah Teala ona şu
cevabı verdi: “Ey Adem, işlediğin günah sebebiyledir bunlar...” İbn Abbas ilaveten dedi ki: “Adem dünyaya gelişinde,
Hindistan taraflarına inmişti. Oradan, tam kırk defa yayan hacca gitti... Bir adımı üç günlük yola denk gelirdi...”1
“Alim sahabi Cabir b. Abdillah, bir deve satın alarak eşyasını yükledi ve Abdullah b. Uneys’ten, kısas mevzuundaki
bir hadisi sormak için Şam’a kadar bir ay süren bir yolculuk yaptı.”2
GİRİŞ
Yukarıdaki rivayetlerin hadis kritiği açısından değerlendirilmesi bir yana, Adem’in yaptığı meşakkatli
kırk hac yolculuğu ile Cabir’in tek bir hadis için çektiği iki aylık yol meşakkatini, hiç de sıkıntıya düşmeyecek
biçimde yapmaya imkan veren teknolojik keşiflere sahibiz bugün. Gerçekten de dünya küçülmüş ve fiziki
mesafelerin yanı sıra kültürel, ekonomik ve siyasi meseleler de, bırakın ülke sınırlarından, evlerimizin içinden
dahi dışlayamadığımız bizden sorunlara dönüşüvermiştir. İçinde yaşadığımız asrın her gün biraz daha
müzminleşen ve fonksiyonel hale gelen problemleri, kendisine din açısından da cevaplar bulma ihtiyacı
içindedir. Dünyanın herhangi bir yerinde zuhur eden herhangi bir gelişmeye bîgane kalmak artık mümkün
değildir. İletişim vasıtalarında adını sıkça duyduğumuz, literatürde ve kütüphane raflarında dikkat çekici bir
şekilde yüz yüze geldiğimiz globalizm de, çok geçmeden müslümanlar için, temelde İslam dünyasından doğmuş
bir problem olmasa da, karşılaşmaları ve özünü kavramaları zorunlu hale gelen bir mesele hüviyetine
bürünmüştür. Aslına bakılırsa her dinin, kendini hakikatin temsilcisi görme eğilimi vardır ve buna güçlü bir
vurgu yapmayan herhangi bir din, inananları ya da inanmayanları nezdinde güç kaybına uğrar. Çünkü inananlar
açısından sağlam bir zemin üzerinde durmak ne kadar önemli ise din açısından da kendi otantikliğini gündemde
tutması o kadar önemlidir.3
Global'i, en büyük mekan olarak tasarlamak yerine, onu bu en büyük mekan (yerküre) üzerinde hegemonya
kurmuş ve belirli bir türdeşlik gösteren bir kültür olarak tasarlamak daha aydınlatıcı olacaktır. Dolayısıyla kelime
tam anlamıyla kullanıldığında, global olan değil ama globali temsil eden, ekonomik/siyasal ve kültürel olarak da
geniş bir dünya coğrafyası üzerinde hegemonya kuran ve bu hegemonyasını bugün hâlâ devam ettiren Batı'dır.
Dolayısıyla evrensel olarak geçerli olanı temsil eden/tanımlayan da Batı ya da Batılı paradigmadır. Buradan
hareketle kapitalizm, onun siyasal sistemi olarak siyasal liberalizm ve kültür sistemi olarak tüketim kültürü evrensel
olarak geçerli olanı temsil etmektedir. Global olarak hakim olanı bugün temsil etmeye devam eden siyasal birim ise
ulus-devlettir. Alttan ve üstten oyulmakla beraber ulus-devletlerin her biri, hegemonik olanın küçük birer kopyası
olarak içinde coğrafi sınırlarına denk düşmeyen yerellikleri barındıran birer global olarak davranmakta yani
“geçerli” olanı temsil etmektedir. Bunun karşısında yer alan hareketler ise “geçersiz/değersiz” olanı temsil
etmektedir.
Globalizm, toplumlar arasındaki mesafeleri, mekan ve coğrafya mefhumları üzerinden değerlendirir.
Dolayısıyla burada tarih anlamını kaybetmektedir. Anlamını kaybeden bir tarih, meta anlatıların da önemini
yitirdiği bir tarih olacaktır. İşte katı tonların rengini kaybettiği, gerçeklerin flulaştığı yer de burasıdır. İlk kez coğrafi
keşiflerle başlayan ve teknolojinin baş döndürücü gelişmeleriyle hız kazanan küreselleşme, kan, şiddet ve ötekini
yok etme temeline dayanan bir yapı üzerinde yükselmiştir. Elbette ki akan suları geri çevirmek, güneşin doğuşuna
engel olmak nasıl mümkün değilse, gelişen iletişim araçları sebebiyle bugün dünyaya kör kalmak da mümkün
değildir. Tamamen dışlayıcı olmak, yalnızca sorunun çözümünü biraz daha ertelemek anlamına gelecektir.
1
2
3
Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tarihu’t-Taberi, Tahk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, 6. Baskı, Daru’l-Maarif, Kahire1990,
s.124-125; M.Said Şimşek, Yaratılış Olayı, Beyan, İstanbul1998, s.33.
Subhi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, Terc. M.Yaşar Kandemir, İFAV, İstanbul1996, s.41.
Mehmet Okuyan-Mustafa Öztürk, Kuran Verilerine Göre Ötekinin Konumu, (İslam ve Öteki: Dinlerin, Doğruluk, Kurtarıcılık ve
Birarada Yaşama Sorunu, Ed. Cafer Sadık Yaran), Kaknüs, İstanbul2001, s.163-164.
219
Globalizm ile İslam kavramları çok da müspet platformlarda bir araya gelen kavramlar değillerdir.
Dolayısıyla bugün fırsatları çok akıllıca değerlendirmek mecburiyeti vardır. Teoride elbette çok güzel şeyler
düşünülmekte ve yapılmaktadır ama sosyal bilimcilerin sıklıkla vurguladığı gibi bazen “pis bir gerçek, canım
teoriyi berbat edebilir.” Tam da ılımlı mesajların verildiği bir ortamda ikiz kuleler bombalanabilir, Türkiye’nin
Avrupa birliğine girmesine neredeyse dakikaların kaldığı bir dönemde papa, Hıristiyan dünyasının uyanık olması
gerektiğine dair bir mesaj yayınlayabilir ve çok güncel bir hadise olarak İslam dünyası ve Batı, Orta Doğu
skalasında birbirinin boğazına sarılabilir. Nitekim her şafak ümidini bir başka karanlık gecenin boğduğuna
insanlığın şahit olduğu global dünyanın, dinle bir hesaplaşma içerisine girmesi buna bir tepki olarak da dinin,
varlık zeminini tehdit eden bu yeni tehlikelere karşı iç dinamiklerini harekete geçirmemesi düşünülemez elbette.
İnsanoğlu modernizmle birlikte şu tehlikeli yanlışın içine düştü ve elindeki imkanları kullanmak suretiyle
bir yeryüzü cenneti kurabileceğini hayal etti. Oysa gelişen teknoloji, sanayideki dev atılımlar ve daha müreffeh
hayat, daha kompleks problemlere ve mevcut problemlerin kangrenleşmesine sebep oldu. Tanrıyı dışlayan bir
hayat anlayışı, insanı tanıma ve ona yol gösterme noktasında eksik kaldı. Daha çok makine daha çok çevrenin
tahribi, daha çok zenginlik daha çok adaletsizlik ve daha çok başarım, daha çok doyumsuzluk gibi bir ironi ile
sonuçlandı. Refah düzeyinde olduğu gibi teknolojik anlamda da efendiler ve köleler düzeni yürütüldü. Kölelere
lütfen yapılan iyilik, karın tokluğuna çalışmak ya da eşik bekçiliği yapma karşılığında verilen modası geçmiş
teknoloji ve buna razı olmadığında üzerine yağdırılması muhtemel son derece gelişmiş ölümcül silahlardır. Allah
tarafından karşılıksız olarak, ihsan kabilinden Adem’e verilen bilgi, Yunan tanrıları arasındaki bilgi (güç)
hırsızlıklarına taş çıkartırcasına, bugün gelişmiş ülkeler tarafından paylaşılmakta ve saklanmaktadır. Kitapların,
kalemlerin ve harflerin silah gibi kullanıldığı bir fikir savaşına tanık olmaktadır dünya. İlim hizmet üreten bir
enstrüman olmaktan çıkıp bir tür tahakküm aracına dönüşmüştür. Bilgi, paylaşılan bilgi olma hüviyetini
kaybettikten sonra insan da insan olma hüviyetini yitirmiştir. Fromm’un ifadesiyle artık mesele, ‘olmak’tan çıkıp
‘sahip olmaya’ dönüşmüştür. Neticede modernizmin tarihin mezbelesine atılması için çok da fazla beklenilmedi.
Fakat bu sefer de insanlık, adresi yanlış yerde aramaya kalkıştı ve geleceğini, aslında bir neo-modernizm
sayılabilecek postmodernizme, globalizmin öncü koluna teslim etti. Büyük anlatılar ya da ideolojiler devrinde
nispeten –yanlış da olsa- bağlanabileceği meta söylemlerini de yitiren insanlık, tam anlamıyla bir boşluğa düştü
ve sosyolojik anlamda bir harde’ye, şuurunu kaybetmiş varlıklar sürüsüne dönüştü. Aydınlanma felsefesiyle dine
vurulan darbe, 50’li yıllarda ideolojilerin çöküşüyle yeni bir boyut kazandı. En nihayet 90’lı yıllar, tarihin
bitirildiği yıllardı, ancak tarih bitti denilen yerde din tekrar yükselmeye başladı. Bitişi ilk ilan edilen/din, en son
ilan edilen/tarih zamanında tekrar boy gösterdi.
Ayrıca şurası da gözden uzak tutulmamalıdır: Egemenler kültürünün tahakkümü anlamına da gelebilecek
bir globalizm yaşamaktayız bugün. Batısızlaşmış (de-westernized) ya da merkezsizleşmiş (de-centered)4 bir
globalizmden çok, etkisini kültürün yanı sıra hukuk ve siyasette de göstermiş olan modernizme benzer şekilde,5
egemenlerin dünyayı tesiri altına aldığı bir kültürel emperyalizmden,6 dolayısıyla menfi anlamda bir
glokalizasyondan bahsediyoruz.7 Hamburger ve coca cola bir hayat tarzıdır. Maden ocaklarındaki işçiler için ilk
defa üretilen ve daha sonra sağlamlığı sebebiyle sığır çobanları tarafından da ilgi gören jeans, gençliğin,
muasırlığın ve özgürlüğün ifadesidir. Bir anlamda küreselleşen, fikirler ya da felsefeler değil semboller/
şeâirler’dir aslında. Ayranı ve köfteyi maganda kültürüne has kılan, şalvarı Vehhabiliğe yakıştıran bir İslam
toplumunun içler acısı halidir bu. Kendimiz olmayı kaybettiğimiz gün, kendimizi de kaybettiğimiz gündür.
Elbette colaya ya da hamburgere karşı olmak, ya da jeans giymeyi reddetmek gibi bir düşünce tutarlı değildir.
Her insan kendi sınırlarını belirleyebilecek kadar özgürdür giyim-kuşam ve yiyip-içmede. Ancak eğer bunları bir
hayat felsefesi olarak görüyorsanız, o zaman masum bir özgürlük değildir savunulan. İşte bu yüzden Kuran
dilinde şeâirin son derece önemli bir yeri vardır. İnanmış insanlar Allah’ın koyduğu sembollere azami dikkat
göstermelidirler.8 Aksi takdirde müslüman kimliğini veren hususiyetlerden uzaklaşabilir, tabir yerindeyse
melezleşebilirler.9 Global dünyanın insanlığa sunduğu yeni dünya düzeninde, ‘dünya’ algısının ne olduğu net
değildir ve hatta bu algının olmadığı mekanik bir düzenin, bütün dünya tarafından kabul edilmesi istenmektedir.
Buna karşı üç tip tepkiden bahsedilebilir: İlk tepki sinik bir tepkidir ve kendi içine kapanarak Romen Diyojen
gibi başkalarının gölge etmemesini yeterli görür. Postmodernizmin tepkisi de bir anlamda budur. Evrensel
gerçeklikler ya da ölçek büyüklükleri benim için önemli değildir diyen bu tepki yerel ve göreceli değerleri kendi
hayatı için yeterli görür. İkinci tepki stoiktir ve pluralizmi yok ederek despotik bir düzen kurmaya kalkışır.
4
5
6
7
8
9
Göran Therborn, Modernlik Yoluyla Modernliğe Giden Yollar, (Postmodernizm ve İslam; Küreselleşme ve Oryantalizm, Derleme:
Abdullah Topçuoğlu-Yasin Aktay, Vadi, Ankara1999), s.79.
Scott Lash, Modernite mi, Modernizm mi? Weber ve Günümüz Toplumsal Teorisi, (Modernite Versus Postmodernite, Derleme: Mehmet
Küçük, Vadi, Ankara2000), s.162.
Jonathan Friedman, Küresel Sistem, Küreselleşme ve Modernitenin Parametreleri, (Postmodernizm ve İslam; Küreselleşme ve
Oryantalizm, Derleme: Abdullah Topçuoğlu-Yasin Aktay, Vadi, Ankara1999), s.83.
Ahmet Çiğdem, Globalizasyonun Nomosu, (Postmodernizm ve İslam; Küreselleşme ve Oryantalizm, Derleme: Abdullah Topçuoğlu-Yasin
Aktay, Vadi, Ankara1999), s.145.
5 Maide 2. Ayet mealleri, Muhammed Esed, Kuran Mesajı: Meal-Tefsir, Terc. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk, İşaret, İstanbul1997, esas
alınarak yapılmıştır.
Friedman, Age, s.102.
220
Epiküryen tepki ise hedonist bir yaklaşım sergiler ve hayatın gayesini hazcılık olarak gördüğünden, kendi lezzet
dünyasına zarar gelmemesi koşuluyla her şeyi mübah görür. Tüketim kültürünün çılgınca ilerlemesi de budur
aslında.10
Kitaplarından birinde Dostoyevski, romanda yer alan bir papazın ağzından şu ifadeleri aktarır: ‘Tanrı
yoksa her şey mübahtır’.11 Öyle görünüyor ki bugün fonksiyonel olmaktan çıkarılan bir Tanrı ve tarihin edilgen
nesnesi konumuna düşürülmüş olan din, yukarıdaki sözü haklı çıkarmaktadır.
Global bir köye dönüşen dünyanın hedefi olarak ortaya konan idealler de mahiyet ve görünüm
değiştirmiştir. Büyük anlatıların sona erdiği yüzyılımızda, mitolojiler ve masal kahramanları yeni ilahlar haline
getirilmiştir. Bir anlamda bu asır da, kökleri geçmişin derinliklerindeki dinsel tartışmaların ve inanışların yeni
formatlarla piyasaya çıkışına tanık olmaktadır. Örneğin son dönemde, başını Holywood’un çektiği film furyaları,
hayatımıza öylesine tesir etmektedir ki, yeni bir akım, belki de yeni bir din anlayışı oluşturulmaktadır. Çocuklar
Dijimonlar ve Pokemonlar dünyasının acımasız canavarları karşısında, biraz da ürkek, vahşileştirilmektedir.
Yüzüklerin Efendisi, Harry Potter, Apocalypse, Yaratık, Yargıç, Yıldız Savaşları (yeni versiyonuyla) ve Matrix
gibi filmlerle ‘olağanüstü’ye rağbet artmakta, büyü, sihir, kehanet gibi lâdini unsurlar hayatın vazgeçilmez
renkleri oluvermektedir. Hatta kendine mahsus literatür ve ıstılahlara da sahip olan bu filmler, internet sayfaları
aracılığıyla bir tür tarikata ve hatta dine dönüştürülmekte, kendisine azımsanmayacak sayılarda müritler ve
müminler toplamaktadır. Hatta ilgili sitelerden birinde, aktör Stuart Wells’in Matrix II’deki adı ‘Allah’ olarak
verilmektedir. Zeyna ve Herkül gibi filmlerle Yunan’ın çok tanrılı din anlayışı özendirilmekte ve monoteist
duygular politeizme kurban edilmektedir. Üzücü olan şudur ki benzer filmler, Türk sinemasında da yerini
almaktadır. Örneğin çok yakında dizi olarak verilen Karaoğlan, tam bir kompleks ve taklit ürünü olarak
‘olağanüstü’ formatlarıyla ekranlarımızda yerini almıştır. Hakikatin ve gücün büyüsel olanda temsili, beşeriyetin
kendine olan güvenini yitirmesine sebep olmakta ve profan, İlahi olanın yerini almaktadır.
Tebliğimiz, son derece aktüel bir konu olan globalizmin, genelde İslam dünyası, özelde İslam dünyasının
Kutsal Kitabı ve en derinde bu Kitab’ın anlaşılması sahasındaki problemleri ele almaktadır. Konuların seçimi,
akademik literatürde yer alan ağdalı tartışmalar ve referanslara değil, globalizmin yapısına da uygun olarak, her
gün medyada ve çevremizde karşılaştığımız dini içerikli tartışmalara dayanmaktadır. Büyük söylemlerin ve
ideolojilerin tarih sahnesinden çekilmesi, insanlığın, varolduğu günden bu yana peşinden koştuğu anlam
arayışının, bugün daha büyük ölçeklerde yaşanması sebebiyle, İslam dininin, ‘daha’ özenli, ‘daha’ tutarlı, ‘daha’
rasyonel formlarda tarihin ve beşeriyetin takdirine sunulması gerekmektedir. Boynumuzun borcu olan bu
meselede global kültürün tesirindeki biz müslümanların neler yaptığını irdelemek, öncelikle bu dinin Kitab’ına,
yine bu din mensupları tarafından, modern zamanlarda ne tür yaklaşımlar sergilediklerini anlamakla
mümkündür.
A- KATI KALAN PRENSİPLER
De ki: “Ey geçmiş vahyin takipçileri! Sizinle bizim aramızdaki şu ortak ilkeye gelin: Allah’tan başka
kimseye kulluk etmeyeceğiz, ondan başka hiç kimseye ilahlık yakıştırmayacağız ve Allah ile birlikte insanları rab
edinmeyeceğiz.” Ve eğer yüz çevirirlerse de ki: “Şahit olun ki, biz kendimizi O’na teslim etmişiz.”12
“Allah ve elçisi bir konuda hüküm verdikten sonra, artık inanmış bir erkek ve kadının kendileriyle ilgili
konularda tercih serbestisi yoktur: (Bu hakkı kendinde görerek) Allah’a ve elçisine isyan eden kimse, apaçık bir
sapkınlığa düşmüş olur.”13
Dinlerde öncelikle ontolojik problemler çözülür, varoluşun sırrı ve gayesi belirlenir. Daha sonra bu
ontolojiye bağlı olarak epistemolojik problemlerin halli gündeme gelir. İslam, bir Kuran epistemolojisi
oluşturmaya çalışır. Hepsinin de ardından ahlak aksiyolojisi ortaya konur ve bendelerin bu aksiyolojiye uygun
davranışlar sergilemesi beklenir. Hukuk, ahlak ve siyaset, aslında bu belirlemeler doğrultusunda kendisine yer
bulur. Ancak modern zamanlar bu olguları kaotik bir anlayışla tersine çevirmiştir ve ekonominin lokomotif
görevini yaptığı bir sıralama değer dengelerini alt-üst etmiştir. Dolayısıyla dinde hangi unsurların kalacağı,
hangilerinin erteleneceği –ya da gideceği-, din kaynaklı tartışmalardan ziyade din dışı tartışmalarda
belirlenmektedir.
Kuran’ın da ifadesiyle Allah katında din, sadece bir tanedir ve kullar eliyle prensipleri değişikliğe
uğramadığı müddetçe yeniden hatırlatılmaya ihtiyaç duymaz. Ne var ki peygamberler tarihi bize, beşeri
katıştırmalarca tahrif edilen ve sürekli yeniden hatırlatılmak durumunda kalan bir dinî prosesin varlığından haber
vermektedir. Aslında Hz.Peygamber aracılığıyla son kez uyarıda bulunulan insanlığın müşterek inanç esaslarına
davet edilmesi de boşuna değildir. “Kuşkusuz (bu İlahi) kelama iman edenler ile Yahudi inancının
10
11
12
13
Ahmet Davudoğlu, 11 Eylül Sonrasının Tarihi Üzerine, Mülakatı yapan: Ahmet Demirhan, (Tarihin Sonu mu, Derleme: Mustafa AydınErtan Özensel, Vadi, Ankara2002), s. 345.
Φ.M. ДOCTOEBBCKИЙ, БPATbЯ KAPAMAЗOBbI, Leningrad1976, s.XV/83-84.
3 Ali İmran 64.
33 Ahzab 36.
221
takipçilerinden, Hıristiyanlardan ve Sabiilerden Allah’a ve ahiret gününe inanmış, doğru ve yararlı işler yapmış
olanların tümü Rablerinden hak ettikleri mükafatı alacaklardır; ve onlar ne korkacak, ne de üzüleceklerdir.”14
Dinin bünyesi, itikat, ibadet ve ahlaktan oluşan üçlü bir sac ayağına dayanır. Bunlar, Kuran’ın olmazsa
olmazları mesabesindedir ve bu sebeple Kuran’ın ana konuları olarak isimlendirilirler. Bunun etrafında yer alan
her konu, Kuran’ın ferî konusudur ve bunların değeri, ana konuya hizmeti miktarında söz konusu olur. Bununla
birlikte İslam, ahlakın mutlak otoritesine teslim olmanın adıdır. Yani dinin temel omurgası, her alanda kimliğini
yansıtan tutarlı ve düzgün davranışlara sahip müslüman yetiştirme imkanını taşıyan İslam ahlakıdır. Peygamber
de bu ahlakın en mükemmel temsilcisi ve bu ahlakı tamamlama vazifesinin sorumlusudur.15 Dolayısıyla
monolitik bir yapı arz eden dinin, kendilerini ‘teslim olanlar’ şeklinde nitelemelerine rağmen bu ahlaki
sorumluluğu duymayanlar tarafından bugün istismar edilmesi, kabul edilir bir şey değildir.16
İslam’ın derinlik boyutu, bir ‘insan eli değmiş’ Yahudilikten ya da Hıristiyanlık’tan farklıdır. Malum
olduğu üzere Yahudiler zamanla dini, donuk ve ruhu olmayan ritüeller yığınına dönüştürmüşlerdir. Her dini
uygulamayı yalnızca kalp sahasına hapseden Hıristiyanlıkta ise dinin sosyal hayattaki ifadesi, sadece kilise
duvarları arasında kendine yer bulur. Oysa İslam her iki açıdan da denge unsurlarını haizdir. Örneğin ikisi de
aynı şekilde kesilen iki hayvandan birisi, dini açıdan tamamen helal kabul edilirken diğeri helal kabul
edilmemektedir. “... ister açık ister gizli, günah işlemekten kaçının. Zira unutmayın ki günah işleyenler,
kazandıkları yüzünden ceza göreceklerdir. Bu nedenle, üzerinde Allah’ın adı anılmayan şeylerden yemeyin, zira
bu gerçekten günahkarca bir davranış olur.”17 Bazen adına tanrılar denilen nesneler, İlahi hitap tarafından
‘sözde tanrılar’ şeklinde sadece bir yanılsama olarak görülür: “(Yusuf dedi ki), Allah’ı bırakıp tapındığınız her
şey, gerçekte sizin ve atalarınızın kendi muhayyilenizden çıkardığınız anlamsız isimlerden öteye geçmemektedir;
çünkü bunlar hakkında hiç bir kanıt indirmemiştir Allah.”18 Öte yandan dünya hayatını kendisinden kopulmaz
bir gerçek, olguları da mutlak hakikat gören gözlere Kuran tenkit getirir ve beşeriyeti bir derûnî muhasebeye
çağırır: “Onlar bu dünya hayatının yalnızca görünen yüzünü tanırlar, ebedi ve nihai olandan ise habersizdirler.
Onlar kendi içlerinde bir muhasebe yapmayı hiç bilmezler mi? Allah, gökleri ve yeri ve ikisi arasında bulunan
her şeyi (derûnî) bir anlamdan ve (kendi belirlediği) bir zaman sınırından yoksun yaratmış olamaz; fakat çoğu
kimse, sonunda Rabbine kavuşacağı konusunda inat eder.”19 Ancak bu tavır, Hıristiyanlığa benzer bir
spritualizme de götürmez müslümanı. Çünkü bunun için de İslam’ın önlemleri mevcuttur. Zenginliği ile maruf
Karun’un örnek verildiği bir ayette bu duruma şu şekilde işaret edilir: “Ve böylece görecekler ki, gerçek
bütünüyle Allah’tan yanadır ve kendi çarpık muhayyilelerinin ürünü olan bütün o düzmece tanrılar kendilerini
terk etmiştir... İmdi, Hesap gününde bu duruma düşmek istemeyenler bilsinler ki şu ünlü Karun da Musa
kavmindendi ve kendini büyük görüp onlara zulmediyordu; çünkü Biz kendisine öyle hazineler vermiştik ki,
sadece anahtarlarını taşımak bile bir manga adama, hatta daha fazlasına zor gelirdi. Soydaşları ona şöyle
demişti: “Servetinden ötürü böbürlenme, çünkü Allah böbürlenenleri sevmez! Öyleyse, Allah’ın sana
verdiklerinden yararlanarak yalnızca ahiret yurdunda iyi bir yer tutmanın yolunu ara, bu arada, pek tabii ki bu
dünyadaki nasibini de unutma.”20
Günümüzde dinî anlayışlar, bağlayıcılığını kaybeden moral değerler bütününe hasredilmektedir.21 Din
denince akla gelen şey, iman esaslarından oluşan bir bütündür ve iman, mahiyetini hiç kimsenin bihakkın tespit
edemeyeceği kişisel bir tercihten ibarettir. Dolayısıyla ‘herkese göre’ iman ve ‘herkese göre’ dindir söz konusu
olan ve yalnızca Allah’a iman, peygamberlere iman vd herkes tarafından kabul edilebilir orta karar prensiplerdir.
Vergilerini zamanında ödeyen dürüst-dindar vatandaşlar olmak, başkalarını rahatsız etmeyen bir eğlence
alışkanlığına sahip olmak gibi dinin ikincil, üçüncül hususiyetleri bil ittifak kabul edilen hususlardır ve hatta
bunlar, dinin esası olarak da görülmektedir. Dolayısıyla global dünyada din adına bugün katı kalabildiğini değişmediğini- söyleyebileceğimiz hususlar daha çok etik değerlerdir.22 Bir anlamda din, insanlığın oydaşımıyla
ulaşılan normlara endekslenmiş durumdadır. Hatta reel hayatın en somut dinsel görünümleri dahi, sadece kalp ve
niyet çerçevesinde ele alınıp değerlendirilmektedir. Oysa bırakın dini hayatın muhtelif görünümlerini, teorik
konularda bile içerikler ve bu içeriklerin taşıyıcı kapları olan kavramlar, bazen en az ateşli silahlar kadar hayat
kurtarıcı ve de öldürücüdür. Dolayısıyla söz konusu dini fenomenlerin dildeki tezahürleri dahi azami dikkati hak
etmektedir.23 Maalesef ehil olmayan ellerde dolaşan dini kavramlar, din sahasında her gün yeni bir skandalın
basın-yayında yer almasına sebep olmaktadır. Bir teolog ya da ilahiyatçının alanı dışındaki konularda, örneğin
deprem, borsa, trigonometri, inorganik kimyada iddialı tezlerle ortaya çıkması ihtimali herkesi güldürürken, bir
14
2 Bakara 62;5 Maide 69.
Ahmed b. Hanbel, Muvatta, Hüsnü’l-Huluk 8.
Muhammed Reşit Rıza, Tefsiru’l-Menar, Kahire, 1990, s.392-393.
17
6 Enam 120-121.
18
12 Yusuf 40. Ayrıca bkz. 7 Araf 71, 13 Rad 33, 53 Necm 23.
19
30 Rum 7-8.
20
28 Kasas 75-77.
21
Fethi Ahmet Polat, Çağdaş İslam Düşüncesinde Kuran’a Yaklaşımlar, Adiloğlu, Bakü2001, s.137.
22
Dursun Çicek, Postmodernizmin İslamcılar Üzerindeki Etkisi, Rey Yayıncılık, Kayseri1997, s.221.
23
Şemsüddîn, Muhammed Mehdî, en-Nass fi’l-Istılâhi’ş-Şer’î ve İmkâniyyâtuhu’t-Te’vîliyye, el-Muntalak Dergisi, Sayı:117, Beyrut1997,
s.33.
15
16
222
astrolog, bir jeofizikçi ya da bir kimyagerin en kompleks metafizik problemlere çözümler getirmeye kalkışması
kimsenin tepkisini çekmemektedir. Dini kavramların, dolayısıyla dinin, bu şekilde ‘harcanması’, her geçen gün
daha anlaşılmaz ve işlevsiz bir dinsel olguya kaydığımızı göstermektedir.
B- SIVILAŞAN PRENSİPLER
Adiy b. Hatim’den naklen: “(Kendisinin anlattığına göre) cahiliye döneminde Hıristiyan olan Adiyy, Hz.
Peygamber’in daveti kendisine ulaştığında Şam’a kaçmış, kız kardeşi ve kabilesinden bir topluluk,
müslümanlarca esir alınmıştı. Ancak Peygamber kız kardeşini serbest bırakarak bir takım hediyelerle birlikte
onu Adiyy’e göndermiş, bunun üzerine İslam’a girmek ve Peygamber’i görmek arzusu ile tutuşan Adiyy
Medine’ye gelmişti. Bilindiği gibi Adiyy, Tay’ kabilesinin lideriydi ve babası Hatim et-Tâî, cömertliği ile
maruftu. İnsanlar onun Medine’ye gelişini konuşmaktaydı. Boynunda gümüşten bir haç bulunan Adiyy,
Peygamber’in huzuruna dahil oldu. Peygamber ona; “Hahamlarını, rahiplerini, bir de Meryem oğlu Mesih’i,
Allah’la beraber rableri olarak gördüler; oysa, tek Tanrı’dan başkasına kulluk etmekle emrolunmuş
değillerdi...” ayetini okudu. Adiyy diyor ki: “Peygamber’e, ‘Onlar din adamlarına ibadet etmezlerdi.’ dedim.
Peygamber dedi ki: “Aksine, ibadet ederlerdi. Onlar helalleri haram, haramları da helal gösterirlerdi de
topluluk buna razı olurdu. İşte halkın onlara ibadet etmesinin anlamı budur.” dedi.”24
“Ey geçmiş vahyin takipçileri! Bizzat kendinizin şahit olduğu Allah’ın mesajlarını niçin inkar edersiniz?
Ey geçmiş vahyin takipçileri! Hakkı batıl ile saklayıp örter ve pekala farkında olduğunuz hakikati gizlersiniz?”25
“Ey geçmiş vahyin takipçileri! Doğruluğuna bizzat kendiniz şahit olduğunuz halde, onu eğri göstermeye
çalışarak, bu İlahi kelama iman edenleri neden Allah yolundan döndürmeye çabalıyorsunuz? Allah,
yaptıklarınızı bilmiyor değildir.”26
Öncelikle şunu belirtmeliyiz ki, hakikatlerin katı hallerini kaybetme durumu ile yüz yüze gelmeleri, hakim
değil, mahkum bir sosyo-kültürel ortamın psikolojisinde söz konusu olabilir. Hakim kültür, geçen zamanla
birlikte hakimiyetini güçlendirir, oysa mahkum kültürler, her geçen gün biraz daha erirler ve değerlerinin
korunmasını, örneğin bir Unesco’nun, müşfik kollarına bırakırlar. Umumen dünyada ve özelde İslam dünyasında
yaşanan son gelişmeler de, Hanefi’nin tabiriyle, ‘iktidardaki gelenekler’in ‘muhalefetteki gelenekler’le
mücadelesi27 şeklinde geçmektedir.
Modern ve postmodern dünyanın dini alandaki ilk menfi tesirleri, dinin, daha ziyade ibadetler, haramhelal gibi nispeten muamelata da dahil edilebilecek yönleri olan yasaklamalarıyla, dinî şeâirden sayılabilecek
hususları üzerinde olmuştur. Bu konuda bir çok örnek verilebilir; mesela oldukça güncel bir problem olan baş
örtüsü, bugün sıvılaştırılmış durumdadır. Konu, ilmi ortamlarda tartışılmaktan ziyade basın-yayın önünde ve
nâehil ellerde cıvık bir hale sokulmuştur. Artık en güçlü delillerle bile ortaya çıksanız, baş örtüsü hakkında
söyleyeceğiniz her şey bir ‘acaba’ sorusu ile makes bulacaktır. Baş örtüsü kimine göre Arap örfüne ait bir
kıyafet türü, kimine göre evde ya da dışarıda kadınların kendi özgür iradelerine göre ihtiyace binaen taktıkları bir
örtü, kimine göre de Yaratıcının önerdiği alternatif bir giysidir.28 Kolayca anlaşılabileceği gibi şıkların hiç birisi
meseleyi dini bir boyut içerisinde görmemekte, helal-haram unsurlarını gündeme getirmemekte, problem
tamamen kültürel, folklorik ya da en fazla epistemolojik boyutta ele alınmakta ve çözümsüz kalmaktadır.29
Sıvılaşan-sıvılaştırılan Kurani prensiplerden bir diğeri de faiz meselesidir. Daha düne kadar faiz’in adını
dahi duymak İslam dünyasında tiksinti verirken, bugün oldukça rahat bir tarzda konu ele alınabilmekte, faizin
tamamıyla ekonomik bir mesele olduğu ve dolayısıyla bu konuda da dini bir yaptırımın olmaması gerektiği
söylenmektedir. Kapitalist ve liberal ekonominin bir gereği olarak faizsiz bir iktisadi yapının mümkün
olmayacağı iddia edilmektedir. Dikkat edilirse burada da meseleyi tartışanlar daha çok İslami ilimlerde söz
sahibi olan ilim adamları değil, ekonomistler, gazetelerin köşe yazarları ve tartışma programlarının
sunucularıdır.30
İçki de sıvılaşan-sıvılaştırılan bir başka yasaktır. İşlerine geldiğinde Kuran’ı, aşırı yorumsal/tevilci bir
tarzda anlayanlar, burada tam bir literalist/zahiri kesilmektedirler. Kuran’da kesin olarak yasaklananın ‘şarap’
olduğunu, dolayısıyla diğerleri için bir yasaklama olmadığını, bunlarda ancak sarhoş edici miktarın yasak olmuş
24
25
26
27
28
29
30
Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer İbn Kesir, Tefsiru’l-Kurani’l-Azim, Kahraman, İstanbul1992, s.77.
3 Ali İmran 70-71.
3 Ali İmran 99.
Hanefî'ye göre iki türlü gelenek vardır: Birisi ‘türâsü's-sulta (hakim gelenek/söylem)’ diğeri ‘türâsü'l-muârıda (muhalif
gelenek/söylem)’dir. İlki her zaman resmî ideolojinin, otoritenin, dayatmacı ve zorba karakterdeki görüşü (paradigma); ikincisiyse buna
direnen, bunun karşısında olan sessiz çoğunluğun görüşüdür. Bu vasıflar, bir defa kazanıldığı zaman tekrar kaybedilmeyen şeyler değildir.
Kimi zaman Mu'tezile, kimi zaman da Ehl-i Sünnet bunlardan birisini temsil etmiştir. Bkz. Hasan Hanefî, Humûmu’l-Fikr ve’l-Vatan: etTürâs ve’l-Asr ve’l-Hadâse, Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, Kâhire1997, s.I/361-372.
İlgili tartışmalar için bkz. M.Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, Kitap Dünyası, Konya, Tarihsiz, s.272, 325-332. Azerbaycan’da
konu hakkında farklı bir yorum olarak bkz. Neriman Qasımoğlu, Aye Aydınlığında, Elm neşriyyatı, Bakü1999, s.107-109,141.
Bu konuda belki de en taze tartışmalar, 90’lı yıllarda Türkiye’de yaşanmıştır. İnternette yapılacak basit bir kaç tarama, meselenin
vehametini ortaya koyacak boyuttadır.
Oysa konu hakkında doyurucu bilgiler, mütehassıslar tarafından kaleme alınan eserlerde bulunabilir. Bkz. Hayreddin Karaman,
Mukayeseli İslam Hukuku, İz, istanbul1999, s.II/200-229; Şimşek, Age, s.243, 273-284.
223
olabileceğini ifade etmektedirler. Dolayısıyla kafa dinlemek için her akşam alınan, ama sarhoş etmeyen, bir
duble viski haram olmasa gerektir.31
Sıvılaşan-sıvılaştırılan prensipler konusunda son olarak Türkçe ibadet konusunu örnek verebiliriz. Malum
olduğu üzere din, zaruretlerin, sakıncalıları da helal kılabileceğini ifade etmektedir. Çünkü İslam dini, ‘semahet’
ve ‘fıtrat’ üzere gelen bir dindir32 ve insana takatinin üzerinde bir sorumluluk yüklemez.33 Dolayısıyla Arap
dilini telaffuz etme zorluğu çeken herhangi bir insana, geçici bir süreliğine de olsa ulema, kendi dilinde namaz
dualarını okuma izni vermiştir. Ancak bu ruhsat, sürekli bir ruhsat olmayıp zaruri bir ihtiyacın karşılanması
amacı taşır. Ne var ki bugün, insanların, Kuran’ı kendi dilinde anlamalarının önüne geçildiği iddiasıyla,
ibadetlerde Türkçe Kuran okunabileceği ifade edilmektedir. Buna karşı ileri sürülen her delil ya da argüman,
yine bir ‘acaba?’ sorusu ile şüpheliler listesine alınmaktadır. Namazda Türkçe Kuran meselesiyle atbaşı giden
bir başka iddia da Türkçe ezandır. İslam’ın önemli bir şiarı olan ezanın okunma şekli de maalesef sıvılaşansıvılaştırılan kavramlar arasına dahil edilmiştir.34
C- BUHARLAŞAN PRENSİPLER
“İlahi kelamın bir kısmına inanıyor, diğer bir kısmını inkar mı ediyorsunuz? Öyleyse bilin ki, içinizden bu
şekilde davrananların cezası, bu dünya hayatında zilletten ve kıyamet günü en acıklı azaba uğratılmaktan başka
bir şey olmayacaktır. Zira Allah yaptıklarınızdan habersiz değildir.”35
“Duyacak duyacak, ama hiç anlamayacaksınız, bakacak bakacak, ama hiç görmeyeceksiniz! Çünkü bu
halkın yüreği duygusuzlaştı, kulakları ağır işitir oldu. Gözlerini de kapadılar. Öyle ki, gözleri görmesin,
kulakları işitmesin, yürekleri anlamasın, ve bana dönmesinler.”36
Herkese göre bir din var artık. Sinema artistlerinin ve futbol yıldızlarının, özel bir de mabet açan
Maradonistler gibi, birer tanrı ve tanrıçaya dönüştükleri tuhaf bir dünyadayız. Tezgahtaki satıcının, ‘size ne
verelim?’ deyişine benzer bir şekilde, arayan aradığı dini ya da din yorumunu kolayca bulabiliyor. Ne yazık ki
Kuran anlayışlarımız da bu tür sapmaların tehdidi altındadır. Buharlaştırılan Kuranî prensipler, daha ziyade
hudûd adını verdiğimiz cezâi yaptırımlar sahasındadır. Bunların da en fazla öne çıkanları, sirkat ve katil
cezalarıdır. Hırsızlık suçuna verilen el kesme cezasının İslam’da, gerçekleşmesi neredeyse imkansız
denilebilecek bir dizi koşuldan sonra icra edildiği son derece açıktır.37 Hırsızlık yapandan tutun da, malı çalınana
ve devlete kadar uzanan bir çok sorumluluk boyutu olan ‘haddu’s-serika’, maalesef kesilen ellerden akan kanla
lanse edildiğinden, bugün artık bu cezanın, kesin olarak uygulanamaz olduğu ve tarihin, ‘az gelişmiş, ilkel ve
hatta barbar dönemleri’nde (geçmişi tahkir etme hakkını da nerden alıyoruz?!) kaldığı savunulmaktadır. 38 Öte
yandan kısas, Arap geleneklerine mahsus vahşice bir uygulama olarak görülmektedir. Yine burada da kâtilden
tutun, maktûle, maktûl yakınlarına ve devlete kadar uzanan bir çok ön şarta bağlı olarak verilen bu ceza, insan
soyuna kast etmiş özneleri hedef alırken, mesele yine akan kanlarla kamuoyuna taşınmaktadır. Konunun bu
şekilde gündeme getirilmesinde, Afganistan, İran, Suudi Arabistan ve Sudan gibi bazı İslam ülkelerindeki
uygulama tarzlarının da menfi rol oynadığını kabul etmekle birlikte, uygulamalara getirilen eleştirilerin, çoğu
kere kastı aştığını ve bizatihi dinin özünü hedef aldığını görmekteyiz.39
31
32
33
34
35
36
37
38
39
Yine bu konuda da İslam uleması tarafından yapılmış olan iyi niyetli ve ilmi münakaşalar ve farklı görüşler için bkz. Yaşar Nuri Öztürk,
Kuran’daki İslam, Yeni Boyut, İstanbul1996, s.614-615; Karaman, Age, s.I/184-186; Qasımoğlu, Age, s.110-116.
30 Rum 30.
2 Bakara 286.
İlgili tartışmalar için bkz. M.Said Şimşek, Fâtihâ Sûresi ve Türkçe Namaz, Beyan, İstanbul1998. Konunun özellikle Türkiye’deki tarihi
arka planı için bkz. Dücane Cündioğlu, Türkçe İbadet-I, Kitabevi, İstanbul1999;
2 Bakara 85.
Matta13:14-16.
Karaman, Age, s.I/179-180.
M.Said Şimşek, Kuran’ın Ana Konuları, Beyan, İstanbul2001, s.307-310. Şimşek, Tefsir Problemleri, s.243, 285-289; Polat, Age, s.272273; Muhammed Âbid el-Câbirî, ed-Dîn ve’d-Devle ve Tatbîku’ş-Şerîa, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut1996, s.167-175;
Ferhat Koca, Kur'ân-ı Kerîm’deki Fıkhî Hükümlerin Evrensellik ve Tarihselliğini Tespit Konusunda Bir Deneme, (İslâm Düşüncesinde
Yeni Arayışlar-I, Rağbet, İstanbul1998), s.127-144, 153-163.
Diğer iki tartışmalı ceza de haddu’z-zina ve haddu’l-irtidat’tır. Hakkında açık bir ayet olmaması sebebiyle recmi, Kurani bir ceza kabul
etmek mümkün değildir. Çok açıktır ki bu ceza, Hz. Peygamber dönemindeki uygulamalara dayanmaktadır ve bu uygulamalar mütevatir
değil, ahad haberlerle bize ulaşmıştır. Dolayısıyla bu tür haberlerin hüküm ifade eden bir nas değerinde olması bizce mümkün değildir.
Çok büyük ihtimalle bu uygulama, sopa cezası öngören ayetler inmeden önce, Hz.Peygamber’in, önceki şeriatlere uyarak vermiş olduğu
bir ceza mesabesindeydi. Ancak sopa cezası öngören ilgili ayetten sonra bu hüküm ve uygulama da ortadan kalkmıştır. Öte yandan dinden
dönmenin cezası olan İrtidat cezası da yine Kurani bir ceza olamaz. Çünkü Kuran çok açık bir biçimde insanların herhangi bir dine girme
ya da herhangi bir dinden çıkma özgürlüğüne sahip olduklarını dile getirir. Dini olduğu iddia edilen bu ceza aslında tamamen siyasidir.
Yani dinden dönme, devleti tehdit eder boyutlarda olursa eğer, işte o zaman devlet başkanının takdirine bağlı olarak, ölüm cezasını gerekli
kılabilir. Hz.Ebu Bekir’in mürtedlere karşı açtığı savaş da buna dayanmaktaydı. Eğer bu savaş, dini bir ceza amacı gütmüş olsaydı o
zaman sadece savaşçılar değil, aynı zamanda mürted olan diğerleri de yani kadınlar, çocuklar ve yaşlılar da öldürülürdü. Oysa tarihen
sabittir ki bu savaşlarda sadece harbe iştirak edenler öldürülmüştür. Dolayısıyla bunun Kuran’ın emrettiği bir ceza olduğunu iddia etmek
doğru olmasa gerektir. Tüm bunlardan sonra, yine yanlış din anlayışlarına bağlı fetvaları ya da uygulamaları gündeme getirerek bu
meseleyi tartışma zeminine çekmek yanlıştır. Biz de konuya, yanlış noktalarda tartışılması sebebiyle, dipnotta işaret etmeyi uygun bulduk.
(Konu hakkında bkz. Yusuf Ziya Keskin, Recm Cezası: Ayet ve Hadis Tahlilleri, Beyan, İstanbul2001; Saffet Köse, İslam Hukuku
224
D- KAOTİZMİN DAYANILMAZ HAFİFLİĞİ
“Son saat yaklaşacak ve ay yarılacak! Ama eğer onlar, kıyametin yaklaştığını görselerdi, sırtlarını döner
ve; ‘Bu her zaman var olagelen bir göz yanılsamasıdır!’ derlerdi, çünkü onlar, kendi arzu ve heveslerine uyarak
bunu yalanlamaya şartlanmışlardır. Ama her şeyin hakikati en nihayet ortaya çıkacaktır.”40
Bir çok müslüman İlahiyatçının, İslam’da liberalleşme ve reform konusunda kafa yorduğu görülmektedir.
İslam’ın sosyal ve siyasi teorisinin statik olmaktan çok reform, yenileşme ve adaptasyon gibi bir çok
mekanizmayı barındıran dinamik bir yapı olduğu unutulmamalıdır. Örneğin son dönemin ıslahatçı İslami
hareketleri, İslam’ın, Batı’nın sömürgeci gücüyle ve modern eskatolojiyle zıtlaşmasını; aile yapısı ve giyim
kuşam kodlarındaki değişimler ve tevhid-karşıtı edebiyat ve hareketlerle ifadesini bulan dini hukukun özüne
karşı temel tehditlere karşı koymasını kapsamaktadır. Bu yüzden Efgani, Abduh ve İkbal gibiler yeni formlara
bezenmiş kalıplarla insanlığa İslam’ı anlatmayı denediler. Çünkü İslam’ın inanılmaz bir adaptasyon kabiliyeti
vardı. Efgani, öncelikle siyasi ve iktisadi bağımsızlığımızı kazanmak, ardından İslam’ın diğer dinler karşısındaki
üstünlüğünün, akılcılığında yattığını ispatlamak ve son olarak dini hayatın pratik sonuçlarının sadece insanın
ruhani boyutunda değil, ama aynı zamanda insanlığın mutluluğa ulaşması için gerekli derunî niteliklerde de
(hedonizm ve materyalizmin sonuçlarından koruyan tevazu, dürüstlük ve doğru sözlülük gibi) olması gerektiğini
savundu. Mısır’da Abduh, toplumsal reform için geniş çaplı sosyal programlar öneren bir mütefekkirdi. İkbal,
soyut Yunan epistemolojisini İslam’ın, ampirik düzeylere çektiğini iddia etmekteydi.41 Dolayısıyla en zayıf
olduğu dönemde bile İslam düşüncesi, her tür meydan okumaya karşı, kendi köşesine çekilen dervişlere mahsus
bir tevekkülle değil kendini revize edebilen bir ruhla ortaya çıkabilmekteydi. John Calvin ve Martin Luther gibi
düşünürler de bir takım problemlerin farkına varmış, en başta Uluhiyyet anlayışına sınırlamalar getirmek gibi,
oldukça önemli reformlara imza atmışlardı. Ancak bu reformlar, kilisenin ve umumen Hıristiyan akidesinin
bizatihi özüyle ilgili reformlardı ve bugün İsa’dan elde kalanın ne oluğu ya da elde kalanların ne kadarının itibar
gördüğü tartışmalıdır. Mantalitesi itibarıyla Protestan hareket elbette son derece önemliydi ve Hıristiyan
dünyanın güçlü bir şekilde mevcudiyetini devam ettirebilmesi için olmazsa olmaz bir koşul haline gelmişti.
Ancak bu hareket, eğri cetvelden doğru çizgi çıkmaz fehvasınca, zaten tahrife uğramış bir din anlayışını ancak
bu kadar düzeltebilirdi. Nitekim Protestanlığın getirdiği bazı itikadi anlayışlar, Kuran’ın, Hıristiyanları davet
ettiği prensiplerden bazılarını da içermektedir. Protestanlaştırılan haliyle dahi Hıristiyanlık, beklentilere, yol
göstermelere ve hayata müdahil olmaya yetecek kadar dolu değildir.
Globalleşen bir dünyada, semavi olup olmadığına bakılmaksızın, neredeyse her dinin müntesiplerince
birlik mesajlarının verildiği bir ortamda, İslam dünyasının bugünkü darmadağınık ve hatta birbiriyle çatışan
görüntüsü gerçekten çok üzücüdür. Şeltut’un 1 Ekim 1958 yılında verdiği bir fetva ile yumuşama sürecine giren
Sünni ve Şii dünya ilişkileri,42 dünya çapında ses getirecek ortak İslami çalışmalar safhasına maalesef geçebilmiş
değildir. Hatta İslam dünyasının genel mozaiği hakkında bilgi veren ansiklopedi çalışmaları dahi dar, lokal
kalıplardan çıkamamış, hemen her İslam ülkesinde Sünni-Şii versiyonlu ya da Arap-Türk karakterli dini içerikli
ansiklopediler kaleme alınmıştır. Söz konusu dağınık görüntü, bugün acilen bir toparlanma ve birleşme
aktivitesine ihtiyaç duymaktadır. İster milli, ister siyasi, ister coğrafi olsun bir şekilde, bizi bir arada tutan
unsurların üzerindeki külü kaldırmalı ve birlik olmalıyız. İslam dünyası bugün, tarihin manipulasyonlarına açık
objeler olmaktan çıkıp tarihe yön verecek, onu kurgulayacak ve müdahale edecek objeler olmak zorundadır.
İslam dünyası, bu anlamda ıslahatların altına imza atan Efgani, Abduh ve İkbal gibi son dönemin önemli
rehberlerinden aldığı aydınlanma meşalesini ne yazık ki daha ileriye götürememiştir. Oysa global dünyanın
beklentilerine cevap vermek ve bu dünyaya yol göstermek için, en başta içtihat, cinsel devrim (hususen kadının
konumu), demokratikleşme, insan hakları, aklın özgürleştirilmesi, siyasal-sosyal-kültürel-ekonomik politikalar
ve çevre olmak üzere önümüzde bulunan bir çok problemi, dini hassasiyetleri dikkate alarak çözme
zorunluluğumuz vardır. Ancak üzülerek söylemek gerekirse, genelde İslam dünyası, özelde Türk-İslam dünyası,
ikinci dünya savaşı sonrasında oluşan büyük boşlukta, model oluşturacak bir görüntü verememiştir. Hatta tam
tersine bu bölgelerin adı, biraz da kasıtlı olarak, terörizmle birlikte anılmaktadır. İslam dünyası şiddetle iç içe
yaşamakta ve içinde yaşadığı bu şiddet ortamından yine şiddetle çıkabileceğini düşünmektedir. Patlayan
insanların yolunu döşediği bir Filistin Devleti ikame edilmeye çalışılmaktadır. ‘Öteki’ kültürünü hazmeden bir
din anlayışını bizlere miras bırakan Peygamber, bizzat Medine’deki mescitte, Ehli Kitap ile dini münakaşaya
dahi girebilmektedir. Bilindiği gibi Peygamber’e Necran Hıristiyanlarından bir grup gelerek İsa hakkında
tartışmaya girmiş ancak Peygamber’in tüm ikna çabalarına rağmen kendi bildiklerinden vazgeçmemişlerdir.
Hatta o kadar inatçı davranmıştır ki Necranlılar, Peygamber; “Keşke benimle Necranlılar arasında bir perde
olsaydı da ne ben onları görseydim ne de onlar beni.” demiştir. Neticede karşılıklı mübahele (lanetleşme)
teklifinde bulunulmuş, ancak Hıristiyanlar bundan çekinmişlerdi. Elinde ciddi anlamda bir güç bulunduran
40
41
42
Açısından Din ve Vicdan Hürriyeti, Adiloğlu, Bakü2002; M.Salih Arı, Hz.Ebu Bekir ve Ridde Savaşları, Beyan, İstanbul1996; Şimşek,
Tefsir Problemleri, s.482-485; Ana Konular, s.270-275.)
54 Kamer 1-3.
Ali A. Mazrui, Tarihin Sonu ve İslam, İslami Sosyal Bilimler Dergisi, İnkılap, c.II, sayı 1, s.114.
Hayrettin Karaman, Caferiyye Md, DİA, İstanbul1993, c.VII/9.
225
Peygamber ise onların bu tutumuna karşı güç kullanmamıştı.43 Oysa bugün İslam dünyası global bir çatışmanın
merkezi durumuna gelmiştir ve 80’li yılların yeni tehdit odağı İslam ya da yeşil kuşak, tarih sahnesindeki etkin
konumunu oynaması bir yana, tarih sahnesinden silinmek ya da refüze edilerek pasif bir role razı edilmek
kaderiyle yüz yüzedir.
Öte yandan kendi içerisinde birlik ve bütünlüğünü sağlamış bir İslam dünyasının, kendi dışındaki
insanları ‘öteki’ damgasıyla dışlaması da söz konusu olmayacaktır. Bunun en güzel göstergesi, biraradalığın
mümkün modeli olan ‘Medine Vesikası’dır. Vatandaşlık ve siyasal birlik temeline dayandırılmış olan bu
antlaşmanın 2 ve 25. maddeleri, değer erozyonuna uğramamış ve temel prensiplerini kaybetmemiş bir İslam
toplumunun kimseden korkusunun olmadığını ve kimseyi de korkutmadığını açıkça gösterir.44 Çünkü inancımıza
göre Allah Murat etseydi tüm insanlar imana gelirdi. Fakat ayetler bu konudaki bir hakikati şu şekilde dile
getirirler: “Bütün insanlık bir zamanlar bir tek topluluktu; (sonra ihtilafa düşmeye başladılar), bunun üzerine
Allah, müjdeci ve uyarıcı olarak peygamberler gönderdi ve onlar aracılığıyla hakikati ortaya seren vahiyler
bahşetti ki bununla, insanların farklı görüşler edinmeye başladıkları her konuda karar verilebilsin. Buna
rağmen kendilerine hakikatin bütün kanıtları geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan dolayı onun anlamı
hakkında ihtilafa düşenler, bizzat bu vahyin tevdi edildiği aynı insanlardı. Ancak Allah, inananları, kendi
iradesiyle, üzerinde ihtilafa düştükleri hakikate sevk etti; çünkü Allah, ulaşmak arzusunda olanı doğru yola
ulaştırır.”45 Dolayısıyla tek tip bir insanlık murat edilmemiştir ve bu de facto durumun farkında olan müslüman
için bir arada yaşama imkanlarının sonuna kadar kullanılması zorunluluğu vardır.
Globalizm en nihayet glob’a ait bir durumdur ve dünyevi sınırlarla kayıt altına alınmıştır. Oysa dinlerin,
bu sınırları ve limitleri çok daha fazla zorlayan ve ileriye taşıyan iddiaları vardır. Dolayısıyla maça galip
başlaması gereken dinin, bugün yenik vaziyete düşmesi/düşürülmesi, dindarların kendilerini bir kez daha ve
derinden sorgulamaları gerektiğini göstermez mi? Her yenik düşen insanın psikolojisine uygun olarak suçu başka
yerlerde aramak, ya da özünden bir şeyler vermek suretiyle inisiyatifi dinin (dindar kesimin) elinden alarak din
dışına (din karşıtları) vermek de ayrı bir aymazlıktır. Şurası unutulmamalıdır ki, verilen her taviz bir başkasını
doğurur ve yerine yenisini koymanın imkansız olduğu bu değerlerin kaybı, bizatihi dinin, reel hayatın dışına
itilmesine sebep olur. Bu anlamda bir din için ateizmden çok daha tehlikeli olanı, dini hayatın Fransız usulü
sekülerleştirilmesidir. Bir bünyeye benzetebileceğimiz din, kendisini hedef alan ya da almayan herhangi bir
ateist harekete karşı otomatikman savunmaya geçer ve karşı argümanlarıyla kendisini ve inananlarını korurken,
dini ritüellerin bazen kamusal alana da varan görünümleri, Fransız usulü bir seküler anlayışta sıvılaşarak
buharlaşır ve en nihayet din, savunma mekanizmalarını kaybetmiş dirençsiz bir dine dönüşerek fonksiyonelliğini
yitirir. Dolayısıyla globalizmin önümüze yığdığı, çok ciddi imiş gibi görünen bu problemler, evrensel değerleri
muhtevi bir din olan İslam için savuşturulması son derece kolay problemlerdir. İslam’ın globalleşen dünyaya
ayak uydurabilecek enstrümanları mevcuttur. İslam’ın dünyaya bakışı, içtihada açık oluşu, yerel ya da ulusal bir
din olmayışı ve her şeyden önemlisi, Kutsal Kitabını ilk günkü otantikliği ile muhafaza ediyor oluşu, onu diğer
semavi dinlerden farklı kılmaktadır. Ancak bu çok kabiliyetli bünyenin bugünkü az kabiliyetli inananları,
Mevdudi’nin ifadesiyle, bu çocuğun dünyaya gelmesine engeldir.
Fukuyama’nın tarihin sonunun geldiğine işaret eden makalesinin yayımlanmasının ardından (1989), tam
13 yıl geçti. Aslında bu durum da bize gösteriyor ki, biz müslümanlar, tarihin sonunun henüz gelmediğini, ‘elMedinetu’l-Fazıla’ kadar olmasa da dünyanın henüz adil bir sistemle tanışmadığını, oysa böyle bir sistemin
bütün orijinalitesi ile karşımızda durduğunu ortaya koyabilmiş değiliz. Hatta ekonomik anlamda bile globalizme
rakip olabilecek Asya modeli, 1997-1998’de yaşanan son ekonomik krizde ayakta duramamış, İslam dünyasının
önde gelen zengin ülkeleri de bu krizde büyük darbe yemiştir. Yani kazanımlar ve kayıplar, dar bir bölgeye ya da
belirli milletlere inhisar edilemeyecek şekilde yaygın olarak paylaşılmaktadır. Bu pastadan pay alma peşindeki
insanlık, doymak bilmeden çevresini tüketmektedir. Daha çok adalet ve daha çok özgürlük isteyen insanlar
nerede duracağını kestirememekte; adalet ve özgürlük talepleri, başkalarının hakkı ve özgürlüğüne de kast
edecek şekilde tatmin edilemez isteklere dönüşmektedir.
Egemenler lehine dünyayı globalleştirmek isteyen bu çabalara tepkiler de yok değildir. Örneğin 23 Ocak
2003’te İsviçre’nin lüks tatil beldesi Davos’ta yapılan Dünya Ekonomik Forumu, küreselleşme karşıtlarının
büyük protestolarıyla karşılaşmış, hemen ertesi gün bir başka büyük karşı toplantı, bu sefer Brazilya’nın
mütevazı bir kenti olan Porto Alegro’da ve hem de bir Katolik Üniversitesinde gerçekleştirilmiştir. Dünyaya
verilen bu mesajı, kanaatimizce bizler de paylaşmalı, yerel değerlerin ve inanç esaslarının hızlı bir biçimde
eridiği global dünyada dinin yeniden yükselişine katkıda bulunmalıyız.
43
44
45
Bkz. Muhammed b. Cerir et-Taberi, Camiul-Beyan fi Tevili’l-Kuran, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut1992, s.III/297-298; Ebu Ali el-Fadl
b. El-Hasen et-Tabersi, Mecmau’l-Beyan fi Tefsiri’l-Kuran, Menşuratu Dari Mektebet el-Hayât, Beyrut, Tarihsiz, s.II/99-100.
Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, Terc. Salih Tuğ, İrfan, İstanbul1993, s.I/202-204. Anlaşmanın ikinci maddesi, müslümanları
da ayrı bir topluluk olarak gösteren şu ifadelerdir: (‫)اﻧﻬﻢ اﻣﺔ واﺣﺪة ﻣﻦ دون اﻟﻨﺎس‬. Yirmi beşinci madde ise, Yahudilerle müslümanların bir
topluluk oluşturduklarını, ancak dini açıdan, saygı temeline dayalı olarak her toplumun kendi inançlarını savunma ve yaşamada özgür
olduğunu ifade eder. (‫)وان ﻳﻬﻮد ﺑﻨﻰ ﻋﻔﻮ اﻣﺔ ﻣﻊ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻟﻠﻴﻬﻮد دﻳﻨﻬﻢ و ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﻴﻦ دﻳﻨﻬﻢ ﻣﻮاﻟﻴﻬﻢ واﻧﻔﺴﻬﻢ اﻻ ﻣﻦ ﻇﻠﻢ واﺛﻢ ﻓﺎﻧﻪ ﻻﻳﻮﺗﻎ اﻻ ﻧﻔﺴﻪ واهﻞ ﺑﻴﺘﻪ‬.
2 Bakara 213.
226
Tüm bu uygulamalar bize şunu ifade etmektedir ki; globalleşen bir dünyada, geleneksel anlayışlar eski
görkemli mevkilerini muhafaza etmekten uzaktır artık. Dolayısıyla ideolojilerin bittiği yerde, fizik ve metafizik
düzlemde büyük iddialara sahip dinler de kitlelerin gözündeki anlamını kaybetmektedir. Günümüzde din, global
bir dünya yaratan ya da yaratılmış olan bir globun egemenliğini elinde bulundurmak isteyen dinamiklerin, kendi
çıkarları doğrultusunda kullanabilecekleri bir argüman değerini haiz olduğu müddetçe itibarlıdır. Ancak bu tavır,
dünyayı değiştirme ve yön verme iddiasındaki dinler açısından önemli bir tehdittir. Dinler, bu tür taarruzlara
karşı doğal savunma mekanizmalarına sahiptirler ve çoğu kere bu savunma mekanizmaları birinci elde uhrevi
ceza-mükafat dengesini takdirlere sunmak suretiyle tezahür eder. İslam’ın Kuran’da kalıbını bulduğu son
formunun bu boyuta getirmiş olduğu yeni yüz ise, Kuranca bir adalet, hoşgörü ve biraradalık anlayışının egemen
olmadığı toplumların, kaotizmin dayanılmaz hafifliği içerisinde kaybolup gidecekleri şeklindeki bir de dünyevi
ikazdır. Kutsal Kitabı işine geldiği gibi anlama çabasında olan global bir köyün ‘türedi kutsal kitap’ları,
beşeriyete yeni mutluluklardan çok yeni tasalar, yeni ıstıraplar ve yeni felaketler getirecektir.
227
KURESELLEŞMENİN PSİKOLOJİK SONUÇLARI
Canani KAYGUSUZ
Atatürk Üniversitesi
Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi
Eğitim Bilimleri Bölümü
Erzurum / TÜRKİYE
ÖZET
Bu incelemede, ilkin 1980’li yılların ortalarında sosyal bilimlerin gündemine giren küreselleşme sürecinin olası
anlamları tartışılmış; küreselleşme sürecinin bugün gelinen noktada dünya için ne anlama geldiğine ilişkin açıklamalara yer
verilmiştir. İncelemede ikinci olarak küreselleşmenin dünya için oluşturduğu tehditler üzerinde durulmuş, bu çerçevede
küreselleşme sürecinin sorgulayıcı bir analizi yapılmıştır. Son olarak sürecin birey psikesi üzerindeki etkileri ele alınarak,
özellikle yabancılaşmanın ve çoklu kimliklerin oluşmasında küreselleşmenin oynadığı rol irdelenmeye çalışılmıştır.
THE PSYCHOLOGICAL RESULTS OF GLOBALIZATION
ABSRTACT
In this study, fırstly the probable significance of globalization entering into the field of sıcial sciances in the middle of
1980s vas dis
cussed, and its position in today’s world was analized. Secontly, the threat of globalization for the world
was focused on. A questioning evauation of globalization was suggested. And lastly, taking to psychological effect of this
process on the individual, the role of globalization especially on alienation and formation of multy-identitiy was inspected.
A. KÜRESELLEŞMENİN OLASI ANLAMLARI
1. Küreselleşme Nedir ?
Bir kavram ve konu alanı olarak küreselleşme son zamanlarda toplumsal yaşamın her alanında
kendisinden öylesine söz ettirmeyi başarabildi ki, bir çok kişinin yaşamında mucizevi anlamı olan bir sözcüğe
dönüştü. Bugün küreselleşmiş bir dünyaya katılarak yaşama arzusu, yaşanılan toplumsal hoşnutsuzluklardan
kurtulmanın neredeyse tek geçerli yolu haline geldi. Bir çok toplumda geniş kesimler, küreselleşme sürecinin
kendilerini de içlerine aldığı, onları sarıp sarmaladığı bir konumda olmanın özlemini çekme noktasındalar. Bu
kesimler, küreselleşmenin/ neo–libaral politikalarının kendi ülkelerine uğramadığı durumda, içinde bulundukları
şartların daha kötüye gideceğine inandırılmış vaziyette: Küreselleşme işsize iş, yoksula aş, hastaya derman olma
söylemleriyle örtüştürülmüş durumda. Bir çok ülke yaşamın her alanındaki ulusal politikalarını, küresel dünya
politikalarına bağlı olarak oluşturmaya yöneldi. Ama yine de, dünyanın bir çok bölgesinde açlık, savaşlar, salgın
hastalıklar, bir türlü anlamı bulunamayan bir yaşam... sürüp gidiyor. Hal böyle olunca, kürselleşme kendine
yandaş olanlar kadar karşıt olanlarında hakkında bir şeyler söylediği bir konu alanı haline dönüştü. Bu bağlamda
küreselleşme 1980’li yılların ortalarında sosyal bilimlerin gündemine de girdi ve çok yönlü analiz edilen bir
kavram halini aldı. Üzerinde binlerle ifade edilebilecek incelemeler yapıldı, halen yapılmakta ve gelecekte de
yapılacakmış gibi gözükmektedir.
Küreselleşme süreci üzerine özellikle 1980’lerden bugüne yapılan incelemelere bakıldığında, kavrama
yönelik çalışmalardaki tanım ve açıklamaların çoğu kez birbirinden farklılaştığı hemen göze çarpar. “Kimilerine
göre küreselleşme dünyanın Batılılaştırılması, kimilerine göre kapitalizmin yükselişi anlamına gelmektedir. Kimi
yazarlar küreselleşmenin bir tektipleştirme yarattığını dile getirirken, başkaları artan melezlenme ile farklılaşma
ve çeşitliliğe izin verdiğini söylerler. Kimi yazarlar küreselleşme ile moderniteyi eş tutarlar, öte yandan ‘küresel
çağ’ın moderniteyi izleyen ve ondan tamamen farklı bir çağ olduğunu dile getirenlerde vardır” (Kellner, 1999.
Akt. Sayar, 2001.s.76). Küreselleşme sürecinin oldukça karmaşık bir konu olduğu ve konu üzerine bilgi
üretenlerin bu karmaşık sürecin çoğu kez farklı yanlarıyla ilgilenmek zorunda kaldıkları, keza, küreselleşmenin
bütün bir dünyayı etkileyen süreç olduğu ve bu etkileme sürecinin etkin ve edilgin konumunda bulunan güçlerin
çatışmalı alanlarının da var olduğu göz önüne alındığında, konuya farklı yaklaşımların olağan olduğu
anlaşılabilir. Ancak konuya yaklaşımlara ki bu olağanlık, dünyanın gidişine ilişkin kurgusal bir iyimserliğin
yayılmasına, dolayısıyla dünya üzerindeki milyarlarca insanın içinde bulunduğu kötü koşulların gözden
kaçırılmasına izin vermenin de olağan olduğu anlamını taşımaz.
Küreselleşme ile ilgili sürdürülen tartışmalar ağırlıklı olarak, toplumsal yapının 21.yüzyılda yeni bir
biçim halini alıp almadığı sorunsalı üzerine odaklanmaktadır. Robertson (2000), küreselleşme konusunun “(...)
en genel anlamıyla ‘dünya düzeni’ sorununa kavramsal bir giriş” (s.89) olduğunu söylemekte, dünyanın içinden
geçtiği zaman dilimindeki düzeninin eskisinden farklı olup olmadığını tartışmaya açmakta; dünyanın yeni bir
düzene girdiğine ilişkin söylemlerin ve yeni düzenin insanlık için iyi olacağına ilişkin iyimser bilgilerin
228
yayılmasının, dünyanın gerçekten de yeni bir düzen içine girdiğinin ve bu düzenin genel için iyi olacağının
göstergesi olamayacağını ifade etmektedir. Somel (2002), ortaya yeni bir keşif ya da icat çıktığında bu keşfin ya
da icadın karşılığına yeni bir kavramın konulmasının doğal olduğunu, ancak, bilinen bir şeye yeni bir kavram
bulmanın ya da uydurmanın telkin amacı güdeceğini belirterek, küreselleşme kavramının yeni bir icada karşılık
gelmediğini, çünkü küreselleşme kavramının kapsadığı eğilimlerin son yirmi yılın ürünü olmadıklarını; bu
eğilimlerden, örneğin ticaretin ilkçağlardan beri sürdüğünü, yine sermayedarların birkaç yüzyıldır başka
ülkelerde yatırım yaptığını, iletişim ağlarının birkaç yüz yıldır teknolojik gelişmenin ritmine uygun olarak
sürekli genişlediğini, dolayısıyla en az birkaç yüz yıldır süregiden ekonomik ve kültürel ilişkilerin sanki yeni bir
düzene girmiş gibi algılanmasının ve yeni bir çağın içindeymişiz gibi, son yirmi yıla küreselleşme çağı
denilmesinin gerçeği temsil etmeyeceğini öne sürer. Konu üzerine odaklanan bir çok yazarda (Kızılçelik, 2001,
2002; Kaçmazoğlu, 2002; Amin,1999, 2002; Bauman, 2000; Giddens, 1994; Wallerstain, 1992, 1998; Ramonet,
2002; Gündüz, 2002; Demirer ve Civelek, 2002; Erbaş 2002; Erkızan, 2002; Jameson, 1994), küreselleşmenin
aslında kapitalizmin bir devamı olduğunu, bugün sürdürülen üretim ve bölüşüm ilişkilerin kapitalizmin genel
mantığının dışında her hangi bir şey içermediğini, 1950’lerden bu yana tartışılan post-modernizm, neo-liberalizm
ya da küreselleşme kavramlarının dünyadaki kapitalist ilişkilerin oluşturduğu hoşnutsuzlukları örtmek üzere
döneme uygun birer moda kavramlar olarak öne çıkarıldığını ifade etmektedir.
Küreselleşme sürecinin, kapitalizmle birlikte düşünülmesi gerektiğini öne süren bu yazarlar, sürecin
1980’lerde değil, 15 yüzyılın sonlarından başlatılması gerektiğini, hatta bazı yazarlara (örn. Erkızan (2002))
göre sürecin, evrenselcilik bakış açısının oluşmaya başladığı Antik Yunan’a kadar götürülebileceğini
söylemektedirler. Küreselleşmenin kapitalizmin yeni yayılma söylemi olduğunu iddia eden yazarlardan
Robertson (2000), küreselleşme sürecini 15-18 yüzyıl arasındaki dönemine oluşum; 18. yüzyıl ile 19. yüzyıl
arasına başlangıç; 1870-1920 yılları arasına yükseliş; 1920-1960 yılları aralığına hegemonya için mücadele;
ve nihayet 1960’lardan başlayarak 1990’larda kriz belirtileri gösteren dönemine belirsizlik evreleriolarak
bakmak gerektiğini iddia etmektedir. O’na göre, yaklaşık altı yüzyıllık dönemi kapsayan küreselleşme
günümüzde, iletişim araçlarındaki hızlı artış, Sovyetler Birliğinin dağılması ile dünyada iki kutupluluğun sona
ermesi, çok kültürlülük, cinselliğe, etnikliğe, toplumsal cinsiyete ve ırklara ilişkin tartışmaların derinleşmesi
nedeni ile küreselleşme son dönemde daha da karmaşık hale gelmiştir. Erkızan (2002) küreselleşmenin özü
itibari ile, kendini ekonomik sosyal ve düşünsel olarak azgelişmiş ülkelere empoze eden gelişmiş ülkelerin
başlattığı bir olay olduğuna vurgu yaparak, küreselleşmenin 1400-1750 yılları arasında kendini somutlaştıran
bireyselci, hümanist ve ulusal söylemlerle başladığını savunmaktadır. Küreselleşme sürecini, ulus devlet sistemi,
dünya kapitalist ekonomisi, dünya askeri düzeni ve uluslar arası işbölümü olmak üzere dört ana bağlam içinde
ele alan Giddens (1994), bu süreçte en önemli rolü kendini etkin kılan kapitalist ekonomiye verir. Giddens’a
göre, modernleşmenin bir devamı olan küreselleşme, kapitalist modernitenin kendini ekonomik, politik ve
kültürel bağlamda yeniden kurmasından başka bir şey değildir. Gelişmiş üç kutuplu (Amerika Birleşik
Devletleri, Avrupa Birliği ve Japonya) kapitalist ekonominin karşılıklı bir içiçe geçme, dolayısıyla tekelleşme
süreci olarak küreselleşmenin incelenmesi gerektiğini öne çıkaran Amin (1992, 1999), küreselleşmenin bir
dünya düzenine değil, dünya üzerinde eşitsiz gelişmelere yol açması nedeniyle özünde toplumların
kutuplaşmasına kaynaklık etmesi yüzünden bir dünya düzensizliğine işaret ettiğini vurgulamaktadır. Günümüz
modern dünya sistemine vücut veren küreselleşmiş kapitalizmde teknoloji, finans, doğal kaynakların tekelci
kullanımı, kitle iletişimi-medya ve nihayet kitle imha silahlarının gelişmiş kapitalist ülkelerin tekelinde
bulunduğunu öne çıkaran Amin (1999) ve Kızılçelik, (2001), bu beş alanda var olan tekelin zaten eşitsiz
gelişmenin yaşandığı dünyada eşitsizlikleri daha da derinleştirdiğini, her geçen gün devletlerarasındaki ve devlet
içindeki farklı sınıflar arasındaki ilişkilerin gerilime sürüklendiğini iddia etmektedirler.
Küreselleşmenin modernleşmenin bir devamı olduğuna, ya da kapitalizmin uluslarüstü sermayesinin
kendisine yeni yayılma alanları bulabilmek için, ulus devletlerin kendi milli sınırları içinde var olan
egemenliklerini kırmak üzere kullandığı bir söylem olduğuna ilişkin yukarda ana hatları ile değinilen görüşleri
çoğaltabilmek mümkündür. Sözgelişi, küreslleşmenin 1980’lerden sonra dillendirilmesinin arkasında, “Batı
kapitalist sisteminin yeni bir kriz içine girmesi ve bu krizden globalleşme süreci oluşturularak çıkılmak
istenmesi”nin (Kaçmazoğlu, 2002. S. 49) yattığı; küreselleşmenin “ (kapitalist)... bunalıma karşı sistemin
yeniden kendini üretebilmesi gereksiniminden kaynaklan”dığı (Şeylan, 2003.s192); “ulus devletlerin belli
sınırlar içinde pazarı bütünleştirmek için ortaya çıktığı,... sermayenin gelişmesine bağlı olarak dünyanın bütün
bir pazara dönüştürülmesinin amaç”landığı ve bunun ideolojik kılıfının da küreselleşme olduğu (Başkaya, 2002.
s.40); küreselleşmenin özünde sosyal devleti tasfiye etmeye dönük bir süreç olduğu (Gündüz, 2002) sıklıkla dile
getirilmektedir.
Yukarıda ele alınan tartışmalara bir bütün olarak bakıldığında, bugün “politik iradeden, ideolojik
mücadeleden bağımsız, geri dönülemez, direnilemez, tarihsel olarak kaçınılamaz bir süreç olarak insanlığa
empoze edilmeye çalışılan” (Kozanoğlu, 2002.s.55) küreselleşmenin hiçte tarih dışı olmadığı, bilakis tarihsel bir
süreç olarak kapitalist üretim ilişkilerinin bir devamı niteliğinde tezahür ettiği ve sermayenin uluslarüstü
niteliğine bağlı olarak, sermaye önündeki ulus devlet engellerinin aşılması doğrultusunda işleyen bir sürecin adı
olduğu iddia edilebilir. Küreselleşmenin kapitalist üretim ilişkilerinin devamı olduğuna ilişkin ifade edilen bu
229
görüşler, ağırlıklı olarak küreselleşmenin ekonomik yönünü öne çıkarmaktadır. Küreselleşmenin dünya
üzerindeki etkisini salt ekonomik olmadığı, ekonomik işleyişin politik ve kültürel alanda da küreselleşmelere
kaynaklık ettiği; dolayısıyla küreselleşmenin “ekonomik küreselleşme, siyasi küreselleşme ve kültürel
küreselleşme” (Çetinkaya, 2002.s.77) olarak birbiriyle ilişkili olan üç boyutta devam ettiği de söylenilebilir.
Aslında, içinden geçtiğimiz zaman dilimine ister neo-libarel dönem, ister postmodern dönem, istese
küreselleşme dönemi denilsin yaşanılan süreç, gerek toplumsal alanda gerekse birey psikolojisinde oldukça
önemli sonuçlar doğurmaktadır. O nedenle küreselleşme sürecinin, eşdeyişle dünyanın ekonomik, politik ve
kültürel gidişinin tam olarak ne anlama geldiğinin, ya da küreselleşmenin tüm dünya ülkeleri ve bu ülkelerde
yaşayan her gruptan/sınıftan için aynı anlamı taşıyıp taşımadığının belli verilere dayalı olarak gözden geçirilmesi
gerekmektedir.
2. Küreselleşmenin Bilançosu:
Bugün dünyada küresel rüzgarın etkisi altına giren tüm devlet ya da toplumlarda küreselleşme ile ilgili
çeşitli mitler dolaşmaktadır. Devletlerin ya da toplumların yaşadığı çeşitli sorunlar konusu üzerine yoğunlaşan
tartışmalar, yaşanılan sorunların aşılmasında çoğu kez küreselleşme sürecine olumlu anlamlar yüklemekte,
küreselleşmenin tüm devletler, toplumlar ve sınıflar için bir ve aynı anlamı taşıdığı ifade edilmektedir. Ancak
küreselleşme süreci olarak tanımlanan 1980’lerden bu yana geçen zaman diliminde farklı kıtalara, farklı ülkelere
ve farklı ülkelerdeki farklı sınıfların konumlarına ilişkin ekonomik verilere bakıldığında bırakın bu söylemlerin
altını dolduracak verilere ulaşmayı, bilakis bu söylemlerin altını oyacak onlarca veriyle karşılaşılmaktadır.
Dünyada küreselleşme olarak adlandırılan dönemin ekonomik panoraması bizi ilginç verilerle
buluşturmaktadır. Örneğin dünyada yoksul ülkeler grubu 1980’de dünya nüfusunun %36’unu oluşturmaktadır ve
yoksul ülkeler grubu aynı yıl dünya nüfusunun toplam gelirinin %6.3’üne sahiptir. Yoksul ülkeler grubunun
2000 yılında dünya nüfusu içindeki payı, %4.6 artarak %40.6’ya ulaşmış, yoksulluk bu dönemde sadece
yaygınlaşmakla kalmamış, dünya gelirinden aldıkları pay da % 2.9 azalarak, % 6.3 ten %3.4’e gerilemiştir. Yine
1960 yılında Dünya nüfusunun en zengin % 20’si ile en yoksul %20’si arasındaki fark 1’e 30 iken; bu fark
bugün 1’e 82’ye çıkmıştır. Bugün dünyada 89 ülke 10 yıl öncesine , 70 ülkede yirmi yıl öncesine oranla daha
yoksuldur (Başkaya, 2002.s.16,17,70). Dünya Gayri Safi Yurtiçi Hasılası (GSYİH) büyümesi 1990-1998 yılları
arasında %2.5 oranında gerçekleşmiştir. Bu oran 2. Dünya Savaşını izleyen yılların en düşük oranıdır. Aynı
büyüme oranları, 1950- 1973 arasında %4.9; 1973-1992 arasında % 3’tür. Amerika’da ücretlilerin %80’inin
oluşturan üretim işçileriyle idare-dışı işlerde çalışan işçilerin reel ücretleri 1999 yılında 1979 yılına göre %4.5
oranında gerilemiş durumdadır (Dünya Bankası 2000 Raporu ve Uluslararası Ticaret Raporu, 2000. Akt. Crotty
2002,s.17, 18). Çokuluslu şirketler 1983’ten bugüne dünya ticaretinde 5, dünya üretiminde 10 kat büyümüş;
1982-1990 yılları arasında Güney Ülkeleri Kuzeye 1.345 milyar dolar borç ödemesine rağmen aynı dönemde
borçları 900 milyar dolardan 1.470 milyar dolara yükselmiştir (Demirer, Turan ve Toronoğlu, 2002.s.49).
1971’de dünya ölçeğinde tüm döviz işlemlerinin %90’ından fazlası, finansman fazlası ve gelecekteki yatırımlarla
ilgilidir. Bugün bu işlemlerin %90’ı spakülatif amaçlıdır (Tözüm, 2002.s.160). Spekülasyona yönelen
sermayenin dünyada ne türden ekonomik ve toplumsal krizlere yol açtığını ise, en çok bu sermayenin giriş ve
çıkışları önünde hiçbir yasal engel bırakmayan ve küresel ekonomi ile bütünleşmek isteyen yoksul ya da
gelişmekte olan ülkeler bilmektedir.
Dünya Bankası 1997 verilerinden oluşan “1998-1999 Kalkınma Raporuna” göre, 5 milyar 229 milyon
civarındaki dünya nüfusunun, 2 milyar 48 milyonu (%35.1) düşük; 2 milyar 285 milyonu ( %39.2) düşük-orta;
591 milyonu(% 9.8) orta; 926 milyonu (%15.8) ise yüksek gelirle yaşıyor (Radikal Gazetesi, 19 Ocak
1999.s.13). Yine, 1999-2000 Dünya Gelişim Raporuna göre, Güney ve Doğu Asya’da 961, Avrupa’da 15, Latin
ABD’de110, Afrika ve Ortadoğu’da 230 milyon, Dünyada 1.316 milyon insan günde 1 doların altında gelirle
yaşamak zorunda (Demirer ve Haznedaroğlu, 2002.s.102). Gezegendeki yaklaşık 6 milyar insanın 5.5 milyarı
yoksullukla boğuşurken, 500 milyon insan gezegenin tüm zenginliklerinden faydalanmaktadır (Ramonet,
2002.s.24).
Dünya ölçeğindeki bu iç karartıcı duruma ilişkin daha fazla veri aktarmak mümkün. Salt bu verilere
bakıldığında bile, ekonomik olarak dünyanın bir bütün olarak kötü günlerden geçtiği ve bu kötüleşmenin
yoksulların aleyhine işlediği; zengin şirketlerin sürekli karlarını arttırmak üzere yoksul bölgelerden kaynak
transferi yaparak zaten yoksul olan ülkelerin aleyhine süreci daha da derinleştirdiği görülebilir. Sözgelişi,
“Dünya nüfusunun sadece % 15’inin oluşturan zengin ülkeler Dünya gelirinin % 80’iden fazlasına el
koyuyorlar” (Başkaya, 2002.s.17). “Dört yüz elli küresel milyarderler kulübünün dünya servetinden aldıkları
pay, dünya nüfusunun % 56’sını oluşturan düşük gelirli ülkelerin toplam milli gelirlerinden daha fazladır”
(Chossudovsky, 2002.s.55). “Bugün dünyanın en zengin 15 kişisinin geliri Kara Afrika ülkelerinin tümünün
milli gelirinden yüksektir. Dünyanın en zengin 225 insanının varlığının %4’ü bütün dünyadaki insanların sosyal
gereksinimini karşılayacak durumda” (Cumhuriyet 8 Nisan 1999.s.2. Akt: Demirer, Göker ve Sarı, 2002.s.199).
Dünyadaki mal ve hizmet üretimin % 80’ini Kuzeyli % 20’lik nüfus tüketiyor. ABD dünya nüfusunun % 5’ine
sahip ama hammadde kaynaklarının % 40’ını tek başına tüketiyor. ...ABD ve Avrupa’da kedi köpek mamasına
yılda 17 milyar dolar harcanıyor” (Demirer, Göker ve Sarı, 2002.s.200, 201). Afrika ülkelerinde silahlanmaya
230
ayrılan pay % 1.5 oranında azalsa kıtadaki açlık yok edilebilir. Dünyada sadece bir gün silahlanmaya pay
ayrılmasa, tüm dünya 10 yıl boyunca temiz su içebilir (Harb-İş Bülteni, 1998. Akt: Demirer, Göker ve Sarı,
2002.s.229).
Bugün, Türkiye’nin en büyük 500 sanayi kuruluşu karlarının % 87.7’sini faaliyet dışı alandan yani
faizden sağlıyor. Yine Türkiye’nin 1980’de 13 milyar dolar olan dış borç stokunun, 1988’de 43 milyar dolara,
1989-2000 yılları arasında 126.9 milyar dolara yükselmiş vaziyette (Başkaya,2002.s. 87, 93). Türkiye’nin 2003
yılında iç ve dış borç stokunun 200 milyar doların üzerine çıktığı; 2003 yılı için açıklanan bütçenin % 33 ünün
açık olduğu ve % 46 sının iç ve dış borç ödemelerine ayrıldığı; Türkiye’nin son on yılda gıda alanında önemli
oranda ithalata yöneldiği ve kendi topraklarında tütün, şeker pancarı gibi ürünlerin ekilmesine ilişkin yasal
sınırlamalar getirdiği; kamuda çalışanların ya erken emekliliğe sevk edildikleri ya da işten atıldıkları, keza kişi
başına yıllık 3200 dolar civarında olan milli gelirinin 2001 ekonomik krizi ile 2300 dolara gerilediğine ve 2003
yılı için kişi başına düşen milli gelirin 2400 dolar civarında seyrettiği ve ülke nüfusunun yarıdan fazlasının
yoksulluk sınırının altında yaşadığı göz önüne alındığında, küreselleşmenin yarı bağımlı ülkelerdeki sonuçlarının
yıkıcılığı daha iyi anlaşılır.
3. Küreselleşen Dünyada Enerji Sorunları ve Bölgesel Hegemonya Mücadeleleri:
Bugün dünyanın en önemli sorunlarından biri haline dönüşen enerji sorununun da zengin ya da merkez
ülkeler lehine çözülmeye çalışıldığı, bir çok yoksul ya da çevre ülkenin doğal kaynaklarının merkez ülkelere
akıtıldığı da bilinmektedir. Enerji kaynaklarından aslan payını almak isteyenlerin dünyanın önemli enerji
merkezlerini hegemonyaları altına almak için birbirleriyle kıyasıya bir mücadeleye giriştikleri bir dönemden
geçiyoruz. Orcoltt (1998), “Enerjiye aç bir dünyada Hazar’daki kaynaklardan pay almaya çalışmak yerindedir”
(Demirer, Göker ve Sarı, 2002.s.243) sözleriyle Orta Asya ile ilgili Batının niyetini açığa vurmaktan
çekinmemektedir. Bugün Hazar Petrolleri ya da bir bütün olarak Orta Asya yer altı kaynakları 21. Yüzyılın
enerji depoları olarak büyük işlev kazandı. İki kutuplu dünyanın görece paylaşılmış bu alanları, Sovyetler
Birliği’nin çöküşü ile birlikte yeni bir boşluklu ‘stratejik ve jeopolitik hatta’ dönüştü. Bugün batı, özellikle de
ABD hem dünyanın enerji depolarından hem de bu depodaki kaynakların nakliyatında izlenecek hat üzerinden
ticari hakimiyet sağlamaya çalışırken, bölge üzerinde kendilerine çıkar ilişkileri yaratmak durumda olan Türkiye,
Rusya ve İran’la farklı ilişkiler geliştirmek durumunda kalıyor. Hazar petrollerinin ve Kafkas doğal gazının
Batıya taşınmasında izlenecek hatlar bu nedenle sürekli ülkeler arasında gerilimli ilişkiler yaşanmasına yol
açıyor. Bu süreç Hazar çevreleyen ülkelerin de kendi aralarında anlaşmazlıklar yaşamasına kaynaklık ediyor.
Sözgelişi, Türkmenistan doğal gazını Rusya’ya mı yoksa Türkiye’ye mi vereceği konusunda zikzaklar çiziyor.
Yine, Azerbaycan’ın Hazar petrollerinin işletilmesinde ABD ile yaptığı anlaşmaların Hazar’a kıyı ülkelerin
onayı alınmadan yapılması durumunda geçersiz olacağına ilişkin İran’ın görüşü Türkiye’de basının dikkat
çektiği konulara dönüşüyor. Basında, “Bu durumda, Heritage Vakfı’ndan Ariel Cohen’in kaleme aldığı
‘Kafkasya’daki Etnik Çatışmalar ABD Çıkarlarını Tehdit Ediyor’ başlıklı raporda, Bölgede ABD, Avrupa,
Rusya, İran, Türkiye ve İslam Dünyası’nın çıkarları kesişiyor. (...) ABD bölgedeki önceliklerini güvence altına
almalıdır. Gürcistan ve Azerbaycan arasında Türkiye ve İsrail tarafından desteklenen bir ittifak
oluşturulmalıdır’” (Radikal, 19 Ekim 1998, s.10. Akt: Demirer, Göker ve Sarı, 2002.s.246) şeklinde görüşlere
yer veriliyor.
Soğuk savaş sonrasında Dünyadaki yeni stratejik ve jeopolitik konumun değiştiğini vurgulayan Davudoğlu
(2001), yeni stratejik durum üzerine yazarken Orta Asya ve Kafkasya ile ilgili önemli çözümlemelerde
b