İlk Osmanlı-Hollanda Münasebetleri
Transkript
İlk Osmanlı-Hollanda Münasebetleri
C { i ,-.* q '- ,,",i,- i, ,!{ r"-."./ ,'^l'i-.* i ILK DA nnlix;tS O SMAN LI-FI O I,L./U\ sutlNT EB 6 7"tb ft 11 ;1 '.i. .' r-\ .t'--., :., .3.t ,/' ETLE R.i anr B]I.KENT UNIVTNS1TES1 iKTiSAD] VE IONNI BILIMLER rNrUIrr,SI ciRifl tinde dinsizli[in yayrlmasrna engel olmak iEin i521'de u makalede Osmanh-Hollanda miinasebetleri- Lutirer'in a{orcz edilmesinden sonra Hollanda'da onun nin ilk devirleri Hot- birdrn kitaplannr mi.jsadere ettirmigti. V. Charles'rn ikin- Ianda'nrn ispanya'dan ba$rrnsrzhlrnr kazan- ci adrmr, ispanya'da uyguladr$r Engizisyonlan Hollanda'ya a"!€Cirmekti. IIk olarak 1521'de Brtiksel'de iki ki- ele ahnacaktrr. Onceiikle rnasr stirecini anlatan tarihEeyi takiben 17. asnn ba;lann- ilk tiim Lutirer'ciler iEin oltim emirleri verilmeye ba;landr. Fakat baskrlar Luthercilik'in yayrl- ticari ve diplomatik miinasebetlerin kurulmasr saflrasrn- maJlnl onleyemiyordir. Tahminlere gdre 1530'da Ant- dan sonra ahdnAme-i liiimAyun ile Holanda'ya verilen ka- werp nrifixunun dcjrtte biri Lutheranh$r benimsemigti.l pinilasyonlar ve bunlann zarrfto iEinde de[igen $arrlara gore yenilenmesi tizerinde duruiacaktrr. Son bciliimde ise 1550'den itibaren Calvinizm Hollanda'ya Cenova yoluyia girmeye baSlayacak, Hollanda Engizisyonu'nun verdi- 18. asnn b4lanna kadar isranbul'da gorev yapan Hollan- li gi yakrldrktan sonra da gergeklegen Hollanda'nrn deniz hakimiyeti ve ticari kalkrnmasrna remas edilecektir. iki iilke arasrndaki a$r cezalara ra$men hrzla yayrlacaktrr, bilgi verilmekredir. Sdzkonusu elEilerin gcirev siireleri bir iisre haiinde yezrmrztn so- Hollanda idi. 1559 tariirli Venedik raporlanna gore Hol- nunda ayrrca yer aimaktadrr. Ianda, Tiirklere ve di$er dinsizlere kar;r Hristiyanhlr imparatorun topraklarr arasrnda en zengin olani da elgileri hakkrnda krsaca FI O rni:dafaa eden ispanya krahnrn hazinesi idi.2 V. Char- i.LANTDA BAG IMSI ZLI G INII.J II. Philip'e devretmesi, dini baskrian durduramadr. II. Philip, hakimiyetine kargr bir isyan Ies'rn 15)5'de tahtr srYAsi TARiHqESi 17, asrrda diinya ricarerinde biiytrk scjz sairibi olan Flollanda, 16. asrrda Avrupa'yr kasrp kavuran mezirep oiarak gordiigii ve dinsizlik addetti$i Prorestanhk'r orta- sa- dan kaldrrmay^ kararhydr. Bunun iEin Hoiianda'da dog- vaslan sonucu ba$imsrzhlrna kavugmu;rur. ispanya'n1n kazanarak Flollanda'dan aynlmrgrrr. Resmi olarak Bur- bir idare kurmak igin ilk adrmlail auL. Flaman bdlgesinin yonetimi Kont Egmont'a, Hoilanda, ZeLaoda ve Utrecirt'in yonetimi ise "Wiiiiam of Orange"a veriidi.s 1559'da Hollanda'dan ispanya'ya giden II. Phiiip naib olarak V. Ciraries'rn gayr-r megru kr- gundy dirktintin arazisi sayrlan Hollanda gehirlerinde, zt Margaret'i brrakmrgrr. Hollanda'da eyaietlerinden olan Hollanda, o devirde rudan ispanya'ya ba$h bugtnkii Beigi- ka'nrn kuzeyindeki Flaman bolgesini de iEine almakray- dr. BelEika bilindigi gibi 1830 yrlinda bafrmsrzirgrnr o i.iE yeni b4pisko- devirde diger Avrupa iilkeierine fi^z^r^n kayda deler bir posiuk ve ondort piskoposluk kurulmasr karanyla hiirriyet iravasr hakimdi. Ronesans i'e Hiimanizm, Holbulmakraydr. Anrwerp tiiccarr Aimanya ile yakrn ri- gerginlik sonucu 1566'da "ikona isyurir" patlak verdi.a Elinde imkan oldu$u iralde prens \Tilliam bu isyanda ayrrhkEr Calviniscler'in cinderliline geEmedi. Fakar gir- yuia- rikEe biiyuyen isyan sonucu once Margarer, impararora ianda'daki vaE elitimli ve iyi yetigrnig burjuvazi arasrnda re- cari miinaseber iginde buiundulundan, Lurher'in arcan rr elden ele dolalryordu. Bugtinku Belqika'nrn Gheuc sadakat yemini ermelerini istedi. geirrinde dolan ispunyo krah V. Charles, kendi memleke- detmesi rizerine Margaret c.rrdusuyla Arrru,eri:'te coplanan r )s/vlANJ.t m* .siYA.sI.r \Tilliam'rn bunu red- etili;-Itin miitiif"i kondu. Nitrayet 1584'de Prens lTilliam yancrlarrn lideri Brederode ve daha sonra da \ffilliam Al- Delft'te bir suikast sooucu tjldiiriildii-7 b;rttA ffiF-ilarr m^ny?,yakagrr. Fakar IL Philip srkr idaresini brrakrnadr. Suglamalar arastnda Ti.irklerle irtibat kurmak da var- dirtiinii dim Hollaoda'yr Brilkel bagkent olmak iizere rek bir kralLJ<ta toplama giireviyle, emrindeki bir oriuyla Hollanda'ya giinderdi. Fakat diikiin Eok serr uygulamalarr ve yaratttlr delqet ortamt getginlili daha di artrrdr. Bir yrl sonra Brederode un illmesiyle . 1567'de Alva ki ingiltere lkaligesi Elizabeth gibi ?rens \Tilliam da ilpanya ile ba'edebilecek en biiyiik giig olao Osman; Devleti'nden, gizli kanallardao inibat kurarak yardrm isremigtir. Bu inibat Joseph Nasi, nam-r diler drr. AnlaSrlan o Don Juan Miquez aracrllyia olmqrur.s \Filliam, Kanuni Sultan Siileyman ve II. Selim tuafindan istihdam edi- I7illiam tek lider olaralt kaldr. Ancak Alva'ya karEi yiirnttiiEii ilk muha:ebeler akim -kalmrStr. Bunun iizerine Iip htanbul'a gelmeden doce Antwerp'te banhacrlkta fa\0illiarn, ispanyollara kargr korsanlal destekledi. Ilk dn- al biri olan Nasi'ye i559'da gizlice bir mektup gdnderece Brill liman Seh,rioi prens \Filliam adrna ele gegiren rek HollandaLlafin II. ?hilip'e karir yiiriittiikleri isyan- teslim korsanlar daha sonra kuzey limanlanm birer birer aldrlar. Ashnda William, fanatik korsanlardan pek hazzetmiyordu. Emniyetli, fakat actmasrz bir idare de kuran korsanla: kiliseleri yalmalyor, papazlal katlediyor, Ka- tolik hakimleri Calvinistlerle de[igtiriyorlardr' Kuzeye dofru ilerleyen ispanyol kuwetle'ri vali hususunda Osmanl hiiLkiimetinin damgmant olan Nasi, Hollanda isyanrnr Osmanl devlet adamluryla istigare etmigtir. Bunun azerine Osmanh sultam Flaman bolgesi ve 1573te Haarlem'i ku;atarak altr ay sonra eie gegirdiler. Fakat h- Aldeniz'de II. Philip, Hollan- panyollar'rn durumu gok da iyi sayrlmazdr. Osrnanlr Devletine kargr harbeden da Osmanl Devleti'nin destefini istemigtir.9 Avrupa ah- da'daki ikinci bir cephenin masrafiarm kargrlayamtyor- di[er ispanyol gehirlerindeki Lutherciler'e bir mektup giindererek ka{irlere (Katolikler) kar;t muharebelerinde destek verecelin.i bildirmig ve isredikleri zaman donanma ile asker ve yardrm giindereceli vaadinde bulunmugrur.lo Ayor minval ttzerc C.ezayir Bellerbeli .AJi Pqa vasrtasryla kendilerioe zulmediidi[indeo gikayet du. Askerlerin maagr aylardr iidenmedifioden ordusu eden ispanya'daki Mixlilmanlara da gdnderilen sadrazam Antwerp'e geri diinerek alacaklan iidenene kadar savq- mekrubunda da en ksa zarnanda ve hazrrhkla-r tamam olI mayacaklanm s6ylediler. 1574te Philip'in para bularak dulunda yardrm etme stizii verilmektedir.l ispanya'mo maa;lanor ddemesi i.izerine bu sefer Leiden gehrini ku;at- Protesmnlara uyguladrlr dini baskrlar ha.lkr o kadar bezdirmig ve Katolikler'e nefret o kadar artmrgtr ki "Liever trlar. Kurtulu{ iEin bagka garenin kalmamast iizerine uzun miiza}erelerden sonra Prens \Tilliam deniz sularrnr Turks dan Paaps" (Papa taraftag, yani Katolik olmaktantrltan setlerin yrktlmasrm kabul enirdi. Deniz sulartnrn sa Tiirk olmayr terciLr ederim) sdzii bir slogan ha.line gelIier tarafr kaplamasryla batal:hfa diinen arazide garesiz miqti.l2 Ancak 1571 ylLnda meydana gelen Inebahtr kalan ve panile kaprlan Ispanyoi askerleri mallup olarak mallubiyeti Osmanh Devletini argk bu gibi deniza;rl geri gekildiler.5 faaliyetlerden ve diinya siyasetine do$rudan askeri miida- Ancak Karoliklerle Protesranlzu arasrndaki ayrill$l gbriig asiller,1579 phitip'e ve F.orna IL Lremen sona ermedi. Gtineydeki hale fikrinden ahkoyacakttr. yr y # nr,.rrrrrx r-<jr,1( _.r *-.-s^F DENIZLERDE W DUNYA TICARETINDE FIOLLANDA llAKinniyrfl K*.t;i;Iisesine sadakatlerini bildiren.ve on geirirden oru5un ii, Inlr ir ucaK aylno.a '..rras'da OrtaEa$rn soniannda diinya ticarecinin merkezi Vebirlik ilan etriler. iki hafta sonra da kuzeyde yedi eyaler Urrechc birli$ini kurdu. (uqired Provinces) Daha sonra nedik iken I500'lerden sonra Ancu'erP one qrkmaya b4prens William bu birligin ba;rna ge$i. Askeri oiarak lamrgtr. I585'de Anrwerp'in Ispanyollarca iggaii, CeneFiolianda'yr akedemeyen Phiiip 1580 yrhnda hakkrirda viz'e krsa bir canlanma salladrysa da 1600'den sonra dini ve siyasi a$rr ithamlar 6ne siirerek \ililliam'r kanun Amsrerdam belirgin bir gekilde diirrya ricarerinin merkedrgr ilan erri,6 Prens \f,iiliam bu iriramlara karsl bir mii- zi haline gelecekrir.ri ArtrkVenedik'in Akdeniz'deki tidafaaname gonderdi ise de olti veya diri, bqrna 25.000 cari hakimiyeti son bulnrugcur. Fiollanda'n1n bu hrzlr ge()s^\ANt.r FITfE ffid .slY^.s[-J- li g m eiihde asffi-mtue tteEiivA rz^m G[onomtr@; srnr iragh seferlerine onderlik eden Papa'nrn hizmerine nan gemicililindeki teknik geligmelerin de btiyrik payr verrnemesi iEin Venedik'i vardrr.la ediyordu, 157 | yrlindaki ticari imriyazlaria notralize inebahrr ma$lubiyeri ve Vene- 1580'lere kadar krymerli mallann m{rnmasr, banka dik-ispanya-Papa koalisyonunun Akdeniz'deki irayari ve sigorta sektoriinde Hoilanda'nrn giiney eyaletleri da- menfaatlerine teirlike arzerrnesi, Osmanir Devleti'ni kt- Hristiyan diinyasr iginden yeni ittifaklar oluqrurmaya Etk gapta ticaretle u$r4maktaydr. Biiyiik rriccar, rekscii iiriinleri, depolan, lirks mallar ve para piyasasr Anr- zorladt.ts Krbrrs seferinin lremen arefesinde L569 yrhnda Fransa'ya zaten kapsamh bir kapiriilasyon verilmigti. Bu- werp'te idi. Fakat ispanyu'ya kargr 1572'de ba;layan is- nu ingilizler ve ardrndan Hollandallarla yaprlan diplo- yanla birlikte pekEok zengin tiiccar iglerini yurtdrgrna matik temaslar takip etmigtir. Bu iligkilerde scjzkonusu naklemreye ba;ladrlar. Bu sebepren, drizenli ingiiiz deniz kuzey [lkelerinin Vesedik ve onun miittefiklerine oian ricaretinin 1170'lerden sonra baqlamasr tesadirfi de$il- deniz tisdinltiffi onemli bir faktor olmugtur. Bronz ve r, lik toplarla donatrian ingiiiz lra btiytrk rol oynarken, Zelanda ve Kuzey Hollanda d l< lf. ^' BElangrpa Anrwerp're oruran ti.iccarrn kadrrgalan Akdeniz'de Eok kolay hedefler tegkil ediyor- EoEu, kendi du.20 adrna ahm satrrnla u$ragrnak yerine, Lizbon baharar ih- Yukarda bahsedildifi iizere Osmanh Devleti ile racatErlan iie italyan ve Alman iluacatErlanna ve Londra k*q Ee- bretonilerire iEin Venedik Hollanda arastndaki tiiccanna aracrhk yaprnakraydrlar. 155O'lerden ilk diplomatik temaslar ispanyolla- sonra Antwerp'in kendi ticareti biiyrik mesafe karederek ra kargr mucadeleieri esnasrnda prens \Tiliiam'rn te;eb- komgu devletlerdeki biiyUk iirracatqrlann deposu olmaktan kurrulmaya ballar. Antwerp bu hrzh ilerlemesi neti- btistiyle Josepir Nasi aracrh$ryla gerEeklegmigti.2l Daha sonraki temaslar bazr seyyah ve A-kdeniz ticareti iie u$ra- cesinde Avrupa'nrn ticaret merkezi haline gelir. Ancak gan riiccar tarafindan Antwerp'in 1585'de ispanyollar carafindan iggali ve arkasrndan IL Philip'in Hollanda mallanna ve deniz nakli- nn ba;rnda daira gok ispanyol iggalinden sonra Hollan- yatura uyguladr$r ambargo, ricarer merkezini Amsrer- da miinferir olarak yaprlmrgtr. Bunla- da'ya goE eden Ancwerp triccarr gelmektedir. 15 89 yrhn- dam'a kaydrracaktrr. iki ortalryla birlikte gemisiyle Osmanh topraklartna gelen ilk ticaret erbabr rnuhtemelen Daniel van der lr{e- dam'drr. ulen ve Jacques de la Faille'dir. Bunlann verdi!i bilgiler, Levant ticaretinin Eok karh oldugu yoniindedir.22 Artrk Avrupa'nrn maii ba;kenri ve drinyanrn en zengin piyasalannrn merkezi Amsrer1)90'lardan itibaren Hollanda qok irrzh bir kalkrn- Flollanda tr.iccarr, 1598'de Fransa krah IV. ma igine girer. Floilanda'nrn diinya ticaretine hakimiye- Henry'den Osmanh limanlannda ticaret yapma miisa- ti Afrika, adesi aldrlar.23 Krbns, Suriye, Asya, Rusya ve Amerika krtasrndaki pazarlara Filistin ve Mrsrr'a u$raya- kendi gemilerinin gidernedili yerlere de aracrlar gonde- kuwetli toplarla donanmrg 10 gemiden olugan ve alrrn, kunrq baharar yuklti ilk btiytrk Flollanda kon- rerek mairalli rticcann ddeyebilecelinden daira fazla fi- voyu 1609'da Osmanh limanianna geldi,2a Arnsterdam yatla kayna$rnda satrn almal:mydrlar. Boylece 17, asrln Levant ci.iccan 161 1'de Holianda otoritelerine yazdrkian b4larrndan itibaren Flollanda uzakyol ricareti, depola- dilekgede, Levant ticarecinin Flollandah ticarer erbabr ma, verimli uretim reknikleri ve spekilJacif ricaret yoluy- iEin en onemli faaliyet alaut olaca$tnr ifade ediyorlardr. cak olan, do$rudan deniz ballantrsr ile mtimkiin olmugrur. Hatta Ia temayiiz ermigtir.16 Hoilanda bu geligmesini F{arca iiglii mer- Tiirkiye, Krbns, Mrsrr ve Ege adalarr ile oian tica- rerin kendi kez roliiyle salhyordu: Avrupanrn ticarer emtiasr, gemi- .vlarrt menfaacleri bakrmrndan Hollanda DoEu alvtl4llgs t _ cilik ve serrnaye piyasasrnda Iiderlik.iT Flindiscan Kumpanyasrnln deniz rrafilinden poransiyel iIx riCARi olarak Eok daira faydah olacaktrr. DiiekEede Levanr'raki ipek, pamuk, tiftik gibi hammadde kaynaklannrn, barr- NAS EB ETLER ^{U Osmanlr Devleti 15. ve 16. asrrlarda iq kangrklrklar daki liiks tekstil i.irtinleri iEin vazgeEilmez oldu$u da ifa- ve dr; teirdirlelle rniicadele ederken, kuwerJi donanma()s^\AN,r.r de edilmekreydi,2t Fm FH sjYA\.[f D iPLo A4ATix KURU Lu F ltuxr's uw irtifakrn-.pAdigilu- da-ileride- zor durumda brrakacafrnr- ITI.,EBIN l<,tr ITULASYo I\TI-AR EB ilave ettiler.s0 Fransrz elEisi Achiile de Harley daiia da Cezayir korsanlannrn Hollanda gemilerine yaptrk- Ian saldrnlar Staten Generaal'i Osmanh iriiki.imeti ile do$rudan temas kurmaya zorlamrgtrr. Artus Tlrornas 1560'da basrlan eserinde Hollanda'nrn diplomatik miinaseberlerin tesisi iEin Osmanhlar'a miiracaat etmesini Akdeniz'de kaybolan Hollanda gemilerine, yiiklerine ve rniirettebatrna baflar. Thomas, Hollanda'nrn Osmanir sultanrnrn ittifakrnr sa$lamak suretiyle Akdeniz'de em- niyerli bir gekilde denizciiik ve limanlarda ticaret yap- mak irususundaki istekiiii[ine dikkar Eeker.26 Zaten rc04 yrhnda Staten Generaal2T Sultan I. Ahmed'e bir nrektup gondererek Suriye'de ticaret yapma mi.isaadesi talep etmigti. Bu mekruba liemen cevap verilmediyse de 1610 yrhnda kaptan-r derya tarafindan yazian bir mek- rupia pAdigdirrn, Hollandahlartn kendi bayrakian alrrnda ticaret yapmalarrna mi.issade etme niyeti tasrdr[r bildirii- r. ?R dl.-- Osmanh- Hollanda m i.inasebetierin i n kurulmas kaptan-r deryahk da yapan rn da Halil P4a'nrn buyuk rolii vardrr. Hollanda'ya yazilan mektupta pddigd.hrn istanbul'da bir Flolianda elEisini gorme arzusu aynca belirti- liyordu. Uzun miizakerelerden sonra Staten Generaal, Hollanda'nrn onde gelen bir ailesine mensup Cornelis Flaga'yr elgiiik gdreviyie Isranbul'a gonderdi. Hagz, iieri giderek, Bab-t Ali'nin Hollanda'ya ayrlca kapiti.ilasyoniar verilmesini engellemeleri kargrh$rnda onbin altrn ri4vet vadetti.3l Holianda'dan once ingilizler'e kapitiilasyon verilirken de Franstz elEisi Eok miigkilat Erkarmr;trr. Venedik hariE difer "liarbi raife"nin Franstz bayra! altrnda gelecelinin kendilerine verilen ahdnAmede mukayyed oldu$undan bahisle, Franstz elgisi ingilizlere ayn bir kapidrlasyon veriimesine kargr grkmrgtr. Tecdid edilen 1601 tarihli ingiliz airdnAmesinde Felemenk iliccarlnrn da ingiliz bayrulna dahil edilmesi,s2 Bab-r Ati'aeU ingiiiz-Fransrz rekabetini biisbtittin krzrgrrrdr. ingiliz ve Franstz elEilerinin tsrarlt rutumlart ile "harbi devlet" tiiccanntn ta;ryaca$ bayrak, dolayrsryla en ziyade miisaadeye mazirar srzlar, bir ingilizler arasrnda el de!iqtirdi.33 ingiliz ve Fransrz elqilerinin biitiin bu gabalanna ra$men Cornelis Haga 29 Safer 102134 tarihinde Kaptan-r Derya Halil Pa4a'ntn da deste$iyle Sultan I. Ahmed carafindan iruzura kabul edildi.3t Biiindigi iizere bir elEi iEin en onemli iradise pndigAtr tarafindan bizzar kabui edilmektir. Kendi lrLkiimdannrn mekrubu iie elEinin gerirdi!,i hediyeler biiyiik bir merasimle, Eo[unlukla ulufe giinii sarayda pAdigAira takdim olunurdu.s6 da ile yaprlacak goriigmelerin ispanya'ya kar;r bir ittifak go- iki ay kadar sonra Evail-i Cemaziyelewei 102llT612 tarihii ilk atrdnAme Hollanda eiEisine teslim edilmigtir.lT Bu vesika ikili bir andla;ma olmayrp, Fransrz ve ingilizlo,a ,,o,ll,''lo, r;bi tek taraflr bir alidnAmedir. BUndan !l rlvrrrLr lul ! 6r boyle Hollanda gemileri kendi bayraklanyla Osmanir limanlanna girip, ti.iccan serbestEe ticaret yapabilecektir. Artrk Fransrzlann Osmanh Devleti'nde iki biiyiik rakibi vardrr: ingiiiz ve Hollandairlar. ingiltere'nin ardrndan runri.isii verrnemesi igin Flaga'nrn gdrevi, oidulundan Holiandaya kapiciilasyon verilmesi siyasi birtakrm miiia- ktiEri-k ve sadece Holianda esirlerini kurtarrnaya yonelik Itazalan dayanryordu. bir ziyarer olarak gosterilmeye qahgrlmr;rrr. diinyanrn yirkselen iilkeleriydi. Fiollanda ise onak Rotterdam yakrnlanndaki Schidam'll genE idi. 1609'de ispunya i\e L2 yrllrk bir bir ar.ukat barrg andla{masr Y rmzalayan Flollanda, bunun itemen ardrndan 1610 yrirn- da, ilk defa olarak bir islam iilkesi olan Fas ile ricaret andla;masr imzaladr.29 Bunun ardrndan Osmanh Devleri Osmanh hirkiimerinin Flollanda'ya kapitiilasyon verrne ihtimalinin beiirmesi iscanbul'daki ingiliz Bir kere lier ikisi de Protescan man ispanya'ya kargr tabii di.ig- bir miitteflk olacaktr. Gerqi Ispanya ile 1609'da imzaladrklan 12 yrlirk mi.itarekeden ve Fransrz eigilerini relaSlandrrdr. Haga'nrn pAdiqAh sulran sonra Hollanda daira qok ticari ve iktisadi I. Airmed tarafindan huzura kabuiijnir engeiiemek igin iizerinde duruyordu, arna Flollanda'nrn denizcilikteki tis- biryiik gayrer gosterdiler. Osmanlr devler adamlarr nez- riinli.igii bqra Flalil bir igbirli$i dinde re;ebbiiste bulunarak, Hollanda'uru balrmsrz bir devler olmadr!rnr, isyan errikleri ispanya kralrna ribi bir Paga olmak irzere Osmanh iriikiimeinoilre,c'nin vnrrllda !lllr rini eckilemisti. lflSrrLLrL Flollanda'dan alrLlrll !LnrrurrrrtLr. /arI ltarp malzemeleri de biryiik ouem ralryornacak strarejik eyaler stariisunde bulundu$unu soyieyerek, ya1:rlacak bir du.18 ().5Al/rNl.r EFIE .slYASlit- w g:::-::?:iT'--;-Ei-:T millet statiisii, on yrl iEinde bir Fran- ,a it' I H.ga Istanbul'a Eok krymetli hediyelerin yanLsrra cari bir tekei tehlikesi olu;ruruyor, fakar ispanya ve Pordilerlvrupadevletlerinden ijzenle+a]:ladrklal ve tlleri'- -tekiz istilasrna kary-doemli-b-ir-erge1-olu:ruruyorlardr- -ne geEmesini istemedikleri strarejik deniz hariralarrnr Osmanh devlet adamlaru, Osmanh topraklanndan geEe- getirdi. Hollanda yetkilileri hem kapitiilasyoniar yoluy- rek fuya'dan Avrupa'ya uzanan eski ticarer yollanna kar- la ticari igbirli$i sallamak, hem de Cezayir ve Ti:nus kor- gi Hollanda ve ingiltere'nin Do$u sanlarl tarafrndan airnan llollandah esirleri serbest brrak- ile do$rudan t.icaretinin getirdi$i teliiikenin elbette far- urmak arzusundaydriar.3g Krsa bir siire sonra arzu errik- krndavdr. Fakat 17, asrrda Osmanir Devleti artrk Hollan- Ieri kapiriilasyonlar Sultan L Ah.med tarafindan kendile- da ve ingiitere'nin yayrln:asrnr engelleyecei< btiytik ge- rine verildi, fakat esirler meselesi bir si.ire daha siirdii. miler teciriz edemediginden, Levant ticaretini onlar iEin bellerbellikierine defaatle yazian fermanlardan sonra ancak bir krsmr bulunup iade"edildi. cazip krlacak yoilan tercih etmigtir. Ashnda Osmanh si- iik payesi, biryiil,eiEilikle muadil rutulan orator, yani lratip idi. Haga'nrn Bdb-r Ali nezdindeki diplomatik faaliyetlerinin takdir edilmesi i.izerine Devieti Kuzeyli ti,iccann faaliyetlerini hala kontrol ISL4 yrhnda Hollanda Cumhuriyeti'nin biiyiikelEisi ola- miyetinin bir aracr haline gelmigtir.a3 Cezayft \'e Tuous Cornelis Haga'nrn Hint Kumpanyalan llrr!i yaseti bu bakrmdan oldukqa baganh sayriabilir. Osmanh ede- biimekteydi, Ne var ki, daha sonra aynr kapitiilasyonlar Batrhlar'rn Osmanh Devleti iizerinde ticari ve mali haki- rak tayin edildi. GeEici bir gtirevle 1612 yrhnda ist^n- Haga'nrn elgili$i strasrnda Holianda Levant ticareti bul'a gelen biiyiikelgi ,1639'da Sultan fV. Murad'rn rniisaadesiyle 27 sene istanbul'da kaldrktan sonra iilkesine Haga'nrn en bi.iyiik bagarrlanndan birisi Hollanda biittin Do$u AJ<deniz'e yayrldr. Birgok konsoiosluk agridt. 1634 yrhnda Hollanda alrdnimesi Sultan IV. Murad tarafindan yenilendi. Bu arada Levant ticareti Hollandahlar iEin karh bir faaliyet alant idi. Fakat di.izenli konso- Levant Kumpanyasrnrn kurulmasrdrr. Bi.iyiikelEi Ha- loslann olmayrst, diplomatik koruma ve konsolosiuk iic- ga'nln raporlanu ve Amsterdaml buyiik tacirlerin di- reti hususunda Franstz mridahalelerine yol aEryordu. lekEelerini dikkate alan Hollanda Levant riiccan 25 Ha- bii bu donebilecektir. Ta- ket olarak delil, bir kontrol ve tavsiye heyeti mairiyetin- Ali'de zayfi),atanbir durumdu. Tiiccar en ucuz koruma rre hizmeti saliayan iilkenin bayralni tercih etmekte serbestti. O zamanlar ge- de ve Merkezi Amsterdam olmak iizere Akdeniz'de Le- milerdeki bayrakiar koiayca de$igtirilebiliyordu.aa ziran 1625'de tqkiiatlannr kurdular. Bu tekelci bir gir- vant Ticareci ve Denizcilili Miidiirliigtoo adryla kuruldu.al $irker 17. asnn baqlarrnda Hollanda ticareti Suriye liman- miidiirlti[ii Akdeniz'deki Holianda ricareti- iarrnda yolunlagryordu. nin miimessiii olarak faaiiyet gosterecekti. B4hca gore- vi Hoilanda'nrn BAb-r zey Afrlka' daki konsol Aia.tl os ian aras ndaki muhaberarr den izrnir'e kaymt;tr. Bu nedenle Fiollanda da dahil ol- Mirdiirliik, hiikiimetle tiiccar arasrnda bir koprii vazifesi gorerek Alideniz'de bir konsolos a! kurmugru. B4Lca fonksiyonu, Akdeniz ticaretinde ital:im oian segsiyasi ve idari bir zeminini Lribiydiler, Bunun igin de rnak ij.zere birEol, iilke izmir'de ticaret merkezierini kur- dular, Hoiianda diccartnrn Osmanh limanlanna en qok gerirdikleri yrik, Felemenk veya Londra cukast da deni- olugrurrnakrr. Direkrorler Hoilanda'nrn dr; siyaserinde biiyiik niifuz F{ollanda konsolosiuklan, mrin .45 I650'ye kadar ipek ticaret yoiu Anadolu i.izerin- s a$ I a- maktr.4z kin diccann itt ken,an yoiu tizerinde olan Haiep ve iskenderiye'de aErl- eiEisi ile Akdeniz ve Kur da Flollanda elgisini Bdb-r idi. Osmanh topraklarrndan yaprlan ihracar ise her dirlii liiks tekstil iirtini.i, kadife, len yilnlii kuma; ve baharat sa- Bib-r AIi'd. bir remsilcileri Itam ipek, ipek, iglemeli kumas, ham ve iglenmig pamuk, vardr yiiii, garap kurutuimq meyve, hah ve deri Ingiitere ve Floiianda'ya uyguianan aErk-kapr siya- 17 ASTRDAKI FIOLLANDA Ali yiikselen i-.i,,..1".,rgJ6lj, jki gij6iino bu uq dertiz 6uLLrIlL t Fakat bu srralar lAl vurlr! llLlllJgLr(]L Blb-r AIi, iisrunliigriniln farkrndaydr. Bu i.ilkeler Akdeniz'de Osmanh Devleti'ne ne bir askeri relidit. ne de ti- seri 17 ve 18. asrrlarda da devam erri, Bab-r r )5^\n idi.46 Elqilrni Krsa ve gegici gorevle istanbul'a geien Flaga, biryil- kelqi olarak qok uzun bir siire kaldrkcan sonra bu yorucu ve mesuliyetli i;ten kurtarrlmmr igin Starett Gencraal'e \t.r fr1fi Eii! .srvn.sr-r -iF' efaar I e-mekrup 1 azryord u ; Nihayet gab alan sonuq ve rdi - car,' F ran dc B ro $ eI- got evi-dewal d|-Fatrlat bu sefer S ca- ve i638'de Sultdn IV. Murad'dan ayrrlrna mtisaadesini alabildi. Fakat Staten Generaai'in iigisizli$i dolayrsryla ten Generaal isranbul'a rarn akredire bir bliyiikelginin istanbul'a yeni bir elEi tayin edilemedi. Maii sebeplerie daydr. Haga' nr n ye$ e n i H enr ic tehiikeve di4ecekti. 30 Eyliri 1665'de bir avukat olanrlo- C op s maslaltu guzarl r!'a get iri Id gd i, 1647'de oli.imiine kadar Cops bu gorevde kaldr. Yerine , cc s c o geririlen ve I{aga'nrn i<atiplerinden olanDirk nd eri Imes i ni Aki n daha -fazla ert ei e nem eyeceli ni farkr n- takdirde Hollanda'nrn Levant'tali durumu ris Croock elgili$e tayin edildi. Fakat krsa k'oll, tayi- n bir sijre sonra Croock ve maiyetinin daha istanbui'a ui4amadan, Ragu- ayil yrl iEinde oliince, yine Nicho/as Ghishubti nyin edildi. ninden krsa bir stire sonra za' Haga'nrn kariplerin den Bunun iizerine 21 Temmuz 1667 'de Staren Generaal bir dadepremden irayatlannr kaybenikieri haberi ula;rr.52 Bu srrada Hollanda sefareti istanbul'a gelen genE bir $arkryatEr olan Levinus Sflarner'dan desrek alrnaktaydr. Al- emi. Colyer 25 Mayrs 1668'de krymetli hediyelerle bir- rnanya'da Lippe gehrinde dolan nflarner, Leiden Univer- likte istanbul'a ul4tr.53 4 Rebiuiewel I0795a gtnii sitesi'nde ArapEa okumak iizere 1629 yrhnda Hollan- fV. Mehmed tarafindan Edirne sahrasrnda huzura kabul da'ya geimi;ri. 1644 yrlrnda Eahgmalarlnr ramarnladrk- edildi. bagka avukat olan Jwtinus Colyer'l BAb-r tan sonra bir Do$u gezisine grkmrg ve sonunda istanbul'a da ticaretini ihtilaflara maltal 'brrakmayacak bir gekilde pAdigAhtan yeni bir ahdnAme almaktr. Staten Generaal'in kendisine teami.illere uygun ve muteber bir statii verme- oliimtiyle Hollanda di$ini iddia eden meslekdrylan, Colyer'i yeni gorevinde tebrik ermek igin davet etmediler. istanbul'daki diplo- sefuetindeki bogluktan istifade ermeye gahgan isranbul'daki ingiliz elEisi Tiromas Bendischas r'e Fransrz eiEi- de Colyer'in en baqta gelen gorevi, Levant'taki Hoilan- Ghisbrecirti'nin L654'de vebadan illiimiine kadar onuu katibi ve kangrlar olarak $(arner Hollanda sefaretiyle vakrn temasta idi. varmrgrr.4T 1647' de maslahatgiizar Cops'un AIi'y. eiEi rayin Os- matiar kendilerine gore daha Eagr seviyede olan Flolianda temsilcisine iro;geldin demeyi liizumsuz addemiler. manir topraklanndaki Hollanda vatarid4lannin himaye- Ashnda Osmanh Devleti mukim ve ram yetkili btiytikel- sini uhdelerine almak istiyordu. Bu gartlar altrnda \Varner, istr.nbul'da ikamet elEisi oiarak tayirrini ralep erti. "eigi" deEiler arasinda ayrlm yapmayrp hepsine birden mekteydi. Hatta yabancr elgileri kendi devletlerinin Os- Hollanda Cumhuriyeti derlial karar almak rnecburiyetin- manh Devleti nezdindeki tam yetkili btiyukelEileri de- deydi. Qiinkil Hollanda vatanda;lari Ingiliz himayesine verildi$i takdirde Hollanda milleri L6I2 ahdn6.mesinderr $il, o devlerin vatanda;lannln, yani bir taifenin bir nevi onceki sradisiine geri donmiig olacaku.'0 Lruintts War- rak konsoloslarun da vazifelerine ba;layabilmeleri iEin bir nda rihayet geEici olarak Flolanda miilerinin rek remsilcisi tinvanr verildi. itimarnamesi de i655'de gonderildi. Fakat Girit muharebesinde Hollanda'nrn faal olarak Venedik'i destekledi$i haberleri iizerine \Tarner Bab-r Ali'de pek de hog kargrianmadr.rl 1616 ve 1553'de bir gdreve tayin edilen si Jean de la Haye Vandelet,ae eskiden oidu$u gibi ketlrudasr olarak deierlendirmekteydi. Bu ci.rmleden ola- diler Osmanh tebasr gibi pidigdhtan Osmanh pafaslnrn esir ediimesi ve rnallannrn ya$ma bir berat almalan gerekiyordu. Mamafih, di$er elEilerin Colyer'e rakrndrklan tavrr BAb-r Ali'nin gozrinden kaEmamr;n. Venedik ve Fransrz elEiligi rerctimanlanndan soruldu$unda, Hollanda Cumhuriyeti'nin Haga'nrn gidi;inden beri hiEbir zalnan rarn yetkili buyi.ikelEi tayin edilnresi ransiyonu iyice arrrrdi. Flacta Warner I66:^'de ecm edi bir siire hapsedildi. osmanh htikiimerinin verdigi !i n i, Colyer' in tinvanr nrn da m as i altatg izara denk oldulunu soylediler. Boylece ancak kendisine biiyiikelEi sifarr verildikten sonradrr ki pidigAh Flollandahlara yeni bir airdnAme vermigtir.t5 sozle- re ra$men Hollanda kapiriilasyonlan i514'den beri yeniIenmemisri, Padig6hrn tahra Erkrr!r'da oromarik olarak yaprlan recdid de yerine getirilmemigti, Colyer cecdid olunan airdnAme-i Iiij.mdyunu 9 ZiI- 1665'de Warner'in oltimu ile Osmanh roprakla'n_ kade daki Hoilandahiar bir kez daha korumasrz kaldrlar, warner'ln yanrnda kanqrlar olarak gahgan Fiollandair bir rijc().\AlAr\t.t I09I lKasim 1680 tarihinde diizenlenen bir mera- simie Sadrazamrn elinden aldr. Flollanda milleri bu surerle altdrrlmeleri srrasryla 167 3 ve l,6l ffiff ,w .srvn.sr: ) yrliarrnda yeni- .{- -.. ' Iqnen*FransIL-ve.Ingilizlerle--aynr-stariiye-ytikseltiimig--raldullandayrl-7. ahdnA- oluyordu. IV. Mehmed tarafrndan verilen bu son menin esaslan, kapittilasyonlann I9L4 yrhnda ilga edili- ',Goaden Eea.u/'(Alrrn Qag) olarak adiandrnlmakradrr. Boyle briytik bir deniz giici.iniin, doluda Basra Kor- yrl sonra Colyer iscanbul'da dliince, babasrnro elEilikte katibi ve Hollanda milletinin muhasibi olan bnyiik o$u JaFakat yeni ahdnAmenin veril\inden hemen iki fezinden batrda Macaristan'a kadar itimad cobus Colyer gegici olarak yerine gegti. Resmi da istaabul'a ul4u. Jacobus Colyer istanbul'da ye- mektubu 1684'de kendisine verilen biiyiiJrelgi srfatr elgili$i esnasrnda sefarerte bulunmasr ve istanbul'un iinde gelen Tiirk ve Rum aileleriyle olan yakrn remasr, Bab-r Ali'derigm[ti ve Eok iyi Ttirkqe biliyordu. Babasrnrn ki di[er Jacobus giiefiier- ne getirmigierdi. Hollanda'nrn bu kalkrnma devri bugiin ;ine kadar muteber kalmrgnr.56 1688'de yiizyrida.en-biiyiiFderiiz gen\ bir colra$ada ticaret yollalna hakim, bir iE deniz olarak Karadeniz,i elinde bulunduran, A-kdeniz'deki donanmasryla, giiElii ordusuyla, devrinin en kudretli devletlerinden olan Os- manl Devleti iie aradaki mesafenin uzakhlrna ra[men gok yalro ticari ve diplomatik illgkide bulunmasr gayer tabiidir. 17. u'n ba'la'nda Hollanda'run d4 ticarerinin g6 40,nt Osrnanlt Devleti ile yaptrlr dikkate alnacak olursa, Osmanl-Hollanda rnijinasebetlerinin seviyesi bir iistiinlii-k saflryordu. hakkrnda bir fikir edinmek miimkiin olur. Ig. asrrdan Colyer ilk olarak ingiliz meslekda5ryla beraber itibaren ingiltere iine gegerek bilindili iizere 19. asrrda meslekdaglartna kargt (1711), osman!-venedrk Harbrnde (i714-1718), osmanh- KarlofEa Andlaqmasr'da (1699), daira sonra Prur Awsrurya Harbinde (17i6-17i8) ve Pasarofga Andlalmasrnda (1718) arabuluculuh yaptr. sadece ticareti dolrudan etkiler hale gelmigtir. i8 YiiryrLn Ortalanna Kadar Istanbul'daki OsmaLrl-Avusturya bang gtiri\melerindeki performansr dolayrsryla delil, osinanl siyasetini, hatta ig iqlerini Avusrur- Hollanda Temsilcileri. RoConelis HAGA ( j612-1638) biiyii.kelEi, Hollaoma imparatodulu kootu iinvaru verildi. Bu nedenle Os- da,ya diindii. manlr vesilralarrnda adt uYahomo Kowe lfulyer" peklinde Hmric C1pS (j63g_1647) maslahatgiizar, istan_ ya imparatoru tarafindan kendisine 1703'de Kutsa.l gegmektedir. Bu diplomatik faaliyetler OsmaoL:-Hollan- da mi.inasebetleriniLr selismesiode biivijd,r ' N icah: GHISBRECHTI (1647 -1654) maslahatsii- SONUQ drlr V ijldii. zar; isranbul'da 16. asrrn ortaianna kadar ispanya'ya tAbi olan Ianda, Once bul,da dlau. rol ovnarnrsur. Clrarles, daha sonra Hol- Iminxs \Y/ARNER Q654-1665) maslahatgiizar, is- II. Philip'in uygula- tanbul'da iildii. mezlrep baskrlar: neticesi ayaklanarak l574'de Jori: CROaCK (1667) istanbaL'a gelirken Ragubalrmsrzllrnr kazanm4trr. 1579'da Giiney eyaletlerinin za'da dldu. btlilini ve imparatora sadakaderini ilanrndan soura biiyiilii Hollanda olmak iizere yedi Kuzey en eyalerinin Jnin s C1LyER bul,da dldii, kendi birljklerini kurmalarryla onaya Etkan Hollanda cumlruriyeti (United Provinces) dot',j;;;il kimlerini kullanarak gok hrzl bir ilerleme bpanya nrn uyguladlSr yi durduramam4trr. lR Jambtu kaydetmi;tir. werp're Avrupa'nrn ticaret ve deniz nakliyatr Anr- merkezini kuran miite;ebbisler, merkezlerini Amsterdam'a Jwn Fffi ffi Charles d.es B?RDES (1744-1747) maslahatgii- zat tagrya- | )sA\n\t.t ,l'"t:: c1LYER(1682-t72t) biivi:-kei9i' :ALK)EN (1726-174q biiytikelqi' Hol- landa va d0nou. sadr amoarS0lar ou llerleme- ispanyo'nrn iggaiinden doce (1667-16g2) biiyiikelEi, istan- Elbert DE .siYASi:l' I{)CHEPIED (1747-1763) biiyiikelEi. I Roger Lockyer, Habsburg and Borrrborj Europe 14iO-I720, man, 1988, 3 3 \Y: Long- I7 sl5i. Fransa'daki kiiEiik bir prenslik olan Orange'a varis olmasrndan dolayr 18 19 lfilliam 1 g4irdikteri biicijn ikonalarr sokaklarda krrdrlar. ikoua isyanr dalra son- 20 II l!74'deki bu zafer Leiden'rn ve dolayrsryla Hollanda'nrn kurrulu; 22 berleri irakkrnda Utrecht Universiresi'nde dokrora yapan ve qok yakrnda yeciltirilmeye baglaumrgrrr. Leiden Universitesi bugiin diler boliimlerinin nna dayaoarak yaprr! aralctrmalar, Hollanda'ya kapitillasyoniar verilmeden Eok iince, Amsterdam tijccartntn sadece kendi adrna defil, bilhassa rezini reslim edecek olan Mehmet Bulut'un giimrtikier ve liman kayrrla- Hamburg ve diler limanlardar: da Osmanlr iilkesine cicaret emriast getirdi!ine dair onemli bilgiler vermektedir. PJ.A:N. Rienbergen, A Slron History of 23 clre Necherlands, Amersfoort: William iilkenin ltuzurunu bozmak, isyankar, insanlrk Preus. Ar Bosscha Erdbrink, che leslrold of Felicicy; Ortoman-Dutch During clie Embassy of Cornelis Calkoen Ankara: fiK Basrmevi, IP75, s 2. diigmanr, ac dre Relations SublimePorr 1726-L'144, Hrisriyan diinyasrnrn vebasr ve hain olrnakla suglanmakradrr. William at :--, Jonathan Israel, Ibid, s 97. hakkrndaki ichamlar ve rnijdafaanamesinin ingilizce cam mecni igin bakr- It Jonathan Israel, It:id, s 99. !o Arrus Thomas, Concinvation De L'Hisroire Des Tvrcs, Depvis Qvi'ls Fvrenc Rendvs, A. Roven, Chez lean Berchelin, MDCLX, s850-8)1. 27 P.J.A:N. Riecrbergen, Ibid, s 55; -- .,. a r Halil inaicrk, An Economic and Social Hiscorl, of the Ocroman Empire, Cambridge: CUP, i994, s 3lJ. Be!, Milnleatirrs-Selatin, Isranbul: i849, c na 28 l0 kuludur deyu icikad ediib ...ve Papa denileu U0 a;n-; Halrkrn bir bilmeyiib hazret-i isa aleyhisselama tannlrk isnad edirb elleri ile yapLrklara pur- yiiriicmekteydi. Osmanlr vesikalannda- Bosscha Erdbrink, Ibid, s J. Bossclta Erdbrink, ibid, s 1. Akdes Nimet Kurat, TUrk-ingiliz Mljnasebeclerinin Bqlangrcr ve Geligmesi, Ankara: A.U. DTCF Yayrnlan, 1953, s larr ve surerlere capub .,.siz Papaluya krlrE Eekiib daima anlarr katl eylediitiiniiz ecilden rnerharnet-i gaharre ve gevket-i mijl'kinemiz lrer vechile si- 32 zin rasarrufurtuza masrufolub karadan ve deryadan her )ral ile size rnuavener-i lrusrevdnemiz zuhura gelmek ve ol zalim-i U0 ain elinden sizi lralas ll6. "Kapudanrm ve sair vijzera-i izamrm miinasib gordi.rkleri iizere, Flandra vil?yerlerinden Holandiye ve Zelandiye ve Frizlandiye ve Gilderlar:diye nam dorr pare viliyetlerin ci.jccar nyifesi Ingiltere kraligesi bayra! alrrnda gellib..." Akdes Nimet Kurar, Ibid, s ?06. ve Hak dine sevk ecmek lazrm olmugdur... dairi her ne yrlda ve ne zxmar)ceng ermek murad edijniirsenljz ana gore itimad 33 oluuur ademleriinijz yilce asicanemize gonderiib rnezbur kulumuz ile ma- nimriyazacn, EI2, Bayrak meselesinin teferruacr iEirr bakrnrz: Halil inalcrk, c ahvaliniizii bildriresiz ki cayin eylediitiiniiz zamanda asakir-i rnansure- iY s t I84, Akdes Nirnec Kurac, ibid, s90-91; Mijbahat Kiitiiko$lu, Os- manlr-ingiliz Iktisadi Mrinaseberleri, Ankara: s 39-45. miz g6nderilliib gere$i gibi muavener oluna..." 34 I Mayrs i512. 3, Haga'ntn kabullj rarilrEi Naima Feridun Be!, Ibid, s 458-460. ''...Cezlyir-i !arb beperbe!isi Ali Paga edamallahij ikbalehuya irsal olurran azulraliniz geliib v.tsrl oldu. Mazmurrun- urafrodat) gu gekilde casvir olunmakudrr; "Frenk diyarrnrn car:ib-i $imalisinde Balrr-i Muhir kenarrnda Felemertk memlekerine vali olan Fhndr dukasr ranlndan hediyeler ile irsal olunan vc miizalterec nleb eyledii!iiniizii; ...a'da-yr din iizeri ne ne yrlda ve ue za- ka'asrd ve rijccann sefineleri gel mattda hareker ve h0cumlr mecal ve ikLidarLnrz olacak ise ana lOre... siicl- de-i sa.'idere ademleri niz g6nderiib.., drg siyasecini de Alexander De Groot, Ibid, s 9?. ve nakuslarr redd edrjb Hak ceala birdir ve ve ltazrer-i Isa peygamberi ve da Hristiyanun caaddisinderr gikayer ediib rrnbe-i ulyadan mu:rvener gelip, devlecin ki adr "Usradr Ceneralleri"dir malurnuouz ola [:i,...siz dairi puca rapmayub ki]iselerden putlan ve suret an ilk dela 1464 yin' la anrlmaya baqlanan bu korrsey, gehirlerden segilen remsilcilerden meyda- II, s.450-{52: Ier ve belzadeler ve sair Lureran rnezlrebi ayanr mektubumuz vasrl olrcak b6 dinine asker asnn sonianndau icibaren din adam- Burldan sonra FelemenkEe Staren Getieraal, ingilizce Sraces-General adrl'- n...Flandra ve ispanya memleketlerirrde Luteran mezlrebi iizere olan be!- da Papa Se da bugiinkii BelEika'nrn Bruges gelrrinde toplanarak biraraya geldiler. Alexander De Groot, The Onoman Empire ar:d rhe Dutclt Republic, Le- Feridun I). larr ve asillerden olugan geirir meclisleri, yani Esrares, iden: Nederlands Hisrorisch-Archaelogiscit Instiruur, I978, s 84. I Alexander De Grooc, Ibid, s 86-87; Osmanlr-Hollanda iktisadi mljnase- bir miikafarr olarak I175 yrlrnda burada bir i.jniversire kurulmug ve Protesran din adamlan halen kutlanmakudrr. Leiden direniginin H. Lehmann, The Drama of Vitliam of Oraoge, NY: Agora Publishing, i937. Prens Mlliam bugiin Hollarrda'nrn Delft gehrindeki Nieuq'e Kerk (Yeni Kilise)'de gomiiltdiir. I Gizli olarakytirijciilen bu cemaslann mairiyeti lrakkrnda kapsamh bir ara;- vard rr. 3 Ekirn nrz: L. i0 s 366. frndan pargalandr. Bekking Publishing, 1998, s 76. 9 Halil Inalcrk, Ibid, rlrma lrraflmrzdan yaptlmakradrr. Bu lconuda bazr ipuglartna rasdanmak- yaznilal, kol eksiyonu mevcurrur. ^ savagpraki- la birlikte deraylr bilgilerin elde edilmesi igin etraflr gahgmalara ihtiyaE olup kilriiphanesinde son derece krymerli eserlerden olugan bir de TiirkEe 8 bir mediler. Kiliseler yalrnalanarak delerli ikonalar ofkeli kalabaltklar tara- yanlsrra $arkryat aragrrrmalarrnda diinyarrrn iinde gelen i.iniversirelerinden 7 ve gilverresinde p0 adet rop ra- ra dif,er gehirlere de yayrldr. Calvirrist papazlar halkrrr galeyanrnr 6nleye- giinii olarak 6 Breroni, yalrut burton'denilen bu kalyonlar yiilcsek bordalr olup 30-40 rop nasl sa)r1hys1flu. A[ustos 1566'da Ancv'erp'te qrkan isyanda, halk kiliseleri basarak ellerine '.' inalcrk, Ibid, s i89. HaliI gryan modeileri inga edilmigtir. O devir iEin bu ka.lyonlar van Orauje adryla anrlmaktadrr. 4 i 't c4ryabiliyorlardr. Daita sonra 2-3 kar olan \Viliiam'a, Orange Prensi adr verilmig, Hollanda bagmsrzlr!nr kazandrksonra da bu ijnvanr siirdirrmiigtUr, Hollanda'da Sysr'em, Ne-w-1ork:-Academic'Presi < tt/ tllt4 Roger Lockyer, Ibid, s. 218. un L Vallersre,in, Tlre ModernlVorld ijb esnaf ticaret emriasr getiiritb yine di' yarlarrna cevecclilre izirr rica ertiklerirrde Uskirdar ba!Eesinde elgileri bisrtr " brrsi-i arabe-i aliyye iie gereflenerek izin verildi'. 2 I -1 Jonarlran Israel, Durch Pri nr;Lcy, 1.4 Jorratlran lsrael, lbid, s2l. balr:rt Kiirtikof,lrr, l5 l6 Jorr;rrhrrn Isrnr.l, lbid, s2l-lS. Jorrallrart lsrarl, lbid, Prr.rf.l)r. isnr:ril lirciini('nt Ktttarr'l Arnt:r!:rrr, Arrkitru: 1989, I t)()"!JI , All ibrulrirn Savag, Osn:arrlr lilgilerirrirr I{rsnr'i Kabrrl I)rotokolltri, ii,gt Urri' i O qrf!arda Mi.islrjmarr olrrrlnr iEin "'liirk oldrr', ifiidt.si kullarrrlrrrlr. )(, s.1. n'levkr'6 Al''Elqi krbulUnde sarayda tertiplerten nterasint igirr bakrrtrz: Milli 'iert'bbtt'lar Mecntutrst, s 5l 1; Mit- drrrralrrnart Pa;a Karrurtrtamesi" s409. ' ).\,\1,1:.,, m \r'/^.sr.'r "XVl. Yiizyrlrl;r l:evkal;rdt l:l,,ilerirr A!rl;rrrtttlsr"' ') jl ,,.. i i ",:i.. _ li '-rgi. -.:ril. Tuih incelemeleri Dergisi, c XI, I996, 111-114; Mehmer ip;irli, TD\/ Islam Ansiklopedisi, c, I I, 3-5. 31 --_ ',Elgi" ljj9i.69 -L2l tl+,:-=* che ir, ' :: ri Dared I09I/I680, ff.€n: ;... :. 49-62. Hans Theunissen ise Ucrechc Universiresi Edebiyar Fakljitesi'nde I!84 - YayrnlanmamrS Masrer Tezi, Bilkenc Univ. I996, s yrhnda hazrrladr! Een Diplomatieke Analyse van de Ahdndme adlr dokrora rezinde irer ilE ahdoimenin diplomarika bakrmrndan ralrlilini yapmrg, forokopileriyie biriilcre rranskribelerini de vermigrir. 38 !:l:-i:' Halillnalcrk, An konomic and SocialHisrory of rhe Ocroman Empire, s )7 4' 39 g='. 7,:4-.' !=:.-: ; .. : i 40 . 43 .tDrd. s Erdbrink, Ibid, s I6-17. lu. Ibid, s 22. Alexander De Grooc, Ibid, s 226. Alexander De Grooc, Ibid, s 227. Bossclia Erdbrink, Ibid, s 2I. 6 Nisan I661. Colyer'in gerirditi hediyeler arastnda ijzeri Osmanlrca harflerle yazrlr bir yerkiire, ve Janszon tarafindan hazrrlanan Atlas Maior da vardt. Sulnr: IV Rijk", Topkapr & Turkomanie, Amsterdam: De Bacaafsclte Leeuw, 1989, si0; ayrrca Tiirkge rercijmesi, "Hollanda ile Osmanlr impararorlu- Mehmed'in emriyle bu arlas El-Drmelk6 tarafrudan TiirkEe'ye cercijme Arasrndaki Diplomarik edilmi;rir. Bu iliqkiler', Osmanlrlar& HollandaLlar, istan- mrnda rerci.ime bugiin Topkapr Saral'r Kilriiplranesi Baldad krs- No: 325-33)'de kayrclr olarak muhafaza edilmektedir. Bu konuda bilgi iqin baktnrz; Ekmeleddin ilrsano!lu, Bilimi ve Os- bul; 1990, s 8. daha fazla Oriiinal adr: Directeuren van den Levantsclren Handel marrh Diinyasr: Bir inceleme Orne[i Olarak ]r{odern Astronominin Os- err de Navigarie op "Bacr manlr'ya Girigi", Belleterr, c LVi (I992), de li{iddellandsche Zee, 4l 42 Bosscha Ben Slot, nDe Diplomatieke becrekkingen russen Nederland en her Osma- !u f.r. i:-... 46 4/ 48 49 t0 5l 52 fi ar:se f,.?'- Zea (I620), Tunus (1626). Bu koosolosluklar iqin bakrnrz: Alexander De Grooc, Ibid, s 2L5-2L7. s Orcoman Local Aurhoriries According ro rhe "Felemenk Ahdnime Defce- frt":F (i6lt), Ceuyir (16I6), numara|drr. I612 ve 1680 Ahdnamelerinin 233-246>Bnienc An, Conflicrs Bemreen che Durch Merchancs and i:4.-, rEi- Hrlep, iskenderiye, Livorno, Scio (1612), hrnaka, Andro, Milo, Mora (16t3), Izmir, Venedik (16I4), Cenova I.0i.08, I25g3.l 5'de ka- rranskribe edilmig metinleri igin bakrorz: Alexander De Grooc, Ibid, h:'t': s < 45 ilk Hollanda konsolosluklan: yrrlr olarak mulrafaza edilmekcedir. 1634 ve 1680 yrlianndaki cecdidler de 12593.41 ve 'Alexander De Grooc, Tire Ormmarr Empire and dre Dutclr Republic, 1l Holianda'ya verilen bu ilk ahdnimenin orijinali bugiin La Hey'de Hollanda Devlec Argivi, Staren Generaai, Secrere Kas, 44 Bosscha Erdbrink, Ibid, s 10. Alexander De Groot, "TIie Organization of Vest European Trade iu Levant, i500-I800'Companies and Trade, Leiden:I98i, s 235. tl:e 54 tt Alexander De Groor, Ibid, s 228. i i' ? : :_ ,' I : l I I i : r ,5Airii.J.l 1668. ahdnimesi. t6 Alexander De Groor, Ibid, s 217-238. i3 Afusros Evail-i Ramazan 1091/2i Eyliil-4 Ekim i680 tarihli ve iiEiincii Hollanda FIiFI \i k#{ r'lr\J i Iqm{DEKTLER cilt '1 E -t- aintNrci aoruvt Osmarclz Tarihine Toplu. Bir Ba.kzS PROF. DR. HAI-IL IKlNCJ O IN.Ti.clK BOI.UM smanh D ealeti' r'zin, D o{a;u kurulug a dair nazariyeler PR1F.DR.cluNJ.HEYlvllDEpRoE DR.RLTDTIAULLINDNEREDR.oRIiANFKAvRULAdyRD.DQ.DR.UQLERBULDIIK pRoF. DR. ;ERIF kurulus BAirAvEyRD. DOQ. DR. ERIL KttRKqrloGttr E )?D. nbg. on. TURAN a D)Q. DR. A'TEHAIET ATIA4ET jAHINGaZ VEHBI ECERayRD. DoQ. DR. AHtvrET NEziHl rumeliye geEig /.tsz IROE DR. prR MENTZET.E vRD. oo9. oa inktulu snzclru I rl. tErlN AR.rr/N duraksama PROF. DR. iSMAiL AT-\ nOruu tjqttttcU ' Deuletten imparatorlzr{a Yiikselisin Minzarlarz: Fatih ue Yaauz fatih sultan mehmet: "iki lctanrn ve iki denizin haJcimi" PROF, DR, RHOADS MURPHEY DoE. DR. yusuF TDR. ENRICO BA-fSO NDR, ]LYA ZAITSEVAASSOC, PROF. DR. MARIA PIA PEDANI ya.ruz sultan seljm: hadim-ul haremeyn xUqlxnai aDR. KAIIARUZAATAN ytJ.toFF E A.r.roc. pRoF. DR. sE:'vlD MUHAMMED A.tsoc. PR7F. DR. JANE HATH^Wfi ',E DOE. DR. ZEKERI\iA KLIRJUN DORDUNCU r rurrl GuMa; FABRIS E.s-.tryyiD r t )26 BOLUM imparatorlu{un Ziraesi: Ciban Dealeti ue kosova'dan viyana' ya osmanh hikimiyeti PR?F. DR. RAILAZAN AZEY z DoE. DR. AHMET Kanuni f iM$iRGiL kanuni sultan si:leyman: osmanh'mn alttn gaft PROF. DR. HO.9EIN MTRJAPARIEIROF. DR. VIOREL FANA1TE' IROF. On. eXXtU,tp.O ACXn'rF e MIGUELA A. Bt/NEs EPR)F. DR. ERCUMENT KURANEPROn DR. KAMELFTLALTs|ROF. nn. Zr,rcniyn Xlr,+rqaDR. AHMET KAVAS EDR. NL/RrEN KLL\Q-SCHLIBEL nuSlttci sOrUNt XVII, Yilzyzl: A.urupa ae iran. ile Miina.sebetler A.ttr pRon DR. GABoR.,{G0.tr0N s DR. pAL FoDORa DR. MARIA I\,aNIc.s-RE.ti F DR. TUFAN cArrpuz E DR. MoN/KA MILNAR E PROF. DR. FARUK BILiCi E EIJLENT AH / 493 g DR, HI}.'AT'IEDD|N AIEAI,ATF.DOV KARAI(NLY N DR. HOSKADEM HA.iANOVA / 509 nOrtlt'l ALTINcI XVI lL Yiizjtt lda C s nt arzlr inzparatorlu.lz.t PROF, DR. NORA{AN T7'ZKOV/ITZ kuzeyde beliren yeni haslm: rusya pRoF. DR RoG)zHrN NrK7LAr MrrlNL0wctr;at',y^"is;?##xH#?;F,KFA.{I,ir;:ri;rvEvr PR?F DR..!V'ETLEN^ 7RESHK?VAn osmanhla^rrn turkistan ve kafkasya ile iligkileri CiirVpOdpir . ARZU OCAKl.r; YRD. DjQ, DR, MUSTAFA BUDAKa 7',RD. DOQ. DR .iI.'ANA ABDL\LADZEADR, SEI/DA ALI KIZI SULEYMANOVA osmanh diPlomasisi PROF. DR. MEHMET S^RAy E y?D. DOQ. DR. ABDLT LIJIT DR, MET]MET AI.I CAKMAKAPROF, uuv. uK. nur toxnnlM SAyAf nD1E. , t i iF6 tr tt DR, MEHMET tT{AOOIN vAI.9IAIK,.{)',A r! PROn DR. H|ROKI ODAKAA EAGRI ERHANE YRD. DOq. DR, BRAHIX| AYKUN TEKNIK KOORDINATOR MURAT OCAK GORSEL YONETMENLER HATICE KOT / ERSIN BAICI / SAI,IH KOCA GORSEi. YONETMEN YARDIMCILARI SEVGI OZCEI,IK / I-,EVENT EI,PEN / AY,5E BAI.CI AII DIZGI GRUBU / O. FARUK TA;TEPE / ADEMTEMIZKOK AII $IM$IR / EMRE TA;TEPE z coTTmN ozEN FAHRI UZUN / AHMET MAYAI.I TA'T.EPE RES1M TARAMA / SERA? YANN KURUI.U BA$KANI PROF. DR. F{AI,IL I|'IAI,CTK YAYIN KURUTU PROF. DR. NTEIAT PROF. DR. YUSUF t{Ar-.\qOGLU TORKTARIH KURUMU PROF. DR. EKMII,TDDIN IUSNXOGI.U PROF. DR. ERCUMTruT KURAN FIACTTTEPE NIVIRSITESI PROF. DR. IACOB M. IJASKI U\NDAU HEBREW UNTVERSITESI SEMiH oFsET PROF. DR. A_FiMET YASAR OCAK CILT FIACETTEPE ONIVERSITESI BAI,KAN CitTEVi PROF. DN. S-6782-O3-X TTAKIA{) (Cli,ll PROF. DR. STANFORD SFIAW C,\I.I Fo RN TA YAYIN YERI VE TARIHI ANKANA 1999 Diizgiinman iLgIR ORTAYII ANKA-R.A UNfVERSITESI YAYIN KODU EbrCrsu: Mustafa O lsrANBUt oNlwzulTEsl GOr(CEN TXKNIK 97 BASMNT PROF. DR. MUBAI{AT S. KUTUKOGLU DIZGT 975-6782-04-B CTTIO ULUSLARAR^SI ISI.AM KULTOR SANAT VE TAR1H AB^flNRM^TARI MERKEZI (IRCICN }ASKAN] YAZTEVI iLETi$lM HIZMETTERl Ka[rt GoYuNq TASHIH GRUBU GRATIKTASARIM Yan EILKENT UNTVERS1TISI I$IANBUI. ONIVEzuIEsI pUNpnR z gumryRA sAK / :ZLEM NTA ISBN / CHICAGO UNIVERSITESI TNTVTPI ALKAN EINUR AGAoctu / KrArM nllcr AHMET iGRACAVU; / HAIIT UNSAI T SNVfi" DUNDAR AYIA YI\DIZ / MEHMET MII / EMINE OZDEMIR oyA AKBA; ocAK ffisww,-{r PROF. DR. U N IVI RS ITE S I / BI I.KENT UN IVERSITESI BA}IAEppiw vrpivit,Drz I.IACETTE PE UN IVERSTTESI