25.07.2012 ÖN (ERKEN) RÖNESANS DÖNEMİ`NDE ASTRONOMİ

25.07.2012
ÖN (ERKEN) RÖNESANS DÖNEMİ’NDE
ASTRONOMİ BİLİMİ
Prof. Dr. Mustafa TEMİZ
Astronomide yeni bir inkişaf ve ilerleme Müslüman’larla başlamıştır. Astronominin
ayrıca, pratik yönden de, Müslümanlar için büyük bir önemi vardır. Zamânın doğru olarak
bilinmesi, İslâmiyet'te ibâdet saatleri bakımından, etkili bir yol oluyordu. Bu yüzden
Müslümanlar nazârında gökyüzü ile ilgilenmek günlük yemeklerden daha gerekliydi1.
Yıldızların, Güneş ile Ay'ın seyir ve hareketleri, Allah'ın (CC) mutlak kudretinin açık
birer delîliydi. En büyük İslâm astronomlarından olan El-Battanî:
“Yıldızlar ilmi, her insanın, eşyânın kânunlarını öğrenmeye çalışması gibi, dinin de
kânun ve nizamlarını bilmek ihtiyâcından doğmuştur. İnsanlık, yıldızlar ilmi sâyesinde
Allah'ın (CC) birliğini ispata; O'nun emsalsiz büyüklüğünü, yüce hikmetini, muazzam
kudretini ve eserinin mükemmeliyetini idrâke muvaffak olur.” demektedir.
Ömer isimli iki astronom, bir gün önlerinde bir astronomi kitabı olan “Almagest”
olduğu halde, bir câmi avlusunun sütunları arasında otururlarken, yanlarından geçen iki din
adamı, onlara zihinlerini ne ile tâzelediklerini sorunca, ömerlerden biri, Kur'an'ı Kerim'in,
“Onlar, semâya dikkatle bakmıyorlar mı? (Onun ve) dağların nasıl yaratıldığını
araştırmıyorlar mı? meâlindeki âyetinin şerhini£ okuyoruz” şeklinde cevap verir2.
Dikkat ediyor musunuz? Bizler bu gün atalarımızın bu ilmî görüşünü kaybetmiş ve
onu Batılılara kaptırmış durumdayız.
Müslümanlar, pek çok rasathâneler kurmuşlardır. Bunların en meşhurları, ElMemun'un Bağdat ve Şam'da, Fâtımî halîfesi El-Aziz ve El-Hakem'in Kâhire'de, daha sonra da
Sultan Aduddevle'nin yeniden Bağdat'taki sarayının bahçesinde; Selçuklulardan Melik Şâh'ın
Batı İran'da Nişabur'da, Moğol Hanı Hülâgû'nun Doğu İran'daki Maragha'da, bir Türk prensi
Uluğ Bey'in Semerkant'ta yaptırdıkları rasathânelerdir.
Müslüman astronomlardan ders alan Batı bu gün hâlâ Aldebaran, Algenib, Algol,
Atair, Wega, Beteiguse Deneb, Fomalbaut, Rigel gibi İslâm Sâbit Yıldızları'nın isimlerini
kullanmaktadırlar. Yalnız yıldız ismi değil Zenit, Azimut, Nâdir, Almugantarat Alhidade ve
Theodalit gibi astronomik kelimeler İslâm Astronomisi'nden kaynaklanmaktadır.
1
Temiz M., (Okuma Parçası), ELEKTROMANYETİK ALANLAR (Ders Notları), Sayfa 74,
Mühendislik Matbaası, Denizli, 2005.

CC kısaltması, “Celle Celâlühû - O’nun şânı çok yücedir.” demektir

Vikipedi, Alındığı İnternet Elektronik Adresi, El-Battanî, http://tr.wikipedia.org/wiki/Battani, En Son
Erişim Târihi: 5.07.2012.
£
şerh: Açıklama
2
Hunke, S., Avrupa’nın Üzerine Doğan İslâm Güneşi, Sayfa 107, (Orijinal adı: Allahs Sonne über dem
Abendland-Unser arabisches Erbe. Çeviren: Servet Sezgin, Bedir Yayınevi, 1972).
2
İslâm astronomlarından Muhammed İbni Mûsâ, El-Memun'un yaptırdığı Bağdat'taki
rasathânenin müdürü Yahyâ'nın idâresinde, gezegenlerin hareketlerini sistematik bir şekilde
gözlemiştir. Bu rasathânenin astronomları, Batlamyus'un Astronomi Cetvelleri’nde cesur
düzeltmeler (revizyonlar) yaparak, bunları Denemeler ya da Memun Cetvelleri adı altında
işlemişlerdir.
Muhammed ve kardeşleri, halîfenin emriyle Musul'daki Sincar Ovası'nda meridyen
dâiresinin bir derecesini çok hassas bir şekilde ölçmüş ve hesaplamışlardır. Daha sonra
Muhammed, Dicle civârında bir rasathâne kurarak oraya çekilmiş ve kendini tamâmen
hesaplara vakfetmiştir. O, burada birçok astronomi eserlerini, ayrıca kardeşleriyle birlikte,
Cremona'li Gerhard tarafından Latince'ye çevrilen, Orta Çağ Avrupası'nda “Üç Kardeşlerin
Kitabı” ismi ile tanınan, düz ve küresel yüzeylerin ölçümüne âit eserini kaleme almıştır.
Muhammed'in kardeşi Ahmet, özellikle, Yunanlıların semâyı dokuzuncu bir kürenin
kuşattığına dâir yanlış görüşlerini bir astronomi eseri yazarak çürütmüştür. Daha çok teknik
bir kâbiliyete sâhip olan Ahmet, Muhammed ile birlikte büyük bir bakır saat yapmış, ayrıca,
Muhammed'in yıldızlarla ilgili hesaplarını, görenleri hayrete düşüren, bir cihaza intikal
ettirmiştir.
İbn-i Rabbânî Et-Tabarî, âlet hakkındaki görüşlerini şöyle belirtmektedir:
“Samarra'daki rasathânenin önünde Mûsâ'nın astronom ve mekanisyen oğulları
Muhammed ile Ahmet kardeşlerin yapmaya muvaffak oldukları cihazı gördüm. Küre
şeklindeki bu âlet, zodyak'ların (burçların) sinyalleri ile yıldızların resimlerini tespit
ediyordu. Su ile müteharrik (hareketli) idi. Gökyüzünde bir yıldız batınca, aynı anda resmi de
ufku gösteren dâirenin altına doğru batarak kayboluyordu. Aynı yıldız tekrar doğunca altta
ufak çizginin üzerinde resmi görünüyordu.”
Batı biliminin doğrudan doğruya kaynaklandığı İslâm astronomlarından bir tânesi de
El-Fargânî'dir (9.Yüzyıl). Fargânî arz derecelerinin uzunluklarını hesaplamıştır. Güneşin de
gezegenler gibi fakat aksi yönde seyreden bir yörüngesi bulunduğunun ilk farkına varan ilim
adamıdır. Batı'da Alfranganus adı ile tanınan Fargânî’nin Astronominin Unsurları adlı eseri,
birçok kere Latince'ye tercüme edilmiş ve 1537'de Melenghton tarafından yeniden basılmıştır.
Ekliptik Meyli ve ekvatora göre güneş yörüngesinin eğilme açısını ilk kez tespit şerefi de
Fargânî'ye âittir. Güneş yüzeyindeki lekeleri de ilk defâ keşfeden odur. Fargânî'nin astronomi
alanındaki eserleri Avrupa'da tam 700 yıl ders kitabı olarak okunmuştur.
Dokuzuncu ve onuncu yüzyılda Mûsâ Kardeşler, Dünyâ’nın çevresini ölçmüşlerdir.
El-Battânî'nin hazırladığı Sabî Cetvelleri adındaki astronomi cetvelleri, Kopernik (1473-1543)
devrine kadar Avrupa'da temel cetveller olarak kabul edilmiştir. Battânî, Güneş yılını bu
günkünden sâdece 2 dakika 24 sâniye farklı hesaplamıştır.
Eski Mısırlı âlim Batlamyus (Ptoleme), bir Güneş Yılı’nın 260 gün olduğunu
zannetmiş, İslâm âlimi El-Battânî ise, bir Güneş Yılı’nı 365 gün 5 saat 46 dakika 22 sâniye
olarak hesaplamıştır.

Vikipedi, El-Fargânî , Alındığı İnternet Elektronik Adresi, http://tr.wikipedia.org/wiki/Fergani, En
Son Erişim Târihi: 5.07.2012.
2
3
Bitrucî 13. yüzyılda gezegenlerin sürüklendikleri dış merkezli dâirelere âit teoriyi
çürüterek Kopernik'e yol açmıştır.
Câbir bin Eflah'ın 12. yüzyılda yıldızların yer ve açıklıklarını ölçen Azimut Kadranı
Avrupa'da ancak 300 sene sonra Alman Astronom Regiomontanus tarafından aynı modele
uygun olarak yapılabilmiştir.

Anonim, Bitrucî, Alındığı İnternet Elektronik Adresi, http://www.forumalev.net/sahabeler-vealimler/429845-bitruci-xli-yuzyilda-yasayan-enduluslu-astronomi-alimi.html, En Son Erişim Târihi: 5.07.2012.

Câbir bin Eflah, Alındığı İnternet Elektronik Adresi,, http://bilimdunya.blogspot.com/2012/03/cabirbin-eflah.html, En Son Erişim Târihi: 5.07.2012.
3