1 K=hnw Bak\ K=hnw Bak\ Barwdw Xatirwlwr Fwrid

K=hnw Bak\
K=hnw Bak\ Barwdw Xatirwlwr
Fwrid Wlwkbwrov
Mwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI 10.3 (Pay\z 2002)
© 2004. Azerbaijan International
AZERI.org
Azwrbaycan\n digwr qwdim ]whwrlwrindwn wsasl\ ]wkildw fwrqlwnwn Bak\n\n I[wri }whwri [ox nadir bir
memarl\q abidwsidir. Bura bwzwn xaricilwr twrwfindwn “K=hnw Bak\” adland\r\l\r. I[wri }whwrdw halhaz\rda twmir edilwn Q\z Qalas\, }irvan]ahlar saray\ da daxil olmaqla [oxlu sayda heyrwtamiz
memarl\q abidwsi vard\r. Lakin bununla belw orta wsrlwr I[wri }whwrinin =z^nwmwxsus mwdwniyywti vw
adwt-wnwnwlwri var idi vw onlar\n bir [oxu indi itirilmwyw vw unudulma`a ba]lam\]d\r. Indi bir
zamanlar I[wri }whwrin qala divarlar\ i[wrisindw ya]ayan insanlar\n etnoqrafik x^susiyywtlwrini bwrpa
etmwk [wtindir. Hal-haz\rda azwrbaycanl\lar\n [oxu I[wri }whwrin tarixi vw adwt-wnwnwlwri barwdw [ox
az ]ey bilir. Ya]l\ nwsil d^nyas\n\ dwyi]dikcw, I[wri }whwrin nadir adwt-wnwnwlwri, hwyat twrzi, mili
geyimlwri, bayramlar\, na`\llar\ vw lwtifwlwri barwdw ilkin mwlumata malik insanlar azal\r.
Bug^n I[wri }whwrin yerli whalisinin art\q m=vcud olmad\`\n\ s=ylwswk [ox haql\ m^hakimw
y^r^tm^] olar\q. Yerli sakinlwrdwn [oxu =z evlwrini sataraq Bak\n\n digwr yerlwrinw k=[m^] vw bir
[ox xarici ]irkwtlwr =z ofislwrini burada yerlw]dirmi] lwr.
Bu mwqalwdw tarix[i Fwrid Wlwkbwrov bizw haz\rda yox olmaqda olan I[wri }whwr hwyat\n\n bir
zamanlar necw oldu`u barwdw s=hbwt a[acaq. Onun ara]d\rmalar\ vw m^lahizwlwri Bak\ Wlyazmalar
Institutunda a]kar etdiyi mwnbwlwrw vw I[wri }whwrdw b=y^d^y^ zaman =z^n^n ]wxsi twcr^bwlwrinw
wsaslan\r.
Mwn I[wri }whwrdw mwndwn =ncw ^[ nwslimizin ya]ad\`\ bir evdw anadan olub ba]a [atm\]am.
U]aql\qdan ya]l\ qohumlar\m\zdan, babalar\mdan vw x^susilw dw nwnwlwrimdwn—anam\n anas\ olan,
mw]hur “Qat\r” Zeynalabdinin nwvwsi Xwdicw Kaz\movadan vw atam\n anas\ olan R^xsarw
Babazadwdwn I[wri }whwr barwdw mwftunedici hekaywlwr e]itmi]wm.
Sonralar mwn I[wri }whwrin tarixinw aid hekaywlwr toplama`a vw mw]hur Azwrbaycan aktyoru
H^seynqulu Sarabskinin (1879-1954) “K=hnw Bak\” adl\ kitab\ kimi m^xtwlif mwnbwlwri =yrwnmwyw
ba]lad\m. I[wri }whwrdw anadan olan vw ya]ayan Sarabski orada ]ahidi oldu`u hadiswlwrin canl\
twsvirini vermi]dir.
1
Eynilw, mwrhum yaz\[\ Manaf S^leymanovun (1913-2001) “G=rd^klwrim, Oxuduqlar\m,
E]itdiklwrim” kitab\ da (Azwrbaycan Nw]riyyat Evi twrwfindwn 1996-c\ ildw lat\n wlifbas\ ilw [ap
olunmu]dur.) I[wri }whwr haqq\nda dwywrli mwlumatlara malikdir. Maraql\ faktlara hwm[inin Bak\
Wlyazmalar Institutunun arxivindw saxlan\lan tarixi wswrlwrdw, xronologiyalarda, qwzetlwrdw vw
swnwdlwrdw dw rast gwlmwk olar.
I[wri }whwr, Bay\r }whwr
Arxeoloji faktlara g=rw Bak\ ]whwrinin wsas\ wn az\ndan eram\z\n wvvwllwrindw qoyulmu]dur. X||wsrdw Bak\dan ]imalda, 1,5 saatl\q mwsafwdw yerlw]wn }amax\ ]whwrindw ba] verwn g^cl^ zwlzwlwdwn
sonra Bak\ }irvan]ahlar d=vlwtinin paytaxt\ oldu. Hwmin d=vrdw }irvan ]ahlar\ =z iqamwtgahlar\n\
Bak\ya k=[^rd^lwr.
1747-ci ildwn 1806-c\ ilw qwdwr Bak\ vw qon]u 39 kwndin daxil oldu`u xanl\`\n paytaxt\ Bak\ oldu.
Bu m^stwqil wrazi “Bad^k^bw”, “K^lwklwr }whwri” adlan\rd\ vw =z pul vahidinw malik idi.
B^t^n bu d=vr wrzindw ]whwrin ham\s\ qala divarlar\n\n i[wrisindw yerlw]irdi vw whalisi dw twxminwn 7
minw yax\n idi. 1806-c\ ildw Rusiya Bak\n\ i]`al etdikdwn sonra vw x^susilw dw 1850-1920-ci illwri
whatw edwn ilk Neft Y^kswli]i d=vr^ndw Bak\ s^rwtlw qala divarlar\ndan xaricw do`ru b=y^mwyw
ba]lad\. Mwhz bu d=vrdwn “I[wri }whwr” vw “Bay\r }whwr” ifadwlwri istifadw olunma`a ba]land\.
H^seynqulu Sarabski yaz\r: “Bak\ iki hisswyw—I[wri }whwr vw Bay\r }whwrw b=l^nm^]d^. I[wri }whwr
wsas hissw idi. I[wri }whwrdw ya]ayanlar Bak\n\n yerli whalisi hesab olunurdu. Onlar hwr bir
]eyw—bazara, usta emalatxanalar\na, vw mwscidlwrw yax\n ya]ay\rd\lar. Orada hwtta kilsw dw var idi.
I[wri }whwrdw eyni zamanda Rus i]`al\ zaman\ tikilmi] hwrbi kazarmalar m=vcud idi.” Qala
divarlar\n\n i[wrisindw ya]ayan insanlar =zlwrini divarlardan bay\rda ya]ayanlardan ^st^n hesab
edirdilwr vw onlar\ “Bay\r }whwrin ayaqyal\n adamlar\” adland\r\rd\lar.
I[wri }whwr dar k^[wlwr vw wyri-^yr^ xwtlwrlw ayr\lan [oxlu sayda ki[ik hisswlwrdwn tw]kil olunmu]dur.
Wvvwlwr hwr mwhwllw yax\nl\qda yerlw]wn mwscidin ad\ ilw adland\r\l\rd\: C^mw mwscidi mwhwllwsi, }al
Mwscidi Mwhwllwsi, Mwhwmmwdyar mwscidi mwhwllwsi, Hac\ Qay\b mwscidi mwhwllwsi, S\n\qqala
mwscidi mwhwllwsi, Qas\mbwy mwscidi mwhwllwsi vw s.
I[wri }whwrin bwzi mwhwllwlwrinin vw mwscidlwrinin adlar\ hwmin wrazidw ya]ayan xalqlar\n vw ailwlwrin
ad\ ilw adland\r\lm\]d\r. Mwswlwn, Gilwklar mwhwllwsi Gilandan gwlwn tacirlwrin ya]ad\`\ mwhwllw idi.
Lwzgilwr mwhwllwsindw Da`\standan gwlwn silah vw sursat ustalar ya]ay\rd\. I[wri }whwrin whalisinin
[oxu ustalar, tacirlwr vw dwniz[ilwr idi. Bwzi mwhwllwr isw orada ya]ayan ustalar\n pe]wlwrinin ad\ ilw
adland\r\lm\]d\r. Mwswlwn, Hamam[\lar, Bwzzazlar, Hwkkak[\lar.
1806-c\ ildw ]whwrin whalisinin 7 min olmas\na baxmayaraq, ]whwrdw 707 d^kan vw usta
emalatxanas\ var idi. Hwr tacirin vw mahir ustan\n =z d^kan\ vard\. Onlar\n al\c\lar\ isw Bak\ya
m^xtwlif ]whwrlwrdwn gwlwn tacirlwr idi. Bak\ gwmilwri Irana, Mwrkwzi Asiyaya vw Rusiyaya mal apar\b
gwtirirdilwr.
Bir ne[w wsrlik ya]\ olan abidwlwr
I[wri }whwrin qwdim abidwlwri s\ras\na Q\z Qalas\, S\n\q Qala minarwsi (11-ci wsr), Qala divarlar\ vw
qalalar (11 vw 12-ci wsrlwr) vw }irvan]ahlar Saray\ (15-16-c\ wsrlwr) daxildir. Bundan wlavw, vaxtilw
2
I[wri }whwrdw 28 mwscid, 9 karvansara, bir ne[w hamamxana, yararl\ su anbarlar\ (ovdanlar) vw bazar
var idi. Orta Asiyadan olan tacirlwr wsaswn 16-c\ wsrw aid Buxar\ karvansaray\nda qal\rd\. Hind
tacirlwri isw 15-ci wsr Multan\ karvansaray\na ^st^nl^k verirdilwr.
Bak\n\n sakinlwri hamamxanalar\ [ox sevirdilwr. {immwkdwn wlavw, burada insanlar masaj oluna,
swrin ]wrbwt vw ya isti [ay i[w, [wrwz yeyw vw ya qwlyan [wkw bilwrdilwr.
Bak\n\n bwzi hamamxanalar\ indi dw durur. Bunlar\n s\ras\na Q\z Qalas\n\n arxas\nda yerlw]wn 15-ci
wsrw aid Hac\ Qay\b hamamxanas\ vw Britaniya Konsullu`unun Mwdwniyywt Departamentinin
yax\nl\`\nda yerlw]wn 17-ci wsr Gas\mbwy hamamxanas\ daxildir.
Baxmayaraq ki, Bak\n\n orta wsrlwr bazar\ art\q m=vcud deyil, siz onun Q\z Qalas\n\n arxas\nda
yerlw]wn s^t^n vw arkalar\n\ g=rw bilwrsiniz. 20-ci wsrin wvvwllwrindw bazar Multan\ vw Buxara
karvansaralar\ndan 14-cu wsrdw tikilmi] C^mw mwscidinw qwdwr geni]lwndirilmi]di.
Avropa &slubu
19-cu wsrin wvvwlllwrindw Bak\ Rusiya d=vlwti twrwfindwn i]`al edildikdwn sonra I[wri }whwrin wnwnwvi
memarl\q g=r^n^]^ dwyi]di. 19-cu wsrin sonlar\nda vw 20-ci wsrin wvvwllwrindw Barokko vw Qotik
^slublar\n\ wks etdirwn bir [ox Avropa ^slublu g=zwl binalar tikildi.
Bu binalardan biri wvvwllwr “Zwncirli Ev” ad\ ilw tan\nan, bug^n Bak\ Etnoqrafiya Institutunun
yerlw]diyi binad\r. Binan\n dam\nda 3 yunan ^slublu qad\n heykwli vw iki ayr\-ayr\ yerlw]wn vaza var
idi. B^t^n heykwllwrin vw vazalar\n pedestallar\ bir-birinw ikiqat dwmir zwncirlw birlw]dirilmi]di vw
buna g=rw dw bina “Zwncirli Ev” adland\r\l\rd\. Mwn u]aq olanda I[wri }whwrin ya]l\ sakinlwrinin bu
binaya “Zancirli Ev” deyw m^raciwt etdiyini e]itmi]dim, indi isw he[ kws bu ifadwni istifadw etmir.
Sovet d=vr^ndw hwr ^[ heykwl vw vazalar binan\n ^st^ndwn g=t^r^lm^]d^. Lakin mwrkwzdw yerlw]wn
heykwl yenidwn bwrpa edilmi]dir.
Zwncirli Evin solunda Qo]a Qala Qap\lar\ndan i[wri girdikdw 3 mwrtwbwli bina yerlw]ir. Bu Erkwn
Modern ^slubunda bina 1903-c^ ildw mwnim ulu babam olan dwniz kapitan\ Wbd^l Mwnaf
Wlwkbwrov twrwfindwn in]a edilmi]dir. O, ^[^nc^ mwrtwbwdw ya]ay\rd\. Onun hwm[inin dwniz
kapitan\ olan qarda]\ M^seyib ikinci mwrtwbwdw ya]ay\rd\. Bankda i]lwywn Mwmmwd Sad\q Wlwkbwrov
isw birinci mwrtwbwdw ya]ay\rd\. Hal-haz\rda ^z^m yarpaqlar\ ilw =rt^l^ olan vw bu binaya biti]ik bir
mwrtwbwli ev dw onlara mwxsus idi vw m^xtwlif d^kan sahiblwrinw icarwyw verilirdi.
Anam\m ulu babas\ vw I[wri }whwrin i] adam\ olan Qat\r Zeynalabdin Ta`\yev (1837-1915) (mw]hur
milliyoner Ta`\yev ilw qar\]\q salmay\n) Zwncirli Evin sa`\nda yerlw]wn vw Barokko ^slubunda olan
g=zwl ikimwrtwbwli binan\ tikdirmi]dir. {ox twws^f ki, bina 1970-ci illwrdw u[urulmu] vw
Ensiklopediya Binas\ kimi tan\nan sementdwn tikilmi] Sovet tipli bina ilw wvwz edilmi]dir.
General Sisiyanov
Sarabski 12-19-cu wsrlwr aras\nda tikilwn Bak\ qala divarlar\ barwsindw maraql\ mwlumatlar verir.
1930-cu illwrdw o yaz\rd\: “Bu yax\nlarda I[wri }whwrw be]inci qap\ qoyulmu]dur. Ke[mi]dw onlar\n
say\ yaln\z d=rd idi. Giri]lwrdwn wn mw]huru bwzwn }amax\ qap\lar\ ad\ ilw tan\nan Qo]a Qala
Qap\lar\ idi. Mwnim ya]l\ qohumlar\m\n s=ylwdiklwrinw g=rw ke[mi\]dw Qo]a Qala giri]indw indiki
3
kimi nwqliyyat\n girmwsi vw [\xmas\ ^[^n imkan yaradan iki qap\ deyil, bir qap\ var idi.” G=r^n^r
Rus general\ Sisiyanov Bak\ ]whwrini mwhz Qo]a Qala qap\lar\ndan ke[mwklw i]`al etmwk istwyirmi].
1806-c\ ildw rus dwniz donanmas\n\n qo]unlar\ Bak\n\n sahillwrinw [atd\lar. General Sisiyanov Bak\
xan\ H^seynqulu xandan 600-1000 nwfwrlik rus wsgwrlwrindwn ibarwt qarnizonun Bak\ ]whwrinw daxil
olmas\na icazw vermwsini xahi] etdi.
Ilk wvvwl, xan bu ]wrtlw raz\la]\r vw hwtta Sisiyanovu qar]\lamaq ^[^n Qo]a Qala Qap\lar\na do`ru
gwlir. Lakin dan\]\qlar gedwn zaman (Fevral\n 2-si) xan\n wmisi o`lu Ibrahim Sisiyanovu g^llwlwyir.
Sisiyanovun wsgwrlwri qa[ma`a ba]lay\rlar. Xan\n m^hafizw[ilwri onlar\n ard\nca gedwrwk bir [ox rus
wsgwrini =ld^r^rlwr. Bundan sonra Bak\n\n artilerriya q^vvwlwri Bak\n\n sahilindw yerlw]wn Sara
adas\na twlwsik daxil olma`a [al\]an [ar\n gwmisini atw]w tutdular. Xan Sisiyanovun ba]\n\ kwswrwk
onu Iran ]ah\ Fwtwli }aha hwdiyyw kimi g=ndwrir. Rusiya Iran ilw m^haribw apar\r\d\ vw H^seynqulu
xan ^mid edirdi ki, bu yolla o, rus [ar\na qar]\ m^barizwdw Iran ]ah\ndan yard\m ala bilwr.
Lakin Fwtwli }ah he[ bir yard\m etmwdi. 7 ay sonra, 1806-c\ il sentyabr ay\n\n 18-dw ruslar geri
qay\td\lar vw bu dwfw [ox asanl\qla Bak\n\ wlw ke[irdilwr. +z^n^n 500 wsgwri vw 70 topu ilw xan
Bulqakovun ba][\l\`\ alt\nda olan g^cl^ rus qo]ununa qar]\ dura bilmwdi. H^seynqulu xan haz\rda
Cwnubi Azwrbaycan wrazisindw yerlw]wn Wrdwbil ]whwrinw qa[d\.
1846-c\ ildw ruslar Sisiyanova onun =ld^r^ld^y^ Qo]a Qala Qap\lar\ =n^ndw heykwl ucaltd\lar.
1920-ci ildw Bol]evik ^syan\ndan sonra bu abidw u[uruldu, [^nki bol]eviklwrw g=rw o, {ar ordusunu
mwdh edirdi. Sovet d=vr^ndw Azwrbaycan tarix[ilwri bu faktlar barwdw dan\]maqdan qa[\rd\lar vw
Sisiyanov ilw ba`l\ hadisw Azwrbaycan tarixi kitab\n\n “rwsmi” versiyas\na sal\nmam\]d\. Mwn bu
mwlumata Bak\ Wlyazmalar Institutunda olan wski xronologiyalar\, x^susilw dw Bak\ xan\n\n
nwslindwn olan mw]hur azwrbaycan m^twfwkkiri Abbasqulu a`a Bak\xanovun (1794-1847)
“G^l^stani - Irwm” wswrindwn “Bak\ xanl\`\n\n tarixi” adl\ b=l^m^n^ oxuyarkwn rast gwlmi]wm.
Qala qap\lar vw ticarwt
Sarabski Ta`\yev Qap\s\ (Elmlwr Akademiyas\n\n Igamwtgah\na yax\n yerlw]ir) adland\r\lan digwr
mw]hur bir qap\ barwdw maraql\ mwlumatlar verir. O yaz\r: “Digwr bir qap\ isw Qo]a Qala Qap\lar\na
yax\n, Sabir meydan\n\n yan\nda yerlw]ir. Bu qap\ orta wsrlwrw aid deyil vw bir qwdwr sonra (1877)
Bak\l\ tacir vw torpaq sahibi Qat\r Hac\ Zeynalabdin lwqwbli Hac\ Zeynalabdin Ta`iyev (mw]hur
milliyon[u Hac\ Zeynalabdin Ta`\yevin ada]\) twrwfindwn tikilmi]dir. Wslindw onun lwqwbi bu qap\ya
aiddir. Hac\ Zeynalabdinin qala divarlar\ndan bay\rda, indi Sabir ba`\ vw H^s^ Hac\yev k^[wsi
wrazisindw [oxlu d^kanlar\ var idi. Bu d^kanlar\n indi ]whwrin d^z mwrkwzindw yerlw]mwsinw
baxmayaraq, o zaman he[ kws bu d^kanlar\ icarwyw g=t^rmwk istwmirdi, [^nki onlar I[wri }whwrin
bazar\ndan piyada [ox uzaq mwsafwdw yerlw]irdi. Uzun bir m^ddwt Hac\n\n d^kanlar\ bo] qald\.
Nwhaywt, o Bak\ }whwrinin Hakimindwn qala divarlar\ndan yeni bir qap\ a[maq ^[^n icazw almaq
fikrinw d^]d^.
Insanlar Hac\n\n a[d\rd\`\ qap\dan ke[mwyw ba]layandan sonra, Hac\n\n d^kanlar\ inki]af etmwyw
ba]lad\. Bununla da Hac\ =z^n^n [evik a`l\na, zirwkliyinw vw inadkarl\`\na g=rw “Qat\r” lwqwbi ald\.
(Qat\r s=z^ hwqiqi mwnada heyvan cinsi olsa da, mwcazi mwnada “bacar\ql\” vw “inadkar” anlam\n\
verir.)”
4
Qwzetlwrin yazd\`\na g=rw 1918-ci ildw Ta`\yev Qap\s\ =n^ndw ermwnilwrin I[wri }whwri wlw ke[irmwk
istwdiklwri vaxt q\z`\n d=y^] olmu]dur. Qat\r Hac\ Zeynalabdinin “Qo[u” lwqwbli o`lu Mwmmwd
Hwnifw (1875-1920) I[wri }whwrin m^dafiw q^vvwlwrinw ba][\l\q etmi] vw ermwnilwrin qar]\s\n\
alma`a m^vwffwq olmu]dur. (“Bak\: Neftin tikdiyi }whwr” adl\ mwqalwyw bax\n. AI 10.2, Yay 2002)
Sarabski I[wri }whwrin digwr darvazalar\ barwdw dw q\sa mwlumat verir. &[^nc^ darvaza Swnaye
mwktwbinin (hal-haz\rda Azwrbaycan D=vlwt Iqtisad Universiteti) hwywtinw a[\l\rd\. Ab]eronun
Navah\ kwndindwn vw digwr da` kwndlwrindwn buraya arabalarda vw dwvw karvanlar\nda bu`da vw
k=m^r gwtirilirdi. D=rd^nc^ darvaza Bak\ Icra Hakimiyywtinin arxas\nda yerlw]irdi. Be]inci darvaza
isw indiki Filarmoniya binas\n\n yax\nl\`\na yerlw]wn Qubernator ba`\na a[\l\r.
Bak\ s^lalwlwri
I[wri }whwrin yerli sakinlwri m^xtwlif s^lalwlwri twmsil edirdilwr. Onlardan bwzilwrinin [ox g^lmwli
adlar\ var idi. Mwswlwn, bwzi wn n^fuzlu s^lalwr a]a`\dak\lar idi: A`]alvarl\lar, Toyuqyeywnlwr,
Toyuqyemwywnlwr vw Bozba]l\lar. Hwr bir s^lalw digwr s^lalwr haqq\nda h=rmwtsiz zaraftlar edirdi.
Nwnwm mwnw Bozba]l\lar barwdw zarafatlar dan\]ard\. “Bozba]” azwrbaycanca hwm dw sevimli
Azwrbaycan yemwyinin—iri wt tikwlwri, noxud vw tur]udan haz\rlanan sulu yemwyin ad\d\r. Belwliklw,
Bozba]l\lar mwhwllwsindwn olan k=k adam zarafatla “Bozba]\n wtli tikwsi” adland\r\l\r\d\. Tur]umu]
sifwti olan adam “Bozba]\n tur]usu” adland\r\la bilwrdi. {ox balaca adam\ isw “Bozba]\n noxudu”
deyw [a`\r\rd\lar. Art\q I[wri }whwrdw sakinlwrin s^lalwlwrw ayr\lmas\ aradan qalx\b. Bwzi gwnclwr indi
babalar\n\n hans\ s^lalwyw mwxsus oldu`unu belw bilmirlwr.
Lwqwblwr
Ke[mi]dw I[wri }whwrdw ya]ayan hwr bir adam\n lwqwbi var idi. Bwzwn adlar [ox g^lmwli olurdu.
Mwswlwn, hwmin d=vrdw Bak\da ad\ Hac\ Zeynalabdin olan 5 nwfwr ya]ay\rd\. Onlar\n hwrwsinin bir
lwqwbi var idi. Nwnwm onlar\ belw adland\r\rd\: (1) Malake], (2) Qat\r, (3) Spasibo, (4) N=kwr, (5)
Pendiryemwywn.
Milyon[u xeyriyyw[i Hac\ Zeynalabdin Ta`\yev “Malake]” lwqwbini ona g=rw alm\]d\ ki, o
cavanl\`\nda h=rg^ i]i g=rwn adi fwhlw olmu]dur. Belw deyirlwr ki, bir g^n Ta`\yev k=hnw bir evin
divarlar\na suvanan q\z\l sikkwlwrlw dolu gil k^pw tap\r. O, k^pwni g=t^r^r, sikkwlwri sat\r vw torpaq
sahwsi al\r. Bwxtindwn hwmin torpaqda neft fontan vurur. Buna g=rw dw insanlar ona Malake] lwqwbini
vermi]dilwr. Lakin Ta`\yevin =z^ bu whvalat\n do`ru olmad\`\n\ s=ylwyirdi. Digwr Hac\ Zeynalabdin
adl\ adama “Qat\r” lwqwbi vermi]dilwr, [^nki o, o qwdwr a`\ll\ vw inadkar idi ki, ]whwr qalalar\ndan
Ta`\yev qap\s\n\ a[ma`a m^vwffwq olmu]du. Qat\rlar [ox a`\ll\ heyvan hesab olunurlar, [^nki onlar
hwr yerdw, hwtta swhrada belw su tapa bilirlwr. “He[nwdwn” belw pul qazanma`\ bacaran adamlara
bwzwn “Qat\r” adland\r\rlar.
Yaz\[\ Manaf S^leymanov “Qat\r” Hac\ Zeynalabdin haqq\nda maraql\ whvalat dan\]\r. Hac\n\n bir
tacir dostu [oxlu ]irniyyat mal\n\ sata bilmirdi. Hac\ bu ]irniyyat qutusundan birini g=t^r^r vw
bahal\ ^z^y^n^ onun i[wrisindw gizlwdir (ba]qa bir versiyaya g=rw oraya 5 rubl pul qoyur). Sonra o,
Twbriz mehmanxanas\na gedir, qutunu a[\r, vw ]irmiyyatlar\ yemwyw ba]lay\r. Birdwn o, ucadan
q\]q\r\r: “Bax\n, g=r^n qutunun i[wrisindw nw tapd\m!”, vw ^z^y^ (sikkwni) wtrafdak\lara g=stwrir.
5
Bundan sonra insanlar qa[araq ]irniyyatlar\ alma`a ba]lay\rlar vw Hac\n\n dostu b=y^k gwlir wldw
edir.
&[^nc^ Hac\ Zeynalabdin “Spasibo” twxwll^s^ ilw [a`r\l\rd\. Belw rwvaywt edilir ki, bu tacir {ar |||
Aleksandr\n Bak\ya gwlwcwyini =yrwnir. O qwrara al\r ki, elw bir i] g=rs^n ki, [ar\n xo]una gwlsin vw
[ar ona hwr hans\ bir r^tbw, vwzifw vw ya medal versin. {ar\n gwli]inw qwdwr Zeynalabdin I[wri
}whwrdw olan rus hwrbi kazarmalar\n\ =z pulu ilw twmir elwtdirir. {ar kazarmalar\ ziyarwt edir,
bundan sonra tacir ilw g=r^]^r vw ona rusca bu s=zlwri deyir: “Spasibo, Zeynalabdin!”. Sonra [ar
[evrilir vw ona he[ bir twltif, medal vermwdwn [\x\b gedir. Zeynalabdin k^lli miqdarda pul
xwrclwmi]di, ancaq wvwzindw “Spasibo”dan ba]qa bir ]ey ala bilmir. Manaf S^leymanovun yazd\`\na
g=rw, hwmin d=vrdwn I[wri }whwrin insanlar\ onu “Spasibo Zeynalabdin” deyw [a`\r\rd\lar.
I[wri }whwrin ya]l\ sakinlwri mwnw dan\]m\]d\lar ki, orada mw]hur neft maqnat\ Hac\ Zeynalabdinin
n=kwri olan Hac\ Zeynalabin adl\ ba]qa bir adam da ya]ay\rd\. Twdricwn o da =z i]ini qurur vw
varlan\r. Var\na vw yeni vwziyywtinw baxmayaraq, I[wri }whwrin insanlar\ onu hwmi]w N=kwr
Zeynalabdin deyw [a`\r\rd\lar.
Twhsil
Tarixi mwlumatlara g=rw I[wri }whwrdw 11-ci wsrdw mwdrwswlwr tikilmi]dir. Hwmin d=vrdw mw]hur
}wrq alimi Baba Kuhi Bak^vi (933-1074) orada dwrs deyirdi. Bundan 400 il sonra, digwr n^fuzlu
alim Seyid Ywhya Bak^vi (1403-dw vwfat etmi]dir) }irvan]ahlar Saray\nda Dar^l – F^nunu
(universitet) yarad\r. Lakin 1538-ci ildw }irvan]ahlar saray\ s^quta u`rad\qdan sonra Bak\ bir
paytaxt kimi =z whwmiyywtini itirir, y^kswk swviyywli twdris mwrkwzlwri ba`lan\r vw ]whwrin mwdwni
hwyat\ twnwzz^lw u`rama`a ba]lay\r. 1744-c^ ildw wsas\ qoyulmu] ki[ik Bak\ xanl\`\ wvvwlki wsrin bu
hwrtwrwfli mwdwni m^hitini wvwz edw bilmwdi.
1806-c\ ildw Ruslar Bak\ya gwlwndw I[wri }whwrdw ^mumilikdw 12 ibtidai (mwktwb) vw orta (mwdrwsw)
dini mwktwb var idi. Sarabskinin yazd\`\na g=rw, 1900-ci illwrin wvvwlwrindw bunlardan yaln\z 3-^
qalm\]d\ vw twhsilin keyfiyywti a]a`\ d^]m^]d^. Adi insanlar bu mwktwblwri “mollaxana” adland\r\rd\.
Bwzi adamlar =z o`lanlar\n\ hwtta ibtidai twhsli ^[^n belw mollaxanaya g=ndwrmwk istwmirdi. Bunun
wvwzindw onlar u]aqlar\n\ yaln\z wrwb wlifbas\n\ vw Quran\ =yrwdwn vw daha ucuz ba]a gwlwn “]wxsi
tutulmu] mollalara” g=ndwrmwyw ^st^nl^k verirdi.
Mollaxanalarda twdris tamamilw yadda]a wsaslan\rd\. Gwnc u]aqlar wrwb s=zlwrini twlwff^z edw
bilmwdikdw, mollalar onlar\ swhvlwrini d^zwldwnw qwdwr [ubuqla d=y^rd^. Eynilw, xwttatl\q
dwrslwrindw m^wllimlwr ]agirdlwr d^z yazmad\qda onlar\n barmaqlar\na [ubuqla vurard\lar.
Valideynlwr, wsaswn, bu yana]man\ m^dafiw edirdilwr. Valideynlwr =z o`lanlar\n\ mollaxanaya
apard\qda, onlar mollaya deywrdilwr: “Wti swnin, s^m^y^ mwnimdir!”, ywni “onu d=yw bilwrswn,
amma s^m^klwrini q\rma.” Bu ifadw Azwrbaycan atalar s=z^nw [evrilmi]dir. Hwmin d=vrlwrdw
]agirdlwri d=ymwk yaln\z m^swlman mollaxanalar\nda deyil, rus mwktwblwrindw dw adi hal idi.
}agirdlwri cwzaland\rmaq onlara nwyisw =yrwtmwk vw intizaml\ olma`a mwcbur etmwk ^[^n normal
say\l\rd\. Ruslar\n gwli]inw qwdwr, Bak\da twhsil verwn yeganw yerlwr mollaxanalar idi. Cavan o`lanlar
wrwb wlifbas\n\, xwttatl\`\, qramatika vw cwbri =yrwnmwli vw Quran\ wzbwrlwmwli idilwr. Hwrdwn onlar
Swwdi vw Hafiz kimi Iran ]airlwrinin ]erlwrini oxuyur, vw ki[ik kitab olan “Tarixi-Nadirdwn” bir qwdwr
tarix oxuyur vw digwr mwnbwlwrdwn istifadw edirdilwr.
6
1911-ci ildw &zeyir Hac\bwyov twrwfindwn bwstwlwnwn “O olmas\n, bu olsun” musiqili komediyas\nda
“Tarix-Nadir” kitab\ haqq\nda g^lmwli fikir vard\r. Wswrin komik qwhrwmanlar\ndan biri olan Mw]wdi
Ibad =z dan\]\`\nda t^rk, rus vw frans\z s=zlwrindwn lov`al\qla istifadw edwn dostuna belw deyir: “Mwn
“Tarixi-Nadiri” yar\yacan oxumu]am, amma swnin nw demwk istwdiyini ba]a d^]w bilmirwm.” Bu
tarixi wswrin hwcminin [ox ki[ik olmas\ onun s=zlwrinin g^l^] do`urmas\na swbwb olur.
Su twchizat\
Bak\ quraq arid wrazidw yerlw]diyindwn onun sakinlwri hwmi]w kifaywt qwdwr su twchizat\ndan wziyywt
[wkmi]lwr. (Ryisard Zeli[ovskinin “Su-I[mwk ^[^n bir damc\ belw yoxdur. Bak\ =z suyunu necw wldw
etdi” mwqalwsinw, Mwmmwd Mwmmwdovun “Bak\ Su Axtar\]\nda” mwqalwsinw vw Manaf
S^leymanovun “Ta`\yevin Su Probleminin Hwllinw T=hvwsi” mwqalwsinw bax\n. AI 10.2 (Yay 2002).
AZER.com internet swhifwsinw bax\n)
11-ci wsrin wvvwllwrindw I[wri }whwrdw da] vw gil borulardan ibarwt 3 yeralt\ su twchizat\ sistemi var
idi. 19-cu wsrdw bu yeralt\ boru Na`\ K^hulu adland\r\lm\]d\, bu isw “Na`\n\n Borusu” demwk idi.
Bu boru I[wri }whwrw 20-ci wsrin wvvwllwrinw qwdwr xidmwt g=stwrdi. B^t^n ]whwrdw yerlw]wn quyu vw
bulaqlardan gwlwn su Sirvan]ahlar saray\n\n yax\nl\`\nda yerlw]wn }irin Ovdan (}irin Su Evi) adlanan
binan\n i[indw x^susi su rezervuar\nda toplan\rd\.
Sarabski yaz\r ki, bwzwn Ovdan\n borular\ t\xan\r vw suyun axmas\ dayan\rd\. {ox xeyirxah vw
bacar\ql\ adam olan C^mr^ A`amal\ belw vaxtlarda yard\ma gwlirdi. O, [ox ki[ik, ar\q vw cwld idi,
buna g=rw dw dar su borular\n\n i[inw girwrwk onlar\ twmizlwyw bilirdi.
Sarabski bu barwdw yaz\r: “C^mr^ A`amal\ he[ vaxt g=rd^y^ i]in m^qabilindw pul istwmirdi, [^nki
o inan\rd\ ki, bununla savab i] g=r^r. C^mr^ =ld^kdwn sonra onun i]ini davam edwn olmad\ vw
}irin Ovdan yarars\z hala gwldi.” C^mr^n^n xeyirxahl\`\na baxmayaraq, ona “Hwzar pe]w, kwm
maya” lwqwbi verilmi]di. Bu “min i]i, az pulu olan” anlam\n\ veriridi. Bwzi ailwlwr ]whwrin su
problemini hwll etmwk ^[^n =z hwywtlwrindw ]wxsi quyular qazm\]d\lar. Ovdan\n [=l divarlar\n\n
birinin ^zwrindw olan l=vhwdw belw bir yaz\ var idi: “Orta Wsrlwr Ovdan\. Bu memarl\q abidwsi
d=vlwtin m^hafizwsi alt\ndad\r” Lakin o l=vhw art\q yoxdur.
Yeralt\ Tunellwr
Orta wsr mwnbwlwrinw g=rw, Qwdim }whwrin alt\nda bir [ox yeralt\ tunellwr var idi. Onlardan bwzilwri
15-ci wsrdw }irvan]ahlar twrwfindwn saray i`ti]a]lar\ zaman\ qa[maq mwqswdilw tikilmi]di.
Digwr yeralt\ tuneli 20-ci wsrin wvvwllwrindw Qat\r Hac\ Zeynalabdin =z^n^n iki
igamwtgah\n\—bunlardan biri indi Ensiklopediya Binas\ yerlw]wn bina, digwri isw hal-haz\rda Wziz
Wliyev k^[wsindw yerlw]wn “Yin Yang” {in restoran\n\ binas\—birlw]dirmwk mwqswdilw tikdirmmi]di.
Hac\ istwyirdi ki, ailw ^zvlwri ]whwr divarlar\ndan m^xtwlif twrwflwrdw 100 metr mwsafwdw yerlw]wn
evlwri aras\nda hwrwkwt edw bilsinlwr.
Nwnwm dan\]\rd\ ki, u]aq olanda o tez-tez bu tunellw hwrwkwt edirdi. Bol]evik inqilab\ zaman\ bu
iqamwtgahlar\n sahiblwri ya =ld^r^lm^], ya da qa[m\]d\lar. Onlar\n evlwri ki[ik mwnzillwrw
b=l^nm^] vw tunellwr 1970-ci illwrw qwdwr unudulmu]dur. Arxeoloqlar 1970-ci illwrdw tuneli a]kar
etmi], onu twdqiq etmi], vw digwr layihwlwrlw i]lwrini davam etdirwrwk qaz\nt\ i]lwrini a[\q qoymu]lar.
7
Necwsw o`rular belw qwnawtw gwlmi]dilwr ki, bu tunnel lwl-cwvahirat d^kan\na yol apar\r (indi “Yin
Yang” restoran\ yerlw]wn bina).
Gecw vaxt\, o`rular gizlicw yeralt\ tuneli qazma`a, vw onu twmizlwyw ba]lad\lar. Hwqiqwtwn dw, onlar
cwvahirat d^kan\na daxil olmu] vw bir s\ra qiymwtli cwvahirat w]yas\ o`urlama`a m^vwffwq
olmu]dular. Bak\ qwzetlwri bu cinaywt haqda yazd\qdan sonra, tunel ba`lanm\]d\r.
Idman yar\]lar\
I[wri }whwrin wylwncw mwrkwzlwrindwn biri atletik yar\]lar\n ke[irildiyi stadion tipli zorxana idi.
Bak\n\n zorxanas\ 15-ci wsrw aiddir. {ox az adam, bu yeralt\ ta`tavan\n Q\z Qalas\ twrwfdw Buxara vw
Multan\ karvansaralar\ndan bir ne[w add\ml\q mwsafwdw yerlw]diyini bilir.
Indiki idman klublar\ kimi, ki]ilwr zorxanalara da daxil olub a`\rl\q qald\rma vw g^lw] dw daxil
olmaqla m^xtwlif yar\]larda i]tirak etmwk ^[^n giri] haqq\ verirdilwr. Bwzi yar\]lar wnwnwvi }wrq
musiqi alwtlwri olan kaman[a, zurna vw na`arada ifa edwn musiqi[ilwrdwn ibarwt trio twrwfindwn
m^]ayiwt edilirdi. Hwmin d=vrdw [al\nan mahn\lar\n [oxu art\q unudulmu]dur. Lakin bunlardan
biri “Cwngi” hwlw dw milli g^lw] yar\]lar\n\n a[\l\]\ndan =ncw [al\n\r.
Cavan o`lanlar Twbriz, Wrdwbil, Swrab vw digwr Cwnubi Azwrbaycan ]whwrlwrindwn gwlwn pe]wkwr
g^lw][ilwrw qar]\ =z g^clwrini s\naya bilwrdilwr. Sarabski b^t^n bu cavanlara qalib gwlwn “Alt\ayl\q
Wbd^lwli” lwqwbli bir gwnc haqq\nda yaz\r. Hwr g=r^]dwn =ncw mw]hur musiqi[i Hac\ Zeynal A`a
Kwrim g^lw][ini ruhland\ran mahn\ ifa edirdi. Alt\ayl\q Wbd^lwli kwmwrini a[ar, papa`\n\ yerw atar,
vw g^lwrwk swhnwyw [\xard\. Cavan hwvwskarlar bir-bir ona yana]ard\lar. Alt\ayl\q Wbd^lwli g^lw]i
bitirdikdwn sonra izlwyicilwr ona 3, 5 vw hwtta 10 rubl pul verwrdilwr. Bu isw hwmin d=vrdw k^lli
miqdarda pul idi.
Zorxana hwm dw fitness klubu kimi fwaliyywt g=stwriridi. Yar\]lar olmayanda, ki]ilwr ora mw]q etmwyw
vw m^xtwlif idman alwtlwrini istifadw etmwyw gedwrdilwr.
Ba]qa bir yar\] dwyirman da]lar\n\n qald\r\lmas\, tullan\lmas\, vw tutulmas\ idi. Oyun “Mil Oyunu”
adlan\rd\. Yar\] i]tirak[\lar\ na`ara [alan\n m^]ayiwti ilw yar\]a girwrdilwr. Na`ara [alan twdricwn
tempi art\raraq daha s^rwtlw [alma`a ba]lay\rd\.
Bak\ sakinlwri ]er mwclislwri vw mu`am ax]amlar\na getmwyi sevirdilwr. }air, musiqi[ilwr, vw digwrlwri
topla]araq lirik ]erlwr (r^bai vw qwzwllwr) oxuyar vw mu`ama qulaq asard\lar. Burada yemwk, i[kilwr
vw ]irniyyatlar verilirdi.
I[wri }whwrin sakinlwri Bak\ vw ona biti]ik kwndlwrin ortaq wdwbi-musiqi improvizw swnwti olan
meyxanan\ [ox sevirdilwr. (“Meyxana: Azwrbaycan\n Wski Rep Versiyas\ Yenidwn Ba] Qald\r\r”
mwqalwsinw bax\n. AI 4.2 (Pay\z 1996)) Sovet d=vr^ndw m^bahiswli forma oldu`u ^[^n qada`an
edilmwsinw baxmayaraq, meyxana yar\]lar\ hwlw dw Bak\ kwndlwrindw mw]hurdur.
Meyxana =z ad\n\ bu ifalar\n wvvwllwr ke[irildiyi }wrq wylwncw evlwrindwn g=t^r^lm^]d^r.
M^sabiqwdw iki vw daha art\q ]air i]tirak edir vw onlar misralar\ bwdahwtwn s=ylwyir , bwzwn isw zarafat
edir vw bir-birini la`a qoyurdular. Onlar\n rep ^slublu mahn\lar\ zaman\n ictimai vw siyasi
8
mwswlwlwrini whatw edirdi. Sonda tama]a[\lar hans\ i]tirak[\n\n misralar\ daha a`\ll\ vw ax\c\ ]wkildw
ifa etmwsini m^wyywn edir vw hwmin adam\ qalib elan edirdilwr.
Bak\n\n gwnclwri aras\nda digwr sevimli mw]`uliyywt n=v^ g=ywr[in bwslwnilmwsi idi. Onlar\n [oxlu
g=ywr[inlwri g=ywr[in damlar\nda, bwzwn isw evlwrinin damlar\nda saxlay\rd\lar. Hwr swhwr
g=ywr[inlwrin sahiblwri dama qalxar, g=ywr[inlwri yemlwywr, vw sonra onlar\n u[mas\ ^[^n f\]t\r\q
[alard\. Siz hwlw dw I[wri }whwrdw az da olsa g=ywr[in hwvwskar\ tapa bilwrsiniz.
Nwrd I[wri }whwrdw wn sevimli oyunlardan biri idi. Hwr bir ailwdw nwrdtaxta var idi vw ki]ilwr tez-tez
oturar vw saatlarla nwrdtaxta oynayard\lar. Bwzi adamlar isw ]ahmat vw dama oynard\lar.
U]aqlar indi art\q unudulan [umruq-[umruq, be]-onbe], usta-]wyird, da]-ba], gizlwnpa[, o`ru-o`ru,
]umaqwdwr vw digwr oyunlar oynard\lar. Bu oyunladan yaln\z gizlwnpa[ oyunu bug^n hwlw dw geni]
yay\lm\]d\r. D^nyan\n ba]qa yerlwrindw “Red Rover” vw “Oktopus Tag” ad\ ilw mw]hur olan
“Bwn=v]w” oyunu dw I[wri }whwrdw mw]hur oyunlardan biri idi.
Sevimli yemwklwr
I[wri }whwrin sakinlwri wt yemwyi sevirdlwr vw onu “can” adland\rard\lar. Nwnwm bir dwfw mwnw
m^xtwlif yemwklwri onlar\ qidal\ keyfiyywtlwrinw vw dadlar\na g=rw kateqoriyalara b=lwn g^lmwli atalar
s=z^n^ dan\]d\: “Get d^kana, ‘can” (ywni wt) al gwtir; wgwr “can” olmasa, ‘yar\mcan’ (ywni yumurta) al
gwtir; wgwr ‘yar\mcan’ olmasa, bad\mcan (kas\b adamlar\n yemwyi) al gwtir.”
Bayram g^nlwri swhwrlwr ki]ilwr =z dostlar\ ilw “xa]xana” adl\ yemwk evlwrindw g=r^]wrdilwr. Burada
onlar buzov vw ya qoyun ayaqlar\ndan haz\rlanan sirkw vw sar\msaq wlavw edilwn yax]\, hwlmw]ik
yemwk yeyirdilwr. O zamanlar Bak\da dostlarla xa] yemwk indi oldu`u kimi [ox mw]hur bir
mw]`uliyywt n=v^ idi. M^wyywn yemwklwr— d^]bwrw, ]orqo`al vw [udu—I[wri }whwr vw ona biti]ik
kwndlwrin tipik yemwklwri idi. Bu yemwklwr Azwrbaycan\n digwr wrazilwrindw tipik olaraq
haz\rlanm\rd\.
Milli geyimlwr
Milli geyimlwrw vw xarici g=r^n^]w gwldikdw isw hwr bir ki]inin b\`\ olmal\ vw papaq taxmal\ idi. 20-ci
wsrin wvvwllwrinw kimi bir ki]inin b\`s\z k^[wyw [\xmas\ ay\b hesab edilirdi, lakin bir s\ra qwrblw]mi]
ki]ilwr bu qaydaya wmwl etmirdilwr. Wgwr ki]ilwr hwr hans\ bir ciddi m^bahiswyw giri]swydilwr, onda
onlar bir-birilwrini “swnin b\`\n\ kwswrwm” deyw hwdwlwyirdilwr.
Papa`\n whwmiyywtini isw a]a`\dak\ mwswl ilw g=stwrmwk olar: “Ki]inin papa`\ ba]\nda olar.”
Papaq ki]inin lwyaqwtini twmsil edirdi. Wgwr kimsw ki]inin papa`\na dwysw, vw ya onu hwmin adam\n
ba]\ndan g=t^rsw idi, bu b=y^k bir twhqir hesab olunurdu vw hwtta sonu qanla da bitw bilwrdi.
Bak\ sakinlwri kas\blara yard\m etmwk wnwnwsinin bir ne[w n=v^n^ inki]af etdirmi]dilwr. M^swlman
dini bayramlar\ zaman\ varl\ adamlar (hwtta [ox varl\ olmayanlar da) kas\blar ^c^n “ehsan” vw ya
yemwk s^frwlwri tw]kil edwrdilwr.
9
Nwnwm dan\]ard\ ki, hwmin g^nlwrdw onun babas\n\n evinin qap\s\ a[\q olard\. Birinci mwrtwbwdw o
uzun masalar\ isti yemwklwr vw ]irniyyat ilw doldurard\. K^[wdwn ke[wn hwr bir kws i[wri girib istwdiyi
qwdwr yemwk yeyw bilwrdi. N=kwrlwr bo] qablar\ g=t^rwr vw yeni, dolu nim[wlwr gwtirwrdilwr. Bayram
g^nlwrindw Bak\da y^zlwrlw evlwrdw ehsan s^frwlwri a[\lard\. Bwzwn tacirlwr =z d^kanlar\ =n^ndw
ehsan s^frwlwri tw]kil edwrdilwr. Hwmin d=vrlwrdw wgwr kimsw pulsuz nw isw almaq vw ya elwmwk
istwswydi, onu danlard\lar vw deywrdilwr: “Bu swnin[^n ehsan deyil.”
Qo[ular
Qo[ular I[wri }whwrin xuliqanlar\ vw qansterlwri idilwr. Bu hikkwli vw twkwbb^rl^ ]wxslwr iri b\`
saxlayar, milli geyim geywr vw revolver vw xwncwrlw silahlanard\lar. Onlar k^[w ilw gedwndw, he[ kws
onlar\n qar]\s\na [\xma`a c^rwt etmwzdi. Bak\da ya]ayan hwr bir ]wxs onlardan qorxard\. Qo[ular
Bak\da 19-cu wsrin sonlar\nda varl\ Bak\ sakinlwrini o`urlay\b, onlar\ soyan vw hwdwlwywn “Kinto”
adlanan g^rc^ banditlwrinw cavab olaraq yaranm\]d\lar.
}whwr polisi Kintolar ilw bacara bilmwdiyindwn, varl\ ]wxslwr g^cl^ vw cwsur ki]ilwri =yrwtmwyw vw
onlar\ silahland\rma`a ba]lad\. Tezliklw kintolar Bak\dan yox oldular vw bir daha geri d=nmwdilwr.
Bak\ milyonerlwri qo[ular\n xeyrini g=r^b onlardan ]wxsi m^hafizw[ilwr kimi istifadw etmwyw
ba]lad\lar. Wgwr i] adamlar\ hwr hans\ bir m^bahiswyw cwlb olunsa idilwr, onlar =z qo[ular\n\
digwrlwrinin qo[ular\ ilw davaya g=ndwrwrdilwr. Bwzwn bu g^llw yar\]\ ilw nwticwlwnwrdi. {ox q\sa
zamanda bu qo[u qruplar\n\n bwzilwri mafiyaya [evrilmwyw ba]lad\.
Manaf S^leymanov yaz\rd\ ki, bir qrup qo[u xwsis kimi tan\nan Bak\ milyon[usu A`a Musa Na`\yevi
o`urlay\r. Qo[ular onun azad edilmwsi ^[^n 10 min q\z\l rubl twlwb edirlwr, wks halda onu tikwlwrw
par[alayacaqlar\n\ bildirirlwr. Buna cavab olaraq A`a Musa ciddi ]wkildw bildirir: “Mwn yaln\z 950
rubl verw bilwrwm. Wlbwttw siz mwni tikwlwrw par[alaya bilwrsiniz, lakin onda siz he[ bir ]ey wldw
etmwywcwksiniz.” Qo[ular ba]a d^]d^lwr ki, A`a Musa 10 min rubl vermwkdwnsw =lmwyi ^st^n tutar,
ona g=rw dw onlar A`a Musan\ onun twklif etdiyi girov m^qabilindw swrbwst buraxd\lar.
Lakin bunu bilmwk laz\md\r ki, qo[ular\n he[ dw ham\s\ adam=ld^rwn, bandit, vw ya milyon[ular\n
]wxsi m^hafizw agentlwri deyildilwr. Onlar\n bwzilwri evdw canlar\ s\x\lan varl\ gwnc o`lanlar idilwr.
Yax]\ vaxt ke[irmwk istwywn bu gwnclwr milli geyimlwr geyinwr, xwncwr vw tapan[a taxar vw =z
cwsarwtlwrini vw g^clwrini g=stwrmwk ^[^n k^[wlwrw macwra axtar\]\na [\xard\lar.
Hwrdwn onlar bir-biri ilw m^bahisw edwr vw k^[wdwn ke[wn kas\b, k=mwksiz insanlar\ hwdwlwywrdilwr.
Mwswlwn, onlar bir kas\ba yax\nla]ar vw onun ba]\na ]illw vuraraq deywrdilwr: “Niyw yan\mdan ke[ib,
mwnw salam vermirswn?” vw ya “Hans\ c^rwtlw b\`lar\n\ kwsmiswn?” vw ya “Swnin papa`\n haradad\r?”
vw hwtta “Niyw qar]\mda durub qa]qaba`\n\ t=k^rswn?”
+z icmalar\n\ canilwrdwn qoruyan “yax]\niyywtli qo[ular” da var idi. {ox maraql\d\r ki, bu qo[ular
1918-ci il mart q\r`\n\ zaman\ I[wri }whwri ermwni vw bol]eviklwrdwn qorumu]dular, [^nki onlar
hwmin d=vrdw ]whwrdw silah\ olan vw tw]kilatlanm\] yeganw azwrbaycanl\lar idilwr.
I] adamlar\ olan Bay\r ]whwrin sakini Teymur A]urbwyov vw I[wri }whwrin sakini Mwmmwd Hwnifw
Ta`\yev =z qo[ular\n\ toplam\] vw sonra digwr ]wxslwri dw silahland\rm\]d\lar. Onlar bu q^vvwlwri
ermwni Da]nak hwrbi hisswlwrinw qar]\ g=ndwrmi]dilwr. Nwticwdw minlwrlw azwrbaycanl\n\n
=ld^r^ld^y^ zaman I[wri }whwr vw Bay\r }whwrin bir ne[w k^[wsi q\r`\ndan xilas olmu]du.
10
Tut a`ac\
I[wri }whwrdw, C^mw mwscidinin arxas\nda [ox b=y^k vw qoca tut a`ac\ var idi. Insanlar deyirdilwr
ki, bu a`ac\n bir ne[w y^z il ya]\ var. Isti yay g^nlwrindw ki]ilwr onun alt\nda oturar, nwrd oynayar vw
[ay i[wrdilwr.
A`ac ]whwrdw o qwdwr mw]hur idi ki, ondan i]arw kimi istifadw edirdilwr. Mwslwn, “Gwl Tut a`ac\n\n
yan\nda g=r^]wk” vw ya “Tut a`ac\ndan sol twrwfdw ya]ay\ram”. I[wri }whwrin simvolu olan bu a`ac
haqq\nda mw]hur bir mahn\ bwstwlwnmi]di.
25 il bundan wvvwl tikinti i]lwri apar\lan zaman bu tut a`ac\ kwsildi. Yerli camaat bu itkidwn [ox
m^twwssir oldular. Bir ne[w ay sonra, kimsw onun yerindw ba]qa bir tut a`ac\ wkmwyi qwrara al\r.
Hwmin vaxtlar, Bak\ sakinlwri =z ]whwrlwrinin qeydinw qal\r vw onun tarixi g=r^n^]^n^ vw abidwlwrini
saxlama`a [al\]\rd\lar. Lakin indi hwmin yeni tut a`ac\ da kwsilmi]dir. Sadwcw olaraq I[wri }whwrdw
tut a`ac\n\n whwmiyywtin dwrk edwn [ox az sayda yerli sakin qalm\]d\r.
I[wri }whwrin tarixi ilk Neft Y^kswli]i d=vr^ndw (1850-1920) daha zwngin vw cwzbedici olmu]dur.
H^seynqulu Sarabski, Manaf S^leymanov, hwm[inin I[wri }whwrin ya]l\ sakinlwrinin hekaywlwri,
k=hnw qwzet vw jurnallar, vw digwr [oxlu sayda mwnbwrlwr Bak\n\n tarixi barwdw [ox maraql\ faktlar
a]karlay\r. Bug^nk^ tarix[ilwr bu detallar\ diqqwtlw toplamal\, bwrpa etmwli vw twdqiq etmwlidirlwr.
Indi Sovet d=vr^ geridw qald\qdan sonra, qar]\m\zda d=vlwtimizin tarixini twdqiq etmwk vw do`ru
mwlumatlar wldw etmwk kimi [ox b=y^k bir i] durur.
Azwrbaijan International jurnal\n\n yard\m[\lar\ndan biri olan Fwrid Wlwkbwrov Bak\ Wlyazmalar
Institutunun Wrwb Wlyazmalar\ Departamentinin ba] elmi i][isidir. Onun ixtisas\ wrwb wlifbas\ ilw
yaz\lm\] Azwrbaycan wlyazmalar\n\ twdqiq etmwkdir. Wlwkbwrovun ba]qa mwqalwlwrini oxumaq ^[^n
AZER.com internet swhifwsindw axtar\] apar\n. Onun bwzi lat\n wlifbas\ ilw yaz\lm\] mwqalwlwrini
hwm[inin AZERI.org swhifwsindw oxuya bilwrsiniz. AZERI.org internet swhifwsi Azwrbaycan dili vw
wdwbiyyat\na hwsr olunub.
______
Veb direktor: Betti Bleyer
Twrc^mw etdi: Aytwn Wliyeva
Yoxlad\: G^lnar Aydwmirova
Redaktw edwn vw veb ^[^n haz\rlayan: Aydan Nwcwfova
11