planlanmış davranış teorisi çerçevesinde geliştirilen su tasarrufu

PLANLANMIŞ DAVRANIŞ TEORİSİ ÇERÇEVESİNDE GELİŞTİRİLEN
SU TASARRUFU DAVRANIŞI ANKETİ
Sevilay DERVİŞOĞLU1 Dilek Sultan KILIÇ1
1
Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Ortaöğretim Fen ve Matematik Alanlar Eğitimi Bölümü
Özet
Bu çalışmada ortaöğretim öğrencilerinin su tasarrufu davranışlarını incelemek amacıyla geliştirilen anket tanıtılmıştır.
Çalışma 258 ortaöğretim öğrencisi ile yapılmıştır. Anketin geliştirilmesinde davranışı açıklayan sosyopsikolojik bir kuram
olan Planlanmış Davranış Teorisi (PDT; Ajzen, 2005) temel alınmıştır. Anket, demografik bilgilerin sorulduğu giriş
kısmından ve PDT’nin ana bileşenleri olan Davranış (9 madde), Davranış Niyeti (3 madde), Davranışa Yönelik Tutum (4
madde), Öznel Norm (3 madde) ve Algılanan Davranış Kontrolü (3 madde) Ölçekleri’nden ve alt bileşenler olan Davranış
İnançları (11 madde), Normatif İnançlar (9 madde) ve Kontrol İnançları (4 madde) Ölçekleri’nden oluşmaktadır. Tamamı
5’li likert tipinde olan ölçeklerin geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır. PDT’nin ana bileşenleri olan Davranış,
Davranış Niyeti, Davranış Yönelik Tutum, Öznel Norm ve Algılanan Davranış Kontrolü için Cronbach-alfa değerleri
sırasıyla .88, .79, .77, .68 ve .63 olarak hesaplanmıştır. Alt bileşenler olan Davranış İnançları, Normatif İnançlar ve Kontrol
İnançları Ölçekleri için hesaplanan Cronbach-alfa değerleri ise sırasıyla .91, .92, .72’dir.
Anahtar Kelimeler: Su tasarrufu, Planlanmış Davranış Teorisi, ortaöğretim öğrencileri
1. GİRİŞ
Su, çevre sağlığı ile doğrudan ilişkilidir. Çünkü ekosistemlerin devamlılığını ve içerisinde
yaşayan canlıların hayatta kalmasını sağlamaktadır. Buna karşılık ekosistemler de su kalitesinin
korunmasına hizmet etmektedir (Rosegrant, Cai ve Cline, 2003). Suyu korunmanın çevre açısından
önemi geç fark edilmekle birlikte, su kıtlığının 21. yüzyılın en önemli küresel çevre problemlerinden
birisi olacağı yönündeki görüşler uzun süredir gündemdedir (Saeijs ve Van Berkel, 1995; Rosegrant,
Cai ve Cline, 2003). Günümüzde hızlı nüfus artışı, yanlış arazi kullanımı ve şehirleşme gibi unsurlar
su kaynakları üzerinde baskı yaratmakta ve bu tehdit küresel ısınmanın da etkisi ile daha da
artmaktadır (Bates, Kundzewicz, Wu ve Palutikof, 2008). “Su azlığı” çeken bir ülke olan Türkiye de
benzer nedenlerle gelecekte “su fakiri” olma tehlikesi altındadır (Aksay, Ketenoğlu ve Kurt, 2005;
Karadağ, 2008). Dolayısıyla su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı Türkiye için son derece önemli
bir konudur.
Su ile ilgili çevre problemlerinin çözümünde “eğitim” önemli bir yer tutmaktadır. Su eğitiminin
amacı, insanlara su bilinci ve suyu dikkatli kullanma alışkanlığı kazandırmaktadır (Ergin, 2008).
Araştırmalar okulda verilen su eğitiminin öğrencilerin su tasarrufu konusundaki bilgilerini ve bilinçli
su tüketimi davranışlarını artırdığını göstermiştir (Middlestadt vd., 2001). Su tasarrufu davranışının ve
davranışı etkileyen faktörlerin detaylı olarak incelenmesinin, davranışın eğitiminde önemli ölçüde
yarar sağlayacağı düşünülmektedir. Bundan yola çıkılarak söz konusu çalışmada su tasarrufu
davranışı, davranışı açıklayan sosyopsikolojik bir kuram olan Planlanmış Davranış Teorisi (PDT;
Ajzen, 2005) çerçevesinde ele alınmıştır. PDT, bireylerin davranışlarının birtakım faktörlerin
kontrolünde olduğunu, belirli nedenlerden kaynaklandığını ve planlanmış bir şekilde gerçekleştiğini
öne sürmektedir. Bu teoriye göre, bir davranışın gerçekleşebilmesi için öncelikle o davranışa yönelik
niyetin oluşması gerekmektedir. Davranışa yönelik niyet ne kadar güçlü ise davranışın ortaya çıkma
olasılığı da o kadar fazladır (Frey, Stahlberg ve Gollwitzer, 1993). Davranış niyeti, 3 değişkenin
(davranışa yönelik tutum, öznel norm, algılanan davranış kontrolü) etkisi ile şekillenmektedir (Ajzen,
2005; Ajzen ve Fishbein, 1980; Bamberg ve Schmidt, 1993; 1994). Davranışa yönelik tutum, davranışı
gösterecek olan kişinin söz konusu davranışı iyi ya da kötü olarak değerlendirmesidir. Öznel norm,
kişinin bir davranışı gerçekleştirmeye /gerçekleştirmemeye yönelik algıladığı sosyal baskıyı ifade
etmektedir. Algılanan davranış kontrolü, kişinin bir davranışı gerçekleştirmeyi ne derece kolay ya da
zor bulduğunu ifade etmektedir. Teorinin ilk kısmını oluşturan ana bileşenler olan bu değişkenlerin
davranışa etkisi, kişiye ve davranışın niteliğine göre değişiklik göstermektedir. Teorinin ikinci kısmı
inançlar boyutlarından (davranış inançları, normatif inançlar, kontrol inançları) oluşmaktadır. Tutum,
öznel norm ve algılanan davranış kontrolünün bilişsel ve duyuşsal temelleri olan inançlar, PDT’de
merkezi bir rol oynamaktadır. Duygu, kişilik özellikleri, zekâ, değer, yaş, cinsiyet, eğitim, bilgi,
deneyim, ırk, gelir düzeyi gibi değişkenler inançların oluşumunda belirleyici olmaktadır (Ajzen,
2005). İnanç boyutları PDT’nin aynı zamanda bir “Beklenti-Değer Teorisi” olduğunu göstermektedir
(Frey, Stahlberg ve Gollwitzer, 1993). İnançlar boyutlarındaki değişkenler 2 alt boyuttan (beklenti ve
değer) oluşmakta ve bunlara verilen cevapların çarpımı ile değerlendirilmektedir (Ajzen, 2002; Ajzen
ve Fishbein, 2008; Gagne ve Godin, 2000). Tutumu açıklayan davranış inançları, bireyin davranışın
sonuçlarına ilişkin varsayımları ve bu olası sonuçları nasıl değerlendirdiği dikkate alınarak belirlenir.
Öznel normu açıklayan normatif inançlar, birey için önemli olan kişilerin bireyden beklentilerinin ve
bireyin bu beklentileri karşılama isteğinin çarpımıdır. Algılanan davranış kontrolünü açıklayan kontrol
inançları, bireyin bir davranışı gerçekleştirebilmesi için içsel (yetenek, bilgi v.s.) ve dışsal (para,
zaman v.s.) yeterliklerine ve bu yeterliklerin davranışı kolaylaştıracağına ya da zorlaştıracağına
yönelik düşüncelerine göre belirlenir. Analizler için inançlar kısmındaki maddelere verilen cevapların
karşılığı olan rakamlar çarpılarak araştırmada kullanılacak asıl değerler elde edilmiştir.
2. YÖNTEM
2.1. Araştırma Örneklemi
Araştırmanın örneklemini 2011–2012 eğitim-öğretim yılında Erzincan ve İstanbul’daki
ortaöğretim kurumlarında öğrenim gören 258 öğrenci oluşturmuştur. Örneklemin %32’si kız, %68’i
ise erkek öğrencidir. Öğrencilerin %42’si Erzincan’da, %58’i İstanbul’da öğrenim görmektedir.
2.2. Veri Analizi
Veriler açımlayıcı faktör analizleri ile incelenmiştir. Verilerin faktör analizi için uygunluğuna
Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) değerinin .60’dan yüksek olmasına ve Barlett testinin anlamlı çıkmasına
bakılarak karar verilmiştir. Faktör sayısının belirlenmesinde öz değer istatistiği 1’den büyük olan
faktörler anlamlı olarak değerlendirilmiştir. Çizgi (scree plot) grafiğinin yatay şekil aldığı noktaya
kadar olan faktörler elde edilecek maksimum faktör sayısı olarak kabul edilmiştir. Ayrıca bir
maddenin ölçekte yer almasına karar verirken madde faktör yük değerinin .45 ve daha yüksek olması,
ortak varyans değerlerinin ise .30 ve üzerinde olması gerektiği yönündeki bilgilere önem verilmiştir.
3. BULGULAR
Su tasarrufu konusundaki alan yazın ve Planlanmış Davranış Teorisi yönergeleri izlenerek
oluşturulan Su Tasarrufu Davranış Anketi, bilgilerin sorulduğu giriş kısmından ve 5‟li likert tipinde 8
ölçekten oluşmaktadır: Davranış (9 madde), Davranış Niyeti (3 madde), Davranışa Yönelik Tutum (4
madde), Öznel Norm (3 madde) ve Algılanan Davranış Kontrolü (3 madde), Davranış İnançları (11
madde), Normatif İnançlar (9 madde) ve Kontrol İnançları (4 madde). Tablo 1’de her ölçek için
geliştirilen maddelere birer örnek verilmiştir.
Tablo1: Su Tasarrufu Davranış Anketi- Örnek Maddeler
Örnek Madde
PDT Boyutu
Davranış
Su tasarrufunda bulunmak için elimden geleni yapıyorum.
Davranış Niyeti
Önümüzdeki aylarda su tasarrufu yapmaya çalışacağım.
Davranış Yönelik Tutum
Su tasarrufu yararlıdır.
Öznel Norm
Görüşlerine önem verdiğim kişiler/kurumlar su tasarrufu
yapmamı beklerler.
Algılanan Davranış Kontrolü
İstediğim zaman kolaylıkla su tasarrufu yapabilirim.
Davranış İnançları
(Davranışın Sonucu X Sonucun
Değerlendirilmesi)
(Su tasarrufu yaparsam doğal su kaynaklarını korumu
olurum) X (Doğal su kaynaklarını korumak benim için
önemlidir)
Normatif İnançlar
(Beklentiler X Beklentilerin Birey İçin
Önemi)
(Öğretmenler su tasarrufu yapmamı beklerler) X
(Öğretmenlerin bu konudaki beklentileri benim için
önemlidir)
Kontrol İnançları
(Algılanan Koşullar X Koşulların
Kolaylaştırıcı Etkisi)
(Nasıl su tasarrufu yapacağımı biliyorum) X (Nasıl su
tasarrufu yapacağımı bilmek su tasarrufu yapmamı
kolaylaştırır)
Anketin yapı geçerliği açımlayıcı faktör analizi ile incelenmiştir. Verilerin faktör analizine
uygunluğu, Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) örneklem uygunluğu testi ve Bartlett’in küresellik testi ile
kontrol edilmiştir. Ölçekler için elde edilen KMO değerleri .63 ile .93 arasında değişmektedir.
Bartlett’in küresellik testinin anlamlılık seviyesi tüm ölçekler için 0.000 (p<0.05) olarak bulunmuştur.
Bu sonuçlar verilerin faktör analizine uygun olduğunu göstermiştir. Faktör analizleri sonucunda
ölçeklerin tümü öz değeri 1’in üzerinde olan tek faktörlü bir yapı göstermiştir. Ölçeklerin tek boyutta
açıkladıkları toplam varyans oranları Davranış için %54, Davranış Niyeti için %70, Tutum için %59,
Öznel Norm için %61, Algılanan Davranış Kontrolü için %58, Davranış İnançları için %54, Normatif
İnançlar için %60, Kontrol İnançları için %54’tür. Tüm ölçeklerdeki madde faktör yüklerinin
minimum .53, maksimum .88 olduğu belirlenmiştir. Faktör analizi yapılarak son hali verilen PDT
bileşenlerinin güvenirlik düzeyleri Cronbach-alfa iç tutarlılık katsayısı ile hesaplanmıştır. PDT’nin ana
bileşenleri olan Davranış, Davranış Niyeti, Davranış Yönelik Tutum, Öznel Norm ve Algılanan
Davranış Kontrolü için Cronbach-alfa değerleri sırasıyla .88, .79, .77, .68 ve .63 olarak hesaplanmıştır.
Alt bileşenler olan Davranış İnançları, Normatif İnançlar ve Kontrol İnançları Ölçekleri için
hesaplanan Cronbach-alfa değerleri ise sırasıyla .91, .92, .72’dir (Tablo 2).
Tablo2: Su Tasarrufu Davranış Anketi Faktör Analizi Sonuçları
PDT Boyutu
Madde
Sayısı
KMO
Açıklanan
Faktör Yükü
Cronbach
Varyans Yüzdesi
Aralığı
Alfa
Davranış
9
.91
%54
.58 - .80
.88
Davranış Niyeti
3
.67
%70
.76 - .88
.79
Davranışa Yönelik Tutum
4
.75
%59
.74 -.80
.77
Öznel Norm
3
.66
%61
.74 -. 81
.68
Algılanan Davranış Kontrolü
3
.63
%58
.69 - 79
.63
Davranış İnançları
11
.93
%54
.53 - .82
.91
Normatif İnançlar
9
.91
%60
.59 - .87
.92
Kontrol İnançları
4
.72
%54
.65 - .79
.72
TARTIŞMA
Bu çalışmanın sonuçları, elde edilen anketin geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olarak
kullanılabileceği fikrini desteklemektedir. Su tasarrufu daha öce farklı araştırmacılar tarafından (Lam,
S. –P, 1999; 2006; Spinks, Fielding, Russel, Mankad ve Price, 2011) yetişkinleri de kapsayan farklı
örneklemlerle PDT çevresinde incelenmiştir. Bu çalışmada geliştirilen ölçek ise, özellikle ortaöğretim
düzeyindeki öğrencilerin su tasarrufu davranışları ile ilgili araştırma yapmak isteyen alan uzmanlar
için alan yazına kazandırılmıştır. Anketin daha büyük ve farklı örneklemlere uygulanarak farklı
değişkenlerin su tasarrufu davranışı üzerindeki etkisinin araştırılması planlanmaktadır. Böylece çevre
eğitiminde öğrencileri su tasarrufuna teşvik edecek eğitim etkinliklerine yönelik önerilerin
geliştirilebileceği ve öğretim programında bu konuda yapılabilecek düzenlemelere katkı
sağlanabileceği düşünülmektedir.
KAYNAKÇA
Ajzen, I. (2002). Constructing a TPB questionnaire: Conceptual and methodological
considerations.
(Revised
January,
2006).
Retrived
March
25,
2009
from
http://www.people.umass.edu/aizen/pdf/tpb.measurement.pdf
Ajzen, I. (2005). Attitudes, personality and behavior (2nd. Edition). McGraw- Hill, MiltonKeynes, England: Open University Press.
Ajzen, I. ve Fishbein, M. (1980). Understanding attitudes and predicting social behaviour. New
Jersey:Prentice-Hall.
Ajzen, I. ve Fishbein, F. (2008). Scaling and testing multiplicative combinations in the
expectancy-value model of attitudes. Journal of Applied Social Psychology, 38, 2222-2247.
Aksay, C. S., Ketenoğlu, O. ve Kurt, L. (2005). Küresel Isınma ve İklim Değişikliği. S. Ü. Fen
Fakültesi Dergisi, 25, 29-41.
Bamberg, S. ve Schmidt P. (1993). Verkehrsmittelwahl – eine Anwendung der Theorie des
geplanten Verhaltens. Zeitschrift für Sozialpsychologie, 24, 25-37.
Bamberg, S. ve Schmidt P. (1994). Auto oder Fahrrad? Empirischer Test einer
Handlungstheorie zur Erklärung der Verkehrsmittelwahl. Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozial
psychologie, Sonderdruck Heft 1, 80-102.
Bates, B., Kundzewicz, Z.W., Wu, S. ve Palutikof, J. (2008). Climate Change and Water: IPCC
Technical Report VI, IPCC Secretariat, Geneva.
Ergin, Ö. (2008). Su farkındalığı” üzerine bir eğitim projesi. TMOOB 2. Su Politikaları
Kongresi Bildiriler Kitabı, 2. Cilt, 531-540.
Frey, D., Stahlberg, D. ve Gollwitzer, P.M. (1993). Einstellung und Verhalten: Die Theorie des
überlegten Handelns und die Theorie des geplanten Verhaltens. Frey, D. und Irle, M. (Hrsg.),
Kognitive Theorien der Sozialpsychologie (Band I) (s.368-398). Bern:Huber.
Gagne, C. ve Godin, G. (2000). The Theory of Planned Behavior: Some measurement ıssues
concerning belief-based variables. Journal of Applied Social Psychology, 30, 2173-2193.
Karadağ, A.A. (2008). Türkiye’deki su kaynakları yönetimine ilişkin sorunlar ve çözüm
önerileri. TMOOB 2. Su Politikaları Kongresi Bildiriler Kitabı, 2. Cilt, 389-400.
Lam, S.-P. (1999). Predicting intentions to conserve water from the theory of planned behavior,
perceived moral obligation, and perceived water right. Journal of Applied Social Psychology, 29,
1058-1071.
Lam, S. (2006). Predicting Intention to Save Water: Theory of Planned Behaviour, Response
Efficacy, Vulnerability, and Perceived Efficiency of Alternative Solutions. Journal of Applied Social
Psychology, 36 (11), 2803-2824.
Middlestadt, S., Grieser, M., Hernandez, O., Tubaishat, K., Sanchack, J., Southwell, D. ve
Schwartz, R. (2001). Turning minds on faucets off: water conservation education in Jordanian schools.
The Journal of Environmental Education, 32 (2), 37-45.
Rosegrant, M.W., Cai, X. ve Cline, S. (2003). Will the world run dry? Environment, 45, 24–36.
Saeijs, H. L. ve Van Berkel, M. J. (1995). Global water crisis: the major issue of the 21st
century, a growing and explosive problem, Europaen Water Pollution Control, 5(4), 26-40.
Spinks, A., Fielding, K., Russell, S., Mankad, A. ve Price, J. (2011). Water demand
management study : baseline survey of household water use (part a). Urban Water Security Research
Alliance technical report ; no. 40. 76 p.